Miniatury morskie - Łzy oceanu [PDF]

Zitiervorschau

łzy oceanu

STANISŁAW BERNATT

ŁZY OCEANU

WYDAWNICTWO MORSKIE •

GDYNIA 1962

MINIATURY MORSKIE S eria: D z iw y m o r z a

Zeszyt 5. Ł z y oceanu O k ła d k ę p rojektow ał: ADAM W E R K A

TAM, GDZIE PO Ł O W Y B Y W A JĄ N A JC E N N IE JS Z E Zatoka M.annar — Pro sz ę p ana, nasze cejlońskie perły są n a jp ię k n ie j­ sze! Niech p a n koniecznie skorzysta ze sposobności i przyjedzie w m a r c u na połów, k tó r y odbędzie się p rz y ujściu rzeki M odragam . Zobaczy p a n p o w sta w a n ie m ia sta M ari•sz szukkaddi, stolicy n u rk ó w , k tó r a rodzi się za każdym połow e m od nowa. — T a k zachęcająco w początku 1908 roku p rzem ów ił w K olom bo h a n d la r z p e re ł Sidoris do młodego polskiego zoologa, M ichała Siedleckiego*, z K r a ­ kowa. * « •

R e d a k to r: K r y s ty n a B u c zk o w sk a R e d a k to r techniczny: W ito ld U rbański

WYDAWNICTWO MORSKIE GDYNIA 1962 W y d an ie p ierw sze . N a k ł a d 75 000 + 250 egz. F o r m a Bfi. P a p i e r d r u k . sat. kl. V 60 g. Ark. d r u k 2. A rk . w y d 3,5 O d d a n o d o s k ł a d a n i a 27. VI. 62 r. P o d p i ­ sa n o d o d r u k u i d r u k u k o ń c z o n o we w r z e ś n i u 1962 r. N r zam . 1410 R-2 Ce na zł 4,— GD A Ń S K IE ZAKŁADY GRAFICZNE G d a ń s k , ul. Ś w i ę t o j a ń s k a 19/23

Na brzegach Cejlonu, w zatoce M a n n a r p e r ły poław iano może już przed trz e m a tysiącam i lat. W edług starych k r o n ik w śró d podarków , k tó r e około 550 r o k u p. n. e. pie rw sz y k ró l cejloński, W idżaja, przesłał sw o je m u te ś­ ciowi, k ró lo w i M a d u r y w Indii, fig u ro w a ły p e r ły k r a jo ­ w ego pochodzenia. W czterysta lat później salę tro n o w ą pałacu k ró le w sk ie g o w A n u r a d h a p u r a ja ozdobiono p e r ­ łami. P e r ła m i w y sz y w a n o też c z a p ra k i słoni. W średniow ieczu, z końcem X III w ieku, w e n e c k i pod­ różnik M arco Polo p o in fo rm o w a ł Europę, że p e r ły stano• Dr M ich ał S ied leck i (1878—1940) p rofesor zoolo g ii na u n iw e r sy te ­ tach w K rak ow ie i W ilnie, n estor p o lsk ich b iologów m o rsk ich i autor liczn y ch prac n au k ow y ch szczeg ó ln ie z d zied zin y fa u n y m orsk iej.

3

wią o bogactw ie Cejlonu. W tym sam ym czasie niejaki F r ia r d J o r d a n u s rzekom o sam obliczył, iż w połow ach pereł w zatoce M a n n a r uczestniczyło osiem tysięcy łodzi,. Gdy w 1498 ro k u Vasco da G am a d o ta rł d rogą m o rs k ą do Indii, na b a z a ra c h w mieście K alikut* u jrzał pię k n e perły. W dw adzieścia la t potem P o rtu g a lc z y c y z a w ła d n ę li C ej­ lonem całkowicie i pozakładali ta m liczne u f o rty fik o w a n e faktorie, w k tó ry c h siłą lub za bezcen grom adzili p r o d u k ­ ty k r a jo w e — m iędzy in n y m i p e rły — i w y sy ła li je do Lizbony. P o P o rtu g a lc z y k a c h Cejlon i cejlońskie perły w 1638 r o k u dostały się w rę c e H olendrów , k tó ry c h z kolei w y p a rli A nglicy tworząc z C ejlonu w 1802 r o k u kolo­ nię k o ro n y b r y ty jsk ie j. R y n k a m i zbytu dla p e r e ł cejlońśkich z zatoki M a n n a r były z d a w ie n d a w n a m ia sta in ­ dyjskie M a d ra s i Bombaj. W ciągu ostatnich stu pięćdzie­ sięciu lat sy tu a c ja ta uległa zmianie, gdyż rząd angielski zaczął pobierać od n u rk ó w — w c h a ra k te rz e opłaty, a r a ­ czej h a raczu — dw ie trzecie w ydobytych perłopłow ów , w zw iązku z ty m większość dużych i p ię k n y c h pereł cejlońskich i indyjskich w y w ę d ro w a ła do L ondynu. Ponie w a ż w dobrych la ta c h w y d o b y w a n o od czterdziestu do pięć­ dziesięciu m ilio n ó w perłopław ów , o rg a n iz o w a n ie i k o n tr o ­ lo w a n ie połow ów pereł na Cejlonie i w Indii opłacało się A nglikom b a rd z o sowicie**. Cejlon po II w o jn ie św ia to w e j (w 1948 roku) uzyskał s ta tu t d o m in iu m b rytyjskie go, a od 1956 rołtfu jest w zględnie sam odzielną re p u b lik ą , w chodzącą rzekom o d obrow olnie w sk ła d B ry ty jsk ie j W spólnoty Narodów.

• K alikut leży na południow o-zachodnim brzegu Pó łw y sp u I n ­ d y j s k i e g o (dzisiaj — K o zhikode). ** N a j w i ę k s z y p o łó w w zato ce M a n n a r z a n o t o w a n o w n a s z y c h cz a ­ sa ch w 1905 r o k u , k i e d y t o zło w i o n o 81 600 000 p e r ł o p ł a w ó w . Rząd an g i e l s k i o s ią g n ą ł w ó w c z a s z l i c y t a c j i za sw ój u d z i a ł dw a i pół m i l i o n a r u p ii, co s t a n o w i ło w ó w c z a s d z ie w ię ć s e t t y s i ę c y d o l a r ó w a m e ­ rykańskich.

4

W k ażdym razie dzisiaj, po w iekach niewoli, C e jlo n łowi p e rły na swój, k r a jo w y rac h u n e k .

Płaskie i m onoto n n e w y brze ża zatoki M annar — ry su n e k z n a tu ry prof. dra Michała Siedłeckiego zam ieszczony w jego książce pt. „ Skarby w ó d ”.

* * * M ichał Siedlecki u słu c h a ł h a n d la rz a p e re ł z Kolombo i w y b ra ł się na połów z orga niz ow a ny w zatoce M annar. O to f r a g m e n t z jego relacji: Płaskie w ybrzeże, po k tó r y m hula w ia tr nad b rzeżn y p r zesu w a jący n isk ie w y d m y p ias zczy ste, j e s t p o k r y t e k r z e w a m i , s c h n ą c y m i w su ­ c h y m g o r ą c u , p a n u j ą c y m p r z e z z n a c z n ą część r o k u . L e n i w o w le w a się t a m do O c e a n u I n d y j s k i e g o r z e k a M o d r a g a m ; h o r y z o n t o tacza n i s k a d ż u n g l a z k r z a k ó w i k r z e w ó w zło żo n a. P u s t o t u i s m u t n o ; lu d zie t e g o k r a j u n i e z a m i e s z k u j ą , z w i e r z ę t a się w n i m nie m n o żą. [...1 Co p a r ę m i e s i ę c y p o j a w i a się n a h o r y z o n c i e m o r z a b i a ł y s t a ­ te c z e k . P o d p ł y w a do b r z e g u [...1 do m o rza sc h o d z ą n u r k o w i e śl e d zen i u w a ż n i e p r z e z biało u b r a n y c h „ s a h i b ó w ” [i s p r a w d z a j ą ] c z y p o ­ sz czeg ó ln ie ł a w i c e (z w a n e „ p a a r ” ) d o j r z a ł y do z b i o r u . N a j w a ż n ie js z e b a d a n i e ław ic d o k o n u j e się w l isto p a d z ie . Je ż e l i w y n i k i b a d a ń * są * W l a t a c h 1838—1854, 1909—1925 i 1927—1957 z p o w o d u z a m u l e n i a ł^ w ic p rzez p r ą d y d e n n e i n a s k u t e k s z t o r m ó w n i e d o k o n y w a n o i ' ogóle p o ło w u p e r e ł w zato ce M a n n a r .

5

p o m y śln e , to z k o ń c e m r o k u z a p a d a d e c y z j a , 1ż od m a r c a do k w i e t ­ n i a r o k u n a s t ę p n e g o m a się o d b y ć p o łó w pereł*.

Prof. dr Michał Siedlecki — p ie r w ­ szy Polak, k tó r y uczestniczył w po­ łowach pereł cejlońskich.

R ad o sn a w ieść o tym, że się m a odbyć połów obiegała całe Indie, docierała do B urm y, do p a ń s tw m alajskich i do A rc h ip e la g u S undajskiego. Na zachodzie sięgała do •M .

Siedlecki:

S ka rb y wód. W arszaw a

1928.

Z atoki P e rsk ie j, A r a b ii i A fga nista nu, a n a w e t dochodziła do E g ip tu i E uropy. Pow oli, ale bez p r z e r w y p ły n ę ły tłu m y k u ty m p u sty m w ybrzeżom m orskim . Na brzegu zbierała się flota dużych łodzi obsadzonych przez nurków . Z I n d ii i Cejlonu p r z y p ły w a ły łodzie zw ykle u ż yw ane do tr a n s p o r tu to w a ró w , m a ją c e jeden m aszt i d uż y żagiel. Ś w ia t m a la jsk i p rz y sy ła ł sa m p a n y , łodzie o sm ukłej b u ­ dow ie i w ygiętych dziobach. Z chińskich pobrzeży p r z y ­ b y w a ły dżonki o w ysokich rufach i żebro w a n y c h żaglach. P rz e w a g ę liczebną m ia ły je d n a k duże, proste i ciężkie łodzie indyjskie. Na ka ż d e j łodzi było oprócz n u rk ó w i ich pom ocników jeszcze p a r u ludzi z obsady, ta k że za­ łoga k a żdego s ta tk u liczyła około d w u d z ie stu do tr z y ­ dziestu osób. U ujścia M odragam grom adziła się flotylla b a r w n a , ru c h liw a , k rz y k liw a i niecierpliw ie czekająca początku połowu. W ostatnich czasach — za n o to w a ł to już d r M ichał Siedlecki — p rz y b y w a ły też n a połowy m ałe parow ce, zaopatrzone w p rz y rz ą d y n u rk o w e , a m a ­ jące w śró d załogi d o skonale w yćw iczonych i w p r a w n y c h n u rk ó w . W p a r ę ty godni po ogłoszeniu połow u M ariszszukkaddi s ta w a ło się m iastem liczącym około czterdzieści tysięcy m ieszkańców . Wreszcie E uropejczycy rów nież rozpoczynali działalność. Zjeżdżał n a u z brojonym s t a t k u g łó w n y kom i­ sa rz rządow y, z nim p rz y b y w a ła policja i sędzia, zjaw iali się le k a r z e i perso n e l sa n ita r n y . Pospiesznie b u d o w a n o b a ­ ra k i dla oddziału wojska; istniejący szpital d o prow adzano do porz ą d k u . W edług angielskiego p r z y r o d n ik a Ja m e sa H ornella, k tó r y s p ra w o m pe rłopła w ów cejlońskich pośw ię­ cił dziesięć la t życia (1B05— 1915) — m ia sto efe m e ryda p o k ry w a ło p rz e strz e ń k ilo m e tra k w a d ra to w e g o . Osiedle p rz e c in a ły ulice o n a z w a c h zw iązanych te m atycznie z tym, co się działo n a d zatoką M a n n a r, a więc b yła ulica N u r ­ ków , ulica C y ste rn itp. B u d o w a n o now e m ieszkania, ot­ w ie r a n o sklepiki i urzędy, wznoszono zajazdy, więzienia, 7

urz ą d z a n o place ta rg o w e i wszelkiego rod z a ju biura. Miasto roz ra sta ło się jak grzyb. Miasto z b u d o w a n e z baro­ busu i liści palm ow ych było tw o re m k ru c h y m , ale szczęś­ liw ym . Na okres kilk u ty g o d n i sta w a ło się ośrodkiem życia na Cejlonie. W sąsiedztw ie m ia sta b y ły zbiorniki ze słodką w odą do picia i na użytek n u rk ó w , k tó r z y po ukończonej dziennej pracy m usieli się w y k ą p a ć w słodkiej wodzie. K o m isja rządow a codziennie o kreślała miejsce połowu: czasem blisko lądu, a czasem je d n a k w odległości k ilk u n a s tu k ilo m e tró w od brzegu; zależało to od pogody. G dy p o w ie rz c h n ia oceanu b yła spokojna, m ożna było dotrzeć do ław ic położonych dalej od lądu. W yrusz a nie na połów pereł w zatoce M a n n a r w yglądało w edług M ichała Siedleckiego w 1908 r o k u następująco: Po północy h u czy nagle p rzeraźliw y w ystrzał z działa; rów nocześ­ n ie o d z y w a j ą się s e t k i głosów, n a w o ł y w a ń , b i j ą b ę b n y i t a m - t a m y , k r z y c z ą n i e l u d z k o r y b a c y , a p o w y b r z e ż u p r z e s u w a się t y s i ą c e ś w ia ­ t e ł e k . T o s y g n a ł d o w y j a z d u ło d zi r a z e m z c a ł ą f lo ty llą r y ­ b a c k ą , liczącą c z a s e m do d w u s t u łodzi*, s u n i e s t a t e k k o n t r o l e r a rz ą d o w e g o z w a n e g o t u t a j m a s t e r a t t e n d a n t .

A oto sam połów opisany przez Siedleckiego: Z b o k u lo d zi o p u sz cza się c i e n k ą linę, o b c ią ż o n ą d u ż y m k a m i e n i e m . N u r e k m a o s o b n ą linę, k t ó r ą o p a s u j e się lu b też b i e r z e m i ę d z y p alce n ó g [...] n a n o s n a k ł a d a c z a s e m ro g o w e sz c z y p c z y k i śc i s k a j ą c e n o zd rza. T a k p r z y g o t o w a n y o b e j m u j e n o g a m i k a m i e ń u w i ą z a n y do liny , z a k ł a d a n a s z y j ę k o s z y k l u b sie ć z g r u b e g o s z n u r k a i w r a z z k a m i e n i e m , k i e r u j ą c się n o g a m i w dół, o p u sz c z a się n a d n o . T a m c h w y t a się j e d n ą r ę k ą k r z a k ó w k o r a l i lu b k a m i e n i , c z a s e m n o g ą p r z y t r z y m u j e za l i n ę , z k t ó r ą się o p u ścił, lu b też, j e ś li j e s t w p r a w ­ n y , p ł y n i e n a d d n e m , alb o p e ł z a p o ziemi, s z y b k o z b i e r a j ą c m u sz le d o k o s z y k a . T r w a t o k i l k a n a ś c i e s e k u n d . . . P o t e m s z a r p i e m o c n o za linę r a t u n k o w ą , p u s z c z a się w o l n o i z s z y b k o ścią s t r z a ł y w y p ł y w a na p o w i e r z c h n i ę c i ą g n i o n y p r z e z w i e r n y c h t o w a r z y s z y , k t ó r z y mu też z a r a z z d e j m u j ą k o sz y k z k a r k u . Z a j e d n y m r a z e m n u r e k w y n o s i k i l k a d z i e s i ą t m u sz li, zaz w y c z a j o k o ło c z t e r d z i e s t u do p ię ć d z ie s ię c iu . W y d o b y w s z y się n a d w o d ę, o d ­ d y c h a g łęb o k o , ale z a z w y c z a j n i e w c h o d z i do łodzi, lecz od p o czy w a * w 1908 r o k u u c z e s t n i c z y ł o w p o ło w ie st o d w a d z i e ś c i a pięć łodzi z ty siąc d z i e w i ę ć s e t o ś m i o n a n u r k a m i .

8

Poławiacze pereł — nozdrza m a ją ściśnięte specjałnym i szczypcami, co pozwała im na dłuższe p rzebyw anie pod wodą. n a u c z e p i o n e j d o j e j b u r t y d r a b i n c e s z n u r o w e j l u b g r u b e j lin ie o p a ­ t r z o n e j w węzły. W t e n s a m sp o só b p r a c u j e d r u g i n u r e k . P o p a r u m i n u t a c h o d p o c z y n k u p o w t a r z a się t o sam o . Z e b r a n e m u s z le p o r z ą d k u j e się t y m c z a s e m n a p o k ł a d z i e , s k ł a d a się w kosze lu b w o r y i p o z o s ta w ia pod s t r a ż ą r z ą d o w e g o p o l i c j a n t a , k t ó r y z a w s z e z n a j d u j e się n a łodzi. O k o ło p o ł u d n i a p o ł ó w m a się k u k o ń co w i. Od o c e a n u zaczyna w iać l e k k i p o w i e w k u lą d o w i i w ó w c z a s ze s t a t k u rz ą d o w e g o , k r ą ż ą c e g o c iąg le w ś r ó d łodzi, rozlega się strzał a r m a t n i . To sy g n a ł s k o ń c z e n i a p o ło w u . T e r a z z a c z y n a się powrót,... Na l ąd zie /na załogi łodzi c z e k a ją p o licjan ci. Ł ó d ź o b s z u k u j e się d o k ł a d n i e , a b y o d n a l e ź ć u k r y t e w czas ie p o w r o t u p e r ł y , a całą załogę o d p r o w a d z a się d o o s o b n e j d zieln icy .

N u rk o w ie po b ardzo dok ła d n e j rew izji o trzym yw ali trzecią część w y d o b y ty c h z m o rz a perlopław ów . U w yjścia 0

nia m ia sta n u r k ó w — M ariszszukkaddi. N u rk o w ie sp rz e ­ da w a li p e rło p ła w y od ręki, n a w e t n a sztuki. K u p n o perłopław.ów jest em oc jonują c ą loterią. K ra jo w c y są przeko­ nani, że w muszlach, k tó r e p rz y p a d ły w udziale nurkom , p e r ły tra fia ją się częściej aniżeli w m uszlach, k tó re za­ b r a ł dla siebie rząd angielski. Z tego też pow odu p e r ło ­ p ła w y n u r k ó w u z yskiw a ły zawsze lepsze ceny aniżeli p e rło ­ p ła w y s p r z e d a w a n e na licytacjach rządow ych. K ie d y p r o ­ fesor Siedlecki był na Cejlonie, osiągano na licytacjach p e rło p ła w ó w ceny b a rd z o różne, m ianow icie od trzydziestu pięciu do p ię tn a stu i m n ie j ru p ii za tysiąc perłopławów*. co w ów czas odpow iadało od sie d e m n a stu do siedm iu i m n ie j dolarów a m e ry k a ń sk ic h . Z a m k n ię ta muszla, k tó ra za w ie ra ć mogła w sp a n ia łą p e rłę — szansa na to była i jest je d n a k m in im a ln a — k osztow ała w h u r c ie śre d n io nieco w ięcej aniżeli a m e ry k a ń sk ie g o centa. W ró ć m y je d n a k jeszcze do sam ych poław iaczy pereł z zatoki M annar. Otóż wszyscy, zarów no w łaściciele łodzi i p ry m ity w n e g o sp rz ę tu ja k i n u rk o w ie — niezależnie od tego czy byli n im i tw a rd z i A rabow ie, w y tr z y m u ją c y pod w odą ś r e d n io od sześćdziesięciu do siedem dziesięciu se­ k u n d , czy słabsi od nich k ra jo w c y , T am ilow ie i Syngalezi (trzydzieści pięć do czterdziestu sekund) — byli zgodni co do tego, że h a ra c z ściągany przez rząd angielski jest zbyt w y g ó ro w a n y , i że w e w ła sn y m zakresie na le ż y sobie n a ­ p ra w ić w y rz ą d z o n ą k rz y w d ę . W drodze p o w ro tn e j z ła ­ wic, co n ie je d n o k ro tn ie tr w a ło przez dw ie do trzech go­ dzin, z a in te re so w an i usypiali czujność m ilic ja n tó w w łoN u r k o w ie po w y jśc iu z w o d y oddychają bardzo głęboko tr z y ­ m ając się sznurow ych dra b in e k czy też lin, które zwisają w o k ó ł ich łodzi z m a g a z y n ó w , urzą d z o n y c h za

ogrodzeniem pod gołym niebem i zw ących się k o ttu , na n u rk ó w czekał tłum ludzi pożądających perłopław ów . Słow o sippi, perłopław , było chyba najczęściej p o w ta rz a n y m słowem w okresie istnie10

• N a p i e r w s z y c h w se zo n ie l i c y t a c j a c h p e r ł o p ł a w ó w o s ią g a n e c e n y są b a r d z o w y s o k ie , sz c z e g ó ln ie w ó w c z a s, g d y p o p r z e d n i o b y ła d łu zs za p r z e r w a w p o ło w ach . Na n a s t ę p n y c h l i c y t a c j a c h c e n y o b n iż a ją się w m i a r ę p r z e k o n a n i a się ludzi, że sz an se zn a l e z i e n i a w a i t o s c i o w e j p e r ł y są n a d e r n i k ł e . Za p e r ł o p i a w y c e j l o ń s k ie z p o ł o w u w 1958 r o k u p ł a c o n o n a li c y t a c j i w K o l o m b o w d n i u 17 l u t e g o ś r e d n i o za w o ­ r e k (w w o r k u o koło 795 m u sz li) Hb r u p i i i 76 c e n t ó w (około 30 d o ­ l a r ó w am.), a w d n i u 30 m a r c a — pod k o n iec p o ł o w ó w — ś r e d n i o 22 r u p i e 1 27 c e n t ó w ( n ie sp e łn a 5 d o l a r ó w am.). W 1925 r o k u n a j w y ż ­ sza c e n a u z y s k a n a za 1000 p e r ł o p ł a w ó w w y n o s iła 110 r u p ii, co s t a n o -

dziach i zręcznie w y d łu b y w a li pe rły z muszli nieco roz w a rtyc h. Zdobycz u k r y w a n o pod p o w iekam i, w noz­ drzach i innyc h z a k a m a r k a c h ciała. Mimo że u k r y te w te n sposób p e rły b y ły często w y k r y w a n e na lądzie przez rządow ych re w id e n tó w , to je d n a k n a w e t groźba po­ w ę d ro w a n ia do w zniesionego na miejscu w ięzienia —■a tym sa m y m p rz y m u so w a p rz e r w a w pra c y z a robkow ej — nie odstraszała poław iaczy p e re ł od stosow ania przeróżnych forteli, b y okpić w y z y sk u ją c ą ich w ładzę kolonialną. Do­ piero w czasie połow u w 1925 roku, by nie dać n u rk o m czasu na w y d łu b y w a n ie p e re ł z muszli, A nglicy w padli na pomysł, aby każdo ra z o w o łodzie z ław ic perłow ych holować p a ro w c e m w sąsiedztw o brzegu. B y ł to ostatni — te n z holo w a n ie m łodzi — k o n w e n c jo n a ln y połów pereł w zatoce M a n n a r. T r w a ł od 27 lutego do 11 k w ietnia i dał w plonie piętnaście i trz y c zw arte m iliona sztuk perłopław ów . Ś re d n i zarobek dzienny n u r k a w yniósł nie­ pełnych pięć rupii, co w 1925 ro k u o d p o w ia d a ło mniej więcej w a rto śc i jednego d olara i d w u d z ie stu pięciu c e n ­ tów. N a stę p n y z kolei połów p e re ł w zatace M a n n a r m iał miejsce dopiero w 1958 roku. Był to połów n a ru sz a ją cy wszelkie odw ieczne tradycje. O dbył się bez n u rk ó w , bez m a n d u k ó w (pomocników nurków ), bez s a m a t i (p rz e d sta w i­ cieli właścicieli łodzi), bez pilotów, z w anych tin d a l a m i , bez czerpaczy w o d y z dna łodzi (osoby n a d e r w ażne tzw. todai), a prz e d e w szystkim bez udziału najw a ż n ie jsz y ch re k w iz y tó w : ciężkich d re w n ia n y c h łodzi indyjskic h zw a­ nych w a l l a m . Połow u pereł w zatoce M a n n a r dokonano — o zgrozo! —■ przy pom ocy stalow ych d r a g den n y c h ciąg­ nionych przez dw a m o to ro w e k u t r y ryb a c k ie , „N orth S t a r ” i „ C a n a d ia n ”, k tó r e p rz y b y ły tu aż od zachodnich brzegów K a n a d y . K u t r y k a n a d y jsk ie , k a ż d y o długości 13,5 m, w ydobyły w ciągu trzydziestu dw u d n i cztery i p ó ł miliona perło­ pław ów . G d y b y się chciało w tym sa m y m okresie czasu 12

Zm echanizow anego połowu pereł u brzegów Cejlonu dokona­ no po raz pierw szy w 1958 rok u przy pom ocy k anady jsk ich k u tr ó w rybackich „North S ta r ” i „Canadian”, które zagar­ n ia ły perłopław y do stalow ych drag ciągnionych po dnie morza

w ydobyć z m orza tę sam ą ilość p erłopław ów p rz y zasto­ so w a n iu p r a c y ręcznej, to potrzeba by było tr z y s tu siedem ­ dziesięciu dw u n u r k ó w i c z te ry sta czterdziestu siedm iu ludzi pe rsonelu pomocniczego. O r g a n iz a to rzy m echanicz­ nego połow u pereł doszli do wniosku, że p rz y odpow ied­ nich bodźcach ekonom icznych dla załóg k u tr ó w , można b y było poław iać dziennie — p rz y pom ocy dw u k u tr ó w — ćw ie rć m iliona p e rło p ła w ó w , co p rz y p r a c y ręcz­ nej w y m a g a ło b y z a tr u d n ie n ia tysiąca c z te ry stu ludzi. O kazało się więc, że m e c h a n ic zn y połów p e re ł k a lk u lu je się znacznie ta n ie j i s p ra w ia znacznie m n ie j kłopotu. Nie 13

Sześć takich stalow ych drag uży to do połow u perłoplawów w 1958 roku. Szerokość drag wynosiła 1,80 m , a cena jednej dragi — 122 dolary

na łn e g o w 1925 roku, to je d n a k czysty zysk b y ł przeszło d w a r a z y w iększy, ponie w a ż w y d a tk i były p r a w ie sześć ra z y mniejsze*. Prz e jśc ie na z m e chanizow any połów pereł rząd cejloński tłu m a c z y jeszcze i tą okolicznością, że wśród n u rk ó w , k tó r z y zjeżdżali na połowy, prz e w a gę stanow ili n u r k o w ie ara bsc y i indyjscy, n a to m ia st n u r k ó w rodem z C ejlonu było b a r d z o mało. P o n a d to liczba n u r k ó w cejlońskich zdolnych do osiągania głębokości d w udziestu m e tró w je st znikom a, a w reszcie n u rk o w ie cejlońscy z a ra ­ b ia ją znacznie lepiej p rz y połow ie w ielkich m uszli ozdob­ nych, tzw. chanks, z n a jd u ją c y c h się na głębokościach 0 połow ę m niejszych aniżeli pe rłopław y. Nie na le ż y je d ­ n a k sądzić, że w s k u te k zastosow ania w zatoce M a n n a r m e c h a n iz ac ji w w y d o b y w a n iu p e rło p ła w ó w ind y jsc y po­ ław iacze pereł stali się b e zrobotnym i. N a przeciw bow iem c ejlońskiej zatoki M a n n a r, u brzegów P ó łw y s p u I n d y j­ skiego, są rów nież ław ice perłopław ów , m ia n o w ic ie w po­ bliżu m ia sta T u ttu k u d i, leżącego w obrębie jednostki a d m in is tr a c y jn e j M adras. T am n a d a l poław ia się perły w sDOSćb tra d y c y jn y . Z na c z ny w zrost połow ów w T u t t u ­ k u d i w czasie ostanich lat** w sk a z u je na to, że w Indii, m im o silnej k o n k u r e n c ji h o d o w a n y c h pereł japońskich, p e rły n a tu r a ln e są n a d a l poszukiw anym k lejnotem . P e r ł y cejlońskie i in d y jsk ie chociaż nie odznaczają się wielkością, to je d n a k c enione są za reg u la rn o ść kształtów 1 w s p a n ia ły blask. B lask te n Cejlończycy i H in d u si p o tę ­ gują rzekom o przez um ieszczenie świeżo złow ionych pereł w m ia łk im c u k rz e trzcinow ym . P e r ł y cejlońskie i in d y j­ skie k la s y f ik u je się zaraz na m iejscu połowu. W edług tej k la sy fik a c ji istnieje dziesięć rodzajów p ereł: od ideal-

potrz e b n e je s t b u d o w a n ie „m ia sta n u r k ó w ” i nie p o trz e b ­ n y jest rozgałęziony i sk o m p lik o w a n y a p a r a t kontrolny. Chociaż podczas zm echanizow anego połow u p e re ł w 19t>8 ro k u w y d o b y to p r a w ie ty lk o jedną c z w a rtą tej ilości perłopław ów , co podczas ostatniego p o ło w u kon w e n c jo -

• W 1925 r o k u o s i ą g n ię to z l i c y t a c y j n e j s p r z e d a ż y p e r ł o p ł a w ó w z ł o w i o n y c h w z ato ce M a n n a r 526 355 rupii, k o s z t y w y n i o s ł y 359 338 ru p ii, c z y s t y zy sk 167 017 r u p ii. W 1958 r o k u z l i c y t a c j i p e r ł o p ł a w ó w u z y s k a n o 364 000 r u p ii, k o s z t y w y n i o s ł y 62 000 r u p i i, a c z y s t y zy sk 302 000 r u p i i . . , ** W 1956 r o k u — 2 100 000, w 1957 r o k u — 11 000 000 i w 1958 r o k u — 21 000 000 s z t u k p e r ł o p l a w ó w .

14

nie okrągłych o n a jp rz e d n ie jszy m blasku, po indyjskii z w anych ani, aż do n a jdrobnie jsz e go p e rle g o m a k u , z w a­ nego thuul. ‘’ * * * W racając do w ypow iedzi k upca S idorisa w Kolombo wobec m łodego polskiego zoologa, M ichała Siedleckiego, ^ p e rły cejlońskie są najpiękniejsze, w y p a d a stw ierdzić, ze w dużej m ierze k u pcem k ierow ał p a trio ty z m lokalny. Za piękniejsze bow iem od pereł celjońskich, m ających przew ażnie b a r w ę kre m o w ą , uchodzą różow e i różowobiałe perły z Z a to k i P erskiej. N ajw ięksi i n a jb a rd z ie j znani w świecie ju b ile rz y na pie rw sz y m m iejscu s ta w ia ją pe rły różowe, na d ru g im dopiero pe rły kre m o w e , n a trzecim pe rły białe, a na c z w a rty m p e rły czarne. W dalszej k o le j­ ności, już w edług osobistych u podobań n a b y w c ó w i sprze­ dających, idą pe rły brą z o w e i b r u n a tn e oraz p e rły w od­ cieniach paste lo w y c h : czerw o n o p u rp u ro w e , niebieskie, zie­ lone, żółte i c z e rw onobrunatne . Zatoka

Perska

N ajbogatsze ławice p e rło p ła w ó w „ p r o d u k u ją c y c h ” p e rły różowe z n a jd u ją się w gorących w odach Z atoki P erskiej. Otóż w odległości d w u d z ie stu pięciu k ilo m e tró w od w schodnich brzegów A ra b ii S audyjskiej leży w yspa M an am a otoczona kilkom a w ysepkam i. M ały te n archipelag zw ał się n a jp ie r w D ilm u n albo Tylos, n a stę p n ie Awal, a obecnie B a h re jn . W y sp y te w czasie w y p r a w y in d y j­ skiej odw iedzili a d m ira ło w ie A le k s a n d r a W ielkiego i w r a p o r ta c h donieśli sw o je m u zw ierzchnikow i, że wokół tych w ysp poław ia się perły. W cztery w ieki później P liniusz S tarszy, a u to r „Historia N a tu ra lis”, zanotow ał, iż już w czasach „ sta ro ż y n y c h ” w yspy te sły n ę ły z p oła­ w ianych ta m pereł. Pliniusz S tarszy m iał n iew ątpliw ie rację. M uzeum L u w r w P a r y ż u p rz e c h o w u je bow iem n a ­ szyjnik, k tó r y ekspedycja archeologiczna M organa o d k r y ­ ła w m iejscu d a w n e j Suzy, w grobow cu księżniczki per16

W śro d k u naszyjnika m etalow ego w idoczny jest n a szy jn ik z pereł perskie j księżniczki, która żyła przed prawie 2 500 laty. (fot. M. Chuzepille, Musee de Louvre, Paris)

skiej żyjącej w 4 w ie k u p. n. e. Część ozdób tego naszyj­ nika sta n o w ią perły, k tó re chociaż dzisiaj są skurczone i zm atow iałe, to je d n a k nie w ą tp liw ie przed p r a w ie 2500 laty, k ie d y to zostały w y d o b y te z dna Z atoki P erskiej, b y ły piękne. W yspy B a h re jn , m imo że stanow ią i dzisiaj jeszcze głów ny ośrodek połow u p e re ł w Zatoce P e rsk ie j, to je d ­ nak nie m a ją monopolu. Ł aw ice p e rło p ła w ó w sięgają w zdłuż w schodnich brzegów A rabii aż do sz e jk a tu K u ­ wejt, a na południe aż po s u ł t a n a t M uscat i O m an. Obli2 — „Łzy oceanu”

17

Z takich bezpokładow ych arabskich sta tk ó w żaglow ych poła­ wia się perły w Zatoce Perskiej

czono, że ław ic tych jest w Zatoce P e rsk ie j p r a w ie dw ieś­ cie. Corocznie w m a ju szejk w ysp B a h r e jn — a k tu a ln y w ładca zw ie się S u lm a n b in H a m a d — ogłasza rozpoczę­ cie połow u pereł. W k ie r u n k u ławicy, oznaczonej na m a ­ pach m o rsk ic h jako W ielka Ław ica P e rło w a , w ypływ a obecnie s k r o m n a stosunkow o flotylla około stu arabskich b e z pokła dow yc h łodzi żaglowych, tzw. dżau. N a k a żdym s ta tk u je st od czterdziestu do pięćdziesięciu ludzi, z cze­ go połowę sta n o w ią n u rk o w ie , a resztę personel pom oc­ niczy i na w ig a c y jn y . N u r k a m i są z a rów no chłopcy k i l k u ­ nastoletni, ja k i siedem dziesięcioletni starcy. Połów p e re ł w Zatoce P e rsk ie j o d b y w a się tak, ja k do n ie d a w n a u brzegów C ejlonu. K ażdy n u r e k d ysponuje 18

sznurem obciążonym płaskim k a m ie n ie m o w adze około dw udziestu kilogram ów . N u re k sta je na k a m ie n iu i po głębokim w dechu oraz ściśnięciu nozdrzy szczypczykami, opuszcza się na dno, gdzie zbiera p e rło p ła w y do m ałego koszyka. P od w odą p rz e b y w a m a k sy m a ln ie d w ie m inuty, średnio półtorej m inuty. W ciągu dnia odbyw a od d w u ­ dziestu pięciu do trzydziestu w ę d ró w e k na dn o m orskie i za k a żdym razem wynosi na pow ierzchnię śre d n io około tuzina małży. D ośw iadczeni n u r k o w ie p o szukują przede w szystkim p e rło p ła w ó w o n ie r e g u la r n y m kształcie sko­ rup, z n a b rz m ie n ia m i lu b o sk o ru p a c h przew ierconych przez pasożyty, w takich bow iem najczęściej z n a jd u ją się perły. Jeżeli n u r k u je połow a załogi, to dzienna zdobycz sta tk u n a d boga tą ła w ic ą w ynosi około siedm iu tysięcy sz tuk małży. P r z y stu s ta tk a c h i stu d w u d z ie stu dniach połow u w ynosi to teoretycznie po n a d osiem dziesiąt m ilio­ nów sztuk pe rłopław ów . W p r a k ty c e — p rz y znacznie większej liczbie łodzi i poław iaczy — ogólna ilość p e rło ­ pław ów w y d o b y w a n y c h rocznie z Z a to k i P e r s k ie j była obliczana n a sześćdziesiąt m ilio n ó w sztuk w la ta c h po­ m yślnych, a na dw adzieścia milionów sztuk w latach „ n ie u r o d z a jn y c h ”. W czasach b ardzo d a w n y c h ilości te m usiały być znacznie większe, poniew aż istn ie ją zapiski, iż połow u p e r e ł w Zatoce P e rsk ie j d o k o n y w a n o z dziew ięciuset łodzi. Co do ilości i w a rto śc i w y d o b y w a n y c h pereł, to i w od­ niesieniu do Z atoki P e r s k ie j trz e ba powiedzieć, że aby n a tra fić n a piękną perłę, na le ż y w ydobyć b a r d z o wiele perłopław ów . P rz e d I w o jn ą św ia to w ą f ra n c u sk i p r z y ro d ­ nik, K a ro l P e r e z z O rle a nu, spędził sześć ty godni p rz y po­ łowie p e re ł w Zatoce P e r s k ie j i obliczył, że ze stu ty ­ sięcy p e rło p ła w ó w uz y sk u je się p e re ł w artości stu zło­ tych fra n k ó w . W 1947 ro k u je d n a z łodzi złowiła w Zatoce P e rsk ie j w ciągu tygodnia trzydzieści pięć tysięcy perło­ pław ów . K o m isy jn ie stw ierdzono, że w sk o ru p a c h tych

m ałży było ogółem dw adzieścia je d e n pereł, z k tóryc h ty lk o trz y m ia ły w artość klejnotów . M ieszkańcy wysp B a h r e jn poław iają około jedną trzecią w szystkich p erłopław ów w y d o b y w a n y c h z d n a Z atoki P e r ­ skiej. L a t te m u czterdzieści w artość p e re ł poław ianych przez m ieszkańców w ysp B a h r e jn była obliczana na pięć m ilionów dolarów a m e ry k a ń sk ic h w sto su n k u rocznym, by tuż przed w y b u c h e m II w o jn y św ia to w e j spaść do je d n e j cz w a rte j tej sumy. S p a d e k tłum aczą trzy przyczy­ ny. P o p ierw sze w 1932 r o k u o d k ry to n a najw iększej w yspie a rc h ip e la g u B a h re jn , na M anam ie, ź ródła ropy. P o d ru g ie d o tk liw ą k o n k u r e n c ję perłom n a tu r a ln y m s p r a ­ w iły w tym czasie japońskie p e r ły hodow ane, a po trzecie z pow odu rozbicia św iatow ego sy n d y k a tu perłow ego ryne k na p e rły n a tu r a ln e uległ dezorientacji. M ieszkańcy w ysp B a h r e jn szybko się spostrzegli, że przy w y d o b y w a n iu i z a ła d o w y w a n iu ropy z a ra b ia ją znacznie więcej aniżeli przy n u r k o w a n iu po perłopław y. N a jp ię k n ie jsz e p e rły św ia ta — p e rły z Z atoki P e r ­ skiej •— są p o ław iane w dalszym ciągu, ale ich w y d o b y ­ w a n ie m t r u d n ią się już je d y n ie n ajbiedniejsi. Prz e d te m n u rk o w ie z Z atoki P e rsk ie j byli w y z y sk iw a n i przez p r z e d ­ siębiorców i h a n d la rz y , k tó r z y z a ra b ia li n a nich krocie, a dzisiaj bici są z tego pow odu, że stosu n k o w o słaby po­ pyt na p e r ły n a tu r a ln e nie pow oduje z w y ż k i cen p e r ło ­ pław ów , a tym sam ym i z a ro b k i p oław iaczy nie ulegają podw yższeniu. • Mimo tych w szystkich tru d n o śc i siedem ósmych św iatow ej ,,p r o d u k c ji” pereł n a tu r a ln y c h pochodzi z Z atoki P e rsk ie j. Połów pereł w Zatoce P e rsk ie j jest dla n u r k ó w nie tylko m ało opłacalny, ale i niebezpieczny z pow odu k r ę ­ cących się ta m ry b -p ił i żarłaczy, szkodliw y jest też dla zdrow ia ze w zględu na rozedm ę płuc i choroby skórne. J a k stw ierdzono, poław iacze pereł nie w y k o n u ją dłużej tego zaw odu ja k przez la t dziesięć. W ż a d n y m je d n a k w y ­ p a d k u n u r k o w ie z Z atoki P e rsk ie j nie cierpią k a tu sz y —

Wspaniała perła z dna Z a to ­ ki Perskiej wyposażona w uch w yt, b y m ożna ją było p o ­ dziwiać ze w s zy stk ic h stron. L egen d a rn y ten klej not — średnica perły w ynosi 22 m m — spoczywa w skarbcu ■szejka K u w e jtu , A dułłah as-Salim as Sahab (rysunek z natury).

jak tego chcą autorzy n ie k tó ry c h se nsa c yjnyc h r e p o rta ż y — z racji „ m o rd e rc z e j” różnicy te m p e r a tu r y wody. W edług tych łowców se n sa ­ cji t e m p e r a tu r a na pow ierzchni Z a ­ toki P e rsk ie j wynosi „około r 5 0 ° C ” , a na głębokości d w udz ie stu m e­ trów p a now ać m a „lodow ate zim ­ no”. Otóż najw yższa te m p e r a tu r a pow ierzchniow a w Zatoce P e rsk ie j w miesiącach letnich, czyli w o k r e ­ sie połow ów dochodzi do l-36'C*, n a to m ia st dolne w a r s tw y w ody m a ją te m p e r a tu r ę około od + 1 2 C do ■I 15°C. Ł aw ice pe rłopła w ów w Zatoce P e rsk ie j rozciągają się na głębokości dziesięciu, p iętnastu, dw u d z ie stu i d w u ­ dziestu pięciu m etrów . Nie może też tam p a n o w a ć „lodo­ w a te z im n o ” , poniew aż p e rło p ła w y w łaśnie ty m się od­ znaczają, że żyją w yłącznie w ciepłych w odach m iędzyzw rotnikow ych. G dyby chciały żyć w w odach zimnych, to m ielibyśm y p e rło p ła w y w M orzu P ółnocnym i w Morzu A rk ty c z n y m . Jeszcze w ubiegłym w ie k u p e r ły z Z a to k i P e rsk ie j w ę ­ d ro w a ły do k u p c ó w w M adrasie i B om ba ju i były tam * Jest to najw yższa te m p e ra tu ra

w o d y m o r s k i e j w św ię cie.

21

s p r z e d a w a n e jako pe rły „ b o m b a jsk ie ”. P r z e d kilk u d z ie ­ sięciu la ty ara bsc y h a n d la rz e pereł n a w ią z a li bezpo­ średnie sto su n k i z ju b ile ra m i z E u ro p y i A m eryki. Zatoka

Meksykańska

W zdłuż brzegów A m eryki Środkow ej rozciąga się pas wód bogatych w ławice p erłopław ów — je st to ojczyzna pereł szarych i czarnych. J u ż K rzysztof K olum b zanotow ał, że w dzisiejszej Z a ­ toce M eksy k a ń sk ie j k r a jo w c y p oław iają perły. Spostrze­ żeniem tym oczywiście z a in try g o w a ł H iszpanów . W r e ­ zultacie hiszpańscy k o n k w ista d o rz y zapędzili Indian, mężczyzn i kobiety, do połow u pereł. W sąsiedztw ie Wysp A ntylskich, w bliskości Wenezueli, u brzegów w yspy M a rg a rita i w Zatoce P a n a m s k ie j poczęto w ydobyw ać pe rły znacznie w iększe aniżeli te rodem z Z a to k i P erskiej, Cejlonu i Indii, k tó r e b y ły już znane w Europie. Gdy pow stało przypuszczenie, iż wielkość p e r ły zależna jest od głębokości, na k tó re j b y tu je perłopław , H iszpanie k a ­ zali In d ia n o m n u rk o w a ć coraz to głębiej. W rezultacie n u rk o w ie się rozpierzchli. Ponie w a ż E u r o p a n a d a l pożą­ dała w ielkich pereł, w ięc H iszpanie sp ro w a d z ili z A f r y ­ ki M u rz y n ó w -n ie w o ln ik ó w um iejących n u rk o w a ć i zaprzęgnęli ich do w y d o b y w a n ia pereł. Do dziś dnia połów pereł u brzegów A m e r y k i Środkow ej u p r a w ia n y jest p ra w ie w yłącznie przez M urzynów , k tó rz y w prostej linii m a ją być p otom kam i a fry k a ń sk ic h n u r k ó w sp ro w a d z o ­ nych przez hiszpańskich zdobywców. N u rk o w ie m urzyńscy w y r u s z a ją na połów w pirogach poruszanych pagajami*. Połow y pereł t r w a j ą od czerwca do g r u d n ia i d o konyw ane są podczas odpływ ów , gdy nad ław icam i jest stosunkow o mało wody. D zienny plon n u r k a w ynosi k ilk a tuzinów perłopław ów . W 1932 roku za tuzin tych m a łż płacono trzydzieści centów a m e ryka ńskic h. * K r ó t k i e w io sło u ż y w a n e p r z e z p r y m i t y w n e l u d y p o łu d n io w e.

22

W Zatoce P a n a m sk ie j, stanow iącej cząsteczkę oceanu Spokojnego, położony jest archipelag, którego n a z w a o r y ­ g in a ln a brzm i: A rchipielago de las P erlas. Z ław ic rozcią­ gających się wokoło tych w ysp w ydobyto p rz e d I w ojną św iatow ą czarną półokrągłą perłę, w sp a n ia le lśniącą i w ażącą pięćdziesiąt osiem karatów*. P e rłę tę sprzedano do P a r y ż a za dziesięć tysięcy dolarów, n a stę p n ie za pię­ ciokrotną cenę n a b y ł ją do swoich zbiorów p e w ie n a m e ­ r y k a ń sk i m ultim ilioner. W szystkie w ielkie p e r ły w świecie, jeżeli nie pochodzą z wód a u stra lijsk ic h , to w y d o b y te zostały u brzegów A m e ­ ryki Ś rodkow ej. P e r ły s ta m tą d w ażą n ie je d n o k ro tn ie siedem dziesiąt k a ra tó w i m a ją dw a c e n ty m e tr y ś r e d ­ nicy. J e d n a k w śród pereł śro d k o w o a m e ry k a ń sk ic h rzadko tr a f ia ją się p e r ły okrągłe. P e r ły ze Ś rodkow ej A m e ry k i jeżeli są białe, to b r a k im ta k pożądanego różow ego od­ cienia. N a to m ia st nigdzie nie w y d o b y w a się z m o rz a ta k pięknych p e re ł szarych i czarnych, ja k w łaśnie u brzegów A m e ry k i Ś rodkow ej. P e r ły z w ód Ś ro d k o w e j A m e r y k i ju b ile rz y n a z y w a ją p e rła m i p a n a m sk im i lu b w enezuelańskim i. Z w ie się je też p e rła m i zachodnim i, w odróżnieniu od p e r e ł w schod­ nich z Z a to k i P e rsk ie j, C ejlonu i Indii. Cieśnina

Torresa

U północnych brzegów A ustra lii ławice pe rłopła w ów rozciągają się przede w szystkim w sąsiedztw ie P rz y lą d k a Jork, w C ieśninie T o rre sa i w zatoce K a r p e n ta r ia . K w a ­ te ra g łó w n a a u stra lijsk ic h połowów p e rło p ła w ó w mieści się w P o r t- K e n n e d y na wysepce T nursday. * K a r a t r ó w n a się 1U g r a m a , w i ę c w d a n y m w y p a d k u w a g a p e r ły w y n o s ił a 11,0 g r a m ó w . W ła ś c iw ą ( j u b il e r s k ą ) j e d n o s t k ą w a g o w ą p ereł j e s t g r a n , k t ó r e g o n ie n a l e ż y m y l i ć z g r a m e m . G r a n (grain) sta n o w i n a j m n i e j s z ą j e d n o s t k ę c i ę ż a r u w d a n y m u k ła d z ie j e d n o s t e k a p t e ­ k a r s k i c h i w y n o s i o k o ło 0,06 g r a m a (64,8 m ilig ra m ó w ) . G r a n y z a m i e ­ nia się na g r a m y d z ie lą c p r z e z 15,4.

23

P rz e d m io te m połowów a ustralijskich, podobnie zresztą jak., polinezyjskich i indonezyjskich, nie są sam e perły, lecz m a sa perłow a w yściełająca od w e w n ą tr z sk o ru p y małża. P e rło p ła w y w w odach a u stra lijsk ic h są najw iększe w świecie (Pinctada m a x im a ) i osiągają śre d n ic ę trzydzie­ stu c e n ty m e tró w , a w agę przeszło d w u kilogram ów . W Cieśninie T orresa połów p e rło p ła w ó w trw a od k w ie tn ia do listopada. N u rk o w ie rodem, z Oceanii, Nowej G w inei i Indonezji, a ró w n ie ż i przybysze z Japonii, scho­ dzą na głębokości do d w udz ie stu m e tr ó w i p ra c u ją od w schodu do zachodu słońca z p rz e rw a m i n a posiłek, odsap­ nięcie i zapalenie papierosa. Obecnie n ie k tó rz y poławiacze pereł u brzegów A ustralii — podobnie ja k i u brzegów w ysp O ceanii — p r a c u ją w stro ja c h p łe tw o n u rk ó w ; z k o n w e n c jo n a ln y c h sk a f a n d r ó w k o rz y sta n o tu ta j już daw niej. W 1961 ro k u z a w a rte zostało na okres trzech lat porozu­ m ienie m ię d z y A ustra lią i Ja p o n ią w s p ra w ie połowu p e rło p ła w ó w u północnych brzegów A u tr a lii przez ja p o ń ­ skich nurków'. Ustalono, żc jap o ń sk a flo ta perłow a nie może liczyć więcej ja k d w anaście lugrów , a m a k sy m a ln e odłow y roczne nie m ogą przekroczyć c z te ry stu p ię tn a stu ton perłopław ów . W 1960 roku Ja p o ń c z y c y w ydobyli u brzegów A ustralii trz y sta osiem dziesiąt pięć ton pe rło ­ pław ów , n a to m ia st w a g a połow ów a u tra lijsk ic h w yniosła tysiąc c z te ry sta trzydzieści. W Cieśninie T orre sa i w innych m iejscach u brzegów’ północnej A u stra lii tr a f ia ją się ławice p e rło p ła w ó w n a ­ w e t na głębokościach pięćdziesięciu i sześćdziesięciu m etrów . P e r ły a u str a lijs k ie b a rd z o rzadko m a j ą o krą gły kształt, a b a r w a ich jest biała, nie są więc n a jb a rd z ie j a tr a k c y j­ ne; cenę ich stanow i wielkość, osiągają one bow iem b ardzo duże rozm iary. P o n a d to trzeba powiedzieć, że w y ­ dobycie w tych re jo n a c h małża z p e rłą jest już samo w sobie w ie lkim osiągnięciem.

NARODZINY PERŁY W Indii i. na Cejlonie lud w ie rz y jeszcze dzisiaj, iż przy pełni księżyca u p rz y w ile jo w a n e sippi (perłopław y) w y ­ p ły w a ją na pow ierzchnię m o rz a i ta m pod spadające k ro p le ro sy n iebiańskiej p o d sta w ia ją r o z w a rte muszle. K rople ro sy zam ieniają się na stę pnie w cenne perły. N a ­ tom iast w e d łu g legend japońskich p e rły są łzami, które przez całe lata p e w n a p ię k n a księżniczka ro n iła do zielo­ nych w ód zatoki A guo po w y r w a n iu przez złe bóstw o k o ­ cha n k a z jej ramion. K siężniczka p łakała zazwyczaj przy księżycu i dlatego p e rły z zatoki A guo jeszcze dzisiaj ce­ chuje księżycow a poświata. W b re w tym poetyckim baśniom p e rły nie są sk a m ie n ia ­ łą rosą n iebiańską, ani ska m ie nia łym i łzami pięknych księżniczek, są stw a r d n ia łą w ydzieliną n a b ło n k a płaszcza nie k tó ry c h małżów. Płaszcz m ałża to je d n o lity fałd sk ó ry otaczający ciało mięczaka i przy le g a ją cy szczelnie do w e w n ę tr z n e j po­ w ierzchni skorupy. N abłonek płaszcza w ydziela w ęglan w a pnia (C a C 0 3) w połączeniu z organiczną su b sta n c ją zw aną konchioliną. W ęglan w a p n ia w y stę p u je w postaci m ik ro sk o p ijn y c h rom bow ych k ry sz ta łk ó w m in e r a łu aragonitu. K ry sz ta łk i te w y p e łn ia ją c ieniutką sia tk ę u tw o rz o ­ ną przez konchiolinę. Poza tw o rz e n ie m z konc hioliny ciągle rosnącej z e w n ę trz n ej w a r s tw y sk o ru p y , n a błone k płaszcza p r o d u k u je w a oie nno-konc hiolinow ą w ydzielinę, k tó ra w form ie cieniutkich blaszek osadza się na w e w ­ n ę trz n e j stro n ie s k o ru p y małża. Tę m ieniącą się i błysz­ czącą w a r s tw ę określano d a w n ie j m ianem m acicy p e rło ­ wej, a dzisiaj naz y w a się ją m asą perłow ą. Im m ałż jest starszy, ty m grubsza je st w a r s tw a m a sy perłow ej, ponie­ w aż te cieniutkie, prześw iecające blaszki w a p ie n n o -k o n chiolinow e n a błonek płaszcza w y tw a rz a n ie p rz e rw a n ie przez całe życie zwierzęcia.

24 25

w laki je d n a k sposób po w sta ją p e rty te mniej| lu . _• ...... „ iv w n a c p luźno w fa łd a c h płaszcza więcej k r ą g ł e vku lkii rrosnące p r z y ra sta ją c e zazwyczaj do w n ę trz a skorupy: małża i nie

Perłopław Pinctada martensi - widoczne „wyprodukowane" przezeń trzy perły. O ty m , że pe rły są w a p ie n n o -k o n c h io lin o w ą w ydzieli­ ną, Układającą się c ie niutkim i konce n try c z n y m ! w a r s tw a ­ mi w koło drażniącego ciało mięczaka przedm iotu, p r / y * * Ś re d n ic a

° ,°°5- r ' n

p e re t

^

k a X w z ? o St ^ e L t ° y

26

n a tu r a ln y c h

r d o ’:

"

C

Vvm C "ablegom P7.e s tr o n y

,i S U 6 h U e V r z y i a J ą c y c h w a run-

p ereT m oL - b y t k ilk a k r o tn ie w ię k sz y .

P

silającym i ją innym i tk a n k a m i mięczaka. Z dośw iadczeń I A lverdesa w ynikało, iż k s z ta łt samej pe rły m e tyle jest zależny od k sz ta łtu drażniącego, obcego ciała, co od w e w ­ nętrznego k sz ta łtu to re b k i perłotw órczej. W e dług najnow szych teorii w oreczek p e rło tw ó rc z y po w ­ stać może rów nie ż i bez w spółudziału czynników zew - . n ę trznych, m ianow icie w s k u te k zw y ro d n ie n ia tkanek. P e rły ta kic h woreczków pod pro m ie n ia m i R oentgena nie w y k a z u ją żadnego ją d ra . B yw a je d n a k i tak, ze r e n tg e n nie w y k a z u je w środku pe rły zaw iązka d la ­ tego, że ciało drażniące m ałża było pochodzenia organicz­ nego i zaraz, po otoczeniu go przez pierw sze w a rste w k i w ydzieliny, uległo rozkładow i. W zd ro w y c h i silnych p e rło p ła w a c h p e rły sta n o w ią w ielką rzadkość, n atom iast częściej tr a f ia ją się w egzem plarzach p o kurczonych i po­ kręconych, widocznie schorzałych. D odatek konchioliny w wydzielinie, k tó r a tw orzy perły, wynosi koło 6% . T e n do d a te k substancji organicznej — dowodzący, że perła jest p r o d u k t e m procesów b i o l o g i c z n y c h — daje perle jak g d yby cząsteczkę życia, ale rów nocześnie pow oduje, iż istnienie p e r ły p o ­ siada sw oje granice. K onchiolina nie je st w ieczna i po p e w n y m okresie czasu — zazw yczaj po u p ły w ie około stu lat — ro z k ła d a się. P od w p ły w e m n a d m ie r n e j wilgoci konchiolina pęcznieje, a pod w p ły w e m większej suszy w ysycha i kruszeje. Z pow odu rozkładu konchioliny perła traci swój żyw y połysk, czyli - jak się m ów i fachow o sta rz e je się ”*. To sta rz e nie się pereł jest rów nież p r z y ­ czyną, że nie dochowały się do naszych czasów w sw ej św ietności p e rły głośne w czasach s ta ro ż y tn y c h i w śie dniowieczu. P e rły w y d o b y te stosunkow o da w n o co jakiś czas trz e ba poddaw ać ku ra c jo m „ o dm ładzającym , nie zawsze zresztą skutecznym . • • Z d roRich k a m i e n i „ s t a r z e j e się " t y l k o t u r k u s .

28

JA K P O W S T A JĄ Ł A W IC E PE R Ł O PŁ A W Ó W

N a u k o w c y stw ierdzili, że u brzegów' Cejlonu i Indii na sto p e rło p ła w ó w żeńskich p r z y p a d a od trzech do czterech p e rło p ła w ó w samców. P e r ło p ła w y są więc rozdzielnopłciow'e, ale płci ich nie sposób odróżnić gołym okiem, p o trz e b n y jest m ikroskop. Rozród p e rło p ła w ó w cejlońskich i in d y jsk ic h odbyw a się d w ą razy do r o k u i każ­ dorazow o t r w a około dw adzieścia cztery godziny. J a k za­ obserw ow ano, rozród w okresie dni chłodnych byw a obfitszy aniżeli w okresie dni gorących. Ilość p o to m ­ stw a w postaci jajeczek i p le m n ik ó w — jest sa m a w so­ bie po p ro stu astronom iczna. K ażda dojrzała sa m ic a -p e rłopław p ro d u k u je od pół do dw óch m ilionów jajeczek. J a ­ jeczka te są w idoczne ty lk o p rz y silnym pow iększeniu. Mierzą od ośm iu do szesnastu m ikronów , czyli trzeba by było ułożyć śre d n io osiemset sztuk jajeczek, b y sznur ten osiągnął długość jednego c e n ty m e tra . O prócz jajeczek samice w yd z ie la ją do w ody jakiś p ły n chem iczny, k tóry działa la k podniecająco na samców , iż w y rz u c a ją olbrzy­ m ie ilości plem ników . W w a r u n k a c h la b o r a to ry jn y c h stw ierdzono, że rozród ty lk o je dne j p a r y p e rło p ła w ó w zmącił całkow icie wodę w dużym a k w a riu m i z a b a rw ił ją na k olor mleczny. Z apłodnienie jajeczek przez plem niki o d b y w a się na z e w n ą tiz pe rłopław ów , w wodzie. Z a pe w ne działa między ja je c z k am i i p le m n ik a m i jakieś specyficzne p o w in o w a ­ ctw o chemiczne. J a jk o początkow o g ruszkow ate, zaraz po z a płodnieniu z a okrągla się, a nastę p n ie w ciągu dwóch godzin ulega podziałowi, po czym zam ienia się wr zarodek s k ła d a ją c y się z sześciu m a lu tk ic h kulek i je d n e j dużej. P o u p ły w ie dalszych czterech godzin każda k u lk a ulega pow iększeniu i uz y sk u je rzęsy um ożliw iające pływ anie. Ja je c z k o — na d r u g i dzień po sta n iu się za rodkie m i po

przebyciu sta d iu m g a s tr u li' — zam ienia się w la rw ę z a o patrzoną w o rga n lokom ocji w postaci w elonu otoczo­ nego r z ę sk a m i i w zaczątek muszli. P o c z ą tk o w o skorupki muszli są przeźroczyste. W tym sta d iu m rozw oju m a le ń ­ kie p e rło p ła w k i (średnica ca 1 mm) p r z y tw ie r d z a ją się, gdzie ty lk o mogą, na p rz y k ła d na w odorostach. Z czasem, gdy podrosną, zm ieniają m ie jsc e b y to w a n ia na w y g o d n ie j­ sze. J a k stw ierdzono, nie ty lk o zupełnie m łode perłopławy, ale n a w e t dw u i p ó łle tn ie z ry w a ją bisior i p rz y tw ic r- | dzają się na dnie m orza w innym, korz y stn ie jsz y m dla ■ nich miejscu. P e r ło p ła w y m nożą się obficie w gorących w odach po d ­ z w ro tn ik o w y c h , gdzie dn o nie sięga z b y t głęboko, jest tw a r d e , lu b skaliste (w apienne) i gdzie św ia t zw ierzęcy z apew nia im obfity p okarm . Nie stw ierdzono, by p e rło ­ p ła w y osadzały się poniżej głębokości stu trzydziestu m e tró w . W 1955 ro k u stw ie rdz ono, że ław ica T w y n a m s and P e r ia rozciągająca się u brzegów C ejlonu n a przestrzeni siedem dziesięciu dwóch kilom e trów k w a d r a to w y c h składa się przypuszczalnie ze stu pięćdziesięciu ośm iu i pół m ilio­ na p e rło p ła w ó w , a w 1957 roku p r z e k o n a n o się, że część n a jsła w n ie jsz y c h i najżyźniejszych ławic cejlońskich, z w a ­ nych C h e v a l i M odcregam , utw orzonych je st na p r z e ­ strzeni pięćdziesięciu czterech k ilo m e tró w k w a d ra to w y c h i że przypuszczalnie z n a jd u je się ta m dw ieście pięćdzie­ siąt osiem milionów perłopław ów . Ś r e d n io w ynosiło to pięć p e rło p ła w ó w na m e t r k w a d r a to w y . Ciało p e rło p ła w a je s t szczelnie z a m k n ię te w dwóch n ie ró w n y c h częściach sk o ru p y . Muszla p e rło p ła w a składa się z dw óch połówek: dolnej (w ypukłej) i górnej (płaskiej). G dy zdoła się spow odow ać rozluźnienie m ięśnia z w ie ra ­ jącego elastyczne w iązadło skorup i uniesie się g órną * * G a s t r u l a — j e d n o ze s t a d i u m ro z w o ju z a r o d k o w e g o z w ie r z ą t, c h a r a k t e r y z u j ą c e się d w u w a r s t w o w y m p ę c h e r z y k i e m z o t w o r e m gę­ bowym.

(plasną) połówkę, to we w głębionej, dolnej połówce ujrzy się małża, a dokładniej jego p r a w y bok. Je st to w łaściw ie tak z w any płaszcz, k tó ry u tw o rz o n y jest z tk a n k i łącznej, poprzez k tó rą p rz e n ik a ją w łókicnka mięśni, od zew nątrz p o k ry w a go w a rstw a n a b ło n k a (cpiihelm m ). B udow a n a ­ błonka od s tro n y w e w n ę tr z n e j płaszcza (jak g d y b y jego podszewki) jest o d m ie n n a od b u d o w y n a błonka od strony z e w nętrznej. P e r y f e r y jn e kom órki z e w nętrznego nabłonka w y tw a r z a ją substancję, k tó ra pow oduje w zrost muszli, kom órki części głów nej z e w nętrznego n a błonka w y tw a r z a ją masę p e rłe w ą , a w sy tu a c ja c h a norm a lnyc h — perły. K om órki od stro n y w e w n ę trz n e j płaszcza zaopatrzone są w m a le ń k ie rzęski, k tó r e poruszają się bez przerw y. Ruch tych rzęsek pow oduje, że woda — niosąca pożyw ie­ nie w postaci je d nokom órkow ców , m ik ro sk o p ijn y c h glo­ nów, prom ienie, m ale ń k ic h la rw i zarodków różnych zw ierząt m orskich — krą ż y n ie p rz e rw a n ie w koło zw ierzę­ cia. P e r ło p ła w jest m ikrofagiem , odżywia się sposobem filtra c ji i w tym celu rozw iera połów ki muszli n a szero­ kość około c e n ty m e tra . W szczelinie tej w sp o m n ia n e m a ­ leńkie rzęski spełniają dodatkow o jeszcze rolę cedzidła, nie dopuszczając do w n ę trz a cząstek większych, nie n a d a ­ jących się ja k o pokarm . Po odchyleniu jednej poły płaszcza sta ją się widoczne o rg a n y w e w n ę tr z n e perłopław a. P rz e d e w szystkim dwa p r ą ż k o w a n e p ła ty — to blasz k o w a te skrzela. N astępnie w idać m ięsistą nogę, w y su w a ją c ą się poza skorupę, a po­ niżej nogi pęczek bisioru. N ad nogą, u góry, umieszczony jest otw ór g ębow y m ałża w yposażony w w a rg o w e czułki. Nad skrzelam i umieszczone są orga na rozrodcze. Resztę w o rk o w a te g o ciała, w ciśniętego w miejsce, gdzie połówki skorup łączą się ze sobą, stanow ią: przezroczyste serce, zwoje n e rw o w e , n e rk i i przew ód p oka rm ow y. M aleńkie ne rk i są w idoczne dopiero po rozłożeniu p ła tk ó w skrzeli. Noga u p e rło p ła w ó w spełnia tr o ja k ą funkcję. Po p ie r w ­ sze jest b a rd z o czułym organem dotyku, po d ru g ie um oż­ 31

30

liwia m a łż ow i p r z e su w a n ie się, z m iejsca na miejsce i po trzecie, dzięki gruczołom w y tw a r z a ją c y m nici bisioru, k o t­ wiczy m ałża w w y b r a n y m miejscu. S k o ru p y m uszli p e rło p ła w ó w posia da ją po dw ie w y ­ sta ją c e w y p u s tk i zw ane uszami. S k o r u p y te c h a r a k te r y ­ zują się tym , że jeżeli zostaną uszkodzono, n a p rzykład częściowo odłam ane, to od ra sta ją , czyli się re g e n e ru ją. P o w ie rz c h n ia muszli p e rło p ła w ó w jest b a r w y b r u n a tn o -zielonaw ej. P e r ło p ła w y są zazwyczaj p orośnię te m łodym i k o ra la m i, m łodym i g ą b k a m i i innym drobiazgiem m o r ­ skim. P e r ło p ła w y sadow ią się na dnie m o r s k im nie p o ­ ziomo, lecz n a jc h ę tn ie j w niew ielkim n a c h y le n iu w y n o ­ szącym około dw adzieścia stopni. Ze zm ysłów p e rło p ła w y posiadają zm ysł dotyku* oraz. z a g a d k o w y org a n z w a n y przez biologów osfradium . O rg a n te n in fo rm u je małża o n a tu r z e i jakości wody. N ie z b a d a ­ n y jeszcze dostatecznie o rg a n te n działa w korelacji ze skrzelam ;. K L A S Y F IK A C JA PE R Ł O P Ł A W Ó W I ICH RO ZM IE SZ CZ E N IE Małże są m ięczakam i o dw ubocznej s y m e trii ciała. M ał­ że nie m a ją — jak na p rz y k ła d ślim aki — ani w y o d rę b ­ nionej głow y, ani ta r k i (radula), ani szczęk. B laszkow ate skrzela, rozmieszczone po bokach ciała małża, są n a r z ą ­ dam i nie ty lk o oddechow ym i, ale rów nież spe łnia ją rolę pomocniczą przy odżyw ianiu. U kład n e r w o w y małżów składa się z trzech p a r zwojów połączonych spoidłami. N arządy zmysłów m ałży są słabo roz w inię te i zazwyczaj zlokalizow ane na b rzegu płaszcza. * Z mysł d o ty k u jest u m ałży bardzo rozw inięty; perłoplaw reag u je na n a j l ż e j s z e d o l k n i ę c i e . S ied zib a zm y s łu d o t y k u m ieśc i się p r z y ­ p u sz c z a ln ie w s k r a j u płaszcza, p e r ł o p l a w j e s t r ó w n i e ż w r a ż l i w y na św ia tło . G d y p a d a cień. s k o r u p y p e r ł o p l a w a z a m y k a j ą się n a t y c h m i a s t .

32

Do g r u p y m ałżów (L um ellibranchiatu) odznaczających się ty m , iż sk o r u p y ich skład i ją się z dwóch przy sta ją c y ch do siebie połówek, poza perło p ła w a m i w yw odzącym i się z m acierzystego g a tu n k u M eleagrina m argaritifera, zalicza się: om ułka, serców kę, piaskołaza, szczeżuję, ostrygę, przegrzebka, św id r a k a o krętow ego oraz osiągającą olb­ rzym ie ro z m ia ry Tridacna gigas. G ru p a m ałżów — łącznie z g ro m a d ą ślim a ków (Gastropoda) i g ro m a d ą głow onogów (C ephalopoda) — należy k la sy fik a c y jn ie do m ięczaków (Molusca), k tó re są zw ie­ rz ę ta m i w ie lokom órkow ym i i bezkręgow ym i. Skóra ich z a w ie ra liczne gruczoły śluzow e i tw o rz y d w u fa łd o w y płaszcz, k tó r y w y tw a r z a w ydzielinę służącą do bu d o w y skorupy. N a u k a zna około je de na śc ie tysięcy g a tu n k ó w m ięcza­ ków żyjących i około piętnaście tysięcy g a tu n k ó w m ię ­ czaków kopalnych. Rodzinę p erłopław ów P teriidae c h a r a k te r y z u je je d e n m ięsień-zw ieracz, b r a k syfonów, k r ó tk a noga i słabo roz­ w in ię ty bisior. Rodzina P teriidae należy do m ałży rzędu A n iso m y a ria , k tó r y ce c hują n ierów ne m ięśnie zw ieraczy i n ie je d n a k o w o rozw inięte obie s k o ru p y muszli. P r z y r o d n ic y odróż nia ją obecnie trzydzieści trzy g a tu n k i perłopławów* ale ciągle jeszcze nie są zupełnie zgodni co do łacińskich nazw dla poszczególnych g a tu n k ó w i od­ mian. P e r ło p ła w y z Z a to k i P e rsk ie j darz o n o przedtem łacińską nazw ą M eleagrina vulgaris (furcata), n a stę p n ie M argaritifera v ulgaris albo Auicula furcata, a teraz p r z y ­ jęła się dla tego g a tu n k u p e rło p la w a n azw a Pinctada m a r ­ garitifera persica. B a rdz o bliskim k r e w n ia k ie m p e rło p la w a z Z a to k i P e rsk ie j jest Pinctada walgaris z brzegów Cejlonu i Indii, a nieco dalszym pe rłopla w z Morza C zerw onego (Pinctada m a rgaritifera erythrensis), k tó r y poprzez K a n a ł * * W oparciu a k las y fik ację n ajw ybitniejszego znaw cy przedm iotu, irlandzkiego p r zy ro d n ik a H. L y s t e r Ja m e s o n a -a głosi, iż po dziesiątkach la t perłę tę w ystaw ili w Moskwie na sprzedaż znani jubilerzy, b r a ­ cia Zosima, i że perła ta — już pod nazw ą La P ellegrina n a b y ta została przez ówczesnego cara rosyjskiego. W edług osta tnie j inform a c ji z M in iste rstw a K u ltu r y ZSRR, perły 0 tej nazw ie nie ma w zbiorach M uzeum K re m low skiego. „Encyclopedia B rita n n ic a ” (najnowsze w y d a n ie ) podaje, że n a jw ię k sz e p e rły w św iecie są na stę pują c e : perła H ope’a (1888 granów ), p e rła szacha Sofi (około 513 granów ), La R e g e n te (346 granów ), La Peregrina (138 granów ) i La R e in e des Perles (112 granów ). E ncyklopedia angielska nie w y m ie n ia najw iększej pe rły św iata Perle d ’Asie, ponadto nie inform uje, gdzie się obecnie z n a jd u ją 1 w czyim są posiadaniu w y m ie n io n e poprzednio n a jw ię k ­ sze perły. 50

W spaniały diadem perło w y ze skarbca K orony Francuskiej, sprzedany w Paryżu z licytacji w 1887 roku.

Z p e re ł o z adziw iającym w yglądzie w ym ienić w y p a d a dziewięć p r a w ie je d n a k o w e j w ielkości zrośniętych razem w kształcie krzyża. T e n dziw n a t u r y — m ie rz ą c y około 4 cm długości — n a z w a n y K rzyżem P o łu d n ia znaleziony został przez niejakiego C la rk a w 1874 r o k u u w schodnich brzegów A ustralii. Perły

na

łokcie

w

dawnej

Polsce

W późnym średniow ieczu — po okresie w y p r a w k r z y ­ żowych — pe rły w ę d r o w a ły na zachód E u ro p y drogą lą ­ dow ą przez Polskę. P e r ły w schodnie, a szczególnie p e rły z Z atoki P e rsk ie j, d o sta w a ły się na e u ro p e jsk ie d w o ry k ró le w sk ie i do siedziD m a g n a c k ic h za pośre dnic tw e m k u p c ó w o rm ia ń sk ic h ze L w ow a. P o lk i, oczywiście te bogate, z d a w ie n d a w n a kochały się w p e rła c h i stroiły się n im i n a d e r obficie. W 1475 ro k u księciu b a w a rsk ie m u , Je rz e m u , poślubiona została księż­ niczka polska Ja d w ig a , n a jsta rsz a córka k ró la K azim ierza 3*

51

Ja giellończyka. W edług w spółczesnych k ro n ik a r z y u b ra n a była do ślu b u w zieloną a k s a m itn ą suknię w yszytą całą p ię k n y m i p e rła m i, a na w łosach splecionych w je d e n tylko w a rk o c z m iała w ia nusz e k z w ielkich pereł i drogich k a ­ mieni. R ów nie b o g a to p r z y b r a n e były p e rła m i suknie d ru ż e k polskiej księżniczki. W ła d y sła w Łoziński w książce pt. „Życie polskie w daw n y c h w ie k a c h ” napisał w rozdziale „ U b io ry i sp le n ­ dory” : N ie k o ń c z y ł o się p r z e c i e ż n a s t r o j e n i u • k l e j n o t a m i g ło w y , uszu, szyi, r a m i o n i p a l c ó w k o b i e t y ; t a k ż e s u k n i e sa m e b y w a ł y o z d a b ia n e f e r e t a m i i p e r ł a m i . F e r e t y b y ł y t o m a ł e s z t u c z k i złota ro z m a i t e g o k s z t a ł tu , s a d z o n e d r o g i m i k a m i e n i a m i , k t ó r e p r z y t w i e r d z a n o do su k n i, m i a n o w i c i e n a p i e r s i a c h (na tzw. p r z e d n i c z k a c h ) , na r ę k a w a c h i koł­ n i e r z a c h , a k t ó r e p r z y m n o g i c h p e r ł a c h n a s z y w a n y c h i przy d r o gości s a m e j ż e m a t e r i i z m i e n i a ł y s u k n i ę k o b i e c ą w i s t n ą k o l e k c j ę k l e j n o t ó w i k o sz to w n o śc i, w a p a r a t n a d w y r a z b o g a t y , r e p r e z e n t u ­ j ą c y w a r t o ś ć m i e r n e j s z la c h e c k ie j f o r t u n y . O t a k w y s t r o j o n e j d a m ie m ógł bez p r z e s a d y p o w ie d z ie ć W e s p a z j a n K o c h o w s k i , że „s w o je f o l w a r k i w zięła w r a z z c h ł o p y i g u m n y na b a r k i ” .

Z daniem Ł ozińskiego „ in w e n ta rz e k le jn o tó w z XVII w ie k u robią n ie k ie d y w rażenie, ja k b y s p isy w a n e były na dw orze jakiegoś indyjskiego n a b a b a ”. T w ie rd z e n ie to au to r popiera prz y k ła d a m i. W s k a rb c u U rszuli S ieniaw skiej, o k tó re j sp a d e k procesow ały się około 1640 ro k u s p o k r e w ­ nione z nią rodziny, „było 5 000 d ia m e n tó w , szm aragdów , szafirów, r u b in ó w i m n ó stw o pereł, k tó r e c h y b a b y m ie­ rzyć trz e b a było k w a r ta m i | | ’ Ł uka sz Sapieha, f u n d u ­ jąc kościół i klasztor do m in ik a ń sk i w C zarnobylu (1638 r.), d a je na te n cel ze sw ojego rod z in n e g o skarbca „[...] 33 łokci pereł, a m ianow icie 25 s z n u ró w łokietnych p e re ł u ria ń sk ic h i 8 sznurów pereł k a ła k u c k ic h ; po w o­ jew odzinie bełskiej, M a ria n n ie z K a lin o w sk ic h S ta d n i­ ckiej, pozostało pereł „na o p a sa n ie ” kóp 146!” Nie w szystkie perły w d a w n e j Polsce były dostarczane przez k upców orm ia ń sk ic h ze Lw ow a, dużo z nich trafiło do nas jako łupy w ojenne.

P E R Ł Y — K L E JN O T Y JU B IL E R S K IE Ocena

pereł

W p e rła c h ceni się n a jb a rd z ie j p ię k n y b l a s k , a n a ­ stę p n ie ła g o d n y połysk połączony z g rą b a rw . W y tra w n i ju b ile rz y okre śla ją bla sk p e re ł ja k o odbicie p r a w ie w szy­ stkiego św ia tła p a d ającego na n a jb a rd z ie j w ierzchnią w a r s tw ę perły. P o n ie w a ż w ocenie pereł blask ich od­ g ry w a dec y d u ją c ą rolę, sp rz e d a w c y pereł n a Wschodzie o d m a w ia ją pok a z y w a n ia sw ojego to w a r u podczas złej p o ­ gody, a szczególnie p rz y sz a ry m niebie i podczas m żaw ki. In te r e s a n to m z E uropy, czy A m e ry k i nie p o d a ją właści­ w ej przyczyny, lecz po słu g u ją się w y m ó w k a m i w rodzaju, że w spólnik a k u r a t w y je c h a ł i przez zap o m n ie n ie zabrał ze sobą klucz od k a sy ogniotrw ałej. P rz y oglą d a n iu cen­ nych p e re ł św iatło m a b a rd z o w ielkie znacznie. K u p c y pereł m ów ią: „C hodźm y do m n ie obejrzeć te pe rły w moim ś w i e t l e ”. Blask pereł podnosi tło, na j a ­ kim p o k a z u je się perły. K u p c y p e re ł w B o m b a ju , M ad­ rasie i K olom bo sto su ją ja k o tło ciem noniebieski jedw ab. K u p c y .pereł w E u ro p ie i A m e ryc e u ż y w a ją ja k o tła jasnoniebieskiej bibułki, a p rz y perłach szarych, czar­ nych i f a n ta z y jn y c h — b ib u łk i białej. W sp rz e d a ż y d e ­ talicznej ju b ile rz y p r z e d sta w ia ją k lie n tk o m p e r ły na a k ­ samicie b ia ły m lu b niebieskim . Łagodny p o ł y s k pereł, połączony z iry z u ją c ą grą b a rw , jest d r u g ą z kolei zaletą pięknych pereł. Cechę tę f r a n c u sc y jubile rz y (Paryż jest głów ną siedzibą h a n d lu pe rła m i n a tu r a ln y m i) o k re śla ją m ia n e m lustre, n a to m ia st włoscy ju b ile rz y — licentezza. Możliwe, że dla tej cechy pereł polski odpow iednik ś w i e t l i s t o ś ć b y łb y w ła ś­ ciw szy aniżeli te r m in połysk. Poza blaskiem i połyskiem zna w c y d o p a tr u ją się w p e r ­ łach istn ie n ia jeszcze trzeciej w ażnej cechy, k tó r ą o k re ś­ N ieprz e tłu m a cz a ln e to określelają m ia n e m o r i e n t .

nie m a obrazow ać w ra ż e nie odnoszone p rz y oglądaniu urodziw ej p e r ły — m ianow icie odczucie n a s tr o ju ciepła i przytułności. D opiero połączenie połysku z o r ie n t daje p e r le te w łaś­ ciwości, k tó r e ju b ile rz y -z n a w c y określają m ia n e m „w o d y ” , po f r a n c u sk u l ’e a u d e la p e r le . P e r ły tzw. „pierw szej w o­ d y ” osiągają n ie ra z fa n ta sty c z n e ceny. W zasadzie c e n a p e r e ł n a tu r a ln y c h opiera się n a d a l o r e ­ gułę u sta n o w io n ą przez w sp o m n ia n e g o już sław nego ju b ile ra i podróżnika francuskiego, T a v e r n ie r a (1605— 1686). Cena p e re ł (nie w y ją tk o w o dużych i nie w y ją tk o ­ w o pięknych) je s t zależna od ciężaru i w z r a s ta bardzo p rz y zw iększonej wadze. P rzykładow o, jeżeli p e rła o w a ­ dze x ko sz tu je jednostkę, to p e rła o w adze 10x nie kosz­ tu je 10 je d n o ste k , lecz 10 x 10, czyli 100 jed n o ste k , a perła o w adze 15x n ie 15 jed n o ste k , lecz 225 je d n o ste k (15 x 15). P rz e d m io te m h a n d lu są n a w e t zupełnie m a łe p e rły n a ­ tu ra ln e . P e r e łk i o w adze m niejszej aniżeli pół gra n a (0,03 gram a) określa się m ia n e m se e d s (nasionka, perli mak), a perełeczki o w adze m niejszej aniżeli je d n a d w u ­ dziesta p ią ta g r a n a — p c a r l d u s t (perli pył). P e w n e pojęcie o w artości pereł n a tu r a ln y c h gdy nie było jeszcze k o n k u r e n c ji p e re ł japońskich — d a ją nam ceny, k tó r e w 1913 roku płacono w P a r y ż u za naszyjniki. N aszyjnik sk ro m n y ze stu jeden p e re ł o łącznej wadze stu pięćdziesięciu dw u g r a n ó w kosztow ał dw a tysiące dziew ięćset złotych fra n k ó w , n a sz y jn ik z osiemdziesięciu dziewięciu p e re ł o łącznej w adze d w ustu trz y d z ie stu sied­ m iu g ra n ó w — dziewięć tysięcy pięćset złotych fra n k ó w , a n a sz y jn ik z sześćdziesięciu pięciu pereł o łącznej w a ­ dze c z te ry stu siedm iu g r a n ó w dw adzieścia pięć tysięcy pięćset złotych franków . Oczywiście w p r a k ty c e , szczególnie p rz y k u p n a c h o k a ­ zyjnych, ce n y pereł zależą od bardzo w ie lu okoliczności 54

Perły m ają przeróżne kształty; mogą być: okrągłe, gruszkowate, w kształcie kropli, barokowe, bliźniacze i blister, czyli półkoliste. ’

i sam a re g u ła prz e strz e g an a .

T a v e rn ie ra nie zawsze jest sk r u p u la tn ie

Z końcem X V III w ie k u — w edług książki „D er a u frichtige J u b e l i r e r ”. („Uczciwj ;u b ile r”), w y d a n e j w e F r a n k ­ fu rc ie n a d M enem w 1772 ro k u — piękna p e rła w schod­ nia o w a d z e je d n e g o k a r a t a (3 granów ) kosz to w a ła cztery ta la ry , a ta k a sa m a p e rła o w adze dwóch k a r a tó w (6 g r a ­ nów) kosztow ała od d w u d z ie stu czterech do dw udziestu ośmiu talarów . P r z e d I w o jn ą św ia to w ą za bezbłędne i re g u la rn e w k sz ta łta c h p e rły z O ceanu Spokojnego, jeżeli w a ż yły od d w udziestu pięciu do czterdziestu granów , płacono na miejscu połow u od pięciuset do siedm iuset dolarów a m e ­ rykańskich, n a to m ia st za p e r ły cz te rogram ow e — pod w a r u n k ie m że m iały p ię k n y o r ie n t — płacono dw a dola­ ry za sztukę. P e r ły b a ro k o w e (niekształtne) i p e r ły z b łę ­ dam i sp rz e d a w a n o na w a g ę w sto su n k u pięćdziesięciu c e n ­ tów a m e ry k a ń sk ic h za gra m , a p e re łk i-z ia re n k a po dzie­ sięć do p ię tn a stu d ola rów za angielski funt. C eny p e r e ł japońskich, hodow anych, są dużo niższe. N a­ szyjnik z około siedem dziesięciu pięciu p e re ł japońskich (długość n a sz y jn ik a 45 cm), z k tó ry c h perła śro d k o w a po­ siada śre d n ic ę od 8,5 m m do 8,75 mm, a o sta tn ie perły przy zam eczku średnicę od 5 m m do 5,5 m m (stopniow a­ nie średnie) — kosztuje sto osiem dziesiąt dolarów a m e ­ ry k a ń sk ic h . N a sz y jn ik tej sam ej długości z około pięćdzie­ sięciu p e re ł (najw iększa: 9 mm do 9,5 mm, najm niejsze: 55

broszkach, spinkach itd., w y r a b ia n y c h ze złota i sre b ra przez firm ę K. Mikimoto, p r o je k to w a n e są b a r d z o g u ­ stow nie i z tego pow odu — ja k i dzięki niskiej cenie — cieszą się w świecie dużym zbytem . Dwa

Japońska biżuteria z pereł firm y Mikimoto. U b ™n *°I**j£ w środku pierścionek, a u dołu k lip sy (z lewe]) i broszka (z prawej). Oprawa pereł złota łub srebrna.

6 m m do 6,5 m m ) kosztuje pięćset trzydzieści ddarfiw sam a cene trz e b a zapłacić za n aszyjnik ty p u „obroża 35 cm i sk ła d a ją c y się z około czterdziestu Pię­ ciu p e re ł o śre d n ic y od 7,75 m m do B, 2 5 m m . jesz­ cze w y p a d a , że perły ja pońskie w pierścionkach, Klipsach, 56

rodzaje

naszyjników

P e r ła m i — z a ró w n o n a tu r a ln y m i, ja k i h o d o w a n y m i — zdobi się pierścionki, broszki, w isiorki, szpilki i spinki. P e r ły o kształcie g ru sz k o w a ty m lub w kształcie kropli, jeżeli są b a rd z o duże i p iękne, służą do tw o rz e n ia d ia ­ dem ów , a z m niejszych sporządza się kolczyki. N ajczęś­ ciej je d n a k z pereł w y k o n y w a n e są naszyjniki. Rozróżnia się d w a ro d z a je naszyjników . Jeżeli w szystkie p e r ły są je d n a k o w e j wielkości i n a ­ szyjnik ściśle przylega do szyi, to z fra n c u s k a naszyjnik tego r o d z a ju naz y w a się de chien, co o d pow ia da łoby pol­ skiej „obroży” , u A nglosasów tego rod z a ju n a s z y jn ik n a ­ zyw a się c h o k e r (dusiciel). D rugi rodzaj n a sz y jn ik a cechuje stopniow y u k ła d pereł. Z przodu — w śro d k u sz n u ra — p e rła najw ię k sz a , a n a ­ stę p n ie — w obie str o n y p a r a m i — p e r ły c o ra z m niejsze. S to p n io w a n ie takie n a z y w a n e jest przez ju b ile ró w z f r a n ­ cuska c h u te i może być m n ie j lub więcej stro m e . J u b i ­ lerzy odróż nia ją sto p n io w a n ie silne, śre d n ie i słabe (chute forte, c h u te m o y e n n e i c h u te faible). Jeżeli n a sz y jn ik m a n a przodzie perłę w agi ośmiu granów , a na k o ń c u n a ­ szyjnika p e r ły d w u g ra n o w e , to sto p n io w a n ie je st słabe, jeżeli n a to m ia s t na fronc ie je st p e rła o w adze d w u n a s tu g ra n ó w , a przy zam eczku p e r ły półgranow e, to wówczas sto p n io w a n ie jest silne. S to p n io w a n ie p e re ł w na sz y jn i­ kach oblicza i pod a je się w procentach; zazw yczaj w y n o ­ si ono trzydzieści trzy do czterdziestu pro c e n t i posiada c h a r a k te r stopniow a nia średniego. D o b ie ra n ie p e re ł do kosztow nych naszyjników tr w a nie­ raz latam i. P e r ły do w spaniałego trz y sz n u ro w e g o naszyj57

n ika żony pierw szego p re z y d e n ta trzeciej R e p u b lik i F r a n ­ cuskiej, A dolfa T h ie rsa (1797— 1877), b y ły k o m p le to w a n e przez dw adzieścia pięć lat. N aszyjnik te n kosztow ał ćwierć miliona złotych franków*. Jeszcze w sp a n ia lsz y m od n a sz y jn ik a p ani T h ie rs był opisany w 1907 ro k u n a sz y jn ik perłow y, k tó ry podczas w ielkich uroczystości dw orskich nosił m a h a r a d ż a Barody. N aszyjnik ten liczył siedem sznurów , a na k a ż d y sznur były nan iz a n e p e r ły je d n a k o w e j wielkości. R o z m ia r tych p e re ł — sądząc po w spółczesnej fotografii — zbliżony był wielkością do orzechów laskow ych. Za p e rły p a su ją c e do k o m p le to w a n e g o n a sz y jn ik a ju b ile ­ rzy płacą w ięcej aniżeli za pojedyncze p e r ły tej sam ej j a ­ kości, ale w iększe i n ie n a d a ją c e się z tego pow odu do um ieszczania ich w d a n y m naszyjniku. P e r ły przeznaczone na n a sz y jn ik i m uszą być p r z e w ie r ­ cane. O p e ra c ja ta w y m aga w ielkiej ostrożności i zręcz­ ności. P e r ł y n a w ie rc a się z obu stron, by nie dopuścić do ich pęknięcia. N a Wschodzie jeszcze dzisiaj przew ierca się pe rły przy pomocy p r y m ity w n e g o ś w id e rk a , obraca­ nego od dz iesiątków w ieków w identyczny sposób, m ia n o ­ wicie przy pom ocy cięciw y łuku. Ręczny w ie rta c z na C ej­ lonie zdoła obrobić w ciągu dnia do pięćdziesięciu pereł. W Europie, A m eryce i Ja p o n ii do w ie rc e n ia otw orów w perłach u ż y w a się m echanicznych św id e rk ó w : sre ­ b rn y c h lu b stalow ych igieł o ostrzu p ła sk im lu b gw iaź­ dzistym.

* P a n i T h ie r s pol eciła w t e s t a m e n c i e sp r z e d a ć sw ó j n a s z y j n i k na cele d o b r o c z y n n e . S p r z e d a ż y d o k o n a n o d o p ie r o w 1923 r o k u , g d y f r a n k f r a n c u s k i p o d l e g a ł j u ż in fla cji. Na l i c y t a c j i k a ż d y sz n u r n a ­ s z y j n ik a z o s t a ł s p r z e d a n y o d d zieln ie. P ierw szy sznur p rzy n ió sł 5 030 000, d r u g i 2 680 000 i t r z e c i 2 220 000 f r a n k ó w , p r z y cz y m n a ­ b y w c y m u s i e l i jeszcze u iśc ić i3p/o p o d a t k u . P e r ł y p a n i T h ie r s p o w ę ­ d r o w a ł y d o USA.

58

Obrabianie

i

odmładzanie

pereł

Ja k k o lw ie k m ów i się, że p e rła w p rz e c iw ie ń stw ie do drogich k a m ie n i jest je d y n y m k le jn o te m , k t ó r y służy oz­ dobie bez p o d d a w a n ia jej obróbce, to je d n a k p e r ły w rze­ czywistości p o d d a w a n e b y w a ją prz e róż nym zabiegom m niej lu b więcej zasadniczym. O tw o r y w perłach w ierci się nie ty lk o na w skroś, by nanizać p e r ły na nić je d w a b n ą lu b żyłkę z tw o rz y w a sztucznego w celu stw orzenia naszyjnika. P e r ł y naw ierca się z -w ie rz c h u i z boków, g d y m a ją być u ż y te jako kol­ czyki lu b ozdoby pierścionków . T a k z w a n e p e r ły c hiń­ skie, k tó r e u ż y w a n e b y ły p rz e d te m jako o d znaka na n a ­ k ry c iu gło w y lu b ja k o guziki do je d w a b n e j szaty (po f r a n c u sk u boutons de m andarin), m ia ły w yw iercone z w ie rz c hu d w a k a n a lik i pod k ą te m , co um ożliw iało p rz y ­ szycie p e r ły do m a te ria łu . ś w ie ż o w y d o b y te p e rły m a ją w w ielu w y p a d k a c h zie­ lo n k a w ą b a r w ę , k tó r ą u su w a się rzekom o p rz y pomocy w ody utle n io n e j. Sam zabieg stanow i ta je m n ic ę zaw odo­ w ą specjalistów . Świeżo w y d o b y te pe rły trz e b a n ie je d n o ­ k r o tn ie oczyszczać i polerow ać, a nieraz i oskrobyw eć. by n a dać im ja k n a jw ię k sz y blask. G dy na pow ierzchni p e r ły są jakieś b łę d y , albo gdy chce się n a p r a w ić sam k s z ta łt perły, w ów czas w y k o rz y ­ s tu je się tę okoliczność, iż p e rła u tw o rz o n a je st z k o n ­ centry c z n y ch w a rste w e k . Z d e jm u je się w ów czas z perły je d n ą , dw ie albo i więcej w a rste w e k . Często zdarza się> że w a r s te w k i spodnie p o sia d a ją lepszy b la sk i połysk oraz p rz y je m n ie jsz ą b a r w ę aniżeli w a rste w k i w ierzchnie. By­ wa, iż w p r z y p a d k u znalezienia dużej p e r ły o słabym połysku lu b nie z b y t p ię k n e j b a r w ie p o d d a je się ją obłu­ pyw aniu. Jeżeli n a tra fi się na w a r s te w k ę w e w n ę trz n ą o piękniejszej pow ierzchni, p e rła — m im o jej zm niejsze­ nia __ m oże zyskać znacznie na wartości. O p e ra c ja obłu­ p y w a n ia perły, stosow ana jest jeszcze w celu ‘zaokrągle60

m a jej kształtów . N ie ła tw ą tę czynność w y k o n y w u ją specjaliści w ysokiej klasy, k tó ry m i szczyci się przede w szystkim P aryż. P e r ły zm atow iałe odm ładza się r ó w ­ nież przez o b łu p y w a n ie ich z w ierzchniej w a r s tw y — operację ta k ą mogą prz e p ro w a d za ć jedynie specjaliści. Na p r z y w ra c a n ie perłom blasku istnieją i inne, mniej r a d y k a ln e od o b łu p y w a n ia sposoby. Do takich zdaje się należeć nac ie ra n ie bądź m ą k ą , bądź m ielonym a la b a stre m , lu b b ia ły m koralem , czy białym k a m ieniem w innym , a w reszcie palonym i kośćmi cielęcymi. Zabieg ta k i nie szkodzi perłom . Za nieco ba rdz ie j ryz ykow ne m ożna u w a ­ żać z a piekanie pereł w pszennym cieście lub gotow anie ich w m le k u z d o d a tk ie m skroba ne go m ydła w eneckiego; podczas z a g o to w y w a n ia m le k a p e rły m uszą być z aw ie­ szone w g a r n k u luźno na je d w a b n e j nici. Za r y z y k o w n y również, aczkolw iek może b a rd z ie j skute c z ny sposób należy uw ażać zalecane u su w a n ie z m atow iałej w a r s tw y p e re ł przy pomocy w itrio lu (stężonego kw a su siarkowego). J a k o p e w ­ nego r o d z a ju curiosum przytoczyć można tu ta j s ta r y spo­ sób na „ o d m ła d z a n ie ” pereł, zamieszczony w książce L. B o u ta n a „La p e r le ”. Otóż niepozornie w y g lą d a ją c e p e r ­ ły należy dać do połknięcia gołębiom*, a po godzinie za­ bić p ta k i i w y d o b y te z w nętrzności p e n y n a trz e ć solą i włożyć do g rubo m ielonego prosa. W edług tej sam ej sta r o d a w n e j re c e p ty p la m y z p e re ł usuw a się ta k ż e przez z a n u rz e n ie pereł w rosie m a jo w e j na liściach sałaty. P o n a d to pow szechnie sądzi się, że p e r ły trz e ba nosić na ciele, b y n ie „ u m a r ł y ” i zachow ały blask i połysk. Rze­ kom o tłuszcz i ciepłota s k ó r y ludzkiej u tr z y m u ją perły przy życiu. N ie k tó re w łaścicielki naszyjników nie rozsta­ ją się z n im i n a w e t w nocy. F a k te m jest, iż n a sz y jn ik i p e r ­ łowe, p rz e c h o w y w a n e w sejfach b a n k o w y c h i przeróżnych skarbcach, umieszcza się co jakiś czas na kobiecych szy* C e jl o ń c z y c y d a j ą p e r ł y bez p o ł y s k u do p o ł k n i ę c i a w r a z z z i a r ­ n em n ie t y l k o g o łę b io m , lecz t a k ż e k u r o m i k a c z k o m , w w o lu — w ciągu k ilk u m in u t perły rzekom o n ab ie ra ją blasku. ’

61

jach . J e d n a k sk ó ra n ie k tó ry c h k o b iet nie perłom i tr u je je. S tw ierd zo n o , że d zieje się ta k w ów czas gc y ™ ' p o t u je s t k w aśn y . N ależałoby jeszcze pow iedzieć ze p e rły często i długo noszone u le g a ją czasam i p ew n ej d e­ fo rm acji. W y n ik a z tego, że rów nież i w dziedzinie n szenia p e re ł obow iązuje u m ia r. Jak o d r ó żn ia ć perły? P e rły fałszy w e, zw an e grzecznie p e rła m i sztucznym i, w y ra b ia n o ju ż w C h in ach w V II w iek u n. e., a w y ra m a n o j u z w x v , w icku W v rćb s z t u c z n y c h p ereł w f F ra n c ji zap o czątkow ał w P a ry ż u , rzekom o w 1680 ro k u , w y tw ó rc a różańców , n ie ja k i Ja c ą u in , ktorego uw aża się za w y n alazcę essence d ’o n e n t* , czyli esencji z ry b ich łu sek , tzw . g u a n in y . E sencją tą p o w lek a się po w ierzch n ię szk lan y ch k u lek . Do dnia dzisiejszego P a ry ż je st w ielk im o środkiem p ro d u k c ji sztucznych p ereł: szcze­ gólnym w zięciem cieszą się sztuczne p e rły w y ra b ia n e w e F ra n c ji p rz e z firm ę „ T e d a ” . .„ rw „7V N a w e t zaw odow i ju b ile rz y nie zaw sze na p ierw szy rz u t oka p o tra fią odróżnić p e rły sztuczne od n atu ra ln y c h , a cóż d o p ie ro odróżnić p e rły hodow ane (japońskie) od p e ­ reł n a tu ra ln y c h . . . . . j C hociaż n a jp e w n ie jsz y m sposobem o d ró żn ian ia p ereł h o d o w an y ch od p ereł n a tu ra ln y c h je s t zastosow anie: p ło ­ m ien i R oentgena**, to je d n a k row m ez b a rd z o p rz y d a tn e są sposoby o d ró żn ian ia p e re ł od ręki, bez p rzep ro w ad zan ia sk o m p lik o w a n y c h b ad ań . T ak im sposobem je st b a d an ie . E ssen ce d 'o r le n t u z y s k u je kj* T b £ ’ w a tej z w a n e j u M * r t * 1V o m olu b u » p s e u d o h a r e n g u s . Na k ilo se k ryb śle d z lo w a ty c h , m . i n - * , k , , n kntn 10 000 sztuk gram e s e n c ji o rie n ta ln e j 1Pa tr ,z. f b "f*v? i , . , , uS ki r y b n e j u k le i w y ra u k le i. U n a s Z ak ład y R yb n e w G iży ck u z łu sk i y 1 w c h o j. « ■ * eS«e»nC^cuU ciem ^ różnego

prom ień!

o r *e n ta in ą b ą d ż

R en tg en a

n egók zCc z a Y n T b 1p u Ilk t6 w ,na t pearla h o ^ o -a n o < » r a . czterob ok u .

62

^

zasadzie fluorescencji*, k tó re je d n a k je s t m ożliw e tylko przy p e rła c h p rzew ierco n y ch lu b nadw ierco n y ch . O g ląd ając przez szkło pow ięk szające ta k p e rły n a tu ra ln e , ja k p e rły hodow ane, w idzim y u k ła d y lin ii p rzy p o m in ające w a rstw ic e na m apach sztabow ych. Jeżeli p e rły są zbyt ró w n e i zb y t doskonałe w sw ojej krągłości, to m am y do czy nienia z p e rła m i pochodzenia japońskiego. Ł a tw a do p rzep ro w ad zen ia jest p róba o d b ija n ia się p e­ re ł od p ły ty szk lan ej. P e rły zrzucone z w ysokości 70 cm o d b ija ją się na w ysokość zależną od ich jakości. P e rły fałszy w e (sztuczne) o d b ija ją się n ajw y żej, m ian o w icie na w ysokość 50 cm. P e rły h o d ow ane (japońskie) o d b ija ją się n a w ysokość 40 cm , a p e rły n a tu ra ln e (np. cejlo ń sk ie i z Z ato k i P e rsk ie j) n a w ysokość 35 cm. P e w n ą , aczkolw iek czasam i zaw odną w skazów ką je s t ciężar w łaściw y pereł. C iężar w łaściw y p e re ł h o d o w anych (2,75) je s t nieco w iększy od ciężaru w łaściw ego pereł n a ­ tu ra ln y c h (2,65 — 2,71). Co do tw ard o ści p e re ł, to od­ p o w iada on tw ard o ści a ra g o n itu (stopień 3,5 w edług sk ali M ohsa). D zięki sp o jen iu w p erle p ły te k a rag o n ito w ych przez ko n ch io lin ę p e rły n a tu ra ln e p o siad ają dużą w y trzy m ało ść i nie u le g a ją ta k łatw o zgnieceniu i ro z k ru szeniu, ja k b y się to n a p ierw szy rz u t oka zdaw ać mogło. W iedziały o tym d o sk o n ale g w iazdy o p eretek i b aletów . W d aw n ej R osji n a p rz y k ła d szan so n istk i chcąc się p rz e ­ k onać, czy p erły , k tó ry m i o b d arzy li je w ielbiciele, są p ra w d z iw e , p ró b o w ały ro zg n iatać je obcasam i p an to felk a. Je ż e li p e rła nie p ęk ła, w ów czas dow ód b y ł niezbity, iż zarów no p e rła , ja k i w ielb iciel są p raw d ziw i, a tym sa ­ m ym — cenni. * N iew idoczne p ro m ie n ie u ltra fio leto w e la m p y k w a rc o w e j kie­ r u j e się w c i e m n y m p o k o j u p o p r z e z sz kło W o o d a n a b a d a n ą pe rłę. J e ż e l i p e r ł a je s t p r a w d z i w a , to f l u o r y z u j e (św ieci) i n t e n s y w n i e w k o ­ lorze n i e b i e s k im , p r z y c z y m p e r ł y n a j c z y s t s z e j w o d y w y k a z u j ą się b r u n a t n y m o śr o d k i e m .

n

Ź ró d ła R o u t a n L.: La p e r l e , P a r i s 1925. C a h n A. R.: P e a r l C u l t u r e in J a p a n . N a t u r a l R e c o u r c e s S ectio n S u p r e m ę C o m m a n d e r f o r tlie A llied P o w e r s . Rpt. 122, T o k y o 1949. H a g u e F.: U ber ciie n a t i i r l t c h e u n d kiln s t l l c h e B l l d u n g d e r P erlen in C h ln a . Z tf t. f. Wiss. Zool., L ip s k 1857 . K o ł a c z k w o s k a M.: K a m i e n i e t k l e j n o t y , w a r s z a w a 1961. L e t t r t j E.: K l e i n o d i e n . B e rl i n 1923. M a ś l a n k i e w i c z K.: K a m i e n i e s z l a c h e t n e . W a r s z a w a 1960. M o r t o n J . E.: M o llu scs, H a r p e r & B r o t h e r s , N ew Y o r k 1960. R o m b o s s o n J . : L es p ier res p r ć c i e u s e s . P a r i s 1876. S i d n e y w o o 1 f B.: F i s h i n g f o r Pearls in th e I n d i a n Ocean. The Nat. Geogr. M ag., W a s h i n g t o n D. C. 1926. S i e d l e c k i M.: S k a r b y w ó d . W a r s z a w a 1928. S 1 v a 1 1 n g a m S.: T h e 1958 P earl O y s t e r F i s h e r y , G u l f o f M a n n a r. C e y lo n 1961. Z a s t a w n i a k F r . : Z l o t n l c t w o i p r o b i e rs t t u o . W a r s z a w a 1957. Z i e n k i e w i c z L. A.: Morz a Z S R R , ich f a u n a i f l o r a . W a r s z a w a 1959.

SPIS TREŚCI TAM,

G DZ IE

POŁOWY

B Y W A JĄ

N A JC EN N IEJSZE

.

.

.

3 25

NAR O D ZIN Y P E R Ł Y ..................................................................................... J A K P O W S T A J Ą Ł A W IC E P E R Ł O P Ł A T Ó W ................................... K LA SY FIK A C JA PERŁOPŁAW OW I ICH R O Z M IE S Z C Z E N IE

29 32

HO D O W LE P E R Ł O P Ł A W O W ..................................................................... C IE K A W E H I S T O R IE SŁY N N Y C H P E R E Ł ...........................................

36 44

P E R Ł Y — K L E J N O T Y J U B I L E R S K I E ....................................................

53

w taki oto sposób przez dziesiątki wieków poławiano perły w zatoce Mannar. CENA ZŁ i .—