Tannenberg 1914 [PDF]

Zitiervorschau

WSTĘP

Na początku XX wieku wciąŜ narastał antagonizm niemiecko-rosyjski. Związane sojuszem z Austro-Węgrami Niemcy, popierały, kosztem rosyjskich interesów, bałkańskie aspiracje monarchii naddunajskiej. Sami Niemcy, angaŜując się militarnie, gospodarczo i politycznie w zachowanie integralności terytorialnej i modernizację Turcji, wkroczyli na obszar tradycyjnej ekspansji Rosji. Te animozje podsycała prasa szowinistyczna w obu krajach, oskarŜająca się wzajemnie o nieliczenie się z interesami drugiej strony i ukryte zamiary. Coraz częściej oswajano się z myślą o nieuchronności konfliktu militarnego słowiańskiej Rosji z teutońskimi Niemcami. Wojna z Japonią boleśnie obnaŜyła bolączki państwa carów, w tym stan jej sił zbrojnych. Szczególnie dotkliwe braki występowały w cięŜkiej artylerii polowej, środkach transportowych i łączności. Nie starczało równieŜ bardziej prozaicznego wyposaŜenia — menaŜek, manierek, saperek, uprzęŜy dla koni itd. Stan twierdz oraz stopień zaawansowania budowy strategicznych kolei w zachodniej części kraju pozostawiał wiele do Ŝyczenia. Nie znaleziono funduszy na okresowe szkolenia rezerwistów i dokończenie reformy mundurowej. Brakowało oficerów niŜszych szczebli, a oficerów rezerwy w zasadzie nie było. Szwankowało ich wyszkolenie. Po klęsce na Dalekim Wschodzie oraz poraŜce dyplomatycznej w bośniackim kryzysie aneksyjnym z przełomu

6

lat 1903/1909 (wbrew stanowisku Rosji i ze wsparciem Niemiec Austro-Węgry formalnie anektowały administrowaną od trzydziestu łat Bośnię i Hercegowinę) rozpoczęto w Rosji szeroko zakrojone reformy wojskowe pod kierownictwem nowego ministra wojny, którym w marcu 1909 r. został Władymir Suchomlinow. Od podstaw stworzył on centralne słuŜby kwatermistrzowskie. Okazało się to lepsze, niŜ pozostawienie zaopatrzenia w gestii poszczególnych korpusów. Od 1909 r. wszystkie jednostki liniowe otrzymały nowoczesne działa tzw. putiłowki. Zaczęto wprowadzać takŜe do słuŜby lekkie moździerze Kruppa i Schneider-Cresota oraz testować przydatność róŜnych typów cięŜkiej artylerii polowej m.in. haubic 150 mm i dział polowych 107 mm. Zakup zagranicznego sprzętu warunkowano zgodą na wdroŜenie go do produkcji w rosyjskich zakładach zbrojeniowych, do czego najbardziej skłonni byli Francuzi. Co równie istotne, zrewidowano istniejące plany mobilizacyjne, cofając tereny koncentracji armii rosyjskiej z linii rzek Niemen—Biebrza—Narew—Wisła—Wieprz na linię wyznaczoną przez twierdze Grodno-Brześć—Kowel, a więc za Bug. Podjęcie tej decyzji nie było łatwe, gdyŜ kosztem olbrzymich nakładów finansowych od dziesięcioleci rozbudowywano i wyposaŜano w artylerię twierdze w Królestwie Polskim m.in. forty na linii Bobru i Narwi (w tym Osowiec), Modlin (Neogieorgijewsk), pierścień fortów wokół Warszawy czy twierdzę Dęblin (Iwanogród). Z powodu postępu technologicznego, zwłaszcza w cięŜkiej artylerii, powyŜsze fortyfikacje na początku XX wieku stały się przestarzałe. Paradoksalnie, ostatnie prace nad siecią fortów wokół Warszawy wykonywano jeszcze w 1909 r. Korzyści wynikające z tej decyzji były jednak znaczne. UniezaleŜniano sukces mobilizacji i koncentracji armii rosyjskiej w trójkącie Narew—Wisła—Wieprz od wytrzymałości powyŜszych twierdz, które broniłyby powolnej koncentracji wojsk carskich. Odbierano Niemcom moŜliwość rozbicia ich w nagłym ataku od północy przez Niemców

7

z Prus Wschodnich i z południa z Galicji przez Austro-- Węgrów w kierunku na Siedlce. Koncentracja poza linią Narwi pozwalała na to, Ŝe formacje rosyjskie byłyby silniejsze i lepiej przygotowane do walki. Przyjęcie tego wariantu utrudniało jednak, jeśli nie uniemoŜliwiało, podjęcie szybkich działań zaczepnych na lewym brzegu Wisły poprzez uderzenie wzdłuŜ górnego biegu tej rzeki na Gdańsk i odcięcie przez to Prus Wschodnich, bądź podjęcie bezpośredniego marszu na Berlin. Uderzało to w tradycyjnie myślące, związane z członkami carskiej rodziny wpływowe elity, którym nie mieściło się w głowie porzucenie całego pasa fortyfikacji i oddanie w pierwszej fazie wojny całego Królestwa Polskiego, wraz z jak zawsze negatywnie nastawionymi do państwa rosyjskiego i z załoŜenia podejrzanymi politycznie Polakami. Zaniepokojenia nie kryli równieŜ Francuzi, obawiający się, czy ta zmiana nie opóźni momentu, w którym armia rosyjska będzie gotowa do działań zaczepnych. Co więcej, Suchomlinow wcale nie myślał rozbudowywać twierdz, za którymi dokonać się miała koncentracja, jak chociaŜby Brześcia, chcąc, jak miała pokazać niedaleka przyszłość, słusznie przeznaczyć całe dostępne środki na armię operującą w polu. JuŜ w 1906 r. skrócono zasadniczą słuŜbę wojskową z 6 do odpowiednio 3 lat w piechocie i 4 lat w innych formacjach. Skutkowało to większym poborem rekruta co rok oraz mniejszą średnią wieku Ŝołnierzy w słuŜbie czynnej. Po jej zakończeniu przez 7 lat pozostawało się w rezerwie pierwszej klasy, przez lata do ukończenia 43 roku Ŝycia w rezerwie drugiej klasy. Około połowy potencjalnych poborowych było corocznie zwalnianych z róŜnych względów z odbywania zasadniczej słuŜby wojskowej. Byli oni zobowiązani do słuŜby w milicji (opołoczenie). Jej pierwsza kategoria słuŜyła do wzmocnienia armii stałej, a druga, złoŜona ze starszych roczników, tworzyła oddziały niebojowe. Za czasów Suchomlinowa znalazły się pieniądze na ćwiczenia i powoływanie pod broń rezerwistów. Na

przykład w przededniu wybuchu wojny bałkańskiej we wrześniu 1912 r. przeprowadzono wielkie manewry z udziałem powołanych rezerwistów i Ŝołnierzy słuŜby czynnej, których na tę okazję przetrzymano nieco dłuŜej w szeregach. Uczestniczyło w nich bagatela 250 rys. Ŝołnierzy. Zdymisjonowano takŜe co bardziej niekompetentnych oficerów. Zgodnie z decyzją Dumy, która w czerwcu 1914 r. przyjęła tzw. „wielki plan", reformy miały się zakończyć w 1917 r., wraz z wyposaŜeniem piechoty w cięŜką artylerię polową. W roku wybuchu wojny wydatki na wojska lądowe miały wynosić 324 min dolarów, a łącznie obronność pochłaniała 6,3% budŜetu państwa. Poza tym parlament rosyjski miał tendencję raczej do wzrostu, niŜ ograniczania wydatków wojskowych1. W czasie pokoju kraj podzielony był na 12 okręgów wojskowych (petersburski, wileński, warszawski, kijowski, odeski, moskiewski, kazański, kaukaski, turkiestański, omski, irkucki i przy amurski). Armia podzielona była na 37 korpusów: gwardyjski, grenadierski, regularne (od I do XXV), kaukaskie (IIII), turkiestańskie (I-II) i syberyjskie (I-V ). W ich skład wchodziło łącznie 236 pułków piechoty, z czego 12 gwardyjskich i 16 grenadierskich, kaŜdy po około 4 tys. ludzi. Pułki gwardii nosiły nazwy, grenadierów były numerowane, a liniowe numerowane i nazywane. Z kolei pułki syberyjskie i turkmeńskie nazywano strzeleckimi. Pułk piechoty składał się z czterech batalionów po cztery kompanie plus kompanii karabinów maszynowych (8 sztuk). Kompania piechoty na etacie wojennym liczyła 240 ludzi i 4—5 oficerów. Typowa dywizja piechoty składała się z dwóch brygad, kaŜda po dwa czterobatalionowe pułki. Do tego dochodziło sześć ośmiodziałowych baterii armat polowych kalibru 76,2 mm wz. 1902 Putitow (razem 48 1

David G. Herrmann, The Arming o/ Europe and the Making ofthe First World War, Princeton 1996, s. 131-136, 19!fT.; Norman Stone. The Eastem Front 1914-1917, London 1975, s. 17-36: Wladymir Suchomlinov, Erinnerungen, Berlin 1924, s. 268—350.

9 sztuk). Na szczeblu korpusu, poza dwiema dywizjami piechoty był dywizjon lekkich haubic (dwie sześciodziałowe baterie), batalion saperów i pułk kozaków. W trakcie mobilizacji sformowano dodatkowo 35 dywizji rezerwy (numeracja od 53 do 84, a w przypadku wojsk syberyjskich od 12 do 14). Ich organizacja była taka sama jak regularnych, tylko były uzbrojone w starsze działa. Standardowym wyposaŜeniem piechoty był karabin Mosin-Nagant wz. 1891 kalibru 7,62 mm z pięcionabojowym magazynkiem oraz karabin maszynowy Maxim wz. 1910 kaliber 7,62 mm. W 1914 r. Rosjanie posiadali największe formacje kawaleryjskie ze wszystkich państw walczących. Składały się one z czterech rodzajów jazdy, a mianowicie gwardyjskiej, liniowej, kozaków i tzw. „obcych". W 1914 r. było 20 pułków dragońskich, 17 ułańskich i 18 huzarskich, nie licząc kozaków. W trakcie mobilizacji sformowano z nich 24 dywizje i 11 samodzielnych brygad kawalerii. W skład dywizji wchodziły dwie brygady, kaŜda po dwa pułki (po pułku dragonów i ułanów w jednej, a huzarów i kozaków w drugiej). Do tego dochodziła kompania karabinów maszynowych i dwie baterie po osiem dział. Kozacy dzielili się na dwie kategorie: stepowych (dońskich, syberyjskich, orenburskich, uralskich, astrachańskich, zabajkalskich, semiretyńskich, amurskich) oraz kaukaskich (kubańskich i tereckich). Największą grupę stanowili kozacy dońscy. W czasie pokoju utrzymywane były tylko pułki kozackie pierwszej kategorii. Oddziały obce stanowili ochotnicy wywodzący się z poddanych cara wyznających islam. Podobnie jak we wszystkich armiach tego okresu główną siłę pociągową stanowiły konie. W 1914 r. w armii rosyjskiej było zaledwie 418 mechanicznych pojazdów transportowych i 259 samochodów osobowych. W chwili wybuchu Rosjanie dysponowali takŜe 320 samolotami. Liczebność całej armii

10

rosyjskiej bezpośrednio przed mobilizacją wynosiła 1 423 000, a po jej zakończeniu miała wzrosnąć do 5 milionów. Była to największa armia świata2. Skala reform podjętych po 1909 r. była ogromna i budziła zaniepokojenie potencjalnych wrogów carskiej Rosji. Pod koniec 1910 r. pruski sztab generalny oceniał, Ŝe reorganizacja armii rosyjskiej uczyniła z niej bardziej jednorodną strukturę, lepiej nasyconą w artylerię o krzywej trajektorii lotu pocisku i oddziały techniczne. Gdy w lipcu 1912 r. kanclerz Bethmann-Hollweg powrócił z oficjalnej wizyty w państwie carów, znajdował się pod takim wraŜeniem zachodzących tam reform, Ŝe wyraŜał wątpliwość, czy aby w swym rodzinnym majątku w Brandenburgii, sadzić nowe drzewa owocowe, gdyŜ zanim przyniosą one pierwsze owoce znajdzie się on prawdopodobnie w rosyjskich rękach!3 Rosyjska armia jednak nie była wolna od wielu mankamentów. WciąŜ brakowało wystarczającej liczby materiału wojennego. AŜ jedną trzecią rekrutów stanowili analfabeci, zaś 2/3 oficerów nie miało przeszkolenia technicznego. Wiele do Ŝyczenia pozostawiała infrastruktura transportowa — sieć linii kolejowych była zbyt rzadka i zbudowana z tanich, nietrwałych, materiałów. Szyny kolejowe były zbyt lekkie, podkłady niezbyt umocnione, brakowało przejazdów i zbiorników z wodą. UŜywano lokomotyw na trzy rodzaje paliwa (węgiel, drewno i olej). To wszystko powodowało, Ŝe przeciętny skład wojskowy nie mógł przejechać dziennie więcej niŜ 360 km. Europejska Rosja w porównaniu z Niemcami miała aŜ dwunastokrotnie rzadszą sieć kolejową w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców. Sprawną mobilizację utrudniała dodatkowo polityka 2

Nik Cornish, Andrei K a r a c h t c h o u k , The Russian Army 1914-18, London 2001, s. 11-21. Patrz teŜ: Bruce W. Menning, Bayonets before Bullets: The Russian Imperial Army 1861-1914, Bloomington 1992. 3 Volker U11 r i c h, Die nervóse Grofimacht 1871-1918. Aufstieg und Untergang des deutschen Kaiserreiches, Frankfurt aro Main 2001, s. 237.

11 narodowościowa. Obowiązywała zasada, Ŝe w kaŜdej formacji 3/4 stanowić mieli Słowianie, a połowę etniczni Rosjanie. Zatem aby dotrzeć do swych jednostek zmobilizowani Ŝołnierze musieli pokonać nieraz wiele setek kilometrów. Nie udało się takŜe wyplenić w armii plagi korupcji4. Armia niemiecka, opromieniona sławą wojen zjednoczeniowych z łat 1864—1871, miała opinię najlepszej na świecie. Przed pierwszą wojną światową w zasadzie nie istniała jednak jednolita „armia niemiecka*', ale cztery oddzielne, a mianowicie: pruska, bawarska, wirtemberska i saska. Największa oczywiście była pruska, zaś druga pod względem liczebności (wystawiała trzy korpusy) — bawarska. Konstytucyjnie zagwarantowano tej ostatniej zakres niezaleŜności: w Monachium istniało odrębne ministerstwo wojny i sztab generalny, zaś .polityka kadrowa pozostawała w gestii bawarskiego monarchy. Mniejsze uprawnienia miały takŜe odrębne armie wirtemberska i saska. Rekruci z innych państw wchodzących w skład Rzeszy Niemieckiej słuŜyli w wojsku pruskim. W czasie wojny nad wszystkimi czterema armiami władzę obejmował Cesarz Niemiecki — kaŜdorazowo król pruski. Pobór odbywał się w 24 okręgach korpuśnych poza gwardią, do słuŜby w której rekrutowano z całego kraju. Wszyscy męŜczyźni powyŜej 17 roku Ŝycia podlegali dwuletniej obowiązkowej słuŜbie wojskowej. W jednostkach kawalerii i artylerii trwała ona o rok dłuŜej. Przez następne 7 lat pozostawało się w rezerwie, a potem przechodziło do landwehry, do słuŜby w której było się zobligowanym do 40 roku Ŝycia. Przez następne pięć lat podlegało się landsturmowi. Do wojska powoływano jednak corocznie nieco ponad 50% ewentualnych poborowych. Ze względów politycznych preferowano rekrutów ze wsi i małych miast, z uwagi na ich bardziej zachowawcze poglądy polityczne w porównaniu z młodzieŜą ze środowisk robotniczych, 4

Dominie L i c v e n, Russia and the Origins of the First World War, London 1983, s. 139-151.

12 często sympatyzującej z socjaldemokracją. Wśród Ŝołnierzy w zasadzie całkowicie wyeliminowano analfabetyzm. W 1914 r. było 25 korpusów (w tym jeden gwardyjski), w skład których wchodziło 217 pułków piechoty5. W pruskim korpusie oficerskim panował duch kastowości i dominowali junkrzy lub osoby ze środowisk mieszczańskich, akceptujące konserwatywny światopogląd. śydom i osobom o liberalnych poglądach wstęp w szeregi oficerskie był wzbroniony. W 1913 r. wśród oficerów sztabowych szlachta stanowiła 87% w kawalerii, 48% w piechocie i 41% w artylerii. Specjalna więź łączyła oficerów z królem pruskim. W 1914 r. w Niemczech było 120 rys. oficerów rezerwy i 33 tys. zawodowych. Oficerowie rezerwy pochodzili zazwyczaj z rodzin mieszczańskich. W celu uzyskania tego bardzo poŜądanego stopnia trzeba było pozostać w wojsku na ochotnika rok dłuŜej i zdać specjalny egzamin oficerski6. Napięta sytuacja w Europie (kryzys marokański, wojny bałkańskie) zmusiła Niemcy do zwiększenia nakładów na armię i wzmoŜenia przygotowań na wypadek wojny. W latach 1910—1914 budŜet wojsk lądowych podniesiono z 204 min do 422 min dolarów. Na obronę Niemcy wydawali przy tym zaledwie 4,6% dochodu państwa. W końcu w 1913 r. Reichstag dał środki na największe po 1870 r. podwyŜszenie pokojowego etatu armii, który wynosić miał 850 tys. Kolejne 21 milionów marek przeznaczono na unowocześnienie fortyfikacji znajdujących się na wschodniej granicy. Dokonano wymiany starej kadry na nową, która efektywniej sprawdziłaby się na wojnie, m.in. na pruskiego ministra wojny powołano Ericha von Falkenhayna w miejsce Josiasa von Heeringena. Zwiększono pokojowe stany batalionu z 640 na 732 ludzi, co miało 5

The Times History ofthe War, London 1915, t. 1, s. 201-240; Herbert R o s i ń s k i , The German Army, New York 1966, s. 76-130. 6 Szerzej patrz: Martin K i t c h e n, The German Officer Corps 1890-1914, Oxford 1968; Gordon A. C r a i g, The Połitics ofthe Prussian Army 1640-1945, London 1955, s. 217-298.

13 przyspieszyć mobilizację. Przeprowadzano więcej manewrów i powiększono rezerwy złota. W celu mobilizacji opinii publicznej powołano do Ŝycia Stowarzyszenie Obronne (Wehrverein). Niemcy, podobnie jak i inne armie, testowali nowy kolor mundurów. Pierwsze testy z kolorem „polowej szarości” (feldgrau) przeprowadzano od 1907 r. Wypadły one pozytywnie i nowy kolor munduru został zaakceptowany w lutym 1910 r. Natychmiast rozpoczęło się jego wdraŜanie. Niemiecka dywizja piechoty składała się z dwóch brygad, kaŜda po dwa trzy batalionowe pułki. Na szczeblu dywizji była brygada artylerii (2 pułki po 2 dywizjony po 3 sześciodziałowe baterie — łącznie 72 działa, z czego 18 haubic polowych 105 mm), batalion saperów i (sic!) pułk kawalerii. W dywizjach rezerwowych występował za to tylko jeden pułk artylerii, w którym nie było haubic. W momencie wybuchu wojny Niemcy dysponowali 11 dywizjami kawalerii, kaŜda z nich podzielona na dwie brygady po pięć pułków. Na pułk składało się pięć szwadronów, kaŜdy po 4 oficerów oraz 163 podoficerów i Ŝołnierzy. Jednak jeden ze szwadronów (tzw. zakładowy) zawsze pozostawał w garnizonie. KaŜdy pułk kawalerii miał swój oddział łączności i saperów. Etat dywizji wynosił 5200 ludzi. Poza jazdą w dywizji był batalion strzelców (jäger), kompania karabinów maszynowych (6 sztuk) i pułk artylerii konnej (3 czterodziałowe baterie). Do dywizji przydzielano takŜe po kompanii lub po dwie cyklistów7. Standardowym karabinem był Mauser wz. 1898 kalibru 7,92 mm o skutecznym zasięgu do 2000 metrów, zaś podstawowym działem polowym armata L.23 Krupp wz, 1896 kalibru 77 mm o zasięgu 8500 metrów. Ta ostatnia była znacznie gorsza od np. jej francuskiego odpowiednika działa polowego wz. 1897 kalibru 75 mm. W chwili wybuchu wojny Niemcy mieli 5086 sztuk tego działa pięciu róŜnych typów. Jego szybkostrzelność wynosiła do pięciu pocisków na 7

26.

D.S.V. Fosten,R.J.Marrion,G. A. Embleton, The German Army 1914-1918, London 1978, s. 8-

14 minutę- Z kolei podstawowa lekka haubica polowa, będąca juŜ na poziomie dywizji, miała kaliber 105 mm, zaś haubice korpuśne, 150 mm. W chwili wybuchu wojny artyleria piesza podzielona była na 24 pułki, po jednym w kaŜdym korpusie. Na pułk składały się dwa bataliony po cztery baterie. Baterie liczyły 6 dział polowych, bądź 4 haubice. Baterie artylerii polowej były słabsze — liczyły 4 działa, 4 oficerów, 133 podoficerów i Ŝołnierzy, 180 koni i 4 wozy amunicyjne. W 1914 r. w Niemczech było łącznie 669 batalionów piechoty, 550 szwadronów, 64-2 baterii polowych, 400 baterii pieszych i 150 kompanii saperów. Porównując siłę ognia niemieckiej i rosyjskiej dywizji piechoty, ta pierwsza miała wyraźną przewagę, gdyŜ dysponowała 72 działami1 (w tym 18 lekkimi haubicami), a rosyjska tylko 48 działami polowymi. Na szczeblu korpusu Niemcy dysponowali dodatkowo 16 cięŜkimi haubicami, podczas gdy Rosjanie mieli zaledwie 12 lekkich haubic. Rosyjska dywizja piechoty liczyła za to 20 tys. ludzi, dysponujących 32 karabinami maszynowymi, podczas gdy niemiecka — 17 tys. i 24 karabiny maszynowe. Biorąc pod uwagę dywizję kawalerii, przewaga w ludziach była po stronie niemieckiej (5200 do 4500). Liczba dział była taka sama (po 12), a Rosjanie mieli 8 karabinów maszynowych, czyli o dwie sztuki więcej niŜ Niemcy. Putiłowki miały większy zasięg od dział Kruppa o około 2 km. Osiągi maximów uŜywanych przez Rosjan i Niemców były natomiast zbliŜone. Rosjanie uŜywali Maxima Sokołowa wz. 1910y który wystrzeliwał około 500-600 pocisków kalibru 7,62 mm. Karabin ten chłodzony był wodą. Początkowo ustawiony był na trójnogu, potem montowano go na charakterystycznym wózku z przednią płytą (ta ostatnia nie zawsze była montowana). Niemiecki Maxim wz. 1908 róŜnił się w zasadzie tylko kalibrem uŜywanych pocisków — 7,92 mm. Ustawiano go na czworonoŜnej podstawie, z reguły bez płyty ochronnej. Oba karabiny maszynowe ładowane były z taśmy, zawierającej 250 naboi. W wyniku

15 doświadczeń wyniesionych z wojny z Japonią, Rosjanie dysponowali praktyczniejszymi i lepiej dostosowanymi do warunków realnego pola walki kuchniami polowymi i wozami amunicyjnymi piechoty (dwu- a nie czterokołowymi). Reasumując, ze względu na większe nasycenie artylerią, lepsze wyszkolenie, dowodzenie, mobilność i łączność, dwie niemieckie dywizje piechoty odpowiadały trzem rosyjskim. Pięć rosyjskich dywizji kawalerii odpowiadało sile ognia jednej niemieckiej dywizji piechoty, a jedna dywizja — sile ognia dwóch niemieckich batalionów8. W obu opisywanych armiach preferowano taktykę ofensywną, bez względu na straty w ludziach. Piechota rozwinięta w gęstą tyralierę, po krótkim przygotowaniu ogniowym i wsparciu artylerii, miała wyprzeć przeciwnika z zajmowanych pozycji. Symbolizowało to powiedzenie o przewadze bagnetu nad karabinem. Z kolei kawaleria miała dokonywać głębokich zagonów kawaleryjskich na tyły nieprzyjaciela. Po doświadczeniach wojny burskiej i japońsko-rosyjskiej szkolono ją teŜ do walki spieszonej. Powszechnie uwaŜano, Ŝe wojna rozstrzygnie się w pierwszych tygodniach i wygra ją strona, która okaŜe się większym zdecydowaniem i szybkością uderzenia. Zgodnie z francusko-rosyjską konwencją wojskową z sierpnia 1892 r. i późniejszymi ustaleniami konferencji między sztabowych, Rosjanie mieli rzucić przeciwko Niemcom co najmniej 800 tys. Ŝołnierzy. Reszta sił rosyjskich uderzyć miała na Galicję, na odcinku między środkową Wisłą a granicą z Rumunią. W 1912 r. na corocznej konferencji ustalono, Ŝe Rosjanie juŜ w 15 dniu po ogłoszeniu mobilizacji ruszą znad Narwi w kierunku na Olsztyn (w przypadku gdyby Niemcy bronili Prus Wschodnich), lub uderzą na Poznań (jeśli Niemcy przeprowadzą koncentrację w Wielkopolsce). Jednak w rzeczywistości wynegocjowany termin ten był bardzo wyśrubowany 8

Geoffrey Evans, Tanneberg 1410-1914, London 1970, s. 58-65.

16 i po jego upływie w pełni gotowa do uŜycia mogła być jedynie 1/3 sił (co prawda ten pierwszy rzut stanowiły najlepsze oddziały), zaś kolejne 1/3 za kolejne 8 dni, a ostatni rzut aŜ za 17 dób. Rosyjski Departament Mobilizacji przewidywał, Ŝe armia będzie gotowa do wyruszenia w pole dopiero w 21 dniu mobilizacji. Tymczasem sprawna mobilizacja pozwalała armii niemieckiej na zwiększenie swej siły trzykrotnie w ciągu zaledwie kilku dni. Niemcy od kilku dekad kładli bowiem nacisk na rozbudowę strategicznych linii kolejowych, zwłaszcza na terenach przygranicznych, co miało usprawnić mobilizację i koncentrację armii w rejonach wyjściowych. JuŜ Hełmu Moltke starszy wzywał: „Nie budujcie więcej twierdz, budujcie koleje". Wtórował mu później Alfred Schlieffen twierdząc: „Dziś nie pyta się tylko o liczbę batalionów przeciwnika. Zadaje się takŜe pytanie: Jaka jest długość jego linii kolejowych?" Po obu stronach w pierwszych dniach wojny odnotowywano wysokie morale. Na wieść o wypowiedzeniu wojny Rosji przez Niemcy w dniu 1 sierpnia 1914 r., po ulicach miast spacerowały tłumy wyśpiewujące patriotyczne pieśni i trzymające portrety władców. Co ciekawe, zarówno niemiecka, jak i rosyjska opinia publiczna były świecie przekonane, Ŝe ich państwa toczą wojnę obronną, narzuconą przez drugą stronę. Uśmiechnięci rekruci, otoczeni przez rozradowany tłum, ciągnęli w stronę koszar, a później dworców, skąd w bojowych nastrojach odjeŜdŜali w nieznane. Na ulicach przystrojonych we flagi państwowe, przed kioskami z gazetami i słupami ogłoszeniowymi zbierali się ludzie, Ŝywo dyskutujący o bieŜących wypadkach. Grały orkiestry wojskowe, biły dzwony w kościołach, w górę leciały modne wówczas słomkowe kapelusze-panamy, a obcy sobie ludzie rzucali się sobie w objęcia. Rekrutów i rezerwistów Ŝegnały radosne tłumy. Podekscytowane młode kobiety rozdawały przyszłym bohaterom napoje i papierosy, a czasem nawet ... oddawały się w całości, łamiąc zasady

17 sztywnej wiktoriańskiej moralności. Wszędzie główną siłą fali hurrapatriotyzmu i gorączki wojennej była młodzieŜ. Wszyscy liczyli na krótką i zwycięską kampanię9. Na ziemiach polskich odnotowywano podobne reakcje. Ku zdziwieniu urzędników państw zaborczych, mobilizacja szła sprawniej niŜ oczekiwano, do armii zaborczych zgłaszali się ochotnicy, a politycy róŜnych opcji wzywali do pełnej lojalności i współpracy z organami państwowymi. Rosyjskie władze wojskowe uznały nawet za wskazane oficjalnie podziękować mieszkańcom Królestwa Polskiego za wzorowo przeprowadzoną mobilizację. Jak odnotowała w swych dziennikach księŜna Zdzisława Maria Lubomirska przebywająca w pierwszych dniach sierpnia 1914 r. w Warszawie: „Naprzeciwko pałacu Krasińskiego tłumy ludzi. Odbywa się pobór — ochotnicy idą raźnie, jeno zawodzą Ŝony, a śydówki wydają biblijne jęki. Wielka tu panuje lojalność, bo na Niemca nienawiść okrutna (...) Wieczorem szły pod naszymi oknami liczne oddziały wojska, długim korowodem. Towarzyszył im tłum entuzjastyczny, krzyczący hurra!!! Niech Ŝyje armia! Cała ulica drŜała zapałem. Wstrząsający był to widok w tę gwiaździstą noc. GdzieŜ mary przeszłości? Czy Kościuszkę dreszcz w grobie nie przeszywa? (...) Dziwny ten entuzjazm dla Rosji! Moim zdaniem — przesadny. Jest więcej wolontariuszy niŜ potrzeba"10. Arcybiskup warszawski Aleksander Kakowski narzekał z kolei na masowe bratanie się Polaków z Rosjanami. Bojkotowani do tej pory towarzysko carscy oficerowie po wybuchu wojny bez Ŝenady przyjmowani byli na polskich salonach, a młode Polki pobierały się w cerkwiach z ukochanymi Rosjanami spieszącymi na front. Z okazji pierwszych 9

James Joll, The Origins of the First World War, London 1992, s.199—223; Roger Ch i c k e r i n g , Das deutsche Reich und der Erste Weltkrieg, Milnchen 2002, s. 24-29. Patrz takŜe: Jeffrey Vcrhey, Der „Geist von 1914" und die ErfindunR der Volksgemeinschaft, Hamburg 2000. 10 Pamiętniki księŜnej Marii Zdzisławy Lubomirskiej 1914-1918, Poznań 1997, s. 13 ff.

18 zwycięstw w Galicji w warszawskich kościołach odprawiano msze dziękczynne. Nikt nie myślał o nowym powstaniu". Nie bez znaczenia dla tych nastrojów było bestialskie zniszczenie Kalisza przez Niemców dosłownie w pierwszych dniach wojny i pamięć o dekadach bezwzględnego wynaradawiania Polaków w Wielkopolsce, na Pomorzu i Śląsku. W zaborze pruskim było podobnie. Według relacji galicyjskiego polityka Władysława Leopolda Jaworskiego: „O Poznańskim powiem krótko: synowie tej ziemi biją się bohatersko w armii niemieckiej, politycy wyrzekli się dobrowolnie wielkiej roli, którą w tej wojnie mogli odegrać"l2. Po wybuchu wojny społeczeństwa stron wojujących ogarnęła mania szpiegowska. W Niemczech obawiano się, Ŝe rzekomi szpiedzy rosyjscy i francuscy zatruwają bakteriami tyfusu i cholery studnie. Przez kraj miały jechać z Francji do Rosji cięŜarówki wypełnione złotem. Kilkakrotnie dochodziło do zatrzymania podejrzanych pojazdów, budowy zapór na drogach i ostrzału własnych samochodów, które nie chciały się zatrzymać na pierwsze wezwanie. Rozpoczęło się istne polowanie na cudzoziemców. W dniu 3 sierpnia w Berlinie na Placu Poczdamskim w ciągu pół godziny tłum ujął aŜ czterech „rosyjskich szpiegów". Prasa w północnych Niemczech przestrzegała, aby nie mylić Rosjan z obywatelami państw neutralnych — Duńczykami i Szwedami. Z kolei w Rosji w strefie przygranicznej powaŜnie ograniczono ruch samochodów osobowych. Po obu stronach deportowano, internowano bądź poddano nadzorowi policyjnemu obywateli wrogiego państwa. Wizerunek wroga po obu stronach kształtowano na długo przed wybuchem wojny. Typowy obraz Rosjanina w propagandzie państw centralnych tworzył pijany, niedoŜywiony, obszarpany, brudny, brodaty i zawszony prostak 11

Aleksander R a k o w s k i , Z niewoli do niepodległości. Pamiętniki, Kraków 2000, s. 123-

124. 12

Władysław Leopold Jaworski, Diariusz i914—1918, Warszawa 1997, s. 70.

19 o niszczycielskich pobudkach i azjatyckich rysach, wróg wszelkiej cywilizacji. Do jego stałych atrybutów naleŜała butelka lub beczułka z wódką, czerwony nos i pejcz — symbol autorytarnego ustroju. Straszono, Ŝe niemiecką ziemię najedzie wataha na półazjatyckich, spitych kozaków, którzy będą niszczyć niemiecką kulturę. Z kolei Niemcy w rosyjskiej propagandzie jawili się jako zbrodniczy militaryści i podŜegacze wojenni, wręcz robactwo (odniesienie do Prusaków), chcące zalać matkę-Rosję. Germanów przedstawiano jako wrogów całego świata słowiańskiego, gnębiących wraz z AustroWęgrami Czechów i Serbów oraz stawiających tamę uprawnionym aspiracjom politycznym Rosji na Bałkanach i Bliskim Wschodzie. Odwołując się do głębokiej religijności szerokich warstw rosyjskiego chłopstwa, samego Wilhelma II prezentowano jako antychrysta, wroga wszelkiego rodzaju ludzkiego. Ma koniec wstępu winien jestem jeszcze kilka uwag. W pracy stosuję terminologie polską z podanymi w nawiasach nazwami miejscowymi, obowiązującymi w omawianym okresie. W przypadku nazw miejscowych w obecnym okręgu kaliningradzkim stosuję wyłącznie nazewnictwo niemieckie, chyba Ŝe istnieją powszechnie uŜywane polskie odpowiedniki (TylŜa, Gąbin, Stołupiany, Frydland, Królewiec, etc). Od tych zasad zrobiłem jeden świadomy wyjątek. Z racji ugruntowania w historiografii światowej nazwy Tannenberg zrezygnowałem z uŜywania sztucznej, w takim kontekście, nazwy bitwa pod Stębarkiem. Wszystkie tłumaczenia tekstów źródłowych są mojego autorstwa albo zostały zaczerpnięte z ksiąŜki Bolesława Zawadzkiego. W tym ostatnim przypadku, dla większej przejrzystości tekstu, pozwoliłem sobie na uwspółcześnienie, brzmiącego dziś nieco archaicznie przekładu i podanie polskich wersji nazw miejscowych. Chciałbym teŜ podziękować mojemu przyjacielowi, Maćkowi Kowalczykowi, za pomoc w wykonaniu map i niepozbawioną odrobiny właściwego Mu sarkazmu krytykę części tekstu.

PIERWSZE STARCIA Zgodnie z planem Schlieffena na początku sierpnia 1914 r. armia niemiecka skoncentrowała się na zachodnich rubieŜach państwa w celu wykonania potęŜnego uderzenia poprzez Belgię i północną Francję, z zamiarem zajęcia ParyŜa w ciągu sześciu tygodni od rozpoczęcia wojny. Na froncie wschodnim pozostawiono poza formacjami landwehry jedynie 8. Armię stacjonującą w Prusach Wschodnich. Na jej czele stanął dotychczasowy generalny inspektor 1. Armii z Gdańska gen. płk. Maximilian von Prittwitz und Gaffron. Był to typ dworaka, zawdzięczający swą karierę przychylności cesarza. Jego szefem sztabu został gen. mjr graf Georg von Waldersee, dotychczas słuŜący w słuŜbach kwatermistrzowskich Sztabu Generalnego. Pierwszym oficerem sztabu, odpowiedzialnym za operacje mianowano gen. Maxa von Hoffmanna. Dowództwo armii zebrało się w Poznaniu, a 8 sierpnia przeniosło się do Malborka. Do obrony wschodnich rubieŜy państwa wyznaczono zaledwie 9 dywizji piechoty (z czego 5 rezerwowych). Miały być one gotowe do uŜycia w 11 dniu mobilizacji tj. 12 sierpnia. Dla tych formacji określono następujące miejsca koncentracji: korpus landwehry — po dywizji naprzeciwko Częstochowy i Kalisza, 6. brygada landwehry — Gniezno, 3. DP rezerwowa — Inowrocław (Hohensalza), 70. brygada

21 landwehiy — Jabłonowo Pomorskie, XVII Korpus z Gdańska — Iława (Deutsch Eylau), XX Korpus z Olsztyna — Olsztyn, I Korpus rezerwowy — Nordenburg, I Korpus z Królewca — Gąbin (Gumbinnen), 1. dywizja kawalerii z Królewca — takŜe Gąbin oraz 2. brygada landwehry — TylŜa. Poza tym Prittwitz mógł liczyć na posiłki z twierdz Poznań, Toruń, Królewiec (po około dywizji) oraz Wrocław i Grudziądz (po około brygadzie). Z tych formacji tylko 3 regularne korpusy armijne (I, XVII i XX), 3 dywizje rezerwowe i dywizja kawalerii były przeznaczone do operacji w polu. JuŜ 10 sierpnia, nieniepokojone zbytnio przez rosyjską kawalerię, powyŜsze wojska skoncentrowały się na wyznaczonych pozycjach1. Natomiast dwie rosyjskie armie wyznaczone do inwazji Prus Wschodnich koncentrowały się na następujących pozycjach. 1. Armia, zwana takŜe Armią Wileńską lub Armią Niemeńską zbierała się na zachód od Niemna pomiędzy Kownem a Grodnem. W jej skład wchodziły korpusy III, IV i XX oraz pięć i pół dywizji kawalerii. W późniejszym okresie dołączyć miały korpusy XVII i gwardii. Część powyŜszych jednostek w pierwszym roku po wybuchu wojny zabezpieczała wybrzeŜe Bałtyku. Rosjanie liczyli się bowiem z moŜliwością niemieckiej inwazji lub powaŜnych działań dywersyjnych ze strony morza. Niemcy posiadali bowiem przewagę nad flotą rosyjską, a po oddaniu kilka tygodni wcześniej pogłębionego kanału kilońskiego mogli bez zakłóceń przerzucać na Bałtyk swą flotę z baz nad Morzem Północnym. Niewiadomą była równieŜ postawa Szwecji, która mogła przyłączyć się do Niemiec, aby odzyskać utraconą w 1815 r. na rzecz Rosji Finlandię. Z kolei, z powodu zamknięcia przez Duńczyków cieśnin, Brytyjczycy nie mogli wysłać Rosjanom wsparcia. 1

Bolesław Zawadzki, Kampania Jesienna na Mazurach* Warszawa 1924, t. 1, s. 47-56; Der Weltkrieg 1914-1918, bearbeitet im Reichsarchivt Bd. 2, Berlin 1925, s. 47-63.

22 Wyznaczony na dowódcę Armii Niemeńskiej Paweł Rennenkampf naleŜał do doświadczonych oficerów. Urodzony w 1854 r., wywodził się z rodziny bałtyckich Niemców. Od 19. roku Ŝycia słuŜył w armii. Po ukończeniu Mikołajewskiej Akademii Wojskowej został przydzielony do sztabu generalnego. Miał za sobą takŜe udział w tłumieniu powstania bokserów (gdzie Chińczycy ochrzcili go mianem „generał Tygrys") oraz kampanię mandŜurską. Podczas tej ostatniej Japończycy wyznaczyli nawet nagrodę 200 tys. rubli za jego pojmanie. Po 1905 r. tłumił rewolucję na Syberii. W ostatnich latach przed wybuchem Wielkiej Wojny piastował funkcję dowódcy wileńskiego okręgu wojskowego i uchodził za wybitny talent wojskowy. Z kolei 2. Armia (zwana teŜ Armią Narwiańską lub Warszawską) pod dowództwem gen. Aleksandra Samsonowa otrzymała rozkaz koncentracji na linii Biebrzy i Narwi, pomiędzy Grodnem a terenami leŜącymi na południowy zachód od ŁomŜy. Od zachodu rejon koncentracji ubezpieczała Wisła i twierdza w Modlinie. Poza działaniami ofensywnymi wymierzonymi przeciw Prusom Wschodnim, Armia Warszawska stanowiła osłonę dla Warszawy i wojsk rosyjskich operujących przeciwko Austro-Węgrom w Galicji. W jej skład wchodziły korpusy II, XIII, XV, XXIII oraz 4., 6. i 15. dywizje kawalerii. Nie była to formacja spójna. Aleksander Samsonow był sześć lat młodszy od Rennenkampfa. W armii słuŜył od 18. roku Ŝycia. Przeszedł kampanię turecką 1877—1878, po czym ukończył Mikołajewską Akademię Wojskową. Po wojnie japońsko-rosyjskiej, w której takŜe przyszło mu uczestniczyć, w latach 1906-1909 pełnił funkcję szefa sztabu warszawskiego okręgu wojskowego, po czym został gubernatorem Turkmenistanu. Jego sztab był niezgrany. Większość oficerów sztabowych pochodziła co prawda z warszawskiego okręgu wojskowego. Byli to jednak ci, dla

23

których zabrakło stanowisk w dowództwie frontu północnozachodniego. Oficerowie pochodzący z innych okręgów, a przydzieleni do słuŜby w sztabie 2. Armii, o swym przydziale dowiedzieli się dopiero w rozkazie mobilizacyjnym, więc nie mieli czasu na odpowiednie przygotowanie. Między oficerami panowała czasem otwarta wrogość. Na przykład Samsonow uwaŜany był za człowieka Suchomlinowa, podczas gdy jego szef sztabu gen. Pokrowski uchodził za zadeklarowanego wroga ministra wojny. Z powodu swej nerwowości Pokrowski zwany był przez swych podwładnych „szalonym mułłą". Obu powyŜszym armiom wyznaczono zadanie inwazji Prus Wschodnich. Po rozbiciu bądź wyparciu za Wisłę wojsk niemieckich, miały one, wraz z nowo powstającą w rejonie Warszawy 9. Armią, uderzyć w kierunku Berlina. Rosjanie szacowali, Ŝe na wschodzie Niemcy pozostawią zaledwie 5—6 korpusów, wliczając w to jednostki rezerwowe i landwehrę. Obie rosyjskie armie stanąć miały na pozycjach wyjściowych w 14 dniu po rozpoczęciu mobilizacji, czyli 13 sierpnia. Na dowódcę frontu północno--zachodniego, odpowiedzialnego za koordynację operacji 1. i 2. Armii rosyjskiej wyznaczono szefa sztabu generalnego w latach 1911—1913, a potem dowódcę warszawskiego okręgu wojskowego, sześćdziesięciojednoletniego gen. Jakowa śylińskiego. Zdawał on sobie sprawę z konieczności podjęcia szybkiej ofensywy i podtrzymał zobowiązanie do przekroczenia niemieckiej granicy juŜ 16 dnia po rozpoczęciu generalnej mobilizacji. Jego szefem sztabu został uchodzący za znawcę armii niemieckiej gen. Oranowski. Kwaterę dowództwa frontu północnozachodniego ulokowano w Wołkowysku, gdzie przecinały się linie kolejowe Białystok—Barnowicze i Siedlce—Połock. Teren przyszłej bitwy sprzyjał obrońcom. Jeziora mazurskie i kompleksy leśne utrudniały penetrację rejonów koncentracji Niemców i zmuszały armie rosyjskie do podziału

24

sił i uderzenia oddzielnie z terenów leŜących na północ i zachód od wielkich jezior mazurskich. Z powodu licznych przeszkód terenowych (lasy, jeziora, rzeki, pagórki) trudno było Rosjanom rozwinąć całość sił i w pełni wykorzystać swą przewagę liczebną. Siły atakujące od południa dodatkowo były rozdzielone krętymi, zabagnionymi, płynącymi południkowo rzekami i korzystać musiały z niewielkiej sieci dróg. Występowało tam sporo podmokłych łąk. Obszar północnej Kongresówki, przez który miała przemaszerować przed rozpoczęciem właściwej inwazji Armia Warszawska, stanowiły zacofane gospodarczo, słabo zaludnione lesiste tereny, pokryte rzadką siecią, głównie piaszczystych, dróg. W jej pasie działania znajdowały się tylko dwie odnogi kolejowe (przez Mławę i twierdzę Osowiec) biegnące do granicy z Niemcami, więc koncentracji wojsk w niewielkim stopniu pomagała kolej. Był to efekt rosyjskiej doktryny obronnej, która celowo zakazywała rozbudowy linii kolejowych w bezpośredniej bliskości granicy, aby utrudniać tym nieprzyjacielowi ewentualną inwazję. Sprzyjało to obronie, zdecydowanie jednak utrudniało działania ofensywne. Po przekroczeniu samej granicy Rosjanie nie mogli skorzystać z kolei niemieckich, gdyŜ te miały inny rozstaw torów i brakowało im odpowiedniego taboru — Niemcy zdąŜyli bowiem ewakuować większość pociągów. Z porzuconych wagonów udało się stworzyć zaledwie trzy składy, ale i tak brakowało lokomotyw. Planowano ściągnąć tam tabor Kolei WarszawskoWiedeńskiej, która, jako jedyna w Rosji, miała europejski rozstaw szyn. Lecz do tego potrzeba było czasu. To wszystko utrudniało komunikację i manewrowość. Z kolei Niemcy dysponowali w Prusach Wschodnich gęstą siecią połączeń, ułatwiającą przegrupowanie wojsk2. 2

Zawadzki, op. cii., t 1, s. 11—29; Basil Gourko, Memoirs and Impressions of War and Revolutum in Russia 1914-1917, London 1918, s. 62.

25

Jako pierwsza do działań zaczepnych przeszła Armia Wileńska. JuŜ 12 sierpnia część oddziałów kawalerii 1. Armii przekroczyło granicę z Prusami Wschodnimi. Po niewielkich utarczkach z patrolami cyklistów kawalerzyści z 1. dywizji jazdy gen. Gurko wkroczyli m.in. do Olecka (Marggrabowa). Na wojska inwazyjne, które po zabraniu z poczty niewysłanych listów i telegramów i zniszczeniu urządzeń pocztowych, telefonicznych i telegraficznych wycofały się na wschód, z okien z zaciekawieniem spoglądali mieszkańcy miasteczka. Przez kolejnych pięć dni wciąŜ toczyły się niebyt intensywne utarczki patroli kawaleryjskich. Ku radości Niemców nie spełniły się wizje zalania Prus Wschodnich przez nową falę „Hunów". Rosjanie, choć mieli w kawalerii przewagę 5:1, pozostawali pasywni, ograniczając swą aktywność do strefy przygranicznej i nie przeprowadzali głębokich rajdów, które mogłyby zakłócić koncentrację i łączność, uniemoŜliwić zajęcie dogodnych stanowisk do obrony czy wreszcie uniemoŜliwić Niemcom dokończenie Ŝniw. Do wybuchu wojny i generalnej mobilizacji doszło bowiem podczas intensywnych prac polowych. 130 000 robotników rolnych z Prus Wschodnich dostało powołanie do wojska, landwehry bądź landsturmu. Na szczęście przebywający tu jak co roku pracownicy sezonowi z Rosji nie wyraŜali pragnienia wyjazdu. W Ŝniwach pomagała równieŜ ludność z miast m.in. uczniowie starszych klas. Sprzyjała temu równieŜ słoneczna pogoda. Z zagroŜonej prowincji rozpoczęto równocześnie ewakuację bydła i koni w głąb Rzeszy. Pierwsze wolne w tym celu składy kolejowe dostępne były jednak dopiero po zakończeniu mobilizacji i koncentracji wojska, czyli od połowy sierpnia. Część mieszkańców strefy przygranicznej juŜ wówczas postanowiła uciec na zachód. Patrole rosyjskie w niektórych opuszczonych domach leŜących bezpo-

27

średnio w strefie przygranicznej zastawali jeszcze ciepłe posiłki, zaś w oborach przywiązane bydło3. Rosyjska inwazja na pełną skalę rozpoczęła się 17 sierpnia, gdy gros sił Armii Wileńskiej przekroczyło granicę. Rosjanie szli tą samą trasą, którą przemierzali w 1757 r. podczas wojny siedmioletniej. TuŜ po stanięciu na niemieckiej ziemi Rennenkampf wydał odezwę, w której obiecywał respektowanie praw ludności nastawionej pokojowo. KaŜda praca lub dostawa wykonana na rzecz armii rosyjskiej miała zostać zapłacona, a własność prywatna poszanowana. Równocześnie groził surowymi karami, bez względu na wiek i płeć, za akty wymierzone w armię rosyjską. Miejscowości, w których doszłoby nawet do najmniejszych ataków na oddziały rosyjskie, miały być spalone. PowyŜszą odezwę uzupełniały wydane w następnych dniach dziesiątki szczegółowych rozporządzeń. Jedno z nich, za ewentualne akty sabotaŜu na kolejach i liniach telegraficznych zbiorową odpowiedzialnością obarczało mieszkańców najbliŜej połoŜonych miejscowości. Zabroniono wykorzystywania samochodów, rowerów i w ogóle wszelkiego ruchu po zmroku4.

3

Evans, op. cit., s. 85-87, Weltkrieg..., op. cit, Bd. 2, s. 320-323.; G o u r k o, op. cit., s. 22—31.

4

Zawadzki, op. cit., t.l, s. 39-56, Weitkrieg..., op. cit., Bd. 2. s. 63-69.

POD STOŁUPIANAMI (STALLUPÖNEN) Do pierwszej bitwy na froncie doszło pod Stołupianami (Stalluponen). I Korpus generała Hermanna Francoisa wbrew rozkazom, wyznaczającym mu rejon koncentracji między Insterburgiem a Gąbinem, wysunął się o ponad 20 km na wschód w bezpośrednie pobliŜe granicy państwowej. Pięćdziesięciopięcioletni, wywodzący się z hugenotów, zmuszonych pod koniec XVII wieku po odwołaniu przez Ludwika XIV edyktu nantejskiego do emigracji z Francji, pochodzący jak większość jego Ŝołnierzy z Prus Wschodnich, Francois był zwolennikiem podjęcia natychmiastowej ofensywy. Wśród podległych mu wojsk panował bardzo dobry duch. śołnierze czuli się odpowiedzialni przed ludnością cywilną i państwem nie chcąc dopuścić, aby rabunki i zniszczenia, do jakich doszło na obszarach pogranicznych objęły całą prowincję. W wyniku tej samowolnej decyzji I Korpus znalazł się w odosobnieniu. Prittwitz nie mógł go niczym wesprzeć, gdyŜ I Korpus rezerwowy znajdował się za daleko, a XVII wciąŜ maszerował na pozycje wyjściowe. Poza tym nie naleŜało wdawać się w powaŜniejsze walki bez uprzedniego rozpoznania sił i intencji nieprzyjaciela. Gdy dowódca 8. Armii dowiedział się o samowoli Francoisa, wydał mu 6 sierpnia rozkaz cofnięcia jednostek I Korpusu na wysokość Insterburga. Nie pomogła interwencja telefoniczna Francoisa,

28

który przekonywał, Ŝe w przypadku jego wycofania część kraju zostanie wydana na pastwę Rosjan. Rozkaz z następnego dnia potwierdzał te wcześniejsze, nakazując bierną obronę linii rzeki Węgorapy (Angerapp). Ewentualne działania na jej drugim brzegu miała przeprowadzić dywizja jazdy, wsparta w razie potrzeby przez niewielkie oddziały piechoty i artylerii. Francois, nie mogąc przekonać swego przełoŜonego, postanowił po prostu ignorować jego rozkazy, powołując się na rzekome wystąpienie nowych okoliczności. Co więcej, 15 sierpnia Francois wyzwolił z rąk rosyjskiej kawalerii graniczną miejscowość Ejdkuny (Eydtkuhnen). Taka agresywna postawa musiała doprowadzić do frontalnego starcia z kończącą właśnie koncentrację Armią Niemeńską. Jak wiemy, rankiem 17 sierpnia Rosjanie przeszli do generalnego natarcia na froncie od Suwałk po Szaki, Około godz. 9.00 niemiecka osłona rozpoznała ruch kolumn rosyjskich wzdłuŜ drogi Ejdkuny-Gąbin i na południe od niej. Dowódca znajdującej się tam 1. DP gen. Conta postanowił wydać Rosjanom bitwę, na co zgodził się Francois. Najwyraźniej wiodła nim chęć zdobycia przywileju stoczenia z Rosjanami pierwszej walki. Rozpoznane jednostki rosyjskie naleŜały do III Korpusu. Na północ od niego posuwał się XX Korpus, a na południe 40. DP z IV Korpusu. Obie ostatnie formacje wyruszyły z 3-4-godzin-nym opóźnieniem w stosunku do HI Korpusu, wystawiając tym samym jego flanki na niebezpieczeństwo. Niemieckie siły w Stołupianach składały się z trzech pułków piechoty, pułku kawalerii i pułku artylerii. Sąsiednie oddziały 2. DP znajdowały się dopiero w oddalonym o 18 km na południe Tollmingkehmen. Odwód Korpusu w sile pułku piechoty, pułku artylerii i batalionu haubic zajmował stanowiska w Gąbinie (15 km na zachód od Stołupian). W Pillkallen na północ od miejsca bitwy stała z kolei 1. dywizja kawalerii. Decydując się na przyjęcie bitwy Francois

29

rozkazał aby 1. DP za wszelką cenę utrzymała pozycje wokół Stołupian i związała nieprzyjaciela, a 2. DP z Tollmingkehmen przeszła do leŜącego 5 km na południe od Stołupian Göritten. W ten rejon podciągnięto cięŜką artylerię korpuśną. Wkrótce wokół miasta wywiązała się zaciekła walka. Reagując na jej odgłosy III Korpusowi z północnego wschodu w sukurs przybyła 29. DP z XX Korpusu. Była to samorzutna i słuszna decyzja dowódcy XX Korpusu gen. Smirnowa. W jej wyniku batalion stojący na niemieckim lewym skrzydle poniósł znaczne straty, a w ręce Rosjan wpadła wspierająca go bateria. Z kolei stojąca na lewym skrzydle 1H Korpusu 27. DP rozwinęła się na południe od Stołupian frontem ku północy, flankując pozycje jego obrońców. Nie podjęto przy tym starań, aby nawiązać kontakt z sąsiednim IV Korpusem i zabezpieczyć swoje ryły. Około południa po stronie niemieckiej do akcji włączyły się haubice. W tym samym czasie do Francoisa przyjechał samochodem oficer ze sztabu armii z rozkazem natychmiastowego wycofania się do Gąbina. W ówczesnej sytuacji próba jego wykonania nieuchronnie przerodziłby się w klęskę. Francois odrzekł zatem hardo, Ŝe rozkaz spełni, ale po zwycięstwie nad Rosjanami. Tymczasem o godz. 11.30 2. DP rozpoczęła marsz ku bitwie. Jej dowódca, gen. Falk, od wschodu swój manewr ubezpieczał niewielką, wydzieloną grupą bojową złoŜoną z dwóch batalionów piechoty, baterii artylerii polowej i szwadronu strzelców. Gros sił dywizji rozwinęła się zgodnie z rozkazem na południe od Göritten. Jedna brygada piechoty, wspierana przez artylerię, ruszyła na tyły lewego skrzydła III Korpusu. To natarcie przesądziło o klęsce Rosjan. Zupełnie zaskoczone oddziały 27. DP w popłochu i nieładzie wycofały się na wschód, tracąc tego dnia ponad 6600 oficerów i Ŝołnierzy, z czego 3000 jeńców. Prawie całkowitemu zniszczeniu uległ jeden z najlepszych pułków w całej armii. W ślad za dywizją poszła reszta HE Korpusu. Tego dnia walki

30

toczyła teŜ na północ od Stołupian 1. dywizja kawalerii. napierana, zresztą niezbyt intensywnie, przez kawalerię chana Nachiczewańskiego. Po przejściu kilkunastu kilometrów i wymianie strzałów z Niemcami zatrzymał się on na nocleg, nie wykonując rozkazu wykonania zagonu na Insterburg. Przy niewielkich siłach niemieckich, jakie go wiązały zadanie to miało wszelkie szanse zakończyć się powodzeniem i mogło odmienić wynik bitwy pod Stołupianami1. Po odparciu Rosjan, zgodnie z rozkazami Prittwitza około godz. 18.00 I Korpus wycofał się ostatecznie na Gąbin i tym sposobem 8. Armia stanęła w kordonie ciągnącym się od Drwęcy poprzez południowe Mazury, wielkie jeziora mazurskie i dalej Węgorapą do Niemna i Bałtyku. W oficjalnej depeszy z 18 sierpnia tak Niemcy opisali powyŜszą bitwę: „Dowództwo pierwszego korpusu armijnego melduje: 17 sierpnia doszło do bitwy pod Stołupianami, w której jednostki pierwszego korpusu walczyły z tak niezrównanym bohaterstwem, Ŝe wywalczyły zwycięstwo. W nasze ręce wpadło ponad 3000 jeńców i 6 karabinów maszynowych. Wiele innych karabinów maszynowych, które nie mogły być zabrane zostało zniszczonych”2. Z powodu poraŜki pod Stołupianami Rennenkampf wydał rozkazy na następny dzień dopiero późno w nocy z 17 na 18 sierpnia. Zgodnie z nimi Armia Wileńska miała kontynuować powolny pochód w głąb Prus Wschodnich. Nie napotkano przy tym oporu Niemców. Podobnie brzmiały rozkazy na 19 sierpnia. Tego dnia doszło jedynie do walk na północnym odcinku frontu. Korpus jazdy chana Nachiczewańskiego zaatakował 2. brygadę landwehry, podą1

Weltkrieg..., op. cit., Bd. 2, s. 79-102; Hermann Francois, Mameschlacht und Tarmenberg, Berlin 1920, s. 169-179; Denis Schowalter, Tannenberg. Clash of Empires 1914. Washington 2004, s. 162-166. 2 Der Krieg in amtlichen Depeschen 1914/15 Bd. 1, gesammelt und herausgegeben vom Flottenbund Deutscher Frauen, Dessau (b.d.w.), s. 38.

31

Ŝąjacą na południe z TylŜy. Kawaleria walczyła spieszona i wyprała Niemców za rzekę Wystruć (Inster). Kosztowało to Ŝycie 46 oficerów i 329 rosyjskich Ŝołnierzy. Za samą rzekę jednak się nie przeprawiono z powodu późnej pory, ognia nieprzyjaciela, wyczerpania się amunicji do artylerii oraz pomocy, jaką landwehrze udzieliła pod wieczór artyleria 1. dywizji kawalerii. Ostrzał okazał się tak skuteczny, Ŝe Rosjanie wycofali pod osłoną nocy z wysuniętych stanowisk, pozostawiając tam 7 dział. W tych walkach landwehra straciła 232 ludzi, w tym 13 oficerów. Tego dnia po stronie rosyjskiej wyróŜnił się baron Piotr Wrangl, późniejszy „biały generał" z okresu wojny domowej w Rosji. W walkach z landwehra korpus rosyjskiej jazdy oddalił się zbytnio na północ odsłaniając prawą flankę idącego na południowy wschód XX Korpus. Wykorzystali to Niemcy. Nierozwinięta, idąca w kolumnach marszowych 28. DP gen. Laskiewicza została znienacka zaatakowana z flanki od zachodu przez niemiecką 1. dywizję kawalerii. W wyniku tej niespodziewanej szarŜy Rosjanie utracili 3000 ludzi i cofnęli się o 5 km3. Rennenkampf postanowił dać 20 sierpnia swej armii dzień odpoczynku. Tylko korpus kawalerii miał rozpoznawać rejon Insterburga i Gąbina, zdobywając informacje o wielkości sił i zamiarach nieprzyjaciela, jego ewentualnych umocnieniach polowych oraz zniszczyć nie do naprawy linię kolejową z TylŜy do Insterburga. Dowódca Armii Wileńskiej był wyraźnie niezadowolony z dotychczasowych działań kawalerii, polecając chanowi zdymisjonować tych, którzy okazali się niegodni zajmowanych stanowisk. Jego zdaniem, kawaleria działała zbyt opieszale i nieskutecznie, a jej 48 dział mogło wiele zdziałać, jeśli zostałoby właściwie uŜytych na flance bądź tyłach nieprzyjaciela4. 3 4

Daniloff, Rußland im Weltkriege 1914-1915, Jena 1925, s. 206. Z a w a d z k i, op. cit, t. 1, s. 72-75.

BITWA POD GĄBINEM (GUMBINNEN)

Do 19 sierpnia Pritwittz uzyskał nieco jaśniejszy obraz połoŜenia i zamiarów przeciwnika. Od" wschodu postępowała w jego kierunku Armia Wileńska, której siły szacował na 4-5 korpusów. Jej formacje przedzielone były Puszczą Romincką, ale główne siły znajdowały się na północ od tego kompleksu leśnego, stojąc naprzeciw Gąbina w rejonie szosy do Królewca. Jej lewa flanka w rejonie Gołdapi składała się z około 2—3 dywizji. Jeszcze dalej na południe z Ełku (Lyck) w kierunku wielkich jezior mazurskich posuwały się jednostki II Korpusu, z zadaniem utrzymania łączności między 1. i 2. Armią^ Do jego powstrzymania wystarczały jednak siły 6. brygady landwehry, broniące linii wielkich jezior mazurskich w oparciu o twierdzę Boyen. Z kolei w rejonie Szczytno-Olsztynek (OrtelsburgHohenstein) dla osłony z kierunku południowego pozostawiono stałe jednostki XX Korpusu. PoniewaŜ 2. Armia Narwiańska posuwała się wolniej niŜ niemeńska, w tych dniach z jej strony nie groziło 8. Armii jeszcze powaŜniejsze niebezpieczeństwo. Dawało to sposobność podjęcia manewru zaczepnego przeciw siłom Rennenkampfa. Prittwitza skłaniała do tego przejęta depesza radiowa z dowództwa Armii Wileńskiej, nakazująca na 20 sierpnia dzień odpoczynku. TakŜe zachęcony sukcesem pod Stołu-pianami Francois gorąco przekonywał Prittwitza do działań

33

zaczepnych. Wydawało się takŜe, Ŝe Rosjanie podeszli juŜ wystarczająco blisko do umocnionej linii Węgorapy. Obaj oficerowie rozmawiali na ten temat telefonicznie rankiem 19 sierpnia. Jednak dowódca 8. Armii wahał się z wydaniem rozkazu natarcia, czekając na wyklarowanie się sytuacji w rejonie Gołdapi. Gdy po południu okazało się, Ŝe i tam Rosjanie zachowywali się pasywnie, wydał rozkaz natarcia na następny dzień. Odrzucił przy tym sugestie Francoisa, który chciał do uderzenia wykorzystać wszystkie trzy korpusy (z których dwa miały próbować obejść flanki atakowanych sił Armii Wileńskiej). Do zwrotu zaczepnego przeznaczył siły I i XVII Korpusu, uderzające na froncie 55 km, między Grünweitschen a Augstupönen (tj. na północ i południe od drogi Gąbin—Stołupiany), podczas gdy I Korpus rezerwowy miał stać w rezerwie i zabezpieczać operację od Gołdapi. Wieczorem 19 sierpnia siły niemieckie stały na następujących pozycjach. Najbardziej na północ wysunięta była 1. dywizja kawalerii, odpoczywająca kilka km na północ od Insterburga w rejonie lasu Tzullkinnen. Z kolei 2. brygada landwehry obsadziła linię Wystruci, uniemoŜliwiając jej sforsowanie przez rosyjską kawalerię. Dalej na południe w rejonie Gąbina stał I Korpus — 2. DP po obu stronach drogi Gąbin—Stołupiany, 1. DP na linii szosy Gąbin—Pillkallen. Między Darkehmen a Nemmersdorf stacjonował z kolei XVII Korpus gen. Augusta Mackensena. W Węgorzewie (Angerburg) i na północ od miasta ulokowano jednostki I Korpusu rezerwowego gen. Ottona von Belowa. Linia wielkich jezior obsadzona była przez 6. brygadę landwehry, a w -samym GiŜycku (Lötzen) skoncentrowała się 3. DP rezerwowa. Po otrzymaniu o godz. 17.00 rozkazu natarcia na dzień następny Francois przystąpił do przesuwania jednostek na pozycje wyjściowe. Planował on związać od frontu Rosjan stojących pod Gąbinem i równocześnie obejść od północy ich prawe skrzydło. Przeznaczona do manewru zaczepnego 2. DP

34

po południu została na swych pozycjach zluzowana przez dywizję landwehry z Królewca i rozpoczęła, trwający takŜe w nocy piętnastokilometrowy marsz do Sassupönen, skąd rano uderzyć miała na Malwischken. Dla ukrycia tego przegrupowania na dotychczasowym biwaku przez całą noc płonęły pozostawione ogniska. W obejściu rosyjskiej flanki miała takŜe wziąć udział 1. dywizja kawalerii. Natomiast od zachodu, po półgodzinnym przygotowaniu artyleryjskim, prowadzonym takŜe przez cięŜką artylerię korpuśną, do frontalnego natarcia ruszyć miała 1. DP. Z kolei XVII Korpus, przebywszy w nocy 15—20 km, zajął 35. DP pozycje wyjściowe do natarcia pod Augstupönen, a 36. DP tereny wokół Walterkehmen. Po całonocnym marszu I Korpus rezerwowy doszedł 1. DP rezerwową w rejon wsi Kłeszowen, zaś 36 DP. rezerwową do Königsfelde. Natomiast 3. DP rezerwowa stanowiąca lewe skrzydło ugrupowania zaczepnego w nocy po 20 km marszu osiągnęła Pozedrze (Possesern). 20 sierpnia o godz. 3.30, mimo Ŝe pozostałe korpusy nie były jeszcze gotowe, Francois rozpoczął swoje natarcie ostrzałem artyleryjskim śpiących jeszcze przed frontem 1. DP Rosjan. Pół godziny później z północy zaatakowała piechota 2. DP. Nie napotkała ona początkowo powaŜniejszego oporu nieprzyjaciela. 33 pułk fizylierów im. gen Roona zdobył wieś Mallwischken. O godz. 5.30 do natarcia ruszyły jednostki 1. DP. Jednak dowództwo 8. Armii nakazało jej zmianę kierunku uderzenia z północnego na wschodni. Zmusiło ją to do wykonywania skomplikowanych manewrów przeprowadzanych w kontakcie bojowym z nieprzyjacielem. Zajęty one aŜ trzy godziny. Atak Niemców był dla Rosjan zupełnym zaskoczeniem. 28. DP została nagle zbudzona intensywnym ostrzałem artylerii i wkrótce po tym zaatakowana przez piechotę nieprzyjaciela nacierającą od północy i zachodu. Na wzgórzach pod wsią Ederkehmen Rosjanie stawili jednak zaŜarty

35 opór. Szczególnie wsławiła się bateria z 28. brygady artylerii, która z najbliŜszego dystansu, pod gradem kul karabinowych, karabinów maszynowych i pocisków artyleryjskich, powstrzymywała niemieckie natarcie, dając własnej piechocie czas na zorganizowany odwrót. Po podciągnięciu przez Niemców artylerii i przeprowadzeniu koncentrycznego ataku z zachodu i północy rosyjskie stanowiska zostały zajęte do godz. 9.30. Zdobyto przy tym wszystkie 8 dział wspomnianej wyŜej baterii, której do tej pory skończyła się amunicja. W ataku poległ dowódca wspomnianego regimentu fizylierów płk. Fumetti. Z kolei nieco dalej na południe na odcinku natarcia 1. DP o godz. 11.00 Niemcy zdobyli wieś Braukuponen połoŜoną przy szosie Gąbin—Pillikallen. Jednak z powodu wspomnianego wyŜej manewru, Niemcy rozciągnęli swą dywizję na znacznej odległości. Wykorzystali to Rosjanie, którzy w kontrataku wyparli Niemców ze wsi. Dopiero po ściągnięciu rezerw o godz. 14.30 Braukupönen zostało odbite, a Rosjanie zmuszeni do kontynuowania coraz bardziej bezwładnego odwrotu. Narastający chaos i dezorganizację na prawej flance Armii Wileńskiej pogłębiło niespodziewane pojawienie się na jej tyłach niemieckiej dywizji kawalerii. Choć nie dotarł do niej rozkaz natarcia (dowództwa armii nie mogło ani zlokalizować miejsca jej nocnego biwaku, ani nawiązać z nią łączności radiowej), to na odgłos toczącej się na wschodzie bitwy ruszyła w jej kierunku. Po drodze nawiązała łączność z dowództwem 2. DP i w porozumieniu z nim, dokonała zagonu na głębokie tyły nieprzyjaciela. O godz. 15.00 niemiecka jazda dotarła do znajdującego się 12 km za pozycjami wycofujących się wojsk rosyjskich i niebronionego Pillkallen. 2. i 41. brygady kawalerii nie poprzestały na tym i ruszyły dalej na południe. W Schilleningken natrafili na wycofującą się piechotę nieprzyjaciela, która otworzyła do nich ogień z karabinów maszynowych i artylerii. Gen. Brecht wydał rozkaz natarcia,

36

w którym Niemcy wzięli do niewoli dwie pełne kompanie wraz z dowódcą 111. pułku piechoty. Reszta Rosjan uszła na południe. Podczas całego 20 sierpnia 1. dywizja kawalerii przeszła w bojach 50 km. Do jej sukcesu walnie przyczyniła się zadziwiająca bierność czterech dywizji rosyjskiej jazdy, które przebywały zaledwie 10-15 km na północ od terenu bitwy. Jej wydzielona brygada dowodzona przez gen. Oronowskiego, mająca chronić bezpośrednio prawą flankę XX Korpusu, po zauwaŜeniu marszu niemieckiej kawalerii, bez podejmowania walki odskoczyła o 30 km na wschód, uchodząc z pola bitwy! Po jej zakończeniu Oronowski kłamliwie tłumaczył się rzekomym przemęczeniem koni i niewielkimi stanami w szwadronach (po 70-80 ludzi). Zdziesiątkowana 28. DP cofnęła się ponad 10 km, tracąc tego dnia 104 oficerów, 6945 Ŝołnierzy, 23 karabiny maszynowe, 8 dział i 163 konie artyleryjskie, W sumie w ciągu dwudniowych walk (19 i 20 sierpnia) jej stan zmniejszył się o 60%. Odsłoniła przy tym lewą flankę sąsiedniej 29. DP, której w takiej sytuacji nie pozostało nic innego, jak wycofać się o około 5 km, unikając tym okrąŜenia. Po stwierdzeniu przemęczenia swych wojsk, około godz. 16.00 Francois wydał rozkaz powstrzymania natarcia. Miało być ono kontynuowane w dniu następnym1. Dalej na południe sytuacja nie rozwijała się juŜ dla Niemców tak pomyślnie. Stojąca na pozycjach pod Gąbinem składająca się z U batalionów dowodzona przez gen. Brodnicka dywizja landwehry z Królewca na wieść o sukcesach I Korpusu samorzutnie ruszyła do natarcia. Od razu jednak została odparta na pozycje wyjściowe, ponosząc przy tym duŜe starty. Natomiast natarcie XVII Korpusu rozpoczęło się dopiero około godz. 8.00. Niemcy przypuszczali, Ŝe stojące naprzeciw nich oddziały rosyjskiego HI Korpusu 1

S c h o w a l ter, op. cit., s. 172-177; Hermann Francois, Tannen-berg. Cannae des Weltkrieges in Wort und Bild, Berlin 1926, s. 179-186; Weltkrieg..., op. cit., Bd. 2, s. 85-89.

37

i większość z 40. DP z IV Korpusu miały za zadanie ruszyć na północny zachód naprzeciw niemieckiemu I Korpusowi i rozciągają się w kolumnach za rzeką Romintą (Rominten) między miejscowościami Augstuponen—Walterkehmen. Postanowiono zatem uderzyć na, jak mniemano, flankę maszerujących na północ Rosjan. 35. DP rozpoczęła natarcie z rejonu wsi Pilcken i o godz. 9.30 bez powaŜniejszego oporu zajęły wieś Jodzuhnen, spychając wysunięty pułk z rosyjskiej 25. DP. W tym czasie do 87. brygady piechoty dotarł oficer łącznikowy z I Korpusu. Zameldował o sukcesach Francois i szansie na pobicie nieprzyjaciela, pod warunkiem uderzenia przez XVII Korpus w kierunku północnowschodnim, na flankę uchodzących na wschód Rosjan. Po chwili namysłu gen. Hahn na swoją odpowiedzialność zmienił zgodnie z powyŜszą sugestią kierunek uderzenia swej 35. DP. W tym samym czasie 36. DP dowodzona przez generała Heinecciusa ruszyła do natarcia na wschód z rejonu wsi Girnen. Początkowo rozwijało się ono zgodnie z przewidywaniami. Posuwając się po płaskim i dającym dobrą widoczność terenie Niemcy bez trudu zajęli wysunięte stanowiska rosyjskie. Utwierdziło to ich dodatkowo w fałszywym przekonaniu, Ŝe Rosjanie znajdują się juŜ w odwrocie i nie stawią silniejszego oporu. Nie wiedzieli przy tym, Ŝe zaalarmowane wczesnym uderzeniem Francoisa rosyjskie 27. i 40. DP stały na ciągnących się 10 km, umocnionych pozycjach w pofałdowanym i silnie zabudowanym terenie na wschód od płynącej tam niewielkiej rzeczki. Tam takŜe w ukrytych stanowiskach ulokowano cięŜką artylerię korpuśną. Około południa Mackensen dowiedział się o prośbie Francoisa. PoniewaŜ od podwładnych i wysłanego na rozpoznanie lotnika napływały uspokajające meldunki o pełnym odwrocie Rosjan, rozkazał rezerwie korpusu, mianowicie 129. pułkowi piechoty wraz z artylerią, zaatakowanie flanki i tyłów jednostek rosyjskich

38

walczących z wojskami Francoisa. Rozkaz ten nie został jednak wykonany, gdyŜ powyŜszy pułk został juŜ związany walką przez Rosjan. Około godz. 14.00 formacje XVII Korpusu doszły do wsi Schirgupönen i Johnastahl. co groziło przerwaniem frontu 1. Armii. Na tym jednak skończyły się tego dnia sukcesy XVII Korpusu. Dalsze natarcie zostało powstrzymane intensywnym i skutecznym ogniem rosyjskiej cięŜkiej artylerii i piechoty. Niemcy rzucili do boju rezerwy, ale i one nie były w stanie przedrzeć się przez gwałtowny rosyjski ogień i opanować kolejne połacie terenu. Zanotowano duŜe straty, zwłaszcza wśród oficerów i podoficerów, bezskutecznie usiłujących poderwać Ŝołnierzy do ataku. Co więcej, sami Rosjanie podejmowali kontrataki. Od godz. 15.00 część jednostek niemieckich rozpoczęła samorzutny odwrót. Mackensen początkowo usiłował je powstrzymywać, lecz zdał sobie w końcu sprawę z faktycznego stanu rzeczy. Podjął decyzję o zaprzestaniu natarcia i umocnieniu zdobytych juŜ pozycji. W otwartym terenie Niemcy stanowili jednak łatwy cel dla rosyjskiej cięŜkiej artylerii. Pod naporem jej ognia i kontrataków piechoty mocno postrzelane jednostki niemieckie zaczęły w nieładzie cofać się ku rzece Romincie. Wkrótce do sztabu XVII Korpusu napłynęły meldunki o pojawieniu się na prawym skrzydle 36. DP z kierunku Gołdapi silnych rosyjskich kolumn. W takiej sytuacji o godz. 17.00 Mackensen wydał rozkaz generalnego odwrotu. Ostatecznie zdemoralizowana 35. DP w całości wycofała się za Romintę, podczas gdy centrum i prawej flance 36. DP udało się utrzymać na stanowiskach zdobytych w południe. Rosjanie, dysponujący przewagą liczebną i oskrzydlający Niemców od południa, przy bardziej zdecydowanym działaniu mogli obejść ich pozycje i doprowadzić do katastrofy całego XVII Korpusu. Nie wykorzystali jednak tej sposobności, zadowalając się od-

39 zyskaniem utraconych na początku dnia pozycji. Straty XVII Korpusu wyniosły 8000 ludzi, czyli 1/3 stanu. Rosjanie utrzymywali, ze zdobyli 1000 jeńców i 12 dział2. Z kolei na południe od XVII Korpusu walczył I Korpus rezerwowy. Jeszcze 19 sierpnia umacniał on pozycje na Unii Węgorapy, gdy nagle otrzymał rozkaz wymarszu w rejon wsi Kleszowen. Powierzono mu zadanie osłony z kierunku Gołdapi operacji zaczepnej korpusów I i XVII. Rosjan spodziewano się zastać juŜ w Kleszowen, co się jednak nie potwierdziło. O godz. 8.00 1. DP rezerwowa bez walki zajęła tę miejscowość. Dalej na północ do wsi Friedrichsberg i Kónigsfelde wkroczyła 36. DP. rezerwowa. Mimo nie napotkania przeciwnika, dowództwo 8. Armii rozkazało Belowowi wstrzymać marsz i poczekać na rozwój sytuacji. Jednak ten przekonywał Prittwitza, aby zezwolił mu na udzielenie wsparcia XVII Korpusowi. Jak argumentował, nie otrzymał bowiem Ŝadnych niepokojących meldunków o ewentualnych ruchach nieprzyjaciela z Gołdapi. Poza tym do ich powstrzymania w razie potrzeby mogła być uŜyta, stojąca na prawej flance całego zgrupowania zaczepnego 8. Armii 3. DP rezerwowa. Below nie miał pełnego oglądu sytuacji, gdyŜ jego korpus, jako rezerwowy, nie posiadał własnych samolotów i do rozpoznania wykorzystywał wyłącznie sześć rezerwowych szwadronów kawalerii. Wobec pomyślnie rozwijającego się wówczas natarcia korpusów I i XVII Prittwitz nie widział potrzeby ich wsparcia. Poza tym lotnicy donosili o zgrupowaniu w okolicy Gołdapi około dwóch rosyjskich korpusów. W takiej sytuacji posłuszny rozkazom Below zatrzymał się na linii Gawaiten—Kdnigsfelde. OstroŜność dowódcy 8. Armii w tym przypadku okazała się uzasadniona. Wkrótce bowiem na drogach wiodących z Gołdapi pojawiły się 2

S c h o w a l t e r , op. cit., s. 177-187; August Mackensen, Briefe und Aufzeichnungeny

Leipzig 1938, s. 37-42; Weltkrieg..., op. cit., Bd. 2, s, 89-93.

40

kolumny rosyjskiej 30. DP z I¥ Korpusu, maszerujące na Darkehmen. Wywiązały się walki. Około godz. 12.00 w sukurs Rosjanom przyszedł 160. pułk piechoty z 40. DP. Mimo tego wsparcia, Niemcy nie dość Ŝe utrzymali zajmowanie stanowiska, to do wieczora zepchnęli jeszcze Rosjan o kilka kilometrów na wschód w kierunku Gołdapi i Puszczy Rominckiej. W walkach lekko ranny został dowódca 1. DP rezerwowej gen. Förstner. Nastroje wśród Ŝołnierzy były dobre — Below przekonany był o swym zwycięstwie i chciał kontynuować natarcie w następnym dniu. Na prawej flance ugrupowania zaczepnego 8. Armii znajdowała się 3. DP rezerwowa, stanowiąca odwód armijny. Rankiem 20 sierpnia wyruszyła ona z Pozedrza do Bań Mazurskich (Benkheim), gdzie dotarła juŜ o godz. 10.00. Zgodnie z rozkazem pozostała tam przez najbliŜsze godziny, chroniąc prawe skrzydło 8. Armii. Dopiero o godz. 16.30 Prittwitz wydał jej rozkaz zaatakowania w kierunku północnym, w celu wyjścia na tyły Rosjan walczącym pod Kleszowen z I Korpusem rezerwowym. Dowódca 8. Armii zaznaczył przy tym, Ŝe dywizja powinna wyjść z ewentualnych walk w miarę bez szwanku i być przygotowana do wypełniania innych zadań. Jednostki Morgena wyruszyły bezzwłocznie, lecz do zapadnięcia zmroku zajęły jedynie pozycje wyjściowe do natarcia, które miało być przeprowadzone następnego dnia. Manewr ten nie mógł ujść uwadze stojącym w rejonie Gołdapi rosyjskim 1. dywizji kawalerii i 5. brygadzie strzelców. Mimo Ŝe Niemcy ewidentnie wychodzili na tyły 30. DP, nie zrobiły one nic, aby ich powstrzymać3. Około godz. 18.00 do dowództwa 8. Armii w Nordenburgu dotarł meldunek od gen. Scholtza z XX Korpusu. Informował on, Ŝe rankiem Armia Warszawska w sile 4—5 korpusów zaczęła na odcinku Szczytno-Działdowo (Soldau) 3

S c h o w a l ter, op. cit., s. 188-190; Wckkrieg..., op. cit. Bd. 2. s. 93-95.

41 przekraczać granicę Prus Wschodnich. Na wieść o tym dowódca 8. Armii spanikował i wydał rozkaz generalnego odwrotu na linię Wisły. Mimo taktycznego sukcesu, jaki 20 sierpnia odniósł I Korpus i dywizja kawalerii oraz widoków na odniesienie sukcesu w dniu następnym, Prittwitz odstąpił od kontynuowania bitwy. Obawiał się bowiem okrąŜenia przez Samsonowa, bądź zepchnięcia do Królewca. Co więcej, z powodu niskiego stanu wód powątpiewał, czy uda mu się obronić i linię Wisły oraz poprosił naczelne dowództwo w Koblencji o przysłanie posiłków. Jego podwładni przyjęli tę decyzję z niedowierzaniem. Zdaniem Francoisa, który był po prostu wściekły, bitwę naleŜało bezwzględnie kontynuować. Podobnego zdania byli Hoffmann i Grünert ze sztabu 8. Armii4. WyraŜane przez nich sugestie zostały stanowczo odrzucone przez Prittwitza i Waldersee, którzy uwaŜali, Ŝe ich podwładni ingerują w ich zakres odpowiedzialności. Udało się im jednak przekonać Prittwitza, Ŝe nie moŜna było bezpiecznie odskoczyć nie stoczywszy uprzednio walk z 2. Armią. Wieczorem dowództwo 8. Armii wydało więc rozkaz przerzutu koleją I Korpusu do Grudziądza (Graudenz), zaś 3. DP rezerwowej z Węgorzewa do Ostródy (Osterode) na lewą flankę, stojącego w tamtym rejonie XX Korpusu. Zaś centralne korpusy XVII i I rezerwowy miały wycofywać się bezpośrednio na zachód za Łynę. Ich ewentualne uŜycie przeciw Samsonowowi uzaleŜniano od zachowania Rennenkampfa. Prittwitz nie powiadomił jednak o tych zamiarach naczelnego dowództwa3. 4

W swej ksiąŜce poświęconej bitwie pod Tannenbergiem Hoffmann stwierdził nawet, Ŝe zdając sobie sprawę ze słabości charakteru Prittwitza zastanawiał się, czy nie poczekać z przekazaniem raportu XX Korpusu aŜ do zakończenia bitwy pod Gąbinem. Patrz: Max Hoffmann, Tannenberg. Wie es wirklich war, Berlin 1926, s. 13-15. 5 Max Hoffmann, Wspomnienia. Wojna wśród niewykorzystanych sposobności, Warszawa 1925, s. 18-20; Z a w a d z k i , op. cit., t. 1. s. 87-94; F r a n c o i s , Marneschlacht..., op. cif., s. 167190.

bitwa pod Gąbinem zakończyła się zatem niespodziewanym sukcesem Rosjan. Sztab 1. Armii przewidywał bowiem. Ŝe 21 sierpnia Niemcy będą kontynuowali natarcie i rozwaŜał nawet wycofanie Armii Wileńskiej o kilka kilometrów. Rennenkampf postanowił jednak pozostać na zajmowanych pozycjach. Decyzja ta okazała się słuszna. Rankiem 21 sierpnia ze zdziwieniem stwierdzono, Ŝe Niemcy nie tyle kontynuowali natarcie, co jeszcze opuścili dotychczas zajmowane stanowiska, na których Rosjanie znaleźli ślady pospiesznego odwrotu. Wycofującemu wojsku towarzyszył exodus ludności cywilnej, co sprawiało wraŜenie ewakuacji całych Prus Wschodnich. Zwycięstwo wydawało się tak zdecydowane, Ŝe przez kilka najbliŜszych dni w Stawce rozwaŜano moŜliwość przesłania koleją 1. Armii do Warszawy, aby szybciej rozpocząć operacje na lewym brzegu Wisły i inwazję w głąb Niemiec. Do zajęcia i okupowania Prus Wschodnich oraz oblęŜenia Królewca wystarczyć miała 2. Armia. Przez dwa dni upojony swym sukcesem Rennenkampf pozostawał na pobojowisku. Spowodowało to kilka czynników. Był przekonany, Ŝe zrobił swoje, a teraz nie naleŜało zbyt pośpiesznym pościgiem płoszyć wycofujących się za Wisłę, jak mniemał Niemców, aby dać Samsonowowi czas na odcięcie mu dróg odwrotu. Jego uwagę zaprzątała takŜe twierdza Królewiec, gdzie, jak przypuszczał, wycofały się dwa niemieckie korpusy. Oprócz tego jego Ŝołnierzom naleŜał się odpoczynek, trzeba było uzupełnić amunicję i inne materiały wojenne i oraz podciągnąć uzupełnienia. TakŜe Rosjanie pod Gąbinem ponieśli bowiem dotkliwe straty. W dniu 23 sierpnia Niemcy opublikowali następujący raport o walkach pod Gąbinem: „Silne rosyjskie oddziały posuwają się na linii Gąbin—Węgorzewo. 20 sierpnia pierwszy korpus armijny ponownie zaatakował i odrzucił nieprzyjaciela poruszającego się na Gąbin. Zdobył przy tym 8000 jeńców i 8 dział. Od jednej, znajdującej się przy korpusie dywizji kawalerii nie było juŜ od dłuŜszego czasu

43

Ŝadnej informacji. Dywizja ta starła się z dwoma wrogimi dywizjami kawalerii. Wczoraj znów przybyła do pierwszego korpusu wraz z 500 jeńcami. Kolejne rosyjskie wzmocnienia posuwają się na północ od Pregoły i południe od linii mazurskich jezior. O dalszym działaniu naszej wschodniej armii naleŜy zachować milczenie, aby nie zdradzić przedwcześnie przeciwnikowi naszych zamiarów"6. Z kolei w rosyjskich cerkwiach i kościołach odprawiano naboŜeństwa dziękczynne, a w gazetach moŜna było przeczytać utrzymane w triumfalnym tonie depesze o przebiegu bitwy. Szef sztabu generalnego Helmut Moltke był zszokowany pasywnością Prittwitza, któremu jeszcze przed rozpoczęciem kampanii nakazywał aktywną obronę i atakowanie wkraczających Rosjan. Realizacja jego zamiarów to oddanie na pastwę nieprzyjaciela całych Prus Wschodnich i prawobrzeŜnych Prus Zachodnich. W rękach Rosjan miała się znaleźć kolebka pruskiej państwowości. Tu wszak w styczniu 1701 r. elektor koronował się na „króla w Prusach". Na ich pastwę zostałyby wydane majątki naleŜące do junkrów, stanowiących podporę monarchii i rdzeń korpusu oficerskiego. Byłaby to powtórka z lat wojny siedmioletniej. Poza tym skróciłoby to znacznie front i umoŜliwiło Rosjanom uderzanie przez Poznań na Berlin oraz niekorzystnie wpłynęłaby na morale armii austro-węgierskiej. Niemiecka opinia publiczna takŜe wykazywała zaniepokojenie moŜliwością okupowania części terytorium Niemiec przez Rosjan. Nie do pomyślenia była myśl, Ŝe niemiecka ziemia mogła się znaleźć pod okupacją „barbarzyńskich, pijanych hord rosyjskich". Rankiem 21 sierpnia Moltke skontaktował się telefonicznie bezpośrednio z dowódcami poszczególnych korpusów 8. Armii. W ich ocenie sytuacja nie była tak beznadziejna, jak malował ją Prittwitz, a morale wojsk wysokie. Te opinie zdecydowały o dymisji Prittwitza i Waldersee. Na 6

Krieg..., op. cit., s. 45.

\

44

ich miejsce mianował odpowiednio Paula Hindenburga (ur. 1847) i Ericha Ludendorffa (ur. 1865). Ten ostatni był ambitnym i inteligentnym sztabowcem, który przed wybuchem wojny słuŜył min. w pruskim sztabie generalnym. W sierpniu 1914 r. został kwatermistrzem w 2. Armii gen. Bülowa i odznaczył się w zwycięskich walkach o twierdzę Liege, której zdobycie było jednym z warunków wstępnych sukcesu planu Schliffena. 2a tę operację otrzymał najwyŜsze pruskie odznaczenie wojskowe „Pour le Mérite". Umocnił w ten sposób swój wizerunek jako świetnego sztabowca i wybitnego dowódcy, lecz brakowało mu jednak odpowiedniego doświadczenia i praktyki w dowodzeniu liniowym, aby powierzyć mu samodzielne dowództwo 8. Armii. Dotychczas dowodził bowiem zaledwie brygadą. Na nominalnego dowódcę wyznaczono zatem przywróconego właśnie do słuŜby czynnej 68. letniego Paula Hindenburga. Całe swe Ŝycie związał z armią. Jego ojciec był oficerem zawodowym, a on sam juŜ w wieku 11 lat wstąpił do szkoły kadetów. Walczył m.in. pod Sadową i Sedanem. Pod koniec swej kariery zawodowej dowodził IV Korpusem w Magdeburgu. W 1911 r. na własną prośbę przeszedł na emeryturę. Co ciekawe obaj oficerowie urodzili się w Wielopolsce — Hindenburg w samym Poznaniu, Ludendorff w Kruszewni pod Poznaniem. Wydarzenia potoczyły się w błyskawicznym tempie. 22 sierpnia o godz. 9.00 po zajmującego się oblęŜeniem Namur Ludendorffa przyjechał specjalny samochód z kwatery głównej w Koblencji. O godz. 18.00 Ludendorff znalazł się w Koblencji i po trzygodzinnej konferencji z Moltkem wyjechał na wschód w specjalnym, złoŜonym z trzech wagonów, pociągu. Ze względu na wysoką pozycję szefa sztabu w niemieckiej hierarchii dowódczej to w praktyce Ludendorff kierować miał całą operacją w Prusach Wschodnich i zrealizować koncepcję, aby poprzez szybką ofensywę pokonać Armię Warszawską i ponownie zwrócić

45 się przeciw Armii Wileńskiej. Rozpoczęcie operacji od próby rozbicia Armii Warszawskiej skracało i zabezpieczało własne linie komunikacyjne, a w przypadku nie dającej się wszak wykluczyć poraŜki łatwiej było wycofać się stamtąd za Wisłę. Jeszcze z Koblencji Ludendorff, z pominięciem dowództwa 8. Armii, wydał rozkazy dla poszczególnych jej korpusów oraz nakazał ulokować w Malborku (Marienburg) kwaterę dowództwa. 22 sierpnia podczas popołudniowej kawy około godz. 15.00 do niczego nie spodziewającego się, będącego od trzech lat na emeryturze Paula Hindenburga przyszedł pilny telegram z kwatery głównej z pytaniem, czy gotów był powrócić do słuŜby czynnej i objąć dowództwo 8. Armii. Decyzja musiała być podjęta natychmiast. Bez namysłu w poczuciu obowiązku wobec ojczyzny Hindenburg przystał na propozycję, miał zaledwie kilka godzin na spakowanie się. W nocy z 22 na 23 sierpnia o godz. 4.00 na krótkim postoju w Hanowerze wsiadł do pociągu, w którym znajdował się juŜ Ludendorff. Nowo mianowany dowódca 8. Armii nie zdąŜył nawet sprawić sobie nowego munduru i na front pojechał w nieregulaminowym, granatowym mundurze pruskiego generała. W trakcie podróŜy obaj panowie (którzy nie znali się wcześniej) konferowali na temat powierzonego im zadania. Gdy Ludendorff przedstawił mu plany operacji, Hindenburg miał odrzec: „Sam nie wiem lepiej. W imię BoŜe, zróbmy to tak". Na docelowej stacji w Malborku pociąg zatrzymał się o godz. 14.30. Hindenburga i Ludendorffa na peronie powitali Hoffmann i Grünert. Obaj sztabowcy nowych dowódców powitali dość chłodno. Mieli im za złe niepowiadomienie ich o nowych rozkazach dla poszczególnych korpusów. Sam Prittwitz dowiedział o swojej dywizji nie od przełoŜonych, ale przypadkowo od oficera swego sztabu odpowiedzialnego za koleje, który poinformował go o planowanym

46 przyjeździe do Malborka pociągu specjalnego z jego następcą. Tę zaskakującą informację potwierdził pół godziny później oficjalny telegram7. Według relacji Hoffmanna: „Generał von Prittwitz. zniósł ten cios z nadzwyczajną godnością i, Ŝegnając się z nami, ani jednym słowem nie dał poznać po sobie oburzenia na los, którego padł ofiarą"8. Dowódcy poszczególnych korpusów i sztabowcy 8. Armii z zadowoleniem przyjęli dymisję Prittwitza, mając nadzieję na zwrot zaczepny. Nie przeliczyli się. Stojący naprzeciw armii Samsonowa XX .Korpus gen. Scholtza wsparty formacjami landwehry miął powstrzymać napór całej 2. Armii, uniemoŜliwiając jej dalsze poruszanie się na północ. Na jego skrzydła zaś pospiesznie przerzucano korpusy znad Węgorapy. I Korpus miał zostać przerzucony koleją w region Lidzbark—Dąbrówno (LautenburgGilgenburg), zaś korpusy I rezerwowy i XVII po dniu odpoczynku i obserwowania czy Rennenkampf jednak nie zdecyduje się na uderzenie, w nocy z 23 na 24 sierpnia miały oderwać się od nieprzyjaciela i forsownym marszem skierować się w rejon Biskupiec—Jeziorany (Bischofsburg-Seeburg), skąd ich zasadnicze siły uderzyć miały na Armię Narwiańską, a wydzielona grupa zabezpieczać operację od strony Armii Niemeńskiej. Przegrupowanie wojsk 8. Armii przesłaniać miała jedynie 1.. dywizja kawalerii i załoga twierdzy Królewiec. Aby wzmocnić wojska operujące w polu, Ludendorff rozkazał załogom twierdz Toruń, Chełmno (Kulm) Grudziądz i Malbork przybyć do Lidzbarka i Brodnicy (Strassburg). Ludendorff ze zdziwieniem usłyszał od raportującego Hoffmanna, ze podobne rozkazy wydał juŜ 7

Erich Ludendorff, Mierne Kriegserinnerungen, Berlin 1919, s. 32-36; Paul Hindenburg, AUS meinem Leben, Leipzig 1920, s. 74-75; S c h o w a l ter, op. cit., s. 190-210; Stone, op. cit., s. 61; E v a n s, op. cii., s. 100—101. 8 H o f f ni a n n, Wspomnienia...* op. cii., s. 24.

47

Prittwitz wieczorem 20 sierpnia i znajdowały się one w trakcie wykonywania9. Realizacji tego manewru sprzyjało to, ze w dniach 21—23 sierpnia Armia Wileńska nie ruszała się z zajmowanych pozycji, straciła kontakt bojowy z nieprzyjacielem. Szwankowało bowiem jej rozpoznanie. W rejonie Królewca kompletnie uszedł uwadze Rosjan załadunek kolejowy I Korpusu. Tylko operująca na lewej flance Armii Wileńskiej 1. dywizja kawalerii 21 sierpnia zameldowała o wycofaniu się Niemców do twierdzy Boyen, za linię wielkich jezior mazurskich. To utwierdzało Rennenkampfa w błędnym przekonaniu o odwrocie Niemców za Wisłę. Z kolei przemarsz wojsk w Prusach Wschodnich spowalniały masy uchodźców kłębiące się na drogach i usiłujące ujść w bezpieczne miejsce z dala od walk i Rosjan. Pierwsze doświadczenia z wojskami carskimi wywoływały bowiem strach o Ŝycie i mienie. Rozchodziły się wieści o rozstrzeliwaniu, aresztowaniu i uprowadzaniu w głąb Rosji Bogu ducha winnych cywilów oraz podpalaniu zabudowań. JuŜ w pierwszych dniach sierpnia rozpoczął się exodus ludności z pasa przygranicznego. Początkowo dotyczył on tylko rejonu Gąbina, gdzie wkraczała Armia Wileńska. W trakcie bitwy pod Gąbinem uchodźcy czekali za liniami niemieckimi, w nadziei na szybki powrót do swych domostw. Jednak nieoczekiwany odwrót armii rozpoczęty wieczorem 20 sierpnia wywołał panikę i istną lawinę uchodźców ciągnących ze swym dobytkiem na wszelkich dostępnych pojazdach na zachód. Wkrótce dołączyli do nich mieszkańcy Mazur. Nieliczni Ŝandarmi nie byli w stanie opanować tego ludzkiego morza. Niektóre miejscowości były zupełnie opustoszałe. Zdesperowani cywile często podąŜali za oddziałami, utrudniając manewry tych ostatnich. Szacuje się, Ŝe w sierpniu 1914 r. aŜ 800 000 9

Weltkrieg..., ap, cii., Bd. 2, s. 102-120.

48 z łącznej liczby 2 500 000 mieszkańców Prus Wschodnich opuściło swe domostwa. Połowa z nich uszła za Wisłę, a nawet do Berlina10. PołoŜenie sił niemieckich w nocy z 23 na 24 sierpnia było następujące: 1. dywizja kawalerii stacjonowała w Allenburgu, korpusy XVII i I rezerwowy w Gerdauen i na północny wschód od tego miasta, 6. brygada landwehry w GiŜycku i okolicy, 3. DP rezerwowa po przerzucie kolejowym z Nordenburga do Olsztyna formowała się w lasach na północ od Olsztynka. W centrum stał XX Korpus, którego 41. DP zajmowała prawe, a 37. DP lewe skrzydło. Brygada landwehry gen. Schmettaua złoŜona z załóg twierdz Grudziądz i Toruń koncentrowała się na prawym, zaś 70. brygada landwehry na lewym skrzydle 41. DP. W Montowie rozpoczął się rozładunek 1 Korpusu. Do dowództwa 8. Armii, które w dniach 24-25 sierpnia znajdowało się w Suszu (Rosenberg), dotarła takŜe informacja z Koblencji, Ŝe w drodze na front wschodni znajdowała się dywizja landwehry ze Szlezwiku-Holsztyna pod dowództwem gen. Goltza. Po wybuchu wojny strzegła ona Kanału Kilońskiego na wypadek inwazji Brytyjczyków i ataku Danii. Lecz niebezpieczeństwo to okazało się iluzoryczne i dywizję moŜna było wykorzystać gdzie indziej. Jednostki te miały rozpocząć rozładunek w Ostródzie i Biesalu (Bissellen) w dniu 26 sierpnia11. Nad Armią Warszawską zbierały się czarne chmury.

10

Weltkrieg..., op. cit., Bd. 2, s. 320-321; H i n d e n b u r g , op. cit., s. 85. Ludendorff, op. cit., s. 36-39; Z a w a d z k i , op. cit.. t. 1, s. 126-132.

11

OPERACJE 2. ARMII

Do inwazji z południa szykowała się 2. Armia, zwana teŜ Armią Warszawską albo Narwiańską. Składała się ona z II, VI, XIII, XV i XXIII Korpusu oraz trzech dywizji kawalerii, mianowicie 4., 6. i 15. JuŜ podczas operacji wschodniopruskiej przyłączono do niej I Korpus, zaś II, operujący na wschód od wielkich jezior mazurskich, podporządkowano 1. Armii. Łącznie jednostki bojowe Armii Warszawskiej liczyły około 200 000 bagnetów i szabel. Samsonow dowództwo nad nią objął dniu 12 sierpnia. Korpusy podległej mu armii znajdowały się w następujących rejonach zgrupowań: II — Augustów, VI — linia dolnej Biebrzy, XIII — Białystok, XV — Zambrów, XXIII — Modlin (2. DP) i Białystok (3. DP gwardii), 4. dywizja kawalerii między ŁomŜą a Osowcem, 6. i 15. dywizje kawalerii w rejonie Ciechanów-Przasnysz. Kwatera dowództwa armii znajdowała się początkowo w Białymstoku. W dniu 13 sierpnia Samsonow otrzymał rozkaz inwazji Prus Wschodnich. Jego armia operować miała bezpośrednio na zachód od wielkich jezior mazurskich i dojść do linii Jeziorany-Kętrzyn (Seeburg-Rastenburg). Granicę państwową kawaleria Armii Warszawskiej przekroczyć miała 18 sierpnia, a gros piechoty następnego dnia. Od samego początku operacja przebiegała z opóźnieniami. Dopiero 1" sierpnia 2. Armia zebrała się na linii Narwi i następnego dnia

50

rozpoczęła marsz w kierunku granicy. Kwaterę dowództwa armii przeniesiono do Ostrołęki. Samsonow zmienił nieco pas działania swej armii, rozciągając dodatkowo jej linię natarcia o 35 km. Jej prawo skrzydło we korpusy tj. VI i XIII miały iść na północny zachód, i dopiero po przejściu granicy skierować się bezpośrednio na północ. śyliński był zły na tę decyzję, gdyŜ jej realizacja powodowała dwudniowe opóźnienie w porównaniu do pierwotnych planów operacyjnych i dodatkowo oddalała Armię Narwiańską od Niemeńskiej. śyliński nieustannie ponaglał Samsonowa, zarzucając dowódcy Armii Warszawskiej brak energiczności i opieszałość. Ten zaś prosił o zgodę na spowolnienie marszu z powodu zmęczenia jego wojsk i niewystarczającego zorganizowania słuŜb zaplecza. śyliński zgodził się po wielu prośbach, aby 2. Armia przeszła granicę dopiero 19 sierpnia. Ale i tego terminu nie udało się dotrzymać. Dopiero 20 sierpnia kolumny VI i XIII Korpusu w rejonie Chorzeli i Myszyńca wkroczyły na terytorium Rzeszy Niemieckiej. Tego dnia Rennenkampf toczył juŜ z Niemcami bitwę pod, oddalonym w linii prostej o 110 km od pozycji zajmowanych przez Armię Narwiańską, Gąbinem. Siły główne Armii Wileńskiej juŜ od trzech dni przebywały na terytorium Niemiec1. Samsonow tłumaczył się, Ŝe jego dywizje maszerują dziennie po 11—13 godzin, pokonując w palącym słońcu i tumanach kurzu po 20—30 km i nie są w stanie przyspieszyć tempa. Większość Ŝołnierzy stanowili niewprawieni w forsownych marszach rezerwiści. Wyglądali oni momentami bardziej jak pielgrzymi podąŜający do sanktuarium, niŜ formacje wojskowe w drodze na front. Zewsząd dochodziły do Samsonowa apele o danie dnia przerwy dla odpoczynku i zorganizowania tyłów. Aprowizacja była bowiem przypadkowa i niewystarczająca. Od pierwszych dni marszu brakowało podstawowych artykułów Ŝywnościowych. Magazyny, na 1

Weltkrieg...r op. cit., Bd. 2, s. 120-125, E v a n s. op. cii., s. 77-84.

51

których zasoby liczono, okazały się niezapełnione w stopniu wystarczającym. Kuchnie polowe przyjeŜdŜały nieregularnie, zakłócając albo przemarsz albo sen. Było ich zresztą za mało, podobnie jak i piekarń polowych. Te ostatnie podczas krótkich postojów nie były w stanie wykonać wszystkich zamówień. Z dnia na dzień powiększało się grono maruderów i wkrótce to zjawisko przybrało niepokojące rozmiary. śołnierze na własną rękę próbowali organizować sobie Ŝywność, co nie było łatwym zadaniem. Obszary północnego Mazowsza naleŜały do słabo zaludnionych, a niezŜęte zboŜe stało jeszcze często na polach. To co dało się zarekwirować mieszkańcom, zabrały juŜ patrole kawaleryjskie. Wyłapywano bydło i kurczaki, a ze zdobytego ziarna pieczono podpłomyki. Naruszano równieŜ Ŝelazne porcje. Problemy Ŝołądkowe powodowało napełnianie manierek wodą zaczerpniętą z przylegających do trasy przemarszu studni i innych zbiorników wodnych. Frustrację w znacznej mierze niepiśmiennych Ŝołnierzy pogłębiała jeszcze prohibicja. Wprowadzono ją na okres mobilizacji, a po 22 sierpnia rozciągnięto na cały okres wojny. Poza tym za zły omen przyjęto zaćmienie słońca, do jakiego doszło 21 sierpnia między godziną 14 a 152. Olbrzymie problemy sprawiał transport na piaszczystych drogach. CięŜkie wozy wojskowe grzęzły w głębokim piachu, zaś zarekwirowane chłopskie podwody załamywały się pod cięŜarem przewoŜonych w nich ładunków. Część jednostek artylerii w ogóle nie dostała na czas wozów amunicyjnych np. pociski do haubic XXIII Korpusu woŜono, owinięte w powrozy ze słomy na chłopskich furmankach. Aby pokonać piaszczyste trakty czasem wyprzęgano konie z połowy wozów i zaprzęgano je do pozostałych. Po pokonaniu kilku kilometrów całość koni odczepiano i wracano po pozostawione pojazdy. Nie trzeba nadmieniać, jak taki wahadłowy ruch opóźniał marsz. Przemęczonym koniom 2

Z a w a d z k i , op. cit., t. 1, s. 102-120: S c h o w a l t e r , op. cit.. s. 213-218: Dani1off, op. cit.. s. 211; S t on e, op. cit., s. 63.

52

brakowało furaŜu. 2. Armia tylko w ograniczonym stopniu mogła korzystać z kolei. Główna linia ciągnąca się z Warszawy do Białegostoku, biegła wzdłuŜ linii frontu i tylko odnoga do Mławy dochodziła do granicy państwowej w pasie działania Armii Narwiańskiej. Najpełniej korzystał z niej I Korpus. W wyniku pośpiechu Rosjanie juŜ na początku kampanii mieli nadwyręŜone siły fizyczne i psychiczne, a co za tym idzie i morale. Gdy Armia Warszawska przekraczała granicę z Niemcami, sprawiała wraŜenie całkowicie wyczerpanej. Szacuje się, Ŝe około 25% jej sił było zuŜytych zanim nawiązały one kontakt bojowy z nieprzyjacielem. Dla przykładu VI Korpus w dniach 14-22 sierpnia przebył 165 km, XIII Korpus 13-22 sierpnia (wyłączywszy dwa dni postoju) 235 km, a I Korpus w okresie 18—22 sierpnia 110 km. Jednostki wyruszyły w pole takŜe bez pełnych stanów. Na początku kampanii XXIII Korpus miał jedną dywizję w Modlinie, drugą zaś w rejonie Białegostoku. Jego kawaleria walczyła juŜ w Galicji, artyleria została przydzielona do II Korpusu, a batalion saperów stacjonował w Grodnie. AŜ do końca bitwy pod Tannenbergiem XXIII nie stanowił spójnej formacji taktycznej. Z kolei w XV Korpusie brakowało 15 kompanii, pozostawionych na zapleczu frontu dla ochrony linii kolejowych. W VI Korpusie 4. DP wyruszyła na front bez 14 kompanii, a 61, pułk piechoty z 16. DP dotarł dopiero w końcowej fazie bitwy. Ponadto w całym korpusie nie by to obsadzonych 15% etatów oficerskich3. Rosjanie nie zadbali takŜe o właściwe rozpoznanie — 2. Armia operowała w praktyce po omacku. Dwie z jej trzech dywizji kawalerii stało praktycznie bezczynnie, ubezpieczając lewe skrzydło. Szwankował takŜe zwiad lotniczy. Większość z rosyjskich samolotów latała nad Galicją. Co więcej, rosyjscy rekruci starszych roczników, w przewaŜającej części chłopi, po raz pierwszy w Ŝyciu widzieli samoloty, które budziły ich 3

Zawadzki, op. cit., l. 1, s. 122—126.

53

lęk. Podejrzewali oni, Ŝe taki „przebiegły pomysł" moŜe być rylko autorstwa Niemców i w związku z tym profilaktycznie strzelali do wszystkich aeroplanów, które pojawiły się w ich pobliŜu. Czasem zdarzało im się zatem zestrzelić własne. Zresztą i same maszyny były zawodne — często psuły się juŜ po 1—2 lotach i część z nich juŜ na początku kampanii była uziemiona. Piloci pozostałych maszyn mieli problemy w orientacji nad Prusami Wschodnimi. Przeznaczona do rozpoznania kawaleria przydzielona do kaŜdej dywizji piechoty, składała się ze zmobilizowanych kozaków, niemających doświadczenia w powierzonych im zadaniach. Z reguły nie oddalali się oni zbytnio od dającej im poczucie bezpieczeństwa piechoty4. Pośpieszny wymarsz nie w pełni skoncentrowanej i zorganizowanej Armii Warszawskiej był m.in. wynikiem nacisków ze strony Francuzów. Nad Sekwaną z napięciem oczekiwano rosyjskich działań zaczepnych przeciw Niemcom. Tamtejszy ambasador rosyjski Aleksander Izwolski donosił o panującej we Francji „gorączkowej niecierpliwości" w oczekiwaniu na rosyjski atak. Według jego relacji juŜ wymarsz Armii Wileńskiej został przyjęty z radością i wzmocnił nastroje optymistyczne. Jego odpowiednik w Petersburgu Maurice-George Paléologue zwrócił się osobiście do samego cara z prośbą o wydanie rozkazu wymarszu. W jego opinii, w przeciwnym razie armii francuskiej grozić miało zniszczenie. W podobnym duchu działał attache wojskowy Francji markiz de Laguiche, przydzielony na początku kampanii do Stawki. Z obietnic danych sojusznikom chciał za wszelką cenę wywiązać się wielki ksiąŜę Mikołaj Mikołajewicz. 5 Gdy 15 sierpnia podczas podróŜy do kwatery w Baranowiczach spotkał się na dworcu w Wilnie z Rennenkampfem, a ten zameldował mu o przekroczeniu niemieckiej granicy, naczelny dowódca 4 5

Daniloff, op. cit.. s. 212; E v a n s, op. cit.. s. 87.; Gourko, op. cti, s. 30. Daniloff op. cit.. s. 190-193.

54

zwrócił się z wyraźną satysfakcją do towarzyszącego mu szefa brytyjskiej misji wojskowej w Rosji gen. Johna Hunbury'ego Williamsa: „Widzi Pan, nasza mobilizacja funkcjonuje jak sprawne tryby, jak maszyna zębata. Atak na nieprzyjaciela przeprowadzono zgodnie z harmonogramem". Naprzeciw Armii Warszawskiej znajdował się, jak wiadomo, wzmocniony XX Korpus gen. Scholtza. Po szybko przeprowadzonej mobilizacji stał on nad południową granicą Prus Wschodnich w rejonie Olsztynka zadaniem przesłaniania drogi i linii kolejowej z Mławy, skąd spodziewano się kolejnego rosyjskiego uderzenia. Na prawym skrzydle na południe od Dąbrówna ulokowano oddziały gen. Ungera. tworzone przez landwehrę, ściągniętą z okolicznych twierdz w Toruniu, Chełmnie, Grudziądzu i Malborku. Liczyły one łącznie 10 batalionów, trzy szwadrony i 9 baterii. W centrum aŜ do jeziora Konowatki (Konowatken See) stały jednostki 41. DP z częścią 70. brygady landwehry. Na lewym skrzydle — między jeziorem Konowatki a Orłowem (Orlau) stała reszta 70. brygady landwehry i 37. DP. W Orłowie linia obrony gwałtownie skręcała na północ, gdzie pojedyncze kompanie obsadziły silnie zabagnioną, szeroką na 30 metrów dolinę Łyny i przejścia między jeziorami aŜ do jeziora Łańskiego (Lansker See). Dalej na wschód ciągnęły się duŜe kompleksy leśne i linia wielkich jezior mazurskich. Dawało to pewne oparcie, ale i mogło stanowić niebezpieczeństwo. gdyŜ Niemcom zabrakło sił, aby wysyłać w tamtym kierunku rozpoznanie. W rejonie Olsztyna, jako odwód stacjonowała, przerzucona tu koleją w ostatnich dniach 3. DP rezerwowa. Warto zaznaczyć, Ŝe XX Korpus był powołany do Ŝycia niedawno, bo dopiero jesienią 1912 r. Jego miejscem kwaterowania był Olsztyn. Z Warmii i Mazur pochodziła znaczna część jego rekrutów. Przyszło im zatem bronić swych rodzinnych stron. Dobrze obrazuje to przykład gen. Emila Helia, szefa sztabu XX Korpusu, którego majątek w Grzybi-

55

nach (Groß Grieben) znajdował się na kierunku natarcia Rosjan. W trakcie kampanii zresztą, gdy został on obsadzony przez Rosjan, Heli nie zawahał się wydać rozkazu jego ostrzelania6. 21 sierpnia kolejne jednostki Armii Warszawskiej przekraczały niemiecką granicę. Patrole kawaleryjskie donosiły o obecności Niemców w rejonie Nidzicy i Szczytna. W związku z tym Samsonow wydał na następny dzień rozkaz, aby VI Korpus zajął Szczytno, XIII był gotów do uderzenia na Szczytno lub Nidzicę, zaś lewoskrzydłowe korpusy XV i I uderzyły na linię Nidzica—Działdowo. W Mławie zaś po zakończeniu transportu miała się organizować 2. DP. Samsonow wciąŜ nie wiedział jakie siły ma przed sobą i gdzie znajdują się główne niemieckie pozycje obronne. Do pierwszych utarczek z Niemcami doszło 22 sierpnia pod Nidzicą. Po południu patrol kawaleryjski z XV Korpusu wjechał do niebronionego miasta, gdzie zatrzymał się na odpoczynek. Niespodziewanie podczas posiłku został napadnięty przez oddział cyklistów z XX Korpusu, który od północy nadjechał do miasta. Rosjanie wycofali się pośpiesznie, zostawiając zabitych i rannych. Na wieść o tym incydencie dowódca XV Korpusu gen. Martos rozkazał ostrzelać miasto z artylerii. W trakcie ostrzału na miasto spadło około 300 pocisków artyleryjskich, które zniszczyły lub uszkodziły 40% budynków. Jeszcze pod wieczór do płonącej Nidzicy wkroczyły jednostki rosyjskiej piechoty7. śyliński po raz kolejny ponaglał Samsonowa do bardziej zdecydowanych działań. Ten donosił o zmęczeniu podległych mu wojsk, zdezorganizowanych liniach zaopatrzeniowych, brakach chleba i owsa. Prosił o dzień przerwy na odpoczynek, reorganizację armii i uporządkowanie zaplecza. Dowódca 6

Schowalter.op. cit., s. 222. TamŜe. s. 218—220. Po wzięciu Martosa do niewoli Niemcy rozwaŜali nawet wytoczenie mu za ten ostrzał procesu o zbrodnie wojenne. Odstąpiono jednak od tej idei. 7

56

frontu północno-zachodniego, kompletnie ignorując stan 2. Armii, odrzucił tę prośbę i nakazał kontynuowanie operacji. Zatem na 23 sierpnia Samsonow wyznaczył swym korpusom następujące zadania. Skrzydłowe VI (wraz z 4. dywizją kawalerii) miał pozostać w Szczytnie, a I w rejonie Działdowa. centralne: XIII zwrócić się na północny zachód na Jedwabno. a XV maszerować na północny zachód na linię Orłowo-Frąknowo (Frankenau), wzdłuŜ głównej szosy i linii kolejowej do Olsztynka. W lukę między oboma powyŜszymi korpusami w rejonie Kozłowa (Große Koslau) wejść miała 2. DP z XXIII. Natomiast 5. i 16. dywizji kawalerii wyznaczono zadanie prowadzenia działań rozpoznawczych i przecięcia linii kolejowej Olsztyn—Iława. Armia Warszawska wyraźnie skręcała zatem w kierunku północno-zachodnim. W pierwotnym pasie jej działania pozostawał jedynie VI Korpus. Samsonow zdawał sobie sprawę, Ŝe to jeszcze bardziej oddalało go od 1. Armii, lecz ryzyko wydawało się być racjonalne. Pobici pod Gąbinem Niemcy mieli się przecieŜ wycofywać za Wisłę i kontynuacja marszu w kierunku północnym groziła tym, Ŝe zdołają wymknąć się z zastawianej pułapki. Poza tym przesunięcie osi działania armii jeszcze bardziej na zachód ułatwiałoby jej zaopatrywanie z wykorzystaniem linii kolejowej wiodącej do Mławy. Początkowo śyliński był temu przeciwny, lecz po uspokajających raportach Rennenkampfa, zaufał Samsonowowi i zatwierdził jego decyzję. To najlepiej świadczy o nastawieniu dowództwa rosyjskiego, Ŝe głównym zadaniem Samsonowa miało być ściganie pokonanego juŜ nieprzyjaciela. Zmiana kierunku marszu z linii Olsztyn— Biskupiec (Bischofsburg) na linię Olsztyn—Ostróda, jeszcze bardziej odsłaniała jej lewą flankę, która oddalała się od wielkich jezior mazurskich oraz dodatkowo rozciągała jej oddziały na froncie o łącznej długości 110 km, z czym jej zasadniczy trzon zajmował 60 km. W dniu 23 sierpnia doszło do pierwszego powaŜnego starcia z 2. Armią. Dzień był pochmurny i deszczowy, dopiero

57

pod wieczór się przejaśniło. Na podstawie rozpoznania Scholtz przewidywał, Ŝe Rosjanie najpierw uderzą na jego lewe skrzydło, usytuowane na wschód od jeziora Konowatki. Tam teŜ przesłał swe rezerwy. Jego przewidywania okazały się słuszne. Około południa pojawiły się w tym rejonie jednostki XV Korpusu i zaczęły rozwijać się do bitwy. O godz. 14.00 artyleria rosyjska otworzyła ogień na stanowiska 37. DP pod Frąknowem i Orłowem. Po godzinnym ostrzale do natarcia ruszyła piechota z 6. i 8. DP z XV Korpusu. W pierwszej fazie bitwy Rosjanie odnieśli sukces i wyparli na północ część 70. brygady landwehry. Niemcy przeszli jednak do szeregu kontrataków. Widownią szczególnie zaciętych walk były okolice wsi Orłowo i Łyna (Lahna). W samej Łynie w boju ulicznym walczyły dwie kompanie ze szczycieńskiego 1. wschodnio-pruskiego batalionu jegrów im. hrabiego Yorcka von Wartenburg. W tych zaŜartych walkach w centrum wsi poległ, wiodąc garstkę swych ludzi (15—20 Ŝołnierzy) na bagnety, kapitan Bergmann. Jego ostatnie słowa brzmiały: ,,Nie troszczcie się o mnie! Utrzymajcie Łynę!". Z kolei między Łyną a Orłowem po krótkim przygotowaniu artyleryjskim do kontruderzenia poszły 151. i 147. pułki piechoty oraz 18. pułk landwehry. śołnierze maszerowali z rozwiniętymi sztandarami, przy dźwiękach orkiestr wojskowych, śpiewając patriotyczne pieśni „Wacht am Rhein" i „Deutschlandlied". Część oficerów, w tym. gen. Wilhelmi, jechała konno, inni szli pieszo dzierŜąc w dłoniach szable. Do zasadniczego starcia doszło na podmokłej łące, częściowo porośniętej wysokim łopianem. Rozgorzała walka wręcz. Do godz. 20.00 Rosjanie zostali wyparci za drogę Orłowo-Łyna. W tych walkach zdobyto m.in. sztandar rosyjskiego 21. pułku piechoty im. Dybicza. Owinął go wokół swego ciała rosyjski oficer, który do ostatniej chwili swego Ŝycia bronił go przed dostaniem się w ręce wroga. W tej walce padł. Walki ustały dopiero około godz. 23.00. Tego dnia Rosjanie stracili 50 oficerów i według róŜnych źródeł od 2500 do 4000 Ŝołnierzy, zaś Niemcy 1500 ludzi.

58

Szczególnie dotkliwe straty zanotowano po obu stronach w korpusie oficerskim. Wśród jednostek niemieckich sięgały one nawet do 60—70% stanów, zaś w jednym z rosyjskich pułków zginęło 9 z 16 dowódców kompanii. Niemcy wyparli jednak Rosjan na pozycje wyjściowe, z wyjątkiem wysuniętych niemieckich pozycji na południe od wsi Łyna, które pozostały w rękach carskich Ŝołnierzy. Z kolei dalej na zachód pod Frąknowem, Rosjanom udało się przybliŜyć do niemieckich pozycji na zaledwie 400—600 metrów8. Pierwotnie o świcie 24 sierpnia Scholtz planował kontruderzenie 3. DP rezerwowej, którą chciał uŜyć w rejonie na wschód od jeziora Konowatki. Dowództwo 8. Armii nie zgodziło się na to, rozkazując pozostawienie dywizji w rejonie Olsztyna. Mimo sukcesu bowiem, z powodu groźby przeskrzydlenia, juŜ 24 sierpnia około godz. 2.00 w nocy gen. Scholtz rozkazał cofnąć swe lewe skrzydło na północ w kierunku Waplewa (Waplitz). Przy okazji skrócił swój front. 37. DP miała zająć pozycje frontem na zachód po obu stronach jeziora Gąsiorowskiego (Mühlen See). Jej prawe skrzydło miało łączyć się we wsi Turowo (Thuren) z 41. DP, zaś lewe blokować przy Pawłowie (Paulusgut) drogę na Olsztynek. 70. brygada landwehry miała wzmocnić obronę w rejonie Mielna (Muhlen). Decyzję tę zatwierdził Hindenburg. Było to dość zręczne posunięcie, gdyŜ nowe pozycje znajdowały się z boku osi marszu XV Korpusu i zmuszało go do czasochłonnych manewrów i zmiany frontu natarcia z północnego na zachodni. W tych dniach przewaga Rosjan na południu Prus Wschodnich była wprost miaŜdŜąca. Poza XV Korpusem atakującym stanowiska XX Korpusu od południa poprzez lasy od wschodu zbliŜał się XIII Korpus. Z kolei na ich prawym skrzydle zaobserwowano silne zgrupowania rosyjskiej kawalerii. Gdyby Niemcy pozostali na swych stanowiskach groziło im oskrzydlenie i zuŜycie swych sił w przeciągu dwóch dni. 8

Walter G r o s s e , Tannenberg 1914. Eine kurze Darstellung der grofien Vernichtungssch!acht, Kónigsberg 1939. s. 8—11: Weltkrieg..., op. cit.. Bd. 2, s. 125-129. S c h o w a l t e r . o p . cit.. s. 223-226

59

Rozkaz odwrotu dotarł do poszczególnych jednostek XX Korpusu z duŜym opóźnieniem i zastał je w trakcie przygotowań do walk obronnych. 37. DP zaczęła wycofywać się tuŜ przed nastaniem świtu. Rosjanie juŜ o godz. 3.45 zaczęli ostrzał artyleryjski i wkrótce ruszyli do natarcia. Scholtz zaczął się obawiać, czy odwrót zakończy się sukcesem. Jednak po krótkich walkach pod Frąknowem oraz Kurkami (Kurken), pod osłoną artylerii i rzedniejącej mgły, 37. DP udało się odskoczyć od nieprzyjaciela. Musiano jednak porzucić część sprzętu m.in. II batalion ze 151. pułku piechoty pozostawił na wysuniętych stanowiskach dwa karabiny maszynowe i spory zapas amunicji. Na zachód od jeziora Konowatki kolumna rosyjskiej kawalerii około godz. 9.00 ruszyła rankiem z Uzdowa (Usdau) na północ. Jej marsz został juŜ wkrótce zatrzymany ogniem niemieckiej artylerii. Poza tym na własną odpowiedzialność Scholtz przesunął jednak 3. DP rezerwową z Olsztyna do Olsztynka. Tego dnia poza utarczkami niemieckich straŜy tylnych i rosyjskiej awangardy nie doszło do Ŝadnych powaŜniejszych walk, a 37. DP ustawiała się na nowej pozycji. Około godz. 12.00 do kwatery Scholtza, ulokowanej w szkole w liczącej 700 mieszkańców, niewielkiej wsi Tannnenberg (Stębark), przybył Hindenburg z Ludendorffem. Dowódca XX Korpusu wydawał się być spokojny i zadowolony, choć zameldował, Ŝe sytuacja była powaŜna, gdyŜ naleŜało się spodziewać następnego dnia, a najpóźniej 26 sierpnia, zmasowanego uderzenia Rosjan. Dowództwo armii potwierdziło poprzednio wydany rozkaz utrzymania zajmowanych pozycji. Dalsze wycofanie groziło bowiem fiaskiem planów pobicia i okrąŜenia Armii Narwiańskiej. Wycofanie się Niemców ze stanowisk pod Orłowem i Łyna Rosjanie potraktowali jako swój sukces i początek odwrotu XX Korpusu za Wisłę. Samsonow utwierdził się w przekonaniu, Ŝe ma tylko kontynuować pościg za uchodzącym nieprzyjacielem, zaś stojący naprzeciwko niego Niemcy mieli za

60

zadanie obronę podejść do waŜnego węzła kolejowego w Iławie. Zaproponował więc śylińskiemu i uzyskał jego zgodę na kolejną modyfikację kierunku marszu na bardziej zachodni. VI Korpus miał natomiast przesłaniać obszary między Olsztynem a wielkimi jeziorami mazurskimi (łącznie 60 km!). Pozostawiało to go o 2 dni marszu od głównych sił armii. Dowódca frontu obiecał, Ŝe po osiągnięciu przez 2. Armię linii Olsztyn-Mrągowo (Sensburg) zezwoli na tak upragniony dzień odpoczynku. W tych dniach front wizytował wielki ksiąŜę Mikołaj Mikołajewicz. Najpierw odwiedził śylińskiego w jego kwaterze w Wołkowysku, a potem udał się do Rennenkampfa, do okupowanego Insterburga, gdzie ulokowano kwaterę dowództwa 1. Armii. On takŜe naciskał na prowadzenie operacji Armii Warszawskiej z większym rozmachem9. W dniu walk pod Łyna i Orłowem tj. 23 sierpnia w Montowie i Iławie rozpoczął wyładunek I Korpusu. Jego transport się jednak przedłuŜał. 22 sierpnia nastąpiła w nim osiemnastogodzinna przerwa z powodu braku taboru. Załadunek wznowiono 23 sierpnia o godz. 13.00 po to, aby wieczorem ogłosić kolejną czterogodzinną przerwę, spowodowaną przeniesieniem stacji załadowczej do Królewca. Koleje wschodniopruskie w czasie pokoju nie były intensywnie eksploatowane, brakowało sprzętu i doświadczonych kadr. Część kolejarzy bezpośrednio po bitwie pod Gąbinem porzuciła swe stanowiska pracy i uciekła za Wisłę. Stamtąd trzeba było takŜe ściągać dodatkowy tabor. Na stacjach brakowało ramp ułatwiających załadunek i rozładunek cięŜkiego sprzętu i koni. Pociągi wiozące Ŝołnierzy I Korpusu były czasem wstrzymywane w celu przepuszczenia składów pełnych uciekinierów, jadących na zachód. Sam Francois przybył do Iławy samochodem 24 sierpnia o godz. 17.00, odwiedziwszy uprzednio kwaterę dowództwa armii w Malborku. 9

Grosse, op. cit., s. 11-13; Hoffmann, Tannenbetg..., op. cii.. s. 26-27.

61

Natomiast rankiem 25 sierpnia to Hindenburg i Ludendorff przybyli do jego kwatery, ulokowanej na wzgórzu 168 na południowy wschód od Montowa, aby osobiście przekonać się o stanie przygotowań do planowanego na następny dzień uderzenia. W trakcie narady między oficerami doszło niemal do kłótni. Niepokorny jak zawsze Francois głośno wyraŜał swe wątpliwości, czy natarcie powinno się odbyć juŜ nazajutrz. Jak argumentował, wciąŜ nie przybyło 16 baterii artylerii polowej i 4 baterii haubic. Brakowało takŜe wszystkich kolumn zaopatrzeniowych i kawalerii korpuśniej. Rosjanie w rejonie Działdowa mieli bowiem aŜ dwa dni na przygotowanie pozycji obronnych i staranne wybranie i zamaskowanie stanowisk artylerii. Czym groził pośpieszny atak na okopanych Rosjan, boleśnie przekonał się pod Gąbinem korpus Mackensena. Armia carska wielokrotnie przećwiczyła obronę umocnionych pozycji podczas kampanii mandŜurskiej w trakcie wojny z Japonią. Francois postulował albo przesunięcie daty rozpoczęcia natarcia o jeden dzień (byłoby to korzystniejsze niŜ przyzwolenie na wysokie straty własne i to ponoszone bez większych szans na sukces), albo obejście rosyjskiej flanki od południa. Hindenburg i Ludendorff pozostawali jednak nieugięci i obstawali przy rozpoczęciu natarcia w dniu następnym. JeŜeli chcieli oni pokonać Armię Narwiańską, przed nadejściem Armii Niemeńskiej naleŜało działać zdecydowanie i bez opóźnień. W przeciwnym wypadku Rosjanie mieliby czas na domyślenie się niemieckich zamiarów i przegrupowanie. Poza tym mogli w końcu przełamać pozycje XX Korpusu, co niweczyłoby cały plan, a 8. Armii groziłoby katastrofą. Francois nie dawał jednak za wygraną i aby utemperować niesubordynowanego podwładnego, zagroŜono mu dymisją w przypadku odmowy wykonania rozkazu. Aby załagodzić sytuację, obiecali mu za to wsparcie ze strony XX Korpusu. Wieczorem Ludendorff zadzwonił do Francoisa, potwierdzając rozkaz natarcia o świcie. Natomiast 26 sierpnia nową

62

kwaterę dowództwa 8. Armii ulokowano bliŜej frontu w Lubawie (Lóbau)10. PowaŜne obawy dowództwa 8. Armii budziły zamiary Rennenkampfa. Choć podległe mu formacje od bitwy pod Gąbinem zachowywały się pasywnie, to nie oznaczało wcale, Ŝe tak pozostanie w najbliŜszych dniach. Jeśli nawet udałoby się go zwieść, Ŝe wciąŜ ma przed sobą gros niemieckich sił. to do szybkiego marszu na południowy zachód mogli nakłonić go śyliński lub Samsonow. Jego zaniepokojenie mogły wzbudzić teŜ odgłosy toczącej się w oddali bitwy. TakŜe 2. Armia przez dwa dni (24 i 25 sierpnia) nie podejmowała zdecydowanych działań, wolno sunąc ku północy. Pozwoliło to na koncentrację I Korpusu oraz zajęcie i ufortyfikowanie do wieczora 25 sierpnia przez XX Korpus pozycji wzdłuŜ Drwęcy. Na prawym skrzydle tej ostatniej formacji stał 1. pułk grenadierów z I Korpusu, który przed zakończeniem koncentracji sił I Korpusu, został podporządkowany XX Korpusowi. Zajmował on stanowiska między jeziorami Rumian a Dąbrowa Wielka (Rummian See, Große Damerau See), dalej między Dąbrównem a Mielnem, oparte skrzydłami o jeziora Dąbrowa Wielka i Gąsiorowskie (Mühlen See), frontem na południowy wschód stały 41 i 37. DP. Dalej bezpośrednio na linii Drwęcy od Mielna do Pacółtowa (Klein Pötzendorf) ulokowano 70. brygadę landwehry i inne jednostki forteczne w łącznej sile 11 batalionów i 4 baterii. Na lewym skrzydle tego ugrupowania w lasach pod Rychnowem (Reichenau) pozostawała w odwodzie przerzucona z Olsztynka 3. DP rezerwowa. W armii rosyjskiej piętą achillesową była łączność. Panował w niej chaos, brakowało odgórnej organizacji i wyszkolonych oficerów. Jej podstawowym środkiem w skali taktycznej był telefon polowy. Na pułk piechoty przypadało 9 telefonów i 10 km kabla telefonicznego i trzy centrale na 6 linii, 8 zwijaków 10

S c h o w a l t e r , op. cit., s. 230—231; Hoffmann, Tannenberg.... op. cit., s. 35—39; F r a n c o i s, Marneschlacht..., op. cit., s. 194—197. Z a w a d z k i , op. cit., t. 1. s. 135—137.

63

do kabla i 5 zestawów do budowy linii polowych. Dywizja dysponowała takim samym zestawem, z wyjątkiem kabla, którego miała 30 km. Praktyka pokazała, Ŝe tego ostatniego generalnie było zdecydowanie za mało. Poza tym niewprawione ekipy naprawcze godzinami szukały w trudnym i nieznanym im terenie przyczyn zerwania linii. Rosjanie podejrzewali, Ŝe za większością tych przypadków stał sabotaŜ. Dowództwo armii nie troszczyło się o nawiązanie łączności telefonicznej z korpusami, bo ani nie naleŜało to do jego kompetencji, ani nie miało niezbędnych ku temu środków. W armii rosyjskiej obowiązywała bowiem zasada nawiązywania łączności „z dołu", a nie „z góry". W przekazywaniu meldunków do momentu przekroczenia granicy wykorzystywano teŜ stałe linie telegraficzne. Powodowało to jednak znaczne opóźnienia (niekiedy i dwudniowe!) i zniekształcenia treści depesz (z powodu wielu stacji pośrednich, które takową depeszę musiały odebrać i ponownie nadać). Samochodów było niewiele, a ich kierowcy nie znali terenu i dysponowali niedokładnymi mapami. W ograniczonym stopniu moŜna się było zdać na konnych gońców i samoloty. W rezultacie powyŜszych niedostatków posługiwano się radiem. Wskutek braku doświadczenia w obchodzeniu się z radiem odpowiedniej liczby szyfrantów, zagubienia części kodów oraz ogólnego bałaganu w dowództwach korpusów i armii, część rozkazów i meldunków nadawano w eter otwartym tekstem11. Ta praktyka okazała się dla Niemców wręcz zbawienna i walnie przyczyniła się do ich końcowego sukcesu. Rankiem 25 sierpnia w sztabie 8. Armii przejęto wyemitowaną otwartym tekstem depeszę radiową z dowództwa Armii Wileńskiej. Rennenkampf wyznaczał w niej kierunki marszu poszczególnych korpusów. Zgodnie z tym do 26 sierpnia nie miały one przekroczyć, oddalonej o 2—3 dni marszu od spodziewanego pola bitwy, linii Gerdauen—Allenburg-Wehlau. Wkrótce po tym w ten sam sposób 11

Leon G o ł ę b i o w s k i , O działalności łączności na froncie wschodnim w czasie wojny światowej 1914—1918, Warszawa 1930, s. 5-6.

64

przejęto rozkaz numer 6346 wydany przez Samsonowa 25 sierpnia o godz. 3.30, wyznaczający cele do osiągnięcia na ten dzień dla jednostek Armii Warszawskiej. XIII Korpus miał maszerować na linię Kurki—Zgniłocha (Gimmendorf), XV na Pawłowo— Nadrowo (Nadrau), XXIII na Michałki—Gardyny (Michalken— Groß Gardienen). VI Korpus miał zabezpieczyć prawe skrzydło 2. Armii idąc na Biskupiec—Czerwonkę (Rothfließ), zaś podporządkowana mu 4. dywizja kawalerii miała rozpoznawać przed jego frontem na linii Kętrzyn-Bartoszyce-Lidzbark Warmiński (Rastenburg-Bartenstein-Heilsberg). Z kolei na lewym skrzydle w rejonie Brzeźno Mazurskie-Grzybinki-Uzdowo— Wielka Turza (Berling-Groß Grieben—Usdau—Groß Tauersee) pozostawać miał I Korpus. Kawalerii lewego skrzydła w sile dwóch dywizji rozkazano opanować Lidzbark i Brodnicę12. Przejęcie tej informacji miało kapitalne znaczenie. Hoffmann, który przeczytał ją jako pierwszy, wsiadł do samochodu, dogonił drugi wiozący Hindenburga i Ludendorffa, i podczas jazdy przekazał im odpis depeszy. Wkrótce oba samochody zatrzymały się i oficerowie zaczęli studiować mapy. Okazało się Ŝe trzy rosyjskie korpusy, mianowicie XIII, XV i XXIII skoncentrowane były w centrum, zaś skrzydeł broniły jedynie korpusy I (lewego) i VI (prawego). Tego ostatniego od sił głównych Armii Warszawskiej dzieliło 40 km. Ta eksponowana pozycja ułatwiała jego zniszczenie oraz okrąŜenie sił głównych 2. Armii. Przebywanie oddziałów rosyjskich we wskazanych rozkazem rejonach potwierdziły w późniejszych godzinach meldunki lotników i patroli kawalerii. Teraz o połoŜeniu przeciwnika wiedziano juŜ wszystko13. Do wieczora 25 sierpnia Hindenburg i Ludendorff wahali się, czy do uderzenia na Samsonowa uŜyć w całości korpusów XVII i I rezerwowego. WciąŜ rozwaŜał pozosta-

12 13

Z a w a d z k i , op. cit., t. 1, s. 151. H o f f m a n n , Tannenberg.... op. cit., s. 29-32.

65

wienie dla osłony od północy jednej z dywizji XVII Korpusu, która miałaby współdziałać z 1. dywizją kawalerii. Tą wydzieloną grupą dowodzić miałby Mackensen. JuŜ 26 sierpnia bowiem w rejonie Gerdauen—Kętrzyn spodziewano się rosyjskich korpusów II i IV. Jednak poniewaŜ do późnego popołudnia 25 sierpnia Rosjanie nie zajęli Gerdauen, Hindenburg o godz. 17.15 zdecydował, aby Ŝe oba korpusy uderzą następnego dnia na południe. I Korpus rezerwowy miał poruszać się na Jeziorany, zaś XVII Korpus przez Bisztynek (Bischofstein) i Lutry (Lautern) na Biskupiec. Dla wzmocnienia tych wojsk dowództwo 8. Armii jeszcze 24 sierpnia postanowiło zagrać va banąue i rozkazało 6. brygadzie landwehry, stanowiącej załogę twierdzy Boyen w GiŜycku (Lötzen) i obsadę linii wielkich jezior mazurskich stawienie się następnego dnia w Reszlu (Rössel). Miała ona zostać uŜyta do zabezpieczenia operacji przeciw skrzydłu Armii Warszawskiej od strony Armii Wileńskiej. Lewoskrzydłowe korpusy 8. Armii miały szczególnie trudne zadanie. Ich marszruta na południe przecinała się z falą zdesperowanych i przeraŜonych uchodźców, ciągnących na zachód. Oprócz ludzi i róŜnego rodzaju pojazdów gnano takŜe stada zwierząt hodowlanych, co dodatkowo blokowało drogi. W dniu 25 sierpnia I Korpus rezerwowy przebył odcinek 30 km. PoniewaŜ główne drogi wiodące na zachód zapchane były uchodźcami, na niektórych odcinkach wojska musiały korzystać z równoległych, piaszczystych duktów leśnych. Po drodze w Lutrach do korpusu przyłączyła się, wspomniana wyŜej, 6. brygada landwehry. Bojąc się odcięcia i zniesienia przez nadciągających z północy Rosjan pokonała ona w forsownym marszu 60 km i osiągnęła przewidywany region koncentracji juŜ na 24 godziny przed wyznaczonym terminem! Zdecydowano zatem, aby i ona wzięła udział w natarciu. Po wyczerpującym marszu jednostki gen. Belowa na noc zatrzymały się pod Jezioranami. Jeszcze trudniejsze zadanie przypadło 5 — Tannenbcrg 1914

66

XVII Korpusowi. Miał on do przebycia aŜ 50 km, z czego część po piaszczystych duktach leśnych. Tempo marszu sprawiało olbrzymie trudności dla normalnego funkcjonowania kuchni polowych. Sam Mackensen przyznawał, Ŝe wymagał od swych Ŝołnierzy niemoŜliwego. Z nieba lał się sierpniowy Ŝar. Z przemęczenia padały konie i rosła liczba maruderów. Poza tym w kilku miejscach wojsko musiało siłą torować sobie drogę przez tłumy zrozpaczonych uciekinierów. Dowódca XVII Korpusu usiłował powstrzymać tę falę kontaktując się z nadprezydentem prowincji i miejscowymi starostami. Nie przyniosło to spodziewanych, Ŝeby nie powiedzieć Ŝadnych, rezultatów. Kolejne problemy związane były ze skrzyŜowaniem się tras przemarszów taborów obu korpusów. Tabory XVII Korpusu ulokowano poza tym nieco za daleko na zachód, co utrudniało prawidłowe zaopatrywanie wojsk. Uciekinierzy powaŜnie utrudnili zadanie takŜe 1. dywizji kawalerii. Rozkaz dowództwa 8. Armii nakazywał jej wycofanie się przez Allenburg do Gerdauen. Lecz rejon przemarszu był tak szczelnie zapchany przez cywilów, Ŝe kawaleria musiała zakończyć marsz o 12 km na wschód od wyznaczonego celu. Ona takŜe była skrajnie wyczerpana. W swym raporcie gen. Brecht donosił Hindenburgowi o przemęczeniu ludzi i koni trzytygodniowymi walkami i przemarszami, brakach w zaopatrzeniu, a poza tym wszystkim — spadku siły bojowej o połowę, prosząc w konkluzji o dzień odpoczynku. Prośba ta, wobec mającej się wkrótce rozpocząć bitwy, nie mogła być spełniona14. Sytuacja na froncie wschodnim nie przestała budzić zaniepokojenia w kwaterze naczelnego dowództwa. W związku z szybszym niŜ zakładano zdobyciem twierdz belgijskich Moltke 25 sierpnia podjął decyzję o przerzuceniu na front wschodni dwóch korpusów — XI gen. Pluskowa 14

M a c k e n s e n , op. cii., s. 42—49; Weltkrieg.... op. cit., Bd. 2, s. 323; F r a n c o i s , Tannenberg..., op. cit., s. 27.

67

i rezerwowego gwardii gen. Gallwitza wraz z 8. dywizją kawalerii. Ludendorffa poinformowano o tym telefonicznie. Zdaniem tego ostatniego, co kilkakrotnie podkreślał podczas rozmowy, jak na razie sytuacja nie wymagała nadesłania posiłków. Jego zdaniem, 8. Armia będzie w stanie poradzić sobie siłami będącymi juŜ w jego dyspozycji. Nie zmieniło to jednak decyzji Moltkego15. Wieczorem 25 sierpnia Samsonow dowiedział się o koncentracji oddziałów niemieckich na jego lewej flance w rejonie Lidzbarka i Olsztynka oraz pojawieniu się ich w rejonie Biskupca. Błędnie uznał, Ŝe była to jedynie osłona odwrotu. Jednostki I Korpusu, wzmocnione brygadą strzelców z 2. DP, mającą przybyć wkrótce 3. DP gwardii oraz dwie dywizje kawalerii w zupełności miały wystarczyć, aby nie tylko powstrzymać ewentualny atak Niemców, ale przejść do działań zaczepnych. Samsonow nie zmienił zatem ogólnych rozkazów marszu obu centralnych korpusów w kierunku Olsztynek-Olsztyn. Tego dnia nie doszło do powaŜniejszych walk z Armią Warszawską. Tylko 5. brygada landwehry odbiła z rąk rosyjskiej kawalerii Lidzbark. Wpłynęło to na wzrost jej morale. W centrum Rosjanie poruszali się bardzo powoli. Dopiero około godz. 16.00 zajęli Waplewo. Podobnie stojące na lewym skrzydle całej 2. Armii 6. i 15. dywizje kawalerii nie wykonały powierzonego im rozkazu sformowania się w korpus i wykonania zagonu kawaleryjskiego wzdłuŜ granicy w kierunku na Brodnicę. Samsonow operował w ciemno, wciąŜ nie mając pojęcia ani o połoŜeniu sił głównych 8. Armii, ani jej ofensywnych planach.

15

H o f f m a n n , Wspomnienia..., op. cit., s. 29-30; L u d e n d o r f f , Meine..., op. cit., s. 45.

WALKI 26 SIERPNIA

Zasadniczy cięŜar natarcia 8. Armii spoczywał na I Korpusie. Zgodnie z rozkazem dowództwa armii wojska Francoisa miały juŜ o godz. 4.00 uderzyć na śabiny (Seeben), a o godz. 10.00 zdobyć Uzdowo. Ten miał wciąŜ powaŜne wątpliwości czy rozpoczynać działania ofensywne. W nocy z 25 na 26 sierpnia rozmawiał w tej sprawie telefonicznie z gen. Scholtzem. Zdaniem dowódcy XX Korpusu, wbrew obietnicom Ludendorffa, nie będzie mógł on wesprzeć I Korpusu w natarciu, a z drugiej strony sytuacja jego wojsk nie była tak powaŜna, aby ryzykować przedwczesny atak. Mimo swych obiekcji Francois wydał rozkazy do natarcia podległym mu jednostkom. Znajdująca się najdalej na północy 1. DP o godz. 4.00 uderzyć miała na leŜące na północny zachód od śabin wzgórza, a po ich opanowaniu o godz. 10.00 ruszyć na Uzdowo. Z kolei 2. DP o godz. 7.00 z Kiełpin (Kielpin), okrąŜając od południa jezioro Grądy przez Koszelewy, uderzyć miała na Turzę Wielką, zaś 5. brygada landwehry z Lidzbarka przez Płośnicę (Heinrichsdorf) osiągnąć miała obszar na północ od wsi Burkat (Borschersdorf), leŜący na północ od Działdowa. Natarcie od samego początku przebiegało jednak ze znacznymi opóźnieniami. Dowódca 1. DP gen. Conta rozkaz natarcia otrzymał dopiero 26 sierpnia 30 minut po północy, czyli zaledwie trzy i pół godziny przed planowanym rozpo-

69

częciem operacji. Przekazywanie tych rozkazów do poszczególnych jednostek dywizji takŜe przedłuŜało się. Sporo czasu zajęty przemarsze na pozycje wyjściowe. W rezultacie dopiero o godz. 8.00 rano przekroczono, nie napotykając oporu, linię rzeczki Wel (Welle), na dwa kilometry przed śabinami. W tym czasie do dowództwa 1. DP przybył Francois. Przychylił się on do opinii Conty, który sugerował, aby dalsze natarcie, mające wszak być poprowadzone w otwartym terenie i w pełnym świetle dziennym, przeprowadzić dopiero po nadejściu reszty artylerii. Do tej pory dysponował bowiem zaledwie 8 batalionami piechoty i 4 bateriami artylerii. W celu synchronizacji uderzenia Francois rozkazał 2. DP i 5. brygadzie landwehry nieprzekraczanie na razie linii Koszelewy—Mała Turza (Klein Tauersee). Po godz. 8.00 Francois powiadomił dowództwo armii o opóźnieniach, prosząc o udzielenie mu pełnomocnictw na samodzielne podjęcie decyzji o czasie szturmu na Uzdowo. Ten meldunek powaŜnie zaniepokoił Hindenburga i Ludendorffa — śabiny i Koszelewy miały być w niemieckich rękach juŜ od czterech godzin. Nie ufając zbyt dowódcy I Korpusu i obawiając się dalszych opóźnień, Hindenburg wyznaczył rozpoczęcie szturmu na Uzdowo na godz. 12.00 i rozkaz ten, oprócz przekazania go telefonicznie, potwierdził na piśmie. Francois tłumaczył, Ŝe jego jednostki atakowały juŜ od godz. 4.00 (co zresztą mijało się z prawdą), lecz brakowało im wystarczającego wsparcia artylerii. Do południa udało się ostatecznie skoncentrować I Korpus. Dotarła całość artylerii i kolumny zaopatrzeniowe. Zawdzięczano to m.in. kolejarzom, którzy prowadzili składy szybciej niŜ pozwalały przepisy i skrócili czas rozładunku. Pociąg wiozący 3. pułk grenadierów podjechał wręcz na linię bojową. Grenadierzy wysiadali i formowali się pod ogniem rosyjskiej artylerii i bezpośrednio szli do natarcia. W transportach do południa 26 sierpnia znajdowały się jedynie trzy bataliony. Po krótkim, ale intensywnym przygo-

70

towaniu artyleryjskim piechota z 1. DP o godz. 12.30 zdobyła śabiny. Broniąca jej brygada z 24. DP wycofała się w porządku na wschód. Do Uzdowa Niemcom pozostawało jednak ponad 7 km w większości w otwartym terenie. Jednostki potrzebowały czasu na przegrupowanie i odpoczynek. Brakowało wody, co szczególnie doskwierało w palącym sierpniowym słońcu. Nierozpoznane pozostawały stanowiska rosyjskiej artylerii. Dopiero o godz. 15.00 1. DP gotowa była do dalszych działań. PoniewaŜ szanse na zdobycie Uzdowa do zmroku były nikłe, Francois przed godz. 16.00 wydał rozkaz, aby do wieczora zająć tylko dogodne pozycje wyjściowe do przeprowadzenia natarcia w dniu następnym. Zgodnie z nim 1. DP doszła do linii Myślęta (Meischlitz)-Grzybiny. Rosjanie nie pozostawali pasywni i w kontrataku przed zmrokiem odzyskali Grzybiny, spychając 1. pułk grenadierów o 3 km na północny zachód. Z kolei na południe od 1. DP, po niezbyt intensywnych starciach 2. DP około godz. 15.00 zdobyła Koszelewy, a na wieczór stanęła w Gralewie (Grallau), zaś landwehra w Płośnicy. Rosjanie i w tym sektorze próbowali kontratakować, lecz tym razem bezskutecznie. Zadziwiająca była pasywność rosyjskich 6. i 15. dywizji jazdy. Stały one bezczynnie na południe od linii uderzenia brygady landwehry i były wystarczająco silne, aby nie tylko powstrzymać jej pochód, ale wręcz ją zepchnąć, zadając powaŜne straty, jeśli nie okrąŜyć i zniszczyć. Mobilność kawalerii wykorzystano tylko do szybkiego odwrotu na południe. Pomimo całodniowych walk I Korpusowi nie udało się zatem przełamać głównych pozycji gen. Artamanowa. Następnego dnia miał się rozegrać decydujący bój o Uzdowo. Mimo niepowodzeń, sytuacja na tym odcinku frontu nie była dla Rosjan jednak krytyczna. WciąŜ napływały tam posiłki, m.in. jednostki 3. DP gwardii i artyleria z XXIII Korpusu'.

1

F r a n c o i s , Marneschlacht..., op. cit.. s. 205-210; S c h o w a l t e r . op. cit., s. 232-236; Weltkrieg..., op. cit., Bd. 2, s. 148-152.

71

RównieŜ w centrum wypadki potoczyły się niekorzystnie dla Rosjan. XV Korpus od rana szedł na Olsztynek. Jednak po obsadzeniu przez Niemców linii Drwęcy, Martos nie mógł kontynuować marszu na północ, bez uprzedniego zabezpieczenia swej zagroŜonej, lewej flanki. Zdecydował się więc skręcić o 45°, by w dniu następnym zaatakować Niemców. Równocześnie mimo rozkazu dowództwa 8. Armii Scholtz nie pozostawił 3. DP rezerwowej w Olsztynku, ale przesunął go na linię Drwęcy, chcąc wykorzystać do obejścia flanki Rosjan, których natarcia się spodziewano. O tym fakcie Hindenburg dowiedział się dopiero o godz. 18.00. Tak więc bez powaŜniejszych starć tego dnia XV Korpus zajął linię Olsztynek—Mielno i przygotowywał się do walki w dniu następnym. Z kolei Artamonow, planując podjęcie działań ofensywnych w kierunku Lidzbarka, wycofał ze swego prawego skrzydła jedną ze swych brygad. W związku z tym między rosyjskimi korpusami I i XV powstała około dziesięciokilometrowa luka. Dostrzegli to Niemcy i postanowili wykorzystać. PoniewaŜ Rosjanie zachowywali się pasywnie, o godz. 13.00 Hindenburg nakazał Scholtzowi podjęcie ataku przez XX Korpus. Po krótkim przygotowaniu artyleryjskim po godz. 15.30 piechota 41. DP i 75. brygada z 37. DP ruszyły do natarcia. Zaskoczyła ona z flanki idącą na północ 2. DP, spychając zaskoczonych Rosjan z powrotem na jezioro Konowatki i groŜąc obu jej flankom. O godz. 18.00 rosyjskie pozycje zostały zdobyte, a 2. DP, tracąc ponad 2900 osób, zdemoralizowana i zdezorganizowana wycofała się po jednej i drugiej stronie jeziora na wschód. NajcięŜsze straty, bo sięgające aŜ 75% stanów poniósł 7. rewalski pułk piechoty. Na tym odcinku tego dnia Niemcy doszli do linii Gąsiorowo (Ganshorn)—Mielno. Kilkanaście kilometrów dalej na wschód w dwóch kolumnach zmierzał w kierunku Olsztyna XIII Korpus gen. Klujewa. Około południa doszły do niego odgłosy toczącej się

72 na zachód bitwy. Nie wiedział co zrobić. Nie mógł bezpośrednio przyjść z pomocą, gdyŜ jego oddziały właśnie maszerowały poprzez rozległy kompleks leśny, wzdłuŜ rozciągniętych południkowo jezior Łańskie i Pluszne. Nie mógł takŜe nawiązać łączności z Samonowem. Kable telefoniczne przerwali wycofujący się Niemcy, zaś jego radio zakłócane było przez potęŜny nadajnik z twierdzy Modlin. Jej dowództwo właśnie składało meldunek dowództwu frontu, co zakłócało pracę słabszych nadajników w promieniu kilkuset kilometrów. KI uje w postanowił zatem, nie niepokojony przez Niemców, kontynuować marsz na północ, nocując w lasach na południe od Olsztyna2. 26 sierpnia doszło takŜe do waŜnych rozstrzygnięć na prawym skrzydle Armii Warszawskiej. Do strzegącego jej flanki VI Korpusu zbliŜali się Niemcy. Wieczorem 25 sierpnia VI Korpus dotarł do Biskupca. W samym mieście na nocleg pozostała 16. DP, zaś 4. DP przesunięto o 5 km na północ do wsi Czerwonka (RothflieB), z ubezpieczeniami w okolicach wsi Tejstymy (Teistimen). Błagowieszczeński nie zarządził Ŝadnego rozpoznania w kierunku północnym. Pasywna i skoncentrowana pozostała 4. dywizja kawalerii. Tylko korpuśny pułk kawalerii samorzutnie wysłał patrole ze wsi Bęsia (Bansen) drogą na Reszel. Informacje, jakie dochodziły do Błagowieszczeńskiego były wyrywkowe, często nieaktualne i błędnie interpretowane. Lotnicy zameldowali mu bowiem o kolumnach maszerujących na południe. Ten wziął je jednak za jednostki Armii Niemeńskiej, spieszące na spotkanie jego własnych wojsk! Zgodnie z rozkazem Samsonowa VI Korpus 26 sierpnia maszerować miał na Olsztyn, zabezpieczając się jednocześnie z kierunku Kętrzyna. Notabene Samsonow wydał nowy rozkaz, nakazujący mu pozostanie w rejonie Biskupca, lecz nie dotarł on nigdy do dowództwa VI Korpusu. 2

Weltkrieg..., op. cit., Bd. 2, s. 152-158, 170-178; E v a n s, op. cit., s. 116-120.

73

O świcie 26 sierpnia 4. DP ruszyła na północ. Ku jej zdziwieniu po przejściu kilku kilometrów straŜe przednie zauwaŜyły idącą z Lutrów na południe kolumnę niemieckiej piechoty. Rosjanie sądzili, Ŝe to tylko boczne ubezpieczenie Niemców wycofujących się przez Kętrzyn na zachód. Dowódca 4. DP postanowił działać zaczepnie. Podciągnął swe główne jednostki pod Tejstymy, opierając swe lewe skrzydło o brzeg jeziora o tej samej nazwie rozwijał się do uderzenia. Okazało się jednak, o czym Rosjanie początkowo nie wiedzieli, Ŝe od północy nadciąga idący w jednej kolumnie cały XVII Korpus. Czołowa 36. DP natknęła się zatem o godz. 6.30 na rozwiniętych Rosjan. Po rozmowie z Mackensenem, gen. Heineccius o godz. 8.00 postanowił przyjąć bitwę obronną, oczekując z natarciem do czasu nadejścia na jego lewą flankę, idącej za jego dywizją, 35. DP. Zbyt Ŝywe były bowiem wspomnienia sprzed 6 dni, gdy w bitwie pod Gąbinem XVII Korpus uderzył na silne pozycje rosyjskie ponosząc dotkliwe straty. Wywiązały się zacięte walki, prowadzone przez Rosjan z duŜą energią. Rosyjska piechota przybliŜała się do niemieckich stanowisk, zaś strzelcy z drzew mierzyli do niemieckich oficerów. Ogień artyleryjski zmusił m.in. Mackensena do zmiany stanowiska dowodzenia. Niemcy zaczęli okopywać się na zajmowanych pozycjach. Groziło im oskrzydlenie od wschodu, gdzie pojawiły się silne patrole 4. dywizji kawalerii, a 35. DP, przemęczona morderczymi marszami z dwu poprzednich dni, poruszała się ślamazarnie, co pewien czas odpoczywając i wciąŜ nie przybyła na pole bitwy. Dla zabezpieczenia swej lewej flanki pomiędzy jeziorami Dadaj (Dadey See) i Tejstymy dowódca 4. DP wysłał na zachód kilka batalionów. Te wczesnym popołudniem nieoczekiwanie natknęły się na przewaŜające siły niemieckie. Był to cały I Korpus rezerwowy i 6. brygada

74

landwehry. Jednostki te wyruszyły z nocnego biwaku dopiero o godz. 10.00. Below chciał w ten sposób dać Mackensenowi czas na wyrównanie frontu (ten miał poprzedniego dnia o 20 km więcej do przejścia) i pozwolić wytchnąć nieco swym Ŝołnierzom. Nie zdawał sobie sprawy, Ŝe dowódca XVII Korpusu, równieŜ w celu zsynchronizowania ruchów obu korpusów, zdecydował się na skrócenie nocnego odpoczynku i wcześniejszy wymarsz. O całym nieporozumieniu Mackensen dowiedział się dopiero w południe. O godz. 12.30 wojska Belowa bez walki dotarły na linię Koronowo-Kiersztanowo (Alt Vierzighufen—Kirschdorf). Słysząc odgłosy toczących się juŜ walk Below planował obejście od południa jeziora Dadaj i zaatakowanie stamtąd tyłów Rosjan, lecz na prośbę Mackensena, część oddziałów skierował bezpośrednio na wschód. Tam teŜ na zachód od wsi Biesówko (Klein-Bössau) doszło do starcia z jednostkami rosyjskimi. Te znalazły się w krytycznej sytuacji. Nie dość, Ŝe walczyły z przewaŜającymi siłami wroga, to na ich bezpośrednich tyłach rozciągało się jezioro. Świadomi zagroŜenia Rosjanie bronili się zaŜarcie. Na ich pozycje oprócz dwóch pułków landwehry (34. i 49.) dowodzonych przez gen. Kramehra, a które nacierały bezpośrednio na Biesówko, dalej na południe rozwinęła się dowodzona przez gen. Homeyera 69. brygada piechoty z 36. DP rezerwowej. Pod Biesówkiem Niemcom szczególnie dał się we znaki ogień ośmiu rosyjskich karabinów maszynowych, prowadzony z połoŜonego kilometr od wsi Ŝwirowiska3. PowyŜszy manewr Niemców stanowił powaŜne zagroŜenie dla lewej flanki 4. DP. Z kolei centrum rosyjskich linii cierpiało z powodu celnego ostrzału prowadzonego od kilku godzin przez 88 działa z 36. brygady artylerii polowej dowodzonej przez gen. Hahndorffa. Sytuacja 4. DP stała się

3

Grosse, op. cit., s. 19 —2 2.

75

krytyczna, gdy wczesnym popołudniem na jej prawym skrzydle w okolicy Kolna (Groß-Koellen) pojawiła się w końcu awangarda 35. DP. Na jej widok 4. dywizja kawalerii po prostu zawróciła na południe! Nadciągające jednostki niemieckie były jednak skrajnie przemęczone długim marszem i niezdolne do podjęcia działań zaczepnych. Mackensen prosił zatem, aby do bitwy włączyła się przynajmniej artyleria. Tak teŜ się stało około godz. 16.00. Pod naporem koncentrycznego, wręcz huraganowego ognia do godz. 18.00 4. DP znajdowała się w pełnym odwrocie na Biskupiec. Przerodził się on w zdezorganizowaną ucieczkę. Na ten widok krótko przed godz. 19.00 Mackensen wydał 36. DP rozkaz natarcia. Niemiecka piechota nie napotkała jednak Ŝadnego oporu. Z kolei landwehrą po cięŜkich walkach, w których sama poniosła duŜe straty (ponad 500 ludzi) około godz. 18.00 zdobyła Biesówno, biorąc przy tym setki jeńców, kilka karabinów maszynowych i dział, które nie miały się gdzie wycofać. Część zdesperowanych Rosjan postanowiła przepłynąć jezioro wpław, lecz potonęła w nim, co zapoczątkowało późniejszy mit, według którego tysiące Rosjan miało utonąć w mazurskich bagnach i jeziorach. W szturmie Biesówka ranny został gen. Homeyer. W powyŜszych walkach z powodu sprzecznych rozkazów nie wzięła udziału idąca w kierunku Olsztyna 16. DP. Błagowieszczeński bowiem dopiero po południu zdał sobie sprawę, Ŝe ma przed sobą powaŜne siły wroga i zawezwał ją na pole. Ta po przejściu 15 km w kierunku na Olsztyn otrzymała po godz. 15.10 rozkaz zawrócenia i powrotu do Biskupca. Gdy była juŜ o 7 km od miasta, Błagowieszczeński rozkazał jej, by tam skierowała tylko jeden pułk z dwoma bateriami jako odwód dowództwa korpusu, zaś resztą sił ruszyła na północ, wzdłuŜ zachodniego brzegu jeziora Dadaj, w sukurs 4. DP. Jej awangarda pod wsią Ramsowo (Ramsau) natknęła się na Niemców, którzy gwałtownym ogniem artylerii zepchnęli Rosjan z pola walki. Tego dnia 16. DP pokonała w sumie 30 km i w zasadzie nie wzięła udziału

76

w walkach. Łącznie 26 sierpnia 4. DP straciła 73 oficerów, 5283 Ŝołnierzy, 18 karabinów maszynowych, 16 dział i 37 jaszczy amunicyjnych. Do niemieckiej niewoli poszło 1700 Rosjan. Mackensen nie zdawał sobie sprawy ze skali swego sukcesu i demoralizacji przeciwnika. Spodziewał się, Ŝe następnego dnia stawi on twardy opór na południe od Biskupca, gdzie według, jak się potem okazało błędnych, meldunków lotniczych, znajdować się miały jego rozbudowywane pozycje obronne. Niemcy rozbili biwaki — XVII Korpus i 6. brygada landwehry w okolicy Biesowa, zaś I Korpus rezerwowy na zachód od jeziora Dadaj. Zdemoralizowane jednostki VI Korpusu nie zatrzymały się jednak w Biskupcu, ale uszły jeszcze dalej na południe. Część z nich przenocowała w Szczepankowie (Sczepanken), oddalonym od Biskupca aŜ o 15 km! Odsłonięto w ten sposób tyły stojących frontem na zachód od korpusów XIII i XV. Błagowieszczeński stracił kontrolę nad swymi formacjami. Jego sprzeczne rozkazy pogłębiły jeszcze chaos. Dopiero o godz. 2.00 w nocy o swej poraŜce poinformowała swych przełoŜonych, nie przedstawiając zresztą w pełni jej skali. Sam meldunek dotarł do sztabu 2. Armii z powaŜnym opóźnieniem. Z braku łączności Błagowieszczeński nie poinformował o wszystkim Klujewa4. Mimo tych znaczących sukcesów wieczorem 26 sierpnia bitwa była jeszcze daleka od rozstrzygnięcia. Niemcom nie udało się osiągnąć wszystkich zamierzeń. Jednostki 8. Armii były zmęczone i odnotowały straty. Nieprzyjacielskie patrole kawaleryjskie czyniły teren niepewnym. Szwankowała łączność z XVII i I Korpusem rezerwowym. Za frontem XX Korpusu skupiły się masy uchodźców, kurczowo trzymających się w pobliŜu oddziałów bojowych, co dawało im względne poczucie bezpieczeństwa. Dowództwo 8. Armii wciąŜ z zaniepokojeniem obserwowało, czy z północ4

Weltkrieg..., op. cit., Bd. 2, s. 162—168; S c h o w a l t c r , op. cit., s. 242-248; M a c k e n s e n , op. cit., s. 49—51; Z a w a d z k i , op. cit., t. 2, s. 166-168.

77

nego wschodu nie uderzy Rennenkampf oraz rosyjski II Korpus wychodzący zza wielkich jezior mazurskich. Podczas wieczornej kolacji w kwaterze dowództwa panował dość ponury nastrój. W pewnym momencie wyraźnie poddenerwowany Ludendorff poprosił Hindenburga o osobistą rozmowę. Obaj panowie opuścili salę na kilka minut. Z rozmowy nie zachowała się Ŝadna relacja, ale najprawdopodobniej Hindenburg uspokajał swego szefa sztabu. O godz. 21.00 wydał on rozkaz na następny dzień. Korpusy I rezerwowy i XVII kontynuować miały natarcie na rosyjskie prawe skrzydło. TakŜe centralne korpusy XX i I uderzać miały od świtu na centrum i lewe skrzydło Armii Warszawskiej. Wojska Francoisa po planowanym przełamaniu pod Uzdowem moŜliwie duŜymi siłami miały skierować się na Nidzicę5. Rosjanie wciąŜ nie zdawali sobie sprawy z grozy swego połoŜenia. Dopiero w tym dniu Samsonow przyjechał z Ostrołęki do Nidzicy i w tamtejszym hotelu Henning przy rynku ulokował nową kwaterę dowództwa Armii Warszawskiej. Podczas obiadu o godz. 17.00 do sztabu armii zadzwonił Artamonow meldując, Ŝe nacierały na niego 2—3 niemieckie dywizje i prosząc o wsparcie. Twierdził przy tym, Ŝe jego wojska „trwają jak skała". Samsonow rozkazał mu, by za wszelką cenę zabezpieczył lewe skrzydło 2. Armii. Koniec rozkazu brzmiał: „Dowódca armii jest przeświadczony, Ŝe nawet o wiele przewaŜający nieprzyjaciel nie zdoła złamać wytrwałości męŜnych wojsk I Korpusu, od działania którego zaleŜy powodzenie operacji na Olsztyn i dalej"6. Obiecano wesprzeć go 2. DP, nie wiedząc, Ŝe ta sama w tym czasie toczyła cięŜkie walki i była bliska kompletnego rozbicia.

Aby przekonać zachodnich aliantów o pomyślnym przebiegu ofensywy, tego dnia zorganizowano attache" wojskowym wycieczkę do dowództwa Armii Warszawskiej. Odwiedzili oni takŜe korpus gen. Martosa. Goście wydawali się być zadowoleni z przebiegu bitwy i stanu oddziałów 5 6

Z a w a d z k i , op. cit., t. 2, s. 168—176. TamŜe, s. 163.

78

rosyjskich. Zwłaszcza markiz de Laguiche z entuzjazmem opowiadał o panującym porządku tak w jednostkach bojowych, jak i na tyłach. Według relacji przebywającego tam brytyjskiego attache wojskowego Alfreda Knoxa, Samsonow miał bardziej martwić się brakiem listu od Ŝony, niŜ przebiegiem operacji, uwaŜając, Ŝe wszystko zmierza w dobrym kierunku. śyliński wciąŜ sądził, Ŝe 8. Armia wycofuje się za Wisłę, znajdując się, jak sądził, aktualnie na linii Frydland-Sępopol (Schippenbeil), a na południe od Olsztyna odwrót osłaniać miał wyłącznie XX Korpus. Jego zdaniem, do zablokowania Królewca naleŜało skierować dwa pełne korpusy (miasta bowiem bronić miał co najmniej pełny korpus niemiecki, choć w rzeczywistości były tam tylko pułki zapasowe z garnizonu twierdzy), zaś pozostałe dwa korpusy Armii Wileńskiej uderzyć miały na zachód na froncie Elbląg-Zalewo (Saalfeld). Z kolei 2. Armia kontynuować miała marsz na Olsztyn, aby odciąć odwrót Niemców. Stawka zaakceptowała ten plan, zwłaszcza wielki ksiąŜę Mikołaj Mikołajewicz nie Ŝyczył sobie Ŝadnych opóźnień w operacji wschodniopruskiej. MoŜliwie szybko chciał przerzucić działania wojenne na lewy brzeg Wisły. Pod Warszawą formowały się juŜ nowe, przeznaczone do tego zadania Armie 9. i 10. Tymczasem przed frontem Rennenkampfa znajdowały się tylko nieliczne formacje landwehry i landsturmu oraz 1. dywizja kawalerii. Ta ostatnia 26 sierpnia została zepchnięta przez przewaŜającą rosyjską jazdę na Sępopol. Wieczorem otrzymała rozkaz, aby opóźniać marsz II Korpusu, który tego dnia okrąŜył od północy pasmo wielkich jezior mazurskich, przeszedł przez Węgorzewo i kierował się w stronę Kętrzyna. Linię Łyny miał, póki co, przesłaniać landsturm i załoga Królewca7. 7

F r a n c o i s , Tannenberg..., op. cit., s. 36-37.; E v a n s , op. cit., s. 123-124; Z a w a d z k i, op. cit., t. 2, s. 176-177.

WALKI 27 SIERPNIA

Dla powodzenia operacji kluczowe było przełamanie rosyjskich pozycji pod Uzdowem. Rankiem 27 sierpnia Francois był juŜ w pełni gotów do tego zadania. Do jego dyspozycji było m.in. 28 polowych i 8 cięŜkich baterii. Rozpoczęcie ataku wyznaczono na godz. 4.00. Hinden-burg i Ludendorff chcieli osobiście nadzorować operację. Wybrano dla nich punkt obserwacyjny na wzgórzu leŜącym na południowym krańcu jeziora Dąbrowa Wielka. Stamtąd roztaczała się panorama na odległe o 7 km Uzdowo. Gdy tuŜ przed wyjazdem z kwatery dowództwa armii w Lubawie nadszedł tam meldunek o zdobyciu Uzdowa i marszu I Korpusu na Nidzicę wśród obecnych sztabowców zapanowała niemal euforia. Ludendorff wręcz stwierdził, Ŝe bitwa została wygrana. Po przybyciu na miejsce okazało się jednak, Ŝe radość była przedwczesna i zaszło nieporozumienie. Niedoświadczony oficer z 1. DP opanowane Myślęta wziął bowiem za leŜące w rzeczywistości trzy kilometry dalej na wschód Uzdowo. Pomyłkę tę o mały włos nie przypłacili Ŝyciem, zdrowiem lub niewolą generałowie Francois i Falk. Na wieść o wzięciu miejscowości podjechali oni na 100 metrów od niej, gdy samochody ich zostały nagle ostrzelane z artylerii, karabinów maszynowych i broni

80

strzeleckiej. Oficerowie wyskoczyli z samochodów i wycofali się, kryjąc się w przydroŜnym rowie1. Tak więc dowództwo 8. Armii naocznie mogło obserwować szturm. Udział wziąć w nim miały atakujące z południowego zachodu i północnego zachodu siły I Korpusu oraz od północy wydzielona z XX Korpusu grupa gen. Schmettaua w składzie 6 batalionów, dwóch szwadronów kawalerii i dwóch baterii. Od południa natarcie miało być ubezpieczane przez 5. brygadę landwehry. Punktualnie o godz. 4.30 artyleria 2. DP otworzyła ogień na rosyjskie pozycje. Później do ostrzału przyłączyły się działa 1. DP. To opóźnienie spowodowane było tym, Ŝe część jej baterii przybyło dopiero wieczorem 26 sierpnia i na stanowiska ogniowe transportowano je nocą. RównieŜ grupa Schmettaua, powołana do Ŝycia kilkanaście godzin wcześniej, potrzebowała czasu na organizację i do walki gotowa była dopiero o godz. 6.00. Rosyjska 24. DP odpowiedziała równie gwałtownym ogniem artyleryjskim i karabinowym, lecz juŜ od godz. 7.00 część jej batalionów zaczęła wycofywać się na wschód i południowy wschód. Pięć godzin później, przy stosunkowo słabym oporze Niemcy wkroczyli w końcu do miasteczka, gdzie do niewoli wzięli 200 Ŝołnierzy z 85. wyborskiego pułku grenadierów. Paradoksalnie jednostka ta do niedawna nosiła imię niemieckiego cesarza Wilhelma II. Choć zaledwie 8 km na wschód od Uzdowa stały dwa pułki z 6. dywizji kawalerii, to nie pospieszyły one na pomoc jego obrońcom. Nieco mniej korzystnie dla Niemców rozwijała się sytuacja na południe od Uzdowa. Znajdującym się tam 3. brygadzie z 2. DP i dalej na południe 5. brygadzie landwehry początkowo wyznaczono działania defensywne. Po fałszywym meldunku o wzięciu Uzdowa juŜ o godz. 5.00 wydano im rozkaz natarcia. Całość 8 batalionów 3. brygady zmienić miała front ze wschodniego na północ 1

F r a n c o i s. Tannenberg..., op. cit., s. 35.

81

no-wschodni i zdobyć wieś Turza Wielka. Właśnie podczas ego manewru na odsłoniętą prawą flankę brygady, która straciła styczność z landwehrą poszedł atak rosyjskich odwodów — części 3. pułku piechoty gwardii i brygady z 22. DP. Do akcji włączyły się rosyjskie haubice 122 mm. Niemcy zostali przygwoŜdŜeni do ziemi ich ogniem. Aby wspomóc znajdującą się w cięŜkiej sytuacji piechotę, na pierwszą linię podciągnięto 35. pułk artylerii polowej (2. litewski). Ale nie udało mu się uciszyć rosyjskiej artylerii, co więcej jego własne działa były stopniowo rozbijane przez rosyjski ogień. Poza tym Ŝołnierzom z 4. pułku grenadierów i 44. pułku piechoty zaczęło brakować amunicji, a w pobliŜu nie było Ŝadnych wozów zaopatrzeniowych. W takiej sytuacji niemiecka piechota w nieładzie wycofała się w lasy na wschód i północ od Płośnicy. Niektóre bataliony wycofały się jeszcze dalej — jeden z nich dotarł nawet do oddalonego o ponad 20 km Montowa. Dwa skrajne bataliony 3. brygady zostały zepchnięte na Skurpie (Skurpien), w pobliŜu którego połączyły się z 5. brygadą landwehry. Ta bowiem, jako najdalej na południe wysunięta część I Korpusu (a wiec i całej 8. Armii) zajmowała pierwotnie pozycje pod Płośnicą. Po otrzymaniu rozkazu do natarcia uderzyła bezpośrednio na wschód na wieś Skurpie. Tu została związana od przodu przez piechotę nieprzyjaciela, a od południa przez brygadę z 6. dywizji kawalerii. Oba 2. i 9. pułki landwehry poniosły dotkliwe straty w ludziach, zwłaszcza w korpusie oficerskim, a ich natarcie utknęło w miejscu. Co więcej, z powodu opisanego wyŜej odwrotu 3. brygady zagroŜona była równieŜ jej północna flanka. Zadziwiająco pasywnie zachowywała się przy tym stojąca na zachód od wsi Wysoka (Hohendorf), rosyjska 15. dywizja kawalerii. Stała przed nią otwarta prawa flanka i tyły niemieckiego I Korpusu. Gdyby jej dowódca wykazał się inicjatywą i uderzył na północ, na tyły związanej walką landwehry, to z duŜą dozą prawdopodobieństwa spowodowało6

— Tannenberg 1914

82

by to jej całkowite rozbicie, co wraz ze zdezorganizowaniem 3. brygady z 2. DP mogłoby doprowadzić do pobicia całego lewego skrzydła niemieckiego I Korpusu i utrzymania pozycji przez rosyjski I Korpus. Odmieniłoby to przebieg bitwy. Tak się jednak nie stało. Na szczęście dla Niemców Rosjanie nie kontynuowali pościgu pobitej 3. brygady z 2. DP. Wynikało to z fatalnej pomyłki. W sztabie 22. DP oficer odpowiedzialny za łączność odebrał rzekomy rozkaz Artamonowa nakazujący bezzwłoczny odwrót całego I Korpusu na Działdowo. Nawet późniejsze dochodzenie nie ustaliło jak doszło do tego nieporozumienia. W kaŜdym razie 22. DP wraz z niefortunnymi obrońcami Uzdowa (24. DP) skierowała się na południe. Odwrót przybierał coraz bardziej niekontrolowany i Ŝywiołowy charakter. Nie było nawet jak powiadomić o tym fakcie Samsonowa2. O tym, siłą rzeczy, początkowo Niemcy jednak nie wiedzieli. Około godz. 11.00 radość Francoisa ze zdobycia Uzdowa została zamącona meldunkami o rozbiciu 3. brygady (początkowo sądzono nawet, Ŝe chodzi o całą 2. DP) i apelami o pomoc słanymi przez 5. brygadę landwehry. Poza tym, na podstawie podsłuchu radiowego i zwiadu lotniczego, liczono się z moŜliwością pojawienia się w tym rejonie nawet całego rosyjskiego XXIII Korpusu. Rankiem 27 sierpnia lotnik dostrzegł bowiem w okolicach Działdowa zgrupowanie nieprzyjaciela w sile około jednej brygady, 12 pociągów wojskowych w Mławie oraz kolejne składy jadące z Ciechanowa. Wobec takiego obrotu spraw, mając zagroŜoną południową flankę, za zgodą Hindenburga Francois poniechał marszu na Nidzicę i skierował 1. DP na południowy wschód. O godz. 11.30 Hindenburg rozkazał, by I Korpus wraz z grupą Schmettauła do wieczora odrzucił nieprzyjaciela za rzekę Działdówkę. Maszerując

2

Za w a dz ki, op. cit., t. 2. s. 17 7 —1 8 3; Ev an s, op . cit., s. 1 2 4.

83 na południowy wschód 1. DP wyklinowała z frontu 2. DP. Wkrótce jednak sama utknęła przed rosyjskimi pozycjami na linii wsi Burkart— Klęczkowo (Klenzkau) na północ od Działdowa. Jednostki niemieckie były juŜ jednak tak zmęczone całodziennymi walkami i przemarszami, Ŝe o godz. 15.45 Francois wydał rozkaz wstrzymania natarcia i rozpoczęcia przygotowań do uderzenia na pozycje wokół Działdowa w dniu następnym. Kawaleria I Korpusu i grupa Schmettaua miała zebrać się na lewym skrzydle w rejonie wsi Krasnołąki (Schönwiese) w gotowości do obejścia rosyjskich pozycji, 1. DP na północ od miasta, 2. DP na jej tyłach. Od zachodu natomiast Działdowo zamykała 5. brygada landwehry. Francois był przekonany, Ŝe następnego dnia Rosjanie stawią zacięty opór i mogą nawet kontratakować. Dlatego naprzeciw miasta skoncentrował 8 baterii cięŜkiej artylerii i 15 baterii polowych, pod wspólnym dowództwem gen. Moewe, dowódcy 1. brygady artylerii polowej. O świcie miały one obłoŜyć ogniem pozycje Rosjan, a cała piechota I Korpusu o godz. 6.00 koncentrycznie uderzyć na Działdowo3. Na obszarach leŜących na północ od pasa działania korpusu od świtu 27 sierpnia takŜe uderzała większość XX Korpusu. Scholtz podzielił swe siły na dwie grupy. Prawe skrzydło, złoŜone z 41. DP i 37. DP, 70. brygady landwehry i część 20. brygady (łącznie 28 batalionów, 10 szwadronów i 31 baterii), usytuowane na południe od Mielna nacierać miało ma wschód, wspomagając tym I Korpus w walkach o Uzdowo. Zaś lewa flanka, czyli stojące na linii Drwęcy jednostki forteczne i nieco cofnięta 3. DP rezerwowa (razem 19 batalionów, 7 szwadronów i 9 baterii) otrzymała rozkaz obrony. Natarcie XX Korpusu posuwało się jednak powoli. 41. DP gen. Sontaga (10 batalionów, 2 szwadrony i 13 baterii) poprzedniego dnia aŜ do zmroku znajdowała się" w kontakcie

3

F r a n c o i s , Marneschlacht.... op. cit., s. 210—215; Weltkrieg..., op. cit., Bd. 2, s. 158-163.

84

bojowym z rosyjską 2. DP i nie zdąŜyła w pełni wypocząć i uporządkować się. Mimo to, zgodnie z rozkazem, o godz. 4.00 ruszyła po obu stronach drogi Gardyny—Szkotowo (Skottau). Choć nie napotkano oporu Rosjan, to Sontag postępował bardzo ostroŜnie. Nie wiedział bowiem, co się dzieje u idącej na północ od niego 37. DP, a zza jego prawego skrzydła wciąŜ dochodził odgłos kanonady artyleryjskiej spod Uzdowa. Liczył się więc z tym, Ŝe będzie musiał przyjść z pomocą któremuś sąsiadowi i za zgodą przełoŜonych zatrzymał się. O godz. 10.00 Sontag otrzymał w końcu meldunek o zdobyciu Uzdowa, więc dalsze przygotowania do natarcia na południe stały się bezcelowe. RównieŜ 37. DP postępowała bardzo ostroŜnie. Ona takŜe nie natknęła się na opór nieprzyjaciela. JuŜ około godz. 9.00 75. brygada piechoty dotarła do linii północny skraj jeziora Konowatki—wieś Sitno (Seythen), skąd otworzyła ogień na pozycje rosyjskie pod Januszkowem (Januschkau), zaś 73. brygada piechoty bez walki zajęła Tymawę (Thymau). Po tym ogłoszono półtoragodzinny odpoczynek. Przed napierającymi Niemcami znajdowała się pobita poprzedniego dnia rosyjska 2. DP gen. Mingina. Nie była ona zdolna do stawiania powaŜniejszego oporu. Cała jej brygada, zajmująca pozycje wokół Szkotowa, została wyparta na Nidzicę przez zaledwie III batalion ze 152. pułku piechoty (tradycjami nawiązywał on do Zakonu KrzyŜackiego), do którego nie dotarł rozkaz powstrzymania marszu. Druga brygada, zajmująca pozycje wokół Januszkowa, początkowo próbowała odpowiadać ogniem artyleryjskim, lecz gdy została zagroŜona jej południowa flanka, a na tyłach pojawiły się patrole niemieckiej kawalerii, jej dowództwo wydało rozkaz odwrotu na wschód. Z kolei na północnym odcinku działania XX Korpusu Niemcy szykowali się do odparcia spodziewanego uderzenia Rosjan. Takie zamiary nieprzyjaciela potwierdzały rozkazy dla XV Korpusu przechwycone przez nasłuch radiowy. Teren nie był łatwy do obrony — choć koryto Drwęcy było

85

w duŜej mierze zalesione i znajdowały się tam liczne małe jeziorka, to tuŜ przed niemieckimi pozycjami rozciągał się duŜy kompleks leśny, utrudniający rozpoznanie, nieprzyjacielowi zaś ułatwiający koncentrację i przeprowadzenie niespodziewanego uderzenia. Rzeczywiście o godz. 4.30 na pozycje Niemców zaczęły spadać pociski rosyjskiej artylerii i wkrótce ruszyła piechota. Reagując na to Scholtz juŜ o godz. 8.30 wydał 37. DP rozkaz, by zajęła połoŜone na wschodnim krańcu jeziora Gąsiorowskiego Waplewo i stamtąd uderzyła na tyły Rosjan napierających na linię Drwęcy. Rankiem 27 sierpnia dowództwo 8. Armii nie interweniowało w zbyt powolne, jej zdaniem, tempo marszu XX Korpusu. Wynikało to po części ze zwyczajów panujących w armii niemieckiej, aby podwładnym pozostawiać pewną elastyczność w wykonywaniu powierzonych im zadań. Jednak po wzięciu Uzdowa, gdy XX Korpusowi przestało zagraŜać hipotetyczne uderzenie z południa, Hindenburg o godz. 11.30 wydał rozkaz, aby oddziały XX Korpusu uderzyły z terenów na wschód od jeziora Konowatki wzdłuŜ głównej drogi na Olsztynek w kierunku północnym, aby odciąć znajdującemu się tam XV Korpusowi drogę na południe. Równocześnie Scholtz otrzymał, jak się później okazało, przesadne meldunki o załamywaniu się obrony na linii Drwęcy. Rosjanie mieli się tam juŜ w kilku miejscach przebić, a lokalne rezerwy miały być zuŜyte. Na wieść o tym po godz. 12.00 wydał rozkaz, aby 37. DP i część 3. DP rezerwowej natychmiast pospieszyły z pomocą landwehrze. Manewr na Waplewo kontynuować miała jedynie 41. DP. Tego ostatniego celu nie udało się zrealizować. Dywizji duŜo czasu zajęła zmiana frontu natarcia z pierwotnego południowowschodniego na północny. Poza tym Sontag zauwaŜył w rejonie wsi Bujaki (Bujaken) i Frąknowo, czyli na swej niczym niechronionej, prawej flance ruchy Rosjan. NaleŜało zatem rozpoznać ten kierunek. Tempo marszu dodatkowo spowolniały upalne popołudnie, piaszczyste

86

drogi oraz brak wody i Ŝywności. Koło wsi Turówko (Thurowken) zarządzono odpoczynek, a nieco dalej na wschód w Januszkowie o godz. 17.00 Sontag zdecydował się na nocny biwak i nakazał okopanie zajmowanych pozycji. Na wieść o tym o godz. 18.00 dowództwo 8. Armii wydało mu nowy rozkaz, aby całością dostępnych mu sił dotarł jeszcze tego dnia do terenów leŜących na północ od Waplewa. Obawiano się bowiem, aby Rosjanie nie uderzyli z północy na odsłoniętą lewą flankę wysuniętego na wschód 1 Korpusu, rozbijając go i uchodząc z zaciskającego się okrąŜenia. Z powodu zmęczenia i późnej pory, tego rozkazu nie moŜna było jednak wykonać. JuŜ wczesnym popołudniem natomiast okazało się, Ŝe na północ od Mielna sytuacja nie była aŜ tak dramatyczna, o czym osobiście przekonał się Unger, objeŜdŜając konno pozycje landwehry. Rosjanie zostali na całej linii odparci ogniem. Uciszono nawet część rosyjskich baterii. WraŜenie przełamania wywołał prawdopodobnie ruch niemieckich rezerw za linią frontu. Ponowny atak na Mielno carscy Ŝołnierze rozpoczęli o godz. 16.00. Lecz i tym razem zostali powstrzymani, zostawiając do wieczora tysiąc jeńców. Podobnie przebiegały walki wysuniętej najbardziej na północ 3. DP rezerwowej. Rankiem 27 sierpnia bez przeszkód powstrzymała na pozycjach na wchód od wsi Kiersztanówko (Kirsteinsdorf) niezbyt energicznie prowadzone natarcie Rosjan. Po południu do Morgena dotarły informacje o silnej kolumnie rosyjskiej złoŜonej z wszystkich rodzajów broni, która miała od północy obchodzić zajmowane przez niego pozycje. Przejęty rozkaz radiowy nakazywał idącemu z Olsztyna rosyjskiemu XIII Korpusowi kierować się właśnie na pozycje zajmowane przez 3. DP rezerwową. Robiło to wraŜenie koncentracji na tym odcinku frontu znacznych sił nieprzyjaciela. Dowódca XX Korpusu polecił zatem wzmocnić swą lewą flankę częścią formacji 37. DP, którą, przypomnijmy, wysłano przed południem dla wsparcia obrony linii Drwęcy. Z powodu późnej pory mogło

87 to zostać wykonane jednak dopiero następnego dnia. Wtedy takŜe mogły być uŜyte wyładowujące się właśnie w oddalonych o niecałe 10 km na północ Ostródzie i Biesalu oddziały dywizji landwehry Goltza. Dlatego Morgen zagiął o 90° swe lewe skrzydło. Wieczorem 4 1/2 batalionu trzymało pozycję nad Drwęcą, zaś 7 1/2 batalionu stanęło frontem na północ na drodze Gierzwałd (Geierwalde)— Kiersztanówko. Na następny dzień zapowiadały się cięŜkie walki4. Z kolei na lewym skrzydle 8. Armii Mackensen i Below szykowali się do rozegrania 27 sierpnia kolejnej bitwy z VI Korpusem. Sądzili oni, Ŝe Rosjanie podciągną swe rezerwy i stawią zacięty opór. Przewidując taki scenariusz Mackensen spał całkowicie ubrany, gotów wstać w kaŜdej chwili. Zgodnie z wczorajszym schematem planowano, Ŝe XVII Korpus zwiąŜe Rosjan od czoła, a I rezerwowy obejdzie jego lewą flankę i wyjdzie mu na tyły. Dla osłony ze strony Armii Wileńskiej w rejonie Lutrów pozostawiono wydzielone jednostki z XVII Korpusu i 6. brygadę landwehry, która powaŜnie ucierpiała podczas walk o Biesówko. Sytuacja na północy nie była bowiem wyklarowana. Przejęto meldunek nakazujący II Korpusowi obejście wielkich jezior mazurskich od północy i połączenie się z 2. Armią. StraŜ przednia II Korpusu juŜ rano 26 sierpnia obeszła jezioro Mamry i maszerowała na południe wzdłuŜ jego zachodniego brzegu, będąc w linii prostej około 40 km od Biskupca. 27 sierpnia około godz. 11.00 dotarła do Kętrzyna. Jej atak wspólnie z jazdą Armii Wileńskiej groził osaczeniem i zniszczeniem obu skrajnych korpusów niemieckich, a w konsekwencji, fiaskiem planów pobicia Armii Warszawskiej i koniecznością odskoczenia za Wisłę. Przesłaniająca z tego kierunku 1. dywizja kawalerii, pod naporem silnych zagonów rosyjskiej kawalerii, wycofała się do Bisztynka.

4

Zawadzki, op. cit., t. 2, s. 183-186.; Weltkrieg...* op. cit., Bd. 2, s. 163-168.

88

Gdy o świcie 27 sierpnia rozwinięci Niemcy ponownie ruszyli do przodu, ku swemu zdumieniu nie zastali nieprzyjaciela. Na ulicach Biskupca zauwaŜono ślady pośpiesznego odwrotu Rosjan. TakŜe na południe od miasta nie natrafiono na ich rzekomo umocnione stanowiska. Okazało się, Ŝe VI Korpus został poprzedniego dnia pobity bardziej, niŜ dotychczas przypuszczano. Informacje te potwierdził lotnik, który zauwaŜył na południe od Szczytna uchodzące z pola bitwy rosyjskie kolumny. Zameldowano o tym dowództwu armii. Dawało to Niemcom okazję do wyjścia na bezpośrednie tyły i lewą flankę trzech korpusów rosyjskich walczących w centrum. W związku z tym o godz. 7.30 Hindenburg rozkazał obu korpusom skierowanie się całością sił w kierunku południowo-zachodnim na Jedwabno. Podczas wykonywania tego rozkazu zdobyto jeszcze kolumny amunicyjne, kilka dział, a nawet kasy wojskowe VI Korpusu. Gdy jednak po południu okazało się, Ŝe Olsztyn został zajęty przez rosyjski XIII Korpus (doniósł o tym telefonicznie z zajętego miasta pracownik poczty, zaś potwierdził wysłany na rozpoznanie samolot), dowództwo 8. Armii zmieniło rozkazy dla I Korpusu rezerwowego. Miał on większość swych sił skierować na zachód i do wieczora dotrzeć do leŜącej 15 km na wschód od Olsztyna wsi Patryki (Patricken), skąd w dniu następnym być gotowym do uderzenia bezpośrednio na miasto albo na południe. Równocześnie oddziałem wydzielonym miał on zająć Pasym. Poranny rozkaz dla XVII Korpusu pozostał niezmieniony — miał kontynuować marsz na Jedwabno. Below zmienił zatem kierunek marszu na zachodni. Tylko z powodu zmęczenia swych wojsk poprosił Mackensena, aby to on obsadził Pasym. XVII Korpus był jednak nie mniej zmęczony długimi przemarszami i całodniową, zaciętą bitwą w poprzednim dniu. 27 sierpnia zdołał pokonać zaledwie 22 km i wieczorem gros sił XVII Korpusu obozowało w rejonie połoŜonych 15 km na północ od Szczytna Dźwierzutach (Mensguth).

89

Mimo to Mackensen spełnił prośbę Belowa i wysłał do Pasymia słabą grupę pościgową. W jej skład weszły: batalion ze 175. pułku piechoty na wozach i rowerach, część 5. pułku huzarów i 4. pułk strzelców konnych oraz bateria artylerii. Krańcowo zmęczona dotarła na miejsce przeznaczenia 28 sierpnia o godz. 2.15 w nocy. W jej ręce wpadła tam kolumna amunicyjna i kasa wojskowa. Zaledwie 6 km dalej w Gromie (Grommen) nocowała rosyjska 4. dywizja kawalerii. Natomiast do zmroku 27 sierpnia I Korpus rezerwowy osiągnął Barczewo (Wartenburg). Tego dnia oba lewoskrzydłowe korpusy niemieckie nie weszły w kontakt bojowy z nieprzyjacielem5. Wieczorem 27 sierpnia Hindenburg i Ludendorff powrócili do Lubawy. Tam zastała ich informacja o rzekomym rozbiciu I Korpusu. Jego resztki miały zbierać się w Mon-towie. Wiadomość tę potwierdził telefonicznie komendant tamtejszego dworca kolejowego. KrąŜyły nawet pogłoski, Ŝe to jedyny ocalały oddział z całego I Korpusu. Dodatkowe zaniepokojenie wywołały takŜe pośpiesznie wycofujące się na zachód kolumny taborowe i raport jednego z lotników, informujący o rzekomym marszu Armii Wileńskiej w kierunku pola bitwy. Do Montowa bezzwłocznie samochodem ze sztabu armii wyjechał adiutant Hindenburga kpt. Caem-merer, by na miejscu zorientować się w zaistniałej sytuacji. Okazało się wkrótce, Ŝe całe zamieszanie spowodował wyłącznie rozbity pod Wielką Turzą II batalion z 4. pułku grenadierów z 2. DP. Był on najbardziej wysuniętym na południe pododdziałem 3. brygady piechoty, z zadaniem utrzymywania kontaktu z 5. brygadą landwehry. Dowódca batalionu otrzymał przesadne meldunki o skutkach przeciwnatarcia Rosjan. Poza tym, wydawało mu się, Ŝe Rosjanie w olbrzymiej liczbie wychodzą takŜe na jego lewą flankę. W takiej sytuacji stracił panowanie nad sobą i wydał 5

S c h o w a ] t e r, op. cit., s. 263; M a c k e n s e n , op. cit., s. 5 1—54; G r o s s e , op. cit., s. 38; Z a w a d z k i , op. cit., t. 2, s. 187—189.

90

rozkaz odwrotu, który przerodził się w paniczną ucieczkę. Caemmerer opanował sytuację, a na nowo sformowanemu batalionowi rozkazał maszerować na wschód, dopóki nie napotka nieprzyjaciela albo własnych wojsk6. Co do wojsk Rennenkampfa, okazało się, Ŝe 27 sierpnia 1. Armia kontynuowała powolny marsz w kierunku Królewca. Nie udało się powstrzymać rosyjskiej kawalerii na Łynie. Po wycofaniu się niemieckiej l. dywizji kawalerii na południe w rejon na zachód od wielkich jezior mazurskich, landwehra nie zdołała na czas obsadzić i utrzymać przejść na rzece. Z kolei załoga twierdzy królewieckiej wszelkie dostępne siły zaangaŜowała w obsadzenie linii rzek Pregoły i Dejmy. W rezultacie tego sześćdziesięciokilometrowy pas pomiędzy dolną Pregołą a Bisztynkiem pozostawał w zasadzie niebroniony — pojedyncze i izolowane jednostki landsturmu, które obsadziły waŜniejsze dworce kolejowe nie stanowiły dla Rosjan Ŝadnej przeszkody. Wykorzystując to patrole rosyjskiej kawalerii jeszcze 27 sierpnia wieczorem dotarły pod Lidzbark Warmiński i Iławę Pruską (Preußische Eylau — nie mylić z Iławą — Deutsche Eylau). Z powodu przerwania połączenia telefonicznego i odesłania oddziału lotniczego twierdzy Boyen do XX Korpusu Hindenburg i Ludendorff mieli bardzo utrudniony ogląd sytuacji w rejonie wielkich jezior mazurskich. Z braku innych metod łączność z załogą GiŜycka utrzymywano za pomocą gołębi pocztowych. Rozkazy dowództwa 8. Armii na 28 sierpnia nakazywały I Korpusowi natarcie na Nidzicę, a XX Korpusowi na Olsztynek. Z powodu zajęcia tego dnia przez Rosjan Olsztyna zmianie uległy rozkazy dla lewoskrzydłowych korpusów. Tak więc XVII Korpus miał, zamiast na południe, wraz z I Korpusem skierować się na zachód i moŜliwie najszybciej uderzyć na Olsztyn, aby związać rosyjski XIII

6

Hoffmann, Wspomnienia..., op. cit., s. 26—27.

91

Korpus. Istniała bowiem powaŜna groźba, Ŝe Klujew podąŜy O świcie w kierunku Olsztynka na pomoc Martensowi, a obu rosyjskim korpusom uda się w końcu przełamać pozycje Niemców nad Drwęcą i rozerwać front całej 8. Armii. Temu zagroŜeniu naleŜało energicznie przeciwdziałać. Po zajęciu przez Rosjan Olsztyna dowództwo 8. Armii miało powaŜne problemy z nawiązaniem łączności z korpusami I rezerwowym i XVII. Szwankowała łączność telefoniczna i radiowa. Nie moŜna było takŜe posłać do nich gońca samochodem. Wieczorny rozkaz z 27 sierpnia dotarł zatem tylko do dowództwa I Korpusu rezerwowego, a ten miał go dalej przekazać XVII Korpusowi. O nowym rozkazie Mackensen dowiedział się dopiero o godz. 23.00, gdy do jego kwatery w Raszągu (Raschung) przyjechał zastępca szefa sztabu 0 Korpusu rezerwowego płk. Posadowsky—Wehrner. Ten przedstawił mu ogólną sytuację i zasugerował uderzenie na Olsztyn przez Barczewo. Oznaczało to zaniechanie marszu na Jedwabno i zawrócenie na tyłach I Korpusu rezerwowego na północ. Rozkaz ten wzbudził u Mackensena powaŜne wątpliwości, gdyŜ, jego zdaniem, sytuacja ogólna wyglądała nieco inaczej. Jednak mając zaufanie do Posadowskiego i nie mogąc nawiązać bezpośredniej łączności z dowództwem armii, wydał nowe rozkazy dla swych dywizji. Miały one 28 sierpnia o godz. 6.00 w dwóch kolumnach zawrócić i rozpocząć marsz na północ, włączając w to oddział pościgowy z Pasymia. Od południa XVII Korpus przesłaniać miała tylko wydzielona grupa w Dźwierzutach. Rosjanie wciąŜ nie zdawali sobie sprawy z powagi sytuacji. Rankiem 27 sierpnia Martos, którego XV Korpus atakował na linii Drwęcy skontaktował się z KJujewem i poprosił o udzielenie mu wsparcia. Za zgodą Samsonowa do XV Korpusu oddelegowano jedną brygadę. Reszta XIII Korpusu około południa wkroczyła do Olsztyna. Klujew natychmiast wydał rozkaz władzom miejskim, aby tamtejsze piekarnie w ciągu 10 godzin dostarczyły jego wygłodniałym

92

Ŝołnierzom 60 tys. bochenków chleba. ZaŜądał takŜe innych artykułów spoŜywczych m.in. cukru, soli, herbaty i ryŜu. Do przeraŜonych mieszkańców zwrócił się z rezolucją zaczynającą się od słów: „Do was Prusaków zwracamy się my. reprezentanci Rosji, my jako heroldzi zjednoczonego, wielkiego Słowiaństwa". Spodziewał się on, Ŝe od wschodu nadciągnie jeszcze tego dnia VI Korpus. Wysłane w tamtym kierunku celem określenia dokładnego połoŜenia wojsk Błagowieszczeńskiego dwa samoloty, potwierdziły marsz na zachód silnych kolumn wszystkich rodzajów broni. Gdy jednak na rozkaz Klujewa jeden z nich powrócił w tamten rejon i usiłował wylądować, aby przekazać dowódcy VI Korpusu meldunek, ku swemu zdziwieniu został zestrzelony i wzięty do niewoli przez Ŝołnierzy I Korpusu rezerwowego! Brak powrotu lotnika nie zaniepokoił jednak dowódcy XIII Korpusu —jego nieobecność tłumaczył sobie awarią samolotu. Podobnie, ostrzelanie rosyjskich patroli w rejonie na wschód od Olsztyna, wzięto za pomyłkę wojsk VI Korpusu7. Nieświadom skali poraŜki obu skrzydłowych korpusów, Samsonow zamierzał kontynuować działania ofensywne. Początkowo wydał rozkaz na 28 sierpnia, aby korpusy I i XXIII broniły się w rejonie na zachód od Nidzicy, zaś korpusy XV i XIII przełamały linię Drwęcy i uderzyły na południowy zachód na linii Dąbrówno—Lidzbark. Na swym południowym skrzydle bowiem spodziewał się zastać większość sił niemieckich, które, jak wciąŜ przypuszczał, miały osłaniać generalny odwrót za Wisłę. Plany te zmienił po doniesieniach o odwrocie Artamonowa spod Uzdowa. Około godz. 16.00 dowództwo 2. Armii postanowiło skoncentrować swe trzy korpusy, mianowicie VI, XIII i XV, w rejonie Olsztyn—Olsztynek i tam przełamać pozycje niemieckie. Godzinę później szef sztabu Armii Warszawskiej gen. Postwoski zadzwonił do Martosa z rozkazem, aby następnego

7

S c h o w a l l e r , op. cit., s. 258—259. 267; F r a n c o i s , Tannenberg..., op. cit., s. 37.

93

dnia ten wraz z korpusami XIII i VI uderzył na Olsztynek. Martos stanowczo zaprotestował. Jak argumentował, jego jednostki znajdowały się w kontakcie bojowym z nieprzyjacielem, były wyczerpane i niewystarczająco zaopatrywane. Poza tym lotnicy donosili mu o silnych niemieckich rezerwach za Drwęcą. Poza wszystkim jednak, nie mógł iść na północ, pozostawiając na swej lewej flance i tyłach niepokonanego nieprzyjaciela. Gdy mimo tych zastrzeŜeń, Postowski obstawał przy wykonaniu rozkazu, dowódca XV Korpusu zagroził swoją dymisją, nie chcąc brać odpowiedzialności za skutki realizacji takiego manewru. Po godzinie namysłu dowództwo 2. Armii telefonicznie odwołało sporny rozkaz. 28 sierpnia XV Korpus miał zatem wciąŜ bronić swych dotychczasowych pozycji, zaś na jego prawym skrzydle w rejonie Olsztynka miał się pojawić świeŜy, XIII Korpus. Późnym wieczorem 27 sierpnia Klujew otrzymał rozkaz wymarszu na południowy zachód na pomoc XV Korpusowi, lecz ze względu na późną porę i sporą odległość od celu i ponad 20 km), jego realizację przełoŜono na dzień następny8. Samsonow był przy tym przekonany, Ŝe VI Korpus chroni jego prawą flankę w rejonie Pasymia, podczas gdy len, jak wiemy, w rzeczywistości wycofał się o kilkanaście kilometrów na południowy wschód od Szczytna, w rejon wsi Wawrochy-Olszyny (Wawrochen—Olschinen). Sądził takŜe, Ŝe zachował on zdolność bojową, a poraŜka pod Biesowem wynikała z nieudolności Błagowieszczeńskiego. Dowódca Armii Warszawskiej nie miał przy tym bladego pojęcia, Ŝe na jego tyły wchodzą pełne dwa niemieckie korpusy. Pół godziny przed północą 27 sierpnia z powodu nieuzasadnionego odwrotu spod Uzdowa Samsonow zdymisjonował ze stanowiska dowódcy I Korpusu Artamonowa, powierzając tę funkcję dowódcy 22. DP gen. DuszkiewieŜowi. Ta słuszna skądinąd decyzja wprowadziła dalsze 8

E v a n s . o p . cit., s. 129-130.

94

zamieszanie w I Korpusie. Duszkiewicz przebywał bowiem na froncie i o swej nominacji dowiedział się dopiero o godz. 9.00 28 sierpnia. Pod jego nieobecność Aitamonow przekazał dowództwo inspektorowi artylerii korpuśnej gen. Maslaskiemu. Sam jednak wciąŜ wydawał część rozkazów. Tak więc I Korpus miał de facto aŜ trzech dowódców9. Ponaglany przez Samsonowa śyliński 27 sierpnia wieczorem wydał Rennenkampfowi rozkaz nawiązania kontaktu z Armią Warszawską, poprzez moŜliwie dalekie wysunięcie swej lewej flanki na południe w kierunku Bartoszyc, zaś jazdy do Biskupca. Armia wileńska pozostawała bowiem wciąŜ bierna. Jej patrole kawaleryjskie wysłane na zachód meldowały brak obecności jednostek niemieckich nawet w rejonie Frydlandu i ślady pośpiesznego odwrotu. W związku z niemoŜliwością nawiązania kontaktu bojowego z Niemcami, Rennenkampf rozwaŜał zaangaŜowanie większej liczby korpusu do blokady Królewca. Z kolei stojąca pod twierdzą Boyen część II Korpusu wystosowała tego dnia Ŝądanie kapitulacji twierdzy. Gdy jej dowódca płk. Busse odrzucił Ŝądanie, rozpoczęto przerzut jednostek do Grajewa, skąd koleją pojechać miały do Warszawy. Jako pierwszą wycofano zgromadzoną tu cięŜką artylerię m.in. artylerię korpuśną XXIII Korpusu. Tak więc wieczorem 27 sierpnia trzon 2. Armii stał na linii Nidzica—Olsztyn frontem na zachód. Obie jego flanki były przełamane, zaś Armia Wileńska stała 2—3 dni marszu od pola bitwy. Co gorsza, Samsonow wciąŜ sądził, Ŝe naprzeciwko siebie miał stosunkowo słabego nieprzyjaciela, którego naleŜy przełamać w centrum zdecydowanym atakiem.

9

Za w ad z ki, op. cit., t. 2, s. 189-194, 213.

WALKI 28 SIERPNIA

28 sierpnia miało nastąpić zasadnicze rozstrzygnięcie. Dla realizacji niemieckich planów, poza kontynuacją ofensywy na rosyjskich skrzydłach, rzeczą zasadniczą było tego dnia przełamanie rosyjskich pozycji w centrum przez XX Korpus. Zgodnie z rozkazem Hindenburga atak XX Korpusu miał rozpocząć się o świcie od natarcia na prawym skrzydle 41. DP. Powierzono jej trudne zadanie. Miała ona w nocy obejść południowy skraj jeziora Gąsiorowskiego i przez Waplewo uderzyć o godz. 4.00 na leŜące na tyłach rosyjskich pozycji nad Drwęcą Pawłowo. To na odgłos artylerii ostrzeliwującej Pawłowo ruszyć do natarcia miały pozostałe jednostki XX Korpusu. Manewr był bardzo ryzykowny. Dywizja była juŜ zdziesiątkowana oraz wyczerpana wielodniowymi zmaganiami i przemarszami. Brakowało w niej trzech batalionów (dwa oddelegowano do grupy Schmettaua, a jeden porządkował pobojowisko z 26 sierpnia). Nie rozpoznano dokładnie pozycji wroga i stracono z nim kontakt bojowy. Kilka kilometrów na zachód od Waplewa stacjonowały oddziały 2. DP z XXIII Korpusu. Niemieckie dowództwo zakładało optymistycznie, Ŝe po cięŜkich walkach w dwóch poprzednich dniach nie były one zdolne do podjęcia działań zaczepnych. Brakowało czasu na wysłanie patroli zwiadowczych — rozkaz do ataku Sontag otrzymał o godz. 23.20, więc aby przed świtem osiągnąć oddalone o 10 km pozycje

96

wyjściowe naleŜało wyruszać niemal natychmiast. Dowódca 41. DP bezskutecznie starał się odwieść swych przełoŜonych od tego rozkazu. Jak argumentował, Rosjanie prawdopodobnie obsadzili Waplewo i okoliczny las, a jego ludzie byli zmęczeni i właśnie okopywali się, przygotowując się do odparcia spodziewanego uderzenia nieprzyjaciela. Dowództwo obstawało jednak przy swej decyzji, więc Sontag zrezygnował z dalszych protestów i postanowił, licząc na łut szczęścia, wykonać powierzone mu zadanie. Do dyspozycji miał 9 batalionów, dwa szwadrony i 13 baterii. Z kolei od świtu do uderzenia na pozycje rosyjskie nad Drwęcą w gotowości stała reszta formacji XX Korpusu. Na południu pomiędzy Mielnem a Tymawą (Thyman) stacjonowała grupa bojowa z 37. DP (5 batalionów. 3 baterie artylerii polowej i 2 baterie haubic). Na północ od Mielna, bezpośrednio linię Drwęcy obsadziła 70. brygada landwehry i 69. rezerwowy pułk piechoty (1 1 batalionów. 7 szwadronów i 5 baterii), pod wspólnym dowództwem gen. Ungera. Naprzeciw Drwęcka (Dröbnitz) stała 3. DP rezerwowa. Jej dowódca gen. Morgen dowodził wszystkimi siłami XX Korpusu operującymi w centrum. Najdalej na północ przed Rychnowem ulokowano gros 37. DP (12 batalionów, 3 szwadrony i 6 baterii). Jednostki te miały uderzać frontalnie na Pawłowo, Drwęck i Swiętajny (Schwenteinen), gdy tylko staną się widoczne efekty manewru okrąŜającego 41. DP i stojący przed nimi Rosjanie zaczną wykazywać oznaki zamieszania i odwrotu. Dla sukcesu tego odwaŜnego planu niezbędna była dobra koordynacja i szczęście, a tego Niemcom, przynajmniej w godzinach porannych 28 sierpnia, zabrakło. Rozpoczęcie uderzenia planowano na godz. 4.00. Gdy jednak półtorej godziny później Hindenburg zadzwonił do Scholtza na froncie wciąŜ panowała cisza. Zdaniem tego ostatniego Sontag prawdopodobnie czekał na opadnięcie mgły. Chcąc bezpośrednio dowodzić natarciem o godz. 7.00 Hindenburg

97

przybył ze swym sztabem do kwatery dowództwa XX Korpusu w leŜącym na zachód od Tannenbergu Frygnowie (Frögenau). Tam okazało się, Ŝe juŜ od godz. 6.00 ze wschodu dochodziły odgłosy walki — to kontakt bojowy z nieprzyjacielem nawiązała 41. DP. Warunki i miejsce tego starcia okazały się dalekie od zakładanych. Idąc w nocy i w nieznanym terenie oddziały poruszały się wolniej niŜ planowano, a część z nich pogubiła drogę. Aby uniknąć pomyłkowego ostrzału własnych Ŝołnierzy nakazano rozładować broń. Na dodatek przed świtem teren spowiła gęsta mgła. Zgodnie z przypuszczeniami Sontaga awangarda 41. DP dowodzona przez gen. Schaera natknęła się na Rosjan juŜ pod Waplewem. Jednostki niemieckie idące najbliŜej jeziora, mianowicie osiem kompanii z II batalionu 59. (poznańskiego) pułku piechoty oraz 26. (mazurskiego) batalionu saperów, sforsowały rzeczkę i wdarły się około kilometra w głąb rosyjskich pozycji. Jednak z powodu słabej widoczności ten lokalny sukces nie został dostrzeŜony i wykorzystany przez resztę 41. DP. Gros jej sił zresztą poszło nieco dalej na północy wschód. Opór Rosjan natomiast, zamiast słabnąć, wzmagał się, a straty niemieckie rosły. Około godz. 7.00 nagle opadła mgła i Niemcy niespodziewanie znaleźli się pod ostrzałem artyleryjskim, prowadzonym z ich prawej flanki, a zaraz potem z południa, z ich bezpośrednich tyłów. Początkowo sądzili nawet, Ŝe to omyłkowy ostrzał ze strony własnych sił. Przyczółek, do którego prowadził ostrzeliwany przez Rosjan most zamienił się w pułapkę. Ze wsparciem usiłowała przyjść kolejna kompania z 26. batalionu saperów. Została ona jednak z duŜymi stratami przygwoŜdŜona do ziemi rosyjskim ogniem. Nie dość tego, na okolicznych wzgórzach zaroiło się od rosyjskich tyralier. Idąca w drugim rzucie część 74. brygady wraz z towarzyszącą jej artylerią zmieniła szyk o 180° i ustawiła się frontem na południe. Niemcom udało się odeprzeć pierwsze rosyjskie kontrataki.

98

Jednak dalsze ich trwanie w tej pozycji pozbawione było sensu — groziło odcięciem odwrotu, okrąŜeniem i całkowitym zniszczeniem dywizji. W takiej sytuacji o godz. 7.30 Sontag wydał rozkaz odwrotu na pozycje wyjściowe. Jednostki niemieckie wycofywały się tworząc półokrąg. Do dyspozycji miały zaledwie dwuipółkilometrowy przesmyk pomiędzy południowym krańcem jeziora Gąsiorowskiego, a pozycjami rosyjskiej 2. DP. Odwrót osłaniał m.in. II batalion z 152. pułku piechoty i bateria z 35. (zachodniopruskiego) pułku artylerii. Ta ostatnia prowadziła ogień do rosyjskich tyralier z odkrytych stanowisk, nie zwaŜając na ostrzał nieprzyjacielskiej artylerii. Rosjanie nie naciskali jednak zbyt intensywnie i większości dywizji udało się wycofać. Opisane wyŜej walki kosztowały Niemców 13 dział i 2400 ludzi, z czego połowę stanowili Ŝołnierze 59. pułku piechoty. Poległ takŜe, w wyniku trzech postrzałów, jego dowódca płk Sontag (nie mylić z dowódcą dywizji o tym samym nazwisku). Zmarł on w rosyjskim punkcie opatrunkowym we Frąknowie. 300 Ŝołnierzy odciętych w samym Waplewie po wyczerpaniu się amunicji złoŜyło broń. Co najmniej jeden z nich, nie chcąc iść do niewoli popełnił samobójstwo. Łącznie od 26 sierpnia 41. DP straciła 1/3 swojego stanu. Rosjanie utrzymywali później, Ŝe w tym starciu wzięli 1400 jeńców, zaś sami stracili 1500 ludzi1. Odgłosy walki pod Waplewem z uwagą śledził Morgen. Pomimo odgłosów kanonady artyleryjskiej Rosjanie stojący na linii Drwęcy nie zdradzali Ŝadnych przygotowań do odwrotu. Poza tym skrajna 6. brygada z 3. DP rezerwowej rankiem w ogólnie nie zauwaŜyła w lasach przed sobą stanowisk Rosjan. Rzedła takŜe mgła, która zakrywała przed Rosjanami wysunięte niemieckie stanowiska i sam zamiar natarcia. W takiej sytuacji, po otrzymaniu meldunku o gotowości bojowej 37. DP, która ustawiła się pod Rychnowem, 1

S c h o w a l t e r , op. cit., s. 269—274; Grosse, op. cit., s. 25—29; Welrkrieg..., op. cit.. Bd. 2, s. 185-187.

99 Morgen na własną odpowiedzialność wydał rozkaz uderzenia. Z powodu braku informacji od Sontaga i obecności Rosjan na prawej flance Niemców rozkazał wspomnianej 6. brygadzie piechoty obejście od północy Drwęcka i wyjście pod Swiętanami na tyły Rosjan. O swej decyzji dowództwu 8. Armii Morgen zameldował po godzinie od wydania rozkazu. Mimo wyrazów niezadowolenia, Hindenburgowi i Ludendorffowi nie pozostało nic innego jak przyjąć ten fakt do wiadomości i nakazać zdecydowane działanie. Atak przebiegał jednak z duŜymi problemami. Rozkaz nie dotarł na czas do 37. DP i początkowo w natarciu wzięła udział tylko grupa Ungera i 3. DP rezerwowa o łącznej sile 23 batalionów, 10 szwadronów i 11 baterii. Brakowało im cięŜkiej artylerii. Pod Mielnem 70. brygada landwehry, pozbawiona odpowiedniego wsparcia artyleryjskiego, nie ruszyła się z miejsca. Dalej na północ 5. rezerwowa brygada piechoty pod Drwęckiem natrafiła na silny opór Rosjan, ponosząc dotkliwe straty. Dopiero o godz. 12.30 zdobyto kompletnie zniszczoną wieś. Mająca obejść tę pozycję 6. rezerwowa brygada piechoty po wyjściu z lasu nawiązała kontakt bojowy z Rosjanami pod Swiętanami i nie mogła wykonać planowanego obejścia. Zaskoczyła ona bowiem odpoczywającą na biwaku brygadę z XIII Korpusu, spieszącą na pomoc Martosowi. Miała ona za zadanie obejść od północy niemieckie pozycje nad Drwęcą. Niemcy otworzyli zmasowany ogień na odpoczywających i nieubezpieczonych Rosjan. Doszło do istnej rzezi. Jak opisywał to później kpt. Goldmann z dywizji Goltza: „Na długości jakichś 150— 200 m rów przy szosie zapełniony zabitymi i cięŜko rannymi Rosjanami, trzy do pięciu ciał jedno na drugim. Po drugiej stronie szosy stały jeszcze ustawione w kozły karabiny"2. Po wyparciu nieprzyjaciela

2

G r o s s e , op. cit., s. 30.

100

z tej wsi Niemcy podąŜyli za nim i o godz. 12.30 podeszli od zachodu do bronionego przez Rosjan Olsztynka3. Z kolei od północy w kierunku miasta spieszyła, złoŜona z landwehry z Szlezwiku. Holsztyna, Meklemburgii i miast hanzeatyckich dywizja gen. Goltza. Jednostka ta dopiero co zakończyła rozładunek, po pięćdziesięciogodzinnym transporcie. Z powodu wypadku kolejowego, na miejsce nie dotarła jeszcze jej część, w tym, większości artylerii. Zatem rankiem 28 sierpnia Goltz miał do dyspozycji 7 batalionów piechoty, 4 szwadrony i pojedynczą baterię. Pozostałe 5 batalionów i 3 baterie miało dotrzeć później. Jego zaniepokojenie budziły meldunki o obecności silnych rosyjskich oddziałów w Olsztynku oraz doniesienia o zajęciu przez co najmniej jedną dywizję Olsztyna. Stanowiło to powaŜne zagroŜenia dla jego lewej flanki i tyłów. Goltz, posłuszny rozkazowi Hindenburga, zaryzykował i po szesnastokilometrowym, forsownym marszu jego awangarda o godz. 9.00 stanęła na skraju lasu, rozciągającego się trzy kilometry na północ od Olsztynka. Stamtąd zaobserwowano ruchy wojsk rosyjskich ciągnących na wschód. Wyglądało to na generalny odwrót. Do tej tezy Goltza skłaniało zamilknięcie słyszanej od świtu kanonady artyleryjskiej dobiegającej z południa (bój 41. DP wokół Waplewa). Dowódca landwehry zakładał, Ŝe jeśli Rosjanie wyruszyli o świcie z oddalonego o 25 km Olsztyna, to na pole bitwy dotrzeć mogli juŜ około południa. Czas zatem naglił. Landwehra otrzymała rozkaz natarcia. Dla ubezpieczania z kierunku Olsztyna na lewej flance pozostawiono zaledwie dwie kompanie. Rosjanie, choć zaskoczeni pojawieniem się Niemców, zdołali na pozycjach między Olsztynkiem a Mierkami (Mörken) powstrzymać ich atak. Nie było to dziwne, zwaŜywszy, Ŝe ta ostatnia nie posiadała w ogóle karabinów maszynowych i wspierała ją pojedyncza bateria 3

Weltkrieg..., op. cif., Bd. 2. s. 187-189.

101 artylerii. W natarciu, które było dla niej chrztem bojowym, poniosła przy tym znaczne straty. Poległ m.in. dowódca 75. pułku landwehry z Bremy. O godz. 11.40 Goltz otrzymał telefoniczny meldunek, Ŝe zgodnie z przewidywaniami o godz. 4.30 Rosjanie rzeczywiście wyruszyli z Olsztyna na południowy zachód i to w sile całego korpusu! Prawie równocześnie z tą rozmową pod Gryzlinami (Grieslingen) osłona landwehry wymieniła pierwsze strzały z nadciągającymi z Olsztyna Rosjanami. Sytuacja wydawała się krytyczna. Cały rosyjski korpus szykował się do boju na tyłach landwehry związanej walką od frontu. Zawisło nad nią widmo katastrofy. Sytuacja pogarszała się dosłownie z kwadransa na kwadrans, gdy po godz. 13.00 nadeszła niespodziewana odsiecz. Od zachodu do Olsztynka dotarła, o czym wspomniałem wyŜej, 6. brygada rezerwowa z 3. DP rezerwowej. Zobaczywszy co się dzieje jej artyleria rozstawiła się i otworzyła bezpośredni ogień do broniących się w odległości zaledwie od 1—3 km Rosjan. Ci, zaskoczeni tym ogniem flankującym, ulegli poderwanej do kolejnego natarcia landwehrze, pozostawiając Niemcom 5 dział. Wysunięta najdalej na północ ugrupowania XX Korpusu 37. DP (10 batalionów, 2 szwadrony i 12 baterii) do południa nie wzięła udziału w walce. Jej Ŝołnierze byli przemęczeni nocnym przemarszem na pozycje wyjściowe. Nie rozpoznano na czas pozycji nieprzyjaciela. Jej dowódca gen. Staabs przypuszczał, Ŝe w lasach na wschód od Rychnowa znajdowały się silnie umocnione pozycje rosyjskie. Szwankowała łączność z Morgenem — do dowództwa dywizji nie dotarł jego rozkaz o rozpoczęciu natarcia. Nie zauwaŜono takŜe jak do przodu poszła sąsiednia 3. DP rezerwowa. Nie mogąc nawiązać łączności z Morgenem, dopiero o godz. 10.00 Staabs samorzutnie wydał rozkaz uderzenia. Poszło ono w próŜnię — w pasie działania dywizji nie zanotowano obecności Rosjan. Po półtorej godziny 37. DP rozpoczęła zwijanie się

102

w kolumny marszowe, po czym wyruszyła szosą na Olsztynek. Gdy około południa toczyły się boje o to miasto, jej awangarda znajdowała się o 8 km na zachód4. Od świtu trwały równieŜ operacje niemieckiego I Korpusu i grupy Schmettaua. Przez całą noc szykowały się one do uderzenia na Działdowo. Aby dać swym oddziałom nieco wytchnienia Francois postanowił uderzyć o godz. 6.00, po uprzednim godzinnym przygotowaniu artyleryjskim. Do jego przeprowadzenia Niemcy wykorzystali aŜ 120 dział. Po rozpoczęciu natarcia piechoty okazało się, Ŝe pozycji wokół miasta broniły tylko słabe straŜe tylne, podczas gdy reszta sił rosyjskiego I Korpusu znajdowała się w odwrocie na południe. O wycofywaniu się Rosjan z Działdowa dowództwo 8. Armii dowiedziało się kilka godzin wcześniej z meldunku przesłanego przez dowódcę twierdzy Grudziądz, który wieczorem 27 sierpnia wysłał w ten rejon samolot zwiadowczy. Prawdopodobnie jednak Francois nie został o nim zawiadomiony. Reagując na zaistniałą sytuację rozkazał on stojącej najdalej na wschód w miejscowości Wielka Sławka (Groß Schläfken) grupie swych wojsk, mianowicie 8. pułkowi ułanów, dwóm szwadronom kawalerii z grupy Schmettaua, baterii artylerii oraz zaimprowizowanej kompanii cyklistów. skierowanie się na wschód i przecięcie drogi Mława—Nidzica. Rozkazy wstrzymania natarcia juŜ o godz. 6.20 otrzymała 2. DP i grupa Schmettaua. Kontynuowała je tylko 1. DP. Gdy wkrótce wysłani na rozpoznanie lotnicy potwierdzili odwrót Rosjan na Mławę, Francois rozkazał 2. DP marsz na Nidzicę. W sztabie 8. Armii przez całe przedpołudnie panowała nerwowa atmosfera. Brakowało łączności i meldunków od 37. i 41. DP. Nad Drwęcą napotkano silny opór nieprzyjaciela. Tego dnia oczekiwano pojawienia się pod Olsztynkiem całego rosyjskiego XIII Korpusu, a na południowej flance mógł się zorganizować XXIII Korpus. Nie wiadomo było, czy grupa 4

Weltkrieg..., op. cit.. Bd. 2, s. 189-190: Z a w a d z k i , op. cit., t. 2. s. 194-199.

103

wschodnia 8. Armii tj. korpusy I rezerwowy i XVII zdołały dogonić ariergardę Klujewa i związać go od tyłu. WciąŜ wielką niewiadomą pozostawał Rennenkampf. Rankiem 28 sierpnia Ludendorff rozwaŜał nawet przerwanie operacji przeciw juŜ pobitemu, choć niezniszczonemu Samsonowowi i skierowanie wojsk przeciw nadciągającemu, jak przypuszczał, Rennenkampfowi. Hindenburg wziął go jednak na stronę i po kilkuminutowej rozmowie obaj oficerowie zgodzili się co do konieczności dokończenia walk z Armią Narwiańską. Nadzieję na nowo wzbudziło łatwe opanowanie Działdowa. Sztab 8. Armii początkowo zatwierdził decyzję Francoisa o marszu na Nidzicę i przecięcie drogi do Mławy, zalecając mu nawet skierowanie kawalerii do oddalonego od Nidzicy o 35 km Wielbarka (Willenberg). Ogląd sytuacji zmienił się jednak diametralnie, gdy o godz. 9.00 dotarł wreszcie meldunek od 41. DP. Nie takich informacji się spodziewano. Okazało się, Ŝe dywizja ta została pobita i z duŜymi stratami odparta na pozycje wyjściowe. Obawiano się, Ŝe Rosjanie pójdą za ciosem, a w konsekwencji przełamią front korpusów I i XX. Oznaczałoby to fiasko planu okrąŜenia Armii Warszawskiej. Perspektywa poraŜki stawała się całkiem realna. NaleŜało temu przeciwdziałać5. JuŜ 10 minut później Hindenburg rozkazał Francoisowi, aby 2. DP i grupa Schmettaua uderzyła w kierunku północnowschodnim, idąc w sukurs 41. DP. Wykonanie tego polecenia było jednak bardzo trudne, jeśli w ogóle moŜliwe. 2. DP maszerowała juŜ na Nidzicę, zaś 1. DP, grupa Schmettaua i 5. brygada landwehry (łącznie 24 batalionów i 39 baterii) wciąŜ walczyły z Rosjanami pod Działdowem. Przed południem zostali oni ostatecznie wypchnięci za rzekę Działdówkę i zniszczyli mosty. Dla osłony w tym rejonie Francois pozostawił 5. brygadę landwehry. Wyraźnie lekcewaŜąc rozkaz wydany przez 5

G r o s s e , op. cit., s. 33—36.

104

Hindenburga, dowódca I Korpusu resztę swych sił pchnął na Nidzicę. Do kwatery dowództwa 8. Armii około południa powrócił wysłany samochodem zaraz po otrzymaniu meldunku o poraŜce 41. oficer sztabowy, który miał przekonać się ojej stanie. Potwierdził on przypuszczenia, Ŝe dywizja nie reprezentowała duŜych walorów bojowych i naleŜało się liczyć z kontratakami Rosjan na jej odcinku. W takiej sytuacji w południe Hindenburg rozkazał całemu I Korpusowi przyjście z pomocą 41. DP i marsz na połoŜoną na północ od Nidzicy Łynę. Tam równieŜ planowano zamknąć Rosjanom wyjście z kompleksów leśnych połoŜonych na południowy wschód od Olsztynka. Kładąc nacisk na trudne połoŜenie całej armii Hindenburg zakończył rozkaz stwierdzeniem, Ŝe I Korpus: „zasłuŜy sobie na najwyŜsze uznanie ze strony armii, jeśli będzie postępował zgodnie z tymi intencjami. Wszystko zaleŜy od I Korpusu". Kazał takŜe meldować o postępach w wykonywaniu rozkazu. Francois był jednak odmiennego zdania. Droga na wspomnianą wieś była piaszczysta i wiodła przez kompleks leśny, gdzie nie moŜna było wykorzystać artylerii. Jego zdaniem dla powodzenia całej operacji kluczowe było zajęcie Nidzicy. Na odpoczynek zatrzymał tylko 1. DP, zaś reszta korpusu wykonywała swe dotychczasowe zadania6. Kilkanaście minut później ogólny obraz sytuacji uległ poprawie. Choć 41. DP została pobita, to nieprzyjaciel nie postępował za nią i zdołała się ona uporządkować i ochłonąć. Znikła zatem obawa, Ŝe nie zdoła się ona utrzymać nawet na swych pozycjach wyjściowych. Choć wciąŜ nie nawiązano łączności z 37. DP, to 3. DP rezerwowa ze swej strony zameldowała o zdobyciu Drwęcka i wychodzeniu na tyły Rosjanom broniącym się pod Mielnem. Co więcej o godz. 12.45 Goltz zameldował, Ŝe dotarł do Olsztynka, gdzie toczył właśnie zacięte walki z wycofującymi się

6

Weltkrieg... op. cit., Bd. 2, s. 190-192, 194-195.

105 nieprzyjaciółmi. Powoli ukazywał się obraz generalnego odwrotu Armii Warszawskiej. Wobec takiego korzystnego obrotu spraw dowództwo 8. Armii połoŜyło nacisk na kontynuowanie pościgu i koordynację działań 1 i XX Korpusu. Wydawało się teŜ, Ŝe Francois nie zdąŜy juŜ przeciąć Rosjanom drogi w Łynie, więc powinien podąŜyć z Nidzicy w kierunku północno-wschodnim na Jedwabno i na wschód na Wielbark. Tym sposobem, korzystając z lepszych dróg, planowano odciąć odwrót wykorzystującym piaszczyste, leśne dukty Rosjanom. O godz. 13.30 Hindenburg wydał następujący rozkaz: „Nieprzyjaciel z linii Olsztynek-Waplewo znajduje się w odwrocie na południowy wschód. 1 Korpus ma mu zablokować drogę odwrotu i jeszcze dziś wieczorem 1. DP dotrzeć przez Nidzicę do Muszaków, a 2. DP do Napiwody, a kawalerią, rowerzystami i artylerią Wielbark (prawdopodobnie obecny w Olsztynie, jak i pobity pod Biskupcem nieprzyjaciel będzie usiłował ujść tą drogą). XX Korpus podąŜa z linii Wronowo—Olsztynek na linię Łyna—Kurki. Pościg ze strony I Korpusu ma być kontynuowany w kierunku Nidzicy od jutra od godzin najwcześniejszych w ogólnym kierunku na Wielbark. Oddział wydzielony pod Działdowem ma tam pozostać"7. JuŜ siedem minut później Scholtz wydał podległym sobie oddziałom nowe rozkazy. 41. DP miała nacierać w kierunku na Orłowo, 3. DP rezerwowa i 70. brygada landwehry na Kurki, zaś 37. DP miała się zwrócić frontem przeciwko nadchodzącemu z Olsztyna XIII Korpusowi i związać go od czoła. O czym w sztabie 8. Armii nie wiedziano, wojska Klujewa były juŜ w tym czasie związane od tyłu i z flanki przez I Korpus rezerwowy. Realizacja tych rozkazów w praktyce przebiegała róŜnie. 41. DP była zmęczona długimi przemarszami i kilkudniowymi walkami. Jej wartość bojową i morale powaŜnie nadszarpnęła poranna

7

TamŜe. s. 194.

106

klęska pod Waplewem. Brakowało teŜ zaopatrzenia. Sontagowi zatem udało się w rozmowie telefonicznej przekonać Hindenburga, Ŝe podległa mu jednostka nie była w stanie podejmować działań ofensywnych. PowyŜszy rozkaz odwołano, a dywizja cofnęła się nawet o 5 km na zachód, gdzie rozłoŜyła się na biwak. Z kolei oddziały Morgena od południa 28 sierpnia znajdowały się w pościgu za jednostkami rosyjskiego XV Korpusu, uchodzącymi z linii Drwęcy. Tylko pod Mielnem Rosjanie wciąŜ stawiali zaŜarty opór. Walcząca tam 70. brygada landwehry otrzymała wsparcie ze strony odwodów, mianowicie 3 batalionów i 3 baterii z 37. DP. Od północy pozycje Rosjan obszedł batalion rezerwowy z 69. pułku rezerwowego. To zmusiło ich ostatecznie o godz. 15.00 do porzucenia stanowisk. Niemcy przeszli do pościgu i na tym odcinku frontu wieczorem dotarli do Pawłowa i Gąsiorowa, biorąc łącznie 2 tys. jeńców. Opór XV Korpusu został przełamany. Tymczasem kilka kilometrów dalej na północ trwały zacięte walki o Olsztynek. Jak wiemy, około południa połowa dywizji Goltza stała frontem na południe bezskutecznie nacierając na Rosjan broniących się wzdłuŜ drogi Olsztynek—Mierki, gdy na jej lewej flance bronionej przez zaledwie dwie kompanie pojawiły się czołowe formacje XIII Korpusu. Sytuacja wydawała się krytyczna. Niespodziewanie nadeszło jednak kolejne wsparcie. Po czterdziestopięciominutowym galopie z Biesala na plac boju nadjechały brakujące dwie baterie artylerii. Bezzwłocznie otworzyły one ogień na rozwijających się Rosjan. Wkrótce w rejon walk dotarły kolejne trzy bataliony landwehry. Związały one Rosjan, osłaniając w ten sposób atak na rejon na wschód od Olsztynka. Tam zaś, landwehra dowodzona na tym odcinku przez gen. Oertzena posuwała się dalej na południowy wschód. Nie udało się jej jednak opanować drogi Olsztynek—Jedwabno. wiodącej przez ciaśninę między jeziorami Maróz i Pluszne. Na tym odcinku do boju weszła brygada z XIII Korpusu

107 oddelegowana poprzedniego dnia do Martosa. Miejsce to w drugim okresie bitwy pod Tannenbergiem nabrało kapitalnego znaczenia. Po wyzwoleniu przez Niemców Olsztyna na północy i rejonu Nidzicy na południu, droga biegnąca do Jedwabna i dalej do Wielbarka, stanowiła jedyną moŜliwość ucieczki dla resztek rosyjskich korpusów XIII i XV. Co więcej do wieczora Rosjanie w kontratakach obili Mierki. Szczególnie cięŜkie walki toczyły się wokół brzegów jeziora Jemiołowo (Mispel See). Z kolei 3. DP rezerwowa od wczesnych godzin popołudniowych (po przełamaniu oporu pod Drwęckiem przez 5. rezerwową brygadę piechoty) walczyła w rejonie Swiętan. O godz. 18.00 otrzymała rozkaz, aby nie iść dalej na wschód, ale skierować się na południowy wschód na Orłowo, by wyjść tym manewrem na tyły nieprzyjaciela broniącego się przed frontem 41. DP. Zgodnie z rozkazem 5. brygada piechoty skręciła na południe i wieczorem zajęła tereny leŜące na północ od Waplewa. Przy okazji wyzwolono tam około 200 rannych Ŝołnierzy z 41. DP, rankiem tego dnia wziętych do niewoli przez Rosjan w niefortunnym starciu pod Waplewem. Natomiast 6. rezerwowa brygada piechoty od kilku godzin zaangaŜowana była w przewlekłe walki uliczne w samym Olsztynku i nie mogła wykonać rozkazu. Wzięto w nich 2 tys. jeńców. Samo miasto, a raczej jego płonące zgliszcza, pozostały jednak w rosyjskich rękach. Z kolei na północ od miasta w rozległym kompleksie leśnym przez całe popołudnie toczyły się walki między czterema batalionami landwehry, wspartymi przez dwie baterie artylerii, a jednostkami XIII Korpusu. Ten ostatni nie spodziewał się napotkania Niemców juŜ w okolicy Gryzlin, lecz po nawiązaniu kontaktu bojowego rozwinął się na północ od głównej drogi do Olsztynka. Rosyjska przewaga liczebna była ogromna i Niemcy byli sukcesywnie wypierani z lasu. Na zachód od niego w okolicy wsi Elgnówko (Gilgenau) zebrali się ponownie wieczorem

108

i odtworzyli pozycje obronne. Landwehrze pomogło oderwać się od Rosjan wsparcie artyleryjskie, jakiego udzieliła jej 37. DP. Jej awangarda pojawiła się około godz. 15.00 na zachód od Olsztynka. Zmęczona długimi przemarszami piechota opóźniała swoje nadejście i do wieczora do akcji weszła tylko artyleria z 37. brygady artylerii polowej, która ostrzelała linię lasu uniemoŜliwiając Rosjanom pościg za landwehrą. Nie udało się w tej sytuacji uniknąć omyłkowego ostrzelania wojsk własnych. Przed zmrokiem na wzgórza pod Olsztynkiem dotarło gros sił 37. DP. Głodni walki (tego dnia nie zmierzyli się z Rosjanami) zamierzali zaatakować nazajutrz skoro świt. Landwehrze polecono usunąć się z linii natarcia8. W natarciu na XIII Korpus od świtu uczestniczyć miały od wschodu jednostki korpusów XVII i I rezerwowego. Decyzja o zajęciu przez XVII Korpus pozycji w rejonie Barczewa, więc na prawej, a nie lewej flance I Korpusu rezerwowego, opóźniała rozpoczęcie uderzenia. Przyjęcie takich właśnie pozycji wyjściowych oddalał XVII Korpus od głównego ogniska walk, jakim tego dnia miał być Olsztynek. Aby plan osaczenia i rozbicia oddziałów Klujewa w Olsztynie powiódł się, Rosjanie musieliby kilka godzin bezczynnie czekać w mieście na Niemców. Z nieznanych do dziś w pełni powodów, wbrew oczywistemu rozkazowi dowództwa 8. Armii, nakazującemu Belowowi atak na Olsztyn o świcie, ten zdecydował się wyruszyć w jego kierunku dopiero o godz. 10.00. Prawdopodobnie chciał w ten sposób dać Mackensenowi czas na zajęcie pozycji wyjściowych i wyrównanie frontu. W związku z tym do miasta mógł zatem dotrzeć dopiero o godz. 14.00, podczas gdy powinien być tam najpóźniej do południa. JuŜ pół godziny po rozpoczęciu marszu huzarzy z rozpoznania donieśli Belowowi, Ŝe w Olsztynie znajdowały się tylko niewielkie siły rosyjskie.

8

TamŜe, s. 195-198.

109

Próba osaczenia XIII Korpusu w stolicy Warmii spaliła na panewce. Co więcej, Rosjanie pospieszyli, jak sądził dowódca Korpusu rezerwowego, w kierunku Olsztynka na pomoc walczącemu z niemieckim XX Korpusem i landwehrą, XV Korpusowi. Na wieść o tym Below zmienił kierunek marszu na południowo-zachodni, głównymi siłami obchodząc Olsztyn od południa. Zamierzał, aby I. DP rezerwowa w Stawigudach (Stabigotten), zaś 36. DP rezerwowa w Dorotowie (Darethen) przecięły szosę Olsztyn—Olsztynek. Krótko po godz. 10.30 w ręce Belowa dotarł, zrzucony przez lotnika rozkaz dowództwa 8. Armii sprzed 45 minut, nakazujący mu marsz najkrótszą drogą i z największym pośpiechem na linię Gryzliny—Stawigudy. Mackensen miał wykonywać swe dotychczasowe rozkazy. Wkrótce Hindenburg potwierdził rozkaz telefonicznie. Nie wiadomo na jakiej podstawie dowódca 8. Armii przekonany był, Ŝe XVII Korpus gros swych sił wciąŜ maszerował na południe, a tylko jedna brygada współdziała z Belowem. Sądzono teŜ, Ŝe Below powiadomił Mackensena o zmienionej sytuacji. O godz. 11.30 niczego nieświadomy sztab XVII Korpusu znajdował się w Barczewie. Tam doszły go informacje o opuszczeniu Olsztyna przez Rosjan. Pół godziny później z własnej inicjatywy z Mackensenem skontaktował się Below, sugerując mu tym razem marsz na Pasym w celu odcięcia Rosjanom drogi powrotu. W rejonie drogi Olsztyn—Olsztynek nie było bowiem po prostu miejsca na rozwinięcie obu niemieckich korpusów. Utrudniał to m.in. lesisty i pokryty licznymi jeziorami teren. Poza tym Klujew na tyle oddalił się od wojska Mackensena, Ŝe nie było szans, aby ten w tym dniu zdołał je w ogóle dogonić. Wyraźnie rozeźlony brakiem zdecydowania i sprzecznymi sugestiami (wszak dopiero co zaprzestał marszu na Jedwabno, co, jak przypuszczał, stało się właśnie z inicjatywy samego Belowa) zdecydowanie odrzucił tę propozycję. Jego jednostki znajdowały się juŜ na głównej drodze

110 z Biskupca do Olsztyna pomiędzy Barczewem a Dorągiem (Debrong) i spieszyły ku, jak sądził, walnej bitwie w okolicach Olsztynka, na którą to nie chciał się spóźnić. Teraz w rezultacie niekompetencji Belowa niespodziewanie znalazł się w drugiej linii. Mackensen, powołując się na swe pierwszeństwo stopnia, zaŜądał od niego, aby I Korpus rezerwowy ustąpił mu drogi z Olsztyna do Dorotowa. PoniewaŜ od 24 godzin nie otrzymał Ŝadnych, bezpośrednich rozkazów z dowództwa armii, a nie ufał juŜ Belowowi, o godz. 13.30 Mackensen wysyłał do sztabu 8. Armii lotnika kpt. Bartenwerfera z meldunkiem o swych zamiarach i prośbą o informację na temat ogólnego połoŜenia. Jeszcze przed jego powrotem sztabowi XVII Korpusu udało się w końcu nawiązać łączność telefoniczną z dowództwem armii. Mackensen poprosił o wydanie precyzyjnych i jednoznacznych rozkazów. PoniewaŜ Olsztyn i Szczytno były juŜ wolne od nieprzyjaciela, a bitwa pod Olsztynkiem nabierała pozytywnego dla Niemców przebiegu nadarzała się okazja zamknięcia okrąŜenia centralnych korpusów rosyjskich poprzez uderzenie korpusów I z zachodu i XVII z północnego wschodu. W związku z tym Hindenburg rozkazał Mackensenowi uderzenie większością sił na Jedwabno, aby powstrzymać tam wychodzących z lasów połoŜonych na południe i wschód od Olsztyna i Olsztynka Rosjan. Wydzielony oddział miał zająć Szczytno, zaś kawaleria rozpoznawać na kierunku Ruciane Nida—Pisz (Rudczanny—Johannisburg). Rozkaz kończył się frazą: „Pościg, aŜ do ostatniego tchu. Wielki sukces w przypadku energicznego działania. Naprzód..." Mackensen przyjął to z ulgą. Uzyskał w końcu pewność. Ŝe ma operować w kierunku południowym, a nie zachodnim. Wyraźnie rozeźlony na sytuację z ostatnich godzin, zmarnowane pół dnia na bezsensowny marsz kilkunastu kilometrów i zamieszanie wokół rozkazów, poprosił swych przełoŜonych o wydawanie mu w przyszłości rozkazów bez pośrednictwa. śalił się przy tym, Ŝe zgodnie z pierwo-

111

tnym rozkazem tego dnia miał zamiar iść na Jedwabno, od którego to zamiaru odciągnął go Posadowsky. Spowodowało to kilkunastogodzinną zwłokę i przyniosło same szkody. Z kolei Hindenburg był zły na Mackensena za to, Ŝe ten chciał zabrać Belowowi najlepszą drogę z Olsztyna do Olsztynka. Wykonanie polecenia usunięcia się I Korpusu rezerwowego z trasy przemarszu XVII Korpusu mogło spowodować gigantyczny korek i blokadę obu jednostek, w wyniku której Ŝadna z nich nie pojawiłaby się pod Olsztynkiem. To mogłoby zakończyć się poraŜką całej 8. Armii i koniecznością oddania Rosjanom Prus Wschodnich. Po wyjaśnieniu zaistniałej sytuacji Mackensen z pełną energią i oddaniem przystąpił do realizacji powierzonego mu zadania. Obie dywizje bezzwłocznie rzucono forsownym marszem na południe w kierunku Jedwabna i Szczytna. Do godz. 20.00 miały one przekroczyć oddaloną o 20 km linię kolejową Szczytno—Olsztyn. Wymagało to niemal nieludzkiego wysiłku. Jadący wśród kolumn piechoty oficerowie zachęcali Ŝołnierzy do dalszego wysiłku, informując o sukcesach innych korpusów i o tym, Ŝe im w udziale przypadło ściganie nieprzyjaciela. Aby przyspieszyć i tak prawie mordercze tempo marszu, plecaki porzucano na poboczu lub rzucano na przejeŜdŜające wozy. śołnierze wieszali się teŜ na zaprzęgach artyleryjskich. Doskwierał im sierpniowy upał i tumany kurzu, jakie wzbijały się na piaszczystych, leśnych drogach, po jakich podąŜał korpus. Część ludzi nie wytrzymywała. PółŜywi leŜeli oni wzdłuŜ dróg. Podobnie miało się z końmi. Jednak większość wciąŜ trzymała się na nogach. Jednostki czołowe złoŜone z kawalerii, artylerii. karabinów maszynowych i piechoty na podwodach wyprzedziły gros sił i po zmierzchu dotarły do Waplewa (na południe od Pasymia, nie mylić z miejscowością o tej samej nazwie na północ od Nidzicy), Gromu i Szczytna. Sam Mackensen jadąc samochodem naokoło poprzez Olsztyn o godz. 17.00 dotarł do Pasymia. Większość jego

112 korpusu znajdowała się wówczas jeszcze daleko na północ. O godz. 3.00 w nocy z 28 na 29 sierpnia do Szczytna dotarł szwadron z 4. pułku strzelców konnych. Cztery godziny później dotarła tam czołówka piechoty9. W sztabie 8. Armii ze zniecierpliwieniem oczekiwano wieści od I Korpusu rezerwowego, którego odsieczy pod Olsztynkiem spodziewano się jeszcze tego dnia. O godz. 16.00 lotnik zrzucił nad kolumną tej formacji kolejny rozkaz, przynaglający do marszu na Gryzliny. W ręce samego Belowa dostał się on dopiero po czterech i pół godzinie. Było juŜ za późno na jego wykonanie. Zresztą od wczesnego popołudnia podległe mu jednostki toczyły w lasach na południe od Olsztyna cięŜkie boje z ariergardą XIII Korpusu. Około godz. 15.00 1. DP w miejscowości Zazdrość (Zasdross) zdobyła z zaskoczenia rosyjskie tabory, w tym kasę korpuśną. Głodni Ŝołnierze chyba bardziej ucieszyli się z rosyjskiej kolumny zaopatrzeniowej, w której znaleźli chleb. Dalej jednak natknięto się na silne rosyjskie ubezpieczenia i w leśnych walkach z wolna posuwano się ku zachodowi. Ukryci na drzewach rosyjscy strzelcy celowali zwłaszcza do oficerów — w jednym z batalionów 3. rezerwowego pułku piechoty poległo wszystkich czterech dowódców kompanii. Nie obyło się i bez rosyjskich kontrataków. Przemarsz utrudniały brak dróg prowadzących bezpośrednio na zachód i gęsty las. Nie moŜna było zatem wykorzystać karabinów maszynowych i artylerii. Dopiero wieczorem około godziny 18.00 udało się jej wyjść w pobliŜu Dorotowa na główną drogę. Walki wygasły w tym sektorze dopiero około północy. Z kolei część 36. DP rezerwowej owacyjnie witana przez mieszkańców wkroczyła do Olsztyna. Według innych relacji zniósł on tam niczego nie spodziewający się batalion, a w ulicznych walkach miały udział nawet bohaterskie Olsztyniańki10. Jakkolwiek miałoby wyglądać wyzwolenie

9

Z a w a d z k i , op. cit., t. 2, s. 203—205; M a c k e n sen, op. cit., s. 54-57. E v a n s . op. cit., s. 137.

10

113

Olsztyna, za miastem Niemcy natknęli się na rosyjską ariergardę, która stawiała im zacięty opór. Dowódca jednego z rosyjskich pułków zginął prowadząc go do kontrataku na bagnety. W walkach tych wzięto 400 jeńców, a po bitwie tylko w jednym masowym grobie pochowano 500 poległych Rosjan. Pod wieczór Niemcy doszli do leŜącego zaledwie 6 km na południe od Olsztyna, Bartąga. Po zmierzchu Below uporządkował swe jednostki i wydał im rozkaz, aby następnego dnia o świcie uderzyć na Olsztynek. Jego Ŝołnierze byli zmęczeni i głodni. W zamieszaniu bitewnym, na miejsce nocnego biwaku nie trafiły kuchnie polowe, a racje Ŝelazne zostały juŜ zjedzone11. Od zachodu kocioł zamknąć miał I Korpus. Rozkaz dowództwa armii z godz. 13.30 Francois otrzymał po półtorej godzinie od jego wydania, gdy znajdował się 7 km na zachód od Nidzicy. Zadowolony z zatwierdzenia przez przełoŜonych swojej samowoli kontynuował operację. Oficerowie ponaglali Ŝołnierzy do większego wysiłku krzycząc, Ŝe Rosjanie zostali pobici i naleŜy uniemoŜliwić im odwrót. W tym czasie 2. DP rozwijała się przeciwko pojawiającemu się od północnego wschodu nieprzyjacielowi. Przyszło jej zmierzyć się tego popołudnia pod wsią Raczki (Rontzken) z całkiem świeŜym rosyjskim pułkiem gwardii, wspieranym przez 3 baterie i połowę 6. dywizji kawalerii. Zmęczona długimi przemarszami i ciągłymi walkami, bez wsparcia kawalerii i cięŜkiej artylerii, nie miała juŜ odpowiedniej siły uderzeniowej. Co prawda Niemcom udało się odrzucić nieprzyjaciela na północ i o zmroku przeciąć w Raczkach i Załuskach (Salusken) szosę Olsztynek—Nidzica, lecz me dotarli oni do samej Napiwody (Grünfließ), ani nie nawiązali kontaktu z 41. DP. 11

Weltkrieg..., op. cit., Bd. 2. s. 198-202; S c h o w a l t e r . Op. cit., s. 286-292. Z kolei Grosse podaje, Ŝe awangarda tej dywizji jeszcze tego wieczora dotarła do północnych krańców, leŜącego 4 km na poluniowz zachód Dorotowa. Patrz: G r o s s e , op. cit., s. 39. 8 — Tanncnberg 1914

114

Bezpośrednio naprzeciw Nidzicy od zachodu rozwinęła się grupa Schmettaua. Na południe od niej Działdówkę sforsował 8. pułk ułanów. Zebrane w mieście pododdziały rosyjskiej brygady z 2. DP i pojedyncze bataliony z keks-holmskiego pułku 3. DP gwardii nie stawiły powaŜnego oporu i po krótkiej walce wycofały się. W obawie przed okrąŜeniem dowodzący XXIII Korpusem gen. Kondratowicz rozkazał swym oddziałom odwrót spod Nidzicy, Rączkowa i Frąknowa na wschód. Na noc zatrzymały się one w okolicy Orłowa i leŜącego juŜ po rosyjskiej stronie granicy Janowa. Sam Kondratowicz dotarł aŜ do Chorzeli, w zasadzie porzucając podległe mu oddziały. Po, jak się wkrótce okazało, fałszywym meldunku lotników o ewakuacji Nidzicy przez Rosjan, Francois juŜ o godz. 16.00 chciał wjechać do miasta. Jednak półtora kilometra przed nim kolumna samochodów sztabowych została ostrzelana z pobliskiego kartofliska. Oficerowie musieli wyskoczyć z samochodów i paść na ziemię. Nie mieli Ŝadnej eskorty, a do obrony mieli wyłącznie pistolety. Na szczęście dla nich wkrótce z odsieczą przyszedł pododdział 10. pułku strzelców konnych, który szarŜą zmusił rosyjskich maruderów do odwrotu. Pomny nauczki Francois poczekał i dopiero 3 godziny później wraz z grupą Schmettaua wkroczył do Nidzicy. Ulice miasta były tak zawalone porzuconym w pośpiechu sprzętem wojennym, Ŝe aby znaleźć się na rynku musiał on wysiąść z samochodu i udać się tam pieszo. Po tym incydencie nakazał uzbroić oficerów sztabu w długą broń, aby mieli się oni czym bronić w takich przypadkach12. W samej Nidzicy po domach poukrywało się 3 tys. Rosjan, których Niemcy stopniowo powyłapywali. Wśród nich znajdował się były rosyjski komendant miasta płk Dowator. PoniewaŜ burmistrz wystawił mu dobrą opinię z okresu sześciodniowej okupacji, Francois pozwolił mu 12

S c h o w a l t e r , op. cit., s. 280—28l ; F r a n c o i s , Tannenberg..., op. cit., s. 44-45.

115

pozostać w zajmowanym przez niego dotychczas pokoju hotelowym. Odmówił jednak absurdalnej prośbie, aby, poniewaŜ wypełnił swe zadanie i był tylko oficerem rezerwy, Niemcy pozwolili mu wrócić do domu. Do pokoju brzeskiego pozostał w niemieckiej niewoli. Wkrótce Francoisa obiegli mieszkańcy miasta, z jednej strony uradowani z powodu wyzwolenia, z drugiej zaś Ŝądni pomsty za zniszczenia wojenne. Poszukiwali oni winnych i domagali się ich przykładnego ukarania. KrąŜyły przy tym najbardziej fantastyczne plotki, jak te, Ŝe to proboszcz miejscowej parafii katolickiej wskazywał Rosjanom budynki zamieszkałe przez protestantów, które potem ci podpalali, a prawosławny kapelan maltretował rannych niemieckich jeńców13. Okazały się one nieprawdziwe, a uwolnieni jeńcy wystawili Rosjanom dobre świadectwo, chwaląc sposób, w jaki ich traktowano. Francois tego dnia nie zamierzał zadowolić się wyzwoleniem Nidzicy i wysłał swe wojska jeszcze dalej na wschód, aby jeszcze 28 sierpnia osiągnąć cele wyznaczone przez Hindenburga na dzień następny. Po krótkim odpoczynku grupa Schmettaua ruszyła dalej i wieczorem dotarła do obszarów leŜących na wschód od miasta. Mimo przemęczenia silnie motywowani Ŝołnierze (pochodzili z Mazur i Warmii) gotowi byli podjąć dalszy wysiłek i o godz. 3.00 w nocy z 28 na 29 sierpnia bez walki zajęli Muszaki (Muschaken). O północy z kolei do Nidzicy dotarła czołówka 1. DP. Pętla okrąŜenia zaciskała się nad nie do końca świadomymi takiego obrotu spraw Rosjanami14. Samsonow na 28 sierpnia planował kontynuowanie natarcia w centrum. Wieczorem 27 sierpnia, pół godziny przed północą zameldował śylińskiemu o zdobyciu Mielna i wycofywaniu się Niemców na południowy zachód. Osiem minut po północy wydał rozkaz dla podległych mu jednostek: I Korpus miał za 13

F r a n c o i s , Tannenberg..., op. cit.. s. 52—53. Z a w a d z k i , op. cit., t. 2 s. 199—203; F r a n c o i s , Marneschlacht...., op. cit.. s. 215—223. 14

116

wszelką cenę utrzymać stanowiska pod Uzdowem dla zabezpieczenia lewego skrzydła armii, zaś XXIII Korpus (2. DP i 3. DP gwardii) — pozycje na zachód od Frąknowa. Temu ostatniemu podporządkowano 6. dywizję kawalerii. Będące w centrum korpusy XV i XIII pod wspólnym dowództwem generała Martosa miały przełamać pozycje Niemców na Drwęcy i nacierać dalej na południowy zachód wzdłuŜ linii Dąbrówno—Lidzbark wychodząc na flankę i tyły Niemców stojących przed frontem korpusów I i XXIII. Od północy VI Korpus miał w Pasymiu zabezpieczać prawą flankę Armii Warszawskiej. Rozkazy te nie uwzględniały krańcowego wyczerpania XV Korpusu, mającego współuczestniczyć w przełamaniu, ani wciąŜ fatalnego zaopatrzenia wojsk. O godz. 4.50 Martos złoŜył dowódcy 2. Armii następujący meldunek o stanie podległych mu wojsk: „Walki z 9, 10, 13 i 14 sierpnia [tj. starego stylu, czyli 22, 23, 26, 27 według kalendarza gregoriańskiego. W Rosji do 1917 r. wciąŜ obowiązywał kalendarz juliański — przypis P.Sz.], do najwyŜszych granic wyczerpały wojska korpusu, a straty najlepszych oficerów i dowódców oraz kilku tysięcy Ŝołnierzy osłabiły znacznie jego zdolność bojową. Sytuacja na lewym skrzydle, gdzie znajduje się zdemoralizowana 2. DP, pozbawia korpus prawidłowych połączeń, a brak dobrze działającej kawalerii zmusza do działania w ciemno"15. PowyŜszy meldunek, ani prośba Martosa o danie jego wojskom dnia odpoczynku, nie zmieniły decyzji Samsonowa. Co więcej, rano postanowił on osobiście udać się do dowództwa XV Korpusu, aby na miejscu nadzorować przebieg natarcia. Miała to być jego pierwsza wizyta na froncie. Przed wyjazdem z Nidzicy o godz. 7.05 wysłał jeszcze meldunek do dowództwa frontu, informując śylińskiego o poraŜce i wycofaniu się na Działdowo I Korpusu w dniu poprzednim (sam dowiedział się o tym dopiero nad 15

Z a w a d z k i , op. cit., t. 2, s. 194.

117

ranem, gdyŜ odwrót wojska Artamonowa odbywał się w takim pośpiechu, Ŝe nie zdąŜono o tym fakcie powiadomić dowódcy armii) oraz o swym wyjeździe do Nadrowa (Nadrau) do sztabu XV Korpusu, w celu pokierowania natarciem w centrum. Wierzył, Ŝe jego obecność pomoŜe w przełamaniu pozycji Niemców. W związku z tym miał być czasowo bez łączności z dowództwem frontu. Na drodze do Jedwabna 5 km na północ od Nidzicy napotkał Knoxa i poinformował go o niepowodzeniach korpusów I i XV oraz 2. DP. Tam teŜ dotarł do niego meldunek z VI Korpusu o tym, Ŝe nie zajął on zgodnie z rozkazem Pasymia, ale nawet w dniu poprzednim cofnął się na południe od Szczytna. Oficer łącznikowy z VI Korpusu, który doręczył meldunek, wypytywany szczegółowo przez Samsonowa poinformował go o złym stanie wojsk, zwłaszcza 4. DP. Otwierało to przed Niemcami prawą flankę i tyły całej 2. Armii. Samsonow wydał VI Korpusowi rozkaz utrzymania za wszelką cenę Szczytna. Dla podkreślenia wagi zadania rozkaz kończył się słowami: ,,Od wytrwałości Pańskiego korpusu zaleŜy powodzenie natarcia korpusów XIII i XV". Natomiast 4. dywizja kawalerii miała opóźniać przemarsz tych niemieckich jednostek, które dwa dni wcześniej pod Biesowem pobiły oddziały Błagowieszczeńskiego. Knoxa zdziwiła spokojna reakcja Samsonowa na wieść o rozbiciu jego skrzydłowych korpusów. Swe połoŜenie skomentował słowami: „Wczoraj nieprzyjacielowi dopisało szczęście, jutro dopisze nam". Wtedy równieŜ o godz. 9.00 nadał drogą radiową, jak się miało okazać, ostatni meldunek do dowództwa frontu, informując o swej powaŜnej sytuacji, złym stanie VI i wyczerpaniu XV Korpusu. Na miejscu w kwaterze XV Korpusu miał podjąć dalsze decyzje co do przebiegu operacji. Swój sztab natomiast wysłał do Ostrołęki, a ze swym szefem sztabu, kwatermistrzem armii oraz kilkoma oficerami konno udał się do Martosa. PoniewaŜ odesłano takŜe radio, od tej pory Samsonow stracił łączność z korpusami

118 I i VI oraz śylińskim16. W chwili przyjazdu na miejsce (według róŜnych relacji było to między godzinami 10.00 a 13.00) lekko ranny Martos właśnie obserwował przemarsz 1400 niemieckich jeńców wziętych rankiem pod Waplewem. Na jej widok Samsonow miał powiedzieć Martosowi: „Tylko Pan nas ocali". Mimo tego sukcesu dowódca XV Korpusu namawiał do wydania rozkazu generalnego odwrotu. Samsonow i Postowski postanowili jednak poczekać, licząc na nadejście Klujewa. Tak bezczynnie spędzili 3-4 bezcenne godziny. Tymczasem formacje XV Korpusu zaczęły się załamywać. Rano na pomoc walczącym pod Waplewem z 41. DP jednostkom Martos wysłał dodatkowo brygadę z 8. DP. Okazało się to jednak błędem, gdyŜ sytuacja na lewej flance została wkrótce opanowana, zaś wyciągnięcie brygady z linii frontu nad Drwęcą osłabiło pozycje obronne 6. DP pod Mielnem i walnie przyczyniło się do jej klęski po południu. Zresztą jeszcze po drodze dowódca brygady otrzymał rozkaz skierowania jednego ze swych pułków z powrotem pod Mielno, drugiego zaś do Nadrowa, jako rezerwy dowództwa korpusu. Po południu Niemcy ostatecznie przełamali pozycje obronne pod Drwęckiem i Mielnem, zaś pod Olsztynek z zachodu i północy niespodziewanie nadciągnęły świeŜe niemieckie oddziały. Niemców było coraz więcej i zdawali się napływać zewsząd. Linie rosyjskie były bliskie całkowitego załamania. W ciągle pogarszającej się sytuacji Samsonow pokładał szansę w oczekiwanym pojawieniu się w tym rejonie XIII Korpusu. Jego przybycie opóźniało się jednak. Po godz. 15.00 nadzieje w nim pokładane rozwiały się całkowicie. Od północy napłynął w nieładzie rozbity i postrzelany, przydzielony poprzedniego dnia XV Korpusowi, pułk z XIII Korpusu. Samsonow na miejscu zdymisjonował dowódcę jednostki

16

S c h o w a l t e r , op. cit., s. 268-269; E v a n s , op. cit. s. 132-133: Z a l e w s k i , op. cit., t. 2, s. 215.

119

i mianował nim młodego oficera saperów. Ten jednak, mimo usilnych wysiłków, nie był w stanie powstrzymać ucieczki swych zdemoralizowanych Ŝołnierzy i po kilku próbach opanowania sytuacji popełnił samobójstwo. Jasne stało się, Ŝe nie ma co liczyć dalej na odsiecz ze strony Klujewa, który sam znajdował się w powaŜnych tarapatach. Gdy Martos zdał sobie z tego sprawę, powiedział Samsonowowi: „Teraz musimy oczekiwać klęski". Jednak dowódca Armii Warszawskiej wciąŜ nie dopuszczał do siebie takiej myśli i łudził się, Ŝe sprawy przybiorą bardziej korzystny obrót. Nic takiego się nie stało. Dopiero po zmroku po naradzie z Martosem zrozumiał, Ŝe przegrał bitwę i wydał rozkaz generalnego odwrotu Armii Warszawskiej. Początkowo nie wiedział on o zajęciu kilka godzin wcześniej Nidzicy i myślał o koncentracji korpusów XIII i XV właśnie w rejonie tego miasta. Później musiał zweryfikować te plany17. Odwrót miała osłaniać od zachodu na linii Frąknowo-NapiwodaBartoszki (Bartoschken) 2. DP z XXIII Korpusu oraz wydzielone oddziały korpusów XV i XIII. Za tą zasłoną gros XV Korpusu miało się wycofać na wschód od Nidzicy wzdłuŜ linii Waplewo— Wietrzychowo (Dietrichsdorf)—Módłki (Modlken) na Janów. Pod dojściu do Orłowa część jego sił miała stanąć na froncie Łyna— Napiwoda. Natomiast XIII Korpus wysłać miał swe tabory poprzez Kurki na Chorzele, zaś jednostkami bojowymi przesmykiem między jeziorami Pluszne i Maróz przez wieś Swadreki kierować się drogą na Jedwabno i dalej na Chorzele. Z kolei I Korpusowi nakazano uderzenie na Nidzicę w celu odciąŜenia sił walczących w centrum i ułatwienia im odwrotu. Po wydaniu powyŜszego rozkazu Samsonow dalsze kierowanie odwrotem polecił Martosowi, zaś sam udał się do Orłowa do 2. DP. Tam właśnie dowiedział się, Ŝe od kilku godzin Łyna znajdowała się w niemieckich rękach. Blokowało to drogę odwrotu XV 17

E vans. op. cit.. s. 137-139; Za w a d z k i , op. cit.t t. 2, s. 214-216.

120

Korpusu. Zebrał więc trzy pułki z 2. DP i pojedyncze bataliony z XV Korpusu, rozkazując odbić i utrzymać Łynę. Sam zaś w Orłowie spędził swą, jak się miało okazać, ostatnią noc w Ŝyciu18. Podobnie jak i całej 2. Armii, wieczorem 28 sierpnia krytyczna stała się sytuacja XIII Korpusu. Od świtu, zgodnie z rozkazami maszerował on w kierunku Olsztynka. Od południa ze wszystkich stron zaczęły dochodzić do Klujewa hiobowe wieści. Pod Gryzlinami jego awangarda została związana przez Niemców. Ci ostatni weszli takŜe niespodziewanie do Olsztyna i związali walką jego tyły. a poza tym napierali lasami od wschodu. Jego jednostki zostały zepchnięte na niewielką przestrzeń i pozbawione miejsca do manewru. Późnym popołudniem do Klujewa dotarła informacja o zdobyciu przez Niemców taborów korpusu. W takiej sytuacji, mimo próśb Martosa, który ponaglał go, informując, Ŝe nie zdoła dłuŜej utrzymać Olsztynka, Klujew postanowił poprosić Samsonowa o zgodę na odwrót. Jednak wysłany z meldunkiem goniec nie mógł się przedrzeć przez obecne wszędzie niemieckie patrole. Na naradzie wojennej w sztabie XIII Korpusu wieczorem 28 sierpnia podjęto decyzję o wycofaniu się. Z powodu późnej pory i wyczerpania wojsk miano je rozpocząć w dniu następnym. O północy do Klujewa dotarł goniec od samego Samsonowa, nakazujący mu natychmiastowy odwrót przesmykiem między jeziorami Pluszne i Maróz przez wieś Swadreki, drogą na Jedwabno. O godz. 1.00 w nocy z 28 na 29 sierpnia umęczeni i głodni Ŝołnierze zostali zerwani na nogi i XIII Korpus ruszył ponownie. Wieczorem 28 sierpnia Samsonow nie miał Ŝadnych informacji o aktualnym połoŜeniu i stanie VI korpusu. Mimo to wciąŜ liczył, Ŝe aktywnie zwiąŜe on siły nieprzyjaciela pod Szczytnem i będzie opóźniał jego

18

N. N. G l o v i n, Iz istorii kampanii 1914 goda na ruskom fronte. Praha 1926, s. 301.

121

marsz na południe, co umoŜliwi zorganizowany odwrót centrum Armii Warszawskiej. Nadzieje te okazały się płonne. Operacje VI Korpusu prowadzone były tego dnia skrajnie nieudolnie. O godz. 13.00 do kwatery Błagowieszczeńskiego powrócił oficer uprzednio wysłany do Samsonowa, przywoŜąc od tego ostatniego rozkaz, aby zająć i za wszelką cenę utrzymać Szczytno. Ten zaś tego popołudnia jedynie podciągnął pod miasto swe obie dywizje. O godz. 22.00 wydał rozkaz, aby następnego dnia do godz. 15.00 16. DP zajęła pozycje na południe od jeziora Wałpusz (skąd dopiero 30 sierpnia uderzyć miała na Szczytno!), zaś 4. dywizja kawalerii zajęła Pasym. Działania te były karygodnie powolne i stały w jawnej sprzeczności z przynagleniami ze strony Samsonowa. Klujew rankiem 28 sierpnia był przekonany, Ŝe wkrótce do Olsztyna powinien nadejść cały VI Korpus, podczas gdy w rzeczywistości znajdował się on ponad 40 km, czyli grubo ponad dzień marszu, na południowy wschód! Na tej przestrzeni swobodnie operowały, przez nikogo nie niepokojone dwa niemieckie korpusy. Według polskiego historyka wojskowości Bolesława Zawadzkiego: „Całe te zachowanie się dowódcy VI. Korpusu, kwalifikujące się właściwie pod sąd wojenny, jest na równi z działalnością dowódcy I. Korpusu jaskrawym dokumentem wartości moralnej generalicji rosyjskiej"19. Późnym popołudniem atmosfera w dowództwie 8. Armii wyraźnie się rozluźniła. Gubernator Królewca zameldował, Ŝe trzy korpusy Armii Wileńskiej idą na zachód, najprawdopodobniej w celu zablokowania twierdzy. To, zamiast przybliŜać, dodatkowo oddalało je od pola bitwy pod Tannenbergiem — wciąŜ znajdowały się one o 2—3 dni marszu od jednostek Armii Warszawskiej. Mimo tych optymistycznych wieści naleŜało zachować ostroŜność i przygotować się na odparcie ewentualnego uderzenia

19

Z a l e w s k i , op. cit., t. 2, s. 215,

122

Armii Wileńskiej. W tym celu juŜ 29 sierpnia trzeba było wycofać z frontu część sił. Zdecydowano takŜe o miejscach rozładunku dwóch korpusów, które wkrótce przybyć miały z frontu zachodniego. XI Korpus miał organizować się w Olsztynie, zaś korpus rezerwowy gwardii w Elblągu. Wynikało to m.in. z tego, Ŝe do tych miast wiodły dwutorowe magistrale kolejowe. Poza tym spodziewano się, Ŝe właśnie w rejon Olsztyna moŜe zostać skierowane potencjalne uderzenie Armii Niemeńskiej. TakŜe z frontu napływały uspokajające wieści. Na południu wojska Francoisa zdobyły Nidzicę i Działdowo oraz maszerowały na Wielbark, a pobici przez nie Rosjanie uchodzili na Mławę zaś w centrum Ŝołnierze Scholtza przełamali rosyjską obronę na Drwęcy i utrzymali pozycje wokół Olsztynka. Brakowało tylko informacji o dokładnym połoŜeniu XVII Korpusu. Wieczorem 28 sierpnia postanowiono przenieść kwaterę dowództwa 8. Armii do Ostródy, skąd lepiej było kierować operacją przeciwko Rennenkampfowi. Jeszcze w kwaterze w Tannenbergu, ulokowanej w miejscowej szkole, o godz. 17.30 Hindenburg wydał część rozkazów na następny dzień. Korpusy I i XX wraz z 3. DP rezerwową kontynuować miały pościg za Rosjanami w kierunku wschodnim, a jednostki landwehry i forteczne miały formować się za liniami XX Korpusu. Natomiast I Korpus rezerwowy miał wstrzymać atak i wraz z XVII Korpusem, który według przypuszczeń dowództwa 8. Armii (od kilku godzin znów nie moŜna było z nim nawiązać bezpośredniej łączności) znajdował się gdzieś w okolicy Barczewa, zebrać się na linii Łyny między Olsztynem a Dobrym Miastem (Guttstadt). Tym dwóm ostatnim jednostkom nie wydano jednak powyŜszego rozkazu, oczekując na ich uprzednie meldunki o przebiegu walk i miejscu aktualnego połoŜenia. Wtedy takŜe Hoffmann zasugerował Hindenburgowi, aby nadał bitwie nazwę bitwy pod Tannenbergiem. Dotychczas nazywano ją bowiem bitwą pod Olsztynem, Działdowem lub Dąbrównem. Dowódca armii przystał na to. Sam podobno juŜ wcześniej myślał o takiej nazwie, lecz, jako

123

człowiek przesądny, nie chciał kusić losu i przedwcześnie odwoływać się do wydarzeń z lipca z 1410 r. Wieczorem nazwę tę zatwierdził sam cesarz. Po wydaniu rozkazów Hindenburg i Ludendorff postanowili pojechać do oddalonego o 6 km Mielna, aby osobiście pogratulować Ŝołnierzom zwycięstwa. TuŜ po wyjeździe natknęli się jednak niespodziewanie na uciekające na zachód niemieckie tabory, kolumny amunicyjne i artylerię. Samochód wiozący dowództwo 8. Armii musiał nawet gwałtownie zjechać na pobocze, aby uniknąć wypadku. Oficerowie wysiedli z samochodu i usiłowali zatrzymać przeraŜonych Ŝołnierzy. Stopniowo udało im się opanować sytuację i powstrzymać niekontrolowany odwrót. Wkrótce okazało się, Ŝe wywołała go prozaiczna pomyłka — kolumny jeńców rosyjskich prowadzonych na tyły i błyszczące w słońcu bagnety eskortujących ich Niemców. Droga do Mielna była jednak tak zapchana, Ŝe Hindenburg zrezygnował z planów odwiedzenia Mielna i pojechał bezpośrednio do nowej kwatery w Ostródzie. Ulokowano ją w budynku miejscowego liceum imienia cesarzowej Augusty Wiktorii20. O godz. 21.00 Ludendorff telefonicznie doniósł naczelnemu dowództwu, Ŝe, choć brakowało jeszcze dokładnych meldunków od wszystkich korpusów, bitwę naleŜy uznać za wygraną. Rosjanie zostali pobici, a dwa ich korpusy okrąŜone. Na jej dokończenie potrzebne były jeszcze, jak szacował, dwa dni. Godzinę później nawiązano w końcu łączność z I Korpusem rezerwowym. Jego meldunek zakłócił nieco atmosferę triumfu panującą w dowództwie. Okazało się bowiem, Ŝe Below nie zdołał tego dnia dość do Gryzlin, a cieśniny między jeziorami Staw i Pluszne oraz Maróz i Pluszne wciąŜ znajdowały się w rosyjskich rękach. Podobnie rejon Jedwabna i Pasymia prawdopodobnie nie został jeszcze obsadzony przez XVII Korpus. Oznaczało to, Ŝe pobici Rosjanie mogą

20

L u d e n d o r f f . op. cit., s. 43.

124

się jeszcze wymknąć z pułapki i naleŜało okrąŜyć większy niŜ pierwotnie planowano obszar. Wobec tego Hindeburg i Ludendorff postanowili zrezygnować z uŜycia obu lewoskrzydłowych korpusów przeciw Rennenkampfowi. W dniu 29 sierpnia 1. DP rezerwowa miała zatem iść przez Gryzliny na Olsztynek, zaś 36. DP rezerwowa przez Butryny (Wut-trienen) na Jedwabno, zaś kawaleria korpusu dokonać zagonu na Szczytno. Tam teŜ skierowano jedną z brygad 1. dywizji kawalerii. O godz. 3.00 rankiem 29 sierpnia miała ona, nie szczędząc koni, wyruszyć na południe, aby zamknąć armii Samsonowa odwrót na wschód. Z kolei XVII Korpus, o którego połoŜeniu wciąŜ nie miano pojęcia, miał być o świcie gotowy do akcji w rejonie na południe od Barczewa. Rozkaz ten nie dotarł do Mackensena, który zresztą był wówczas o grubo ponad 20 km dalej na południe. Tego dnia walki na wielu odcinkach frontu ustały dopiero późnym wieczorem. Niemcy gonili uchodzących Rosjan ostatkiem sił, aby zdąŜyć ich osaczyć. Obie strony po trzydniowej bitwie były juŜ śmiertelnie zmęczone21. Wieczorem 28 sierpnia śyliński pozostawał wciąŜ nieświadomy skali zagroŜenia dla Armii Narwiańskiej. Po otrzymaniu meldunków Samsonowa o poraŜce jego skrzydłowych korpusów, co prawda dowództwo frontu przed południem 28 sierpnia wydało Armii Warszawskiej rozkaz odwrotu na linię Mława—Szczytno, lecz rozkaz ten prawdopodobnie w ogóle nie dotarł do sztabu Armii Warszawskiej. Zresztą samo jego wydanie świadczy o tym, Ŝe śyliński wciąŜ nie zdawał sobie sprawy z rozmiarów klęski. Potwierdzał to mało alarmistyczny w tonie rozkaz wydany rano 28 sierpnia Armii Wileńskiej: „Oddziały, które wycofały się sprzed Pańskiego frontu zostały przerzucone koleją przeciw 2. Armii i uderzają na Biskupiec, Elganowo i Działdowo. Proszę pomóc 2. Armii poprzez wysunięcie Pańskiego lewego skrzydła moŜliwie daleko na Bartoszyce, a Pańskiej kawalerii w kierunku Biskupca. VI 21

Weltkrieg..., op. cit., Bd. 2, s. 202-208.

125 Korpus otrzymał polecenie marszu ze Szczepanków na Pasym22. W zasadzie powielał on polecenie wydane w dniu poprzednim. Rennenkampf takŜe nie zdawał sobie sprawy z grozy połoŜenia Armii Narwiańskiej, bez pośpiechu szykując się do oblęŜenia Królewca i długotrwałego pobytu w Prusach Wschodnich. Rankiem 28 sierpnia jego XX Korpus wraz z półtorej dywizji kawalerii znajdował się na północ od Pregoły, korpusy III i IV wraz z 5. brygadą strzelców w rejonie Wehlau, Allenburga i Frydlanu, zaś cztery dywizje kawalerii podległe chanowi Nachiczewańskiemu w rejonie Domnau—Sępopol-Korsze (Korschen). Wykonując rozkaz dowódcy frontu, nakazujący przyjście z pomocą 2. Armii, Rennenkampf postanowił następnego dnia wysłać na zachód, jak przypuszczał — na tyły wojsk niemieckich, dwa korpusy piechoty i trzy dywizje kawalerii, podczas gdy reszta sił blokować miała twierdzę Królewiec. Dowódca Armii Wileńskiej znalazł 28 sierpnia czas, aby np. wydać rozporządzenie nakazujące Niemkom odpłatne pranie mundurów i bielizny rosyjskich Ŝołnierzy... śyliński dopiero w nocy z 28 na 29 sierpnia zrozumiał co się tak naprawdę stało. W rozkazie na 29 sierpnia rozkazał on korpusom II i IV dotarcie do linii Bisztynek—Bartoszyce—Iława Pruska, dwóm wysuniętym przed nimi dywizjom kawalerii do Ornety (Wormditt), zaś operującej na południu ugrupowania 1. dywizji kawalerii rejon Jeziorany—Biskupiec. Niemiecki nasłuch przejął ten rozkaz. Zawarte w nim informacje wywołały jedynie zadowolenie. Wyznaczone kierunki marszu bowiem okazały się błędne, gdyŜ, aby odciąŜyć Samsonowa, naleŜało szybkim marszem uderzyć bezpośrednio na południe. 8. Armia mogła zatem w spokoju dokończyć dzieła anihilacji Armii Warszawskiej23. 22 23

Z a w a d z k i , op. cit., t. 2, s. 217. Weltkrieg..., op. cit., Bd. 2, s. 234-236; Z a w a d z k i ,

op. cit., s 217-218.

WALKI 29 SIERPNIA

Rankiem 29 sierpnia Ludendorff postanowił osobiście pojechać z kwatery w Ostródzie do Olsztynka, aby swą obecnością wpłynąć na walczące oddziały i nadzorować ich późniejszą reorganizację. Walki w tym rejonie rozpoczęły się około godz. 6.00 i od razu przybrały zaŜarty charakter. Na pozycje Rosjan pod Olsztynkiem i Mierkami od zachodu uderzyła 37. DP, od południa 6. rezerwowa brygada piechoty oraz grupa landwehry z dywizji Goltza. Po godzinie Niemcy zniszczyli ostatnie ogniska oporu Rosjan w zrównanym z ziemią Olsztynku i zdobyli Mierki. Przeszukiwanie ruin miasta w poszukiwaniu ukrytych Rosjan zajęło jeszcze kilka godzin. W tym czasie do bitwy włączył się od północnego zachodu I Korpus rezerwowy. JuŜ od godz. 3.00 wznowił on marsz — na czele podąŜała 1. DP rezerwowa, a za nią 36. DP rezerwowa. Było to wbrew rozkazowi dowództwa armii, nakazującemu wysłanie jednej dywizji na Jedwabno. Zdaniem Belowa, z powodu zaangaŜowania obu dywizji w walki, rozkazu tego nie moŜna było wykonać. Na wschód od jeziora Łańskiego operowała tylko słaba ariergarda, złoŜona z 2 batalionów, 2 szwadronów i 1 baterii. Poza tym kierowała się ona na Kurki, a nie na Jedwabno, aby tym sposobem nie oddalać się zanadto od swych sił głównych. Po wymarszu okazało się, Ŝe nocą Rosjanie

127

wycofali się ze swych stanowisk. Natknięto się na nich dopiero pod Gryzlinami krótko przed godz. 7.00. Część z nich na widok Niemców od razu złoŜyła broń. Niemcy wyszli bowiem na tyły stojących frontem na południe części oddziałów XIII Korpusu. Below od razu nakazał ostrzelanie zdezorientowanych Rosjan, którzy znaleźli się przez to w okrąŜeniu i krzyŜowym ogniu. Odwrót na wschód blokowało jezioro Pluszne, zaś dalej na południe stała landwehra. W uŜyciu była teŜ przydzielona do I Korpusu rezerwowego bateria cięŜkich haubic z załogi twierdzy Królewiec. Nie obeszło się przy tym bez wzajemnego ostrzału wojsk niemieckich, mimo Ŝe ogień kierowany był z balonu obserwacyjnego. Sytuacja Rosjan stała się beznadziejna. Po kilkudziesięciu minutach nad ich pozycjami zaczęły powiewać białe flagi. Wysłani w celu omówienia warunków kapitulacji dwaj niemieccy parlamentariusze zostali jednak zastrzeleni. Niemcy wznowili ostrzał. Ostatecznie około godz. 10.00 okrąŜeni, wyczerpani, pozbawieni szans na przebicie się Rosjanie skapitulowali w rejonie wsi Ameryka (Amerika) i połoŜonej dalej na wschód, tuŜ nad jeziorem Pluszne wsi Zielonowo (Grünau). Łącznie tego dnia pod Olsztynkiem wzięto 8 tys. jeńców, 7 dział i masę porzuconych w pośpiechu pojazdów wojskowych róŜnych typów1. WciąŜ jednak w rękach Rosjan pozostawała leŜąca kilka kilometrów na południe ciaśnina między jeziorami i dalej na wschód wsie Swaderki i Kurki, które były od rana pod ciągłym ostrzałem niemieckiej artylerii. W najwęŜszym miejscu, na południowym krańcu jeziora Pluszne, miała ona niespełna 450 m szerokości. Tędy właśnie nocą uszły siły główne XIII Korpusu. Poprzedniego wieczora i rankiem 29 sierpnia, mimo szeregu prób. landwehrze nie udało się jej zdobyć i zastopować odwrót

1

Weltkrieg..., op. cit., Bd. 2, s. 21 1—213; Hof f m ann, Tannenberg.... op. cit., s. 79-81.

128 wroga. Dopiero o godz. 14.00 6. brygada piechoty rezerwowa przełamała opór Rosjan i zdobyła wieś Swaderki, biorąc przy tym tysiąc jeńców. Droga pościgu za uchodzącymi wojskami Klujewa stała otworem. PodąŜyła nią cała 3 DP. rezerwowa, otrzymując rozkaz dotarcia do wieczora przez Kurki w rejon na południe od Pasymia. Dla wycieńczonych Ŝołnierzy Morgena było to jednak zbyt wygórowane Ŝądanie. Tego dnia dywizja dotarła i zebrała się pod Kurkami, gdzie stoczono walkę z nową ariergardą XIII Korpusu2. Dalej na południe od łańcucha jezior na Jedwabno miała iść 41. DP. Po nocnym odpoczynku i reorganizacji, o godz. 7.15 wyruszyła z Turówka. Mając w pamięci swą klęskę pod Waplewem szła jednak powoli, wiele czasu poświęcając na dokładne rozpoznanie. Po półtorej godzinie natknięto się na rosyjskie ubezpieczenia na południe od Bujaków. Mimo ich liczebnej słabości powstrzymywały one Niemców aŜ do godz. 13.00, po czym w porządku wycofały się na wschód. Po pokonaniu w ciągu całego dnia zaledwie 15 km o godz.

17.00 dywizja zatrzymała się pod Orłowem na

nocleg. Wystarczyło to jednak, aby przeciąć główną szosę Nidzica— Olsztynek, blokując i tę drogę odwrotu resztek Rosjan z linii Drwęcy i Olsztynka3. Na pobojowisku pod tym ostatnim miastem od południa Ludendorff osobiście nadzorował zbieranie się i reorganizację jednostek wyznaczonych do osłony przed Rennenkampfem. W Gryzlinach wyznaczono miejsce koncentracji 37. DP, zaś w ruinach Olsztynka dywizji Goltza. Około godz. 17.00 Ludendorff spotkał się z Belowem i nakazał wycofanie z frontu całego jego korpusu. Jednak z powodu zaangaŜowania w walki, bezzwłocznie mogła go wykonać tylko jedna brygada. Część 36. DP rezerwowej pod Kurkami 2

Od tego czasu Niemcy zaczęli nazywać drogę Olsztynek-Jedwabno „Aleją Rosjan" (Russenallee). Patrz: G r o s s e, op. cit., s. 40. 3 Weltkrieg..., op. cit, Bd. 2, s. 213-214.

129 walczyła bowiem wraz z 3. DP rezerwową z ariergardą XIII Korpusu. Ostatecznie do wieczora półtorej dywizji z I Korpusu rezerwowego zebrało się w rejonie Swaderków, zaś Below na czele jednej brygady dotarł do Olsztyna. Za frontem, w rejonie Waplewa, organizowała się 70. brygada landwehry i formacje forteczne. Szczególnie trudne i waŜne dla realizacji planów zniszczenia Armii Warszawskiej zadanie przypadło 29 sierpnia I Korpusowi. Z jednej strony miał on obsadzić i zablokować całą, długą na 35 km drogę z Nidzicy do Wielbarka, z drugiej zaś musiał liczyć się z próbą odsieczy dla Samsonowa z Mławy. Rankiem i. DP ruszyła z Nidzicy na Muszaki, zaś 2. DP kontynuowała uderzenie na północny wschód -w kierunku Napiwody. Obie dywizje napotkały jednak silny opór ze strony rosyjskiej 2. DP i części XV Korpusu. Falk załoŜył, Ŝe taki przebieg walk jest dla Niemców korzystny, gdyŜ wiązał znaczne siły rosyjskie, dając tym jednostkom pędzącym drogą do Wielbarka drogocenny czas na zamknięcie okrąŜenia. Planował on skoordynować swój dalszy atak z operującą na północ od niego 41. DP. Dlatego 2. DP poruszała się bardzo asekuracyjnie, podciągając na linię ognia własną artylerię i karabiny maszynowe. Tego dnia 41. DP poruszała się jednak, co zostało juŜ wyŜej opisane, jeszcze bardziej opieszale i nie doszło do współdziałania obu niemieckich dywizji. Z kolei rankiem 1. DP zaobserwowała ruchy Rosjan z Orłowa na Radomin, co wskazywało na zamiar przedarcia się na południe. Niemcy rozstawili swe baterie i rozpoczęli ostrzał domniemanych rosyjskich pozycji na północny wschód od Nidzcy. Dopiero około południa opanowano tereny leŜące na północ od Nidzicy. Dowodzący rosyjską 2. DP gen. Mingin w godzinach wczesnopopołudniowych uznał swe zadanie za wypełnione i wycofał się na wschód, znikając w rozległym kompleksie leśnym. 9 — Tannenberg 1914

130 Od świtu drogą na Wielbark poruszała się grupa Schmettaua i 10. pułk strzelców konnych. Ci ostatni jako pierwsi około godz. 15.00 dotarli do Wielbarka. Mieszkańcy miasteczka owacyjnie powitali wyzwolicieli, wyciągając z piwnic ukryte przed carskimi Ŝołnierzami trunki. Nie czas było jeszcze na świętowanie. Cztery godziny później dotarła tam po całodniowym, dwunastogodzinnym marszu awangarda grupy Schmettaua. Jego Ŝołnierze trasę częściowo przebyli na grzbietach zdobycznych kozackich koni. Podczas tej drogi trzykrotnie musieli rozwijać się do walki z uciekającymi na południe Rosjanami. Warto zaznaczyć, Ŝe poprzedniej nocy spędzonej w Muszakach spali oni zaledwie 3 godziny, a w ciągu dwóch ostatnich dni pokonali 65 km, staczając przy okazji dwa boje — pod Działdowem i Nidzicą. Jednak na wieść, Ŝe 4 km dalej na wschód znajdują się jednostki rosyjskie, w ich kierunku ruszył III batalion ze 151. pułku piechoty. Do końca dnia grupa Schmettaua wzięła do niewoli w sumie 2—3 tys. głodnych i zdesperowanych rosyjskich Ŝołnierzy. Nie dość tego, jeszcze przed zapadnięciem zmroku strzelcy konni wyruszyli na północ, drogą na Szczytno. Na noc zatrzymali się w Szymanach (Schiemanen). Z kolei operujące na południe od drogi Nidzica—Wielbark, 8. pułk ułanów i trzy szwadrony 10. pułku dragonów, wspierane przez baterię dział i jadący na podwodach artyleryjskich pluton grenadierów, w szarŜy zdobyły tabory rosyjskiej 2. DP i XV Korpusu, biorąc w tej akcji do niewoli aŜ 5 tys., w tym zaskoczonego pilota, który nie zdąŜył wystartować. Drugi dosłownie w ostatniej chwili zdołał wbić się w powietrze i uniknąć jenieckiego losu. Niemcy na nocleg zatrzymali się dopiero w Przezdzięku Wielkim (Groß Dankheim) pod Wielbarkiem4. Francois przez cały dzień z niepokojem wyczekiwała na informacje od rozpoznania wysłanego na południe od 4

Grosse, op. cit., s. 42—43; S c h o w a l t e r , op. cit., s. 285—305.

131

Nidzicy, spodziewając się stamtąd działań zaczepnych rosyjskiego I Korpusu. Jednak poniewaŜ na drodze z Mławy nie zanotowano aktywności nieprzyjaciela, po południu Francois rozkazał 1. DP wymarszu z Muszaków i obsadzenie wszystkich skrzyŜowań na drodze do Wielbarka. Rozkaz ten wykonywano do późna w nocy. W kilku miejscach doszło do walk z Rosjanami usiłującymi, pod ukryciem mroku, przedzierać się na południe. Do szczególnie zaŜartego boju doszło pod Puchałowem (Puchallowen). W jego rezultacie wschodniopruski pułk grenadierów księcia koronnego do niewoli wziął kilka tysięcy Rosjan oraz zdobył 6 dział i 14 karabinów maszynowych. W rejonie samej Nidzicy Francois pozostawił zaledwie 2 bataliony i 3 baterie. Na południe od miasta drogę z Mławy przesłaniał tylko II batalion z 41. pułku piechoty wraz z 2 bateriami. W przypadku zaistnienia takiej konieczności, na pomoc mogły mu przyjść oddziały 5. brygady landwehry, znajdujące się dalej na południowy zachód w rejonie Działdowa. W Nidzicy Francois wyznaczył komendanta miasta mającego zająć się bezpieczeństwem publicznym, ruchem ulicznym, organizacją obozu jenieckiego, szpitala oraz zbieraniem porzuconego przez Rosjan sprzętu wojennego. Sam pozostał na noc w tym mieście, zajmując, jak na ironię, ten sam pokój, w którym do niedawna kwaterował Samsonow. Z kolei oficerowie jego sztabu w nocy przeglądali zdobyte rosyjskie rozkazy, meldunki, szukając informacji mogących okazać się przydatnymi dla dalszego przebiegu bitwy5. Zadanie zamknięcia kotła od wschodu przypadło w udziale XVII Korpusowi. Zgodnie z ostatnim rozkazem, jaki otrzymał z dowództwa armii 28 sierpnia o godz. 14.45, nakazującym zdecydowany pościg na południe, Mackensen 29 sierpnia chciał, wykorzystując południkowo rozciągnięte 5

Weltkrieg..., op. cit., Bd. 2. s. 214-21 5 ; F r a n c o i s , Marneschlacht..., op. cit., s. 224—228; F r a n c o i s , Tannenberg..., op. cit., s. 50—51.

132 jeziora, stworzyć kordon między Pasymiem a terenami na południe od Jedwabna. Do zadania tego przeznaczył 36. DP. Z kolei 35. DP maszerować miała jeszcze dalej na południe w kierunku Wielbarka, z zadaniem z jednej strony wyłapywania Rosjan, którzy przedarliby się jednak przez stanowiska 36. DP, z drugiej zaś, spychania na południowy wschód swym lewym skrzydłem rosyjskiego VI Korpusu. Plany te w ciągu dnia uległy modyfikacji, gdy lotnik przed południem zameldował o bardziej południowym niŜ wschodnim kierunku odwrotu Rosjan. W takiej sytuacji 36. DP zająć miała pozycje frontem na zachód bezpośrednio na południe od 35. DP dochodząc do wsi Małga (Malga) leŜącej na zachód od Wielbarka. O swych zamiarach Mackensen zameldował dowództwu armii o godz. 11.00. Nie zgłosiło ono zastrzeŜeń, choć, przypomnijmy, 13 godzin wcześniej planowało uŜyć XVII Korpusu w rejonie Olsztyna i Barczewa przeciw Rennenkampfowi. Po męczących przemarszach, trwających często do późna w nocy, lecz bez kontaktu bojowego z nieprzyjacielem, jednostki XVII Korpusu późnym wieczorem 29 sierpnia stanęły na ciągnącej się przez 24 kilometry linii od rejonu na południowy zachód od Pasymia, po kompleks leśny na północ od wsi Chwalibogi (Kannwiesen). leŜącej 10 km na zachód od Wielbarka. Aby zachęcić krańcowo przemęczonych Ŝołnierzy do dalszego wysiłku. oficerowie zsiadali z koni i solidarnie maszerowali w tumanach kurzu. W okolicy Jedwabna uwolnili oni grupę 400 Ŝołnierzy z 59. pułku piechoty z 41. DP, wziętych poprzedniego dnia do rosyjskiej niewoli pod Waplewem. Uradowani z tak nagłej odmiany swego losu, uzbrojeni w rosyjskie karabiny natychmiast włączyli się do akcji, formując tzw. „kompanię 59". Zablokowaniu drogi na wschód sprzyjał w tym rejonie południowo-wschodni bieg silnie zabagnionej rzeki Omulew. Rosjanie, którzy w ogóle dotarli w ten region. musieli kierować się zgodnie z nim na południowy wschód. idąc na obsadzone przez Niemców okolice Wielbarka.

133

Same Chwalibogi pozostawały nocą z 29 na 30 sierpnia w rękach Rosjan, którzy nieprzerwanym, ciągłym strumieniem odpływali tamtędy na południowy wschód. Batalion z 21. pułku piechoty, który dotarł tu około północy, przełoŜył szturm na wieś dopiero na świt. Z kolei trzy szwadrony z 5. pułku huzarów (tzw. pułk Blüchera) wraz z baterią z 72. pułku artylerii polowej, postępując przed frontem 36. DP zajęły w ciągu dnia połoŜoną w głębi lasów wieś Zimna Woda (Kaltenborn). Znajdowało się tam waŜne skrzyŜowanie dróg. Było to ponad 10 km na zachód od sił głównych XVII Korpusu. Pojawienie się tam Niemców wywołało dodatkowe zamieszanie i panikę wśród wycofujących się mas rosyjskich6. Te coraz bardziej zmieniały się w bezładną masę, do czego walnie przyczyniał się lesisty, ubogi w drogi, poprzecinany licznymi jeziorami teren. XIII Korpus zablokowany pod Olsztynkiem rozpoczął odwrót juŜ nocą z 28 na 29 sierpnia, a rankiem czołem znajdowało się w Jabłonce (Jablonken). O godz. 14.00 z Orłowa powrócił szef sztabu XIII Korpusu z rozkazem Samsonowa z godz. 11.00, nakazującym „fazowe wycofywanie" się na południe w rejon Muszaków7. Zgodnie z nim XIII Korpus okrąŜył od zachodu jezioro Omulew (Omulef See), mijając po drodze część porzuconych taborów XV Korpusu. Pod Zimną Wodą został niespodziewanie ostrzelany przez niemieckich huzarów. Wywiązała się walka. Niemcy byli jednak zdecydowanie słabsi liczebnie i przeskrzydleni. Poza tym huzarzy nie posiadali wystarczającej ilości amunicji strzeleckiej, karabinów maszynowych, saperek: (koniecznych do okopywania się) ani bagnetów. Wobec groźby zupełnego okrąŜenia, około godz. 18.00 wsiedli na konie i odjechali, pozostawiając Rosjanom dwa działa. których obsługa skapitulowała po wystrzeleniu ostatniego

6 7

Welrkneg.... op. cit.. Bd. 2, s. 215-216; G r o s s e , op. cit., s. 43. N. N. G o 1 o v i n, op. cit., s. 301

134

pocisku . Jakby nie było, niewielka była z tego sukcesu pociecha dla carskich Ŝołnierzy. Po zajęciu wsi Rosjanie ruszyli dalej na południowy wschód. Klujew zarządził drugi pod rząd, nocny przemarsz. Poza tym jego Ŝołnierze prawie 48 godzin nic nie jedli, przebywszy w tym czasie ponad 70 km. Z kolei Martos, po nocnym marszu, rankiem 29 sierpnia niespodziewanie zastał Muszaki opanowane przez Niemców, którzy napierali takŜe bezpośrednio na północ od Nidzicy. Skierował się zatem na wschód przez Wały (Wallendorf), w efekcie czego skrzyŜowały się marszruty tego, co zostało z trzech centralnych korpusów Armii Warszawskiej. Doszło do spowolnienia marszu i jeszcze większego chaosu. Rwała się łączność, a dowódcy wyŜszego szczebla stracili kontrolę nad powierzonymi im jednostkami. Brak wystarczającej liczby kompasów, problemy niektórych oficerów w odczytywaniu map z nazwami miejscowymi pisanymi w alfabecie łacińskim dodatkowo utrudniał orientację w trudnym terenie. W rosyjskie szeregi wdzierało się coraz większe poczucie niepewności i beznadziei, potęgowane przez krańcowe zmęczenie wyczerpanych i niezaopatrywanych (nieraz od kilu dni) wojsk. Stopniowo odwrót przekształcał się w bezładną, przez nikogo niekontrolowaną ucieczkę, niezliczonych oraz izolowanych grup bojowych i kolumn taborowych. Wieczorem 29 sierpnia resztki centralnych korpusów Armii Warszawskiej znajdowały się w lasach na obszarze trójkąta wyznaczanego z grubsza przez miejscowości Nidzica—Wielbark—Jedwabno. Na lewej flance XVII Korpusu doszło 29 sierpnia do pierwszych walk z ponownie nadciągającym VI Korpusem i 4. dywizją kawalerii. Próbowały one przyjść na pomoc Samsonowowi. Rankiem tego dnia przez Szczytno przemaszerowała, spiesząca na południe kolumna piechoty z 35. 8

S c h o w a l l e r , op. cit.. s. 308. Z kolei inne relacje mówią, Ŝe kawaleria wycofała się z tej wysuniętej pozycji dopiero rankiem następnego dnia.

135 DP. W samym mieście około południa przebywał zaledwie patrol niemieckiej kawalerii i tłumy rosyjskich maruderów czekających, aŜ ktoś ich w końcu weźmie do niewoli i nakarmi. Niespodziewanie około południa od wschodu i południowego wschodu do Szczytna wjechały silne oddziały rosyjskiej 4. dywizji kawalerii. Zaskoczenie było tak wielkie, Ŝe około godz. 13.00 na przedmieściach omal nie dostał się do niewoli dowódca 35. DP gen. Henning, który wyprzedził nieco jedną ze swoich kolumn. Wkrótce pod Szczytno nadeszły posiłki — sześć kompanii z 176. pułku piechoty oraz brygada z 1. dywizji kawalerii, która nadjechała z północy. Do wieczora Rosjanie zostali wyparci ze Szczytna, zdąŜywszy je uprzednio podpalić. Henning nie miał jednak moŜliwości powiadomienia o całym zajściu dowództwa armii. Obawiając się ponowienia przez Rosjan ataku w dniu następnym, rozesłał po okolicy gońców mających odszukać najbliŜsze jednostki niemieckie i poprosić o wsparcie. Tego wieczoru Hindenburg i Ludendorff mieli powody do samozadowolenia. 2. Armia jako jednostka taktyczna i siła bojowa została unicestwiona. Do zmroku skapitulowało łącznie 10 tys., podczas gdy w kotle znajdowało się jeszcze, jak szacowano, 20—30 tys. rosyjskich Ŝołnierzy. Na następny dzień planowano zacieśnienie okrąŜenia, wyłapywanie znajdujących się w nim Rosjan oraz dalsze przegrupowanie sił w celu przeciwstawienia się nadchodzącemu Rennenkampfowi. NaleŜało takŜe zabezpieczyć szlak kolejowy Iława—Olsztyn, którym za kilka dni miały nadjechać posiłki z frontu zachodniego, zaś w głąb Rzeszy odtransportowani mieli być rosyjscy jeńcy. Do tej pory dworców w planowanych rejonach rozładunku strzegły jedynie słabe formacje landsrurmu, co nie było wystarczającym zabezpieczeniem przed rajdami rosyjskiej kawalerii. Rozkazy na następny dzień brzmiały następująco: I Korpus rezerwowy, 37. DP i 6. brygada landwehry miały

136

przygotowywać stanowiska obronne na północny wschód od Olsztyna. Dalej na zachód pozycje te, aŜ po Ostródę, od 31 sierpnia rozbudowywać miała dywizja Goltza. 1. dywizji kawalerii wyznaczono punkt zborny w Szczytnie. Dalej na południe okrąŜenie resztek Armii Wileńskiej utrzymywać miały XVII Korpus od wschodu, I Korpus od południa, zaś 41. DP i 3. DP rezerwowa od zachodu i północy. W ciągu dnia, wraz z zacieśnieniem okrąŜenia, te ostatnie jednostki miały wyjść z pierwszej linii i zbierać się 3. DP rezerwowa w Kurkach, zaś 41. DP w Butrynach. Oddziały forteczne i 70. brygada landwehry formowały się i odpoczywały pod Waplewem. Najdalej w rejonie Działdowa przesłaniać od Mławy miała 5. brygada landwehry9. Dowódca Armii Wileńskiej ponaglany przez dowództwo frontu północno-zachodniego wyruszył 29 sierpnia na zachód. Wymarsz Rennenkampfa potwierdziła przejęta przez Niemców depesza radiowa. W końcu w kierunku południowo-zachodnim wypuszczono zagony kawaleryjskie. Piechota z korpusów II i IV dotarła na linię Bisztynek—Bartoszyce—Iława Pruska, zaś najdalej na zachód i południe, bo do linii Orneta—Lidzbark Warmiński— Bisztynek dotarła kawaleria. Naprzeciw nich stały tylko nieliczne formacje landsturmu, a w Braniewie (Braunsberg) dwa bataliony zapasowe z twierdzy gdańskiej. Po raz pierwszy w tej kampanii wykorzystano moŜliwości manewrowe jazdy. Za późno. Nie mogło to juŜ odmienić losu Armii Warszawskiej. Tego dnia dopełniło się przeznaczenie niefortunnego dowódcy Armii Warszawskiej. Samsonow noc z 28 na 29 sierpnia spędził w Orłowie. Wczesnym rankiem wysłał zebrane tam trzy pułki wraz z pojedynczymi batalionami z obu dywizji XV Korpusu na linię Łyna—Radomin, osobiście rozkazując im utrzymanie wskazanej pozycji za 9

Zawadzkuop. dt., Bd. 2, s. 222-2 2 3.

137

wszelką cenę. To one właśnie, o czym juŜ wspominałem wyŜej, starły się na północ od Nidzicy z 1. DP. Po godz. 11.00 dowódca Armii Warszawskiej wydał swój ostatni rozkaz, nakazując podległym mu jednostkom uporządkowany odwrót na Janów i Chorzele. Gdy dotarła do niego nieprawdziwa, jak się później okazało, plotka o śmierci Martosa, dowodzenie odwrotem powierzył Klujewowi. O godz. 13.00 w towarzystwie 5 oficerów sztabu i sotni kozaków dońskich wyruszył w kierunku Janowa, gdzie miał nadzieję znów objąć dowództwo całej 2. Armii. PoniewaŜ droga Nidzica—Wielbark była juŜ obsadzona przez Ŝołnierzy w pickelhaubach, grupa skierowała się na wschód. Jazda samochodami w terenie, gdzie roiło się od Niemców stawała się zbyt niebezpieczna, więc Samsonow postanowił przesiąść się na konie, podąŜając lasami w kierunku granicy. W pewnym momencie natknął się na oddział niemieckiej piechoty, który otworzył do nich ogień z karabinu maszynowego. Kozacy z ochrony musieli szarŜować, aby utorować sobie drogę. Pośród gęsto padających pocisków grupa oficerów spieszyła się i w dalszą drogę ruszyła pieszo. Pod wieczór Rosjanie dotarli w okolice Wielbarka. Tam takŜe znajdowali się juŜ Niemcy. Zapadł zmrok i stopniowo ucichły odgłosy walki. Oficerowie zerwali z mundurów wszelkie dystynkcje i oznaki swoich stopni. Wygrzebawszy szablami jamę w ziemi schowano w niej posiadane mapy i dokumenty. Noc była bezksięŜycowa. Oficerowie szli pojedynczo co chwilę nawołując się, aby się nie pogubić w ciemnym lesie w bezksięŜycową noc. Skończyły im się zapałki, co czyniło kompas i jedyną pozostawioną mapę bezuŜytecznymi. W mroku co rusz ktoś potykał się i upadał na ziemię. Co pewien czas zarządzano odpoczynek. Pod osłoną ciemności oficerom udało się niepostrzeŜenie przejść przez drogę Nidzica—Wielbark. Generał Samsonow cierpiał na ból serca i miał problemy

138 astmatyczne. Zwłaszcza jednak przygniatało go brzemię odpowiedzialności za zagładę powierzonej mu armii. Nieustannie powtarzał, jak w takiej sytuacji pokaŜe się na oczy carowi. W końcu odłączył się od grupy i nie odpowiedział na kolejne wezwanie. Około godz. 1.00 w nocy z 29 na 30 sierpnia ciszę przeszył pojedynczy strzał. Postowski zarządził poszukiwanie Samsonowa, które nie przyniosło jednakŜe rezultatu. Jako najstarszy stopniem zarządził zatem dalszy odwrót. Oficerowie przeszli przed świtem przez niemiecko-rosyjską granicę. Zwłoki Samsonowa zostały wkrótce odnalezione i pochowane w samotnej mogile przez leśnika. Nie rozpoznał on przy tym kogo przyszło mu grzebać. Na pamiątkę zabrał poległemu medalion z podobizną kobiety. Trzeba jednak przyznać, Ŝe w obliczu druzgocącej klęski, do której walnie się przyczynił, znalazł wyjście ratujące przynajmniej jego honor10. W dniu 29 sierpnia śyliński nie miał Ŝadnych bezpośrednich meldunków o połoŜeniu 2. Armii. O jej okrąŜeniu przez Niemców świadczył fakt, Ŝe ci ostatni zajęli pograniczne Janowo. Na wieść o tym w nocy z 29 na 30 sierpnia śyliński wydał Rennenkampfowi kolejny rozkaz ponaglający go, by przybył z pomocą 2 Armii: „Generał Samsonow w dniu 28 sierpnia z XIII, XV i częścią XXIII Korpusu toczył cięŜkie walki w okolicy Olsztynek—Nidzica. Nie wiadomo, gdzie te oddziały znajdowały się wieczorem 29 sierpnia. I Korpus jest w rejonie Mławy, VI Szczytna, części XXIII w Przasnyszu, a niewielki oddział w Chorzelach. 29 sierpnia około 15.00 nieprzyjacielska kawaleria

10

E v a n s , op. cit., s. 153—154.; Golovin. op. cit.. s. 312—313; Gourko, op. cit., s. 66—67. Z kolei polski historyk Tadeusz Maria Gelewski, wysunął tezę. Ŝe Samsonow został porzucony przez swoich współpracowników (jako osoba chora i ocięŜała był zawadą w ucieczce) i w samotności umarł na atak serca. Większość historyków skłania się jednak do wersji jego samobójstwa. Patrz: Tadeusz Maria G e l e w s k i , Kulisy śmierci gen. Samsonowa — czy rzeczywiście samobójstwo?, (w:) „Wojskowy Przegląd Historyczny", R. 1997, z. 1-2. s. 148-165.

139

zajęła Janowo i Jagarzewo, przerywając tym połączenie generała Samsonowa z Chorzelami. Dowództwo frontu poleciło, aby I, VI i części XXIII Korpusu natarły na linię Nidzica—Wielbark, aby pomóc generałowi Samsonowi i ubezpieczać jego tyły i flankę. Generał Rennenkampf ma wysłać w rejon Olsztyna i Pasymia kawaleryjski oddział rozpoznawczy w celu wyjaśnienia połoŜenia i pomocy generałowi Samsonowowi"11. Równocześnie wydano rozkazy dowódcom wspomnianych wyŜej korpusów 2. Armii. Dostrzegając ewidentną nieudolność Błagowieszczeńskiego zagroŜono mu otwarcie sądem wojennym, gdyby po raz kolejny wykazał się niezdecydowaniem.

11

Weltkrieg..., op. cit.. Bd. 2. s. 235-236.

WALKI 30 SIERPNIA

Nocą z 29 na 30 sierpnia do kwatery 8. Armii w Ostródzie napływały dalsze uspokajające informacje na temat pasywnego zachowania Armii Wileńskiej. Wynikało z nich, Ŝe gros jej sił wciąŜ stało naprzeciw Królewca, a znajdujący się na południowej flance IV Korpus zamiast iść w kierunku południowo-zachodnim, kierował się na zachód na Domnau. 1 Przed świtem przejęto kolejny rozkaz wysłany ze sztabu Armii Wileńskiej drogą radiową, nakazujący znajdującemu się najdalej na południe w rejonie Reszla i Bisztynka II Korpusowi zniszczenie na obszarach leŜących na zachód od linii Królewiec—Kętrzyn sieci kolejowych i telegraficznych. Oznaczało to, Ŝe 1. Armia nie zamierzała wcale przyjść Samsonowowi z pomocą, ale skręcała na północ w celu zamknięcia Królewca. Na południe wysłano jedynie kawalerię, która nie stanowiła powaŜnego zagroŜenia dla dokończenia operacji przeciw Armii Warszawskiej. Informacje o ogniskach biwakowych płonących w nocy we wskazanych miejscach w powyŜszym rozkazie, potwierdziły samoloty z twierdzy królewieckiej. Utwierdziło to Hinden-burga i Ludendorffa w przekonaniu, Ŝe bitwa została wygrana. JuŜ o godz. 9.00 30 sierpnia wysłali meldunek do naczelnego dowództwa, w którym czytamy: „Pełny sukces 8. Armii. Generał dowodzący XV Korpusem wzięty do niewoli. Krąg pościgu zacieśnia się coraz bardziej. JuŜ

141 teraz duŜo jeńców, lecz liczymy na większą ich liczbę”1. Rzeczywiście,

kocioł zamknął się ostatecznie w nocy z 29 na 30 sierpnia, gdy do Wielbarka dotarły idące z północy jednostki XVII Korpusu, zastając tam grupę Schemttaua. Siły blokujące rozciągnięte były na znacznej przestrzeni np. bez mała czterdziestokilometrowy odcinek Nidzica— Wielbark obsadziło zaledwie 29 batalionów. Przez całą poprzednią noc i od świtu 30 sierpnia na niemieckie tyraliery napierały masy Rosjan, rozpaczliwie usiłujących przebić się na wschód lub południe. O świcie I. batalion 21. pułku piechoty wspierany przez 4 karabiny maszynowe zatrzymał ogniem rosyjski odwrót przez Chwali bogi, biorąc przy tym tysiąc jeńców i dwa działa. Po zablokowaniu tej drogi Rosjanie zaczęli kierować się na południe, natykając się wkrótce na obsadzoną przez Niemców drogę Nidzica— Wielbark. TuŜ przed godz. 6.00 na północ od Muszaków rozgorzały zacięte walki z uŜyciem artylerii. Piętnaście kilometrów dalej na wschód przy wsi Ruskowo (Reuschwerder), po prowadzonych niezbyt intensywnie próbach przedarcia się w nocy rankiem 30 sierpnia przed III. batalionem z 43. (wschodniopruskiego) pułku piechoty skapitulowało 17 tys. Ŝołnierzy, w tym Klujew i 8 innych generałów. Zdobyto przy tym 30 dział. W tej samej okolicy poddał się Martos. III batalion z 21. pułku piechoty z XVII Korpusu pod wsią Piec (Malagosten) wziął do niewoli tysiąc jeńców, w tym generała. Po południu napierająca od południowego zachodu 1. DP weszła do lasów. Jako pierwsza szła brygada 1. brygada gen. Trothy (4 bataliony, 4 baterie), za nią 3. brygada gen. Mengelbiera. Rosjanie, poza sporadyczną wymianą ognia, nie stawiali powaŜniejszego oporu, poddając się gremialnie do niewoli. Gdy około godz. 17.00 Niemcy zatrzymali się na polanie na odpoczynek i zaczęli przygotowywać posiłki, 1

Weltkrieg..., op. cit.. Bd. 2. s. 220.

142

zostali znienacka ostrzelani przez Rosjan. Wywiązała się krótka, ale bardzo zacięta walka. W lesistym, mało przejrzystym terenie, wśród tumanów kurzu, Niemcy zaczęli się wzajemnie ostrzeliwać. Poległ przy tym Trotha (wiodąc, na czele pocztu sztandarowego, swych Ŝołnierzy do kontrataku) i dwóch dowódców batalionów. Dowodzenie przejął, sam zresztą ranny, dowódca 41. pułku piechoty płk Schónfeld. W powstałym zamieszaniu części rosyjskich jeńców udało się zbiec. Lecz nie na długo, gdyŜ wpadli w ręce innych oddziałów niemieckich. Sama 3. brygada piechoty do niewoli wzięła w tym boju 2500 jeńców. Po tym incydencie Hindenburg nakazał oznaczenie wysuniętych pozycji swych wojsk jasnymi ubraniami i przywiązywanie do plecaków i mundurów kawałków białego płótna, aby uniknąć w przyszłości omyłkowego ostrzału. Gdy pod wieczór dowódca 70. brygady piechoty gen. Schmidt von Knobelsdorf rozkazał uderzenie na znajdujących się w rejonie wsi Sadek (Saddek) Rosjan, 21. (pomorski) pułk piechoty wziął do niewoli 12 400 Rosjan, w tym 3 generałów. Wśród zdobytych materiałów wojennych znalazło się 69 dział. Pod Wielbarkiem przed grupą Schmettaua broń złoŜyło kolejne 11 tys. Rosjan. W ręce Niemców wpadło tam teŜ 41 dział. W nocy z 30 na 31 sierpnia w lasach pozostały tylko niewielkie grupki Rosjan, które pod osłoną nocy i mgły z róŜnym skutkiem próbowały przedzierać się na południe i południowy wschód2. Przez cały dzień dogorywającej Armii Warszawskiej usiłowały przyjść z odsieczą korpusy I i VI. Gdy rankiem Francois poszedł na rynek w Nidzicy, aby przyjrzeć się zdobycznym działom, niemal tuŜ u jego stóp spadł zrzucony przez lotnika podporucznika Körnera meldunek o nadciąganiu pod miasto od południa długiej na 36 km (sic!) rosyjskiej kolumny, złoŜonej ze wszystkich rodzajów broni. 2

S c h o w a l t e r , op. cif., s. 316-318.

143

Jej początek o godz. 9.10 znajdował się zaledwie 6 km na południe od miasta. Musiał to być co najmniej cały korpus. Pojawienie się tak blisko i w takiej liczbie przeciwnika stanowiło powaŜne zagroŜenie. Niemiecki I Korpus rozciągał się bowiem na znacznej przestrzeni oraz stał frontem na północ i na wschód, ryglując odwrót wojsk rosyjskich z centrum. Odsiecz nie mogła juŜ zmienić losu bitwy, lecz mogła zmniejszyć efekt zwycięstwa. Niemcy byli bowiem zmęczeni długą bitwą, a do tego, oprócz trzymania blokady musieli pilnować tysięcy jeńców. W takiej sytuacji, korzystając z zamieszania i konieczności przegrupowania oddziałów niemieckich, część z nich, podobnie jak i Ŝołnierzy będących wciąŜ w kotle, mogło zbiec. Dosłownie kilka minut później do Francoisa przyjechał samochodem inny lotnik, który przed złoŜeniem meldunku postanowił jednak wylądować. Potwierdził on rewelacje swego kolegi. Francois zachował zimną krew. Postanowił, nie po raz pierwszy w tej kampanii, zagrać va banque i jednocześnie stawić czoła odsieczy i utrzymać okrąŜenie. Do walk o miasto rzucił jedynie siły 2. DP, które przez Grzegórzki (Gregersdorf) miał zwrócić się przeciw nowemu przeciwnikowi. Nieliczne siły stojące na południe od Nidzicy miały tam pozostać, wiąŜąc nieprzyjaciela i zmuszając go do rozwinięcia się z kolumn marszowych w tyraliery. Dowódca 5. brygady landwehry, stacjonującej w rejonie Działdowa, sam miał podjąć decyzję czy kontynuować marsz na Mławę, uderzać tym na tyły nadchodzących Rosjan, czy teŜ skierować się bezpośrednio na nich czy uderzyć na ich flankę pod Kanigowem (Kandien). Natomiast cała 1. DP miała stać frontem na północ. Z powodu braku czasu rozkazy wydano ustnie, a przekazać je mieli oficerowie łącznikowi wysłani samochodami. Przydały się do tego samochody, jakie jeszcze na początku kampanii skonfiskował Francois. Było to łącznie 31 niemieckich i francuskich pojazdów, przeznaczonych dla armii

144 rosyjskiej, z czego trzy dla samego wielkiego Księcia Mikołaja Mikolajewicza. W chwili wybuchu wojny stały one gotowe do odprawy celnej w pociągu na granicznej stacji kolejowej w Ejdkunach3. Zaraz po wydaniu rozkazów Francois połączył się telefonicznie z dowództwem armii informując o zagroŜeniu i prosząc o wsparcie. Rozmowa została jednak przerwana przez eksplozje pierwszych rosyjskich pocisków, jakie znów zaczęły spadać na Nidzicę. Francois natychmiast wyjechał do wsi Módłki, skąd dowodzić miał całą operacją. Z Nidzicy pośpieszenie ewakuowano jeńców i zdobycz wojenną. Nie były to jedynie niepokojące informacje, jakie tego dnia przed południem napłynęły do kwatery dowództwa 8. Armii. Wkrótce zameldowano bowiem o marszu silnych oddziałów rosyjskiej kawalerii na Lidzbark, na południe od którego rozbić miała landwehrę i zdobyć 11 dział. Dalej na zachód kozacy mieli przeciąć linię kolejową do Brodnicy. Nie dość tego, wkrótce doniesiono o marszu na Szczytno dywizji piechoty i kawalerii. ZwaŜywszy na porę nadania meldunku, Rosjanie mogli juŜ być w samym Szczytnie. Hindenburg ocenił, Ŝe zagroŜenie od południa jest jednak większe niŜ ze wschodu. Po ewentualnym zdobyciu Nidzicy Rosjanie mogliby uderzyć w kierunku na Napiwody i Jedwabno, co umoŜliwiłoby choćby częściową reorganizację sił w kotle i zmniejszyłoby rozmiar niemieckiego sukcesu. W takiej sytuacji o godz. 12.00 porzucono przygotowania przeciw Armii Wileńskiej i większość dostępnych rezerw (mianowicie 41. DP, 3. DP rezerwową, dywizję Goltza i jednostki forteczne) postanowiono skierować na południe na pomoc Francoisowi. Łącznie przeciw nowemu przeciwnikowi rzucono cztery i pół dywizji, co dawało nadzieję nie tylko na odparcie Rosjan, ale przy odrobinie szczęścia na ich okrąŜenie i zniszczenie. Dowództwo armii zastrzegło, 3

Joachim K u r e n b e r g , Russlands Weg nach Tannenberg, Berlin 1934, s. 60; F r a n c o i s, Tannenberg..., op. cit., s. 59.

145 Ŝe gdyby uŜycie wszystkich powyŜszych jednostek nie okazało się konieczne, to naleŜało je pozostawić moŜliwie daleko na północ od Nidzicy. PoniewaŜ do momentu wydania rozkazu nie odzyskano łączności telefonicznej z Francoisem. meldunek o posiłkach przesłano mu drogą lotniczą. Wsparcie mogło jednak nadejść dopiero następnego dnia, więc do tego czasu Francois musiał radzić sobie sam. Dla wsparcia Mackensena Hindenburg przeznaczył natomiast 37. DP, której polecono marsz na Pasym. Jednak Staabs, powołując się na zmęczenie swych Ŝołnierzy, poprosił o przesunięcie terminu wykonania rozkazu na ranek 31 sierpnia. Spotkało się to ze zrozumieniem ze strony Hindenburga. Pierwszy impet rosyjski przyjęły na siebie stojące na południe od Nidzicy dwa bataliony i dwie baterie (z 41. i 45. pułków piechoty oraz 16. i 37. pułku artylerii), dowodzone przez mjr Schlimma. Naprzeciw nim od strony Mławy nadciągał cały I Korpus, wzmocniony 3. DP gwardii pod dowództwem gen. Sireliusa. Rosjanie szli jednak bardzo powoli. Nie zdając sobie sprawy z tego, jak słabe siły znajdowały się naprzeciw nim, do walki rozwinęli całą dywizję wraz z artylerią. Do bardziej zdecydowanego działania przystąpili dopiero około godz. 17.00.

W tym czasie na wzgórzach rozciągających się na wschód i południowy wschód od pozycji Schlimma pozycje zajmowała dywizja Falka. Jako jedne z pierwszych przybyły jednostki artylerii. Po bezzwłocznym rozstawieniu udzieliły one obrońcom Nidzicy wsparcia ogniowego. Łącznie w tym rejonie zgromadzono 7 batalionów i aŜ 20 baterii, z czego 8 cięŜkich (inne relacje wymieniają 6 batalionów i 16 baterii, w tym 7 cięŜkich). Natomiast do wieczora 5. brygada landwehry dotarła do Kozłowa. Sforsowanie Działdówki miało nastąpić dopiero nazajutrz. Pod wieczór Ja akcji włączyły się tylko przydzielone do niej cztery baterie haubic. Około godz. 19.00 Rosjanom udało zepchnąć grupę 10 — Tannenbcrg 1914

146

Schlimma. PoniewaŜ była ona zagroŜona okrąŜeniem i zaczęło brakować jej amunicji, za zgodą Francoisa, wycofała się na północ od Nidzicy. Jej długotrwała obrona zaŜegnała niebezpieczeństwo odblokowania centralnych korpusów 2. Armii. Po zmroku do niebronionego i płonącego miasta wkroczyły jednostki 3. DP gwardii. Walki wygasły tam ostatecznie około godz. 21;00. Francois był zadowolony z ponownego zajęcia Nidzicy przez Rosjan. Ułatwiało to jego plan zaatakowania obu skrzydeł rosyjskiego I Korpusu, jego okrąŜenia i pobicia. Do zmroku landwehra Goltza dotarła do Michałkowa (Michalken), a jednostki forteczne Ungera do Frąknowa. 41. DP pozostawała nieco w za nimi w rejonie wsi Bolejny (Bolleinen). Natomiast 3. DP rezerwowa otrzymała rozkaz tak późno, Ŝe Morgen podjął decyzję, aby wyruszyć dopiero o świcie 31 sierpnia. Rozkazem Hindenburga z godz. 19.00 powyŜsze formacje zostały operacyjnie podporządkowane Francoisowi. W przypadku nie nawiązania z nim bezpośredniej łączności, 31 sierpnia o godz. 5.00 rano uderzyć miały bezpośrednio na Nidzicę4. 30 sierpnia widownią walk były takŜe okolice Szczytna. Załogę miasta od wieczora poprzedniego dnia stanowiło zaledwie sześć kompanii ze 176. pułku piechoty, które nie posiadały ani karabinów maszynowych, ani artylerii. Tego dnia Mackensen planował skierować całość swych sił przeciw okrąŜonej 2. Armii, nie spodziewając się prób deblokady ze strony VI Korpusu. Do Szczytna postanowił wysłać batalion z 5. pułku grenadierów, „kompanię 59" oraz baterię artylerii. W większości nie zdąŜyli oni jednak osiągnąć celu przed rozpoczęciem bitwy. JuŜ o godz. 5.30 na Szczytno spadły pierwsze rosyjskie pociski artyleryjskie. Jego obrońcy musieli stawić czoła całej, okrąŜającej miasto od wschodu i północy, rosyjskiej dywizji piechoty. Ludność,

4

Weltkrieg..., op. cit.7., s. 310-313; S c h o w a l t e r . o p . cit.. s. 310-313.

147

juŜ raz w trakcie tej kampanii okupowanego przez Rosjan miasta, wpadła w przeraŜenie. Według naocznego świadka: ..Na dworzec ciągnęły tłumy z ogromnymi bagaŜami. Działy się dantejskie sceny przy przepełnionych ludźmi pociągach'. Na północ od Szczytna w Dźwierzutach starły się natomiast brygada z niemieckiej 1. dywizji kawalerii z rosyjską 4. dywizją kawalerii. Do południa sytuacja pod Szczytnem została opanowana. Od Wielbarka nadciągnęły dwa szwadrony z 10. pułku strzelców konnych z baterią artylerii z I Korpusu oraz grupa bojowa z 36. DP, składająca się ze szwadronu kawalerii, kompanii karabinów maszynowych, baterii haubic i jadącego na zdobycznych koniach kozackich plutonu grenadierów. Od wschodu natomiast nadciągnęły dwa bataliony, jeszcze nocą skierowane do Szczytna przez Mackensena. O zagroŜeniu ze strony VI Korpusu ten ostatni dowiedział się dopiero o godz. 11.20 z meldunku dowództwa armii. Zgodnie z nim na Szczytno podąŜała długa kolumna nieprzyjacielska, złoŜona ze wszystkich rodzajów broni, która do tej pory prawdopodobnie dotarła juŜ do samego miasta. Na wieść o tym zagroŜeniu dowódca XVII Korpusu rozkazał swej północnej 36. DP zmienić front na wschodni i przygotować się do uderzenia na Szczytno w dniu następnym. 35. DP miała wciąŜ utrzymywać okrąŜenie i stać frontem na zachód5. Bój o Szczytno rozstrzygnął się jednak bez pomocy 36. DP, bowiem juŜ około południa 30 sierpnia Rosjanie zaniechali natarcia i rozpoczęli odwrót na południowy wschód. Było to wynikiem nowego rozkazu dowódcy frontu północnozachodniego. Około godz. 11.00 śyliński porzucił nadzieję przyjścia z pomocą Samsonowowi i odwołał siły przeznaczone do przedarcia się do kotła. VI Korpus miął wycofywać się przez Wielbark na Myszyniec, zbierając po 5

S c h o w a l t e r , op. cit., s. 316-317; Weltkńeg..., op. cit.. Bd. s. 226—227; M a c k e n s e n . op. cit., s. 57—58; Grosse, op. cit.. s. 48-49

148

drodze resztki centralnych korpusów. I Korpus miał powrócić do Mławy. Przebywające w okolicy Chorzeli resztki XV i XIII Korpusu (głównie tabory i ich osłona) miały wycofać się na Przasnysz. W dowództwie frontu zapanowała konsternacja i atmosfera rozkładu. śyliński wysyłał do Stawki „po wskazówki" gen. Lentjewa. Była to rozpaczliwa próba wyjścia z sytuacji i znalezienia alibi poprzez zrzucenie części odpowiedzialności na naczelne dowództwo, które o przebiegu działań na froncie wiedziało wszak nieporównanie mniej niŜ dowódca frontu północno-zachodniego. U Rosjan wciąŜ fatalnie działała łączność. Rozkaz odwrotu dla I Korpusu dotarł do Sireliusa dopiero 31 sierpnia wieczorem, a więc ponad 24 godziny po jego wydaniu. Podobnie nie było jak powiadomić wysuniętych formacji kawalerii z Armii Wileńskiej o poniechaniu, bezcelowego juŜ marszu. Pod Ornetą chan Nachiczewański 30 i 31 sierpnia bezskutecznie usiłował przełamać opór landsturmu. W tych bezsensownych walkach poległ dowódca 3. dywizji kawalerii gen. Belgrad. Do Olsztyna z kolei od północnego wschodu szybko zbliŜyła się 1. dywizja kawalerii gen. Gurko. Mimo wygranej bitwy, noc z 30 na 31 sierpnia dla części niemieckich dowódców wciąŜ była nerwowa. Francois spał w szkole w Módłce z odbezpieczoną bronią w ręku, gdyŜ we wsi całą noc trwała wymiana ognia z rosyjskimi maruderami. Nocny odpoczynek dowódcy I Korpusu zakłócił pies i kot, wpadając przez rozbite okno do izby w poszukiwaniu schronienia przed palbą. Nad ranem przed drzwiami szkoły Francois znalazł ciała czterech poległych Rosjan, w tym oficera6.

6

F r a n c o i s . Tannenberg..., op. cit., s. 60—61.

WALKI 31 SIERPNIA Na rano 31 sierpnia Francois planował przeprowadzić natarcie na Nidzicę. Jeszcze w nocy udało mu się nawiązać łączność z wysłanymi mu przez Hindenburga posiłkami, np. o godz. 2.30 w nocy z 30 na 31 sierpnia otrzymał meldunek od Ungera o tym, Ŝe ten szedł mu na pomoc na czele 10 batalionów piechoty, 6 szwadronów i 10 baterii, w tym dwóch cięŜkich. Rozpoczęcie koncentrycznego uderzenia na Nidzicę Francois wyznaczył na godz. 6.00. Od zachodu nacierać miała 5. brygada landwehry, od północy dywizja Goltza i 41. DP, od północnego wschodu 3. DP rezerwowa i 2. DP. Francois liczył, Ŝe w ten sposób uda mu się okrąŜyć i zniszczyć takŜe I Korpus Armii Warszawskiej. PowyŜszy rozkaz nie dotarł jednak do 41. DP. Tak więc, zgodnie z rozkazem dowództwa armii, ta uderzyła na Nidzicę juŜ o godz. 5.00 rano. Nie napotkała przy tym Ŝadnego oporu. W samym mieście nie zastano Rosjan, którzy juŜ w nocy rozpoczęli odwrót na południe. 41. DP wstrzymała natarcie na leŜącym na południe od miasta wzgórzu 209. Wkrótce koncentryczny atak rozpoczęły pozostałe niemieckie jednostki. Oddziały forteczne o godz. 9.45 bez walki zajęły Piątki (Piontken) i tylko dalej na południe w Kanigowie natknęły się na słaby opór wycofującego się nieprzyjaciela. Z powodu zabagnionego i rozlanego koryta Działdówki, landwehra nie mogła przedostać

150 się na jej drugi brzeg i ograniczyła się do obłoŜenia oddalonej od niej o 6 km szosy do Mławy ogniem cięŜkiej artylerii. Wprowadziło to zamęt wśród spieszących na południe Rosjan1. Ostatecznie natarcie 2. DP przekształciło odwrót Rosjan w bezładną ucieczkę. W kontakt bojowy z nieprzyjacielem nie weszły natomiast jednostki Goltza. Zgodnie z zaleceniami Hindenburga, poniewaŜ nie było potrzeby jej uŜycia przeciwko uchodzącemu juŜ nieprzyjacielowi, pozostawiono je jeszcze około południa na północ od Nidzicy2. Tego dnia rano skapitulowały ostatnie formacje centralnych korpusów 2. Armii. NaleŜy tu zaznaczyć, Ŝe niŜsi stopniem oficerowie potrafili utrzymać dyscyplinę w podległych im oddziałach i na własną rękę usiłowali przebijać się na południe. Zdarzało się, Ŝe desperacko bez Ŝadnego wsparcia artyleryjskiego atakowano na bagnety, na stanowiska niemieckich karabinów maszynowych, a na czele tych grup szli prawosławni kapelani z krzyŜami w ręku. W kilku miejscach niewielkim grupom rosyjskim udało się przedrzeć. Na polanie pod Muszakami okopała się bateria rosyjskich haubic. Jej obsługa, wraz z grupą zebranej wokół niej piechoty, walczyła do ostatniego. Poległ m.in. dowódca rosyjskiego 24. pułku piechoty. W szturmie na baterię śmierć poniosło wielu Ŝołnierzy z 12. kompanii 3. pułku grenadierów, w tym jej dowódca kpt. Schöne. Na północ od Puchałowa przed Ŝołnierzami 1. i 36. DP około godz. 11.00 skapitulowało ponad 30 tys. Ŝołnierzy. Ci, którym udało się przedostać przez kordon i przejść na wschód kolejne 15 km, pod Wielbarkiem napotkali posterunki grupy Schmettaua. Przed nią broń złoŜyło 1

Część autorów np. Francois twierdzi, Ŝe landwehrze udało się jednak sforsować około godz. 9.45 Działdówkę i ruszyć w pościg za Rosjanami. biorąc przy tym jeńców. Patrz: F r a n c o i s , Marneschalacht..., op. cit.. s. 236. 2 Zawadzki, op. cit., s. 226—231; Francois, Marneschlacht.... op. cit., s. 232—240.

151 ponad 11 tys. Rosjan. Warunki kapitulacji negocjował tam prawosławny kapelan. Tak więc 31 sierpnia Niemcy nie dopuścili do przerwania okrąŜenia, równocześnie zaciskając jego pierścień, wyłapując reszki rozbitych, zdezorganizowanych, wycieńczonych i pozbawionych amunicji oddziałów 2. Armii3. We wczesnych godzinach popołudniowych (godz. 12.00 — 15.00) doszło do walk na północnym odcinku frontu. Na umocnione pozycje 6. brygady landwehry rozciągające się na północ od Olsztyna natarł z kierunku Barczewa silny zagon rosyjskiej 1. dywizji kawalerii w sile trzech pułków i dwóch baterii. Niemcom przyszła wkrótce w sukurs 36. DP. Nie mając szans na przełamanie tych stanowisk ani wsparcia innych jednostek, Rosjanie zawrócili na północ, stosując taktykę spalonej ziemi. Na jej odwrót wpłynęły takŜe braki w zaopatrzeniu m.in. konie były skrajnie wyczerpane, głodne i nienapojone. Zresztą działanie to było o co najmniej trzy dni spóźnione. Podobnie na północ od Reszla i Sępopola cofała się rosyjska piechota. Drogę odwrotu znaczyły zniszczone mosty i instalacje kolejowe4. Wieczorem 31 sierpnia Ludendorff przemierzył pole bitwy aŜ po Waplewo i Nidzicę. Poza przegrupowaniem wojsk i zapewnieniem im koniecznego odpoczynku, naleŜało pochować" poległych i padłe konie, zebrać porzucony sprzęt i pojazdy, oraz wyłapać biegające po lasach i łąkach stada koni. Pod wieczór, wraz z Hindenburgiem, wziął udział w dziękczynnym naboŜeństwie w olsztyńskim kościele protestanckim. Jak wspominał w swych pamiętnikach późniejszy prezydent Rzeszy: „W naszej nowej kwaterze głównej w Olsztynie wszedłem do kościoła, połoŜonego 3

F r a n c o i s , Tannenberg..., op. cit., s. 64—65. Z a w a d z k i , op. cit., t. 2, s. 231-234; Weltkrieg..,, op. cit., Bd. 2, s. 227—228. Z kolei w swych wspomnieniach dowódca dywizji pisze, Ŝe rajd ten miał miejsce dzień wcześniej tj. 30 sierpnia. Patrz: Gourko, op. cit.t s. 51-60. 4

152

w pobliŜu starego zamku Zakonu KrzyŜackiego. Właśnie trwało tam naboŜeństwo. Gdy duchowny wypowiedział swoje ostatnie słowa wszyscy obecni, tak młodzi Ŝołnierze, jak i starzy landsturmiści, padli na kolana pod przemoŜnym wraŜeniem, tego co przeŜyli. Było to godne zakończenie ich heroicznych wyczynów"5. Z kolei na biwakach Ŝołnierze śpiewali chorał spod Leuthen — protestancką pieśń religijną, upamiętniającą zwycięstwo Fryderyka II podczas wojny siedmioletniej. Wieczorem 31 sierpnia dowódca 8. Armii zameldował swemu suwerenowi: „Wasza Wysokość melduję uniŜenie, Ŝe w dniu wczorajszym zamknięto pierścień wokół największej części rosyjskiej armii. XIII, XV i XXIII zostały zniszczone. Do tej pory wzięto ponad 60 tysięcy jeńców. Są między nimi dowódcy XIII i XV Korpusu. Działa jeszcze tkwią po lasach i muszą zostać zebrane. Nie da się jeszcze szczegółowo określić zdobyczy wojennej, ale jest ona nadzwyczaj wielka. Nie objęte okrąŜeniem korpusy I i VI doznały równieŜ cięŜkich strat i wycofują się w nieładzie przez Mławę i Myszyniec"6. Było to zgodne z prawdą. Tego dnia śyliński zrozumiał w końcu ogrom klęski i polecił resztkom Armii Warszawskiej dalszy odwrót, tym razem na umocnioną linię Narwi. PoraŜkę Samsonowa potwierdziły nadesłane tego dnia do dowództwa frontu telegramy oficerów sztabu 2. Armii gen. Postowskiego i płk. Liebiediewa. Bitwa dobiegła końca. Klęska Rosjan była kompletna — 2. Armia przestała istnieć. Zginęło, zaginęło lub zostało rannych 30—40 tys. jej Ŝołnierzy. Niemcy wzięli do niewoli około 90—120 tys. jeńców, w tym dowódców dwóch korpusów: generałów Klujewa i Martosa. Poza nimi do niemieckiej niewoli trafiło jeszcze 11 innych rosyjskich generałów. Większość jeńców, bo około 60 tys. skapitulowało przed Ŝołnierzami I Korpusu. Obozy jenieckie i parki zdobycznego sprzętu 5 6

H i n d e n b u r g , op. cit.. s. 91. TamŜe, s. 90-91.; Welikrieg.,.. op. cit., Bd. 2. s. 230.

153

zorganizowano m.in. pod Muszakami, Puchałowem i Ruskowem. W Pasymiu na transport kolejowy oczekiwało 25 tys. Rosjan. Jeńców traktowano poprawnie, a Klujewa i Martosa wręcz z galanterią. Były dowódca XV Korpusu najpierw został odwieziony do wsi Módłki, gdzie kwaterował Francois, a potem do Ostródy. Tam wizytę złoŜył mu Hindenburg. Wyraził ubolewanie, Ŝe do spotkania doszło w takich smutnych okolicznościach i starał się uspokoić jeńca. Obiecał zwrócić mu szablę, jaką ten otrzymał od cara za udział w wojnie z Japonią. Według relacji Hindenburga podczas rozmowy Martos nie wytrzymał i wybuchnął płaczem. Ludendorff z kolei nie pofatygował się do pokonanego przeciwnika7. Z kolei Mackensen z pełnymi honorami wojskowymi przyjął w ratuszu w Pasymiu 300 zgromadzonych tam rosyjskich oficerów, zdając sobie sprawę, jak cięŜkie i upokarzające doświadczenie stało się ich udziałem. Szeregowców i podoficerów takŜe traktowano na tyle dobrze, na ile pozwalały warunki. Grupowano ich po 5 tys. osób, pilnowanych przez zaledwie kompanię Ŝołnierzy. Niemcy częstowali ich nawet papierosami i czekoladą. Część odmawiała zjedzenia tej ostatniej, bojąc się, Ŝe to trucizna8. Niestety takiej masie jeńców nie moŜna było w Ŝaden sposób od razu zapewnić kwater i wyŜywienia. Przez kilka następnych dni przyszło im zatem wciąŜ głodować i nocować pod gołym niebem. Do ich transportu w głąb Niemiec przez tydzień uŜywano 60 składów kolejowych. Jak policzył to jeden z uczestników wydarzeń, gdyby rosyjskich jeńców zebrać w jedną kolumnę, to miałaby ona 150 km długości i jej przemarsz w jednym miejscu trzeba by oglądać przez ponad 34 i pół godziny! Znany ze swego porywczego charakteru i, oględnie mówiąc, oryginalnych idei Wilhelm II zaproponował, aby rosyjskich jeńców wywieźć na jedną z wysp na Bałtyku i tam 7

E v a n s , op. cit., s. 154; Hindenburg, op. cit., s. 89.

8

S c h o w a l t e r , op. cit., s. 300.

154

zagłodzić! Generalicja wyperswadowała mu ten absurdalny i barbarzyński pomysł, argumentując, iŜ jest to sprzeczne z prawami wojny9. Zdobyto teŜ 300-350 z 500 dział 2. Armii oraz olbrzymią liczbę wozów i koni. Zdobyczny sprzęt posłuŜył do doposaŜenia oddziałów rezerwowych i landwehry. Źródła rosyjskie podają nieco niŜsze liczby — 60 tys. jeńców i 180—190 straconych dział. Dane te jednak budzą powaŜne wątpliwości i wydają się zaniŜone. Ze spójnych jednostek z okrąŜenia wydostała się tylko brygada z 6. dywizji kawalerii przez gen. Stempla, przebijając się na zachód od Wielbarka oraz większość z 31. pułku piechoty dowodzonego przez płk Suchaczewskiego. Tym udało się przejść nocą na południe w rejonie Puchałowa. Łącznie z centralnych korpusów na tyły przedarło się nieco ponad 2100 Ŝołnierzy10. Straty Niemców sięgały natomiast 13—20 tys. Ŝołnierzy. Ludendorff w swej monografii poświęconej bitwie pisał o 5 tys. poległych i 7 tys. rannych po stronie niemieckiej. Według niego poległo równieŜ 50 tys. Rosjan, co wydaje się liczbą zawyŜoną. NaleŜy tu podkreślić, Ŝe Niemcom nie powiódł się pierwotny plan tzw. „Wielkich Kann" tj. okrąŜenia całości sił nieprzyjaciela, gdyŜ skrzydłowe I i VI Korpus zostały odrzucone na bok, a nie wepchnięte do kotła. Bitwa toczyła się na szerokim odcinku od Lidzbarka na południu do Biskupiec na północy. Nie tworzyła jednak jednolitego frontu, ale walki rozgorzały pomiędzy poszczególnymi izolowanymi grupami bojowymi. Przez cztery dni dochodziło do całego szeregu odrębnych starć, które łącznie ochrzczono mianem bitwy pod Tannenbergiem. Zdaniem Hindenburga w sierpniu i wrześniu 1914 r. Rosjanie wprowadzili do Prus Wschodnich łącznie 800 tys.

9

F r a n c o i s , Tannenberg..................... op. cit., s. 68; E y a n s. op. cit., s. 155. Glovin podaje nieco wyŜsze dane mianowicie 10 500 ludzi. Patrz: G 1 o v i n, op. cit.. s. 310.

10

155 ludzi i 1700 dział, podczas gdy Niemcy mieli do obrony zaledwie 210 tys. Ŝołnierzy i 600 dział11. Po zwycięstwie Hindenburg wydał 1 września 1914 r. następujący rozkaz dzienny: „Do Ŝołnierzy 8. Armii! Wielodniowe walki na szerokich łanach pomiędzy Olsztynem a Nidzicą zakończyły się. Osiągnęliście wyniszczające zwycięstwo nad 5 korpusami armijnymi i 3 dywizjami kawalerii. Ponad 60 tysięcy jeńców, niezliczone działa i karabiny maszynowe, wiele sztandarów i innego łupu wojennego znajduje się w naszych rękach. Resztki Armii Narwiańskiej, które uszły okrąŜeniu uchodzą na południe przez granicę. Rosyjska Armia Wileńska cofa się spod Królewca. Ten olśniewający sukces, oprócz Bogu naszemu Panu, zawdzięczamy Waszej ofiarności, Waszej niedoścignionej wytrzymałości marszowej i Waszej wspaniałej odwadze. Mam nadzieję, Ŝe będziecie mogli cieszyć się przez kilka dni zasłuŜonym odpoczynkiem, by znów ruszyć do przodu z nowymi siłami. Z Bogiem, za cesarza, króla i ojczyznę, dopóki ostatni Rosjanin nie opuści naszej tak cięŜko doświadczonej rodzimej prowincji i dopóki nasze opromienione zwycięstwami sztandary nie zostaną zaniesione do kraju wroga. Niech Ŝyje jego wysokość cesarz i król!"12. Z kolei w oficjalnym komunikacie niemieckiego naczelnego dowództwa z 3 września tak opisywano sukces 8. Armii: „Na wschodzie oddziały generała Hindenburga zbierają dalsze owoce swego zwycięstwa. Liczba jeńców rośnie z dnia na dzień i juŜ teraz wnosi 90 tysięcy ludzi. Jak wiele dział i innych oznak zwycięstwa tkwi jeszcze w pruskich lasach i bagnach, nie moŜna jeszcze określić. Prawdopodobnie nie dwóch, ale trzech rosyjskich generałów zostało wziętych do niewoli. Według rosyjskich 11

Hindenburg. op. cit.. s. $0\Weltkrieg.... op. cit., s. 238-244.

12

Der Vólkerkrieg. Eine Chronik der Ereignisse seit dem 1 Juli 1914, hrsy. T. H. Baer. Stuttgart (b.d.w.), Bd. 2, s. 37.

156

informacji dowódca armii poległ"13. Na wieść o sukcesie odetchnęła ludność zagroŜonych prowincji. W miastach i miasteczkach Prus Wschodnich i Zachodnich bito w dzwony, a ulice dekorowano flagami państwowymi. Na zwycięzców spłynęły słowa podziękowania od samego cesarza oraz odznaczenia. Hindenburg otrzymał KrzyŜ śelazny pierwszej, zaś Ludendorff drugiej klasy. Natomiast Stawka wydała bardzo lakoniczny i zwodniczy komunikat o bitwie pod Tannenbergiem: „Na południu Prus Wschodnich Niemcy wzmocnili swój cały front znacznymi posiłkami i dysponując znaczną przewagą, zaatakowali nasze dwa korpusy. Te poniosły cięŜkie straty od cięŜkiej artylerii, którą Niemcy ściągnęli z sąsiednich, połoŜonych nad Wisłą twierdz. W tych walkach poległ generał Samsonow. WciąŜ znajdujemy się w kontakcie z nieprzyjacielem i nadsyłamy kolejne wzmocnienia". Do końca wojny było jeszcze rzeczywiście daleko.

13

Der Krieg..., op. cit., s. 69.

JESIENNA BITWA NAD JEZIORAMI MAZURSKIMI

Mimo odniesienia spektakularnego sukcesu 8. Armię czekały wkrótce nowe wyzwania. Wpierw naleŜało dać jej Ŝołnierzom kilka dni wytchnienia. Czas niezbędny był na uzupełnienie strat w ludziach i zapasów materiałów wojennych, odtransportowanie jeńców w głąb Rzeszy oraz przygotowanie do operacji przeciw Armii Wileńskiej, która wciąŜ okupowała wschodnie połacie Prus Wschodnich. To ostatnie zadanie nie zapowiadało się jako proste. Po 31 sierpnia Rennenkampf wycofał się na obszary leŜące na północ od wielkich jezior mazurskich. Prawe skrzydło oparł o Zatokę Kurońską, lewe o jezioro Mamry oraz przystąpił do intensywnych prac fortyfikacyjnych na linii rzek Dejma, Pregoła i Omęt. Po klęsce pod Tannenbergiem szef sztabu 1. Armii gen. Mileant i szef sztabu frontu gen. Oranowski namawiali Rennenkampfa do wycofania na linię Insterburg—Gołdap. Dowódca Armii Wileńskiej obstawał jednak przy zachowaniu dotychczasowych pozycji. Jak argumentował, są one przygotowane do obrony, a odwrót negatywnie wpłynąłby na morale podległych mu wojsk. Te zaś były wypoczęte, uzupełnione (od 10 dni nie miały powaŜnego kontaktu bojowego z nieprzyjacielem) i wzmocnione dodatkowymi dywizjami rezerwowymi, których liczbę Niemcy szacowali na co najmniej trzy. Całość sił. jakimi dysponował Rennenkampf obliczano na 10 1/2 dywizji piechoty i 5 1/2 dywizji kawalerii. Składały

158

się one wówczas z korpusów II, III, IV, XX, 5. brygady strzelców, 53., 56., 57. rezerwowych dywizji piechoty, 1., 2., 3. dywizji kawalerii, 1. i 2. dywizji kawalerii gwardii i samodzielnej brygady kawalerii. Idąc od północy Armia Niemeńska zajmowała następujące pozycje: XXVI Korpus rezerwowy (53. i 56. DP rezerwowe) na Dejmie, III Korpus (25. i 27. DP) w rejonie Allenburga, IV Korpus (30. i 40. DP) wraz z 57. DP rezerwową i 5. brygadą strzelców w rejonie Gerdauen. II Korpus stacjonował w rejonie Węgorzewa, z czego 26. DP na zachód od miasta, a 43. DP, wzmocniona jednym pułkiem na południowy wschód od niego. Na Orzysz wysłano 169. pułk piechoty. Kolejne dywizje piechoty oraz kawalerii stały za linią frontu w odwodzie. Kwaterę dowództwa armii ulokowano w Insterburgu w tamtejszym hotelu „Dessauer Hoff”. Mimo Ŝe hotel ten roił się od Rosjan, to w jego piwnicach przez cały okres okupacji właściciel ukrywał dwóch niemieckich Ŝołnierzy, którzy nie chcieli pójść do niewoli. Poza tym w rejonie Suwałk, Augustowa i Osowca formowała się nowa, 10. Armia (korpusy XXII, II kaukaski, III syberyjski i I turkmeński). Przeznaczona dla niej 1. dywizja kawalerii stacjonowała na południe od Gołdapi. Po zakończeniu koncentracji i organizacji miała ona wejść w połowie września w lukę między 1. i odtwarzaną 2. Armią. Stawka planowała wówczas ponowne przejście do natarcia. Tak więc, nie wliczając w to resztek Armii Warszawskiej, do walk w Prusach Wschodnich Rosjanie na początku września mogli wykorzystać około 20 dywizji piechoty. Stosunek sił nie był jakoś szczególnie niekorzystny dla Niemców, gdyŜ z frontu zachodniego do Prus Wschodnich przerzucono właśnie dwa dodatkowe, świeŜe korpusy wraz z dywizją kawalerii. W sumie Hindenburg dysponował 18 1/2 dywizjami piechoty (z czego 9 liniowymi) oraz dwiema dywizjami kawalerii. Jednak 25% niemieckich sił stanowiła niedostosowana

159 w pełni do walk polowych, niedostatecznie wyposaŜona w karabiny maszynowe i artylerię, landwehra. Po Tannenbergu częściowo doposaŜono ją w sprzęt zdobyczny1. Rosjanie byli natomiast wypoczęci, wzmocnieni i okopani. W takiej sytuacji trudno było pobić Rosjan frontalnym uderzeniem. Próba ataku na północne skrzydło Rennenkampfa była mało obiecująca. Po pierwsze nie moŜna było go obejść i naleŜało przełamać na odcinku pomiędzy Pregołą a Zatoką Kurońską. Jednak nawet po ewentualnym sukcesie wojska niemieckie musiałyby przejść ponad 50 km wzdłuŜ płynącej tu ze wschodu na zachód Pregoły, zanim moŜna by było wyjść Rosjanom stojącym w centrum na flankę i głębokie tyły. Do tego czasu z pewnością zdąŜyliby oni zagiąć swe skrzydło i odtworzyć pozycje obronne lub wycofać się z Prus Wschodnich. Większe nadzieje na powodzenie dawała operacja przeciw południowej flance Armii Wileńskiej. Była ona bowiem nieco cofnięta na wschód i frontem skierowana na południowy zachód. W przypadku jej przełamania Niemcy wyszliby na bezpośrednie tyły i linie zaopatrzeniowe korpusów centralnych, rolując te ostatnie i spychając na Niemen. Przeprowadzenie takiego manewru utrudniały z kolei wielkie jeziora mazurskie. Pozycjami wyjściowymi do uderzenia mogły być zatem albo przesmyki między jeziorami w GiŜycku i Mikołajkach (Nikolaiken), albo obszary leŜące na południe od wielkich jezior w rejonie Pisza. Twierdza Boyen bowiem przez cały czas bitwy pod Tannenbergiem znajdowała się w rękach niemieckich. W kilka dni po jej zakończeniu ponownie zajęto Mikołajki i Ruciane-Nida, przepędzając stamtąd rosyjskie posterunki. Jednak realizacja takiego scenariusza niosła za sobą powaŜne ryzyko, gdyŜ oddalała prawą flankę niemiecką od sił głównych od jednego (w przypadku obejścia przez GiŜycko

1

Weltkrieg..., op. cit., Bd. 2, s. 268-273.

160 aŜ do trzech dni (w przypadku drogi przez Pisz) marszu od centrum opierającego się o północną krawędź jeziora Mamry i Węgorzewo. Istniało ryzyko, Ŝe gdyby Rennenkampf zorientował się w niemieckich planach, to mógłby uderzyć na osłabione niemieckie centrum, zaś siły oskrzydlające związać wypadem resztek 2. Armii i nowych sił z linii ŁomŜa— Osowiec—Grodno. Mimo tych zastrzeŜeń, Hindenburg wybrał właśnie ten ostatni wariant. 2/3 sił 8. Armii miało związać Armię Wileńską od czoła, podczas gdy jej lewą flankę zaatakować miały dwa korpusy. Po bitwie pod Tannenbergiem 8. Armia znajdowała się o cztery dni marszu od pozycji rosyjskiej 1. Armii. Ze swej kwatery w Olsztynie 3 września Hindenburg wydał rozkaz wymarszu. Po dwóch dniach 8. Armia miała stanąć na linii Szczytno-Biskupiec-Lidzbark Warmiński-PienięŜno (Mehlsack). Centrum ugrupowania zajmowały korpusy XX, XI, I rezerwowy (wzmocniony przez 6. brygadę landwehry) oraz I rezerwowy gwardii. Na samej północy lewą flankę 8. Armii chronić miała załoga Królewca, wsparta przez rezerwę twierdzy Poznań, która właśnie została ściągnięta na front. Na lewym skrzydle XVII Korpus maszerował na GiŜycko, a I Korpus na Mikołajki. To one wykonać miały właściwy manewr. Na południe od wielkich jezior mazurskich rozpoznawać i, w miarę moŜliwości, obchodzić pozycje nieprzyjaciela miały 1. i 8. dywizja kawalerii. Ta ostatnia dopiero co rozładowywała się z pociągów. Po jej zorganizowaniu obie dywizje miały sformować korpus jazdy. W rejon Pisza przerzucono natomiast z Myszyńca 3. DP rezerwową, podporządkowując jej przejściowo 1. dywizję jazdy. Do przełamania flanki nieprzyjaciela przeznaczono więc 1/3 sił będących w dyspozycji dowództwa 8. Armii. Na tym odcinku frontu Niemcy osiągnęli przewagę 3 do l2.

2

Za w a d z k i, op. cit., t. 2, s. 251-274.

161 Z kolei na południowej granicy Prus Wschodnich pozostawiono tylko słabe siły przesłonowe. Długiego na 150 km odcinka między Toruniem a Chorzelami miały bronić 35. DP rezerwowa, 70. brygada landwehry i dywizja Goltza. W miarę moŜliwości miały one prowadzić aktywną obronę, rozpoznawać na południe, zajmując rosyjskie miejscowości nadgraniczne oraz być przygotowane do przesuwania się, wraz z ofensywą sił zasadniczych 8. Armii, na wschód. W późniejszej fazie operacji część sił planowano przerzucić koleją ze stacji w Działdowie i Szczytnie. Hindenburg nie wykluczał ewentualności przystąpienia przez Armię Wileńską do uderzenia i przy domarszu na pozycje wyjściowe nakazał swym jednostkom zachowanie maksymalnej czujności i bycie przygotowanym do rozpoczęcia bitwy w kaŜdym momencie. Dlatego nie powinny się one m.in. nadmiernie rozpraszać podczas nocnych biwaków. Do 4 września liczono się nawet, w przypadku rosyjskiego kontrnatarcia, z moŜliwością uŜycia korpusów XVII i I na zachód od linii wielkich. Z tego teŜ powodu podciągnięto na północ 3. DP rezerwową. Aby osłabić morale armii rosyjskiej samoloty rozrzucały nad ich pozycjami odezwy, informujące o skali pogromu 2. Armii. Do pierwszych walk doszło 6 "września w rejonie Pisza. Rankiem miasto to zajęli Rosjanie, wypierając z niego jednostki niemieckiej 1. dywizji kawalerii i landsturmu. Po południu nadeszła jednak z zachodu niemiecka 1. DP i zepchnęła ich ponownie na Białą Piską (Bialla). W tym starciu Niemcy zdobyli 8 cięŜkich i 11 lekkich dział. Z kolei 2. DP podeszła do Mikołajek i odbudowała zniszczone tam przez wycofujących się przed kilkoma tygodniami Niemców przeprawy. PoniewaŜ na północnym odcinku frontu Rosjanie pozostali pasywni, korpusy I i XVII otrzymały rozkaz, by 7 września przejść linię wielkich jezior, zaś korpusy centralne dojść do linii Frydland—Kętrzyn. Dla wzmocnienia lewego skrzydła przed 11 — Tannenberg 1914

162 ewentualnym atakiem ze strony Rosjan, Hindenburg rozkazał wydzielić z rezerwy twierdzy Królewiec wszystkie moŜliwe siły (łącznie 1—2 słabe brygady) i podporządkował je korpusowi gwardii. Następnego dnia, z wyjątkiem Białej Piskiej, nie doszło do większych walk. Rankiem Morgen dowiedział się o Rosjanach biwakujących na zachód od tej miejscowości i postanowił z zaskoczenia uderzyć na ich tyły i flanki. Wywiązał się zacięty bój i dopiero przybycie z odsieczą brygady z 1. dywizji kawalerii przechyliło szalę zwycięstwa na korzyść Niemców. 1. i 3. brygady strzelców finlandzkich z XXII Korpusu wycofały się w nieładzie na południe, zostawiając 400 jeńców, 8 dział i 71 karabinów maszynowych. Ten stosunkowo łatwy sukces przekonał Hindenburga, Ŝe nie naleŜało spodziewać się powaŜniejszego zagroŜenia od południa dla mającej się rozpocząć następnego dnia właściwej bitwy z Armią Wileńską. Reszta korpusów 8. Armii osiągnęła tego dnia pozycje wyjściowe do ataku: I doszedł na południe i zachód od Orzysza, XVII — obsadził wzgórza na wschód od GiŜycka, XX — okolice Kętrzyna, korpus gwardii — Frydland, zaś XI i I rezerwowy podeszły pod stanowiska Rosjan nad rzeczką Omęt naprzeciw Gerdauen. Dowództwo 8. Armii przeniosło się z Olsztyna do Reszla. 1. DP dotarła na południe od Orzysza. Samego miasta z powodu późnej pory jednak nie szturmowano. Natarcie miało odbyć się następnego dnia, wraz ze spodziewanym nadejściem z Mikołajek 2. DP. Los sprawił, Ŝe Ŝołnierzom Francoisa przyszło walczyć na leŜącym na południe od Orzysza, poligonie wojskowym, który wyśmienicie znali z manewrów! Ostatni przeprowadzili kilka tygodni przed wybuchem wojny. Na wieść o pojawieniu się niemieckiej piechoty i jazdy na południe od wielkich jezior mazurskich i bitwie pod Białą Piską, Rennenkampf domyślił się intencji Niemców. 10. Armia otrzymała rozkaz, aby wszystkimi dostępnymi jednostkami uderzyć w rejonie Pisza i Orzysza na tyły

163

i flankę idących na północ Niemców. Rozkaz wymarszu na Myszyniec i Chorzele otrzymała teŜ 2. Armia3. Do właściwego przełamania Niemcy przystąpili 8 września. JuŜ o godz. 10.00 I Korpus zdobył Orzysz, biorąc do niewoli tysiąc jeńców. Tam się jednak nie zatrzymał. Jego obie dywizje kontynuowały marsz na północ. Do wieczora 2. DP doszła do wschodniego brzegu jeziora Niegocin (Löwentin See) i linii kolejowej GiŜycko-Wydminy (Widminnen), zaś 1. DP 10 km na południe od wyznaczonego jej na ten dzień celu, czyli Wydmin. Idąca na prawym skrzydle tego ugrupowania i podporządkowana I Korpusowi 3. DP rezerwowa operować miała na północ od jeziora Orzysz i zająć leŜący na południowy wschód od Starych Juch (Neu Jucha), Nowy Dwór (Neuhof). Jednostki Morgena były jednak przemęczone. W dniach 5—7 września pokonały bowiem stukilometrowy odcinek z Wielbarka do Białej Piskiej, gdzie stoczyły do tego zacięty bój. Dowódca 3. DP rezerwowej postanowił dać swym wojskom kilka godzin na odpoczynek i uporządkowanie i z Białej Piskiej wyruszył dopiero 8 września po godz. 12.00. Po przejściu 9 km w Drygałach (Drygallen) został poinformowany przez swe rozpoznanie o obecności w rejonie Ełku silnego zgrupowania nieprzyjaciela. Po chwili namysłu postanowił uderzyć na Rosjan. Dalej na południe 8 września landwehra Goltza dotarła do Pisza, dodatkowo osłaniając operację przed ewentualnym, kolejnym wypadem z Osowca. Z kolei, będący około 30 km na północ od sił głównych Francoisa Mackenesen o godz. 12.00 otrzymał od dowództwa armii rozkaz uderzania. Brzmiał on: „Pańskim zadaniem jest przełamać nieprzyjaciela pod Pozedrzem i rozstrzygnąć tym bitwę". Zgodnie z tym rozkazem 8 września po południu rozpoczął się szturm XVII Korpusu rosyjskich pozycji na północny wschód od GiŜycka, bronionych przez 3

257.

Welrkrieg..., op. cit., Bd. 2, s. 273—282; F r a n c o i s, Marneschlacht..., op. cit., s. 245-

164

43. DP z II Korpusu, wzmocnioną przez pułk piechoty. Niemiecka 35. DP wspierana przez załogę twierdzy Boyen (batalion piechoty wraz z 3 bateriami artylerii lekkiej) uderzyła na wschód na wieś Kruklangi (Kruglanken), zaś 36. DP na północ na Pozedrze. Ta ostatnia wspierana była przez m.in. jedyną mobilną baterię artylerii cięŜkiej z twierdzy Boyen, ustawioną na stanowisku pod wsią Pieczarki (Pietzarken). Mackensen umiejscowił swój punkt dowodzenia na wzgórzu 182 na południe od Spytkowa (Spiergsten), skąd roztaczała się rozległa panorama na pole bitwy. Natarcie nie od razu przyniosło sukces. Rosjanie byli bowiem dobrze przygotowani do obrony i zajmowali umocnione od tygodnia stanowiska. Niemieckie tyraliery posuwały się powoli, przygwaŜdŜane do ziemi skutecznym ogniem prowadzonym z ukrytych stanowisk rosyjskiej artylerii. Pozycja pod Pozedrzem wspierana była dodatkowo ogniem flankowym spod Kruklanków. W efekcie do wieczora Niemcom udało się tylko podejść na odległość od 600 metrów do 1 km od linii rosyjskich. śołnierze połoŜyli się spać z bronią w ręku w miejscu gdzie zastała ich noc, uprzednio lekko się okopując. Szturm miał być kontynuowany o świcie4. Niemieckie korpusy na północ od wielkich jezior mazurskich tego dnia nie zaatakowały, czekając na rozstrzygnięcie na prawej flance. Zgodnie z rozkazem dowództwa armii podeszły tylko pod główne pozycje nieprzyjaciela na odległość umoŜliwiającą, o świcie następnego dnia, rozpoczęcie ostrzału artyleryjskiego. WciąŜ obawiano się kontrataku Rosjan spod Gerdauen. Aby nie zdradzać przedwcześnie swych zamiarów i nie dać Rosjanom czasu na ściągnięcie posiłków prawoskrzydłowa 41. DP z XX Korpusu pozostawała nieco cofnięta, zatrzymując się w okolicy Kętrzyna. W przypadku przełamania rosyjskich pozycji 4

M a c k e n s e n , op. cit., s. 61-62; F r a n c o i s , Marneschlacht..., op. cit., s. 257-258.

165

przez Mackensena, takie jej ustawienie dawało moŜliwość przerzucenia jej przez GiŜycko na wschód od wielkich jezior i wykorzystania do obejścia flanki Armii Wileńskiej. Druga dywizja XX Korpusu miała chronić pierwszą przed ewentualnym atakiem spod Gerdauen. PoniewaŜ jednak do wieczora XVII Korpus nie przebił się przez rosyjskie pozycje, jeszcze 8 września wieczorem podciągnięto 41. DP na północ, tak by w dniu następnym mogła uderzyć na Rosjan stojących pod Węgorzewem. Aby zwieść Rosjan co do faktycznych niemieckich intencji zastosowano fortel. Mianowicie jeszcze 7 września drogą radiową i otwartym tekstem przesłano rzekomy rozkaz dla korpusu rezerwowego gwardii, by do następnego dnia doszedł na obszary leŜące na zachód od Labiau oraz meldunek o rzekomym rozładowywaniu się w tym rejonie V Korpusu. Miało to przekonać Rosjan, Ŝe Niemcy uderzą na ich prawe skrzydło. Rosjanie przejęli meldunek i wzięli go za dobrą monetę5. Hindenburg cały czas niepokoił się moŜliwością rosyjskiego kontrataku na niemiecką lewą flankę. Meldunki lotników potwierdzały jego przypuszczenie, Ŝe w rejonie Wehlau—Insterburg Rosjanie skoncentrowali odwody. Rennenkampf nie planował uderzenia na swej prawej flance. Na wieść o natarciu Niemców w rejonie wielkich jezior mazurskich postanowił natomiast przerzucić w rejon Darkehmen XX Korpus (28. i 29. DP) oraz przesunąć bardziej na południe rezerwowe 54. i 72. DP. Było to zgodne z dyrektywami samej Stawki. Rosjanie podejmowali bowiem w tych dniach kontrnatarcie na froncie południowo--zachodnim, gdzie 9. Armia gen. Łęczyckiego nacierała w rejonie Lublina. W dniu 8 września w rozmowie z śylińskim Januszkiewicz podkreślił, Ŝe w takiej sytuacji niezwykle waŜne jest odparcie przez Rennenkampfa i XXII Korpus gen. Brinkena uderzenia Niemców, by dać tym 5

D a n i 1 o f f, op. cit., s. 270.

166

czas na zakończenie operacji na południu. Tego samego dnia Rennenkampf został powiadomiony przez śylińskiego, Ŝe: „wielki ksiąŜę uwaŜa, Ŝe 1. Armia wykaŜe pełen upór w obronie swego połoŜenia, co wydaje się bezwzględnie konieczne ze względu na mające nastąpić w najbliŜszych dniach ostateczne rozstrzygnięcie na froncie południowo-zachodnim". Obiecał przy tym dowódcy Armii Wileńskiej wzmocnienie jej prawej flanki jednostkami 2. i 10. Armii0. W dniu 9 września Niemcy uderzyli juŜ na całym froncie. O godz. 4.00 36. DP ponownie natarła na Pozedrze w pasie między jeziorami Dargin (Dargainen See) a Gołdapiwo (Goldapgar See), zaś ustawiona do niej pod kątem 90° frontem na wschód przed wsią Kruglanki 35 DP. zaatakowała między jeziorami Gołdapiwo (Goldapagar See) i Kruklin (Kruglinnen See). Rosjanie ponownie stawili zaŜarty opór, celnie raŜąc z artylerii z ukrytych stanowisk i kontratakując piechotą. Chcąc przebić się za wszelką cenę Mackensen rozkazał 69. brygadzie gen. Engelbrechtera uderzyć na leŜącą kilka kilometrów na wschód od Pozedrza wieś Przerwanki (Wiesenthal), mając nadzieję, Ŝe natrafi tam na słabszy opór. Kalkulacje te okazały się błędne. Z kolei 35. DP otrzymała rozkaz, aby po zdobyciu Krug-lanków nie ścigać nieprzyjaciela na wschód, ale skierować wszelkie dostępne rezerwy pod Pozedrze. Atak na tę ostatnią wieś wspierała takŜe ogniem flankowym z drugiego brzegu jeziora Dragin cięŜka artyleria XX Korpusu ulokowana na półwyspie koło wsi Sztynort (Groß Steinort). Natomiast część artylerii XVII Korpusu ostrzeliwać miała zza jeziora pozycje wokół Węgorzewa znajdujące się z kolei w pasie działania Ŝołnierzy Scholtza. We wczesnych godzinach popołudniowych natarcie wojsk Mackensena wspomogła idąca z południa 2. DP. Z pozycji wyjściowych na zachód od jeziora Niegocin uderzyła

6

Z a w a d z k i , op. cit., t.2, s. 274—277; Weltkrieg.... op. cit., Bd. 2, s. 305-314.

167 wzdłuŜ wschodniego brzegu jeziora Kruklin. Dalej na południowy wschód poprzez Wydminy nacierała, łamiąc słaby opór Rosjan, I. DP. Pod wieczór pozycje rosyjskie pod Kruklankami i ich tyły zostały zagroŜone przez cały I Korpus. TakŜe 21. pułk piechoty płk. Borcke z 35. DP wyszedł na flankę obrońcom Kruklanków. W takiej sytuacji, atakowanym od zachodu i południa, mającym od północy jezioro i zagroŜone tyły Rosjanom nie pozostało nic innego, jak wycofać się na wschód. TakŜe natarcie na Pozedrze ostatecznie zakończyło się dla Niemców sukcesem. Dowódca idącego na lewym skrzydle 69. brygady piechoty 129. pułku piechoty (3. zachodniopruskiego) płk Besier dostrzegł stosunkową słabość rosyjskich pozycji na południowy wschód od Pozedrza. Na własną odpowiedzialność zwrócił front swej jednostki o 90° i natarł na wieś. Na lewo od niego atakował 5. pułk grenadierów (4. wschodniopruski) z 71. brygady piechoty. Bezpośredniego wsparcia ogniowego dostarczał im 36. pułk artylerii polowej (3. zachodniopruski). Kolejny szturm, rozpoczęty o godz. 17.00, wsparła takŜe cała artyleria cięŜka XVII Korpusu. Po godzinie oba powyŜsze pułki wkroczyły do wsi. Doszło do walk o dworzec i leŜące na północ od Pozedrza wzgórza. Z kolei 128. pułk piechoty zdobył stojącą niedaleko kościoła rosyjską baterię artylerii cięŜkiej która, korzystając z punktu obserwacyjnego na wieŜy, w poprzednich kilkudziesięciu godzinach szczególnie doskwierała Niemcom. W sumie w walkach o Pozedrze zdobyto dwie baterie artylerii i około tysiąc jeńców. Dając upust swym emocjom po zdobyciu wzgórz na północ od Pozedrza Ŝołnierze wznieśli radosne okrzyki. Rosyjska 43. DP została z powaŜnymi stratami odrzucona na północ. Droga na północ stała przed Niemcami otworem7. 7

M a c k e n s e n . op. cit., s. 62-63; F r a n c o i s . Marneschlacht..., op. cit., s. 259-262.

168

Tego dnia Niemcy podjęli równieŜ działania ofensywne w centrum. Nie doprowadziły one do przełamania pozycji rosyjskich. Bezpośrednio na północny zachód od jeziora Mamry uderzył XX Korpus. Właściwe natarcie przeprowadziła 41. DP, zaś 37. DP zabezpieczała jej lewą flankę. Tu takŜe Niemcom dawał się we znaki ogień ukrytych rosyjskich baterii, których nie udało się uciszyć. Po południu, na wieść o sukcesach korpusów I i XVII, Scholtz nakazał powstrzymanie natarcia. Nie było sensu bowiem nacierać na pozycje, które i tak następnego dnia przy o wiele mniejszych stratach, zostaną zajęte przez jednostki Mackensena. Poza tym XX Korpus wykonał juŜ właściwie swe zadanie, czyli udzielenie pośredniego wsparcia wojskom walczącym o Pozedrze. Do wieczora piechota XX Korpusu nie przekroczyła linii wieś Przystań (Pristanien)-jezioro Rydzówka (Rhesauer See). Tylko I batalion z 18. pułku piechoty (1. poznańskiego) zapędził się za daleko, zajmując skrzyŜowanie dróg i wzgórze na północno-zachodnim krańcu jeziora Mamry. Lecz izolowany, przeskrzydlony, ostrzeliwany przez rosyjską artylerię i pozbawiony wsparcia własnej, musiał cofnąć się o 3 km na południe. Stojące pod Gerdauen korpusy XI i I rezerwowy oraz 6. brygada landwehry stoczyły niezbyt intensywny pojedynek artyleryjski z Rosjanami. Ich głównym zadaniem było tego dnia nie tyle zdobycie rosyjskich pozycji, co związanie nieprzyjaciela walką i uniemoŜliwienie mu wsparcia obrońców Pozedrza. Na wieść o rzekomym wycofaniu się Rosjan, dowódcy obu korpusów chcieli przejść do generalnego pościgu. Obawiając się rosyjskiego kontrnatarcia, Hindenburg powściągnął te zamiary. Rzeczywiście, rosyjska 57. DP rezerwowa na południe od Nordenburga, w rejonie Jeziora Oświn (Nordenburger See) przeprowadziła lokalne kontruderzenie, odrzucając część 38. DP z XI Korpusu.

169

Pasywnie zachowywał się takŜe stojący pod Frydlandem korpus rezerwowy gwardii wraz z przydzieloną mu brygadą landwehry z rezerwy twierdzy Poznań oraz częścią załogi twierdzy Królewiec (5 batalionów, 2 szwadrony i 10 baterii). W obawie przed spodziewanym rosyjskim kontratakiem, Hindenburg nakazał mu zachowanie szczególnej ostroŜności. Zgodnie z rozkazem dowódcy armii miała ona „poprzez silne ugrupowanie w kilku rzutach lewego skrzydła i intensywne prace przy umocnieniach polowych być zawsze gotowa do odparcia nieprzyjaciela na lewym skrzydle". W związku z tym jednostki Gallwitza posuwały się bardzo ostroŜnie, a po tym, jak awangarda i zwiad lotniczy doniosły o ruchach nieprzyjaciela na północ od Pregoły (co mogło być przygotowaniem do oczekiwanego uderzenia) korpus gwardii zatrzymał się i zaczął przygotowania do obrony. Obawy przed uderzeniem Rosjan na tym odcinku frontu tak zaprzątały uwagę dowództwa 8. Armii, Ŝe mimo doniesień samolotów zwiadowczych o wymarszu z linii Narwi i z Przasnysza w kierunku Myszyńca 2. Armii oraz ruchach Rosjan w rejonie Grajewa, Szczucina i Ełku, z i tak słabych sił, stojących na południowej granicy Prus Wschodnich, w rejon Królewca wysłano brygadę z 35. DP rezerwowej. Takim sposobem przeciw Scheidemanowi (nowy dowódca Armii Warszawskiej) pozostawiono zaledwie trzy słabe brygady landwehry. Z kolei na północnym brzegu Pregoły, pozycje wzdłuŜ Dejmy obsadziła reszta załogi Królewca, przygotowana do odparcia ewentualnego szturmu na miasto. Do cięŜkich walk 9 września doszło takŜe w okolicach Ełku, gdzie 3. DP o świcie zaatakowała Rosjan. Prowadzone energicznie natarcie zepchnęło ich na pozycje pod wsiami Ruska Wieś (Thalussen) i Nowa Wieś Ełcka (Neuendorf), leŜącymi bezpośrednio na południowy wschód od samego Ełku. Po zapadnięciu zmroku Ŝołnierze niemieccy połoŜyli

170

się tam, gdzie zastała ich noc (często zaledwie 100 metrów od Rosjan), aby o świcie 10 września kontynuować natarcie. Morgen prosił dowództwo armii o udzielenie mu wsparcia. Hindenburg nie dysponował jednak w tym rejonie Ŝadnymi rezerwami. Rozkazał tylko idącemu dalej na południe, na Białą Piską, Goltzowi, aby, w przypadku uderzenia ze strony Rosjan, wycofywał się na Orzysz i obsadził tamtejsze przejścia między jeziorami. Mimo sukcesu odniesionego 9 września Hindenburg i Ludendorff nie wydali na następny dzień rozkazu frontalnego natarcia w centrum. Miał się on rozpocząć dopiero kolejnego dnia, gdy będą juŜ widoczne skutki przełamania pozycji rosyjskich w rejonie wielkich jezior mazurskich. Korpusy centralne 10 września miały za zadanie jedynie podejść do głównych stanowisk obrony nieprzyjaciela i obłoŜyć je ognieniem artyleryjskim. W obawie przed spodziewanym kontratakiem z kierunku Insterburga, korpusom I i XVII wydano rozkaz nie przekraczania linii Banie Mazurskie-Pawłowo (Pauluswalde)-Klimki (Klimken), rozciągającej się o 8 km na północ od Węgorzewa. Mackensen uderzać miał na linię Węgorzewo—Buddern z zadaniem wyjścia na flankę jednostek stojących przed frontem XX Korpusu. Na zachód od niego podąŜać miał Francois. Kawalerię armijną skierowano na Gołdap, celem odcięcia nieprzyjacielowi dróg odwrotu. Rosjanie podjęli tego dnia niefortunne decyzje. Rennenkampf przekonywał śylińskiego, Ŝe zdoła samodzielnie odeprzeć niemieckie natarcie i dowódca frontu rozkazał wycofać XXII Korpus (walczył pod Ełkiem z Morgenem) i III Korpus syberyjski do Grajewa, aby dokończyć ich koncentrację, przed ponownym wysłaniem do boju. Chciano w ten sposób uniknąć błędu posłania do walki niezorganizowanych jednostek, co stanowiło wszak jedną z przyczyn katastrofy Armii Narwiańskiej przed niespełna dwoma

171

tygodniami. Resztki tej ostatniej, które 8 września wyruszyły z powrotem w kierunku granicy Prus Wschodnich, postępowały powoli i znajdowały się zbyt daleko od pola bitwy, aby wpłynąć na jej przebieg. Z kolei dowódca XXII Korpusu gen. Brinken, powołując się na zmęczenie swych wojsk, faktycznie jeszcze przed otrzymaniem rozkazu odwrotu odmówił wykonania uderzenia na tyły jednostek niemieckich, obchodzących jeziora mazurskie. W rzeczywistości w boju pod Ełkiem wzięły udział zaledwie 4 z jego 16 pułków8. Z kolei dowódca Armii Wileńskiej przesunął na południe 28. DP z XX Korpusu, zaś korpus jazdy chana Nachiczewańskiego, wzmocniony 2. dywizją kawalerii, uderzyć miał na Gołdap, chroniąc lewą flankę armii. Jednak po meldunkach o zdobyciu przez Niemców Pozedrza, obawiając się okrąŜenia i powtórki z Tannenbergu, Rennenkampf jeszcze tego wieczora wydał rozkaz generalnego odwrotu całej armii. Pod osłoną nocy Rosjanie opuścili zajmowane stanowiska. Zabezpieczyć go miały kontrataki wspomnianych wyŜej odwodów, mianowicie XX Korpusu oraz dwóch rezerwowych dywizji piechoty9. Gdy o świcie 10 września Niemcy uderzyli na rosyjskie pozycje, w większości zastali je nieobsadzonymi. Po ich zajęciu pod płonącym Gerdauen dowódca I Korpusu rezerwowego o godz. 6.30 samorzutnie zarządził pościg wzdłuŜ kolei do Insterburga. O swym postanowieniu poinformował Hindenburga i sąsiedni XI Korpus. TakŜe i przed tym ostatnim Rosjanie wycofali się i tylko w pół drogi między Gerdauen a Nordenburgiem stawiali jakikolwiek opór. Na północ od Pozedrza XVII Korpus zepchnął rosyjską 2. dywizję kawalerii gwardii w kierunku na Gołdap. Musiał równieŜ wyłapać ukrywających się w lasach rosyjskich maruderów i poczekać na pojawienie się na jego prawej flance oddziałów Francoisa. 8

Ivan R o s t u n o v , Russkij front pienoj mirovoj vojny Moskva 1976, s. 127. Za w a d z ki, o p. cit., t. 2, s. 2 7 7 -2 8 3.

9

172

TakŜe Morgen rankiem nie zastał Rosjan ani pod, ani w samym Ełku. Dowództwo armii nie miało z nim jednak początkowo Ŝadnej łączności i nie wiedziało co się z nim dzieje. Liczono się z moŜliwością jego klęski. Nawiązanie kontaktu z 3. DP rezerwową polecono będącej najbliŜej 1. dywizji kawalerii. Ta o godz. 7.50 zameldowała, Ŝe mimo rozesłania patroli kawaleryjskich i samochodowych oraz nawoływań przez radio nie udało się jej uzyskać Ŝadnych informacji o połoŜeniu i stanie wojsk Morgena. W takiej sytuacji Hindenburg rozkazał jeździe zawrócić na południe i przyjść piechocie z pomocą. Pech chciał, Ŝe półtora godziny później dowództwo armii skontaktowało się w końcu z Morgenem, który zameldował o wycofaniu się wroga i wznowieniu marszu na północ. Na nieszczęście urwała się natomiast łączność z kawalerią, która nieświadoma zmiany sytuacji jeszcze przez kilka godzin spieszyła na południe. Dopiero pod wieczór zawrócono ją na północ i pchnięto z powrotem na Gołdap. Całe to zamieszanie znacznie opóźniło wychodzenie kawalerii na tyły Armii Wileńskiej. Początkowo Hindenburg i Ludendorff nie dowierzali w generalny odwrót Rosjan i wciąŜ obawiali się podstępu. Wszak Rennenkampf posiadał jeszcze silne rezerwy. Ponownie powściągnięto zapędy dowódców korpusów, chcących rozpocząć regularny pościg. O godz. 7.00 dowództwo armii wydało nowy rozkaz, nakazujący zachowanie ostroŜności. XX Korpus miał oprzeć swe prawe skrzydło o tereny na północ od Węgorzewa, a lewe o jezioro Oświń, otwierając tym drogę dla XVII Korpusu. XI Korpus z zachowaniem czujności miał przejść zaledwie 10 km, zatrzymując się na linii Nordenburg—Klonofken. Z kolei I Korpus rezerwowy miał posuwać się na północ od kolei do Insterburga, a po osiągnięciu linii Klonofken—Friedrichswalde (oddalonej od Gerdauen o zaledwie 9 km) okopać się. Dalej na północ rezerwowy korpus gwardii pozostawać miał na zajmowa-

173

nych pozycjach. Równocześnie na rozpoznanie wysłano samoloty10. Dopiero ich meldunki około godz. 10.00 przekonały Hindenburga i Ludendorffa o pełnym odwrocie Rosjan. PoniewaŜ nie udało się zrealizować planu okrąŜenia sił głównych Armii Wileńskiej, naleŜało podjąć pościg celem zadania jej maksymalnie duŜych strat. O godz. 12.00 wydano kolejne rozkazy. Korpus kawalerii miał kierować się na Gołdap, 3. DP rezerwowa na Olecko, I Korpus na linię GołdapKleszowen, zaś XVII Korpus prosto na północ na Darkehmen. Celów tych nie udało się jednak osiągnąć w ciągu reszty dnia. 3. DP rezerwowa dotarła zaledwie 6 km na północ od Ełku, a 1. dywizję kawalerii wieczór zastał w pół drogi z Ełku do Olecka. Natomiast gros sił 8. dywizji kawalerii dotarł pod Gołdap i pod wieczór zdobył miasto, biorąc 600 jeńców. Tym samym przeciął szosę na Suwałki i Wisztyniec — jedną z trzech głównych dróg odwrotu Rennenkampfa. Natomiast I Korpus 1. DP doszedł do Benkheim, zaś 2. DP na północ od Kutten, gdzie złamano opór rosyjskiej 72. DP rezerwowej, biorąc 500 jeńców i 32 działa. Łącznie 10 września Ŝołnierze Francoisa zdobyli kilka tysięcy jeńców i 50—60 dział. TakŜe Mackensen po południu zdecydowanie ruszył na północ, uderzając na flankę jednostek rosyjskich wycofujących się sprzed frontu XX Korpusu. Do wieczora 35. DP doszła do Benkheim, zaś 36. DP do obszarów na północ od Buddern, gdzie nawiązała kontakt z XX Korpusem11. Z kolei w centrum, po przełamaniu około godz. 16.00 rosyjskich straŜy tylnych XX Korpus doszedł pod wieczór pod wieś Dombrowken, u ujścia Gołdapi do Węgorapy, zaś XI Korpus w zasadzie bez walk doszedł do rzeczek Ilm i Skardap. I Korpus rezerwowy, operując po obu stronach linii 10

H i n d e n b u r g, op. cit., s. 96-97. F r a n c o i s , Marneschlacht..., op. cit., s. 262-265; M a c k e n s e n , op. cit.. s. 63-64. 111

174

kolejowej Gerdauen—Insterburg, takŜe dotarł pod wieczór do rzeki Ilm. Z kolei korpus rezerwowy gwardii przeprawił się przez Pregołę, lecz nie napotkał Ŝadnego oporu. Wieczorem 10 września Hindenburg zameldował naczelnemu dowództwu o sukcesie. Rosjanie, choć nie udało się ich zniszczyć, zostali pobici i znajdowali się w pełnym odwrocie. W dotychczasowych walkach wzięto kilka tysięcy jeńców i 60—70 dział. Hindenburg rozkazał swym wojskom dotarcie 11 września do linii Filipowo—Gąbin—rejon na południe od Insterburga, z czego I Korpus rezerwowy zająć miał sam Gąbin, I Korpus — Mehlkehmen, XVII Korpus Tollmingkehmen i XX Korpus Walterkehmen. Siły operujące na prawym brzegu Pregoły tj. korpus rezerwowy gwardii i załoga Królewca nacierać miały w kierunku TylŜy i Groß Andwöhnen, zaś prawoskrzydłowe: korpus kawalerii od wschodu okrąŜyć Puszczę Romincką i posuwać się na Mariampol i Wiłkowiszki. 3. DP rezerwowej wyznaczono zadanie zajęcia Filipowa i osłaniania całej operacji od południa12. Gdy 11 września o godz. 5.00 rano Niemcy ruszyli do przodu, natknęli się niespodziewanie na silny opór Rosjan. XI Korpus natrafił na opór na całej linii, szczególnie zaś na swej lewej flance, gdzie walczyła 22. DP. Pomimo szeregu prób nie była ona w stanie sforsować limu na odcinku na północ od Nordenburga. Dowódca korpusu miał wraŜenie, Ŝe ma do czynienia z zupełnie świeŜymi jednostkami oraz poprosił o wsparcie ze strony I Korpusu rezerwowego. XX Korpus toczył z kolei cięŜkie boje na południe od Darkehmen pod wsią Dombrowken. XVII Korpus został zatrzymany na linii Klein Szabien—Kleszowen. Walczący tu rosyjski II Korpus przeszedł nawet do lokalnych kontrataków. Chodziło w nich o powstrzymanie marszu Niemców, aby ewakuować stłoczone na jego tyłach centralne korpusy rosyjskie. 12

Weltkrieg..., op. cit., Bd. 2, s. 282-292.

175

NieduŜo lepiej wyglądało to na prawym skrzydle Niemców. Zajęcie przez nich Gołdapi wywołało szok w rosyjskim dowództwie* przywołując świeŜe wspomnienia katastrofy Armii Warszawskiej. Oznaczało to bowiem zagroŜenie całej, wzmocnionej niedawno czterema kolejnymi dywizjami, lewej flanki Armii Wileńskiej i równoczesne odcięcie jednej z głównych dróg odwrotu. Postanowiono odbić miasto. Nocująca w Gołdapi 8. dywizja kawalerii juŜ O godz. 2.00 w nocy z 10 na 11 września została zaatakowana od północy i północnego zachodu przez jednostki rosyjskiego XX Korpusu. Kawalerzystom udało się jednak utrzymać pozycje do godz. 9.00, gdy od południa wkroczyła do miasta w dwóch kolumnach 1. DP z I Korpusu i opanowała sytuację. W tych walkach poległ m.in. dowódca saskiego regimentu konnej gwardii mjr zur Lippe. Po tym nieoczekiwanym boju dopiero w południe 8. dywizja kawalerii mogła wyruszyć na spotkanie z 1. dywizją kawalerii. Pod wieczór połączyły się one 12 km na północ od Filipowa. Było to jednak nie na wschodnich, ale na południowych krańcach Puszczy Rominckiej. Na wieść o zaciętych walkach korpusów XI, XX i I rezerwowego dowództwo 8. Armii zastanawiało się, czy aby nie była to oczekiwana kontrofensywa Rosjan. O godz. 9.10 wydano rozkaz, aby centrum wstrzymało pościg i koncentrycznie uderzyło na rosyjskie pozycje pod Darkehmen. W tym natarciu udział wziąć miał takŜe 1 Korpus. Podczas postoju w Gołdapi o godz. 13.00 Francois otrzymał rozkaz skręcenia w lewo i przyjścia z pomocą XVII Korpusowi. Wiązało się to jednak z powaŜ nymi opóźnieniami w pościgu i dawałoby Rosjanom szansę na wymknięcie się z zastawianej pułapki. Dlatego Francois, zresztą nie po raz pierwszy w tej kampanii, wykazał się inicjatywą. Na wsparcie XVII Korpusu wysłał tylko 2. DP, podczas gdy 1. DP skierował bezpośrednio na północ w kierunku Tollmingkehmen. Podległa mu jedna brygada

176

kawalerii pognała z kolei jeszcze dalej na północ, na Stołupiany13. Późnym popołudniem 1 1 września sytuacja zdawała się być juŜ pod kontrolą. Około godz. 16.00 XX Korpus przełamał w końcu straŜe tylne Rosjan i po dwóch godzinach odpoczynku ruszył za nim w pościg na Darkehmen. które zajęto o zmroku. Scholtz wydał 41. DP rozkaz. przekroczenia Węgorapy jeszcze tego wieczora, jednak z powodu wysokiego stanu rzeki i oporu Rosjan na jej wschodnim brzegu, wykonanie tego rozkazu przesunięto na następny dzień. 37. DP pozostała nieco w tyle pod Trempen. tracąc przejściowo kontakt z dowództwem korpusu. RównieŜ przed XI Korpusem przeciwnik stopniowo wycofywał się na wschód i do wieczora Niemcy doszli tu do Węgorapy w pobliŜu wsi Nemmersdorf. Na lewej flance Niemców przed I Korpusem rezerwowym w zasadzie nie stwierdzono oporu. Rosyjska ariergarda wycofywała się zaraz po ostrzelaniu jej przez niemiecką artylerię. Below nakazał zatem swym Ŝołnierzom zdecydowany marsz na Insterburg, mając nadzieję na wzięcie do niewoli dowództwa Armii Wileńskiej. W nocy 36. DP rezerwowa dotarła do opuszczonego juŜ miasta, zaś 1. DP rezerwowa osiągnęła dolną Węgorapę. Korpus gwardii przez pierwszą część dnia stał nad Pregołą, czekając na przybycie sprzętu do przepraw, który uŜywany był w poprzednich walkach nad rzekami Omęt i Łyna. Po sforsowaniu Pregoły pod Norkitten gwardziści nie napotkali jednak Rosjan. Na prawej flance 8. Armii, XVII Korpusowi udało się w końcu po południu przełamać pozycje rosyjskie pod Klein Szabien i Kleszowen. W sukurs przybyła im 2. DP, która pod wieczór otworzyła ogień artyleryjski na stanowiska rosyjskie pod Gawaiten. Ze względu na późną porę.

13

H o f f m a n n. Wspomnienia..., op. cit., s. 33—36.

177

atak piechoty przełoŜono na następny dzień. Z kolei 1. DP o północy dotarła do Tollmingkehmen. W ten sposób między obiema dywizjami I Korpusu powstała trzynastokilometrowa luka, którą prawdopodobnie nocą Rosjanie uchodzili do Puszczy Rominckiej i dalej na wschód. Na prawym niemieckim skrzydle, 3. DP rezerwowa bez walki wkroczyła do Olecka, zaś dywizja Goltza do Ełku14. Front rosyjski został przełamany. Kolejną potencjalną linią obrony mógł być dopiero Niemen. Wynik walk 11 września był zaskakujący. Zebrane przez Rosjan na lewym skrzydle odwody powinny bez większych problemów powstrzymać przez cały dzień Niemców poniŜej linii Darkehmen—Wisztyniec, co umoŜliwiłoby reszcie armii spokojny odwrót. Natomiast pod wieczór masy rosyjskich wojsk zgrupowane były w „worku" na południe i wschód od Darkehmen. Dla tych kilku dywizji jedyną szansą ocalenia był nocny odskok w kierunku północno-wschodnim. Taki teŜ rozkaz został wydany. Dopiero tego dnia korpus jazdy chana Nachiczewańskiego przejął w okolicy Puszczy Rominckiej osłonę lewej flanki Armii Wileńskiej. Natomiast rosyjska 1. dywizja kawalerii zgodnie z niezmienionymi rozkazami, wydanymi jeszcze przed bitwą, po starciach, do jakich doszło 9 września pod Wydminami, odjechała na południe celem dołączenia do 10. Armii. Chaos ten był w duŜej mierze wynikiem braku zdecydowania śylińskiego. 9 września wydał on rozkaz natarcia dla 2. i 10. Armii, po czym go odwołał, by w nocy z 10 na 11 września wydać go ponownie i ostatecznie odwołać 12 września. W efekcie zagroŜonej, lewej flance 1. Armii nie udzielono efektywnego wsparcia. Wieczorem 11 września sztab 8. Armii przeniósł się do Nordenburga, aby stąd lepiej kierować operacją. Na 12 września Hindenburg rozkazał kontynuowanie pościgu juŜ od godz. 4.00. Na lewym skrzydle korpus gwardii 14

F r a n c o i s . Marneschłachf.... op. cit., s. 265—27 1.

12 — Tannenberg 1914

178

maszerować miał na TylŜę, korpusy centralne z XX w środku na Stopłupiany. Kluczowe zadanie zamknięcia głównych dróg wiodących na wschód przez Wierzbołowo i Schirwindt miało przypaść korpusowi kawalerii, któremu rozkazano uderzać na północ w kierunku Szaków. 3. DP zająć miała Suwałki. Niemcom nie udało się jednak zamknąć Rosjanom dróg odwrotu. Korpus kawalerii zaraz po przejściu Puszczy Rominckiej wdał się w walki z rosyjską kawalerią i pod wieczór był o dzień marszu od Wierzbołowa i Wiłkowiszek. Jednak pojawienie się Niemców na północ od puszczy wywołało zamieszanie w rosyjskich taborach. Tradycyjnie obiekcje do otrzymanych rozkazów zgłosił Francois. UwaŜał on bowiem, Ŝe dopóki jego 2. DP nie pokona Rosjan pod Gaweiten, nie mogła iść według przydzielonej mu linii Pillupönen-Wiłkowiszki. Poinformował zatem Hindenburga, Ŝe w pościg pośle wyłącznie 1. DP i to nie, jak zakładano, na północny wschód, ale bezpośrednio na północ na Stołupiany. Hindenburg obstawał przy pościgu całością sił, choć dopuszczał moŜliwość rozpoczęcia marszu z pewnym opóźnieniem np. o godz. 9.00, po zakładanym przełamaniu rosyjskich pozycji pod Gaweiten. Jednak rankiem przed XVII Korpusem nie zastano juŜ Rosjan. Wojska Mackensena były tak zmęczone wypadkami ostatnich dni, Ŝe zamiast o godz. 4.00 wymaszerowały dopiero o godz. 8.00 i w walkach ze straŜami tylnymi po 24 km doszły do Tollmingkehmen. Wieczorem 141. pułk piechoty z 35. DP wziął to miasteczko szturmem, zdobywając 3 tys. jeńców i 8 dział. Idąca na prawej flance korpusu 36. DP wieczorem dotarła do terenów na południe od Walterkehmen. śołnierze Mackensena musieli tego dnia odczuwać szczególną satysfakcję. W tej właśnie okolicy przed trzema tygodniami, podczas bitwy pod Gąbinem. zostali krwawo odparci przez Rosjan. Samo Walterkehmen, gdzie broń złoŜyło tysiąc Rosjan, zostało zajęte przez XX Korpus. Pewien opór stawiali natomiast Rosjanie znajdujący

179

się przed podąŜającym na Gąbin, XI Korpusem. W trakcie walk zginął dowódca 32. pułku piechoty (2. turyngijskiego) płk Fischer. W południe Niemcy zajęli miasto. PoniewaŜ rezerwowy korpus gwardii ponownie nie napotkał nieprzyjaciela, Hindenburg wstrzymał jego dalszy marsz. Opuszczoną przez Rosjan TylŜę pod wieczór zajęła rezerwa twierdzy Królewiec. Z północy nadszedł tam takŜe wydzielony oddział z Kłajpedy (Memel), która nieprzerwanie od początku wojny pozostawała w niemieckich rękach15. Wieczorem Hindenburg i Ludendorff przenieśli swą kwaterę główną do Insterburga i ulokowali się w tym samym hotelu, który do niedawna gościł ich adwersarza. Nie wystawili mu dobrej oceny. W pamiętnikach Hindenburga czytamy m.in.: „W dopiero co opuszczonych pomieszczeniach ślady rosyjskiego prymitywizmu (Halbkultur). Natrętny zapach perfum, juchty i papierosów, nie mógł przesłonić smrodu innych rzeczy". Ludendorff a uderzyły z kolei sterty śmieci walające się po rynku. „Brud był wprost niewiarygodny" — komentował16. Bitwa zmierzała ku końcowi. Nie udało się powtórzyć Tannenbergu, gdyŜ Rosjanie zdołali wycofać się na czas. Pościg opóźniało wycieńczenie kilkudniową bitwą i długą juŜ kampanią oraz zmiana pogody, jaką przyniósł 12 września. Zaczął wówczas padać deszcz, dodatkowo spowolniając ruchy po piaszczystych drogach. Jeszcze tego dnia w kilku miejscach wojska niemieckie przekroczyły granicę państwową — 3. DP rezerwowa wkroczyła do Suwałk, zaś korpus kawalerii opanowała Wisztyniec. 13 września pościg kontynuowano całością sił i całkowicie wyzwolono Prusy Wschodnie. Zmagając się z rosyjską jazdą, błotem i deszczem korpus kawalerii dotarł zaledwie 12 km na południe od Wiłkowiszek. Dalej na 15 16

M a c k e n s e n , op. cit., s. 65-66; F r a n c o i s , Marneschlacht..., op.cit.. s. 268-271. H i n d e n b u r g , op. cit., s. 98; L u d e n d o r f f , op. cit., s. 53.

180

zachód I Korpus zatrzymał się pod wieczór na południe od Wierzbołowa. Roztaczał się stamtąd widok na drogę do Kowna, którą w gęstych kolumnach, idących po 2—3 obok siebie, uchodzili na wschód Rosjanie. Z powodu późnej pory Francois rozkazał jedynie otworzyć ogień artylerii, siejąc wśród carskich Ŝołnierzy spustoszenie. Wieczorem tego dnia XVII Korpus doszedł do rosyjskiej granicznej miejscowości w Wierzbołowie, przez którą przebiegała magistrala kolejowa Berlin-Petersburg. Na znak zwycięstwa Mackensen rozkazał dać salwę honorową z 12 dział. XI Korpus zajął w walkach ulicznych Stołu-piany, podczas których zdobyto 200 jeńców. I Korpus rezerwowy bez walki opanował leŜące na północ od Gąbina Pillkallen. XX Korpus natomiast został wyklinowany i znalazł się w drugiej linii. 13 września pod TylŜą, zajętą w poprzednim dniu, skapitulował przed Niemcami cały 270. rezerwowy pułk piechoty, który nie został poinformowany o odwrocie. Do niewoli poszło 4 tys. Ŝołnierzy. Zdobyto 12 dział17. Uwagę Hindenburga coraz bardziej przykuwała sytuacja w Galicji, gdzie c.k. armia ponosiła dotkliwe klęski i znajdowała się w pełnym odwrocie na Kraków. Odsłaniało to uprzemysłowiony Śląsk, inwazję którego od początku wojny zamyślali rosyjscy sztabowcy. Cała Galicja wschodnia wraz ze Lwowem znalazła się juŜ pod rosyjską okupacją. W tych okolicznościach naleŜało zatem pilnie zakończyć bitwę i wspomóc sojusznika. JuŜ 13 września część korpusów 8. Armii otrzymała rozkaz wstrzymania pościgu i reorganizacji w celu przerzutu drogą kolejową na lewy brzeg Wisły w rejon Łodzi. Pościg do samego Niemna kontynuowały tylko korpusy I i I rezerwowy wraz z 1. dywizją kawalerii. Tego samego dnia śyliński wydał rozkaz, aby 1. Armia wycofała się na linię środkowego Niemna, 17

M a c k e n s e n , op. cit., s. 66-67; F r a n c o i s , Marneschlacht..., op. cit., s. 271-274.

181

strzeŜonego przez twierdze w Grodnie i Kownie, 2. Armia na Narew, a 10. Armia na Biebrzę, z zadaniem osłony Grodna i Augustowa. 14 września pościg trwał jeszcze na kilku odcinkach. Korpus jazdy w końcu przeciął szosę z Królewca do Kowna między Mariampolem a Wiłkowiszkami, biorąc przy tym 400 jeńców i 4 działa. Tę ostatnią miejscowość po niezbyt intensywnych walkach zajął I Korpus, a dalej na północ XI Korpus opanował Schirwindt, a I rezerwowy — Szaki. Ostatni akord bitwy nad jeziorami mazurskimi rozegrał się 14 września, gdy pod miejscowością Średniki landwehra uderzyła na ariergardę przeprawiającego się przez Niemen XXVI Korpusu. Niemcy zostali jednak odrzuceni. Wieczorem 14 września zakończono pościg18. Tego dnia śyliński zatelefonował do dowództwa frontu, informując, Ŝe po krótkim odpoczynku jego wojska będą gotowe do nowych działań zaczepnych W rzeczywistości stan podległych mu wojsk przedstawiał się znacznie gorzej. Jednostki Rennenkampfa znajdowały się w stanie chaosu i potrzebowały czasu, aby móc znów rozpocząć zadania zaczepne. Wymagały one gruntownej reorganizacji i uzupełnień. W bitwie tej, ochrzczonej później mianem jesiennej bitwy nad jeziorami mazurskimi, wzięło udział łącznie 188 batalionów niemieckich i 248 rosyjskich. Rosjanie mieli zatem przewagę 60 batalionów, ale o 114 dział polowych (858 do 744) i 36 dział cięŜkich (108 do 72) mniej. Po raz kolejny dały o sobie znać błędy w dowodzeniu. Armia wileńska rozciągnięta była w kordonie długim na 190 km, pasywnie oczekując natarcia Niemców, którym oddano inicjatywę. Brakowało koordynacji między poszczególnymi jednostkami, ducha bojowego i chęci odniesienia zwycięstwa. KaŜdy z dowódców korpusów myślał wyłącznie o ocaleniu własnej skóry. Zupełnie niewidoczna była

18

Z a w a d z k i , op. cit., t. 2, Weltkrieg.... op. cit., Bd. 2, s. 292-304.

s.

283-291;

Daniloff.

op.

cit.,

s. 268-274;

182

przewaga Rosjan w kawalerii (5 1/2 dywizji), która mogła albo osłaniać odwrót, albo działać na południe od Węgorzewa, co powaŜnie utrudniłoby Niemcom przeprowadzenie manewru okrąŜającego. Rosjanie pozostawili takŜe w niedalekich twierdzach aŜ 88 batalionów, 18 szwadronów i 176 dział. Działania ze strony 2. i 10. Armii prowadzone były bez koordynacji i zdecydowania. Straty wojsk Rennenkampfa były znaczne. Niemcy wyliczyli je na 75 tys. zabitych i rannych oraz 45 tys. jeńców, czyli ponad połowę stanów armii, zaś Rosjanie na 10 tys. mniej (30 tys. jeńców i 75 tys. zabitych i rannych). Sukces mógł być większy, lecz niemieckiej kawalerii, słabszej liczebnie od rosyjskiej, nie udało się na czas przeciąć głównych dróg odwrotu Rosjan. Najdotkliwsze straty poniosły lewoskrzydłowe korpusy II i XX, którym zamknięto najkrótsze linie odwrotu i stłoczono na niewielkiej przestrzeni. W ręce Niemców wpadło 150 dział róŜnego kalibru. Sami stracili 9 tys. ludzi, z czego 1500 przypadało na XVII Korpus. Jego dowódca został uhonorowany za bitwę KrzyŜem śelaznym I Klasy (medal II Klasy otrzymał jeszcze w 1870 r., za udział wojnie niemiecko-francuskiej!). W pościgu stosunkowo dotkliwe straty poniósł takŜe XI Korpus. Łącznie w bitwach pod Tannenbergiem i nad jeziorami mazurskimi Rosjanie stracili 250 tys. ludzi (z czego 150 tys. to jeńcy) i 500 dział. Straty niemieckie w zabitych, rannych, jeńcach i zaginionych wyniosły 37 tys.19 W dniu 16 września rosyjskie dowództwo wydało następujący komunikat w tej sprawie: „Szybkie i zdecydowane wkroczenie armii Rennenkampfa do Prus Wschodnich i nasze rozstrzygające zwycięstwa w Galicji nad liczącą ponad milion ludzi armią austriacko-węgierską, zmusiły Niemców do przerzucenia znacznej części swych wojsk ze swej zachodniej granicy. Między 28 sierpniem a 7 wrześ-

19

Z a w a d z k i , op. cit., t. 2. s. 291-294; Weltkrieg.... op. cit., Bd. 2, s. 314-317.

183

niem Niemcy nieustannie przesyłali na swój front wschodni wzmocnienia. Później zaczęli operacje między jeziorami mazurskimi, w dobrze im znanej okolicy, w której występuje mnóstwo wąskich przesmyków między lasami i jeziorami. Ruszyli oni swym prawym skrzydłem i grozili rozwinięciem znacznych sił na linii Nordenburg—Gołdap—Suwałki, ale natrafili na opór naszych oddziałów zabezpieczających lewe skrzydło, które z pełnym poświęceniem powstrzymywały napór nieprzyjaciela. 14 września, po walkach, które kosztowały nieprzyjaciela wiele strat, wszystkie nasze wojska wycofały się z tej zagroŜonej pozycji i zajęły nowe pozycje wyjściowe do dalszych operacji"20. Oczywiście odmiennie przebieg wydarzeń relacjonował komunikat niemieckiego sztabu generalnego z 12 września: „Armia generała Hindenburga po kilkudniowych walkach całkowicie pobiła rosyjską Armię Wileńską. Odwrót Rosjan przerodził się w ucieczkę. W pościgu generał Hindenburg przekroczył juŜ granicę i melduje o wzięciu dotychczas 10 tys. zdrowych jeńców i zdobyciu około 80 dział. Poza tym zdobyto karabiny maszynowe, samoloty i pojazdy róŜnych typów. Łupy wojenne stale rosną"21.

20 21

Völkerkrieg..., op. cit., Bd. 2, s. 40. TamŜe. s. 38.

EPILOG Po klęskach w Prusach Wschodnich w Rosji rozpoczęto intensywne poszukiwania winnych. Posypały się dymisje. Artamonowa zdymisjonowano i skazano na doŜywotnie więzienie za odwrót spod Uzdowa w dniu 27 sierpnia i składanie dowódcy armii fałszywych meldunków o swym połoŜeniu, a jego następcę Sireliusa za odwrót spod Nidzicy 31 sierpnia. Ze stanowisk dowódców korpusów zwolniono Błagowieszczeńskiego za nieudolne dowodzenie w dniach 26—30 sierpnia i Kondratowicza za opuszczenie swych wojsk w trakcie bitwy. Jeszcze 11 września Rennenkampt odwołał swego szefa sztabu gen. Mileanta. Z kolei śyliński zaproponował Stawce odwołanie Rennenkampfa, lecz ta zdecydowała się pozbawić stanowiska właśnie jego. Nowym dowódcą frontu północno-zachodniego został gen. Mikołaj Ruski, który w ostatnich tygodniach wsławił się w Galicji. Rzeczywiście, wina za katastrofę pod Tannenbergiem w duŜej mierze spoczywała na śylińskim. Ciekawą charakterystykę tej postaci przedstawił Zawadzki: „Był to jeden z tych wodzów, jakich historia zna wielu — wytwórca planów i rozkazów operacyjnych, daleki od Ŝycia i swych wykonawców. Ograniczywszy swą rolę dowódcy do wydawania rozkazów, wydawał je z najgłębszym przekonaniem w ich cudowną moc skuteczną. Przeprowadzenie było rzeczą wykonawców i ta strona była mu najzupełniej obca.

185

w nią starał się jak najmniej wnikać. Skoro coś się psuło i nie s/.ło jak zamierzał, znów stosował ten sam środek — wydawał nowy rozkaz lub napomnienie. 1 tak przez cały czas, aŜ do katastrofy. Po katastrofie zaś pocieszał siebie i innych nowym planem i nowym rozkazem. Tacy wodzowie nie rozumieją nigdy, Ŝe rozkazy wydaje się łatwo, lecz wykonywa się je krwią i trudem Ŝołnierza. ToteŜ zamiast zwycięstwa zbierają tylko krwawe Ŝniwo swej łatwości rozkazywania, w tysięcznych daremnych ofiarach krwi i trudu Ŝołnierskiego"1. TakŜe postawa Rennenkampfa wzbudziła u jego przełoŜonych powaŜne zastrzeŜenia. Jednak dopiero po bitwie pod Łodzią w listopadzie 1914 r., gdzie po raz kolejny zachował się biernie został zwolniony ze słuŜby. Poza zarzutami o nieudolności, podnosiły się głosy oskarŜające go wręcz o zdradę — z pochodzenia był wszak Niemcem bałtyckim. Do winy za poraŜki poczuwał się i sam wódz naczelny. Wielki ksiąŜę zatelegrafował bowiem na początku września do cara: „Przyznaję publicznie, Ŝe nie zdołałem dopilnować wydanych przeze mnie poleceń, dlatego kładę moją winną głowę u stóp Waszej Wysokości". Car nie zdecydował się jednak na jego dymisję. Jeszcze nie. W Rosji zapanowała istna antyniemiecka fobia. Jeszcze w ostatnim dniu sierpnia car wydał ukaz zmieniający nazwę stolicy z Petersburga na słowiańsko brzmiący Piotrogród, co nota bene dało Niemcom sposobność do Ŝartu, Ŝe juŜ na początku wojny zdobyli stolicę wroga. Zakazano uŜywania języka niemieckiego w miejscach publicznych. Przyczyn klęsk doszukiwano się w rzekomej niemieckiej siatce szpiegowskiej, do której naleŜeć mieli głównie śydzi. O przynaleŜność do niej oskarŜano po cichu nawet pochodzącą z Niemiec carycę. W marcu 1915 r. pod zarzutem zdrady i przekazania tajemnic wojskowych został aresztowany i uznany winnym zarzucanych mu czynów były

1

Z a w a d z k i , op. cit.. t. 2. s. 267.

186

komendant granicznego posterunku Ŝandarmerii w Wierzbołowie i późniejszy bliski współpracownik ministra wojny gen. Suchomlinowa podpułkownik Sergiusz Miasojedow. Wyrok wykonano bezzwłocznie w warszawskiej Cytadeli. Zresztą jeszcze przed wojną Suchomlinow był podejrzewany o szpiegostwo i nawet pojedynkował się w obronie swej czci z liderem partii Oktiabrystów Aleksandrem Guczkowem. Z Moskwy wydalano osoby mające niemiecko brzmiące nazwiska, w duŜej mierze — śydów. Natomiast dygnitarze zmieniali swe niemieckie nazwiska na rosyjskie2. Los dla rosyjskich uczestników bitwy pod Tannenbergiem nie okazał się łaskawy. Jak wiemy, przygnieciony rozmiarem klęski, Samsonow popełnił samobójstwo w lasach pod Wielbarkiem. Jego zwłoki pozbawione wszelkich dystynkcji odnalazł i pochował w bezimiennej, samotnej mogile, niedaleko leśniczówki Karolinkenhof miejscowy leśniczy. Pokonując wszelkie trudności wdowa po Samsonowie, jako siostra Czerwonego KrzyŜa, przybyła do Niemiec i odwiedzała obozy jenieckie w poszukiwaniu informacji o męŜu. W poszukiwaniu miejsca pochówku niefortunnego dowódcy Armii Warszawskiej zaangaŜowały się takŜe władze niemieckie. Jego mogiła została odnaleziona dopiero jesienią 1915 r. Pomogły w tym wskazówki oficerów, towarzyszących mu w ostatnich godzinach Ŝycia oraz zabranie zwłokom przez leśniczego złotego zegarka i wisiorka z portretem rodzinnym. W trakcie ekshumacji okazało się, Ŝe ciało Samsonowa spoczywało w suchym piasku, przez co zachowało się w dobrym stanie. Zostało ono z honorami wojskowymi przeniesione na pobliski dworzec kolejowy w Przezdzięku Wielkim i poprzez neutralną Danię i Szwecję przetransportowane do Rosji. Tam spoczęły w rodzinnym grobowcu w pobliŜu Charkowa. Miejsce śmierci dowódcy Armii Narwiańskiej

2

Ludwik

Bazylo w .

Dzieje Rosji

1801-1917. Warszawa 1970. s. 610-611, 616.

187

upamiętniono kamiennym obeliskiem z napisem: ,,Generał Samsonow. przeciwnik Hindenburga, poległy w bitwie pod Tannenbergiem. 30 sierpnia 1914". Stoi on po dziś dzień. Natomiast po dymisji Rennenkampf resztę wojny spędził w Taganrogu nad Morzem Czarnym. Jesienią 1917 r. został aresztowany przez bolszewików i po tym, jak odmówił przyłączenia się do nich, rozstrzelany w marcu 1918 r. Po odwołaniu go ze stanowiska dowódcy frontu północno-zachodniego, śylińskiego pod koniec 1915 r. mianowano oficerem łącznikowym przy francuskim sztabie generalnym. Tam zapewniał o moŜliwościach ofensywnych armii rosyjskiej i ponosi przez to współodpowiedzialność za podjęcie niefortunnej decyzji o ofensywie nad jeziorem Narocz w marcu 1916 r., która miała odciąŜyć Francuzów zmagających się z Niemcami pod Verdun. W lutym 1917 r. śyliński przeszedł w stan spoczynku, a w trakcie wojny domowej zginął z rąk bolszewików w nie do końca wyjaśnionych okolicznościach. Suchomlinow miał więcej „szczęścia". W 1915 r. zwolniono go z funkcji ministra wojny, w marcu 1916 r. aresztowano, a we wrześniu 1917 r. skazano na doŜywotnie więzienie za zdradę stanu, oszustwa i naduŜycie zaufania, obarczając go główną winą za braki w zaopatrzeniu jednostek frontowych w pierwszym okresie wojny. W zamęcie rewolucji i wojny domowej Suchomlinow, jak setki tysięcy jemu podobnych, wyjechał na emigrację. Osiadł w Berlinie, gdzie napisał swe wspomnienia. Po śmierci w 1926 r. spoczął na prawosławnym cmentarzu w berlińskiej dzielnicy Tegel. Obok niego są tam pochowani m.in. ostatni carski ambasador w Rzeszy Szczerbejew czy minister spraw zagranicznych Siergiej Sazonow. Dla niemieckich dowódców Tannenberg stał się odskocznią do dalszej kariery. Hindenburga ochrzczono mianem „Wyzwoliciela Wschodu". Otaczała go aura zwycięzcy, półboga, symbolu zdecydowania i sukcesu. Stał się niemal boŜyszczem i kluczową postacią w mobilizowaniu

188

morale niemieckiego społeczeństwa, którego popularność budziła nawet zawiść samego cesarza Wilhelma II. Zaczęto masowo rzeźbić w drewnie jego drewniane pomniki. Bodaj największy wystawiono w Berlinie — tylko jego głowa miała 1,3 metra wysokości. Ambicją władz miejskich kaŜdego miasta w Niemczech było posiadanie „własnego Hindenburga". Mieszkańcy wbijali w te statuy Ŝelazne, srebrne bądź złote gwoździe zakupione od Czerwonego KrzyŜa. Zdobyte w ten sposób pieniądze szły na cele związane z wojną. Przed pomnikami urządzano uroczystości patriotyczne, mające podtrzymać morale na zapleczu frontu. Na cześć Hindenburga pisano wiersze, a dzieci uczyły się o nim w szkołach. Według niemieckiego bankowca odpowiedzialnego przez większość wojny jej finansowanie Karla Helffericha: .,Radość [z powodu zwycięstwa pod Tannenbergiem — P.Sz.] w całych Niemczech była bezgraniczna. Nazwiska Hindeburga i Ludendorfła były na ustach wszystkich, a do uzyskanej przez nich jednym uderzeniem popularności w ciągu całej wojny Ŝaden inny wojskowy ani polityk nawet się nie przybliŜył"3. JuŜ w listopadzie 1914 r. Hindenburga mianowano dowódcą frontu wschodniego (Ober Ost), a Ludendorffa — jego szefem sztabu. Obaj, wbrew opinii szefa sztabu generalnego Ericha Falkenhayna, uwaŜali, Ŝe rozstrzygnięcie wojny leŜy na wschodzie, postulując przegrupowanie tam większości niemieckich sił i dokonanie gigantycznego manewru oskrzydlającego. Na tym tle między Hindenburgiem a Falkehaynem często dochodziło do sporów. Ostatecznie po przystąpieniu do wojny Rumunii w sierpniu 1916 r. i niepowodzeniu w bitwie pod Verdun, Hindenburg został mianowany szefem sztabu generalnego, a Ludendortf — naczelnym kwatermistrzem. Obaj aŜ do końca października 1918 r. pozostawali najwaŜniejszymi osobami w państwie, usuwając w cień nawet cesarza.

3

Karl H e l f f e r i c h . Der Weltkrieg, Bd. 2. Berlin 1919. s. 21.

189

Po wojnie Ludendorff i Hindenburg odrzucali odpowiedzialność za klęskę, obarczając ją polityków, którzy rzekomo nie dali armii wygrać. Tak narodziła się legenda o „ciosie w plecy", m.in. dzięki której Hitlerowi udało się dojść do władzy. Sam Ludendorff w latach 20. XX wieku współpracował z NSDAP. W marcu 1925 r. bez większego powodzenia startował w wyborach prezydenckich. Wtedy właśnie na prezydenta republiki niewielką większością głosów wybrano Hindenburga. Widziano w nim uosobienie starej monarchii i porządku, swoistego „zastępczego cesarza". Hindenburg zmarł w sierpniu 1934 r., podczas sprawowania drugiej kadencji. Ludendorff przeŜył go o trzy lata4. Bitwa pod Tannenbergiem zapoczątkowała wojenną karierę Augusta Mackensena. Wkrótce po niej został dowódcą 9. Armii. W maju 1915 r. dowodził przełamaniem pod Gorlicami, za co został mianowany marszałkiem polowym. JuŜ jesienią tego samego roku wsławił się kampanią serbską, a w roku następnym — rumuńską. Swą sławą ustępował tylko Hindenburgowi i Ludendorff owi. Po dojściu do władzy Hitler starał się wykorzystać popularność Mackensena, zwłaszcza, Ŝe po śmierci Hindenburga pozostał jedynym Ŝyjącym marszałkiem polowym z okresu Wielkiej Wojny. Był on jednak do pewnego stopnia krytyczny wobec nowego reŜimu. W lutym 1940 r. wysłał list do naczelnego dowódcy wojsk lądowych Waltera von Brauchitscha, potępiając w nim zbrodnie dokonane przez wojska niemieckie podczas kampanii wrześniowej. Umarł w wieku 94 lat w listopadzie 1945 r.5 Natomiast Francois pomimo swych sukcesów w Prusach Wschodnich, wyrobił sobie, zresztą zasłuŜenie, opinię 4

Szerzej patrz: Werner M a s e r , Hindenburg, Warszawa 2000; Wolfgang Rugę. Hindenburg, Koln 1981. Donald James G o o d s p e e d . Ludendorff. Soldier, Dictator, Revolutionary, London 1966. 5 Szerzej patrz: Teo S c h w a r z m u l l e r , Zwischen Kaiser und Fiihrer: Generalmarschall August von Mackensen, eine politische Biographie. Padeborn 1995.

190

niesubordynowanego i nie do końca przewidywalnego. Pozostał dowódcą korpusu, odznaczając się później m.in. w bitwie pod Verdun. Po wojnie napisał kilka ksiąŜek poświęconych tematyce militarnej. Przyczyny spektakularnego sukcesu Niemców pod Tannenbergiem były wielorakie. Po pierwsze naleŜy tu wymienić nieudolność Rosjan, zwłaszcza wyŜszej kadry oficerskiej. Popełniała ona powaŜne błędy w dowodzeniu, brakowało jej inicjatywy i odpowiedzialności za wykonanie otrzymanych rozkazów, woli walki, troski o los armii i kampanii. KaŜdy pracował wyłącznie na własne konto, chcąc się ratować bądź zdobyć wojenne laury. Dowódcy korpusów błędnie oceniali swoje połoŜenie i unikali niezbędnego w takiej sytuacji ryzyka. Samsonow z kolei przez pierwsze trzy dni bitwy mylił się co do liczebności i zamiarów Niemców. Dowódca Armii Warszawskiej przekonany był, Ŝe ściga pobitego juŜ wroga, któremu nie moŜe pozwolić ujść za Wisłę. Spychanie walczącego w centrum XX Korpusu niemieckiego na północ tworzyło zachęcający obraz i aŜ do popołudnia 28 sierpnia zwycięstwo zdawało się być w zasięgu ręki. Jego błędem było takŜe rozciągnięcie armii na zbyt duŜej przestrzeni i brak koordynacji działań poszczególnych korpusów. Wyraźnie brakowało mu doświadczenia w operowaniu wielkimi jednostkami. Jego błędna ocena sytuacji wynikała takŜe z faktu zatajania przed nim karygodnej prawdy przez jego podwładnych. W swych wspomnieniach Daniłow określił to zjawisko mianem „ropienia na zdrowym ciele armii”6, który ujawnił się juŜ w pierwszych dniach kampanii. Samochwalstwo dowódców korpusów sprawiało, Ŝe Samsonow miał spaczony obraz sytuacji i nie mógł na czas podjąć środków zaradczych. Olbrzymi cięŜar winy za klęskę naleŜy przypisać dowódcom obu bocznych korpusów — Artamonowowi i Błagowieszczeńskiemu. Rozpoczęli oni odwrót w sytuacji, gdy idące

6

D a n i 1 o f f, op. cit., s. 205-206.