Natuurlijke historie van Nederland De Flora van Nederland ; Bd. 1 [PDF]

Zitiervorschau

De Flora van Nederland ... Oudemans, Corneille Antoine Jean Abram Haarlem, 1859-1861

I.

'vr .Jf -\ m* ■^ • V ?;i

v

« anS *

**•

•

.--

l -A ? • *

■%r •1^

*r/V

-

V «CL ■;4v i • >

' #4| p“ ’• *

. - welke op eene pijl , en onder spiesvormige g. 4a a) , die , welke op eene spies gelijken . Bij de vier aa s genoemde vormen loopt de voet van het blad , zoo als uit

eI1

vensstaande

dus hel grootst

is ; onder pijlvor -

figuren blijken kan , in slippen uit , doch men

an

Tig . 39.

merkt daarbij tevens op , dat die der hart - en niervormige bladen stomp , die der pijl - en spiesvor¬ mige daarentegen scherp zijn , als ook dat die der laatstgenoemden eene horizontale

u

in

rigting

tegenoverstelling

hebben ,

van die der

pijlvormige , wier slippen schuins naar onder gekeerd zijn . ;en ste

Kg - 42.

ïig . 42 a.

Behalve de opgesomde vormen men nu nog in

wnuc/i onderscheidt

iaTi

de beschrijvende kruidkunde

mi

den wigvorm , den spadelvorm , den lijnvorm , den draa

ien

borstel- en priemvorm.

iS j

den langwerpiger , den la ,

De langwerpige en lancetvormige bladen zijn beiden

ste ;er

viermaal langer dan breed , doch terwijl bij de eeisten

ge

de laatsten (Big . 44 ). De grootste breedte ligt bij beiden altijd in het midden , maar soms ook wel eens daar bov

;r ;

de beide uiteinden

(Big -

meest stomp toeloopeu , zijn zij scherp

‘ J

46

INLEIDING

.

daar beneden. Langwerpige bladen vinden wij o. a. bij Orchiï militaris en fusca , en lancetvormige bij het lieve-Vrouwe® Bedstroo (Asperula odorata). Wigvormig noemt men een blaL dat aan zijn top breed is en naar den voet snel en scherp toeloopt , terwijl de naam van spadelvormig (Big. 45) op zulk® bladen wordt toegepast , die aan hun top ook wel breeder zij® dan elders , docli langzamerhand in den bladsteel uitloopen , zo® als o. a. bij het Madeliefje. )

Fig . 43 .

Fig . 44 .

Fig . 45.

Bij de lijn - , draad - , naald - , horstel- en priemvormige bla¬ den overtreft de lengte de breedte vele malen , doch terwijl bij de eersten de ontwikkeling in de breedte (of vlakte) nog altijd duidelijk is waar te nemen , en de beide randen over eene aanzienlijke uitgestrektheid evenwijdig aan elkander loopen > hellen de overige vier meer tot het rolronde over. Van dezen zijn de naald-, borstel- en priemvormige bladen stijf en pun¬ tig , de draad vormige daarentegen slap. Duidelijke naaldvormige bladen (Big. 46 ) vindt men o. a. bij de Dennen en Sparren ) duidelijke borstelvormige (Big. 47) bij het schapen-Zwenkgras (Festnca ovina) , en duidelijke priemvormige (Big. 48 ) bij den Jeneverbessenstruik .

OVER

IJ

DE BI .A DEN .

Fig. 46.

Fig . 48 . van

UCU vorm

aer

maueu

,

” ‘l

'

der niets bij te voegen , dan alleen , dat er somwijlen o 0 tussclien den eenen en den anderen vorm worden ^ o men , en dat men dan gewoon is , deze gevallen door ‘ gestelden naam aan te duiden , aan ^e_ ecbter onder dien verstande , dat het beide vormen laatste woor s ^ trekking beeft op dien vorm , die van de twee het mees oog springt . Zoo vindt men b. v. gewag gemaakt lancetvormige, lancetvormig-eironde , eirondlangnerpige ^ ^ enz., waaronder men dan wenscht te kennen te geven , g ^ der vroeger beschreven vormen men met overgangen tusschen tweezuiver aanwezig 18’ ™ der vormen te ma en ^ Behalve de vorm , komen ook de voet en de punt ' e’ in de beschrijvende plantenkunde in aanmerking . Be voe , ^ onder men dan dat gedeelte der bladschijf verstaat , t w ^ digtst naar den bladsteel of naar den stengel of tak * 8^ keerd , is in de meeste gevallen afgerond doch soms ook wel puntig toeloopend,, zoo als b. v. m ^ zoo als m ig ’ als afgeknot , zoo als bij de driehoekige bladen der Pop Dat hij in stompe afgeronde , of in scherpe lobben o PP

48

INLEIDING.

kan uitloopen , hebben wij reeds gezien , toen wij melding maakten van de hart - , nier- , pijl- en spiesvormige bladen. Zijn zoodanige lobben of slippen aanwezig zonder dat het blad tot een der opgenoemde vormen kan gebragt worden, dan wordt er alleen van een hart - , pijl - , of spiesvormigenbladvoet gespro¬ ken. Ook hebben wij reeds gelegenheid gehad te vermelden! dat de voet der bladschijf soms langzamerhand in den bladsteel overgaat , ten gevolge waarvan deze laatste dan aan weerszijden een groenen rand vertoont en gevleugeld geheeten wordt . Met een enkel woord moeten wij hier nog van die termen gewag maken , wrelke betrekking hebben op de verhouding tusschen den bladvoet en den stengel of tak , waaraan het blad gezeten is , in die gevallen , waarin een bladsteel ontbreekt . Loopt de bladvoet hier , hetgeen even goed mogelijk is als bij de gesteelde bladen, in een paar lobben of slippen uit , dan spreekt het van zelf, dat deze den stengel of tak min of meer zullen omgeven, en men verstaat dan ook onder half -stengelomvattende bladen dezulken , wier in twee lobben of slippen uitloopende voet den stengel of tak van ter zijde insluit , maar niet voorbijstreeft , terwijl de naam van stengelomvattende bladen (Lig. 49) op die gevallen wordt toegepast , waarin dit laatste wel degelijk plaats heeft. Loopen de slippen van den voet der bladschijf langs den stengel naar beneden en zijn zij daarmede vergroeid , zoo als bij de Smeerwortel (Symphyium officinale) , dan worden de bladen afloopend geheeten. Somwijlen gebeurt het , dat de twee lobben van een stengeloinvattend blad aan gene zijde des stengels of taks weder ineensmelten , zoo als bij Bupleu rnm rotundifolium (Lig. 50), en dan worden deze doorgewassen genoemd. Eindelijk vermelden wij hier , dat de twee helften van den bladvoet of de gansche bladschijf niet altijd aan elkan¬ der gelijk zijn , maar dat somwijlen de eene helft smaller is of zich minder ver naar beneden uitstrekt dan de andere , zoo als b. v. het geval is bij de bladen der Ypen. Alsdan spreekt men van ongelijke bladen , en deze worden door Lig. 51 voorgesteld.

OVER

Kg . 49.

DE

49

BLADEN .

Kg 50. » >£ .. UV|

mg - öl .

Ook de top of punt der bladen kan zich zeer ve” *k dl ® an doen. Nu eens is zij stomp of afgerond f ig ’ d. i. snel (big . 40) , en dan weder gespte , • ^ scherp toeloopend (big . 49). In enkele gevallen

am

geknot, of ook minuitsteeksel of meer uitgesneden _ » ^ wan_ tegen van een wel scherp of doorntje ,vóórzie neer de bladen gepunt worden geheeten. Somwij liet , d. t „ok de top van eenig M in Wee uitloopt , doch meestal om ge eer mige bladen te daar doenmen heeftdan , zoo wordt met dit geva 0

8^

^

zonderlijken term aangeduid. -„g De rand der bladen is , even als hun vorm , aa^ wijzigingen onderhevig , die wij met met in voorbijgaan, booreerst kan hij geheel en a gaa ..^ welk geval de bladen gaafrandig geheeten worden , . ^ n„ omgekeerd, ook oppervlakkige , of zelfs dieper doordn insnijdingen kan vertoonen. Bladen , wier ran oppe ingesneden is , kunnen zich onder vierderlei getaa , doen, al naar dat de tanden en de daar tusschei g » hoeken beiden , of slechts een van beiden sC erJ wanneeÏ5 (d. i. als afgerond) Gezaagd, noemt een aa ’ ^ cjaar_ even bij dezijn. Brandnetels zoowelmen de tanden tusschen gelegene inhammen beiden scherp (big gewijs ingesneden daarentegen , wanneer beiden 4

50

INLEIDING .

(Eg . 53). Zijn echter de tanden afgerond en de inhammen scherp (Eg . 54) , dan noemt men het blad gekarteld , terwijl , omgekeerd , de naam van getande bladen op dezulken wordt toegepast , wier tanden scherp en wier inhammen afgerond zijn (Eg . 55). Somwijlen gebeurt het , dat de scherpe of stompe

Fig . 52.

Fig . 53.

tanden

Fig . 54.

ven op nieuws gezaagd of gekardan worden de bladen met den ilubbel-gezaagd of dubbel-gekar ] ield ; of ook wel , dat zij , zoo [ iistels, allen in doornen uitloopen , en dan noemt men de bladen te regt doornig-getan doorniggetand . Zijn de bladen b dieper ingesneden , dan maakt men men ,, al naar dat de insnijdingen de maakt helft van den afstand tusschen den omtrek Fig. 55.

der

zei

bladschijf

en de hoofdnerf l) (of , bij

rondachtige bladen , tusschen dien omtrek en hel middelpunt ) niet of wel bereiken , of deze overschrijden , een onderscheid i) Men verstaat onder hoofdnerf , zoo als wij later zien zullen , de min of meer verhevene rib , die als ware het een vervolg is van den bladsteel en de bladschijf in twee overlangsche helften verdeelt.

OVER

51

DE BLADEN .

tussclien gelobde, gespletene en gedeelde , en daarenboven , al naar dat de door de insnijdingen gevormde lobben of slippen

Kg . 58.

Eig . 59.

^

Kg - 60 .

Kg . 61.

in een cirkel of links en regts ter zijde eener hoofdnerf staan , fusschen handlobbige, handspletige en handdeelige , en vinlobbige, vinspletige en vindeelige bladen. Ter opheldering van een en ander voegen wij hierbij eenige figuren. De Eg . 56 en 59 stellen ons gelobde, de Eg . 57 en 60 gespletene , en de Eg . 58 en 61 gedeelde 4*

52

INLEIDING .

bladen voor , want het is duidelijk dat de insnijdingen bij de eerste twee het midden van den afstand tusschen den omtrek der bladschijf en haar middelpunt (bij Kg . 56) of tusschen den omtrek en de hoofdnerf (bij Kg . 59 ) niet bereiken , ter¬ wijl zij - zulks in de beide volgenden wel doen en in de twee laatst aangehaalde figuren dat midden verre overschrijden. Bui¬ tendien zien wij in de Big. 56 , 57 en 58 handlobbige , handspletige en handdeelige , en in de Big. 59 , 60 en 61 vinlobbige , vinspletige en vindeelige bladen , omdat de lobben of slippen in de eerste drie in een cirkel en in de laatste drie ter linker - en regterzijde der hoofdnerf gelegen zijn. Wij mogen hier niet onvermeld laten , dat men somwijlen, zoowel bij de hand- als bij de vinvormig ingesnedene bladen , het aantal lobben of slippen vermeldt , welke men daarbij aantreft, en van daar dan de termen van handvormig-drielobbig, vinvor¬ mig-vijf sptetig , vinvormig-zevendeelig, enz. , die men nu en dan in kruidkundige werken aantreft . Ook kan het gebeuren , dat de slippen bij de hand- of vinspletige of deelige bladen nog¬ maals gespleten of gedeeld zijn , en dan worden die gevallen door de woorden dubbel hand- of vinspletig of deelig aangeduid . Ten slotte vermelden wij , dat een vindeelig blad , welks eindslip grooter en breeder is dan de zijdelingschen , liervormig wordt geheeten (Big. 62). Er blijft ons thans nog over van de zamengestelde bladen te spreken , waaronder wij de¬ zulken hebben leeren verstaan , bij welke de algemeene bladsteel niet ééne enkele , maar twee of meer bladschijven draagt , die echter zelven weder op kleinere bladstelen kunnen gezeten zijn. Men verdeelt de zamengestelde bladen allereerst in handvormige en gevinde, al naar dat de bladschijven , zoo als bij de Aardbezie of den wilden Kastanje (Big. 63) op den top , of wel, zoo als bij de Rozen (Big. 64), langs den all f ig . 62 .

53

OVER DE BRADEN.

Kg . 63.

Kg . 64

gemeenen bladsteel geplaatst zijn. In beide gevallen wordt de 2 gemeene bladsteel ook wel bladspil , en de bladschijven laadjes genoemd. Gebruikt men den naam van bladspil niet , an noeinl men de langere of kortere stelen , waarop de blaadjes uiet zelden rusten , bladsteeltjes . Behoort eenig blad tot de rubriek der handvormige bladen (aldus gebeeten , omdat de blaadjes hier juist zoo op den top ^er bladspil gezeten zijn als de vingers op den handwortel ) , dan is men gewoon, bijaldien men dit nader wenscht te om¬ schrijven, het aantal blaadjes te vermelden , welke op den top der bladspil zijn ingeplant . Het gemakkelijkst geschiedt zulks door de termen drie- , vier- , vijf - , zeventallig , enz., daar deze voor geen enkel ander geval worden gebezigd , en zij derhalve te gelijker tijd dienen kunnen om aan te geven, dat een diad tot de handvormige behoort. De bladen der Klaver , der Aardbezie, enz., zouden dus drietallig , die van den wilden Kastanje (Kg . 63) zeventallig moeten geheeten worden , enz. Het gebeurt enkele malen , dat de blaadjes van een hand¬ vormig blad zelven ook weder handvormig zijn , en in dat geval spreekt men , al naar dat men tweemaal eene verdeeling

54

INLEIDING .

in driën , of wel in vijven, enz. , aantreft , van clubbel-drietallige (Fig . 65) , dubbel-vijftallige bla¬ den , enz. Is een blad gevind , d. w. z. zijn de blaadjes niet op den top , maar ter zijde van een algemeenen bladsteel ingeplant , dan spreekt het van zelf, dat zoodanig een blad óf in één (Fig . 66) , óf in twee blaadjes (Fig . 67) kan uitloopen , en dit is dan ook de aanleiding , dat men nu eens

SSjgsy .

Fig . 66.

Fig . 67.

van een oneven- , en dan weder van een even-gevind blad hoort gewagen. Even zoo is het mogelijk , dat de blaadjes , die meestal bij paren langs den algemeenen bladsteel gerangschikt , en allen ten naaste bij even groot zijn , in grootte aanmerkelijk van elkander verschillen , zoo als bij de Aardappel , in welk geval aan zulk eene plant afgebroJcen-gevinde bladen worden toegeschreven (Fig . 67 A). In enkele gevallen wisselen de blaadjes van een gevind blad in plaatsing met elkander af > en dan wordt zulk een blad met den naam van afwisselendgevind bestempeld.

OVEK DE BLADEN.

55

Wanneer men verschillende gevinde bladen met elkander vergelijkt , dan ontdekt men , dat het aantal blaadjes , door elk dier bladen gedragen , geenszins altijd hetzelfde is , maar tusschen één enkel en twee of meer paren verschilt , en dit is dan ook de reden , dat dat aantal niet zelden in de beschrijving dier gevinde bladen wordt opgenomen. Dat een gevind blad met één enkel paar blaadjes of met één enkel paar blaadjes en een eindblaadje den overgang vormt tot de hand¬ Fig . 67 A vormige bladen in 't algemeen en tot de twee- of drietallige bladen in ’t bijzonder , behoeven wij wel niet nader te verklaren , daar toch in beide gevallen de twee of drie blaadjes , althans in den regel , op den top van den algemeen en bladsteel zijn ingeplant . Wij merkten hier boven op , dat de blaadjes van een hand¬ vormig blad somwijlen zelven weder handvormig zijn , en dat zulk een blad dan , al naar het aantal dier blaadjes , dubbeldrie- , dubbel-vijftallig , enz. , wordt geheeten. Hetzelfde ver¬ schijnsel nu neemt men waar bij de gevinde bladen , d. w. z. dat de blaadjes dezer laatsten zelven ook weder gevind kunnen zijn (Kg . 68) , in welk geval van dubbel-gevinde bladen wordt

56

INLEIDING.

gesproken . Ja , het gebeurt niet zelden , dat ook deze blaadjes van den tweeden rang al weder gevind zijn , zoo als in Kg . 69 te zien is , en dan wordt de naam van drie du bbel-gevind op zulke bladen toegepast. Hoewel het in den regel waar is , dat de zamengestelde bladen of alleen handvormig , of alleen gevind zijn , zoo gebeurt het toch enkele malen , dat zulk een blad tot beide rubrieken te gelijk behoort , en b. v. uit hand¬ vormig gerangschikte blaadjes be? staat , die zei ven weder gevind zijn. Men vindt een dergelijk geval af% gebeeld in Kg . 70. Ieder blaadje j is hier oneven-gevind en bestaat uit I 10 paren blaadjes van den 2llen F'g- 7°rang . Wij kunnen hiermede van de beschouwing der zamengestelde bladen afstappen , doch wenschen alleen nog te vermelden , dat hunne onderdeden of blaadjes , wat hun vorm en de eigenschap¬ pen van hun top , voet en rand betreft , op dezelfde wijze en met dezelfde kunsttermen beschreven worden als de enkelvou¬ dige. Ook voegen wij hier nog bij , dat de blaadjes van vele zamengestelde bladen door middel eener geleding verbonden zijn met de algemeene spil , die hen draagt , en dan ook des winters ieder op zich zelf afvallen en niet door de spil , die eerst later volgt , in haar val worden medegesleept. Dit ver¬ schijnsel is duidelijk waar te nemen bij den wilden Kastanje , den Notenboom , enz. , maar ontbreekt ook weder in vele andere gevallen , zoo als o. a. bij de Klaver , de Aardbezie en dergelijken. Sommige Schrijvers hebben gemeend alleen die bladen zamengesteld te moeten heeten , welke het bedoelde verschijnsel vertoonen , en de overige te moeten brengen tot de rubriek der hand- of viudeelige. Hoewel deze wijze van beschouwen wel iets vóór zich heeft , zoo hebben wij toch geene vrijheid gevonden haar in al hare gestrengheid op de beschrijvingen

küi

OVEll

DE BI .ADETSF .

57

onzer inlandsche gewassen, die later zullen volgen , toe te pas¬ sen. Alleen daar , waar de onderdeelen van eenig blad niet vrij , maar onderling nog door een strookje bladzelfstandiglieid met elkander verbonden zijn , wenschen wij de woorden band- of vindeelig te bezigen , den naam van bandvormig of gevind voor al die gevallen behoudende , waarin de bedoelde onder¬ deelen vrij zijn , onverschillig of zij met de spil , waarop zij zijn ingeplant , door middel eener geleding verbonden zijn of niet . Terwijl de bladen der meeste planten alleen in de lengte en de breedte sterk ontwikkeld zijn , bestaan er toch enkele gevallen, waarin zij daarenboven eene zekere dikte erlangen en zich dus door een meer ligchamelijk uiterlijk onderscheiden. Men treft zoo iets o. a. aan bij sommige soorten van Look (AUiwtn) , zoo als het Snijlook (Allmm Schoenojirasum) , bij de zoogenaamde vetplanten , waartoe het geslacht Sedurn behoort , en anderen. Ten slotte vermelden wij nog , dat de bladen of blaadjes van sommige gewassen zeer vreemde vormen kunnen aannemen , zoo zelfs dat wij hun waren aard , zonder hunne ontwikkelingsge¬ schiedenis te raadplegen , niet gemakkelijk op het spoor zou¬ den komen. Zoo iets heeft ö. a. plaats bij het inlandsche geslacht Utricularia (Blaaskruid ) , waarvan de soorten , in slooten en stilstaande wateren groeijende , gedurende den zomer alleen hare bloemtrossen boven den waterspiegel verheffen, doch hare tak¬ ken en bladen onder de oppervlakte des waters verborgen hou¬ den. Deze laatsten zijn in zeer fijne slippen verdeeld , zoodat zij dikwerf voor fijn vertakte wortels werden aangezien , en nu heeft een naauwkeurig onderzoek geleerd , dat op de plaats van sommige dezer slippen kleine blaasjes voorkomen (Eig. 71), die , I behalve water , ook eene luchtbel bevatten , en daardoor ’t vermogen bezitten om de bloeijende plant, die met geene wortels in den bodem der sloo¬ ten bevestigd is, in drijvenden toestand te houden. Wij zullen later , in het beschrijvende gedeelte , nog eenmaal op deze blaasjes terugkomen . Kg- 71.

58

INLEIDING

OVER

DE

.

KNOPÏEN

.

Wij weten allen dat onze boomen en heesters vóórdat zij zich in de lente met een nieuwen bladerdosch tooijen , talrijke knoppen doen zien , en dat deze als ware het de voorloopers zijn van het groene kleed , waarmede stam en takken bij het naderen van den zomer worden overdekt. Het kan dus niet moeijelijk zijn om de vraag te beantwoorden , wat eigenlijk knoppen zijn , vooral niet wanneer men bedenkt dat bijna ieder¬ een de gelegenheid heeft om de ontplooijing dier knoppen stap voor stap na te gaan , en de veranderingen waar te nemen , welke zij al groeijende doorloopen. De knop is , in den meer uitgebreiden zin des woords, ei¬ genlijk niets anders dan een onontwikkelde , d. i. korte en ineengedrongene , stengel of tak , die een zeker aantal bladachtige voortbrengselen draagt , welke eveneens in een nog onontplooiden toestand verkeeren. Herbergt nu een dusdanige knop niets anders dan een tak met gewone stengelbladen , dan noemt men hem bladknop , terwijl daarentegen de naam van bloemknop op al die gevallen wordt toegepast , waarin de knop eene of meer bloemen bevat , die dan in het laatste geval op eene algemeene as zijn gezeten. Het gebeurt niet zelden , zoo als bij de meeste ooftboomen, dat men in dezen of genen knop , een stengelorgaan aantreft , waarop èn stengelbladen èn eene of meer bloemen zijn ingeplant , en in dat geval wordt het bedoelde orgaan wel eens met den naam van gemengde knop bestempeld. Een geoefend waarnemer kan dikwerf reeds van te voren aan geven of een knop tot de blad- of bloemknoppen behoort , en zulks kan ons niet verwonderen wanneer wij bedenken, dat de eerste doorgaans dunner en spitser , de laatsten daarentegen gevulder en stomper zijn. De knoppen komen in den regel aan stengelorganen (zoowel

OVER DE KNOPPEN.

59

onder- als bovenaardsche) , en slechts zelden op bladen voor. In het eerste geval treft men hen doorgaans in de oksels van oudere bladen aan, of , waar deze, na verdord te zijn , afvielen, even boven het likteeken , dat de plaats aanduidt , waar vroe¬ ger de bladsteel zich vasthechtte . Hieruit volgt van zelf, dat de verspreiding der knoppen (en wij hebben hier vooral de bladknoppen op ’t oog) grootendeels door den stand der bladen bepaald wordt , en dat men dus bij tegenovergestelde bladen ook tegenovergestelde takken , bij kruiswijsstaande bladen kruis wijsstaande takken zal zien ontstaan , en zoo vervolgens. Men kan zich van de waarheid van het gezegde o. a. gemakkelijk overtuigen bij den Yp , die afwisselende bladen , en tevens af¬ wisselende takken voortbrengt ; maar dezelfde plant kan ons tevens de overtuiging schenken , dat die regelmatigheid in de verspreiding der takken , welke oorspronkelijk bestond , later dikwerf verloren gaat , hetzij dan doordien sommige knoppen niet tot ontwikkeling kwamen, of wel doordien eenmaal ge¬ vormde takken door in- of uitwendige oorzaken in hun verde¬ ren groei werden gestoord. Niettegenstaande men de knoppen doorgaans in de oksels der bladen aantreft , zoo bestaan er op dezen regel toch menig¬ vuldige uitzonderingen , daar men bij oude boomen niet zelden knoppen en looten uit het dikkere gedeelte van den stam ziet te voorschijn komen , zonder dat zich ergens eenig stengelblad vertoont . Dusdanige knoppen , die dan ook zonder orde ver¬ spreid staan , noemt men toevallige , een bijnaam , die ook op dezulken kan worden toegepast , welke in enkele gevallen door de bladschijf worden voortgebragt . Letten wij thans alleen op de gewone knoppen , dan blijkt het ons in de allereerste plaats , dat deze , ten opzigte van den stengel of tak waaraan zij voorkomen , slechts twee hoofdplaat¬ sen kunnen innemen , daar zij óf den top dier organen afslui¬ ten (Lig TH e.), of zijdelings over hunne oppervlakte verspreid staan (Lig. TH z.). Het ligt in de rede , dat eerstgenoemden ,

60

INLEIDING .

ook wel eindknoppen geheeten — voorondersteld dat zij tot de blad- en niet tot de bloemknop¬ pen belmoren — tot de verlenging van den sten¬ gel of tak , waarvan zij een gedeelte uitmaken , zullen bijdragen , terwijl laatstgenoemden , ook wel zijknoppen genoemd , (in het zelfde geval) vooral de vlugt der plant zullen helpen ver grooten. Overal , waar, zoo als bij den w'ilden Kastanje en den Okkernoot , de eindknoppen bloemknoppen zijn , wordt de groei in de lengte der takken aanmerkelijk beperkt , daar toch de bloemen niets anders dan vruchten vóórtbren¬ Pig . 72. gen , welke , na rijp geworden te zijn , met den steel , die hen droeg , afvallen , waardoor alles wat eenmaal in den eindknop verborgen was , spoorloos verloren gaat. Terwijl men in den regel slechts één enkelen knop in iederen bladsteel aantreft , vindt men er bij sommige planten te dier plaatse meer. Dit is o. a. het geval bij sommige soorten van Kamperfoelie, den Okkernoot (Tig . 73) , enz. , maar wij voegen hier tevens bij , dat van al die knoppen er gewoonlijk slechts één (a. de hoofd,knop) zich sterker ontwikkelt , terwijl de ande¬ ren of biyknoppen (b.) achterlijk blijven. Onderzoekt men een knop gedurende den ivinter of in het voorjaar , dan blijkt het al zeer spoedig dat zijne buitenste blaadjes har¬ der , leerachtiger of steviger zijn dan de die¬ per gelegenen en zich ook gewoonlijk door een anderen vorm en eene andere kleur on¬ derscheiden. Wij zien dan ook dat deze bui¬ tenste blaadjes of de zoogenaamde knopschubben Pig . 73.

tijdens

de ontplooijing

van den knop

gewoon¬

lijk naar buiten worden gestuwd en afvallen ' ) , uit welk ver!) De pijnboomeu maken hierop o. a. een uitzondering.

OVER DE KNOPPEN.

61

schijnsel , in verband met de eigenschappen der blaadjes , het ons veroorloofd is deze gevolgtrekking te maken : dat zij slechts van tijdelijk nut zijn en gedurende den winter dienen moeten om de inwendig gelegene deelen te beschutten en min of meer voor de winterkoude te vrijwaren. In overeenstemming hiermede ziet men dan ook , dat sommige knoppen , zoo als die der Populie¬ ren en van den wilden Kastanje , eene harsachtige kleverige stof afscheiden, die óók ais een slechte warmte-geleider kan be¬ schouwd worden , terwijl daarenboven de knoppen van laatst genoemde plant een fijn dons bevatten , ’t welk almede tot af¬ wering der koude dienen kan . Sommige knoppen , zoo als die van den Duindoorn (IJippophaë rhamnoides) en den Wegedoorn (Rhamnus) zijn van geene knopschubben voorzien , en deze wor¬ den dan ook naakte knoppen geheeten. Een naauwkeurig onderzoek aangaande den w'aren aard der knopschubben leert ons , dat zij geene vreemde organen zijn , maar werkelijke stengelbladen of onderdeelen daarvan vertegen¬ woordigen. Vooral is zulks duidelijk , wanneer men de moeite neemt om de knoppen van verschillende gewassen te ontleden en de van buiten naar binnen afgepelde blaadjes naast elkander te leggen. Dan toch ontwaart men , dat de knopschubben in ’t eene geval volkomen op de stengelbladen in hun geheel gelij¬ ken , terwijl zij in ’t andere , zoo als bij den wilden Kastanje slechts met den bladsteel, en bij nog anderen, zoo als de Boos¬ en Amandelachtige gewassen, den Beuk , enz., met het scheedegedeelte of met steunblaadjes kunnen vergeleken worden. Ter ° pheldering van een en ander , laten wij hier (Big. 74 en 75) de afbeelding volgen van de knopschubben en eenige meer in¬ wendig gelegene blaadjes der bladknoppen van den wilden Kastanje en den Perzik , omdat deze voorbeelden zeer geschikt Zljn om aan te toonen dat de knopschubben in het eerste geval het best met verbreede bladstelen , en in het tweede niet an¬ ders dan met het scheedegedeelte der bladen van dezelfde plant als waartoe zij belmoren kunnen vergeleken worden.

62

INLEIDING

.

\ Wil:

Fig . 74.

Wanneer men de bladknoppen van ver¬ schillende planten aandachtig onder¬ zoekt en daarvan tevens dwarse en

lil

overlangsche door¬ sneden vervaardigt , dan ontdekt men , dat de stengelblaadjes , welke daarin verscho¬ len liggen , nu eens geplooid , dan eens gevouwen, en dan weder opgerold zijn , en ten gevolge daar¬ van eene veel kleinere ruimte innemen dan ’t geval zoude zijn ,

'è wanneer zij, ook in den Fig . 75.

knop ,

geheel

waren ontplooid. Daar

OVEE

63

DE KNOPPEN .

nu de wijze waarop deze bladplooijing zich voordoet , voor ééne en dezelfde soort van plant steeds dezelfde is , zoo spreekt het van zelf dat men daaraan , ook uit een systematisch oogpunt , eenige waarde zoude kunnen hechten. Nogtans zul¬ len wij daarover niet verder uitwijden , maar alleen nog ver¬ melden , dat de stand, dien de bladen later ten opzigte van den stengel of de takken zullen aannemen , reeds uit hunne plaat¬ sing in den knop kan worden voorspeld. Wij hebben tot nog toe vooral op die knoppen ’t oog gehad , welke aan bovenaardsche deelen der plant worden waargenomen , en wenschen derhalve nog met een enkel woord te vermelden , dat ook aan onderaardsche stengels knoppen voorkomen. Deze worden dan , voor zoo verre zij, even als bij de Aspergie , de Pioen en meer andere planten , weldra boven den grond uit groeijen om nieuwe stengels te vormen , wortelknoppen geheeten , niettegenstaande die naam' voor de knoppen des wortels zelven beter passen zou. Uit sommige onderaardsche knoppen komen jonge stengels voort , die onder den grond blijven voort¬ kruipen en als takken van den wortelstok kunnen beschouwd worden , en deze zijn het dan, welke men met den naam van wortellooten heeft bestempeld. Ook de bollen en knollen kunnen in zeker opzigt als knop¬ pen beschouwd worden , daar zij toch in den regel in de ok¬ sels van bladen ontstaan en in struktuur vele punten van over¬ eenkomst met de gewone bladknoppen aanbieden. Wij zouden dus nog over deze organen moeten spreken , wanneer wij zulks, om bepaalde redenen , niet reeds vroeger gedaan hadden , en dat wel in het hoofdstuk over den stengel. Wij verwijzen dus den belangstellenden lezer ten opzigte van de bollen en knollen daarheen , en stappen hiermede van de knoppen af. OVEE

EENIGE

NEVEN

- OF

BIJOEGANEN

.

Men is in de Kruidkunde gewoon den naam van neven- of hijorganen toe te passen op dusdanige voortbrengselen , welke

64

INLEIDING.

als wijzigingen van de gewone organen , dat zijn dan : de wortel , stengel , bladen , bloemen en vruchten kunnen beschouwd worden , niettegenstaande zij in een physiologisch opzigt van deze laatsten dikwerf aanmerkelijk verschillen. Tot deze nevenorganen behooren de ranken en doornen, waarvan de eersten o. a. bij den Wijnstok , de Wikken ( Vicia en Ervmn ) , de Heggerank (Bryonia ) , enz., en de laatsten bij de Kruisbessen , de Berberis en andere gewassen worden waar¬ genomen. Men verstaat onder ranken of klawieren eigenlijk draad¬ vormige aanhangselen , die de neiging vertoonen om zich spiraalswijze te draaijen , en de plant- of hare onderdeden aan nabij zijnde voorwerpen bevestigen , door zich om deze heen te slingeren . De meest verschillende organen der gewassen kunnen in ranken veranderd worden, om welke reden men deze ook wel met verschillende namen pleegt te bestempelen. In het algemeen kan men een onderscheid maken tusschen stengel- en bladranken , wanneer men namelijk onder de eersten de zoodanige verstaat , die in de plaats van stengels en takken , en onder de laatsten die , welke in de plaats van bladachtige voortbrengselen voorkomen. In dien zin zoude de Wijnstok b. v. (Fig . 76) stengelranken be¬ zitten , omdat men hier draadvormige aanhangselen aantreft , die blijkbaar niet anders zijn dan vervormde bloemstelen , welke laatsten tot de stengelachtige orga¬ nen behooren. Wat de blad¬ ranken betreft , deze zijn niet alleen menigvuldiger ,

OVER

BENIGE

NEVEN - OP BIJORGANEN

.

65

maar ook meer verschillend ten opzigte van hun oorsprong , daar zij nu eens in de plaats van een geheel blad , dan eens in de plaats van de blaadjes van een gevind blad , dan weder in de plaats van steunblaadjes voorkomen , enz. Het eerste is o. a.’t geval bij de K omkommerachtige plan¬ ten, sommi ge Lathyrussen {Lathyrus Aphaca (F'ig. 77) en Nissolia ) en anderen; het tweede bij vele Vlinderbloemige gewassen, zoo als de Wikken , Linzen , Erwten , enz. (Eig. 78) , en hetderdebijhetuitheemsche geslacht Smilax (Eig .79). Somwijlen gebeurt het, dat de middelnerfvan een enkelvoudigofvan een blaad¬ je van een zamengesteld blad zich in eene rank verlengt , iets dat bij de Vlinder¬ bloemige gewassen ook al weder niet tot Kig. 77. de zeldzaamheden behoort.

Fig . 78.

Kg . 79.

Wat de doornen betreft , deze doen zich , zoo als bekend is , voor als onbuigzame , in eene scherpe punt uitloopende , organen , welke de plant of hare onderdeden niet zoo zeer aan

66

INLEIDING

.

andere voorwerpen bevestigen als wel tegen uitwendige aan¬ randing beveiligen. Ook zij komen nu eens voor in de plaats van stengelachtige , en dan weder in de plaats van bladachtige organen , ten gevolge waar¬ van men ook al weder takdoornen en bladdoornen onderscheidt. De eersten treft men o. a. aan bij Prunus spinosa (den wilden Pruim ) , Ononis spinosa (het Stalkruid ), sommige soorten van Brem (Genista) , den Doorn¬ struik (Ulex europaeus) , den Meidoorn ( Crataegus) en meer anderen ; en dat zij hier werkelijk takken vertegenwoordigen, kan men , behalve aan de plaats van hun voorkomen , ook nog daaruit opmaken , dat zij niet zelden (Pig . 80) eenige bladen dragen. Bij andere gewassen, zoo als de Kruisbezie en de Berberis , staan de doornen in de plaats van ware stengelbladen , iets , wat vooral bij lf>g- 80.

laatstgenoemde

plant duidelijk kan wor¬

den aangetoond (Pig . 81 , 82). Eindelijk vermelden wij nog , dat bij den Hulst , de Kruisdistel (Pryngium ) en die planten ,

OVEE

EENIGE

NEVEN - OE BIJOEGANEN

.

67

welke onder den algemeenen naam van dis¬ tels bekend zijn , de bladen aan hun rand in doornen uitloopen en dat deze werktui¬ gen hier (Kg . 83) als verlengselen van de aderen der bladschijf kunnen beschouwd worden. Bij sommige soorten van het uit landsche geslacht Robinia komen er doornen ter plaatse der steunblaadjes voor. Wij hebben uit het bovenstaande gezien , dat èn de ranken èn de doornen steeds op de Fig . 83 . plaats van andere organen worden aange¬ troffen , en kunnen hieruit dus gemakkelijk afleiden , dat zij niet ordeloos verspreid , maar aan bepaalde plaatsen gebonden zijn. Hieraan is het juist , dat wij hen als bij- of nevenorganen herkennen , en dat wel in tegenoverstelling van andere aan¬ hangselen der plant , die zonder eenigen regelmaat over hare gansche oppervlakte verspreid staan , en wel met name de stekels , klieren , karen en schubben, waarover wij thans nog eenige woorden moeten in ’t midden brengen . De stekels , klieren , haren en schubben zijn eigenlijk niet anders dan aanhangselen van de opperhuid der gewassen, en kunnen dan ook te gelijker tijd met deze worden weggenomen , iets dat noch met de doornen noch met de ranken ’t geval is. Zij staan bovendien zonder orde verspreid en komen niet zel¬ den aan verschillende organen te gelijk voor. Stekels vindt men o. a. bij de Rozen , de Braambessen , het Kleefkruid (Galium Aparinè ) , enz. ; klieren (waaronder men blaasjes van een verschillend uiterlijk verstaat , die veelal met eene vlugtige olie gevuld zijn of eene kleverige stof afscheiden) bij den Notenboom , de zwarte Aalbes , verschillende soorten van Silene ; haren bij een groot gedeelte onzer inlandsche gewassen, zoo als de Toortsen ( Ferbascum) , de geslachten Filago en Gnaphalium , enz. ; schubben eindelijk bij den Duindoorn [llippophaë rhamnoides). 5*

68

INLEIDING

.

Het is hier de plaats om van de termen te gewagen, die gebezigd worden om met een enkel woord den toestand uit te drukken , waarin de verschillende organen der plant , ten gevolge van het dragen van haren, kunnen verkeeren ; want dat die toestand aanmerkelijk verschillen kan , zal iedereen gereedelijk toestem¬ men , die bedenkt , dat de haren lang of kort , stijf of slap , lig¬ gend of opgerigt kannen zijn , enz. Men spreekt derhalve van : zachtharig , wanneer eeuig deel bedekt is met zachte , tame¬ lijk korte , en niet te digt op elkander staande haren (zachtharige Ooijevaarsbek [ Geranium molléj ). ruwharig , wanneer de haren lang , stevig en regt opstaande zijn (gemeene Hennepnetel [ Galeopsis Tetrahitj ). stijf harig , wanneer zij kort , stijf en regt opstaande zijn (sommige Vergeet mij nietjes [Myosotis stricla }). harig , wanneer zij lang , zacht en regt opstaande zijn (de Peen [Daucus Carota] ). fijnharig , wanneer zij zeer lang en zacht en regt opstaande zijn (fijnharige Basterdwederik [ Epilobium hirsulumj ). fluweelachtig , wanneer zij kort en zeer zacht , maar toch onbuigzaam en daarenboven zeer digt op elkander ge¬ plaatst zijn (de schubbetjes van de bloemkroon der gewone Ossentong [Anchusa oflicinalis] ). viltig , wanneer zij lang , zacht , digt ineengeweven en tegen de oppervlakte van eenig plantendeel zijn aangedrukt (vele soorten van Toorts [ Verbascum] ). wollig , wanneer zij lang en zacht zijn en elkander liggende kruisen , zonder digt ineengeweven te zijn. zijdeacMig , wanneer zij zacht , liggende , digt tegen de op¬ pervlakte van eenig plantendeel aangedrukt zijn , en een glinsterend overtreksel vormen (zilverharige Ganserik [Po tentilla anserina ] ). spinnewebachtig, wanneer zij zeer lang en los ineengeweven zijn , en op spinrag gelijken (omwindsel van sommige Klitten [Lappa tomentosa] ).

OVER

DE BLOEIWIJZE

69

.

ruw of scherp , wanneer zij zeer kort , voor het bloote oog onzigtbaar zijn , en een scherp overtreksel vormen (Ypenbladen). Wij voegen hier nog bij , dat de haren der Brandnetels , welke bij het aanraken een pijnlijk gevoel in de huid doen ontstaan , ook wel prikkels , en de stijve haren langs den rand van vele plantendeelen wimpers genoemd worden. OVER

DE

BLOEIWIJZE

.

Nadat de gewassen gedurende een langeren of korteren tijd niets dan bladen hebben voortgebragt , breekt eindelijk het oogenblik aan , waarop zij een hooger ontwikkelingstijdperk te gemoet gaan , en het aanzijn geven aan nieuwe organen , wier bestemming het is voor de instandhouding der soort te zorgen , en die daarom tot de belangrijkste werktuigen der planten gerekend worden. Men noemt die organen in het dagelijksch leven zoowel als in de wetenschap bloemen, hoewel wij niet mogen verzwijgen dat de oningewijde bij het uitspreken van dat woord meestal aan kleuren en geuren denkt , terwijl de wetenschappelijke man , minder lettende op uiterlijke praal dan wel op innerlijke waarde, nog van bloemen blijft spreken waar een ander haar bestaan óf betwijfelen óf welligt ontken¬ nen zou. Wij willen hiermede te kennen geven , dat juist de voor onze zintuigen meest aanlokkelijke , met schoone kleuren geteekende of een heerlijken geur om zich verspreidende, blaadjes eener bloeijende plant , niettegenstaande men daaraan in het dagelijksch leven de meeste waarde hecht , toch niet als de belangrijkste onderdeden der bloem beschouwd mogen worden , integendeel , dat zij met het eigenlijke doel , waartoe de bloemen geschapen zijn — de instandhouding der soort — weinig of niets te maken hebben , en dat deze laatste uitsluitend is toe¬ vertrouwd aan eenige andere werktuigen , die binnen de gekleurde bloemblaadjes besloten zijn en den naam dragen van meeldra-

70

INLEIDING .

den en stampers. Deze laatste organen , waarover wij later nog uitvoeriger zullen handelen , zijn het , welke den kruidkundigen het meeste belang inboezemen en aan wier aanwezigheid hij de meeste waarde hecht , en hieraan moet het dan ook worden toegeschreven, dat hij zelfs daar nog van bloemen blijft gewa¬ gen , waar , zoo als bij het Eendekroos of den Pijnboom , volstrekt geene gekleurde of welriekende kelk - of bloembladen meer wor¬ den waargenomen , en een grooter of geringer aantal meeldra¬ den en stampers de plaats innemen , waar elders eene roos of tulp de aandacht tot zich trekt . Wij meenden deze uitwijding te moeten doen voorafgaan , om onzen lezers de overtuiging te schenken , dat er geen gewas noch bij ons noch elders in het wild gevonden wordt , ’t welk geene bloemen voortbrengt , en dat de oorzaak waarom vele menschen van denkbeeld zijn dat b. v. het gras onzer weilanden , de Ypen onzer kaden en havens , het kroos onzer slooten en vij¬ vers niet bloeijen, daarin moet gezocht worden , dat de bloemen dezer planten niet in ’t oog loopen , hoewel zij de voor de voortplanting onmisbare werktuigen , die wij meeldraden en stampers genoemd hebben , in geenen deele ontberen. Alvorens wij nu de bloem meer van nabij trachten te leeren kennen , achten wij het niet ongepast eenige algemeene opmer¬ kingen te doen voorafgaan en daarbij tevens de beschrijving te voegen van de verschillende wijzen, waarop de bloemen, bij planten , die daarvan meer dan ééne te gelijker tijd vóórtbren¬ gen , gerangschikt kunnen zijn. Wanneer wij de bloemen van verschillende planten met elk¬ ander vergelijken , dan behoort het tot de eerste zaken , welke onze aandacht tot zich trekken , dat zij (de bloemen) nu eens niet , zoo als bij het Peperboompje {Baphne Mezereum) en dan weder wel op een steel (bloemsteel) ingeplant zijn , zoo als bij de Ranonkels , de Anemonen , enz., ten gevolge waarvan men dan ook in het eene geval van gedeelde en in het andere van ongesteelde of zittende bloemen hoort gewagen. Bij sommige gewassen, zoo als

OVJSll DE BI .OEIWIJZE .

71

de Tulpen , Ranonkel .? , Papavers , enz., draagt iedere bloem¬ steel slechts eene enkele bloem , die dan natuurlijk den top diens steels afsluit eti eindbloem kan gelieeten worden , doch elders , zoo als bij de Grassen , de Katjesdragende planten (waartoe de Berk , de' Els , de Okkernoot en anderen belmo¬ ren) , het Lelietje der dalen en honderden andere planten , zijn op een en denzelfden steel — die dan bloemspil genoemd wordt — verscheidene bloemen ingeplant , eene bijzonderheid , die nog van eene andere vergezeld gaat , namelijk dat de bloemen hier in den regel allen ter zijde van of langs de bloemspil zijn vastgehecht , en geene enkele zich als eindbloem doet kennen . Terwijl de bloemen in de meeste gevallen hoog aan de plant voorkomen , gebeurt het toch enkele malen , dat zij , even als zulks ook wel bij de bladen het geval pleegt te zijn , uit een onderaardsch stengeldeel ontstaan , en dus , al naar dat zij kort of lang gesteeld zijn , digter of minder digt bij den grond voorkomen. Iets dergelijks ontmoet men o. a. bij de Tulpen , Leliën , Hyacinthen en andere bolgewassen, de Sleutelbloemen {Primula ) , enz. , en hier wordt de bloemsteel of spil dan ook wel eens, hoewel verkeerdelijk , als uit den wortel voortkomende beschreven. Vroeger , toen wij van de knoppen gewaagden , vestigden wij de aandacht op het feit , dat deze doorgaans in den oksel van stengelbladen voorkomen; en hoewel wij toen meer bepaal¬ delijk de bladknoppen op het oog hadden , zoo mogen wij te dezer plaatse toch niet verzwijgen , dat ook de bloemknoppen , en dus in later tijd ook de bloemen, niet zelden door blad¬ achtige voortbrengselen geschraagd worden , welke dan in het eene geval in alle opzigten met de stengelbladen overeenko¬ men , doch daarvan in het andere , hetzij door hunne mindere uitgebreidheid , hetzij door hun vorm, afwijken. Dusdanige blaadjes worden dan schutbladen geheeten (Eig. 84 en 85 s). In den regel komen zij meer met het scheedegedeelte dan met de bladschijf van een stengelblad overeen, maar dit verhindert niet ,

72

INLEIDING

.

dat er tusschen deze beide uitersten vele trappen van overgang voorkomen , die dikwerf aan één en denzelfden bloemtros kun¬ nen waargenomen worden.

s

Tig. 84.

In enkele gevallen , zoo als bij de Narcissen , enz., bereiken de wonen regel in , eene aanzienlijke dat aan

de Aronskelken , de Irissen , schutbladen , tegen den ge¬ grootte (Fig . 86 s) , zoo zelfs zij de bloem of bloemen, wier voet zij gezeten zijn , min of meer beschuttend omhullen. Men noemt hen dan hloemscheeden en deze naam is in zoo verre karakteristiek te noemen, als de bloemen , zoo lang zij nog in den toestand van knop verkeeren , ja zelfs tot op ’t oogenblik harer ontluiking , in een dusdanig schut¬ blad weggedoken en voor ons oog Lig. 86. ontoegankelijk zijn. Verbeelden wij ons nu dat een zeker aantal bloemen in een kort bestek digt op elkander gehoopt zijn , en dat iedere dier bloemen door een schutblad ondersteund wordt , dan zullen de

OVER

DE BI .OEIWIJZE

73

.

buitenste schutbladen ongeveer op ééne hoogte staan (Kg . 87 en 88 o) en te zamen een of meer kransen vormen. Zoo iets treft men o. a. aan bij vele Schermdragende en Zaamgesteldbloemige gewassen en hier wordt dan ook meestal , zoowel als elders , waar het zelfde geval voorkomt , van een omwindsel gewaagd. Somwijlen gebeurt het dat de blaadjes van het omwindsel niet groen en kruidachtig , zoo als gewoonlijk , maar leer- of houtachtig zijn , zoo als bij den Beuk en den tammen Kastanje , alwaar tevens nog deze bijzonderheid zich voordoet, dat het .omwindsel de bloemen aanvankelijk geheel omgeeft en later , even als eene vrucht , in drie of meer kleppen openspringt .

Fig . 87.

Fig . 88 .

Bij sommige planten omgeeft het omwindsel ééne enkele in plaats van eene meer aanzienlijke verzameling van bloemen, maar in dat geval zijn zijne blaadjes veelal innig met elkan¬ der vereenigd en tot één geheel zamengegroeid. Men vindt iets dergelijks bij de vrouwelijke bloemen van den Eik , die ieder afzonderlijk ondersteund worden door een schotel- of nap¬ vormig orgaan (Big. 89 n.) , napje geheeten , dat uit talrijke aaneengegroeide schubbetjes bestaat , en vooral duidelijk is bij de rijpende vruchten ; verder bij den Hazelnoot (Big. 89 A. o.) ,

74

INLEIDING

.

alwaar het omwindsel zich voordoet in de gedaante van een naar boven geopenden groenen kelk , welks slippen onregel¬ matig zijn ingesneden; bij de Kaardachtige gewassen (Dipaaceeën), alwaar ieder bloempje aan zijn voet omgeven is door een vliezigen beker (Kg . 90 o.), die de vrucht later naauw omgeeft, en niet verward mag worden met den eigenlijken kelk , die hooger voor¬ komt , en eindelijk ook bij de vrouwelijke bloemen van het Rietgras (Carex) (Fig . 90 A.). Bij enkele gewassen, zoo als de Anemonen (Fig . 90 B.) en Eranthis hyemalis, bestaat het

m ï 'ig. 89.

\

\

.V H \i

Ln,

Fig . 90.

11 \ Vi

J'ig. 90 A.

OVEK

DE

BLOEIWIJZE

.

75

Fis . 90 B .

omwindsel uit drie of meer blaadjes , die volkomen op stengelbladen gelijken en die men dan ook daarvoor zoude moeten houden , indien niet de afstand , waarop zij in de meeste geval¬ len van het gekleurde bloemdek verwijderd staan en verder ook de analogie ons als met den vinger aanwezen, dat men hier aan niets anders dan een omwindsel denken kan. Nog dienen de eigenaardige schutbladen der Grassen hier vermeld te worden , ofschoon wij daarop in het beschrijvende gedeelte uitvoeriger wenschen terug te komen. Men vindt namelijk bij deze plan¬ ten , wier bloemen zich door haar eenvoudig zamenstel onder¬ scheiden, iedere bloem doorgaans door twee kleppen (Eg . 91 b.) ingesloten , die schijnbaar op dezelfde hoogte staan , maar , bij nader onderzoek , in stand met elkander blijken af te wisselen ; en daarenboven een getal van twee of meer dusdanig ingeslotene bloempjes, op nieuws omgeven door twee grootere en grovere kleppen (Eg . 91 a) , waarvan de eene ook al weder iets hooger staat dan de andere. Het zijn deze kleppen , die in het dagelijksch leven kafjes genoemd worden en vroeger wel eens met den kelk of de bloemkroon werden verward ,

76

INLEIDING .

doch die inderdaad niets an¬ ders zijn dan schutblaadjes , die óf eene enkele óf een

•s-Jsm b

grooter aantal bloemen in¬ sluiten of ondersteunen . Ten slotte vermelden wij nog , dat de schutbladen bij sommige planten , in plaats van teer en bladachtig , stijf en leerachtig worden en dan met den naam van schubben

worden bestempeld, zoo als o. a. ’t geval is bij de Wilgen , 91■ den Berk , den Els , enz. Het is eene bekende zaak , dat het aantal bloemen door ééne en dezelfde plant tegelijker tijd voortgebragt , uiterst verschil¬ len kan , zoo zelfs dat men er hier slechts eene enkele ziet ontluiken , terwijl men er elders honderden aantreft . Overal , waar eene plant , zoo als b. v. de Tulp , slechts ééne bloem draagt , kan er natuurlijk van geene rangschikking sprake zijn , maar zulks is wel het geval waar dat aantal stijgt , zoo als bij het Lelietje der dalen , de Doovenetels , enz. — Hebben wij dit voorop gezet , dan laat het zich ook gemakkelijk be¬ grijpen , dat de rangschikking in het laatste geval niet altijd aan zich zelve gelijk zal blijven , maar nu eens zóó en dan weder anders wezen zal , al naar de plant , die men voor zich heeft. Bij gewassen, die verscheidene bloemen te gelijker tijd vóórt¬ brengen , is het bijna regel , dat deze hier en elders afgeslotene groepen vormen , die geheel op zich zei ven staan en op verde¬ ren of minder verren afstand van elkander verwijderd zijn. En zulks kan ons ook niet verwonderen , wanneer wij beden¬ ken , dat die groepen vroeger ieder afzonderlijk in een knop besloten waren , en dat de knoppen , zoo als wij vroeger gezien hebben , niet willekeurig , maar volgens zekere regels op de

OVER DE BLOEIWIJZE .

77

plant verspreid staan. Het gebeurt nogtans enkele malen , dat de bloemen eener plant gelijkelijk over bare oppervlakte ver¬ deeld en niet tót bepaalde groepen vereenigd zijn , iets , ’t welk vooral daarin te zoeken is , dat de bloemknoppen in zulke gevallen slechts eene enkele bloem herbergden , en aanleiding tot den naam van verspreide bloemen gegeven heeft. Wanneer men de groepen van bloemen (ook wel, hoewel minder juist , bloeiwijzen geheeten) van verschillende planten , zoo als b. v. van de Hoornbloem (Cerastium) of het Duizendgul denkruid (Erythrrea Centaurium) en van de schermbloemige Yogelmelk ( Ornithogalum umbellatmn.) met elkander vergelijkt , dan valt het al ligt in het oog (Fig . 92 en 93) , dat de ont¬ luiking der knoppen bij eerstgenoemden plaats heeft van bin¬ nen naar buiten , bij laatstgenoemde daarentegen van buiten naar binnen , zoo dat men dan ook de vruchtjes bij genen het eerst in het midden , bij dezen daarentegen aan den om¬ trek der bloeiwijze ziet ontstaan . Dit verschil in ontluiking , waarvan de voornaamste oorzaak hierin gelegen is , dat de hoofdas of bloemspil in het eerste geval terstond door eene

78

INLEIDING.

(eind-) bloem wordt afgesloten en dus niet verder voortgroeit , * terwijl zij in het tweede niets dan zijdelingsche bloemen voort¬ brengt en steeds (althans tot op eene zekere hoogte) in lengte blijft toenemen, heeft aanleiding gegeven dat men de bloeiwijzen verdeeld heeft in middelpuntschuwende en middelpuntzoekende, of ook wel in bepaalde en onbepaalde , eene onderscheiding , die wij ook tot de onze zullen maken , daar echter bijvoegende dat men alle in de lengte uitgerekte bloeiwijzen, wier bloemen van onder naar boven zich ontplooijen , onder de laatste , en al dezul¬ ken , bij welke het omgekeerde plaats heeft , en de ontluiking dus van boven naar onder voortgaat (een geval , dat betrekkelijk zeer zeldzaam voorkomt) , onder de eerste rubriek heeft gerangschikt , en dat wel om de eenvoudige reden , dat de hoofdspil ginds nim¬ mer , hier daarentegen wel door eene bloem wordt afgesloten. Beschouwen Wij de middelpuntzoekende of onbepaalde bloei¬ wijzen, die verre weg het algemeenst zijn , in de eerste plaats , dan vangen wij aan met de vermelding , dat deze ver¬ deeld kunnen worden in : 1. de Aar , tot welke rubriek ook het Katje , de Kegel en de Kolf belmoren. 2. den Tros , die tevens de Tuil en de Pluim omvat. 3. het Scherm, en 4. het Hoofdje , waaronder ook het Korfje wordt gerangschikt . Onder aar verstaat men iedere onbepaalde of onbegrensde bloeiwijze, bij welke langs eene langere of kortere bloemspil een zeker aantal ongesteelde of kort gesteelde bloemen bevestigd zijn. Men treft eene dusdanige bloeiwijze, waarvan Big. 94 ons eene afbeelding geeft , o. a. aan bij het Fonteinkruid [Potamogeton) , de Weegbree (Plantago ) , het aarbloemig Raponsje (Phyteuma spicatum) , de gele Onagra (Oenothera biennis) , de Verbena (Verbena officinalis), enz. Ook de lang uitgerekte en rolronde of hoekige bloeiwijzen van sommige Grassen , zoo als van de Tarwe (Big. 95), de Gerst , enz., worden wel eens met den naam van aren be¬ stempeld , doch hier is de zaak toch niet zoo eenvoudig als

79

OVER DE BT.OEIWIJZE .

men wel denken zoude, daar toch ieder onderdeeltje (a) der aar niet eene enkelvou¬ dige bloem, maar eene kleine a. . ..iKtffjU verzameling van bloemen voorstelt , die ook al weder zonder steeltjes op een klein bloeinspilletje gezeten zijn. In den eigenlijken zin des woords hebben wij hier dus werkelijk kleine aartjes , die langs eene algemeene spil bevestigd zijn , en zoo doende eene zamengestelde aar vorFig . 94 a.

Fig . 94. b.

Fig . 95. men , welke

benaming

voor

de bedoelde gevallen als zeer gepast kan worden aangemerkt . Wij willen nu hiermede niet gezegd hebben , dat er geene Grassen zijn , die met werkelijke enkelvoudige aren bloeijen , maar mogen toch niet verzwijgen dat dit tot de zeldzaamheden behoort. Wat het katje betreft (Eg . 96 A. en 96 B.), dit komt met de echte aar in zooverre overeen, als wij ook hier ongesteelde

Fig. 96 A.

Fig . 96 B.

80

INLEIDING

.

bloemen langs eene algemeene spil zien aangehecht ; maar het wijkt daarvan af doordien het in zijn geheel afvalt , en de bloemen de centrale spil niet één voor één loslaten , en verder doordien deze laatsten hier niet twee- maar éénsiachtig zijn. Een aantal ons welbekende boomen dragen eene dusdanige bloeiwijze, zoo als o. a. de Wilgen , Populieren , Berken , Elzen , de Hazelnoot , de Okkernoot , de Eiken , de tamme Kastanje , enz., die daarom dan ook door sommige Schrijvers tot ééne groote groep der Katjesdragende gewassen worden vereenigd . De mannelijke katjes vallen het eerst , en wel kort 11a hare ontluiking , af , en deze ziet men dan ook in het voorjaar niet zelden in talrijke exemplaren in berken - , elzen- en wilgenboschjes of lanen op den grond liggen ; de vrouwelijke volgen eerst later , en dat wel nadat hare vruchten hare volle rijpte erlangden . Bij de katjes der meeste hier boven genoemde plan¬ ten worden de bloemen door schubbetjes ondersteund ; deze zijn doorgaans vliezig , maar worden in enkele gevallen ook wel eens houtig , zoo als bij den Els , en dan vooral komen zij in vorm min of meer met de kegels overeen , hoewel zij daarvan in andere opzigten wezenlijk afwijken. Onder kegel of pijnappel verstaat men een vrouwelijk katje , welker bloemen voor ’t grootste gedeelte uit opene vruchtbladen bestaan, die in rijpen toestand veelal op houtige schubben gelijken, doch in enkele gevallen , zoo als bij den J eneverbessenstruik , ook wel vleezig worden. Men treft kegels aan bij de verschillende soorten van Sparren en Dennen , de Cypressen , enz., welke ge¬ wassen daarom ook al weder tot ééne groep , die der Kegeldra¬ gende gewassen, vereenigd worden. Men vindt in Eig. 97 de af¬ beelding van een nog niet geheel rijpen kegel van den Den . De kolf eindelijk of de laatste wijziging van de aar onder¬ scheidt zich vooral daardoor , dat de centrale spil hier meest vleezig en somwijlen slechts gedeeltelijk (en wel aan haar voet) met bloemen bedekt is , terwijl het geheel daarenboven in de meeste gevallen door eene zeer groote bloemscheede is omgeven.

OVEll

Fig. 97.

DE

BLOEÏWIJZE

Kg . 98.

.

81

Kg . 99.

Men vindt deze bloeiwijze (Kg . 98) vooral bij de groep der Aronskelken , waartoe o. a. de ook bij ons in ’t wild voorkomende gevlekte Kalfsvoet [Arurn maculatum ) , het Slangenkruid (Calla palustris ) en de Kalmusplant (Acorus Calamus) behooren. De tweede soort van onbepaalde bloeiwijzen hebben wij tros ge¬ noemd , en dezen leeren kennen als eene verzameling van gesleelde bloemen , die langs eene algemeene spil zijn vastgehecht. Men vindt den tros bij zeer vele planten , zoo als het Lelietje der dalen , de Berberis , de Aalbessen (Kg . 99) , den Vogel-Pruim {Prunus Padus ) , de Reseda, vele Ruwbladige gewassen (.Boragineeën), enz. Bij laatstgenoemde planten is hij aan zijn top steeds min of meer opgerold (Kg . 99 A) , ten gevolge waarvan hij aldaar den naam van opgerolden tros heeft ver¬ kregen . Bij sommige gewassen , zoo als de schermbloemige Vogelmelk {Ornithogalum nmbellatum ), de soor¬ ten van Iberis en eenige andere Kruisbloemige planten , de Vale¬ Fig. 99 A. riaan , enz., ontmoet men ook wel 6

82

INLEIDING .

trossen , maar de zoodanigen , waarvan de lagere bloemsteeltjes, langer zijnde dan de hoogere , de bloemen , waartoe zij behooren , zoo zeer doen rijzen , dat deze met die der hoogere steeltjes bijna in hetzelfde vlak .komen te liggen (Fig . 100) ; eene bijzonderheid , die aanleiding gegeven heeft tot den naam van Tuil , waarmede de bloeiwijzen van genoemde planten worden bestempeld. Bij den ech¬ ten tros kunnen de bloemen naar alle of naar slechts ééne en¬ kele zijde gekeerd staan,

niettegenstaande zij uit verschillende punten der bloemspil ontsprin¬ gen. Het laatste heeft o. a. plaats bij het Lelietje der dalen. Toen wij over de aar spraken, deelden wij o. a. mede, dat de Fig . 100.

schijnbaar

enkelvoudi¬

ge aar van sommige Grassen , zoo als van de Tarwe , enz. eigenlijk niet enkelvoudig , maar zaamgesteld is , om de eenvou¬ dige reden , dat men aldaar, in plaats van bloemen, kleine aartjes op de bloemspil vindt vastgehecht. Een dergelijk verschijnsel nu neemt men waar bij den tros , d. w. z. , dat er gevallen voor¬ komen , waarin de centrale spil in de rondte niet met gesteelde bloemen, maar met kleine trosjes bezet is. Van daar dan ook dat men , even goed als bij de aar , zoo ook hier van een zaamgestelden tros zoude kunnen spreken , hoewel men verkozen heeft voor die uitdrukking den naam van pluim in de plaats te stellen. Eene dusdanige bloeiwijze vindt men o. a. bij den wilden Kastanje , den Liguster , de Eschdoorns {Acer Fig . 101) enz. Na den ros noemden wij hier boven het scherm, eene

OVEft DE BEOEIWIJZE .

j**-Ssü©.

83

bloeiwijze, die , even als het hoofdje, zich daarin van al de vorigen on¬ derscheidt , dat men hier geene bloemen langs , maar op den top eener bloemspil vindt aangehecht. Overigens is het onderscheid tusschen het scherm en het hoofdje even groot als tusschen den tros en de aar , daar zij , even als laatstgenoemden , alleen van elkander afwijken ten opzigte van het al of niet gesteeld zijn der bloemen.

Een scherm noemen wij dus iedere onbepaalde bloeiwijze, bij welke geFig. 101 steelde bloemen op den top eener algemeene bloemspil (hetzij deze lang of kort is) zijn ingeplant . Men treft eene dusdanige groepering der bloemen o. a. aan bij de Zwanebloem [Butomus umbellatus), de Uijen (Allium ) , den Kers(Fig . 102), enz., en merkt daarbij op , dat de bloemstelen even zoo uit elkander staan als de baleinen van Fig . 102 een regen- of zonnescherm. Het ge¬ beurt niet zelden , dat men ook hier , bij het scherm , in plaats van ééne op zich zelve staande bloem, weder kleine schermpjes aan den top der bloemstelen vindt ingeplant , en van daar dan ook dat men even goed van zaamgestelde schermen als van zaamgestelde aren of trossen hoort gewagen. Het zijn vooral de Venkel , de Anijs , de Peterselie , de Koriander , de Karwei , de Peen (Fig . 103 ) , enz., welke met zaamgestelde schermen bloeijen, en , nevens nog vele andere geslachten , waarvan wij er later enkele zullen leeren kennen , de familie of groep der Schermbloemige gewassen helpen vormen. Herinneren wij ons nu wat wij omtrent 6*

84

INLEIDING

.

het ontstaan van het omwindsel gezegd hebben , dan kan het ons niet verwonderen, dat men, zoowel bij het enkelvoudige als hij het zaamgestelde scherm , dikwerf een dusdanig orgaan aantreft ter plaatse , waar de bloemstelen uit elkan¬

« Wmmit 1

der gaan of zamenkomen, en dat men ook hij de schermpjes van het zaam¬ gestelde scherm in vele gevallen een kleiner om¬ windsel (een zoogenaamd omwindseltje) ontmoet, ter hoogte waar de kleinere bloem steeltjes ontstaan . Bij de bestemming der F,S- 1°3Schermdragende gewassen spelen beiden , zoo wel het omwindsel als de omwindseltjes , eene niet zoo geheel ondergeschikte rol , en het is om deze reden dat wij de aandacht reeds te dezer plaatse op die blad¬ achtige voortbrengselen gevestigd hebben. En thans nog een enkel woord over het hoofdje , dat wij reeds hebben leeren kennen als eene onbepaalde bloeiwijze, bij welke ongesteelde bloemen op den top eener bloemspil inge¬ plant zijn. Daar het aantal dier bloemen meestal vrij aanzien¬ lijk is , zoo vinden wij den bedoelden top veelal verbreed of op de eene of andere wijze uitgezet , en van daar dan ook dat men , de bloempjes van een hoofdje afgeplukt hebbende , in den regel eene vlakke , holle of bolle schijf, of wel een kegel- of cilindervormig ligchaam overhoudt , ’t welk — het zij hier ter loops gezegd — den naam van bloembodem verkregen heeft. Men vindt een hoofdje bij zeer uiteenloopende gewassen , zoo als o. a. bij vele soorten van Klaver , bij het Schurftkruid (Scabiosa) en andere Dipsaceeën , de Goudsbloem (Fig . 104) , de Paarde¬ bloem, enz. Bij laatstgenoemde plant is de bloembodem (Fig . 105),

OVEK , DE BLOEIWIJZE

85

.

juist zoo als bij vele andere gewassen, die tot dezelfde familie der Zaamgesteldbloemige planten beliooren , slechts een weinig verheven , en niet zoo sterk in de lengte uitgegroeid als bij

Mum

ma

Fig . 104.

Tig . 105.

de Klaver , en dit nu heeft aanleiding gegeven tot het ontstaan van den naam van bloemkorfje voor het eerste geval , in te¬ genoverstelling van bloemhoofclje voor het tweede, twee uit¬ drukkingen , waarvan de eerste zeer goed kan gemist worden. Bijna overal , waar men een hoofdje aantreft , vindt men te gelijker tijd een uit één of meer kransen van groene blaadjes gevormd omwindsel, iets , ’twelk te dezer plaatse daarom dient vermeld , omdat dit orgaan de ongesteelde bloempjes , die bui¬ tendien reeds niet gemakkelijk van elkander te onderscheiden zijn , zoodanig omhult , dat men denken zoude ééne enkele bloem in plaats van eene verzameling van bloempjes voor zich te hebben. Mogt men in een gegeven geval aan de juistheid zijner diagnose twijfelen , dan behoeft men niets anders te doen dan het te onderzoeken plantendeel overlangs door te snijden, als wanneer men de afzonderlijk op den bloembodem ingeplante bloempjes terstond waarneemt , wanneer men met een hoofdje

86

INLEIDING

.

(dat daarom ook wel eens zamengestelde bloem genoemd wordt) te doen heeft. De hoofdjes van verschillende gewassen vertoonen ons nog een paar bijzonderheden , die wij hier slechts kort wenschen aan te stippen , en die daarin bestaan : 1° dat alle daarin beslotene of daartoe behoorende bloempjes niet altijd allen aan elkander gelijk zijn , en 2° dat de bloembodem, behalve in vorm , ook nog ten opzigte zijner bekleeding verschillen kan . Wat het eerste betreft , dit is b. v. zeer duidelijk waar te ne¬ men bij het Madeliefje , welks hoofdjes aan den omtrek witte lintvormige en in het midden gele buisvormige bloempjes ver¬ toonen , een verschil , dat nog te meer daarom van belang is , omdat het in den regel gepaard gaat met een ander , en wel met een verschil in de voortplantingswerktuigen , waarover later nader . Wat de bekleeding des bloembodems betreft , hier¬ omtrent deelen wij alleenlijk mede , dat dit orgaan nu eens zoo als bij de Paardebloem (zie Fig . 105), geheel naakt is, doch in andere gevallen , zoo als bij de Klitten {Lappa ) , de Distels [Cardims) , de Vederdistels (Cirsium) , enz. , met stoppels, of , zoo als bij het Aschkruid (Cineraria ) en anderen , met haren bezet is , eene bijzonderheid , die ons niet verwonderen kan , wanneer wij bedenken , dat deze aanhangselen vergeleken kun¬ nen worden met schutblaadjes , die de binnenste bloempjes van het hoofdje ondersteunen. Er blijft ons nu nog over om van de bepaalde bloeiwijzen te spreken , die wij vroeger reeds met een enkel woord hebben aangeroerd. Men ziet eene daartoe behoorende verzameling van bloemen in Fig . 106 , en merkt hier op , dat dat gedeelte (a) , ’t welk bij de tot nu toe behandelde bloeiwijzen de spil vormde en alleen zijdelingsche bloemen voortbragt , hier terstond door eene eindbloem, de eerste en oudste der geheele bloeiwijze, wordt afgesloten, en dat uit de oksels van twee aan elkander tegenovergestelde en iets lager dan de l e bloem geplaatste schutbladen twee zijarmen ontstaan , die , zich als de hoofdspil

OVEB DE BLOEIWIJZE.

87

gedragende , ieder afzonder¬ lijk al weder in eene eindbloem uitloopen , en twee nieuwe zijtakken afgeven , die op nieuws in eene bloem eindigen , en zoo vervolgens. Eene dusdanige bloeiwijze , bij welke de oorspronkelijke bloemspil zich niet verlengt , maar in haar groei gestuit wordt door de ontwikke¬ ling eener topbloem , wordt bijscherm. geheeten , en o. a. gevonden bij de Nagelbloemige gewassen (Alsineeën en Sileneeën) , waartoe de geslachten Hoornbloem (Cerastium) , Anjelier (Dianthus ) en anderen behooren , bij welke zij zich daarenboven door eene groote regelmatigheid in hare vertak¬ king onderscheidt. Uit den aard der zaak is het duidelijk , dat de bloemen hier van binnen naar buiten zullen ontlui¬ ken , en niet omgekeerd (zoo als gewoonlijk plaats heeft) , en dat men derhalve de rijpe vruchtjes ook het eerst in het mid¬ den , en niet aan den omtrek der bloeiwijze zal waarnemen. Wij dienen te dezer plaatse nog op te merken , dat het bij het bijscherm wel eens gebeurt , dat de eindbloem der hoofdspil (zoowel als die der daaruit ontspringende zijtakken ) mis¬ lukt , iets , wat men b. v. waarneemt bij den Vlier , den Sneeuwbal ( Viburnum Opulus) , enz., doch de wijze, waarop de bloemen ook hier ontluiken , wijst ons genoegzaam den weg en schenkt ons spoedig genoeg de overtuiging , dat wij ook bij deze planten met een bijscherm te doen hebben. In enkele gevallen , zoo als bij de Klokjes (Campanula ) , verschillende soorten van Huislook (Sedwm) , de stinkende Gouwe (Chelidonium majus ), enz. , treft men ook wel bij-

88

INLEIDING .

schermen aan , d. w. z. bloeiwijzen , bij welke de hoofdas terstond in eene bloem uitloopt , maar toch de zoodanigen , die , in uiterlijk althans , min of meer van het hier hoven beschrevene li [f i der Nagelbloemige gewassen af¬ a wijken. Men bespeurt dit gemakkelijk door vergelijking van Kg . 107 , ontleend aan Campanula Rapunculus. De letter a. wijst ons hier Fig. 107. de hoofdas aan, die onmiddellijk in eene reeds min of meer verlepte bloem uitloopt , terwijl de letters b. op de zijassen van den eersten , en de letters c. op die van den tweeden rang betrekking hebben , welke allen eveneens in eene bloem eindigen . Het spreekt nu van zelf, dat , na de topbloem der hoofdas, allereerst de eindbloemen der zijassen van den l sten, vervolgens die der zijassen van den 2den ra ng zullen ontluiken , en zoo vervolgens , geheel in overeenstem¬ ming met hetgeen wij vroeger hebben medegedeeld. Nu ech¬ ter zien wij in de bedoelde Kg . 107 duidelijk , dat de regelmatigheid , eigen aan het bijscherm der Nagelbloemige gewassen, hier geheel ontbreekt , en dat wel ten gevolge van twee oorzaken , namelijk 1° doordien de zijtakken hier niet twee aan twee of drie aan drie ontspringen , maar afzonderlijk staan , en 2° doordien de betrekkelijke lengte dier takken aanzienlijk verschilt. He bloeiwijze van Campanula Rapunculus en andere Klokjes gelijkt dien ten gevolge meer op een tros of op eene pluim , en van daar dan ook , dat men haar bij deze planten tros- of pluimvormig bijscherm geheeten heeft , in tegen¬ overstelling van het tuilvormige , dat o. a. bij den Ylier , het gaffelig vertakte, dat bij vele Nagelbloemige gewassen- en het Duizendguldenkruid voorkomt , enz. Wat de soorten van het geslacht Sedum aangaat , ook deze bloeijen veelal met bijscher-

1W ,, , ^ V' b e--LJÉfbf b j/P'

JP

89

OVER. DE BLOEIWIJZE .

men (Eig. 107 A.) , maar met dezulken , die veel op aren ge¬ lijken , en daarom ook wel aarvormige bijschermen genoemd wor¬ den. Bij de stinkende Gouwe eindelijk vindt men een schermvormig bijscherm (Eig. 107 B.) , daar de algemeene as hierin

Fig. 107 A.

Eg , 107 B.

eene bloem eindigt , die ’t midden uitmaakt van het scherm , en dan ook ’t eerst ontluikt , terwijl de overige bloemen, rondom de centrale bloem gezeten , in dezelfde volgorde zich ontplooijen naar mate zij elkander van onder naar boven opvolgen. Tn enkele gevallen , waar , uit analogie , het vermoeden kan ontstaan , dat de bloeiwijze tot de bijschermen behoort , maar waar men zulks door de verkorting der bloemsteeltjes en het mislukken van sommige bloemen niet kan aantoonen , wordt wel eens van een kluwen of bundel gesproken. Aan het einde van deze beschouwing der bloeiwijzen, blijft ons nog over te vermelden , dat men tot de zaamgestelde bloei¬ wijzen, waarvan wij er vroeger reeds eenige , zoo als de zaam¬ gestelde aar , den zaamgestelden tros en het zaamgestelde scherm hebben leeren kennen , ook dezulken rekent , bij welke niet tweemaal dezelfde, maar twee verschillende groeperingen wor¬ den opgemerkt , zoo als o. a, ’t geval is bij vele Zaamgesteldbloemige gewassen, wier hoofdjes niet zelden tot eene tuil ver-

90

INLEIDING.

eenigd zijn ; en eindelijk , dat men onder gemengde groeperingen de zoodanigen verstaat , die deels uit eene bepaalde en deels uit eene onbepaalde bloeiwijze bestaan , zoo als o. a. ’t geval is bij vele Lipbloemige gewassen, wier in de oksels der tegen¬ overgestelde bladen gezetene bijschermpjes of bundels (gewoonlijk, hoewel minder juist , halve kransen geheeten) aan ’t bovenste gedeelte des stengels tot eene rolronde aar ineensmelten.

OVEE

DE

BLOEM

IN

’T ALGEMEEN

.

Wij hebben reeds bij den aan vang van het vorige hoofdstuk doen opmerken , dat men in het dagelijksch leven en in de wetenschap onder ’t woord bloem niet altijd hetzelfde verstaat , en dat , terwijl men ginds , van bloemen sprekende , vooral denkt aan schoon gekleurde of welriekende blaadjes , die , hier en elders tot kransen vereenigd , spoedig in 'toog loopen en aan¬ genaam afsteken bij het groene loof, hier daarentegen , bij de bepaling van het woord bloem, minder waarde hecht aan dien uiterlijken praal , en alleen vraagt of de voor de voortplanting der gewassen onmisbare organen , die gewoonlijk binnen de gekleurde bladerkransen zijn weggedoken en dus minder in ’t oog loopen , aanwezig zijn. Geen wonder derhalve , dat de on¬ ingewijde in onze wetenschap in het denkbeeld verkeert , dat vele onzer in ’t wild groeijende planten geene bloemen vóórt¬ brengen , en het zoogenaamde onkruid onverschillig voorbijgaat , niettegenstaande het soms onder tallooze bloemen zich nederbuigt , terwijl de beoefenaar der kruidkunde ter zelfder stonde dik¬ werf opgetogen staat van verwondering over den rijkdom, dien de natuur ook bij deze verworpelingen ten toon spreidt . Komt ! laat ons dan de bloem, dat belangrijke orgaan der gewassen , meer van nabij beschouwen, en bij onze lezers , voor zoo ver zij dit noodig mogten hebben , de overtuiging trachten te vestigen , dat ook het kleinste en nietigste bloempje een pronk-

OVER

DE

BI .OEH

IN

’t ALGEMEEN .

91

stuk is der Schepping , en , met aandacht beschouwd, even zeer in staat is onze bewondering te wekken als de grootste harer zusteren , of die , welke het oog door hare kleurenpracht ver¬ blinden of den dampkring met geuren vervullen en ons reuk¬ orgaan liefelijk aandoen. Bepalen wij ons dan allereerst bij het onderzoek van de bloem eener voor een ieder toegankelijke en veel gekweekte plant , namelijk van de gele Vlet of Muurbloem (Cheiranthus Cheirï) , waarvan wij er eene in Big. 108 zien afgebeeld. Het eerste , wat bij deze bloem onze aandacht wekt , is dit , dat zij naar buiten afgesloten is door 4 groene of roodbruine blaadjes (a) , die te zamen een krans vormen of in een kruis staan , en korter zijn dan de daarop volgende , doch meer naar bin¬ nen geplaatste , welke zich door eene goudgele kleur en door een aangenainen reuk onderscheiden. Deze laatsten (b) die wij eerst dan geheel kunnen overzien , wanneer wij de 4 buitenste blaadjes hebben weggenomen, zijn eveneens 4 in aan¬ tal , wisselen met dezen in plaatsing af , en vormen , hoewel zij ieder op zich zelf geheel vrij staan , toch ook weer een gesloten geheel, een krans , die met den vorigen niets gemeens schijnt te hebben. Verwijderen wij nu ook deze 4 goudgele blaadjes , dan stuiten wij op een zestal geheel anders gevormde orgaantjes (Big. 108 A. c), die op staafjes gelijken , welke van een knop zijn voorzien , en waarvan er vier iets hooger uit¬ steken dan de twee anderen. Ook deze staafjes vormen een krans , dien wij alzoo den derden kunnen noemen , en omgeven ten slotte een in ’t midden der gansche bloem geplaatst ligchaampje (d) , ’t welk alleen staat en de gedaante heeft van een langwerpig en gezwollen zakje (Big. 108 B. a.) , dat naar boven iets smaller uitloopt en in een knopje eindigt . Bij verre weg de meeste bloemen vinden wij denzelfden bouw terug , dien wij thans bij de Muurbloem hebben leeren kennen ; of , met andere woorden , eene opeenvolging van twee kransen van bladachtige , één krans van staafvormige orgaantjes , en één een-

92

INLEIDING.

Fig. 108 A.

Fig. 108 B.

traal ligchaampje , in plaats van welk laatste men evenwel in sommige gevallen eveneens een krans van organen waarneemt. Ten einde elkander nu gemakkelijk en met een enkel woord te kunnen verstaan , is men overeengekomen, den buitensten krans van meestal groene blaadjes (a) kelk \ den daarop vol¬ genden (b) kroon of hloemkroon\ de staafvormige organen (c) Meeldraden en het centrale ligchaampje (d) stamper te noemen .

Hieruit blijkt , dat men in het dagelijksch leven en in de kruidkunde niet altijd hetzelfde onder het woord kelk verstaat , daar dit toch in het eerste geval niet zelden voor de schoon gekleurde onderdeelen eener bloem gebezigd wordt , terwijl het in het laatste op de meestal groene blaadjes wordt toegepast , waardoor de gekleurde worden omgeven. Wat den naam van meeldraden betreft , deze is zijn ontstaan daaraan verschuldigd , dat de staafvormige ligchaampjes (c) steeds bestaan uit een zakje (Tig . 108 B. f) , ook wel afzonderlijk helmknop geheeten, waarin een uiterst fijn en meestal geel gekleurd poeder (het stuifmeel ) vervat is , en daarenboven in het meerendeel der

gevallen uit een draadvormigen drager , waarop men den naam van helmdraad heeft toegepast. Eindelijk kan men het woord stamper afleiden uit de gelijkenis , die er tusschen het centrale

ligchaampje van vele bloemen en een stamper uit een vijzel bestaat , en welke bij de Sleutelbloemen (Primula ) o. a. zeer in ’t oog loopt.

OVER

DE BLOEM

IN

’l ' ALGEMEEN .

93

Dat de onderdeelen des kelks en der bloemkroon van eene bladachtige natuur zijn , hieromtrent kan wel niemand den minsten twijfel koesteren , die hen éénmaal met aandacht be¬ schouwd, en daarin behalve den vorm o. a. ook de aderen der gewone stengelbladen heeft weergevonden ; maar vreemd zou het kunnen klinken wanneer men beweerde, dat ook de meeldraden en de stamper of stampers tot dezelfde rubriek van organen behooren. En toch is zulks het geval. De meeldraden en stam¬ pers zijn werkelijk niets anders dan vervormde bladen ; hunne ontwikkelingsgeschiedenis toont zulks voldoende aan , maar bovendien wordt de waarheid dezer stelling genoegzaam gestaafd door al die honderden bloemen , welke met den naam van dubbele bloemen bestempeld worden en veelal tot de schoonste sieraden van een lusthof behooren. Hier toch vindt men (althans in vele gevallen) blaadjes , welke eigenlijk half bloemblad en half meeldraad zijn , alle mogelijke trappen van overgang tusschen beide deze organen doen zien , en de naauwe verwant¬ schap buiten twijfel stellen , welke er tusschen beiden bestaat. In Eig. 109 hebben wij eene dusdanige reeks van meeldraden doen afbeelden , welke ongevoelig in bloembladen overgaan , en eenmaal toebehoorden aan eene dubbele Camellia. Het is overbodig hier eene verdere verklaring bij te voegen ; alleen echter zij het nog vermeld , dat men een dusdanigen overgang van meeldraden in kroonbladen ook wel in het wild treft , ja zelfs dat hij bij sommige planten , zoo als o. a. bij de witte Plompen (.Nymphaea alba ) , zich als een natuurlijk verschijnsel doet kennen , hetwelk dus *'ig. 109. de gedachte aan eene ziekelijke ontaarding geheel en al buitensluit . Dat ook de stamper eene bladachtige natuur heeft , en eigen¬ lijk uit een of meer vervormde stengel - of zoogenaamde vruchtaan

94

INLEIDING.

hladen bestaat , dit wordt eveneens door die gevallen bewezen, waarin men hem zijn gewonen vorm ziet verliezen en in een nieuw' ligcliaam ziet overgaan , dat nu eens meer op een bloem¬ en dan weder meer op een stengelblad gelijkt . Ter opheldering zijn in Tig. 109 A. de vijf stampers eener Aquilegia (Ake¬ lei) afgebeeld, reeds zoodanig vervormd , dat men daarin dui¬ delijk den teruggang tot gewone

stengelbladen bespeurt en de plaats der eitjes (waarover later ) ingenomen ziet door kleine aan¬ hangselen (a), die eveneens een niet te miskennen overeenkomst met kleine blaadjes bezitten . Wij kunnen derhalve uit het hier boven gezegde afleiden, dat de (zoo volmaakt mogelijke) bloem uit vier kransen van bladachtige organen bestaat , van welke de buitenste twee hunne oorspronkelijke eigenschappen behouden , de binnenste daaren¬ tegen in mindere of meerdere mate verloren hebben. Al deze kransen nu zijn ingeplant op den top des bloemsteels of den zoogenaamden Moembodem, eene plek , die men zich gewoon¬ lijk denkt als een plat vlak , maar die eigenlijk uit drie zeer korte en ineengedrongene stengelleden bestaat , waarvan slechts in enkele gevallen het eene of andere zich sterker ontwikkelt en duidelijker in ’t oog loopt. Alvorens wij verder gaan , wenschen wij de aandacht onzer lezers vooral daarop te vestigen , dat de verschillende kransen , waaruit eene volmaakte bloem bestaat , in geenen deele dezelfde waarde hebben , maar te dezen opzichte zooveel van elkander verschillen , dat men twee daarvan met den naam van overtol¬ lig , en twee anderen met dien van onmisbaar zoude kun¬ nen bestempelen. Inderdaad , wanneer wij overwegen, dat

OVER DE BLOEM IN ’ï ALGEMEEN.

95

het doel , waartoe de bloemen geschapen zijn , voornamelijk daarin bestaat om vruchten en zaden voort te brengen , welke laatsten voor de instandhouding der soort moeten zorgen ; en verder , dat er tot het doen ontstaan van rijpe zaden eene daad van bevruchting noodig is , welke uitgeoefend wordt tusschen de meeldraden en den stamper , en waaraan de kelk en de bloemkroon hoegenaamd geen deel hebben , dan kan het niet bevreemden dat de beide laatstgenoemde organen of de zoogenaamde bloemlekleedselen als minder belangrijk , eerstgenoemden daarentegen , met regt voortplantingswerktuigen geheeten , als onmisbaar beschouwd worden. Zoo als wij later zien zullen , bestaan er dan ook wel degelijk planten , aan welke hoe¬ genaamd geene bloembekleedselen, doch enkel meeldraden en stampers of een dezer beiden gevonden worden. Wij hebben tot nog toe altijd over de bloem gesproken als of zij steeds volkomen ware , d. i. uit een kelk , eene bloemkroon, een zeker aantal meeldraden en één of meer stampers bestond ; nu echter komen er ook gevallen voor , waarin een of meer der genoemde onderdeelen ontbreken en de bloem dus eer den naam van onvolkomen verdienen zoude. Deze wenschen wij thans nader te overwegen , en beginnen dus in de eerste plaats met de vermelding , dat men niet zelden in plaats van een kelk en eene bloemkroon , of , met andere woorden , in plaats van één krans van groene en één van gekleurde *) blaadjes , een of twee kransen het zij van de eerste , het zij van de tweede soort aantreft . In dusdanige gevallen nu spreekt men niet meer van een kelk en eene bloemkroon maar van een bloemdek, en noemt dit , al naar dat het meer met een kelk of wel met eene bloemkroon overeenkomt, kelk- of bloemachtig. Een kelkachtig (d. i. groen of schubachtig) bloemdek, dat uit slechts één krans van blaadjes bestaat , treffen wij o. a. aan bij de Ganzevoet ( Chenopodium) , de Melden (Atriplex ) , deBrand 1) Men noemt in de kruidkunde alles gekleurd wat niet groen is.

96

INLEIDING.

netels en anderen , terwijl twee kransen van groene of schubachtige blaadjes gevonden worden bij de Zuring (Eumex) , de Bloembiezen (Juncus ) , enz. Daarentegen bestaan de bloe¬ men van het Peperboompje (Daphne Mezereum) uit een enkel¬ voudig , en die der Tulpen , van het Sneeuwklokje , de Leucojums en verschillende Standelkruiden (Orchideeën) uit een dubbel bloemachtig bloemdek. Nu echter komen er ook gevallen voor , waarin hoegenaamd geen bloembekleedsel voorhanden is , en de voortplantingswerk tuigen geheel vrij liggen , of hoogstens nog door een schutblad worden geschraagd. "Voorbeelden van een en ander vinden wij o. a. bij den Esch (Fraxinus excelsior Eig . 110) , de Pijnboo men, alwaar de bloemen ge¬ heel naakt zijn , en verder ook nog bij de Rietgras sen (Carex) , wier mannelijke bloemen aan haar voet een duidelijk schutblad (s) vertoonen (Eig . 111). Terwijl in verreweg de meeste bloemen (die daarom tweeslachtig geheeten wor¬ den) één of meer meeldraden Fig. 110. Fig. 111 en één of meer stampers wor¬ den aangetroffen , komen er toch enkele gevallen voor , waarin deze organen óf beiden óf één van beiden ontbreken , zoo als o. a. bij de Rietgrassen [Carex) , den Berk , den Hazelnoot , de Dennen , Sparren , en vele anderen. Bij al deze planten vindt men in de ééne bloem niets dan meeldraden of mannelijke (Eig. 111 ) en in de andere niets dan stampers of vrouwelijke voortplantingswerktuigen (Eig. 112), en dit is dan ook de reden dat men hier in ’t algemeen van éénsiachtige , en , voor bijzon¬ dere gevallen, nu eens van mannelijke en dan weder van vrouwe¬ lijke bloemen hoort gewagen. Hierbij valt nu nog op te merken

OVER DE BLOEI WIJZE .

97

dat zoodanige éénsiachtige bloemen van beider hunne nu eens op een en hetzelfde en dan weder op twee verschillende individuus verspreid staan — of, met andere woorden, één- of tweeJmizig zijn — zoodat men in het eerste geval op eene en dezelfde plant zoowel mannelijke als vrouwelijke , en in het andere op de eene plant alleen mannelijke en op de andere alleen vrou¬ welijke bloemen aantreft . Voorbeelden van een en ander leveren ons o. a. de Hazelaar , de Berk , de Eik , de Beuk , het Rietgras , Fig . 112. de Lischdodden (Typha) , de Egelskop (Sparganium ) , enz. , welker bloemen op hetzelfde individu hier alleen meeldraden en elders alleen stampers bevatten ; en verder de Wilgen , Populieren , de Hop , het Duitblad (Hydrocharis Morsus ranae ) en anderen , bij welke de eene plant niets dan mannelijke , en de andere niets dan vrouwelijke bloemen voort¬ brengt . Eindelijk dient hier ook vermeld te worden , dat de bloemen in hoogst enkele gevallen hoegenaamd geene voortplantingswerlctuigen bevatten , of , met andere woorden , onzijdig zijn , eene bijzonderheid , die o. a. voorkomt bij de peripherische bloempjes van de hoofdjes der Koornbloem , dewelke juist om die reden den naam van bloemen ter naauwernood verdienen. Alvorens wij onze algemeene beschouwingen aangaande de structuur der bloemen eindigen , wenschen wij nog met een enkel woord te gewagen : 1°. van het aantal onderdeelen , waaruit de verschillende kransen der bloem kunnen bestaan ; 2°. van de rangschikking dezer onderdeelen ten opzigte van elkander ; 3°. van de ineensmelting , waaraan de onderdeelen van een en denzelfden krans , en 4°. van die , waaraan de kransen zelven onderling blootstaan . Ten opzigte van het eerste punt kunnen wij mededeelen , dat er twee getallen zijn , namelijk de getallen 5 en 3 , die 7

98

INLEIDING

.

het allermeest in de verschillende kransen der bloem vertegen¬ woordigd zijn , en wel het getal 5 het meest bij de twee-, en het getal 3 het meest bij de éénlobbige gewassen. Zoo vinden wij o. a. bij de Ranonkels , de Geraniums , de Malvaas : 5 kelk¬ en even zoo vele kroonblaadjes ; bij het Viooltje , de Klokjes , de Sleutelbloemen : 5 kelk- , 5 kroonblaadjes of slippen , en 5 meeldraden ; bij de meeste Alsineeën 5 kelk- , 5 kroonblaadjes, en 2 x 5 of 10 meeldraden ; terwijl daarentegen bij de Irissen , Tulpen , Lelies , Leucojums en meer andere éénlobbige planten 2x3 dekblaadjes en 3 of 2 x 3 meeldraden worden aangetroö'en. Het lijdt geen twijfel, dat er ook bloemen met twee of vier kelk - of kroonbladen bestaan , zoo als o. a, die der Papavers , der stinkende Gouwe (Cheliclonium majus ) en an¬ deren ; evenmin , dat het aantal meeldraden somwijlen twee of vier bedraagt , zoo als o. a. bij den Liguster , den Esch , de Eereprijs ( Feronica) , de Weegbree , het lieve-Vrouwen Bedstroo, enz. , of wel afdaalt tot één , zoo als bij de Lidsteng (Hippuris ) , of opklimt tot zeven, zoo als bij den wilden Kastanje , tot acht, zoo als bij de Heiplantjes , de Duizendknoopen en anderen , of wel tot negen , zoo als bij de Zwanebloem (Bntomus nmhellatns ) ; maar dit belet niet , dat dusdanige gevallen immer tot de betrekkelijk zeldzameren blijven behooren. Het aantal kelk- en kroonblaadjes of slippen is bij eene en dezelfde bloem doorgaans even groot , zoo als de bloemen der Ranonkels , der wilde Rozen , der Geraniums en Malvaas , der Kruisbloemige planten en van honderd andere gewassen ons kun¬ nen bewijzen; maar toch komen er op dezen regel eenige uitzon¬ deringen voor , zoo als o. a. bij de Papaveraceeën en Eumariaceeën, wier bloemen 2 kelk- en 4 kroonbladen , bij de Plompen (Nymphaeaceeën) , wier bloemen 4 of 5 kelk- en een grooter aantal kroonbladen bevatten , enz. Wat de meeldraden betreft , ook deze zijn in zeer vele gevallen even talrijk als de blaadjes of slippen der bloembekleedselen, waardoor zij omgeven worden , zoo als o. a. bij de bloemen der Nachtschaden (Solaneeën) ,

OVER DE BLOEM IN ’ï AT,GEMEEN.

99

der Sleutelbloemen (Primulaceeën ) , der Viooltjes , der Schermdragende gewassen, enz. , maar niet zelden toch wijkt hun aantal van dat der onderdeelen van den kelk , de kroon of het bloemdek af , en wel in dien zin , dat het in de meeste gevallen grooter , en slechts in enkele gevallen kleiner wordt. Om zich hiervan te overtuigen , onderzoeke men slechts de bloemen der Ranonkels , Anemonen , Rozen , Appelen , Peren , Meidoorns , Aardbeziën , Papavers , enz. , alwaar de meeldraden 20 of meer in aantal zijn , tegenover een getal van niet meer dan 5 kelk- en kroon- , of dekbladen ; of wel de bloemen van het Tasjeskruid (Capsella Bursa pastoris ) , het Koolzaad , en andere Kruisbloemige gewassen, waarin men 6 meeldraden en slechts 4 kelk - en kroonbladen aantreft , of eindelijk die der Geraniums , der Erwten , Wik¬ ken , Lathyrussen , der Anjelierachtige gewassen en anderen, alwaar de meeldraden juist tweemaal zoo talrijk zijn als de kroonbladen , waardoor zij worden omgeven. Het aantal stampers is in den regel veel kleiner dan dat der meeldraden en der andere zamenstellende deelen der bloem, die tot hare zoogenaamde bekleedselen behooren ; ja , in de meeste gevallen vinden wij er niet meer dan één , zoo als bij de Berberis , de Aalbeziën , de Plompen , de Papavers , de Kruis - en Vlinderbloemige gewassen, de Zaamgesteldbloemigen en vele anderen. Bij de soorten van Huislook {Sedum) be¬ draagt het aantal stampers 5 , bij de Boterbloem (Caltha pa lustris ) 5 of meer , bij de Zwanebloem 6 , en bij de Ranonkels en Anemonen velen , maar wij kunnen ook hier weder ver¬ zekerd wezen, dat dusdanige gevallen tot de zeldzaamheden behooren. Stappen wij thans van het onderzoek naar het aantal onder¬ deelen van de verschillende kransen der bloem af, en vragen wij in de tweede plaats , hoe zij (die onderdeelen) ten opzigte van elkander gerangschikt zijn ? Ten einde deze vraag te beantwoorden , wenden wij ons allereerst naar die bloemen , welke zoo veel mogelijk isomerisch 7*

100

INLEIDING .

zijn , d. w. z. bij welke het aantal onderdeelen der verschillende kransen even groot is , zoo als o. a. bij het Stevenskruid (Circaea). Wij vinden hier 2 kelk- , 2 kroonblaadjes , 2 meel¬ draden , en 1 stamper , welks ondereinde of eijerstok (zie later ) in twee hokjes verdeeld is. Nemen wij nu eene ontlokene bloem of wel een bloemknop ter hand , die op het punt staat van zich te openen, en dien wij door middel van een scherp mes dwars doorsnijden , dan ontdekken wij eene zóó groote regelmatigheid in de plaatsing der zoo even genoemde onder¬ deelen , als wij ter naauwernood hadden durven vermoeden; want terstond valt het ons in het oog — en wij hebben ge¬ tracht zulks in Kg . 113 zoo duidelijk mogelijk voor te stellen — o dat de beide kelk- met de beide kroonbladen, deze weder met de twee meeldraden , en deze eindelijk met de twee hokjes van den eijer¬ stok volkomen afwisselen, of, met andere woorden , dat de onderdeelen van iederen volgenden krans in de tusschenruimten van Fig. 113.

den vorigen

komen

te staan , zoodat

de leden

van den l sten krans niet aan die des 2den, maar wel aan die des 3 een smaller gedeelte uitloopt , dat op zijne beurt in een

140

INLEIDING

.

klein knopje eindigt, Het bedoelde ligchaampje , dat het midden der bloem inneemt en later in de vrucht overgaat , wordt stam¬ per geheeten en als het vrouwelijke voortplantingswerktuig der gewassen beschouwd. Zonder dit werktuig is liet ontstaan eener vrucht onmogelijk , en van daar dan ook , dat bloemen, welke alleen meeldraden en geen stamper bevatten , nimmer vrucht¬ baar worden bevonden. De stamper van den kersebloesem kan , even als de stampers uit de bloemen van vele andere gewassen, beschouwd worden als ontstaan te zijn uit een langs zijne middennerf overlangs toegevouwen en langs zijne randen vergroeid blad, welks onderste gedeelte, als breeder zijnde , natuurlijk eene ruimere holte zal vormen , terwijl het liooger gelegene gedeelte , dat smaller is , een enger kanaal zal omsluiten. Deze wijze van de zaak te beschouwen, ontleend aan de ontwikkelingsgeschiedenis zoowel als aan de struc¬ tuur van het gansche orgaan , en daarenboven tot geen geringen graad van waarschijnlijkheid verheven Kig. 181. door talrijke moustreuse bloemen (Fig . 182) , bij

Fig . 182.

welke een teruggang van den stamper tot het oorspronkelijke stengelblad werd waargenomen , heeft aanleiding gegeven , dat men den stamper wel eens vrucJitblad noemt , of, waar men Fig . 182 stelt den overgang voor van de stampers van Ilelleborus viridis tot den oorspronkelijken bladvorm.

OVER DEN STAMPER .

141

grond heeft om aan te nemen , dat hij zijn ontstaan aan meer dan een blad te danken had , als eene verzameling van innig met elkander vereenigde vruchtbladen beschrijft. Behalve de twee genoemde gevallen , die namelijk , waarbij het midden der bloem ingenomen wordt door een enkelen stamper, die nu eens uit één en dan weder uit meer dan één vruchtblad gevormd werd , en in ’t eerste geval enkelvoudig, 111’t laatste daarentegen zam,engesteld genoemd wordt , bestaat er nog een derde geval , en wel een zoodanig , waarbij men 1)1 ’t midden der bloem verschillende vrije enkelvoudige stam¬ pers bij elkander ziet staan , zoo als o. a. bij de Ranonkels , de Aardbezie (Fig. 183), enz. Hier is dan van geene vergroeijing °f ineensmelting sprake , maar zijn min of meer talrijke vrucht bladen , liet zij in een cirkel , het zij in eene spiraal op één en denzelfden bloembodem in elkanders nabijheid gezeten. Men is in de kruidkunde gewoon het onderste , meer gezwollene, gedeelte des stampers (Fig . 181e ) eijerstok of vrucht¬ beginsel te noemen (van welke twee termen wij de eerste he¬ iig . 183.

houden

zullen ) ,

terwijl men den naam van stijl op de smalle , halsvormige , voortzetting (s) van dat orgaan , en dien van stempel op den top (st ) van den stijl toepast. De naam van eijerstok is ontleend aan den mhoud van het gezwollene gedeelte des stampers , bestaande deze uit één of meer beginselen van toekomstige zaden of zoogenaamde eitjes. Die eijerstok is daarom ook veel belang¬ ijker dan de stijl en stempel , welke beiden dan ook kunnen ontbreken , zonder dat de bevruchting bij de betrokkene plant daaronder lijdt . Wat den stempel betreft , deze moet eigenlijk beschouwd worden als de plaats , welke geschikt is om het stuifmeel, ’twelk gedurende het tijdperk van bevruchting uit de helmknoppen ontsnapt , op te vangen en vast te houden ,

142

INLEIDING .

een vermogen , ’t welk afhankelijk is van eene zekere wijziging in de structuur van dat gedeelte des stijls , waardoor het de eigenschap erlangt om eene kleverige vloeistof aan zijne opper¬ vlakte uit te zweeten. Sommige stampers nu bestaan uit een eijerstok , een stijl en een stempel , zoo als o. a. die van den Abrikoos (Fig . 181); anderen , zoo als die der Tulpen , Papavers, enz., alleen uit een eijerstok en een of meer stempels (Fig . 184), en nog anderen eindelijk uit een eijerstok (a) zonder stijl of stempel zoo als die der Kegeldragende gewassen (Fig . 185). Gaan wij thans de eigen¬ schappen van den eijerstok nog een weinig naauwkeuriger na , dan blijkt het ons, dat hij zich niet alleen onder talrijke vormen voordoet, te veel om te noemen, maar ook — en ditis eene zaak van meer gewigt — dat hij een verschil¬ lend aantal hokjes kan bevat¬ ten. Dit aantal,’t welk men op eene dwarse doorsnede ’t best

' I bit -faj

leert waarderen, bedraagt b. v. Fig . 184.

Fig . 185.

1 bij den Abrikoos

, 2 bij het

Stevenskruid (Circaea) , 3 bij de Tulpen en Irissen , 4 bij de Basterdw'ederik (Epilobmm) en de Onagra (Oenothera) , 5 bij het Vlas , 6 bij het Mansoor (Aratum ) , enz. In al die gevallen nu , waarin de eijerstok uit meer dan één hokje bestaat , kan men gereedelijk aannemen , dat hij uit even zoo vele vrucht bladen gevormd werd als er hokjes zijn , maar deze gevolg¬ trekking zoude daar , w'aar men slechts één hokje ontmoet , niet altijd juist behoeven te wezen, aangezien men zich de mogelijkheid denken kan , dat verschillende vruchtbladen , in plaats van zich langs hunne middennerf toe te vouwen, uitgespreid bleven staan , en , zich met hunne randen innig

OVER

DEN

STAMEER .

143

vereenigende , een gesloten geheel vormden , waarvan de in¬ wendige ruimte door geen enkel tusschenschot werd afgebroken. Vraagt men of het mogelijk is te bepalen , of een éénhokkige eijerstok uit slechts een enkel vruchtblad gevormd werd , zoo als bij den Abrikoos , de Peulvruchten , of uit een aantal , zoo als bij de Viooltjes , de Gentianen , enz., dan antwoorden wij toestemmend, en dat wel op grond , dat men de opmerking gemaakt heeft , dat de eitjes, welke in een eijerstok voorko¬ men , in verreweg de meeste gevallen , zijn vastgehecht aan of langs de randen der vruchtbladen , die aan de zamenstelling des eijerstoks hebben deelgenomen. Is dus een éénhokkige eijerstok uit één vruchtblad gevormd , dan zal men slechts één eitje , of wel , zoo als bij de Peulen en Erwten , de Berberis (Fig . 186) , enz., eene enkele of, overeenkomstig de twee naar binnen geslagen randen , twee digt aan elkander grenzende reeksen van eitjes in zijne holte waarnemen, terwijl die reeksen 1,1 aantal zullen toenemen , naar gelang van het aantal vrucht¬ bladen. Vinden wij dus bij de Steenbreken 2 (Big. 187) , of 4 tot 2 vereenigde , bij de Viooltjes 3 (of 6 tot 3 vereenigde) reeksen van eitjes (Big. 188 A en B) in den eijerstok be-

Fig. 186.

%

188 B.

Fig. 187.

sloten , dan zal men daaruit ook kunnen besluiten , dat dit orgaan in ’t eerste geval uit 2 en in het laatste uit 3 vruchtbladen werd gevormd. Wij voegen hier nog bij , dat , ten gevolge van

144

OVER

DEN

STAMPER .

het feit , dat de eitjes der gewassen gedragen worden door de randen van het vruchtblad of der vruchtbladen , deze ligchaampjes in die gevallen , waar de holte des eijerstoks in hokjes ver¬ deeld is , niet meer aan zijn omtrek , maar in het midden zullen worden aangetroflen , en dat wel , zoo als uit Fig . 1S9 blijken kan , in de hoeken , welke door de naar binnen geslagene zijwanden der vrucht¬ bladen gevormd worden en de plaats aan¬ duiden waar de randen der vruchtbladen met elkander ineensmelten. Bij enkele plan¬ ten slechts vindt men eene uitzondering op den regel , dien wij thans hebben leeren Eig. 189. kennen , en dat wel bij de Zwanebloem (Butomns mnbellatns) en de Papavers , bij welke de eitjes over de gansche oppervlakte der naar binnen geslagene zijwan¬ den der vruchtbladen verspreid staan , en de Sleutelbloemen , bij welke zij op een centraal zuiltje gezeten zijn. Wij hebben de naar binnen geslagene zijwanden der vrucht¬ bladen reeds als de zoogenaamde tusschenschotten leeren kennen , waarvan bij de vruchten vooral nog herhaaldelijk sprake zal zijn. Deze tusschenschotten nu hebben in den regel de ge¬ daante van dunne platen , welke eigenlijk ieder afzonderlijk voor de eene helft tot het ééne en voor de andere tot het naast aangelegene vruchtblad behooren en dus in werkelijkheid uit twee nog dunnere lamellen bestaan , en die zich van den omtrek van den eijerstok naar zijn midden uitstrekken en zich daar ter plaatse innig vereenigen. Bij sommige planten echter , zoo als de Papavers , vindt men tusschenschotten , die dat midden niet bereiken , maar op eenigen afstand van hun oorsprong plotseling ophouden , en deze zijn het dan , welke met den naam van onvolkomene lusschemchotten bestempeld zijn. Bij nog andere gewassen, zoo als de Coronilla en het Vlas , treft men tusschenschotten aan , die volstrekt onaf¬ hankelijk zijn van de randen der vruchtbladen , en daarom

OVER

DEN

145

STAMPER .

valsche tusschenschotten genoemd worden. Wat de randen der vruchtbladen betreft , deze zijn , hetzij zij naar binnen worden omgeslagen of niet , veelal eenigzins gezwollen en sponsachtig van weefsel, eene eigenschap , welke aanleiding gegeven heeft dat men daarop ook wel eens den naam van eijer ol' zand¬ hoek toepaste. De dunne steeltjes , die uit deze gezwollene lijsten bij vele gewassen oprijzen en de eitjes dragen , worden navelstrengen geheeten. Bevat een eijerstok een enkel of eenige weinige eitjes , dan kunnen deze ten opzigte zijner holte verschillende plaatsen mnemen , terwijl zij , zoodra zij talrijker worden , meer gelijk¬ matig verspreid staan. In het eerste geval nu maakt men vooral een onderscheid tusschen reglopslaande en hangende eitjes , al naar mate zij aan den voet of aan den top van de holte des eijerstoks bevestigd zijn , twee gevallen , waarvan het eerste o. a. voorkomt bij de Brandnetels , de Amaranten , de Verbenaas , en het laatste bij het Schurftkruid (Scabiosa) , de Valeriaan , de Schermdragende gewassen en vele anderen. Alvorens wij van den eijerstok afscheid nemen , dient hier nog vermeld, dat hij bij sommige planten , zoo als de Bessen , de Schermdragende gewassen (Big. 190) , enz., onder , bij an¬ deren daarentegen , zoo als de Papavers (Big. 191 ) , hoven de overige zamenstellende deelen der bloem wordt waargenomen , twee gevallen , die men wel van elkander moet onderscheiden ,

Fig. 190.

Fig . 191. 10

146

INLEIDING

.

daar zij bij de verdeeling der gewassen in grootere en kleinere groepen geene geringe rol spelen ; eindelijk , dat hij bij de Kegeldragende planten (Dennen , Sparren , enz.) , uit een open vruchtblad bestaat , welks bovenste oppervlakte de eitjes draagt . Zoo als wij vroeger reeds hebben aangemerkt , wordt de eijerstok van vele gewassen naar boven toe smaller en gaat hij aan zijn top niet zelden in een .steelvormig aanhangsel over , ’t welk als een hooger gedeelte van het vruchtblad be¬ schouwd kan worden , en den naam van stijl heeft verkregen . Deze stijl nu (Kg . 181 s) , is inwendig hol , d. w. z., door¬ boord door een kanaal , ’twelk zich als eene onmiddellijke voortzetting van de holte des cijerstoks doet kennen , hoewel zijne wanden , blijkens mikroskopisch onderzoek , niet glad , maar met tepel- of draadvormige verhevenheden (cellen) bezet zijn , langs en tusschen welke de stuifmeelbuizen naar de holte des eijerstoks afdalen en naar de eitjes worden heengeleid. Dit is dan ook de reden , waarom men dat harige overtreksel van de binnenste oppervlakte des stijls geleidend celweefsel geheeten heeft , een naam , die daarom nog te gepaster is , wijl men de opmerking gemaakt heeft , dat voornoemd weefsel zich veelal in de holte des eijerstoks voortzet , en aldaar eene of meer strengen vormt , die regelregt naar de eitjes heenvoeren. Hoewel de stamper in de meeste gevallen behalve uit een eijerstok , nog uit een stijl en een stempel bestaat, zoo wordt de stijl toch in enkele gevallen gemist , of krimpt hij tot een uiterst kort steeltje ineen. Dit heeft o. a. plaats bij sommige Peulvruchten , de Berberis , de Hulst , de Papavers , vele Kruisbloemige gewassen, enz., en in dat geval wordt de stempel zittend, geheeten. Afgaande op hetgeen wij vroeger omtrent den aard des stampers hebben in ’t midden gebragt , en ons herinnerende dat hij nu eens uit één , dan eens uit twee of meer vrucht bladen gevormd wordt , en dat er dan weder verscheidene vrije stampers nevens elkander op denzelfden bloembodem gezeten zijn , kan het ons niet verwonderen, dat wij in ééne en dezelfde

OVKli , DEN

147

STAMPER .

bloem nu eens één , en dan weder twee of meer stijlen aantreffen. Hierbij dient evenwel de opmerking gevoegd te worden, dat , hoewel het waar is , dat één stijl niet zelden de aanwezigheid van slechts één vruclitblad verraadt , zoo als o. a. bij den Abrikoos , den Kers , de Kaardebollen ( Dipsacus ) , de Zaamgesteldbloemige gewrassen , enz., er echter tallooze gevallen voorkomen, waarin een grooter aantal .— hoezeer dan ook tot één geheel vereenigde — vruchtbladeu eveneens door niet meer dan één stijl worden vertegenwoordigd. Zoo iets treft men o. a. aan bij de Kruisbloemige gewassen (Kool , Mosterd , Radijs, enz.) , wier eijerstok uit twee ; bij de Viooltjes , wier eijerstok uit drie ; bij de Papenmuts (Evonymus) en de Heiplantjes , wier eijerstok uit vier ; bij de Linden , wier eijerstok uit vijf vruchtbladeu bestaat , enz. , en die toch allen slechts een enkelen stijl bezitten . Wij mogen nogthans niet verzwijgen , dat ook het omge¬ keerde van het thans besprokene geval eveneens voorkomt , en dat men nu en dan stampers aantreft , die uit meer dan één vruclitblad bestaan en wier onverdeelde eijerstok even vele stijlen draagt als er vruchtbladen aanwezig zijn. Als voor¬ beelden noemen wij o. a. het Vlas , de Koekkoeksbloem, de Appelen en Peren , bij welke allen 5 stijlen gevonden worden, overeenkomstig het aantal vruchtbladen , waaruit in die ge¬ vallen de stamper is zaamgesteld. Somwijlen gebeurt het , dat de stijl aan zijn voet onverdeeld is , doch hooger op twee of meer armen vertoont , ten bewijze dat hij aan meer dan één vruclitblad toebehoort , en dim vooral is het , dat men van een gespleten of gedeelden stijl hoort gewagen. Het spreekt van zelf, dat de stijl , eene voortzetting zijnde van den eijerstok , ook steeds aan diens top zal worden waar¬ genomen. Schijnbaar nogthans hebben op dezen regel een paar uitzonderingen plaats , en wel met name bij de Aardbezie en de Leeuwenklaauw (Alchem.illa ) , alwaar hij van ter zijde of aan den voet des eijerstoks is ingeplant (Fig . 192 A. en B). Wil men deze uitzonderingen echter regt w'aarderen , dan dient 10 *

INLEIDING .

inen in aanmerking te nemen , dat in beide genoemde gevallen niets anders beeft plaats gehad dan dat de top des eijerstoks , tijdens de ontwikkeling van dit orgaan , eene gedeeltelijke of geheele omwente¬ ling maakte , en zóó den stijl in Fig. 192 A. Fig. 192 B. zijne verplaatsing deed deelen. Al¬ tijd echter blijft het waar, dat ook bij de Aardbezie en de Leeuwenklaauw de stijl een onmiddellijk vervolg is van den top des eijerstoks. Als eene afwijking op den genoemden regel , zoude men ook nog de Doovenetel (Laminm) , de Hondsdraf ( Glechoma), de Smeerwortel [Symphytwm ) en vele andere Lipbloemige of Ruwbladige gewassen kunnen noemen , bij welke de stijl uit het midden van de vier onderdeelen oprijst (i’’ig. 193), waaruit de eijerstok bestaat. Ook hier echter blijft hetgeen wij gezegd hebben even waar, en moet men zich de zaak slechts zoo voorstellen , dat de vier hoeken van den eijerstok naar boven toe uitgroeiden , terwijl zijn middelste gedeelte op zijne oorspronkelijke plaats Fig. 193. bleef staan , eene wijze van ontwikkeling , waardoor natuurlijk de betrekkelijke inplanting van den stijl aanmer¬ kelijk moest worden gewijzigd .

Wat den vorm van den stijl betreft , deze verschilt ook al weder aanmerkelijk bij verschillende planten. Meestal is hij draadvormig , vooral indien hij eene aanzienlijke lengte be¬ reikt , in andere gevallen echter kegel vormig , zuilvormig , enz. Zeer opmerkelijk is het uiterlijk der stijlen bij het geslacht Iris , daar zij hier (Fig . 194 s.) op kroonbladen gelijken , hoewel zij hun waren aard terstond verraden , door¬ dien zij vooreerst binnen de meeldraden gezeten zijn, en ten tweede aan hunne buitenste oppervlakte eene kleine dwarse spleet (st) vertoonen , die het stuifmeel opvangt en dus

OVER DEK STAMPER.

149

niets anders dan een stempel wezen kan. Bij de Schermdragende gewassen hebben de korte stijlen meest een zeer breeden L.//.K.l'ïili voet , stijlvoei geheeten , waardoor zij min of meer op kleine kegels gelijken. Ein¬ delijk dient hier nog vermeld , dat de stijl bij de meeste Standelkruiden (Orchi¬ deeën) niet meer vrij staat, maar met den helmdraad tot één ligchaam is vereenigd, dat den naam van «tempelzuil draagt ’ en verder dat hij bij het geslacht Orocus, welks eijerstok in de nabijheid van den bol gelegen is , eene zoo aanzienlijke lengte bereikt als men slechts schaars bij Fig . 194. andere planten aantreft . l )e stempel , dien wij reeds hebben leeren kennen als den top van het vruchtblad , ingerigt om het stuifmeel op te vangen en vast te houden , kan in de meeste gevallen reeds aan zijn bijzonder uiterlijk herkend worden , daar hij zich nu eens als een rond knopje , dan eens als een paar plaatjes , dan weder als een kwastje , of nog anders , voordoet , en den stijl , of , waar deze afwezig is , den eijerstok min of meer plotseling afsluit. Wij kunnen hier echter niet onvermeld laten , dat liet somwijlen eenige moeite inheeft om de plaats waar de stempel zich bevindt onmiddellijk met het bloote oog te bepalen , en dat men , om niet mis te tasten , wel eens zijne toevlugt tot het mikroskoop dient te nemen. Moge zulks ook eenigzins vreemd klinken , toch zal men de waarheid van het gezegde gemak¬ kelijker leeren inzien wanneer wij mededeelen, dat de stempel m engere beteekenis niets anders is dan dat gedeelte van den stijl , waar de opperhuid (d. i. dat dunne vliesje , ’t welk alle plantendeelen overdekt) ontbreekt , en het geleidende celweefsel, dat den binnenwand des stijls bekleedt , naar buiten komt. Is die plek nu ruim van omvang , dan zal men haar gemakkelijk

J 30

INLEIDING

.

met het bloote oog kunnen onderscheiden , maar is zij binnen zeer enge grenzen beperkt , dan kan het ons niet verwonderen dat het wel eens moeite kost haar zonder verdere hulpmiddedelen op te sporen. Aan den anderen kant kunnen wij niet nalaten daarvoor te waarschuwen, dat men niet voor den stempel aanzie , wat daarvoor al ligtelijk , ten gevolge eener meer of minder spre¬ kende gelijkenis , zoude kunnen gehouden worden. Immers ge¬ beurt hét niet zelden dat een gedeelte van den stijl met haren bedekt is en daardoor wel eenige aanleiding tot verwarring of verwisseling zou kunnen geven. Zoo iets heeft o. a. plaats bij de Klokjes (Campanula ) , wier stijl voor een groot deel met fijne haartjes overtogen is (Mg. 195) , alsook bij de Zaamgesteldbloemige gewassen, wier stijl naar boven in twee armen uitloopt (Mg. 196 ) , welke zonder twijfel den waren stempel hier of elders aan hunne oppervlakte vertoonen , maar buitendien behaarde strooken of plekken dragen , welke met laatstgenoemd orgaan niets ge¬ meens hebben en daarop toch dikwerf sprekend gelijken. Hoewel de stempel doorgaans aan het einde des stijls voorkomt , zoo doen er zich toch ook gevallen voor , waarin hij eene andere plaats inneemt en meer zijdelings wordt waargenomen. Wij herinneren te dien opzigte slechts aan den stem¬ Fig. 196. Fig. 195 pel der Irissen , die eene zijdelingsche spleet vormt (Mg. 191 st) ; aan dien der 'Viooltjes (Mg. 197 ) , die het best kan vergeleken worden met een hol kogeltje , dat twee< zijdelingsche openingen vertoont ; aan dien der Polygala’s (Pig . 198) , zich voordoende in de gedaante van een kort

OVEK

DEN

STAMPEI : .

.151

lipje (st) , dat ter zijde van den trechtervormigen stijl is vastgehecht ; aan dien der Standelkruiden , die met ecne kleverige en glanzende zijdelingsehe uitholing overeenkomt ; en eindelijk aan de stempels der Koekkoeksbloem (Lychnis ) , welke op gleuven gelijken , die de inwendige oppervlakte der stijlen doorloopen. Wat het aantal der stempels be¬ treft , dit verschilt , even als dat der Kg . 197. Mg. 198. . stijlen , zeer , hoewel men als een bijkans algemeenen regel kan vaststellen , dat er even vele stempels voorkomen als vruchtbladen . Zoo vinden wij bij de Berberis één vruchtblad en één stempel ; bij de Radijs , de Rapen , de Winde , de Gentiaan , enz. , twee vruchtbladen en twee stempels; bij de Vlier drie vruchtbladen en drie stem¬ pels ; bij de Onagra ( Oenothera) vier vruchtbladen en vier stempels , enz. Nogthans komen er op dezen regel zoowel aan den eenen als aan den anderen kant uitzonderingen voor , daar men o. a. bij de Eereprijs ( Veronica) en de Hei plantjes slechts één stempel bij een grooter aantal vruchtbladen , en bij de Grassen , de Paardebloem en andere Zaamgesteldbloemige ge¬ wassen twee stempels , en , schijnbaar althans , slechts één vruchtblad aantreft . In geval er geen stijl aanwezig is , zoo als bij den Vlier , den Hulst en andere planten , wordt de stempel zittend geheeten. Is hij daarbij door ondiepe voren in twee of meer on¬ derdeden verdeeld , dan noemt men hem niet zelden twee- , drie- , vierlobbig , enz., een term , die in ’t zelfde geval ook op gesteelde stempels wordt toegepast. Tot de merkwaardigste stempels , wat hun uiterlijk betreft , behooren die der Waterlelies (Nymphaea ) en Papavers , welke in grooten getale (6 , 8 , 12 of meer) tot een cirkel- of koe-

152

INLEIDING

.

pelvormig geheel vereenigd zijn (Fig . 199) en eijerstoks kroonen ; die der Grassen , welke zich fijne haartjes of veertjes , die of aan den top , óf de twee stijlen gezeten zijn (Fig . 200 A. en

Fig. 199.

Fig . 201.

den top des voordoen als ter zijde van B.) ; die der

Fig . 200 B

Fig . 200 A,

Fig. 202.

Fig . 203.

Irissen , Standelkruiden , Zaamgesteldbloemige gewassen, van het Viooltje en dePolygala , w'aarover wij reeds hier boven ge¬ sproken hebben ; die van den Crocus, welke liet uiterlijk hebben van kleine trechters aan ’t einde van de drie armen des stijls (Fig . 201); die der Moffepijp (AristolocMa) en van het Mansoor (Asarum) , welke tot een zeslobbig gesteeld schild (st) ver¬ eenigd zijn , welks onderdeelen de meeldraden lepelvormig bedekken (Fig . 202 ) , eindelijk die der Maagdepalm ( Vinca)

OVER

DEN

BLOEMBODEM

EN

DE HONIGBAKJES

353

.

en der Engbloem ( Cynanc/tum) , zich voordoeude in de gedaante eener behaarde schijf in het eerste (Fig . 203) , en van een 5-hoekig vleezig ligchaam in het tweede geval. Ten slotte vermelden wij, dat de stempel geheel ontbreekt bij de Kegeldragende gewassen (Dennen , Sparren ) , daar de eijerstok hier niet gesloten is , maar ons een open vruchtblad vertoont , op welks bovenvlakte de eitjes gelegen zijn , welke dus door de stuifmeelbuizen onmiddellijk bereikt kunnen wor¬ den. Bij de Taxis ( Taxus baccata) wordt zelfs in ’t geheel geen stamper aangetroffen , zoodat wij in dit geval van naakte eitjes in den letterlijken zin des woords kunnen spreken. OVER

DEN

BLOEMBODEM

EN

DE

HONIGBAKJES

.

Men kan den bloembodem beschouwen als den top van den bloemsteel, begrepen tusschen den kelk en den stamper (ofde stampers) , en niet zelden , hetzij in breedte hetzij in omvang, toegenomen , vooral waar zulks door de talrijkheid der daarop ingeplante bloemdeelen gevorderd werd. Stelt men zich voor dat de bloembodem, hoe weinig uitge¬ strektheid hij ook in de meeste gevallen hebben moge , eigen¬ lijk uit drie onderdeden of leden bestaat , waarvan het eerste zich uitstrekt van den kelk tot de bloemkroon , het tweede van de bloemkroon tot de meeldraden en het derde van de meeldradaii tot den stamper of de stampers , dan zal het geene bevreemding kunnen wekken , wanneer wij mededeelen, dat bij sommige planten het eene , en bij anderen weder het andere lid , hetzij in lengte hetzij in vorm , van de overigen afwijkt en daardoor een ongewoon uiterlijk erlangt . Zoo bestaan er planten, bij welke de kelk en de bloemkroon , of wel de bloem¬ kroon en de meeldraden , of eindelijk ook de meeldraden en de stamper of stampers veel verder van elkander verwijderd staan dan gewoonlijk het geval is , en dat wel alleen ten ge¬ volge daarvan , dat het stengellid , waardoor twee dier kransen

154

INLEIDING .

van organen van elkander verwijderd zijn , sterker dan elders in lengte is toegenomen. Bij de planten onzer flora treft de meer dan gewone ontwikkeling in de lengte nu eens liet stengellid , dat den kelk van de bloemkroon scheidt , zoo als o. a. bij de Anjelieren , de Bolderik (.Agrostemma Githago) en an¬ dere tot de groep der Sileneeën behoorende gewassen (Big. 204 A. a) , en dan weder het stengellid tusschen de meel¬ draden en den stamper, zoo als bij de Partijke (Lyt/imm Sali caria Big. 204 B), terwijl eene verlenging van het stengellid

wrn

Fig. 204 A.

Fig . 204 B.

tusschen de bloemkroon en de meeldraden nimmer wordt waar¬ genomen. Gewoonlijk nu noemt men zulk een steelvormig or¬ gaantje bloemdrager indien het de bloemkroon , de meeldraden en den stamper , en vruchtdrager , indien het alleen den stam¬ per draagt . Behalve eene eenvoudige toeneming in de lengte , neemt men bij den bloembodem in vele gevallen een toenemen in de breedte of in omvang waar , ten gevolge waarvan dit orgaan dan niet zelden een vreemden vorm verkrijgt . Yooral kan zulks gezegd worden van het hoogste of laatste lid des bloem¬ bodems, wanneer dit niet één of eenige weinige , maar een

OVEE

DEN

BI .OEMBODEM

EN

DE HONIGBAKJES

.

155

groot aantal stampers ondersteunt . Tot staving van een en ander beroepen wij ons o. a. op de bloemen van den blaartrekkenden Ranonkel (Ranimculus sceleratus ) en de Muizestaart (Myosunts Tig . 205 ) , alwaar dat stamperdragende lid

.o «

Kig. 206.

(a) rolrond , op die van vele andere Ranonkels , alwaar het half kogelrond of kegelvormig , op die der Aardbezie en an¬ dere Roosachtige planten , bij welke het , althans in rijpen toe¬ stand , bijna geheel kogelrond kan genoemd worden (Tig- 206 a). In enkele gevallen vormt een der leden van den bloembodem een meer in de breedte ontwikkeld , plat of ringvormig , orgaan, dat dan om zijn vreemd uiterlijk den naam van schijf ver¬ kregen heeft , en vroeger wel eens als een op zich zelf staand, van de vroeger beschrevene zamenstellende deelen der bloem onafhankelijk , onderdeel beschouwd werd. Zoodanig eene schijf vindt men o. a. bij de Reseda tusschen de bloembladen en meeldraden (Kg . 207 s) , en bij de Winden , de Papenmuts (Uvonymus) , de Lipbloemige , de Ruwbladige gewassen, enz. , tusschen de meeldraden en den stamper (Pig . 208 s). Eindelijk gebeurt het ook wel, dat een of meer leden des bloembodems zich bekervormig uitzetten en een hol ligchaam (eveneens schijf geheeten) vormen , ’t welk nu eens wél en dan weder niet met andere onderdeelen der bloem eene innige vereeniging heeft aangegaan. Zoo iets vinden wij o. a. bij de

] 56

INLEIDING

FiS- 207■

.

Fig. 208 A.

Fig . 208 B.

Plompen ol Waterlelies (Nymphaea en Nuphar ) , alwaar het hoogste lid des bloembodems niet alleen bekervormig is uit¬ gezet , maar tevens den geheelen eijerstok omgeeft, zich daar¬ van alleen in rijpen toestand der vrucht latende afscheiden. Bij de gele Plompen (Nupha/r luteum) is de buitenste oppervlakte van dat bekervormig orgaan geheel glad (Pig . 209 A. s) , doch bij de witte Plompen (Nymphaea alba ) met meeldraden bezet (Pig . 209 B. s), uit welke bijzonderheid men zou kunnen op-

SB»

Fig. 200 A.

Fig . 209 B.

maken , dat het in het laatste geval eigenlijk uit twee in elk¬ ander geschovene leden bestaat , waarvan het ééne zich uit¬ strekt van de bloembladen tot de meeldraden , en het andere van deze laatsten tot den stamper. Ook bij andere planten is het niet één enkel, maar zijn het twee leden des bloembodems, welke zich bekervormig uitzetten ,

OVER

DEN

BLOEMBODEM

EN DE HONIG BAKJES .

157

daarbij eene innige vereeniging met elkander aangaande , en , wat meer is , nu eens met het onderste gedeelte des kelks , en dan eens met dit gedeelte en den eijerstok ineensmeltende. He twee leden , welke wdj hier bedoelen, zijn die, welke tusschen den kelk en de bloemkroon , en tusschen deze laatste en de meeldraden voorkomen , terwijl de voorbeelden , welke het een eu ander kunnen ophelderen , vooral te vinden zijn in de groote afdeeling der kelkbloemige gewassen. Zoo stelt ons Eg . 210 o. a. een geval voor , waarin de kelkImis, die naar boven in de kelkslippen (k) overgaat , ineen¬ gesmolten is en één ligchaam (s) uitmaakt met de bekervormig

Fig, 210.

l'ig. 211.

uitgezette leden des bloembodems en de meeldraden (m) dragen en die naar boven in een vleezigen ring (r) uitloopen , die ook al weder schijf geheeten wordt. De stamper (a) staat hier geheel vrij in ’t midden der bloem en wordt daarenboven nog door een steeltje ondersteund , ’t welk men als het laatste lid des bloembodems kan laten gelden. Bij de Amandelachtige gewassen vindt men (Eg . 211 ) geheel dezelfde structuur terug , met deze uitzondering alleen , dat de vleezige ring en het steeltje waarop de stamper rust , beiden gemist worden. Ook bij de Bozen zijn dezelfde leden Fig . 210. Overlangsclie doorsnede van eene bloem der Leeuvveuklaauw{Alehemilla). Pig. 211. Overlangsclie doorsnede van eene bloem van een Abrikoos.

158

INLEIDING

.

des bloembodems bekervormig uitgezet en met de kelkbuis tot één ligchaam vergroeid (Eg . 212 s.) , dat aan zijn rand de kelkslippen doet zien en waarop meer naar binnen de bloembladen en meel¬ draden zijningeplant .Hier echter loopt dat ligchaam (de zoogenaamde Rozebottel) niet zoo als in Eg . 210 naar boven wijder uit , maar is het te dier F|S 212plaatse min of meer toe¬ gesnoerd, terwijl het daarenboven niet een enkelen maar ver¬ scheidene stampers (a) herbergt . Het geval , waarin de beide bekervormig uitgezette en met elkander ineengesmoltene leden des bloembodems met de kelk¬ buis vergroeid zijn , en tevens den eijerstok zoodanig omgeven, dat hij geheel onzigtbaar en dik¬ werf met de buiten hem gelegene deelen één wordt , vinden wij bij den appel- en perebloesem en bij al die gewassen, w'ier eijerstok , zoo als men dat noemt , onderstandig is. Eg . 213 kan ons zulks ophelderen. Bij s. vinden wij alweder het lig¬ chaam, dat men als eene vereeniging van de kelkbuis met de bekervor¬ mig verwijde leden des bloembodems beschouwen kan , doch dat hier bij¬ zonder vleezig en eetbaar is ; bij a. den wand des eijerstoks , gewoonFig. 212. Overlangsehe doorsnede eener Koos. Fig 213. Overlangsehe doorsnede van eene bloem van den Kwee.

OVER

DEN BI .OEMBODEM

EN

1) E TTON IG BAK JE S.

159

lijk klokhuis geheeten en in 5 hokjes gesplitst ; bij k. de kelk¬ slippen en bij w. de stijlen , die naar boven in de stempels uitloopen. De bloembladen en meeldraden werden , als reeds afgevallen , niet afgebeeld. Het blijkt uit de figuur genoegzaam dat wij hier , in de hoofdzaak, volkomen ’t zelfde geval hebben als in de Eig. 210 , 211 en 212 , doch alleen met dit onder¬ scheid , dat de eijerstok hier geheel is ingesloten , zoodat men, wanneer men de zaak niet met aandacht beschouwde, al ligt tot de meening zoude overhellen , dat liet gansche , tusschen de kelkslippen (k) en den vruchtsteel gelegene, vleezige ligchaam den eijerstok voorstelde , terwijl deze toch inderdaad alleen door het klokhuis gevormd wordt. Er is geen twijfel aan , dat er eene menigte gevallen voor¬ komen , waarin de afscheiding tusschen den ingesloten eijerstok en de daarom heen gelegene lagen op verre na zoo duidelijk niet is als in Eig. 213 . Dit belet ons echter niet , uit analogie te besluiten , dat ook daar dezelfde structuur aanwezig is , en zoo kunnen wij dan uit het tot hier toe medegedeelde gemak¬ kelijk afleiden , dat , wanneer men een orgaan , zoo als een appel of een peer , dat een afgesloten geheel schijnt te vormen, en aan zijn top de kelkslippen , bloembladen en meeldraden draagt , kortweg eijerstok noemt , zulks alleen kortheidshalve en uit gewoonte geschiedt , doch dat men in al die gevallen aan een zamengesteld ligchaam denken moet , waarvan de eijer¬ stok wel is waar een gedeelte uitmaakt , maar dat dan toch uit twee bekervormig uitgezette leden des bloembodems en de daarmede ineengesmoltene kelkbuis bestaat. Tevens herinneren wij daaraan , dat men de dikwerf gebezigde uitdrukking , alsof de meeldraden en bloembladen op den kelk ingeplant waren , slechts figuurlijk moet opvatten , en daar , waar zulks aldus Wordt voorgesteld , terstond moet denken aan twee bekervormig uitgezette en tot één ligchaam ineengesmoltene leden des bloem¬ bodems, die nu eens met de kelkbuis en dan weder met deze en den eijerstok eene innige vereeniging aangingen .

160

INLEIDING.

Vatten wij thans datgene , wat wij hierboven aangaande den bloembodem mededeelden in korte bewoordingen zamen , dan komt zulks hierop neder : dat het bedoelde orgaan uit drie leden bestaat , waarvan het eerste zich uitstrekt van den kelk tot de bloemkroon , het tweede van de bloemkroon tot de meeldraden en het derde van de meeldraden tot den stamper ; dat deze leden gewoonlijk zoo laag en weinig ontwikkeld zijn , dat men meenen zou, dat de kelk- en de bloemkroon zoowel als de meeldraden en de stamper op een en ’t zelfde vlak waren gezeten ; dat zij echter somwijlen een van allen in lengte toenemen, waardoor dan de ware structuur des bloem¬ bodems beter in ’t oog springt ; dat voornoemde leden ook in de breedte en in de dikte kunnen aangroeijen en dan aller¬ hande vreemde vormen aannemen , zoo als die van een kegel , een ring , een kussen , enz., in welk geval zij niet zelden met den naam van schijf worden bestempeld ; eindelijk , dat zij zich ook wel voordoen in de gedaante van bekervormige or¬ ganen , die of eenig zamenstellend deel der bloem , b. v. den eijerstok , omgeven (Plompen) , of andere zamenstelleude deelen , zoo als de bloemkroon en de meeldraden , aan hun rand dragen en in dit geval nu eens alleen met de kelkbuis (Hozen , Kerse- , Amandelbloesem, enz.) en dan weder met de kelkbuis en den eijerstok tevens vergroeid zijn (Appel- , Perebloesem , bloemen met zoogenaamde onderstandige vruchtbeginsels ). Gaan wij thans over tot de beschouwing van die organen , welke men gewoon is met den naam van honigbakjes , honigkUertjes , of honiggroefjes te bestempelen , dan dient hier ’t eerst vermeld , dat men deze tegenwoordig niet meer als op zich zelven staande onderdeden der bloem , maar als vervormde kelkbladen , bloembladen, meeldraden of stampers beschouwt, of wel als plekken of plaatsen van één dier organen of van den vruchtbodem , welke, door eene wijziging in hare structuur ’t vermogen erlangen om een zoet vocht , zoogenaamden honig , af te scheiden. Ten bewijze van een en ander herinneren wij

OVER

DEN

BEOEMBODEM

EN

DE HONIGBAKJES

.

161

o. a. daaraan , dat het honig voortbrengende orgaan bij het geslacht Orchis de spoor is , waarin een der blaadjes van het bloemdek, en bij de Riddersporen (Delphinium ) de spoor , waarin een der kelkblaadjes uitloopt ; dat de honigbakjes of kliertjes bij de Ranonkels , de Muizestaart , de Berberis (Big. 214) , enz., scherp afgebakeude plekken zijn van de bloem¬ bladen ; dat de honig afscheidende oppervlakte in de bloemen der steenvruchten niets anders is dan de binnenvlakte van ’t bekervormige gedeelte des bloembodems, ’t welk de bloembladen en meeldraden draagt ; dat datzelfde orgaan in vele andere bloemen zich doet kennen als de schijf , die wij reeds als een vervormd onder¬ Fig. 214. deel van den bloembodem hebben beschreven ; eindelijk , dat de honig in de bloemen van het Yiooltje afge¬ scheiden wordt door twee aanhangselen (Big. 215 a.) van het helmbindsel van twee helmknoppen , en op¬ gevangen door de spoor , waarin een der bloembladen eindigt . Bij sommige) planten , waar de honigkliertjes zich meer als zelfstandige organen voordoen , kan men haar hetzij als vervormde onderdeelen der bloem, b. v. als meeldraden Fig . 215. of bloembladen , of wel als bloote aanhang¬ selen des bloembodems beschouwen. Dit geldt o. a. voor de kliertjes , die aan den voet der meeldraden bij de Kruis bloemige gewassen, zoo als de Radijs ; tusschen de bloembla¬ den en de vijf buitenste meeldraden bij de Geraniums ; tusschen de buitenste en binnenste meeldraden bij de Duizendknoopen (Polygonum Big. 216 A. k) ; aan den voet der stampers bij de Maagdepalm , de Sedums en andere Vetplanten voor¬ komen , enz. Wat de vijf schubbetjes betreft , welke bij ’t ge¬ slacht Parnassia vóór de bloembladen geplaatst zijn (Big. 217 a.) en naar boven in vijf , zeven , negen of meer steeltjes 11

162

INLEIDING .

WiiilwtB

1

Big. 216 A.

Kg . 217.

uitloopen , die ieder een rond honig afscheidend kliertje dragen , deze worden door de meeste Schrijvers als bundels van on¬ vruchtbare , d. i. geen stuifmeel voortbrengende , meeldraden beschreven. Eindelijk zij hier nog bijgevoegd , dat men bij sommige planten honigkliertjes aantreft , die haar afkomst terstond ver¬ raden doordien zij een deel uitmaken van dezen of genen krans van zamenstellende onderdeelen der bloem. Zoo vindt men bij de Salie (Salvia ) , het Genadekruid (Gratiola ) , het Helmkruid (Scrofularia Eig. 218 A. a) , enz., in den krans van meeldraden één of meer ligchaampjes gezeten , welke geen stuifmeel voortbrengen en een vreemden vorm hebben , doch juist door de plaats , die zij innemen , overeenkomende met die , welke de overige meeldraden zouden beslaan , zoo zij aan¬ wezig waren , zich als vervormde meeldraden doen kennen, en zoo ook treft men bij het "Vlas tusschen iedere twee meeldraden een kort doorntje aan (Eig. 218 B. a) , dat eveneens als een verarmden meeldraad beschouwd kan

Kg . 218 A.

Kg . 218 B.

worden. Wij hebben de hier bedoelde organen reeds vroeger leeren ken¬ nen (zie het Hoofdstuk over de meeldraden) , en

OVEK DEN

BLOEMBODEM

EN DE HONIGB AKJES .

163

herinneren te dezer plaatse slechts 'daaraan , dat zij niet zel¬ den met den naam van valsche meeldraden worden bestempeld. Aan het slot van dit hoofdstuk dient nog vermeld , dat de honig afscheidende organen der bloemen van verschillende planten een zeer in ’t oog loopend nut hebben, daar zij namelijk aanleiding geven , dat die bloemen door talrijke insekten , welke den afgescheiden honig gretig tot zich nemen , bezocht worden, en het door de helmknoppen voortgebragte stuifmeel door die diertjes bij het indringen of verlaten der bloemen op den stempel wordt overgebragt. Het verdient dan ook wel opge¬ merkt te worden , dat die honig afscheidende of herbergende organen veelal diep in de bloem verborgen liggen , zoodat de insekten hen niet kunnen bereiken , zonder de meeldraden en den stamper te zijn voorbij gegaan. Van hoeveel beteekenis de kennis en de waardering van dit feit voor de industrie geweest is , kan ons de Vanielje leeren , eene Mexicaansche plant , die ons de geurige vanieljestokjes levert , en tegen¬ woordig ook op het eiland Java rijpe vruchten voortbrengt . Jaren lang werd dit gewas in onze Oost-Indische bezittingen gekweekt , zonder dat daarvan ooit eene rijpe vrucht (d. i. een vanieljestokje) gewonnen werd , tot dat men eindelijk op het denkbeeld kwam , het stuifmeel , dat in de genoemde plant tot twee klompjes vereenigd is , welke den stempel zonder mecha¬ nische hulp niet kunnen bereiken , met een penseel of een ander fijn werktuig op laatstgenoemd orgaan over te brengen , of , met andere woorden , datgene te verrigten , wat in de bosschen van Mexico de insekten doen , welke aldaar op den honig azen , die door de bloemen der Vanielje wordt afgescheiden, doch die op het eiland Java niet worden aangetroffen. Tegenwoordig kan men de vanieljekultuur dan ook op Java als gevestigd beschouwen, iets, wat trouwens genoegzaam bewezen wordt door de bezendingen van vanieljestokjes, welke van tijd tot tijd naar Nederland worden uitgevoerd en tegenwoordig reeds geene hon¬ derden maar duizenden guldens jaarlijks opbrengen . 11*

164

INLEIDING

O VER

DE

.

V R [I C II T .

Wij hebben vroeger reeds inet een enkel woord over de bevruchting der gewassen gesproken , en deze leeren kennen als ecne daad , waardoor de eitjes , die van het ontstaan des stampers af in de holte des eijerstoks besloten waren , in kiembnre zaden worden veranderd . Wij deden daarbij opmer¬ ken , dat de stuifmeclkorrels , door de eene of andere uitwen¬ dige oorzaak op den stempel overgebragt , daarop worden vastgehouden door eene kleverige vloeistof niet alleen , maar door het opzuigen dier vloeistof tevens in omvang toenemen , en dat wel in die mate , dat het binnenste stuifmeelvlies , ’t welk een overal gesloten dun zakje vormt , door de openingen van het buitenste heen dringt , en zoo doende eene of meer blind uitloopende buizen (Kg . 219 a.) vormt , die , al groeijende , langs het stijlkanaal afdalen (Kg . 220 a.) , en , de holte des eijerstoks bereikt hebbende , het eitje of de eitjes opzoeken en door eene kleine opening (het poortje ) binnendringen . Wat er verder geschiedt , zullen wij in het hoofdstuk over het zaad ter sprake brengen ; hier echter zij het genoeg te vermelden , dat, ten gevolge der bevruchting , ook de eijerstok merk¬ waardige verande¬ ringen ondergaat , in zoo verre hij na¬ melijk nu eens al¬ leen in omvang toe¬ neemt, dan eens van hard , zoo als hij vroeger was, min¬ Fig. 219. der hard of week Fig. 220 .

OVER

DE

VRUCHT .

165

wordt , en dan weder bij dat alles bestanddeelen vormt , welke hij vroeger niet bevatte , zoo als meel, suiker , plantenzuren , aetherische oliën , enz., en daardoor al die eigenschappen ver¬ krijgt , welke hem geschikt maken om door den mensch als voedsel of versnapering te worden genuttigd . Waar dit laatste plaats heeft , zijn wij in het dagelijksch leven zoowel als in de kruidkunde gewoon den eijerstok vrucht te noemen , en hieruit kunnen wij dan ook afleiden dat men onder dat woord , althans in de wetenschap, niets anders verstaat dan den rijp geworden eijerstok. De graankorrels der Tarwe , Rogge , Haver en van andere Grassen , zijn dus even zoo goed vruchten als eene perzik , eene abrikoos , eene kers , een appel , eene peer , eene druif , enz. , niettegenstaande men haar om hare kleinte , haar vorm , enz. , in het dagelijksch leven wel eens zaden noemt , omdat zij , even goed als laatstgenoemden uit de eijerstokken harer moederplanten ontstaan. Daarentegen kunnen wij de aard¬ beziën , in kruidkundigen zin althans , geene vruchten noemen , want hetgeen men daarvan nuttigt is de in ornvang toegeno¬ men en smakelijke bloembodem en niet de rijpe eijerstok ; de ware vruchten der Aardbezie zijn de pitjes , die boven op den eetbaren bloembodem geplaatst zijn , en in ’t dagelijksch leven niet zelden met zaden verward worden. De stijl en de stempel , die , zoo als bekend is , een gedeelte uitmaken van den stamper en op den eijerstok gezeten zijn , volgen dezen laatsten gewoonlijk niet in zijne verdere ontwik¬ keling , maar verwelken en verdroogen , om eindelijk af te vallen. In enkele gevallen slechts verandert de stijl in een hard , veelal puntig , ligchaam , zoo als o. a. bij de Kruisbloemige gewassen (Radijs), of in een staartvormig aanhangsel, zoo als bij de Ane¬ moon , en in dat geval wordt de vrucht niet zelden gesnaveld geheeten. Dat gedeelte der vrucht , ’t welk de zaden insluit en als de wand des eijerstoks kan beschouwd worden , wordt botster ge¬ heeten en bestaat niet altijd uit dezelfde of op elkander ge-

166

INLEIDING.

lijkende lagen. Nu eens, zoo als bij de meloenen en agurkjes , onderscheiden wij daaraan eenvoudig eene harde schil en een eetbaar weeker gedeelte ; dan eens, zoo als bij de peren en appelen , eene schil , een eetbaar gedeelte en een klokhuis ; dan weder , zoo als bij de perziken , abrikozen , kersen , morellen , pruimen , enz., eene schil , een eetbaar gedeelte , en eene zeer harde binnenste laag , die den zoogenaamden steen vormt ; ter¬ wijl eindelijk bij de drooge vruchten en dezulken , welke veel op zaadkorrels gelijken , zoo als het hennepzaad en diergelijken» slechts een droog , vliezig of sponsachtig laagje de plaats van den bolster inneemt. Aan deze opeenvolging van lagen bij verschillende vruchten is het toe te schrijven , dat men wel eens vindt opgegeven, dat iedere bolster uit drie onderdeelen bestaat , en dat wel uit eene buitenste laag of de vmchtschil , eene middelste laag of het vruchtvleesch en eene binnenste laag. Voor enkele gevallen nu kunnen wij ons wel met eene dusdanige voorstelling vereenigen , doch dat zij op alle vruchten van toepassing wezen zou , dit wordt door een naauwkeurig onderzoek in geenen deele bevestigd . Daar de vrucht de rijp geworden eijerstok is , kan het ons ook niet bevreemden , dat beiden in hunne inwendige structuur vele punten van overeenkomst zullen aanbieden , en zoo ziet men dan ook gewoonlijk dat de vrucht en de eijerstok even vele hokjes bevatten , en dat liet aantal eitjes van den laatsten overeenkomt met het aantal zaden der eerste. Nogthans komen er op dezen regel eenige uitzonderingen voor , die wij eene vermelding waardig keuren . Zoo vindt men b. v. in den eijer¬ stok van den wilden Kastanje drie hokjes en drie eitjes , en in zijne vrucht één hokje en één zaad ; in den eijerstok van den Hazelaar drie hokjes en zes eitjes , en in zijne vrucht één hokje en één zaad ; in den eijerstok der Linde vijf hokjes en vijf eitjes , en in zijne vrucht één hokje en één zaad ; in den eijerstok der Geraniums vijf hokjes en tien eitjes , en in hunne vrucht vijf hokjes en vijf zaadkorrels , enz. ; en zoo ziet men

OVER DE VRUCHT.

167

bij het geslacht Lychnis (Koekkoeksbloem) en andere Sileneeën de tusschenschotten van den eijerstok onder het rijp worden van dit orgaan verdwijnen , terwijl het aantal zaadkorrels aan dat der eitjes gelijk blijft. Ook de steen der amandelen , per¬ ziken , okkernoten , enz., wordt in een jeugdig tijdperk van ontwikkeling dezer vruchten te vergeefs gezocht , en van daar dan ook dat men haar gedurende dat tijdperk met eene naald kan doorsteken , hetgeen later het geval niet meer is. In het onder- of bovenstandige van den eijerstok komt , althans bij de planten onzer flora , gedurende het rijp worden van dit orgaan geene verandering , en hieraan is het dan ook toe te schrijven dat men bij de appelen , peren , bessen en an¬ dere vruchten , die in den toestand van eijerstok de kelkslippen op hun top droegen , de overblijfselen dezer laatsten nog dik¬ werf terzelfder plaatse waarneemt. Gaan wij thans over tot de beschouwing van de wijze, waarop de zaadkorrel of korrels , die in de vrucht besloten zijn , vrij worden , ten einde in den schoot der aarde te ontkiemen en het aanzijn aan nieuwe planten te geven , dan dient hier in de eerste plaats vermeld , dat sommige vruchten op een zeker tijdperk harer ontwikkeling openspringen en de zaad¬ korrels een vrijen doortogt verleenen , terwijl anderen voort¬ durend gesloten blijven en hare zaden niet eer ontlasten voordat de bolster ontbonden of vernietigd is. De eerste reeks van vruchten noemt men die der openspringende , en hiertoe behooren o. a. de vruchten der Dotterbloemen (CaItha ) , Papavers , Viooltjes , van het Duizendguldenkruid (Erythrciea ) , enz.; de tweede die der niet openspringende, en deze omvat de meeste vleezige vruchten , zoo als de appelen , peren , pruimen , bessen, enz. , en het meerendeel der éénzadige drooge vruchten , zoo als die der Ranonkels , der Aardbezie , der Rozen , der Gra¬ nen , enz. Tusschen beiden in rangschikken wij die vruchten , welke niet openspringen in de eigenlijke beteekenis des woords, maar in een zeker aantal stukken uit elkander vallen , zoodat

168

INLEIDING

.

iedere zaadkorrel door een gedeelte van den bolster omhuld blijft. Dit heeft o. a. plaats bij de vruchten der Peterselie , de Kervel en die van andere Schermdragende planten . Het open¬ springen , ’t welk, uit den aard der zaak , vooral bij drooge vruchten plaats heeft , komt daardoor tot stand , dat de zamenhang van den bolster op sommige plaatsen verbroken wordt , ten gevolge waarvan dan in ’t eene geval kleine openingen of poriën of ook wel spleten ontstaan , terwijl de bolster overigens gesloten blijft , en in ’t andere kleppen gevormd worden , die elkander geheel of gedeeltelijk loslaten , en in ’t eerste geval tot eene openspouwing der vrucht aanleiding geven. Vruchten die met poriën (p) openspringen , vinden wij o. a. bij de Leeuwenbek (Awtirrhinum Pig . 221 ) , de Klokjes (Cam¬ panula Pig . 222 ) , de Papavers (Pig . 223) , enz. , gevallen , welke ons de gelegen p heid geven om op te merken , dat hier eigen¬ lijk geene sprake is van M-Mfi

Fig. 221.

Fig. 222.

Fig. 223.

verlies van zelfstandig¬ heid , maar eenvoudig van een openspringen door middel van zeer

kleine klepjes (k) , die echter niet zelden ineenschrompelen en dan gemakkelijk aan het oog des waarnemers ontsnappen .

Tot de vruchten , die hare zaden door eene overlangsche spleet ontlasten , behooren o. a. die der Dotterbloemen {Caltha ) (Pig . 224 ), der Akelei , der Riddersporen en meer anderen , welke uit een enkel

Fig. 224.

vruchtblad ontstaan. Uit de inplanting der zaadkorrels blijkt het in al deze ge¬ vallen al spoedig , dat de hierboven be¬ doelde spleet daardoor gevormd werd , dat de randen van het vruchtblad , die vroeger innig met elkander verbonden waren en

OVER

DE VRUCHT .

169

een duidelijken naad vormden, elkander loslieten , waardoor het vruchtblad zelf in meerdere of mindere mate tot zijne oorspronke¬ lijke gedaante terugkeerde . Gewoonlijk, zoo als in de aangehaalde voorbeelden, is de overlangsche spleet naar binnen , d. i. naar de as der bloem, gekeerd , en dan wordt zij buikspleet , of, vóór het openspringen , buiknaad geheeten ; in enkele geval¬ len echter vertoont zij zich 'iffagpiu aan de buitenzijde , en dan 'i’j,’. wordt de naam van rugspleel , of, vóór het open¬ springen , die van rugnaad , daarop toegepast. Bij de peulvruchten , zoo als de erwten , boonen, enz., bestaat de eijerstok , en dus ook de vrucht , eveneens uit een enkel vruchtblad , doch dit opent zich hier l 'ig . 225. niet slechts langs één, doch langs beide naden (Big. 225) , zoodat wij daaraan voor het eerst duidelijke kleppen (k) waarnemen. Somwijlen openen zich de vruchten niet met eene overlang¬ sche , maar met eene dwarse spleet , waardoor dan een bovenstuk

l ’ig. 226 A.

I’ig. 226 B .

gevormd wordt, ’t welk ten opzigte van het onderstuk zich juist zoo verhoudt als een deksel ten opzigte een er doos; en dit is

iro

INLEIDING.

dan ook de reden dat men van zoodanige vruchten wel eens vermeldt , dat zij met een deksel openspringen . Voorbeelden van dit geval vinden wij o. a. bij het Bilzenkruid (Hyoscyamns Big. 226 A.) , het Guichelheil (Anagallis Big. 226 B) en de Weegbree (Plantago ). Beschouwen wij thans het openspringen door middel van kleppen , dan verdienen allereerst die gevallen vermelding , waarin zij elkander slechts voor een klein gedeelte , en dat wel aan den top , loslaten , omdat de vrucht daardoor een vreemd voorkomen verkrijgt en , als ware het , met tanden openspringt , zoo als zulks dan ook werkelijk dikwerf wordt beschreven. Men treft deze bijzonderheid aan bij de Koekkoeksbloem {Lychnis) , de Hoornbloem (Cerastium) en andere Sileneeën en Alsineeën , zoo als Big. 227 , ontleend aan eene Lychnis , kan bewijzen. Springt eene vrucht open met kleppen , die elk¬ ander over hare geheele of bijna geheele lengte los¬ laten , dan kan zulks op verschillende wijzen plaats hebben , al naar dat de vruchtbladen zich langs hunne randen van elkander verwijderen , of wel, daar l'ig. 227. ter plaatse met elkander verbonden blijven , doch zich op het midden harer ruggevlakte (langs de rugnaad ) in twee overlangsehe helften splitsen. In het eerste geval valt de vrucht in even vele en dezelfde stukken uiteen , als waaruit zij (figuurlijk gesproken) werd opgebouwd, terwijl in het tweede geval ook wel even vele stukken gevormd worden , doch ieder stuk eigenlijk uit twee heterogene helften bestaat , waarvan de eene tot een zeker vruchtblad a. , en de tweede tot het daaraan grenzende b. behoort. Een paar voorbeelden zullen een en ander , hopen wij, genoegzaam kunnen ophelderen. Zoo zien wij in Big. 228 de opengesprongene vrucht eener Gentiaan . Het is hier aan de plaatsing der eitjes duidelijk te zien , dat ge¬ noemde vrucht zich juist langs de randen harer twee vrucht¬ bladen in twee stukken of kleppen verdeelde, zoodat wij met

OVER DE VRUCHT.

171

zekerheid kunnen aannemen dat iedere klep ons hier een oor¬ spronkelijk vruchtblad voorstelt. Hetzelfde is het geval bij de vrucht van het Herts hooi (Hypericum Fig . 229 ) en de Herfst Tijdeloos ( Colchicum aulumnale Fig . 230 ), alleen met dit onder¬ scheid , dat de randen der vruchtbladen zich hier naar binnen om¬ slaan en tusschen schotten vormen (’t geen bij de Gentiaan ’t geval niet was), zoodat iedere klep links en regts door eene naar binnen gesla¬ gene plaat begrensd wordt , overeenkomende met de helft van een tusschenschot. He zaadkorrels zijn hier na het openspringen óf aan de randen der tusschenschotten , óf , zoo als bij de Par tijke (Lythrum Salicaria ) , aan een centraal zuiltje vastgehecht . Bij het Viooltje heeft geheel iets anders plaats. De vrucht splitst zich daar (Fig . 231) namelijk in drie kleppen , die de zaad¬ korrels niet , zoo als bij de Gentiaan, langs hare wanden , maar op haar midden dragen, waaruit wij dus het besluit mo¬ gen trekken , dat de drie Fig. 231. Fig. 232. vruchtbladen , waaruit de vrucht van het Viooltje eigenlijk bestaat , op hare rug¬ zijde openberstten, terwijl de randen der vruchtbladen met elk¬ ander vereenigd bleven. Denkt men zich nu een ander geval ,

172

INLEIDING .

in de hoofdzaak overeenkomende met liet thans beschrevene, maar daarvan afwijkende doordien de randen der vruchtbladen zich naar binnen omsloegen om tusschenschotten te vormen , dan spreekt het van zelf, dat deze laatsten , na het opensprin¬ gen , op het midden der kleppen zullen gevonden worden , terwijl de zaadkorrels nu eens langs de randen dier tusschen¬ schotten verspreid zullen staan , en dan weder aan eene cen¬ trale zuil vastgehecht zullen blijven. Men treft zoo iets aan bij de vruchten der Irissen , waarvan men er eene in Kg . 232 vindt afgebeeld. Ten einde nu met een enkel woord te kennen te kunnen geven op welke der genoemde wijzen eene vrucht met kleppen openspringt , zoo is men overeengekomen, daarvoor de woorden schotverdeelend en hokverdeelend te bezigen , wordende alzoo het eerste toegepast op al die gevallen, waarin , zoo als bij het Hertshooi en de Herfst -Tijdeloos , de tusschenschotten in twee platen worden gescheiden , of , zoo als bij de Gentianen , waar geen tusschenschotten gevonden worden , de randen der vruchtbladen uit elkander wijken , en het tweede op dezulken , waarin de vruchtbladen aan hunne rugzijde openbersten en de door het openspringen gevormde kleppen de ongeschondene tusschenschotten of de zaadlijsten op haar midden dragen , zoo als bij de Irissen en het Viooltje . In enkele gevallen , zoo als bij het Vingerhoedskruid {Di¬ gitalis ) , openen de vruchten zich én schot- én hokverdeelend, en dat wel doordien eerst de tusschenschotten zich splitsen , en later ieder vruchtblad langs den rugnaad opensplijt (Kg . 233 ). Eindelijk vermelden wij , dat bij sommige planten, zoo als de Doornappel (Datura Slramonium) , de vrucht hokverbrekend openspringt , doch het vreemde verschijnsel vertoont , dat de tusschenschotten aan Kg . 233.

een

centraal

zuiltje

verbonden

blijven

en zich van

de kleppen losscheuren , ten gevolge waarvan deze langs den rugnaad zich op nieuws in tweeën splitsen (Kg . 234.) In dit

OVER DE VRUCHT.

173

geval noemt men de wijze van openspringen schotverbrekend. Wij wenschen thans een overzigt te geven van de voornaamste ' , S vormen, waaronder de vruchten zich voordoen , en de namen te leeren kennen , waardoor men ge¬ woon is haar onderling te on¬ derscheiden. Ten einde hierbij geleidelijk te werk tegaan , verdeelen wij de vruchten allereerst '■« tiilUWiik '' in twee groote afdeelingen, waar¬ van de eerste dezulken omvat , Fig . 234. welke slechts uit één en de laatste diegenen , welke uit meer dan één vruchtblad ontstaan . Tot de vruchten , die uit één enkel vruchtblad gevormd worden , of de zoogenaamde enkelvoudige, behooren : 1°. de Graanvruclit . 2°. de Dopvrucht. 3°. de enkelvoudige Bes. 4°. de enkelvoudige Steenvrucht . 5°. de Kokervrucht . 6°. de Peulvrucht . Onder Graanvrucht verstaat men in den letterlijken zin des Woords de graankorrels , of, om juister te spreken , de vruchten Van al die gewassen, welke men in het dagelijksch leven zoowel als in de wetenschap Grassen noemt. Deze vruchten , die veel °P zaadkorrels gelijken , en door oningewijden dan ook niet zelden als zoodanig worden begroet , zijn droog , springen niet °pen , en bevatten ééne enkele zaadkorrel , die ten naauwste Biet den bolster (d. i. den wand des eijerstoks) verbonden is en daarvan door geene mechanische hulpmiddelen kan worden af¬ gescheiden. De tarwe , rogge , haver (Pig . 235 ) , gerst , spelt , rijst , gierst , Turksche tarwe of maïs , zijn dus allen graan -

174

INLEIDING .

vruchten en even geschikt om ons een denkbeeld van hare eigenschappen te geven. Men kan haar niet , zoo als andere vruchten , pellen , of, met andere woorden , van den bolster ontdoen , en komt dan ook alleen door mikroskopisch onderzoek , door het nagaan harer kieming , waarbij de bolster terugblijft , of door de kennis dat de jeugdige graankorrels op haar top een stijl en stempel dragen , tot de overtuiging , dat hier werkelijk een bolster bestaat. Sommige graankorrels , b. v. het kanariezaad , schijnen werkelijk een geinakkelijk te verwijderen bolster te bezitten ; doch de drooge schub¬ betjes , die men hier waarneemt , zijn niets anders dan gedroogde kafjes , en behooren dus eigenlijk (zie vroeger) niet eens tot de zamenstellende deelen der bloem. De Bosvruchten komen in de meeste opzigten met de graanvruchten overeen , daar zij ook droog zijn , niet openspringen , en slechts ééne enkele zaadkorrel bevatten , maar onderscheiden zich daarvan, doordien deze laatste van den bolster afgescheiden blijft en daarmede niet vergroeit . Tot de dopvruchten behooren de vruchten van talrijke gewassen^ ja van gansche geslachten en familiën. Zoo vinden wij haar bij de Ranonkels (Tig. 236 ) , de Aardbezie , de Rozen , den Hennep, de gansche familie der Zaaingesteldbloemige gewassen, enz. Bij deze laatste vooral wor¬ den de dopvruchten meestal door den overblijvenden en in een fijn , gesteeld of on¬ gesteeld, pluis, of in een krans van borstels of schubbetjes veranderden kelk gekroond , zoo als o. a. de Paardebloem

Fig . 230.

Fig . 237.

(Tig. 237 ), de Koornbloem , en vele andere planten ons

OVER DE VRUCHT.

-HW-'-yjRMx '.i

175

kunnen bewijzen, terwijl zij elders , zoo als bij vele Anemonen, het Nagelkruid (Geurn), de Heg gerank (Clematis Kg . 238) , enz. , in een staart uitloopen , die zich als den achtergebleven stijl doet kennen.

De enkelvoudige Bes , die zich van de graanen dopvrucht reeds genoegzaam onderscheidt , doordien zij vleezig en niet droog is , wordt hier vermeld , omdat zij , in tegenoverstelling van de zamengestelde bes , slechts uit één vrucht blad bestaat. Men vindt haar o. a. bij de Ber¬ beris en de Kalfsvoet (Arum Kg . 239 ). Dat de enkelvoudige bes niet openspringt , zullen wij Fig. 238. wel niet behoeven te vermelden. De enkelvoudige Steenvrucht komt voor bij den Perzik , Abrikoos , Okkernoot , Kers, Pruim , Amandel , enz. Zij springt (op eene enkele uit¬ '■ *AW zondering na) niet open, is vleezig , bevat in den regel ééne zaadkorrel , en onderscheidt zich Fig . 239. vooral daardoor , dat de binnenste laag van den bolster of de vruchthuid zeer hard is , en, terwijl zij de middelste laag of het vruchtvleesch in rijpen toestand gemakkelijk loslaat , een steen vormt , in welks holte de zaadkorrel ligt weggedoken (Pig . 240 ). Men hoort in het dagelijksch leven dien steen wTel eens met eene zaadkorrel gelijk stellen , doch deze wijze van beschouwen is geheel in strijd met de wer¬ kelijkheid. Bij de enkelvoudige en zaamgestelde bessen , daar vindt men de zaadkorrels vrij in den vleezigen saprijken bolster Kg. 240. liggen , déar ontbreekt alles wat °P een steen gelijkt ; maar bij de hier boven genoemde vruch-

176

INLEIDING

.

ten is zulks geheel anders. Ook de Framboos en de Braambes brengen enkelvoudige steenvruchten voort ; maar de zoodanigen, die vooreerst veel kleiner zijn dan die van den Perzik , den Abri¬ koos , enz. , en ten tweede in grooten getale op één bloembodem vereenigd staan. Teder pitje van elk onderdeeltje (Fig . 241 a.) eener framboos of braambes is dus een klein steentje , gelijk staande met den steen eener perzik of abrikoos , en geene zaad¬ korrel , zoo als men, afgaande op de kleinte , al ligt vermoeden zou. De Kokervrneht is eene drooge , langs den buiknaad openspringende , éénhokkige en veelzadige vrucht , die o. a. voorkomt bij de Dotterbloem (Caltha , Fig . 224 ) , de Riddersporen , de Zwane¬ bloem (Bvitom.ua) , enz. Zelden vindt men de kokervruchten in het midden der bloem alleen Fig . 241 . staan , doch meestal ten getale van drie of meer met elkander vereenigd. De Peulvrucht eindelijk is eene drooge , langs beide naden en dus met twee kleppen openspringende , vrucht , die in den regel éénhokkig is en verscheidene zaadkorrels herbergt . Het beste voorbeeld van peulvruchten leveren ons de Erwten (Fig . 225 ) , Peulen en Boonen , en meer andere planten , die tot de veel omvattende groep der Vlinderbloemige gewassen gebragt worden. Sommige Schrijvers gaan zoo ver , om de vruchten van alle planten , welke tot laatstgenoemde groep behooren , peulvruchten te noemen, niettegenstaande zij daarvan in meer dan één opzigt afwijken. Dit is o. a. ’t geval met de vruchten der Klaver , die niet open¬ springen en ééne vrije zaadkorrel bevatten en dus tot de dopvrnchten behooren ; met die der Rupsklaver (Medicago Fig . 242) , welke al¬ leen langs den buiknaad openspringen en dus ware kokervruchten zijn ; met die van het Kroonkruid (Coronüla) en het VogelFig. 242. pootje {Ornithopus) , welke door dwarse

OVER

DE VIU1CHT .

177

tusschenschotten in een zeker aantal hokjes verdeeld zijn , die een voor een afvallen , zonder de daarin beslotene zaadkorrel een doortogt te verleenen, enz. Streng genomen, is deze wijze van handelen af te keuren en verdient zij geene navolging . De vruchten , die uit meer dan één vruchiblad gevormd worden en dus den naam van samengestelde verdienen , kunnen in vier afdeelingen gesplitst worden , waarvan er drie weder verschillende soorten van vruchten omvatten. Deze afdeelingen zijn : 1°. de Doosvruchten , 2°. de Splitvruchten , 3°. de samen¬ gestelde Bessen en 4°. de samengestelde Steenvruchten. Onder Doosvruchten in ruimere beteekenis verstaat men al die zamengestelde vruchten , welke droog zijn , één of meer hokjes bevatten , en op de eene of andere wijze openspringen. Zij worden weder onderverdeeld in : 1°. de eigenlijke Doosvrucht , en 2°. de Haauw en het Uaauwtje , welke beiden zich daardoor van elkander onderscheiden , dat de kleppen der eerste , zoo zij aanwezig zijn , zich steeds openen van boven naar onder, die der laatste daarentegen van onder naar boven. Eene Doosvrucht in naauwere beteekenis vinden wij bij een zeer groot aantal onzer inlandsche planten , zoo als o. a. bij de Viooltjes , Papavers , Gentianen , het Bilzenkruid , enz., enz. Nogthans komen de doosvruchten van deze en meer andere gewassen niet altijd in alle opzigteu met elkander overeen , maar verschillen zij dikwerf , hetzij door het aantal hokjes , die zij bevatten , hetzij door de wijze waarop het opensprin¬ gen plaats heeft , om van hare gedaante en de aanhangselen harer oppervlakte niet eens te gewagen. Eene éénhokkige doosvrucht , die langs de randen der vruchtbladen , d. i. dus schotverdeelend , openspringt , vinden wij bij de Gentianen (Fig . 228) ; eene andere , die hokverdeelend openspringt bij de Viooltjes (Fig . 231 ) ; en nog eene andere , die ook hokver¬ deelend openspringt , maar deze bijzonderheid vertoont , dat de midden- of hoofdnerveu der vruchtbladen staan en aan hun 12

178

INLEIDING -,

top en voet vereenigd blijven (Kg . 243 ) bij het Standelkruid (Orchis). Bij het Guichel¬ heil (Anagallis Kg . 226 B.) opent zich de éénhokkige doosvrucht met een deksel , bij sommige soorten van Lychnis (Koekkoeksbloem) met tanden (Kg . 227 ) , bij de Papavers met poriën (Pig . 223) , eindelijk , bij de Beseda , met eene driehoekige opening aan den top (Pig . 244) , ontstaan door eene uit elkander wijking van de drie vooruitstekende lobben , Fig. 243. waaraan de stempels bevestigd zijn. Onder de twee- of ineerliokkige doosvruchten vinden wij er ook weder , die schotverdeelend (Pig . 230 . Herfst -Tijdeloos) , hokverdeelend (Big. 232. Iris ) , schot- en hokverdeelend (Pig . 233 . Vingerhoedskruid ) , ja zelfs schotverbrekend open¬ springen (Pig . 234 . Doornappel) , terwijl in enkele gevallen , zoo als bij het Bilzenkruid (Pig . 226 A.) , een deksel gevormd wordt , dat het onderste gedeelte der vrucht , in rijpen toestand, loslaat. Onder de Sileneeën vinden wij voorbeelden van veelhokkige doosvruchten , die met tanden openspringen , terwijl bij de Klokjes zoowel als bij de Leeuwenbek weder andere vruchten voorkomen , waaruit de zaden door poriën ontsnappen (Pig . 221 ). De Haauw is eene doosvrucht , die uit twee vruchtbladen bestaat , één- of tweehokkig is , en met twee kleppen open¬ springt , welke zich allereerst aan haar voet , en niet aan haar top van elkander verwijderen. Men vindt deze soort van vrucht vooral bij de groote familie der Kruisbloemige gewassen, en dus o. a, bij de Veldkers (Cardamine) , vele soorten van Water¬ kers (Nasiurtium ) , de Muurbloem (CheirantJms Pig . 245) , enz. Bij al deze gewassen is zij tweehokkig , en dat wel ten gevolge van het bestaan van een tusschenschot-, waaraan de zaden bij het openspringen blijven vastgehecht. Ook bij de

OVER, DE VRUCHT.

179

stinkende Gouwe ( Chelidonimn majns ) , treflen wij eene vrucht aan (Kg . 246 ) , die alle eigenschappen der haauw in zich vereenigt , en zich van die der Kruis¬ bloemige gewassen alleen onderscheidt doordien zij éénhokkig is , hoewel de randen der vruchtbladen met de daaraan bevestigde zaadkorrels na het opensprin¬ gen in den vorm van een zeer sterk in de lengte uitgerekten ring tusschen de vruchtkleppen blijven staan. De haauw l! van sommige Kruisbloemige gewassen, zoo Kg . 245. rig . 246. ajs van de Kadijs , springt niet open , maar valt in dwarse stukken af ; eene bijzonderheid , die wij reeds bij de peulen van het Kroonkruid en het Vogelpootje hebben leeren kennen en die ons aan de splitvruchten herinnert , waarover wij zoo straks nader zullen spreken . Niet altijd is de haauw , zoo als zulks in de Kg . 245 en 246 afgebeeld werd , vele malen langer dan breed , maar soms °ok wel even lang als breed , of breeder dan lang . In de beide laatste gevallen , die o. a. bij het Lepelblad ( Cochlearia Tig. 247 ), het Tasjeskruid (Capsella) en andere Kruisbloe¬ mige gewassen voorkomen , spreekt men van een V iil 'i'J haamotje , een term , dien men overtollig zou kunnen heeten , maar die toch gemakshalve wel kan worden behouden. Stappen wij thans van de doosvruchten in ruimere beteekenis af , dan liggen de Split wvcJden aan de beurt der beschouwing. Men verstaat hier¬ onder zoodanige (zamengestelde) vruchten , die in rijpen toe¬ stand in een zeker aantal onderdeelen (overeenkomende met het aantal vruchtbladen ) uiteenvallen , zoodat de zaadkorrel of korrels niet vrij , maar met het hokje, waartoe zij behooren , iu ‘len schoot der aarde worden opgevangen , tenzij zij niet reeds 12* Kg 247.

180

INLEIDING.

door het uit elkander springen der stukken naar buiten werden geslingerd , zoo als o. a. plaats heeft bij het geslacht Geranium . Men vindt hier namelijk eene vijfhokkige zaaddoos (Kg . 248 A. e.), die naar boven in vijf stijlen (s) overgaat , welke tot een snavel vereenigd zijn , en die , zoodrade vrucht rijp is , zich in vijf hokjes (Kg . 248 B. a) splitst , welke ieder eene zaadkorrel bevatten en aan de binnenzijde eene spieetvormige opening vertoonen. Big. 248 A. Big. 248 B. Stelt men zich nu voor , het¬ geen werkelijk ’t geval is , dat de zeer veerkrachtige stijlen , zoolang de bedoelde hokjes nog met elkander verbonden zijn , in eene zekere spanning verkeeren , en , zoodra deze elkander loslaten , zich plotseling en met geene geringe kracht naar buiten omkrullen , dan zal daarvan ’t gevolg wezen, dat de hokjes , die de stijlen hebben moeten volgen , hun inhoud , gedurende hunne verplaatsing en ten gevolge der middelpuntschuwende kracht , door de bestaande opening naar buiten zullen slingeren en dus de plaats hunner bestemming zonder zaadkorrel zullen bereiken. Dit nu geschiedt werkelijk zoo als wij het hier beschreven hebben , en wij kunnen dus daaruit het besluit trekken , dat de vruchten der Geraniums den overgang vormen tusschen de doos¬ vruchten in naauwere beteekenis en de splitvruchten . Ook de vruchten der Wolfsmelk (JSuphorlia. Kg . 249) en der Malowe (Malva . Kg . 250 ) , die in den regel tot de split¬ vruchten gerekend worden , vormen eigenlijk slechts den over¬ gang van deze tot de doosvruchten in naauwere beteekenis , daar zij wel is waar in een zeker aantal stukken uiteenvallen, doch de zaadkorrels slechts met een gedeelte der hokjes, waarin zij besloten waren, worden weggeslingerd of afvallen , terwijl het andere gedeelte op den vruchtsteel achterblijft . Ware split -

OVER

DE VRUCHT .

181

vruchten iii de eigenlijke beteekeuis des woords, vinden wij daarentegen bij de Schermbloemige, Lipbloemige en liuw bladige , als ook bij vele Kransbladige gewassen (Stellatae ) en de Esclidoorns hg . 249.

log . 250.

{Acer ) . Bij

eerstgenoemden

,

waartoe

o. a. de wilde Kervel , de Selderij, de Peen , de Venkel , enz. , behooren, bestaat de vrucht uit eene tweehokkige doosvrucht , die zich ten laatste in hare twee helften splitst (Pig . 251 ) , welke zich eerst van elkander verwijderen en aan een tweearmigen vruchtdrager blijven hangen , doch eindelijk met de daarin beslotene zaadkorrel afval¬ len. Door sommigen wordt deze vrucht dubbele Bos¬ vrucht geheeten , omdat hare onderdeelen zoo veel Fig . 251.

op

dopvruchtjes

gelijken . Bij

de

Lipbloemige

en

RiUwbladige gewassen daarentegen , waartoe o. a de Doovenetel

{Lamium) en de Smeerwortel (Symphytum) behooren , vinden wij eene oorspronkelijk twee- doch later vierhokkige vrucht (Pig . 252 ) , wier (4) onderdeelen in rijpen toestand ieder afzonderlijk afvallen en gewoonlijk nootjes genoemd worden ; en zoo ook treffen wij bij het Walstroo (Galium) en eenige andere Kransbladige gewassen eene tweehokkige doosvrucht aan , wier Fig . 252.

beide

hokjes

eveneens

afvallen , zonder

hun inhoud

alvorens te hebben ontlast. Wat de vrucht der Esclidoorns be¬ treft , deze bestaat ook uit twee vruchtbladen , die elkander >n rijpen toestand geheel loslaten zonder zich te openen , maar die daarenboven deze bijzonderheid doen zien , dat zij ieder m eene vliezige vleugelvormige plaat uitloopen (Pig . 253 ) , welke te regt als eene verdunde voortzetting van den bolster beschouwd wordt. Het kan ons niet bevreemden , dat men de vrucht der Esclidoorns, om dit haar vreemde uiterlijk , Vleugelvrucht genoemd heeft ; meer verwondering echter zou het kun¬ nen wekken , dat men dien naam ook toepast op de vruchten

182

INLEIDING

Fig . 253.

Fig . 254.

Fig . 255.

.

der Esschen en Ypen , want mogen deze ook al een vleugelvormig aanhangsel vertoonen (Fig . 254 en 255 ) , zeker toch is het , dat zij zich niet in onderdeelen splitsen en dus niet tot de splitvruch ten behooren. Het zij daarom te dezer plaatse opgemerkt , dat men gewoon is , den naain van vleugelvrucht algemeener op te vatten en dien toepast op al die vruchten , welke van een of meer vleugelvormige aanhangsels voor¬ zien zijn , onverschillig of zij ove¬ rigens in belangrijke !-eigenschap¬ pen van elkander afwijken. Iets dergelijks heeft ook plaats met den naam van noot of nootje , waaronder men niet eene bepaalde soort van vrucht , maar zeer ver¬ schillende vruchten verstaat , die echter daarin met elkander over¬

eenkomen, dat haar bolster bros is , zoo als o. a. liet geval is bij de vruchtjes van de Hennep , den Hazelnoot , de Lipbloe¬ mige en Ruwbladige gewassen, enz. Er blijft ons nog over, het een en ander aangaande de zamengestelde Bessen mede te deelen , die wij als de derde hoofd¬ rubriek der zamengestelde vruchten hebben leeren kennen. De zamengestelde bes is , even als de enkelvoudige , vleezig of saprijk , springt niet open , en onderscheidt zich van laatstge-

OVER

UE VRUCHT .

183

noemde alleen , doordien zij niet uit één , maar uit twee of meer vruchtbladen gevormd wordt . Even min als bij de enkel¬ voudige bes , vindt men bij de zamengestelde een steen of steenen, zoodat de zaadkorrels dan ook , op eene enkele uit¬ zondering na , omniddellijk door het vleezige of moezige ge¬ deelte der vrucht worden omgeven. Men kan de zamengestelde bes in ruimere beteekenis nog onderverdeelen in : 1°. de zamengestelde Bes in naauweren zin. 2°. de Oranjevrucht 30. de Komkommervrucht, en 4°. de Appelvmcht . Eerstgenoemde , die zich onderscheidt door ’t gemis van al die bijzondere eigenschappen , welke wij bij de drie volgenden zullen leeren kennen , wordt gevonden bij onze witte , zwarte en roode Aalbessen , de Vlier , de Wolf kers , de Aardappel , het Klimop , enz., en kan , even als de doosvrucht , één- of meerhokkig , boven- of onderstandig , één- of meerzadig zijn. De Oranjevrucht (Eig. 256 ) is eene veelhokkige bes , waaraan men drie lagen waarneemt , na¬ melijk eene buitenste (a), die eene -i! overgroote menigte menigte uiicnuuuciiuc uvergruuiiC oliehoudende blaasjes bevat en zeer aromatiek •' riekt en smaakt ; eene middelste (b) , die week en sponsachtig is , Fig . 250. en eene binnenste (c) , die uit eene menigte aan elkander sluitende halvemaanswijs gevormde stukken bestaat , welke ieder afzonderlijk in een dunnen vliezigen wand talrijke met vocht gevulde en op elkander gedron gene blaasjes (d) bevatten , tusschen welke de zaden (e) besloten liggen. Behalve de oranjes en chinaasappelen, belmoren ook de citroenen tot deze tweede soort van bessen. Wat de Komkommervrucht betreft , deze wijkt ten opzigte

184

INr/EIDJNG

.

harer inwendige structuur zeer van de oranjevrucht af , door¬ dien zij niet alleen geene drie , wel te onderscheidene , lagen doet zien , maar tevens in rijpen toestand eene centrale holte bevat , aan welker wand de talrijke zaden aan vliezige zaaddrageis bevestigd zijn. Voorbeelden van deze soort van vrucht leveren ons , buiten de komkommers en agurkjes , de meloe¬ nen , pompoenen en kalebassen. De Appelvruchl , die , even als de komkommervrucht , uit verscheidene vruchtbladen bestaat , kenmerkt zich door vijf hokjes met min of meer kraakbeenige wanden , die te zamen het zoo¬ genaamde klokhuis uitmaken , en de zaadkorrels omsluiten. Men vindt hier geene centrale holte , en even min aaneenslui¬ tende hokjes , die met vocht houdende blaasjes gevuld zijn , zoo als bij de oranjevrucht . Behalve de appel, behooren tot deze soort van vrucht de peer , de kwee, de lijsterbessen , enz. Als de vierde en laatste rubriek der zamengestelde vruchten , leerden wij de zamengestelde Steenvrucht kennen . Deze onder¬ scheidt zich van de enkelvoudige steenvrucht , waarover wij reeds vroeger gesproken hebben , doordien zij niet één , maar meer steenen bevat , hetzij deze tot een enkel ligchaam vereenigd zijn , zoo als bij den Kornoelje , of geheel vrij blijven , zoo als bij den Mispel. Aan het slot van dit hoofdstuk dient nog vermeld , dat er, behalve enkelvoudige en zamengestelde, ook zamengevoegde vruchten gevonden worden , waaronder men dan de zoodanigen verstaat , die niet , zoo als eerstgenoemden , door ééne , maar door eene verzameling van digt op elkander gezetene bloemen worden voortgebragt . Tot die zamengevoegde vruchten behoo¬ ren o. a. de moerbezie en de zoogenaamde pijnappels. Eerstge¬ noemde (Eig. 257 ) , die, althans wat het uiterlijk betreft , wrel eenige overeenkomst heeft met eene framboos , bestaat uit tal¬ rijke vruchtjes (a) , wier plaats vroeger door even zoo vele bloemen werd ingenomen , doch die door hare naauwe aaneen¬ sluiting schijnbaar één ondeelbaar geheel vormen , dat men

OVER DE VRUCHT.

185

zich zou kunnen denken uit ééne enkele bloem te zijn voortgesproten . Bij de pijnappels (Big. 258) is hetzelfde het geval, met Fig . 257. dit onderscheid nogthans, dat de onderdeelen, waar¬ iW9Ë uit zij bestaan , in den regel niet week en vleezig, maar houtig zijn, en daar¬ enboven geene geslotene Fig . 259. Fig . 258. holte vormen , waarin de zaadkorrels verscholen liggen , maar ieder op zich zelf met een ongesloten vruchtblad kunnen vergeleken worden , dat de za¬ den op zijne bovenste oppervlakte draagt . In enkele gevallen slechts zijn de onderdeden der pijnappels vleezig , zoo als o. a. bij de vruchten van den Jeneverbessenstruik (Big. 259) , welke om die reden dan ook Kegelbessen genoemd worden. Eindelijk moeten wij nog met een enkel woord van de zoo¬ genoemde valsehe vruchten gewagen, waaronder wij de zoodanigen wenschen verstaan te hebben , die niet alleen uit den rijpen eijerstok , maar daarenboven uit een ander gedeelte der bloem gevormd worden , ’t welk in plaats van, zoo als gewoon¬ lijk , te verdorren of af te vallen , stand bleef houden en in omvang toenam. Tot deze soort van vruchten belmoren o. a. de aardbezie , bij welke de bloembodem; de moerbezie , bij welke bet bloemdek der verschillende bloempjes mede uitgroeide en saprijk werd , enz. , terwijl velen daartoe ook alle zoogenaamde onderstandige vruchten brengen , wier eijerstok althans met bet onderste gedeelte des kelks overtogen is.

186

INLEIDING

O VE R

H 15T

.

2AA

D.

Beschouwt inen de vrucht der gewassen, en te regt , als den rijpen eijerstok , niet minder zeker is het , dat de zaadkorrels met rijpe eitjes gelijk staan. In ’t begin des vorigen hoofdstuks maakten wij reeds gewag van de bevruchting als van eene ge¬ beurtenis , die een onmiskenbaren invloed op de verdere ontwik¬ keling van den eijerstok uitoefent ; thans kunnen wij er bij voegen, dat ook zij het is , die als de aanleidende oorzaak moet beschouwd worden van de veranderingen , welke het plantenei ondergaat , en die daarop uitloopen , dat het de geschiktheid erlangt om onder gunstige omstandigheden de soort verder voort te planten . De meest algemeene vorm , waaronder liet plantenei , kort vóór de bevruchting , zich voordoet , is die van een teeder zakje (de eilmid Big. 260 a) , dat uit een , twee of meer aan elkander geslotene vliesjes of lagen bestaat , en gevuld is met een inhoud {kern b.) , die , onder het mikroskoop , zich als eene opeenhooping van overal geslotene , .zeer kleine , en met een vloeibaren inhoud gevulde blaasjes (cellen) doet kennen. Het zakje , dat wij eihuid noemden , is overal ge¬ sloten , op een klein plekje na , Aat poortje (p) genoemd wordt , en , in den vorm van een 0 korter of langer kanaaltje , den toegang ver^ leent tot de kern , of, om juister te spreken , tot ééne enkele cel (c) dezer laatste , die juist aan den uitgang van het kanaaltje gelegen ïig . 260. js ? eu yJeP vall ane anderen door haar meer¬ deren omvang onderscheidt. Deze grootere cel , die kiemzak genoemd wordt , is eveneens met een vloeibaren inhoud gevuld en bevat bovendien in de meeste gevallen een of meer uiterst kleine vaste korrels (kernligchaampjes) , die echter , op éónena , van tijdelijken duur zijn , en kort na de bevruchting verdwijnen.

OVEll

HET

187

ZAAD .

Met deze kennis toegerust , kunnen wij den loop der stuifmeelbuizen, die wij van de plaats van haar ontstaan (den stempel) , langs het stijlkanaal , tot in do holte des eijerstoks zagen neerdalen , verder nagaan en zien hoe zij zich ten opzigte van het ei of de eitjes gedragen . In de holte des eijerstoks dan aangeland , ziet men de stuifmeelbuizen (Fig . 261 a.) gewoonlijk langs den rand of randen der vruchtbladen , waaraan de eitjes (b) zijn vastgehecht , tot deze naderen , ten getale van één of meer het poortje (Fig. 262 p.) binnentreden , en zich op de eene of an¬ dere wijze tegen den kiemf zak aanleggen , daarbij niet zelden de aan dezen laatsten ■n grenzende

cellen

der

kern

zijdelings wegdringende. Na aldus den kiemzak te hebben Fig 261

Fig. 26;

bereikt , groeijen de stuifmeelbuizen niet meer en schijnen zij de haar opgelegde taak volbragt te hebben. Thans echter begint eerst hare voornaamste rol , daar zij , hetzij door eenvoudige aanraking , hetzij door het vocht , ’t welk zij bevatten , langs Qsmotischen weg, in den kiemzak te doen overgaan , in laatstgenoemden een nieuw leven opwekken , en aanleiding geven dat een der vaste korreltjes , welke vroe¬ ger reeds bestonden , in eene cel verandert , welke van dat oogenblik af aan niet ophoudt nieuwe cellen te vormen , die allen met elkander verbonden blijven , en weldra een ligchaampje (Fig . 262 k.) vormen , dat men als den eersten aanleg der toekomstige plant beschouwen kan. Onder het groeijen , en terwijl de stuifmeelbuis verdroogt en verdwijnt , neemt dit lig¬ chaampje niet alleen een bepaalden vorm aan , maar verdeelt

188

INLEIDING.

liet zich tevens in eenige goed te onderscheiden onderdeden , en wel in ééne, twee of meer zaadlobben , een steelvormig gedeelte , dat wij reeds als het worteltje hebben leeren kennen , en eindelijk in een of een paar op blaadjes gelijkende orgaan¬ tjes , welke te zamen datgene uitmaken , wat men gewoon is pluimpje te noemen. Zoo ontwikkelt zich dus uit een , in den vloeibaren inhoud des kiemzaks zwevend, korreltje , na de be¬ vruchting , d. i. na de aanraking , die tusschen den kiemzak en de stuifmeelbuis tot stand kwam , eene plant in miniatuur , voorzien van een of meer organen (zaadlobben) , die met voe¬ dende stoffen gevuld zijn en later als voorraadschuren moeten dienen , kortom een nieuw individu , maar met een verborgen leven , dat zich eerst later , onder gunstige omstandigheden , openbaren zal. Dit nieuwe individu nu noemt men in de kruid¬ kunde kiem, en deze bestaat dus niet alleen uit een worteltje en een pluimpje , maar tevens uit ééne of meer zaadlobben , welke daarmede ten allen tijde zamenhangen. Gedurende het ontstaan der kiem , hebben er , ook buiten den kiemzak , veranderingen plaats , die wij niet met stilzwij¬ gen mogen voorbijgaan , en die naauw zamenhangen met den omvang , waartoe eerstgenoemde langzamerhand uitgroeit . Blijft de kiem , met betrekking tot de grootte van het plantenei of de zaadkorrel , klein , dan dringt zij ook het celweefsel buiten den kiemzak niet geheel weg , en blijft dit niet alleen bestaan, maar ondergaat het ook nog in zooverre merkwaardige veran¬ deringen , als er in de cellen , waaruit het is zamengesteld , voedende stoffen worden afgezet , die zich veelal als zetmeel , vette olie , of iets anders doen kennen . Neemt daarentegen de kiem sterk in omvang toe , dan wordt ook dat gedeelte der kern , ’t welk den kiemzak eenmaal omgaf, vernietigd , en blijft daarvan in de meeste gevallen geen spoor meer overig. Ook binnen den kiemzak heeft , gedurende het groeijen der kiem , niet altijd hetzelfde plaats , daar zijn vloeibare inhoud nu eens geheel te loor gaat , en daaruit dan weder , afgescheiden

OVEB , HET

ZAAD .

189

van de Mem, nieuwe cellen geboren worden, die zich even¬ eens met voedende stollen vullen. Zoowel dat gedeelte der kern, ’twelk buiten den kiemzak bleef bestaan , als de later in dezen laatsten gevormde en nevens de kiem gelegene celmassa, wordt in de kruidkunde kiemwit geheeten. Beiden vervullen ten opzigte van het jonge plantje , dat bij de ontkieming uit de zaadkorrel te voorschijn komt , dezelfde rol als de zaadlobben , en ondersteunen deze, waar zij aanwezig zijn , in hare functie om bij te dragen tot de voeding van het jonge individu . — Dat men dus de zaadkorrels onderscheidt in de zoodauigen , die kiemwit bevatten, en dezulken waar dit wordt gemist , kan ons in geenen deele verwonderen , vooral niet wanneer wij be¬ denken , dat de aanwezigheid van een zoodanig ligchaam voor eene en dezelfde plant standvastig en volstrekt aan geene wan¬ keling onderhevig is. Vraagt men nu naar voorbeelden, welke het hier boven mede¬ gedeelde kunnen ophelderen , dan wijzen wij onze lezers alwe¬ der op al wat wij boonen en erwten noemen aan den oenen , en al wat wij graankorrels heeten aan den anderen kant . Eerst genoemden bevatten in hare zaadhuid niets dan de kiem en geen spoor van kiemwit , terwijl laatstgenoemden voor ’t grootste ge¬ deelte uit dit laatste bestaan , en slechts eene kleine kiem hebben aan te wijzen (Men vergelijke de Eig . 1 en 3). In de meeste gevallen is het kiemwit zijn oorsprong verschuldigd aan het ontstaan van cellen binnen den kiemzak ; zeldzamer doet het zich kennen als een overblijfsel der kern buiten den kiemzak ; en nog zeldzamer vinden wij het zoowel binnen als buiten den kiemzak afgezet. Dit laatste heeft o. a. plaats bij de familie der Waterlelies of Nymphaeaceeën. Hebben wij de zaadkorrel tot hier toe met betrekking tot hare wording nagegaan , zoo wenschen wij haar thans in vol¬ maakten toestand te onderzoeken en te zien of er zich aan hare oppervlakte ook zekere punten opdoen , die eene vermel¬ ding waardig zijn.

190

TNIJ3IDING .

Wij beginnen dan met op te merken , dat men bij meest alle zaadkorrels één scherp afgebakend plekje waarneemt , ’twelk ook oningewijden onmiddellijk in ’t oog loopt , en zich doet kennen als de plaats , waar de navelstreng eenmaal bevestigd geweest is. Dit plekje (Mg. 263 n.) , dat verschillende vormen hebben kan , wordt navel genoemd , en is in zoo verre belangrijk te heeten , als het de plaats aanduidt , waar de voedsel toevoerende organen der moederplant vroeger in het eitje drongen . Een tweede plekje , dat op verre na niet zoo duidelijk is en bij vele zaadkorrels te vergeefs Fig . 263. gezocht wordt , is eene zeer kleine opening , zoo klein , alsof zij met de punt een er naald in de korrel gestoken ware. In Eig. 263 (eene witte boon van voren voorstellende) vinden wij haar bij p., even onder den navel. Deze opening is niet anders dau het overblijfsel van het poortje (zie Eig . 260 en 262 p.), welke naam men ook op haar blijft toepassen, en herinnert ons derhalve aan de plaats , waar de stuifmeelbuizen eenmaal naar binnen drongen om tot den kiemzak te geraken. Treft men nu ook al bij de meeste zaadkorrels geene andere in ’t oog loopende of duidelijk omschrevene plekken aan , zoo maken toch enkelen , zoo als de zaden van den wilden of

Isa

Eaardekastanje , op dezen regel eene uitzondering , weshalve wij ons genoopt voelen, de bijzonderheden , die daaraan zijn waar te nemen, nog met een enkel woord te vermelden. Deze bijzonderheden bestaan 1°. in eene verhevene streep of kam (Eig. 264 z.) die van den navel uitgaat en zich van daar over de halve lengte der zaadkorrel tot aan de tegenoverge¬ stelde zijde uitstrekt , en 2° in eene min of meer duidelijke ronde verhevenheid (ibid. v.) op de plaats , waar de zoo even vermelde streep of kam eindigt . Het valt niet moeijelijk de beteekenis van beide deze duidelijk omschrevene plekken aan te geven , daar toch de eerste of de verhevene streep {zaadnerf geheeten) ons den weg aantoout, dien de voedsel toevoerende organen

191

OVER HET ZAAD.

“

Tig. 264.

of vaatbundels der moederplant na¬ men, nadat zij den navel waren binnen¬ getreden , en de laatste of de ronde verhevenheid (vaatmerk genoemd) de plaats aanduidt , waar die organen zich naar binnen omsloegen om tot de kern door te dringen . Bij de plan¬ ten , alwaar de voedsel toevoerende organen

de

kern

onmiddellijk

zoe¬

ken te bereiken , nadat zij den navel zijn doorgegaan , worden én zaadnerf én vaatmerk gemist , en hieraan , zoowel als aan de omstandigheid dat beiden in vele gevallen niet scherp genoeg zijn omschreven, is het toe te schrijven , dat wij haar niet zelden te vergeefs zoeken. Wij hebben hier voor ’t oogenblik niets meer bij te voegen, dan alleen dat het uit talrijke waarnemingen gebleken is , dat het poortje en het worteltje van het in de zaadkorrel beslotene jonge plantje meest altijd in elkanders onmiddellijke nabijheid gelegen zijn , waaruit dus volgt, dat men de plaats van het eene slechts behoeft te kennen om die van het andere te kunnen bepalen. Vindt men dus geen poortje , maar wel eene puntig toeloopende verhevenheid , die ons de plaats aangeeft , waar het bedoelde worteltje onder de zaadhuid gelegen is , dan kan men ook in den regel verzekerd zijn , dat het poortje aan den top dier verhevenheid zal moeten gezocht worden. De betrekkelijke plaatsing van den navel , het poortje , de zaad¬ nerf en het vaatmerk , is, waar de beide laatsten aanwezig zijn , bij alle zaadkorrels niet altijd dezelfde, ja verschilt zelfs dikwerf zeer. Van alle waargenomene gevallen , willen wij er echter slechts drie , als de voornaamste , vermelden , en wel de volgende : 1° het geval , waarin de navel en het poortje regt tegen elkander overstaan , zoo als bij de zaden der Brandnetels , van den Okkernoot , de Zuring (liumex . Big. 265 p. poortje , n. navel) , enz.

192

INLEIDING.

2° het geval, waarin de navel en het poortje nevens elkan¬ der gelegen zijn , en men regt tegenover den eersten een vaatmerk , en tusschen beiden eene zaadnerf vindt , zoo als bij alle Zaamgesteldbloemige gewassen (Paardebloem , enz.) , de Steenbreken (Saxifraga . Pig . 266. p. poortje ; n. navel ; v. vaatmerk , z. zaadnerf) , enz. en eindelijk 3° het geval , w'aarin de navel en het poortje ook wel nevens elkander gelegen zijn , doch de kern niet regt is , zoo als in het 2de geval , maar gekromd , ten gevolge waarvan dan ook de beide uiteinden der zaadkorrel , d. z. haar top of de streek der zaadlobben en haar voet of het worteleinde, niet aan elk¬ ander zijn tegenovergesteld , maar in elkanders nabijheid voor¬ komen. Men treft dit geval aan bij de Eeseda , de Kruisbloemige gewassen (Mosterd , enz.) , de Anjelieren , Stellariaas (Pig . 267 p. poortje ; n. navel ; a. worteltje ; b. zaadlobben) , enz.

Fig . 205

Mg . 266.

Fig . 267.

Alle zaden , die inliet eerste geval verkeeren , noemt men regt, terwijl men hen omgekeerd heet zoo zij tot het tweede, en ge¬ kromd zoo zij tot liet derde gebragt kunnen worden. Vroeger , toen wij van de eitjes spraken , deden wij reeds opmerken , dat zij óf aan den top , óf aan den voet van de holte des eijerstoks bevestigd kunnen zijn (twee gevallen , die vooral daar allerduidelijkst zijn waar te nemen , waar die holte er slechts één enkel bevat), of meer onregelmatig verspreid staan. Voor de rijpe zaadkorrels nu geldt volmaakt hetzelfde , en zoo vinden wij deze dus bij de eene plant reglopdaan en bij de andere neerhangen, terwijl zij bij eene derde eene horizontale

OYEll

HET

193

ZAAD .

rigting hebben , of wel, in geval zij zeer talrijk zijn , aan geene bepaalde orde ten opzigté harer plaatsing zijn gebonden. Bij de Kegeldragende gewassen worden de zaadkorrels door de opene vruchtbladen gedragen , terwijl zij bij enkele planten , zoo als den Taxis (Taxus baccata) geheel naakt zijn , of , met andere woorden, noch door een vruchtblad omgeven , noch ge¬ schraagd worden. Wat den vorm der zaadkorrels betreft , deze is aan zoo vele wijzigingen onderhevig , dat wij daarvan slechts de voornaamsten kunnen vermelden. Nu eens zijn zij kogel- of eirond , dan eens niervormig , rolrond , lensvormig , dan weder zuilvormig , drie- of meerhoekig , enz. Ook ten opzigte harer oppervlakte kunnen zij aanmerkelijk verschillen , daar deze in ’teene geval glad (Big. 268) , in ’t andere geplooid (Big. 269 ) of van ver¬ hevene lijsten voorzien (Big. 270 ) , in het derde netvormig geaderd (Big. 271 ) of stekelig is (Big. 272 ) , enz. Zeer op-

Kg . 268.

Fig . 269.

Fig . 270.

Fig . 271.

Fig . 272.

merkelijk is de oppervlakte van de zaadkorrels van den Jenever¬ bessenstruik , daar deze drie of meer groefjes vertoonen , waarin oliehoudende blaasjes gedoken liggen . Even als het eitje uit een omhullend zakje (de eihuid) en een inhoud bestaat , zoo ook kan men bij de rijpe zaadkorrel duidelijk eene zaadhuid en eene kern onderscheiden. Eerstge¬ noemde kan in vele gevallen zonder veel moeite in twee lagen gesplitst worden , die in kleur , vastheid , enz., vrij aanmerFig . 268. Zaadkorrel der Akelei. » 269. van ’t Juffertje in ’t groen (tügella ). 270. eener Ridderspoor, « 271. eener Klaproos, - 272. eener Stellaria.

13

194

INLEIDING.

kelijk van elkander verschillen , en dit heeft dan ook aanlei¬ ding gegeven , dat men gene onder den naam van uit- , en deze onder dien van inwendige zaadhuid heeft beschreven. "Van deze beiden nu is eerstgenoemde zonder twijfel de belangrijkste , daar zij het is , waaraan de oppervlakte van het zaad de bij¬ zondere eigenschappen te danken heeft , waarvan wij er hier boven eenige ter sprake bragten . Gewoonlijk is de uitwendige zaadhuid hard of bros ; eene merkwaardige afwijking echter op dezen regel vinden wij bij de zaadkorrels der Aalbessen , die allen aan hare oppervlakte week en saprijk zijn en ons het bewijs leveren , dat het eetbare gedeelte der vruchten in som¬ mige gevallen gedeeltelijk tot de zaadkorrels behoort. Tot ide bijzonderheden , waardoor de zaadkorrels van som¬ mige planten zich onderscheiden , behoort ook nog , dat zij nu en dan van aanhangselen voorzien zijn , welke in ’t eene geval tot den navelstreng en in ’t andere tot de uitwendige zaadhuid kunnen gerekend worden te behooren. Tot eerstgenoemden brengen wij o. a. het vleezige zakje , dat de zaadkorrels der Waterlelies (Nymphaea en Nuphar ) gedeeltelijk en die van den Taxis (Taxus laccata ) geheel omhult a(Pig . 273 r) , vooral bij laatstgenoemde plant zich door eene schoon roode kleur onderscheidt en als de bekervormig uitgezette top van den navelstreng kan beschouwd worden; en vei der ook het harige omwindsel van de zaden der AVilgen (Tig . 274 ) ; tot laatst , genoemden het vleezige overtreksel der ,. zaden van den Papenmuts (Evonymus. fljfr ' mij Pig . 275 a) ; het wratachtige ligchaampje m aan een der uiteinden van de zaden jf Jog. 27,s.

log . 274 .

der Wolfsmelk (.Etiphorbia. Pig . 276 a) ; het driebeenige vleezige aanhangsel aaQ

jgjj

voe t vau

dg zaadkorrels

der

Kruisbloem (JPolygala. Pig . 277 a.) ; de harige kuif der zaden van de Engbloem (Cynanchum. Pig . 278 a) ; de vleezige kam der zaadkorrels van het Viooltje (Pig . 279 a) en de Gouwe

OVEIt

HET

195

ZAAD .

{Chelidoniwm Kg . 280 a) , en de celachtige verhevenheid op de zaden van het Mansoor (A.samm Kg . 281 a) ; de harige kuif van de zandkorrols der Bnsterdwederik (Bj/ilobium. Kg . 282 a) en dc vleugel of vleugels van de zaadkorrels der Spurrie (Spergula) , van sommige soorten van Lepigonum , van de Zonnedauw {B rosera ) , de Leeuwenbekken (linaria . Kg . 283 a)

.

Fig. 275

*’ig. 279.

Fig; 276.

jy

>'ig. 277.

Fig. 281

i 'ig. 282.

enz. Wat den vleezigen mantel van de zaden van den Papenmuts , het wratachtige ligchaampje aan een der uiteinden van de zaden der Wolfs¬ lag- 283. melk , het driebeenige aanhangsel aan den voet van de zaadkorrels der Kruisbloem en de harige kuif der zaden van de Engbloem betreft , deze zijn meer bepaaldelijk uitwassen of aanhangselen van den rand van het poortje , ter¬ wijl de verhevene kam op de zaadkorrels der Yiooltjes , van de Gouwe en van het Mansoor én van den navelstreng én van het poortje geheel onafhankelijk zijn en den loop der zaadnerf schijnen te volgen , en eindelijk de harige kuif van de zaadl ;i *

196

INLEIDING.

korrels der Basterdwederik op de plaats is ingeplant , die met het vaatmerk overeenkomt. Overal waar de zaadkorrels , zoo als bij de Waterlelie , den Taxis en den Papenmuts door een vleezig omhulsel geheel of gedeeltelijk omgeven worden , is men gew'oon van een zaad mantel of zaadrok te spreken. In naamveren zin zoude deze term alleen op die gevallen moeten toegepast worden , w'aar zoodanig een overtreksel zich als een aanhangsel van den navelstreng doet kennen ; doch dewijl men haar nu ook daar blijft gebruiken , waar [voornoemd overtreksel van den rand van het poortje uitgaat , zoo is het goed een waren en valschen zaad mantél te onderscheiden , en laatstgenoemde uitdrukking in al die gevallen te bezigen , waar het bedoelde orgaan , zoo als bij den Papenmuts , met den navelstreng niets te maken heeft. Als eene laatste eigenschap der uitwendige zaadhuid ver¬ melden wij nog , dat zij bij enkele planten , zoo als het Ylas (Limmi) , het vermogen bezit , om , met w?ater in aanraking gebragt , sterk op te zwellen en daaraan slijmerige bestaud deeien af te geven. Dit vermogen hangt zamen met de anato¬ mische structuur der zaadhuid zelve, en kan thans niet in bijzonderheden door ons worden nagegaan. Genoeg zij echter de vermelding van het feit , en de verzekering dat de kern daaraan hoegenaamd geen deel heeft. Gaan wij thans over tot de beschouwing vau de kern , d. i. van den inhoud der zaadhuid , dan herinneren wTij in de eerste plaats daaraan , dat zij óf alleen uit het jonge plantje (de kiem), óf daarenboven nog uit een ander gedeelte bestaat , dat wij kiemviit genoemd hebben , en dat zoowel ten opzigte zijner physische en scheikundige eigenschappen als van kijn omvang en zijne plaats in de zaadkorrel kan verschillen . Bij sommige planten , zoo als het Klimop en den Sneeuwbal ( Viburnum. Pig 284 k) , is het kiemw’it zeer sterk ontwikkeld en de kiem (a) uiterst klein , terwijl bij anderen juist het tegenovergestelde plaats heeft . Over ’talgemeen kan men dan ook zeggen , dat

OVEK

HET

ZAAD .

1.97

de uitgebreidheid van de kiem en het kiemwit tot elkander staan in omgekeerde rede. Wat den aard van het kiemwit betreft , dit is nu eens melig (zoo als bij de Granen), dan eens vleezig (zoo als bij ’t "Viooltje en de Berberis) , dan Fig . 284. weder slijmerig (zoo als bij de Winde ) , en eindelijk ook wel olie- (zoo als bij de Maankop \_Papaver somniferum] ) of hoornachtig (zoo als bij de Irissen en het Walstroo). Welke physische eigenschappen het echter ook in zich moge vereenigen , zeker is het , dat het gedurende de kieming lang¬ zamerhand verdwijnt en geheel verbruikt wordt door het jonge plantje , dat middelerwijl in omvang toeneemt en in korten tijd aanmerkelijke vorderingen maakt in haar groei. De plaats , die het kiemwit in kan nemen ten opzigte van de kiem is voornamelijk drieledig , daar men het bij sommige planten , zoo als de Grassen , geheel ter zijde der laatste ziet liggen (Fig . 285 k) , terwijl het bij anderen , zoo als de Sterre muur (Stellaria Fig . 286 k) het midden , en bij nog anderen, zoo als de Klaprozen (Fig . 287 k) , den omtrek der zaad¬ korrel inneemt. De kiem , die het voornaamste gedeelte van iedere zaadkorrel uitmaakt , daar zij de toekomstige plant vertegenwoordigt , hoewel nog met een sluimerend leven bedeeld , bestaat in den regel uit drie onderdeelen, waarvan het eer¬ ste worteltje , het tweede pluimpje genoemd wordt , en het derde zich in den vorm van één of meer Fig . 285. zaadlobben voordoet. Van ' deze drie onderdeden is het worteltje , dat , blijkens Fig . 1, meestal de gedaante heeft van een rolrond steeltje , eigenlijk uit twee andere , hoewel niet duidelijk te onderscheiden, deelen zamengesteld , en wel 1°. uit dat orgaan , ’t welk later in den

198

INLEIDING

.

hoofdwortel overgaat , en 2°. uit een ander , dat na de ont¬ kieming tot een duidelijken stengel uitgroeit . Beide deelen zijn echter in de zaadkorrel zoo weinig van elkander onderscheiden, dat men hen niet eens met tvree namen aanduidt , maar, hoe verkeerd zulks ook wezen moge, onder een enkelen zamenvat. Het pluimpje , dat nu eens ter naauwernood is waar te nemen, en dan weder , zoo als bij deboonenen erwten , duidelijk met het bloote oog is te zien , bestaat of uit één enkel blaadje , dat evenw'el nog een of meer kleineren , die daarmede niet op gelijke hoogte staan , omsloten houdt , of uit twee blaadjes , die aan elkander zijn tegenovergesteld en bijna altijd dezelfde grootte hebben (Big. 2 d. d.). Dit blaadje of deze blaadjes stellen ons de eerste stengelbladen voor , en onderscheiden zich van deze laatsten , behalve door hunne mindere grootte , ook nog door hunne bleeke kleur — een gevolg van hunne afsluiting en het niet blootgesteld zijn aan het zonlicht. Eindelijk doet zich het derde onderdeel der kiem voor in den vorm van ééne of meer zaadlobben , d. z. min of meer vleezige ligchamen , die het pluimpje omsluiten en voor ons oog verborgen houden , en , zoo als wij reeds in onze “algemeene beschouwingen” opmerkten , den naam van voorraad¬ schuren , met betrekking tot het jonge plantje , verdienen . De zaadlobben zijn bladachtige organen , die, even als het kiemwit, nu eens melige , dan eens slijmerige , en dan weder olieachtige stoffen in zich bevatten , en wier leven in zoo verre beperkt kan genoemd worden , als zij , kort nadat de jonge plant voor den dag gekomen is en wortel geschoten heeft , ineenschrom¬ pelen en verdroogen , om weldra af te vallen. In enkele ge¬ vallen slechts vindt men de zaadlobben nog aan de volwassene, bloeijende of in vrucht staande , plant terug , maar dit komt alleen bij de zoodanigen voor, die slechts één jaar leven , en wier groei in korten tijd aanzienlijke vorderingen heeft gemaakt "Wat den vorm der zaadlobben betreft , deze is zeer ver¬ schillend , maar kan toch altijd tot een dier vormen terugge -

OVER

HET

ZAAD .

199

bragt worden , welke wij bij de stengelbladen reeds nader heb¬ ben leeren kennen . Gewoonlijk zijn zij gaafrandig , maar dat ook op dezen regel uitzonderingen voorkomen , leeren ons o. a. de zaadlobben der Linde , die van het Koolzaad , de Geraniums , enz. Wat liet aantal zaadlobben aangaat , dit bedraagt één , twee of meer. Eéne zaadlob vindt men o. a. bij de Grassen , Riet¬ grassen , Biezen , Lelies , Tulpen , enz., en in ’t algemeen bij die planten , wier bladen lintvormig en gaafrandig zijn , door regte , aan elkander evenwijdige nerven worden doorloopen , en niet afvallen , maar aan de plant verdroogen , en wier bloemen uit een bloemdek bestaan niet alleen , maar daaren¬ boven in hare onderdeelen het getal drie of een veelvoud daarvan doen herkennen . Men noemt de gewassen, die deze eigenschap¬ pen grootendeels of geheel in zich vereenigen , éénlobbig, en herkent hen , ook al dragen zij geene enkele zaadkorrel , aan hunne houding en aan een of meer der bijzonderheden , welke wij zoo even hebben opgesomd. Tot de planten met twee zaadlobben of üoeelobbigen behooren verreweg de meeste genassen onzer flora , zoo als onzeboomen , de Ranonkels , Anemonen , Viooltjes , Rozen , Braambessen , enz. enz. Men vindt hier in de meeste gevallen geene lint¬ vormige , maar meer in de breedte ontwikkelde bladen , die daarenboven veelal ingesneden zijn en geene regte evenwijdige nerven vertoonen , maar een gansch net van aderen dragen , ’twelk , nadat men de bladen aan ontbinding prijs gaf, als het zoogenaamde bladskelet. achterblijft en met een kanten weefsel kan vergeleken worden. Ook de bloemen der tweelobbige ge¬ wassen verschillen van die der éénlobbige in eene niet geringe mate , daar zij namelijk meestal uit een kelk en eene bloem¬ kroon zijn zamengesteld , en wij daarin niet zoo zeer het getal drie als wel het getal vijf of een veelvoud daarvan vertegen¬ woordigd vinden. En zoo blijkt het ook hier even zeer , dat men de tweelobbige planten zonder moeite herkennen kan , ook al heeft men geene enkele zaadkorrel ter zijner beschikking .

200

INLEIDING.

Somwijlen is ééne der twee zaadlobben eener kiem zoo weinig ontwikkeld , dat men, bij een oppervlakkig onderzoek , meenen zonde, dat zij geheel ontbrak , zoo als o. a. bij de Waternoot {Trapa ) ; terwijl in andere gevallen , zoo als bij den wilden Kastanje , twee even groote zaadlobben zoo innig met elkander vereenigd zijn , dat zij een onverdeeld vleezig ligchaam vor¬ men. Dit zijn echter uitzonderingen op den algemeenen regel , en zoo ook moet men het gemis van zaadlobben beschouwen, dat bij enkele planten voorkomt , zoo als o. a. bij het Warkruid (Cuscuta) , dat overigens tot de ware woekerplanten behoort. Sommige planten onzer flora , en wel de Pijnboornen (Dennen en Sparren ) , bieden ons het vreemde verschijnsel aan , dat hare kiem , behalve uit het jonge plantje, niet uit ééne of twee, maar uit verscheidene zaadlobben bestaat , die , even als de bladen , eene naald vormige gedaante hebben. Desniettegenstaande heeft men ook deze planten onder de tweelobbige gewassen gerang¬ schikt , minder lettende op het aantal harer zaadlobben dan wel op de bijzonderheid , dat zij allen op dezelfde hoogte zijn ingeplant , d. i. in een krans staan. In de laatste jaren , wij mogen het niet verzwijgen, zijn er schrijvers opgetreden , die de Pijnboornen en alle andere Kegeldragende gewassen te zamen tot eene groote hoofdafdeeling van het plantenrijk zarnengevat en onder den naam van “Naaktzadigen ” aan de afdeeling der “Bcdektzadigen” hebben tegenovergesteld , welke laatsten zij dan weder in één- en tweelobbige verdeelden. De rede¬ nen billijkende , welke hun daartoe " aanleiding gaven — cu die niet alleen daarin bestonden , dat bij de planten van eerst¬ genoemde groote afdeeling de zaadkorrels werkelijk naakt , d. i. niet in een eijerstok besloten zijn , terwijl dit bij laatstge¬ noemde afdeeling wel het geval is — maar ook in de anatomi¬ sche structuur gezocht werden, zoo hebben wij toch gemeend in het vervolg van dit werk , de oorspronkelijke rangschikking te moeten handhaven , en dat niet alleen om der eenvoudig¬ heids wille, maar ook omdat het ons niet geoorloofd zal zijn

OVER

HET

ZAAD .

201

in anatomische bijzonderheden af te dalen , iets , wat toch tot regt begrip der zaak een noodwendig vereischte wezen zou. En thans blijft ons niets meer overig dan van de wijze te gewagen, waarop de kiem in de zaadkorrel gelegen is ; want bleek het ons vroeger , toen wij over de blad- en bloemknop¬ pen handelden , dat de daarin beslotene blaadjes in het geheel niet altijd op dezelfde wijze lagen weggedoken, dan kan liet ons ook niet verwonderen , dat in de zaadkorrel , die dan toch ook als een knop beschouwd kan worden , nu eens deze en dan weder gene bijzonderheid in de ligging der daarin ver¬ vatte onderdeelen wordt waargenomen. De voornaamste wijzen dan , waarop de kiem in de zaadkorrel gelegen is , zijn : de regte , de gekromde , de ringvormig gebogene , de spiraalswijs gewondene en de tot een kogel opgerolde , waarvan men voor¬ beelden aantreft bij het Viooltje , de Eeseda , het Warkruid , de Hop en de Erwt. Hierbij komt , dat de zaadlobben nu eens plat tegen elkander aanliggen (Erwten en Boonen) , dan eens overlangs zijn gevouwen (Koolzaad) en dan weder in opgerolden (Malva) of als gekreukten toestand verkeeren (Winde ). Bij sommige planten is het worteltje niet tusschen de zaad¬ lobben weggedoken , maar steekt het daar buiten uit , zich nu eens tegen dc voege tusschen de zaadlobben en dan weder tegen de rugvlakte dezer laatsten zelven aanleggende. Bij de Kruis bloemige gew'assen vindt men beide gevallen herhaaldelijk ver¬ tegenwoordigd , ja deze worden zelfs, al naar dat het worteltje deze of gene ligging aauneemt , in tw'ee afdeelingen verdeeld , waarvan de eerste de soorten met een zijdelingsch (Eig. 288 ) en de tweede die met een rnggelingsck worteltje (Eig . 289 ) omvat.

Kg . 288.

Kg . 289.

Hiermede kunnen wij deze Inleiding besluiten , niet twijfelende of de daarin voorkomende’ beschouwingen zullen den lezer , voor zoo verre hij een vreem¬ deling was op ’t gebied der kruidkunde ,

202

INliEIDING

.

een denkbeeld hebben kunnen geven zoowel van de plant in haar geheel , als van de organen, welke daarvan als onderdeelen kunnen worden aangemerkt . Wij hebben de voornaamste vor¬ men , waaronder die organen zich voordoen , aan een vrij naauwlettend onderzoek onderworpen , en ons langs dien weg eene kennis vergaard , die ons weldra van uitgebreid nut zal wezen, wanneer wij over de planten onzer flora zelven zullen spreken. Moge dan ook de inhoud dezer Inleiding hier en daar eene minder aanlokkelijke lectuur hebben aangeboden , zoo bedenke men , dat men in de wetenschap , even als in ’t maatschappelijk leven , dikwerf ongebaande wegen aantreft , welke men niet vermijden kan , om tot een hooger doel te geraken .

DE FLORA VAN NEDERLAND .

VOORAFGAANDE

BESCHOUWINGEN

.

Daar de mensch een wezen is , aan ’t welk de zucht om te ordenen als ware het is ingeschapen , eene zucht , welke hem aanspoorde om ook de voortbrengselen der Natuur te rang¬ schikken , en , overeenkomstige vormen vereenigende, niet over¬ eenkomstige van elkander te scheiden , kan het ons ook niet verwonderen , dat hij de planten van onzen Aardbol , die hem reeds van den beginne af aan belang moesten inboezemen, omdat zij hem niet alleen voedsel en kleeding , maar ook art¬ senijen verschaften , waar hij op het ziekbed lag uitgestrekt , in den kring zijner beschouwingen opnam , en naar gegevens zocht om ook voor haar een stelsel te ontwerpen , waarin aan iederen bepaalden vorm eene vaste , en , zoo mogelijk , juiste plaats werd aangewezen. In den beginne , d. i. ten tijde van de eerste kindschheid onzer wetenschap , een tijdstip , waarop zij dien naam nog op verre na niet verdiende , maakte men alleen een onderscheid tusschen schadelijke en onschadelijke gewassen, of dezulken , die men als voedsel en die , welke men als genees¬ middel bezigen kon , en vergeuoegde men zich met de meest ge¬ wone en empirische kundigheden , zoo als deze door een prak tischen omgang met de planten der naaste omgeving verkregen werden ; doch later , toen het aantal bekende planten hoe langs

204

DE FLORA

VAN NEDERLAND

.

zoo meer toenam , en men leerde inzien , dat de tot nog toe ingeslagen weg niet langer kon worden betreden en geheel onvoldoende uitkomsten opleverde , toen eerst zag men naar betere gegevens om en trachtte men , door de plant zelve te bestuderen , en niet alleen op hare nuttige of schadelijke eigen¬ schappen te letten , een stelsel ter rangschikking te ontwerpen , ’t welk meer overeenkomstig was aan de behoeften van den tijd en ook aan de kennis , die men zich langzamerhand had weten te verwerven. Het eerste stelsel , dat in bovengenoemden geest het licht zag , was dat van Caesalpinüs in 1588. Hierin , werden de toen ter tijde bekende planten in 15 klassen verdeeld , o. a. berustende op de kenmerken van de vrucht en het zaad , en zelfs, hetgeen wij zeker niet verwacht zouden hebben , op som¬ mige zeer gewigtige eigenschappen van de kiem , en op het betrekkelijk verschil in de plaatsing van de bloembekleedselen en den eijerstok. Tot in 1680 , d. i. dus bijna eene eeuw later, werd de wijze van rangschikken van Caesalpinüs nog immer voor onverbeterlijk gehouden , doch van dien tijd af werden door verschillende kruidkundigen van naam nieuwe pogin¬ gen in ’t werk gesteld om een beter stelsel te ontwerpen , hoewel wij niet kunnen zeggen dat zij daarin altijd gelukkig slaagden. Immers bleef de onwetenschappelijke verdeeling der planten in boomen, heesters en kruiden , naar het voorbeeld van Caesalpinüs , in vele stelsels nog den boventoon voeren , en werden dus oude en versletene grondslagen behouden om daarop nieuwe gebouwen op te trekken . Zelfs het stelsel van Toiirnefort

, dat in 1700 het licht zag , en voor ’t overige van

den scherpen blik van dezen natuuronderzoeker getuigde , ging nog steeds aan ’t zelfde euvel mank , daar ook hij de gewassen nog in houtige en kruidachtige verdeelde. Ben nieuw levenstijdperk trad de kruidkunde in , toen de beroemde Linnaeds (geb. 1708 ) in 1735 met zijn stelsel optrad, ’t welk , niettegenstaande het ook al weder niet vrij was van

■VOORAFGAANDE

BESCHOUWINGEN

.

205

eemten , niet alleen in een zeer korten tijd een wel verdienden opgang maakte , maar tot op den huidigen dag nog immer zich bleef staande houden. Dit stelsel berust voornamelijk op de eigenschappen en het aantal der geslachtswerktuigen , waarom het ook wel “geslachts-” of “sexueel stelsel” geheeten wordt , en was zijn oorsprong verschuldigd aan de innige overtuiging van zijn ontwerper , dat alle hoogere gewassen tweeërlei soort van voortplantingswerktuigen bezitten , door wierzamenwerking eerst kiem bare zaden ontstaan , en dat dus deze werktuigen , als tot de allerbelangrijkste behoorende , de beste en stand vastigste kenmerken voor eene verdeeling der planten moesten aan de hand geven. Voornoemd stelsel is verdeeld in 24 klassen, waarvan de eerste 23 alle betrekking hebben op de hoogere gewassen of dezulken , die duidelijke meeldraden en stampers doen zien , en de 24 ste de lagere planten of diegenen omvat , bij welke geene meeldraden en stampers , doch geheel andere organen voorkomen , welke, al mogen zij met voortplantings¬ werktuigen vergeleken worden , van die der hoogere planten in zoo vele opzigten afwijken , dat zij daarmede niet op eéne lijn kunnen worden gesteld. De eerste 23 klassen omvatten ten deele (van n°. 1 tot en met n°. 20) die gewassen, wier bloe¬ men tweeslachtig zijn (d. w. z. één of meer meeldraden en één of meer stampers bevatten) en ten deele (van n°. 21 tot en met no. 23) dezulken , bij welke de mannelijke voortplantings¬ werktuigen in de eene, en de vrouwelijke in de andere bloem worden aangetroffen ; terwijl al verder eerstgenoemde grootere afdeeling in vier andere gesplitst wordt , al naar dat de meel¬ draden 1° allen vrij en even lang , 2° allen vrij en niet even lang , 30 tot een of meer bundels met elkander vereenigd , of 4° met den stamper ineengesmolten zijn. Wij geven hieronder een overzigt van de klassen van het binnaeaansche stelsel , en regtvaardigen ons ten opzigte van de meerdere uitvoerigheid , welke wij ons bij het bespreken daarvan veroorloven , door mede te deelen , dat de kennis van de

206

DE F DO KA VAN

NEDERLAND .

inrigting van voornoemd stelsel voor eerstbeginnenden onmis¬ baar is , omdat het hen op de gemakkelijkste en spoedigste wijze de planten onzes Aardbols leert bestemmen , d. w. z. op het spoor brengt van den naam , waarmede deze eenmaal wer¬ den begiftigd .

OVERZIGT

VAN

DE KLASSEN

VAN HET

STELSEL

VAN LINNAEUS .

I . Planten met duidelijk zigtbare voortplantingswerktuigen (meeldraden en stampers) of Phanerogamen . A. Bloemen tweeslachtig, a. Meeldraden vrij. a. allen even lang , althans niet scherp in hortere en langere gescheiden. 1 Klasse. Eénhelmi '/en (1 meeldraad in eene tweesl. bloem.) 2 Twee •' » ) (2 meeldraden » 3 Drie " ) (3 . » » 4 Vier » (4 " ) . " » 5 " ) (5 Vijf 6 Zes « ) (6 " * ' Zeven » (7 " ) 7 .. . . . 8 Acht » (8 ■ ) ■. . . . 9 " ) » " Plegen » (9 Tien ■ > (10 10 " ) » » » » ) 11 (12-19 « Twaalf 12 Twintig •> (20 of meer meeldraden in eene tweesl. bloem op den kelk ingeplant) (20 of meer meeldraden in eene tweesl. bloem op den bloembodem in geplant) Twee meeldraden korter dan de overigen. 14 Klasse. Tweemagtigen (2 lange en 2 korte meeldraden) 15 * Vier » (4 » » 2 * " ) b. Meeldraden met elkander vereenigd. «. de helmdraden vergroeid , doch de helmknoppen vrij. 16 Klasse. Eênbroederigen (helmdraden tot 1 bundel vereenigd) 17 " Ttoee » ( » « 2 bundels » ) 18 u Veel >• ( « tot meer dan 2 bund . vereenigd) /$. de helmknoppen vergroeid , doch de helmdraden vrij. 19 Klasse. Zaamhelmigen. c. Meeldraden met den stamper vereenigd. 20 Klasse. Helmstijligen . 13

Veel

"

V0011 AFGAANDE

BESCHOUWINGEN

.

207

B. Bloemen éénsiachtig. a. mannelijke en vrouwelijke bloemen op één individu. 21 Klasse. Bénhuizigen . b. mannelijke en vrouwelijke bloemen op verschillende individuus. 22 Klasse. Tioeehuizigen. c. mannelijke, vrouwelijke en tweeslachtige bloemen op één of meer individuus onder elkander voorkomende. 23 Klasse. Veelteliyen. II . Planten met onduidelijke en geheel van den gewonen vorm afwijkende voort plantingswerktuigeu. 24 Klasse. Bedekt bloeijenden of Cryptogamen.

De liier opgesomde klassen van het Linuaeaansche stelsel berusten , zoo als men reeds zal hebben opgemerkt , bijna uit¬ sluitend op het getal en de eigenschappen der meeldraden , terwijl de vrouwelijke voortplantingswerktuigen of stampers buiten alle beschouwing gebleven zijn. Voornoemd stelsel zoude dan ook den naam van “geslachts-stelsel” niet verdienen , in¬ dien zijn ontwerper deze belangrijke organen over ’t hoofd gezien of niet in zijne verdeeling had opgenomen , en het is om eene dusdanige opvatting te voorkomen , dat wij hier bij¬ voegen , dat de groote natuuronderzoeker iedere zijner klassen weder onderverdeelde in zoogenaamde “orden ,” en dat de ken¬ merken dezer laatsten , voor een gedeelte althans , aan het getal stampers (of liever aan dat der stijlen of stempels) zijn ont¬ leend. Vooral is dit het geval met de eerste dertien klassen , die dan ook in één- , twee- , drie- , vierstijligen , enz. , worden verdeeld , terwijl de 14 de en lhd *5 klasse naar den aard der vruchten ; de 16 de, 17 de en IS "115 naar het aantal en de inplan¬ ting der meeldraden ; de 19^ , bij welke de bloemen steeds tot hoofdjes vereenigd zijn , naar het verschil in geslacht der centrale en peripherische bloemen; de 20 ste, 21 ste en 22ste naar het aantal , de inplanting en het vergroeijen der meeldraden , en de 23 ste naar de geslachtskenmerken der bloemen in orden worden gesplitst , terwijl de 24 ste in eenige groepen van planten verdeeld wordt , welke door de natuur als van zelf worden aan de hand gedaan.

208

DE FLORA

VAN

NEDERLAND

.

Opdat een en ander beter begrepen worde , geven wij hier¬ onder een OVERZIGT

VAN

DE

ORDEN

VAN HET

STELSEL

VAN

Ï .INNAEUS .

De klassen , 1 tot en met 13 worden, al naar hel aantal stijlen of stempels , verdeeld in twee of meer der tien vol¬ gende orden : le Orde. Eénstijligen . 2e Twee 3e Brie 4e Vier " ! 5e 6e . Zes Zeven j 7e . 8e Tien « 9e „ Twaalf " 10e ,, Veel

ng .

de 14 de en 15 de klasse daarentegen , naar den aard der vrucht , ieder in 2 orden , en wel de 14de of die der Tweemagtigen in eene

!" Naaktzadigen ( bloem 4afzo 2e le

•>

Orde

lijke nootjes voortbrengt) , en eene •• Bedekizadigen (bij welke iedere bloem slechts vrucht der bijééne welke iedere, en wel eene zaad¬ doos, voortbrengt)

en de 15de of die der Viermagtigen in eene le Orde der Haauwdragenden (bij welke de vrucht eene haauvv is) en eene 2e '/ « Haauwtjesdragenden (bij welke de vrucht een haauwtje is)

Wat de 16de, [ 7de en 18de klasse (die der Eén - , Twee- en Veelbroederigen) betreft , deze splitst Linnaeus , al naar het aantal en de inplanting der meeldraden , in ééne of meer der volgende orden :

VOORAFGAANDE

XVI —XVIII .

De

BESCHOUWINGEN

.

209

l e Orde. Driehelmigen . . 2e Pier ff » 3e fi Vijf » Zes 4e ft 5e ft " Zeven 6e ft Acht » » 7e » Tien » 8e Twaalf ft 9e » Twintig « • 10e ft Veel

de klasse of die der Zaamhelmigen , welke niets anders dan planten bevat , wier bloemen tot hoofdjes vereenigd zijn , aan welke inen centrale of schijf- , en peripherische of straal19

bloemen onderscheiden kan , wordt verdeeld in vijf orden , allen berustende op de overeenkomst of het verschil in het geslacht der genoemde bloemen , en aangeduid met de volgende namen : le Orde . Gelijkslacktigen (bij welke de schijf- en straalbloemen heiden tweeslachtig zijn). 2e » Overtollig veelteligen (hij welke de schijfbloemen tweeslachtig en de straalbloeraen vrouwelijk zijn). 3e m Vruchteloos veelteligen (hij welke de schijfbloemen tweeslachtig en de straalbloemen onzijdig of geslachtloos zijn). XIX . ( 4e * Noodzakelijk veelteligen (hij welke de schijfbloemen mannelijk en de straalbloemen vrouwelijk zijn). 5e « Gescheiden veelteligen (bij welke de schijf- en straal bloemen ook heiden tweeslach¬ tig zijn , zoo als in de leorde , maar ieder afzonderlijk door een omwindseltje omgeven worden).

De 20 ste klasse of die der Helmstijligen omvat slechts vier orden , waaraan ook al weder het aantal meeldraden ten grond¬ slag ligt , en wel ecne

14

210

DE FLORA

Xe Orde der 2e " « 3e " » 4e «

VAN NEDERLAND

.

Eénhelmigen , eene Twee « , eene Drie « , en eene Zes

terwijl eindelijk de klassen 21 en 22 of die der Eén - en Tweehuizigen , naar het aantal , de inplanting en de vergroeijing der meeldraden in twee of meer der volgende orden worden gesplitst :

XXI —XXII .

l e Orde. Eénhelmigen. 2e „ Twee 3e « Brie » 4e « Vier •> 5e * Vijf 6e * Zes Zeven >■ 7e „ 8e Acht " 9e » Negen 10e Tien * 11e „ Twaalf » 12e „ Twintig » 13e . Veel 14e Eénbroederigen 15e . Twee » 16e , Veel

Wat eindelijk de 23 ste en 24 ste klasse betreft , hiervan wenschen wij de eerste niet nader ter sprake te brengen , omdat zij tegen¬ woordig is ingetrokken , terwijl wij van de laatste alleen ver¬ melden , dat zij door Linnaeüs in vier rubrieken verdeeld werd , namelijk in de Varens , Mossen , Wieren en Zwammen, welke verdeeling echter later eene geheele reorganisatie heeft ondergaan . Het blijkt hieruit , dat Linnaeüs , bij de rangschikking der planten volgens zijne methode , niets meer noodig had dan eene bloem , en dat hij zijne aandacht het allereerst aan de meel¬ draden , en daarna aan de stampers wijdde. Vond hij b. v. bij de Eanonkels een groot aantal op den bloembodem ingeplante

VOORAFGAANDE

BESCHOUWINGEN

.

211

meeldraden en talrijke stampers , dan bragt hij deze planten tot de 13 de klasse , 10 de orde ; en even zoo plaatste hij o. a. de Mosterd en de Radijs in de 15 de klasse , l ste orde ,' omdat de bloemen dezer gewassen 4 lange en 2 korte meeldraden be¬ vatten en eene vrucht achterlaten , die den naam van haauw verdient ; de Malvaas in de 16de klasse , 10 de orde , omdat men hier vele meeldraden tot één bundel vereenigd aantreft ; het Madeliefje in de 19de klasse , 2de orde , omdat de bloemhoofdjes van dit gewas op de schijf tweeslachtige en aan den straal vrouwelijke bloemen dragen ; den Okkernoot in de 21 ste klasse, 16 de orde , omdat deze plant hier mannelijke en elders vrou¬ welijke bloemen draagt , en eerstgenoemden een groot aantal meeldraden bevatten , en zoo vervolgens. Het zal wel geen verder betoog behoeven , dat men het in de rangschikking der gewassen, naar het stelsel van Linnaeus , met een weinig oefening , al zeer spoedig op eene gewenschte hoogte brengen kan , en hierin , zoowel als in de deugdelijk¬ heid der grondslagen , waarop het berust , is het dan ook toe te schrijven , dat het nog steeds in gebruik is gebleven en door geen ander kunstmatig stelsel werd verdrongen , niettegen¬ staande er meer dan ééne poging in ’t werk gesteld werd om daarvoor een ander in de plaats te stellen. Wij willen echter hiermede niet gezegd hebben, dat het stelsel van Linnaeus alles geeft wat men wenschen kan , en door geen ander van later tijd werd overtroffen. Het zij verre van daar. Want alleen de overweging , dat genoemde natuur¬ onderzoeker bij zijne wijze van rangschikken de aandacht slechts op sommige organen der plant vestigde en alle overigen buiten rekening liet , zoude de vraag bij ons kunnen doen oprijzen , of niet ieder ander stelsel beter ware, ’t welk op de kennis en de juiste waardering der eigenschappen van alle organen ge¬ zamenlijk berustte ? In later tijd heeft men dan ook begrepen , dat het stelsel van Linnaeus meer kunstig was dan natuurlijk , en naast het 14*

212

DE FLORA

VAN NEDERLAND

.

zijne anderen opgesteld , welke dit voor hadden , dat daarin niet alleen de meeldraden en stampers , maar ook de overige werktuigen der plant aan eene naauwkeurige beschouwing wer¬ den onderworpen ; en van daar dan ook het onderscheid tusschen kunstmatige en natuurlijke stelsels , wordende onder eerstgenoemden dezulken verstaan , welke, even als dat van Linnaeus , op de kennis der eigenschappen van een enkel of eenige wei¬ nige organen berusten , en onder laatstgenoemden diegenen , welke aan de plant in haar geheel worden ontleend en geen enkel orgaan buiten rekening laten. Dat een natuurlijk stelsel veel boven een kunstmatig vooruit heeft , valt ligtelijk te begrijpen , daar het toch in het laatst¬ genoemde reeds voldoende is , dat een paar planten in eenige weinige opzigten met elkander overeenkomen om nevens elk¬ ander geplaatst te worden, terwijl zulks in het eerste nimmer geschieden kan , dan nadat er van eene veel naauwere en innigere verwantschap is gebleken ; maar aan den anderen kant valt het toch ook niet te ontkennen , dat de rangschikking der gewassen naar een natuurlijk stelsel veel meer tijd , moeite en grondige studie vereischt , dan die volgens een kunstmatig , en dat men, om eenig natuurlijk stelsel te ontwerpen , over uitgebreide hulpmiddelen moet kunnen beschikken. lloe zulks nu ook wezen moge , toch blijft het opmerkelijk, dat sommige klassen en orden van het stelsel van Linnaeus zoo natuurlijk zijn , dat zij gansche groepen van planten ver¬ tegenwoordigen , welke in talrijke andere opzigten ten naauwste met elkander overeenkomen , zoo als o. a. het geval is met de 14 de klasse , welke met de groep der Lipbloemige planten ; de 15 de, welke met die der Kruisbloemigen ; de 19 cle , welke met die der Zaamgesteldbloernigen overeenkomt , enz. Wij voor ons zullen , bij de opsomming der gewassen onzer flora, gebruik maken van eenig natuurlijk stelsel , en wel van dat van Decandolle , niet alleen , omdat dit voor eerstbeginnenden het bevattelijkste kan geheeten worden , maar ook

voorafgaande

beschouwingen

.

21 -3

omdat wij ons gaarne wenschten aan te sluiten aan den Pro dromus Florae Batavae (den voorlooper eener streng wetenschapppelijke Flora van Nederland ) , welke in 1850 door de “Vereeniging voor de Flora van Nederland en zijne overzeesche bezittingen ” werd in ’t licht gegeven. Het is ons uit het tot nog toe omtrent de rangschikking der gewassen medegedeelde gemakkelijk kunnen blijken , dat men op drieërlei wijze te werk is gegaan , om de planten van onzen Aardbol te groeperen , en wel 1° met het oog op hare voor¬ liet praktische leven gewigtige eigenschappen ; 2° met het oog op de kenmerken van een enkel of eenige weinige organen , en 3° met het oog op de kenmerken van alle organen zamengenomen. Yan deze drie wijzen is zonder twijfel de eerste de minste en de laatste de meest wetenschappelijke , en wij zien dan ook , dat zij , elkander in dezelfde orde opgevolgd hebbende , als waarin wij haar zoo even opsomden, gelijken tred hebben gehouden met den vooruitgang der natuurkundige wetenschappen in het algemeen en met die der kruidkunde in het bijzonder. Dat er eene nog betere methode ter rangschik¬ king zou kunnen worden uitgedacht dan de laatstgenoemde , is niet waarschijnlijk ; en dit is althans zeker , dat de pogingen der beroemdste stelselkundigen in de laatste tientallen van jareu niet anders ten doel hadden dan om een natuurlijk stelsel te ontwerpen , dat zoo natuurlijk mogelijk was, of , met an¬ dere woorden, dat de verwantschap der planten zoo naauwkeurig mogelijk uitdrukte of teruggaf , en dus de juiste waar¬ dering van het waargenomene op den voorgrond stelde , en alleen in den hoogsten nood eene kunstmatige verdeeling te hulp riep . Was het doel , ’t welk men met de rangschikking der ge¬ wassen naar eenig natuurlijk stelsel beoogde, hierin gelegen , dat men bij elkander trachtte te voegen , wat niet in een enkel of een paar opzigten met elkander overeenstemde, maar in een tal van eigenschappen eene min of meer volledige toenadering

214

DE FI.011A VAN NEDEBJ.AND.

deed herkennen , dan kan het ons ook niet verwonderen , dat de groepen , welke door zulk eene wijze van handelen gevormd werden , veel meer omvang hadden dan die , welke Linnaeus met zijn kunstmatig stelsel in het leven riep , en dat beiden ook door andere namen werden aangeduid. Zoo kwam Linnaeus niet verder dan tot het vaststellen van geslachten , terwijl de grootere groepen van het natuurlijke stelsel met den naam van famïliën of orden werden bestempeld ; — allen uitdrukkingen , welke, hoezeer ook in de wetenschap geijkt , echter in beteekenis niet geheel overeenstemmen met dezelfde termen in het maatschappelijk leven. Werden de geslachten van Linnaeus met namen begiftigd , zoo als de woorden Rosa , Fuchsia , Verbena, Dahlia , Aster en vele anderen , die , hoewel aan de Latijnsche taal ontleend , echter ook bij ons te lande het burgerregt verkregen hebben , kunnen bewijzen — hetzelfde was het geval met de familiën of orden , hoewel de namen dezer laatsten veeltijds gevormd wer¬ den naar dien van het eene of andere geslacht , ’t welk , als kleinere groep in de grootere opgenomen, de kenmerken der familie het duidelijkst vertoonde , zoo zij al niet aan deze of gene zeer in ’t oog loopende eigenschap der gansche familie werden ontleend. Van daar dan de namen van Ranonkelach tigen , Roosacbtigen , Berberisachtigen , enz., aan den eenen , en die van Lipbloemigen , Kruisbloemigen , Vlinderbloemigen , enz., aan den anderen kant , van welke de eersten aanduiden dat de kenmerken der familie het duidelijkst worden weerge¬ vonden in de geslachten Ranonkel , Roos , Berberis , terwijl de laatsten te kennen geven , dat de meest in ’t oog loopende eigenschap der familie in de struktuur harer bloemen gelegen is , welke hier tweelippig zijn , ginds vier kruiswijs geplaatste vrije bloembladen doen zien , en elders weder in uiterlijk eenige overeenkomst met een zittenden vlinder aanbieden. Volgens het vroeger medegedeelde, spreekt het van zelf, dat zulk een enkel kenmerk de familie volstrekt niet bepaalt of tot familie ver-

VOORAFGAANDE

BESCHOUWINGEN

.

215

heft — daartoe , wij weten het , is eene veel grootere , eene meer in alle rigtingen zich openbarende overeenkomst tusschen een zeker aantal verschillende planten noodzakelijk — maar toch kunnen wij niet nalaten te doen opmerken , dat namen , zoo als de hier bovengenoemden, niet als geheel nutteloos te beschou¬ wen zijn , en , indien men hunne beteekenis goed begrijpt , niet zelden in staat zijn ons den weg te wijzen , en op het spoor te brengen van de plantengroep , waartoe deze of gene plant , welke ons wordt voorgelegd of die wij in de vrije natuur ont¬ moeten , moet gebragt worden. Het natuurlijke stelsel van Decandoli .e nu , waarnaar wij, zoo als wij hier boven reeds mededeelden , de opsomming van de gewassen der flora van Nederland denken in te rigten , bevatte oorspronkelijk 161 familiën , een getal , ’twelk , naar mate onze kennis van het plantenrijk veelomvattender werd , van lieverlede aangroeide en thans ongeveer 213 bedraagt . Van deze 213 familiën zijn er slechts 122 inlandsch , of , met andere woorden , in de flora van Nederland vertegenwoordigd , en deze dragen de volgende namen : 1. Ranonkelaclitigen (Ranimculaceeën). 2. Berberisachtiges (Berberideeën). 3. Waterlelies (Nymphacaceeëu). 4. Papaveraclitigen (Papaveraceeën). 5. Duivekervelachtigeu(Fiimariaceeën). 6. Kruisbloemigen (Cruciferen). 7. Cistusachtigen (Cistineeën). 8. Vioolachtigen (Violarieeën) . 9. Resedaachtigen (Resedaceeën). 10. Zonnedauwacbtigen(Droseraceeën). 11. Kruisbloemachtigcn (Polygaleeën). 12. Frankeniaachtigen (Frankeniaceeën). 13. Sileneachtigen (Sileneeëu). 14. Muurachtigen (Alsineeën). 15. Elatmeachtigen (Elatineeën). 16. Vlasachtigen (Lineeën). 17. Malvaachtigen (Malvaceeën). 18. Lindeachtigen (Tiliaceeën) .

[ 19. Ilertshooiachtigen (Hypericinceën). j 20. Eschdoornachtigen (Acerineeën). ' 21. Paardekastanjes (Hippocastaneeën). 22. Wijnstokachtigen (Ampelideeën). : 23. Ooijevaarsbekken (Geraniaceeën). ' 24. Balsemienaclitigen(Balsamineeën). 25. Klaverzuringachtigeii (Oxalidecën). i 26. Celastrusachtigen (CelastriDeeën). 27. Wegedoornachtigen (Rhamneeën). : 28. Vlinderbloemigen (Papilionaceeën). j 29. Ainandelachtigen (Amygdaleeën). j 30. Ruosachtigen (Rosaceeëu). : 31. Pimpernelachtigen (Sanguisorbeeën). 32. Appelachtigen (Pomaceeën). | 33. Wederikachtigen (Onagrarieeën). 34 . Haloragisachtigen (Halorageeën). 35. Lidstengachtigen (Hippurideeën). 36 . Haarstengachtigen (Callitricbineeën)

216

DE FLORA

VAN

87. Hoornbladachtigen (Ceratophylleeën). 88. Partijkeachtigen (Lythrariceën). 39. Kalebasaclitigen (Cncurbitaceeën). 40 . Porseleinachtigen (Portulaceeën). 41 . Paronychiaachtigen (Paronychieeën). 42 . Hardblocmachtigen (Sclerantheeën). 43. Vetplanten (Crassulaceeëu). 44 . Aalbesachtigen (Itibesiaceeën). 45. Steenbreekachtigen (Saxifrageeën). 46. Scliermbloeraigen (Urabellifereu). 47 . Araliaiichtigen (Araliaceeën). 48 . Kornoeljeachtigen (Corneeën). 49. Loranthusaehtigen (Loranthaceeën). 50. Kamperfoelieachtigen (Caprifoliaceeën). 51. Sterbladigen of Meekrapachtigen (Stellaten of Rubiaceeën). 52. Valeriaanachtigen (Valerianeeën). 53. Kaardachtigen (Dipsaceeën). 54. Zaamgesteldblocmigen(Compositae). 55. Ambrosiaachtigen (Ambrosiaceeën). 56. Lobeliaachtigen (Lobeliaceeëu). 57. Klokjesachtigen (Campauulaceeën). 58. Boschbesachtigen(Vaccinieeën). 59. Heideachtigen (Ericaceeën). 60. Wintergroenachtigen (Pyrolaceeën). 61. Stofzaadachtigen (Monotropeeën). 62. Hulstacbtigen (Aquifoliaceeën). 63. Olijfachtigen (Oleaceeën). 64. Asclepiasachtigen(Asclepiadeeën) . 65. Apocynumachtigen(Apocyneeën). 66. Gentiaanachtigen (Gentianeeën). 67. Windeachtigen (Convolvulaceeën). 68. Ruwbladigen(Boragineeën of Asperifoliaceeën). 69. Nachtschaden (Solaneeën). 70. Toortsachtigen (Verbasceeëu). 71. Leeuwenbekachtigen(Antirrhineeën). 72. Bremraapachtigcn (Orobancheeën). 73. Rinkelbloemachtigen (Rhinantha ceeën). 74 Lipbloemigen (Labiaten).

NEDERLAND

.

75. Verbenaachtigen (Verbenaceeën). 76. Lentibulariaachtigen (Lentibulariaceeën). 77. Sleutelbloemachtigen (Primula * ceeën). 78. Globulariaachtigen (Globulariaceeën). 79. Plumbagoacktigen(Plumbagineeën). 80. Weegbreeachtigen (Plantagineeën). 81. Kattestaartachtigen (Amarantaceeën). 82. hielden (Chenopodiacceën). 83. Veelknoopigeu (Polygoneeën). 84. Thymelaeaachtigen (Thymeleeën). 85. Elaeagnusachtigen(Elaeagneeën). 86. Aristolochiaachtigen (Aristolochieeën). 87. Besheideachtigen (Empetreeën). 88. Wolfsmelkachtigen (Euphorbiaceeën). 89. Netelachtigen (Urticaceeën). 90. Okkernootachtigen (Joglandeeën). 91. Napjesdragenden (Cupuliferen). 92. Wilgachtigen (Salicineeën). 93. Berkachtigen (Betulineeën). 94. Gagelachtigen (Myriceeën) 95. Kegeldragenden (Coniferen). 96.Duitbladachtigen(Uydrocharideeën). 97. Waterweegbreeën (Alismaceeëu). 98/Zwanebloemachtigen (Butomeeën). 99. Zoutgrassen (Juncagineeën). 100. Fonteinkruiden (Potameeën). 101. Najaden (Najadeeën). 102. Kroosplanten (Lemnaceeën). 103. Lischdodden (Typhaceeën). 104. Aronskelken (Aroideeën). 105 Standelkruiden (Orchideeën). 106. Lischbloeraen (Irideeën). 107. Amaryllisachtigen (Amaryllideeën) . 108. Aspergieachtigen (Asparageeëu). 109. Lelieachtigen (Liliaceeën). 110. Tijdeloozen (Colcbicaceeën). 111. Russchen (Juncaceeën).

VOORAFGAANDE

112. Cypergrassen (Cyperaceeën). 113. Grassen (Graminecën). 114. Paardestaarten (Equisetaceeën). 115. Marsiliaachtigen (Marsiliaceeën). 116. Wolfsklaauwen(Lycopodiaceeën). 117. Varens (Pilices).

BESCHOUWINGEN

.

217

118. Bladinossen (Musci). 119. Levermossen (Hepaticae). 120. Korstmossen (Lichenen). 121. Zwammen of Paddestoelen(Fungi) 122. Wieren (Algen).

Van deze 122 familiën omvatten de laatste 9 al die planten , welke wij reeds vroeger als bedektbloeijenden (Cryptogamen) hebben leeren kennen , terwijl onder de overige 113 niets dan zoogenaamde openbaar bloeijende gewassen (Phanerogamen) ge¬ schaard zijn. Verder zijn er onder deze 113 laatstgenoemde familiën 18 , welke louter éénlobbige , en 95 welke louter tweelobbige planten bevatten , terwijl eindelijk laatstgenoemden nog in vier rubrieken zouden kunnen worden onderverdeeld , al naardat de bloemen der daartoe behoorende planten , behalve uit de voortplantingswerktuigen , uit een kelk en eene bloemkroon’ dan wel uit een bloemdek bestonden , en de bloemkroon in 'teerste geval uit vrije of tot één geheel vereenigde , op den bloembodem of den kelk ingeplante , bloembladen bestond . Naar aanleiding van deze opmerkingen zouden wij derhalve de vol¬ gende verdeeling voor de 122 in ons vaderland voorkomende familiën kunnen vaststellen , en ons daardoor *een beter overzigt over deze reeks van plantengroepen verschaffen : I . Openbaar bloeijende planten , of dezulken , bij welke één of meer gewone meeldraden of stampers voorkomen (Phanerogamen) . A. Tweelobbige (d i. planten met 2 of meer zaad¬ lobben). a. Bodemblnemigen (bij welke de bloembladen vrij en met de meeldraden op den bloembodem zijn ingeplant) . Fam. 1—25 . b. Kelkbloemigen (bij welke de bloemkroon, hetzij zij uit vrije bloembladen of uit een enkel stuk besta , ’met de meeldraden op den kelk is inge¬ plant ) . » 26—61 . c. Kroonbloemigen (bij welke de bloembladen veelal tot één stuk vereenigd zijn , dat doorgaans op

218

DE FLORA

VAN

NEDERLAND

.

den bloembodem is ingeplant en de meeldraden aan de bloemkroon verbonden zijn . Fam . d. Eénmanteligen (bij welke geen kelk en bloem¬ kroon , maar een bloemdek voorkomt) . « B . E énlobbig en (d. z. planten met éene zaadlob). » II . Bedekt bloedende planten of dezulken, bij welke geene gewone meeldraden en stampers , maar geheel anders ingerigte en mikroskopisch kleine voortplantingswerktuigen voorkomen (Cryptogamen). »

62- - 80 81—95. 96—113.

114—122.

Reeds vroeger deelden wij mede, en wij herhalen het te dezer plaatse , dat de groote plantengroepen of familiën van het natuurlijke stelsel kleinere groepen of zoogenaamde geslachten omvatten , welke, volgens de oorspronkelijke opvatting van Linnaeus

, hoofdzakelijk

van

elkander

afwijken

in

de struktuur

hunner bloemen of van eenig daartoe behoorend onderdeel , zoo als de vrucht , het zaad , enz. ; thans voegen wij er bij , dat de geslachten zelven ook weer "worden onderverdeeld , en dat wel in zoogenoemde soorten , wier onderscheidende kenmerken minder aan de bloemen of voortplantingswerktuigen , dan wel aan de stengel- , steun- of schutbladen (d. z. vegetatieve or¬ ganen) , de vertakking , de bloeiwijze, enz. , zijn ontleend , zoodat wij , den omgekeerden weg volgende van vroeger , zou¬ den kunnen zeggen , dat een geslacht eene verzameling is van soorten , en eene familie eene verzameling van geslachten. Ten einde nu het verband tusschen deze drie groepen van planten beter te doen uitkomen , wenschen wij het hierboven medege¬ deelde door een voorbeeld op te helderen , en wel een voor¬ beeld , ontleend aan de familie der Lipbloemige planten . Deze familie onderscheidt zich van andere plantengroepen , die , even als zij , tot de afdeeling der tweelobbige kroonbloemige gewassen behooren, door een meest vierkanten stengel ; tegenovergestelde , veelal onverdeelde , bladen zonder steunblaadjes ; volmaakte symmetrieke bloemen , die tot bijscliermen en verder tot kransen of aren vereenigd zijn ; een éénbladigen, overblijvenden , regelmatigen of symmetrieken , 5-tandigen en

VOORAFGAANDE

BESCHOUWINGEN

.

219

dikwerf 2-lippigen kelk ; eene éénbladige , op den bloembodem ingeplante , symmetrieke en veelal tweelippige bloemkroon ; vier tweemagtige meeldraden ; een 2-hokkigen , 4-lobbigen eijerstok , uit welks midden een enkelvoudige stijl oprijst , die veelal in twee stempels eindigt ; eene vrucht , die uit 4 nootjes bestaat , welke in den bodem des kelks verscholen liggen ; en zaden , die een gering vleezig kiemwit herbergen . Nu echter omvat deze familie of op zich zelve staande grootere groep vele kleinere , welke wel is waar de hier boven opgegevene kenmerken allen in zich vereenigen , maar toch ook in ondergeschikte eigenschappen genoegzaam van elkander af¬ wijken , om eene onderlinge splitsing of scheiding te wettigen. Zoo bestaan er b. v. lipbloemige planten , wier bloemkroon niet grijnzend is , -wier helmknoppen met spleten openspringen en wier kelkbuis niet door haren gesloten is ; anderen , bij welke dezelfde kenmerken ook aanwezig zijn , doch twee der vier helm¬ knoppen geen stuifmeel voortbrengen ; nog anderen , bij welke de bloemkroon wel degelijk grijnzeud is en vier vruchtbare meeldraden draagt , wier helmknoppen met kleppen openspringen , en weder anderen , bij welke nevens de grijnzende bloemkroon twee vruchtbare en twee onvruchtbare meeldraden -worden aan¬ getroffen , enz. Het kan nu niemand verwonderen , dat men deze kleinere groepen , ter onderscheiding van elkander en van anderen , ook ieder een eigen naam , een zoogenoemden ge¬ slachtsnaam , gegeven en b. v. de eerste der hierboven opgesomde groepen Munt , de tweede Wolfspoot, de derde lïennep netel en de vierde Salie geheeten heeft ; en ziedaar dan hoe de geslachten in de wereld gekomen zijn en hunne betrekking tot de familiën verklaard , van welke zij als onderdeelen kun¬ nen beschouwd worden , die , hoe ook in het algemeen met elkander overeenkomende, en sommige kardinale eigenschappen met elkander deelende, echter in ondergeschikte kenmerken zoodanig van elkander afwijken, dat zij noodzakelijk tot be¬ knoptere rubrieken moesten worden zaamgevat.

220

DE FLOEA

VAN

NEDERLAND

.

En wat nu de soorten betreft , die als onderdeelen der ge¬ slachten beschouwd kunnen worden , ook deze deden zich als van zelf aan den naauwlettenden natuuronderzoeker op ; want stellen wij ons eens voor , dat wij al die planten in eene be¬ perkte ruimte vóór ons zagen , welke bij ons in het wild groeijen , en, afgaande op de hier bovengenoemde kenmerken , tot het geslacht Hennepnetel zouden moeten gebragt worden , dan zouden wij al zeer spoedig ontwaren , dat sommige daarvan zachtharige , onder de knoopen niet gezwollene, stengels en lancetvormige ; anderen zachtharige , onder de knoopen niet gezwollene stengels en eironde bladen droegen , terwijl weder anderen stijfharige , onder de knoopen gezwollene, stengels en bloemkroonen zouden doen zien , wier buis niet langer was dan de kelk , en eindelijk nog anderen aan ’t bezit van een stijfharigen , onder de knoopen gezwollen, stengel dat van eene bloemkroon zouden paren , wier buis den kelk tweemaal in lengte overtrof. Een dusdanig verschil in eigenschappen niet onopgemerkt kunnende blijven , gaf dan ook aanleiding , dat men de geslachten , waar zulks noodzakelijk en doenlijk was , in nieuwe , nog beperktere , groepen splitste , en deze , welke men als soorten leerde onderscheiden , ieder weer een nieuwen naam verleende , maar een zoodanigen , die den geslachtsnaam onaangeroerd liet en daaraan meestal slechts als bij voegelijk naamwoord werd toegevoegd. En van daar dan de uitdrukkingen van smalbladige Hennepnetel , lichtgele Hennepnetel , gemeene Hennepnetel en bonte Hennepnetel , welke op de vier soorten van dit geslacht ter onderlinge onderscheiding werden toege¬ past , even zoo als men in de zamenleving gewoon is de leden van een en hetzelfde geslacht met verschillende voornamen te bestempelen. Noemden wij vroeger eene familie eene verzameling van geslach¬ ten , en een geslacht eene verzameling van soorten , thans kun¬ nen wij daarbij voegen , dat eene soort eene verzameling is van individuus , maar van individuus , die zooveel op elkander ge-

VOORAFGAANDE

BESCHOUWINGEN

.

221

lijken , dat men gereedelijk zoude kunnen aannemen , dat zij van de zaadkorrels van ééne en dezelfde moederplant afkomstig waren. Gaan wij b. v. een aardappel- of koornveld voorbij , dan zien wij eene tallooze menigte planten , die zoovele eigen¬ schappen met elkander gemeen hebben , dat zelfs een oninge¬ wijde er niet aan twijfelt of het zijn slechts herhalingen van één en denzelfden grondvorm , en het is dan ook om deze opvallende gelijkenis , die zich in alle onderdeden of organen openbaart , dat de stelselkundigen , niettegenstaande het hun volstrekt niet bekend en daarenboven zelfs niet waarschijnlijk is , dat de bedoelde planten van ééne en dezelfde moederplant afstammen , haar toch allen tot ééne soort vereenigen , dat wii zeggen , met denzelfden naam bestempelen , en slechts één nummer geven in den grooten katalogus van het plantenrijk . Het spreekt van zelf, dat een geoefend waarnemer , ook bij de in ’twild groeijende planten , spoedig genoeg ontdekt of hij met individuus van dezelfde soort , of met verschillende soorten van één en hetzelfde of van verschillende geslachten te doen heeft ; en stellen wij ons nu voor , dat een dusdanig natuuronderzoeker alle door hem en anderen gedurende ïene reeks van jaren binnen zekere grenzen waargenomene soorten stelselmatig bij elkander voegt en naauwkeurig beschrijft , en deze beschrijvingen gepaard doet gaan van opmerkingen, welke op den bloeitijd , den levensduur , de groeiplaats , enz., dier soorten betrekking hebben , dan zal daardoor een werk geboren worden , ’twelk als eene afspiegeling van den plantengroei eener zekere streek beschouwd kan worden , en den naam van Flora , welke men daaraan gegeven heeft , ten volle verdient . Vóór wij overgaan tot de beschouwing van de wijze, waarop men de planten benoemd heeft , zij het ons vergund , nog een paar opmerkingen in ’t midden te brengen , die zich aan het hier boven verhandelde als van zelf aansluiten . Vooreerst heeft men de opmerking gemaakt, dat de individuus , welke tot ééne en dezelfde soort behooren, somwijlen, en dat wel ten gevolge

222

DE FLORA

VAN

NEDERLAND

.

van uitwendige oorzaken , zoo als gebrek of overmaat van voedsel, het blootgesteld zijn aan licht of schaduw , het groeijen op eene drooge of vochtige plaats , enz. , in ondergeschikte opzigten , zoo als b. v. in de kleur der bloemen, de houding , het harige kleed van stengel en bladen , enz., enz., van elk¬ ander afwijken, en vond men daarin aanleiding om, in sommige gevallen , nog eene onderverdeeling der soorten vast te stellen , waaraan men den naam van verscheidenheden gegeven heeft. Ter opheldering van een en ander , herinneren wij o. a. daar¬ aan , dat men op één en ’t zelfde aardappelveld planten met witte en met paarse bloemen aantreft ; dat de peen , die in ’t wild groeit, een stokkerigen , de gekweekte daarentegen een vleezigen wortel heeft ; dat verschillende onzer boomen en sier¬ planten onder sommige omstandigheden .bonte bladen vóórt¬ brengen ; dat enkele gewassen, die gewoonlijk regt uitstaande takken dragen , zoo als de Esch , de Beuk , enz., nu en dan aan hangende takken ’t aanzijn geven en dien ten gevolge treurplanten genoemd worden , enz. Welnu , in al die gevallen spreekt men van verscheidenheden , willende men bij ’t gebrui¬ ken van dit woord alleen te kennen geven, dat de kenmerken, waardoor een zeker individu van andere individuus , die daar¬ mede ten naauwste verwant zijn , afwijkt , zeer voorbijgaande of onstandvastig zijn , en , door allerhande kunstmiddelen , of voortgebragt , of onderdrukt kunnen worden. Men ontwaart dan ook , dat de vreemde eigenschappen van deze of gene ver¬ scheidenheid , bij volgende uitzaaijingen niet zelden weder ver¬ loren gaau , en van daar dan ook , dat men , in twijfelachtige gevallen , door het nemen van uitzaaijingsproeven doorgaans tot uitkomsten geraakt , die inet zekerheid aangeven of men met eene ware soort of met eene verscheidenheid te doen heeft. Eene tweede opmerking is deze, dat er onder de familiën van het plantenrijk enkelen zijn , die , zelfs door oningewijden, gemakkelijk en spoedig herkend worden , vooral indien zij haar slechts éénmaal met aandacht beschouwd hebben , en die

VOORAFGAANDE

BESCHOUWINGEN

.

223

daarom den naam van natuurlijk ten volle verdienen . Hiertoe behooren o. a. de Grassen , Lipbloemige , Schermdragende , Kruisbloemige , Zaamgesteldbloemige of Hoofdjesdragende ge¬ wassen, enz. Wij zullen later zien , dat de kenmerken van vele der overige familiën , voor zoo verre die in ons vaderland in ’twild vertegenwoordigd zijn , met een weinig oefening , ook spoedig genoeg in ’t geheugen geprent kunnen worden en zoo wenschen wij dan reeds te dezer plaatse bij onze lezers de overtuiging te vestigen , dat men met een weinigje vasten wil en een niet te spoedig verflaauwenden ijver , zich met de plan¬ ten onzer flora, althans wat hare hoofdtypen betreft , binnen een betrekkelijk korten tijd genoegzaam vertrouwd kan maken. Wat nu de namen betreft , waarmede de gewassen worden aangeduid , deze zijn in de wetenschappelijke wereld steeds aan de Latijnsche taal ontleend en bestaan in den regel uit twee woorden, waarvan het eerste of zelfstandige naamwoord het geslacht , en het tweede, dat doorgaans een bij voegelijk naam¬ woord is , de soort aanduidt ; eene wijze van benoemen, die dit voordeel heeft, dat men , de namen van eenige planten hoorende uitspreken , terstond weet, welke bij elkander en tot één en ’t zelfde geslacht , en welke niet in elkanders nabuur¬ schap behooren. Zoo iets is met de plantennamen , aan levende talen ontleend en veelal uit een enkel woord bestaande , het geval geenszins , zoodat wij de verwantschap, welke er tusschen een Appel en een Peer , of tusschen een Pruim , een Kers en een Abrikoos wordt waargenomen , uit onze Ncderlandsche namen volstrekt niet kunnen opmaken , terwijl zulks wel het geval is met de Latijnsche , zoo als de woorden Pyrus Malus en Pyrus communis voor eerst- , en Primus domestica, Prunus Cerasus en Prunus armeniaca voor laatstgenoemden kunnen bewijzen. Bedenken wij hierbij , dat er onder de wilde planten van Nederland velen voorkomen , die door ’t algemeen niet werden opgemerkt , en ten gevolge daarvan ook met geen af¬ zonderlijken naam werden bestempeld , dan zal het , hopen wij,

224

DE FLORA

VAN

NEDERLAND

.

geene verwondering wekken , dat wij later , in onze systema¬ tische optelling , veelal van Latijnsche namen gebruik zullen maken , nogthans onder dien verstande , dat wij ook de Neder landsche zullen vermelden , of, waar deze niet bestaan , eene vertaling der Latijnsche zullen ontwierpen. Wij kunnen niet nalaten te vermelden , dat het ook weder Linnaeus

, de

groote

natuuronderzoeker

, was , die

het

eerst

de regels vaststelde , welke men voortaan bij het benoemen van planten zoude behooren in acht te nemen. Yódr hem toch was de geheele nomenklatuur van het plantenrijk een ware chaos en had men een onberispelijk geheugen noodig om ook slechts de namen van een zeer beperkt aantal gewassen te onthouden. Moge zulks ook vreemd schijnen , toch zal men van de waar¬ heid onzer bewering overtuigd wezen , wanneer wij mededeelen, dat men de planten vroeger , ook in de wetenschap , met triviale d. i. in het dagelijksch leven gebruikelijke namen bestempelde, en daaraan korte beschrijvingen toevoegde, welke op de eigen¬ schappen van het eene of andere orgaan betrekking hadden. Zoo heette de groote Weegbree (Plantago major) -. Weegbree met eironde bladen ; 1) de ruige Weegbree (Plantago media) -. Weegbree met eirond-lancetvormige , zachtharige bladen ; de smalle Weegbree (Planiago lanceolata ) : Weegbree met lancet¬ vormige bladen en eene bijkans eironde aar ; de Hertshoorn {Plantago Coronopus) : Weegbree met lijnvormige vinspletige bladen ; eindelijk de Zee-Hertshoorn (jPlantago maritima ) -. Weegbree met elsvormige, van onder bolle , stijve bladen. Het lijdt geen twijfel , dat men dusdanige geheele volzinnen , waar¬ door de verschillende plantensoorten werden aangeduid , niet of zeer moeijelijk onthouden kon en bij het overschrijven of wijzigen daarvan , na de ontdekking van nieuwe soorten , onwillekeurig in dwalingen verviel , die niet zelden zich nog geruimen tijd 1) Het spreekt van zelf, dat wij hier eene vertaling geven van de Latijnsche volzinnen.

VOORAFGAANDE

BESCHOUWINGEN

225

.

later deden gevoelen. Aan deze verwarring nu , die hoe langs hoe grooter werd en het opgetrokken gebouw eenmaal dreigde te doen instorten , werd door Linnaeus paal en perk gesteld , en naar zijn voorbeeld ontvangt dan ook thans nog iedere plant twee namen , een geslachts- en een soortelijken naam , en wordt alle andere beschrijving achterwege gelaten , kunnende men deze laatste op den naam der plant , in het eene of andere werk vinden , waarin de eigenschappen der gewassen van deze of gene landstreek , van dit of dat werelddeel, of van onzen ganschen Aardbol worden opgesomd. Eene andere vraag is deze : op w7elke wijze werden en wor¬ den nog heden ten dage de (Latijnsche ) namen der planten ontworpen , en w'elke regels is men gewoon hierbij te volgen ? Bepalen wij ons , ter beantwoording dezer vraag , allereerst bij den eersten of geslachtsnaam , dan valt het hem , die in de doode talen niet geheel vreemdeling is , duidelijk in ’toog , dat deze in talrijke gevallen ontleend werd aan het eene of andere in ’t oog loopende kenmerk , terwijl men dan in ’t eene geval de Latijnsche , en in ’t andere de Grieksche taal raad¬ pleegde , om zulk een naam zamen te stellen. Als voorbeelden van een en ander noemen wij o. a. de geslachtsnamen Digitalis (Vingerhoedskruid ) , ontleend aan ’t Latijnsche woord digiius , dat vinger beteekent , en zinspelende op de bloemen , die den vorm hebben van een vingerhoed ; Sagittaria (Pijlkruid ) , ont¬ leend aan ’t Latijnsche woord sagitta , dat pijl beteekent , en zinspelende op de bladen , die in gedaante met pijlen over¬ eenkomen ; Ceratophyllum (Hoornblad ) , ontleend aan twree Grieksche woorden : héros (hoorn) en phullon (blad) , en zin¬ spelende op de stevigheid der bladen ; Lilhospermum (Steen¬ zaad) , ontleend aan twee andere Grieksche woorden : Uthos (steen) en sperma (zaad) , en zinspelende op de hardheid en het uiterlijk der zaadkorrels , enz. Behalve in ’t oog loopende kenmerken , werden echter in vele gevallen ook wrel minder beteekenende eigenschappen geraadpleegd om tot het zavnen15

226

DE FLORA

VAN

NEDERLAND .

stellen van plantennamen te dienen , tot welke eigenschappen wij o. a. de kleur der bloemen (naar welke b. v. het Sneeuw¬ klokje Galanthus , d. i. Melkbloem , geheeten werd) , de stand¬ plaats (naar welke sommige planten met den naam van Arenaria , d. i. Zandkruid , werden bestempeld) , het bevatten van een melkwit vocht (waaraan b. v. het geslacht laciuca , d. i. Melkplant , zijn naam te danken heeft) , enz., rekenen te belmoren. Ook namen van verdienstelijke mannen werden nu en dan , onder toevoeging van een Latijnschen uitgang , aan plantenge¬ slachten gegeven , en van daar dan ook dat men een&Lobelia , eene Kochia , eene Listera en anderen , ter nagedachtenis van de

l ’Obel

, Koch

, Lister

, enz ., ontworpen

, in

de naamlijsten

van de planten van ons vaderland en andere landen vindt op¬ genomen. Het lijdt geen twijfel dat het zamenstellen van plan¬ tennamen naar sterk sprekende eigenschappen de voorkeur boven alle andere wijzen van benoemen verdient , niet alleen omdat men daardoor het geheugen te hulp komt , maar ook omdat men het opsporen dier namen daar , waar zij onbekend zijn , op die wijze veel gemakkelijker maakt . Wat de soortelijke namen betreft , deze zijn , zoo als wij vroeger reeds mededeelden , veelal bij voegelijke naamwoorden, en worden , zoo mogelijk , eveneens aan deze of gene sprekende eigenschap der plant of van hare organen ontleend. Nu eens zijn het de vorm , de grootte , de kleur of het aantal der bladen ; dan eens de kleur of de rangschikking der bloemen ; dan weder de houding , de grootte der gansche plant , of ook wel hare standplaats of hare gelijkenis op andere gewassen, welke tot het ontwerpen van den soortelijken naam aanleiding gegeven hebben , terwijl ook hier in niet weinige gevallen de namen van beroemde mannen aan hetzelfde doel werden dienstbaar gemaakt. En van daar dan, dat wij lezen van eene Tilia grandifolia en parvifolia (groot- en kleinbladige Linde ) , eene Mentha rotnndifolia (rondbladige Munt ) , eene Populns alba (witte Populier ) , eene Npnphaea alba en lutea (witte en gele Waterlelie ) , een

VOORAFGAANDE

BESCHOUWINGEN

.

227

Butomus umhellatus (schermdragende Zwanebloem), Viola sylvatica (bosch-Viooltje) , een Carex Oederi en Schréberi (Oeder’s en Schreber’s Cypergras) enz., enz. , allen namen , waarvan wij den oorsprong , na het hier boven aangevoerde , gemakkelijker kunnen begrijpen. Vraagt men wie de tot nog toe op onzen Aardbol gevondene planten doopte, d. i. met een naam begiftigde , dan antwoorden wij : die kruidkundigen uit de verschillende landen en werelddeelen , welke haar vroeger of later aan een naauwkeurig on¬ derzoek onderwierpen en beschreven of afbeeldden. Talrijke plantennamen zijn van Linnaeus afkomstig , hetgeen ons niet kan verwonderen , wanneer wij bedenken , dat hij niet alleen de grootste kruidkundige was zijner eeuw, maar tevens de thans nog gebruikelijke nomenklatuur invoerde en de meeste gewassen, die in zijn tijd bekend waren , aan een grondig on¬ derzoek onderwierp ; doch ook na hem werden ontelbare namen ontworpen , en dit duurt nog steeds voort en zal blijven voort¬ duren , zoolang er nieuwe schatten uit het plantenrijk van heinde en verre worden aangevoerd en er nog een plekje gronds bestaat , dat voor den natuuronderzoeker ontoegankelijk bleef. Wat de Nederlandsche namen der planten betreft , deze zijn op geene wetenschappelijke leest geschoeid , maar in den waren zin des woords triviaal , d. w. z. door het algemeen uitgedacht en langzamerhand in de zamenleving ingevoerd. Ook zijn zij veelal niet van dien aard , dat wij daaruit de verwantschap kunnen opmaken , welke dikwerf tusschen twee of meer ge¬ wassen bestaat , en dat wel om de eenvoudige reden , dat het algemeen geene soorten en geslachten onderscheidde en iedere plant derhalve met een op zich zelven staanden naam werd aan¬ geduid . Voegt men hier nu bij , dat vele der in ’t wild groeijende planten in ’t geheel geen naam ontvingen , en dat voor eene en dezelfde plant somwijlen even vele namen bestaan als ons land provinciën telt , dan kan men wel nagaan , dat men bij eene , zij het ook populaire , bewerking van de flora van ons 15*

228

DE FLORA

VAN

NEDERLAND

.

vaderland , de Latijnsche plantennamen niet missen kan , hoe¬ wel men hen , zoo noodig , in onze moedertaal kan vertolken. En thans rust op ons nog de pligt , om de noodzakelijkheid aan te toonen van eene rangschikking der gewassen van onzen Aardbol , en de belangrijkheid te doen uitkomen van de kennis der planten van een zeker grondgebied , vooral wanneer dat grondgebied tevens ons vaderland is. Wat het eerste punt be¬ treft , dit zouden wij gerust onaangeroerd durven laten , over¬ tuigd als wij zijn dat onze lezers daaromtrent geene nadere inlichtingen behoeven , ware het niet , dat wij nog een enkel punt wenschten aan te roeren , dat niet van belang is ont¬ bloot. Dit punt betreft het aantal , der op dit oogenblik be¬ kende gewassen , ’twelk (althans door Lindi .ey [zie zijn “The vegetable Kingdom ” 1853 ] ) op ongeveer 100,000 geschat wordtInderdaad , denken wij ons deze gansche massa eens ongeor¬ dend in eenig werk beschreven , welk een chaos zou zulks opleveren en hoe weinig nut zoude daaruit voor de wetenschap voortvloeijen ? Hoe zoude men, bij het aantreflen van eenig voor den vinder vreemd gewas, kunnen weten , of dit reeds door een ander ontdekt en beschreven was ? Hoeveel kostbaren tijd zou er verloren gaan , wanneer men telken reize de be¬ schrijvingen van al die planten met de gevondene moest ver¬ gelijken , om tot eene voldoende uitkomst te geraken ? Hoe dikwerf zou daarbij de gelegenheid niet open staan , om zich in 'teen of ander opzigt te vergissen , en hoe geestdoodend zou zulk een arbeid wezen, die ons , na dagen oponthoud , nog dikwerf in twijfel liet aangaande de juistheid van ons onderzoek ? Gelukkig dat al deze bezwaren reeds door onze voorouders werden ingezien ; dat zij reeds begrepen dat hunne pogingen om het veld der wetenschap te ontginnen alleen dan eene blijvende waarde konden opleveren, wanneer zij met orde te werk gingen , en dat zij , reeds toen er nog slechts eenige honderden planten bekend waren , eene zekere rangschikking , hoe onvolkomen ook , ontwierpen , en alles wat hun bekend

VOORAFGAANDE BESCHOUWINGEN .

229

was of later nog op het gebied der kruidkunde ontdekt werd, stelselmatig beschreven. Hierdoor alleen ging , hetgeen zij voor¬ de wetenschap deden , niet verloren , en lieten zij bouwstoffen na , die voor later komenden nog immer veel bruikbaars op¬ leverden. Wij hebben in de vorige bladzijden gezien , hoe , met den vooruitgang der wetenschap, ook van tijd tot tijd de wijze van rangschikken der gewassen veranderde en hoe men , nadat het sexuele stelsel van Linnaeus ongeveer eene halve eeuw zich staande gehouden , en als onverbeterlijk gegolden had , eindelijk leerde inzien , dat eene rangschikking volgens een natuurlijk stelsel , d. i. een zoodanig , waarin op de eigen¬ schappen van alle en niet van een enkel of eenige weinige organen gelet , en de waarde dier eigenschappen naauwkeurig wordt gewogen, veel betere uitkomsten beloofde. Het zoude overtollig kunnen geheeten worden, nog eenmaal op die nieuwste en thans algemeen gebruikelijke wijze van ordenen terug te komen , en wij wenschen dan ook slechts met een enkel woord te herinneren , dat reeds Linnaeus een voorgevoel van ’t be¬ staan van natuurlijke plantengroepen had en enkelen daarvan leerde onderscheiden , doch dat eerst in later tijd een tal van kruidkundigen , waaronder het genoeg zij een A. L . de Jussieu ( 1789), een A. P . de Candolle (1813 ) , een Baiiti .ing (1830), een Lindeey (1833 ) , een Endeicher (1836— 1840 ) te noe¬ men , de eene met gelukkiger , de andere met minder gelukkig gevolg , eigenlijk gezegde natuurlijke stelsels ontwierpen , hoe¬ wel het niet gezegd kan worden , dat onder al die stelsels ook slechts een enkel als volmaakt te beschouwen is. En dit kan ons ook niet verwonderen , wanneer wij in het oog houden, dat er nog een aanzienlijk aantal planten te ontdekken over¬ blijven , en dat er , zoo lang dit het geval is , te veel schakels ontbreken , dan dat men nu reeds een gesloten keten zoude kunnen verwachten. En wat nu de belangrijkheid betreft van

de

kennis der planten ,

230

DE

FLORA

VAN

NEDERLAND

.

welke in ons eigen vaderland voorkomen , deze ligt , dunkt ons , genoeg voor de hand , dan dat wij haar inet een langen omhaal van woorden zouden behoeven te betoogen. Niet alleen toch , dat eene naauwere kennismaking met al wat ons in de natuur omringt , en dus ook met de gewassen onzer naaste omge¬ ving , ons verstand opklaart , ons hart veredelt , onzen blik een ruimer verschiet opent , en ons het verband tusschen al het gescha¬ pene beter leert inzien ; neen ! wij worden daardoor ook binnen¬ geleid in eene wereld van schepselen, die onze belangstelling ook daarom verdienen , wijl wij daaraan honderden voortbreng¬ selen ontleenen , die óf als voedsel voor mensch en vee, óf als brandstof , óf in eenig ander opzigt onmisbaar genoemd kunnen worden , en waarvan velen in de zamenleving in ’t ge¬ heel geene onbelangrijke rol spelen. Wil men voorbeelden , welnu , wij noemen slechts het gras en de klaver onzer weilan¬ den ; de heide , waarmede de schapen zich voeden en die tot bezems verwerkt wordt ; de turf en het telhout , beiden als brandstof onmisbaar ; het moederkoorn , den varenwortel , de kamille , den lindebloesem, den kalmuswortel , den smeerwortel , den klitwortel , de malvebladen en anderen , als geneesmiddelen gansch niet te verwerpen ; de biezen en teenen , dienstig tot het vervaardigen van mat- en mandwerk ; het varen en zeegras , waarmede ma¬ trassen en kussens worden opgevuld ; de zeekraal en veldsla , die door den mensch worden genuttigd ; de helm , die ’t ver¬ stuiven onzer duinen moet voorkomen, enz. , enz. Waarlijk , alleen met het oog op het dadelijke nut , ’twelk vele onzer inlandsche gewassen ons opleveren , zoude eene nadere kennis¬ making daarmede reeds kunnen verdedigd worden. Maar er is meer. Eeeds de Ouden noemden de kruidkunde eene scientia amdbilië , d. i. eene beminnelijke wetenschap , en , aarzelen wij niet , dien naam wél verdiend te noemen , wij leggen daarbij tevens de verklaring af, dat het niet noodig is in de oorspron¬ kelijke wouden van Azië of Amerika rond te dooien ; bergen te beklimmen of in ravijnen af te dalen ; in één woord veraf-

VOORAFGAANDE

BESCHOUWINGEN

.

231

gelegene streken te bezoeken , om zich van de waarheid der boven bedoelde uitspraak te verzekeren. De flora van ons vaderland , moge zij ook al niet met die van andere landen kunnen wedijveren, is rijk en belangrijk genoeg om hem , die zich harer aantrekt , wederkeerig te binden , en , ware het ook alleen gedurende de uren van verpozing van dagelijksche en ernstige bezigheden , eene bron van waar genot te openen , die nimmer ophoudt te vloeijen. Ook uit dit oogpunt wenschten wij eene kennismaking met de planten onzer naaste omgeving aan te bevelen, en wij doen zulks met te meer vrijmoedigheid omdat daartoe geene belangrijke geldelijke opofferingen vereischt worden , de uitgebreide werkplaats der natuur voor een ieder open staat , en men bijna geene plek kan aanwijzen waar het plantenrijk niet door deze of gene vormen is ver¬ tegenwoordigd. En thans achten wij onze lezers genoegzaam ingelicht , oin hen op ’t gebied onzer flora rond te leiden en op eenige be¬ langstelling van hunne zijde te durven hopen. Wij zullen onze aandacht daarbij het allereerst bij de hoogcre gewassen bepa¬ len en deze groep voor groep nagaan in dezelfde volgorde als waarin zij in den Prodromus Florae Batavae werden opgesomd (zie bl. 215 ). Over de wijze, waarop wij zulks wenschen te doen , achten wij het onnoodig verder uit te wijden , daar men door het inzien der volgende bladzijden onze bedoelingen beter dan door eene omschrijving zal kunnen leeren kennen . Alleenlijk zij het ons vergund daaraan te herinneren , dat men de beteekenis van al zulke termen , welke als kunsttermen minder begrijpelijk mogten wezen, in de “Inleiding ” nader zal vinden aangegeven.

232

DE FLORA

VAN NEDERLAND

BESCHRIJVEND

.

GEDEELTE .

Gelijk reeds vroeger door ons werd medegedeeld , zullen wij allereerst die gewassen onzer flora af handelen , welke als hooger bewerktuigd beschouwd, en , omdat hunne bloemen duidelijk te onderscheiden voortplantingswerktuigen , d. z. meeldraden en stampers , bevatten , in Hopenbaar bloeijende (Phanerogamen) geheeten worden. Eerst later zullen wij de lager bewerktuigde planten van ons vaderland of de zoogenoemde Crjptogamen , d. z. de bedekt bloeijenden , aan een nader onderzoek onder¬ werpen. Hier zij het alleen herinnerd , dat deze laatsten , welke geene eigenlijk gezegde bloemen en dus ook geene meeldraden of stampers voortbrengen , de Paardestaarten , Marsiliaceeën , Wolfsklaauwen , Varens , Bladmossen , Levermossen , Korstmos¬ sen , Champignons of Paddestoelen en Wieren omvatten. Bloemen uit een. of meer meeldraden, één of meer stampers , of één of meer meeldraden en stam¬

pers , en daarenboven in den regel uit één of meer bloembekleedselen bestaande. Zaadkorrels van eene kiem voorzien .

I . In V openbaar bloedende planten of Phanerogamen .

Bloemen (in den gewonen zin des woords) niet aanwezig. In plaats van meeldraden en stampers vindt men mikroskopisch kleine werktuigjes , die, in hoevele opzigten ook van eerstgenoemde or¬ ganen verschillende, echter in verrigting daarmede schijnen overeen te komen. Zaadkorrels zonder kiem. II . Bedekt bloeijende planten of Cryptogamen.

PHANE ROG AMEN .

233

I. IN ’t OPENBAAR BLOEUENDE PJiANTEN OE PIIANEROGAMEN .

liet voornaamste kenmerk van deze afdeeling van liet plan¬ tenrijk is , zoo als wij zoo even zagen , gelegen in liet bezit van duidelijke voortplantingswerktuigen (meeldraden en stam¬ pers) , wier zamenwerkiug onmisbaar is tot het vóórtbren¬ gen van kiembare zaden. 1) Die zaden bevatten daarenboven , zoodra zij tot rijpheid gekomen zijn , eene kiem , d. i. eene plant in miniatuur (zie de Inleiding bl. 1 en volgenden) , maar eene zoodanige , die voorzien is van één of meer blad¬ achtige organen , welke als voorraadschuren van voedsel kunnen gelden , en , zoowel gedurende als nog eenigen tijd na de ont¬ kieming , het jonge plantje datgene toevoegen , wat het tot hare eerste ontwikkeling noodig heeft , en wat haar door den wortel nog niet of slechts in geringe mate kan worden toe¬ gevoerd. Reeds vroeger deelden wij mede , dat de bedoelde bladachtige organen zaadlobben geheeten worden , en dat hun aantal één , twee of meer bedragen kan ; als ook , dat al die gewassen, wier zaadkorrels slechts ééne zaadlob bevatten één- , en alle overigen , bij wrelke twee of meer dier werktuigen voor¬ komen , tweelobbig genoemd worden. Wij komen thans op deze onderscheiding terug , omdat men de in ’t openbaar bloeijende planten allereerst in deze twee afdeelingen gesplitst heeft , en voegen daar de opmerking bij , dat de tweelobbbigen , als hooger bewerktuigd dan de éénlobbigen, ook vóór deze laatsten door i) Wij willen ’t bestaan eener Rarthenogenesis in het plantenrijk , d. i . de mogelijkheid van ’t ontstaan van kiembare zaden zonder zamenwerking der voort¬ plantingswerktuigen , voor ’toogenblik daarlaten , aangezien de daaromtrent ge nomene proeven en bekend gemaakte feiten nog eene nadere bevestiging behoeven . (Zie o. a. Regel in de botanische Zeitung 1858 . p. 305 ) .

234

DE FLORA VAN NEDERLAND.

ons dienen afgehandeld te worden. Behalve door het aantal zaadlobben, onderscheiden zich de tweelobbige planten ook nog van de éénlobbigen door den vorm harer bladen en de zamenstelling harer bloemen. Eerstgenoemde organen zijn bij de tweelobbige gewassen veelal meer ineengedrongen, d. i. ongeveer van dezelfde lengte en breedte , of eenige weinige malen langer dan breed , terwijl zij bij de eénlobbigen veelal lintvormig zijn en hunne lengte aldaar de breedte herhaaldelijk overtreft ; en wat de bloemen aangaat , deze bestaan bij eerstgenoemde afdeeling , behalve uit één of meer meeldraden en stampers , in den regel uit een kelk en eene bloemkroon , waarin ’t getal 5 , en bij laatstgenoemde uit een bloemdek , waarin ’t getal 3 vertegenwoordigd is. Twee zaadlobben. Bladen even lang als breed of eenige weinige malen langer dan breed. Bloembekleedselenveelal bestaande nit een kelk en eene bloemkroon, waarin zeer dikwijls de vijftallige typus wordt waargenomen . Tweelobbige planten . Eene zaadlob. Bladen vele malen langer dan breed en daar¬ door lintvormig. Bloembekleedselendoorgaans alleen uit een bloemdek bestaande, waarin de drietallige typus vertegen¬ woordigd is. Eénlobbige planten .

Klasse

I . Tweelobbige

Planten .

Deze afdeeling van het plantenrijk is haar naam verschul¬ digd aan het aanwezig zijn van twee zaadlobben in de kiem , doch kan , ook al staan ons geene rijpe zaadkorrels ter be¬ schikking , toch herkend worden aan eenige andere eigenschap¬ pen , die wij hier zoo kort mogelijk willen zamenvatten. Vooreerst dan bezitten zij meestal een penwortel , een ver¬ takten stengel of stam , en bladen , wier lengte en breedte niet zoo aanmerkelijk verschillen , dat daaruit de gedaante van een lint voortspruit , en die daarenboven, vooral aan hunne onderste oppervlakte , een digter of minder digt net van aderen ver-

TWEELOBBIGE planten

.

235

toonen. liet men op de bloemen der tweelobbige gewassen , dan blijkt het , dat ook deze eenige merkwaardige eigenschappen in zich vereenigen. Immers vinden wij hier meestentijds twee kransen van bloembekleedselen, een kelk en eene bloemkroon, en , hetzij deze uit vrije onderdeelen of wel uit een enkel stuk bestaan , dat meer of minder diepe insnijdingen doet zien , veelal het getal 5 of een veelvoud daarvan in die kransen vertegenwoordigd. Voegen wij hier nu nog bij , dat men bij de tweelobbige gewassen, en wel in de eerste plaats bij dezulken, die langer dan een jaar leven , een stengel of stam aantreft , die uit twee scherp begrensde onderdeelen bestaat , de schors namelijk en het hout , en dat dit laatste een vast ligchaam vormt , w’aarin geene verspreide en op zich zelven staande zamenstellende deelen (vaatbundels) worden waargenomen ; en verder dat de bladen dier gewassen, na hun levensloop geëin¬ digd te hebben , doorgaans afvallen en niet aan den stengel of stam bevestigd blijven (om daaraan te verdorren of in ont¬ binding over te gaan), dan komt het ons voor , dat wij gegevens genoeg bezitten , om eene tweelobbige plant zonder moeite van eene éénlobbige te onderscheiden. Wij willen hiermede niet gezegd hebben , dat al de genoemde eigenschappen steeds bij iedere tweelobbige plant zullen worden weergevonden ; dit zij verre. Maar het is toch ook niet te ontkennen , dat eenige daarvan meestal met en bij elkander voorkomen , en, ook al worden zij door de overige kenmerken niet vergezeld, toch in de meeste gevallen sprekend genoeg zijn om ons de ware plaats van het gewas, ’t welk wij vóór ons hebben , te doen bepalen. Bij de Kegeldragende gewassen bevat de kiem in plaats van 2 , dikwerf meer zaadlobben , doch men heeft hierin geene aan¬ leiding gevonden om hen tot eene afzonderlijke klasse te ver¬ heffen. Naar het voorbeeld van de Candolle , verdeelen wij de groote afdeeling der tw'eelobbige gewassen in vier onderklassen,

236

DE i ' LORA

VAN

NEDERLAND

.

waaraan wij den naam van Bodembloemigen, Kelkbloemigen, Kroonbloemigen en Eénmanteligen wenschen te geven. Bij de eerste drie genoemde onderklassen vinden wij doorgaans twee van elkander verschillende kransen van bloembekleedselen, der¬ halve een kelk en eene bloemkroon , doch bij de laatste slechts één enkelen (een bloemdek) , of geen. Deze vierde onderklasse is door de bedoelde eigenschap, het bezit namelijk van een bloemdek (een kenmerk , dat eigenlijk aan de éénlobbige ge¬ wassen toebehoort , doch dat hier vergezeld gaat van eenige andere eigenschappen, die uitsluitend bij de tweelobbige plan¬ ten worden aangetroflen) , of door de afwezigheid van ieder bloembekleedsel, genoegzaam gekenmerkt . Doch ook de onder¬ scheiding der drie overige onderklassen levert in de meeste gevallen geene ernstige bezwaren op. Want terwijl de meel¬ draden bij de Bodembloemigen op den bloembodem, en bij de Kelkbloemigen op den kelk zijn ingeplant , ontspringen zij bij de Kroonbloemigen (althans schijnbaar) uit de bloemkroon. Naar aanleiding van een en ander verkrijgen wij derhalve voor de vier bedoelde onderklassen het volgende schema : ingeplant. Meeldraden op den kelk inge¬ plant . Meeldraden op den Meeldraden op de bloemkroon ingeplanfc. Een (meest) kelkachtig bloemdek of hoegenaamd geen bloembekleedsel.

!

1. Bodembloemigen.

bloembode 2. Kelkbloemigen.

3. Kroonbloemigen. 4. Eénmanteligen .

Gaan wij thans over tot de beschouwing dier gewassen onzer flora, welke tot ieder der hier genoemde onderklassen behooren •

BODEMBLOEMIGEN

237

.

Onderklasse I . B oclemiloemig

en .

Zoo als reeds gezegd is , bestaat het voornaamste kenmerk dezer klasse daarin , dat de meeldraden hier op den bloem¬ bodem zijn ingeplant . Zulks is insgelijks het geval met de bloembladen, die tevens veelal vrij zijn , dat is noch onderling noch met den kelk eene innige vereeniging hebben aangegaan. De eijerstok of eijerstokken zijn boven den kelk gezeten en komen dus in het midden der bloemen voor. Deze klasse wordt volgens den Prodromus Plorae Batavae in ons vaderland door 25 familiën vertegenwoordigd , namelijk de Ranonkel - en Berberisachtigen , de Plompen of Waterlelies , de Papaver- en Duivekervelachtigen , de Kruisblocmigen , de Cistusachtigen , de Yioolachtigen , de Resedaachtigen , de Zonnedauwachtigen , de Kruisbloemachtigen , de Prankeniaiichtigen , de Silene- en Muurachtigen , de Elatineachtigen , de Vlasacht-igen , de Malveachtigen , de Lindeachtigen , de Hertshooi - en de Eschdoornachtigen , de Paardekastanjes , de Wijnstokachti gen , de Ooijevaarsbekken , de Balsemienachtigen en de Klaverzuringachtigen ; — waarvan er echter 3 , de Prankeniaiichtigen , de Paardekastanjes en de familie der Wijnstokken , niet als inlandsch beschouwd kunnen worden , daar de soorten , welke wij daarvan bij ons te lande aantreden , óf slechts bij toeval hier aanlandden , óf alleen in gekweekten toestand voorkomen. Deze 25 familiën , waarvan de eene belangrijker is dan de andere , doch die in ons vaderland te zamen door 230 a 240 soorten vertegenwoordigd worden , willen wij thans ieder af¬ zonderlijk bespreken. A. Geene steunbladen. a . Iedere bloem bevat slechts één eijerstok. a . Meeldraden viermagtig . p. » niet viermagtig . f Meer dan 10 meeldraden. * Meeldraden vrij.

Kruisbloemigen.

238

DE FLORA

VAN

NEDERLAND

.

1. Twee kelkbladen. Vier bloembla¬ den. Landplanten . Papaverachtigen. 2. Vier of vijf kelkbladen. Talrijke bloembladen. Waterplanten . Waterlelies of Plompen. ** Meeldraden tot 2 of meer bundels vereenigd. Hertsbooiachtigen. ff Tien of minder dan 10 meeldraden. * Meeldraden vrij. « . Bloemen regelmatig. 1. Kelk 4—-9-deelig. Meeldraden veelal 8 in aantal. Vrucht : eene 2-vlengelige splitvrucht . Bloempjes onoogelijk, groen . . Eschdoornachtigen. 2. Kelk 3—5-deelig of spletig. Meeldraden 3—8 in aantal. Vrucht : eene doosvrucht. Kleine plantjes, die langs beken en meren en op overstroomde plaatsen groeijen. Elatineachtigen. 3. Kelk 5-bladig. Meeldraden veelal 10 in aantal. Vrucht : eene doosvrucht , die aan haar top met tanden openspringt . Muurachtigen. 4. Kelk 5-bladig. Meeldraden 5 in aantal. Vrucht : eene 1—3-

hokkige doosvrucht. Bladen van lange sierlijke roode klierdragende haartjes voorzien . . . Zonnedauwachtigen. 5. Kelk buisvormig. Vrucht : eene 1—5-bokkige doosvrucht, zelden eene bes. Bloembladen en meeldraden meest op een stamperdrager ingeplant . Sileneachtigen. 6. Kelk buisvormig, geribd. Stam¬ perdrager afwezig. Vrucht : eene 1-hokkige doosvrucht . . . Frankeniaachtigen . Bloemen onregelmatig . Paardekasfanjes. ** Meeldraden met hunne helmknoppen of in meerdere of mindere mate met hnnne helmdraden vereenigd. a . Meeldraden met hunne helmknop¬ pen vereenigd. Balsemienachtigen.

BODEMBEOEïlIGEN

.

239

jS. Meeldraden min of meer met hunne helmdraden vereenigd. a. Bloemen regelmatig. 1. Meeldraden 10 in aantal. Klaverzuringachtigen. 2. Meeldraden 4 of 5 in aantal. Vlasachtigen. b. Bloemen onregelmatig. 1 . Helmdraden tot eene geslotene huis vereenigd. Kruisbloemachtigen. 2. Helmdraden tot 2 bundels vereenigd . Duivekervelachtigen. b. Iedere bloem bevat twee of meer eijerstokken. Kanonkelacbtigen. B. Steunbladen aanwezig. a. Iedere bloem bevat slechts 1 eijerstok. f Bloemen regelmatig, a . Meeldraden talrijk . 1. Kelk 5-bladig ; kelkbladen in 2 kran¬ sen geplaatst en niet even groot. Bloemkroon 5-bladig. Vrucht : eene 1- of meerhokkige veelzadige doos¬ vrucht . Cistusachtigen. 2. Kelk 4 —5-bladig of deelig. Kelk¬ bladen in 1 krans geplaatst , allen even groot. Bloemkroon 5-bladig. Vrucht : een aanvankelijk 5- , doch later 1-hokkig nootje. Bindeachtigen. p . Meeldraden 5 of 6 in aantal . 1. Meeldraden 5 in aantal . Wijnstokachtigen. 2. Meeldraden G in aantal . Berberisachtigen. ff Bloemen onregelmatig. 1. Steunbladen klein , kliervormig. Helmknoppen vrij . Resedaaehtigen. 2. Steunbladen bladachtig. Helmknoppen verbonden . Vioolachtigen. b. Iedere bloem bevat verscheidene in een krans gelegene eijerstokken. 1. Helmdraden tot eene buis vereenigd. Malveachtigen. 2. Helmdraden vrij of slechts aan hun voet tot 1 of meer bundels vereenigd. Ooijevaarsbekken.

240

DE ELORA

1ste Familie

VAN

NEDERLAND .

. Banonket

.achtigen

.

Deze familie , waarvan sommige soorten algemeen met den naam van boterbloempjes bestempeld worden , wordt het best , ingeplante , herkend aan haar groot aantal , op den bloembodem die nu eens , vruchten hare met verband in vrije meeldraden , in grooten getale in ééne en dezelfde bloem voorJcomen en in dat geval tot de dopvruchten behooren en dan weder veel min¬ der talrijk zijn en zich als kokervruchten voordoen. Want mogen ook bij de Plompen , de Papaver- , Cistus- , Malve- , en Hertshooiachtigen eveneens vele meeldraden in de bloemen -vereenigd zijn , dan toch mogen wij niet vergeten dat eerst¬ genoemde familie in iedere bloem slechts ééne vrucht voort¬ brengt , die vleezig en veelhokkig is ; dat de vrucht der Papaverachtigen nu eens als eene zich met poriën openende , en dan weder als eene haauwvormige zaaddoos zich voordoet ; dat die der Cistusachtigen met 8 of meer kleppen openspringt ; einde¬ lijk , dat de meeldraden bij de Malveachtige planten tot één enkelen en bij de Hertshooiachtigen tot meer dan twee bun¬ dels vereenigd zijn. ' Slechts één geslacht , Actaea geheeten , wijkt , wat zijne vrucht betreft , van de andere Banonkelachtige planten af , daar deze hier min of meer vleezig of saprijk is , en dus aanleiding zou kunnen geven tot eene verwisseling met deze of gene soort van Plompen. Herinneren wij ons echter , dat de vrucht van Actaea 1- , en die der Plompen veelhokkig is , dan valt ook deze moeijelijkheid weg , en kunnen wij in onze diagnostiek niet meer dwalen. Wat de overige kenmerken der Banonkelachtige planten aanbelangt , deze zijn niet zoo standvastig als de vroeger ge¬ noemden , welke op de meeldraden en vruchten betrekking hebben. Nogthans dienen wdj hen te kennen , om ons een volledig beeld van de planten der bedoelde familie te kunnen

RANONKEL ACIITIGEN .

241

vormen ; en het is dan ook daarom , dat wij die kenmerken hier kortelijk vermelden. De bloembekleedselen dan , doen zich nu eens voor in de gedaante van een kelk en eene bloemkroon , zoo als bij de Boterbloemen of Ranonkels , en de geslachten Adonis, Myosurus Muizestaart ) en Actaea , en dan weder in den vorm van een bloemdek , zoo als bij Clematis , TAalictrum , de Anemonen , en de Dotterbloem (Caltha ). Wel verre echter , dat de bloemkroon in het eerste geval zich zelve gelijk blijft , vertoont zij ons , vooral wat haar vorm betreft , bij de verschillende geslachten tamelijk sterk in ’t oog loopende afwijkingen , en dat wel doordien zij, zoo als wij later zullen zien , niet zelden de gedaante aanneemt van een krans van peperhuisvormige organen , die een zoet vocht afscheiden en daarom door sommigen ook wel eenvoudig onder den naam van honigbakjes beschreven worden. Het aantal blaadjes van den kelk , de bloemkroon of het bloem¬ dek bedraagt meestal 5. Bij den eersten vindt men er ook wel 3 of 6 , terwijl het aantal' bloembladen, vooral wanneer deze organen den vorm van peperhuisjes hebben aangenomene een veel hooger cijfer bereiken kan . De helmknoppen , die onbewegelijk op de helmdraden zijn ingeplant , ontlasten hun stuifmeel door spleten , die meestal naar buiten of zijdelings , zelden naar binnen gekeerd zijn, een kenmerk , dat wel eenige opmerking verdient , omdat bij de meeste gewassen het tegenovergestelde plaats heeft. Voegen wij hier nu nog bij , dat de meeste Ranonkelachtige planten groene , d. i. jaarlijks geheel of gedeeltelijk afstervende gewassen zijn en dat hare (meest ingesnedene) bladschijven of stelen veelal in eene vrij ruime bladscheede uitloopen , dan komt het ons voor , dat wij kenmerken genoeg hebben opgesomd, waaraan wij de bedoelde familie zonder veel moeite kunnen herkennen . Daar de meeste Ranonkelachtige planten een scherp en blaar¬ trekkend vocht bevatten , worden zij door den rnensch niet als 16

242

DE ELORA

VAN

NEDERLAND

.

voedsel genuttigd en door het vee ook meestentijds geschuwd. Dit laat echter niet na , dat zij ons in een ander opzigt wel eenig belang kunnen inboezemen , daar zij toch tot die planten onzer Flora behooren , welke het algemeenst verspreid zijn en een niet onbelangrijk aandeel hebben aan de stoffering onzer hooi- en wei¬ landen , wier gulden tooi door de schitterende bloempjes der wilde Ranonkels gevormd wordt. Daarenboven dragen sommigen, zoo als o. a. de Anemonen , werkelijk schoone bloemen , en maken zij dan ook voor een deel het sieraad onzer vegetatie uit . Naar aanleiding van het verschil , dat in de zamenstelling der bloem bij de Ranonkelachtige planten wordt waargeno¬ men , heeft men haar in 5 groepen verdeeld , welke de vol¬ gende namen dragen : Clematisachtigen , Anemoonachtigen , Ranonkelachtigen (in naauwere beteekenis) , Nieskruidachtigen en Pioenachtigeu . Hiervan brengen de eerste 3 dopvruchten voort , die in tamelijk groot aantal op den bloembodem ge¬ zeten zijn , en de laatste twee koker- of besvruchten , wder aantal in eene en dezelfde bloem veel beperkter is. Bij de Clematisachtigen vindt men verder tegenovergestelde bladen en eene klepvormige bloemplooijing van den kelk of het bloemdek ; bij de Anemoon- en Ranonkelachtigen afwisselende bladen en eene dakpansgewijze bloemplooijing , doch bij de eerste dezer beide groepen óf een bloemdek óf een kelk en eene bloem¬ kroon , doch in ieder geval bloemblaadjes zonder eenig spoor van honig afscheidende kliertjes , en bij de tweede kelk- en bloemblaadjes, waarvan de laatsten steeds aan de binnenzijde van hun nagel een dusdanig kliertje vertoonen. En wrat nu de Nieskruid - en Pioenachtigen betreft , die door ’t bezit van koker- of besvruchten spoedig genoeg van de drie eerstgenoemde onderafdeelingen der Ranonkelachtige gewassen kunnen onder¬ scheiden worden , ook deze verschillen weder van elkander door een in ’t oog loopend kenmerk , daarin bestaande , dat men bij de eersten óf alleen een bloemdek (Dotterbloem) , óf, zoo als in het meerendeel der gevallen , een kelk en eene bloemkroon

CLEMATISACHTIGEN

243

.

aantreft , doch eene bloemkroon , wier blaadjes niet in ’t oog loopen en een vreemden , van den gewonen zeer afwijkenden , vorm hebben aangenomen , terwijl bij de laatsten nimmer anders dan kelk- en bloembladen gezien worden , en dan wel bloem¬ bladen , wier gedaante in geenen deele van die der meeste overige en overal bekende gewassen verschilt . Het volgende schema vloeit uit de hier boven in ’t midden gebragte beschouwingen voort : ' Bladen tegenovergesteld; bloemplooijing klepvormig.

1. Clematisachtigen

.

Bladen van het bloemdek of de Vruchtjes talrijk , tot kroon zonder hode dopvruehten behoo- Bladen afwisse¬ nigkliertjes . . . . 2. Anemoonachtigen . lende; bloemrende (1-zadig). Kroonblaadjes plooijing niet met honigklierklepvormig. tjes . 3. Ranonkelachtigen (in n. bet.) , ,. . , , , ( Bloembladen afwezig of vreemd Vruchtjes minder tal - 1 rijk , tot de koker - of ) van vorm .

4 - Nikskruidachtigen

besvruchten behooren- \ Bloembladen steeds aanwezig en de (meerzadig). /niet vreemd van vorm .

5. Pioenachtigen

I . Clematisachtigen

. Deze

afdeeling

der

.

.

Eanonkelachtige

gewassen in ruimere beteekenis , welke zich door hare tegen¬ overgestelde bladen terstond van de Anemoon- en Ranonkel achtigen in naauwere beteekenis onderscheidt , wordt in ons vaderland slechts door één enkel geslacht en ééne enkele soort vertegenwoordigd , namelijk Clematis Vitalla , waaraan van Hall

den

naam

van

Heg ge - Clematis

heeft

gegeven

, doch

die

ook wel Lynen geheeten w’ordt . Men vindt daarvan eene afbeel¬ ding op PI. 1. Pig . 1 , en ziet daaruit dat de bloemen , die tot losse pluimen vereenigd zijn , tot bloembekleedsel een bloemdek hebben , dat uit 4 dikke , zachtharige blaadjes bestaat , en dat de helmknopjes der talrijke meeldraden vier- of meermalen in de 16*

244

DE FLORA VAN NEDERLAND.

helmdraden kunnen gemeten worden. De bladen dezer plant zijn oneven-gevind en de blaadjes eirond en puntig toeloopende. Men vindt dit gewas bij ons vooral in de provinciën Gel¬ derland , Overijssel en Utrecht , in heggen en tusschen kreu¬ pelhout , alwaar het zich om andere planten heenslingert of althans zich langs deze oprigt . Het bloeit in Junij en Julij . II . Anemoonachtigen . Deze afdeeling of groep onderscheidt zich van de vorige o. a. doordien hare bladen niet tegenover¬ gesteld zijn , maar met elkander afwisselen, en van de volgende of de Ranonkelachtigen in naauwere beteekenis , doordien men hier noch aan de blaadjes van het bloemdek , noch aan die der bloemkroon — zoo zij aanwezig zijn — honig afscheidende kliertjes waarneemt. De Anemoonachtigen worden bij ons ver¬ tegenwoordigd door 3 geslachten , met name Thalictrum , Anemone (Anemoon) en Adonis , waarvan het middelste het meest bekend is , en die gemakkelijk van elkander te onderscheiden zijn. Terwijl toch de meeldraden bij Adonis (PI. II . Pig . 6) , door een kelk en eene bloemkroon omgeven worden , vinden wij bij de beide andere geslachten slechts een bloemdek , dat dan bij Thalictrum (PI. I . Pig . 2 A) kleine en niet in ’t oog loopende, en bij dc, Anemonen (PI. I . Pig . 3 en 3A a) uit 5— 10 grootere en schoon gekleurde blaadjes bestaat . Daarenboven is de bloembodem bij Thalictrum weinig , bij de Anemonen daar¬ entegen sterk ontwikkeld , en vinden wij bij ’t eerste geslacht ver¬ heven geribde of gevleugelde , en bij het tweede gladde vruchtjes . plat ; vruchtjes gerimpeld, ge¬ ribd of gevleugeld (PI . I . Fig . 2 B. A. E . C.) . Thai .ictkijm . Bloemdek iu ’t oog loopend en schoon van kleur ; bloembodem kegelvormig; vruchtjes glad (PI. Bloemdek I . Fig . 3a b.) . Anemoon . (Anemone). De meeldraden door een kelk en eene kroon omgeven . . . Adonis .

! nietig ;bloembode

Yan het geslacht Thalictrum vinden wij bij ons te lande 4

ANEMOON ACHTIGEN .

245

soorten , waarvan er twee, de gele , ook wel water-Ruit , poel-Ruit , Heilblad of valsclie Rhabarber geheeten (PI. I. Pig . 2) , en Mori son’s Thalictrum (T. flavwm en Morisonii ) meer op moerassige plaatsen , langs waterkanten , enz., en twee anderen , de kleine en gebogene Thalictrum (T. minus en flexuosum) meer op droogen gras- of op duingrond voorkomen. Alle vier deze soorten ver¬ raden het geslacht , waartoe zij behooren , reeds bij den eersten aanblik ; want haar meest vrij hooge , gesleufde en doorgaans vertakte stengel ; hare veelal eens of meermalen drievoudig verdeelde bladen , waarvan de blaadjes van onder steeds veel bleeker zijn dan van boven en aan hun dikwerf wigvormig toeloopenden voet niet , doch hooger op wel ingesneden zijn ; hare vreemde bloemen, die tot rijke pluimen vereenigd zijn , en door hare talrijke lange meeldraden in de verte op gele kwastjes gelijken — zijn even zoo vele kenmerken , die ons , nadat wij deze eenmaal aandachtig beschouwd hebben , niet zoo gemakkelijk uit het geheugen worden gewischt. De gegevens om de 4 bedoelde soorten zelven van elkander te onderscheiden , kunnen deels aan hare vruchtjes , deels aan andere kenmerken worden ontleend. Zoo vinden wij b. v. bij de kleine (PI. I . Pig . 2 A.) en gebogene Thalictrum (ibid. Pig . 2 JS.) eenigzins platte , sterk geribde , in ’tmidden of aanhaar voet eenerzijds min of meer buikig gezwollene, bij de gele (ibid. Pig . 2 B.) en Morison's Th. (ibid. Pig . 2 C.) daarentegen ovaal-ronde , zwak en stomp geribde vruchtjes ; bij de kleine en gebogene Th. losse bloeinpluimen en minder op elkander gehoopte, bij de gele en Morison's Th. digte bloempluimen en sterk op elkander gehoopte bloempjes; bij de kleine Th. grootere en wijd uitstaande , bij Morison's Th. kleinere en tegen den stengel aangedrukte oortjes der bladscheeden ; bij de gele Th. een zoogenoemden kruipenden , bij Morison's Th. een vezeligen wortel , enz. ; en zoo verkrijgen wij dan voor de spoedige en zekere bestemming onzer 4 inlandsche soorten van Thalictrum het volgende schema :

246

DE FLORA

Vruchtjes eenigzins plat , sterk geribd , eenerzijds min of meer buikig gezwol¬ len. Bloempjes min¬ der sterk op elkan¬ der gehoopt.

VAN

NEDERLAND

.

Vruchtjes veelal in een hard puntje uitloopende (PI . I . Fig . 2 A). Sten¬ gel aan zijn voet onbebladerd. Oortjes der bladscheeden grooter en wjjd-uitstaande. Bloempluim met wijd nitstaande takken . Thalictrum minus (kleine Thalictrum) . Vruchtjes veelal stomp uitloopende (PI . I . Fig . 2 E ). Stengel aan zijn voet bebladerd. Oortjes der bladscheeden kleiner aan¬ Bloempluim eenigzins heen- en weêrgebogen, met meer regt opstaande takken . en tegen den stengel

gedrukt .

» fiexuosum (gebogene

»

).

i Wortel kruipend (hori¬ zontale wortelstok). On¬ derste bladscheeden van Vruchtjes gelijkma, , tig ovaalrond, zwak, , ker en stomper gerihd (PI . I . Fig . 2 B en C). Bloempjes in grooteren getale bij elkander gezeten.

oortjes voorzien. Blaadïes aan hun voet afgejes rond rond of hartvormig -uit flavum (gele

)-

Wortel vezelig.Onder¬ ste bladscheeden niet

van oortjes voorzien. Blaadjes aan hun voet langwerpig-wigvormig ; aderen ten laatste ros \ van kleur .

« Morisonii (Morison’s

»

).

Ten overvloede vermelden wij , dat de kleine Thalictrum o. a. in de duinen bij Wassenaar , bij Bloemendaal , bij Loosduinen , Monster , ’s Hage , enz. ; de gebogene Th. aan den Lekoever bij Vianen , den Wilpschendijk en den Platvoet bij Deventer , en in het Oosterhoutsche bosch bij Nijmegen ; de gele Th. op veen¬ grond bij Amsterdam , Botterdam , Kampen , enz., en eindelijk

ANEMOON ACHTIGEN .

247

Morisons Th. in het Haagsche bosch en bij Mellingeu werd aangetroffen. Nut brengen ons de soorten van het thans beschouwde ge¬ slacht niet aan. Ook zelfs ons vee kunnen zij niet voeden , omdat de hardheid harer stengels haar daarvoor in den weg staat .

Het geslacht Anemoon, dat zich van het vorige door een ge¬ heel ander uiterlijk onderscheidt (PI. I . Pig . 3 en 3 a) , te weeg gebragt doordien hier , in plaats van een gewonen vertakten en bebladerden stengel , uit het midden eener roset van bladen een bloemstengel zich verheft , die , op een krans van 3 blaadjes na , welke te zamen het zoogenaamde omwindsel vormen , ge¬ heel naakt is ; en verder doordien hier schoon gekleurde bloe¬ men worden aangetroffen , welke bij Thalietrum ontbreken , levert in ons vaderland niet meer dan een viertal soorten op , waarvan er zelfs nog ééne als vreemdelinge moet beschouwd worden. Al deze soorten hebben vindeelige of drietallige bla¬ den , zoowel aan den voet des bloemstengels als hooger , waar zij ’t omwindsel helpen vormen , en dragen gewoonlijk slechts eene enkele bloem aan den top des bloemstengels , welke bloem behalve uit eene menigte dopvruchtjes , op een kegelvormigen bloembodem ingeplant , en talrijke meeldraden , uit een bloemdek bestaat, waarvan het aantal blaadjes bij de verschillende soorten zeer verschillend is. Zoo bedraagt dit bij het Wildemanskruid of de paarse Anemoon (Anemone Pulsatilla PI. I . Pig . 3) 6 , bij de bosch-Anemoon of Melkwortel , ook wel bosch-Hanevoet of Windbloem geheeten (A. nemorosa PI. T. Pig . 3A) , 6— 9 , bij de Italiaansche Anemoon (A. apennina ) 10 —12 , en bij de gele Anemoon (A. ranunculoides ) 5— 8. Het is niet te ontkennen , dat er , zoowel ten opzigte van den aard van het bloembekleedsel, als met betrekking tot het getal zijner onderdeelen , eene zekere overeenkomst tusschen de bloemen der Anemonen en die van vele éénlobbige gewassen

248

DE FLORA

VAN

NEDERLAND

.

wordt waargenomen, zoodat een eerstbeginnende zich al ligt zou kunnen laten verlokken om het bedoelde plantengeslacht onder die groote afdeeling en niet onder de tweelobbige ge¬ wassen te rangschikken . Let men nogthans op den vorm en de diepe insnijdingen der bladen , op het net van aderen aan hunne onderste oppervlakte , op de bijzonderheid dat toch ook bij sommige Anemonen het getal 5 als typisch voor het aantal bloemdekblaadjes kan beschouwd worden , en verder op het groote aantal meeldraden en stampers in eene en dezelfde bloem — een kenmerk , dat althans bij geene enkele inlandsche éénlobbige plant wordt waargenomen — dan kan het niet anders of men zal de eerste meening , uit een oppervlakkig onderzoek geboren , laten varen en gereedelijk overtuigd worden , dat de Anemonen zonder twijfel tot de tweelobbige gewassen behooren. Men kan de Anemonen van ons vaderland , wanneer zij in bloeijenden toestand verkeeren , reeds bij den eersten oogopslag van elkander ondêrscheiden. Want terwijl het aantal blaadjes van het bloemdek bij het Wildemanshruid en de bosch-Anemoon (PI. I . Pig . 3 en 3A) meest 6 , bij de Italiaansche Anemoon 10— 12 , en bij de gele Anemoon doorgaans 5 bedraagt , is hunne kleur bij eerstgenoemde soort paars , bij de tweede meest wit of rozerood , bij de derde hemelsblaauw en bij de vierde geel. Maar ook in andere opzigten wijken de vier genoemde soorten van elkander af. Zoo blijft het Wildemanshruid des winters over door een stevigen , de gele en de bosch-Anemoon door een tengeren , langen , vertakten en horizontalen wortel¬ stok en de Ital . Anemoon door zwartachtige knolletjes ; zoo treft men alleen bij de eerst- en laatstgenoemde soort wortelbladen aan bij de bloeijende plant , terwijl die bij de beide anderen meest ontbreken , of wel op eenigen afstand van den bloemstengel voorkomen ; en zoo zijn eindelijk alleen de vrucht¬ jes van het Wildemanshruid van een lang staartvormig en wollig aanhangsel (den uitgegroeiden stijl PI. I . Pig . 3 a) voorzien , terwijl dit bij de 3 andere soorten ontbreekt .

ANEMOONACHTIGEN

.

249

Wij hebben reeds vroeger medegedeeld , dat de bladen onzer Anemonen gevind of drietallig zijn. Het eerste is het geval bij het Wildemanskruid en het laatste bij de drie andere soor¬ ten. Ook de blaadjes van het omwindsel doen zich onder de¬ zelfde vormen voor ; meestal komen zij in eigenschappen overeen met de wortelbladen , maar dat”er op dezen regel uitzonderin¬ gen bestaan , leert ons het Wildemanskruid , bij hetwelk de eersten handvormig -veeldeelig , de laatsten daarentegen driewerf vindeelig zijn. Na al het hierboven aangevoerde , kunnen wij veilig het volgende schema ter bestemming onzer vier soorten van Ane¬ monen aanbevelen : Stampers van een lang wollig staartvor¬ mig aanhangsel voorzien. Anemone Pulsatilla (Wildemanskruid) PI. I . Kg . 3 . Bloemdek 10— 12 bladig ; blaadjes blaauw. . Bloemdek meest 6-blaStampers zonder dig ; blaadjes wit, roze¬ staartvormig rood of lila . aanhangsel.

"

apennina (Italiaansche Anemoon).

* nemorosa (bosch-Anemoon) PI . I . Fig . 3*

I Bloemdek meest 5-bla\ dig ; blaadjes geel. . .

» ranunculoides (gele Anemoon).

De Anemonen in ’t algemeen , en zoo ook de vier soorten onzer Flora , behooren tot de sierlijkste gewassen, en worden dan ook niet zelden als sierplanten gekweekt. Voor ’t overige bevatten zij scherpe bestanddeelen en kunnen zij dus niet an¬ ders dan als*geneesmiddelen dienen. Dit laatste is inderdaad het geval met het Wildemanskruid , ’t welk in sommige Phar macopoeën van Duitschland nog immer onder den artsenij voorraad is opgenomen. Van de vier Anemonen onzer Flora kunnen wij er slechts drie als inlandsch beschouwen,' rdaar toch de Italiaansche A., die nog niet eens in Koch ’s Synopsis vermeld wordt en dan ook in zuidelijker streken van Europa te huis behoort , alwaar

250

DE FLORA

VAN

NEDERLAND

.

zij vooral op rotsachtige gronden tiert , bij ons al die gegevens mist , welke haar voorkomen in andere oorden bepalen. Yan de twee groeiplaatsen dezer plant in den Prodromus Florae Batavae vermeld, durf ik er dan ook eene, namelijk die van “het Duifhuis bij Leiden ,” alwaar ik haar zelf zamelde, zeer ver¬ dacht noemen, en dat wel omdat men aldaar kweekerijen aan¬ treft , waaruit zij zonder twijfel eenmaal ontvlugtte . Van de andere Anemonen groeijen er twee, namelijk de bosch- en de gele Anemoon, in bosschen en op beschaduwde vochtige plaatsen , zoo als het Haagsche Bosch, de buitenplaats Oud-Poelgeest bij Leiden , enz. , terwijl eindelijk het Wildemanshruid , dat veel zeldzamer voorkomt , opene zonnige plaatsen zoekt en vooral zand- en heidegrond voor lief neemt. Men vond dit gewas in de omstreken van Deventer , te Bronsbergen buiten Zutphen en op den Paaschheuvel bij ter Borch. Al onze Anemonen bloeijen in April en Mei , en maken derhalve met eenige andere gewassen de voorjaars-Plora van ons vaderland uit .

Het laatste geslacht der Anemoonachtigen , ’twelk wij hier te vermelden hebben , is het geslacht Adonis , ’twelk zich van de beide vorigen (Thalictrum en Anemone) onderscheidt door¬ dien wij een kelk en eene bloemkroon (PI. II . Pig . 6) en geen bloemdek aantreffen , zoo als ginds . Men heeft tot nog toe slechts twee soorten van Adonis in ons vaderland in ’twild gevonden , en dat nog wel uiterst zeldzaam. Hiervan kwam de eene of de zomer-Adonis , ook wel Bruinet teken geheeten (.Adonis aestivalis ) voor in een koornveld , en de andere : de voorjaars-Adonis (A. vernalis ) , in een bosch bij Deventer . Beiden zijn zeer gemakkelijk van elkander te onder¬ scheiden, want terwijl de 5 kelkbladen (PI. II . Pig . 6 A) bij de eerste onbehaard en de bloembladen (ibid. B) 5—8 in aan¬ tal zijn , zijn gene bij de laatste zacht behaard en bereiken deze

RANONKE I.ACHTIGEN .

251

het cijfer van 10— 15. Daarenboven is de zomer-Adonis een éénjarig gewas met een tengeren wortel en de voorjaars -Adonis eene in den grond overblijvende plant met een dunneren of dikkeren wortelstok. Beiden hebben doorgaans groote bloemen, en stengelbladen , die herhaaldelijk en in fijne slippen verdeeld zijn. Uit een en ander leiden wij het volgende schema af. Kelkbladen onbebaard , bloembladen 5—8 in aantal ; plant éénjarig . Kelkbladen behaard ; bloembladen 10—15 in aantal ; plant overblijvend.

A. aeslivalü (zomer-Adonis) A. vernalis (voorjaars-Adonis)

Van eerstgenoemde soort vinden wij eene afbeelding op PI. II . Fig 6. Zij werd bij ons te lande nog slechts eenmaal onder het koren aangetroffen , en dat wel bij Weurt in de nabuurschap van Nijmegen . Uit dit zeldzame voorkomen kan men misschien niet zonder regt de gevolgtrekking afleiden, dat de bedoelde plant , die overigens in België , in de Ehijnpro vinciën en in Frankrijk niet zeldzaam is , van ginds naar her¬ waarts verhuisde en oorspronkelijk niet aan ons vaderland eigen was. Ook de oorspronkelijkheid van de voorjaars -Adonis zoude misschien in twijfel getrokken kunnen worden , wanneer men , behalve op de zeldzaamheid dezer plant , nog daarop let , dat zij hier te lande in een bosch (bij het veerhuis bij Deventer ) gevonden werd en dat zij elders vooral op zonnige hellingen met een kalkachtigen grond voorkomt. De Adonis , die bij ons onder den naam van “Kooltjes Vuur ” als sierplant gekweekt wordt , is meestal Adonis autumnalis . (in naauwere beteekenis) . De Ea III . E anonkelachtigen noukelachtige planten in naauwere beteekenis onderscheiden zich van de Anemoonachtigen , doordien hare bloembladen aan hun voet een klein kuiltje doen zien , ’twelk honig afscheidt en al of niet door een schubbetje (PI. II . Fig . 8 i) gesloten is , en van de Nieskruidachtigen , doordien zij vooreerst geene vreemd gevormde bloembladen , en ten tweede geene kokervruchtjes , doch wel dopvruchtjes voortbrengen . Van de geheele

252

DE FLORA

VAN

NEDER ! ,AND .

familie der .Ranonkelachtige planten is deze afdeeling het rijkst in soorten , daar zij er niet minder dan 21 bevat. Al deze soorten behooren tot 4 geslachten , met name : Myosurus (Muizestaart) , Batrachium (Waterranonkel ) , Ranunculus (Ranonkel of Boterbloem) en Ficaria , welke van elkander gedeeltelijk door het aantal kelkbladen , gedeeltelijk door den vorm der bloembladen, en eindelijk ook door de oppervlakte der vruchtjes onderscheiden worden. Het geslacht Ficaria onderkent men terstond aan zijn 3-bladigen (PI. XIV . Big. 8* a) , de ove¬ rigen daarentegen aan hun 5-bladigen kelk , terwijl al verder bij de Muizestaart lang en rolrond genagelde (PI. II . Big. 7 b), bij de Waterranonkels en Boterbloemen (PI. II . Big. 8 i) kort en plat genagelde bloembladen voorkomen , en eindelijk bij de Waterranonkels niet afgeslotene honigbakjes en dwars gestreepte vruchtjes (PI. XIV . Big. 7* B en C) , en bij de Boterbloemen met een klepje overdekte honigbakjes (PI. II . Big. 8 i) , en niet dwars gestreepte vruchtjes (PI. II . Big. 8. b. c. d) worden aangetroffen. Bloembladen van lange rolronde en

holle nagels voorzien.

Kelk 5-bladig. /

Muizestaart

[Myosurus)

door klepjes geslo¬ ten.Vruchtjes dwars gestreept. Waterranonkel (BatracHum ) Honigbakjes door klepjes gesloten. Vruchtjes niet dwars Honigbakjes gestreept . Boterbloem (Ranunculus)

! niet Kelk 3-bladig.

Ficaria .

Het geslacht Muizestaart (Myosurus) is ih onze Blora slechts door ééne soort vertegenwoordigd (PI. II . Big. 7) , waaraan men den naam van allerkleinste Muizestaart (Myosurus minimus)

RAN ONKEL ACHTIGE » .

253

gegeven heeft. Dit plantje , dat werkelijk niet hooger wordt dan eenige weinige (1— 10) Ned. duimen , groeit veel op koornvelden en vochtige zanderige plaatsen , en bloeit in Mei en Junij . Het is éénjarig !) ; heeft een vezeligen wortel ; smalle, gaafrandige, lijnvormige bladen , en draagt één of meer bloemstelen , die uit het midden der bladroset oprijzen. De bloemen zelven be¬ staan uit een 5-bladigen kelk , welks blaadjes naar onder in een verlengsel uitloopen ; 5 kleine geelgroene bloembladen , die uit een langen , rolronden , honig afscheidenden nagel en eene smalle , lijnvormige , onder een regten of stompen hoek op den nagel ingeplante plaat zijn zaamgesteld (PI. II . Pig . 7 b) ; 5 tot 15 meeldraden , en talrijke driekante dopvruchtjes , die op een langen , verlengd-kegelvormigen , hoog boven de bloem¬ bladen uitstekenden , vruchtbodem zijn ingeplant . Aan dezen langen vruchtbodem , die wel eenige gelijkenis heeft met den staart eener muis , is het plantje haar naam verschuldigd . Op¬ merkelijk mag het geheeten worden , dat de bloemen der Mui zestaart veelal slechts 5 meeldraden bevatten , daar toch het aantal dier organen bij de overige Panonkelachtige planten aanzienlijker is ; doch dit verhindert ons niet om het bedoelde geslacht zijne ware plaats aan te wijzen en nevens de Water¬ ranonkels en Boterbloemen te rangschikken , daar toch zijne bloemen, even als die van laatstgenoemde planten , talrijke eijerstokken bevatten. De Waterranonkels [Batrachium , PI. XIV . Pig . 7*), welke thans volgen , en zoowel door hunne kort en plat genagelde 1) Men noemt de planten éénjarig , indien zij in den loop van één zomer uit zaad opschieten, bloeijen en sterven ; tweejarig , indien zij den eersten zomer Hit zaad opschieten en wortelbladen vóórtbrengen, en den tweeden zomer bloeijen en sterven ; veeljarig of overblijvend eindelijk, indien zij eene reeks van jaren Wijven leven en telken jare bloeijen. De planten , welke tot de laatste rubriek behooren, sterven nu eens telken winter tot op den grond toe af om in den grond te blijven voortleven, en verliezen dan weder ’s winters alleen hunne bladen, terwijl haar stam en takken ook boven den grond blijven voortbestaan.

254

DE FLORA

VAN

NEDERLAND

.

bloembladen (ibid . B) , als door hun veel korteren vruchtbodem van de Muizestaart onderscheiden zijn , groeijen , zoo als hun naam zulks reeds aanduidt , in het water , en loopen , gedurende hun bloeitijd , door hunne witte 5-bladige bloemkroonen , die even boven het water uitsteken , spoedig genoeg in het oog. Yan de Landranonkels of Boterbloemen , die gele bloembladen dragen , wijken zij , behalve door hunne standplaats , nog af door hunne dwars gestreepte vruchtjes (ibid. C) en door het gemis van klepjes of schubbetjes , die de honiggroefjes aan den voet der bloembladen bij eerstgenoemde planten afsluiten (ibid. B). Voor zoo ver onze onderzoekingen tot op dit oogenblik reiken , brengt ons vaderland 8 soorten van Waterranonkels voort , hoewel dit aantal door verdere nasporingen zonder twijfel tot een hooger cijfer zal worden opgevoerd. Men kan de Waterranonkels in twee rubrieken verdeelen , al naar dat hunne bladen allen aan elkander gelijk , of hooger aan den stengel anders gevormd zijn dan lager (PI. XIY Pig . 7*). Buitendien echter wijken de soorten van ééne en dezelfde rubriek , zoowel in de gedaante en de stevigheid der bladen , als in de breedte en het geoord zijn der bladscheeden , het uiterlijk der bloemstelen , het getal en de lengte der meeldra¬ den , den vorm der vruchtjes en de bekleeding van den vrucht¬ bodem van elkander af. Het gemakkelijkst van allen is te her¬ kennen de klimopbladige Waterranonkel (Batrachium hederaceum) , die in helder vlietend water bij Arnhem , Amersfoort , Apeldoorn , Deventer , en elders in ons vaderland werd gevon¬ den en van Mei tot Julij bloeit. Vooreerst toch behoort deze soort tot de rubriek der Waterranonkels met overal gelijkvor¬ mige bladen , maar ten tweede onderscheidt zij zich van de drie andere soorten derzelfde afdeeling , doordien hare bladen niet in borstel vormige slippen verdeeld , maar niervormig zijn en 3 tot 5 stompe lobben aan hun rand vertoonen . Behalve de klimopbladige , behooren tot de afdeeling met overal gelijkvormige bladen nog de haarbladige (Batrachium

RANONKELACHTIGEN .

255

triehophyllwm) , de wijdbladige (Batr . divaricatum ) en de drij¬ vende Waterranonkel {Batr . fluitans ). Men herkent deze soor¬ ten aan hare herhaaldelijk ingesnedene en in zeer fijne borstel¬ vormige slippen verdeelde bladen , die over den geheelen stengel aan elkander gelijk zijn en nergens met anderen afwisselen. Het verdient opmerking dat deze fijne slippen bij de eerstge¬ noemde twee soorten niet , doch bij laatstgenoemde wel tot elkander naderen en , als ware het , een penseel vormen , wan¬ neer de planten uit het water getogen worden , eene bijzon¬ derheid , die blijkbaar afhankelijk is van de stevigheid en de lengte dier slippen , en dienen kan om althans den drijvenden Waterranonkel reeds bij het inzamelen te herkennen . Ook ten opzigte van den omvang der bladscheeden , de lengte der bloem¬ stelen en meeldraden , de bekleeding van den vruchtbodem en den vorm der vruchtjes , leveren de drie bovengenoemde soorten eenige punten van verschil met elkander op , zoodat b. v. de haarbladige Waterranonkel door zijne breed geoorde blad¬ scheeden, zijne korte (2— 3 Ned . duim lange) en overal even dikke bloemstelen , zijne weinig talrijke , boven de stampers uitstekende , meeldraden en zijn behaarden vruchtbodem ; de 'wijdbladige Waterranonkel door zijne zeer korte en niet ge¬ oorde bladscheeden , zijne (4— 10 Ned . dm.) lange , naar boven dunner uitloopende bloemstelen , zijne eveneens boven de stam¬ pers uitstekende meeldraden en zijn behaarden vruchtbodem ; en eindelijk de drijvende Waterranonkel door zijne breede bladscheeden, zijne vrij lange (4— 8 Ned . dm.), dikke , naar boven dunner uitloopende bloemstelen , zijne talrijke , niet boven de stampers uitstekende , meeldraden en zijn onbehaarden vrucht¬ bodem zich onderscheidt. De tweede afdeeling der Waterranonkels bevat de zoodanigen , waarvan de bovenste bladen op het water drijven , meer met die van den klimopbladigen Waterranonkel overeenkomen , naar bet niervormige overhellen en slechts in eenige weinige breede lobben of slippen verdeeld zijn , en de ondersten ondergedoken

256

DE FLORA

VAN

NEDERLAND .

zijn , en , even als die der laatst afgehandelde soorten , talrijke zeer fijne borstelvormige kleppen doen zien (PI. XIV . Pig . 7*). Ook hier treffen wij vier soorten aan , die bij den eersten oog¬ opslag wel is waar moeijelijk te onderscheiden zijn , maar , naauwkeurig vergeleken , toch genoeg punten van verschil aanbieden : om als zelfstandige soorten te worden herkend . Zij heeten witbloemige Waterranonkel (Batrackium ololeucos) , Baudot ’s . Waterranonkel (Batr . Baudoli ) , Petiver ’s Waterranonkel (Batr Petiveri ) en ongelijkbladige Waterranonkel [Batr . heterophyl met daarin laatste Imm). Van deze vier komen de eerste en de , elkander overeen , dat de slippen harer ondergedokene bladen , zoodra zij uit het water getogen worden , tot elkander naderen het en , even als bij den drijvenden Waterranonkel , als ware een penseel of kwastje vormen , terwijl daarentegen bij de twee andere soorten die slippen door hare meerdere stevigheid uit elkander blijven staan. Voor het overige is de witbloemige Wa¬ terranonkel vooral gekenmerkt door zijne bloembladen , waarvan , de witte plaat niet , zoo als bij alle andere soorten , in een gelen door Waterranonkel 's Baudot maar in een witten nagel uitloopt ; zijne (5—10 Ned. dm.) lange bloemstelen , zijne niet boven de stampers uitstekende meeldraden , zijne naar den top breedere en , gezwollene, niet behaarde vruchtjes , en zijn kegelvormigen schaars behaarden vruchtbodem ; Petiver 's Waterranonkel door , zijne boven de stampers uitstekende meeldraden , zijne platte aan haar top niet gezwollene maar smallere vruchtjes , en even¬ eens schaars behaarden vruchtbodem ; en eindelijk de ongelijk¬ bladige Waterranonkel (PI. XIV . Pig . 7*) , door zijne korte (3— 5 Ned . dm. lange) bloemstelen , zijne boven de stampers uitstekende meeldraden , zijne aan haar top breedere en ge¬ zwollene, dikwerf sterk behaarde , vruchtjes , en zijn half kogel¬ ronden , digt behaarden vruchtbodem. Na al het voorgaande , zouden wij derhalve het volgende schema kunnen ontwerpen :

RANONK .E LACHTIGEN .

257

A. Waterranonkels met eenerlei soort van bladen. a. Bladen 'niet in fijne slippen verdeeld, maar niervormig en gelobd . Batrachium hederaceum (klimopbladige Waterranonkel). b. Biadeu in haarfijne slippen verdeeld. 1. Bladslippen bij het verlaten van het water niet tot elkander neigende; bladscheeden breed-geoord; bloemstelen kort (2—3 Ned. dm. lang) , overal even dik ; meeldraden weinig talrijk (12—15 in aantal) , boven de stampers uitstekende ; vruchtbodem behaard . * trichophyllum, (haarbladige Waterranonkel). 2. Bladen kopergroen van kleur; bladslippen bij het verlaten van het water niet tot elkander neigende; bladscheeden kort en niet geoord; bloemstelen 4— 10 Ned. dm. lang , naar boven dunner uitloopende; meeldraden 15—20 in aantal , boven de stampers uitstekende; vruchtbodem be¬ haard . v divaricatum (wijdbladige Waterranonkel). 3. Bladslippen bij het verlaten van het water tot een kwastje zich vereenigende; hoogste bladscheeden breed-geoord; bloemstelen 4—8 Ned. dm. lang , naar boven dunner uitloopende; meeldraden talrijk , korter dan de stampers ; vruchtbodem onbe¬ haard . » Jluitans (drijvende Water¬ ranonkel). B. Waterranonkels met tweeërlei bladen(hoogereu drijvend, niervormig en in 3—5 breede lobben of slippen , lageren ondergedoken en in haar¬ fijne slippen verdeeld). 1. Ondergedokene bladslippenhij het verla¬ ten van het water tot een kwastje zich vereenigende; bloemstelen een weinig lan¬ ger dan de bladen; bloembladen meteen witten nagel ; meeldraden langer dan de stampers ; vruchtbodem lialf kogelrond , behaard . " ololeucos (witbloemige Wa¬ terranonkel).

17

258

t )E EI.ORA VAN NEDERLAND. 2. Ondergedokene bladslippen bij het ver¬ laten van het water niet tot elkander neigende; bloemstelen veel langer dan de bladen (5—10 Ned. dm.) ; bloembladen met een gelen nagel; meeldraden korter dan de stampers ; vruchtbodemkegelvor¬ mig , schaars behaard ; vruchtjes aan haar Batrac/dum Baudoti (Baudot’s top gezwollen. Waterranonkel). 3. Ondergedokene bladslippen bij het ver¬ laten van het water niet tot elkander neigende; bloemstelen veel langer dan de bladen (5—10 Ned. dm.) ; bloembladen met een gelen nagel; meeldraden langer dan de stampers ; vrnchtbodem kegelvor¬ mig, schaars behaard ; vruchtjes aan haar ■> Petiveri (Petiver’s Water¬ top niet gezwollen, maar dunner . ranonkel). 4 . Ondergedokene bladslippen bij het ver¬ laten van het water tot een kwastje zich vereenigende; bloemstelen even lang als of iets langer dan de bladen (3—5 Ned. dm.) ; bloembladen geel genageld; meel¬ draden langer dan de stampers ; vrucht¬ bodem half kogelrond, stijfharig ; vrucht¬ jes aan haar top gezwollen, dikwerf stijfharig (Pi . XIV . Kg . 7*) .

heierophyllum (ongelijkbladige Waterranonkel).

De Waterranonkels zijn bij ons in slooten , vijvers, rivieren , enz . , zeer algemeen en bloeijen in de maanden Mei , Junij en Julij . Sommigen , zoo als Baudot 's en Petiver 's Waterranonkel , schijnen vooral in brak water voor te komen . Enkele malen gebeurt het , dat de zaadkorrels der Waterranonkels , op het drooge aanlandende , aldaar ontkiemen en planten voortbrengen , die vooral door een korteren stengel , en soms ook door deze of gene afwijking in de bladen , van de gewone , in het vyater levende , exemplaren afwijken , en deze vormen worden dan als landvormen beschreven . Voor het overige kunnen wij van de Waterranonkels niet zeggen , dat zij in een of ander opzigt voor

RANONKELACHTIGEN .

259

den mensch van belang zijn ; integendeel dragen zij met vele andere waterplanten er toe bij , om de slooten op te vullen en haar bodem op te hoogen. In den laatsten tijd werden de Waterranonkels o. a. gebruikt om de zoogenoemde aquaria te stofferen, waartoe zij zonder twijfel zeer geschikt zijn. Gaan wij thans over tot de beschouwing van de Landra nonkels , Boterbloemen , Hanevoeten of Hanepooten (Ranun eulus) , dan dient hier allereerst herinnerd , dat deze zich van de Waterranonkels onderscheiden 1°. door hunne standplaats , 2°. door hunne gele bloemen, 8o. door de aanwezigheid van een klein schubbetje , dat de honiggroefjes , waarvan er e'én aan den voet van elk bloemblad voorkomt , bedekt (PI. II . I ’ig. 8. i) , en 4°. door het niet overdwars gestreept of gerimpeld zijn hunner vruchtjes (ibid. b. c. d. e. f. g. h). Ons vaderland brengt II ver¬ schillende soorten van Boterbloemen voort , waarvan er drie , namelijk de scherpe {11. acris ) , de kruipende {R . repens) , en de veelbloemige Boterbloem [R . polyanthemos) , vooral op wei¬ landen voorkomen en gedurende haar bloeitijd het goudgele kleed helpen vormen , dat daarover als ware het ligt uitge¬ spreid ; drie anderen , te weten de langbladige {li . lingua ) , de kortbladige {11. Flammula ) en de blaartrekkende Boterbloem of het Jeukkruid {R . sceleratus ) in den regel op moerassigen grond en langs slooten worden aangetroffen ; terwijl de akker Boterbloem {R . arvensis) in zandig koornland , de gulden Boterbloem {R . auricomus) op beschaduwden grasgrond , de boldragende Boterbloem {R . bulbosus) langs dijken , wegen en op begraasden zandgrond , en eindelijk de behaarde Boterbloem {R . PMlonotis ) op vochtiger! kleigrond tieren . De elfde soort of de stekelige Boterbloem {R . muricatus ) , werd hoogst enkel op akkers nabij Utrecht aangetroffen, doch wordt door be¬ voegde beoordeelaars voor eene aan ons vaderland vreemde en slechts door toevallige omstandigheden hier te lande in ’t wild opgeslagene plant beschouwd. Even als de Waterranonkels , hebben ook de Boterbloemen 17*

260

DE FLORA

VAN

NEDERLAND

.

5 kelkbladen , 5 bloembladen , talrijke meeldraden en talrijke (later in dopvruclitjes overgaande) stampers , allen op den bloem- of vruchtbodem ingeplant (PI. II . Pig . 8). Wat de soorten betreft , welke in ons vaderland voorkomen , deze worden ten deele aan hare bladen , die nu eens gaaf en dan weder diep ingesneden ; ten deele aan hare vruchtjes , die in ’t eene geval glad en in ’t andere met knobbeltjes of stekels bezet zijn ; en eindelijk ook aan hare bloemstelen , die gesleufd of ongesleufd kunnen wezen; haar kelk , die nu eens niet en dan weder wél teruggeslagen is , en nog een paar andere eigenschappen her¬ kend. Het meest opvallend onder onze Boterbloemen , zijn de lang- en kortbladige (R . Lingna en Flammula ), wier bladen , in plaats van diep ingesneden te wezen, zoo als bij al de andere soorten (PI. II . Pig . 8) , gaaf zijn en eene elliptische , lancetof lijnvormige gedaante hebben ; hoewel ook de akker -Boter bloem {R . arvensis ) , door hare met stevige stekels bezette vruchtjes (PI. II . Pig . 8. g) ; de kruipende Boterbloem (R repens) door hare worteldrijvende uitloopers ; de boldragende Boterbloem (R . bulbosus) door de bolvormige zwelling van den voet des stengels ; de gulden Boterbloem (R . auricomus) door hare tweeërlei bladen , die namelijk laag aan den stengel veelal cirkelrond of niervormig en gekarteld , hooger daarentegen handvormig-ingesneden zijn ; de scherpe Boterbloem {R . acris) door hare gladde vruchtjes en niet gesleufde bloemstelen; de veelbloemige Boterbloem (R . polyanthemos) door hare gladde vruchtjes en gesleufde bloemstelen ; de behaarde Boterbloem [R . Philonotis ) door hare knobbelige vruchtjes (PI. II . Pig . 8. f.), gesleufde bloemstelen en teruggeslagene . kelkbladen , en ein¬ delijk de blaartrekkende Boterbloem (R . sceleratus ) door hare kleine bloempjes en glinsterend -groene bladen spoedig genoeg in ’t oog loopen. De volgende tabel moge dienen om deze of gene in ’t wild gevondene soort van Boterbloem spoedig en zeker te onder¬ kennen .

UANONKET .ACHTIGEN .

261

Bladen (de bladsteel niet medegerekend) kort (4—8 dm. lang) , niet in eene lange smalle punt uitloo¬ pende; bloemen klein (1%—2 dm. breed); bloem¬ stelen gesleufd; stampers of vruchtjes 20—-30 in aantal , in een smal en kort snaveltje uitloopende; Bladen gaaf geene uitloopers. Ranunculus Flammvla °f niet inge - 1 Bladen (de bladsteel niet medegerekend) lang sneden . (kortbladige Bo(10—20 dm.) , in eene lange smalle punt uitterbloem , kleine loopende; bloemen groot (2—4 dm. breed) ; bloemEgelkolen of E stelen niet gesleufd; stampers of vruchtjes 60—80 gelgras). in aantal , in een breeden korten snavel uitloo¬ pende; uitloopers aanwezig. « Liuyua (langblaI , Wortel - en stengelbladen niet aan dige Boterbloem [ elkander gelijk. I)eeersten gesteeld, of Egelkolen). | nier- of bijna cirkelvormig , inet een hartvormig ingesneden voet en gekartelden rand , of wel; 3- of meer¬ malen handvormig-ingesneden, met ruitvormige slippen ; de laatsten on¬ Bloemstelen gesteeld, handvormig-ingesneden, niet met zeer smalle lijnvormige slippen. gesleufd. Vruchtjes kort - en zachtharig . . . . auricomus (gul¬ Wortel - en stengelbladen aan elk¬ den Boterbloem). ander gelijk, allen 5-hoekig van om¬ trek , handvormig-ingesneden, met ruitvormige slippen ; allerhoogste bladen handvormig-driedeelig, met lijnvormige slippen ; vruchtjes (PI. II . Eig . 8. d) , onbehaard. acris (scherpe Bladen 5-hoekig van omtrek, hand¬ Boterbloem). vormig-ingesneden, met breed-ruit vormige, ongesteelde, zelven veelal weder diep gedeelde slippen ; vrucht¬ jes zeer plat , onbehaard , van een rand voorzien en in eenhaakvormig omgebogen snavel uitloopende; kelk¬ bladen niet teruggeslagen ; geene uit¬ loopers; geen bolvormige stengelvoet. » yolynnt hemos Bladen meer eirond van omtrek , ). drietallig (veelbloemige drietallig of dubbel-drietallig , met Boterbloem). 3-spletige blaadjes, waarvan het mid¬ delste ’tlangst gesteeld is ; vrucht¬ jes (PI. II . Fig . 8. e) plat, onbehaard, van een rand voorzien en in een ster ken, regten of flaauw gebogen snavel Bloemstelen /I uitloopende, onder ’t vergrootglas gesleufd. \ zeer fijn gestippeld; kelkbladen niet ' 'teruggeslagen ; uitloopers veelal aan¬ wezig; geen bolvormige stengelvoet. » repens (kruipen Bladen meer eirond van omtrek , de Boterbloem), drietallig of dubbel-drietallig , met 3-spletige blaadjes, waarvan ’t mid¬ delste ’t langst gesteeld is ; vruchtjes (PI . II . Fig . 8. e) plat, onbehaard, van een rand voorzien, niet fijn ge¬ meermalen -, of één zamengesteld uf ingesneden maar Bladen gaaf niet (handvormig stippeld , in een zeer korten liaakvormig-omgebogen snavel uitloopen¬ de; kelkbladen met hunne voorste helft teruggeslagen; uitloopers niet aanwezig: stengel aan zijn voet bol¬ bulbosus(boldravormig gezwollen. gende Boterbloem of St . Anthouie-Kaapje).

262

DE FI .ORA

YAN

NEDERLAND

.

, Kelkbladen teruggeslagen ; vruchtjes ( door een verheven rand omzoomd, Vruchtjes \ aan beide zij deu met één of meer reekvan knob¬ \ sen van knobbeltjes bezet (PI . II . Ranunculus Philonotis beltjes of I Pig . 8. f.) , kort gesnaveld . Kelkbladen behaarde plooijen bloem). voorzien. \ jes zeer klein , in zeer grooten getale op een rolronden vruchtbodem Kelkbladen I gezeten, door een breeden bleeken terugge¬ I zoom omgeven, aan beide zijden op slagen. I het midden zeer oppervlakkig dwars

J

< ft

Vruchtjes van stekels voorzien. Kelkbladen niet'terug -

\

handvormig ingesnedeu Bladen ofzamen gaaf niet inaar -,

\

teruggeslagen ; vrucht - (

Boter -

Vgeplooid , kort gesnaveld (PI. II. Pig . 8. f ).

// sceleratus (blaar¬ trekkende BoKeikbladen niet teruggeslageu; terbloem of vruchtjes (PI . II . Pig . 8. g.) aan beiJeukkruid ). de zijden met sterke stekels bezet , in een langen snavel uitloopende; bloemstelen niet gesleufd. » arvensis (akkerKelkbladen niet teruggeslagen ; Boterbloem). vruchtjes aan beide zijden met zeer fijne stekels bezet,in eenlangen snavel uitloopende; bloemstelen gesleufd. * muricatus (ste¬ kelige Boter¬ bloem).

Van de 11 in ons vaderland in ’t wild aangetroffene soorten van Boterbloemen zijn er 7 overblijvend en 4 éénjarig , behoorende deze laatsten juist tot die afdeeling , welke zich door stekelige , geplooide of van knobbeltjes voorziene vruchtjes onderscheidt {behaarde , blaartrekkende , akker- en stekelige Boterbloem) . De overblijvende soorten sterven ieder najaar tot op den grond toe af , maar houden stand door een in de aarde verborgen wortelstok of bol , waaruit in ’t naaste voorjaar op nieuws een stengel naar boven schiet . Men kan zich van de waarheid hiervan het best overtuigen

bij de boldragende

Boterbloem , die , bij het voorzigtig uit den grond trekken van krachtige exemplaren , niet zelden twee bolletjes aan den voet des stengels vertoont , welke op grooteren of kleineren afstand van elkander verwijderd zijn , en waarvan de meest gerimpelde tot de plant van het vorige jaar , de meest gevulde daaren¬ tegen tot die van het loopende jaar behoort . De meeste Boterbloemen bevatten , even als de Ranonkel¬ achtige planten in het algemeen , scherpe stoffen en worden

RANONKEL ACHTIGEN .

263

dan ook door het vee onzer weilanden , als door instinkt , niet aangeroerd. Vooral de scherpe en blaartrekkende Boterbloem staan in dit opzigt in een slechten reuk. Sommige schrijvers vermelden nogthans , dat drooge Boterbloemen , welke onder het hooi voorkomen, door het vee zonder nadeelige gevolgen worden genuttigd ; eene waarneming , waaruit men gereedelijk de gevolgtrekking zou kunnen aüeideu , dat het bovenbedoelde scherpe beginsel vlugtig is en onder het droogen verloren gaat. Zoo als reeds vroeger vermeld werd , groeit de akker-Boter bloem, gelijk haar naam zulks reeds aanduidt , voornamelijk op bouwlanden en wel in de eerste plaats onder de Gerst , en dit is dan ook de reden , waarom de vruchtjes dezer plant somwijlen onder de gerstkorrels worden waargenomen. Volgens van

Hall

(Landhuishoudk

. Flora , p . 5 ) , draagt

de akker -

Boterbloem bij de graankoopers en landbouwers in Groningen en Friesland den naam van Kroon , waarschijnlijk ten gevolge van het tot een kroontje bij elkander staan der vruchtjes. Ten slotte vermelden wij, dat de veelbloemige en stekelige Boterbloem, waarvan de eerste bij ’s Gravesande en Maastricht , en de tweede bij Utrecht werd aangetroffen , tot de zeldzame planten onzer Flora behooren , terwijl daarentegen de overigen — en onder deze vooral de scherpe , kruipende , blaartrekkende en kortbladige Boterbloem — vrij algemeen in het wild voor¬ komen. De boldragende Boterbloem vond ik in honderden exem¬ plaren op zandgrond bij Noordwijkerhout , de gulden Boterbloem op begraasde dijken bij Botterdam en de akker-Boterbloem bij Bhijnsburg op bouwland. De behaarde Boterbloem werd vooral aan de zeekust waargenomen, zoo als op Zuid-Beveland, Schouwen, 'tNieuwe Diep , enz. , en eindelijk de langbladige Boterbloem bij Haarlem , Bentveld , Gouda , Dordrecht , enz., aan waterkanten en in moerassen. Het 8ste geslacht der Banonkelachtige planten in ruimere , en het 4de van die in naauwere beteekenis onzer Flora wordt Ficaria

geheeten. Dit geslacht grenst zeer na aan de Boter-

264

DE ETiOEA

VAN

NEDERLAND

.

bloemen, en wordt zelfs door sommige schrijvers daarmede vereenigd , maar behoort daarvan volgens anderen te worden afgescheiden , omdat het niet een 5-bladigen kelk en eene 5bladige bloemkroon , inaar een 3-bladigen kelk en eene 6— 9bladige bloemkroon bezit (PI. XIY . Fig . 8* a). Voor het overige vinden wij ook bij Ficaria talrijke meeldraden en talrijke stampers op den bloembodem gezeten , hoewel deze laatsten , in vruchtjes overgegaan zijnde , geen snavel , zoo als de vruchtjes der Boterbloemen , doen zien (ibid. d). In ons vaderland wordt slechts ééne soort van dit geslacht in het wild aan getroffen , en wel die , waaraan men in het Latijn den naam van ranonkelachtige Ficaria (Ficaria ranunculoides ) heeft gegeven, doch die bij ons met den naam van Speenkruid , Haneklootjes , Kleine Gouwe begroet , en door het algemeen ook al onder de rubriek der Boterbloemen wordt gerangschikt . Het Speenkruid (PI. XIV . Fig . 8*) behoort tot die wilde planten van ons vaderland , welke het vroegst van allen bloeijen en ons met eenige anderen den naderenden zomer verkondigen . Inderdaad vindt men doorgaans reeds in de maanden Maart en April tallooze dezer plantjes langs velden en wegen in vollen bloei staan , wijl hare schoone goudgele bloemen met hare helder groene bladen een voor het oog alleraangenaamst kontrast opleveren. Deze laatsten (de bladen) zijn rondachtig van omtrek , hartvormig -uitgesneden aan hun voet , onregelmatig-gekarteld , golvend- of hoekig-ingesneden , op vrij lange bladstelen gezeten , en eenigzins glanzend. De meesten schij¬ nen onmiddellijk uit den grond te komen , maar zijn toch , bij nader onderzoek , om het andere op kortere of langere stengels gezeten , die nu eens meer regtop staan en dan weder langs den grond nederliggen , en aan hunne toppen de bloemen dragen , die , even als bij de Boterbloemen , steeds alleen staan , en dus niet , zoo als bij tallooze andere planten , tot aren , trossen of pluimen vereenigd zijn. Een der merk¬ waardigste eigenschappen van dit plantje is hierin gelegen ,

KANONKEI ,A CHTIGE N.

265

dat het niet alleen door gewone wortel vezels, maar ook door een zeker aantal knolletjes in den grond geworteld is , en dat het daarenboven, op vochtige en bedompte plaatsen , niet zelden ook in de oksels harer bladen knollen in plaats van bladknoppen voortbrengt . De bedoelde knollen hebben , voor zoo verre zij in den grond verborgen zijn , eene rolronde of peer vormige , doch voor zoo verre zij aan den stengel voor¬ komen , eene kogelronde gedaante en kunnen , even als andere knolachtige voortbrengselen , dienen om de plant te vermenig¬ vuldigen . Men vindt dan ook in de nabijheid van welige exemplaren niet zelden afgevallene of verplaatste knolletjes liggen , welke ergens aan hunne oppervlakte een of meer kleine blaadjes dragen , en als den eersten ontwikkelingstrap van vol¬ wassene planten beschouwd kunnen worden. Overwegen wij hierbij , dat het Speenkruid slechts zelden rijpe zaden voort¬ brengt , en evenwel in tallooze exemplaren over ons gansche vaderland verspreid is , dan zullen wij moeten toegeven , dat de bedoelde knolletjes eene voorname rol spelen in het huis¬ houden dier plant en van mfeer gewigt zijn dan men opper¬ vlakkig wel denken zou. Het Speenkruid is eene der algemeenste planten van ons vaderland , en komt op weilanden , op bleekvelden , langs wegen , en , in ’t kort , op alle plaatsen voor , welke met gras bedekt zijn en niet te droog liggen . Zijne bladen zijn onschadelijk , en worden volgens van Hall (Landhuishoudk . Flora , p. 3) ln sommige provinciën onzes vaderlands , zoo als o. a. in Gro¬ ningen , als soepgroente genuttigd . Van de knolletjes , die rijk zijn aan zetmeel , maar gezegd worden een scherp beginsel te bevatten , wordt geen gebruik gemaakt , hoewel zij enkele malen aanleiding gegeven hebben tot het verhaal van een koorn- of mannaregen , en wel in geval men deze knolletjes , door zware stortregens losgewoeld, in groote menigte verspreid op den grond zag liggen . Wij eindigen met te vermelden , dat de onderaardsche en

266

DE FLORA

VAN

NEDERLAND .

de in de oksels der bladen gezetene knolletjes van het Speen¬ kruid , in hoevele opzigten zij ook met elkander overeen mogen komen , echter daarin van elkander verschillen , dat de laats ten op eene overlangsche doorsnede een knopje doen zien , dat als de aanleg der toekomstige plant beschouwd kan worden (zie Fig . 24 A en B. in de Inleiding , bl. 62) , terwijl dit bij de eersten ontbreekt , en eerst later gevormd wordt , nadat zij van de moederplant weerden afgenomen. TV. Nieskruidachtxoen . Deze onderafdeeling der Ranon¬ kelachtige planten , welke zoowel door het bezit van veelzadige kokervruchten als door de struktuur harer bloemen , die of in ’t geheel geene, of vreemd gevormde en in honigbakjes ontaarde bloembladen bezitten , zich van de thans afgehandelde eerste drie onderafdelingen onderscheidt , omvat 6 geslachten , welke ook bij ons in ’t wild gevonden , en derhalve als een integrerend deel onzer Flora te dezer plaatse dienen vermeld te worden. Deze geslachten heeten : Galtha (Dotterbloem), ErantTiis (Lentebloem), Helleborus (Nieskruid ) , Nigella (Nigelle ) , Aquilegia (Akelei) en Belpfdnium (Riddersporen ) , en worden hoofdzakelijk naar de eigenschappen hunner bloembladen van elkander onderscheiden, gelijk uit de onderstaande tabel nader zal kunnen blijken.

Bloemen regel¬ matig.

Geene bloembladen (PI . II . Fig . 9) . Dotterbloem Bloembladen buisvosmig, 2-lippig; stampers (Callha). lang gesteeld; omwindsel aanwezig (PI . II . Fig . 10 A en B.) ; kelk vroeg afvallend . . . Lentebloem Bloembladen buisvormig, 2-lippig; stampers (Eranthis ). Bloem¬ niet gesteeld; geen omwindsel; kelk blij¬ Nieskruid bladen vend (PI . II . Fig . 11. a. b. c) . Bloembladen plat , 2-lippig , naar onder in (Helleborus). aan¬ een nagel uitloopende, die een door een wezig. schubbetje gesloten honiggroefje draagt (PI . I . Fig . 4. a. en b) ; kelkbladen afvallende. Nigella (Ni¬ Bloembladen trechtervormig , in eene ge- gelle). kromde spoor uitloopende (PI . I . Fig . 5 B) . Akelei (Aqui¬ legia).

Bloemen onregelmatig of symmetriek (PI . XIV . Fig . 5*) .

Riddersporen (Delfhinium).

NIESKRUIDACHTIGEN

.

267

Het geslacht Dotterbloem wordt slechts door ééne soort , de zoogenaamde water-Boterbloem of kleine Plompen (Galtha pa Imstris) , in ons vaderfand vertegenwoordigd . Deze plant , waarvan men op PI. II . Pig . 9 eene afbeelding ziet , groeit langs slooten , rivieren , enz., en op vochtige moerassige weilanden , en be¬ hoort tot de algemeene gewassen onzer Flora . Zij bloeit dik¬ werf reeds vroeg in het voorjaar , b. v. in April , maar blijft veelal tot midden in den zomer doorbloeijen. Zij is zeer ge¬ makkelijk te onderkennen aan hare vrij groote , bijna cirkel¬ ronde (aan hun voet hartvormig uitgesnedene ) of niervormige , gekartelde , dikke , glinsterende , lang gesteelde onderste en ongesteelde bovenste bladen , die op een half regtop staanden half liggenden , gesleufden en hollen stengel zijn ingeplant , en aan hare groote , hoewel niet talrijke , goudgele , alleenstaande bloemen. Deze laatsten bestaan uit 5 ovale stompe dekbladen , die vroeg afvallen en door geen omwindsel omgeven zijn , eene groote menigte op den bloembodem ingeplante meeldraden en 5 —10 ongesteelde , vrije , en in een krans gezetene stampers , welke later in even vele kokervruchten veranderen , waarin de zaadkorrels in twee rijen gezeten zijn. Het mag opmerkelijk heeten , dat men bij de water-Boterbloem, die toch tot de tweelobbige gewassen behoort , en overigens veel op de Boterbloemen (Rammeulus ) gelijkt , geen kelk- en bloembladen , maar, even als bij de éénlobbige planten slechts dekbladen aantreft ; en zonder twijfel zoude men dan ook bij de bestemming dezer plant een verkeerden weg kunnen inslaan , en haar onder de éénlobbige gewassen kunnen rang¬ schikken , indien men niet tevens de opmerking konde maken, dat het aantal harer dekblaadjes 5 en geen 3 of 6 bedraagt , als ook dat hare bladen niet lintvormig , maar in de lengte en breedte bijna gelijkmatig ontwikkeld zijn. Laatstgenoemde eigen¬ schappen toch behooren vooral onder de rubriek der éénlobbige planten te huis , en het gemis daaraan zoude dus in voorko¬ mende gevallen den waren weg kunnen aanwijzen en omtrent

268

DE FLORA

TAN

NEDERLAND

.

de plaats , welke de water-Eoterbloem in het natuurlijke stelsel inneemt , genoegzame opheldering kunnen verschaffen. De water-Boterbloem is eene overblijvende plant , d. w. z. zij sterft in het najaar tot op den grond toe af, doch blijft ge¬ durende den winter in den grond voortleven , en brengt in het eerstvolgende voorjaar , op dezelfde plaats als vroeger , uit haar onderaardschen stengel of wortelstok nieuwe bladen en bloemen voort. Door het vee wordt zij niet aangeroerd , en evenmin wordt zij in het dagelijksch leven tot eenig doeleinde gebruikt . Het tweede geslacht , hier boven onder de afdeeling der Nieskruidachtige planten vermeld , noemden wij Eranthis , een woord van Griekschen oorsprong , dat , in goed Nederlandsch “Lentebloem” zou beteekenen. Dit geslacht (PI. IT. Fig . 10) herkent men voornamelijk aan zijne buisvormige 2-lippige bloem¬ bladen (Fig . 10 B) , zijne gesteelde stampers (Fig . 10 A) , zijn (groen) omwindsel en zijne vroeg afvallende (gele) kelk¬ bladen. Het moge vreemd schijnen , dat wij de (groene) blaadjes, welke de bloemen dezer plant naar buiten afsluiten , “omwindsel” en niet “kelk ,” en de gele blaadjes , welke op de groene vol¬ gen , “kelk-” en niet “bloembladen” heeten ; aannemelijk evenwel wordt deze nomenklatuur indien wij bedenken, dat wij eens vooral (zie de Inleiding bl. 120) hebben vastgesteld , dat van twee ongelijkvormige kransen van blaadjes , welke de meel¬ draden , of, bij vrouwelijke bloemen, den stamper of de stam¬ pers omgeven, de binnenste steeds den naam van bloemkroon, en de buitenste dien van kelk verdient . En daar nu bij Eranthis op de meeldraden de tuitvormige organen volgen , waarvan er een in Fig . 103 vergroot is afgebeeld , zoo spreekt het van zelf, dat deze gezamenlijk de bloemkroon zullen vertegenwoor¬ digen , terwijl dan de kelk door den tweeden krans van gele blaadjes zal worden voorgesteld. Opmerkelijk echter blijft het , dat de bloembladen bij dit geslacht zoo klein zijn , terwijl zij bij de meeste planten den kelk verre in grootte overtreffen, en

NIESKRUID

ACHTIGEN .

269

verder, dat zij een zoet vocht afscheiden, ’t welk anders even¬ min het geval is. Men zoude nog de vraag kunnen opperen, waarom wij den krans van groene blaadjes “omwindsel” en geen “bijkelk” ge¬ noemd hebben ? Hierop echter antwoorden wij: 1°. dat het in den aard ligt van den bijkelk om minder in ’t oog loopend dan de gewone kelk te wezen, en daarmede in struktuur en uiterlijk overeen te komen , en 2°. dat bij andere Ranonkelachtige planten , zoo als de Anemonen , eveneens een omwindsel voorkomt , en wij derhalve , door de analogie te raadplegen , veeleer tot onze hier boven aangenomene dan tot eenige andere opvatting moesten komen. Trouwens , de meeste hedendaagsche schrijvers beschou¬ wen de zaak op dezelfde wijze, en van daar dat wij dan ook niet geaarzeld hebben , haar zóó voor te stellen , als wij hier boven gedaan hebben. Slechts ééne soort van het geslacht Eranthis wordt bij ons te lande gevonden , en dat wel Eranthis hyemalis of de winter-Lentebloem , aldus geheeten, omdat zij gedurende den win¬ ter bloeit en , even als het Sneeuwklokje , hare bloemen reeds ontplooit , terwijl nog een dik sneeuwkleed over het aardrijk ligt uitgespreid . Men trof dit plantje (PI. II . Pig . 10), dat met een knolvormigen wortelstok in den grond overblijft , en zich door lang gesteelde, bijkans cirkelronde , 3— 7-maal handvormig-ingesnedene , zachte en helder groene bladen onderscheidt, wier onderdeelen zelven weder in verscheidene lijnvormige slippen verdeeld zijn , bij ons aan bij Baambrugge , in het Moesbosch op Walcheren , en te Wijhe en Heino , w'aaruit blijkt , dat het niet alleen niet algemeen, maar zelfs hoogst zeldzaam voor¬ komt , iets , wat ons niet verwonderen kan , indien wij bedenken, dat men het in andere landen van Europa voornamelijk in bergachtige streken , zij het dan ook op belommerde plaatsen , waarnam. Tegen den gewonen regel in , ziet men bij Eranthis hyemalis zich eerst de bloem en later het blad of de bladen ontwikkelen ; wij zeggen : “of de bladen ,” want ofschoon men

270

DE FLORA

VAN

NEDERLAND

.

somwijlen exemplaren met twee of drie bladen aantreft , zoo kan men toch het voorkomen van slechts één blad te gelijker tijd als regel aanmerken. Dit blad nu is steeds een wortelblad en ontspruit uit den voor ons oog verborgen wortelstok , die tevens het aanzijn geeft aan den naakten bloemsteel, die 5— 15 Ned. dm. lang is en nimmer meer dan ééne bloem aan zijn top draagt . Het omwindsel, waarvan wij hier boven gewaagden , en dat onmiddellijk onder de kelkbladen gelegen is , bestaat nu eens uit een enkel cirkelrond , en dan weder uit twee aan elk¬ ander tegenovergestelde en digt aaneen sluitende half cirkel¬ ronde , groene , blaadjes , welke herhaaldelijk en diep ingesneden zijn en te zamen een krans vormen van horizontaal uitstaande , lijnvormige , stompe slippen. De gele kelkbladen zijn 6— 8 in aantal , langwerpig -elliptisch , stomp , iets korter dan het omwindsel, ongeveer 2 Ned . dm. lang ; de bloembladen , zoo als wij hier boven reeds mededeelden, klein , naauwelijks half zoo lang als de kelkbladen , doorgaans 6 in aantal , geel , buisvormig , tweelippig en honig afscheidende ; de meeldraden talrijk en op den bloembodem gezeten ; de stam¬ pers eindelijk 5— 6 in aantal , niet allen vruchtbaar , lang ge¬ stoeld , in een krans gezeten , en later in kokervruchten (PI. II . Pig . IOC ) overgaande , welke ééne rij van zaden (ibid. D) bevatten. Verdere bijzonderheden zijn van Eranthis hyemalis niet mede te deelen ; noch in de geneeskunde , noch in de huishouding , noch in de techniek wordt van deze plant ge¬ bruik gemaakt. Het derde geslacht der tot de onderafdeeling der Nieskruid¬ achtige planten behoorende gewassen, is het Nieskruid zelf, in het Latijn Hellelorus geheeten , en onderscheidt zich van de Dotterbloem , doordien het tuitvormige bloembladen bezit , welke bij laatstgenoemd geslacht ontbreken , en van Eranthis , doordien zijne stampers niet gesteeld zijn , en zijn kelk blijvend en door geen omwindsel omgeven is. De eenige soort van Nieskruid , aan de Plora van ons vader -

NIESKEUXDACHTTGEN.

271

land eigen , is het groene Nieskruid (TTelleborus viridis PI. III Kg - 11) , aldus geheeten omdat zijne kelkbladen niet wit of rozerood, zoo als bij andere soorten , maar groen zijn en dus neer dan elders op ware kelkbladen gelijken . Men vond haar bij ons op het Huis ter Haar bij Vleuten , bij Soeterwoude , Koudekerke (Walcheren ) , Arkel (bij Gorkum) , Groningen , en °p een kleiland te Herkten (tusschen Wijhe en Zwolle) , uit welke opsomming ook al weder blijkt , dat het groene Nies¬ kruid tot de zeldzame planten van ons vaderland behoort. In andere landen komt het menigvuldiger voor, en wel op be¬ schaduwde plaatsen in bergachtige streken , vooral op kalk - en kleigrond . Ook het groene Nieskruid behoort tot die planten , welke vroeg bloeijen , namelijk in de maanden Maart en April , en , jaarlijks tot op den grond afstervende , met een korten zwartachtigen wortelstok overblijven. De stengel dezer plant is van onder door vliezige schubben omgeven , hooger op niet zelden vertakt , en draagt veelal verscheidene bladen en bloemen, doch geene schutbladen , zoo als bij andere soorten van hetzelfde geslacht. Wat de bladen betreft , deze zijn van tweeërlei aard , namelijk 1°. wortel- en 2°. stengelbladen , welke beiden daarin met elkander overeenkomen, dat zij handvormig -ingesneden en m lancetvormige , puntige , onregelmatig gezaagde slippen ver¬ deeld zijn , doch ook weder van elkander afwijken doordien de eersten lang-gesteeld , de laatsten daarentegen ongesteeld zijn. De kelkbladen , die den buitensten bladerkrans der knik¬ kende en zwak riekende bloemen helpen vormen , zijn stervormig-uitgespreid , bleekgroen van kleur , bijna plat , vijf in aantal , ovaal en veel grooter dan de 9— 12 groen-gele , tuit vormige , tweelippige , honig afscheidende bloembladen (PI. lil . big . ll . a) , die iets langer zijn dan de halve lengte der talrijke gele meeldraden. De kokervruchten (ibid . Pig . 11 b) , Welke na den bloeitijd op de plaats der stampers worden aan¬ getroffen, zijn drie in aantal , ongesteeld , gezwollen, van een

272

DE FLORA

VAN

NEDERLAND .

priemvormigen snavel voorzien , en bevatten talrijke zaadkorrels, welke niet in ééne , maar in twee rijen gerangschikt zijn. De verschillende soorten van Nieskruid , en dus ook het groene Nieskruid , bevatten vergiftige bestanddeelen , en kunnen , inwendig gebruikt , aanleiding geven tot hevigen doorloop, en, met de huid in aanraking gebragt , roodheid en afscheiding van wei onder de opperhuid veroorzaken. Van daar dan ook , dat de wortel van het zwarte en groene Nieskruid beiden in de veeartsenijkunde gebruikt worden als purgeermiddel en tot het zetten van etterdragten of wrangen bij schapen, varkens , enz. Hiervan zou dan ook de naam van Wrangwortel , waar¬ mede sommige soorten van Helleborus bij ons te lande wel eens bestempeld worden , zijn afgeleid (v. Hall , Landhuis houdk. Flora , bl. 7). Voor het overige is de naam van Nies¬ kruid zijn ontstaan verschuldigd aan het vermogen van den tot poeder gebragten wortel van sommige soorten van Helleborus om een hevig niezen te veroorzaken , zoodra het slijmvlies der neusholte met een weinig van dit poeder in aanraking komt. Het vierde geslacht van de onderafdeeling der Nieskruidach¬ tige planten uit de groote familie der Eanonkelachtige gewassen, heet Nigella , en onderscheidt zich van het geslacht Helleborus doordien zijne bloembladen niet tuit - of buisvormig , maar veel¬ eer plat , hoewel ook tweelippig zijn (PI. I . Fig . 4 a) , en naar onder in een nagel uitloopen , die van een honigbakje voorzien is , ’t welk door een afzonderlijk schubbetje gesloten wordt. De eenige soort , die van dit geslacht in den Prodromus Florae Batavae vermeld wordt , is de akker -Nigelle [Nigella arvensis), die door Lejeune bij Maastricht , doch voor ’t overige nergens anders in ons vaderland werd aangetroffen. Zij groeit op koornvelden , vooral op kalk- of leemgrond , bloeit in J ulij en Augustus , en is éénjarig . Blijkens PI. I . Fig . 4 , bezit de akker-Nigelle veelal een vertakten , onbehaarden , stengel ; vrij wijd uitstaande takken , en dubbel-gevinde bladen , met fijne, smalle , lijnvor¬ mige slippen. Hare bloemen staan eenzaam, en vallen ’t eerst

NIESKRUIDACHTIGEN

.

273

door hare bleek-blaauwe kelkbladen in ’t oog , die een ovalen vorm hebben , naar onder in een langen nagel en naar boven in een kort puntje uitloopen , en 5 in aantal zijn. Binnen deze kelkbladen vindt men de 5— 8 kleine en vreemd gevormde bloembladen (PI. I . Pig . 11. a.) , welke uit een knievormig gebogen rolronden nagel en eene tweelippige plaat bestaan , welker onderlip eenigzins gewelfd, langs de randen gewimperd , in ’t midden gespleten is en in twee slippen uitloopt , die ieder een klein rond kogeltje dragen , en welker bovenlip (PI. I . Pig . 4. b.) , langwerpig-eirond , kleiner dan de onderlip is en in een draadvormig verlengstuk eindigt . Zoo als reeds vroeger vermeld werd , draagt de nagel daarenboven een honiggroefje , dat door een schubbetje is afgesloten. Wat de meeldraden betreft , deze zijn talrijk , even als de kelk- en bloembladen op den bloembodem gezeten , en eindigen ieder in een duidelijk doorntje , dat als een verlengsel van het helmbindsel beschouwd kan worden. De stampers zijn doorgaans 5 in aantal , en ver¬ anderen na de bevruchting in kokervruchten , die van onder over % harer lengte met elkander verbonden , tweemaal zoo lang als breed , drienervig zijn , en ieder in een langen snavel uitloopen, die den hard geworden en verdorden stijl vertegen¬ woordigt. Even als bij het Nieskruid , vindt men ook hier twee rijen van zaadkorrels in die kokervruchten besloten. Indien de akker-Nigelle algemeener voorkwam, zouden wij kunnen zeggen , dat zij tot de sierlijkste planten onzer Plora behoorde ; doch , zoo als hier boven reeds werd aangemerkt > kan zij ter naauwernood tot onze inlandsche planten gerekend worden. Eene andere soort van hetzelfde geslacht , Nigella danascena geheeten , komt soms in tuinen als sierplant voor en draagt bij ons den naam van Juffertje in 't groen. Een ander plantengeslacht , dat wij reeds als het vijfde in de reeks dergenen hebben leeren kennen , welke de onderafdeeliug der Nieskruidachtige planten uitmaken , is het geslacht Aquilegia (Akelei ) , onmiddellijk te herkennen aan de trech 18

‘274

DE FLORA

VAN

NEDERLAND .

tervormige en in eene gekromde spoor uitloopende bloembladen (PI. I . Pig . 5 en 5 B) , die niet , zoo als bij Eranthis , het Nieskruid en de Nigelle , door hunne kleinte bijna niet in ’t oog loopen , maar , even als elders , de kelkbladen in grootte over¬ treffen. l ) eze laatsten (PI. I . Pig . 5. A.) zijn , even als de bloem¬ bladen , 5 in aantal , bloemachtig gekleurd en eirond van vorm, en wisselen met de bloembladen , wier sporen verre beneden den bloembodem uitsteken , af. Wat de meeldraden betreft, deze zijn ook hier weder zeer talrijk en op den bloembodem gezeten, doch worden van de stampers gescheiden door 10 schubbetjes (PI. I . Pig . 5 C. en D.) , welke, volgens hetgeen wij reeds in de Inleiding omtrent dusdanige organen hebben medegedeeld , niet anders dan met den naam van valsche meeldraden kunnen bestempeld worden. In het midden van de bloemen der Akelei vindt men 5 ongesteelde en bijna geheel vrije stampers (PI. I . Pig. 5. C.) , die in vrij lange stijlen uitloopen en later in even zoo vele kokervruchten (ibid. E .) overgaan , waarin talrijke zaad¬ korrels (ibid. P.) in twee rijen gerangschikt staan . Onder de planten onzer Plora vinden wij slechts ééne soort van Akelei vermeld, en wel de gemeene Akelei (Aquilegia vulgaris ) , een met een wortelstok overblijvend gewas, dat op be¬ graasde en beschaduwde plaatsen voorkomt en .in het midden des zomers bloeit. Men vond exemplaren dezer soort bij Am¬ sterdam , Meppel, Oosterlant (in Duiveland ), Uilenpas , Baarn , Dordrecht , Yianen , op de buitenwaarden van de Lek bij Schalk¬ wijk, en in koornlanden bij Utrecht , waarbij nog valt op te merken, dat bij Yianen ook exemplaren met ongespoorde , en weder anderen met licht - in plaats van met donker-blaauwe bloemen werden aangetroffen. De gemeene Akelei heeft een één tot twee voet lioogen sten¬ gel , die aan zijn voet met talrijke , doch hooger op slechts met enkele bladen bezet is. De eersten , ook wel wortelbladen geheeten , zijn lang-gesteeld , dubbel-drietallig , en dragen grof gekartelde blaadjes , terwijl de laatsten of stengelbiaden enkel-

NIESKRUID

ACHTIGEN .

275

voudig-drietallig en bijna ongesteeld zijn. Bij allen is de on¬ derste oppervlakte blaauwgroen van kleur , en steekt zij dus bij de bovenste , die donker-groen is , aanmerkelijk af. De bloemen der gemeene Akelei komen ten getale van 8— 10 op eene en dezelfde plant voor en hangen meer of min over , hetgeen nogtans niet belet dat de bloemstelen , na de bevruchting , zich weder langzamerhand oprigten en eindelijk geheel regt komen te staan. De kenmerken , welke de gemeene Akelei als soort vooral onderscheiden , zijn : de haakvormig omgebogene sporen , die iets langer zijn dan het hoogere en meer plaatvormige gedeelte der bloembladen ; de lange meeldraden , die een weinig boven de bloembladen uitsteken , en de stomp eindigende schub¬ betjes rondom de stampers . Behalve in het wild , vindt men de gemeene Akelei ook dikwerf in tuinen , alwaar zij als sierplant gekweekt wordt. Hare schoone blaauwe bloemen worden somwijlen gebezigd om aan de gewone stroop der apotheken eene blaauwe kleur mede te deelen, en deze dan voor Violenstroop te doen doorgaan. Het laatste geslacht eindelijk van de onderafdeeling der Nieskruidachtige planten heet Delphimum of Ridderspoor en is van alle voorgaande derzelfde onderafdeeling gemakkelijk te onderkennen aan zijne symmetrieke bloemen, waaronder wij dan (zie de Inleiding bl. 108) de zoodanigen verstaan , die niet op verschillende , maar slechts op ééne wijze (door één enkel vlak) in twee gelijke en gelijkvormige helften kunnen verdeeld w'orden. De bloemen van dit geslacht zijn vrij zonderling gevormd , en verdienen dus in de eerste plaats te worden nagegaan . Zij bestaan (PI. XIV . Pig . 5*) vooreerst uit een 5-bladigen kelk , welks onderdeelen allen blaauwachtig gekleurd zijn , doch waar¬ van er een , namelijk het bovenste , van de anderen afwijkt , doordien het zich in eene spoor verlengt (ibid. A). Op deze kelkbladen volgen de bloembladen , die niet 5 maar 4 in aantal en kleiner zijn dan eerstgenoemden , terwijl twree daarvan , en wTel de twee bovenste , ook ieder in eene spoor uitloopen , onder 18*

276

DE FJ .ORA

VAN

NEDE11LA .ND .

dien verstande , dat beide sporen in die van het bovenste kelkblad opgenomen worden en verscholen liggen. Somwijlen zijn vier bloembladen aan hun voet zoo innig met elkander vereenigd , dat zij , als ware het , een enkel stuk vormen. Binnen de bloembladen treffen wij talrijke , op den bloembodem inge¬ plante, meeldraden aan , terwijl eindelijk in het midden der bloe¬ men 1, 3 of 5 stampers gevonden worden , die ieder in een stijl en stempel eindigen , en later in kokervruchten veranderen , waarin talrijke , in twee rijen gerangschikte , zaadkorrels voorkomen. Bij ons te lande w'ordt slechts eene soort van Ridderspoor in ’t wild gevonden , en wel de veld-Ridderspoor , wilde Rid¬ derspoor of Calketrip (Belphinium Consolida) , die op koornlanden bij Leiden , ’s Hage , Deventer , Nijmegen , Zutphen , Arnhem , Utrecht , enz. , werd aangetroffen (PI. XIV . Pig . 5*). Deze soort is éénjarig , bloeit van Junij tot Augustus , en heeft een wijd-getakten , slanken stengel ; dubbel-vindeelige bladen met lijnvormige slippen , en witte of blaauwe, tot armoedige en korte trossen vereenigde bloemen , welke op zeer dunne , de schutblaadjes 3- of 4-maal in lengte overtreffende, bloem¬ stelen gezeten zijn. Nog valt op te merken , dat de bloembladen der veld-Ridderspoor tot één stuk vereenigd zijn , en dat men in het midden der bloemen dezer plant slechts een enkelen stam¬ per aantreft , die later in eene onbehaarde kokervrucht overgaat. De Riddersporen onzer tuinen behooren tot Belphinium Ajacis , eene soort , welke van de veld-Ridderspoor vooral door hare meerdere hoogte , door langere en rijkere bloemtrossen en door behaarde kokervruchten onderscheiden is. V. Pioen ach tigen . De Pioenachtige planten vormen de 5e en laatste onderafdeeling der Ranonkelachtige gewassen, en on¬ derscheiden zich van de Nieskruidachtigen , met welke zij daarin overeenstemmen, dat hare vruchten evenmin éénzadige dop- , maar veelzadige kokervruchten of bessen zijn , door het bezit van gewone en het gemis van vreemd gevormde bloembladen. Bovendien springen de helmknoppen bij de Pioenachtige planten

PIOEN ACIITIGEN .

277

naar binnen (in de rigting van den stempel) open, terwijl zij bij de vier eerst afgehandelde onderafdeelingen der Ranonkel achtigen hun stuifmeel naar buiten of van ter zijde ontlasten . Een enkel geslacht , door ééne enkele soort vertegenwoordigd , is alles wat wij van de Pioenachtige planten bij ons in het wild vinden. Dat geslacht heet Actaea , en de soort Actaea spicata . De eenige , die deze plant in ons vaderland aantrof , was de heer Pkanquinet , en dat wel in de omstreken van Maastricht. Wij vinden Actaea spicata of wel de aardragende Actaea afgebeeld op PI. III . Pig . 12. Het is eene overblijvende , in Mei en Junij bloeijende , plant , wier slanke onvertakte sten¬ gel 1— 3 voet hoog wmrdt, aan zijn voet geene bladen , maar enkel schubben draagt , en hooger op met 2— 3 bladen bezet is van ongeveer twee palm lang , welke gesteeld , driehoekig van omtrek zijn , en tot de rubriek der drietallige bladen be¬ lmoren, onder dien verstande dat elk onderdeel enkelvoudigof dubbel- en oneven-gevind is. Wat de blaadjes betreft , waaruit deze drietallige bladen zamengesteld zijn , deze hebben eene ovale of eironde gedaante , loopen spits uit en zijn onregelmatig gezaagd. De bloemen der aardragende Actaea zijn wit , klein en doorgaans tot twee gesteelde , ovale , aanvankelijk een weinig overhangende trossen vereenigd , waarvan de eene aan het bo¬ venste stengelblad tegenovergesteld is , terwijl de andere , die eerst later te voorschijn komt , uit den oksel van den eersten ontstaat . Zij (de bloemen) zijn regelmatig , bestaan uit 4 witte , ovale, vroeg afvallende kelkbladen , 4 lang genagelde bloembla¬ den zonder eenig spoor van honiggroefjes , talrijke op den bloembodem ingeplante meeldraden (PI. III . Eig . 12 . a) en een enkelen stamper (ibid. c) , die later in eene eironde , zwarte en glinsterende bes (ibid . d) overgaat , welke talrijke zaden (ibid. e) in een enkel hokje bevat. Men schrijft aan de Actaeaas scherpe eigenschappen toe , en hieruit laat het zich dan ook verklaren, dat de wortel der aar¬ dragende Actaea vroeger als purgeermiddel gebruikt werd.

278

DE FLORA

2e Familie

VAN

NEDERLAND .

. Berberisachtigen

.

De voornaamste en meest in ’t oog loopende eigenschappen der Berberisachtige planten zijn 1°. dat kelkbladen , bloem¬ bladen en meeldraden niet , zoo als gewoonlijk , in stand met elkander afwisselen, maar aan elkander zijn tegenovergesteld , en 20. dat hare helm,knoppen met kleppen openspringen om hun stuifmeel te ontlasten (Big. 290). Inderdaad kunnen wij, de Hennepnetel (Galeopsis) , welke tot de Lip¬ bloemige gewassen behoort , uitgezonderd , geene enkele plant onzer Flora opuoemen, bij welke het stuifmeel de hokjes niet langs eenvoudige spleten of poriën verlaat , zonder dat er van kleppen schijn of blijk aanwezig is , terwijl voor het overige bij alle andere familiën der Bodembloemige gewassen de kelk- en bloembladen, zonder eenigeuitzon¬ Fig . 290. dering , steeds met elkander afwisselen. Verder doen wij opmerken , dat de bloemen der Berberisachtige planten regelmatig zijn ; dat hare kelkbladen 3 , 4 of 6 in aantal , en in ’t laatste geval in twee afwisselende kransen geplaatst zijn ; dat het aantal bloembladen aan dat der kelkbladen gelijk of dubbel zoo groot is , en dat ook de bloembladen, die aan hun voet óf een alleenstaand aanhangsel óf twee klieren dragen , in twee kransen gerangschikt staan ; dat het aantal meeldraden veelal 6 bedraagt , en dat deze organen vrij en op den bloem¬ bodem ingeplant zijn ; eindelijk , dat er slechts één vrije éénhokkige stamper aanwezig is , die na de bevruchting in eene bes of eene 1—3-zadige doosvrucht overgaat . Ten einde alle vergissing te voorkomen, voegen wij hierbij , dat de bloemen der Berberisachtige planten veeltijds door eenige steunblaadjes geschraagd worden, die juist onder den kelk ge-

BEUBEMSACHTIGEN

.

279

zeten zijn , en dat men zich dus wachten moet , deze voor kelk¬ bladen aan te zien. Tot de Berberisachtige planten behooren zoowel heesters als met een wortelstok overblijvende gewassen. Eerstgenoemden hebben een geel hout en eene geel afgevende bittere schors , terwijl aan beiden gezaagde bladen eigen zijn. De Berberisachtige planten wrnrden in de Elora van ons va¬ derland slechts door één geslacht en ééne soort vertegenwoor¬ digd , en wel door de gemeene Berberis {Berberis vulgaris ) , een heester , die in Mei en Junij bloeit en in de duinen van Holland en Zeeland in ’t wild wordt gevonden. Plaat III levert ons in Fig . 13 eene afbeelding van een bloeijend takje dezer plant , waaruit ons blijken kan , dat hare bladen bundelsgewijze op elkander gehoopt zijn , eene omgekeerd-eironde gedaante hebben , in een korten bladsteel uitloopen , en langs hun rand gezaagd zijn en eene reeks van stekelige tanden dragen . Op¬ merkelijk is het , dat iedere bundel bladen veelal ondersteund wordt door eenige doornen , waarvan er een , als middelste , het aanzijn geeft aan de anderen , die daaruit links en regts ontspringen , ja, dat men in plaats van één , somwijlen twee of meer stelsels van doornen onder zulk een bundel aantreft. Deze doornen nu staan hier niet , zoo als men welligt denken zou , in de plaats van steunbladen , maar vertegenwoordigen echte doch verarmde stengelbladen , iets , wat bij ’een vergelijkend onderzoek van oude en jonge takken , welke laatsten dikwerf geene doornen dragen , genoegzaam in het oog loopt , en daar¬ enboven uit analogie kan worden afgeleid uit het onderzoek van andere Berberideeën , bij wrelke men noch doornen noch steunblaadjes onder de bladen aantreft . De bloemen der thans besprokene gemeene Berberis zijn tot min of meer overhangende trossen vereenigd , die de bundels van bladen in lengte over¬ treffen. Zelven bestaan zij uit 6 kelk - , 6 bloembladen , 6 meel¬ draden en 1 stamper , waarbij nog dient vermeld , dat onder de kelkbladen 3 kleine schutbladen gevonden worden. Zoo als

280

DE PLORA

VAN

NEDERLAND

.

reeds vroeger gemeld werd , staan de zamenstellende deelen van de bloemen der Berberisachtige planten aan elkander tegenover» en dit is dus ook bij de gemeene Berberis het geval ; maar wij mogen hier toch niet verzwijgen , dat deze afwijking van den gewonen regel eigenlijk slechts schijnbaar is , daar toch uit een meer dan oppervlakkig onderzoek van de bloemen van laatst¬ genoemde plant blijken kan , dat zij eigenlijk uit twee kransen van kelk- , twee van bloembladen en twee van meeldraden , elk van drie leden , bestaan , en dat deze kransen telken reizemet elkander afwüsselen; eene uitkomst , die de standvastigheid van den elders bestaanden regel ook hier weder kan bewijzen, en alleen dan minder gemakkelijk in het oog springt , als men bij de beschouwing van meergemelde bloemen zich voorstelt met slechts drie kransen , ieder van zes leden , te doen te hebben. Al verder valt op te merken , dat de kelkbladen der gemeene Berberis niet groen maar geel van kleur zijn ; dat hare gele en tot elkander neigende bloembladen (PI . III . Pig . 13 B) binnenwaarts aan hun smaller gedeelte of nagel twee verheven kliertjes dragen ; eindelijk , dat hare meeldraden (ibid. C), be¬ halve dat zij met kleppen openspringen , nog deze bijzondere eigenschap bezitten , dat zij , zoodra men den voet hunner helmdraden prikkelt , zich met een ruk naar binnen bewegen en tot den stempel overspringen . De stamper der gemeene Berberis draagt een bijna ziftenden stempel (PI. III . Pig . 13 P ) en gaat na de bevruchting in eene langwerpig -eironde roode bes over , die éénhokkig is en tw’ee zaadkorrels bevat (ibid . E), en w’ier vleezig gedeelte rijk is aan een zuurachtig sap. Deze bessen worden in het zoet ingemaakt en kunnen ook dienen ter bereiding eener siroop. Voor het overige verdient de gemeene Berberis den naam van een nuttigen heester , in zoo ver het hout harer wortels en stammen , dat rijk is aan eene gele kleur¬ stof , in verwerijen gebruikt wordt. Sommige Schrijvers zijn van oordeel , dat de gemeene Ber¬ beris uit Barbarije afkomstig is en door de Arabieren naar

WATE1VLET ,IES OP PLOMPEN.

281

Spanje werd overgebragt , van welk land de bedoelde plant zich verder over Europa zoude hebben verspreid.

3de ï ' amilie

. Waterlelies

of Plompen .

De familie der Waterlelies , door hoe weinige soorten ook in ons vaderland vertegenwoordigd , behoort nogtans tot de belangrijkste plantengroepen onzer omgeving , dewijl zij soor¬ ten omvat , welke , vooral in bloeijenden toestand , het sieraad onzer binnenwateren uitmaken . Want het valt inderdaad moeijelijk , in het wild , zich iets schooners voor te stellen dan een vijver of eene vaart , die met de fraaije , groote en helder groene bladen der wel bekende Plompen bedekt is , tusschen welke heer¬ lijke witte , op rozen gelijkende , en talrijke gele , aangenaam riekende , en naar groote Ranonkels zwemende bloemen zich op hare slanke bloemstelen verheffen ! De familie der Waterlelies is dan ook volstrekt niet moeijelijk te herkennen , wanneer men bedenkt dat hare soorten bij uitsluiting in het water leven , en daarbij in 'toog houdt dat de bloemen dezer laatsten veel grooter zijn dan die van eenige andere waterplant onzer Elora , ja zelfs gemiddeld eene middellijn van 5— 12 Ned . dm. bereiken . Tot de botanische kenmerken dezer familie rekenen wij, dat hare leden met vleezige kruipende wortelstokken in het slijk onzer binnenwateren overwinteren ; hartvormige , lang gesteelde , gaafrandige en netvormig geaderde bladen dragen ; verstrooide , op lange stelen rustende , tweeslachtige , regelmatige bloemen voortbrengen , wier kelk 4— 5 bladig is , en wier talrijke bloem¬ bladen naar binnen langzamerhand in de even talrijke meel¬ draden overgaan , die óf op den bloembodem óf op eene beker¬ vormige schijf ingeplant zijn , en een enkelen stamper omgeven,

282

DE ELOBA

VAN

NEDERLAND .

die verscheidene zittende stempels draagt en later in eene veelhokkige , veelzadige, vleezige, niet openspringende vrucht overgaat , welke hare zaden op de tusschenschotten draagt . Behalve door hare standplaats , wijken derhalve de Water¬ lelies van de Kanonkelachtige planten nog af door het hezit van oningesnedene bladen ; bloembladen, die naar binnen lang¬ zamerhand in meeldraden overgaan ; één enkelen stamper ; en eene vleezige veelhohhige vrucht . Want mogen er ook al in onze slooten zoogenaamde Waterranonkels voorkomen , of in moe¬ rassige weilanden Boterbloemen met gave bladen gevonden worden , toch zal men deze altijd aan hare talrijke stampers , hare scherp afgebakende bloembladen en meeldraden en hare drooge éénhokkige vruchtjes 'kunnen onderkennen. Wat de Berberisachtige planten betreft , deze staan door het beperkte aantal harer meeldraden en nog veel meer door haar gansche uiterlijk zoo zeer op zich zelven , dat eene verwisseling van deze familie met die der Waterlelies voor onmogelijk kan ge¬ houden worden. Tot de familie der Waterlelies behooren onder de bij ons in ’t wild groeijende gewassen slechts twee geslachten , met name Nymphaea en Nuphar , wrnlke zoowel met betrekking tot het aantal hunner kelkbladen , als ten opzigte van de inplanting hunner meeldraden en de gladheid hunner vruchten van elkan¬ der afwijken. Yolgens het hier onderstaande schema kan nogtans de onderscheiding dier beide geslachten niet moeijelijk vallen. Kelk 4-bladig. Bloembladen talrijk , zonder honigbakje. Meeldraden ingeplant op eene schijf, die den eijerstok beker¬ vormig omgeeft, en dus schijnbaar op den eijerstok zelven. Vrucht door de likteekens der afgevallene meeldraden geteekend (PI. III , Fig . 14 B). Kelk 5-bladig. Bloembladen talrijk , aan den achterkant , even onder hun top , van een honigbakje voorzien. Meeldraden onder den eijerstok ingeplant . Vrucht glad (zonder likteekens). (PI. III , Fig . 14 B’)

Nymphaea .

Nuphar .

WATERLELIES

OF

PLOMPEN .

283

Van deze twee geslachten kent men bij ons te lande slechts ééne soort , en wel van het geslacht Nymphaea de W. alha (witte Plompen) , en van ’t geslacht Nuphar de N . luieum (gele Plom¬ pen) , beiden zoetwaterplanten , welke een sieraad zijn onzer vij¬ vers en slooten , en gedurende de zomermaanden zich met hare schoone witte en gele bloemen boven de oppervlakte des waters verheffen. Op PI. III I'ig. 14 ziet men eene afbeelding van de bloem en een blad der witte Plompen , ook wel Waterrozen, Waterplompen , witte Waterkruiken , Meerbladeren geheeten , hoewel wij moeten bekennen , dat deze ons naauwelijks een denkbeeld kun¬ nen geven van de sierlijkheid , welke zij in levenden toestand ten toon spreiden. — De 4 uitwendig groene , inwendig witte , ovale kelkbladen loopen , als aan de achterzijde geplaatst , niet in het oog ; maar des te duidelijker zijn de talrijke melkwitte , ovale, van buiten naar binnen in kleinte toenemende bloembla¬ den , die langzaam in de nog talrijker meeldraden overgaan (ibid. A) , welke op hunne beurt den stamper omgeven , waarvan m I 'ig. 14 alleen de talrijke stempels zigtbaar zijn. In 1'ig. 14 A. ziet men duidelijk , dat de (voor ’t grootste gedeelte weggesnedene) meeldraden bij de witte Plompen niet in een krans , maar in eene spiraal gerangschikt staan , en dat wel op een ügchaam , ’twelk den eijerstok geheel omhult , en zich kennen doet- als het laatste , bekervormig uitgezette , stengellid van den bloembodem, dat dan ook in later tijd van de rijpe vrucht kan worden afgeligt . 1'ig. 14 B. stelt ons zulk eene ten naaste bij rijpe en plat-ronde vrucht voor , die geen enkelen meeldraad meer draagt , doch alleen de likteekenen dezer laatsten doet zien , en aan haar top in een gekartelden rand uitloopt , die als een overblijfsel van den krans van stempels gelden kan. Snijdt men zulk eene vrucht dwars door , dan doet zij zich voor als m 1’ig. 14 C. , d. w. z. veelhokkig en veelzadig , onder dien verstande dat de zaadkorrels aan de tusschenschotten zijn vast¬ gehecht. Wat de bladen der witte Plompen betreft (PI. III . I 'ig. 14)

284

DE FLORA

VAN

NEDERLAND .

deze zijn ovaal , gaaf van rand , aan hun voet hartvormig -ingesneden , leerachtig en op lange rolronde bladstelen gezeten , die uit een horizontalen wortelstok ontspringen . — Vroeger hebben wij reeds medegedeeld , dat de bloemen der Plompen eene aanzienlijke grootte bereiken kunnen ; vooral echter is zulks het geval met die der witte Plompen , welke in volkomen ontloken toestand niet zelden eene middellijn hebben van 12 Ned . dm. De gele Plompen , die zich reeds door de gele kleur harer bloembladen van de witte onderscheiden , hebben veel kleiner bloemen dan deze laatsten , en vertoonen daarenboven deze bij¬ zonderheid , dat hare 5 bijna cirkelronde , uitwendig groene , inwendig gele kelkbladen de bloembladen ongeveer driemaal in grootte overtreffen. — Buitendien zijn de talrijke meel¬ draden dezer plant , die , even als bij de witte Plompen , naar buiten ongemerkt in de bloembladen overgaan , veel meer aan den voet des eijerstoks op elkander gehoopt , dan bij laatstge¬ noemde soort , een verschijnsel , ’t welk alleen daaraan moet worden toegeschreven , dat de schijf bij de gele Plompen veel minder ontwikkeld is en slechts den voet des eijerstoks omgeeft. — Ten gevolge van een en ander is dan ook de vrucht der gele Plom¬ pen (PI. III , Pig . 14 B’) niet ruw en met likteekens overdekt , zoo als bij de witte , maar glad , terwijl zij daarenboven geene plat-ronde , maar eene peervormige gedaante heeft en niet in eene gekartelde maar in eene gaafrandige stempelschijf uitloopt . Ook deze vrucht is veelhokkig en veelzadig (Pig . 14 C’) en springt evenmin als die der witte Plompen open, maar wordt eenvoudig weeker en weeker , tot zij eindelijk zich in het water ontbindt en hare zaden op die wijze vrij worden. — De drij¬ vende bladen der gele Plompen zipa. ovaal, gaafrandig , leerachtig , aan hun voet hartvorrnig -ingesneden , en rusten op lange blad¬ stelen , welke aan hun top niet rolrond , maar stomp-driekant zijn en ook uit horizontale wortelstokken ontspringen . — Zoowel de bloemen der witte als die der gele Plompen ver¬ spreiden in volkomen ontloken toestand een vrij aangenamen geur ,

285

PAPA VER ACHTIGEN .

hoewel deze bij laatstgenoemde soort somwijlen zoo sterk en doordringend wordt , dat daardoor hoofdpijn kan worden opge¬ wekt. Opmerkelijk is het , dat de bedoelde bloemen alleen bij fel daglicht of onder den onmiddelyken invloed der zonnestra¬ len zich geheel ontplooijen , en bij het dalen van den avond zich langzamerhand sluiten om eerst den volgenden dag op nieuw open te gaan. Heeft men echter de bloemen der Plompen afgeplukt , dan sluiten zij zich weldra geheel , om nimmer tot hun vorigen toestand terug te keeren. — Volgens van Hall (Landhuishoudk . Plora , bl. 9) wordt de wortel (wortelstok) der Plompen als varkensvoeder, en buiten¬ dien als middel om te looijen en zwart te verwen gebruikt . Andere nuttige zijden van de thans besprokene waterplanten zijn ons niet bekend .

4de Pamilie

. Papaverachtigen

.

Deze familie , welke met die der Ranonkelachtige planten en der Waterlelies het kenmerk gemeen heeft van talrijke meel¬ draden , wijkt van beiden af door het getal kelk - en bloembladen , en daarenboven van eerstgenoemde familie door ’t bezit van één enkel vruchtbeginsel met vele eitjes , en van de laatste door de standplaats harer soorten , welke allen op het drooge en nimmer m het water voorkomen. — Wij vinden hier regelmatige bloe¬ men, twee vroeg afvallende kelkbladen , vier bloembladen, vele °p den bloembodem ingeplante meeldraden en een enkelen stam¬ per , die 2— 20 stempels draagt en later in eene doosvrucht over¬ gaat , wier talrijke zaden nu eens aan platte vooruitstekende en dan weder aan draadvormige zaadlijsten zijn vastgehecht. Voor het overige hebben de Papaverachtige planten de opmerkenswaar¬ dige eigenschap om bij de minste verwonding een wit of oranje¬ kleurig vocht te laten ontsnappen , en zijn hare bladen om het audere geplaatst en van geene steunblaadjes voorzien. —

286

DE

FLORA

VAN NEDERLAND .

Bij ons komen slechts twee geslachten der Papaverachtige planten in het wild voor , en wel 1° het geslacht Papaver zelf, in het Nederlandsch ook wel Maankop geheeten , en 2° het geslacht Chelidonium, bij ons Gouwe genoemd. — Ten opzigte van het aantal kelk- , bloembladen en meeldraden komen beiden geheel met elkander overeen ; ook bevat de bloem bij beiden slechts een enkelen stamper ; doch bij de Maankop is deze meer kogelrond of knodsvormig en van 4— 20 stempels voorzien , die te zamen een schild vormen , ’t welk onmiddelijk door den eijerstok wordt gedragen , en bij de Gouwe smal , in de lengte uitgerekt en door niet meer dan 2 stempels gekroond . — Buitendien openen de vruchten der Maankop zich met poriën , die der Gouwe met kleppen , en zijn de zaadkorrels van eerstgenoemd geslacht van geen , die van laatstgenoemd daarentegen van een propvorinig aanhangsel voorzien. Stamper kogel- , omgekeerd-eirond of knodsvormig, door een schild van 4—20 stempels gekroond (PI . IV . Fig . 15 B). Vrucht met poriën openspringend (ibid. C). Zaadkorrels op tusschenschotvormige zaadlijsten inge¬ plant (ibid. D) , van geen aanhangsel voorzien (ibid. E) . . .Papaver of Maankop {Papaser ). Stamper smal, haauwvormig (PI. IV . Fig . 16) , door 2 stempels gekroond. Vrucht met 2 kleppen opensprin¬ gend (ibid. a). Zaadkorrels op draadvormige zaadlijsten ingeplant (ibid. b) , van een propvormig aanhangsel voorzien (ibid. c).

Gouwe {Chelidonium) .

Van het geslacht Papaver zijn in den Prodromus Plorae Batavae vijf soorten vermeld, met name P . Argemone (ruige Klaproos) , P . hybridum (bastaard-Klaproos ) , P . Rhueas (gemeene Klaproos) , P . dubium (kleine Klaproos) en P . somniferum (Maankop of Slaapbol) , welke in Mei , Junij of Julij bloeijen en éénjarig zijn , en waarvan de eerste vier vooral op bouw¬ land voorkomen , terwijl laatstgenoemde soort in verwilderden toestand in de nabijheid van tuinen , kruidenplantagies , enz. , gevonden wordt.

PAPAVEUACHTIGEN .

287

De ruige Klaproos of wilde ruige basterd-IIeul , aldus geheeten om hare ruige zaaddoos , die met wijd uitstaande scherpe borstels gewapend , en daarenboven met overlangsche ribben geteekend is , welke van de stempels naar beneden ïoopen en dus in aantal met deze laatsten overeenkomen, heeft één of meer regtopstaande of min of meer uit elkander wij¬ kende, ruige , stengels , van 1— 4 palmen hoog , waaraan zachtharige , dubbel vindeelige bladen met lijnvormige puntige slippen bevestigd zijn , en draagt ééne of meer bloemen , wier twee kelkbladen onbehaard of hier en daar met een enkelen borstel bezet zijn , wier purperroode , aan hun nagel zwart gevlekte , bloembladen naar onder smal wigvormig uitloopen , en wier donker-paarse en glanzende helmdraden naar boven breeder eindigen , de helmknoppen op een kort doorntje dragen , en een stamper omgeven , die een onregelmatig golvend doch niet ge¬ lobd stempelschild torscht , waarop 4—6 stempels gezeten zijn. Deze soort werd bij Leiden , Katwijk , Noordwijk , Amerongen , Kampen , Meppel, Zuid-Beveland , enz. , gevonden , en is dus ln ons vaderland algemeen genoeg verspreid. De bastaard -Klaproos komt in zeer vele opzigten met de ruige Klaproos overeen, maar onderscheidt zich daarvan vooral door de gedaante harer doosvrucht , dieniet knodsvormig , maar half ovaal- half kogelrond is , en dus een afgeronden en geen smal toeloopenden voet bezit. Buitendien zijn de borstels der zaaddoos hier meer gebogen en de bloembodem eer wijn- dan Purperrood van kleur . In tegenoverstelling der vorige soort is deze bij ons hoogst zeldzaam, daar zij toch tot nog toe alleen bij Maastricht gevonden werd. Sommige Schrijvers zijn van gevoelen, dat de thans beschrevene soort eene bastaard is van de ruige en de gemeene Klaproos , en van daar dan ook haar vïeemd klinkende naam. De gemeene en de kleine Klaproos zijn , even als de Maankop , Van de ruige en bastaard -Klaproos terstond te onderscheiden door hare geheel ongewapende, d. i. met geene borstels hoege-

288

DE FT.ORA

VAN

NEDERLAND

.

naamd bezette , doosvruchten , hoewel zij ook onderling vele punten van verschil aanbieden. De gemeene Klaproos , ook wel Koornroos, Koorn-Heul , Kollebloem, Kankerbloem, genoemd (PI. IV . Pig . 15) , eene ruige plant , draagt een vertakten stengel ; vindeelige bladen met lang¬ werpig lancetvormige , puntige , diep of minder diep ingesnedene slippen en talrijke bloemen, wier kelkbladen (ibid. A) veelal reeds zeer vroeg in den vorm van een mutsje, door de zich ontplooijende bloemkroon worden afgeworpen en wier scharlakenroode , groote , vooral in de breedte sterk ontwikkelde bloem¬ bladen talrijke meeldraden omsluiten , wier helmdraden niet , zoo als bij de ruige en de bastaard -Klaproos , naar boven knodsvormig gezwollen, maar geheel en al draadvormig zijn. De doosvrucht der gemeene Klaproos is bijkans kogel- of omgekeerd-eirond , afgerond aan haar voet , onbehaard , en draagt een gelobd stempelschild , welks kartels met de randen over elkander gelegen zijn , en van 8— 10 stempels is voorzien (PI. IV . Pig . 15 B en C). Opmerkelijk is het , dat de haren of borstels , welke aan de bloemstelen der gemeene Klaproos voorkomen , nu eens wijd uitstaan , en dan weder tegen die stelen zijn aangedrukt , iets , wat aanleiding gegeven heeft tot het onderscheiden en aannemen van twee verscheidenheden. De gemeene Klaproos is eene der algemeenste planten van ons vader¬

land , en komt vooral op bouwland , maar ook langs wegen en op ruigten voor. De roode gloed , die somwijlen over gansche stukken land ligt uitgespreid , moet meestal aan de bloemen dezer soort worden toegeschreven , en wij aarzelen dan ook niet de Klaprozen in ’t algemeen tot die planten onzer Plora te brengen , welke met de sierlijkste bloemen prijken ; jammer slechts dat deze zoo spoedig vergaan en na afgeplukt te zijn binnen weinige oogenblikken ineenschrompelen. De kleine Klaproos komt ook al weder in verschillende opzigten met de laatst beschrevene soort overeen, maar wijkt daarvan af door eene knodsvormige , naar onder smal toeloo-

PAPAVER ACHTIGEN.

289

pende doosvrucht en een stempelschild, welks kartels met hare randen niet over maar naast elkander gelegen zijn. Buitendien zijn de bloemen dezer soort veelal kleiner en vindt men hare bloemstelen meestentijds met liggende borstels bezet. Ook deze soort wordt wel is waar meestal op bouwland , maar toch ook veel langs wegen, enz., aangetroffen. Men vond haar bij Leiden , Sassenheim, Noordwijk , Meppel , Nijmegen , Schouwen, enz. , uit welke opgave blijken kan , dat zij niet tot de zeldzame planten onzer I 'lora behoort. Wat eindelijk de Maankop , Slaapbol of zwarte Heul betreft , deze loopt zoowel door de zeegroene kleur harer kruidachtige deelen als door hare groote bloemen , hare stengelomvattende , niet vindeelige maar slechts golfsgewijs uitgesnedene , bladen en hare onbehaarde doosvrucht spoedig genoeg in het oog. Laatstge¬ noemde is veelal kogelrond , draagt een stempelschild met uit elk¬ ander wijkende kartels en 10 —12 stempels , bevat nu eens witte en dan eens zwarte zaden , en springt nu eens wel, en dan weder met met poriën open. Ook de bloemen dezer soort zijn niet altijd van dezelfde kleur , maar nu eens wit, dan eens rozerood, dan weder paars , enz. Zoo als reeds gezegd is , komt de Maankop slechts verwilderd in ons vaderland voor , en kan men haar , waar zij gevonden wordt , beschouwen als uit tuinen of kweekerijen ontvlugt . Ik zelf vond haar in den Haarlemmer hout , terwijl anderen baar bij Haarlem , Warnsveld en Zuid -Beveland aantroffen. Uit al het hier boven aangevoerde nu , kunnen wij het vol¬ gende schema zamenstellen , ’t welk dienen kan om de 5 beschre¬ vene soorten gemakkelijker te bestemmen : haar voet versmald , met verstrooide, bijkans regte , naar boven gerigte borstels bezet. . . . Papaver Argemone (ruige Klaproos). Doosvrucht ovaal of kogelrond , aan haar Doosvrucht voet afgerond , met horizontale , naar boven gekromde, borstels digt bezet . « hybrïdum (bastaard -Klaproos) .

i langwerpig ,knodsvorm ,aan 1!)

290

DE FLORA

VAN NEDERLAND

.

Doosvrucht bijna kogel- of omgekeerd-eirond , aan haar voet afgerond. Kartels van het steml pelsehild met de randen over Stengel- Ielkander gelegen. Papaver Bhoeas (gehladen niet I meene Klaproos), Doosvruch¬ stengel om- \ Doosvrucht langwerpig, knodsten zonder vattende. Ivormig , aan haar voet versmald. borstels. ( Kartels van het stempelschild met de randen niet over elkan¬ der gelegen . Steugelbladen stengelomvattende,

dubium (kleine Klaproos). somniferum (Maankop of Slaapbol).

De eerste vier soorten van het geslacht Papaver , welke wij onder den naam van Klaprozen beschreven hebben , kunnen in zoo verre nuttige gewassen geheeten worden , als hare bloe¬ men , en wel meer bepaaldelijk hare bloembladen (eveneens klaprozen geheeten) niet alleen een bekend geneesmiddel ople¬ veren , maar tevens bij het bereiden van sommige dranken worden gebezigd. Vooral is zulks het geval met de gemeene Klaproos , wier schoon roode bloemen in de apotheken o. a. dienen tot het bereiden van de klaprozenstroop , in droogen toestand met eenige andere slijm afgevende geneesmiddelen als borstkruiden verkocht worden , en eindelijk enkele malen tot het kleuren van bier , kunstwijn en andere dranken worden gebruikt . Op zeer vele plaatsen van ons vaderland worden dan ook de klaprozen in het wild opgezameld, en aan apothe¬ kers en droogisten verkocht. Wat de Maankop betreft , deze is een nog belangrijker gewas, omdat wij daaraan vooreerst het opium of heulsap , en verder de slaapbollen en het papaverzaad ontleenen. Eerstgenoemde stof , een hoog geschat geneesmiddel , wordt verkregen uit de onrijpe slaapbollen der Maankop , en wel door deze in te snijden en het alsdan naar buiten vloeijende witte melkachtige sap op te

PAPAVERACHTIGEN

.

291

vangen en te droogen. Het is vooral in Klein -Azië, Perzië , Arabië , Armenië , Egypte , Engelsch -Indië en sommige streken van Frankrijk , dat men zich met de opium-kultuur op groote schaal bezig houdt , terwijl bij ons niet anders dan de slaapbollen gekweekt worden , en dat wel om de eenvoudige reden , dat onze zomers te kort en te onbestendig zijn om op een goeden opium-oogst te durven rekenen. Van die slaapbollen nu kent Kien twee verscheidenheden , en wel ééne kleinere , met geopende poriën onder het stempelschild en zwarte zaden ; en eene grootere met geslotene poriën en witachtige zaden. Uit de zaad¬ korrels van beide verscheidenheden wordt eene vette olie ge¬ slagen , die niet verdoovend is , terwijl de drooge zaaddoozen zelven pijnstillende eigenschappen bezitten en dan ook in de geneeskunde gebruikt worden.

Het geslacht Chelidonium of Gouwe onderscheidt zich , zoo als wij hier boven aanmerkten , van het geslacht Papaver , reeds bij den eersten oogopslag, door zijne smalle haauwvormige vrucht , die slechts ée'nhokkig is en met twee kleppen van onder naar boven openspringt (PI. IV . Fig . 16 a). Het lang¬ werpige raam (ibid . b) , ’t welk na het wegspringen der kleppen overblijft en de zaadkorrels draagt , moet als de zaadkoek of zaadlijst beschouwd worden , en van daar dat wij deze dan ook vroeger draadvormig genoemd hebben , in tegenoverstelling van de zaadkoeken bij ’t geslacht Papaver , welke plaatvormig zijn. De zaadkorrels zijn bij de Gouwe van een propvormig aanhangsel voorzien (PI. IV . Fig . 16 c) , iets , wat bij de zaden van Papaver niet wordt waargenomen (PI. IV . Fig . 15 E). De eenige soort van Gouwe , die bij ons in ’t wild groeit , is de zoogenaamde stinkende Gouwe, Oogenklaar of Schelkruid (Chelidonium majus ) , waarvan men op PI. IV . Fig . 16 eene afbeelding ziet. Deze plant , welke zeer algemeen voorkomt , e» vooral op onbebouwde plaatsen , langs wegen , enz. , wordt 19*

292

DE FLORA

VAN

NEDERLAND .

aangetroffen , is overblijvend , en bloeit van Mei tot Julij met talrijke tot schermen vereenigde bloemen, welke uit twee groene en vroeg afvallende kelk - , vier goudgele bloembladen, talrijke meeldraden en een enkelen stamper bestaan. Hare bladen staan verspreid langs den hier en daar met enkele haren bezetten stengel , zijn vindeelig , en vertoonen ons 5— 11 bijna ovale blaadjes , die zelven ook weder gekarteld of stomp gelobd , en waarvan de bovenste drie tot één grooter driedeelig blaadje ineengesmolten zijn. Opmerkelijk is hier het verschil in kleur van de beide oppervlakten der bladen , daar toch de onderste veel bleeker groen dan de bovenste en als met een waas over¬ togen is. Ook de stinkende Gouwe ontlast , bij de minste ver¬ wonding , een dik kleverig vocht , maar een zoodanig , dat niet melkwit is , zoo als bij Papaver , maar geel of oranje¬ kleurig . De reuk van dit vocht is alleronaangenaamst , en hier¬ aan heeft de plant dan ook zeker wel haar soortelijken naam te danken. Wat het nut der stinkende Gouwe betreft , dit is niet zoo uitgebreid als dat der Klaprozen en van de Maankop. Hier en daar wordt haar oranjekleurig sap gebruikt tot het weg¬ bijten van wratten op de huid en vlekken op het hoornvlies (van waar de naam van Oogenklaar) , terwijl elders weder hare versehe bladen tot zuivering en heeling van opene wonden worden aangewend. Door geneesheeren wordt , bij onderbuikslijden , enkele malen een extract uit de stinkende Gouwe voor¬ geschreven.

5^

Familie

. Duivekeuvelachtigen

.

De Duivekervelachtige planten of Fumariaceeën , welke door haar 2-bladigen kelk , hare 4-bladige bloemkroon en haar alleen¬ staanden stamper tot de Papaverachtigen naderen , wijken daar¬ van nogthans af door hare symmetrieke bloemen, haar beperkt

DU1VEKERVELACHTIGEN

.

293

aantal meeldraden , en het gemis aan een gekleurd melksap. Het is vooral op PI. IY . Pig . 17 , dat wij die symmetrieke bloemen, d. z. dezulken , welke slechts door één vlak in twee gelijkvormige helften verdeeld kunnen worden , duidelijk zien afgebeeld, terwijl wij daar tevens (bij a en d) kunnen op¬ merken , dat de meeldraden 6 in aantal en tot twee aan elk¬ ander tegenovergestelde bundels vergroeid zijn , waarbij nog valt op te merken , dat de zijdelingsche helmknoppen van iederen bundel slechts uit één , en de middelste uit twee hokjes be¬ staat. Wat den stamper der Duivekervelachtige planten betreft , deze vertoont ons een duidelijken eijerstok met één of meer eitjes , één stijl en twee stempels , en gaat later , hetzij in eene tweekleppige doosvrucht , hetzij in een niet openspringend nootje over. De voornaamste eigenschappen dezer familie zijn derhalve hare symmetrieke bloemen en hare 6 tot twee bundels vereenigde meeldraden , waarbij wij nog kunnen voegen het bezit van een 2-bladigen kelk en eene 4n-bladige bloemkroon, daar toch de meeste bodembloemige planten 5 kelk- en bloem¬ bladen bezitten. Wij hebben hier slechts melding te maken van twee ge¬ slachten , en dat wel van Corydalis (Helmbloem) en Fum.aria, (Duivekervel) , hoofdzakelijk van elkander afwijkende door de structuur hunner vruchten , welke bij eerstgenoemd geslacht tweekleppig , haauwvormig en veelzadig zijn , bij laatstgenoemd daarentegen gesloten blijven en slechts eene enkele zaadkorrel bevatten. Beiden zullen wij thans aan een nader onderzoek onderwerpen. Vrucht haauwvormig, tweekleppig, veelzadig. Vrucht rondachtig, niet openspringend, éénzadig .

Corydalis (Helmbloem) . Fumaria (Duivekervel).

Het geslacht Helmbloem wordt in ons vaderland door 5 soorten vertegenwoordigd , waarvan er nogthans 2 slechts zeer

294

DE FLOKA

VAN

NEDERLAND .

zeldzaam voorkomen en ééne zelfs als eene vreemdelinge te beschouwen is. Deze soorten heeten : de holwortelige [Corydalis cava) , de vastwortelige (C. solida ) , de boonachtige (C.fabacea ) , de geelbloemige (C. lutea ) en de rankende Helmbloem (C. claviculata ) , en kunnen gemakkelijk in twee rubrieken gesplitst worden , al naar dat zij met een bol , zoo als de eerstge¬ noemde drie soorten , of wel met een vezeligen wortel in den grond bevestigd zijn , zoo als de beide laatsten . Van de zoo even opgenoemde 5 soorten , zijn de vast¬ wortelige en de rankende H . verre weg ’t algemeenst. — Eerstgenoemde , die vooral op beschaduwde zanderige plaatsen voorkomt , en o. a. bij Leiden , Deventer , Beek , Ubbergen , Middelburg , Deutichem , ’sHage , Haarlem , enz., werd gevon¬ den , en in April en Mei bloeit , draagt in den grond een bolletje van de grootte eener erwt tot die van een knikker , dat van binnen geheel vast is , of , met andere woorden , geene holte vertoont , naar buiten door een vliezigen rok afgesloten wordt en aan zijn voet aan talrijke fijne wortelvezels het aan¬ zijn geeft. Genoemd bolletje behoort dus eigenlijk tot de zoo¬ genaamde knolachtige hollen (zie Inleiding bl. 31) , en heeft dan ook het vermogen om te overwinteren , en, onder het vóórt¬ brengen van dochterbollen , telken jare ééne of meer nieuwe planten te leveren. De stengel der vastwortelige H . is dun , meest onvertakt , en draagt even boven het onderaardsche bolletje , een wijd uitstaand tongvormig schubbetje , dat stomp eindigt en uit wier oksel gemeenlijk een stengelblad naar boven stijgt . De bladen , op dien stengel ingeplant , zijn 2—4 in aantal , lang-gesteeld , dubbel-drietallig , en dragen wigvormige blaadjes , welke 2— 3-spletig of deelig zijn , en wier langwerpige stompe slippen in een klein doorntje ein¬ digen. De paarse bloemen zijn tot ééne of twee eindelingsche , regt opstaande , trossen vereenigd , worden ieder afzonderlijk door een wigvormig , handvormig-ingesneden schutblad onder¬ steund en gaan later in eene haauwvormige doosvrucht over ’

DUIVEKEB .VEJ .ACHTIGEN .

295

die even lang is als het steeltje , dat haar draagt , en eenige zwarte zaden bevat , welke over een vierde gedeelte van hun omtrek van eene kamvormige verhevenheid voorzien zijn. Ge¬ noemde bloemen zijn gemiddeld 2 % Ned . dm. lang , lang -gespoord , en verliezen hare 2 kleine kelkbladen reeds zoo vroeg , dat men deze aan volkomen ontlokene exemplaren doorgaans niet meer waarneemt. Het spreekt van zelf, dat in dit geval de bloembladen, waarvan alleen het bovenste aan de vorming van de spoor deelneemt en dan ook veel langer is dan de drie anderen , het meest naar buiten gelegen zijn. Het naast aan de vastwortelige grenst de holwortelige II . , aldus geheeten , omdat haar voor ’t overige grootere en dik¬ werf eene kastanje in omvang evenarende bol in het midden eene min of meer stervormige holte doet zien , welke, volgens de meening van sommige Schrijvers , door ’t wegsterven van een vroeger daar aanwezig celweefsel gevormd wordt. Deze soort , welke zeldzamer , doch op dezelfde plaatsen voorkomt als de eerste, en bij Leiden , Valkenburg , Groningen , als ook bij Cornjum in Friesland gevonden werd , onderscheidt zich daarvan — de holle bol daargelaten , die daarenboven niet alleen aan zijn voet maar ook over zijne gansche oppervlakte van wortelvezels voorzien is — door het gemis van een tongvormig schubbetje aan het lagere gedeelte des stengels ; door gave , niet handvormig-ingesnedene , schutbladen ; door stompe en aan haar uiteinde haakvormig gekromde sporen ; door vruchtsteeltjes , die driemaal korter zijn dan de vrucht , en eindelijk door zaden, wier kamvormige verhevenheid niet een vierde gedeelte , maar de helft van hun omtrek beslaat. Voor ’t overige komt de holwortelige H . (PI. IV . Fig . 17) in de meeste opzigten met de vastwortelige overeen , daar zij eveneens dubbel-drie tallige bladen en tot eindelingsche trossen vereenigde bloemen draagt , welke zich door eene paarse kleur onderscheiden . Tusschen de vast- en holwortelige II . in staat , om het zoo eens uit te drukken , de boonachtige, die echter uiterst zeld-

296

DE FLORA

VAN'

NEDERLAND .

zaam bij ons voorkomt , en tot nog toe alleen in het Haagsche Bosch werd gevonden. Deze plant verschilt van de holwortelige H . door hare regte sporen , haar vasten bol , en de aanwezig¬ heid van eene tongvormige schub aan het lagere gedeelte des stengels ; van de vastworlelige door hare korte vruchtste len , die slechts een derde gedeelte van de lengte der vruchten evenaren , hare gaafrandige schutbladen en haar in den beginne niet regthoekig omgebogen stijl ; en van beiden door hare veel kleinere bloemen, haar minder uitgerekten en later knikkenden bloemtros en hare mindere hoogte. Ook zij draagt paarse bloe¬ men en bloeit , even als de beide anderen , in het voorjaar. De rankende 11. , welke bij ons de afdeeling vertegenwoor¬ digt van die soorten , welke niet door middel van een bol , maar van een vezeligen wortel in den grond bevestigd zijn , tiert vooral in zanderige streken op vochtigen boschgrond of andere beschaduwde plaatsen , en werd o. a. bij Zeist , Drie¬ bergen , Apeldoorn , Beek , Haarlem , Utrecht , ’sHage en elders aangetroffen. Het is een uiterst teer , maar lief éénjarig plantje, dat met haar tengeren vertakten stengel tegen en tusschen andere planten opklimt ; ovale, gaafrandige , blaadjes draagt , welke nu eens alleen en dan weder ten getale van 6 of 5 langs een algemeenen bladsteel staan , die in eene vertakte rank eindigt , en kleine , bleek gele , zeer kort gesteelde bloemen voortbrengt , welke tot korte , regtop staande , trossen vereenigd zijn , en elk afzonderlijk door een klein schutblaadje geschraagd worden. De geelbloemige II ., die ook een vezeligen wortel draagt , onderscheidt zich van de zoo even beschrevene soort door een krachtiger voorkomen , een opgerigten stand , het gemis aan ranken , lange bloemstelen en eens of meermalen drietallige bladen. Ook verdient het opmerking , dat de stijl bij de rankende H . na de bevruchting afvalt, doch bij de geelbloemige blijft staan. Laatstgenoemde soort , die in andere landen in spleten van rotsen en op oude muren groeit , werd bij ons aangetroffen op het kerkhof te Geertruidenberg en op

DUIVEKERVEL

A.CHTIGE N .

297

de Marieplaats te Utrecht , en moet als eene door toevallige omstandigheden op onzen bodem overgebragte plant beschouwd worden. Zij draagt citroengele bloemen en is volgens sommige Schrijvers tweejarig , volgens anderen overblijvend. Geene der soorten van het geslacht H . verdient in (Econo¬ misch of technisch opzigt vermelding . Zonder twijfel echter behooren zij tot de sierlijkste planten onzer Flora , hetgeen vooral geldt van de boldragende soorten , en bij uitnemend¬ heid van de vastwortelige TI. , omdat deze doorgaans niet in enkele , maar in tal van exemplaren op de haar eigene stand¬ plaats gevonden wordt. In de Duifhuislaan bij Leiden zag ik meermalen honderden exemplaren van dit plantje bloeijen , en met hunne paarse bloemen en vrolijk groen boven het korte gras uitsteken , iets , wat inderdaad in de maand April of Mei een verrukkelijk gezigt opleverde. Naar aanleiding van het hier boven medegedeelde, komen wij tot het volgende schema :

Stengel in den grond door een knolachtigen bol.

\

i Corydalis cava (holwortelige Helmbloem). zijn voet met wortelvezels bezet. Sten¬ gel van onder voorzien van eene tong¬ vormige schub. Schutbladen haadvor mig-ingesneden. Vruchtstelen even lang als de vruchten . solida (vastwortel. H). Bol van binnen vast, alleen aan zijn voet met wortelvezels bezet. Sten¬ gel van onder voorzien van eene tong¬ vormige schub. Schutbladen gaafrandig. Vruchtstelen driemaal korter dan de vruchten " fabacea (boonachtigeH ).

298

Stengel in den grond bevestigd door wortelvezels.

DE FLORA

VAN

NEDERLAND

.

Stengel op zich zelveu staande. Bladen zonder ranken. Vruchtstelen even lang als de vruchten . Stijl blijvend. Corydalit lutea (geelbloeStengel zeer tenger , langs andere mige H .) voorwerpen naar boven klimmende. Bladstelen in vertakte ranken nitloo-

pende. Bloem- en vruchtstelen zeer kort (1ned. str .). Stijl afvallend.

»

claviculaia (ran¬ kende H .)

Van het geslacht Duivekervel (Fnmaria ) vinden wij bij ons slechts ééne soort in het wild , en wel de gemeene Duivekervel, Aardrook , Grijsekom of Koegras [Fnmaria officinalis) , die op bouwland veel wordt aangetrofl'en , éénjarig is en van Mei tot Augustus bloeit. Van deze soort vinden wij eene afbeelding op PI. IV . Eig. 18. Zij heeft een regtop staanden , wijd ver¬ takten stengel ; dubbel gevinde bladen met handvormig-driedeelige blaadjes en 2— 5-spletige , langwerpig-lijnvormige en in een kort puntje of doorntje eindigende slippen ; en paarse , symmetrieke , kort gespoorde bloemen, welke tot losse aren vereenigd zijn. Terwijl bij de soorten van Helmhloem de kelk¬ bladen bij de ontlokene bloemen dikwerf niet meer te zien zijn , zijn zij bij de gemeene B . zeer duidelijk , ja zelfsbreeder dan de bloemsteel, en beslaan zij ongeveer een derde van de lengte der bloemkroon. Eene overlangs doorgesnedene bloem derzelfde plant ziet men in Eig. 18 A., terwijl daarnevens bij B en C de twee bundels van meeldraden gevoegd zijn , welke, even als bij de Helmbloem, ieder drie van die orga¬ nen bevatten. De vruchtjes der gemeene B . (Eig. 18 D) zijn plat-kogelrond , breeder dan lang , aan haar top als afgeknot en een weinig uitgesneden . Zij springen niet open en bevatten ieder ééne zaadkorrel (Eig . 18 E en E). De gemeene B . behoort tot die planten , welke in de Nederlandsche Apotheek (Pharmacopoea Neerlandica ) onder den artsenij voorraad zijn opgenomen , en waarvan zelfs nog een extract bereid wordt. Dit laatste bevat , even als het versche

299

KRUIS BLOEMIGEN .

kruid , eene bittere stof en kalk - en potassa-zouten , en bezit , volgens velen, oplossende eigenschappen. Volgens van Hall (1. c. bl. 12) wordt de gemeene D. , althans in de provincie Groningen, als geen gevaarlijk onkruid beschouwd.

6de Familie

. Krüisbloemigen

.

De Kruisbloemige planten , waartoe ongeveer 70 soorten onzer inlandsche Flora behooren , en die vooral uit een oeconomisch opzigt belangrijk is , dewijl zij verschillende gewassen bevat , die wij of als groente of als toespijs nuttigen (verschillende soorten van Kool , Radijs , Mosterd , Mierik , Rapen , Knollen ), óf waaraan wij eene brandbare olie ontleenen (Kool- en Raap¬ zaad) , vormen , in tegenoverstelling van vele andere familiën , eene zóó natuurlijke plantengroep , dat hij , welke een of een paar harer leden met eenige oplettendheid heeft beschouwd, ook de anderen hare juiste plaats in het natuurlijke stelsel zal weten aan te wijzen. De voornaamste kenmerken dan , waar¬ door deze familie zich onderscheidt , zijn : 4 vrije kelkbladen , 4 kruiswijs staande vrije bloembladen, 6 meeldraden , waarvan er 2 korter zijn dan de 4 overigen , en 1 stamper , die later hetzij in eene haauw , hetzij in een haauw'tje (zie Inleiding bl. 179) overgaat. Daarbij zijn de bloemen regelmatig en de bladen , welke geene steunblaadjes dragen , verspreid. Van de Ranonkel - , Papaverachtige planten en Waterlelies wijken de Kruisbloemigen derhalve reeds terstond af door haar beperkt aantal meeldraden , en van de Berberis- en Duivekervelachtige gewassen, wier bloemen ook 6 meeldraden bevatten , doordien deze hare organen niet , zoo als bij laatstgenoemde familiën , allen even lang zijn , en daarenboven met spleten openspringen en vrij (dus niet tot twee bundels vereenigd) zijn. Niet zoo gemakkelijk als de familie zelve zijn echter de 34 geslachten te herkennen , waardoor zij in onze Flora ver-

300

DE FLORA

VAN

NEDERLAND

.

tegenwoordige! is , en dat wel om de eenvoudige reden , dat men doorgaans niet genoeg heeft aan de bloemen , wier struc¬ tuur bij alle geslachten in de hoofdzaken overeenkomt , maar tevens in ’t bezit moet zijn van rijpe vruchten , en dus eene eerste inzameling in de meeste gevallen door eene tweede en latere moet doen volgen. Kan men echter over rijpe vruchten beschikken , dan wordt de bestemming veel gemakkelijker , en heeft men vooral daarop te letten of zij tot de haauweu of haauwtjes behooren ; of zij op de gewone wijze zich met kleppen openen of wel gesloten blijven en dwarse insnoeringen vertoonen ; of de kleppen geene, ééne of meer dan ééne hoofdnerf laten zien ; of er in ieder der twee hokjes ééne of twee rijen zaadkorrels voorkomen ; of de afplatting der vrucht plaats heeft evenwijdig aan het tusschenschot of loodregt daarop , enz. Wij willen thans trachten een schema te ontwerpen , hetwelk ons in staat zal stellen de hier boven bedoelde 34 geslachten op de gemakkelijkste wijze te bestemmen, en verdeelen deze daartoe allereerst in die , welke haauwen , en die , welke fiaav,lo¬ tjes dragen , namen , wier beteekenis men in de Inleiding op bl. 179 vinden kan . ITaairndragende Kruisbloemigen . A. Haauwen met kleppen openspringende. 2 rijen zaden in ieder hokje (PI. V. Fig . 20 . D. E .) . Waterkers Vruchtkleppen zonder of slechts met eene zeer

NB. Men vindt bij dit geslacht twee soorten (IV.

(Nasturti -

palustre en amphibium) , die haauwtjes dragen , om welke reden het onder jde volgende afdeeling (B) nog eens zal worden opgenomen.

um)

Zaden gevleugeld(PI . VI . Fig . 23. c. d. e) . Scheef kelk

flaauwe en tot den,

voet der kleppen

NB. Daar ;sommige soorten van dit geslacht eene duidelijke nerf op de kleppen doen zien, zal het hieronder nog eens worden vermeld. Zaden niet gevleugeld (PI . VI .

1 rij zaden in ieder

bepaalde overlang-

sche nerf.

hokje.

Fig . 24. E. F . G). ^

y

( Arabis ).

Veldkers (Cardamine).

301

K.1UFISB1 .0EMIGEN .

f'

Haau -

behaard .

Rijpe haauvven 3 a 4 Ned . dm . lang (de

Braya .

niet meêgerekend ) . (PI . VII . Fig . Haauvvenvruchtsteel wen 30 . e. g) . llUBBELKRUID in ieder I „uhe Rijpe haauvven 6 7 Ned . dm . lang (de (Biplotaxis ). hokje . / haard . vruchtsteel niet meêgerekend ) . (PI . V . Fig . 22 kje . ^ .D . E . F ) . Torenkruid / Zaden ( Turrilis ) . rondom Haauvven viltig (PI . V . Fig . 19 e. f) . Muurbloem gevleu¬ Haauwen onbehaard (PI . VI . Fig . 23 . c. ( Cheiranthus ) . geld .

&..

26 E . T).

voet

scherp

aan

haar

(PI . VII . Fig .

29. d. f). Vruchtkleppen Haau¬ wen

(Sophia ) .

SCHIJNRAKET aan

haar

Ivoet stomp ; haanwen

regt ,

(Erucastrum ) .

Jstijf , grof , % — 2 str . breed

onbe¬

V(P1 . V . Fig . 21 d . e. f . g) . . Barbarakruid Vruchtkleppen haard . aan haar (Barbarea ) . /voet stomp ; haauwen min of meer gekromd , slap , tenger , % — % str . breed . Sisymbrium {Tha -

lianum).

!

ontwikkeld .Haauwen

in een langen geribden snavel uitloopende krachtig VIINerven . Fig . zeer 28 . A . D. E ) .

0v erlangsche

derven .

(PI .

Mosterd

^ Middelste nerf sterk ; zijdelingsclie nerven I meest weinig ontwikkeld . Haauwen zonder of f met een korten snavel (PI . VI . Fig . 25 . e . f . g . h) . Raket NB. Onder dit geslacht (Sisymbrium) komen twee soorten voor, b\) welke de zljnerven der vruchtklep¬ pen bijkans niet waarneembaar zijn (S. Sophia en Thalianum) en ééne , bij welke zij veeleer zijdelingsche takken der hoofdnerf schijnen te wezen (S. Alliaria) , Eerstgenoemden hebben wij om deze reden reeds hier boven in dit schema opgenomen.

(Sinapis ) .

(Sisymbrium ).

302

DE FLORA

VAN

NEDERLAND .

B. Haauwen niet openspringende, maar of in haar geheel af¬ vallende, of zich in dwarse stukken verdeelende (PI. X. Fig . Radijs 46 d. e. f) .

(Raphantts).

. IIaaumtjesüreigende Kruisbloetnigen A. Haauwtjes met kleppen openspringende.

/

Tusschenschot breed, evenwijdig aan de afplatting der vruchten.

Haauwtjes bijna cirkelrond , plat , met bolle kleppen , aan haar top een weinig uitgesneden. Hokjes 1—4-zadig. Korte helmdraden , die aan hun voet van een tandvormig aanhangsel voor¬ (AlysSchildzaad zien zijn (PI. VIII . Pig . 31 B. C). sum). Haauwtjes ovaal, met bolle kleppen. Hokjes 6- of meerzadig. Korte helmdraden, die aan hun voet van een tandvormig aanhangsel voor¬ Faksetia . zien zijn (PI . VIII . Fig . 32 e. f. d) . Haauwtjes smal- of breed-elliptisch, met platte of slechts zeer weinig bol uitstaande kleppen. Hokjes 8- of meerzadig. Helmdraden zonder tandvormig aanhangsel (PI . VIII . Fig . 33 d. e). Vroegeling (Draia ). Haauwtjes bijna kogel- , of langwerpig en rolHelm¬ veelzadig. Hokjes rond, met bolle kleppen. (NasWaterkers draden zonder tandvormig aanhangsel. turtium ). (N. amHaauwtjes kogel- of ovaalrond, met zeer phibium en pa bulle, veelal van eene overlangsche middelnerf lustre ). voorziene, kleppen. Hokjes 2—6-zadig. Helm¬ draden zonder tandvormig aanhangsel (PI. VIII . Lepelblad (CochFig . 34. A. B . , A. B. , en c. d). learia ). Haauwtjes peervormig (omgekeerd-eirond) , middel¬ overlangsche eene van bolle, zeer met nerf voorziene, kleppen. Hokjes veelzadig. Helm¬ draden zonder tandvormig aanhangsel (PI . VIII . (CameHuttentdt Fig . 35 E . F) . lina ).

V

K.UUISBLOEMIGEN .

(

Tusschenschot smal, loodregt °p de af¬ platting der vruchten .

303

'

Haauwtjes ovaal of omgekeerdeirond , aan haar top in 2 vlengelvormige aanhangsels nitloopende, die door eene diepe groef van elkander geschei¬ den zijn. Bloembladen ongelijkvormig Hokjes (PI . IX . Big. 38 A. D. B). Scheefbloem 1-za\ Haauwtjes nu eens langwerpig, dan (Iberis ). dig. weder bijna cirkelrond of eirond, aan haar top gevleugeld of niet , maar al¬ tijd slechts zeer oppervlakkig uitge¬ sneden. Bloembladen gelijkvormig ^ (PI . IX . Fig . 39 a. d. e). Kers (Lepidium). , Hokjes 2-zadig. Haauwtjes bijna

I ovaal ,s-mal gevleugeld . Ilelmdraden aan hun voet van een

schubvormig aanhangsel voorzien of . 37 E . H . I ). Fig Klein -Tasjeskruid Hokjes Hokjes 2—8-zadig. Haauwtjes cir( Teesdalia). 2- of meer- i keirond, ovaal of omgekeerd-eirond , gevleugeld. Ilelmdraden zonder aan¬ zadig. hangsel (PI . VIII . Fig . 36 C. D. B) . Boerekers Hokjes veelzadig. Haauwtjes omge( Thlaspi). keerd-driehoekig, ongevleugeld. Helmdraden zonder aanhangsel (PI. IX . \ Fig . 40 e. f) . Taskers (Capsella). cirkelrond (PI. IX .

\

B. Haauwtjes niet openspringende. Haauwtjes niervormig of uit 2 kogelronde helften bestaande, 2-hokkig. Hokjes 1-zadig (PI. IX . Fig . 41 e. d. F). Varkenskers (j&«i?Haauwtjes langwerpig , plat , 1-hokkig , 1-zadig , naar voren biera). breeder en in een vleugelvormig aanhangsel nitloopende (PI. ÏX . Fig . 42 E . F ) . . . . Weede (Jsalis ). Haauwtjes kogelrond , hard , door den stijl gekroond, 1-hokkig, 1-zadig (PI. X. Fig . 43 F . G). Hardvrucht Haauwtjes uit twee hoven elkander staande , 1- of 2-hokkige, (Neslia). l - °f 2-zadige leden gevormd , welke te zarnen een bijna been¬ aard , gezwollen-eirond , rolrond of vierkant geheel vormen. Bunias . Haauwtjes uit twee boven elkander staande , 1-bokkige , 1-zalige leden gevormd, waarvan het bovenste plat , twee¬ snijdend, ovaal en duidelijk overlangs generfd , het onderste wnigzins driehoekig , kleiner en smaller is (PI . X. Fig . 44 ®' b1- G) . Raket (Cukile).

304

DE I’l.OKA VAN

N EDEIIT .AND .

Haauwtjes uit twee boven elkander staande 1-hokkige leden bestaande, waarvan bet bovenste kogelrond en 1-zadig, het onderste steelvormig en leeg is (PI. X Fig . 45 e. f). Zeekool

(Crambe),

Het eerste geslacht , dat onder de haauwdragende Kruis bloemigen vermelding verdient , is liet geslacht Muurbloem (Cheiranthus) , welks viltige haauwen op ieder der vruchtkleppen eene sterk vooruitspringende overlangsche nerf dragen , en in ieder der beide hokjes ééne rij van gevleugelde zaadkorrels herbergen (PI. V. Big. 19 e. f. g). Wij vinden dit geslacht bij ons door ééne soort vertegenwoordigd , en wel door de gemeene Muurbloem of Steen violier (Cheiranthus Cheiri) , een heestertje , dat op oude muren voorkomt , en in Mei en Junij bloeit. Ik zelf vond deze plant op de ruïne van Brederode boven Haarlem , doch buitendien werd zij aan den Dom van Utrecht , aan de muren van het Valkenhof te Nijmegen , aan den stadsmuur te Zierikzee , aan de St. Janskerk te ’s Bosch , op het slot Ostende te Goes en elders aangetroffen. Zoo als wij uit PI . V. Pig . 19 kunnen opmaken , draagt de gemeene Muurbloem verspreide , lancetvormige , puntige , gaafrandige of oppervlakkig gezaagde bladen , en ineengedrongene bloemtrossen, welke de toppen der stengels afsluiten. Hare bloemen zelven bestaan uit 4 groene of paars-groene kelkbladen , 4 groote , gele of roodgele , bloembladen , 4 lange en 2 korte meeldra¬ den en een stamper , welks stempel zich niet in de gedaante van een rond knopje , maar van twee uit elkander wijkende lipjes (PI. V. Pig . 19 d) voordoet. De gemeene M . verdient ook nog in zoo verre onze aandacht , als zij, althans in ons vaderland , tot de zeer algemeene sierplanten behoort. Het geslacht Waterkers (Nasturtium ), dat bij eene rang¬ schikking der gewassen naar het natuurlijke stelsel , thans dient te volgen , en zich genoegzaam door zijne vruchten onder-

KKUISBLOEMIGEN

.

305

scheidt , wier kleppen geene of slechts eene zeer fiaauwe overlangsche nerf doen zien , en die in ieder hokje niet déne, maar twee rijen van kleine bruine zaadkorrels herbergen (PI. Y. Pig. 20 D. E ) kent men bij ons te lande vier soorten in het wild , waarvan er drie (de gemeene W . [ Nasturtium officinale] , de moeras-W . [iV. palustre ] en de tweeslachtige W . [Y . amphiiium ] ) in of langs slooten , en eene vierde (de akker -W . \_N . sylvestre] ) op vochtige akkers en op muren voorkomt. Yan deze vier soorten draagt er ééne , namelijk de gemeene W., witte , drie anderen daarentegen gele bloemen , waarbij wij nog de op¬ merking kunnen voegen , dat alleen de gemeene en de akker- W. wezenlijke haauwen voortbrengen , terwijl de vruchten der moerasen tweeslachtige W. zich veeleer als haauwtjes doen kennen . Op PI. V. Pig . 20 vindt men eene afbeelding der gemeene W., welke soort zeer menigvuldig in onze slooten en beken voor¬ bomt , en wier helder groene , oneven gevinde , door een kruid achtigen stengel gedragene , bladen aangenaam bij het heldere wit der tot trossen vereenigde bloempjes afsteken. Zij blijft met een kruipenden wortelstok over, draagt haauwen, wier lengte die der vruchtstelen ten naaste bij evenaart (PI. V. Pig . 20 I) . E ) , en brengt zaadkorrels voort , wier oppervlakte zeer fijn doch duidelijk gegroefd is. Wat de moeras- W. betreft , ook wel wilde waler-Kadijs geheeten, deze is tweejarig , groeit niet zoo zeer in als wel langs slooten, en wordt , behalve aan hare gele bloemen en hare haauw¬ tjes , ook nog herkend aan hare bladen , welke laag aan den stengel liervormig , hooger op daarentegen vindeelig , maar nimmer ge¬ vind zijn. De tweeslachtige W. komt in en langs slooten voor ; overwin¬ tert , even als de gemeene W. , met een kruipenden wortelstok ; draagt , even als de moeras- W. , gele bloemen, maar onder¬ scheidt zich van beiden zoowel door hare vruchtjes (haauwtjes ), welke twee- of driemaal korter zijn dan de steeltjes , waardoor 2ij gedragen worden , als ook door hare bladen , welke , voor zoo 20

806

DB FLORA VAN NEDERLAND .

verre zij althans boven het water uitsteken , noch gevind , noch vindeelig , maar lancetvormig zijn en een dubbel gezaagden rand vertoonen. De ondergedokene bladen dezer soort zijn wel is waar dikwerf vindeelig , maar dit kan , na het hier boven medegedeelde, geene aanleiding tot verwarring of verwisseling met andere soorten geven , vooral niet indien men bedenkt , dat de slippen dier bladen , even als de tanden eener kam , loodregt staan op de middelnerf van het blad , en lijnvormig van gedaante zijn. De akher- W, ook wel waier-Ralcet geheeten , eindelijk , die meer op vochtig bouwland groeit , maar ook aan stads¬ wallen , steenen bruggen , enz., voorkomt , behoort ook tot de overblijvende gewassen, draagt gele bloemen en echte haauwen? welke zoo lang als of langer zijn dan de vruchtstelen , en brengt ten deele gevinde , ten deele vindeelige bladen voort , wier slippen veelal gezaagd of getand zijn. Zij onderscheidt zich van de gemeene W. o. a. door hare groeiplaats en hare gele bloemen; van de moeras- W. door hare veel langere en smallere vruchten en hare verder buiten den kelk uitstekende bloembladen ; en van de tweeslachtige W. door hare vruchten en het gemis aan onverdeelde bladen. Alle soorten van W. bloeijen bij ons te lande in Junij , Julij en Augustus . Sommigen daarvan , en wel in de eerste plaats de gemeene W. , worden als antiscorbutisch geroemd en dan ook in den voorzomer enkele malen gezocht en tot het bereiden van bloedzuiverende dranken gebezigd. Ten einde de zoo even beschrevene soorten van JF. gemak¬ kelijker te kunnen bestemmen, raadplege men de hier onderstaaude tabel.

KRUISELOEMIGEN .

807

Bloemen wit

Nasiurtium officinale(gemeene Waterkers). Bovenste bladen niet ingesneden, ten hoogste gezaagd. Haanwtjes twee- of driemaal korter dan de vruchtstelen . » amphibium (tweeslach¬ Bloe¬ tige W .). men ( Boven- ( Haauwen kort en dik , meer met geel. ste J haauwtjes overeenkomende. Bloem¬ bladen /I j,)aden even ialjg a[s kelkbladen, » palustre (moeras-W .). vindeelig of | Haauwen lang en smal. Bloemgevind. '•bladen langer dan de kelkbladen. . .

» syleestre (akker-W .).

Het derde geslacht onzer inlandsche Kruisbloemige gewassen heet Barbarakruid , en werd aldus genoemd naar de H . Baiibaiia . Het onderscheidt zich door onbehaarde , regte , stijve , grove haauwen zonder of met een korten snavel , die in ieder hokje óéne lijst van ongevleugelde zaden herbergen , en wier vrucht kleppen van ééne duidelijke overlangsche nerf voorzien zijn. Men treft van dit geslacht drie soorten bij ons in het wild aan , met name het gemeene (Barbarea vulgaris ) , stijve (B . stricta ) en vroege Barbarakruid (B . praecox) , welke allen op vochtige plaatsen , zoo als graslanden , kanten van slooten en ^ vieren , enz. , voorkomen , en tweejarig zijn. Zij gelijken bij den eersten blik tamelijk veel op elkander , maar wijken toch 'n den vorm harer bladen en de lengte en stand harer haau'ven genoegzaam van elkander af , om haar als ware soorlen te beschouwen. Het vroege B . onderkent men ligt daaraan ) dat al hare stengelbladen gevind of diep vindeelig zijn , tot zelfs de hoogste toe , terwijl bij de beide andere soorten de hoogste stengelbladen oningesneden zijn , eene eironde of omgekeerd-eironde gedaante hebben en een getanden rand dragen, ^ oor het overige zijn het gemeene en stijve B . (PI. V. Pig . 21), ^vier onderste bladen ook vindeelig zijn , daardoor van elkander onderscheiden , dat bij eerstgenoemde soort het eerste paar Zljdelingsche bladslippen , welke op het groote ronde of eironde, aan zijn voet min of meer hartvormig -uitgesnedene , eindblaadje 20*

308

DE FLORA

VAN

NEDERLAND

.

volgen , te zamen eene vlugt hebben , welke de breedte van dat eindblaadje evenaart , en de volgende paren , meest nog twee of drie getal , naar onder langzamerhand in uitgebreidheid af¬ nemen , terwijl bij laatstgenoemde soort op het grootere , langwerpig-eironde , eindblad , niet anders dan zeer kleine bladslippen volgen , wier vlugt de breedte van dat eindblad in geenen deele nabij komt. Buitendien zijn de haauwen van het gemeene B . langer (12— 25 Ned . str .) en meer uitstaande , die van het stijve korter (10—17 Ned . str .) en meer tegen den stengel aangedrukt , om niet te gewagen van de bloembladen, die bij gene tweemaal, bij deze anderhalfmaal de lengte van de kelk¬ bladen bereiken. Van de drie genoemde soorten is het gemeene B . het algemeenst en het vroege het zeldzaamst. Laatstgenoemde soort werd alleen in de duinen bij Overveen en bij Werkendam aangetroffen. Wat het stijve B . betreft , dit werd ingezameld bij Dordt , Abcoude , Vinkeveen , Zalk , Goes, in den Ooischen waard en op het Kampereiland . De soorten van B . bevelen zich noch door hare sierlijk¬ heid , noch door haar nut , noch in eenig ander opzigt aan. Zij bereiken %— 1% voet hoogte , bloeijen (in Mei en Junij ) met kleine gele bloemen , en gelijken het meest op wilde Kool , iets , wat vooral geldt van het gemeeneB . Volgens v. Hall (1. c. bl. 13) zouden de bladen van laatstgenoemde soort , vooral ’s winters , als salade of moeskruid gegeten kunnen worden ; in de provincie Holland schijnt zulks echter niet gebruikelijk te zijn. Bladen allen , tot zelfs de hoogste toe , gevind of Barbarea praecox (vroeg vindeelig . Barbarakrnid ). Hoogste zijblaadjes der onderste gevinde of vindeelige bladen de breedte van het eindblad Hoog¬ 1in hunne vlugt evenarende. Haauwen uit ste I staande. * vulgaris (gemeen bladen B.). Zijblaadjes der onderste gevinde of vindeelige onver¬ I bladen allen veel minder breed in hunne vlugt deeld. dan het eindblad. Haauwen meer tot den sten« siricla (stijf B.). . gel naderende .

KRUISBLOEMIGEN

.

309

Het vierde geslacht onzer inlandsche Kruisbloemigen heet Turritis of Tor onkruid , en werd waarschijnlijk, volgens Martin , aldus genoemd , omdat het niet zelden tusschen steenen en op muren voorkomt , en aanvankelijk misschien op torens werd aangetroffen. Het onderscheidt zich door lange onbehaarde haauwen, wier hokjes ieder twee rijen van zaden bevatten , en wier viuc-htkleppen van ééne duidelijke overlangsche nerf voor¬ zien zijn (PI. V. Eg . 22 D. E . E). Wij vinden van dit geslacht slechts ééne soort bij ons als inlandsch vermeld , en dat wel het onbehaarde T. (Turritis glabra ) , een tweejarig gewas, dat in boschrijke streken , aan ruigten en op steènachtige plaatsen van ons vaderland wordt aangetrofl'en en dat ik zelf in Julij 1S51 op zandgrond aan de Grebbe vond , hoewel in slechts weinige exemplaren. Het onbehaarde T. (PI. Y. Eig. 22) schiet meest vrij hoog op (1—4 voet) , heeft een stijven , regtopstaanden , onvertakten ■ > berijpt en stengel , en tweeërlei soort van bladen , namelijk 1°. wortelbladen , die voor het grootste gedeelte langwerpig-omgekeerd-eirond , links en regts dieper of minder diep getand , of ook wel bogtig -ingesneden zijn , naar onder allengskens smaller toeloopen en talrijke vertakte (stervormige) haren aan hunne oppervlakte dragen , en daardoor ruw zijn op ’t gevoel ; en 2°. stengelbladen , welke aan hun voet pijlvormig zijn en den stengel omvatten , naar boven langzamerhand smaller worden en puntig uitloopen , en noch behaard zijn noch ingesneden. De talrijke bleek-gele bloemen zijn tot lange trossen vereenigd en laten , na den bloeitijd , uiterst lange (4— 7 Ned . dm.) , smalle , stijve haauwen achter , die tegen den stengel aangedrukt staan en te zamen als ware het eene roede vormen. De geheele plant heeft een onbehagelijk , stijf voorkomen , is weinig gevuld , en grijsgroen van kleur . Zij wordt tot geen bijzonder doeleinde gebezigd , en behoort voor ’t overige tot de minder algemeene gewassen van ons vaderland. Het vijfde geslacht onzer inlandsche Kruisbloemigen heet

310

DE FLORA

TAN

NEDERLAND

.

Scheefkelk (Arabis) , en wordt herkend 1°. aan zijne gevleu¬ gelde zaden (PI. YI . ï 'ig. 23 e) en 2°. aan zijne smalle , mid¬ delmatig lange haauwen, die in ieder hokje slechts ééne rij van zaadkorrels bevatten en wier vruchtkleppen geene of slechts eene flaauwe overlangsche nerf doen waarnemen (ibid. c. d). De vier soorten , waardoor het in onze Flora vertegenwoordigd is , namelijk de alpen-Scheefkelk (Arabis alpino ) , Gerard ’s S. (A. Gerardï ) , pijlbladige S. (A. sagittata ) en ruige 8. (A. hirsuta ) , hebben allen witte bloemen , bloeijen van Mei tot Julij , zijn tweejarig of overblijvend , en doen zich voor het overige voor als al of niet vertakte kruiden , die vrij duidelijk behaard en daardoor meest grijs-groen van kleur zijn , en verspreide enkelvoudige bladen dragen. De alpen -S., eene plant , die, blijkens haar naam , aan berg¬ achtige streken eigen is , en dan ook in Frankrijk zoowel als in Zwitserland in rotsspleten van de Alpen wordt aangetroflen , werd bij ons het eerst ontdekt aan een der muren van den kruidtuin te Leiden , later ook aan de muren van de witte poort en van de Doelestallen terzelfder stede , en is derhalve zonder eenigen twijfel als eene vreemdelinge te be¬ schouwen, die uit den Leidschen hortus ontvlugtte , en zich van dair al verder en verder verspreidde. Wij hebben deze soort afgebeeld op PI. YI . Pig . 23. Zij is de eenige van de vier inlandsche soorten , welke met een wortelstok overwintert , en derhalve telken jare op nieuws te voorschijn komt op de plaats , alwaar zij vroeger bloeide. De alpen -S. bereikt eene hoogte van 1—3 Ned. palm , is grijs -groen van kleur , zachtharig , veelal sterk vertakt en zodevormend, bros , en brengt ten deele bloeijende, ten deele niet bloeijende takken voort , van welke de eersten regtop staan , doch de laatsten meer langs den grond nederliggen . Hare laagste bladen , die tot eene wortelroset vereenigd zijn , zijn omgekeerd-eirond , loopen naar den bladsteel smaller toe en dragen een grof-getanden rand , terwijl de hoogeren , die langs de stengels en takken verspreid staan ,

KEUXSBX. OEMIGEÏf .

311

eene ei-lancetvormige gedaante hebben , met hun hart - of pijlvormigen voet het orgaan , waarop zij rusten , omvatten , en eveneens van een grof getanden of gezaagden rand voorzien zijn. De bloemen dezer soort zijn tot rijke trossen vereenigd , en laten zeer platte (ongeveer 2 Ned . str . breede) haauwen na , die vrij wijd nitstaan , en overal waar eene zaadkorrel verscholen ligt , eene bolronde verhevenheid doen bemerken. De drie andere , hier boven reeds vermelde , soorten van Scheefkelk , kunnen wij in zoo verre aan de alpen -S. tegen¬ overstellen , als zij ]A tweejarig en niet overblijvend , 2°. ruw¬ en niet zachtharig , 3°. minder vertakt zijn , 4°. veel kleinere bloemen, en 5°. veel smallere haauwen hebben. Buitendien groeijen twee dier drie soorten , met name de pijlbladige en ruige S., niet op muren , maar in de duinen en op open grasgrond , zoodat men , alles zamen genomen , de alpen -S. niet met de drie andere soorten verwarren kan . Wat nu deze laatsten zelven betreft , zoo is daarvan GerarcVs S. het gemakkelijkst te her¬ kennen , en dat wel 10. aan haar zeer digt bebladerden stengel, en 20. aan ,j en Voet harer stengelbladen , die pijlvormig is , en in twee naar onder gerigte lobben of slippen uitloopt , welke digt tegen den stengel aangedrukt en niet vrij staan. Het on¬ derscheid tusschen de pijlbladige en ruige S. (welke laatste door de Gorter Turrenkruid geheeten wrnrdt) is veel moeijelijker aan te geven. Nogthans doen wij opmerken , dat eerst¬ genoemde veelal pijlvormige bladen heeft , wder lobben naar onder gerigt , hoewel niet tegen den stengel aangedrukt zijn (zoo als bij Gerard 's S.) , en daarenboven fijn gestippelde zaad¬ korrels in de haauwen herbergt , terwijl laatstgenoemde bladen voortbrengt , wier voet als ware het afgeknot is , en zaden draagt ’ waaraan geene stippen worden opgemerkt. De thans afgehandelde soorten van Scheefkelk zijn in geen praktisch opzigt belangrijk en behooren niet tot de schoone planten onzer Flora , hoewel het niet te ontkennen is , dat de alpen -S. , die dikwerf reeds in April bloeit , te midden

312

DE FLORA

VAN

NEDERLAND

.

van den nog niet ontwaakten plantengroei het oog aangenaam verrast . Bladen zachtharig . Niet bloeijende stengels nederliggend. Haauwen plat en 2 str . breed. Overblijvend. Arabis alpino (alpenScheef kelk). Bladen aan hun voet als afgeknot en dus zeer Bladen weinig pijlvormig . » hirtuta (ruige ruwha¬ Slippen van den bladvoet tegen den S.). rig. Bladen Stengels stengel aangedrukt. Zaden gestippeld. » Gerardi (Gerard’s aan hun allen S.). voet opgerigt. Slippen van den bladvoet nitstaande. Tweeja¬ duidelijk piiirig. Zaden niet gestippeld . » sagillata (pijl¬ vormig. vormige S .).

Gaan wij thans over tot de beschouwing van bet zesde ge¬ slacht onzer inlandsche Kruisbloemigen , Cardamine of Veldkers geheeten , dan valt hier allereerst op te merken , dat dit zich door haauwen onderscheidt , wier vruchtkleppen geene overlangsche nerf hoegenaamd doen zien , en die in ieder hokje slechts ééne rij van ongevleugelde zaden bevatten (PI. VI . Pig . 24 E . E. G). Het grenst aan de geslachten Waterhers en Scheefkelk , maar wijkt van het eerste af door het gemis van eene tweede rij zaadkorrels , en van het laatste door de onge¬ vleugelde zaden , om van het uiterlijk als anderzins niet te gewagen. Wij vinden in ons vaderland vier soorten van Veldkets in ’twild , en wel de bosch- (Cardamine sylvatica ) , de ruige (C. hirsula ) , de gemeene (G. pratensis ) en de bittere Veldkers (C. amara ) , van welke de gemeene(ook wel Koekkoeksbloem, WaterViool, Klein - Waterkers, Kievitsbloem en Pinksterbloem ge¬ heeten) het algemeenst voorkomt en in het voorjaar het sieraad uitmaakt van weilanden en grasperken , wier eentoonig groen zij niet zelden in duizenden van exemplaren met hare schoone

KB.UISBL0EÏ1IGEN

.

313

paarse bloemen breekt . Wij hebben deze plant afgebeeld op PI. VI . Eg . 24. Zij heeft een overblijvenden wortelstok , waar¬ uit telken jare eerst eenige wortelbladen zich ontwikkelen en later een stengel zich verheft , die eveneens een vier- of vijftal bladen draagt en naar boven afgesloten wordt door een tros bloemen, die aanvankelijk ineengedrongen is , doch later , vooral na de bevruchting , in de lengte uitgroeit , iets wat voor ’t overige ook bij andere Kruisbloemige gewassen wordt waargenomen. Alle bladen jder gemeene V. zijn oneven-gevind , hoewel zij toch in zoo verre van elkander verschillen , als de blaadjes der wortelbladen meer cirkel- of eirond en min of meer getand, die der stengelbladen daarentegen lijnvormig en gaafrandig zijn. Wat hare bloemen betreft , deze zijn paars , tamelijk groot , en hebben vrij breede , omgekeerd-eironde , bloembladen , welke de kelkbladen ongeveer driemaal in lengte overtreffen , en meel¬ draden , die half zoo lang zijn als de bloembladen en van gele helmknoppen voorzien zijn. Het naast aan de gemeene, grenst de bittere V. , die op moerassige beschaduwde plaatsen , langs waterkanten , enz., gevonden wordt , en o. a. langs de Merwe bij Dordt , in het Beekbergerwoud , bij Eindhoven , Utrecht , in het Haagsche Bosch, langs den IJssel bij Gouda , enz. , werd aangetroffen. Ook deze soort bloeit vroeg in het voorjaar (April en Mei) , heeft eveneens een overblijvenden wortelstok en gevinde wortel¬ en stengelbladen , maar onderscheidt zich van de gemeene V. , behalve door de witte kleur harer bloemen, ook nog door den vorm harer stengelblaadjes , die niet zelden bijna cirkel- of eirond , dikwerf echter ook langwerpig , maar niet lijnvormig zijn , en daarenboven geen gaven , maar een min of meer hoekiggetanden rand doen zien. Voor het overige vinden wij bij de bittere V. bijna even groote bloemen als bij de gemeene, als ook breede omgekeerd-eironde bloembladen , die driemaal langer zijn dan de kelkbladen , maar daarentegen meeldraden , die de bloembladen bijna in lengte evenaren , en geene gele maar paarse

314

DE EI.ORA TAN NEDERLAND .

helmknoppen. De hittere F. wordt 2— 5 palm hoog , en loopt door hare lichtgroene kleur spoedig te midden van andere planten in ’t oog. De bosch- en ruige F., die ons thans nog te beschouwen overblijven , en , reeds bij den eersten oogopslag, zich door veel kleinere bloemen onderscheiden , bloeijen van April tot Junij , zijn éénjarig (ruige F.) of overblijvend (hosch- F.) , en komen op beschaduwde vochtige plaatsen , langs kanten van slooten (bosck- V'.) , of op open en bebouwden zandgrond voor (ruige F.). Beide soorten dragen witte bloemen , maar met veel smallere bloembladen dan de gemeene en bittere F., en gevinde bladen , die ten deele tot eene wortelroset vereenigd , ten deele over den stengel verspreid staan. Hoewel zij voor den oppervlakkigen waarnemer bijna volkomen aan elkander gelijk zijn , zoo merkt men toch bij een naauwkeuriger onder¬ zoek op , dat bij de ruige F. de haauwen ver boven de hoogste bloemen uitsteken , bij de bosch- F. niet of slechts ter naauwernood ; dat de bloemen der ruige F. het normale aantal meel¬ draden bevatten , d. i. zes, die der bosch- F. daarentegen meestal vier ; dat de haauwen der ruige F. in ééne regte lijn gelegen zijn met hare vruchtstelen , terwijl die der bosch- F. bijnalood regt staan op diezelfde stelen , welke zich hier bijna onder een regten hoek van den stengel verwijderen ; dat de wortelroset bij de ruige F. gevulder , bij de bosch- F. ijler is ; eindelijk , dat de ruige F . met een vezeligen wortel , de bosch- V. daar¬ entegen met een scheven wortelstok in den grond bevestigd is. Volgens van Hall (1. c. bl. 14) worden de bittere , ruige en gemeene V. in sommige streken van ons Vaderland als salade genuttigd . Van eene schadelijke werking der gemeene F . op het vee is , volgens denzelfden Schrijver , niets bekend.

K1UJISBL0EMIGEN

315

.

Bloembladen uit- f Bloembladen paars . Helmgespreid, omge- 1knoppen geel. Cardamine pratensis (gemeene v.) keerd-eirond , met ' 1 Bloembladen wit . Helmknopeène breede plaat. pen paars . " amara (bittere V.)

Bloembladen regtop staande , langwerpigomgekeerd-eirond, met eene smalle plaat.

Haauwen ver boven de hoogste bloemen uitstekende, in eeue regte lijn met de vruchtstelen gelegen. Meeldraden meest 4. Wortel vezelig. Haauwen niet of ter naauwernood boven de hoogste bloemen uitstekende, loodregt op de wijd uitstaande vruchtstelen ingeplant . Meeldraden meest 6. Wor telvezels op een scheven wortel* stok ingeplant .

»

hirsula (ruige V .)

sylvaiica (bosch-V.)

Het zevende geslacht onzer inlandsche Kruisbloemigen heet Raket (Sisymbrium) en onderscheidt zich, volgens de meeste Schrij¬ vers , door de 3 overlangsche nerven zijner vruchtkleppen en het gemis van een langen snavel , zoo als die aan de vruchten der Mosterd wordt waargenomen. Wij voor ons hebben deze 3 nerven alleen bij de gemeene (S. officinale) en de Look-Raket (& Alliaria ) gezien , maar misten haar bij de fijnbladige (5. Sophia) en de zand-R. (S. Thalianum ) , terwijl de haauwen der langbladige R . (S. Irio ) niet onderzocht werden. Het is om deze reden , dat wij de twee laatstgenoemde soorten in de tabel, welke onze beschrijving der Kruisbloemige planten voorafgaat , onder die rubriek hebben opgenomen , welke door vruchtklep¬ pen met ééne duidelijke overlangsche nerf gekenmerkt wordt. Hierdoor hebben wij getracht te gemoet te komen aan de be¬ zwaren, welke zich anders aan hen zouden hebben opgedaan , die de bedoelde soorten naar hare rijpe vruchten zouden wenschen te bestemmen.

316

DE FLORA

VAN

NEDERLAND

.

Zoo als uit het bovenstaande blijkt , vinden wij vijf soor¬ ten van Raket bij ons in ’t wild. Onder deze is de ge¬ meens R . (Steen-R . van de Gorter ) het algemeenst verspreid , terwijl de langiladige R . tot nog toe slechts van twee groei¬ plaatsen bekend is. — Beginnen wij derhalve met eerstge¬ noemde soort , om daarna de anderen meer van nabij te beschouwen. l )e getneene R ., eene éénjarige plant , die van Junij tot Augustus bloeit en ons gansche vaderland dóór op onbebouwde plaatsen , langs wegen, aan ruigten , enz., wordt gevonden , heeft een zoo kenmerkend uiterlijk , dat zij, na eens met aan¬ dacht te zijn bekeken , inoeijelijk meer met eenig ander gewas kan verward worden. Het meest loopt zij in ’t oog door haar stijven , regtopstaanden stengel ; hare uiterst kleine gele bloe¬ men en hare digt tegen den stengel aangedrukte haauwen, terwijl vertakte exemplaren vooral aan de wijduitstaande , bijna onder een regten hoek uit den stengel ontspringende , stijve , kale , onder het maken eener wijde bogt naar boven strevende takken herkend worden. Voor het overige heeft de gemeeneR . liervortnig-vindeelige bladen , die uit twee of drie paar zeer onregelmatig getande of gezaagde , ruitvormige of langwerpige, zijslippen en eene grootere eindslip bestaan , welke ook onregelmatig-ingesneden is , maar meer eene rondachtige of spies¬ vormige gedaante heeft. De hoogste bladen zijn kleiner , smaller en niet vindeelig , maar spiesvormig. Wat de haauwen betreft , deze zijn , even als de stengel en de bladen , behaard , op korte stelen gezeten , digt tegen den stengel of zijne takken aange¬ drukt , min of meer vierkant , als afgeknot aan haar voet , en naar boven eenigzins plotseling in eene kegelvormige punt uitloopende. Aan hare kleppen neemt men , zoo als wij reeds hier boven mededeelden, drie duidelijke overlangsche nerven waar , kunnende wij hier nog bij voegen, dat ieder der beide hokjes slechts ééne reeks van bruine zaadkorrels bevat (PI. VI . Big. 25 A).

KRUISBl .OEMIGEN .

317

De Look-Raket of het Look zonder look, aldus geheeten omdat zij in verschen toestand naar uijen riekt , is in alle opzigten gemakkelijk van de vorige soort te onderscheiden . Men vindt haar afgebeeld op PI. VI , Pig . 25. Zij is tweejarig , bloeit van April tot Junij , en bemint vooral een vochtigen beschaduwden grond , zoodat men haar dan ook niet zelden langs belommerde slootkanten aan treft . Zij heeft een regtopstaanden , 1 tot 3 voet hoogen , meest enkelvoudigen stengel ; verspreide , laag aan den stengel zeer lang gesteelde , bijna niervormige en gekartelde — hooger op korter gesteelde , hartvormige en grof getande bla¬ den ; en witte bloemen, die tot trossen vereenigd zijn. De haauwen, welke na den bloeitijd achterblijven , zijn op 4— 6 str . lange , dikke stelen gezeten , 4 - 5 dm. lang , wijd uitstaande , rolrond en door een kort snaveltje gekroond. Hare kleppen doen ook wel drie nerven zien (PI. VI . Pig . 25 e. f. g) , maar wijken toch in zooverre van die der gemeene-R . af, dat de beide zij¬ nerven niet regt doorloopen maar zich slingerend bewegen en daarenboven met de middelste nerf door middel van dwarse takjes in gemeenschap staan. Ook bij de Look-R . vinden wij in ieder der beide hokjes van de vrucht ééne rij zaden (ibid .f. h), maar deze zijn hier niet bruin maar zwart , en daarenboven overlangs gestreept . De fijnbladige -R . (ook wel Vuurkruid , Sopkie-kruid , Fie kruid geheeten), die van alle soorten van dit geslacht de kleinste bloemen en de fijnste bladen heeft , is eenjarig , bloeit van Mei tot Augustus , en komt veelal op onbebouwde plaatsen , zoo als puinhoopen en ruigten , hoewel ook op open zandgrond voor. Zij heeft een zachtharigen , min of meer vertakten en digt bebladerden stengel ; twee- of driewerf-gevinde , ovale, zachtharige on grijsgroene bladen met zeer fijne , korte en smalle slippen ; en zeer kleine gele bloemen , die tot vrij lange trossen vereenigd zijn. De haauwen dezer plant onderscheiden zich van die der beide vroeger beschrevene soorten , doordien zij smaller en ranker , en eenigzins naar binnen gebogen zijn , en niet door korte dik-

318

DE FLOEA

VAN

NEDEBLAND .

ke , maar door circa 1 dm. lange en fijne stelen gedragen wor¬ den , terwijl zij daarenboven, even als bij de Look-B . , wijd uitstaan . De meeste kruidkundigen beschrijven de kleppen der Jijnbladige -B . als van drie overlangsche nerven voorzien ; ik voor mij heb nimmer meer dan ééne nerf aan die kleppen waargenomen. Yoor het overige vinden wij ook hier weder ééne reeks van zaden in ieder hokje , en dat wel bruine zaden , zoo als bij de gemeene. en geene zwarte , zoo als bij de Look-B . De zand-B . , een lief plantje , dat door sommige Schrijvers tot het geslacht Scheefkelk (Arabis) , door anderen weder tot het geslacht Steenraket (Krysimum) gebragt wordt , wordt vooral op open en bebouwden zandgrond gevonden , bloeit in Mei en Junij , en is éénjarig . Zij bereikt eene hoogte van 1— 4 palm , is min of meer behaard , en draagt kleine witte bloemen. Men vindt hier weder ten deele wortelbladen , die tot eene roset vereenigd zijn , en ten deele stengelbladen. De eersten zijn langwerpig-omgekeerd-eirond of lancetvormig , stomp , gaafrandig of min of meer bogtig ingesneden en gesteeld ; de laatsten ongesteeld , lancetvormig , kleiner en minder talrijk . Hoewel het niet tot de zeldzaamheden behoort , dat uit de bedoelde wortelroset slechts een enkele stengel opstijgt , zoo ziet men daaruit dan toch in het meerendeel der gevallen meer dan één zich verheffen, zoodat het geheel een veel gevulder aanzien erlangt . Deze stengels , die doorgaans vertakt zijn , loopen dan naar boven in bloem¬ trossen uit , die kort na den bloeitijd reeds eene aanzienlijke lengte bereiken , en talrijke haauwen dragen , welke ook al weder wijd uitstaan , door 5 —10 str . lange , fijne, stelen gedragen worden , en , even als bij fc,Jijnbladige -B ., eenigzins naar binnen gekromd zijn. Ik voor mij heb aan de kleppen dezer stompvierkante smalle haauwen nimmer meer dan ééne overlangsche nerf opgemerkt ; anderen zagen er drie , maar beschreven de beide zijdelingschen dan toch immer als zeer dun en weinig in ’t oog loopende. Wat de zaadkorrels betreft , deze vormen , even als bij de drie overige soorten , slechts ééne reeks in ieder

KltUISBLOEMIGEN

.

319

hokje , en zijn zeer klein , geel , en eenigzins glinsterend . De langbladige-R . eindelijk , de zeldzaamste der inlandsche soorten van dit geslacht , werd tot nog toe slechts op twee plaat¬ sen in ons vaderland aangetroffen , en dat wel 1° in eene grazige duinstreek bij Loosduinen , en 2° bij Maastricht. Elders , b. v. m Erankrijk en Duitschland , komt zij algemeener voor , en dat wel langs wegen , akkers , op zaailand , enz. — Zij is volgens de meeste Schrijvers tweejarig , bloeit van Mei tot J ulij met kleine bleekgele bloemen, en bereikt eene hoogte van 2— 8 palm. Hare voornaamste kenmerken zijn gelegen in 1° den ineenge¬ drongen toestand van den top der bloemtrossen , waardoor zelfs de jongste haauwen reeds ver boven de hoogste bloemen uit¬ steken , en 2° den vorm der (gesteelde) bladen, die vindeelig zijn , en dat wel schaafsgewijs-vindeelig , d. w. z. zoodanig , dat de toppen der slippen naar beneden en niet naar boven gekeerd zijn. Voor het overige is de stengel dezer plant al of niet vertakt , regt opstaande , onbehaard , en vinden wij daaraan geene tot eene roset vereenigde wortelbladen. Hare haauwen staan wijd uit , zijn lang en smal , rusten op fijne stelen van 6— 10 str . lengte en bevatten in ieder hokje ééne reeks van gele glinsterende zaadkorrels. Van het praktische nut , dat de thans beschrevene soorten van Raket aanbrengen , vind ik niets opgeteekend , weshalve wij tot de beschouwing van een ander plantengeslacht zullen overgaan.

Bladen twee- of driewerf gevind of vindeelig.

Bladen twee- of driewerf gevind, met korte , smalle slippen. Sisymbrium Sopkia (fijnbladige Raket) Haauwen priemvormig , digt tegen den stengel of •> officinale (gemeene Bladen | zijne takken aangedrukt . . vin- < R .) deelig. 1 Haauwen lang en slank en wijd uitstaande. • Irio (langbladige R .)

[

(

320 Bladen enen¬ Bladen kelvoudig, ten hoogste opper¬ vlakkig ingesneden.

DE ELORA

VAN

NEDERLAND .

Bladen nier- of hartvormig . Zaad1 korrels ZWart Sisymlrium Alliaria (LookI R .)

Bladen lang\verpig-omgekeerd-eirond I roIld of lancetvormig. Zaadkorrels I bruin

Thalianum (ZandR.)

Het achtste geslacht onzer inlandsche Kruisbloemigen, Braya geheeten , kenmerkt zich door behaarde vruchtkleppen met éene overlangsche nerf , en twee reeksen van zaadkorrels in ieder hokje der vrucht. Wij vinden van dit geslacht slechts eene enkele soort in den Prodromus florae Batavae vermeld , en dat wel Braya supina , die enkele malen aan den voet van den St . Pietersberg bij Maastricht aangetrofi'en werd , maar voor ’t overige aan onzen bodem vreemd is. De bedoelde plant wordt 1— 6 palm hoog , is eenigzins ruwharig en bloeit in den zomer met zeer kleine witte bloemen. Hare meest in ’t oog loopende kenmerken zijn deze : dat hare stengels gewoonlijk in een cirkel staan en gedeeltelijk langs den grond neêrliggen , en verder , dat hare bloemen alleenstaan en ieder afzonderlijk door een stengelblad worden geschraagd. Wat de stengelbladen betreft , deze zijn kort -gesteeld , vinspletig , met langwerpig -lijnvormige slippen , terwijl de haauwen , door korte (2—4 str . lange) stelen gedragen , een weinig van den stengel afstaan , en , althans in jeugdigen toestand , ruwharig zijn. Braya supina is een éénjarig gewas, en komt ook in Frankrijk en Duitschland zeldzaam voor.

Op het geslacht Braya volgt als negende geslacht onzer inlandsche Kruisbloemigen de Steenraket (Erysimum) , die zich door behaarde , bijna vierkante , niet of kort gesnavelde haauwen onderscheidt , welke in ieder hokje ééne reeks van niet of alleen

KRUISBLOEMIGEN

.

321

aan den top gevleugelde zaden herbergen , en wier kleppen ééne overlangsche nerf doen zien (PI. VI . Pig . 26 E. E. G. H). In ons vaderland komen drie soorten van Steenraket in het wild voor , en wel 1°. de violierachtige S. (Erysimum cheiran thoides) , 2°. de roedevormige S. (E . virgatum ) en 3°. de stijve S. (E . strictum ) , van welke de eerste vrij algemeen verspreid , de tweede als eene vreemdelinge te beschouwen is , en de derde slechts zeldzaam in ons vaderland wordt aangetroffen. Alle drie deze soorten bloeijen met gele bloemen en hebben onge¬ steelde en smalle , langwerpige of lijnvormige , stengelbladen , welke met driearmige haren overdekt zijn , doch wijken van elkander zoowel ten opzigte van den rand dier bladen , als van de lengte en den stand harer haauwen af. Want terwijl men bij de stijve en violier achtige S. (PI. VI . Eig. 26) opper vlakkigcn verwijderd-getande of gezaagde bladen aantreft , zijn deze bij de roedevormige S. geheel gaafrandig ; en terwijl de haauwen bij de violierachtige S. ongeveer twee- of driemaal langer zijn dan hare zeer wijd uitstaande stelen , en daarop in de schuinte naar buiten ingeplant en zoo doende op een aanmerkelijken afstand van den stengel verwijderd zijn , overtreffen zij bij de twee andere soorten de stelen acht- tot tienmaal en zijn zij daarenboven digt tegen den stengel aangedrukt . Zoo als wij hier boven reeds aanmerkten , zijn de vruchtkleppen van alle soorten van Steenrahet behaard ; opmerkelijk echter is het , dat de daarop voorkomende haren den vorm hebben van kleine sterretjes ; en voegen wij hier nu bij , dat ook de stengel van alle soorten ruig is , doch niets dan gewone of tweearmige haren vertoont , dan hebben wij in de zoo even beschrevene soorten voorbeelden van gewassen, die op drie verschillende organen drieërlei soorten van haren dragen. Van de drie inlandsche soorten van Steenraket heeft de violier¬ achtige de kleinste en de stijve de grootste bloemen, hoewel deze, even als bij de meeste andere Kruisbloemigen , toch altijd nog met betrekking tot andere bloemen klein blijven. Alle drie 21

322

DE FLORA

VAN

NEDERLAND

.

de soorten bloeijen van Junij tot Augustus , doch terwijl de violier achtige S. éénjarig is , worden de beide anderen als twee¬ jarig vermeld. Wat hare standplaats betreft , hieromtrent kunnen wij mededeelen, dat de violierbladige 8. veel op zanderige bouwlanden, langs wegen, enz., voorkomt , terwijl de stijve en roedevormige het weligst tieren op onbebouwde ruige plaatsen. Laatstge¬ noemde soort wrerd bij ons alleen in het Spoel bij Culemborg gevonden en moet dus zonder twijfel als van elders door toeval aangebragt beschouwd worden ; doch van de stijve 8. zijn meer groeiplaatsen bekend , zoo als b. v. de omstreken van Gorsel , Deventer , Yoorst , Zutphen en Kampen. Wij hebben hier niets verder bij te voegen , dan alleen dat (1. c. p. 13) ook wel de violier achtige 8. volgens v. Hall groote wilde Kers , kleine Knopkiek of wilde Dragon geheeten en , even als de beide andere soorten , door den landbouwer onder het onkruid gerangschikt wordt ; en eindelijk , dat men alleen bij de zaadkorrels der stijve en roedevormigeS. een klein vleugelvormig aanhangsel aan den top aantreft , terwijl dit bij die der violierachtige ontbreekt . Bloemstelen 2- of 3-maal langer dan de kelk. Vrucht Erysimum cheiranlhoides stelen 2- of 3-maal korter dan de haaawen. (violierbladige S.) » virgatam (roedeBladen gaafrandig . vormige S.) kelk. Vruchtstelen 8- tot 10-maal korter dan de haauwen. « strictum (stijve S .) vvijd-getand.

Wij zijn thans genaderd tot de beschouwing van het tiende geslacht onzer Kruisbloemigen , ’t welk Kool of Brassica geheeten wordt , en, uit een landbouwkundig oogpunt , zonder twijfel tot de belangrijksten van ons vaderland behoort. De soorten , welke wij daarvan thans wenschen te vermelden , en die den naam

KRUISBLOEMIGEN

.

323

dragen van Kool (Brassica oleracea,) , Kaap (B . Rapa ), Kool¬ zaad (B . Napus ) en zwarte Mosterd (B . nigra ) , worden , zoo als bekend is , allerwege bij ons gekweekt , en verdienen dan ook onze belangstelling uit dit oogpunt veeleer dan als leden onzer Flora , te meer nog , daar de exemplaren, welke men daarvan in het wild aantreft — die der zwarte Mosterd al¬ leen uitgezonderd — als vlugtelingen uit onze zaaivelden te beschouwen zijn. Zoo als met meer bouwplanten ’t geval is , wier kuituur tot overoude tijden opklimt , is het ook met de Kool , de Raap en het Koolzaad gelegen , namelijk dat men de streek van onzen aardbol , waar zij oorspronkelijk te huis behoorden , en van waar zij zich al verder en verder verspreidden, niet met volkomene zekerheid weet aan te geven , hoewel A. Decandolle

niet

wars

is van het denkbeeld , dat sommige

streken van Engeland als het vaderland der Kool (B. oleracea), en dat gedeelte van Rusland , ’t welk tusschen de Oostzee en den Kaukasus gelegen is , als het vaderland der Raap (B. Rapa) en van het Koolzaad (B. Napus ) te beschouwen is. Hoe dit echter ook zij , zeker is het , dat de exemplaren , welke men van de bedoelde soorten nu en dan in ’t wild aantreft , som¬ wijlen van de verbouwde in een of ander opzigt afwijken , zoo dat men b. v. bij de wilde Knollen en Rapen (verscheidenheden van B . Rapa ) , even min als bij de wilde Peen , die vleezige eetbare wortels vindt , waardoor zij in gek weekten toestand juist voor ons van belang zijn. Als kenmerken voor het geslacht Kool (Brassica) gelden ook al weder de eigenschappen harer haauwen, welke rolrond of eenigzins vierkant zijn , in een vrij langen geribden snavel uitloopen , in ieder hokje ééne reeks van ongevleugelde zaden bevatten en van kleppen voorzien zijn (PI. VII . Pig . 27 A. B); waaraan men ééne overlangsche nerf in het midden , en , ter zijde van deze , zoowel links als regts , een net van verhevene aderen waarneemt. De eigenlijke Kool (B . oleracea) , welke wij in de eerste 21*

324

DE ELORA

VAN

NEDERLAND

.

plaats genoemd hebben , en die als de moederplant te be¬ schouwen is van de talrijke verscheidenheden , die bij ons ge¬ kweekt worden en onder den naam van Boerekool , Savoijekool , witte Kool , roodeKool , Bloemkool, Koolrapen boven den grond , Spruitjes , enz., bekend zijn , is eene tweejarige plant , die ongeveer eene Ned. el hoog opschiet , een kruidachtigen , regten , onbehaarden en vertakten stengel heeft , en min of meer vleezige , zeegroene, onbehaarde , verspreide bladen draagt , waar¬ van de ondersten gesteeld en liervormig-ingesneden , de boven¬ sten ongesteeld , omgekeerd-eirond of langwerpig , getand of gelobd zijn , en den stengel halverwege met hun voet omgeven. Opmerkelijk is het , dat de bloemen bij deze soort reeds van den beginne af aan uit elkander staan en vrij lange trossen vormen , terwijl zij bij de andere , straks te beschrijven, soorten aanvankelijk op elkander gedrongen en tot bijschermen vereenigd zijn ; en verder , dat de meeldraden hier ten naaste bij allen even lang zijn , terwijl men elders , even als bij andere Kruisbloemige gewassen, wel degelijk twee korte en vier lange meeldraden aantreft . Aan deze beide eigenschappen kan men de eigenlijke Kool dan ook gemakkelijk onderkennen , iets wat anders voor den oppervlakkigen beschouwer wel eenig bezwaar zoude inhebben. Wij voegen hier nog bij , dat de Kool in Mei en Junij met goudgele , zelden witte , bloemen bloeit , wijd uit¬ staande haauvven draagt , wier snavel slechts een tiende van hare lengte bedraagt , en zelden bij ons in ’t wild gevonden wordt. De Kaap (B . Rapa ), die hier te lande in drie hoofdvormen gekweekt wordt , waarvan de eene (B . Rapa oleifera ) Raap¬ zaad genoemd wordt en ons het raapzaad levert , de tweede (B . Rapa napifera ) den naam draagt van Knol of Raap , en om zijn vleezigen wortel (knollen en rapen) gezocht wordt , en de derde (B . Rapa campestris) onder den naam van Aveelzaad bekend is , en ons het aveelzaad verschaft , is van de Kool gemakkelijk te onderscheiden door hare meer ineengedrongene ^

KRUISBLOEMIGEN

.

325

op een bijscherm gelijkende , bloeiwijze; hare in lengte ver¬ schillende meeldraden , en hare stekelharige onderste en diep hartvormig -ingesnedene bovenste bladen , welke den stengel met hunne lobben geheel omgeven. Voor het overige hebben de bladen bij deze soort eene grasgroene kleur , en zijn de boven¬ sten lancet vormig en langzamerhand puntig uitloopende. Zoo als bekend is, wordt uit de zaadkorrels van het Raap¬ zaad zoowel als uit die van het Aveelzaad , eene olie geslagen, welke onder den naam van raapolie bekend is en als brandstof gebezigd wordt. Enkele malen zouden ook de zaden der eigen¬ lijke Rapen daartoe gebezigd worden. Hoe dit echter ook zij, zeker is het , dat zoowel het Raapzaad als de beide andere verscheidenheden als oliegevende gewassen bij ons verdrongen zijn door het Koolzaad , omdat dit den landbouwer in eene mindere hoeveelheid zaadkorrels eene grootere hoeveelheid olie verschaft. Wat de bloemen der Raap (B . Rapa ) betreft , deze zijn , even als die der Kool , goudgeel van kleur , en komen in Junij voor den dag. Zij laten haauwen na , die ver van den stengel afstaan en in een snavel uitloopen , welke drie- of viermaal korter is dan zij zelven. Verwilderde exemplaren van deze soort , en vooral van de verscheidenheid B . Rapa oleifera of het Raapzaad , treft men bij ons wel eens aan onder ’t Vlas , waarmede wij echter niet gezegd willen hebben , dat deze plant ook niet elders zou kunnen gevonden worden. Meer in ’t groot verbouwd dan de vorige soort , wordt ook het Koolzaad (Brassica Napus ) algemeener dan zij in verwil¬ derden toestand aangetrofïen. Beide planten vertoonen ons in hare uitwendige eigenschappen zeer vele punten van overeen¬ komst , maar wijken toch ook weder in enkele opzigten van elkander af , zoo als b. v. ten opzigte van de bloeiwijze, die hier weder meer op een tros dan op een bijscherm gelijkt ; de bladen , die hier weder geene haren vertoonen , en , even als bij de Kool, eene zeegroene en geene grasgroene kleur hebben ;

326

DE

FLORA

VAN

NEDERLAND .

de haauwen, die met de bijna horizontale stelen , waardoor zij gedragen worden, meer in eene regte lijn liggen en geen hoek vormen , enz. Men kweekt bij ons te lande drie verscheiden¬ heden van deze plant , waarvan er twee , het zomer- (B . Napus annua) en het winter-Koolzaad (B . Napus biennis ) , die o. a. daarin van elkander verschillen , dat de eerste één- , de laatste daarentegen tweejarig is , als oliegevende gewassen waarde heb¬ ben , terwijl eene derde , de zoogenaamde Koolraap onder den grond (B . Napus esculenta), om hare vleezige wortels geteeld wordt. Het zijn vooral de oliegevende verscheidenheden , welke, op uitgestrekte akkers gekweekt wordende , in den zomer, tijdens zij in bloei staan , een allerverrukkelijkst gezigt opleveren, en door de gele kleur harer bloemen, die, door de zon beschenen , als gulden blaadjes schitteren , aan het landschap een liefelijk en vrolijk uiterlijk verleenen. De bladen van het zomer- en winter-Koolzaad worden , vol¬ gens van Hall (1. c. bl. 17) , hier en daar als groente onder den naain van bladjemoes gegeten. Indien onder raapstelen hetzelfde verstaan moet worden , dan is zulks ook in de pro¬ vincie Zuid-Holland het geval. De laatste soort van Kool, die wij te vermelden hebben , is Brassica nigra , bij ons zwarte of bruine Mosterd geheeten. Hoewel het vreemd moge klinken , is het niet te min waar , dat deze plant in de structuur harer bloemen en vruchten meer overeenkomst heeft met het Kool- en Raapzaad dan met de witte Mosterd , waarover later , en hieraan moet dan ook het verschil in de Latijnsche benamingen van beide planten gezocht worden, daar laatstgenoemde Sinapis alba genoemd wordt. De voornaamste kenmerken , waardoor de zwarte Mosterd zich van de Kool, het Koolzaad en Raapzaad onderscheidt , zijn deze, dat hare bladen allen gesteeld zijn , en dat hare haauwen niet uitstaan , maar tegen den stengel zijn aangedrukt . Voor het overige is ook zij een eenjarig gewas, dat 1— 10 palm hoog wordt , van onder aan den stengel lier vormige ,

KIUJISBLOEMIGEN

.

327

hooger op lancetvormige bladen draagt , en in Junij of Julij met gele bloemen bloeit. De haauwen der zwarte Mosterd zijn kort , hebben gekielde kleppen , worden door een snavel ge¬ kroond , die driemaal korter is dan zij zelven, en bevatten in ieder hokje 3— 6 kleine , ronde , bruinzwarte of bruine zaden , die onder het vergrootglas zich fijn gestippeld voordoen en ons den bekenden zwarten of bruinen mosterd leveren. De zwarte Mosterd wordt bij ons in vele streken in het wild aangetroffen , en behoort tot de zoogenaamde onkruiden , welke moeijelijk uit te roeijen zijn. Volgens van Hall (1. c. bl. 19) is dit dan ook de reden , dat men dit gewas in vele oorden onzes vaderlands niet durft aankweeken, en dat de zwarte-mosterdteelt vroeger hier en daar zelfs door keuren verboden w7as. Voor het overige zij het herinnerd , dat de land¬ bouwer de zwarte Mosterd niet zelden met de zoogenaamde Krodde (Sinapis arvensis) verwisselt , en daardoor de namen dezer laatste , die zeer talrijk zijn , niet zelden , hoewel ver¬ keerdelijk , op eerstgenoemde plant toepast. Het volgende schema kan dienen om de vier soorten van Kool (Brassica ) onzer Flora gemakkelijk te bestemmen : Bloemen tot trossen vereenigd. Kelkblaadjes regtop staande. Meeldraden allen bijna even lang . Bladen onbehaard ; bovenste niet stengelBrassica campestris omvattend . Haauwen (Kool). Bloemen tot trossen vereenigd. Kelkblaadjes wijd Meeldraden niet even lang (4 lang uitstaande. uitstaande. en 2 kort). Bladen onbehaard; bovenste stenBovenste Napus (Kool¬ . bladen on¬ gelomvattend. zaad). Bloemen tot bijschermen vereenigd. Kelk¬ gesteeld. blaadjes uitstaande. Meeldraden niet even lang (4 lang en 2 kort). Onderste bladen ruwharig ; Rapa (Raap¬ bovenste stengelomvattend . zaad). Haauwen tegen den stengel aangedrukt. Alle bladen gesteeld.

nigra (zwarte Mosterd).

328

DE FLORA

VAN

NEDERLAND .

Het elfde geslacht onzer inlandsche Kruisbloemigen wordt Mosterd (Sinapis ) geheeten , en kenmerkt zich door rolronde haauwen, die in ieder hokje ééne rij van ongevleugelde zaad¬ korrels herbergen , en wier kleppen van 3—5 duidelijke overlangsche nerven voorzien zijn (PI TIL Lig. 28 A. D. E ). Slechts twee soorten van dit geslacht dienen hier nader besproken te worden, namelijk de Krodde (Sinapis arvensis ) en de witte Mosterd (S. alba) , die heide in bouwlanden bij ons worden aangetroffen, éénjarig zijn en van Junij tot Augustus bloeijen. Men kan deze twee soorten , die oppervlakkig veel op elkander gelijken , even hoog opschieten , beide gele bloemen dragen , en ruig zijn , èn aan hare bladen èn aan hare vruchten onder¬ scheiden , daar eerstgenoemde organen bij de Krodde grof- en onregelmatig -getand , maar niet diep ingesneden , bij de witte Mosterd daarentegen vindeelig zijn (PI. YII . Eig . 28) ; en laatstgenoemde bij gene kaal , bij deze met stijve witte borstels bezet zijn (ibid. Eig. 28. D. E) , bij gene in een smalleren snavel uitloopen , die gewoonlijk slechts | gedeelte bedraagt van de lengte der haauw en drie krachtige overlangsche nerven vertoont , bij deze een breeden tweesnijdenden snavel dragen , die de haauw bijna in lengte evenaart , en , ter zijde van ééne sterkere middennerf , talrijke fijnere nerven doet zien (ibid). Daarenboven bevatten de haauwen der Krodde veelal 6 bruine of zwarte , die der witte M. 3 of 4 gele zaadkorrels , en zijn de vruchtkleppen der laatste naar buiten veel bolvormiger uit¬ gezet op de plaatsen , waar die zaadkorrels verscholen liggen dan bij de eerste. Vele Schrijvers geven op , dat de vrucht¬ kleppen der Krodde 3 , die der witte M. 5 overlangsche nerven zouden bezitten , maar ik heb dit niet bewaarheid gevonden , en durf dit getal noch bij de eene noch bij de andere plant standvastig noemen. Nog dient hier vermeld, dat de vruchten der Krodde ook somwijlen behaard zijn (Sinapis arvensis orientalis PI. VII . Eig. 28 A) , hoewel in veel minderen graad dan bij de witte M., en dat hare stekeltjes dan alle naar beneden

KTS.UISBnOEM .IGEN .

329

gerigt zijn en alleen over de haauw , niet over den snavel verspreid staan. In bloeijenden toestand herkent men de Krodde en de witte M., behalve aan de opgegevene kenmerken , ook nog daaraan , dat hare kelkbladen zoo wijd uitstaan , dat zij bijna eenehori¬ zontale rigting hebben (PI. Vil . Pig . 28. A) , iets wat bij de gewone Kool (Brassica oleracea) in het geheel niet en bij het Koolzaad , Raapzaad en de zwarte M. in veel minderen graad plaats heeft. Volgens van Hall (1. c. bl. 18— 21) wordt de witte M. vooral in de provincie Groningen geteeld , en van daar veel naar Engeland uitgevoerd , terwijl de Krodde , die ook wel Herik , Kiek , enz. , genoemd wordt , door den landbouwer voor een verderfelijk en hoogst moeijelijk te verdelgen onkruid ge¬ houden wordt. Desniettegenstaande mag , volgens denzelfden S., de Krodde niet geheel uit de rij van nuttige gewassen worden uitgewischt , daar men uit hare zaadkorrels , die echter in den handel slechts de halve waarde gelden van eene gelijke hoe¬ veelheid koolzaad , eene zeer goede lampolie kan laten slaan. Zoowel van de Krodde als van de witte M. kunnen de bladen als veevoeder gebruikt worden. Bladen niet diep ingesneden. Haauwen kaal of behaard , met een smallen snavel . Sinapis arvensis (Krodde). Bladen vindeelig. Haauwen met stijve witte borstels bezet, met een breeden snavel. » alba (witte Mosterd).

Het twaalfde geslacht onzer inlandsche Kruisbloemigen draagt flen naam van Schijnraket (Krucastrum ) en onderscheidt zich door kort gesnavelde onbehaarde haauwen , die in ieder hokje ééne rij van ongevleugelde zaden bevatten , en wier vrucht kleppen ééne duidelijke overlangsche nerf vertoonen en aan haar voet scherp uitloopen (PI. VII . Eig . 29 d. f). Van dit geslacht wordt slechts ééne soort bij ons in ’t wild gevonden , eH wel Pollich’s S. (Krucasirum, Pollickii ) , een overblijvend

380

DE

FLORA

VAN

NEDERLAND .

gewas, dat in September bloeit en binnen’slands langs rivieren, op open en bebouwden zandgrond , aan ruigten , enz., voorkomt, en o. a. bij Werkendam , Delft , Nijmegen , Vianen , ’s Bosch , Doesburg , in het Spoel bij Culemborg , langs ’t kanaal tusschen Leiden en Katwijk , en elders werd aangetroffen. Men vindt van dit , onder de Kruisbloemige planten niet het minst sier¬ lijke , gewas eene afbeelding op PI. VIL Pig . 29, en ontwaart daaruit , dat het vindeelige bladen heeft , w'ier onregelmatig en stomp getande , langwerpige , slippen (vooral bij de laagste bladen) door eene diepe ronde bogt van elkander gescheiden zijn , en verder , dat zijne bloemen of vruchten , althans wat de lagere betreft , door ongesteelde stengelbladen ondersteund worden. De stengel , takken , bladen en bloemstelen van PollicKs S. zijn eenigzins ruw op ’t gevoel, en dat wel ten gevolge van haren, welke, althans bij den stengel , naar beneden gerigt zijn. De stengel eindigt , even als zijne takken (zoo zij aanwezig zijn), in een bloemtros , welks bloemen vuilgeel van kleur , met groene aderen geteekend zijn , en wijd uitstaande , dikwerf min of meer gebogene, pl. m. 4 duim lange haauwen achterlaten , wier stelen een vierde harer lengte bereiken . Onder de Kruisbloemige gewassen onzer Plora is PollicKs S. het gemakkelijkst te herkennen aan de kleur harer bloemen en hare zeer regelmatig-vindeelige , vrij stevige bladen. Daar de soorten der Steenraket alle bijna gaafrandige , die der Kool (Brassica) alle liervormig -ingesnedene , die der Mosterd liervormig-vindeelige of onregelmatig getande , en eindelijk die der Raket oningesnedene , schaafswijs vindeelige of driewerf gevinde bladen dragen , zoo is het niet mogelijk haar met ééne daarvan te verwisselen. — Zooveel mij bekend is , wordt PollicKs S. , tot geen bijzonder doeleinde gebezigd.

Op het geslacht Schijnraket of Erucasirum volgt als dertiende onder onze inlandsche Kruisbloemigen het geslacht Bubbelkruid

K1UJISBL0EMIGEN

.

aai

of Biplotaxis , ’t welk tot de weinigen behoort , welke in ieder hokje hunner vrucht twee rijen van zaden herbergen (PI. VU . % 30 e. g) , en dus in dit opzigt het naast bij komt aan 3e Waterkers , het geslacht Braya en het Torenkruid. Over¬ wegen wij echter , dat de vruchtkleppen der Waterkers geene , die van het Bubbelkruid wel eene overlangsche nerf doen zien ; dat de haauwen van Braya behaard zijn , die van het Bubbel¬ kruid niet , en eindelijk , dat de vruchten van het Torenkruid eene lengte van 6—7 , die van het Bubbelkruid daarentegen slechts eene lengte van 3— 4 Ned . dm. bereiken , dan kan het geene moeite inhebbeu laatstgenoemd geslacht van de anderen te onderscheiden . Twee soorten van Bubbelkruid komen bij ons in ’t wild voor» namelijk het dunbladige (Biplotaxis tenuifolia ) en het Muur Dubbelkruid [B . muralis ) , hoewel het laatstgenoemde veeleer als eene vreemdelinge dan als een aan onzen bodem eigen gewas beschouwt dient te worden. Van het dunbladige B . ziet men eene afbeelding op PI . VIL Tig. 30. Het is een overblijvend gewas, dat van Junij tot Augustus bloeit , op opene zandgronden (zoo als onze duinen), aan muren en op onbebouwde steenachtige plaatsen wordt aangetrolfen, 3— 6 palm hoog wordt , niet behaard en min of meer zeegroen van kleur is. Overeenkomstig hare eigenschap om s winters over te blijven , is de veelal sterk vertakte stengel dezer plant aan zijn voet min of meer houtig en daarenboven digt met dunne , teêre en na het afplukken spoedig droogende en ineenschrompelende bladen bezet , welke echter niet in een krans maar verspreid staan , en in den regel gesteeld en vinspletig of vindeelig — enkele malen ook wel grof-getand — zijn. Geheel anders dan bij PollicKs Sckijnraket , zijn de slippen der vmdeelige bladen hier bij lange na niet zoo gelijkvormig en °P regelmatige afstanden van elkander verwijderd , hetgeen dan °°k ten gevolge heeft, dat het ui terlijk van eerstgenoemde plant veel netter , dat van het dunbladige B. veel woester is ,

332

DE FLORA

VAN NEDERLAND

.

waarbij nog valt op te merken , dat zelfs de hoogste stengelbladen van laatstgenoemd gewas, die voor ’t overige minder ingesnedeu zijn dan de lagere , geene bloemen in hunne oksels dragen. Even als bij andere Kruisbloemigen , zijn ook de bloemen van het dunbladige D . eerst meer tuilvormig op elkander ge¬ drongen , later echter , na de bevruchting , meer van elkander verwijderd. Men herkent haar vooral aan hare grootte , hare lange stelen , die den kelk 3- of 4-maal in lengte overtreffen, en hare schoone kleur . Opmerkelijk is het , dat genoemde stelen , die ook na het afvallen der bloemen blijven voortgroeijen , de vrij lange haauwen, die ver van den stengel verwijderd staan , en talrijke bruine , min of meer glanzige , zaadkorrels bevatten , in lengte evenaren. Het Muur -D ., dat eigenlijk in zuidelijker streken van Europa te huis behoort , doch bij ons ook enkele malen op bouwland en aan muren werd aangetroffen , zoo als b. v. bij Werkendam , Heerenwaarden , Rossum en Wijk bij Duurstede , verschilt van het dunbladige , doordien het niet overblijvend maar éénjarig is , en voorts een geheel kruidachtigen stengel , meestal minder diep ingesneden bladen (en in ieder geval breedere bladslippen) veel kleinere (gele) bloemen , wier kelk slechts half zoo lang is als de bloemstelen , en eindelijk haauwen draagt , die tweeof driemaal langer zijn dan de vruchtstelen , waarop zij rusten . Bloemstelen 3—4-maal langer dan de bloemkelken. Vruchtstelen bijna even lang als de haauwen. Diploiaxis tenuifolia (dunbladig Dlibbelkruid)■ Bloemstelen ongeveer2-maal langer dan de bloemkelken. Vruchtstelen 2of 3-maal korter dan

de

haauwen. . . .

•>

muralis (muur-Dubbelkruid).

Als veertiende geslacht onzer inlandsche Kruisbloemigen , noemen wij de Radijs of Raphanus , die zich van alle tot hiertoe opgesomde geslachten door haauwen onderscheidt , welke

KRUISBLOEMIGEN

.

333

met met kleppen openspriugen , maar of geheel gesloten blijven en zóó afvallen, óf zich in de dwarste in een zeker aantal onderdeelen splitsen (PI. X . Big. 46. e. f ). Drie soorten van komen bij ons in ’t wild voor , en dat wel 1°. de gewone & (Raphanus sativus ) , 2°. de Herik , Keik , Kiek of wilde ït . [R- Raphanistrum ) en 3°. de zee- R. (R . maritimus ) , waarvan de eerste zonder twijfel uit onze moeshoven ontvlugtte en dus hechts als verwilderd te beschouwen is ; de tweede zeer alge¬ meen voorkomt op bebouwden zandgrond , en soms zelfs zoo Veelvuldig opschiet , dat de landbouwer moeite heeft haar uit te roeijen , en de derde eindelijk slechts op enkele plaatsen aan het zeestrand , zoo als bij Scheveningen , Harderwijk , Harlingen , °f aan het IJ , zoo als bij Amsterdam , werd aangetroffen. De gewone R . is een éénjarig gewas, dat in Junij of Julij bloeit, 6—10 palm hoog wordt , met stijve haren bedekt is , groote witte of paarse bloemen draagt , en laag aan den stengel Üervormig-ingesnedene , aan hun voet geoorde , hooger op lan¬ cetvormige , diep of minder diep getande bladen doet zien. Bij deze soort alleen vinden wij haauwen, die in haar geheel afvalleu , geene dwarse insnoeringen vertoonen , zoo als bij de Herik en de zee-R ., en gelijkmatig gezwollen, rolrond , overlangs gestreept en zeer sponsachtig van weefsel zijn. Men teelt van de gewone R . drie verscheidenheden , waarvan de eene (R . sativus Tadicula ) ons de radijsjes , de tweede (R . sativus niger) de rammenas , en de derde , bekend onder den naam van Chineesch 'radijszaad , Tut , Spaansche Tut en Spaansche Bodder , een zaad levert , waaruit eene goede olie geslagen kan worden (van Hau . , 1. c. bl . 23 ).

De Herik (PI. X . Big. 46 ) die onze aandacht , om haar algemeener voorkomen , meer nog verdient dan de vorige soort 18 ook éénjarig , bloeit in Junij en Julij , wordt 3—6 palm boog, draagt ook talrijke stijve haren aan hare oppervlakte , en bloeit nu eens met zwavelgele en geel geaderde , dan eens met bleek-gele en paars geaderde, en dan weder (hoewel zeld-

334

DE "FLORA

VAN

NEDERLAND

.

zamer) met witte en paars geaderde bloemen. Zoo als reeds vermeld werd , vindt men deze soort veel op zandgrond , vooral op zanderige akkers , en komt zij dus naar den duinkant vrij menigvuldig voor. Zij heeft een tengeren wortel ; een vertakten stengel , die aan zijn voet regelmatig liervormig ingesnedene bladen draagt , met 7 of 8 ovale, onregelmatig getande en uit elkander staande zijslippen ; en talrijke bloemen, die tot trossen vereenigd zijn. De haauwen, welke na den bloeitijd achter¬ blijven (PI. X . Pig . 46 . e. f) en wijd uit staan , zijn op regel¬ matige afstanden ingesnoerd , bestaan uit 2— 6 kogel- of ovaal¬ ronde , overlangs gestreepte leden , en eindigen in een zwaard¬ vormig aanhangsel , dat het laatste lid 3- of 4-maal in lengte overtreft , en als de verdroogde stijl moet beschouwd worden. Gewoonlijk nemen de leden van onder naar boven in grootte af , hoewel zij ieder eene zaadkorrel herbergen. De verscheiden¬ heid met gele bloemen , die , voor zoo ver mij bekend is , tot nog toe niet in ons vaderland gevonden werd , is van de Krodde (Sinapis arvensis) , waarop zij wel eenigermate gelijkt , terstond te onderscheiden door hare kelkbladen , die tegen de bloembladen aangedrukt , en niet , zoo als bij laatstgenoemde plant , daarvan ver verwijderd staan. Wat eindelijk de zee-Herik betreft , deze heeft ook wel lier vormig-ingesnedene bladen , maar de zoodanigen , wier zijdelingsche slippen veel digter op elkander staan en daarenboven om de andere in grootte afwisselen. Buitendien is het zwaard¬ vormig aanhangsel aan den top der haauwen bij deze soort ter naauwernood zoo lang als het hoogste lid , en zijn hare bloemen slechts uiterst flaauw geaderd. De zee-li . is ook niet éénjarig , maar overblijvend , en dienovereenkomstig met een veel steviger en dikker wortel in den grond bevestigd. Volgens van Halt , (1. c. bl. 22) kan het loof der Herik als veevoeder dienen.

KRUISBLOEM

IGEN .

335

Plant éénjarig. Haanwen niet geleed en in eens af vallende. Raphanus sativus (gewone Kadijs) Plant éénjarig. Haauwen geleed en in dwarse stukken uiteenvallende. Snavel der haauwen 'i' of 4-maaI langer dan het laatste lid . . . . Plant meerjarig. Haanwen geleed en in dwarse stukken uiteenvallende. Snavel der haauwen ter naauwernood zoo lang als het laatste lid . .

«

RapJianistrum (Herik of wilde Radijs)

»

maritimus (Zee-Radijs)

Wij zijn thans genaderd tot de beschouwing van die Rruis bloemige gewassen, wier vruchten niet tot de haauwen maar tot de haauwtjes behooren , d. w. z. ten naaste bij even breed als lang of ook wel breeder dan lang zijn , en veeleer plat , kogel°f ovaalrond dan rolrond zijn te noemen. Reeds in de pas ontlokene bloem loopt dit kenmerk zoo zeer in ’t oog , dat men 2ich in de afdeeling , waartoe de te onderzoeken plant moet gebragt worden , moeijelijk vergissen kan. Voor eene verdere bestemming zijn echter veelal de rijpe vruchten noodig , en daarom is het , dat wij onze lezers herinneren , dat zij , bij de inzameling van Kruisbloemige gewassen, altijd wel zullen doen, °ok uitgebloeide exemplaren mede te nemen. Het eerste geslacht onder de haauwtjesdragende Kruisbloe migen , het vijftiende in de rij , heet Schildzaad of Alyssum , cn is gemakkelijk te herkennen aan zijne bijna cirkelronde , platte , van bolle kleppen voorziene haauwtjes , die in ieder hokje 1— 4 zaden herbergen en een tusschenschot doen zien , dat hare grootste middellijn in breedte evenaart (PI. VIII . Pig . 31 B. C) , en verder aan de bijzonderheid , dat de twee kortste der zes helmdraden aan hun voet een tandvorinig aanhangsel doen zien (ibid. A). De eenige soort , die van dit geslacht bij ons in ’t wild wordt gevonden , is het kelkdragend S. {A. calycinum) , aldus geheeten omdat de vierbladige kelk hier niet , zoo als gewoonlijk , afvalt , maar blijft zitten en zelfs bij de rijpe vruchtjes nog wordt waargenomen. Het Jcelk-

336

DE EI.ORA VAN NEDERLAND.

dragend S. (PI. VIII . Pig . 31) is een éénjarig gewas, dat op hooge , niet zeer begroeide , zandgronden van ons vader¬ land voorkomt , en o. a. op den Grebschen berg , bij Zutphen , Deventer , Zalk , Nijmegen , Goes, Zwolle, Voorst , Werkendam , Colmschate, en in het Spoel bij Culemborg werd gevonden. Het wordt 5— 15 Ned. duim hoog , is aschgraauw van kleur , met kleine stervormige haren bedekt , en draagt (in Mei en Junij ) zeer kleine bloemen, die aanvankelijk geel , maar later wit zijn. De stengel is regtstandig of eenigzins opstijgend , kruidachtig , van onder dikwerf kaal , hooger op daarentegen met lancetvor¬ mige of omgekeerd-eironde , gaafrandige , bladen bezet , enkel¬ voudig of vertakt , en loopt in één of meer rijpe bloemtrossen uit , die digt bij elkander ontspringen en daardoor schijnbaar in een krans staan. Na den bloeitijd worden deze trossen zeer lang en dragen zij talrijke vruchtjes , die door wijd uitstaande stelen gedragen worden. De bloembladen van dit plantje zijn zoo klein , dat zij ter naauwernood buiten den kelk uitsteken , terwijl hare vruchtjes , die ook nog , hoewel schaarscher , be¬ haard zijn , aan haar top een kleinen inham vertoonen , die een kort doorntje draagt , dat als een overblijfsel van den stijl kan beschouwd worden. Het aantal zaden , welke men bij het kelkdragend S. in de hokjes der haauwtjes aantreft , bedraagt door¬ gaans twee , en de zaden zelven zijn bruin en van een zeer smallen vleugel of rand omgeven. Behalve de genoemde soort , werd bij Werkendam nog eene andere gevonden , namelijk het berg-S. {A. montanum) , doch slechts in één enkel exemplaar, zoodat men met regt kan aannemen, dat dit aldaar bij toeval opschoot en van de Bhijn oevers werd aangevoerd , daar het bekend is , dat laatstge¬ noemde plant in rotsachtige streken te huis behoort. Voor het overige zijn de bloembladen van het berg-S. tweemaal langer dan de kelk en geel , en is dus deze soort van die , welke bij ons gevonden wordt , gemakkelijk te onderscheiden.

KRUISBI .OEMIGEN .

33 ?

Het geslacht Farsetia is het zestiende in de rij onzer Kruis hloemige gewassen en draagt ook wel haauwtjes , even als het ScMldzaad , maar de zoodanigen , die niet cirkel- maar ovaal¬ rond , niet zoo afgeplat en grooter zijn , en daarenboven 6 of meer zaadkorrels in ieder hokje herbergen (PI. VIII . Pig . 32. e- f ). Ook hier vinden wij weder een tusschenschot , dat de haauwtjes in breedte evenaart , en een tandvormig aanhangsel aan ieder der beide korte meeldraden (ibid . d). De eenige soort van dit geslacht , welke wij hier vermelden kunnen , de grijswitte Parsetia (F . incana PI. VIII . Pig . 32) , groeit op drooge heuvels , langs zonnige wegen en dijken , en de randen van akkers , en werd bij ons tot nog toe alleen bij Bergen op Zoom , bij Nijmegen en langs den IJsseldijk bij Deventer gevonden. Het is eene grijsgroene plant , die 2— 4 palm hoog wordt , tweejarig is , van Junij tot September met witte bloemen bloeit , en , even als het Sc/dldzaad , met ster¬ vormige haren overdekt is. Haar stengel staat regtop , is en¬ kelvoudig , of , hooger op, vertakt , draagt talrijke lancetvormige^ bijna gaafrandige bladen , en loopt in een of meer bloemtrossen uit , die , vooral nd, den bloeitijd , zich aanzienlijk verlengen. De bloemen der grijswitte F . zijn gesteeld , bestaan , even als die der overige Kruisbloemige gewassen, uit 4 kelk - , 4 bloem¬ bladen , 6 meeldraden en een stamper , maar vertoonen deze bijzondere eigenschappen , dat hare bloembladen buiten den kelk uitsteken en tweespletig zijn (PI. VIII . Pig . 32 a. b) , en dat van hare 6 meeldraden de 4 langste aan hun voet gevleu¬ geld , de 2 kortste daarentegen van een tandvormig aanhangsel zijn voorzien (ibid . c. d). De rijpe haauwtjes dezer plant heb¬ ben een opgerigten stand , zijn ovaal , gezwellen . met fijne stervormige haren overtogen en dragen een steeltje op haar fop, dat ongeveer zoo lang is als hare halve lengte . De vrucht kleppen vertoonen , even min als bij het Schildzaad , eene nerf, maar zijn niet , zoo als bij laatstgenoemde plant , langs haar rand afgeplat. Ieder hokje der haauwtjes bevat doorgaans 6 of

338

DE FLORA

VAN

NEDERLAND .

7 zaadkorrels , die aan vrij lange strengen verbonden zijn , eene bruine kleur cn een fijn gestippeld voorkomen hebben , endoor een lichteren rand worden omzoomd. — Wij eindigen met te herinneren , dat de opgerigte stand , het grijze uiterlijk en de vorm der vruchtjes de kenmerken zijn , waardoor de grijswitte F . het meest in het oog loopt.

Het zeventiende geslacht onzer inlandsche Kruisbloemigen heet Vroegeling (Braba ) en wordt vooral aan zijne platte , smal- , of breed-elliptische , haauwtjes herkend , wier hokjes ten minste 8 , maar veelal meer zaadkorrels bevatten (PI. VIII . Pig . 33 d. e) , en door een breed tusschenschot van elkander gescheiden zijn. Twee soorten van Vroegeling komen bij ons in het wild voor, en dat wel 1°. de muur-V. {Braba mnralis ) en 2°. de voorjaars-V [ D. verna), die beiden éénjarig zijn en in het voorjaar (van Maart tot Mei) bloeijen. Van deze beiden wordt de muur- V. zeldzamer , de voorjaars - V. daarentegen zeer algemeen aangetrofl'en , daar toch de eerste tot nog toe alleen aan de muren van Gorkum en Hordt , laatstgenoemde overal in onze duinen en buitendien op opene en begraasde gronden , op muren , ruïnen , ja zelfs op rieten daken van boeren-hofsteden gevonden werd. Beide planten zijn èn door hare houding , èn door de ver¬ spreiding harer bladen , èn door hare bloembladen en haauwtjes gemakkelijk van elkander te onderscheiden ; want terwijl de muur- V. rijzig is van gestalte , niet alleen wortel- maar ook stengelbladen draagt , gaafrandige bloembladen en smalle (1— 1% streep breede) haauwtjes bezit , behoort de voorjaars - V. veeleer tot de dwergachtige planten , die gemiddeld 10 dm. hoog wor¬ den, maar dikwerf veel kleiner blijven , en vindt men bij deze plant alleen wortel- en hoegenaamd geene stengelbladen , ge¬ spletene bloembladen, en haauwtjes , wier breedte doorgaans 2 str . bedraagt .

KIUIISBLOEMIGEN

.

339

PI. "VIII . Pig . 33 geeft ons eene afbeelding van de voor¬ jaars - V. en stelt ons in de gelegenheid om op te merken , dat de wortelbladen hier tot eene roset vereenigd zijn , eene lan¬ cetvormige gedaante hebben en langs hun rand eenige tanden dragen , en verder , dat er uit ééne roset gewoonlijk meer dan één bloemstengel oprijst , en dat hieraan eenige lang gesteelde, witte , bloemen bevestigd zijn. Het aantal tanden der bladen is gewoonlijk veel kleiner dan in onze afbeelding ; soms zelfs zijn deze organen gaafrandig ; maar altijd vindt men hen met vertakte haren overdekt. Wat de bloemen betreft , deze zijn klein , wit , en laten haauwtjes na , die meestal elliptisch , soms ook cirkelrond van vorm zijn , geene haren dragen , slechts door een uiterst kort puntje worden gekroond , en talrijke zeer kleine bruine zaadkorrels bevatten , welke aan den omtrek van het tusschenschot geschaard staan. De muur- V. bereikt eene hoogte van 1— 3 palm , is helder¬ groen van kleur , even als de vorige soort met vertakte haren bedekt , en bloeit met even kleine witte bloemen. De bladen , welke bij deze soort aan den enkelvoudigen of vertakten sten¬ gel voorkomen , zijn ten deele tot eene wortelroset vereenigd , omgekeerd-eirond , gaafrandig of getand aan den top ; ten deele over den stengel verspreid , eirond , puntig , langs den geheelen rand getand en aan hun voet van twee stompe ooren voorzien, die den stengel omvatten. De haauwtjes , die , even als bij de Voorjaars- V., op vrij lange en tengere stelen gezeten en on¬ behaard zijn , staan veelal regthoekig uit , doch gelijken voor ’t overige veel op die van laatstgenoemde soort , behalve dat zij , zoo als reeds vermeld werd , smaller zijn en een kleiner aantal zaadkorrels in de hokjes bevatten . Noch de eene noch de andere soort van het geslacht Vroegeling wordt tot een bijzonder doeleinde gebruikt . Als onkruid wordt de voorjaars - V. om hare kleinte niet geweerd (van Haul . 1. c. bl. 23).

340

DE FLORA

YAN NEDERLAND

.

Stengel onbebladerd; bloembladen gesple¬ ten. Draba verna (voorjaars-Vroegeling). Stengel bebladerd; bloembladen gaafrandig. " muralis (muur- ^roegeling).

Het achttiende geslacht onzer inlandsche Kruisbloemigen heet Lepelblad (Cochlearia) , naar den vorm der bladen van sommige soorten , en wordt herkend aan zijne kogel- of ovaal¬ ronde gezwollene haauwtjes , wier kleppen bij de meeste soor¬ ten van eene overlangsche middennerf voorzien zijn en slechts weinige (2— 6) zaadkorrels in hare hokjes bevatten (PI. VIII Pig . 34. d. e; A. B ; A. B) , en verder aan het gemis van tandvormige aanhangsels aan de meeldraden. Vier soorten van Lepelblad worden bij ons in ’t wild gevon¬ den , en dat wel het gewoon [Cochlearia ojficinalis) , het Deensch (C. danica ) , het Engelsch L . (C. anglica ) , en de Peperwortel of Mierik (C. Armoracia) , waarvan de eerste drie eigenlijk strand planten zijn en dan ook het meest of uitsluitend in onze zeeduinen worden aangetroflen , de laatste daarentegen op moe¬ rassige plaatsen , langs waterkanten en aan ruigten groeit . Het gewoon L . , waarvan PI. VIII Pig . 34 ons eene afbeel¬ ding geeft , is eene tweejarige plant , die 1 of 2 palm hoog wordt , helder groen van kleur is en vrij groote witte bloemen draagt . De hoekige en gevoorde stengel van dit gewas draagt meestal reeds aan zijn voet verscheidene takken , die hoog óp¬ schieten en nu eens regt , dan weder onder ’t maken van eene bogt opwaarts groeijen. Aan dezen stengel en deze takken nu vindt men tweeërlei soort van (eenigzins vleezige) bladen , namelijk wortel- en stengelbladen , waarvan de eersten , die het talrijkst en krachtigst ontwikkeld zijn gedurende het l e jaar , lang-gesteeld , breed-eirond of hartvormig , gaafrandig ofbogtig uitgesneden zijn , niet langs den bladsteel afloopen, en , door het naar boven omgeslagen zijn hunner stompe voetlobben, eenigzins op lepels gelijken ; de laatsten daarentegen ongesteeld,

KItUISBT ,OEMIGE N .

341

eirond , grof- en onregelmatig -getand zijn en den stengel van weerszijden met hun voet omvatten. De bloembladen dezer soort zijn twee- of driemaal langer dan de kelk , oningesneden en omgekeerd-eirond , en hare haauwtjes (PI. VIII . Pig . 34 d. e) vrij lang gesteeld , ovaalrond , opgeblazen , sterk geaderd , op iedere klep met eene overlangsche nerf geteekend , gemiddeld 3 str . breed en 4 str lang , en in ieder hokje van 2— 6 aan hunne oppervlakte korrelige zaden voorzien. De vruchtkleppen blijven bij deze soort , ook in volkomen rijpen toestand , nog lang aan het tusschenschot bevestigd . Niettegenstaande het gewoon L . eigenlijk eene strandplant is , en dan ook in de nabijheid van Katwijk menigvuldig voor¬ komt , treft men haar toch ook wel meer binnenwaarts aan , langs slooten en op vochtige plaatsen . Zoo vond ik zelf haar langs het Marendijkje bij Leiden en werd zij door anderen langs de hooge Morsch bij die stad ingezameld. Het Bngelsch-L . gelijkt oppervlakkig zeer veel op het ge¬ wone, en werd daarmede dan ook zonder twijfel dikwerf verwisseld. De kenmerken echter , waardoor het zich van laatstgenoemde soort onderscheidt , zijn van dien aard , dat men beiden , meteen weinig oefening , wel uit elkander kan houden. Tot die ken¬ merken behooren : 1°. dat de wortelbladcn eirond-langwerpig , nimmer hartvormig , zijn , en dat dus de bladschijf aan haar voet geene lobben vertoont , maar afgerond is of zelfs langs den bladsteel afloopt; 2°. dat de bloemen grooter en de bloem¬ stelen dikker zijn , eindelijk 3°. dat de haauwtjes veel grooter zijn , en gemiddeld eene breedte van 5 en eene lengte van 1— 8 str . bereiken. Even als bij het geioone L ., zijn de vrucht¬ kleppen ook hier van eene overlangsche nerf voorzien en netvormig-geaderd , en bevatten zij eenige weinige vrij groote zaadkorrels (PI. VIII . Pig . 34. A. B ). Het Bngehch L . komt minder algemeen voor dan het ge¬ wone, en werd tot nog toe alleen aan onze zeekusten of zee¬ dijken aangetrofl'en. Ik zelf vond eenige weinige exemplaren

342

DE

ÏJ .0RA

VAN

NEDERLAND

.

dezer soort langs den dijk naar Zeeburg bij Amsterdam , terwijl anderen haar bij Kampen en Katwijk inzamelden. Wat het Beensch I . betreft , dit is van de beide vorige soorten gemakkelijk te onderscheiden door de meerdere kleinte van al zijne organen , zijne gesteelde stengelbladen en de 3— 5 grove tanden dezer laatsten , die men bijna met lobben zoude kunnen vergelijken. De rijpe haauwtjes dezer soort zijn ge¬ middeld 2% str . breed en 3 str . lang , netvormig -geaderd , en ook weder op iedere vruchtklep van eene overlangsche nerf voorzien (PI. VIII . Pig . 34. A. B). Het Beensehe L . werd vooral veel gevonden in de Katwijksche duinen , in de nabijheid der vuurbaak , maar komt ook elders , zoo als bij Noordwijk , Scheveningen , Harderwijk , aan het IJ , langs de zeedijken in Priesland , enz. , niet zeldzaam voor. Van de drie tot hiertoe vermelde soorten onderscheidt het zich reeds op ’t eerste gezigt door zijne meerdere beknopt¬ heid en zijn minder wilden groei. * Wat eindelijk de Mierik betreft , deze is eene kolossale plant van 6—10 palm hoogte , die om haar vleezigenscherpen wortel (peperwortel), geteeld wordt , langs waterkanten , op voch¬ tige weilanden , langs dijken en aan ruigten verwilderd voor¬ komt , en niet één- of tweejarig , maar overblijvend is. De op¬ merkelijkste eigenschappen, waardoor deze plant , die voor ’t overige met de drie vorige soorten van Lepelblad weinig of geene overeenkomst in uiterlijk aanbiedt , zich onderscheidt , zijn , behalve de reeds genoemden, dat zij ü — 1% voet lange , gesteelde , langwerpig-eironde of ovale, gekartelde en in een hartvormigen voet uitloopende wortelbladen ; vinspletige onderste en lancetvormige oningesnedene bovenste stengelbladen draagt ; en eindelijk , dat zij haauwtjes voortbrengt , die ook welkogel of ovaalrond zijn , maar de overlangsche nerf op hare kleppen missen en zaden bevatten , wier oppervlakte niet korrelig maar glad is. De bloemen der Mierik zijn wit en hare vruchten gemiddeld 7 str . lang . Sommige Schrijvers hebben deze plant

ICIUUSBI .OEMIGE .W

34 :3

als soort van het geslacht Lepelblad afgescheiden , en tot een eigen geslacht, Armoracia geheeten , verheven , en dat wel voor¬ namelijk op grond van de afwezigheid der overlangsche nerven op de vruchtkleppen . Het gewone, Engelsche en Deensehe L . zijn planten , wier versche bladen en stengels ingezameld worden om daarvan een vocht te bereiden , dat onder den naam van geest van Lepel¬ blad bekend is en veel tegen scheurbuik , in den vorm van mondspoelingen, gebruikt wordt. Dat de wortel der Mierik , onder den naam van mierik - of peperwortel , als specerij aan sommige geregten toegevoegd wordt , hebben wij reeds vermeld. f

"VVortelbladen aan hun voet

geoord; bladschijf niet afloopende langs den bladsteel. Haauwtjes gemiddeld 4 str . bladen gelang en 3 breed . . Cochlearia ojjicinalis steeld; bo¬ (gewoon Levenste Wortelbladen aan hun voet pelblad). ongesteeld, afgerond; bladschijf dikwerf stengelom* langs den bladsteel afioopend. vattend. Haauwtjes gemiddeld 7 str . lang en 5 breed . » anglica (Eugelsch Onderste

Planten niet hooger dan 2palm .

Vrucht kleppenvan eene overlaugsche nerf voor¬ zien.

V Alle bladen gesteeld, langs den rand vau 3—5 grove tanden of lobben voorzien. . . .

V Planten 6 —10 palm hoog. Vruchtkleppen zonder overtangsche nerf . .. .. ..

D -

danica (Deensch L).

Armoracia (Mie¬ rik of Peperwortel).

Het negentiende geslacht onzer inlandsche Kruisbloemigen draagt den naam van Huttentut (eene verbastering van Uit en Tuit ) of Vlasdodder (eene verbastering van Vlasdooder) , in het Latijn Camelina , en onderscheidt zich vooral door zijne peervormige (omgekeerd-eironde) haauwtjes ; zijne bol uitstaande en van eene overlangsche nerf voorziene vruchtkleppen ; do

344

DE FLORA TAN NEDERLAND .

talrijke zaadkorrels , die in de hokjes der vruchten voorkomen ; de breedte van het tusschenschot en het gemis van tandvormige aanhangsels aan de meeldraden (PI. VIII . Big. 35. D. E. E). Twee soorten van Hultentut komen bij ons in ’t wild voor, namelijk de gewone Huttentut (Camelina sativa ) , ook wel Vlasdodder , Dodder , Deder , Karmil , Kremil of Gekkenzaad genoemd , en de getande H . (Camelina dentata ). Beide planten zijn éénjarig , bloeijen in Junij en Julij en groeijen bijna uit¬ sluitend onder het Vlas. Van eerstgenoemde soort vindt men eene afbeelding op PI. VIII . Eig. 35. Zij wordt 4— 10 palm hoog ; heeft een regtop staanden stengel , die naar boven som¬ wijlen een of meer takken afgeeft en stevige , lancetvormige , puntige , gaafrandige , aan hun voet pijlvormige bladen draagt , en eindigt in een vrij gevulden bloemtros , welks gele bloemen lang gesteelde en wijd uitstaande haauwtjes achterlaten . Het verdient opmerking , dat van de gewone H . twee verscheiden¬ heden bestaan , namelijk eene behaarde en eene onbehaarde , en dat van deze twee alleen de laatste onder het Vlas wordt aan¬ getroffen , terwijl de eerste , die , volgens van Hall (1. c. bl. 2.3) in Noord -Braband en Overijssel als zomer-oliezaad geteeld wordt , tot nog toe slechts zeer enkel (langs ’t Scheveningsch kanaal bij ’s Hage) in het wild gevonden werd. De getande 11. , die met de onbehaarde verscheidenheid der gewone op vlasvelden voorkomt , en door sommige Schrijvers ook slechts als eene verscheidenheid en niet als eene soort beschouwd wordt , heeft geene gave , maar meer of minder diep ingesnedene bladen , doch is voor ’t overige ook niet of slechts zeer weinig behaard. Zij wmrdt niet geteeld en komt bij lange na niet zoo menigvuldig voor als de gewone H . haard . Camelina sativa var . subglabra (gewone [onbehaarde] Huttentut ). gaafzeer digt- en zachtharig saiiva var . pilosa (gewone [be¬ randig. haarde] Huttentut ). Bladen meer of minder diep getand of ingesneden. dentata (getande Huttentut ).

KUUISBT . OEMIGEN .

345

Hebben wij tot nog toe zoodanige geslachten onder onze haauwtjesdragende Kruisbloemigen beschreven , wier vruchten breede tusschenschotten droegen , die evenwijdig liepen aan de afplatting dier vruchten zelven , thans wacht ons de vermel¬ ding van eenige anderen , bij welke juist het omgekeerde plaats heeft , d. w. z. bij welke het tusschenschot loodregt staat op de afplatting en juist daardoor in het oog loopend smaller is. Tot deze laatste geslachten belmoren de Boerekers (Tklaspi ) , het klcin-Tasjeskruid (Teesdalia) , de Scheefbloem {Iberis ) , de Kers (lepidium ) en de Taskers (Capsella ) , welke wij thans aan eene nadere beschouwing wenschen te onderwerpen. I )e Boerekers (Tklaspi ) , het twintigste geslacht onzer inlandsche Kruisbloemigen , kenmerkt zich door cirkelronde , ovale of omgekeerd-eironde , gevleugelde haauwtjes , welke in ieder der hokjes 2—8 zaden herbergen , door helmdraden zonder aanhangsels , en door bloembladen , welke allen even groot zijn (PI. VIII . Big. 36 B. C. D. E ). Wij vinden daarvan bij ons drie soorten in het wild , namelijk de gemeene (Tklaspi arvense), de doorgewassen (S. perfoliatum ) , en de alpen-Boerekers (7'. alpeslre ) , waarvan alleen de eerste algemeen wordt aangetroffen , terwijl de beide anderen slechts van hoogst enkele groeiplaatsen bekend zijn. De gemeene B . , ook wel Visselhruid , wilde Moslerd , witte Kiek , witte Merk , Tasjeskruid , Taskruid of Tasjes geheeten, dat éénjarig is en van Mei tot Julij bloeit , komt op bebouwden en onbebouwden klei- en zandgrond , langs wegen en dijken , op ruigten en elders vrij algemeen voor , bereikt eene hoogte van 2—4 palm , is onbehaard , draagt witte bloemen , en riekt min of meer naar uijen. De stengel van dit gewas is groen , kantig , enkelvoudig of aan zijn top vertakt , en heefteen opgerigten stand . De bladen , die hij draagt , zijn ten deele wortelbladen , en dan gesteeld en omgekeerd-eirond ; ten deele stengelbladen , en dan langwerpig , bogtig -getand , ongesteeld en den stengel met twee puntige ooren omvattende. De bloemen, wier

31-6

DE FI .OltA

VAN

NEDERLAND

.

bloembladen tweemaal langer zijn dan de kelk , laten vrij lang gesteelde, wijd uitstaande haauwtjes achter , die bijna cirkel¬ rond zijn , rondom door een breeden vleugel omgeven worden en daardoor eene middellijn hebben van 10— 15 str ., en aan haar top eene smalle sleuf vertoonen , die juist de breedte der vleugels beslaat. Het tusschenschot dezer groote haauwtjes , de grootste van het gansche geslacht , is zeer smal , en scheidt twee hokjes van elkander , die ieder 5 of 6 zwarte en bogtig gerimpelde zaadkorrels bevatten. Yolgens van Hall (1. c. bl. 25) eet het vee deze plant gaarne , hoewel de melk en de boter der koeijen , die daarvan eten , een onaangenamen lookachtigen reuk en smaak erlangen , en bereidt men in sommige oorden van Duitschland van de zaden eene soort van mosterd, ten gevolge waarvan de plant in die streken ook wel Bauern Senf genoemd wordt. De doorgewassen B ., eene éénjarige plant , die vooral op een kalkachtigen bodem te huis behoort , en bij ons tot nog toe alleen te St. Thomaswaard bij Werkendam werd gevonden , om welke reden zij dan ook als bij toeval daar opgeschoten behoort beschouwd te worden , is afgebeeld op PI. VIII . Pig . 36. Zij onderscheidt zich van de vorige soort 1°. door de stompe ooren harer stengelbladen , 2°. door hare omgekeerdeironde , naar onder wigvormig toeloopende , en vooral aan haar top gevleugelde haauwtjes , en 30. door hare gladde , niet ge¬ rimpelde , zaden. De alpen -B . eindelijk , die bij Vaals in Limburg gevonden werd , en aan bergachtige streken eigen is , waar zij vooral in de spleten van rotsklompen tiert , is een overblijvend gewas met een veelhoofdigen wortel , en loopt spoedig door hare digte wortelroset in het oog , die uit talrijke omgekeerd-eironde en ge¬ steelde bladen bestaat. Zij gelijkt voor het overige wel eenigzins op de doorgewassenB. , maar kan daarvan toch , behalve door de opgegevene kenmerken , nog onderscheiden worden door haar langeren stijl , die bij bloeijende exemplaren even lang is als

347

KRUIS Bf ,OBMIGEN .

de eijerstok , en door hare helrnknoppen, wier gele kleur , 11a het uitwerpen van het stuifmeel , in eene paarse overgaat. Beide laatstgenoemde soorten zijn van geen praktisch belang. Haauwtjes bijna cirkelrond , rondom door een breeden vleugel omgeven, zeer groot. Zaden zwart , Thlaspi aroense (gemeene Boerebogtig-gerimpeld. kers).

Haauwtjes omgekeerd-eirond, naar onder wigvormig toeloopende, vooral aan haar top ge¬ vleugeld. Zaden bruin , niet gerim¬ peld.

Eenjarige plant met een enkelvoudigen wortel. Stijl uiterst kort . Helrnknoppen geel. Overhlijvende plant met een veelhoofdigen wortel.Stijl zoo lang als de eijerstok of als de sleuf der vrucht . Helmknoppen eerst geel, later paars .

perfoliatum (doorgewassen B).

alpeslre (alpen-B).

Op de Boerehers volgt als een en twintigste geslacht onzer inlandsche Kruisbloemigen het klein -Tasjeskruid (Teesclalia) , welks vruchten ook een smal tusschenschot bezitten , dat loodregt staat op hare afplatting , maar vooreerst nimmer meer dan twee zaadkorrels in ieder hokje herbergen (PI. IX . Pig . 37. I ) , en ten tweede zeer smal gevleugeld zijn (ibid . H ) , terwijl daar¬ enboven de helmdraden aan hun voet weder van een schubachtig aanhangsel zijn voorzien. Eene enkele soort van dit geslacht dient hier slechts als inlandsch vermeld , en dat wel het naakte klein-Tasjeskruid (Teesclalia nucliccmlis) , aldus geheeten omdat de bloemstengel of stengels , die uit de digte wortelroset oprijzen , geene of slechts eenige weinige kleine blaadjes dragen (PI. IX . Pig . 37). Bit plantje , dat zeer menigvuldig op zandgrond in ons vader¬ land voorkomt en dan ook veel in onze duinen gezien wordt , is éénjarig , wordt 5— 20 dm. hoog , en bloeit van Mei tot

348

DE FLORA

VAN NEDERLAND

.

Julij met witte bloemen. Het bestaat uit een zeer fijn worteltje ; eene digte roset van gesteelde , liervormig-vindeelige wortelbladen , wier zijslippen langwerpig en stomp , doch wier eindslip bijna cirkelrond is ; één of meer , somtijds zeer talrijke , bloem¬ stengels , waarvan er veelal één in het midden en regtop staat , terwijl de anderen zijdelings uit de oksels der bladen ont¬ spruiten en eene opstijgende houding hebben ; en talrijke kleine gesteelde bloemen , wier twee buitenste bloembladen iets langer zijn dan de twee binnenste , en die wijd uitstaande , vooral naar boven duidelijk gevleugelde haauwtjes achterlaten , welke aan haar top een weinig zijn uitgesneden , een zeer kort stijltje dragen , sterk geaderd zijn en in ieder hokje twee hangende bruine zaadkorrels bevatten. Somwijlen treft men exemplaren aan met oningesnedene bladen , ook wel met vertakte bloemstengels ; deze worden echter slechts als verscheidenheden , niet als soorten , aangemerkt . Ook de grootte der exemplaren kan aanmerkelijk verschillen ; ja men treft nevens elkander niet zelden plantjes van een duim of vijf en van twintig duim aan.

Het twee en twintigste geslacht onzer inlandsche Kruisbloemigen heet Scheefbloem (Iberis) , en is vooral daaraan te her¬ kennen , dat zijne bloembladen onderling zeer in grootte ver¬ schillen , daar twee kleine aan twee veel grootere tegenoverstaan (PI. IX . Fig . 36 a). Buitendien vinden wij hier in ieder hokje van het haauwtje slechts ééne zaadkorrel (ibid. E ), en loopt het haauwtje zelve aan haar top in twee vleugel vormige aan¬ hangsels uit , die door eene diepe vore gescheiden zijn. Twee soorten van Scheefbloem werden tot op heden bij ons in ’t wild gevonden , namelijk de schermdragende S. (Iberis umbellata ) en de bittere S. (I . amara ) , waarvan vooral de eerste als een zeer twijfelachtig inlandsch gewas te beschouwen

i

KKUISBLOEMIGEN

349

.

is. Deze soort, die oorspronkelijk in Italië , Spanje en Grie¬ kenland te huis behoort , éénjarig is en van Junij tot Augustus bloeit , werd slechts op ééne plaats in ons vaderland , en wel m de duinen boven Haarlem gevonden. Zij heeft een groenen stengel , waaraan eenige verspreide , lancetvormige , gaafrandige °f van eenige tanden voorziene bladen bevestigd zijn , en die m een tuil van vleeschkleurige bloemen eindigt (PI. IX . Pig . 38). De vruchtjes staan regtop , zijn digt op elkander ge¬ drongen en loopen in twee puntige vleugels uit . De bittere S. wijkt van de schermdragende vooreerst af door de witte kleur harer bloemen , ten tweede door de rangschik¬ king harer bloemen en vruchten , die geene tuilen maar trossen vormen, en eindelijk door de mindere lengte van de vleugel¬ vormige aanhangselen harer haauwtjes. Deze soort bemint vooral een kalkachtigen grond , doch werd bij ons in zanderige bouw¬ landen bij Zwolle, Werkendam en Nunen gevonden. Zij is , even als de vorige , éénjarig en bloeit ook van Junij tot Augustus . Beiden worden als sierplanten algemeen gekweekt. Vleeschkleurige bloemen. Bloemen en vruchten tot tuilen vereenigd. Vleugelvormigeaanhangsels der haauwtjes bijna zoo lang als hare hokjes. . Xberis umbellata (schermdragende Witte bloemen. Bloemen en vruchten tot trossen Scheef bloem) vereenigd. Vleugelvormige aanhangsels tjes veel korter dan hare hokjes .

der

haauw"

amara (bittere S.)

Op de Scheefbloem volgt als drie en twintigste geslacht onzer inlandsche Kruisbloemigen de Kers {lepidinm ) , bij welke het smalle tusschenschot der vruchten ook weder loodregt staat °P hare afplatting , en de hokjes der haauwtjes , even als bij de Scheefbloem, ieder slechts ééne enkele zaadkorrel bevatten , doch de bloembladen in grootte niet van elkander verschillen, en de vruchten , zoo zij gevleugeld zijn (hetgeen niet altijd

350

DE FLORA

VAN

NEDERLAND .

het geval is) , geene diepe, maar slechts eene zeer oppervlak¬ kige sleuf aan haar top vertoonen. Zes soorten van Kers worden bij ons in ’t wild gevonden , en wel de gewone, bittere , tuin - of ster-K. (Lepidium sativum), de zachtharige (I . campestre) , de ruige (L . Smithiï ) , de steen-K . of ’t klein Bezemkruid (I . ruderale ') , de smalbladige (I . gra mmifolium ) en de peper-Kers of het Peperkruid [L . latifolium ), van welke echter de tweede en vijfde slechts hoogst zeldzaam worden aangetroffen. Yan deze zes soorten , die allen gedurende de zomermaanden met kleine witte bloemen bloeijen , zijn de gewone en de steen-K. éénjarig ; de zachtharige K. tweejarig , en de ruige , smalbladige en peper -K. overblijvend. De gewone of ster-K (PI. IX . Pig . 39) , die veel gekwreekt wordt , en waarvan de driedeelige zaadlobben enkel of met brood als eene versnapering genuttigd worden , is van Perzië , Syrië en Egypte tot ons gekomen , en kan dan ook , waar zij in ’t wild gevonden wordt , niet anders dan als eene vlugte linge beschouwd worden. Zij wordt 3— 5 palm hoog , en heeft eene grijs-groene kleur en een doordringenden reuk . Haar sten¬ gel staat regtop , is vertakt , en draagt van onder veelal vinlobbige , spletige of deelige (soms ook wel dubbel vindeelige) , hooger op daarentegen lijnvormige oningesnedene en zittende bladen. Hare vruchtjes (ibid. d) zijn tot lange stijve trossen vereenigd , gesteeld , uitstaande , bijna cirkelrond , onbehaard , breed-gevleugeld , aan haar top een weinig uitgesneden , en be¬ vatten twee langwerpige , gladde en bruine zaadkorrels (ibid. e). Nog valt op te merken , dat hare helmknoppen , die aanvan¬ kelijk geel zijn , later paars worden. De zachtharige K , die even hoog wordt als de vorige , en in verschillende streken van ons vaderland op open en be¬ graasden (kalk houdenden) kleigrond wordt aangetroffen , hoewel zij nergens gekweekt wordt , onderscheidt zich van de ster-K. in zoo vele opzigten , dat men haar daarmede niet gemakkelijk verwisselen kan. Tot hare meest in ’t oog loopende kenmerken

K11UIS BT.O F.MIC EN .

351

behoort , dat zij , doordien zij met zachte haren overtogen is , eene veel grijzer tint heeft ; dat hare wortelbladen , die in het tweede jaar van haar bestaan meestal reeds verwoest zijn , eene omgekeerd-eironde of langwerpige gedaante hebben en slechts oppervlakkig zijn uitgesneden ; dat hare stengelbladen lang¬ werpig , veelal getand , zijn en den stengel met twee puntige ooren omgeven ; dat hare vruchten bijna waterpas uitstaan , door kortere stelen gedragen worden , vooral naar voren breeder gevleugeld en over hare geheele oppervlakte met verhevene puntjes bedekt zijn; eindelijk , dat hare zaadkorrels niet bruin , maar zwart zijn , en eene fijn-korrelige oppervlakte vertoonen. Met laatstgenoemde soort komt in vele opzigten de ruige Kers overeen , die tot nog toe slechts op zandgrond te Maarshergen bij Doorn gevonden iverd, en in ieder geval van de zachlharige K. te onderscheiden is door hare meerdere ruigte ; het bezit van een wortelstok ; hare lang gesteeldewortelbladen ; haar veel langeren stijl ; vleugels aan den top der vruchten , die niet \ maar 5 van hare lengte bereiken , en zaadkorrels , die niet zwart en korrelig van oppervlakte , maar bruin en glad zijn. Algemeener dan de ruige K . is de steen-Kers , of het hleinKezemkruid, dat langs wegen, dijken , en op andere onbebouw'de en steenachtige plaatsen voorkomt , en in verscheidene streken van ons vaderland , maar vooral naar den zeekant , werd in¬ gezameld. Deze soort wordt 1— 3 palm hoog , riekt naar kool , heeft een regtop staanden stengel , die naar boven sterk vertakt ]s , en ook weer tweeërlei soort van bladen , maar de zoodanigen, Welke het meest op die der ster-K. gelijken , en dus hoog aan den stengel eene lijnvormige gedaante hebben , gaafrandig zijn, en de ooren missen waarmede de bladen der zachtkarige en ruige K den stengel omgeven. Tot de merkwaardigste eigen¬ schappen der steen-K. behoort , dat hare bloembladen meestal mislukken , dat er van de 6 meeldraden slecht 2 tot ontwik¬ keling komen , en dat hare haauwtjes , die plat , zeer klein (ter naauwernood 2 str . lang) , aan haar top uitgesueden en

352

DE 1’LOllA

VAN

NEDERLAND .

tot zeer lange en rijke trossen vereenigd zijn , hoegenaamd geen vleugel vertoonen. De smalbladige K , eene plant , die aan midden- en zuidEuropa eigen , en waarvoor ons vaderland veel te noordelijk gelegen is , werd slechts op ééne enkele plaats , en wel op eene zandplaat in de Waal aangetroffen , waar zij zonder twijfel bij toeval ontkiemde. Zij behoort tot die soorten van het geslacht Kers , welke het hoogst opschieten en soms wel eene Ned . el lang worden. Tot hare meest in ’t oog loopende kenmerken behoort , dat zij een wortelstok heeft , lijnvormige stengelbladen draagt zonder ooren , en vooral dat hare eironde en eenigzins gezwollene haauwtjes aan haar top niet uitgesneden zijn maar puntig toeloopen , en door geen vleugel omgeven worden. De breedbladige of peper -K. eindelijk , ook wel Peperhruid geheeten , werd op enkele plaatsen in onze zeeduinen gevon¬ den , en o. a. bij Scheveningen , Wijk aan zee, Harderwijk , Elburg , Goes en Haarlem ingezameld. Zij bereikt , even als de vorige soort , eene aanzienlijke hoogte en w’ordt het best herkend aan hare ovale of eirond-lancetvormige , in vergelijking van die der vorige soorten kolossale , bladen , die volstrekt niet ingesneden maar alleen fijn-gezaagd zijn , en midden aan den stengel 9— 10 dm. lang en 2— 3 dm. breed worden. Ook deze soort heeft ongevleugelde haauwtjes , die ter naauwrernood aan haar top uitgesneden zijn , maar zich door hare cirkel¬ ronde gedaante van die der smalbladige K. onderscheiden . Even min als de zachtharige K. , worden de ruige , steen- , smalbladige en peper -K. gekweekt , waarschijnlijk omdat de smaak harer zaadlobben en bladen te sterk en dus minder aangenaam is dan die der sler-K. Vroeger schijnen de bladen en de wortel der peper -K. in plaats van peper gebruikt ge¬ worden te zijn , daar deze soort althans in Engeland nog armen-Peper genoemd wordt (v. Hall 1. c. bl. 26). Ook werd de steen-K. in aftreksel wel eens tegen tusschenpozende koortsen aanbevolen (ibid. bl. 26 ).

KIUJISBLOEMIGEN

In de ïlora

$.) roode , en ééne (het gevleugeld S.) witte bloemen, doch voor ’t overige gelijken zij zooveel op elkan¬ der , dat een oppervlakkige blik niet genoegzaam is om haar van elkander te onderscheiden . Bij allen ziet men gewoonlijk talrijke stengels uit den wortel oprijzen , die dan eerst eene meer liggende , later echter eene meer opgerigte houding aan¬ nemen , en van afstand tot afstand twee tegenovergestelde , lijn¬ vormige , min of meer vleezige bladen dragen , uit wier oksels dikwerf nieuwe takken of bladbundels , en , hooger op , de bloemen te voorschijn komen (PI. XIV . Pig . 62). De steunblaadjes zijn hier duidelijker dan bij de Spurrie , doch ook vliezig , ongekleurd en doorschijnend , en wisselen eveneens met de bladen in stand af. Onder de vier genoemde soorten van Schubkruid herkent men het roodbloemige vooral aan zijne schoon roode bloemen , 27*

420

DE , FLOBA

VAN

NEDEELAND

.

zijne meest korte stengelleden en bloemstelen , zijne aan beide zijden platte en korte (pl. in. 5 str . lange) bladen , zijne be¬ trekkelijk groote steunblaadjes en zijne eenigzins driehoekige ongevleugelde zaden (Pl . XIV . Pig . 62 C'). Langere en vleezigere bladen (van 10— 15 str .) , langere stengelleden en bloem¬ stelen , en plattere zaden vindt men bij de drie andere soorten. Hieronder is alleen het gevleugelde 8. (Pl . XIV . Pig . 62) ge¬ makkelijk aan zijne groote zaaddoozen en gevleugelde zaden (ibid . H) te onderkennen , doch de kenmerken van het dikbladige en zoutminnende S. loopen zoodanig ineen , dat deze althans hier ter plaatse niet uitvoerig kunnen worden bespro¬ ken. Vele Schrijvers vereenigen deze soorten dan ook tot ééne enkele. A. Bladen kort , aan beide zijden vlak. Zaden onge¬ vleugeld, eenigzins driehoekig van vorm. Lepigonum ruirum (roodB . Bladen langer ; aan beide zijden of althans van bloemig Schubkruid) onder bol. Zaden plat. 1. Zaden allen gevleugeld. » maryïnatum (gevleu¬ geld S.) 2. Zaden ongevleugeld. medium, en salinum dikbladig en zoutminnend S.)

15de Familie

. Elatineëchtigen

.

Deze kleine familie bevat slechts één enkel bij ons inlandsch geslacht , Elatine geheeten , welks soorten , drie in getal , alle éénjarige kruiden zijn , met tegenovergestelde of kranswijs ge¬ plaatste bladen zonder steunblaadjes ; op moerassige plaatsen , langs rivieren , beken , slooten , enz., voorkomen , en door hare kleinte gemakkelijk aan het oog ontsnappen. De bloemen der Elatineachtige planten zijn regelmatig en bestaan uit een 3of 4-deeligen kelk (Pl . XVI . Pig . 72 B) , eene 3- of 4-bladige bloemkroon (ibid. A) , even vele of dubbel zoo vele meel-

ELATINEaCHTIGEN

.

421

draden als bloembladen (ibid. D) en dén enkelen stamper , welks 3- of 4-hokkige , met vele eitjes gevulde, eijerstok door 3 of 4 knopvormige stempels gekroond wordt (ibid. E) en later in eene 3- of 4-kleppige doosvrucht overgaat. De zaadkorrels zijn hier aan een centraal zuiltje vastgehecht (ibid. G) en rolrond , nu eens regt en dan weder gekromd (ibid. A') en bevatten geen kiem wit. Van de Muurachtige planten onderscheiden zich de Elatine achtige zoowel door de inplanting harer meeldraden , die niet op eene klierachtige schijf maar op den bloembodem gezeten zijn , als door den in hokjes verdeelden eijerstok en de kiemwitlooze zaden. Buitendien echter wijken zij in houding aan¬ merkelijk van elkander af. De drie soorten van Elatineachtige planten , welke bij ons in ’t wild voorkomen, behooren allen tot het geslacht Elatine , en heeten achthelmige E. (Elatine TTydropiper) , zeshelmige E. (E . hexandra ) en driehelmige E. (E . triandra ) . Zij zijn zoowel door het aantal meeldraden als door dat der bloembla¬ den gemakkelijk van elkander te onderscheiden , want terwijl de achthelmige E . 8 meeldraden bezit en 4 bloembladen, vindt men 6 meeldraden en 3 bloembladen bij de zeshelmige en 3 meeldraden en 3 bloembladen bij de d/riehebnige E . Alle drie de soorten hebben een dunnen kruipenden stengel, die van lid tot lid wortelvezels uitzendt (PI . XVI . Pig . 72) en zich daarmede in den grond vasthecht. Uit dezen stengel verheden zich dan takken , die verschillende paren van tegen¬ overgestelde bladen , en, in de oksels dier bladen, eerst de bloe¬ men en later de vruchten dragen . De vorm der bladen verschilt bij de drie genoemde soorten in zoo verre , als hij bij de acht¬ helmige E . (PI. XVI . Pig . 72) elliptisch , bij de beide anderen echter meer langwerpig of smal-spadelvormig is : ook zijn de bloemen bij de zeshelmige E . gesteeld , doch bij de acht- en driehelmige ongesteeld. De achthelmige E . werd in ons vaderland o. a. bij Utrecht

422

DE FLORA

VAN NEDERLAND .

(achter Oud wijk) , Papeudrecht , Dordrecht , Sliedrecht , Krimpen aan de Lek , bij groot Deuteren in putten en slooten , bij Vlijmen , Cromvoirt , bij het fort Isabel (’s Bosch) en bij Oosterhout ; de driehelmige bij Sliedrecht , Krimpen aan de Lek en Dordrecht , en de zeshelmige in eene sloot bij het fort Isabel te ’s Bosch , aan de Uddelermeer en langs het kanaal tusschen Apeldoorn en Vaessen aangetroffen. De bloeitijd der drie soorten valt in tusschen Junij en November. A. Vier bloembladen en 8 meeldraden. Elaiine ' IJydropiper (achthelmige Elatine) B. Brie bloembladen. 6 meeldraden . 8 meeldraden .

16de

» »

Familie

hexandra (zesbelmige E.) triandra (driebelmige E.)

. Vlasachtigen

.

De Vlasachtige planten , wier beschouwing thans aan de beurt ligt , hebben (zie PI. XVI . Fig . 73 en 74) regelmatige bloemen ; een 4- of 5-bladigen blijvenden kelk ; eene 4- of 5-bladige , zeer spoedig verwelkende en afvallende bloemkroon ; 4 of 5 meeldraden, en één enkelen stamper , die 4 of 5 stijlen draagt en welks 4- of 5-hokkige eijerstok later in eene schotverbrekende doosvrucht overgaat. De kenmerken , waardoor de Vlas¬ achtige planten zich vooral van de aangrenzende familiën on¬ derscheiden , zijn de volgende : 1°. dat de bloemkroon in den toestand van knop gedraaid is (zie Inleiding bl. 106) ; 2°. dat de meeldraden aan hun voet tot een vliezigen ring zamenkomen en dus min of meer éénbroederig zijn , en dat er tusschen elke twee meeldraden een kort doorntje of tandje gevonden wordt (PI. XVI . Fig . 73 a) ; 3°. dat de 5 hokjes van den eijerstok tusschen de 2 eitjes , in ieder hokje aanwezig, een onvolkomen tusschenschot dragen , waardoor die eijerstok schijn¬ baar 10-hokkig is (ibid. c. en Fig . 74 E) ; eindelijk 4°. dat de zaadkorrels geen kiemwit bevatten .

423

VLASACHTIG EN .

De twee geslachten dezer familie , hier als inlandsch te ver¬ melden , zijn het Vlas (linum ) en het Duizendgraau (Radiola ), waarvan het eerste 5 oningesnedene kelkbladen (Kg . 73) , 5 bloembladen (ibid .) en meeldraden (ibid. a) , en een 5- (of schijnbaar 10-)hokkigen eijerstok (ibid. c) ; het tweede daaren¬ tegen 4 ingesnedene kelkbladen (Kg . 74 A. en B) , 4 bloem¬ bladen en meeldraden (ibid . A) en een 4- (of schijnbaar 8-) hokkigen eijerstok (ibid. E) bezit. 5 kelkbladen , bloembladen en meeldraden ; een 5 - (of schijnbaar 10 -)hokkige eijerstok . Vlas 4 kelkbladen , bloembladen en meeldraden ; een 4 - (of schijnbaar 8 -)hokkige eijerstok .

{Linum )

Duizendgraan

{Radiola )

Van het Vlas , dat zoo rijk in soorten is , komen er slechts twee op het gebied onzer flora voor , terwijl ééne dezer twee daarenboven slechts als verwilderd te beschouwen is. Deze twee soorten heeten het gewone (Linum usitatissimum ) en het pur¬ geer-Vlas (L . catharticum ) , zijn beiden éénjarig en bloeijen van Junij tot Augustus . Het gewone V. (Eig. 73) , dat ieder kent , omdat het ook bij ons in ’t groot gekweekt wordt , en niet alleen het vlas en de grondstof voor het linnen , maar ook het lijnzaad levert , is een lief plantje , met één enkelen , lijnregt uit den wortel naar boven strevenden , stengel ; afwis¬ selende, lijnvormige, spitse bladen , en zeer schoone hemelsblaauwe bloemen, die aan den top des stengels tot eene tuil vereenigd zijn. Genoemde bloemen zijn uiterst teêr , ontluiken in den morgenstond , doch duren nooit langer dan een enkelen dag , zoodat men nimmer twee dagen achtereen dezelfde bloemen aan de plant waarneemt. Er bestaan van het gewone V. twee verscheidenheden, namelijk ééne , wier zaaddoozen, zoo als ge¬ woonlijk , openspringen , en ééne , wier zaaddoozen gesloten blijven. Van deze twee wordt slechts de laatste bij ons ge-

424

DE FLORA

VAN

NEDERLAND

.

kweekt (van Hall 1. c. bl. 34) , en van daar dan ook dat de exemplaren van het gewone F., die hier te lande in ’t wild gevonden worden , geslotene zaaddoozen dragen. Het gewone V. is hoogst waarschijnlijk van het Oosten of van zuidelijker stre¬ ken van Europa tot ons overgebragt , en kan dan ook , waar het als onkruid bij ons wordt aangetroffen , ten hoogste als verwilderd beschouwd worden. Het behoort tot de nuttigste planten en levert ons in zijne bastvezels eene grondstof , waaruit linnen en papier bereid worden , en in zijne zaden de korrels , waaruit de lijnolie geslagen en de lijnkoeken worden verkregen . Opmerkelijk is het aanzienlijk gehalte aan slijm van de zaadhuid van het Vlas ; inderdaad behoeft men het lijnzaad slechts in water te leggen of daarmede te kooken , om binnen korten tijd een zeer slijmerig aftreksel te bekomen. Als verzachtend geneesmiddel wordt dit aftreksel nu en dan aangewend , en van daar dan ook , dat het lijnzaad onder den artsenijvoorraad van onze en andere pharmacopoeën is opgenomen. De tweede soort van Vlas , tot het gebied onzer flora behoorende , het zoogenaamde purgeer -V. (Linum catharticum ) , komt oorspronkelijk wild voor in onze duinen , en bovendien op veen- en heigrond , vooral op plaatsen waar het niet te droog is en ook nog grasscheuten groeijen. Van het gewone V. on¬ derscheidt het zich terstond door zijne tegenovergestelde bladen, zijne veel kleinere witte bloemen en zijne bloeiwijze, die ook wel veel op eene tuil gelijkt , maar toch eigenlijk een bijscherm is. Dikwerf ook ziet men bij ’t purgeer - F. verscheidene sten¬ gels in plaats van één enkelen uit den wortel oprijzen , waarbij dan nog valt op te merken , dat die stengels in den regel niet lijnregt , maar onder ’t maken eener bogt naar boven gaan . Vroeger schijnt deze plant als purgeermiddel aangewend ge¬ worden te zijn ; althans geeft haar naam wel aanleiding om zulks te gelooven. Hare bastvezels en zaden worden niet gebruikt . Bladen afwisselend. Bloemen blaauw. Linum usitatissimum (gewoon Vlas) Bladen tegenovergesteld. Bloemen wit . . . . * catharticum (purgeer-V.)

VLASACHTIGE

425

N.

Van de Duizendgraan (JRadiola) , die zich door viertallige bloemen onderscheidt van het Vlas , treffen wij bij ons slechts ééne soort aan , de gemeene D. (B . millegrana PI. XVI . Fig . 74), een zeer klein plantje met een uiterst dunnen stengel , die zich reeds van onder af gaffelsgewijs vertakt , en in den hoek tusschen iedere twee takken eene gesteelde witte bloem draagt . De ovale puntige bladen zijn ook hier tegenovergesteld, en telken reize twee aan twee onder de plaats gezeten , waar twee nieuwe takken ontstaan . De bloembladen zijn hier niet langer dan de kelkbladen , welke daarenboven in twee of drie slippen gespleten zijn (ibid. A). De Duizendgraan tiert op vochtige plaatsen in zanderige streken , en bloeit in Julij en Augustus .

17

de Familie

. Malveüchtige

planten .

De Malveachtige planten , welke tot de rubriek behooren der Bodembloemigen, wier bladen van steunblaadjes voorzien zijn , vormen eene zeer natuurlijke familie , d. w. z. eene zoodanige , wier kenmerken zóó sprekend zijn , dat het , zelfs na eene oppervlakkige kennismaking met eenige harer leden , geene moeite kost , de anderen hare juiste plaats aan te wijzen. Even als bij vele andere familiën der Bodembloemigen , vinden wij ook hier regelmatige bloemen met 5 kelkslippen en 5 bloem¬ bladen , doch terwijl elders onder den kelk geen bloembekleedsel meer wordt aangetroffen, ontdekken wij hier niet zelden een bij kelk (PI. XVII . Fig . 75 a) , en terwijl elders de bloembladen veelal vrij zijn , zijn zij hier aan hun voet met elkander ver¬ bonden , en daarenboven, even als bij de Vlasachtige planten gedraaid in den knop (Fig . 75). Verder zijn de talrijke meel¬ draden, binnen de bloemkroon besloten , met hunne helmdraden ineengesmolten en daardoor êénbroederig (ibid . c) , en dragen

426

DE FLORA

VAN

NEDERLAND .

zij helmknoppen, die slechts met éêne. spleet , in plaats van met twee, zoo als doorgaans ’t geval is , openspringen (ibid. d)_ Eindelijk vinden wij in ’t midden der bloem (althans bij de Malveachtige pl. onzer flora) een krans van stampers , wier eijerstokken zijdelings verbonden zijn , ieder een naar boven vrij uitloopenden stijl dragen (ibid. e) , één eitje herbergen , en zich in rijpen toestand weder van elkander verwijderen (ibid. g. f). Een kiemwit wordt hier niet aangetroffen (ibid. h). Dat de Malveachtige planten , indien men slechts de hierboven in cursijf gedrukte eigenschappen in het geheugen houdt , met geene andere familie onzer flora verwisseld kunnen worden , zal ieder moeten toestemmen , die zich de moeite geeft die eigen¬ schappen met de meest in ’t oog loopende kenmerken der vorige en volgende plantengroepen te vergelijken. Niet meer dan twee geslachten onder de Malveachtigen hebben wij hier te vermelden , en wel 1°. de Malowe of Malve (Malva ) en 2°. de Heemst (Althaea ) , welke van elkander hoofdzakelijk door den aard des bijkelks verschillen , daar deze 3-bladig is bij ’t eerste en 6— 9-spletig bij het tweede geslacht. Bijkelk 3-bladig (Pl . XVII . Fig. 75 a) . Bijkelk 6—9-spletig (ibid. Fig . 76 A) .

Malowe (Malva). Heemst (Althaea )

Van het geslacht Malowe werden tot nog toe 4 soorten bij ons in ’twild gevonden , namelijk de vijfdeelige {Malva Alcea), de welriekende (M. moschata) , de groote (M. sylvestris ) en de gemeene M. (M. vulgaris ) , welke in twee rubrieken verdeeld zouden kunnen worden , in zoo verre namelijk de bloemen bij de vijfdeelige en welriekende M. afzonderlijk staan , d. i. ten getale van één ; of, zoo als bij de groote en gemeene M. bundelsgewijze, d. i. ten getale van twee of meer in de oksels der bladen gezeten zijn. Van de vier genoemde soorten behooren er twee (de groote

MAT.VEllCHTIGEN .

427

en gemeene M.) tot de algemeenste, en twee anderen (de vijf deelige en welriekende M.) tot de zeldzamere gewassen onzer flora. Eene der eersten , en wel de groote M. of liet Kaasjes¬ kruid vindt men afgebeeld op PI. XVII . Eig. 75. Deze plant heeft een regtop staanden of opstijgenden , vertakten , stengel ; verspreide , bijna cirkelronde , aan hun voet hartvormig uitgesnedene , gesteelde , 5— 7-lobbige en gezaagde bladen ; ten ge¬ tale van twee of meer in de oksels der bladen gezetene , groote, roode en donker gestreepte bloemen ; vruchten , die , ook in rijpen toestand , met hare stelen regtop blijven staan , en vruchtjes , die aan hare rugzijde netvormig gerimpeld zijn. De gansche plant is met wijd uitstaande onvertakte haren overdekt , wordt verscheidene palmen hoog , is tweejarig , bloeit van Junij tot Augustus , en tiert vooral op onbebouwde plaatsen , langs wegen, dijken , enz. De gemeene M. die niet minder algemeen is , doch menigvuldiger op open en bebouwden zandgrond voorkomt , is gemakkelijk van de groote M. te onderscheiden door hare minder diep ingesnedene bladen, hare veel bleekere en kleinere bloe¬ men — de bloembladen zijn hier slechts twee- en niet driemaal langer dan de kelkslippen , zoo als bij de vorige soort — hare in rijpen toestand met de stelen naar onder gerigte vruchten , en hare aan de rugzijde gladde vruchtjes (wij verstaan onder vruchtjes de onderdeden van den krans van stampers , dien wij vrucht genoemd hebben). Buitendien is deze soort éénjarig, en over ’t geheel minder kolossaal van bouw. De twee andere soorten van M., namelijk de vijfdeelige en de welriekende M., zijn beiden overblijvend , hebben diephand vormig-ingesnedene stengelbladen , met slippen , die veelal zelven nogmaals verdeeld zijn , en groote rozeroode bloemen. Men onderscheidt haar vooral aan de blaadjes van den bijkelk , die bij gene ovaal, bij deze veeleer lijnvormig ; en aan de rugzijde der vruchtjes , die bij eerstgenoemde soort bijna onbehaard doch gerimpeld , bij laatstgenoemde daarentegen zachtharig en niet gerimpeld is. Beide soorten werden langs het kanaal tus-

428

DE FLORA

YAN

NEDERLAND

.

schen Leiden en Katwijk en bij Beek verzameld , doch de eerste buitendien bij Beuningen , Weurt , Mook , Heumen , Hagesteijn en Nieuwersluis , en de laatste in het Oosterhoutsche bosch bij Nijmegen , bij Leiden , Eist , de Bildt , Blaauwkapel , en op de wallen van Breda. De welriekende M. is haar naam verschuldigd aan den muskusgeur , dien hare bladen onder het droogen ontwikkelen. Van de genoemde soorten worden de beide eerstbeschrevenen als verzachtende geneesmiddelen geprezen , terwijl hare bladen bovendien als volksmiddel tot het heelen van wonden en het verdrijven van de schijven (verhardingen ) in de uijers der koeijen worden aangewend (v. Hall , 1. c. bl. 35). Omtrent het gebruik der vijfdeelige en welriekende M. is ons niets bekend , hoewel deze gewassen beiden wel als sierplanten zouden kunnen wor¬ den aanbevolen. A. Bladen handvomig -5-deelig. Bloemen in de oksels der bladen alleenstaande of aan de toppen der takken op elkander gehoopt. Rugzijde der vruchtjes fijn-dwars-gerimpeld, onbehaard . Malva Alcea (vijfdeelige Malowe) Rugzijde der vruchtjes niet gerimpeld, maar lang- en zachtharig . » moschaia (welriekende M.) B. Bladen bijna cirkelrond van oratrek , 5—7lobbig. Bloemen ten getale van 2 of meer in de oksels der bladen vereenigd. Bloembladen driemaal langer dan de kelk , donkerrood. Bloemstelen na den bloeitijd regtop staande . » sijlveslris (groote M.) Bloembladen tweemaal langer dan de kelk , bleek-rood of bijkans wit. Bloemstelen na den bloeitijd naar onder gerigt . * vulgarit (gemeene M.)

Van het geslacht Heemst , voornamelijk herkenbaar aan zijn bijkelk , die 6— 9-spletig (Eig. 76 A) en niet 3-bladig is , vinden wij op moerassige plaatsen van ons vaderland , in de nabijheid onzer zeekusten (bij Amsterdam , te Koog aan de

MAEVEaCHTIGEN

.

429

Zaan , op Schouwen , Z. Beveland , enz.) en somwijlen ook langs de oevers der rivieren , slechts ééne soort in ’t wild , en wel die , waaraan men den naam van gemeene Heemst {Althaea officinalis) gegeven heeft. Deze plant , wel bekend omdat zij den Heemstwortel , als ook de Heemstbladen en bloemen levert, allen in den artsenij voorraad onzer apotheken opgenomen , is afgebeeld op PI. XVII Pig . 76. Zij w'ordt 6—15 palm hoog, is zeer zacht op ’t gevoel, fiuweelachtig-behaard , en draagt dikke , bleek-groene , eironde of bijna driehoekige , oppervlakkig gelobde en getande of gekartelde bladen , en zeer bleek-rozeroode bloemen. De laatsten zijn bundelsgewijs in de oksels der bladen gezeten , en laten zachtharige en op haar rug min of meer gerimpelde vruchtjes achter (Pig . 76 II ). De gemeene Heemst is een overblijvend gewas, dat bij ons in de kruiden plantagiën te Noordwijk , Wassenaar , enz. , tot geneeskundig gebruik gekweekt wordt , en dus in de nabijheid dier plaatsen wel eens bij toeval in ’twild kan worden aaugetroffen.

18 de

Pamilie

. LiNDEacHTiGEN .

De Lindeachtige gewassen, welke in ons vaderland slechts door één enkel geslacht , de Linde (Tilia ) , vertegenwoordigd worden, hebben , even als sommige andere familiën der Bodembloemigen, regelmatige bloemen met een 4- of 5-bladigen kelk , eene 4- of 5-bladige bloemkroon en vele meeldraden , maar staan toch — daargelaten dat hunne bloembladen in den knop niet gedraaid , maar dakpansgewijs over elkander gelegen , en dat hunne meeldraden , wier helmknoppen met twee spleten openspringen , somwijlen tot verschillende bundels vereenigd en dus veelbroederig zijn — door den bouw van hun stam¬ per geheel op zich zelven. Deze bestaat namelijk uit 2 of meer vruchtbladen , welke tot één geheel vereenigd zijn , zoo

430

DE FLORA

VAN

NEDERLAND .

zelfs, dat ook de stijlen een enkel zuiltje vormen en slechts de stempels nog eenigermate vrij blijven (PI. XVII . Pig . 77 d) , maar toch zóó, dat de eijerstok twee- of meerhokkig is , wor¬ dende er in ieder hokje 2 eitjes aangetroffen (ibid. e). De vrucht , die uit dezen stamper voortkomt , is een houtig nootje , dat niet openspringt (ibid. f) , en , vreemd genoeg , niet meer dan één hokje bevat , waarin gewoonlijk niet meer dan ééne enkele kiemwithoudende zaadkorrel gevonden wordt. Noch met de Malveachtigen , wier meeldraden éénbroederig en wier stam¬ pers talrijk zijn ; noch met de Vlasachtigen , die slechts vijf meeldraden bezitten ; noch met de Panonkelachtigen , die vele vrije stampers in hare bloemen herbergen ; noch met de Papaverachtigen, die slechts vier of de Waterlelies , die talrijke bloem¬ bladen doen zien , noch met de Cistusachtigen , wier vruchten tot de ware zaaddoozen behooren, kan eene verwisseling plaats grijpen ; en zoo blijkt het ons ook hier weder , dat de groep der Lindeachtige planten scherp genoeg omschreven is , om als een op zich zelf staand geheel beschouwd te worden. Bij het geslacht Linde zijn de kelkbladen niet zoo als elders zuiver- , maar geel-groen , de meeldraden vrij of veelbroederig (Pig . 77 b) en de eijerstok 5-hokkig , met twee eitjes in ieder hokje (ibid. e). Twee soorten van Linde , namelijk de groot(Tilia grandifolia ) en kleinbladige (T. parvifolia ) worden bij ons allerwege, zoow'el in tuinen en op buitenplaatsen als langs wegen aangetroff'en. Het zijn schoone boomen, met eene wijde vlugt , eene schoon gewelfde en digte bladerkroon , en bloemen , die in Junij en Julij te voorschijn komen , en dan een alleraangenaamsten geur om zich heen verspreiden. Beiden , zoowel de groot- als de kleinbladige L ., hebben hartvormige bladen en tot schermen of tuilen vereenigde bloemen , wier algemeene bloemsteel tot op eene zekere hoogte met het daarnevens voor¬ komende langwerpige schutblad vergroeid is ; maar terwijl bij gene de stengelbladen van onder zachtharig , de bloemscherrnen gewoonlijk 3-bloemig en de nootjes hoekig en hard zijn

LfNDEïiCHTIGEN

.

431

(Eig. 77 en 77 f) , vindt men bij deze kale bladen , die al¬ leen in de oksels der aderen van kleine bundeltjes haar voor¬ zien zijn , rijkere bloemschermen en gladde , broze nootjes. Volgens van Hall (1. c. bl. 35) , komt bij ons de grootbladige L . meer voor dan de Tcleinbladige en tiert eerstgenoemde soort zeer welig in de Meijerij van den Bosch. Zeer dikke Linden vindt men ook te Zeist en elders , kunnende men hieruit afleiden — hetgeen trouwens door vele andere voorbeel¬ den nog nader zoude kunnen worden gestaafd — dat genoemde boomen een zeer aanzienlijken ouderdom kunnen bereiken . De Linden verdienen onze aandacht niet alleen om de digte schaduw, die zij afwerpen en om hare geurige bloemen, die , gedroogd , als een ligt zweetdrijvend middel bekend staan , maar ook om hare taaije bastvezels , waarvan moskovische matten en ander vlechtwerk vervaardigd wordt ; haar ligt en zacht hout , dat uitnemend geschikt is voor beeldhouwwerk, en de kool , van dit hout verkregen , in vele opzigten (b. v. tot het bereiden van buskruid en om te teekenen) boven andere soor¬ ten van houtskool te verkiezen. Daar de beide hier boven genoemde soorten van Linde hoogst ■ waarschijnlijk van oostelijker streken van Europa tot ons ge¬ komen zijn , kan het ons niet verwonderen , dat hare zaden hier te lande slechts zeldzaam rijp W'orden , en hieraan moet het dan ook worden toegeschreven , dat men de bedoelde plan¬ ten meest door inleggers vermenigvuldigt . Voor het overige kost hare kuituur weinig moeite en groeijen zij zelfs zeer snel ; eene bijzonderheid , waarin de ligtheid van het Lindehout ge¬ deeltelijk hare verklaring vindt . Bladen van onder zachtharig . Bloemen tot armoedige schermen of tuilen vereenigd. Nootjes kantig en hard . Tilia grandifolia (grootbladige Linde) Bladen van onder kaal , alleen in de ok¬ sels der aderen van bundels haren voorzien. Bloemen tot rijkere schermen of tuilen ver¬

eenigd. Nootjes glad en bros .

* parvifolta (kleinbladige L.)

432

D15 EL011A

19de

Familie

VAN

NEDEKLAND .

. HEETSHOOIaCHTIGEN

.

De Hertshooiachtige planten , die ook al weder regelmatige bloemen hebben met een doorgaans 5-deeligen of bladigen kelk , eene 5-bladige bloemkroon en talrijke meeldraden , ken¬ merken zich vooral daardoor , dat deze laatsten duidelijk veelbroederig (d. i. tot 3 of 5 bundels vereenigd) zijn (PI. XVII . Pig . 78 A. C.) en dat haar eijerstok drie - of meerhokkig is (ibid. E), in ieder hokje vele eitjes bevat , en drie of meer vrije stijlen draagt (ibid. D). Hierbij komt , dat de bloem¬ bladen in den knop gedraaid en de helmknoppen bewegelijk zijn (zie Inleiding bl. 134) , dat de vrucht bij de meeste — en althans bij onze inlandsche — soorten tot de doosvruchten behoort (ibid. E) , dat de zaden geen kieinwit bevatten (ibid. H), en dat de bladen , die veelal doorschijnend gestippeld zijn , door geene steunblaadjes worden geschraagd. Het enkele geslacht , waardoor deze familie in onze flora vertegenwoordigd is , heet Hertshooi (Hypericum ) en kenmerkt zich , in tegenoverstelling van andere geslachten derzelfdeplan¬ tengroep , vooral door het bezit van gelijke of bijna gelijke kelkbladen en van eene doosvrucht. Acht soorten van Hertshooi komen binnen de grenzen van ons vaderland in het wild voor. Zij zijn allen overblijvend , bloeijen tusschen Junij en September — en dat wel met goud¬ gele bloemen — en dragen kruiswijs staande bladen , die , tegen het licht gehouden , een tal van doorschijnende stippen — d. z. blaasjes , gevuld met eene aetherische olie en in ’t haar omringende celweefsel weggedoken — doen zien. De namen dezer soorten zijn : St. Janskruid (Hypericum perforatum ) , kruipend Hertshooi [II . humifusum ), vierkant II . [H . quadrangulum ) , viervleugelig H . [II . tetrapterum ) , sierlijk H. [II . pulchrum ) , berg-H . [II . montanuni) , ruig H . [II . hir sutum) en moeras-11. [II . Modes ). Alleen de laatste dezer

HEIlTSHOOIaCHTIGEN

.

433

soorten komt in moerassige veenstreken voor , hoewel ook het vierkante en viervleugelige II , het weligst tieren langs sloot¬ kanten en op vochtige plaatsen ; doch alle anderen treft men bij voorkeur op droogen , begraasden , of ook wel op open of bebouwden zandgrond aan. Bij het bestemmen der genoemde soorten , heeft men vooral te letten op het al of niet aanwezig zijn van honig afschei¬ dende schubbetjes onder den stamper ; de hoogte , tot op welke de helmdraden met elkander verbonden zijn ; het al of niet aanwezig zijn van haartjes of kliertjes langs de randen der kelkbladen ; den vorm dezer laatsten ; het regtop staan ofneêr liggen en het al of niet kantige van den stengel , en eindelijk op het al of niet voorkomen van haren aan de oppervlakte van stengel en bladen beiden. Onder alle soorten is het moeras-H . ’t gemakkelijkst te her¬ kennen aan de 3 honigschubbetjes onder den stamper , welke bij al de andere soorten ontbreken ; aan de helmdraden , die tot over het midden , en niet alleen aan hun voet — zoo als elders — tot 3 bundels vereenigd zijn , en eindelijk ook aan de doosvruchten , die veeleer 1- dan 3-hokkig te noemen zijn. Buitendien leeft deze soort in moerassige veenstreken en heeft zij ten deele liggende stengels , die van afstand tot afstand wortel vezels uitzenden . Hare bladen zijn bijna cirkelrond , even als de stengels behaard en grijs van kleur , en hare kelkbladen langs hun rand van gesteelde kliertjes voorzien. Zoowel in de Wijchensche als andere veenen , op de Vughtsche en Galdersche heide als bij Beekbergen , Deventer , Eindhoven , enz. , werd deze plant verzameld. Van de overige soorten van II ., d. z. dan dezulken , bij welke geene honigschubbetjes onder den stamper voorkomen , de helm¬ draden slechts aan hun voet vergroeid en de doosvruchten driehokkig zijn , zijn er 4 (het St. Janskruid , het kruipend , vierkant en viervleugelig II .) , wier kelkbladen geheel kaal zijn, en 3 (het sierlijk , berg- en ruig II .) , bij welke deze organen 28

434

DE FLORA

VAN

NEDERLAND

.

langs hun rand gesteelde kliertjes dragen. Onder de vier eerste loopt het kruipend H . terstond in ’t oog door zijne talrijke dunne stengels , die in een cirkel op den grond liggen en zóó als ware het eene zode vormen , zijne kleine bloemen en zijne weinig talrijke (15 —20) meeldraden ; het St . Janskruid door zijn tweekanten stengel ; het vierkant H . door zijn scherp vier¬ kanten stengel en ovale, stompe , en het viervleugeliy H . (PI. XVII . Big. 78) , door zijn eveneens vierkanten stengel en zijne lancetvormige en zeer puntig uitloopende kelkbladen ; terwijl men van de drie laatstgenoemde soorten het sierlijke H . aan zijne omgekeerd-eironde kelkbladen en zeer kort gesteelde ; het berg-H . aan zijne lancetvormige kelkbladen en lang-gesteelde kliertjes , en eindelijk het ruige II . aan zijn behaarden stengel en bladen herkent . Van de zeven laatstgenoemde soorten komen het berg- en het ruige H . zonder twijfel bij ons het zeldzaamst voor , en daarom noemen wij hier als de plaatsen waar gene gevonden werd : de omstreken van Beek , Nijmegen > Ubbergen , de Grebbe , de Wageningsche berg , de Dorenweerd en Hoenderloo , en waar deze werd aangetroffen : Heumen , Gassel , Boxmeer , Sittard , den Wildenborch en Beugen. Van alle genoemde soorten , verdient alleen het St . Janskruid hier in zoo verre vermelding , als men eertijds de bloeijende toppen dezer plant , die men in sla-olie weeken liet , ter genezing van verouderde wonden aanprees. Volgens van Hali . (1. c. bl. 36) , wordt het bedoelde kruid ook nu nog bij Nijmegen , Egmond en Wimmenum als een volksheelmiddel ingezameld. A. Helmdraden slechts aan hun voet tot drie bundels vergroeid. Geene honigschubbetjes onder den eijerstok. Doosvrucht 3-hokkig. 1. Rand der kelkbladen gaaf en kaal. a . Stengel regtop staand , stevig. Stengel tweekant. Bladen langwerpigovaal . Hypericum perforatum (St. Janskruid )

435

ESCHDOOB NACHTIGEN .

Stengel vierkant; bladen ovaal.

Kelkbladen elliptisch , stomp . Hypericum quadrangulum (vier¬ kant Hertshooi) Kelkbladen lancetvor¬ mig , zeer puntig toeloopende .

»

p . Stengels neêrliggend , dun . 2. Rand der kelkbladen met korter of lan¬ ger gesteelde kliertjes bezet, a . Stengel onbehaard. Kelkbladen omgekeerd-eirond , om¬ zoomd met zeer kort gesteelde kliertjes . Kelkbladen lancetvormig, omzoomd met lang gesteelde kliertjes . p . Stengel behaard . B . Helmdraden tot over ’t midden tot drie bundels vergroeid. Drie honigschubbetjes onder den eijerstok. Doosvrucht 1-bokkig .

20ste Familie

.

Eschdooiinachtigen

ietrapterum

(viervlengelig H .)

humifusum (kruipend H .)

pnlchrum (sierlykH .) montanum (berg-H .) hirs uturn (ruig H.)

Klodes (moeras-H .)

.

De Eschdoornachtige planten zijn allen boomen met tegen¬ overgestelde , gesteelde , handvormig ingesnedene bladen zonder steunblaadjes en regelmatige , doch onoogelijke , kleine , groen¬ achtige bloemen , die tot tuilen of pluimen vereenigd zijn (PI. XVII . Eig. 79). Het aantal kelkslippen en bloembladen is even groot , dikwerf 5 , maar ook wel wankelend tusschen 4 en 9 (de bloembladen ontbreken enkele malen). Ook het aantal meel¬ draden is niet standvastig en kan tot 5 dalen en tot 12 klim¬ men ; gewoonlijk vindt men er 8 (ibid . a). De kenmerkendste eigenschappen der Eschdoornachtigen zijn deze , dat zoowel de bloembladen als de meeldraden ingeplant zijn op een onder den eijerstok gelegen vleezigen ring (ibid. b) , en verder dat de stamper bestaat uit een tweelobbigen eijerstok met één stijlen twee stempels (ibid. c) , en later overgaat in eene tweedeelige 28 *

436

DE FI .ORA VAN

NEDERLAND

.

splitvrucM (Kg . 296) , waarvan elk onderdeel een vletigel draagt , 1hokkig en 1-zadig Is , en , ook nadat het zich van de andere helft ver¬ wijderd heeft , gesloten blijft. Kiemwit wordt er in de zaadkorrels der Eschdoornachtigen niet gevonden, maar wel eene gebogene en geplooide F'g- 296kiem (ibid. f). Wij hebben hier alleen melding te maken van het geslacht Eschdoorn of Ahorn (Acer) , waarvan twee soorten , de gemeene E. , ook wel Schotsche Lindeboom , Luitenboom , Violen¬ boom geheeten (Acer Pseudoplatanus ) , en de kleine E ., ook wel Booghout en Spaansche Aak genoemd (A. campestre) , in bosschen, kreupelbosschen en heggen , zoowel wild als gekweekt? bij ons worden aangetroffen. Beide soorten bloeijen vroeg in ’t voorjaar , gewoonlijk reeds in Mei, en komen daarin met elkander overeen , dat tusschen de tweeslachtige bloemen niet zelden eenslachtige , hetzij dan mannelijke of vrouwelijke, voor¬ komen. De gemeene E . heeft handvormig 5-spletige , van onder bleeke bladen , met spitse en gezaagde slippen , en verder neer¬ hangende pluimen van groene bloempjes (Eig. 79) , en in de schuinte naar boven gerigte vleugels aan de vruchten (ibid. d). Het is een zeer fraaije boom, die zoowel om zijn schaduwrijk loof als om zijn hout . dat zeer vast hoewel fijn van nerf is , en daarom tot het vervaardigen van doosjes , muziekinstrumenten (van waar de naam van Luitenboom) en andere fijne voorwer¬ pen kan gebezigd worden , gekweekt wordt. De kleine E . daar¬ entegen draagt handvormig 5-lobbige , aan beide zijden groene bladen , met stompe en geheel gave slippen , regtop staande I

437

ESOHDOOR.NACHTIGE N.

bloemtuilen , en vruchten met waterpas uitstaande vleugels. Laatstgenoemde soort wordt nooit zoo groot als de eerste , en heeft ook veel kleinere bladen. Ofschoon haar hout ook hard en fijn is , staat het toch bij dat van den gemeenen E . achter. Bloemen tot hangende pluimen vereenigd. Bla¬ den van onder bleeker dan van boven. Vleugels der vruchten naar voren gerigt . Acer Pseudoplatanus (gemeene Bloemen tot regtop staande tuilen vereenigd. Eschdoorn) Bladen aan beide zijden even groen. Vleugels der vruchten waterpas . » campeslre (kleine E.)

2lste

Eamilie

. Paardekastanjes

.

Wij vermelden deze familie hier alleen , omdat daartoe o. a. de wilde of Paardekastanje (Aesculus Hippocastanum) behoort , die ook bij ons allerwege, op buitenplaatsen , in tuinen , langs havens en kaden wordt aangetroffen, hoewel hij oorspronkelijk is van Midden-Azië. Deze boom, die het eerst in 1576 naar Europa werd overgebragt , en door zijne schoone bladerkroon zoowel als zijne sierlijke en rijke pyramidale bloempluimen weldra aller aandacht tot zich trok , heeft zich van dien tijd hoe langs zoo meer over Europa verspreid , en is op dit oogenblik bij ons even algemeen als de Yp. De stam van den wil¬ den K. is dikwerf gedraaid , terwijl zijne bladen zeventallig ( en zijne bloemen geel-wit zijn met rozeroode vlekken. Men vindt in de laatsten zeven meeldraden en één stamper. De groote zaden van den wilden K. bevatten zeer veel zetmeel , maar te gelijker tijd eene bittere scherpe stof , en zijn daardoor onbruikbaar . In den laatsten tijd heeft men echter eene "wijze leeren kennen , waarop men de bedoelde zaden van die bittere stof ontdoen kan , en sedert ook voorgeslagen , om het gezui¬ verde wilde-Kastanjemeel tot het bereiden van geestrijke vochten of als veevoeder te gebruiken . Vroeger kwam de wilde Kas -

438

DE FLORA

VAN

NEDERLAND .

tanjeschors als zamentrekkend geneesmiddel onder den artse¬ voorraad voor , doch thans wordt daarvan ter naauwernood gebruik maakt. Daar de wilde Kastanjes , die langs de wegen geplant worden , in het najaar veel te lijden hebben van de straatjeugd , die de rijpe zaden in de plaats van knikkers tot speeltuig gebruikt , heeft men de aandacht van gemeentebe¬ sturen en andere autoriteiten meermalen gevestigd op de ver¬ scheidenheid met dubbele bloemen, die uit den aard der zaak geene vruchten voortbrengt en juist daardoor voor de hierboven bedoelde baldadige aanrandingen gevrijwaard is. De naam van Paardekastanje is daarvan afkomstig , dat de Turken gewoon zijn de zaden van dezen boom als geneesmiddel aan aambor¬ stige en hoestende paarden toe te dienen. nij

22

ste Eamilie

. Wijnstokachtigen

.

Ook deze familie omschrijven wij niet nader. Alleen ver¬ melden wij , dat de gewone Wijnstok ( Vitis vinifera ) , uit het westen van Azië (tusschen den Kaukasus en den Ararat ) af¬ komstig , allengs verder en verder in Europa doordrong , en thans in verschillende streken van dat werelddeel met eene verschillende uitkomst geteeld wordt. Bij ons komt de Wijn¬ stok niet in het wild voor , maar wel in de bosschen langs den Donau en den Boven-Rhijn . De bloemen van genoemde plant zijn zeer klein en onoogelijk en bestaan uit een zeer kleinen , bijna gaafrandigen , kelk ; eene 4 - of 5-bladige bloem¬ kroon , 5 meeldraden en 1 stamper. Opmerkelijk is het , dat de bloembladen hier aan hun top met elkander verbonden blijven , ook al hebben zij den bloembodem met hun voet reeds losge¬ laten , ten gevolge waarvan zij dan ook gedurende eenigentijd in den vorm van een kapje op den stamper blijven hangen . De bladen van den Wijnstok zijn hartvormig , vijflobbig en grof-getand. De plant zelve behoort tot de klimplanten .

439

OOIJEVA AKSBEKKEN .

23

ste Familie

. Ooijevaaiisbekken

.

Deze plantengroep , aldus geheeten naar den vreemden , op den snavel eens diers gelijkenden , vorm der vruchten van vele daartoe behoorende soorten (PI. XVIII . Fig . 81) , bevat één¬ jarige of overblijvende , kruidachtige , gewassen, wier stengels dikwerf gafl'elsgewijs vertakt , aan de knoopen min of meer gezwollen en brozer zijn dan gewoonlijk , en wier bladen veelal kruiswijs geplaatst , in het meerendeel der gevallen hand vormig ingesneden zijn , en door steunblaadjes geschraagd worden. De bloemen der Ooijevaarsbekken zijn (voor zoo ver het onze in landsche soorten betreft) regelmatig en bestaan uit 5 vrije kelk¬ en bloembladen, die met elkander afwisselen (Fig . 80 ) ; 10 meeldraden , die aan hun voet meestal éénbroederig zijn , en in enkele gevallen om den anderen hun helmknop missen , zoodat hun aantal dan eigenlijk tot 5 wordt teruggebragt (Fig . 81 a) , en eindelijk uit 5 stampers , wier (met twee eitjes gevulde) eijerstokken (Fig . 80 d) en stijlen aan hunne bin¬ nenzijde innig verbonden zijn , doch wier stempels aan die vereeniging geen deel nemen (Fig . 80 b). Het voornaamste ken¬ merk der Ooijevaarsbekken is gelegen in de vreemde wijze, waarop hare rijpe stampers , die , zoo als reeds gezegd werd , te zamen een geheel vormen , ’t welk wel eenige gelijkenis heeft met den snavel van eenig dier , zich gedragen . Deze namelijk laten elkander van onder naar boven los, als wanneer eene centrale zuil zigtbaar wordt , waaraan zij bevestigd waren , en die door sommigen als een verlengsel van den bloembodem, door anderen weder als een integrerend deel der stampers zelven beschouwd wordt. De rijpe eijerstokken bevatten slechts ééne enkele en geene twee zaadkorrels , waaruit het besluit kan getrokken worden , dat een der eitjes in zijne ontwikke¬ ling gestoord wordt. Dat de Ooijevaarsbekken in sommige opzigten , zoo als o. a.

440

DE FLORA

VAN

NEDERLAND

.

in ’t min of meer eenbroederige harer meeldraden , met de Vlasen Malveachtige planten overeenkomen, kan niet ontkend wor¬ den ; maar toch is de bouw harer vruchten zoo karakteristiek , dat eene verwisseling der drie genoemde familiën — andere punten van verschil niet eens medegerekend — ter naauwernood denkbaar is. De Ooijevaarsbekken zijn in onze flora door twee geslachten vertegenwoordigd , Ooijevaarsbek (Geranium) en Reigersbek [Erodium ) geheeten , welke zoowel ten opzigte van hunne meeldraden als van den aard hunner vruchtjes afwijken. Bij het eerste geslacht namelijk vindt men 10 (5 langere en 5 kortere) vruchtbare meeldraden (Big. 80 a) , en vruchtjes (ibid. c. A. B. C'. D' ) , wier snavels aan de binnenzijde meest on¬ behaard en min of meer gekromd zijn in den vorm eener horologievéer ; en bij het laatste 5 vruchtbare meeldraden, die met 5 onvruchtbare (d. w. z. helmknoplooze) afwisselen (Big. 81 a.) , en vruchtjes (ibid . b) , wier snavels aan de binnenzijde behaard en min of meer gewonden zijn in den vorm van een kurketrekker . Bij beide geslachten vindt men op den bloem¬ bodem 5 honig afscheidende kliertjes , en deze zijn bij ’t ge¬ slacht Ooijevaarsbek aan den voet der langere , en bij ’t geslacht Reigersbek aan den voet der 5 vruchtbare meeldraden gezeten. Tien vruchtbare meeldraden. Snavels der vruchtjes onbehaard en eenvoudig naar buiten gekromd. (Tig . 80 A—D' ) . Ooijevaarsbek (Geranium) Vijf vruchtbare en vijf onvruchtbare meeldraden. Snavels der vruchtjes aan de binnenzijde behaard en min of meer in den vorm van een kurketrekker ge¬ wonden (Tig . 81 b) . Reigersjbek (Erodium )

De soorten van Ooijevaarsbek, die bij ons in ’t wild groeijen , zijn 10 in getal en heeten : de donkere (Geranium. Phaeum ) , beemd- (O. joratense) , bloedroode (G. sanguineum) , kleine ( G.

OOIJE VAARS BEKKEN .

441

pusillum ) , slipbladige (G. dissectum) , fijnbladige (G. columbinum) , roodbladige (G. rolundifolium ) , zachtharige (G. molle), glinsterende (G. lucidum) en stinkende of roode Ooijevaarsbek, ook wel Bobbertskruid (G. Robertianum). Hiervan zijn de eerst¬ genoemde drie soorten overblijvend , doch al de anderen één¬ jarig , terwijl nog valt op te merken , dat de donkere 0 . , eigen aan bergachtige streken van Midden-Europa , bij ons slechts als eene uit tuinen ontvlugte soort te beschouwen is , en dat de bloedroode en rondbladige O. nog slechts op zeer enkele plaatsen werden aangetroffen , terwijl daarenboven de juiste be¬ stemming van laatstgenoemde soort niet boven alle bedenking verheven is. De opgenoemde soorten van O. komen met elkander ten opzigte van hare veelal handvormig ingesnedene bladen ; hare bloemen, die rood , blaauw of paars van kleur , op ééne uit¬ zondering na (bloedroode O.) steeds twee aan twee aan den top der bloemstelen en niet zelden tegenover de stengelbladen geplaatst zijn , en na de bevruchting meest eene hangende houding aannemen ; en eindelijk ook ten opzigte harer vruchten overeen, die zich in rijpen toestand in vijven splitsen (Fig . 80 c) , en hare zaden , op het oogenblik dat zij met eene zekere veer¬ kracht losspringen , door de spleet , welke aan de binnenzijde van iederen rijpen eijerstok gevonden wordt , naar buiten slin¬ geren. Zij onderscheiden zich echter van elkander , behalve door het één- of meerjarige , en de daarmede in verband staande aanwezigheid van een wortelstok of een dunnen penwortel , door de grootte der bloemen ; het verschil in oppervlakte der rijpe zaadkluisjes (Fig . 80 e. A. B. C' . D') , welke nu eens glad en onbehaard , dan weder rimpelig of ruw zijn ; als ook door ’t verschil in oppervlakte der zaadkorrels , welke bij de eene soort fijn gestippeld , bij de andere daarentegen geheel glad zijn — om van ’t verschil in eigenschappen der bladen niet te gewagen. De algemeenste soorten van O. zijn de kleine , de slipbla V

442

DE ELOKA

VAN

NEDERLAND .

dige en de zachtharige , welke op open en beschaduwden zand¬ grond , aan wegen, dijken , slooten , enz. , voorkomen , allen éénjarig zijn , van Junij tot Augustus bloeijen, en zeer kleine rozeroode bloemen dragen. Hierop volgen de stinkende (PI. XVIII . Pig . 80) en de fijnbladige O. , waarvan de eerste vooral op beschaduwden grasgrond in boschachtige streken , de laatste op open en beschaduwden zandgrond tiert , hoewel beiden even¬ eens éénjarig zijn en ook tusschen Mei en Augustus hare bloe¬ men ontplooijen ; eindelijk — als zeldzame soorten — de (één¬ jarige ) glinsterende O., die tot nog toe slechts bij Driebergen , Breukelen en de Nieuwersluis op beschaduwden grond tusschen ’t gras , en de (overblijvende) donkere en beemd-O., waarvan gene bij Leiden , Groningen , Leeuwarden , Maastricht , enz. , deze in den Haarlemmerhout , op Wulverhorst (bij Zeist) , bij Kampen , Zwolle, Vught , Utrecht , enz., op beschaduwden gras¬ grond werd aangetroffen. Wat de beide nog overige soorten — de bloedroode en rondbladige O. — betreft , hiervan werd de eerste bij Punnik en Maastricht , de laatste bij Maastricht , Warmond en Wassenaar ingezameld. De grootste en tevens schoonste bloemen onder alle soorten vindt men bij de beemd- , de bloedroode en de donkere O. , zijnde die der eerste blaauw , der tweede purperrood , en der laatste donker-paars van kleur . Van de opgenoemde soorten van O. verdienen — als sierplan¬ ten — alleen die met groote bloemen onze aandacht , hoewel ook deze door de talrijke soorten Van uitheemsche Gerani¬ ums (eigenlijk Pelargoniums geheeten) letterlijk verdrongen zijn geworden. De soorten met kleine bloemen worden , hoe sierlijk ook op zich zelven, niet gekweekt. De stinkende of roode O. werd vroeger als geneesmiddel gebruikt , en schijnt , volgens de waarnemingen van sommige landhuishoudkundigen , schadelijk te zijn voor het vee (van Hall . 1. c. p. 41).

443

OOIJE VAARSBEKKEN .

A. Kelk wijd uitstaande. Nagels der bloem¬ bladen veel korter dan de plaat . 1. Overblijvende planten met een stevigen afgeknotten, of een horizontalen kruipenden wortelstok. a. Bloembladen slechts weinig langer dan de kelk , zwartachtig -paars ; vruchtkleppen naar voren dwars ge¬ plooid, borstelig-behaard (Big. 80 A). Geranium Phaeam (donkere Ooijeb. Bloembladen eens zoo lang als de vaarsbek) kelkbladen, blaauw; vruchtkleppen ongeplooid, hier en daar een enkel haartje dragende (1'ig. 80 B) . « pratense (beemd*0 .) c. Bloembladen eens zoo lang als de kelkbladen, purperkleurig ; vrucht¬ kleppen ongeplooid, naar voren met enkele stijve haren bezet. (Bloemen meest alleenstaande en niet twee aan twee bij elkander gezeten).

»

$fl»^wzW/m(bloedroodeO.)

"

pusillum (kleine 0 .)

2. Eenjarige planten met een dunnen”, vertak¬ ten of onvertakten , vertikalen penwortel. f Vruchtkleppen niet gerimpeld , be¬ haard of niet . a. Zaadkorrels glad (Fig . 80 C') . . h. Zaadkorrels roet zeer kleine ronde groefjes overdekt. 1. Vruchtkleppen onbehaard.

»

f 'ülumbinum (fijubladige

2. Vruchtkleppen behaard. Bloembladen omgekeerdbartvormig (Fig . 80 D') .

«

dissectum (slipbladige 0 .)

8. Vruchtkleppen behaard. Bloembladen langwerpigwigvormig en dus onuit¬ gesneden aan hun top . .

*

rotundifólium (rondbla-

0 .)

ff Vruchtkleppen zeer duidelijk gerimpeld. 1. Vruchtkleppen dwars gerimpeld. Bloembladen omgekeerd-hart vormig. Kelkbladen glad .

dige 0 .)

"

malle (zachtharige 0 )

444

DE FLORA

VAN

NEDERLAND

.

2. Vruchtkleppen netvormig-gerirapeld. Bloembladen omgekeerd-eirond. Kelkbladen dwars gerimpeld. ( eranium lucidum (glinsterendeO.'' G B. Kelk tegen de bloembladen aansluitende. Nagels der bloembladen even lang als of langer dan de plaat . h Robertianum (stinkende O.)

Van het geslacht Reigersbek (Erodium ) , ’t welk zich van het geslacht Ooijevaarsbek voornamelijk onderscheidt door ’t bezit

van slechts 5 (en geene 10) echte meeldraden (Kg . 81 a) , en vruchtjes , wier snavel kurketrekkersgewijze gewonden is (ibid. b) , worden in den Prodromus Florae Batavae drie soorten vermeld , namelijk de gemeeue 11. of Kraanhals (E . cicutarium ), de welriekende R . {E . moschatum) en de malveachtige R . (E . malacoides) , waarvan echter slechts de eerste , als verreweg de algemeenste, onze aandacht bijzonder verdient . Men ziet deze plant afgebeeld op PI. XVIII , Pig . 81. Zij is éénjarig , verschilt aanmerkelijk in grootte (van 1— 6 palm), is gewoonlijk kleverig-behaard , draagt roode bloemen , en is terstond van al wat Ooijevaarsbek heet te onderscheiden , door¬ dien hare bloemen niet twee aan twee , maar in grooteren ge¬ tale , en dan wel schermsgewijs bij elkander staan.’Gewoonlijk komen er uit den wortel der Kraanhals verscheidene stengels, die dan in ’teene geval regtop staan , in ’t andere daarentegen meer neêrliggen , en kruiswijsstaande , langwerpige of ovale, gevinde bladen dragen , wier blaadjes op nieuws zeer diep zijn ingesneden. De bloemschermen worden door eenige schubachtige schutbladen ondersteund , terwijl de vruchtstelen der rijpe vruchten niet zelden knievormig gebogen zijn. De Kraanhals tiert het weligst op zandgrond , en is vooral op zanderige akkers niet zeldzaam. Zij bloeit van April tot September en werd op de verschillendste plaatsen van ons vaderland aangetroffen. Enkele malen vond men exemplaren met witte bloemen.

445

OOIJEVAARSBEKKEN .

De welriekende Reigersleh , die zich van de vorige soort vooral onderscheidt door hare minder diep ingesnedene blaad¬ jes en haar muskusaehtigen reuk , werd in ons vaderland o. a. ingezameld aan heggen bij Wissekerke (N.-Braband ) , in de duinen bij ’s Hage , aan de wallen der bouwlanden achter den Kranenborg buiten Zwol, bij Utrecht , en eindelijk ook bij Leiden . Ook deze soort is éénjarig , bloeit van Mei tot Julij , en draagt kleine rozeroode bloemen. De malveachtige R ., eene zeer twijfelachtige inlandsche plant , werd slechts eenmaal, en wel achter Klingendaal bij ’sHage , gevonden. Men onderkent haar aan hare enkelvoudige hartvormige bladen. A. Zamengestelde (gevinde) bladen. Vruchtbare meeldraden niet getand aan hun voet ; blaadjes (onderdeelen der gevinde bladen) vinspletig of deelig . Eroclium cicutarium (gerueene ReiVruchtbare meeldraden aan hun voet ter gersbek of Kraanhals) regter - en linkerzijde van een klein tandje voorzien; blaadjes vinlobbig. (Reuk der gansche plant muskusachtig) . » moschalum (welriekendeR .) B. Enkelvoudige hartvormige bladen. * malacoides (malveachtige R .)

24

ste Pamilie

. Bai .semienachtigen

.

De Balsemienachtige planten zijn saprijke teêre gewassen met bladen zonder steunblaadjes en symmetrieke bloemen (PJ. XVIII . Pig . 82). De laatsten hebben eene eenigzins vreemde structuur , daar zij , niettegenstaande het bezit van vijf meeldraden en een «^[/ -hokkigen . eijerstok , toch slechts drie kelk- en drie bloembladen bezitten , hoewel het niet onwaarschijnlijk is , dat zooweel de kelk als de bloemkroon oorspronkelijk vijftallig zijn , doch van ieder dier beide kransen al zeer spoedig twee leden of blaadjes in hun groei onderdrukt worden en niet tot volkomene ontwikkeling komen. Volgens sommige Schrijvers be¬ staan de beide zijdelingsche bloembladen (Pig . 82 b. 2 en 5)

446

t >E FLORA

VAN NEDERLAND

.

uit twee vergroeide onderdeelen , en zoude dus de bloemkroon werkelijk vijftallig zijn. Keeren wij tot den driebladigen kelk terug , dan dient van dezen nog gezegd , dat een zijner blaadjes (Eg . 82 a en b. 4) veel sterker ontwikkeld is dan de beide anderen , en daarbij eene bloembladachtige kleur en de gedaante heeft eener spoor. Ook van de drie bloembladen is er een (Eg 82 b. 1) anders gevormd dan de beide anderen (ibid. 2 en 3). De vijf meel¬ draden omgeven den stamper van zeer nabij (Eg . 82 c) en bestaan uit zeer dikke helmdraden , en helmknoppen , die , even als bij ’t Viooltje , zijdelings eene vrij innige vereeniging hebben aangegaan. De 5-hokkige eijerstok (ibid. f) bevat vele eitjes , en gaat ten laatste in eene doosvrucht over (ibid. g) , wier 5 kleppen zeer veerkrachtig zijn en plotseling openspringen . Het blijkt uit de opgegevene kenmerken , dat men de Bal¬ semienachtige planten niet gemakkelijk met andere familiën der Bodembloemigen verwisselen kan . Van de Ooijevaarsbekken wijken zij af door het gemis van een snavel aan de vrucht en eene veelzadige doosvrucht; van de Malve- en Vlasachtigen door hare symmetriehe bloemen; van de Vioolachtigen door haar 5-hokkigen eijerstok , enz. Van de talrijke soorten , waaruit deze familie bestaat , komt er slechts eene enkele bij ons in ’t wild voor , en wel het Springzaad (Impatiens Noli tangere) , hier en daar , hoewel verkeerdelijk , ook wel Kruidje roer mij niet geheeten. Van deze soort ziet men op PI . XVIII . Pig . 82 eene af¬ beelding . Zij tiert bij ons op vochtige beschaduwde plaatsen , zoo als b. v. in vochtige bosscben , is éénjarig , bloeit van Juni ) tot Augustus , en kan aan haar saprijken , lichtgroenen en aan de knoopen eenigzins gezwmllen, stengel ; hare uiterst teêre , even licht gekleurde , verspreide , ovale of eironde en grof gezaagde of gekartelde bladen ; en hare citroengele , rood gespikkelde bloemen, die tot armoedige trossen vereenigd zijn, gemakkelijk herkend worden. Zeer opmerkelijk is de vrucht

447

BALSEMIEN ACHT ! GEN .

dezer plant (ibid. g) , die in rijpen toestand de minste aanra¬ king niet kan verduren zonder plotseling open te springen , waarbij dan hare vijf kleppen zich veelal naar binnen oprollen en de zaden met kracht naar buiten worden geslingerd (ibid h). Aan deze vreemde eigenschap is de plant haar Latijnschen naam van “Impatiens ” (de Prikkelbare ) verschuldigd , wijl de woor¬ den “Noli (me) tangere” nog ten overvloede voor iedere on¬ tijdige aanraking waarschuwen. Eene Oost-Indische soort van het zelfde geslacht wordt hier en elders onder den naam van Balsemien (Impatiens Bal samind) gekweekt.

25

ste Eamilie

. Klaverzuringachtigen

.

Wij zijn thans genaderd tot de beschouwing van de laatste familie der Bodembloemigen, en vertrouwen , dat wij onze Lezers ook daarvan een duidelijk beeld zullen kunnen ontwerpen. De naam dezer familie is aan twee zeer kenmerkende eigen¬ schappen ontleend , hierin bestaande , dat de planten , welke daartoe behooren , drietallige bladen hebben (PI. XVIII . Eig. 83) , even als de Klaver , en daarenboven, even als de Zuring , een zuur vocht bevatten , waaruit zuringzuur kan worden af¬ gezonderd. Met sommige andere familiën , zoo als de Ooijevaarsbekken , Silene- en Muurachtigen , hebben de Klaverzu¬ ringachtigen ’t bezit van regelmatige bloemen met 5 kelk - en bloembladen, 10 meeldraden en 1 stamper gemeen (Eig. 83 C. D) , maar toch wijken zij daarvan genoegzaam af om als zelfstandige plantengroep beschouwd te worden. Vooreerst toch missen zij de eigenaardige vrucht der Ooijevaarsbekken (ibid . E) ; ten tweede den éénbladigen kelk en den bloem drager der Sileneachtigen , en ten derde de éénhokkige doosvrucht der Muur¬ achtigen , waarbij nog komt , dat hare zaadkorrels ieder afzon-

448

DE FLORA

YAN

NEDERLAND

.

derlijk door een vleezigen zaadrok omsloten worden , die in rijpen toestand opdroogt , splijt en inkrimpt , en daarbij de korrel zelve met eene zekere kracht naar buiten werpt (ibid. G. H .) Het bezit dus van tien meeldraden , in verband met een vijfhohkigen eijerstok , eene met kleppen openspringende doosvrucht en een veerkrachtigen zaadrok om. iedere zaadkorrel kan als kenmerkend voor de bedoelde familie worden aan