Nowy autorytaryzm [1 ed.] 9788365853486 [PDF]

Zitiervorschau

Spis treści

Wstęp. Dlaczego nie zagłosuję na PO? Rozdział pierwszy. Czy PiS to naprawdę populiści? Rozdział drugi. Polityka po końcu narracji Rozdział trzeci. Klasy – potrzebujemy tych różnic! Rozdział czwarty. Neoautorytaryzm Rozdział piąty. Lewicowe „tak” Zakończenie Podziękowania Nota bibliograficzna

WSTĘP

DLACZEGO NIE ZAGŁOSUJĘ NA PO? Likwidacja niezależnego Trybunału Konstytucyjnego, przejęcie mediów publicznych i zamiana ich w tubę propagandową rządzącej partii, barbarzyńskie ustawy i praktyki dotyczące przyrody, atak na niezawisłość sądów… Wszystkie te działania Prawa i Sprawiedliwości sprawiają, że coraz częściej słyszę od ludzi sympatyzujących z lewicą, że chyba przyjdzie im głosować na Platformę Obywatelską. Są to dobrzy ludzie, mający rozeznanie w polityce i naprawdę przejęci skalą destrukcji dokonywanej przez PiS. Ich myślenie na pierwszy rzut oka nie wydaje się pozbawione sensu. PiS pomimo agresywnego zawłaszczania i niszczenia państwa oraz licznych wpadek ekipy rządzącej wciąż cieszy się poparciem trzydziestu kilku procent Polaków. Nowe partie, które były nadzieją na zmianę – albo tracą zwolenników, jak Nowoczesna, albo nie są w stanie przyciągnąć nowych wyborców, jak partia Razem. W tej sytuacji być może trzeba zagryźć zęby i chwytać się tego, co jest, a nie bujać w obłokach. A jest PO, która wciąż oscyluje przynajmniej wokół 20 procent, ma parlamentarzystów, struktury i pieniądze. Poparcie dla nich wydaje się logiczne i jest wymogiem chwili. Niestety takie rozumowanie gwarantuje, że PiS będzie rządził jeszcze przynajmniej drugą kadencję. Odruchami ucieczki pod skrzydła Platformy Obywatelskiej rządzi strach. Strach może być w polityce przyprawą, ale nigdy nie będzie z niego strawnego dania. Od polityków i partii ludzie oczekują, że nie będą oni wyłącznie obsługiwać strachu, ale raczej, że stworzą świat, w którym nie będzie się trzeba bać. Świat Platformy – do pewnego stopnia także tej z czasów Tuska – to świat strachu przed Kaczyńskim. Dlatego Platforma koncentruje się na krytyce posunięć PiS-u, zakładając, że wobec horrendum działań Kaczyńskiego i jego przybocznych – Szyszki, Waszczykowskiego czy Ziobry – stary świat zyska

wystarczająco dużo uroku. Tymczasem stare czasy nie były wcale takie dobre, a gdy spojrzy się na nie z lewicowego punktu widzenia, to już naprawdę trudno nie zgrzytać zębami. Przypomnijmy tylko kilka kwestii. Zacznijmy od gospodarki. Z pewnością osiem lat rządów Platformy nie zostawiło Polski w ruinie, jednak sposób postępowania z częścią obywateli i stosunek do wydatkowania środków publicznych sprawił, że PO zasłużyła na swoją opinię nieczułych liberałów. W czasach Platformy za normę zaczęło uchodzić obchodzenie przepisów prawa pracy przez zatrudnianie ludzi na umowy-zlecenia czy nagminne korzystanie z agencji pośrednictwa pracy. Dla większości pracowników oznaczało to niepewność, mniejszą ochronę przed władzą pracodawców i funkcjonowanie w warunkach bardziej bezwzględnej konkurencji. Sprawą słusznie bulwersującą opinię publiczną stała się reprywatyzacja, w której interesy dobrze sytuowanych przedsiębiorców wykorzystujących rozmaite kruczki prawne wygrywały z dobrem publicznym i potrzebami lokatorów. Z rzadziej pamiętanych kwestii warto przypomnieć choćby zamrożenie na sześć lat progu uprawniającego do pobierania świadczeń z opieki społecznej. Sprawiło to, że w czasach, które ciężko określić jako kryzysowe, stopa ubóstwa skrajnego (oznacza to brak zaspokojenia zupełnie podstawowych potrzeb) wzrosła z 5,6 procent w 2008 roku do 6,7 procent w roku 2011. Udział wydatków na zabezpieczenie społeczne spadł z 18,3 procent PKB w 2002 do 16,7 procent w 2010 roku. Trudno tę strategię uznać za coś innego niż ignorowanie tych, którzy znaleźli się za burtą, a wspomaganie tych, którzy sobie radzą ich kosztem. Chociaż PO pod koniec swoich rządów starała się wprowadzić korekty w swojej polityce społecznej – warto w tym miejscu przypomnieć projekt „złotówka za złotówkę” zakładający wypłatę zmniejszonych świadczeń dla tych, którzy przekraczają próg dochodowy uprawniający do korzystania z pomocy państwa – ale zmiany te były zbyt małe i zbyt późne, by zmienić wizerunek PO, na który ciężko pracowała przez kilka lat. Donald Tusk dość dobrze zdawał sobie sprawę z kierunku rozwoju sfery publicznej przekształcającej się coraz bardziej pod wpływem internetu. Pomimo tego z rozmysłem osłabił telewizję publiczną, przyznając, że sam nie płaci abonamentu, i sugerując, że to samo mogą zrobić obywatele. Po jego wystąpieniu wpływy z abonamentu znacznie spadły, a w mediach rozhulała się bezwzględna konkurencja o uwagę widza

i czytelnika, która doprowadziła do spłycenia debaty publicznej. W podobny sposób rząd Tuska postąpił z publicznymi uczelniami, narzekając na ich niskie pozycje w rankingach i wprowadzając reformy, których celem miało być osiągnięcie światowej jakości. Niestety nie towarzyszyło temu jednak przeznaczenie na naukę światowych nakładów, co wielu akademików słusznie komentowało jako próbę lotu w kosmos w kapciach. Efektu w postaci wzrostu pozycji w rankingach nie było – na krótko najlepsze polskie uniwersytety spadły nawet do piątej setki na liście szanghajskiej – udało się natomiast obniżyć prestiż polskiej nauki i przyspieszyć exodus studentów na zagraniczne uczelnie. Patrząc na te posunięcia Tuska, ciężko nie zauważyć, że jego strategią było osłabianie ośrodków władzy, których nie kontrolował. Jeśli ktoś o tym milczy, nie jest zbyt wiarygodny w krytyce Kaczyńskiego. Skala tego procederu jest oczywiście różna, ale kierunek – wzmacnianie władzy politycznej kosztem innych ośrodków wpływu – ten sam. Politycy PO włożyli też sporo wysiłku w przygotowanie dusznej ideowej atmosfery, którą teraz oddychamy. Czy można ze zgrozą śledzić nacjonalistyczne manifestacje 11 listopada i załamywać ręce nad kultem żołnierzy wyklętych, a jednocześnie nie pamiętać, że to dzięki inicjatywie Bronisława Komorowskiego w 2011 roku ustanowiono 1 marca ich świętem? Łatwo było przewidzieć, że oznacza to szerokie otwarcie drzwi dla nacjonalizmu i szowinizmu. Pamięć oparta na zasadzie, że wszystko, co było antykomunistyczne, zasługuje na uznanie, jest wyrazem ideowej i etycznej infantylności ludzi Platformy. Czy zastanowili się oni kiedykolwiek, jaką Polskę chciałby zbudować Ogień, mordujący słowacką ludność cywilną, albo Łupaszka odpowiedzialny za śmierć litewskich kobiet i dzieci w Dubinkach? Naprawdę ma znaczenie, kogo czyni się narodowych bohaterem, a PO za swoich rządów ochoczo dokładała drew do nacjonalistycznego pieca, próbując udowodnić (nie bardzo wiadomo komu) swój niezłomny patriotyzm. I wreszcie kwestia uchodźców. To nie kto inny jak Ewa Kopacz uczynił wiele, żeby zniszczyć istniejące w Polakach odruchy solidarności i odpowiedzialności za osoby dotknięte wojną na Bliskim Wschodzie. Jeszcze przed wakacjami 2015 roku CBOS przeprowadził badanie dotyczące uchodźców wojennych i ponad połowa badanych – 58 procent – była za ich przyjęciem i udzieleniem im czasowej pomocy w naszym kraju,

a 14 procent chciało im pozwolić na osiedlenie się w Polsce. To były rozłączne odpowiedzi, więc przychylnych uchodźcom było w sumie 72 procent badanych! Do tego, że zamiast entuzjazmu pojawiły się wątpliwości, doprowadziło kluczenie Ewy Kopacz w tej sprawie, będące zresztą kwintesencją rządów opartych na strachu. Premier uznała, że część Polaków boi się uchodźców, a więc by nie stracić ich poparcia przed wyborami, wypuszczała sygnały, że rząd nie jest przychylny ich przyjęciu. Polacy boją się też jednak Unii Europejskiej (na przykład, że zabierze fundusze strukturalne i nie będzie za co wyremontować chodnika w naszym miasteczku), powiemy zatem, że musimy przyjąć niewielką liczbę uciekających przed wojną, bo inaczej mogą nas spotkać nieprzyjemności ze strony Brukseli. Gdy lider rządu wysyła do obywateli przekaz, że jest się czego bać – uchodźców, Unii Europejskiej – trudno oczekiwać, że ludzie pozostaną niewzruszeni w swoim entuzjazmie. Gdy w tej atmosferze pojawiły się jeszcze informacje o przeprowadzonych przez ISIS listopadowych zamachach w Paryżu, naprawdę trudno się dziwić, że wybory wygrała partia, która zapowiedziała, że nie będzie się bała dyktatu Brukseli w kwestii uchodźców. Najlepszą wizytówką obecnej kondycji PO jest jej lider Grzegorz Schetyna. Jego wybór na przewodniczącego po spektakularnej klęsce wyborczej PO w 2015 roku był dowodem na to, że partia koncentruje się nie na wyzwaniach związanych z nową sytuacją polityczną, ale na wewnętrznych układankach personalnych: skoro Schetyna był przedstawicielem frakcji odsuniętej przez Tuska, a Kopacz była Tuska spadkobierczynią, więc gdy Kopacz przegrała wybory, „naturalnym” kandydatem na przewodniczącego został pozostający do tej pory na bocznicy Schetyna. Wybór ten i stojąca za nim logika są wyrazem pierwszeństwa dawanego w PO wewnętrznym hierarchiom i wpływom, a nie przywództwu poszukującemu rozwiązań i kontaktu z nową polityczną publicznością. W tym sensie późna Platforma przypomina późne SLD, w którym za polityczną mądrość uchodziła myśl, że po rządach prawicy zawsze w końcu przychodzi czas na lewicę, a ludzie muszą wybierać miedzy dwiema opcjami. Niedługo potem liderzy SLD komentowali już wydarzenia jako ekspolitycy. Dziś podobna atmosfera wydaje się panować w PO, które wierzy, że i tak kiedyś sięgnie po władzę, ponieważ ludzie nie

tyle będą chcieli Schetyny, ile przede wszystkim nie będą już chcieli Kaczyńskiego. Takie podejście ma szalenie negatywny wpływ na cały klimat polityczny w Polsce. Rozdającym karty pozostaje Jarosław Kaczyński i to do niego należy polityczna inicjatywa. Politycy partii sejmowych nastawieni są na punktowanie jego potknięć, ale nie bardzo potrafią stworzyć wrażenie, że przyszłość może być czymś więcej niż powrotem do przeszłości, czyli czasów, gdy Kaczyński jeszcze nie rządził. Dzieje się to nawet wobec dużej skali protestów społecznych przeciwko poszczególnym posunięciom PiS-u. Jest tak, jakby opozycyjne partie i społeczeństwo kompletnie ze sobą nie współgrały. Częściowo wynika to z antypolitycznego charakteru demonstracji, ale trudno tym charakterem tłumaczyć wszystko. Jest tak, jakby entuzjazm i energia protestów nie napotykały odpowiedniego wyrazu w gestach i słowach politycznych liderów. Oni swoją postawą, emocjami i hasłami wyrażają tęsknotę za starym, w protestach z kolei, choć są przede wszystkim wymierzone przeciw Kaczyńskiemu, wyraża się już raczej tęsknota za czymś nowym. Last but not least liderzy Platformy nie są w stanie pokonać największego sprzymierzeńca Jarosława Kaczyńskiego, jakim jest demobilizacja znacznej części elektoratu centrowego i lewicowego. Są to ludzie zawiedzeni, którzy mają poczucie, że polityka traci sens. Nie widzą liderów, którzy broniliby ważnych dla nich wartości i spraw. Swoje poglądy coraz bardziej traktują niczym sprawę prywatną, nie widząc żadnej nadziei na to, że znajdą one wyraz w jakimś projekcie zmiany politycznej. Ani PO, ani tym bardziej jakaś wielka koalicja, której PO byłaby rdzeniem, nie zmobilizują ich do głosowania. Rozmywanie tożsamości i poszukiwanie najmniejszego wspólnego mianownika w niechęci wobec rządów PiS nie spowoduje aktywizacji tych wyborców. Oni chcą czuć dumę ze swoich wartości, mieć wiarygodną reprezentację i nadzieję na to, że ich poglądy nie będą traktowane jako błąd statystyczny, ale jako realna propozycja zmieniania ich kraju. Nie chodzi zatem o to, że dla nieobecnej dziś w parlamencie lewicy istnieje jednak jakieś miejsce na dzisiejszej (jutrzejszej) politycznej scenie. Chodzi o to, by zrozumieć, że bez niej nie ma szans na położenie kresu rządom Prawa i Sprawiedliwości. Sama ta konieczność nie oznacza oczywiście, że zmaterializuje się partia i lider, którzy wypełnią czekające na

nich zadanie. Na razie pozycja lewicy jest wątła i dzieje się tak zasłużenie. Lewica zorganizowana w partie i stowarzyszenia, ale także ta rozsiana w pismach i publicystyce cierpi dziś na brak dobrej diagnozy tego, co jest źródłem potęgi PiS-u, powiela stare formuły i recepty, a często zadowala się rozgrywaniem dawnych bitew. Żeby odbudować swoją pozycję, musi więc w pierwszym rzędzie pozbyć się własnych słabości, o których traktować będzie następny rozdział.

ROZDZIAŁ PIERWSZY

CZY PIS TO NAPRAWDĘ POPULIŚCI? Jeśli chodzi o krytykę rządów Prawa i Sprawiedliwości, głównym intelektualnym punktem odniesienia dla lewicy są analizy populizmu, które pojawiły się ponad dekadę temu na fali sukcesów prawicowych polityków w różnych europejskich krajach (między innymi w Austrii, we Francji czy w Polsce). Według tych diagnoz populiści stanowili odpowiedź na wykluczenie z głównego nurtu debaty publicznej zagadnień konfliktu interesów, redystrybucji i krytyki kapitalizmu. Winę za to ponosić miała przede wszystkim lewica polityczna lat 90., która zachłyśnięta obietnicami nieograniczonego rozwoju gospodarczego po upadku realnego socjalizmu pozostawała ślepa na negatywne efekty działania kapitalistycznych mechanizmów i wierzyła, że rynek (zgodnie z obietnicami liberałów) rozwiąże wszelkie problemy związane z nierównościami, biedą i wykluczeniem. Przyłączała się do neoliberalnych projektów deregulacji, prywatyzacji, ograniczania deficytów budżetowych i obniżania podatków. Ochoczo porzuciła język walki klas na rzecz zainteresowania kwestiami polityki życia – tożsamościami seksualnymi, aborcją, eutanazją, ekologią czy mniejszościami kulturowymi – co było postrzegane przez nią jako rodzaj przejścia od brudnej polityki interesów do czystej polityki wartości. Brudne problemy oczywiście nie znikały, raczej tylko zyskiwały na sile, ale przez jakiś czas odbywało się to w sposób ukryty. Nie trwało to jednak długo i wkrótce dały o sobie znać. Ludzie osamotnieni przez lewicę zwrócili się w stronę populistów, którzy stanęli w obronie ich interesów, łącząc krytykę elit i negatywnych stron kapitalistycznej globalizacji z hasłami niechęci do mniejszości, mizoginią i homofobią. Specyfiką tej populistycznej polityki było to, że jeśli tylko populistom udawało się zdobyć władzę, radykalnej retoryce antyestablishmentowej i pompowaniu godności zwykłego człowieka towarzyszyła zazwyczaj polityka będąca kontynuacją tej neoliberalnej. Wyglądało to na perpetuum mobile. Neoliberalna polityka prowadziła do stworzenia ekonomicznej frustracji

znajdującej wyraz w populizmie, który z kolei pogłębiał tworzenie nowych pokładów ekonomicznej frustracji kanalizowanej w populistycznej retoryce. Rolą lewicy wybudzonej ze snu o „trzeciej drodze” miało być włożenie kija w szprychy tej wspaniale działającej maszyny. Wymagało to jednak porzucenia złudzeń charakterystycznych dla socjaldemokracji lat 90. Hasłami wywoławczymi odrodzonej lewicy miały stać się na powrót konflikt, klasa i redystrybucja. Celem było odbicie populistycznym partiom wyborców pokrzywdzonych przez neoliberalizm i przywrócenie racjonalnej debaty o podziale bogactwa, która jest podstawowym warunkiem istnienia stabilnych i tolerancyjnych społeczeństw. Należało zdemaskować populistyczne polityki gospodarcze i wykazać, że nie służą one wcale zwykłym ludziom, a antyestablishmentowe slogany pozwalają obsłużyć przede wszystkim interesy kapitalistycznych elit. Ta opowieść pasowała dość dobrze do tego, jak wyglądała sytuacja w Polsce kilkanaście lat temu. W sferze publicznej dominowała retoryka bezalternatywności dla kształtu reform gospodarczych po 1989 roku. Za jedynych prawdziwych ekonomistów uchodzili ci, którzy mówili o obniżaniu podatków, uwalnianiu gospodarki od nadmiernych regulacji i konieczności prywatyzowania państwowych firm. Związki zawodowe były złem wcielonym. Problemy takie jak bieda, nierówności czy bezrobocie wynikały ze strachu przed wprowadzeniem głębszego urynkowienia i miały zniknąć, jeśli tylko rządzący zdobędą się na większą odwagę. W tej atmosferze lewicowe rządy Sojuszu Lewicy Demokratycznej po 2001 roku dokonały szeregu reform, które można określić jako neoliberalne. Rząd Millera obniżył podatek dla firm do 19 procent. Rząd Belki zderegulował Kodeks pracy, wprowadzając możliwość zatrudniania na umowach śmieciowych, obciął dotacje dla barów mlecznych i zlikwidował fundusz alimentacyjny wypłacający świadczenia samotnym matkom, które nie otrzymywały na czas alimentów od ojców swoich dzieci. Jednocześnie nabrzmiewały problemy społeczne. Bezrobocie biło historyczne rekordy, osiągając w 2002 roku 20,6 procent. Dramatycznie narastały nierówności dochodowe, osiągając maksimum w 2005 roku, gdy współczynnik Giniego wynosił dla Polski 0,356 (w słynącej z rozwarstwienia Rosji wskaźnik ten wynosił 0,413 – przy czym 1 oznacza maksymalne nierówności dochodowe). Rosły obszary biedy i ponad połowa Polaków znajdowała się poniżej minimum socjalnego.

W tej sytuacji poparcie zdobywać zaczęły prawicowe partie, które powstały na gruzach Unii Wolności i AWS-u, czyli Platforma Obywatelska i Prawo i Sprawiedliwość. Dość zgodnie krytykowały one postkomunistyczną lewicę i zapowiadały wspólne nowe ustrojowe otwarcie – IV Rzeczpospolitą. W tym miejscu konieczne jest przywołanie elementu, który nie do końca pasuje do analizy populizmu rozwijanej na zachodzie Europy. W Polsce od drugiej połowy lat 90. w zasadzie nieobecne są w głównym nurcie debaty kwestie polityki życia. Lewica nie dotyka tak zwanych spraw światopoglądowych w zamian za poparcie, które wyraził Kościół dla wstąpienia do Unii Europejskiej i polityki międzynarodowej polskiego rządu. Do rangi symbolu urosła ulotka wyborcza, na której kandydat SLD na posła prezentował się z biskupem, gdy razem żegnali żołnierzy wylatujących do Afganistanu. Za pewien ekwiwalent konfliktów światopoglądowych od biedy uznać można dyskusje nad rozliczeniem starego systemu i przeprowadzeniem lustracji oraz dekomunizacji. Rozwinęły się one potem w prawicową krytykę układu, czyli sieci niejasnych powiązań o korupcyjnym charakterze, którym IV RP położyć miała kres. Źródłem poparcia dla prawicowych partii nie była zatem pierwotnie artykulacja ekonomicznej niedoli ludu, ale recykling polskiej wersji wojen kulturowych. Dopiero gdy w wyborach prezydenckich rywalizowali ze sobą Donald Tusk i Lech Kaczyński z obozu tego drugiego wyszło hasło przeciwstawiające sobie Polskę solidarną reprezentowaną przez kandydata PiS i Polskę liberalną, której wcieleniem była PO. Ten moment uznać można za akt założycielski nowej politycznej epoki, w której spór polityczny będzie koncentrował się na podziale między PO i PiS-em. Od tego momentu PiS staje się też partią idealnie pasującą do schematu analizy populizmu. Głosi retorykę socjalną, domaga się uznania godności zwykłych ludzi, krytykuje elity i prowadzi ostrą politykę wymierzoną w mniejszości, czego dobitnym świadectwem były choćby zakazy marszów środowisk homoseksualnych. Jednocześnie PiS nie tylko nie odwraca logiki reform ekonomicznych swoich poprzedników, ale pogłębia je dokładnie w tym samym kierunku. Likwiduje podatki od spadków, otwierając drogę do dużych transferów majątkowych utrwalających społeczne nierówności, obniża składkę rentową i likwiduje najwyższy próg podatku dochodowego, zmniejszając progresję podatkową. Na domagające się wyższych płac

pielęgniarki wysyła policję, żeby zepchnęła je spod kancelarii premiera, czym rozpoczyna jeden z bardziej znaczących protestów społecznych w dziejach III RP – „białe miasteczko”. W tych warunkach interpretacja sytuacji w kategoriach populizmu pozwalała lewicy (przede wszystkim tej niezwiązanej z SLD) uczestniczyć w procesie politycznym na własnych prawach w charakterze siły, która może wyprowadzić politykę ze sztucznego sporu między zwolennikami rynku a pozornymi rzecznikami ludu. Populiści bowiem tylko mówią, że chcą pomóc zdominowanym, gdy tak naprawdę chodzi im o sprawowanie władzy i pozostawienie spraw po staremu. Nie tylko w głębi duszy, ale nawet całkiem otwarcie pogardzają ludem, gdy tylko ten zaczyna się samoorganizować i nie wpisuje się w ich scenariusz polityczny. Tak, rzeczywiście potrzebujemy konfliktu i redystrybucji, z tym że nie populistycznej retorycznej podróbki, ale lewicowego oryginału. Można dyskutować, na ile forsowanie tej diagnozy okazało się politycznie skuteczne, ale z pewnością otworzyło drogę do zalegalizowania w sferze publicznej nieobecnego wcześniej języka zwracającego uwagę na sprzeczności interesów, negatywne strony kapitalizmu i nieodzowną rolę państwa w regulowaniu procesów gospodarczych. Gdy jednak dziś lewica posługuje się schematem używanym i użytecznym w czasach pierwszego PiS-u, trudno pozbyć się wrażenia, że lewica jest świetnie przygotowana, tylko że na poprzednią wojnę. Po pierwsze, nie można ignorować społeczno-gospodarczego kontekstu, w jakim PiS zdobywa władzę w 2015 roku. Nie twierdzę, że za PO żyliśmy w najlepszym ze światów, ale ostatnie dziesięć lat znacznie różni się od całej dekady poprzedzającej zwycięstwo PiS-u z 2005 roku. Od dziesięciu lat w zasadzie systematycznie spadało bezrobocie. W 2007 roku wynosiło ono wciąż 15,1 procent, natomiast w czerwcu 2015 roku już 10,2 procent. Poza tym rosły realne płace. Przez dekadę wzrosły one o 50 procent! Działo się to przy jednocześnie zmniejszającym się rozwarstwieniu dochodowym. Po szczycie z 2005 roku zaczęło ono spadać i w 2011 współczynnik Giniego wyniósł 31,1, czyli zbliżył się do europejskiej średniej wynoszącej wtedy 30,7. Jeszcze raz: nie twierdzę, że zniknęły wszystkie problemy, ale Polska 2015 nie przypominała już Polski 2005. Kiedyś słyszeliśmy o wspaniałym wzroście gospodarczym, ale widzieliśmy bezrobocie, brak perspektyw i bogacących się bogatych. Po

dziesięciu latach od wstąpienia do Unii Europejskiej większość Polaków jednak skorzystała ze wzrostu, a lęki, jakie mieli na przełomie wieków: Czy znajdę pracę? Czy będę miał z czego żyć? – odeszły w przeszłość. W 2005 roku siła nabywcza płacy w Polsce stanowiła 46 procent płacy francuskiej i 50 procent hiszpańskiej; dziś odpowiednio jest to 64 procent i 77 procent. Obecnie więcej dzieli Bułgarię od Polski niż Polskę od Hiszpanii. W tym właśnie kontekście umieszczać trzeba nośność dyskursu o „dziadowskim” państwie, który robił furorę w 2015 roku. Nie funkcjonuje ono gorzej niż dziesięć lat temu, ale są wobec niego dużo większe oczekiwania. PiS doskonale zdawał sobie sprawę z tej zmiany i dlatego zarówno kampania prezydencka Andrzeja Dudy, jak i parlamentarna Prawa Sprawiedliwości nie opierały się wcale na artykułowaniu gniewu, ale odwoływały się do rosnących aspiracji. Dobra zmiana miała pozwolić Polakom na realizację marzeń, a nie dawać nadzieję na wydobycie się z sytuacji bez wyjścia. Sztandarowa propozycja wyborów, czyli program Rodzina 500+ to w zasadzie deklaracja, że jako wspólnotę stać nas już na to, żeby wspierać rodziny z dziećmi i dołączyć tym samym do większości krajów Unii, gdzie funkcjonują tego typu programy. Duda i Szydło prezentowali się jako lepsi politycy centrum, rodzaj PO 2.0. Na pewno nie występowali jako ludowi mściciele pokrzywdzonych i niewysłuchanych. Po wyborach sprawy potoczyły się w nieco innym kierunku, ale dość powszechne zaskoczenie, że tak się stało, wynikało właśnie z rozziewu między treścią kampanii a działaniami po zwycięskich wyborach. Okazało się, że Kaczyński odwoływał się do marzeń Polaków cynicznie, żeby zrealizować swoje marzenie o pełni władzy. W pewnej kwestii PiS pozostał jednak stały. Partia i rząd z pełną determinacją wprowadziły program 500+, potwierdzając tym samym, że nie mamy do czynienia z partią populistyczną w starym stylu, która tylko używała retoryki socjalnej, żeby realizować neoliberalne plany. Jest wręcz przeciwnie. PiS 2.0 łączy socjalną politykę z niespotykaną wcześniej centralizacją władzy i atakami na niezależne od siebie instytucje i reguły, w jakikolwiek sposób tę centralną władzę krępujące. Co w tej sytuacji daje lewicy trzymanie się populistycznego schematu? Nic albo prawie nic. W każdym razie nic, co zapewniałoby jej uczestniczenie w procesie politycznym na własnych prawach.

Gdy kurczowo trzymamy się populistycznego schematu i odnosimy go do bieżącej sytuacji, chcąc nie chcąc, przytulamy się do PiS-u. W końcu to PiS celnie wskazał najważniejsze problemy, jakie mamy z neoliberałami i współczesnym kapitalizmem, faktycznie reprezentuje pokrzywdzonych i wprowadza rozwiązania, których lewica by się nie powstydziła. Zamiast do krytyki rządzących, jak dziesięć lat temu, dziś populistyczny schemat służy schlebianiu im. Próba przełożenia tego schematu na strategię polityczną wychodzi dość blado, bo w zasadzie jedynym wyjściem dla lewicy staje się próba przelicytowania PiS-u w ofercie socjalnej. Tyle tylko, że oferta taka jest mało wiarygodna ze strony kogoś, kto znajduje się naprawdę daleko od procesów decyzyjnych (lewicy przecież nie ma nawet w parlamencie!), a poza tym to samo robi nie tylko cała reszta opozycji (Schetyna mówił o 500+ również na pierwsze dziecko), ale nawet PiS nieustannie też stara się przelicytować sam siebie (500+ dla małżeństw z trzydziestoletnim stażem). Najgorsze, że używanie populistycznego schematu daje lewicy coś, co w ogóle nie jest jej potrzebne. Jest to zaspokajanie własnej próżności i poczucia, że jest się po słusznej stronie historii, chociaż bierze się w niej na razie udział głównie w roli statysty. Krytykując neoliberałów, toczymy stare walki z osłabionym przeciwnikiem i cieszymy się, że łatwo przychodzi nam położenie go na łopatki. Zbytnie przywiązanie do tej krytyki sprawia, że lewicowa tożsamość staje się reaktywna, to znaczy nie może obejść się bez pokazywania wyższości i różnicy wobec innych. Zamiast poszukiwać swojego głosu, napawamy się tym, że wreszcie możemy wykrzyczeć dawnym możnym, jak bardzo nienawidziliśmy ich panowania. Problem w tym, że mamy dziś zupełnie innych panów i to na ich krytyce powinniśmy się skoncentrować. Na pewno nie służy temu ostre oddzielanie od siebie ekonomii i kultury, wpisane w schemat populistyczny. Przyznać trzeba, że od samego początku owo rozróżnienie stanowiło jego największy mankament, ale wydawało się, że jeśli ten kot będzie łapać myszy, można przymknąć oko na tę jego wadę. Tymczasem ostre przeciwstawianie sobie interesów i wartości prowadzi dziś lewicę w ślepą uliczkę. Populistyczny schemat pokazuje przecież, że to materialne interesy są absolutną podstawą życia politycznego, a wartości i tożsamości to przede wszystkim luksus, na który

mogą sobie pozwolić nieliczni. Są trzy negatywne skutki przyjęcia tej perspektywy. Po pierwsze, za ostrym podziałem na interesy i wartości idzie swoista wizja ludu. Walka o zaspokojenie materialnych potrzeb ma dla niego podstawowe znaczenie, a bycie po stronie interesów stanowi o pewnej szlachetności i szczerości, na którą nie mogą się już zdobyć przedstawiciele elit ukrywający swoje materialne interesy pod płaszczykiem wartości. Buduje to dychotomiczny obraz struktury społecznej i polityczne pytania sprowadza do kwestii wierności mniej lub bardziej mgliście rysowanemu ludowi. Po drugie, wszelkie polityczne działania i opinie ludzi uznanych (trafnie lub nie) za poszkodowanych ekonomicznie są albo akceptowane jako wyraz słusznego gniewu, albo usprawiedliwiane jako dowód skutków ekonomicznego upośledzenia. Na własne uszy słyszałem, jak ktoś inteligentny i wrażliwy bronił niechęci do uchodźców i imigrantów, mówiąc, że ludzie dobrze rozpoznają zagrożenie dla swoich interesów. Po trzecie, postawienie interesów przed wartościami sprawia, że gdy pojawia się jakiś konflikt wokół wartości, lewica musi sama przed sobą usprawiedliwiać swoje zaangażowanie, co oczywiście nie sprzyja ani autentyczności, ani mobilizacji. Schemat populistyczny sprawia dziś, że lewica nie jest w stanie rozegrać jednej ze swoich najważniejszych kart, a mianowicie karty klasowej. Żeby to wreszcie zrobić, musi porzucić ściśle ekonomistyczne ujmowanie klas i wziąć pod uwagę odrębne klasowe style życia – mieszaniny interesów i wartości – które są bardziej złożone niż podział na lud i elity. Dychotomię stosowaną przez prawicę trzeba po prostu odrzucić. Przywołuje ona podział podobny do klasowego, ale po to tylko, żeby zaraz go unieważnić, przedstawiając społeczeństwo w kategoriach jednolitego narodu, który musi się pozbyć zdegenerowanych elit. Dla lewicy powinno być to tak samo niedorzeczne jak przekonanie liberałów, że klasy nie istnieją, a społeczeństwo składa się wyłącznie z poszukujących szczęścia jednostek. Zadaniem, ale też szansą lewicy jest dzisiaj wskazanie klasowego charakteru polskiego społeczeństwa, jednak nie po to, żeby zadenuncjować ten system i domagać się jego zniesienia, ale w celu wyzwolenia nas ze złudzeń nacjonalizmu i liberalizmu i zadania pytań, jak ten system poprzestawiać, żeby Polska była bardziej demokratyczna.

W kontekście populistycznej diagnozy warto wrócić do sytuacji międzynarodowej. W krajach, które dotknął kryzys, branie pod uwagę ekonomicznej frustracji jako paliwa dla skrajnie prawicowych partii ma o wiele większy sens niż w Polsce. Tam rzeczywiście masa ludzi pozostaje bez pracy, rosną nierówności i obszary biedy. Jednocześnie w części krajów Południa – zwłaszcza w Hiszpanii i Grecji – wyrazista lewicowa krytyka neoliberalizmu i sieciowa organizacja działań przyniosły polityczny sukces i w znacznym stopniu powstrzymała pochód prawicowych populistów. Pamiętać jednak trzeba o odmiennych społeczno-ekonomicznych warunkach tych sukcesów i nie liczyć na to, że podobna dynamika pojawi się i u nas. Ważne jest to zwłaszcza w kontekście zwiększonej aktywności ruchów społecznych, którą opacznie można rozumieć jako dowód wyczerpywania się partyjnej polityki na rzecz nowych form samoorganizacji. W analizie współczesnej polityki niezwykle ważne jest uwzględnienie głębokich przemian sfery publicznej związanych z hegemonią internetu i tworzących nowe warunki dla politycznych działań i strategii. Uchwycenie tych zmian i analiza dynamiki systemu klasowego są nieodzowne dla zrozumienia dzisiejszych sukcesów PiS-u. Schemat populistyczny ani nie jest ich dobrym wyjaśnieniem, ani nie pomaga lewicy sformułować sensownej alternatywy dla rządów Kaczyńskiego. Zamiast o populizmie należy tu raczej mówić o neoautorytaryzmie, który realizuje się w specyficznych warunkach sfery publicznej zdominowanej przez internet, przy zmienionym pejzażu klasowym i tworząc nowe formy politycznego upodmiotowienia. O tym traktować będą kolejne trzy rozdziały.

ROZDZIAŁ DRUGI

POLITYKA PO KOŃCU NARRACJI Jednym z poważniejszych niedostatków w opowiadaniu o dzisiejszej Polsce jest brak dat granicznych, które pozwalałyby nam lepiej rozumieć otaczającą nas rzeczywistość. Do dyspozycji mamy głównie 1989 rok, po którym wszystko jakby jednostajnie oddalało nas od komuny. Ewentualne spory mogą dotyczyć prędkości tych procesów. Do dyspozycji jest jeszcze rok 2004, czyli moment wejścia do Unii Europejskiej, ale ważne treści, które za sobą niesie (fundusze strukturalne, swoboda poruszania się, migracje za pracą) tak nam spowszedniały, że trudno używać go jako szczególnie pomocnego dla pogłębienia naszej wiedzy o teraźniejszości. Zdecydowanie niedocenioną datą jest rok 2009. Nie wymieniały się wtedy rządy, nie było żadnych dramatycznych wydarzeń, a jednak ten rok można uznać za przełomowy dla kształtu dzisiejszej polityki. Axel Springer zdecydował wtedy o zamknięciu „Dziennika”, uznając, że konkurowanie w obszarze papierowej prasy codziennej wobec jej spadającego znaczenia nie ma już sensu. Tym samym definitywnie kończyła się epoka prasy, a zaczynała dominacja internetu w sferze publicznej. Przez jakiś czas istniał on tylko na doczepkę do dawnej rzeczywistości medialnej, ale w końcu przebudował całą architekturę komunikacji. Ta teza może się wydawać nieco dziwna, bo przecież do internetu nie przeszliśmy bezpośrednio od gazet, a ogromną rolę w kształtowaniu sfery publicznej odgrywały wcześniej radio i telewizja. To prawda, ale w dawnym systemie komunikacji nawet tak potężne media jak radio i telewizja zależne były od gazet. Działo się tak przede wszystkim dlatego, że były one zasilane przez dziennikarstwo i debatę prasową. Życie redakcji w radiach i telewizjach zaczynało się przecież od przeglądu gazet i wyboru tematów, które wypełnią dzień. Teksty w gazetach były zazwyczaj obszerne, informacje porządnie sprawdzone (być może wierzyliśmy w to głównie dlatego, że sami jeszcze nie mogliśmy tak łatwo ich sprawdzić), a zakres tematów, jakimi zajmowali się dziennikarze prasowi, sprawiał, że było w czym wybierać. Tekstom typowo dziennikarskim towarzyszyły rozbudowane działy opinii z tekstami na piętnaście tysięcy znaków, do

których można było się odwołać, żeby pogłębić analizy i przedstawić kwestie sporne. Audycje publicystyczne w radiu i telewizji były w znacznej mierze „puszczeniem w ruch” gazetowych działów opinii. Nie chcę idealizować tego czasu, bo miał on swoje ciemniejsze strony. Dominacja dwóch, trzech tytułów prasowych sprawiała, że łatwo było kontrolować to, co wchodzi do mainstreamu. I redaktorzy gazet skwapliwie z tego korzystali, nie puszczając na przykład tekstów, w których pozytywnie pisano o związkach zawodowych albo ruchach społecznych. Ścisła reglamentacja dotyczyła też zagadnień polityki zagranicznej, zwłaszcza w kwestiach działań militarnych. Pewne tematy i sposoby mówienia o nich zepchnięte były po prostu na margines, a przebicie się z nimi wymagało małpiej sprawności w posługiwaniu się eufemizmami. Cenzura z gazet przekładała się na media elektroniczne i w ten sposób zawężało się spektrum obecnych w debacie poglądów. W sferze publicznej opartej na prasie polityka uprawiana była w przeważającej mierze przez struktury partyjne. Sukces odnosiły partie, które dysponowały elitą specjalizujących się w odpowiednich obszarach polityków, komórkami terenowymi i aktywistami mobilizowanymi na wybory. Liczył się każdy poziom tych struktur. Posiadanie grupy polityków-ekspertów sprawiało, że partii łatwiej było zaznaczyć swoją obecność w debacie publicznej, która była często pogłębionym sporem w określonej dziedzinie. Politycy-eksperci byli też aktywni podczas konstruowania programu partii. Spośród tej grupy łatwo też było wybrać nowego przywódcę, co miało duże znaczenie ze względu na utrzymywanie poparcia w sytuacji zgrania się starych liderów. Struktury terenowe ważne były nie tylko przy okazji wyborów lokalnych, ale także zbierania podpisów i rekrutowania polityków na wyższe szczeble hierarchii. Lokalni aktywiści pomagali w kampaniach, rozklejając plakaty, i spełniali ważną rolę w toczących się podczas wyborów podwórkowych i rodzinnych dyskusjach. Konfrontacja partii w sferze publicznej odbywała się jako konflikt narracji. Chodziło o stworzenie opisu rzeczywistości, w którym odnajdzie się publiczność, rozpoznając w nim swoje interesy, tożsamości i ideały. Lata 90. w znacznej mierze zdominował spór między narracją partii z obozu postsolidarnościowego i partii postpeerelowskich. Pierwsza odwoływała się do konieczności wprowadzania zmian i przyspieszenia

w budowie normalności rozumianej jako powrót do Europy i wprowadzanie porządku rynkowego. Tej opowieści przeciwstawiony był nieco konserwatywny język obrony ciągłości i ochrony poszkodowanych przez transformację. Jeszcze na początku poprzedniej dekady sukces PiS-u polegał na stworzeniu alternatywnej narracji o układzie, która łączyła elementy dwóch poprzednich, czerpiąc zarówno z dyskursu przyspieszenia, jak i języka obrony poszkodowanych przez system. Wydawało się, że tej narracji przeciwstawiona zostanie opowieść odwołująca się do powolnej kontynuacji reform w duchu zmian organicznych i innych niż narodowe zasobów solidarności. W tę stronę zdawała się zmierzać głoszona przez Tuska „polityka miłości”. Okazało się jednak, że w zmienionych warunkach posiadanie narracji nie jest koniecznością, a może nawet stanowić ograniczenie przy utrzymywaniu władzy. Przejście, które dokonało się w trakcie kilku ostatnich lat, można zwięźle opisać, posługując się serią opozycji. Kiedyś ważny był dyskurs, dziś liczy się wydarzenie. Kiedyś wygrywały struktury, dziś zwycięża lider. Kiedyś linie sporu wyznaczał mainstream, dziś publiczność składa się przede wszystkim z najrozmaitszych nisz. Wszystko to stwarza zupełnie nowe warunki uprawiania polityki. Internet przemeblował sferę publiczną. Znaczna część publiczności po prostu odpłynęła od mediów papierowych i telewizji. Dla przykładu „Gazeta Wyborcza” w 2005 roku sprzedawała się jeszcze w 450 tysiącach egzemplarzy, w lutym 2015 w 190 tysiącach, a w kwietniu 2017 już tylko w 120 tysiącach. Nie jest to oczywiście tylko problem „Gazety”. Jeśli porównamy kwiecień 2016 do kwietnia 2017 spadła sprzedaż dziewięciu największych tytułów prasy codziennej. Efekty przenoszenia się publiczności do internetu były wielopoziomowe. Oznaczały radykalne zmniejszenie budżetów gazet ze względu na odpływ reklamodawców, cięcia w objętości pism i redukcję dziennikarskich etatów. Zaostrzyła się konkurencja o widza i czytelnika między różnymi typami mediów. Prowadziło to do przyspieszenia procesu produkcji treści i zorientowania się przede wszystkim na przedstawianie konfliktu, skandalu i rozrywki. Dominacja internetu nie oznacza, że tam przeniosła się cała komunikacja, tylko że sposób funkcjonowania reszty mediów zostaje podporządkowany logice działania internetu. Media w coraz mniejszym stopniu pełnić zaczęły funkcje kontrolne, a podporządkowane zostały strategiom biznesowym.

Chociaż byłoby przesadą idealizowanie dawnej kontroli polityki przez media, to jednak strukturalnie istniały ku temu większe możliwości niż dziś i dość często rzeczywiście się to działo. Dzisiaj na spełnianie funkcji kontrolnej nie ma za bardzo ani pieniędzy, ani czasu. Media i politycy stoją w jednym szeregu rozpaczliwej walki o społeczną uwagę. Tym głównie wytłumaczyć można ulubiony obecnie format rozmowy politycznej polegający na napuszczeniu na siebie polityków, którzy zamiast debatować starają się poniżyć przeciwnika i to najlepiej tekstem, który później w sieci będzie miał wysoką klikalność. Przewidywalność tego schematu jest na tyle duża, że rozmowy takie śledzą już tylko najwytrwalsi i przy okazji najbardziej plemienni kibice partii politycznych. Reszta publiczności polityką interesuje się tylko przy okazji wydarzeń. Są to zjawiska nagłe, czasami losowe, spektakularne i kryzysogenne. Stanowią wyłom w rutynowej politycznej przepychance i rządzeniu rozumianym jako administrowanie państwem. Do wydarzeń zaliczyć można na przykład katastrofę w Smoleńsku, aferę podsłuchową czy awarię systemu liczenia głosów przy okazji wyborów samorządowych. Podczas wydarzenia wielką rolę odgrywają materia (wrak, nagrania, system komputerowy), emocje oraz działania liderów politycznych. Ci ostatni stają się kluczowi w rozbrajaniu lub podkręcaniu sytuacji kryzysowej. Potęga Tuska zbudowana została właśnie na mierzeniu się z wydarzeniami. Z Tuskiem nie wiązał się przecież żaden projekt. Nie zaproponował żadnego kompletnego języka opisu rzeczywistości, żadnej nowej narracji. Posunięcia jego rządu nie przedstawiały jakiegoś spójnego planu, który wykraczałby poza maksymę: „Zróbmy tak, aby było dobrze”. A jednak stwierdzenie, że był politykiem miernym, jest do gruntu nieprawdziwe. Doskonale wyczuł on bowiem, co kształtuje dziś politykę. Podczas wydarzeń był na czas i dawał do zrozumienia, że kontroluje sytuację i podjął wszelkie kroki zaradcze. Był w stanie trafnie rozpoznawać społeczne nastroje i wyartykułować je, to znaczy skierować w taką stronę, że publiczność identyfikowała się z jego sposobem interpretowania i przeżywania wydarzeń. Upadek PO rozpoczął się właśnie po odejściu Tuska. Ewa Kopacz i Bronisław Komorowski przy okazji kolejnych wydarzeń albo nie byli w stanie podjąć działania na czas (jak stało się to w przypadku awarii systemu głosowania podczas wyborów samorządowych), albo wykazywali

się niezdolnością do zorganizowania społecznych emocji wokół spraw, które definiowały dynamikę polityczną (jak w kwestii uchodźców). Ewa Kopacz, klucząca w sprawie uchodźców i odwołująca się przede wszystkim do strachu, nie stała się medium, przez które wyrażałby się przychylny stosunek Polaków do uchodźców, i przywódczynią wytwarzającą entuzjazm dla pomocy ofiarom wojny. Jej nijakość i niezdecydowanie kontrastowały z postawą Kaczyńskiego, który wykorzystał wydarzenie kryzysowe do konsolidacji swojego elektoratu. W nowej architekturze sfery publicznej największymi zwycięzcami są polityczni liderzy. Gdy niszowa publiczność porzuca rutynową, nieupolitycznioną komunikację i kieruje swoją uwagę na wydarzenie, to właśnie liderzy zarządzają sytuacją i kształtują jej interpretacje. Nie potrzebują do tego wielkich struktur partyjnych, rozbudowanych dyskursów i ekspertów. Przygotowując reakcję, majsterkują przy różnych językach i odruchach, odmierzając ich proporcje wedle własnej intuicji i doświadczenia. Nie za bardzo muszą się przy tym obawiać zorganizowanej krytyki i kontroli w starym stylu, bo nie są one dopasowane do polityki dziejącej się w rytmie wydarzeń, a zresztą i tak media nie mają na nie już ani siły, ani pieniędzy. Liderzy nie muszą się też obawiać partyjnej konkurencji. Rutyna polityki zamieniła partie w zjednoczenia księgowych i medialnych bojówkarzy. Na ich tle liderzy świecą jak diamenty. Kryzys w Platformie Obywatelskiej jest oczywiście efektem sprzeczności dzisiejszego systemu partyjnego, w którym odejście lidera pozostawia wyrwę trudną do zapełnienia. Ostatnie wybory parlamentarne potwierdzają, że bez lidera trudno uprawiać dziś politykę. Do parlamentu weszły dwie nowe partie z dwoma wyraźnymi przywódcami – Pawłem Kukizem i Ryszardem Petru. Dobry wynik Razem był przede wszystkim efektem udanego medialnego występu w przedwyborczej debacie Adriana Zandberga. Z kolei wynik Zjednoczonej Lewicy można odczytywać w kategoriach połowicznego tylko spełnienia wymagań dzisiejszego systemu politycznego. Barbara Nowacka była w stanie odwrócić tendencję odpływu elektoratu od SLD i TR, ale jednocześnie ZL postrzegany był jako koalicja, w której rządzą starzy liderzy, a Nowacka nie ma pełnej swobody działania. Wysoka pozycja i nieodzowność liderów w dzisiejszej polityce nie może przesłonić tego, że wzrosła też rola innych aktorów – ruchów

społecznych. W Polsce ostatnie czterdzieści lat ich historii podzielić można na dwa okresy i tu znów granicznym rokiem będzie rok 2009. Od drugiej połowy lat 80. do 2009 roku strukturalną pozycję ruchów społecznych określał dystans wobec centralnego konfliktu politycznego i wprowadzanie w obieg publiczny tematów marginalizowanych przez najsilniejszych aktorów politycznych. Po 2009 roku ruchy społeczne kształtują kierunki polityki głównego nurtu, ale ich rola sprzężona jest z działaniami liderów i pełni przede wszystkim funkcje kontrolno-blokujące. Końcówka lat 80. zdominowana była przez podział polityczny na obóz władzy i obóz Solidarności. Stan wojenny spetryfikował tożsamości polityczne i zrytualizował spór między rządzącymi a opozycją jako konflikt między wymogami Realpolitik a dążeniami narodu do wolności. Aktywność ruchów społecznych w tej sytuacji polegała na wykraczaniu poza istniejące tożsamości i interesy. W drugiej połowie lat 80. pojawiają się z jednej strony silne ruchy pokojowe i ekologiczne (na przykład Wolność i Pokój), a z drugiej radykalne grupy domagające się pełnej niepodległości Polski i niezależności wobec Związku Radzieckiego (na przykład Solidarność Walcząca). Zwłaszcza ruchy ekologiczne i pokojowe podważały centralny podział polityczny, zwracając uwagę na kwestie pomijane zarówno przez rządzących, jak i opozycję – zanieczyszczenie środowiska, budowa elektrowni atomowej czy obowiązkowa służba wojskowa. Ruchy te odwoływały się do innych niż narodowe tożsamości i wyraźnie dystansowały się od państwa jako wcielenia narodowej wspólnoty, podkreślając wagę tożsamości kosmopolitycznych lub lokalnych. Po zmianie systemu politycznego w 1989 roku wielu aktywistów zarówno z szeregów opozycji, jak i ruchów społecznych znalazło dla siebie miejsce w strukturach państwa, co nie pozostało bez konsekwencji dla dynamiki społecznego aktywizmu, która ulega wówczas ograniczeniu lub profesjonalizacji. Pomimo zmian w sposobie zorganizowania systemu politycznego można jednak przyjąć, że strukturalna sytuacja ruchów społecznych pozostała zbliżona. Pole polityczne, choć funkcjonowało na nim wiele partii, zorganizowane było do 2005 roku wokół zasadniczego podziału na partie wywodzące się z opozycji solidarnościowej i partie postkomunistyczne. Z tymi obozami politycznymi powiązane były określone tożsamości i opowieści legitymizujące odmienne wizje zmian.

Najistotniejsze ruchy społeczne przełomu XX i XXI wieku o charakterze politycznym organizowały się wokół kwestii pomijanych przez reprezentantów tych obozów. Najważniejsze z nich dotyczyły kwestii kobiecej, zaangażowania wojsk polskich w interwencje międzynarodowe i praw osób LGBT. Ruch feministyczny skonsolidował się i zyskał na znaczeniu wobec konsensu głównych sił politycznych co do skali obecności Kościoła katolickiego w życiu publicznym i wprowadzania rozwiązań prawnych zgodnych z jego nauczaniem. Feministki krytykowały zarówno „postkomunistyczną” lewicę za sprzedanie praw kobiet w zamian za wejście do UE, jak i prawicę za nacjonalizm i popieranie tradycjonalistycznych rozwiązań w polityce państwa. Ruch antywojenny występował przeciw jednomyślności najważniejszych sił politycznych w kwestii interwencji USA w Iraku i wysłaniu tam polskiego kontyngentu wojskowego. Ruch LGBT wprowadzał do debaty publicznej postulaty związane z legalizacją związków jednopłciowych, czego nie popierała otwarcie żadna z partii politycznych (nawet te, które deklarowały tolerancję wobec osób homoseksualnych). Podejmowanie wątków nieobecnych w głównym nurcie debaty stanowiło o pewnej atrakcyjności ruchów społecznych, ale w rzeczywistości komunikacyjnej, w której sfera polityczna podzielona była między główne partie polityczne, a sferę publiczną kontrolowali przedstawiciele elit symbolicznych – dziennikarze prasowi i telewizyjni odgrywający rolę „gatekeeperów” głównego nurtu debaty – ruchy społeczne miały bardzo ograniczony zasięg oddziaływania. Ich przekaz „nie mieścił” się w głównych sporach, nie wpisywał się w istniejące tożsamości polityczne, ich postulaty określane były zatem jako egzotyczne lub nieodpowiedzialne. Ruchy społeczne wciąż walczyły o prawo do zabrania głosu, starając się o poparcie „zwykłych ludzi”, jak i uznanie ze strony elit symbolicznych. Nowa architektura komunikacji publicznej zmieniła głęboko warunki funkcjonowania ruchów społecznych. O wiele łatwiej niż kiedyś jest im zdobyć społeczną uwagę i przebić się zarówno ze swoją obecnością, jak i przekazem do mediów głównego nurtu. Jest kilka przyczyn tego stanu rzeczy. Po pierwsze, ich działalność zazwyczaj jest bardziej konfliktowa, aktualna i autentyczna, to znaczy idealnie pasuje do architektury sfery

publicznej, w której dominuje komunikacja internetowa. Po drugie, rywalizacja między mediami sprawia, że pominięcie jakichś protestów społecznych szybko obraca się przeciwko mediom, które „nie pokazują rzeczywistości”. Po trzecie, ruchy społeczne same wytwarzają treści (zdjęcia, teksty, infografiki), które słabnące media chcą wykorzystywać ze względu na ograniczenie kosztów produkcji. Po czwarte wreszcie, ruchy społeczne same mogą wytwarzać wydarzenia lub uczestniczyć w nich ze względu na potencjał autentyczności. O ile kiedyś ruchy społeczne działały na zasadzie trickstera zaburzającego zasadnicze podziały w sferze publicznej, ale miały ograniczony wpływ na rzeczywistość polityczną, to dziś ich siła jest nieporównanie większa, ale ich działania zostały silnie sprzężone z działaniami liderów politycznych i ruchy pełnią wobec nich funkcje blokujące. Chociaż oczywiście istnieją ruchy społeczne, które funkcjonują na nieco innych zasadach (do najważniejszych z nich w ostatnich latach należałoby zaliczyć ruchy miejskie), to jednak największą skalę, a przez to wpływ na politykę, ma spontaniczna mobilizacja skierowana przeciwko konkretnym sprawom. Mamy na to kilka spektakularnych przykładów. Protesty w sprawie ACTA wybuchły dość nieoczekiwanie na początku 2012 roku i osiągnęły zupełnie bezprecedensowe rozmiary. Wcześniej Polski rząd nie tylko zadecydował o podpisaniu kontrowersyjnej umowy, ale także zachęcał podczas swojej prezydencji w UE, żeby inne rządy zrobiły to samo. Decyzja rządu spowodowała masowe protesty głównie młodych ludzi, domagających się odstąpienia od ratyfikacji umowy. Skala wystąpień, porównując ją do aktywności w dawnych czasach, była olbrzymia, obejmując w kilka dni dziesiątki tysięcy osób wychodzących spontanicznie na ulicę zarówno w wielkich polskich miastach jak Warszawa czy Kraków, jak i w mniejszych ośrodkach, gdzie ostatnie protesty zdarzyły się prawdopodobnie w czasach pierwszej Solidarności. Co ważne, tłumy na ulicach skłoniły Donalda Tuska do wycofania swojego poparcia dla projektu i rozpoczęcia rozmów z protestującymi. Z podobną sytuacją mieliśmy do czynienia w przypadku Czarnego Protestu. Został on ogłoszony w reakcji na przyjęcie przez PiS do prac parlamentarnych obywatelskiego projektu zakładającego całkowity zakaz aborcji. Na ulice wielu polskich miast wyszły dziesiątki tysięcy ludzi, głównie kobiet, domagających się wycofania projektu z Sejmu. Jarosław

Kaczyński i jego ludzie, którzy wcześniej przychylnie komentowali pomysł całkowitego zakazu aborcji, przejęci skalą protestów zadecydowali o wycofaniu kontrowersyjnego projektu z Sejmu i zastąpili go finansową pomocą dla rodzin, w których urodzą się dzieci z ciężkimi upośledzeniami. Do politycznych konsekwencji dużych społecznych protestów zaliczyć też można weto Andrzeja Dudy do ustawy o Sądzie Najwyższym. Duda w swoim sporze z Kaczyńskim i Ziobrą zaprezentował się jako polityk umiarkowany, lokujący się pomiędzy jastrzębiami PiS-u a radykalizmem ulicy. Ważne jednak jest to, że mógł tak uczynić tylko dlatego, że ulica była aktywna. To, że ruchy społeczne mają dziś bardziej bezpośredni wpływ na polityczne decyzje, nie oznacza, że nastąpiła głęboka zmiana reguł funkcjonowania polityki w stronę bardziej sieciową, równościową i partycypacyjną. Nie dzieje się tak przede wszystkim dlatego, że ruchy społeczne działają w ramach tej samej architektury komunikacji co liderzy polityczni. Mogą zatem skupić na chwilę uwagę publiczności, uczestnicząc w kształtowaniu wydarzenia, ale niedługo potem nie są już w stanie utrzymać ani społecznej uwagi, ani zaangażowania swoich uczestników. Dobrze widać to na przykładzie protestów w sprawie ACTA, które były w stanie zmobilizować tysiące ludzi, ale nie doprowadziły do instytucjonalizacji żadnego podmiotu zdolnego walczyć o kwestie prywatności i dostępu do treści w internecie w dłuższej perspektywie. Energia ruchów społecznych przelewa się dziś raczej miedzy inicjatywami, zagęszczając się w momentach, gdy trzeba przeciwstawić się rządzącym. Podmioty, które chcą przełamać tę logikę i aktywność społeczną poddać większej instytucjonalizacji, napotykają duże przeszkody. Z jednej strony pojawia się nadzieja na to, że wielokształtny ruch uda się dookreślić, ustanowić w nim lidera i przekształcić w pełnoprawny podmiot polityczny. Tego typu oczekiwania miała część działaczy i sympatyków KOD-u. Lider zawiódł jednak, zanim proces na dobre się rozpoczął. Brak transparencji działań finansowych Mateusza Kijowskiego tak osłabił organizację, że dziś już raczej nie dowiemy się, jak taka transformacja by przebiegała. Na pewno jednak nie byłby to łatwy proces ze względu na różnorodność tożsamości i poglądów ludzi tworzących KOD. Z drugiej strony mamy partię Razem, która w znacznej mierze korzysta z doświadczeń i strategii ruchów społecznych. Znajduje to wyraz w wewnętrznej organizacji partii,

dużej roli kolektywnego zarządzania i braku wyrazistego lidera, a także w strategii partii organizującej protesty, happeningi i interwencje. Razem pada jednak ofiarą przemożnej logiki dzisiejszej sfery publicznej. Gdy uda jej się zorganizować duży protest, bardzo szybko zostaje on przejęty przez uczestników, którzy nie chcą być redukowani do zwolenników jednej partii i przychodzą protestować we własnym imieniu i z własnych powodów. Tak właśnie stało się na największym proteście, którego organizację inicjowała Razem. Był to Czarny Protest. Dziś mało kto nawet pamięta, że hasło wyszło od działaczki Razem. Z kolei gdy protest się nie rozszerza i skupia wyłącznie członków i sympatyków Razem, powstaje wrażenie, że nie nabrał mocy, nie zmobilizował autentycznie zdeterminowanych „zwykłych ludzi” i pozostaje wydarzeniem partyjnym. Aktorom działającym na styku ruchów społecznych i partii jest niezwykle ciężko działać efektywnie, ponieważ grają przeciwko warunkom obowiązującym dziś ruchy społeczne i partie. W pierwszym przypadku oczekuje się, że zróżnicowani protestujący zebrani zostaną na chwilę pod wspólnym mianownikiem niechęci do działań i osoby rządzącego. W drugim przypadku, że zostaną połączeni przez pozytywne cechy materializujące się w postaci popieranego lidera. Różnica między zbieraniem a łączeniem jest bardzo istotna, bo oddaje dwa sposoby politycznego funkcjonowania ludzi w polityce. Patrząc na liczne protesty pojawiające się od czasu ataku Kaczyńskiego na trybunał, zbieranie się ludzi przeciwko niemu idzie całkiem sprawnie. Tym, co do tej pory szwankuje, jest ich łączenie. Na lewicy wątpliwości wobec tak rozumianego łączenia są dość silne. Lider kojarzy się między innymi z niechlubną tradycją kultu jednostki, bezkrytycznym posłuszeństwem i gwiazdorstwem. Przywództwo kojarzone jest z uwodzeniem i mieszaniem w głowach. Przedkładaniem emocji nad rozum. To jednak zupełnie opaczne rozumienie przywództwa, które zwłaszcza w dzisiejszej sytuacji staje się przy okazji dużym politycznym błędem. Na zjawisko przywództwa spojrzeć trzeba przede wszystkim jak na relację. Lider nie tyle uwodzi, żeby przekonać do siebie tłum, ile artykułuje coś, co istnieje między ludźmi, i wprawia to w ruch. Bez niego pewne wartości, postawy i emocje pozostałyby rozproszone i nie znalazły swojego miejsca w procesie politycznym. Charyzma to nie nazwa opium, którym

przywódca upaja lud. To nazwa relacji, która materializuje się pomiędzy zróżnicowanymi ludźmi odnajdującymi się i działającymi za pośrednictwem lidera. Krytykujemy współczesny kapitalizm za to, że wszelkie relacje opierać chce na kontrakcie, zamieniając autentyczne stosunki w umowę. To, co ma swoje oczywiste zalety, na przykład jeśli chodzi o pracę, w miłości, rodzinie, przyjaźni czy aktywizmie wyjaławia życie społeczne i staje się źródłem udręki. Dlaczego więc od polityki, która jest także prawdziwym dramatem, to jest walką o wartości, o głos, o godność i szacunek, oczekujemy, że będzie działała na zasadzie kontraktu, w którym polityk zobowiązuje się wypełnić punkty umowy? Co zrobi taki polityk, gdy pojawi się wydarzenie, którego nie było w punkcie piątym, a czas nagli i trzeba działać? Dlatego to, czy liderzy są odważni, zdeterminowani, autentyczni i wrażliwi, naprawdę ma znaczenie. Do pewnego stopnia było tak zawsze, choć ostatnio, ze względu na zmiany w architekturze komunikacji, jest jakby bardziej. W tych nowych warunkach lider polityczny ma jeszcze jedną ważną rolę do odegrania. Wobec coraz większej fragmentacji współczesnej kultury – nie czytamy tych samych gazet i książek, nie oglądamy tych samych filmów i seriali, w telewizji publiczność rozprasza się na sto kanałów – polityka to chyba ostatni prawdziwie wspólny obszar określania tego, kim jesteśmy. To dodatkowy argument przeciwko utożsamianiu lidera z politycznym wodzem. Lider nie mobilizuje mas jak sto lat temu, ale łączy różnorodne publiczności, dodefiniowując i materializując ten elektorat, który może odegrać transformującą rolę dla zbiorowości. Żeby tego dokonać, musi zachowywać wrażliwość na istniejące podziały, wychwytywać różnorodne dyskursy i umieć łączyć je ze sobą. Nie działa w próżni i nie jest w stanie wykreować poparcia marketingowymi sztuczkami. Może jednak wydobywać to, co ukryte, i zbliżać do siebie to, co oddzielone. W dzisiejszej sytuacji dla lewicowego lidera obszarem, którego nie może zignorować, są klasy i nimi zajmiemy się w kolejnym rozdziale.

ROZDZIAŁ TRZECI

KLASY – POTRZEBUJEMY TYCH RÓŻNIC! Po pierwsze, klasy nie istnieją. Po drugie, jeśli już ktoś wykaże ich istnienie, to pierwszym odruchem jest zastanowienie się nad tym, jak je zlikwidować. Liberałowie mają swoje tezy o skapywaniu bogactwa, prawica obiecuje przepędzenie elit, a lewica redystrybucję. A może ta dość powszechna zgoda, że klas być nie powinno, sama jest problemem i wymaga zakwestionowania? Lewica mogłaby to zrobić, proponując bardziej realistyczną wizję świata, która byłaby przy okazji punktem wyjścia do jego przebudowy. Klasy nie przestałyby w nim istnieć, ale byłoby więcej solidarności i mniej nierówności. Żeby to zrobić, najpierw oczywiście ustalić trzeba, czym są klasy. Można to zrobić szybko w trzech krokach. Po pierwsze, zastanowić się, na jakie klasy dzieli się społeczeństwo. Po drugie, przyjrzeć się procesom, którym podlegają klasy. Po trzecie, zastanowić się nad relacjami międzyklasowymi. Myśląc o klasach, należy unikać dychotomii. Zamiast o burżujach i proletariuszach albo elicie i ludzie lepiej mówić o trzech klasach: wyższej, średniej i ludowej. Takie ujęcie zaproponował i sprawdził w badaniach francuski socjolog Pierre Bourdieu. Od dziesięciu lat badamy klasy w Polsce, używając tej teorii (najważniejsze studia wykonałem z Przemysławem Sadurą i Mikołajem Lewickim), i z naszych doświadczeń wynika, że podział zaproponowany przez Bourdieu broni się także w naszych warunkach. Klasy rozumiał on przez różnice w warunkach życia, które nie ograniczają się do zasobów ekonomicznych i wykonywanej pracy, ale obejmują też kulturę i relacje społeczne. Życie w tych warunkach sprawia, że u członków poszczególnych klas kształtują się odrębne dyspozycje, czyli coś, co ma cechy zwyczaju, bo wynika z długiego procesu kształtowania i odruchu, a pojawia się niemal automatycznie. Wynikające z dyspozycji sposoby działania czy konsumpcji, preferencje kulinarne i estetyczne, a także przekonania o tym, co słuszne i niesłuszne składają się na specyficzne style życia. Klasa to nie tylko kwestia tego, ile posiadam, gdzie

pracuję i ile zarabiam, choć te sprawy odgrywają oczywiście dużą rolę, ale też całe moje życie codzienne i skłonności, których często w ogóle nie zauważam, ponieważ wydają mi się one naturalne. Na specyficzne dyspozycje klasy ludowej składają się familiaryzm, praktycyzm i konserwatywna tolerancja. Familiaryzm wyraża się w nastawieniu na bliskie kontakty międzyludzkie, potwierdzanie wartości osoby przez przynależność do grupy „ludzi takich jak my”, bezceremonialną towarzyskość oraz gotowość do pomocy i wsparcia dla bliskich opartą na zasadach daru. Praktycyzm to dyspozycja ściśle związana z charakterem materialnych i kulturowych warunków życia klasy ludowej przejawiająca się w docenianiu funkcjonalności, oszczędności i instrumentalnej wydajności. Wbrew rozpowszechnionym opiniom o obyczajowym rygoryzmie klasy ludowej właściwą dla niej dyspozycją jest raczej konserwatywna tolerancja oparta na zasadzie „żyj i daj żyć innym”. Oznacza to, że przedstawiciele tej klasy nie będą zabiegać o upowszechnienie jakichś nowych wzorów zachowań i ustanowienie nowej normy, ale mogą też ewentualnie przystać na „nowinki”, jeśli zdefiniowane zostaną one jako jedna z możliwych do wyboru opcji. Będzie się tak działo – choć nie należy tego traktować jako twardej reguły – zwłaszcza wówczas, gdy ta „opcja” realizowana jest przez innych, niepostrzeganych jako członkowie własnej klasy. Dyspozycje decydujące o odrębności klasy średniej to nastawienie na porządek, samodyscyplina i aspirowanie. Ta pierwsza skłonność przejawia się w rozmaitych praktykach, rozciągając się od wyraźnego rozdzielania sfer życia, na przykład pracy i wypoczynku, przez dbałość o formy, na przykład „odpowiednie zachowanie”, aż po oczekiwania dotyczące działania instytucji publicznych. Samodyscyplina polega na ścisłym planowaniu swoich działań, niepobłażaniu sobie i rozpatrywaniu swojej aktywności przez pryzmat gromadzenia osiągnięć. Ma to niebagatelne znaczenie w związku z aspirowaniem, czyli pragnieniem podniesienia standardu życia i nadzieją osobistego wyniesienia. Swoboda, poświęcenie i antykolektywizm to z kolei dyspozycje charakterystyczne dla klasy wyższej. Antykolektywizm przejawia się w dystansie wobec działań zbiorowych i niechęci wobec tego, co wiąże się z „tłokiem”. Poświęcenie wyraża się w głębokim zaangażowaniu w pracę, gdzie granica między życiem a aktywnością zawodową ulega zatarciu,

a jednostka głęboko zanurza się w działaniu, któremu bliżej do powołania niż kariery. Swoboda to najbardziej nieuchwytna z dyspozycji klasy wyższej, określająca zarówno jej sposób bycia, jak i autonomię w definiowaniu wartościowych praktyk. Nie ma tu miejsc na szczegółowe rozpatrywanie niuansów socjologii klas społecznych, ale badanie ich w kategoriach dyspozycji wykracza daleko poza myślenie, że do poszczególnych klas przynależą na wyłączność określone zachowania – na przykład klasa wyższa je kawior, średnia sushi, a ludowa schabowego. Biorąc pod uwagę dyspozycje, zauważymy, że obok rzadkich sytuacji, gdy mamy do czynienia z praktykami ekskluzywnymi klasowo (na przykład chodzenie do opery czy kupowanie dzieł sztuki), najczęściej spotykamy takie praktyki, w których klasowe różnice są ukryte w działaniu, które na pierwszy rzut oka wygląda dla wszystkich klas tak samo. Weźmy na przykład jazdę na rowerze. Na rowerze spotkać można przedstawicieli wszystkich klas, ale dla klasy ludowej jest to przede wszystkim tani środek lokomocji (praktycyzm), dla klasy średniej trening (samodyscyplina), a dla klasy wyższej czysta przyjemność (swoboda). Z tego powodu z podejrzliwością traktować trzeba zarówno tezy związane z ogłaszaniem ostatecznej demokratyzacji naszej kultury (na przykład „wszyscy noszą dziś dżinsy!”), jak i samo postulowanie takiej demokratyzacji, bo różnice i dominacja odtwarzać się mogą pomimo powierzchownego ujednolicenia. Wspominam o tym, bo ma to bardzo istotne konsekwencje dla zrozumienia tego, jak klasy funkcjonują w polityce. Jeśli już zgodzimy się co do tego, że istnieją odrębne klasy, warto zwrócić uwagę na to, co dzieje się z nimi w dłuższym procesie historycznym. Najbardziej użytecznym punktem odniesienia jest tutaj wprowadzony do nauk społecznych przez Marksa schemat kompozycji klasowej. Podstawowa jego idea jest taka, że poszczególne klasy ze względu na dynamikę kapitalizmu kurczą się lub puchną, to znaczy zmienia się ich udział w strukturze społecznej. Marks przewidywał, że puchnąć będzie klasa proletariuszy i dlatego dokona się rewolucja, która przez zniesienie własności zniesie same klasy. Klasy nie zniknęły jednak ani w kapitalizmie, gdzie zachowano własność, ani w socjalizmie, gdzie ją uspołeczniono, między innymi dlatego, że wcale nie sprowadzają się one do własności i wysokości dochodów. Sama idea kompozycji jest jednak

niezwykle użyteczna i pozwala zrozumieć nie tylko, jak ludzie się różnią, ale też jakim procesom historycznym podlegają wielkie grupy społeczne, w których są zanurzeni, i jak dużą rolę odgrywają w tych przemianach procesy związane z podziałem pracy. Przyglądając się historii Polski przez ostatnie czterdzieści lat, można zauważyć, że najważniejszym procesem, który określił przekształcenia struktury społecznej, był rozrost klasy średniej. Zmiany te były dość zgodne z procesami zachodzącymi w innych krajach rozwiniętych. Tak jak kiedyś wzrastało zapotrzebowanie na pracę robotników w przemyśle i w związku z tym puchła klasa robotnicza, tak od lat 70. XX wieku wzrasta zapotrzebowanie na pracowników umysłowych, co zwiększa udział klasy średniej w strukturze społecznej. W Polsce często podkreśla się, że klasa ta jest bardzo słaba. Mówią tak liberałowie domagający się zmniejszenia obciążeń dla małych i średnich przedsiębiorców, mówi tak prawica piętnująca nomenklaturowy kapitalizm, który blokuje inicjatywę zdolnych jednostek, mówi tak wreszcie część lewicy, żeby wyśmiać kapitalistyczny mesjanizm i projekty budowania klasy średniej. Dane jednak nie kłamią. Na początku lat 90. rolnicy, robotnicy wykwalifikowani i niewykwalifikowani stanowili w sumie 55 procent zatrudnionych. Około 30 procent stanowili pracownicy niewykonujący pracy fizycznej, ale pracujący w prostych usługach. Specjalistów, czyli urzędników, nauczycieli czy wyspecjalizowanych pracowników umysłowych w firmach było zaledwie 10 procent. Gdy spojrzymy na strukturę społeczną piętnaście lat później, w 2005 roku, zauważymy wyraźną zmianę. Zsumowane kategorie rolników, robotników wykwalifikowanych i niewykwalifikowanych stanowią już tylko 46 procent zatrudnionych. Tymczasem udział w strukturze społecznej specjalistów, będących rdzeniem klasy średniej, wzrósł do niemal 25 procent. Te procesy wcale nie uległy zahamowaniu. Jak podaje GUS, w 2006 roku specjaliści, technicy i pracownicy biurowi stanowili łącznie 32,8 procent zatrudnionych. W 2017 roku (dane za II kwartał) zwiększyli swój udział wśród zatrudnionych do 38,6 procent. Wśród niemal pół miliona nowych miejsc pracy, które przybyły między 2014 a 2017 rokiem, ponad 400 tysięcy stanowiły miejsca pracy klasy średniej. Dla porównania wśród zawodów pracy fizycznej pojawianie się nowych miejsc pracy w przemyśle i wśród operatorów równoważyło zaledwie spadki zatrudnienia

w rolnictwie i w pracach prostych. Dlatego udział pracowników fizycznych w strukturze zatrudnionych zmniejszył się nieznacznie w stosunku do roku 2014 i w 2017 wynosił 41,4 procent. Wciąż nie można jednak stwierdzić, że klasa średnia w Polsce to klasa najliczniejsza, a na pewno nie można powiedzieć, że wypełnia ona niemal całą strukturę społeczną. Zarazem w żadnym razie klasy średniej nie można uważać za marginalną. Jest cztery razy liczniejsza niż rolnicy i przewyższa liczebnie robotników wykwalifikowanych. Kwestią jednak nie mniej ważną, a może nawet ważniejszą niż sprawa liczebności, jest zagadnienie tendencji związanej z rozrostem i kurczeniem się poszczególnych klas. O ile rolnicy czy pracownicy prac prostych to kategorie kurczące się, o tyle specjaliści są kategorią wzrostową. Ekspansja to nie tylko wzrost liczebny, ale coś więcej. Kryje się za nią tendencja przekształcająca gospodarkę i rynek pracy i charakteryzująca się wzrostem zapotrzebowania na ludzi wykształconych. Przechodzenie ludzi na te pozycje niekoniecznie oznacza od razu, że stają się bardzo zamożni. Trzeba jednak dostrzec, że nawet jeśli pozycje klasy średniej nie wiążą się z bogactwem, to praca związana z tymi pozycjami jest o wiele mniej obciążająca fizycznie, cieszy się większym prestiżem i – co nie bez znaczenia – jest często lepiej płatna niż w innych segmentach gospodarki. Lewica ma problem z uznaniem tych zmian. Odwoływanie się do klasy średniej rozpoznawane jest jako rezygnacja z antagonistycznej wizji polityki, uleganie kapitalistycznej ideologii i zdrada interesów klas ludowych. Jednocześnie na różne sposoby podważana jest realność klasy średniej. Mówi się na przykład, że wszyscy niezależnie od osiąganych zarobków, stylów życia i rodzajów wykonywanej pracy pozostają pracownikami, a ich interesy przeciwstawne są interesom kapitalistów. Popularne jest także wskazywanie na zadłużenie klasy średniej, co świadczyć ma o niepewnych podstawach jej egzystencji i iluzorycznym tej egzystencji charakterze. Zwraca się także uwagę na dewaluację dyplomów i rozprzestrzenianie się wyższego wykształcenia, które przestało być gwarancją wysokich zarobków. Chociaż część z tych wątpliwości ma swoje uzasadnienie, zwłaszcza gdy idzie o wykorzystywanie klasy średniej jako punktu oparcia dla wizji współczesnych społeczeństw jako systemów bezklasowych, to jednak wypieranie istnienia klasy średniej jest błędem. Nie pozwala bowiem zrozumieć stosunków sił we współczesnych

społeczeństwach, uwzględnić specyficznych doświadczeń, aspiracji i marzeń ludzi i włączyć do programów działania złożonych interesów, które wynikają ze zmieniających się historycznie społecznych potrzeb. Gdy już wiemy, czym różnią się klasy i jakie wielkie historyczne procesy ich dotykają, pora przejść do trzeciego ważnego tematu, jakim są relacje międzyklasowe. Nie można ich zrozumieć w oderwaniu od zmian w kompozycji struktury społecznej, które mają konsekwencje dla tego, jak wygląda w naszym społeczeństwie kulturowa hegemonia. Jasne jest, że nie zniknęli ludzie pracujący fizycznie i w prostych usługach, a ich udział w strukturze klasowej wciąż jest znaczący, ale to klasa średnia jest klasą rosnącą i to specyficzne dla niej wzory postępowania, style życia i doświadczenia określają trendy dominujące w kulturze. Wyraża się to w powszechnym uznaniu dla aspiracji materialnych, indywidualnych osiągnięć i samorealizacji. Typowa wyobrażona droga życiowa zakłada dziś inwestowanie w edukację, żeby stworzyć sobie możliwość połączenia ciekawej pracy, dostatniego życia i rozwoju zainteresowań. Coś, co jest przedstawiane jako naturalne, to jednak typowe dyspozycje i droga życiowa człowieka z klasy średniej. Ma to daleko idące konsekwencje dla wizji organizacji porządku społecznego, bo opiera się ona na przyzwoleniu na swobodne kształtowanie swojego życia, ale także zakłada konieczność ponoszenia indywidualnej odpowiedzialności za swoje decyzje. To wizja społeczeństwa jednostek, które wyzwoliły się już z klasowych ograniczeń. Dlatego w tym systemie nie mówi się o klasach – są ku temu klasowe, strukturalne powody, czyli dominująca rola klasy średniej. Obraz społeczeństwa jednostek to właśnie jej klasowa utopia. Ta utopijna wizja nie może być oczywiście brana za rzeczywistość naszego społeczeństwa, a nawet za rzeczywistość, w której faktycznie żyje klasa średnia. W doświadczeniach ludzi z tej klasy pojawiać się będą napięcia, których istnienia utopijna wizja nie uwzględnia lub nawet je maskuje. Weźmy na przykład wspomnianą wcześniej edukację, która w Polsce jest często przedmiotem debat. Rywalizacja klasowa polegająca na dążeniu do zdobycia dyplomu wyższej uczelni doprowadziła do sytuacji, w której dyplomy na skutek ich zwiększającej się liczby tracą na wartości. Nie oznacza to oczywiście, wbrew temu, co często można usłyszeć, że dyplomy są bezwartościowe. Brak dyplomu wyższej uczelni praktycznie (a niekiedy także formalnie) zamyka drogę do zawodów klasy średniej. Stąd

dyplom jakiejkolwiek wyższej uczelni wyznacza dziś granicę miedzy klasą ludową a klasą średnią. Jednocześnie jednak posiadanie jakiegokolwiek dyplomu nie jest gwarancją wysokiej pozycji, stabilnej pracy i satysfakcjonujących zarobków, co otwiera drogę do frustracji i przekonania o konieczności dokształcania się i zdobywania kolejnych dyplomów. Gdyby sporządzić listę napięć charakterystycznych dla klasy średniej, obejmowałaby ona pracę (za mało inspirującą lub ciekawą, ale dającą zawsze zbyt małe dochody), równowagę między życiem zawodowym i prywatnym (zawsze za krótki urlop, praca rozlewająca się na życie prywatne), życie intymne (problemy ze znalezieniem odpowiedniego partnera/ki, konflikty o zdefiniowanie ról płciowych), a zamykałaby się ona kwestią samej swobody realizowania siebie, która z możliwości staje się bolesnym społecznym nakazem („Bądź sobą!”). Pytanie, co dzieje się z innymi klasami w systemie, który klasę średnią przedstawia jako klasę uniwersalną. Na pewno, gdy spojrzy się na historię klasy ludowej w dłuższej perspektywie, rzuca się w oczy jej pogarszająca się pozycja – zarówno jeśli idzie o obiektywne mierzalne czynniki, jak i pozycję symboliczną. Ta ostatnia zaczęła się osłabiać jeszcze w latach 70., kiedy pojawiły się pierwsze socjalistyczne krytyki urawniłowki, a system wkroczył w tak zwaną drugą fazę budownictwa socjalistycznego. Oficjalnie klasa robotnicza była oczywiście klasą panującą i wiodącą siłą narodu, ale w socjalistycznej kulturze popularnej obraz robotnika przestał już przedstawiać dumnego wytwórcę, a częściej zaczął być kojarzony z brakiem wykształcenia, indywidualności i polotu. Widać to dobrze w Czterdziestolatku, gdzie już w pierwszym odcinku inżynier Karwowski musi pokierować robotnikami, którzy sami nie są w stanie rozwiązać dość prostego problemu. W całym serialu przedstawia się ich jako niezbyt rozgarniętych, nieprzemęczających się i robiących tłumek, gdy tylko zwietrzą jakąś hecę. Mimo przemian w kulturze władza musiała jednak liczyć się z robotnikami nie tylko ze względu na własną ideologię, ale także po prostu na strajkową siłę robotników. Po 1989 roku obie te kwestie dość szybko zaczęły tracić na znaczeniu. Robotnicy w sferze publicznej utożsamieni zostali ze starym porządkiem, ich sposób życia definiowany był jako obciachowy („robole”, „fizole”), a zaangażowanie w związki zawodowe i obronę miejsc pracy przedstawiano jako śmiertelne zagrożenie dla transformacji. W serialu W labiryncie – cieszącym się wielką

popularnością na przełomie lat 80. i 90. – robotników nie ma już w ogóle i wydaje się, że polskie społeczeństwo składa się wyłącznie z farmaceutów, lekarzy, naukowców i biznesmenów. Towarzyszyły temu realne procesy pogarszające pozycję robotników. Pojawiło się bezrobocie, które w latach 90. dotknęło przede wszystkim tracących pracę w przemyśle i młodych ludzi z wykształceniem zawodowym. Dochody robotników szybko zaczęły spadać w porównaniu z dochodami innych grup zawodowych. W 1986 roku dochody robotników przemysłowych stanowiły jeszcze 92 procent wynagrodzenia nierobotniczego w przemyśle. Dwadzieścia lat później w 2007 roku ten stosunek wynosił już zaledwie 52 procent. Początkowo odpowiedzią klasy robotniczej był protest i fale strajków, które przetoczyły się przez Polskę na początku lat 90. Przyczyniły się one do zmiany władzy politycznej, ale w dłuższej perspektywie nie poprawiły pozycji robotników i ludzi pracy fizycznej. Przekształcenia polskiej gospodarki prowadziły do likwidacji wielkich zakładów przemysłowych i poza kilkoma branżami oznaczało to głęboką segmentację i decentralizację klasy robotniczej. Efektem było zmniejszenie kolektywnej siły robotników i górę zaczęły brać strategie na indywidualne radzenie sobie ze zmianą. Wielu robotników zdecydowało się wrócić na wieś, gdzie można było liczyć na pomoc rodziny i gospodarkę naturalną. Ci, którzy nie mogli zarobić na godne życie, często wybierali zagraniczne migracje zarobkowe. Pracując na budowach lub sprzątając, utrzymywali rodziny w Polsce przy olbrzymich kosztach osobistych związanych z separacją od bliskich i nadmiernym obciążeniem pracą. Dużą rolę w tworzeniu zabezpieczenia dla ludzi z klasy ludowej zaczęła odgrywać rodzina zaspokajająca potrzeby mieszkaniowe młodych, a często też środki do życia dla tracących pracę. Pogorszenie szans życiowych klasy ludowej przejawia się dziś miedzy innymi w dążeniu znacznej części młodych ludzi z tej klasy, żeby się z niej wyrwać. Jest to jedna z prawidłowości, która dotyka kurczące się klasy i wcześniej można ją było obserwować w przypadku rolników. W tej sytuacji młodzi pozostający dziś przy pracy fizycznej są często nieudanymi uciekinierami z klasy ludowej. Prowadząc przez wiele lat badania nad biografiami młodych robotników, wiele razy widziałem, że powracającym motywem z ich życia było pójście na studia i ich nieukończenie, wyrażanie chęci pójścia na studia lub znalezienia pracy w lepiej opłacanych usługach

(na przykład sprzedawca specjalistycznego sprzętu). Te epizody kończyły się jednak dla badanych porażką i poczuciem, że stracili życiową okazję. Co ważne, o wiele łatwiej „uciec” z klasy ludowej kobietom niż mężczyznom ze względu na większe możliwości, jakie czekają na nie w usługach i ich wyższe kompetencje, jeśli chodzi o autoprezentację i kontakty z ludźmi. Jest to dodatkowe źródło napięć w klasie ludowej, bo powstaje asymetria płci i wielu mężczyzn ma problem ze znalezieniem partnerki. Zdecydowana większość młodych robotników, z którymi przeprowadzaliśmy wywiady biograficzne, nie była ani żonata, ani nie była w związku. To, co dzieje się z młodymi ludźmi z klasy ludowej, daje się opisać w kategoriach pęknięcia kultury tej klasy. Część osób pozostaje wierna familiaryzmowi, praktycyzmowi i konserwatywnej tolerancji. Jest dumna z tego, że jest w stanie sobie poradzić na trudnym rynku pracy i porządnie wychować dzieci. Inni skutecznie aspirują i udaje im się – zwłaszcza kobietom – zająć pozycje gdzieś w niższej klasie średniej. U tych osób górę biorą dyspozycje właściwe klasie średniej i pewna niechęć do ludowości związana z odcinaniem korzeni. Jest jeszcze trzecia grupa – składająca się przeważnie z młodych mężczyzn – którą określam jako wściekłych. Nie udało im się wydostać z klasy ludowej, ale już nie czują z nią związku. Chcieliby znaleźć się wyżej, ale im się nie udało. Rodzi się z tego doświadczenie, które dobrze oddaje cytat z wywiadu z młodym robotnikiem: „To jest chore, chore u nas w kraju, nasza mentalność. Dlatego nienawidzę tego kraju w sumie, nienawidzę tego kraju i tego miasta. (…) Ostatnio wracam z pracy, nie wiem, była 2, 3 w nocy. Jeżdżę tutaj w pizdu, zrobiłem pięć kilometrów, żeby znaleźć miejsce do parkowania. To mówię, aż policzę, i 33 samochody naliczyłem na obcych blachach. (…) Kurwa, pederasty jebane, słoiki w dupę zajebane. Bym wypierdolił wszystkich. (…) Nie lubię słoików, Żydów, Murzynów (śmiech), muzułmanów, chrześcijan – ogólnie wyjebałbym pół nacji”. Wściekli często wcale nie są w rozpaczliwym położeniu materialnym. Autor cytatu miał dobrą pracę, dwa lata temu na rękę zarabiał trzy i pół tysiąca złotych lub czasem więcej, a w dodatku – co nie zdarza się tak często wśród robotników – miał żonę i dziecko. Jego wściekłość, choć ma klasowe podłoże, nie wynika tylko z ekonomii. Popularne na lewicy przekonanie, że redystrybucja usunie wszelkie napięcia i nienawiść, jest niestety, choć szlachetne, to także

powierzchowne. Zapoznaje bowiem kulturowy wymiar podziałów klasowych i to, jak hegemonia kultury klasy średniej wraz z przekształceniami na rynku pracy tworzy ogromne pokłady frustracji, której nie da się załatwić wyłącznie socjalnymi transferami. W tym świecie w zasadzie nie ma miejsca na drogę życiową, która różniłaby się od typowej biografii osoby z klasy średniej i mogła być uznana za życie wartościowe. Ktoś, kto nie pasuje do wzoru kariery, samorealizacji i konsumpcji, traktowany jest od razu jak ktoś wybrakowany. Wygląda to tak, jakby istniały tylko dwa stany: normalność i niedopasowanie. Podział ten, przyznać niestety trzeba, jest także źródłem gratyfikacji symbolicznej dla części klasy średniej. Potwierdza bowiem słuszność ich stylu życia, a tych, którzy do niego nie pasują, przedstawia jako przegranych, którzy sami są sobie winni, ponieważ nie pracowali dość wytrwale, nie mają bogatej osobowości i są za mało elastyczni, żeby zmienić swoje życie. Łatwo zrozumieć, że sporo ludzi czuje się w tym systemie przynajmniej nieswojo. A co z trzecią klasą – wyższą – o której wspomnieliśmy na wstępie? Ona w Polsce najchętniej pozostaje w cieniu – inaczej niż w badanej przez Bourdieu Francji lat 60. i 70., w której panowała hegemonia jej stylu życia opartego na swobodzie i kulturze przez wielkie K. Choć hegemonia kulturowa należy do klasy średniej, to nie znaczy, że klasa ta pociąga za wszystkie sznurki. Panowanie w sensie ekonomicznym i zakresu władzy zostaje przy klasie wyższej, czyli przy najbogatszych i najbardziej wpływowych. Nie jest to bagatelna grupa, bo gospodarstw domowych z majątkiem powyżej 1,5 miliona złotych, czyli tyle ile potrzeba, by nie przejmować się kredytami, szukaniem pracy, jakością publicznej edukacji czy służby zdrowia, jest w Polsce prawie 500 tysięcy. Gdy z Przemysławem Sadurą prowadziliśmy badania dotyczące publiczności teatralnej, najbardziej zaskakującym dla mnie odkryciem była akceptacja ze strony przedstawicieli klasy wyższej teatru rozrywkowego, czyli de facto teatru klasy średniej, bo klasa ludowa nie uczestniczy w przedstawieniach teatralnych. Inaczej niż wychodziło to w badaniach Bourdieu, elity nie dystansowały się wobec teatru taniego i służącego wyłącznie zabawie, wybierając teatr klasyczny i reprezentujący ponadczasowe wartości. Prezesi wielkich firm i wyżsi menadżerowie, których dochody od klasy średniej dzieliła przepaść kilkunastu lub nawet

kilkudziesięciu średnich krajowych, wcielali się w rolę rzeczników zwykłego widza, który do teatru przychodzi się rozerwać, odstresować i zapomnieć na chwilę o problemach codzienności. Sami deklarowali, że lubią tego typu teatr i zawsze z przyjemnością poświęcą wieczór na dobrą zabawę. Zwolennicy tezy o demokratyzacji praktyk kulturowych nie powinni się jednak cieszyć, bo klasa wyższa wybierała na miejsce rozrywki drogie teatry prywatne, a poza tym jako jedno z ważnych doświadczeń związanych z obcowaniem z teatrem wymieniała chodzenie do opery, która w obszarze praktyk teatralnych staje się główną aktywnością dystynktywną. Ciekawe wyniki przyniosły też badania nad pracą. Dominujący język służący do opisu współczesnego świata pracy jest kwintesencją średnioklasowej hegemonii. Pracownik to ktoś, kto musi dobrze zaplanować swoją karierę, uzyskać odpowiednie kwalifikacje, inwestując w zdobycie dyplomu, a potem aplikować o pracę i troszczyć się o gromadzenie coraz większego doświadczenia. Z tym że ta wizja pracownika oparta na schemacie CV daleka jest od rzeczywistości pracowników z klasy wyższej. W zasadzie nikt z przedstawicieli klasy wyższej, z którymi robiliśmy wywiady – niezależnie od tego, czy byli to przedsiębiorcy, przedstawiciele wolnych zawodów czy naukowcy – ani nie zdobywał wiedzy z myślą o karierze (przeważał model bezinteresownego studiowania), ani nie szukał pracy. Z rozbrajającą szczerością rozmówcy stwierdzali, że to praca sama ich znajdowała. Odsłania to segmentację świata pracy, który dla klasy średniej jest rzeczywiście konkurencyjnym rynkiem, a dla klasy wyższej obszarem, gdzie pracownicy są zatrudniani w uznaniu ich specyficznych właściwości. Ukryciu istnienia klasy wyższej służą też popularne dyskursy o braku elit w Polsce. Łączą się tutaj historyczne tezy o „komunistycznej urawniłowce” z nadziejami na przyszłe dopiero wyłonienie się elit w stylu zachodnim, które zasobność finansową połączą z działalnością dobroczynną. W efekcie otrzymujemy przekonanie, że klas wyższych u nas nie ma lub mają one egzotyczno-anegdotyczny charakter związany z balami debiutantów i pamięcią o dawnych tytułach szlacheckich. „Celebrytyzm” wzmacnia jeszcze to przekonanie, bo ludzie zaliczani do tej kategorii „niczego sobą nie reprezentują”, a mimo to zarabiają duże pieniądze i cieszą się popularnością. Eufemizacji różnic klasowych służy także dominująca estetyka kultury popularnej, która określana bywa mianem

„TVN-owej”. Przedstawia ona różnice między praktykami bogatych i średnich w kategoriach ilościowych, a nie jakościowych, sugerując, że przejście od jednej do drugiej wiąże się wyłącznie ze stopniowym gromadzeniem dóbr i środków. Ten specyficzny układ, w którym klasa wyższa udaje średnią, a średniej wydaje się, że wiedzie prym, pozwala na połączenie interesów elit i klasy średniej. Zarysy tego, jak nazywają to marksiści, bloku klasowego zaczęły rysować się już w latach 70., gdy następował stopniowy odwrót od silnego powiązania elit politycznych z robotnikami na rzecz nowego sojuszu, który wiązał elity polityczne z klasą średnią identyfikowaną jako źródło stabilności i rozwoju społecznego. Ten układ był trwały w trakcie zmiany systemu politycznego, gdy nowe elity polityczne wywodzące się z opozycji porzuciły silne związki z robotnikami i zaniechały krytyki oportunizmu cechującego wykształcone warstwy społeczeństwa nieprzejawiające skłonności do buntu. Istnienie tego bloku przełożyło się przez ostatnie dekady na szereg rozwiązań instytucjonalnych, który sprzęgał interesy elit i klasy średniej (z jednej strony obniżka progresji podatkowej i uelastycznienie zatrudnienia, a z drugiej na przykład programy typu „Rodzina na swoim” czy rozwój liczebny administracji), a jednocześnie systematycznie zaniedbywał interesy klasy ludowej (niskie, a w niektórych okresach rażąco niskie, wydatki na pomoc społeczną, uelastycznienie stosunków pracy oznaczające dla pracowników fizycznych mniejsze zarobki i mniejszą stabilność pracy, przyzwolenie na komercjalizację części usług medycznych i edukacyjnych, co działało wykluczająco na przedstawicieli klasy ludowej). Układ ten ma jednak swoje sprzeczności. Społeczne drogi aktorów z klasy wyższej i średniej coraz bardziej się bowiem rozchodzą. Dobrym wskaźnikiem są tutaj inwestycje w edukację dzieci. Jeszcze piętnaście lat temu zwyczajna droga edukacyjna dziecka z klasy wyższej to było prywatne szkolnictwo podstawowe i średnie, a potem publiczny uniwersytet. Dziś dzieci wysyłane są na studia po prostu za granicę. Już dziesięć lat temu w Warszawie powstało liceum Akademeia, które przygotowuje dzieci z klas wyższych na studia w najbardziej prestiżowych uczelniach świata. Roczne czesne za pierwszy rok nauki wynosi obecnie 109 tysięcy złotych. W tej sytuacji demaskowanie (na obraz i podobieństwo krytyki przeprowadzonej przez Pierre’a Bourdieu) pozornej otwartości

uniwersalnego systemu kształcenia okazuje się zupełnie oderwane od polskich realiów reprodukcji klasowej. Zdarzają się specyficzne momenty, gdy sprzeczności między klasą wyższą a średnią wychodzą na jaw, poddając ich sojusz bolesnej próbie. Przykładu dostarczyły wybory prezydenckie z 2015 roku. Podczas kampanijnego spaceru po Warszawie do ubiegającego się o reelekcję Bronisława Komorowskiego podszedł młody chłopak w zielonym T-shircie. Zapytał Komorowskiego, co zamierza uczynić, żeby on jako młody człowiek nie musiał wyjeżdżać do Anglii, i dodał, że jego siostra trzy lata szukała pracy, a teraz pracuje za dwa tysiące i nie stać jej na mieszkanie. Komorowski odpowiedział zgodnie z logiką hegemonii i poradził, żeby zmieniła pracę i wzięła kredyt. Oburzenie po tej wypowiedzi wynikało przede wszystkim z tego, że rada wypowiedziana została przez polityka kojarzonego z arystokracją i związanego z partią rządzącą obciążoną niedawną aferą podsłuchową, w której jednym z ważniejszych wymiarów skandalu były kwoty rachunków płaconych przez polityków w restauracji – ceny za podwójny obiad zbliżały się do zarobków siostry chłopaka w zielonej koszulce. Sprawa rozmowy Komorowskiego podczas spaceru miała swój nieoczekiwany ciąg dalszy, gdy okazało się już po wyborach, że jedna z jego córek mieszkanie nabyła za darowiznę, którą dostała od rodziców. Stało to w sprzeczności z radami prezydenta, ale było całkowicie zgodne z tym, jak przedstawiciele klasy wyższej zabezpieczają potrzeby mieszkaniowe swoich dzieci. Tego typu momenty ujawniają głębokie różnice w klasowym położeniu elit i klasy średniej, uruchamiając gniew mający dwojakie źródła. Po pierwsze, przedstawiciele klasy średniej odkrywają, że reguły określające zasady konkurencji wcale nie obowiązują wszystkich. Dla ludzi z klasy wyższej ograniczenia i troski klasy średniej nie istnieją. Uzmysławia to, że oficjalny obraz porządku społecznego jest fałszywy, a różnice między klasami mają charakter nie ilościowy, ale jakościowy. Po drugie, frustracja klasy średniej wiąże się z uzmysłowieniem sobie napięć w ramach własnego sposobu życia, które pozostawały stłumione, gdy był on traktowany jako jedyny obowiązujący. Kredyt na przykład postrzegany jest w klasie średniej nie tylko jako instrument finansowy, ale wyraz pewnego ładu moralnego opartego na odpowiedzialności i planowaniu. Ujawnienie, że inne ścieżki życiowe – niedostępne dla klasy średniej – wiążą się

z większymi szansami i bezpieczeństwem, każe spojrzeć na swoje życie bez iluzji i dostrzec pełnię jego ograniczeń, na przykład znój wynikający z konieczności spłacania comiesięcznych rat. Zmiana władzy, która nastąpiła w Polsce w 2015 roku, częściowo wykorzystywała właśnie tę frustrację klasy średniej uruchamianą przez odkrywanie różnic klasowych. Gdy oficjalnie utrzymuje się, że różnic nie ma, ich nagłe ujawnienie wywołuje poczucie nieprawomocności. Stąd popularność języka piętnującego korupcję, nepotyzm i układy zarówno w przypadku PiS-u, jak i Kukiz’15. Ten sposób artykulacji napięć gra na obydwu źródłach frustracji klasy średniej, to znaczy na odkryciu, że klasa wyższa żyje wedle innych reguł, i uzmysłowieniu sobie ograniczeń własnej egzystencji, przy czym wiąże oba te źródła w pewien specyficzny sposób. Sposób życia klasy wyższej przedstawiony zostaje jako bezprawnie uprzywilejowany wskutek nadużyć ludzi pozbawionych moralności, co pozwala zredukować frustrację drugiego typu i ochronić poczucie słuszności własnego sposobu życia. Nie prowadzi to jednak do zakwestionowania rzeczywistych mechanizmów powodujących różnice, które nie wynikają przecież z politycznej korupcji, ale wytwarzane są przez dynamikę kapitalizmu uwolnioną z instytucjonalnej regulacji. Powstaje w tej sytuacji pytanie, czy istnieje możliwość zaproponowania politycznej wizji, która w odmienny sposób organizowałaby interesy klasowe, unikając przy tym właściwych PiS-owi nacjonalizmu, niechęci wobec mniejszości i skłonności do autorytarnej koncentracji władzy. Trudno podać dokładny przepis na taką rekonfigurację, bo sporo zależy tu od dynamiki sytuacji politycznej, jednak można pokusić się o zarysowanie głównych możliwych kierunków takiej zmiany. Musiałaby ona opierać się na powiązaniu interesów klasy średniej i klasy ludowej. Oczywiście między tymi klasami istnieją spore różnice przybierające często postać niechęci i nieufności. Budowanie sojuszy klasowych nie jest jednak odzyskiwaniem utraconej jedności, ale łączeniem aktorów, którzy muszą się do siebie jakoś dopasować. Warto w tym miejscu uwzględnić rozdźwięk, który istnieje pomiędzy obrazem klasy średniej, budowanym na postaci wykształconego i przebojowego pracownika korporacji, a realnie istniejącą klasą średnią. Jej udział w strukturze społecznej nie byłby tak znaczący, gdyby nie państwo i usługi publiczne.

W 1986 roku wbrew często powtarzanym opiniom o biurokratycznym molochu, jakim były państwa socjalistyczne, administracja zatrudniała jedynie 1,4 procent pracujących. Dwadzieścia lat później było to już 6,7 procent. W 1986 roku w połączonych działach edukacji, zdrowia i administracji pracowało 10,6 procent zatrudnionych, a do 2014 udział ten prawie się podwoił, osiągając 19,9 procent ogółu zatrudnionych. Widać zatem, że ekspansja klasy średniej nie wiąże się wyłącznie z urynkowieniem gospodarki, ale także z państwem, które dostarcza ram dla funkcjonowania rynku i usług, których rynek nie jest w stanie dostarczać efektywnie. Te związki klasy średniej z państwem przynoszą ciekawe konsekwencje, jeśli idzie o jej samoorganizację, która stoi w sprzeczności z wizją klasy indywidualistów i self-made manów. Przyglądając się dynamice powstawania nowych związków zawodowych po 1989 roku, nie sposób nie zauważyć, że pojawiają się one akurat w sektorach związanych z państwem i usługami publicznymi. Najbardziej rozpoznawalnym przykładem tego typu organizacji jest Ogólnopolski Związek Pielęgniarek i Położnych, który powstał w 1996 roku. Historia działań tego związku, który prowadził najcieplej odbierane protesty pracownicze po 1989 roku (między innymi „białe miasteczko”), naprowadza nas na kwestię najważniejszej w dzisiejszych warunkach społeczno-ekonomicznych klasy protestu. O ile strajki na początku lat 90. organizowali przede wszystkim robotnicy i rolnicy, o tyle w następnej dekadzie tę rolę przejęli przede wszystkim nauczyciele i pielęgniarki. To sprawia, że walki z udziałem klasy średniej są nie tylko sporami o wysokość płac czy ochronę miejsc pracy w danym zawodzie czy danej branży, ale stają się konfliktami o zasady organizujące życie całej wspólnoty. Klasę średnią (zwłaszcza tę sektora publicznego) i klasę ludową zbliżają do siebie procesy związane z dynamiką kapitalizmu – z jednej strony nacisk na uelastycznienie zatrudnienia i ograniczanie wydatków publicznych, a z drugiej większa niż w przypadku elit i klasy średniej sektora prywatnego zależność od państwa i dostarczanych przez niego usług. Istnieje możliwość połączenia interesów obu tych grup wokół zagadnień wysokich standardów usług publicznych i bezpieczeństwa. Przez związki z państwem do takiego sojuszu mogłaby przyłączyć się także część zdominowanych elit, których reprodukcja zależy od funkcjonowania

publicznych uniwersytetów i instytucji kultury, a w obu tych obszarach od dłuższego czasu zaznaczają się dwie niekorzystne tendencje: nacisk na ekonomiczną rozliczalność i rosnąca kontrola polityczna. Skonstruowanie takiego sojuszu to szansa na głębszą zmianę kulturową polegającą na upodmiotowieniu klasy ludowej i zwiększeniu jej partycypacji w życiu społecznym przez wzmocnienie jej sprawczości w poszczególnych obszarach życia społecznego (edukacja, zdrowie, kultura) i wykorzystanie dyspozycji klasy ludowej także jako zasobu społecznego rozwoju. Warunkiem tego procesu jest jednak wypowiedzenie klasowych różnic. Dotyczy to zarówno klasy ludowej, jak i średniej. Dla tej pierwszej jest to o tyle trudne, że w znacznej mierze nie ma dziś dla niej miejsca w oficjalnej kulturze, a jej sposoby życia są albo marginalizowane, albo patologizowane. Uznanie dla niej trudno już dziś oprzeć na jej mesjańskiej roli w procesie historycznym, ale można odwołać się do godności pracy fizycznej i wartości związanych z dyspozycjami przedstawicieli tej klasy, jak choćby tolerancja i troska. Dla klasy średniej wypowiedzenie klasowych różnic może być o tyle bolesnym doświadczeniem, że wiąże się z koniecznością uznania, że jej styl życia nie jest stylem ani jedynym, ani powszechnie obowiązującym. Zyskiem może być jednak większa zdolność do zmierzenia się z napięciami właściwymi dla kondycji tej klasy i przejście od poszukiwania dla nich rozwiązań fantazmatycznych do rozwiązań realnych. Uznanie odrębności wobec klasy wyższej pozwoli na przekształcenie frustracji związanej z odkrywaniem swojej podrzędności w poczucie godności związane z indywidualnymi osiągnięciami i samodzielnym kształtowaniem swojego życia, a nie z „zasługą” dobrego urodzenia (co oznacza dziedziczenie majątku i korzystanie z szans niedostępnych dla innych). Paradoksalnie może to zbliżyć klasę średnią do ludowej, bo dyspozycje i sposób życia tej drugiej nie będą już oceniane z perspektywy niedopasowania i dystansu wobec znaturalizowanego i normatywnego wzoru życia klasy średniej. Sojusz, o którym mówię, ma swoje materialne podstawy, ale jego powstanie nie jest możliwe wyłącznie na bazie interesów i w formie kontraktu. Jego zespolenie musi uwzględniać zaangażowanie w zmianę świata w określonym kierunku i nie dotyczy to tylko korygowania kapitalizmu, ale także podstawowych wyzwań etycznych, wokół których koncentruje się dziś konflikt polityczny. Dziś są to: kwestia uchodźców,

prawa kobiet, przyszłość Unii Europejskiej i sposób sprawowania władzy. Wobec tych kwestii lewica musi mobilizować zaangażowanie ludzi z klasy ludowej i średniej, wykorzystując ich odmienne zasoby etyczne. Będzie to budować rodzaj solidarności w walce – związek oparty nie wyłącznie na kalkulacji i materialnym interesie, ale na braterstwie w zmienianiu świata. Uznanie różnic może być drogą do solidarności klasowej, która pozwoli przekroczyć obie najpowszechniej dostępne dziś formy kulturowe oparte na fałszywej jedności – zarówno język hegemonii klasy średniej umożliwiający ukrycie społecznego rozwarstwienia, jak i język narodowej jedności służący przejmowaniu władzy nowej elicie politycznej. Odmienność nie wyklucza współdziałania, a różnice w sposobach życia można wykorzystać do tego, żeby uruchomić dynamikę rozwoju społecznego, który będzie bardziej upodmiotawiający i egalitarny.

ROZDZIAŁ CZWARTY

NEOAUTORYTARYZM Dwa lata od wyborów parlamentarnych w 2015 roku wysoka popularność PiS-u pozostaje dla wielu komentatorów polskiego życia politycznego wciąż zagadką. Żaden inny rząd od przynajmniej dwudziestu lat nie był krytykowany tak wyraziście w sferze publicznej i żaden nie sprowokował tak wielu masowych protestów ulicznych. Jednocześnie poparcie dla PiS sięga niemal czterdziestu procent i niewiele wskazuje na to, że spośród istniejących na scenie politycznej aktorów któryś mógłby rządom tej partii zagrozić. Oczywiście w dzisiejszej polityce sprawy toczą się niezwykle szybko i poparcie dla partii politycznych może zmienić się gwałtownie w krótkim okresie intensywnej kampanii. Nawet jeśli to prawda, nie znaczy to jednak, że podczas kampanii PiS automatycznie straci. Może zdarzyć się tak, że obecne źródła poparcia jeszcze się wzmocnią, a opozycja obudzi się po wyborach zdziwiona, że elektorat jednak nie wystawił rządzącym rachunków. Istniejące wyjaśnienia popularności PiS-u nie pozwalają odnaleźć odpowiedniego tonu w jego krytyce i raczej sprawiają, że dominacja partii Kaczyńskiego na scenie politycznej się umacnia. Z jednej strony można usłyszeć, że PiS obudził polski naród takim, jakim on w zasadzie jest. A jest ksenofobiczny, pełen obsesji i podejrzliwy. Nie lubi obcych i w gruncie rzeczy mimo wszystkich haseł o wolności jest zamordystyczny. Tego typu diagnozy mają niewielką użyteczność polityczną, bo naturalizują poparcie dla PiS-u i zniechęcają do refleksji nad tym, dlaczego PiS, który wcześniej przegrał siedem wyborów z rzędu, nagle zyskał niepodzielną władzę. W politycznej praktyce prowadzą do uruchamiania języka dwóch Polsk – otwartej i zamkniętej. Ta pierwsza chce pokonać drugą, wywołując w niej wstyd, a swoim członkom dać poczucie wyższości wynikające z reprezentowania wyższej cywilizacji. PiS-owi dość łatwo przychodzi obrócenie tej krytyki na swoją korzyść, bo składa on ludziom obietnicę, że nie muszą się już wstydzić. W ten sposób akces do PiS-u ma posmak wyzwolenia i autonomii.

Drugie wyjaśnienie poparcia dla PiS-u opiera się na przekonaniu, że po prostu przekupił on ludzi: Polacy sprzedali się dość tanio, bo za 500 złotych na drugie dziecko i wzrost płacy minimalnej. Pokazuje to, jak nisko cenią sobie demokrację i wolność, skoro fundamentalne wartości są w stanie przehandlować za kilka stów. Oprócz tego, że to wyjaśnienie znów odwołuje się do wstydu, to politycznie oznacza działanie przeciwko nastrojom, które są bardzo przychylne wobec programu 500+. W marcu 2017 aż 77 procent Polaków uważało program za udany, a tylko 20 procent było mu przeciwnych. Ludzie postrzegają 500+ jako instrument walki z biedą i sposób zabezpieczania godnego życia dla rodzin. Trudno mi sobie wyobrazić partię, która wygrywa wybory, obiecując jego likwidację. Trzecie, najbardziej subtelne, wyjaśnienie popularności PiS odwołuje się do populizmu tej partii, czyli do odpowiedzi, jakiej udziela na sytuację biedy, złych warunków pracy i nierówności w dzisiejszym kapitalizmie. O tym, dlaczego ten schemat jest nie tylko zbyt upraszczający, ale także politycznie wiąże ręce, pisałem w rozdziale 1. Tutaj chcę się obszerniej przyjrzeć, czy rzeczywiście możemy powiedzieć, że PiS reprezentował w ostatnich wyborach lud, a jego sukces wynikał z tego, że trafił swoim przekazem do pokrzywdzonych. Gdy spojrzy się na wyniki sondaży przeprowadzanych przed lokalami wyborczymi, dość jasne staje się, że obraz PiS-u jako partii ludowego gniewu jest mocno zniekształcony. Partia Kaczyńskiego rzeczywiście miała największe poparcie zarówno wśród rolników, jak i robotników – odpowiednio 53,3 procent i 46,8 procent. Warto jednak pamiętać, że wśród tych grup frekwencja jest zazwyczaj niższa niż w pozostałych i pomimo znacznego udziału w strukturze społecznej są to grupy w wyborach niedoreprezentowane. PiS nigdy nie osiągnąłby swojego ostatecznego wyniku, gdyby zabrakło mu poparcia klasy średniej, czyli pracowników administracji i usług. Tutaj jego zwycięstwo nie było przytłaczające, ale zdołał i tak zebrać najwięcej głosów – 35,4 procent. Platforma Obywatelska wygrała tylko w jednej z wyróżnionych w sondażu grup zawodowych – wśród dyrektorów i kierowników. Jednak nawet w tej grupie PiS deptał jej po piętach i zdobył tylko 1,7 procent punktów procentowych mniej niż PO. PiS wygrał też wśród właścicieli firm (29,1 procent) i osób z wyższym wykształceniem (30,4 procent).

Jak widać, PiS nie jest partią populistyczną w tym sensie, że po prostu reprezentuje lud przeciw innym grupom (elitom i klasie średniej). Zwycięża nawet w grupach uprzywilejowanych, które swobodnie można uznać za wygranych transformacji. Ma większe niż inne partie poparcie wśród robotników, ale ma też swoją klasę średnią i PiS-owskie elity. Zwolennicy PiS-u mogliby powiedzieć, że jest on partią ogólnonarodową, a my powiemy, że jak to zwykle bywa w przypadku dużych partii, swojego poparcia nie budują one na jednej klasie czy grupie wyborców, ale dokonują udanego połączenia różnych interesów i tożsamości. Najciekawszy jest jednak zawsze sposób, za pomocą którego dokonuje się tego połączenia. W kampanii wyborczej PiS odwoływał się przede wszystkim do rosnących aspiracji i własnego profesjonalizmu, które łączone były z opowieścią o silnej i dumnej Polsce. Seria obietnic socjalnych – program 500+, podniesienie płacy minimalnej, odwrócenie reformy dotyczącej podniesienia wieku emerytalnego – były jakby podporządkowane temu ogólnemu przekazowi. Twarzami kampanii – najpierw prezydenckiej, a potem parlamentarnej – byli nowi politycy dający nadzieje na wymianę zużytych i skompromitowanych elit Platformy Obywatelskiej. Połączenie elektoratu z klasy ludowej i średniej odbywało się tutaj w znacznej mierze za pomocą obietnicy takiej korekty systemu, dzięki której owoce wzrostu będą dzielone równiej, a różnice między ludźmi nie będą tworzyć warunków uniemożliwiających godne życie. Narodowo-patriotyczna osnowa tego projektu zadziałała jako łącznik między częścią klasy ludowej i średniej, dostarczając alternatywnej wobec hegemonii klasy średniej opowieści o społeczeństwie niepodzielonym. Gdyby rządy PiS-u były przedłużeniem kampanii, mielibyśmy do czynienia z socjalnymi korektami i pewną zmianą klimatu na nieco bardziej patriotyczny, uniosceptyczny i antyuchodźczy. Żadna gwałtowna zmiana nie była przygotowana ani głoszonymi hasłami, ani nie była ucieleśniona w postaciach głównych kandydatów do sprawowania władzy reprezentujących raczej coachowany profesjonalizm niż ducha zemsty i rewolty. Stało się jednak inaczej. Kaczyński postanowił wykorzystać nadarzającą się koniunkturę do głębokiej zmiany kształtu Rzeczpospolitej. Ujawnia się tutaj zarówno nieporównanie silniejsza niż kiedyś pozycja liderów, którzy nie są ograniczeni wyborczymi narracjami i partyjnymi strukturami, jak i wynikająca z tego kulturotwórcza rola polityków.

Kaczyński przekształca Polskę, transformując relacje między partią a jej elektoratem i tworząc nowe formy politycznego upodmiotowienia. Dlatego nie można mówić o PiS-ie jako partii populistycznej wykorzystującej tylko niezaspokojone interesy do osiągnięcia politycznego sukcesu. Mamy raczej do czynienia z neoautorytaryzmem, który tworzy nowe typy zaangażowania i stosunku do świata. Przyglądając się kolejnym posunięciom Kaczyńskiego, część komentatorów zastanawia się nad tym, kiedy wreszcie ludzie będą mieli dość tego poziomu arogancji i łamania reguł. Myśleniu temu towarzyszy optymistyczna wizja społeczeństwa, które tylko chwilowo dało się zwieść na manowce przywódcy PiS-u, ale zaraz się przebudzi i postawi tamę zapędom Kaczyńskiego. Jakby kolejne posunięcia polityczne, które w znacznej mierze mają charakter wydarzeń kreowanych przez szefa PiS-u, działy się gdzieś na zewnątrz i nie zmieniały ludzi. Tymczasem rzeczywistość jest dużo bardziej ponura, niż widzą ją ci komentatorzy – posunięcia Kaczyńskiego zmieniają ludzi i w dodatku dość silnie wiążą ich z PiS-em. Podporządkowanie sobie Trybunału Konstytucyjnego, zamiana mediów publicznych w partyjny organ propagandowy, dążenie do przejęcia kontroli nad niezależnymi instytucjami społeczeństwa obywatelskiego, zabiegi zmierzające do podporządkowania sądów partii rządzącej czy ustawa Szyszki to nie jakieś mniej lub bardziej przypadkowe wpadki albo nadużycia, które ludzie popierający PiS akceptują ze względu na korzyści z 500+ czy szybsze przejście na emeryturę. Chociaż po ostrych protestach poparcie dla PiS-u zazwyczaj chwilowo nieco spada, to potem partia odrabia te straty z nawiązką. Jest coś takiego w samych tych działaniach, co sprawia, że ludzie identyfikują się z pisowską wizją zmian i uważają ją za atrakcyjną. Żeby zrozumieć, co Kaczyński daje ludziom z różnych klas, proponuję wybrać się do małego miasta na Mazowszu, gdzie razem ze studentkami, studentami i doktorantkami badaliśmy, jak „prawicowy zwrot” w polityce działa w małomiasteczkowych realiach. W rozmowach z ludźmi z klasy ludowej, z których zdecydowana większość głosowała na PiS, wyraźne było przede wszystkim zadowolenie z odsunięcia od władzy Platformy Obywatelskiej. Politycy tej partii postrzegani są jednoznacznie jako skompromitowani. Jak mówi jedna

z badanych robotnic pytana o sens afery podsłuchowej: „Swoje interesy załatwiali za naszymi plecami. Duże, kolosalne sumy były, i ksiądz był tam w to zamieszany. Można powiedzieć, że zwykły człowiek dla nich to właściwie był niczym”. Chociaż podsłuchy nie ujawniały korupcji, to tak właśnie są postrzegane. Korupcja wydaje się naturalną konsekwencją oderwania się elit od „zwykłych ludzi” i utraty hamulców moralnych. Działania PiS-u interpretowane są właśnie w tym kontekście jako rozprawa z wyalienowanymi elitami. Antyelitaryzm wiążący ludzi z klasy ludowej z PiS-em łączy się z aprobatą dla socjalnej korekty, której dokonała partia Kaczyńskiego (na przykład z docenianiem programu 500+), ale co ważne – ideał pomocy i solidarności wyrażający się w tym programie ma dość wyraźne granice. Znaczna część robotników krytykowała program 500+, podkreślając, że trafia do nieodpowiednich ludzi. Pomoc należy się bowiem tylko normalnym, a nie „leniom” i „patologii”. Podobnie gdy przechodziliśmy do rozmowy o uchodźcach, okazywało się, że solidarność w rozumieniu robotników popierających PiS ogranicza się do wspólnoty narodowej. Jeden z robotników wyraził zwięźle to, co w odniesieniu do uchodźców mówiła większość rozmówców z klasy ludowej: „Ja nie jestem za uchodźcami i też nie wiem, co z nimi zrobić. Najlepiej, żeby w ogóle tam zostali i tutaj nie przychodzili. Jakoś by sobie poradzili”. Gdy sprawy dotyczą obcych, zawieszane są odruchy współczucia, a uruchamiany język niemiło przypomina liberalny leseferyzm, jakim w Polsce sprawa robotników „załatwiana” była w czasach transformacji. Daleki jestem od dostrzegania w wypowiedziach robotników i ich relacjach z PiS-em natury ich klasy i prawdy o ich moralności. Jest raczej tak, że PiS daje im dziś poczucie uczestnictwa we wspólnocie, w której członkowie zrównani są jako różni od elit i obcych. Jest to na pewno rodzaj awansu wobec miejsca, jakie przewidziane jest dla nich w średnioklasowej utopii. Nacjonalizm, który rozgrywa PiS, ma niewiele pozytywnych treści i nie dookreśla powinności i tożsamości prawdziwego Polaka. Gdyby to robił, tworzyłby niepotrzebne napięcia miedzy swoimi zwolennikami, którzy często nie byliby w stanie odnaleźć się w pozytywnych definicjach. Zamiast tego łączy ludzi w opozycji wobec tych, którym „nic się nie należy”. Właściwe klasie ludowej swojskość i troska zostają wciągnięte w projekt akceptujący bezwzględność zarówno wobec politycznych rywali,

jak i wobec ludzi znajdujących się może w potrzebie, ale nienależących do wspólnoty narodowej. Trzeba przyznać, że choć relacja z PiS-em wykracza w przypadku robotników poza zaspokajanie ich materialnych interesów i wiąże się także z doświadczeniem uczestnictwa we wspólnocie, to jednak w wypowiedziach klasy ludowej zaznacza się także pewien rodzaj dystansu wobec obecnej ekipy. Nadzieja i kredyt zaufania, jaki od klasy ludowej dostaje rząd, są do odwołania, a poszczególne posunięcia łącznie z programem 500+ podlegają pewnej krytyce. Nieco inny stosunek do PiS-u mają popierający tę partię przedstawiciele klasy średniej. Co ciekawe, to właśnie w ich przypadku zaangażowanie w rządy Kaczyńskiego ma znacznie mocniejszy charakter. Dlaczego? Z jednej strony PiS cieszy się poparciem osób wchodzących w rolę ofiary szukającej przez politykę sprawiedliwości, z drugiej poparcie dla PiS-u wiąże się z realizowaniem aspiracji klasy średniej do kontroli i panowania, a tego poczucia partia Kaczyńskiego dostarcza zarówno w dużej polityce, jak i na poziomie życia codziennego. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z osobami z klasy średniej doświadczającymi deprywacji lub relatywnej deprywacji materialnej. Oznacza to, że mogą one być w lepszej sytuacji niż przedstawiciele klasy ludowej, ale na przykład doświadczyły utraty pracy lub postrzegają stan swoich finansów jako niewystarczający. Ważne jest, że kwestie materialne postrzegane są przez nie w szerszym kontekście utraty wpływu na rzeczywistość i kurczenia się możliwości otwartych przed jednostką. Opowiadając o swoim życiu, nie postrzegają siebie jako osób, od których coś zależy. Świat nie tyle jednak odpływa od nich i toczy się swoim rytmem, ile napiera na jednostkę i zadaje jej ból. Polityczne zaangażowanie i poparcie dla Kaczyńskiego jest rodzajem inwestycji w wyrównanie rachunków. Na przykład była nauczycielka, która w niejasnych okolicznościach straciła pracę w szkole i obecnie wykonuje drobne prace zlecone w instytucji publicznej (ponieważ deklaruje, że „nie pójdzie wykładać towaru do supermarketu”), swoje życie przedstawia jako ciąg wydarzeń wiążących się z cierpieniem. Dotykają ją albo przypadki losowe, albo niecne działania innych ludzi. Jej zaangażowanie polityczne wiąże się z silnym przeżywaniem katastrofy smoleńskiej, która jest dla niej

wydarzeniem pokazującym naturę zdegenerowanego świata – ludzie giną na skutek zakulisowych działań podejmowanych przez ich przeciwników politycznych. Sprawcami są zawsze inni, ofiara tylko doświadcza cierpienia. Nauczycielka popiera na przykład reformę sądów, mówiąc, że sama należy do osób pokrzywdzonych przez system. Została bowiem ukarana przez sąd grzywną za sfałszowanie podpisu męża podczas ubiegania się o kredyt. Winny jest sędzia skazujący, pracownik banku, który pozwolił na fałszerstwo, i koleżanka, która poprosiła o pożyczkę. Ona tylko ponosi konsekwencje działań innych, chociaż przyznaje, że wzięła pożyczkę na męża, nie pytając go nawet o zgodę. Nauczycielka postrzega politykę jako szansę na pozbawienie władzy sprawców własnych krzywd: „[…] dostałam dwa tysiące grzywny. Musiałam wpłacić. Masakra. A tamten nie pamięta, bo był wezwany nawet na sprawę ten gostek w banku, co pozwolił mi podpisać. Nie pamięta i wszystko, i pięknie, git, bo to jedna klika, banki, te wszystkie sądy, te jeszcze inne układziki. Rozwalić to wszystko”. W ramach tego doświadczenia działania partii rządzącej reprezentują słuszny ruch sprzeciwu wobec nadużyć ludzi zachowujących wpływy. Z polityką wiążą się także nadzieje na wyrównanie osobistych rachunków z dyrektorem szkoły: „Straszne mam wspomnienia o nim. Coś okropnego. On biologii uczy. Tak, uczy teraz, już nie jest dyrektorem. Jakby teraz stracił pracę po tej reorganizacji gimnazjum, za to moje cierpienie”. Widzimy zatem, że przekonanie, jakoby działania Kaczyńskiego dotyczące likwidacji autonomii kolejnych instytucji były przez ludzi akceptowane, bo dotyczą sfer odległych i abstrakcyjnych, nie jest trafne. Dla znacznej części wyborców PiS-u to słuszne działania, które dotykają najbardziej wpływowych grup, ale także mają szansę sięgnąć – tak jak w przypadku naszej nauczycielki – prywatnych urazów i upokorzeń. Kiedy analizujemy wypowiedzi osób z klasy średniej popierających PiS, rzuca się w oczy ich zdecydowane poparcie dla kolejnych posunięć partii. Proces koncentracji władzy rozpoczęty przez Kaczyńskiego nie osłabia ich identyfikacji z nim, a wręcz przeciwnie jeszcze mocniej wciąga ich w nurt zmian. Czy chodzi o uchodźców, trybunał, szkoły czy sądy – działania PiS-u określane są jako słuszne. Jest tak, jakby każde kolejne posunięcie wsysało ich w wir wydarzeń, których celem jest „rozwalenie tego wszystkiego”.

Ta atmosfera na tyle pochłania popierających i sympatyków PiS-u, że własne doświadczenia nie stanowią dla nich krytycznego punktu odniesienia wobec działań władzy. Nauczycielka na przykład popiera reformę edukacji, stwierdzając, że gimnazja były fatalne: „Normalnie na lekcjach takie jazdy, że w głowie się nie mieści. Po prostu część młodzieży chce się uczyć, a część tak dokuczała, żeby po prostu przeszła ta lekcja o niczym. To środowisko było okropne i bardzo dobrze, że to się zmienia na te osiem klas”. Gdy jednak w innym kontekście wspomina swoją pracę w gimnazjum, mówi, że: „(…) fajnie mi się pracowało w gimnazjum. To znaczy z niektórymi klasami, bo te klasy… Zależy, które klasy. Którzy uczniowie w klasie przeważali. Jeżeli była większość uczniów, którzy chcieli się uczyć, to fajnie się prowadziło lekcje i fajnie to wszystko przebiegało. (…) jak jeden łobuz się znalazł i rozwalił całą lekcję, to też tak było. Ale bardzo młodzież do tej pory… już nie uczę trzy lata, czy cztery, ale cały czas kogokolwiek pamiętam z tej młodzieży gimnazjalnej, to bardzo fajny miałam taki jakiś kontakt. Lubiłam zażartować zawsze z nimi, lubili mnie, zawsze «dzień dobry» na ulicy”. Ma się wrażenie, że słucha się dwóch różnych opinii o gimnazjum, chociaż wyraża je ta sama osoba. Jakby postawy polityczne i osobiste doświadczenie w ogóle się ze sobą nie łączyły. Podobny mechanizm występował u młodego chłopaka sympatyzującego z PiS-em, który głosował jednak na partię KorwinMikkego. Stwierdzał, że za czasów Platformy żyło się ciężko i nie było widać poprawy, ale gdy podsumowywał perspektywy stojące przed Polską, stwierdził, że od dziesięciu lat jego osobista sytuacja bez przerwy się poprawiała i optymistycznie patrzy w przyszłość. Ten rozdźwięk między osobistym doświadczeniem a postawami politycznymi będący elementem dzisiejszej dynamiki politycznej pokazuje, że oddalamy się od populizmu w stronę innego typu relacji łączących wyborców i polityków. W populizmie mechanizm poparcia polegał na poszukiwaniu wyrazu dla doświadczeń, dla których nie było miejsca w sferze publicznej. Populiści mówili o czymś, o czym inni politycy milczeli, i łączyli to ze swoją agendą. Zasadniczo dla ludzi odnajdujących się w tym przekazie prywatne doświadczenia i polityczna reprezentacja pozostawały spójne. Na demaskacji rozziewu między agendą populistów a ich realnymi działaniami zasadzała się z kolei strategia lewicy. W tej sytuacji indywidualne doświadczenie i dążenie do jego pełnej reprezentacji

pozwalało na odnalezienie twardszego gruntu, na którym można było oprzeć zmianę społeczną. Dziś prywatne doświadczenia są marginalizowane przez identyfikację polityczną. Wzmacniany jest sposób przeżywania świata, który selekcjonuje doświadczenia tak, aby pasowały one do współuczestnictwa w dramacie społecznym. Udział w tym dramacie nie sprowadza się jednak wyłącznie do odreagowania roli ofiary. Część osób z klasy średniej popierających PiS robi to z innych powodów. Są to ludzie znajdujący się w lepszej sytuacji materialnej, którzy konsumują owoce wzrostu gospodarczego nie tylko ostatniej dekady. Nie przekłada się to u nich jednak na akceptację systemu. To wyborcy, u których nastąpił wzrost aspiracji przekraczający kwestie materialne. Specyfika polityki PiS-u sprawia, że te aspiracje nie są wykorzystywane w celu poszukiwania zasad zmieniających układ sił i regulujących na nowo stosunki społeczne, ale kanalizowane są w poczucie wyższości wobec zdegenerowanych elit i słabych grup mniejszościowych. Kaczyński daje sporej części klasy średniej poczucie, że wreszcie otrzymuje ona należny jej kawałek władzy. W stosunku do elit u aspirujących następuje wyczuwalne przesunięcie tonu krytyki. Elity nie tyle okazały się wyobcowane od doświadczeń „zwykłego człowieka”, ile nie spełniły wysokich oczekiwań, jakie stawia się przywódcom. Ich słabość kontrastuje z własnym wyczuciem moralnym. Krytyka elit służy tu raczej wyniesieniu krytykującego i potwierdzeniu jego prawa do definiowania dobra i zła. W wypowiedziach popierającego PiS nieźle sytuowanego malarza i nauczyciela rysunku nie pojawia się przekonanie, że elity z PO to sprawcy, a raczej ludzie, którzy nie wiedzą, co to wysokie standardy moralne: „Pani Kopacz, która tak kłamała i takie przekręty zrobiła, to się nie podoba, jak się może podobać? Albo to, że pan Komorowski, odchodząc z gabinetu, kradnie, ginie u niego, nie powiem, że kradnie, bo nie stwierdziłem, ale ginie z jego gabinetu obraz Kochanowskiego, znanego malarza, nieduży obraz, albo meble, które były w renowacji, właśnie giną”. Rządy PiS-u z tej perspektywy jawią się jako przywrócenie ładu moralnego, a popieranie go jest rodzajem nobilitacji. Specyfika tego użycia moralności polega na tym, że stosuje się ją wybiórczo i nie testuje popieranych przez siebie polityków za pomocą tych samych kryteriów. Chodzi raczej o samą władzę osądzania, a nie

poszukiwanie powszechnych standardów, którym wszyscy powinni się podporządkować. To, że moralność jest tutaj rodzajem władzy, staje się dość jasne, gdy pojawiają się odniesienia do opozycji i mniejszości. Na pytania związane z KOD-em wspomniany już malarz odpowiada zdecydowanie: „Komitet Obrony Demokracji to jest chucpa, to jest gangsterka. Jej przełożony, który znikąd został wyciągnięty, jak królik z szafki jakiegoś kuglarza i który właśnie takie numery wykręca, co chciał. Pieniądze zbierane, puszki, szły na jego konto, wystawiał faktury. Jaki on bohater?”. Cały ruch sprzeciwu wobec arbitralnych posunięć Kaczyńskiego wymierzonych w trybunał sprowadzony zostaje do nadużyć lidera i tym samym zdezawuowany. Analogiczna reakcja malarza pojawia się także w ocenie Czarnego Protestu, który nazywa zadymą kobiet antyreligijnych, homoseksualistów i lesbijek. Moralności używa się tutaj do wyznaczania hierarchii i granic wspólnoty, a nie do kształtowania sprawiedliwych stosunków społecznych. Ważniejsza niż reguły współżycia jest moc płynąca ze wskazywania, co jest dobre, a co złe. To poczucie mocy wyraża się także w stosunku aspirujących wyborców PiS-u wobec uchodźców. O ile robotnicy w swoich sceptycznych wypowiedziach używali wobec nich głównie argumentów związanych z nieuprawnionym korzystaniem z zasiłków i niechęcią wobec podejmowania pracy, to aspirujący uderzają w ich kondycję patriotyczną i odwagę. Ponieważ malarz i specjalista z firmy budowlanej mówili prawie to samo, oddajmy tym razem głos temu drugiemu: „W Polsce kiedyś była wojna, ludzie też wyjeżdżali z kraju, emigrowali. Natomiast olbrzymia część tych ludzi, młodych ludzi w przedziale wiekowym, nie wiem, 14–35 lat, zostawała w kraju i walczyła o tej kraj. To niech mi pan powie, czym się różnią tamci ludzie od tych, którzy teraz uciekają z Syrii. Jak może dorosły mężczyzna zostawić żonę i dzieci w kraju, w którym jest wojna, są naloty, co chwilę coś wybucha i uciec do Europy. No, to się albo robi tak, że się zabiera całą rodzinę, albo się w tym kraju zostaje i walczy. Dla mnie to nie jest ucieczka przed wojną. Jedynym powodem jest po prostu ekonomia (…). Albo walczysz o ten kraj, albo jesteś tchórzem i uciekasz”. Wojna jest tutaj definiowana jako starcie, w którym prawdziwy mężczyzna bierze udział albo traci dobre imię. Uciekinier nie zasługuje w zasadzie na pomoc, ponieważ okazał się tchórzem i zamiast walki o ideały wybrał wygodne

życie. Nie wnika się tu w skomplikowaną naturę konfliktu albo w ryzyko związane z podróżą przez morze. Każdy mężczyzna docierający do Europy jest niemoralny i nie obowiązują wobec niego ludzkie zasady solidarności. Zwłaszcza że chociaż okazał się tchórzem w swoim kraju, kiedy znalazł się już w Europie, chce narzucać innym swoją kulturę i okazuje się niezwykle ekspansywny. Powstrzymanie tej inwazji staje się w zasadzie przedłużeniem obowiązku obrony ojczyzny, który spoczywa na każdym prawdziwym i moralnym mężczyźnie. Kaczyński, jak widzimy, obsługuje różnorodną publiczność. Klasie ludowej, dla której nie ma miejsca w społeczeństwie klasy średniej, oferuje udział we wspólnocie narodowej. Podkręca podmiotowość ofiary i angażuje ludzi obietnicą rozliczenia sprawców. Ludziom dość zamożnym, by czuć się bezpiecznie, daje okazję, aby poczuć się też ważnymi. Dla wszystkich rozgrywa konflikt z elitami i buduje poczucie godności przez wyznaczanie słabych grup, wobec których można poczuć się silnym. Jako wzmocnienie o bardzo podobnym charakterze można też interpretować ustawę Szyszki dopuszczającą możliwość wycinania drzew na prywatnych działkach bez konieczności uzyskiwania urzędowej zgody witaną przez zaskakująco liczne osoby z wyraźną radością. Kaczyński dał ludziom namiastkę tego, co sam może robić w państwie. Zetnie, co będzie chciał, i tak samo Polacy mogą zrobić w swoich ogródkach. Wzrost poczucia mocy jest sednem neoautorytaryzmu. Na tym polega jego zaproszenie do dramatu przejmowania władzy i dlatego ludzie wciąż chętnie w nim uczestniczą, nie pytając jego i siebie, jaki trwały porządek ma się wyłonić z tej zmiany. Współczesny autorytaryzm ma kilka cech wspólnych ze swoim historycznym poprzednikiem, który wyłonił się w latach 20. i 30. XX wieku wraz z pojawieniem się społeczeństw masowych. Dawny autorytaryzm opierał się na idei wzmocnienia sił narodu pod kierownictwem opatrznościowego przywódcy. Ludzie zawierzali mu swoją przyszłość i podążali za nim w przekonaniu, że ma on doskonałe wyczucie kierunku rozwoju historii i trafnie rozpoznaje wyzwania stojące przed narodem. Inwestowanie w jego władzę wiązało się z krytyką demokracji parlamentarnej jako ustroju nieefektywnego, w którym jałowy spór elit przeważa nad prawdziwym zbiorowym interesem. Ważną praktyką autorytarnych reżimów było budowanie poczucia mocy u swoich zwolenników przez krytykę i wykluczanie mniejszości rasowych,

etnicznych i religijnych. Trudno byłoby to jednak osiągnąć, gdyby nie nowa technologia komunikacji, jaką było ówcześnie radio, pozwalające znacząco zwiększyć grono osób, do których trafiał jednoznaczny przekaz polityczny. Dziś ludzie także przyłączają się do władzy po to, aby czuć się silniejsi, poczucie mocy czerpią z górowania nad słabszymi i dają się wciągnąć w spiralę działań, których efektów nie znają i nie chcą poznać. A jednak współczesny autorytaryzm nie jest po prostu powtórzeniem historii, bo wyrasta i jest osadzony w zupełnie innym społecznym kontekście. Najprościej rzecz ujmując, autorytaryzm, który znamy z przeszłości, był zjawiskiem społeczeństwa masowego, a dzisiejszy społeczeństwa niszowego. Ta różnica objawia się dość wyraźnie, gdy pyta się ludzi, skąd czerpią informacje o polityce. Dla części rozmówców, zwłaszcza tych z niższym kapitałem kulturowym, jest to wciąż telewizja, ale chyba najpopularniejszą odpowiedzią jest dziś stwierdzenie, że z różnych źródeł. Także wyborcy PiS-u deklarują, że sami wybierają sobie media – trochę oglądają telewizji (tu oczywiście pojawia się TVP Info), słuchają radia, wybierają strony internetowe i czytają to, co polecają znajomi. Nie mamy do czynienia z dominującym przekazem formułowanym przez kontrolerów środków masowego przekazu, ale własną selekcją dokonywaną ze względu na osobiste zaangażowanie i specyficzne potrzeby kształtowane w relacji z politycznym liderem. Wierność tej publiczności nie wynika z zamknięcia w bezalternatywnym przekazie. Dzisiejsza neoautorytarna publiczność zachowuje się, jakby przeczytała już Marksa, Freuda i Nietzschego, czyli mistrzów podejrzeń. Jej zaangażowanie opiera się na przejrzeniu na oczy. Nie daje się nabrać na liberalny przekaz, nie pozwala się mamić propagandzie, ma wgląd w prawdę o świecie ukrywaną przez establishment. W ten sposób uczestnictwo w sferze publicznej przynosi narcystyczną gratyfikację, bo można poczuć się wyjątkowo, skoro jest się „tym wybranym”, który nie daje się łudzić. Paradoksalnie to mechanizm ograniczający krytycyzm, bo jednostki mają poczucie, że indywidualnie wybierany przez nie demaskatorski przekaz jest w pełni autentyczny. Od dawnego autorytaryzmu dzisiejszy odróżnia także stosunek do demokracji. O ile kiedyś autorytaryzm był wprost wymierzony w demokratyczne rządy i miał być antidotum na zdegenerowany

parlamentaryzm, dziś autorytaryzm korzysta z demokratycznego imaginarium i poszukuje uprawomocnienia przez szeroką mobilizację i głosowanie. Z jednej strony nie jest to od razu powód do radości, bo „demokratycznie” można też pozbawiać obywatelstwa albo zakazywać wolności słowa, żeby nie obrażano większości, ale jednocześnie stanowi to rodzaj ograniczenia dla rządów neoautorytarnych liderów. W Polsce przybiera to szczególną postać, bo lider nie jest ani prezydentem, ani premierem. Wszyscy oczywiście wiedzą, że to on sprawuje niemal niepodzielną władzę (zobaczymy, jak rozwinie się jego spór z Andrzejem Dudą) i wiedzą to także wyborcy PiS-u. Otwarte przyzwolenie na jego rządy byłoby jednak zbyt trudne i ludzie identyfikują się z jego działaniami, ale nie płacąc za nie – jak to mówią psychoanalitycy – pełnej ceny. Mówiąc o neoautorytaryzmie, nie mam na myśli ani instytucjonalnego kształtu systemu politycznego, ani koncepcji autorytarnej osobowości. Zjawisko, o którym mówię, dotyczy dynamiki związków między liderem a różnorodnymi aktorami odnajdującymi się w wizji wspólnoty wyzwalającej się spod rządów dawnych elit i budowanej na poczuciu wyższości i siły wobec słabych grup. Tego procesu nie są w stanie uchwycić podejścia skoncentrowane na formalnych zasadach funkcjonowania instytucji politycznych, bo współczesny neoautorytaryzm akceptuje zarówno wybory, jak i swobodę głoszenia swoich poglądów i krytyki władzy. Z drugiej strony podejście wychodzące od autorytarnej osobowości opiera się na diagnozie istnienia jednorodnych skłonności psychicznych osób autorytarnych i wynikających z tego wprost praktyk politycznych. Pominięte zostaje wtedy całe zagadnienie łączenia różnorodnych dyspozycji w politycznym procesie, które uważam za najważniejszą kwestię w wyjaśnianiu dzisiejszej dynamiki neoautorytarnej. To, że poparcie dla PiS-u bierze się z gratyfikacji, jaką zapewnia uczestnictwo w kierowanym przez lidera dramacie politycznym, sprawia, że budowanie dla niego alternatywy nie może polegać na lepszym zaspokojeniu interesów grup „przypadkowo” przyłączonych do PiS-u. Alternatywa wymaga stworzenia konkurencyjnych form zaangażowania w zmianę świata. Nie może to być ani oferta naśladująca wspólnotę, którą buduje PiS, ani poszukiwanie „własnych ofiar”, których sprawiedliwości będziemy dochodzić. Powinniśmy zaproponować zbudowanie innego

sposobu zaangażowania łączącego z odpowiedzialnością i solidarnością.

odzyskiwanie

sprawczości

ROZDZIAŁ PIĄTY

LEWICOWE „TAK” Podczas wspomnianych już badań w mazowieckim miasteczku odrębną kategorię rozmówców chodzących na wybory (zarówno z klasy średniej, jak i ludowej) stanowili ludzie, którzy deklarowali zniechęcenie do polityki i rozczarowanie starymi liderami, a jednocześnie ich wypowiedzi wyraźnie odbiegały od poglądów zwolenników PiS-u. Jeśli chodzi o uchodźców, deklarowali chęć przyjęcia ofiar wojny, gdy szło o brexit, wyrażali wątpliwości co do sensu występowania Wielkiej Brytanii z UE, gdy rozmawialiśmy o Trybunale Konstytucyjnym, opowiadali się za jego niezależnością. Jednocześnie sądy te wypowiadane były z pewnym zawahaniem i zastrzeżeniami, że to skomplikowane kwestie i wymagają kompetentniejszych rozmówców. Takich ludzi w małych, średnich i wielkich miastach są setki tysięcy. Wszyscy oni mogą odnaleźć się w lewicowym „tak”. Musi ono jednak wyraźnie wybrzmieć i znaleźć dla siebie miejsce w dzisiejszej przestrzeni politycznej. A nie jest to łatwe, ponieważ dominują w niej wydarzenia kreowane przez Kaczyńskiego i opozycyjne działania skierowane przeciwko niemu, które jednak nie przekładają się na wytworzenie politycznej siły mogącej zmienić kierunek rozwoju sytuacji w Polsce. Drogą wejścia w polityczny proces i zarysowania lewicowej alternatywy są dziś przegrane sprawy. Przynależy tu przyjęcie uchodźców, gender, przyszłość Unii Europejskiej i pluralizm. Wygląda to jak przepis na przegraną kampanię, ale to właśnie są kwestie, które definiują, czym jest i będzie Polska. Nie są to punkty programu, konkretne sprawy do załatwienia czy elementy jakiejś szerszej narracji. To sprawy wymagające stanowiska etycznego i autentycznego oddania. Wciągnięcie publiczności w zaangażowanie na ich rzecz wymaga lidera, który przekonująco ucieleśniał będzie nowy kierunek zmian. On musi zorganizować zdemobilizowanych, dać im nadzieję i zmienić klimat polskiej polityki. Nie oznacza to wcale kultu jednostki czy ucieczki od wolności. Lider przez swoją biografię i właściwości organizuje ludzi na rzecz

przekształcania świata. Umożliwia powstanie relacji miedzy nimi, angażując różnorodnych aktorów od pojedynczych wyborców, przez organizacje, po ruchy społeczne, wytwarzając sytuację współdziałania. Występując w ich imieniu wobec nowych warunków i wydarzeń, zapewnia ciągłość zmian. Przez swoje działania polityczne pozwala skupić rozproszoną uwagę i zogniskować energię. Nie chodzi zatem o to, że lider „zrobi całą robotę”, ale jest on kluczowy dla uruchamiania i podtrzymywania dynamiki zmiany. To od jego zaangażowania zależeć będzie między innymi, czy kwestia uchodźców przypieczętuje na wiele lat panowanie rasistowskiego klimatu, w którym ludzie o innym niż biały kolorze skóry narażeni są na obelgi i ataki. Od przyjęcia uchodźców naprawdę zależy, jakim jesteśmy i jakim będziemy społeczeństwem. Gdy występuje się w obronie demokracji i mówi o potrzebie solidarności, ale pomija ofiary wojny, takie deklaracje stają się kompletnie bezwartościowe. Ideały testowane są wobec konkretnych wyzwań i wiążą się z podejmowaniem ryzyka. W przeciwnym wypadku stają się pustymi, nieautentycznymi formułkami. Bez uchodźców polska demokracja będzie w coraz większym stopniu ustrojem, w którym większość definiująca się w opozycji do obcych będzie narzucać różnym słabym grupom swoją wolę. Solidarność będzie znaczyła pomoc dla swoich i podkręcanie tożsamości ofiary, która nie tyle korzysta z praw, ile dostaje zadośćuczynienie za swoje cierpienia i asystuje w rozliczaniu sprawców. Zapomnieć możemy o demokracji jako ideale każącym respektować racje słabych i tworzyć dla nich miejsce we wspólnym porządku. Kolejnym niewygodnym tematem jest gender. Prawica widzi w nim antycywilizację. Liberałowie radykalną modę. Tak naprawdę gender oznacza jednak koniec przyzwolenia na traktowanie dominacji nad kobietami jak powietrza i wyciąga na światło dzienne koszty, jakie system przerzuca na kobiety. Dominacja, o której mowa, rozciąga się od założeń, czego nie wypada dziewczynkom, a co wolno chłopcom, przez ograniczanie szans życiowych kobiet, mniejszy dostęp do cenionych miejsc pracy czy większych zarobków, a sięga aż po kontrolę kobiecej seksualności i przyzwolenie na molestowanie i przemoc seksualną. Przerzucane koszty funkcjonowania systemu to z kolei praca opiekuńcza, którą za darmo wykonują przede wszystkim kobiety – dotyczy to opieki nad małymi dziećmi, niepełnosprawnymi oraz osobami starszymi. Dlatego

gender rzeczywiście jest niebezpieczny i jako klucz do wielu problemów stanowi wyzwanie rzucone status quo. Poważne potraktowanie kwestii gender oznacza dążenie do takiego przekształcenia społeczeństwa, by dominacja nad kobietami się skończyła, a praca opiekuńcza dzielona była równiej między mężczyzn i kobiety oraz, co nie mniej ważne, wspomagana była przez dobrze rozwinięte usługi publiczne. Ponieważ gender to cała bateria problemów bardzo ściśle ze sobą powiązanych, dzielenie ich na soft i hard nie bardzo ma sens. Kwestie hard – jak prawa reprodukcyjne – oddziałują także na klimat wokół spraw soft – jak przedszkola czy rynek pracy. Prawica dobrze to wie i dlatego domaga się całkowitego zakazu aborcji, trafnie zakładając, że zmiana ta promieniować będzie też na inne sfery, wzmacniając podporządkowanie kobiet. Nie jest też przypadkiem, że postulaty zakazu wypłynęły w obecnym kontekście budowania poczucia mocy wobec słabych. Chodzi o poczucie władzy i siłę związaną z możliwością skazywania na cierpienie. Kobiety obsadzane zostają w roli grupy słabej, nad którą sprawuje się kontrolę. O tym, że nie przyjdzie to łatwo i kobiety wcale nie są bezsilne, rządzący mogli przekonać się podczas Czarnego Protestu. Nie zamknął on jednak sprawy na zawsze, podobnie jak tak zwany kompromis nie zablokował pojawienia się projektu całkowitego zakazu aborcji. Obecnie w parlamencie znowu procedowany jest projekt całkowitego zakazu i wszystko ponownie jest w rękach Kaczyńskiego. Jeśli z jego kalkulacji wyjdzie potrzeba silniejszego związania ze sobą wyborców, może się na to zdecydować przez wprowadzenie całkowitego zakazu aborcji, ryzykując nawet czasową utratę umiarkowanych zwolenników. Przez lata centrowa i lewicowa publiczność polityczna przyzwyczajana była do tego, że sprawy międzynarodowe to obszar, w którym prowadzi się dyplomację, a nie politykę. Istniał konsens co do kierunku integracji z Unią Europejską i NATO, a decyzje bardzo kontrowersyjne, jak na przykład wojna w Iraku, przedstawiane były jako wypełnianie zobowiązań i dowód przynależności do świata Zachodu. Prawica od dłuższego czasu do spraw międzynarodowych miała inne podejście. Otwarcie kwestionowała „opcję dyplomatyczną”, przedstawiając Unię Europejską w kategoriach mocowania się państw narodowych i zagrzewając Polaków do walki o swoje. Przynosiło to czasem zmianę całego klimatu politycznego – jak na przykład podczas dyskusji nad konstytucją UE, gdy cały świat polskiej

polityki dał się zaszantażować hasłu „Nicea albo śmierć”, które nawoływało do zablokowania innego niż oparty na pierwiastku systemu głosowania w Radzie UE. Potem ostra gra o narodowe interesy stała się symbolem pisowskiego podejścia do Unii. Nieważne, że taka strategia w rozgrywkach unijnych rzadko przynosiła realne korzyści, ważne, że dawała wyborcom prawicy poczucie, że istnieją jeszcze twardzi Polacy, którzy wyrwą z Unii swój kawałek sukna. Ta strategia mogła być nieskuteczna, ale w sumie niegroźna dla Unii, gdy Europa była silna, gdy jednak przeżywa kryzys, staje się jawnie destrukcyjna. Prawica nie ma jednak innego pomysłu na europejską politykę. Nie ma jej też oczywiście PO, która jest dziedzicem starego podejścia dyplomatycznego. Tworzy to przestrzeń dla lewicy, która strach przed wypadnięciem z kręgu integracji lub nawet rozpadem Unii przekształcać może w nadzieję na jej korzystną transformację. W tym kontekście otwiera się również szansa na odebranie prawicy monopolu na powagę i realizm w sprawach geopolityki i bezpieczeństwa. Jest bowiem oczywiste, że bycie poza Unią i procesami jej konsolidacji równa się dziś trafieniu w polityczną międzynarodową próżnię. Polska musi uczestniczyć w politycznym procesie określania kierunków zmian w Unii, a wśród najważniejszych obszarów należałoby wymienić cztery. Po pierwsze, bezpieczeństwo, w tym zaniedbywaną przez rząd współpracę wojskową, plany modernizacji i łączenia potencjałów obronnych na kontynencie, ale także działania stabilizacyjne i rozwojowe na granicach i w bezpośrednim sąsiedztwie UE, od Ukrainy przez Bliski Wschód po Afrykę Północną. Po drugie, reformę strefy euro pozwalającą na kontrolę rynków finansowych i zwalczanie unikania opodatkowania, ale też uwzględniającą różnorodność europejskich gospodarek i reguły unijnej redystrybucji. Po trzecie, politykę energetyczną pozwalającą na zrównoważony rozwój społeczny i gospodarczy, uwzględniającą ochronę klimatu i środowiska, ale także pozwalającą krajom o bardziej tradycyjnym miksie surowcowym na solidarnie finansowany „zielony” skok cywilizacyjny. Po czwarte wreszcie, wspólnotę wartości politycznych, której podstawą będą najszerzej rozumiane prawa człowieka i obywatela – polityczne, socjalne i kulturowe. Lewica może sprawić, że z obecnych procesów wyłoni się wspólnota połączona wartościami demokracji

i solidarności, a jednocześnie biorąca na poważnie konieczność regulowania kapitalizmu. Ostatnią z przegranych spraw, które warto odzyskać, jest kwestia pluralizmu. To pojęcie nie wydaje się atrakcyjne, bo kojarzy się z ustępowaniem pola i nudą. W dzisiejszych warunkach walka o pluralizm powinna być jednak gorącą linią sporu z neoautorytaryzmem. Uwiedzenie nim wiąże się z poczuciem wyzwolenia z konieczności brania pod uwagę innych głosów. Dlatego akceptuje się przejmowanie wszystkich instytucji publicznych pod kontrolę aparatu partyjnego, debatę publiczną widzi się jako rywalizację propagandową, a działalność polityczną obliczoną na zniszczenie przeciwników postrzega się jako dalekowzroczną strategię. Obstawanie za pluralizmem oznacza opowiadanie się za systemem, w którym władza podlega krytyce, a nie tylko atakowana jest przez kontrpropagandę. Pluralizm to budowanie wspólnoty, w której uczestniczy się nie przez marginalizowanie swojego doświadczenia (jak robi to neoautorytaryzm), ale poszukiwanie dla niego wyrazu. Pluralizm to wreszcie branie pod uwagę, że w dłuższej perspektywie ludzie i partie u władzy zmieniają się, a życie trwa dalej. PiS-owcy raczej nie chcieliby żyć w systemie, który stworzyli, ale rządzony jest przez kogoś innego. Pozostawanie w neoautorytarnej spirali sprawia jednak, że pytanie to nawet nie pada. Zadanie, które stoi przed nami, na pewno nie polega tylko na odzyskaniu instytucji zawłaszczonych przez PiS, nie sprowadza się też do odbudowy starych struktur. Zbudować trzeba nowe instytucje zabezpieczające jakość sfery publicznej, na przykład Polski Instytut Prasy, który działałby na podobnej zasadzie co Polski Instytut Sztuki Filmowej, podlegając społecznej, a nie politycznej kontroli i przydzielając granty na pracę dziennikarską pismom o różnym odcieniu ideowym. Być może w ten sposób udałoby się przywrócić jakość polskiej prasie – tak jak udało się to z polskim kinem. Sfera publiczna wymaga takiego przekształcenia, żeby wydobywać na powierzchnię różnorodne doświadczenia. Artykulacja różnic klasowych ma w tym wypadku wielkie znaczenie. Powinno to uruchomić nową dynamikę partycypacji, która nie ograniczałaby się do procedur pozwalających na legitymizację władzy, ale polegałaby na realnym uczestnictwie w procesie definiowania kształtu wspólnego świata.

Może powstać wrażenie, że wybierając te, a nie inne cztery kwestie, proponuję przesunięcie lewicowej agendy od ekonomii do kultury. Jest zupełnie inaczej. Propozycja ta opiera się raczej na zakwestionowaniu samego tego podziału, który jest dziś przeszkodą w organizowaniu alternatywy dla neoautorytaryzmu. Kultura i ekonomia są ze sobą przemieszane i trudno wyobrazić sobie definiowanie interesów bez języka albo kulturę pozbawioną finansowania i żywiącą się światłem. W zasadzie którego problemu by nie tknąć, twarde odgraniczanie ekonomii od kultury nie pozwala popchnąć spraw do przodu. Na przykład gdy kwestię uchodźców promieniującą na całą dzisiejszą politykę zredukujemy do zagadnień ekonomicznych i strachu przed utratą pracy lub redukcją wydatków socjalnych dla obywateli państwa przyjmującego, wykluczamy się z dyskusji nad kształtem wspólnoty i relacjami międzynarodowymi. Jeśli sprawę ograniczamy wyłącznie do uprzedzeń, wychodzimy na lekkoduchów nieprzejmujących się kosztami pomocy i ekonomicznymi źródłami obecnego kryzysu. Jeśli przyszłość Europy widzimy tylko z perspektywy korzyści finansowych, redukujemy Unię do skarbonki, która nie ma żadnych funkcji związanych z realizowaniem wartości – czy to jeśli idzie o solidarność, czy o demokrację. Jeśli myślimy, że kwestia stosunku do Unii wynika tylko z otwartości umysłu i kosmopolitycznego nastawienia, to tracimy z oczu napięcia ekonomiczne między Północą a Południem, wynikające z funkcjonowania euro, czy problem unikania opodatkowania przez wielkie firmy tolerowany dotychczas przez wspólnotę. Przywołałem dwie z wymienionych wcześniej spraw, ale katalog kwestii, w których odróżnienie ekonomii od kultury raczej przeszkadza, niż pomaga, można rozszerzać niemal w nieskończoność. Na części lewicy panuje swoista cenzura na dotykanie kwestii definiowanych jako „światopoglądowe” ze względu na domniemany opór ludu wobec tej tematyki i jego rzekomy konserwatyzm. Dla osób pamiętających niesławną „trzecią drogę” przywoływanie konfliktu dotyczącego wartości pachnie spychaniem ekonomii na margines i zapominaniem, że nie wszyscy należą do klasy średniej. W obu przypadkach powinniśmy wyzbyć się tego rodzaju wątpliwości. Ani klasa ludowa nie jest tak konserwatywna, jak się nam często wmawia lub wydaje,

ani wskazywanie na powiązania ekonomii i kultury nie oznacza zapominania o klasowych podziałach w społeczeństwie. Zacznijmy od konserwatyzmu. Formy rodziny, jakie spotyka się w klasie ludowej, zdecydowanie odbiegają od wizji z lekcji katechezy i opowieści prawicy o „tradycyjnym ludzie”. Wbrew rozpowszechnionym przekonaniom to wcale nie wykształceni z wielkich miast najczęściej decydują się na posiadanie dzieci poza małżeństwem. Przodują tutaj raczej gorzej wykształceni młodzi ludzie nieposiadający stabilnych źródeł dochodu. Jak pokazują dane regionalne, prawicowe wizje bogobojnej wsi oparte są na podnoszeniu wyjątku, którym są województwa małopolskie albo podkarpackie, do rangi reguły. Pokazując dane z zachodniopomorskiego albo lubuskiego, dowodzić można, że polska wieś jest w awangardzie przemian kulturowych, bo tam poza małżeństwami rodzi się około 40 procent dzieci, czyli niemal dwa razy więcej niż średnio w całym kraju. Rodzina odgrywa oczywiście w życiu klasy ludowej ogromną rolę, ale niekoniecznie oznacza to sakramentalne małżeństwo, matkę wychowującą dzieci w domu i czekającą na męża-władcę z obiadem. Rodzina to przede wszystkim sieci wsparcia, wspólne zamieszkiwanie i wzajemna pomoc. W tych sieciach kobiety wcale nie muszą odgrywać podrzędnej roli. Często pracują, współdecydują o wydatkach, mają wpływ na podział obowiązków domowych. Przyglądając się współczesnym rodzinom z klasy ludowej, stwierdzić trzeba, że w większym stopniu są one jednostkami kooperacji i negocjacji niż hierarchii i sztywnego podziału pracy. W jakimś sensie klasa ludowa działa genderem, chociaż niekoniecznie nazywa świat takimi kategoriami. Kiedy myślimy o empatycznym stosunku do zwierząt, od razu staje nam przed oczami wielkomiejska elita wegańsko-wegetariańskoekologiczna. Tymczasem, jak pokazały badania nad sposobami odżywiania się Polaków przeprowadzone przez Henryka Domańskiego z zespołem, to wśród rolników można spotkać największy odsetek (21 procent) osób deklarujących, że unikają produktów związanych z cierpieniem zwierząt. Oczywiście nie będzie to najczęściej oznaczać rezygnacji ze spożywania mięsa, ale pokazuje, że ludzie na wsi wcale nie są pozbawionymi skrupułów producentami skoncentrowanymi na swoich interesach. Można

wśród nich poszukiwać sojuszników dla polityki nie tylko większej empatii wobec zwierząt, ale także zrównoważonego rozwoju i zdrowej żywności. Przyglądając się kwestii stosunku klasy ludowej do homoseksualności, też możemy się zdziwić. Gdy podczas badań nad praktykami kulturowymi klasy ludowej pytaliśmy o to, co ludzie sądzą o dwóch mężczyznach w związku mieszkających razem, zadziwiająco często słyszeliśmy, że nie jest to żaden problem. Nasi rozmówcy stwierdzali, że „nie mają nic do tych ludzi”, „jak jest im dobrze, to niech sobie żyją”, „w każdym trzeba widzieć człowieka niezależnie od wyglądu, ubioru czy religii”. To nie przypadek czy wyjątek, ale duch właściwej klasie ludowej konserwatywnej tolerancji. Oczywiście zdarzały się też wypowiedzi niechętne osobom homoseksualnym, ale powiedzmy też sobie szczerze, że ciężko oczekiwać w takich kwestiach totalnej jednomyślności w grupach tak wielkich jak klasy. Jedno jest natomiast pewne: niechęć do osób homoseksualnych nie jest w klasie ludowej dominującym i jedynym wzorcem. Zamiast ukrywać postulaty „światopoglądowe” z obawy przed reakcją domniemanego ludu, poszukiwać trzeba takiego języka ich artykulacji, który współgrać będzie z ludowymi odruchami i praktykami. Związki między osobami tej samej płci to po prostu jedna z form, jakie przybierają związki między ludźmi. Produkując żywność, nie można zamykać oczu na cierpienie zwierząt. W rodzinie dzielić się trzeba obowiązkami i wzajemnie wspierać. Ludziom cierpiącym z powodu wojny należy udzielić schronienia i wsparcia. Kobiety nie mogą być zmuszane do rodzenia dzieci. Zgodna współpraca między narodami jest lepsza od bezsensownego konfliktu. Tolerancja, empatia czy równość to nie są żadne dobra luksusowe. To zrozumiałe propozycje zakorzenione także w życiu codziennym ludzi z klasy ludowej. Postulat angażowania się w sprawy „światopoglądowe” wypowiadany wraz z postulatem artykułowania różnic klasowych w niczym nie przypomina też projektu „trzeciej drogi”. W tamtym zajęcie się „polityką życia” miało być wyrazem przezwyciężenia ograniczeń ekonomicznych i wyzwalania jednostek z tradycyjnych, także klasowych, ograniczeń. Dziś uwzględnienie tego, że problemy polityczne są mieszaninami wymiaru materialnego i kulturowego, wiąże się z uwzględnieniem różnic klasowych i wykorzystaniem różnorodnych klasowych dyspozycji, żeby adekwatnie zmierzyć się z tymi problemami. Wiąże się to – co oczywiste –

z koniecznością uwzględnienia różnorodnych dyspozycji w sposobie ujmowania spornych kwestii tak, żeby uwzględniać jednocześnie ludzi z klasy ludowej i średniej i angażować ich w polityczną zmianę. W projekcie „trzeciej drogi” zaangażowanie klasy średniej po stronie zmian w stronę mniej tradycyjnego społeczeństwa było oczywistością. Z perspektywy czasu takie postawienie sprawy wydaje się naiwne. Tradycjonalizm i fundamentalizm są dziś jedną z opcji światopoglądowych skrojonych także na potrzeby klasy średniej. Tradycjonalizmu się nie dziedziczy, a wybiera. Ma on swoje style konsumpcji i obiecuje doświadczenie wyjątkowości zbudowane na opozycji wobec mainstreamowych sposobów życia. Stąd zaangażowanie pewnych frakcji klasy średniej w neoautorytarny dramat nie jest czymś zaskakującym. Częściowy przynajmniej odwrót klasy średniej od politycznego liberalizmu każe nam porzucić myślenie w kategoriach naturalnych związków między klasowymi dyspozycjami a orientacjami politycznymi. Nie można więc liczyć także na automatyczne poparcie klasy średniej dla lewicowego projektu politycznego. Jednocześnie nie jest to wykluczone, jeśli projekt taki uwzględni specyficzne dyspozycje tej klasy. Najważniejszą z nich w tym kontekście jest orientacja na porządek i reguły oraz wynikająca z tego wizja państwa i Europy. Neoautorytaryzm to arbitralne stosowanie reguł jako narzędzia dominacji i rygoryzmu. Jego krytyka to także domaganie się poszanowania reguł w imię równego traktowania stron i jasnych zasad. Pluralizm to przestrzeganie zasady, że każdemu należy się przestrzeń do życia i poszanowanie jego prawa do głosu. Jeśli państwo rządzone przez jedną partię gwałci te reguły, przestaje być wiarygodne i wspólne. Odwrót neoautorytarnych rządów od Europy jest także przejawem niechęci do negocjowania wspólnych ograniczeń. Można nazywać tę praktykę wstawaniem z kolan, ale prawda jest taka, że oznacza ona zmierzanie na margines historii. Kraje centrum Unii nie porzucą projektu integracji na rzecz chaosu rywalizacji interesów narodowych, który sprzedawany jest pod hasłem „Europy ojczyzn”. Na pewno bardzo cieszy on globalne mocarstwa swobodnie rozgrywające mniejsze narody, ale dla Unii oznacza raczej słabość i nieporządek. Jednym z aspektów tego stanu rzeczy jest kwestia uchodźców. Niezdolność Unii do poradzenia sobie z tą sprawą zarówno z perspektywy bezpieczeństwa, jak i z punktu widzenia

humanitarnego osłabia całą wspólnotę. Tylko solidarność w przyjmowaniu uchodźców, ale też wspólne działanie na arenie międzynarodowej, żeby rozwiązać konflikt na Bliskim Wschodzie, będzie świadczyło o podmiotowości wspólnoty i może stać się źródłem dumy i poczucia siły Europejczyków. Pamiętać należy, że wciągnięcie klasy średniej w lewicowy projekt polityczny ma bardziej dialektyczny charakter niż w przypadku innych klas. Zakłada bowiem podważenie jej hegemonicznej pozycji – to znaczy przekonania, że to styl życia klasy średniej jest naturalny i oczywisty. Ujawnienie partykularności jej stylu życia na tle innych klas jest bolesnym, ale też potencjalnie wyzwalającym projektem. Wydobycie sprzeczności położenia klasy średniej w zakresie konsumpcji, kariery czy zaspokajania potrzeb mieszkaniowych może być sposobem na to, żeby zmierzyć się z nimi nie indywidualnie, ale zbiorowo. Można na przykład rozwijać społeczne budownictwo mieszkaniowe i nie przyjmować za pewnik konieczności wzięcia kredytu mieszkaniowego. Uznanie swojej średniości może też pozwolić na spojrzenie z nowej perspektywy na dystanse społeczne i związaną z nimi frustrację. Alternatywą dla jednostkowego awansu, który jest kolektywnym marzeniem klasy średniej, może być dążenie do poprawy swojego życia przez lepsze zorganizowanie państwa i satysfakcję z jego dobrego funkcjonowania. Wskazanie na różnice między klasami i zakwestionowanie hegemonii klasy średniej na rzecz wyrażenia różnic między elitami, klasą średnią i klasą ludową ma wymiar symboliczny, ale z drugiej strony może tworzyć nowe warunki dla funkcjonowania instytucji społecznych, definiowania interesów i szans społecznej partycypacji. Dziś zasoby i potencjały związane z różnicami klasowymi są uśpione albo zmarginalizowane przez dominujące formy kulturowe. Nacjonalizm buduje fałszywe przekonanie, że wszyscy są jednorodnymi Polakami, liberalna wizja społeczeństwa zakłada z kolei, że wszyscy jesteśmy po prostu jednostkami. Uruchomienie nowej dynamiki społecznej w różnych sferach wymaga wykorzystania uśpionych lub marginalizowanych potencjałów. Począwszy od organizacji codzienności, przez pracę i ekonomię, system ochrony zdrowia i edukację, planowanie miejskie i administrację, aż po politykę i kulturę, musimy uwzględnić klasową różnorodność aktorów i dokonywać zmian, które umożliwią przekształcanie tych sfer. Oprócz krytyki

wykluczeń i nierówności w tych obszarach równie ważne są pytania o inwencję w tworzeniu urządzeń i rozwiązań, które są w stanie zmobilizować aktorów do uczestnictwa i rewindykowania swoich interesów. Jest to szczególnie ważne w takich obszarach, jak zdrowie, kultura, edukacja czy budżety partycypacyjne. Co z tego na przykład, że obywatele mogą wypowiadać się na temat wykorzystywania środków publicznych, jeśli nie istnieją mechanizmy służące wyrażeniu i organizacji interesów osób z mniejszym kapitałem kulturowym. Nie chodzi więc tylko o to, żeby walczyć o otwartość różnych sfer rozumianą jako obecność ilościowa, ponieważ liczy się także sposób uczestnictwa i możliwość definiowania i realizowania swoich interesów. Nie bez znaczenia jest także bezpieczeństwo stosowanych rozwiązań związane z dystrybucją ryzyka i nieprzewidzianych skutków nierówno rozkładających się ze względu na przynależność klasową. Połącznie części klasy ludowej, średniej i zdominowanego sektora elit na rzecz demokratycznej i solidarnościowej zmiany może się dokonać przez odniesienie do czterech przegranych spraw. Stosunek do nich wyznacza w znacznej mierze kierunek zmian i to, na czym polegać dziś może pozytywny przekaz lewicy, lewicowe „tak”. Ważne jest jednak nie tylko zorganizowanie społecznych sił do zmiany, ale także pamiętanie o różnicach między nimi. Mówiąc o konieczności odwołania się do zróżnicowanych dyspozycji etycznych, jakie mają poszczególne klasy, nie chcę proponować szyfru, który otwierać ma lewicy drogę do władzy i odsunięcia od niej Kaczyńskiego. To raczej próba, w każdym znaczeniu tego słowa, uwzględnienia złożoności naszego społeczeństwa i umiejętności skorzystania z niej, żeby zmieniać Polskę w dłuższej perspektywie.

ZAKOŃCZENIE Wzrost popularności polityków uderzających w fundamenty liberalnej demokracji zazwyczaj interpretowany jest jako kryzys. W takim ujmowaniu sprawy bywa coś na rzeczy, ale więcej umyka naszej uwadze. Warto przyjrzeć się kilku kryzysowym wyjaśnieniom, żeby pozbyć się związanych z nimi złudzeń i nadziei. • Kryzysem, na który zwraca się dziś najczęściej uwagę, jest oczywiście kryzys kapitalizmu, a zwłaszcza jego neoliberalnej wersji. Napięcia, jakie produkował – związane z nierównościami, bezrobociem, zamrożonymi dochodami ludności i ogólną życiową niepewnością – nie dały się już dłużej pudrować. Niesprawiedliwość i nieefektywność systemu stały się oczywiste i dlatego w siłę rosną politycy, którzy obiecują bezpieczeństwo, wzrost i zaspokojenie potrzeb. Ich antyliberalna agenda postrzegana jest jako sprytne wykorzystanie nadarzającej się okazji. To kryzysowa koniunktura wynosi ich do władzy, a polityka, którą realizują, jest niejako podczepiona pod tę dynamikę. • Stare media i ich elity nie przedstawiały doświadczeń ludzi żyjących w systemie pełnym napięć. Zamiast mówić o tym, jak żyją ludzie, budowano świat pozornej zgody, z którego wykluczano każdy prawdziwy spór. W źle pojmowanym publicznym interesie marginalizowano głosy sprzeciwu, cierpienia i gniewu. Przez jakiś czas wystarczało to, żeby stworzyć wrażenie końca historii, ale w końcu bańka pękła. Głos zyskali ci, którzy wyrażają bolesne doświadczenia i związane z nimi emocje. Populiści zyskują przewagę, bo dotarli do zwykłego człowieka i jego problemów wykluczanych wcześniej z debaty. Teraz podkręcają je oczywiście, wyolbrzymiają i łączą ze swoją agendą, ale stało się to możliwe, bo stare elity zawiodły. • Przynajmniej przez dwie dekady Unia Europejska wyglądała na nową ziemię obiecaną. Bogactwo łączyła z równowagą społeczną. Najlepsze usługi publiczne z rozwojem regionalnym. A przy okazji była jeszcze stabilna, bezpieczna i tolerancyjna. Gdy nadszedł kryzys, okazała się jednak słabsza, niż się wydawało. Nie stworzyła systemu zabezpieczeń, który kraje południa uchroniłby od zadłużenia i spekulacji. Walcząc

z kryzysem, jeszcze go pogłębiła, doprowadzając Grecję do desperacji. Nie jest w stanie ani skutecznie kontrolować swoich granic, ani przeciwdziałać konfliktom w swoim bezpośrednim sąsiedztwie. W tym kontekście nie dziwi trend do renacjonalizowania polityki i popularność liderów obiecujących działania może w mniejszej skali, ale przynajmniej skuteczne. Z interpretacji współczesności jako kryzysu wyrastają dwie postawy, które kierują dziś działaniami politycznymi. Z jednej strony pojawia się nadzieja na to, że zmiany uda się odwrócić, a kryzys załagodzić. Stąd zwłaszcza ze strony dawnych elit pojawiają się na zmianę pochwały starego porządku i targi w sprawie możliwych korekt systemu. Wypada to dość nieprzekonująco, bo przecież jeśli było tak dobrze, to po co zmiany, a jeśli potrzebne są zmiany, to może nie ma po czym tak płakać? Obrona dawnego ładu odpowiada neoautorytarnym liderom, bo pozwala prezentować swoich przeciwników jako ludzi dążących wyłącznie do zachowania wpływów i pieniędzy. Z drugiej strony pojawia się radość, że rozpadający się stary świat może zostać zagospodarowany na nowo i w ten sposób lepiej zrealizować obietnice starego. To przekonanie częste jest na lewicy przyłączającej się do krytyki dawnych elit i przekonującej, że nie ma czego żałować. Kłopot z tą strategią polega na tym, że w większości przypadków nie przynosi oczekiwanych rezultatów. Uderzanie w stare elity dokłada się tylko do definicji sytuacji, na której korzystają prawicowe siły. Lewica wygrywa walki z lat 90., ale przegrywa dzień dzisiejszy. Na obecne zmiany trzeba spojrzeć nie z perspektywy kryzysu i wypalenia, ale pojawiania się nowych tendencji. Polska wyjątkowo dobrze się do tego nadaje. Rozwój ekonomiczny ostatnich lat i poprawa warunków życia ludności stoi w sprzeczności z tezami o tym, że obserwowany zwrot w polityce jest po prostu efektem napięć ekonomicznych. Mamy raczej do czynienia z sytuacją, w której napięcia występują pomimo korzystnej sytuacji gospodarczej. Dzieje się tak po pierwsze dlatego, że wzrastają aspiracje, a po drugie dlatego, że napięcia klasowe nie mają tylko charakteru ekonomicznego. Ideologia społeczeństwa jednostek tworzy rzesze jednostek z usterką, niewpasowujących się w oczekiwania skrojone na miarę klasy średniej. Dochodzi do tego ukrywane istnienie elit, które wolą eufemizować różnice społeczne niż uzasadniać zajmowanie swoich

pozycji. Ta mieszanka okazała się wybuchowa, bo połączyła wykluczonych ze średnioklasowej utopii z wkurzoną klasą średnią. Zmiany w sferze publicznej nie wynikają tak bardzo z kompromitacji starych mediów i elit, ale z błyskawicznego rozwoju nowych form przekazu związanych z internetem. W tej zmienionej architekturze komunikacji także polityka musiała zmienić swój charakter. Wciąż jest oczywiście konkurencją o głosy wyborców, ale bardziej niż struktury liczą się liderzy, ważniejsze od narracji stają się wydarzenia, a ruchy społeczne z reprezentantów wykluczonych tematów stały się ważnym aktorem życia politycznego. Neoautorytarni przywódcy nie są przepędzanymi demonami z przeszłości, ale liderami sprawnie wykorzystującymi zmieniające się warunki uprawiania polityki. Nie ma żadnego fatum w ich dochodzeniu do władzy. Może się tak wydawać, gdy Obamę zastępuje Trump, ale prawda jest taka, że nie wygrał z Obamą tylko z Hillary Clinton, ucieleśnieniem starych przyzwyczajeń i struktur partyjnych. Gdyby istniało fatum, w Kanadzie nie rządziłby Trudeau, a we Francji Macron. Walka polityczna toczy się dziś po prostu w innych warunkach i jeśli lewica ma się w niej liczyć, nie może ich ignorować. Wreszcie jeśli chodzi o Unię Europejską to procesy, jakim ona podlega, nie wynikają tylko z jej własnych niedomagań. Są to raczej efekty zmieniającego się układu sił na świecie. Brexit to nie tylko skutek fatalnego zbiegu okoliczności, ale proces zbliżania się do siebie krajów anglosaskich różniących się od starego kontynentu wizją państwa, gospodarki i społeczeństwa. Model anglosaski nie jest dziś jednak gwarancją mocarstwowej pozycji, bo USA, chociaż nominalnie są największą gospodarką świata, to biorąc pod uwagę wartość siły nabywczej, straciły wiodącą pozycję na rzecz Chin już w 2014 roku. Jeśli chodzi o siłę militarną, to nikt na razie nie może się równać z USA, ale z drugiej strony zdolności militarne Stanów Zjednoczonych spadają, czego dowodem jest konflikt na Bliskim Wschodzie, którego Stany nie potrafią zakończyć. Unia Europejska bierze na siebie koszty tego konfliktu, zdając sobie coraz bardziej sprawę, że nie posiadając militarnych i dyplomatycznych narzędzi do jego zakończenia, zdana jest na akceptowanie posunięć politycznych USA i Rosji. Zamiast świata kręcącego się wokół USA mamy dziś do czynienia z wyłanianiem się rzeczywistego świata wielobiegunowego. Od

tego, jak Unia poradzi sobie z pogłębieniem integracji, zależeć będzie jej przyszłość jako gracza lub rozgrywanego. Zmiana, której doświadczamy, ma swoje źródła w nowych zjawiskach, a nie jest tylko wypełnianiem próżni po starych formach. Oglądanie się w przeszłość, czy to z nadzieją na restaurację, czy z schadenfreude, że stary świat, którego nie lubiliśmy, się rozpada, nie ma sensu. Potrzebujemy przemyślenia tego, jak radzić sobie z podziałami klasowymi, mającymi nie tylko ekonomiczny, ale też kulturowy charakter. Jeśli będziemy udawać, że ich nie ma, skażemy się na beznadziejny wybór między liberalną a narodową utopią bezklasowości. Uprawiając politykę, nie możemy obrażać się na warunki, w jakich dziś się toczy. Zamiast pisania najlepszych nawet programów ważniejsze jest zaangażowanie po stronie spraw, od których zależy kształt wspólnego świata. Obecnie w Polsce są to: uchodźcy, gender, Unia Europejska i pluralizm. Nie możemy przy tym wzdragać się przed obstawieniem lidera, który ucieleśni nasz projekt polityczny. Jeśli nie uda nam się stworzyć i obronić naszej wizji zmian, walka rozegra się między neoautorytaryzmem dzisiejszej władzy a starą opozycją. Wynik tej walki zdaje się dziś przesądzony.

PODZIĘKOWANIA Ta książka nie powstałaby bez rozmów i sporów z Kingą Dunin i Michałem Sutowskim. Im jestem wdzięczny najbardziej za to, że zmobilizowali mnie do pisania. Gdy tekst był już gotowy, kilka osób było na tyle życzliwych, żeby przeczytać całość i wytknąć mi różne błędy i niedociągnięcia. Byli to w kolejności alfabetycznej: Magda Błędowska, Katarzyna Dębska, Andrzej Gdula, Julian Kutyła, Mikołaj Lewicki, Konrad Łaski, Przemysław Sadura, Magda Szcześniak i Michał Sutowski. Pomoc, którą otrzymałem od pierwszych czytelników, jest nie do przecenienia. Wdzięczny jestem Rolandowi Feichtowi z Fundacji Friedricha Eberta za to, że uwierzył w projekt badania polityki w małym mieście i pomógł go sfinansować. Dziękuję zespołowi badawczemu realizującemu to badanie. W jego skład weszły następujące osoby: Stanisław Chankowski, Katarzyna Dębska, Maja Głowacka, Sara Herczyńska, Justyna Kościńska, Zofia Sikorska, Mikołaj Syska oraz Kamil Trepka. Bez tych badań, ale także zaangażowania i rozmów z członkami zespołu, książka nie mogłaby osiągnąć ostatecznego kształtu. Kamilowi Trepce dziękuję za podsunięcie mi danych dotyczących dynamiki zatrudnienia z podziałem na grupy społeczno-zawodowe. Na koniec dziękuję Julianowi Kutyle, który podjął się redagowania całości, co zrobił z właściwym dla niego profesjonalizmem i poczuciem humoru.

NOTA BIBLIOGRAFICZNA Rozdział 2 jest zmienioną wersją tekstu Polityka po końcu prasy z „Krytyki Politycznej” nr 44, Koniec prasy. Będziecie tęsknić?. Z kolei rozdział 3 to zmieniona wersja tekstu Pożytki z klasowości. Klasy w Polsce i szanse zmiany społecznej opublikowanego w tomie Klasy w Polsce. Teorie, dyskusje, badania, konteksty pod redakcją Macieja Gduli i Michała Sutowskiego.

Maciej Gdula, Nowy autorytaryzm Warszawa 2018 Copyright © by Maciej Gdula, 2018 Copyright © for this edition by Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2018 Wydanie pierwsze ISBN 978-83-65853-48-6 Redakcja: Julian Kutyła Korekta: Urszula Roman Projekt okładki, skład i łamanie: Katarzyna Błahuta

Książka wydana przy wsparciu Fundacji im. Friedricha Eberta Przedstawicielstwo w Polsce Książka dostępna również w wersji papierowej. Wydawnictwo Krytyki Politycznej ul. Foksal 16, II p. 00-372 Warszawa [email protected] www.krytykapolityczna.pl Książki Wydawnictwa Krytyki Politycznej dostępne są w redakcji Krytyki Politycznej (ul. Foksal 16, Warszawa), w Świetlicach KP w Cieszynie (al. Jana Łyska 3), Trójmieście (ul. Nowe Ogrody 35, Gdańsk) oraz księgarni internetowej KP (wydawnictwo.krytykapolityczna.pl), a także w dobrych księgarniach na terenie całej Polski. Skład wersji elektronicznej: konwersja.virtualo.pl