Madagaskar 1942 9788311118287, 8311118280 [PDF]

Zitiervorschau

Bellona SA prowadzi sprzedaż wysyłkową wszystkich swoich książek z rabatem. www.ksiegarnia.bellona.pl Nasz adres: Bellona SA ul. Grzybowska 77 00-844 Warszawa Dział Wysyłki tel.: (22) 45 70 306, 652 27 01 fax (22) 620 42 71 Internet: www.bellona.pl e-mail: [email protected]

Ilustracja na okładce: Łukasz Mieszkowski Redaktor prowadzący: Kornelia Kompanowska Redaktor merytoryczny: Zofia Gawryś Redaktor techniczny: Andrzej Wójcik Korektor: Teresa Kępa

© Copyright by Józef Wiesław Dyskant, Warszawa 2010 © Copyright by Bellona Spółka Akcyjna, Warszawa 2010

ISBN 978-83-11-11828-7

HISTORYCZNE BITWY

JÓZEF WIESŁAW DYSKANT

MADAGASKAR 1942

BELLONA

Warszawa

„OJ MADAGASKAR! KRAINA CZARNA, PARNA, AFRYKA NA WPÓŁ DZIKA OOJ”1

Na Oceanie Indyjskim, w rejonie południowo-wschodniego krańca Afryki, oddzielony od niej tzw. Kanałem Mozam­ bickim (cieśnina o szerokości 400-970 km, przez którą przepływa ciepły Prąd Mozambicki), leży Madagaskar, czwarta co do wielkości wyspa świata. Sama wyspa, 1 Początek refrenu popularnego fokstrota polskiego z 1938 r. (słowa i muzyka Mieczysław Miksne) śpiewanego przez Bolesława Norskiego-Nożycę z orkiestrą „Syrena-Rekord”; T. L e r s k i , Syrena-Rekord 1904-1939, Nowy Jork-Warszawa 2004, s. 279, 702. Tekst utworu uzyskałem dzięki uprzejmości p. Gołdy Tencer, która wraz z zespołem wykonała go na V Festiwalu Kultury Żydowskiej w Warszawie i której składam marynarskie podziękowanie. Madagaskar znany był również publiczności warszawskiej z farsy komediowej Stanisława Dobrzańskiego Żołnierz królowej Madagaskaru (1879 r.), w adaptacji Juliana Tuwima z muzyką Tadeusza Sygietyńskiego (1936 r.). Fajtłapowaty mecenas Mazurkiewicz z Radomia, prezes towarzystwa walki z zarazą moralną, przybywa w celach matrymonialnych do znajomych w Warszawie. Ale opiekun wybranki mecenasa i jego syn, w którym się ona podkochuje bez wzajemności, szaleją za primadonną wystawianej w teatrzykach sztuki Królowa Madagaskaru, piękną Kamillą. Mazurkiewicz śpieszy im na ratunek i sam wpada w jej sidła, stając się „żołnierzem Królowej”. W 1958 r. reżyser Jerzy Zarzycki nakręcił komedię Żołnierz królowej Madagaskaru, z Tadeuszem Fijewskim i Anną Łubieńską w rolach głównych.

długości około 1600 i szerokości 500-600 km, oderwała się 140-150 min lat temu od kontynentu afrykańskiego2, przez co jej flora i fauna rozwijały się w izolacji, tworząc odmiany endemiczne. Osobliwością tutejszej fauny są pielgrzany (drzewo podróżnych), wachlarzowate palmy ravenala, na których żerują bananowce, drzewiaste paprocie, drzewa wężowe, olbrzymie kaktusy raquettes, baobaby madagaskarskie o pniu w kształcie butli lub cygara i krzewy filcowe. Wśród ograniczonej liczby przedstawicieli fauny królują małpiatki madagaskarskie (lemury — palczak, indri, maki, katta, wari), ponadto występują tu także tenreki, iguany, kameleony, żółwie olbrzymie, świnie madagaskar­ skie, wiwery, krokodyle, nietoperze owocożeme, pchły piaskowe i wielkie karaluchy cancrelats, których ulubionym przysmakiem są... tkaniny ubraniowe; wszystkie płazy i owady żyjące na wyspie są podobno niejadowite. Cały obszar „Wielkiej Ziemi”, jak nazywają wyspę tubylcy, jest niejednolity geograficznie, a jego położenie na granicy strefy tropików i umiarkowanej wywołuje duże rozpiętości temperatury, zwłaszcza w okresie maj-wrzesień. Część wschodnia nawiedzana jest przez cyklony (najwięk­ szy z tego okresu w 1927 r.) i obfite deszcze (do 3500 mm w ciągu roku), w części zachodniej natomiast występuje pora sucha i deszczowa (od października do kwietnia). Linia brzegowa jest słabo rozwinięta; niektórymi rzekami można żeglować w głąb wyspy3. Dwie trzecie wyspy (część północna i środkowa) zajmuje górzysty płaskowyż (800-1500 m, z najwyższym szczytem Maromokotro 2 Wyraźnie jest to widoczne na mozambickim brzegu Afryki, między miastami Mozambik i Inhambane (Republika Mozambiku). 3 Na 43 rzeki wyspy — 23 wpadają do Oceanu Indyjskiego (największe Mangoro i Mananara), a pozostałe do Kanału Mozambickiego (największe Sofia, Mahajamba, Betsiboka z Ikopą, Mahavavu, Manambau, Manambolo, Mangoky i Onilahy). Żegluga śródlądowa ogranicza się w zasadzie do pływania w estuariach rzek. Ponadto w rowach tektonicznych wyspy występują dość liczne jeziora (największe Alaotra).

2884 m) o charakterze sawanny, który na wschodzie opada stromo ku gorącemu i wilgotnemu wybrzeżu (znaczna ilość opadów); stromizny te pokrywają lasy tropikalne z cennymi rodzajami drzew, z których uzyskuje się drewno hebanowe, mahoniowe i palisandrowe, oraz lasy kauczukodajne. Na nawodnionych nadmorskich nizinach (szerokość 10-50 km) rośnie ryż, trzcina cukrowa, kawa, wanilia i rafia włóknodajna. Z kolei na zachodzie i południu płaskowyż opada ku wybrzeżu znacznie łagodniej, a tereny te pokryte trawą i krzewami oraz niezbyt wilgotne nadają się do uprawy oraz hodowli. Na wybrzeżach zachodnich, których osob­ liwością są tzw. słone pustynie (sira-siry), rozwinięte jest rybołówstwo (w tym owoców morza). We wnętrzu płasko­ wyżu i lokalnych masywów górskich pochodzenia wul­ kanicznego występują znaczne ilości cennych kopalin i rud: grafitu, miki, złota i srebra, ołowiu, miedzi, manganu i siarki, a także złoża kamieni półszlachetnych. W okresie, do którego odnosi się to opracowanie (dane statystyczne i opisy dotyczą lat 1919-1942), nie były one w pełni wykorzystane, toteż cały przemysł wyspy stanowił przemysł spożywczy (w tym rafinacja cukru i produkcja rumu), tekstylny (przetwórstwo bawełny i jedwabiu), tytoniowy i górniczy (wydobywczy). Znacznie lepsza była sytuacja w rolnictwie (choć uprawy stanowiły tylko 5 procent powierzchni wyspy), gdyż eksportowano w wielkich iloś­ ciach kawę, cukier trzcinowy, wanilię (dwie trzecie produk­ cji światowej), goździki, koprę i rafię, produkując jedno­ cześnie na własny użytek: ryż, kukurydzę, maniok (kassawa), bataty, orzeszki ziemne, tytoń i rośliny strączkowe. Mimo tego pozornego boomu rolniczego 1,4 min ha ziemi uprawnej leżało odłogiem z powodu braku rąk do pracy. Na pastwiskach (58 procent powierzchni wyspy) i w gos­ podarstwach wiejskich hodowano 8 min sztuk garbatego bawołu (zebu) oraz owce, kozy i nierogaciznę (Świnia madagaskarska). Zebu był także zwierzęciem ofiarnym,

wykorzystywanym w czasie różnego rodzaju animistycz­ nych obrzędów religijnych (np. stypy, urodziny, ofiary składane przodkom), a jego rogami przystrajano groby na wiejskich cmentarzach. Choć Madagaskar leży tuż obok kontynentu afrykań­ skiego, 98 procent jego mieszkańców to Malgasze — mie­ szanina ludności indonezyjsko-malajskiej, napływającej kolejno na wyspę w okresie od 1000 r. p.n.e. do 1000 r., z miejscową ludnością negroidalną (Bantu) i późniejszymi osadnikami arabskimi. W XVII-XVIII w. wytworzyli oni 18 grup etnicznych (plemion), m.in. Howa (Merina), Betsimisaraka (cótiers), Betsileo, Tsihimeci, Sakalawa, Antadroy, Antaisaka i Wazimba. Najliczniejsi z nich, Howa (911 000), jasnoskórzy o prostych czarnych włosach, zdominowali życie polityczne wyspy, tworząc jej państ­ wowość. Pozostałe 2 procent mieszkańców to napływowa ludność hinduska, arabska, tonkińska, jawajska i maskareńska (z sąsiadujących wysp), a także biali (w większości Francuzi). W latach 1940-1941 Wielką Wyspę zamieszkiwało 4,080 min ludzi, przy czym 4 min to Malgasze. Europej­ czyków i tzw. asymilantów było dużo mniej, bo zaledwie 50 229. Spośród nich 29 869 stanowili Francuzi (przed­ stawiciele administracji, osadnicy), a 2887 przedstawiciele innych krajów europejskich (wśród nich Polacy). Asymilan­ tów natomiast (kolorowa ludność Azji, Afryki, Ameryki Łacińskiej itd.) było 17 473, z czego 9615 to Hindusi, 4144 Chińczycy, a pozostałe 3714 stanowili Arabowie, Jawajczycy, Maskareni i inni. Według struktury wyznaniowej 52 procent ludności to animiści, 41 procent chrześcijanie (rzymskokatolicy i protestanci), a 7 procent mahometanie. Ludność Madagaskaru posługuje się językiem malgaskim (malagassi), należącym do grupy języków indonezyjskich, wzbogaconym miejscowymi dialektami, których podstawą jest dialekt merina (howaski). Stanowi on, obok francus­

kiego, drugi język urzędowy Madagaskaru. Większość Malgaszów zamieszkuje środkowy płaskowyż (Howasi) oraz wybrzeże wschodnie (Betsimisaraka). Pierwsze historyczne relacje o Madagaskarze pochodzą z IX w., kiedy dotarli tam kupcy arabscy; stwierdzili oni istnienie na wyspie tubylczych królestw na etapie końca wspólnoty pierwotnej i wczesnego niewolnictwa. Sporady­ czne kontakty z Arabami (handel niewolnikami) trwały aż do 1506 r., gdy na Madagaskarze pojawili się Portugalczycy strzegący nowo odkrytej drogi do Indii Wschodnich. Prawdziwy napływ Europejczyków, zwłaszcza kupców francuskich, holenderskich i angielskich, rozpoczął się w XVII w. Przodujący w tym wyścigu Francuzi opanowali wkrótce wyspę Reunion (1638 r.) i południową część Madagaskaru (1642 r.), gdzie zbudowali port i bazę Fort Dauphin (Taolanaro), a Ludwik XIV w 1686 r. ogłosił, nieco na wyrost, że wyspa stanowi część jego imperium. Na przełomie XVII i XVIII w. Madagaskar stał się też przystanią dla grasujących po Oceanie Indyjskim i połu­ dniowej połaci Atlantyku okrętów pirackich. Na wodach wyspy uprawiało piractwo wielu kapitanów, z najsłynniej­ szymi — „Szczęściarzem Avery” (John vel Henry Bridgemon), Williamem Kiddem czy tajemniczym Missonem, który z marynarzami ze swoich okrętów, pożenionymi z Malgaszkami, zbudował w zatoce Diego Suarez utopijne miasto-państwo sprawiedliwości społecznej Libertatię (Libertarię), spaloną po kilku latach istnienia przez wojowników malgaskich, napadających z głębi wyspy (Howasi?)4. 4 Wobec braku dokładnych danych co do utopijnej Republiki Libertatia (Libertaria), przypuszcza się, że istniała ona w latach 1697-1701. Być może kpt. Misson był postacią fikcyjną, której pierwowzorem stał się kpt. Jean Palantain, dawny pirat ożeniony z księżniczką malgaską i jako posiadacz ziemski dożywający swoich dni w pierwszym dwudziestoleciu XVIII w. Interesujących się tematyką piractwa odsyłam do książki

W latach siedemdziesiątych XVIII w. wzmogła się francuska penetracja Madagaskaru za przyczyną konfederata barskiego hr. Maurycego Augusta Beniowskiego, z po­ chodzenia Węgra lub Słowaka (Beneich?), który zapocząt­ kował „polskie ślady” w dziejach wyspy. Za udział w wal­ kach z Rosjanami (w oddziale Kazimierza Pułaskiego) zesłany na Kamczatkę, uciekł stamtąd w maju 1771 r. na opanowanej przez siebie i grupę towarzyszy galiocie (galeocie) „Swiatyje Apostoła Pietr i Pawieł” do Makau. Potem z Kantonu, na francuskich statkach „Dauphin” i „Laverdi”, z postojem na wyspie Mauritius, uciekinierzy w lipcu 1772 r. dotarli do Francji. Tu Beniowski porzucił towarzyszy, w Wersalu został przyjęty na dworze Ludwika XV i rozpoczął w salonach oraz prasie Paryża kampanię propagandową na rzecz swojej ucieczki „ze straszliwej Syberii” oraz przyszłej kolonizacji wysp Pacyfiku i Oceanu Indyjskiego (o ucieczce Beniowskiego wiedział król z listu carycy Katarzyny II). Ludwik XV nie był jednak zaintere­ sowany podbojem Tajwanu i dlatego, po mianowaniu Beniowskiego pułkownikiem, wyprawił go w marcu 1773 r., na czele eskadry okrętów i grupy kolonistów, na Madagas­ kar. W lutym 1774 r. pułkownik wylądował na północnym krańcu wyspy, gdzie zbudował osadę Louisbourg, którą administrował, nawiązując kontakty polityczne i handlowe z okolicznymi królestwami tubylczymi. Stosunki układały się różnie, w końcu jednak zdobył zaufanie ich władców w takim stopniu, że podobno 17 sierpnia 1776 r. na wielkim zebraniu (kabar) 62 królów i władców plemiennych uznało go „wielkim królem” (Ampansakabe) Madagaskaru. Nosił odtąd na piersi wielki srebrny medalion z promienis­ tym słońcem na awersie oraz świętym zwierzątkiem Malgaszów, małpiatką babakoto, na rewersie. Ponieważ zda­ rzenie to zbiegło się w czasie z kontrolą prowadzoną przez Zdzisława S k r o k a , Świat dawnych piratów, Warszawa 1998, z której zaczerpnąłem powyższe wiadomości (s. 144-166).

komisarzy królewskich, Beniowski został w 1776 r. od­ wołany dyscyplinarnie ze stanowiska i opuścił Madagaskar. Pozostając przez siedem lat bez stałego zajęcia, oferował kolejno swoje usługi cesarzowi Austrii, królowej Wielkiej Mrytanii i prezydentowi Stanów Zjednoczonych, aby wresz­ cie, z pomocą Benjamina Franklina, zorganizować w kwiet­ niu 1784 r. na statku „Fearless” amerykańską wyprawę na Madagaskar. W styczniu 1785 r. dotarła ona do wschod­ niego brzegu wyspy (tereny sakalawskiego plemienia Ikieni), gdzie desantującego się z małym oddziałem żoł­ nierzy Beniowskiego miejscowy wódz powitał entuzjas­ tycznie salwami z muszkietów. Załoga „Fearless” wzięła huk wystrzałów za napad Malgaszów i w panice uciekła do Mozambiku, porzucając Beniowskiego na łaskę losu. Ten jednak nie- stracił ducha — zbudował osadę Mauritia i wykorzystując nadany mu tytuł „Ampansakabe” oraz rzekomą moc wspomnianego srebrnego medalionu, podjął starania o zjednoczenie plemion i królestw malgaskich, aby utworzyć z nich wielkie wolne państwo tubylcze, z włas­ nymi siłami zbrojnymi na modłę europejską, które oparłoby się zakusom kolonizatorów francuskich i brytyjskich. Kres tej działalności położyła francuska ekspedycja kama kpt. Lorchera, która wylądowała na wyspie i w maju 1786 r. zaatakowała Mauritię. 23 maja w potyczce z Fran­ cuzami Beniowski został ciężko ranny w pierś i zmarł na polu bitwy, a jego malgascy żołnierze rozbiegli się. Tak zakończyło się marzenie Beniowskiego o własnym króles­ twie i pierwszy „polski ślad” w historii Madagaskaru5. Był to okres jednoczenia wyspy pod przewodem królów howaskich, rozpoczęty jeszcze w końcu XVI w. przez króla Rafohę. Piąty z jego następców, Andrianjaka, po 5 E. K a j d a ń s k i , Niezwykły rejs „Św. Piotra i Pawła", Szczecin 1989 passim; I. M o ż e j k o , Rozbójnicy Oceanu Indyjskiego, Łódź 1986, s. 195-205; Sto wielikich awantiuristow, Moskwa 2000, s. 244-253 oraz WEP PWN t. I, Warszawa 1962, s. 699.

podporządkowaniu sobie plemienia Wazimba, sprowadził na ich tereny (urodzajna równina nawadniana rzeką Ikopą) 1000 rodzin howaskich, którzy założyli tam w 1607 r. osadę Tananarivo (Miasto Tysiąca Wsi). Trzydzieści lat później, kiedy umierał Andrianjaka, Tananariva była już kwitnącym miastem, nad którym górował pałac królewski Rova. Proces jednoczenia przerwany został w drugiej połowie XVII w., kiedy wyspa podzieliła się początkowo na cztery, a potem na dwa samodzielne królestwa. Ponow­ nym scalaniem Madagaskaru zajął się król Andrianampoinimerina panujący od 1787 r. (tuż po śmierci Beniow­ skiego), rzecznik równowagi wpływów francuskich i brytyj­ skich na wyspie. W latach 1810-1811, w początkach panowania Radamy I, wyspą jako bazą na drodze do Indii Wschodnich zainteresowała się Wielka Brytania; w 1810 r. zdobyła wyspę Ile de France i jako Mauritius wcieliła w skład imperium. Umacnianiu wpływów brytyjskich sprzyjała działalność misjonarzy anglikańskich, którzy po 1820 r. zaczęli przybywać na Madagaskar. Rząd francuski przejął jednak inicjatywę, zawierając w 1833 r. z królową Ranavaloną I układ polityczno-handlowy, przekształcony w 1868 r. w traktat francusko-malgaski. Lecz klęska Francji w wojnie 1870-1871 r. rozluźniła stosunki polityczno-gospodarcze Francji z Madagaskarem. Dopiero premier Juliusz Ferry, po wysłaniu na wyspę ekspedycji zbrojnej, która w 1883 r. zajęła Tamatawę, a w 1885 r. Diego Suarez oraz wyspy Sainte Marie i Nosy Be (tzw. pierwsza wojna malgaska), zdołał narzucić Howasom w 1885 r. protektorat francuski. Ale królowa Ranavalona III, podobno za namową swego premiera Rainilairivony, wymogła na Francuzach uznanie jej za władczynię całego Madagaskaru, z pełnią władzy administracyjnej, a różnego rodzaju szykany natury politycznej i gospodarczej miały uświadomić Francuzom, że są niepożądanymi gośćmi. W tej sytuacja Francja wysłała w 1894 r. do królowej

specjalnego ambasadora z żądaniem „szczególnych upraw­ nień” dla rezydenta francuskiego, a kiedy ta odmówiła, usuwając go z wyspy, skierowała tam w lutym 1895 r. ekspedycję wojskową gen. Jakuba Duchesne’a w sile 15 000 żołnierzy, aby „przywrócić szacunek dla sztandaru francus­ kiego”. Jednak złe przygotowanie wyprawy, szczególnie pod względem medycznym, doprowadziło do wysokich strat (ponad 6000 ludzi zmarło z powodu malarii i gorączki tropikalnej) i opóźnień w realizacji planów operacyjnych. Dopiero 4 października 1895 r. tzw. oddział lotny, prze­ rzucony drogą wodną rzekami Betsiboka i Ikopa, zdobył Tananarivę, co zmusiło Ranavalonę III do kapitulacji i przyjęcia protektoratu francuskiego „z wszelkimi jego następstwami”. Choć premier Rainilairivona musiał ustąpić, a władzę królowej ograniczono do Tananarivy i pałacu Rova, jej państwo nie zostało spacyfikowane. Wciąż szerzyły się bunty i zbrojne wystąpienia, z którymi nie mógł się uporać cywilny rezydent francuski. Dlatego w sierpniu 1896 r. Francja ogłosiła aneksję Madagaskaru, „przejmując go w posiadanie” jako kolonię, a nowy rezydent, gen. Josef Gallieni, przejął na wyspie pełnię władzy — rozstrzelał dwóch ministrów królowej, a ją samą we wrześniu 1896 r. zdetronizował6. Dziesięcioletnie rządy Gallieniego, choć nie były wolne od krwawych akcji pacyfikacyjnych, przyczyniły się do rozwoju gospodarczego i kulturalnego wyspy. Generał zniósł niewolnictwo oraz ograniczył występujące na wsi malgaskiej różnego rodzaju świadczenia feudalne na rzecz lokalnych kacyków, zainicjował masową uprawę ryżu, kawy i drzewa kauczukowego, rozbudował porty 6 Została deportowana na wyspę Reunion, a następnie zesłana do Algieru, gdzie zmarła w 1917 r. w wieku 57 lat; G. L e f e b v r e , C h . P o u t h a s , M . B a u m o n t , Historia Francji, t. II, Warszawa 1969, s. 406 i 421 (dalej jako L.P.B., Historia Francji); M. L e p e c k i, Stolica Madagaskaru, „Morze” 1937, nr 12.

w Tamatawie, Majundze, Tulearze i Diego Suarez, roz­ winął system komunikacji drogowej, wprowadził po­ wszechny obowiązek nauczania dzieci. Istotnym uspraw­ nieniem administracyjnym w podróżach po wyspie stał się utworzony przez niego system tzw. gite d’étape (miejsce schronienia) — sieć minihotelików, utrzymywanych przez okoliczne wioski (co 30-45 km, czyli w odległości jednego dnia podróży prymitywnym środkiem lokomocji filanzaną — rodzaj drewnianych noszy z siedzeniem i oparciem dla nóg, dźwiganych przez cztery osoby), w których każdy biały (vazah) czy przedstawiciel administracji rządowej miał zapewniony bezpłatny nocleg. Z okresem administracji Gallieniego łączy się drugi „polski ślad” w historii Madagaskaru — działalność hospitalizacyjna wśród trędowatych księdza Jana Beyzyma. Trąd (lepra), ongiś przekleństwo średniowiecznej Europy, występował na przełomie XIX i XX w. już tylko endemicznie w niektórych regionach świata (m.in. Afryka Południowa, Madagaskar, wyspy Polinezji). Ponieważ uznawano go za chorobę nieule­ czalną, cała ówczesna jej terapia polegała na odizolowaniu ofiar w tzw. leprozoriach, gdzie dożywały swoich dni, a którymi z reguły opiekowali się ochotniczo misjonarze (np. władze USA na leprozorium przeznaczyły całą wyspę Molokai, o powierzchni 671 km kwadratowych, w ar­ chipelagu Hawajów). Trudno dociec, co skłoniło księdza Beyzyma do tak niełatwej decyzji. Jego ojciec, uczestnik powstania styczniowego 1863 r., któremu w odwecie rząd carski skonfiskował rodowy majątek, zmuszając do osiedlenia w Galicji, wychował syna w duchu głębokiego patriotyzmu. Mimo to wybrał on karierę duchownego, wstępując w 1872 r. do reaktywowanego zakonu jezuitów, aby w latach 1886-1897 pracować jako profesor w słynnej szkole jezuic­ kiej i zakładzie wychowawczym w Chyrowie koło Sambora. W 1898 r. porzucił jednak szkołę i w końcu tego roku przybył na Madagaskar, podejmując pracę misyjną wśród

trędowatych, początkowo w Ambahivura koło Tananarivy, gdzie sam opiekował się 150 trędowatymi jako lekarz, pielęgniarz, farmaceuta i kapłan jednocześnie. Choć źle znosił tutejszy klimat (zapadł na żółtą febrę), prowadził także ożywioną działalność propagandową, zbierając pienią­ dze na budowę nowoczesnego hospicjum (m.in. część funduszy otrzymał z Galicji). Dzięki temu w 1911 r. ukończył budowę wielkiego szpitala w Ambatavuri pod Marany, z oddziałami dla kobiet i mężczyzn, skanalizowanego i zelektryfikowanego, z dużym ogrodem kwiatowym i par­ kiem (podobno drzewa i kwiaty sprowadzono z Polski). Ciągle postępująca choroba (ponadto zaraził się trądem) i wycieńczenie organizmu nadmierną pracą spowodowały przedwczesny zgon. Zmarł 2 października 1912 r. w wieku 62 lat i pochowany został obok szpitala (wśród „swoich piskląt”)7. W czasie pierwszej wojny światowej Madagaskar pozo­ stawał raczej na uboczu działań wojennych, choćby z po­ wodu wybuchu w 1916 r. powstania antyfrancuskiego, krwawo stłumionego przez miejscowe garnizony. Być może miało ono wpływ na politykę wewnętrzną władz kolonii, gdyż w okresie międzywojennym obserwujemy niemal rozkwit gospodarczy i kulturalny wyspy. Wywożono z niej przede wszystkim kawę, mięso i konserwy mięsne, skóry bydlęce, wspomnianą wyżej wanilię, cukier z trzciny cukrowej, tytoń (1200 t rocznie), ryż, koprę, sizal, wosk, mikę, grafit i... rum (w 1934 r. łącznie na sumę 121,5 min złp). Importowano zaś ropę naftową i jej pochodne, maszyny, cement, żelazo i stal, samochody, tkaniny baweł­ niane (w 1934 r. łącznie na sumę 108,5 min złp). Dodatni bilans płatniczy przeznaczono na rozbudowę linii komuni­ kacyjnych — sieci kolejowej (około 700 km), szlaków wodnych (3050 km) i dróg (około 25 000 km, ale tylko 7 S. N a w r o c k i , Zapomniany humanitarysta, „Morze” 1938, nr 9; WEP PWN, t. I, Warszawa 1962, s. 738.

połowy z nich można było używać przez cały rok). Rozwinięto też szkolnictwo wyższe (Akademia Malgaska, Szkoła Medyczna, Szkoła Sztuk Pięknych i Szkoła Sztuki Stosowanej — wszystkie w Tananarivie) i powszechne (nauczaniem szkolnym objęto ponad 40 procent dzieci). Rozwinął się przemysł drukarski (w czerwcu 1937 r. zorganizowano pierwszą wystawę książki w języku malgaskim), uruchomiono radiostację w Tananarivie, rozpo­ częto wydawanie periodyków i gazet w obu językach (7 tytułów w języku francuskim i 24 w języku malgaskim). W tym okresie madagaskarskiej prosperity nastąpiło apogeum polskich związków z wyspą, gdyż w drugiej połowie lat trzydziestych znalazła się ona w sferze polskich zainteresowań kolonialnych, które popularyzowała Liga Morska i Kolonialna (LMiK) na łamach swego miesięcznika „Morze” (od stycznia 1939 r. „Morze i Kolonie”). Wyko­ rzystując życzliwy désintéressement rządu francuskiego, przychylność prasy francuskiej oraz pewne zaszłości histo­ ryczne (sprawa Beniowskiego), działacze LMiK, za przy­ zwoleniem rządu polskiego, wskazywali na Madagaskar jako przyszłą kolonię polską; nie tyle mandat kolonialny, ile bazę surowców i artykułów zamorskich oraz teren kolonizacji dla nadmiaru polskiej siły roboczej (przelud­ nienie miast i wsi). Sprawę polskiej przyszłej kolonii starano się umiędzynarodowić przez zainteresowanie nią organizacji syjonistycznych, które, wobec niepowodzenia tzw. akcji palestyńskiej, dążyły do utworzenia nowego ośrodka państwowości żydowskiej. Państwowość tę mieli stworzyć Żydom Brytyjczycy, obejmując w imieniu Ligi Narodów mandat Palestyny, ale zbrojny opór ludności arabskiej (900 tys. ludzi) udaremnił ten plan. Toteż w 1939 r. terytorium mandatowe zamieszkiwało tylko 400 tys. Żydów (2,3 procent światowej populacji wyznania mojżeszowego), choć według szacunków brytyjskich mo­ gło tam ich mieszkać około 3 min. Tymczasem w dwu

największych skupiskach ludności żydowskiej — Stanach Zjednoczonych i Polsce — przebywało odpowiednio 4,2 min (28,7 procenta populacji światowej) i 3,3 mln Żydów (21 procent populacji). Władze francuskie przy­ chylnie odnosiły się do ewentualnego osadnictwa żydow­ skiego, sugerując oprócz Madagaskaru również Nową Kaledonię i Gujanę, pod warunkiem że osadnicy ci będą pracowali na roli, poprą ich „poważne organizacje” i będą mieć zapewnioną „odpowiednią pomoc finansową”. Na samym Madagaskarze mieszkało w początkach wojny „aż” 26 Żydów, z których 13 było obywatelami Francji, a 13 cudzoziemcami, w większości kupcami. Ich sytuacja uległa radykalnej zmianie, kiedy w vichystowskiej met­ ropolii wprowadzono rasistowskie przepisy należne „rasie francuskiej i religii katolickiej”. Na wyspie nie prze­ strzegano ich zbyt rygorystycznie — kiedy we Francji zabroniono Żydom handlu zbożem, tu mogli handlować ryżem (nie zboże). Biorąc poważnie powyższe oświadczenia francuskiego MSZ, władze polskie wysłały na Madagaskar w maju 1937 r., w celu zbadania możliwości emigracyjnych, spe­ cjalną komisję pod przewodnictwem znanego podróżnika i publicysty mjr. Mieczysława Bohdana Lepeckiego. To­ warzyszyli mu: Leon Al ter, dyrektor żydowskiego towarzys­ twa emigracyjnego JEAS, oraz specjalista ds. rolniczo-osadniczych, inż. agronom Salomon Dick. Niejako efektem pracy komisji była książka Lepeckiego Madagaskar. Kraj, ludzie, kolonizacja, wydana w Warszawie w 1938 r. O znaczeniu Madagaskaru jako bazy surowcowej dla Polski świadczyć miał ciągle wzrastający import surowców i artykułów kolonialnych, choć tak naprawdę były to wielkości niezbyt imponujące, np. w 1937 r. sprowadzono ich z Madagaskaru za sumę 201 tys. złp (31 t grafitu, 108 t rafii, 13 t skór surowych i 7,5 t kakao), eksportując w zamian niewielkie ilości tkanin i artykułów gospodarstwu

domowego za sumę około 1000 złp. Uzupełnieniem tych polskich śladów w okresie międzywojennym na Madagas­ karze jest twórczość innego podróżnika i obieżyświata, Arkadego Fiedlera, choć poza książką Jutro na Madagaskar (Warszawa 1939) pozostałe swoje prace o pobycie na wyspie wydał już w czasie wojny i po wojnie8. Tematem tej książki nie jest jednak tropienie polskich śladów w dziejach Madagaskaru, ale opanowanie wyspy przez Brytyjczyków, czyli przebieg operacji desantowych „Ironclad”, „Stream” i „Jane” (maj-listopad 1942 r.). Madagaskar, pozostając w administracji władz Vichy, mógł poważnie zaszkodzić brytyjskiej i alianckiej komunikacji morskiej na Oceanie Indyjskim, gdyby zajęli go Japończycy. A rozpoczęli oni w grudniu 1941 r. swój zwycięski pochód ku morzom południa, opanowując Malaje i Indie Holender­ skie (luty 1942 r.), dokonując niszczącego rajdu na wody Cejlonu i Zatoki Bengalskiej (kwiecień 1942 r.) i zagrażając północno-zachodniej Australii (marzec 1942 r.). Na wodach wyspy pojawiły się już zespoły japońskich okrętów pod­ wodnych, a na podejściach do niej japońskie i niemieckie krążowniki pomocnicze, które jako korsarskie „rajdery” niszczyły aliancką żeglugę handlową. Czas był zatem najwyższy; stąd decyzja premiera Churchilla, który po­ stanowił okupować Madagaskar bez zgody przywódcy Wolnych Francuzów, gen. de Gaulle’a. Oddziały inwazyjne przewieziono na jednostkach brytyjskich, australijskich, 8

Np. Jutro na Madagaskar wydana została w Londynie w 1944 r. jako Żarliwa wyspa Beniowskiego, a następnie w Warszawie (Poznaniu?) w 1957 r. jako Wyspa kochających lemurów. Z kolei Radosny ptak Drongo wydany w Ledworth w 1946 r. wznowiony został w Warszawie w 1953 r. pod tytułem Gorąca wieś Ambinanitello. W 1969 r. Fiedler wydał również w Poznaniu książkę Madagaskar — okrutny czarodziej, która być może jest także mutacją którejś z wcześniej wydanych pozycji. W rozwikłaniu tych madagaskarskich krzyżówek Fiedlera dopomógł mi mgr Sławomir Jacek Czerwiński, za co składam mu marynarskie po­ dziękowanie.

holenderskich i... polskich, wśród których funkcję transpor­ towca, a jednocześnie okrętu flagowego dowódcy sil desantowych, gen. Roberta Sturgesa, pełnił dawny nasz transatlantyk m/s „Sobieski”. Książka zawiera również opis walk na lądzie, gdzie mieszane francusko-malgaskie oddziały strzelców i artylerzystów stawiły Brytyjczykom zacięty opór, a także walk powietrznych francuskiego lotnictwa lądowego z samolotami brytyjskimi zaokrętowa­ nymi na pokładach lotniskowców. W podsumowaniu omó­ wiono sytuację na wyspie po zakończeniu walk oraz scharakteryzowano konsekwencje jej podboju dla władz naczelnych Francji vichystowskiej (niemieckie plany „Attila” i „Anton” dotyczące zajęcia nieokupowanej Francji i bazy w Tulonie, zrealizowane w listopadzie 1942 r.). W skrócie przedstawiono również powojenne dzieje Mada­ gaskaru jako niepodległego państwa. Autor poczuwa się do miłego obowiązku podziękowania tym wszystkim, którzy przyczynili się do powstania i wy­ dania tej książki, a przede wszystkim Redaktorowi Bogu­ sławowi Brodeckiemu za wielką wyrozumiałość, cierp­ liwość i zaangażowanie w prace redakcyjne oraz całemu wydawnictwu Bellona; dziękuję także mojej małżonce Olenie, która pełniąc obowiązki nieetatowej sekretarki, zadbała szczególnie o opracowanie niezbędnego zestawu ilustracji i map przeglądowych. Osobne podziękowania za udostępnienie materiałów źródłowych wyrażam panu Jarosławowi Jabłońskiemu (opracowania japońskie i brytyjskie) oraz panu Markowi Twardowskiemu (opracowania brytyjskie); panu Jabłoń­ skiemu dziękuję również za życzliwe uwagi krytyczne. ***

Prezentowana książka jest moją szóstą pozycją w serii „Historyczne Bitwy”. Pierwszą była Zatoka Świeża 1463

(wydana w 1987 roku), drugą Cuszima 1905 (wydana 1989), trzecią Port Artur 1904 (wydana 1996)9, czwartą Ko Chang 1941 (wydana 1999) i piątą Trafalgar 1805 (wydana 2002). Poza Ko Chang 1941, która miała drugie poprawione wydanie w 2003 r., i Zatoką Świeżą 1463 wznowioną w roku ubiegłym, pozostałe tytuły nie były wznawiane. Z kolei Port Artur 1904 został przetłumaczony na język rosyjski i wydany drukiem w 2002 r. przez wydawnictwo AST (Moskwa-Rybinsk-Nowokajakent).

9 Przy prezentacji dorobku edytorskiego serii „Historyczne Bitwy” Bellona SA uparcie powtarza błędnie ten tytuł jako „Port Artur 1905” (!).

ZA KULISAMI OPERACJI „IRONCLAD”

Druga wojna światowa rozpoczęła się nieszczęśliwie dla Republiki Francuskiej, odbierając jej prymat najsilniejszego mocarstwa lądowego świata. Armia francuska usadowiona za obronną linią Maginota, zdemoralizowana działaniami dróle de guerre (dziwna wojna), realizująca przestarzałą doktrynę wojenną o wojnie pozycyjnej, nie potrafiła stawić czoła wyszkolonej w prowadzeniu blitzkriegu (wojna błyskawiczna) armii niemieckiej, choć dość skutecznie walczyła z podobną do niej strukturalnie armią włoską. Zawiodła tym samym całkowicie swoich sojuszników, zwłaszcza sojusznika polskiego, z którym związana była układami wojskowymi i gwarancjami1. Francja zawiodła także nadzieje swego najbliższego alianta — Wielkiej Brytanii — i to nie tylko na polach bitew (przegrana kampania 1940 r.). Nowo powstała po 1 Zagadnienia te są powszechnie znane z powodu dostępnej w języku polskim literatury przedmiotu. Wszystkich, którzy chcą wiedzieć, co o tym piszą sami Francuzi, odsyłam do pracy zbiorowej L.P.B., Historia Francji, t. II, s. 505-525. We wstępie do tego podrozdziału autorzy piszą: „Dla Francji druga wojna światowa była ponurą kartą historii. Doświad­ czyła ją strasznymi przejściami, które w swej grozie przewyższały najgorszy koszmar i zadała jej okrutne rany...”.

klęsce militarnej Francja marszałka Philippe Petaina ze stolicą w Vichy zdradziła bowiem interesy sojusznicze, przechodząc do bloku państw faszystowskich, aby wspólnie realizować europejski nowy ład. Ta reorientacja polityczno-wojskowa wywołała zbrojne przeciwdziałanie Brytyjczy­ ków, którzy po ewakuacji z Francji brytyjskiego korpusu ekspedycyjnego (operacja „Dynamo”) uznali się za jedyne­ go już przeciwnika Hitlera w Europie2. Dlatego usprawied­ liwione są w tej sytuacji ich akcje zbrojne na rzecz osłabienia potencjału wojennego niedawnego alianta, który mógł być teraz wykorzystany przez zwycięskie Niemcy. Szczególnie drażliwa stała się sprawa floty francuskiej. Marine Nationale była w chwili wybuchu wojny czwartą co do możliwości bojowych i tonażu flotą wojenną świata; stąd zrozumiałe obawy premiera Wielkiej Brytanii, którym 10 maja 1940 r. został Winston Churchill, o losy brytyjskiej Royal Navy, gdyby przyszło walczyć z połączonymi flotami francuską i niemiecką (szóste miejsce w świecie). Wielka Brytania zrealizowała więc w dniach 3-8 lipca 1940 r. operację „Catapult”3, która niczym dotkliwa zadra tkwi do dziś w stosunkach francusko-brytyjskich. Dwudziestego drugiego czerwca 1940 r. terytorium po­ konanej Francji podzielone zostało na dwie strefy: okupacyj­ 2 Wspierały ją w tej determinacji emigracyjne rządy Polski, Czecho­ słowacji, Holandii, Belgii i Norwegii, przebywające na wygnaniu w Wiel­ kiej Brytanii, które oddały do dyspozycji brytyjskiej sformowane na emigracji narodowe oddziały wojskowe. 3 A. P e r e p e c z k o , Od Mers el-Kebir do Tulonu, Gdańsk 1979, s. 39-96; J. Pe rt e k. Od Dunkierki do Dakaru, Poznań 1978,s. 122-177. Operację tę próbowali Brytyjczycy przenieść na Daleki Wschód, żądając 28 VI 1940 r., aby okręty francuskich Sił Morskich Dalekiego Wschodu (FNEO) przeszły z Sąjgonu do Singapuru lub portów Oceanu Indyjskiego; prędko jednak odstąpili od tego zamiaru, kiedy zorientowali się, że Japończycy planują zajęcie Indochin jako bazy wyjściowej do uderzenia na brytyjskie Malaje i Singapur (J.W. D y s k a n t, Ko Chang 1941, wyd. 2, Warszawa 2003, s. 5).

ną i wolną. Podległa bezpośrednio Niemcom strefa okupa­ cyjna obejmowała na zachodzie wybrzeże atlantyckie z portami Calais, Hawr, Cherbourg, Brest, Lorient, Nantes i Bordeaux oraz tzw. korpus strategiczny państwa: Francja Zachodnia i Północna z Paryżem, a także część Francji Środkowej i Wschodniej do granicy szwajcarskiej. Strefę wolną wyznaczała tzw. rozejmowa linia demarkacyjna, która od granicy hiszpańskiej przebiegała przez Orthez, Mont-de-Marsan, Angouleme do punktu położonego 20 km na południe od Tours, gdzie skręcała na wschód, aby przez Bourges, Paray-le-Monial i Dole osiągnąć granicę szwaj­ carską na wysokości Genewy. Rozciągająca się na południe i wschód od tej linii strefa wolna (do brzegów Morza Śródziemnego z portami Marsylia i Tulon oraz do granicy hiszpańskiej i włoskiej) stanowiła nowe państwo francuskie — Francję Vichy, z nową stolicą przeniesioną 2 lipca do uzdrowiska Vichy (około 50 km na południe od linii demarkacyjnej). Szefem państwa, skupiającym w swych rękach całość władzy ustawodawczej i wykonawczej, został 84-letni marszałek Philippe Petain — jego Francja była słabo uprzemysłowionym krajem z 14 min mieszkańców (na 42 min Francuzów w 1939 r.). Zachowała ona wpraw­ dzie Korsykę oraz swobodny dostęp do Francuskiej Afryki Północnej („płuca, aby myśleć o przyszłości”), jednak ogromne reparacje finansowe na rzecz obu okupantów źle tej przyszłości wróżyły4. Klęska militarna i jej reperkusje stały się ogólnonarodową tragedią, dzieląc Francuzów na dwie opcje polityczne: proi antyaliancką. Lecz mimo dotkliwych sankcji brytyjskich oraz zerwaniu 5 lipca stosunków dyplomatycznych z Lon­ dynem i wprowadzeniu kontroli żeglugi brytyjskiej, pano­ wało przekonanie, że z Brytyjczykami nie będzie się 4 Narzucony Francji parytet monetarny wynosił 20 franków za 1 markę niemiecką, a koszt utrzymania wojsk okupacyjnych 400 min franków dziennie. L.P.B., Historia Francji, t. II, s. 522-523.

walczyć. Bo podobno, jak oświadczył marszałek Petain, dobrze znany Churchillowi bohater pierwszej wojny świato­ wej — „honor nie zezwala, aby rozprawiać się z dawnymi aliantami Francji”. Dalszą walkę z Niemcami i Włochami u boku dawnych aliantów zadeklarowało wielu Francuzów oraz część fran­ cuskich sił zbrojnych, na których czele stanął, niemal nieznany, gen. Charles de Gaulle. Już 18 czerwca utworzył on w Londynie Komitet Wolnej Francji, a następnie przez radio BBC wezwał Francuzów do kontynuowania walki. 28 czerwca rząd brytyjski uznał go za dowódcę Wolnych Sił Francuskich (Forces Françaises Libres — FFL); tego samego dnia utworzono też Marynarkę Wojenną Wolnej Francji (Forces Navales Français Libres — FNFL) na czele z wiceadm. w st. spocz. Emilem Muselierem, której proporzec dziobowy ozdobiono czarnym podwójnym Krzy­ żem Lotaryngii (na białym środkowym pasie bandery). Stał się on wkrótce oficjalnym godłem Wolnej Francji i jej sił zbrojnych. W skład marynarki wojennej weszły okręty internowane w portach brytyjskich oraz udostępnione przez Brytyjczyków okręty Royal Navy. 1 lipca 1940 r. przy­ stąpiono też do formowania lotnictwa Wolnej Francji (Forces Aériennes Français Libres — FAFL). Po stronie gen. de Gaulle’a opowiedziały się niektóre francuskie posiadłości kolonialne: Francuska Afryka Rów­ nikowa (bez Gabonu), Kamerun, Indie Francuskie, Nowa Kaledonia (ostatecznie w 1942 r.), Nowe Hebrydy, Wyspy Towarzystwa i Markizy, na których terenie rozpoczęto tworzenie oddziałów FFL. De Gaulle, wspomagany przez wojsko i flotę brytyjską, przystąpił do wyzwalania innych posiadłości francuskiego imperium kolonialnego. Jako pierwszą wytypowano Francuską Afrykę Zachodnią, a szczególnie okręg Dakaru, z Dakarem jako główną francuską bazą morską w tej części Atlantyku (znajdował się tu wielki suchy dok, długości 203 m). Być może na ten

wybór wpłynęły również naciski Churchilla, który obawiał się, że władze Vichy udostępnią port niemieckim i włoskim okrętom podwodnym do działań w rozpalającej się bitwie o Atlantyk5. Przy okazji na pewno nie bez znaczenia była też chęć zniszczenia stacjonującego tu najnowszego (bez prób odbiorczych) pancernika francuskiego „Richelieu”, uszkodzonego 8 lipca 1940 r. torpedą lotniczą samolotu z lotniskowca „Hermes”. Decyzja o zajęciu Dakaru w ope­ racji desantowej zapadła 6 sierpnia na spotkaniu Churchilla z de Gaulle’em i nadano jej kryptonim „Menace” („Groź­ ba”). Lądować miały połączone siły desantowe dowodzone przez gen. Irwinga — 4270 Brytyjczyków i 3670 legionis­ tów z francuskiej Legii Cudzoziemskiej z ciężkim sprzętem bojowym (czołgi, działa, samochody i samoloty), zaokrę­ towanych na czterech statkach francuskich i trzech brytyjs­ kich, polskim transportowcu (ekstransatlantyk) m/s „Sobie­ ski” oraz dwóch transportowcach holenderskich (wiozących kontyngent francuski, również byłych transatlantykach) „Pennland” i „Westemland” (okręt flagowy gen. de Gaulle’a). Siły te osłaniały okręty brytyjskiej „Force M” wiceadm. Johna Cunninghama, dowodzącego jednocześnie operacją ze strony brytyjskiej (okręt flagowy — krążownik ciężki „Devonshire”) i zespół okrętów Wolnej Francji — łącznie dwa pancerniki, lotniskowiec, trzy krążowniki ciężkie i dwa lekkie, dziesięć niszczycieli, dwa eskortowce oraz trzy kanonierki francuskie. Siły desantowe i osłony dotarły 14 września do Freetown (Sierra Leone) i tu zostały czasowo wstrzymane przez nieoczekiwany i całkiem przy­ padkowy rejs zespołu trzech vichystowskich krążowników 5

29 VIII przeniesiono wydział operacyjny dowódcy U-Boot-Waffe wiceadm. Donitza z Sengwarden (Wilhelmshaven) do Paryża (Boulevard Souchet), zaś 4 IX 1940 r. wpłynął do Bordeaux pierwszy włoski okręt podwodny „Alessandro Malaspina” z zespołem 8 skierowanych tam jednostek (zatapiając w drodze statek brytyjski o pojemności brutto 8406 RT).

lekkich kontradm. Bourragué, płynących do Libreville (Gabon). Po interwencji okrętów „Force M” zawróciły, przy czym dwa z nich zawinęły 20 września do Dakaru, powiększając siły obrony. Oprócz stałego garnizonu oraz baterii nadbrzeżnych na wyspie Gorée (dwie armaty 240 mm, cztery — 138 mm, jedna — 90 mm plot), przylądkach Manuel (dwie — 240 mm) i Bel-Air (dwie — 240 mm) oraz w rejonie Przylądka Zielonego (trzy — 240 mm), w porcie i na redzie stały: uszkodzony pancernik „Riche­ lieu”, dwa krążowniki lekkie, cztery niszczyciele, sześć awiz kolonialnych i kanonierek, pięć krążowników pomoc­ niczych (uzbrojone transportowce) i trzy okręty podwodne; a także kilka statków handlowych. Dwudziestego pierwszego września armada desantowa de Gaulle’a i Cunninghama opuściła Freetown, podchodząc 23 września przed świtem i w gęstej mgle (podobno niezauważona) na redę Dakaru. Mimo mgły gen. de Gaulle zdecydował o 6.00 rozpocząć operację, nadając przez radio apel do gubernatora Boissona, dowództwa floty i miesz­ kańców Dakaru o przyłączenie do Wolnej Francji. Jedno­ cześnie samoloty brytyjskie i FAFL zrzuciły na miasto ulotki o podobnej treści, a na ląd wysłano emisariuszy wojskowych z FNFL i FAFL ze stosownymi pismami, podpisanymi przez de Gaulle’a. Jednak władze vichystowskie nie chciały rokować, samoloty z ulotkami zostały ostrzelane, zraniono emisariusza kmdr. d’Argenlieu. Na nic zdał się też kolejny apel radiowy o godz. 8.07, dlatego o 10.20 wystosowano komunikat, że wszelki opór przeciw lądującym oddziałom desantowym zostanie złamany siłą. Na ultimatum okręty i baterie nadbrzeżne Dakaru od­ powiedziały ogniem, czemu sprzyjała rzedniejąca mgła, domagając się odejścia okrętów armady 20 mil od brzegu. W czasie tego pojedynku artyleryjskiego uszkodzony został brytyjski krążownik ciężki „Cumberland”, wybuchł pożar, byli zabici i ranni, a francuski okręt podwodny „Persće”,

który w położeniu nawodnym próbował zatopić brytyjski krążownik lekki „Dragon”, został zniszczony przez dwa niszczyciele brytyjskie (załogę uratowano). O godzinie 13.00 podjęto próbę wysadzenia desantu w małym porcie Rufisque, na wschód od Dakaru, bronionym przez baterię nadbrzeżną 95 mm. Zbliżające się statki i okręty zaatakował niszczyciel „L’Audacieux”, ale poważnie uszkodzony og­ niem krążownika ciężkiego „Australia” musiał sztrandować się na brzegu (80 zabitych). Ostatecznie artyleria nadbrzeżna i naloty vichystowskich bombowców udaremniły desant w Rufisque. W nocy wiceadm. Cunningham, ponaglony przez Chur­ chilla, wystosował własne ultimatum, domagając się prze­ kazania Dakaru do 6.00 24 września, ale nieugięty Boisson odrzucił je przed terminem. Brytyjczycy uderzyli zatem na port i miasto, przy czym ogień artylerii okrętowej wspierały samoloty bombowe i torpedowe startujące z lotniskowca „Ark Royal”. Zbliżające się okręty Cunninghama zaatako­ wał okręt podwodny „Ajax”, ale przedwcześnie wykryty został zatopiony bombami głębinowymi brytyjskiego nisz­ czyciela (załogę uratowano). Nie udały się ataki samolotów torpedowych na ustawiony za zagrodami sieciowymi pan­ cernik „Richelieu” (zestrzelono cztery samoloty), pancernik „Resolution” zaś został trafiony czterema pociskami z ba­ terii nadbrzeżnych6. W tej sytuacji Cunningham po godzinie 10.00 przerwał ostrzał, odchodząc z okrętami na otwarte morze. Atak wznowiono po kilku godzinach, ale nie przyniósł on napastnikom żadnych sukcesów taktycznych — stracili dwa kolejne samoloty, trafili natomiast i zapalili stojący na redzie duński frachtowiec „Tacoma”. Zniszczyli za to sporo budynków Dakaru, zabijając 84 mieszkańców i raniąc 197. Wieczorem zdecydowano przerwać ataki na Dakar, utrzymując nadal jego blokadę morską. 6 Wg A. P e r e p e c z k i , op.cit., s. 132 trafienia te odniósł pancernik „Barham”, na który przeniósł swoją flagę wiceadm. Cunningham.

W odwecie za atak na Dakar, stacjonujące w Algierii i Maroku lotnictwo Vichy (64 samoloty) bombardowało 24 września od 12.20 bazę i miasto Gibraltar, zrzucając 45 t bomb. Zniszczono poważnie południową część twier­ dzy i portu, zatapiając dozorowiec pomocniczy „Stella Syrius”, przy stracie dwóch samolotów7. Bombardowanie kontynuowano 25 września między godziną 15.00 a 16.15 (83 bombowce), zrzucając 56 t bomb i niszcząc kolejne urządzenia portowe (jeden samolot zestrzelony, 13 lekko uszkodzonych). Jednak w nocy z 24 na 25 września Cunningham otrzymał radiogram od Churchilla z nakazem ponowienia ataku na Dakar. Dlatego nazajutrz po godzinie 8.00, korzystając ze słonecznej pogody i dobrej widoczności, pancerniki brytyjskie i zaokrętowane lotnictwo, bez zgody gen. de Gaulle’a, rozpoczęły bombardowanie miasta i portu. Lecz sytuacja taktyczna nie sprzyjała Brytyjczykom. Fran­ cuskie niszczyciele postawiły przed miastem i portem zasłonę dymną, utrudniając obserwację ostrzału, a około godziny 9.00 francuski okręt podwodny „Beveziers” (kpt. mar. Piotr Lancelot) ciężko uszkodził torpedą pancernik „Resolution”, trafiając go w część dziobową (60 zabitych, 100 rannych). Mimo znacznego przechyłu pancernik utrzy­ mał się na wodzie, musiał jednak być odholowany do Kapsztadu na długotrwały remont. Nawet wreszcie trafiony torpedą lotniczą „Richelieu” (za cenę czterech zestrzelonych wodnosamolotów) wciąż strzelał, trafiając po godzinie 9.25 pociskiem 381 mm pancernik „Barham” i poważnie uszkadzając go (byli zabici i ranni). Zdecydowało to o przerwaniu ataku na Dakar i rezygnacji z operacji „Menace”. Wobec poniesionych strat w sprzęcie i ludziach 7 Nocą z 25 na 26 IX przechodzące z Casablanki do Oranu 4 nisz­ czyciele francuskie ostrzelały pełniący dozór w Cieśninie Gibraltarskiej niszczyciel brytyjski; J. R o h w e r , G . H i i m m e l c h e n , Chronology of the War at Sea 1939-1945, London 1992, s. 36.

— straty francuskie, poza mieszkańcami miasta (84 zabi­ tych, 197 rannych), wyniosły 100 zabitych i 182 rannych, straty brytyjskie były niewiele mniejsze — Cunningham zarządził po południu wycofanie sił desantowych i osłony do Freetown; odszedł tam również m/s „Sobieski” z niewyładowanym 3. batalionem Royal Marines (stał tam podobno do 26 stycznia 1941 r.)8. Niepowodzenie operacji „Menace” poderwało autorytet de Gaulle’a. Generalicja brytyjska chciała nawet wymusić na Churchillu jego dymisję z przywódcy politycznego Wolnej Francji i dowódcy FFL. Zaszkodziło również Churchillowi, któremu zarzucano, że naraził oręż brytyjski na utratę prestiżu. Znamiennym przykładem tego jest anegdotyczna sprawa dowódcy awiza „Dumont d’Urville” kmdr. por. Toussainta de Quievrecourta, który opuszczając 27 września Numeę (Nowa Kaledonia) po przejściu władz wyspy na stronę de Gaulle’a i odchodząc do Sajgonu, został zaczepiony przez dowódcę krążownika lekkiego „Adelaide”, blokującego akwen Numei, kmdr. Showersa, który złośliwie zaproponował mu przyłączenie się do Wolnych Francuzów. De Quievrecourt odpowiedział krótko, po napoleońsku: „Merde!” (A gówno!). De Gaulle z kolei obawiał się, że po fiasku operacji „Menace” jego przeciwnicy, zwłaszcza we Francuskiej Afryce Równikowej, podejmą akcję odzyskiwania terytoriów, które opowiedziały się za nim. Dlatego, korzystając z pomo­ cy brytyjskiej, wysłał z Freetown do Duali, stolicy Kame­ runu, 1564 żołnierzy Legii Cudzoziemskiej (wyznaczonych 8

Z operacją „Menace” związane są w pewnym stopniu działania innego statku polskiego s/s „Cieszyn”. Stał on w Freetown, a potem w Bathurst (Gambia), gdyż po zdobyciu Dakaru miał zabrać z niego, przewiezione tam po kapitulacji Francji, złoto Banku Polskiego i Banku Belgijskiego, do czego nie doszło. Podobno w czasie tego przejścia morzem omal nie staranował płynącego do Dakaru francuskiego okrętu podwodnego „Ajax”, biorąc go za U-Boota; J. P e r t e k , Druga mata flota, Poznań 1983, s. 183-184.

uprzednio do zdobycia Dakaru). Byli oni zaokrętowani na „Westernlandzie” i pod osłoną okrętów FNFL (awizo i dwa patrolowce) i brytyjskich (krążownik ciężki i cztery nisz­ czyciele) 7-9 października wylądowali w Duali. Sam generał 9 października na pokładzie patrolowca „Comman­ dant Duboc” też przybył do Duali, aby osobiście wciągnąć na maszt flagę Wolnej Francji, po raz pierwszy w jednej ze stolic francuskiego imperium kolonialnego. Stany Zjednoczone, z którymi Vichy utrzymywało sto­ sunki dyplomatyczne, w orędziu prezydenta Roosevelta, wypowiedziały się krytycznie w sprawie ewentualnego użycia floty francuskiej przeciw Wielkiej Brytanii. A Wiel­ ka Brytania ustami króla Jerzego VI ostrzegła, że powtórny atak francuski na Gibraltar może doprowadzić do natych­ miastowych odwetowych uderzeń brytyjskich na francuskie porty i terytoria kolonialne. Dlatego rząd Petaina w liście do prezydenta USA z 1 listopada 1940 r. zobowiązał się do „niewydawania nikomu floty francuskiej” oraz „nieprzedsiębrania przeciw Wielkiej Brytanii żadnego niesprowokowanego ataku. Oznaczało to, że władze Vichy nie będą prowadzić aktywnej obrony swego imperium kolonialnego. Owo przesilenie dyplomatyczne postanowił wykorzystać de Gaulle, aby opanować buntowniczy Gabon, którego gubernator, Masson, w sierpniu 1940 r. zgłosił akces do Wolnej Francji, ale cofnął go po klęsce dakarskiej. Siły zbrojne, którymi dysponował Masson, składały się z czte­ rech batalionów piechoty kolonialnej z artylerią organiczną, czterech samolotów bombowych oraz awiza „Bougainville” i okrętu podwodnego „Poncelet” (bazował w Port Gentil). Gubernator liczył też na pomoc okrętów z bazy dakarskiej. W związku z powyższym zagrożeniem de Gaulle, który postanowił użyć do tej operacji desantowej przeznaczonych do zajęcia Dakaru oddziałów FFL z Freetown, uzyskał zapewnienie wiceadm. Cunninghama, że choć jego okręty nie mogą wziąć bezpośredniego udziału w operacji, za­

blokują jednak wybrzeże Gabonu (dwa krążowniki, nisz­ czyciele i eskortowce), aby udaremnić jakąkolwiek inter­ wencję vichystôw z baz w Dakarze lub w Casablance9. Atak z morza poprzedziły działania lądowe z Kamerunu i Konga Francuskiego, których celem było związanie w walce nielicznych sił lądowych Massona; doprowadziły one do zdobycia Mitzic (27 października) i Lambaréné (5 listopada) i przepołowienia terytorium Gabonu. Dopiero teraz de Gaulle postanowił desantem morskim opanować położoną nad Atlantykiem stolicę Gabonu, Libreville. Dowodzone przez płk. Leclerca oddziały FFL przerzucono z Duali na trzech transportowcach, eskortowanych przez awizo „Savorgnan de Brazza” i patrolowiec „Commandant Dominé”, do zatoki Mondah i tu wyładowano nocą z 7 na 8 listopada. Rankiem rozpoczęły one, przy wsparciu ogniowym „Savorgnan de Brazzy”, atak na Libreville. Przeciw stojącym w zatoce transportowcom i okrętom FNFL dowódca zespołu okrętów vichystowskich użył okrętu podwodnego „Poncelet”. Rano 8 listopada opuścił on Port Gentil, ale około godziny 14.00, mniej więcej po przejściu jednej trzeciej drogi, został zaatakowany bombami głębinowymi przez brytyjski eskortowiec „Milford” i ciężko uszkodzony. Po wynurzeniu i ewaku­ acji załogi jego dowódca, kmdr ppor. Bertrand de Saussine, samozatopił okręt, idąc wraz z nim na dno. Libreville zdobyte zostało 9 listopada przez batalion Legii Cudzoziemskiej, przy wsparciu lotnictwa FAFL i dwóch okrętów FNFL. Doszło wtedy do pojedynku ogniowego między dwoma bliźniaczymi awizami kolonial­ nymi — „Savorgnan de Brazza” z FNFL i vichystowskim „Bougainville”. Kilkunastominutowa walka, w czasie której „Savorgnan de Brazza” wspierał patrolowiec „Commandant 9 O tym, że interwencja taka była możliwa, świadczy przerzut czterech okrętów podwodnych: „Venegeur”, „Pegase”, „Monge” i „L’Espoir”, z Oranu przez Casablankę do Dakaru, 16-16 X oraz 23-26 X. Po 18 XII przeszły one na Madagaskar do Tamatawy (16 I 1941).

Dominé”, a zmniejszona o jedną trzecią załoga „Bougain­ ville” (wyokrętowano ich do obrony stolicy) nie przejawiała chęci do stawiania oporu, zakończyła się ciężkim uszko­ dzeniem „Bougainville” (pożar) i zatopieniem go na płytkiej wodzie. Działania lądowe ustały 14 listopada, po których cała Francuska Afryka Równikowa znalazła się pod rządami władz Wolnej Francji. Niejako następstwem dakarskich i gabońskich operacji de Gaulle’a była wydana przez Hitlera 10 grudnia dyrektywa 019 (Untemehmen „Attila”), zawierająca m.in. wytyczne do zajęcia Tulonu w celu udaremnienia przejścia vichystowskiej floty francuskiej na stronę aliantów. Choć wytyczne nie nabrały jeszcze mocy wykonawczej, świadczyły jednak 0 tym, że Niemcy gotowi są przejąć flotę francuską nawet za cenę zerwania zawartych z Petainem ustaleń. Przejmowanie kolejnych terytoriów francuskiego imperium kolonialnego uległo zwłoce z powodu natłoku bieżących wydarzeń, które skierowały zainteresowanie Wielkiej Brytanii 1 Niemiec na inne rejony operacyjne. Rozpalająca się bitwa 0 Atlantyk oraz Morze Śródziemne (atak na Tarent 11-12 listopada, konwoje maltańskie, ofensywa włoska w Grecji 1 północnej Afryce oraz brytyjska w Abisynii) osłabiły antyvichystowskie działania floty brytyjskiej. Sprzyjała temu również izolacja dyplomatyczna Wolnej Francji, USA anga­ żujące się coraz bardziej w bitwie o Atlantyk10 nie uznawały 10 2 IX 1940 r. przekazano Brytyjczykom 50 starych niszczycieli za 99-letnie użytkowanie baz brytyjskich na wyspach: Bahama, Bermudy, Antigua, Jamajka i Santa Lucia oraz w Gujanie i w Argenti (Nowa Funlandia). Wojska amerykańskie zajęły też Grenlandię (11 IV) i Islandię (7 VII 1941). 11 III prezydent USA podpisał ustawę o pożyczce i dzierżawie materiałów wojennych (Lend and Lease Act), umożliwiającą Brytyjczykom zakup niezbędnych środków walki i materiałów wojennych. 19 VII 1941 r. okręty US Navy przystąpiły do eskorty konwojów amerykańskich na zachodnim Atlantyku, a od 16 VII konwojów alianckich (do południka 22W i równoleżnika 55N). Podpisana 12 VIII 1941 r. przez Roosevelta i Churchilla tzw. Karta Atlantycka określająca cele wojenne

de Gaulle’a. Mimo więc udziału oddziałów FFL w ofensywie brytyjskiej w Abisynii (styczeń-kwiecień 1941 r.) oraz w kontrofensywie w Libii (1 marca 1941 r. płk Leclerc zajął oazę Kufra) sprawę pozyskania terytoriów Francuskiej Afryki Zachodniej odłożono na później. Również rząd Vichy nie prowadził w tym czasie żadnych akcji rewin­ dykacyjnych, gdyż ich najgorętszy rzecznik, minister spraw zagranicznych, Piotr Laval został 13 grudnia 1940 r. zdymis­ jonowany i aresztowany. Wznowienie przejmowania terytoriów zamorskich przez FFL de Gaulle’a nastąpiło dopiero latem 1941 r. w związku ze zmienioną sytuacją operacyjno-strategiczną w basenie śródziemnomorskim (agresja niemiecka na Bałkanach i opanowanie Krety, ofensywa niemieckiego Afrika Korps w Libii i zagrożenie Kanału Sueskiego) 1 rejonie bliskowschodnim (antybrytyjska rewolta w Iraku 2 maja 1941 r.). Zgoda władz Vichy wyrażona 28 maja 1941 r. na wykorzystanie przez Luftwaffe lotnisk syryj­ skich dla wsparcia rebeliantów irackich spowodowała zbrojną interwencję brytyjską w Syrii, do której skwap­ liwie przyłączył się de Gaulle. Gdy 8 czerwca oddziały brytyjskie wspomagane przez 1. dywizję piechoty FFL gen. Legentilhomme’a wkroczyły do Syrii i Libanu, na wodach terytorialnych tych państw i we wschodniej części Morza Śródziemnego rozpoczęły się zaciekłe walki okrętów Royal Navy z okrętami Vichy. W ich trakcie Francuzi utracili niszczyciel „Chevalier Paul”, zatopiony 16 czerwca torpedą brytyjskiego wodnosamo­ lotu, okręt podwodny „Souffleur”, zniszczony 25 czerwca torpedami brytyjskiego okrętu podwodnego „Parthian”, oraz transportowiec „Saint Didier”, zatopiony 4 lipca przez brytyjskie lotnictwo torpedowe. 24 lipca 1941 r. cała Syria oraz sąsiadujący z nią Liban (którym z końcem aliantów stanowiła formalne, choć nieoficjalne włączenie US Navy do bitwy o Atlantyk.

roku wygasał mandat Ligi Narodów) znalazły się w rę­ kach zwolenników de Gaulle’a; okręty podwodne „Cai­ man” i „Morse” uszły do Tulonu. Uderzenie Hitlera na ZSRR 22 czerwca 1941 r. dokonało kolejnego przeszeregowania celów operacyjno-strategicz­ nych wielkich mocarstw11. Podczas gdy rząd Vichy zerwał 30 czerwca stosunki dyplomatyczne z ZSRR i we wrześniu zaczął formować tzw. Legion Francuski do wspólnej z Niemcami walki na froncie wschodnim, utworzony przez de Gaulle’a 24 września Francuski Komitet Narodowy (CNF) opowiedział się za uznaniem ZSRR jako sojusznika we wspólnej walce z Niemcami. Lecz nadzieje na pod­ porządkowanie Komitetowi kolejnych terytoriów zamors­ kich Francji wyłoniły się dopiero po wybuchu wojny na Dalekim Wschodzie, 7 grudnia 1941 r. Zaistniały wtedy obawy, czy realizując ustalenia pod­ pisanego 27 września 1940 r. w Berlinie paktu trójstron­ nego, Japończycy nie ruszą na Zachód. Wprawdzie pod­ pisana również w Berlinie 18 stycznia 1942 r. niemiecko-włosko-japońska konwencja wojskowa, gdzie dokonano podziału stref operacyjnych, taką możliwość wykluczała (na półkuli wschodniej linia podziału przebiegała przez Ocean Indyjski wzdłuż południka 70°E; po lewej od tego południka — Morze Arabskie, Madagaskar i Kanał Mozam­ bicki miały być terenem działań floty niemieckiej i włoskiej, po prawej zaś — Zatoka Bengalska, Indonezja i Australia wraz z otaczającymi morzami — floty japońskiej)12, jednak podjęte przez Japonię działania takiej pewności nie dawały. 11 22 VI 1941 r. podczas inwazji Brytyjczyków na Syrię doszło do swoistego paradoksu, kiedy brytyjski zagon zmotoryzowany został rozbity pod Palmyrą przez kompanię Legii Cudzoziemskiej złożoną z Niemców i Rosjan (!). 12 W praktyce rozgraniczenia tego nie przestrzegano, zwłaszcza w ope­ racjach „rajderów” i okrętów podwodnych obu stron. J. P i e k a 1 kie wic z, Kalendarium wydarzeń II w. światowej, Warszawa (b.d.), s. 745.

Dzięki attaché morskiemu (?) swojej ambasady w An­ karze znane były Niemcom zamiary japońskie co do Madagaskaru oraz apel o pomoc dla vichystôw wobec planowanej agresji brytyjskiej na wyspę. Ponieważ Hitler domagał się wyjaśnień, Raeder tłumaczył, że Połączona Flota zamierza utworzyć sieć baz wojskowych na Cejlonie i Madagaskarze, z których będzie niszczyć statki alianckie zmierzające w stronę Oceanu Indyjskiego i Zatoki Perskiej oraz atakować żeglugę sprzymierzonych wokół Przylądka Dobrej Nadziei (i na południowym Atlantyku?). Hitler wyjaśnienie przyjął do wiadomości, ale pomocy odmówił, motywując ją oficjalnie „brakiem dysponowanych sił”. Brytyjczycy podejrzewali już wcześniej, że niemieckie „rajdery” w czasie swoich wypadów na Ocean Indyjski korzystały z pomocy vichystowskich władz Madagaskaru (pancerniki kieszonkowe: „Admirał Graf Spee” w okresie 22 października-2 grudnia 1939 r. i „Admirał Scheer” w okresie 12 stycznia-5 marca 1940 r. oraz krążowniki pomocnicze, tzw. pierwszej fali, z których „Pinguin” został zatopiony w rejonie Wysp Seszelskich 8 maja 1941 r.). Dlatego z zainteresowaniem przyjęli propozycję de Gaul­ le’a, złożoną 16 grudnia 1941 r., aby podległe mu siły FFL zajęły Madagaskar, tym bardziej że wobec niepewnych połączeń komunikacyjnych na Morzu Śródziemnym, z po­ wodu działania floty włoskiej i Luftwaffe, zmuszeni byli skierować swoje konwoje wokół przylądka Dobrej Nadziei. Piętno Dakaru spowodowało jednak, że brytyjscy szefowie sztabów 18 grudnia postanowili, że operację tę prze­ prowadzą samodzielnie, wysadzając desanty na północno-zachodnim brzegu przylądka D’Ambre. Po pięciu dniach zamieniono rejon desantowania na zatoki Courrier i Ambararatra (plan „Bonus”). 10 stycznia 1942 r. prace nad planem przerwano na czas bliżej nieokreślony, mimo lutowych ostrzeżeń premiera Związku Południowej Afryki, Smutsa, że Madagaskar jest kluczem bezpieczeństwa dla

Oceanu Indyjskiego, sugestiom komitetów szefów sztabów USA, aby zająć Diego Suarez póki nie jest za późno oraz powtórnemu akcesowi de Gaulle’a, który w związku z tym żądał od Churchilla pomocy morskiej i lotniczej. Ten stan zawieszenia prac trwał aż do 7 marca, kiedy decyzję o opanowaniu Madagaskaru przyspieszyła wiadomość o podjęciu przez Japończyków marszu na Birmę. Odkurzono zatem plan „Bonus” i po przepracowaniu go na operację „Ironclad” (desant w Diego Suarez) przekazano 18 marca 1942 r. do wykonania dowódcom mających wziąć w niej udział związków taktycznych armii i floty. Wstępnym terminem rozpoczęcia operacji był 30 kwietnia 1942 r., przy czym de Gaulle miał być o niej powiadomiony „w ostatniej chwili”. Wykorzystując przychylność Amerykanów wobec CNF, za wiedzą de Gaulle’a, a z rozkazu wiceadm. Museliera, na wody położonego u brzegów Nowej Funlandii małego archipelagu Saint Pierre i Miquelon (9 wysepek) wpłynął zespół okrętów FNFL (korwety „Mimosa”, „Alysse”, „Aconit” i okręt podwodny „Surcouf’). Załogi tych okrętów 24 grudnia 1941 r. przeprowadziły wśród około 4 tys. miejscowych rybaków „gwiazdkowe” zwycięskie referen­ dum, powiększając zamorskie terytorium Wolnej Francji o 242 km kwadratowe. Akcja ta wywołała niezadowolenie Departamentu Stanu i opóźniła oficjalne uznanie przez Stany Zjednoczone gen. de Gaulle’a jako przywódcy Francji Walczącej. Można sądzić, że w taki sposób Amerykanie chcieli zademonstrować generałowi, bądź co bądź przed­ stawicielowi mocarstw kolonialnych, swój antykolonializm, pokazując mu dwuznaczność jego akcji scalania kolonii francuskich pod flagą z Krzyżem Lotaryngii.

KIERUNEK — MADAGASKAR

Z początkiem 1942 r. wojna zdała się zbliżać ku Madagas­ karowi wielkimi krokami. Między 26 marca a 2 kwietnia ze zdobytych portów malajskich i indonezyjskich wypłynęły na Ocean Indyjski silne zespoły floty japońskiej: 1. Flota Lotniskowców wiceadm. Nagumo (pięć lotniskowców, cztery pancerniki, dwa krążowniki ciężkie i jeden lekki, dziewięć niszczycieli), Zespół Malaj ski wiceadm. Ozawy (lotniskowiec, pięć krążowników ciężkich i krążownik lekki, cztery niszczyciele) oraz ubezpieczające je 1. eskadra okrętów podwodnych (sześć okrętów) i 3. flotylla nisz­ czycieli (krążownik lekki, siedem niszczycieli). Niejako za zasłoną tych zespołów przerzucono na 46 transportowcach, eskortowanych przez stawiacz min, cztery niszczyciele i ścigacz okrętów podwodnych, 18. dywizję piechoty, która 7 kwietnia zajęła Rangun. Same zespoły natomiast dokonały w dniach 5-12 kwietnia niszczących wypadów na wody i porty Zatoki Bengalskiej oraz wyspy Cejlon i południowy cypel półwyspu Dekan. Na wiadomość o rozpoczętym rajdzie japońskiej Połą­ czonej Floty, brytyjska Eastern Fleet (Flota Wschodnia) wiceadm. Jamesa Somerville’a, podzielona na zespoły „A” (dwa lotniskowce, pancernik, cztery krążowniki ciężkie,

sześć niszczycieli) i „B” (lotniskowiec, cztery pancerniki, trzy krążowniki lekkie, osiem niszczycieli, siedem okrętów podwodnych, mniejsze jednostki), opuściła bazy na Cej­ lonie, odchodząc na tymczasowe kotwicowisko atolu Addu (Port „T”) na Malediwach. Do obserwacji ruchów floty japońskiej pozostały jednak w rejonie bazy Colombo (zachodni Cejlon) krążowniki ciężkie „Cornwall” i „Dor­ setshire” oraz w rejonie bazy Trinkomalee (północny Cejlon) lotniskowiec „Hermes” i niszczyciel „Vampire”. Zespół Malaj ski Ozawy, który 5 kwietnia wpłynął na wody Zatoki Bengalskiej, zaatakował lotnictwem zaokręto­ wanym i ogniem artylerii porty Puri (Orissa), Vizagapatam (Vishakhapatnam) i Kakinada (Coconada) oraz żeglugę na zatoce, zatapiając łącznie w ciągu czterech dni 19 statków (brutto 92 000 RT) i uszkadzając trzy dalsze. Nagumo natomiast dokonał 5 kwietnia rano niszczycielskiego nalotu na Colombo (127 samolotów), niszcząc port oraz zatapiając krążownik pomocniczy „Hector” (brutto 11 198 RT) i nisz­ czyciel „Tenedos”, a także zestrzeli wuj ąc 19 samolotów brytyjskich, przy stracie siedmiu własnych. Tego dnia w południe jego 53 bombowce wykryły i zatopiły w rejonie bazy krążowniki ciężkie „Cornwall” i „Dorsetshire” (urato­ wano 1122 marynarzy z 1546 obu załóg). Następnie Nagumo skierował się na południowy wschód w poszukiwaniu głównych sił Eastern Fleet, ale odeszły one do Addu. 1. Rota Lotniskowców zawróciła więc ku Trinkomalee, gdzie 9 kwietnia 129 jej samolotów dokonało nalotu na bazę, niszcząc port i zestrzeliwując dziewięć samolotów brytyjskich. Pięć następnych zestrzeliły myśliwce osłony w czasie desperackiego ataku bombowego dziewięciu brytyj­ skich „Blenheimów” na lotniskowce japońskie. Kolejnych 80 bombowców zaatakowało wykryte na południe od wyspy: lotniskowiec „Hermes”, niszczyciel „Vampire” oraz okręt szpitalny „Vita” i dwa tankowce eskortowane przez korwetę „Hollyhock”, zatapiając wszystkie z wyjątkiem „Vita”, który

oszczędzono, respektując jego oznakowanie1. Choć w czasie swego rajdu okręty Naguino zatopiły, oprócz siedmiu okrętów wojennych na pewno, tylko cztery statki, łącznie oba zespoły uszczupliły żeglugę handlową aliantów o brutto 112 312 RT. Zespół Ozawy, osłaniany (daleki dozór) przez 3. flotyllę niszczycieli, nocą z 9 na 10 kwietnia odszedł przez cieśninę Malakka, Nagumy natomiast dopiero w nocy z 12 na 13 kwietnia, kończąc zwycięski rajd. Jak się okazało, był on pierwszym i jedynym wypadem sił głównych Połączonej Floty na Ocean Indyjski, była to więc raczej zbrojna demonstracja. Okręty 1. eskadry okrętów podwodnych pozostały jeszcze na jego akwenie, zatapiając pięć statków (brutto około 14 000 RT) i uszkadzając jeden, po czym do 1 maja 1942 r. pojedynczo powróciły do Singapuru. Dowództwo Eastern Fleet natomiast, które spodziewało się rozwinięcia ofensywy japońskiej w kierunku Madagas­ karu i południowej Afryki, odesłało uszczuplone stratami zespoły okrętów do Bombaju (zespół „A”) i Kilindoni (zespół „B”)2. Być może przebazowanie zespołu „B” do Kilindoni (wyspa Mafia, ówczesna Tanganika), odległej 1 Na mocy umów międzynarodowych okręty szpitalne podlegają ochronie stron walczących. Dla ułatwienia rozpoznania są specjalnie oznakowane: kadłub, nadbudówki i kominy malowane są na biało, wzdłuż obu burt biegnie (z przerwami) zielony pas, w którego przerwach namalowane są czerwone krzyże; takie same znajdują się po obu stronach kominów. Łatwość, z jaką lotnicy zatopili lotniskowiec „Hermes”, wynikała nie tylko z ich przewagi liczebnej, ale i braku samolotów na pokładzie. Prawdopodobnie własne samoloty (12-15, gdyż był starym lotniskowcem o małym tonażu) wysłał on do obrony Trinkomalee; część z nich mogła zostać strącona w walkach powietrznych, inne lądować gdzieś przymusowo. 2 J. R o h w e r , G . H i i m m e l c h e n , op.cit., s. 131-132; J. P i e k a ł k i e w i c z , Wojna na morzu 1939-1945, Warszawa 2002, s. 206-208; J.W A p a 1 k o w, Bojewyje korabli japonskogo flota. Podwodnyje łódki 10.1918-8.1945 gg, Sankt Pieterburg 1999 (passim); J. L i p i ń s k i , Druga wojna światowa na morzu, Gdańsk 1976, s. 495-496.

około 1200 km od Diego Suarez, miało w zamysłach wiceadm. Somerville’a stanowić swego rodzaju przeszkodę dla oczekiwanej przez Brytyjczyków japońskiej operacji desantowej na Madagaskarze. Rozpoczynał się zatem swoisty wyścig między oby­ dwoma przeciwnikami — kto będzie tam pierwszy? Planując operacje wojenne na Madagaskarze, dowództwo brytyjskie musiało uwzględnić specyfikę klimatu i warunki zoogeograficzne tego regionu (tzw. kraina madagaskarska). Ówcześnie Madagaskar był słabo zbadany, o czym świadczą publikowane dane liczbowe, np. jego powierzchnia szaco­ wana jest od 590 200 km kwadratowych do 616 000 km kwadratowych, przy czym do tej ostatniej liczby dodawane jest określenie „wraz z wyspami przynależnymi” lub „z przynależnościami”3. Do wysadzenia desantu potrzebna była znajomość linii brzegowej Madagaskaru i otaczających ją przyległych wód oraz warunków pogodowych, natomiast do działań 3 Np. Informator Morski i Kolonialny, Warszawa (1935), s. 318. Jeśli za „przynależności” uznać wyspy przybrzeżne Madagaskaru, to poza Komorami (2171 km kw.) pozostałe to: wyspy Glorieuses, Sainte Marie, Nosy Be, Bassas da India, L’Europe, Tromelin, Banc du Getser, Nosy Mitsio, Nosy Lava, Chesterfield, Juan de Nova, Nosy Vavo i w. Barren; stanowią one prawie jeden procent powierzchni Madagaskaru, czyli około 6000 km kw., co łącznie z powierzchnią głównej wyspy daje 598 371 km kw. Obszar ten niewiele wzrośnie po włączeniu do niego w. Reunion z „wyspami przynależnymi” (2512 km kw.), a nawet podległych adminis­ tracyjnie gubernatorowi Madagaskaru tzw. wysp antarktycznych (w. Kerguelena, w. Crozeta, Nowy Amsterdam i Saint Paul — łącznie 6780 km kw.), wynosząc ostatecznie 607 663 km kw.; WEP PWN, t. 6, Warszawa 1965, s. 817. Z wysepkami Nowy Amsterdam i Saint Paul (razem 72 km kw.) związany jest kolejny „polski ślad”. Zostały one powtórnie odkryte w 1843 r. (w połowie XVII w. odkryli je Holendrzy, ale o nich zapomniano) i naniesione na mapy przez Polaka, kpt. ż.w. Adama Mierosławskiego (brata Ludwika), na brygantynie „La Cygne de Granville”. Ponieważ państwo polskie nie istniało, obie wyspy przekazał Mierosławski Francuzom (gubematarowi Reunion); M. M i c k i e w i c z , Odmieniec, Gdynia 1966, s. 38—46.

lądowych na wyspie również wiedza dotycząca warunków klimatycznych, ukształtowania i charakterystyki terenu oraz szaty roślinnej. Linia brzegowa wyspy, choć zróż­ nicowana, była słabo rozwinięta, wybrzeże wschodnie — mało dostępne, z piaszczystymi ławicami odcinającymi bagniste laguny; wybrzeże zachodnie — niskie i płaskie, otoczone licznymi rafami koralowymi; wybrzeże północ­ no-zachodnie z kolei — wysokie i urwiste, podobnie jak wybrzeże południowe. Lądowanie na wybrzeżu wschod­ nim było dla jednostek desantowych niebezpieczne ze względu na częste cyklony, wysoką oceaniczną falę przyboju, ale przepływający tamtędy tzw. Prąd Madagaskarski (prędkość 2-3 km/godz.) nie stanowi istotnego zagrożenia, choć wymaga kotwiczenia lub sztrandowania, aby uniknąć znosu. Bardziej bezpieczne było lądowanie na wybrzeżu zachodnim, tym bardziej że płynący tędy tzw. Prąd Mozambicki (prędkość 1,8-2,8 km/godz.) w okresie od maja do października zanika. Prowadzenie działań na lądzie stwarzało wiele prob­ lemów zarówno natury taktycznej (ukształtowanie terenu, szata roślinna), jak i logistycznej (warunki klimatyczne). Prawie południkowe ukształtowanie płaskowyżu madagaskarskiego, stanowiącego zaporę dla wiatrów wiejących z Oceanu Indyjskiego, wytworzyło odmienne warunki klimatyczne we wschodniej i zachodniej części wyspy. W części wschodniej pokrytej lasami w 21 procentach przeważał gorący las tropikalny, a cyklony powodowały, że ciągle panowała tu pora mokra, gdyż łączna suma opadów w roku wynosiła 3000-3500 mm. W centrum płaskowyżu i w części zachodniej dominowała sawanna, tam suma opadów wynosiła rocznie do 1500 mm w części centralnej i 500-1000 mm w części zachodniej. Z kolei w części południowo-zachodniej wyspy, o charakterze półpustynnym, opadów było mało (do 400 mm rocznie). Dlatego w zachodniej części wyspy występowały dwie

pory klimatyczne: sucha (od kwietnia do października) i deszczowa (od października do kwietnia). Można więc stwierdzić, że choć na Madagaskarze panuje klimat tropikalny (podrównikowy), a na krańcach południowych zwrotnikowy, to w centrum płaskowyżu dominuje klimat umiarkowany. Świadczy o tym tem­ peratura powietrza w wybranych miesiącach madagaskarskiego lata i zimy. I tak w części wschodniej średnia temperatura wynosi 29°-30°C (styczeń-luty) i 20°C (li­ piec); w części południowej — 33°C (styczeń-luty) i 13°C (lipiec), a w centrum płaskowyżu — 19°-20°C (sty­ czeń-luty) i 12°-13°C (lipiec). Planując zatem atak na Tananarive we wrześniu, kwatermistrzostwo armii brytyj­ skiej musiało wyposażyć żołnierzy co najmniej w swetry, a w listopadzie również w płaszcze lub kurtki przeciw­ deszczowe (dla oficerów parasole?). Niekorzystne ukształtowanie terenu uzależniało prowa­ dzenie działań wojennych od sieci drogowej i kolejowej Madagaskaru. Sieć ta, chociaż niedoskonała, z góry narzu­ cała jednak kierunki ruchu wojsk napastnika (miejsce desantowania i rozwijanie powodzenia), co teoretycznie ułatwiało wojskom francuskim organizowanie obrony. Lecz skuteczność tej obrony udaremniała słabość sił własnych, dlatego stacjonowały one tylko w wybranych miejscowoś­ ciach wyspy. Słabiutka sieć kolejowa (razem 860-866 km linii dwutoro­ wej, jednotorowej i wąskotorowej) rozwinięta była w rejonie Tananarivy, łącząc stolicę z portem w Tamatawie (około 365 km długości), z kurortem w Antsirabe (około 160 km) i z rejonem turystycznym Ambatondrazaka-Andreba nad jeziorem Alaotra (około 200 km). Odrębna linia kolejowa łączyła kurort Fianarantsoa z portem w Manakara (około 135 km). Do bezpośredniego ataku na Tananarive Brytyjczy­ cy mogli wykorzystać jedynie linię kolejową łączącą stolicę z Tamatawą.

Sieć drogowa, choć również niedoskonała ze względu na zróżnicowaną strukturę (szosy, drogi bite, gruntowe i ścieżki) oraz okresowość użytkowania (nieprzejezdne zwłaszcza w zachodniej części wyspy w porze deszczowej), miała jednak tę przewagę nad siecią kolejową, że drogi główne biegły wzdłuż całej wyspy, z północy na południe, od Diego Suarez przez Tananarivę i Ihosy do Tulearu na zachodzie i Fort Dauphin na jej krańcu południowo-wschodnim. Wybierając zatem atak na Diego Suarez, dowództwo brytyjskie mogło rozwijać powodzenie jedynie drogą Diego Suarez-Majunga, składającą się z odcinków szos, dróg bitych pokrytych asfaltem i gruntowych, o łącznej długości 906 km. Stąd wyposażone w pojazdy pancerne i samochody oddziały napastnika uderzyć mogły drogą Majunga-Ambondromamy-Tananariva (częściowo szosa i droga bita) o długości 380 km (od Ambondromamy) na stolicę. Na Tananarivę mogły też uderzyć oddziały bezpośrednio desantowane w Majundze, co byłoby znacznie oszczędniejsze, jeśli chodzi o zużycie sprzętu i paliwa, niż przemieszczanie ich wspomnianą 906-kilometrową drogą lądową Diego Suarez-Majunga, nie mówiąc już o zmęczeniu żołnierzy. Brytyjczycy w kierunku połu­ dniowym mogli rozwijać powodzenie jedynie drogą Tananariva-Antsirabe-Fianarantsoa-Ihosy (szosa i bita droga), o łącznej długości 765 km. Z Ihosy biegła droga (szosa?) do portu Tulear nad Kanałem Mozambickim (335 km) oraz do portu Fort Dauphin (szosa i droga bita, 506 km) nad Oceanem Indyjskim, której ostatni 110-kilometrowy odcinek wybudowany był niemal równolegle do połu­ dniowego brzegu wyspy. Tak więc nowe desanty napastnika mogły lądować w Majundze (skrócenie marszu na Tananarivę, opanowanie stacji telegrafu podwodnego łączącego Madagaskar z mia­ stem Mozambik w Portugalskiej Afryce Wschodniej), w Tulear, w Fort Dauphin i w Tamatawie (stacja telegrafu

podwodnego4), z którego biegła do stolicy również dogod­ na droga lądowa długości 367 km. Do transportu sprzętu wojskowego drogą wodną wojska brytyjskie mogły wyko­ rzystać w trakcie działań prowadzonych w kierunku południowym, ale w bardzo ograniczonym zakresie (tylko barki rzeczne i łodzie), tzw. kanał Pangalon, długości około 600 km, łączący Mahavelonę leżącą u ujścia Oniby, przez Tamatawę, z Farafanganą u ujścia Manampatrany. Kanał ten przebiegał równolegle do wschodniego wybrzeża wyspy w odległości 4-5 km od niego (być może był w trakcie budowy). Jednak istotną przeszkodą dla napastników brytyjskich były broniące wyspy oddziały vichystowskiej armii fran­ cuskiej, lotnictwa i marynarki wojennej, działające w no­ wych warunkach polityczno-wojskowych po przegranej wojnie w 1940 r. Zgodnie z warunkami zawieszenia broni z 25 czerwca 1940 r. nowe państwo francuskie ze stolicą w Vichy mogło utrzymywać na okrojonych terenach metropolii, które obejmowały środkową i południową Francję oraz Korsykę, „dla utrzymania ogólnego porządku”, armię lądową o li­ czebności 84 000 oficerów i szeregowych, półpolicyjną gwardię ruchomą w sile 6000 ludzi oraz jednostki lotnictwa i marynarki wojennej o łącznej liczbie 10 000 ludzi. Armia lądowa, zwana Armią Przejściową, podzielona została pod względem organizacyjno-operacyjnym na dwie grupy dy­ wizji terytorialnych, z których każda składała się z czterech dywizji o strukturze osobowej dawnych dywizji piechoty, 4 Madagaskar połączony był także kablami telegrafu podwodnego z Tamatawy przez posiadłości brytyjskie Mauritius i Wyspy Kokosowe oraz holenderską Dżakartę i brytyjski Singapur — z Sajgonem w Indochinach, a także przez Wyspy Kokosowe z Perth (Australia), jak również przez Mauritius i brytyjskie Seszele (Mahe) z brytyjskim Zanzibarem (Afryka Wschodnia). Należy sądzić, że stacja telegraficzna w Tamatawie nie była w 1942 r. wykorzystywana ze względu na możliwość prze­ chwytywania wiadomości przez Brytyjczyków.

jednak bez broni przeciwpancernej i przeciwchemicznej oraz 0 zmniejszonym do minimum ciągu mechanicznym. W skład dywizji wchodziły dwie dwupułkowe brygady piechoty, brygada artylerii, pułk OPL, pułk kawalerii, batalion inżynie­ ryjny (dwie kompanie saperów i półkompania pontonierów), grupa łączności, grupa transportowa i pułk ochrony. Pułk piechoty tworzyły trzy bataliony po trzy kompanie strzeleckie 1 kompania ckm w każdym (łącznie 81 oficerów, 432 podoficerów i 2667 szeregowców). Pułki kawalerii sformo­ wane były w dwóch rodzajach: typowo kawaleryjskim — cztery szwadrony jazdy wyposażone w szable i broń strzelecką i szwadron broni ciężkiej (12 ckm, cztery moździe­ rze 81 mm) oraz utechnicznionym — dwa szwadrony jazdy (jak wyżej), trzy szwadrony kolarzy (na rowerach) i szwadron samochodów pancernych (osiem maszyn). Ponieważ maksy­ malny kaliber dział ograniczono do 75 mm, dywizyjna brygada artylerii składała się z dwóch-trzech pułków artylerii polowej, a każdy z nich z trzech grup po trzy baterie czterodziałowe (razem w pułku 36 dział 75 mm), przy czym tylko jedna bateria miała ciąg mechaniczny (traktory), pozostałe ciąg konny5. Na lotniskach państwa Vichy stacjono­ wało sześć dywizjonów i dwie eskadry lotnictwa myśliwskie­ go, sześć dywizjonów bombowych i trzy dywizjony lotnictwa rozpoznawczego. W bazie głównej marynarki wojennej w Tulonie stała większość Marine Nationale, której nie objęły żadne ograniczenia rozejmowe. We francuskich posiadłościach kolonialnych, zwłaszcza w tych, do których nie dotarły niemiecko-włoskie komisje rozejmowe, sprawę liczebności stacjonujących tam wojsk potraktowano zależnie od sympatii do władz Wolnej Francji 5 Aby zatrzymać większość oficerów i szeregowych w jednostkach liniowych, wcielano do służb pomocniczych dywizji (łączność, kwater­ mistrzostwo, transport, medyczna) pracowników cywilnych wojsk; J. S u m n e r , F . V a v i l i e u r , M . C h a p p e l , L’Armée Française 1939-1942 (tłum. ros., Moskwa 2002), s. 57-61.

oraz akcji scaleniowej de Gaulle’a. We Francuskiej Afryce Północnej, mimo żądań Włochów, aby liczbę stacjonujących tam wojsk ograniczyć do 30 000 ludzi, po pechowej dla de Gaulle’a operacji dakarskiej, Niemcy wyrazili zgodę na 120 000 armię lądową, wyposażoną w 102 czołgi i 120 samochodów pancernych, z lotnictwem w sile sześciu dywizjonów myśliwskich, dziewięciu dywizjonów bom­ bowych, siedmiu dywizjonów rozpoznawczych i trzech dywizjonów transportowych. Podobnie było we Francuskiej Afryce Zachodniej, gdzie wojska Vichy zwiększono z 33 000 do 66 000 ludzi. Wyposażono je w 23 najnowsze czołgi S 35 Somua i niepełny pułk artylerii najcięższej z Odwodu Naczelnego Wodza oraz lotnictwo w składzie dywizjonu myśliwskiego i dywizjonu bombowego. Na Bliskim Wschodzie wojska Vichy powiększono z 25 000 do 38 000 ludzi, nie licząc tzw. oddziałów specjalnych krajów Lewantu. Wyposażone były w 90 czołgów, trzy dywizjony lotnicze (myśliwski, bombowy, rozpoznawczy). Wskutek nieudanej kampanii syryjsko-libańskiej 1941 r. przestały oficjalnie istnieć, choć 33 300 żołnierzy ewaku­ owano do Francji, z tej liczby 11 600 odesłano do północnej Afryki, 5300 zaś zgłosiło akces do FFL de Gaulle’a. Oddzielna samodzielna grupa wojsk, tolerowana zarówno przez aliantów ze względu na swój antyjapoński charakter, jak i Niemców, rozeźlonych na Japończyków za zawarty w kwietniu 1941 r. układ o nieagresji z ZSRR, stacjonowała w Indochinach (tzw. Wojska Unii Indochińskiej). Składała się z pięciu pułków piechoty kolonialnej, 5. pułku Legii Cudzoziemskiej, pułku artylerii polowej (około 100 dział), 4. kompanii czołgów lekkich Renault FT 17 i rozpoznaw­ czych Renault UE31 — razem 30 maszyn, a także 62 samochody pancerne różnych typów. Łącznie indochińska grupa wojsk liczyła ponad 50 000 ludzi, w tym 12 000 Europejczyków. Wspierało ją lotnictwo w sile czterech eskadr łącznikowo-obserwacyjnych, dwóch eskadr bom­

bowych i dwóch myśliwskich, grupa lotnictwa morskiego (98 maszyn z personelem 3000 ludzi, w tym 2000 Annamitów) oraz system OPL (120 dział i nkm w 27 bateriach, 2050 ludzi). W portach Indochin stały okręty tzw. Marynar­ ki Indochińskiej, wzmocnione okrętami dawnej FNEO (krążownik lekki, cztery eskortowce, dziewięć kanonierek rzecznych, 11 patrolowców pomocniczych i trałowców, jednostki transportowe) z załogami i personelem nadbrzeż­ nym 2069 ludzi (w tym 1039 Annamitów)6. Choć na początku 1942 r. rząd vichystowski miał pod bronią 495 000 żołnierzy, niektóre posiadłości kolonialne imperium francuskiego (np. Somali-Dżibuti, Gujana czy Małe Antyle) nie miały żadnych garnizonów wojskowych poza żandarmerią i strażą więzienną oraz stacjonującymi w ich portach zespołami okrętów wojennych. Szczególnie słaba była obrona francuskich posiadłości kolonialnych na Oceanie Indyjskim i w jego rejonie ze względu na strukturę obowiązującego systemu obrony. Jednak Madagaskar z po­ wodu swego położenia geograficznego i znaczenia militar­ nego stanowił wyjątek w tym systemie. Ze względów politycznych poza wspomnianym systemem obrony znalazły się tzw. Indie Francuskie. Był to zespół portów i faktorii handlowych na wschodnim i zachodnim wybrzeżu półwyspu Dekan: Pondichery, Chandemagor, Karikal, Mahe i Yanaon — o łącznej powierzchni 513 km kwadratowych i około 286 tys. mieszkańców zarządzany przez gubernatora. Prawdopodobnie na mocy porozumień z Wielką Brytanią broniłyby ich wojska brytyjskie w ramach systemu obrony Indii Brytyjskich (podobnie jak tzw. Indii Portugalskich). Nie było jednak szans utrzymania niepod­ ległości wobec konfliktu z Brytyjczykami, toteż gubernator Bonvin zgłosił już 7 września 1940 r. akces tej kolonii do Wolnej Francji (być może wbrew własnym sympatiom). 6

Szczegółowiej o tym J. D y s k a n t , Ko Chang, s. 103-120.

STRUKTURA OBRONNA MADAGASKARU W 1942 ROKU

Somali Francuskie, Madagaskar „z przynależnościami” oraz Reunion i „wyspy przynależne” administrowane były przez samodzielnych odrębnych gubernatorów, ale za obronę tych terenów i akwenów (łącznie z tzw. wyspami antarktycznymi — archipelagami Kerguelena i Crozeta oraz Nowym Amsterdamem i St. Paul) odpowiadał w 1942 r. jeden dowódca ogólnowojskowy — komendant wojsk obrony płk Edward Claerebout. Podlegał mu pod względem or­ ganizacyjnym i operacyjnym garnizon wyspy Madagaskar, liczący etatowo 9500 żołnierzy (jeden żołnierz na 40 km kwadratowych), oraz dowódca marynarki Madagaskaru (commandant la marine a Madagascar) kmdr Maerten i dowódca stacjonującej na wyspie mieszanej grupy lotniczej (commandant la Groupe Aérienne Mixte Malgache) kpt. pil. Leonetti. Zapewne z uwagi na zapewnienie maksymalnej mobilności operacyjnej tych sił w wypadku działań zbroj­ nych, w punkcie centralnym tego szczególnego systemu obrony — bazie głównej (porcie i mieście) Diego Suarez, stacjonował garnizon wojskowy liczący przeszło 4000 żoł­ nierzy, w tym 800 Europejczyków. Służbę patrolową i kon­ wojową pełniły okręty marynarki madagaskarskiej, zaś 9 km na południe od miasta stacjonował na lotnisku polowym

Arrachart samodzielny zespół lotniczy por. pil. Rossigneux (o czym dalej). Jak się wydaje, system ten zdał już w pewnym sensie egzamin przy blokadzie morskiej Somali Francuskiego (22 000 km kwadratowych, 70 000 mieszkańców, stolica Dżibuti). Jego gubernator Nouailhetas odmówił akcesu do Wolnych Francuzów, a podjęta przez de Gaulle’a akcja zajęcia Somali siłą (plan „Anna”) nie powiodła się. Wysłane tam w grudniu 1940 r. wojska zostały przez dowódcę sił brytyjskich na Bliskim Wschodzie, gen. Wavella, użyte do walk z Włochami na terenie Abisynii. Wykorzystał to Nouailhetas, rozpoczynając negocjacje z Wavellem, które­ mu w zamian za dostawy żywności w kwietniu 1941 r. oddał do dyspozycji linię kolejową Dżibuti-Addis Abeba. Interwencja gen. de Gaulle’a spowodowała jednak, że w czerwcu 1941 r. Brytyjczycy zerwali negocjacje, rozpo­ czynając morską blokadę Somali (linia krążowników w od­ ległości 30-40 km od wybrzeża), do której dołączyły eskortowce FNFL „Savorgnan de Brazza” i „Commandant Duboc”. Nielicznym Somalijczykom zagroził głód. Kmdr Maerten 13 czerwca 1941 r. otrzymał rozkaz uruchomienia dostaw żywności dla Dżibuti. W tym czasie dysponował on tylko trzema okrętami podwodnymi oraz sześcioma-siedmioma zarekwirowanymi statkami hand­ lowymi. Pierwszy z nich s/s „Hind” (zaledwie 130 BRT), z załogą malgaską pod dowództwem por. mar. Cazalisa de Fondouce, opuścił Majungę 29 czerwca z ładunkiem 70 t żywności. Jednocześnie wysłano na patrolowanie trasy przejścia okręt podwodny „Vengeur”, który 27 lipca rozpoczął patrolowanie zatoki Tadjoura, u wejścia do Dżibuti. Natknął się tam na awizo FNFL „Savorgnan de Brazza”, który zatrzymał grupę barek towarowych z żyw­ nością przemycaną z Jemenu do Obock, przez cieśninę Bab-el Mandeb. „Vengeur” po zanurzeniu wykonał atak torpedowy (wystrzelił dwie torpedy) i choć nie uzyskał

trafień, zerwał blokadę. „Savorgnan de Brazza” porzucił bowiem barki i uszedł, alarmując okręty brytyjskie, które opuściły akwen zatoki. Dzięki temu bez przeszkód, choć walcząc z silnym pasatem, s/s „Hind” dotarł w końcu 1 sierpnia do Dżibuti. Podobnie bez przeszkód przedostał się tam drugi transportowiec s/s „Naram Passa” (dowódca kpt. mar. Simonot), nie udało się to natomiast trzem innym statkom, z których s/s „Amir” został zatrzymany i uprowa­ dzony przez patrolowiec brytyjski, a dwa pozostałe miały awarie maszyn. Trzeba było zatem zdać się na okręty podwodne, które aż do początku listopada 1941 r. zajmowały się tymi dostawami, choć ze względu na możliwości przewozowe w bardzo ograniczonych ilościach. Niedobory żywności uzupełniała, jak wspomniano, kontrabanda z Jemenu i Ara­ bii Saudyjskiej, ale za dostawy trzeba było płacić złotem i srebrem (stare talary wybijane w mennicach cesarzowej Marii Teresy, które były walutą obiegową na Półwyspie Arabskim). Te cenne kruszce dowożono podobno z Francji transportem lotniczym przez Afrykę Północną. Dostawy żywności z Madagaskaru wznowiono w grudniu po przybyciu na wyspę awiza „D’lberville” i krążownika pomocniczego „Bougainville” (II). Pierwszy z nich dostar­ czył do Dżibuti, w wigilię Bożego Narodzenia, 300 t żywności, grożąc ogniem swoich trzech armat kalibru 138 mm usiłującym go zatrzymać okrętom brytyjskim („Zejdźcie mi z drogi albo otwieram ogień”). Z kolei „Bougainville” (eksbananowiec „Victor Schoelcher”)1, es­ kortowany przez okręt podwodny „Le Heros”, dostarczył 1 „Bougainville (II)” to kolejny „polski ślad” w dziejach francuskiej Afryki kolonialnej. 26 VI 1940 r. przewiózł on (jeszcze jako „Victor Schoelcher”) z Lorient do Dakaru 75 t złota Banku Polskiego, ewakuo­ wanego przez Rumunię do Francji po 15 IX 1939 r. Nazwę zmieniono mu 27 XI 1941 r. prawdopodobnie dla uczczenia walki awiza „Bougainville” w obronie Libreville 9 XI 1940 r.

tam w lutym 1942 r. aż 1300 t żywności. W tym czasie blokada Somali nieco osłabła, wskutek opisanego wyżej rajdu japońskiej Połączonej Floty na Ocean Indyjski. Akcję dostaw żywności dla Dżibuti, która osiągnęła swoje apo­ geum, przerwano dopiero 5 maja 1942 r. wobec nowej sytuacji polityczno-operacyjnej na wyspie. Stacjonujące na Madagaskarze vichystowskie oddziały lądowe należały do tzw. wojsk kolonialnych (pułków, batalionów, kompanii itp.), w których jedna trzecia żoł­ nierzy to byli Francuzi, a dwie trzecie Malgasze i Senegalczycy. Wynikało to ze specyficznego systemu poboru rekruta w koloniach afrykańskich Francji. Choć pobór odbywał się corocznie (jeden rekrut na 700 mężczyzn), a służba trwała trzy lata, w punktach mobilizacyjnych stawiali się tylko wytypowani, spośród których po dwu-, trzykrotnej selekcji wcielano do służby drogą losowania najzdrowszych i najsprawniejszych fizycznie w wieku 20 lat. Ponieważ około 50 procent z nich pozostawało po odsłużeniu trzech lat w służbie nadterminowej (do 15 lat), władze preferowały ten system poboru ze względu na dobrze wyszkolonego żołnierza (żołd wypłacano co dwa tygodnie). Senegalczykami nazywano wszystkich poboro­ wych czarnej Afryki od kolonii Senegal, gdzie po raz pierwszy wprowadzono ten system poboru i gdzie szkolono rekruta ze wszystkich afrykańskich posiadłości francuskich. W pułkach nazywanych „malgaskimi” służyli zarówno owi „Senegalczycy”, jak i miejscowi „Malgasze”2. Od białych odróżniali się nie tylko kolorem skóry, ale i służbowymi nakryciami głowy. Biali, czyli „marsouin” (morświny, osiemnastowieczna nazwa żołnierzy piechoty morskiej), nosili korkowe hełmy ochronne wz. 1931 i 1926, obciąg­ nięte płótnem koloru jasne khaki, z kotwicą z czerwonego mosiądzu nad czołem lub furażerki koloru khaki wz. 1918. 2

Płk de M a r t o n n e , Senegalczycy, „Morze” 1935, nr 12.

Tuziemcy natomiast nosili ciemnoczerwony filcowy fez w kształcie ściętego stożka odwróconego podstawą do góry (fezka). Wszyscy wyposażeni zostali w grzebieniasty przeciwodłamkowy stalowy hełm bojowy typu Adrian wz. 1926 i 1915, koloru khaki, z pozłacaną kotwicą na okrągłej tarczce nad czołem. W lecie żołnierze nosili mundur bawełniany, składający się z bluzy z krótkim rękawem, z naramiennikami i naszytymi kieszeniami, oraz szortów do kolan, koloru jasne khaki z regulacją obwodu nogawek, a także owijacze i buty. Ubiór paradny i zimowy wz. 1920 (zmodyfikowany w 1925 i 1932 r.) składał się natomiast z dwurzędowej kurtki sukiennej o kroju zewnętrznej kurtki marynarskiej (tzw. bosmanki), krótkich spodni (nieco poniżej kolan) oraz owijaczy i butów. Brzegi kołnierza kurtki obszyte były jasnożółtym galonem (w rogach koł­ nierza naszyto żółte kotwice i w tym kolorze numery pułku). Z tego samego galonu na dolnej części obu rękawów (tuż nad mankietami) naszyte były trójkąty (kąt rozwarcia 55°) skierowane wierzchołkami ku łokciom. Mundur ten uzupełniał gruby czerwony pas wełniany szerokości 40 cm, który miał chronić brzuch i nerki, noszony w czasie świąt i uroczystości na zewnątrz pod skórzanym pasem głównym, na którym zawieszone były ładownice oraz przy lewym boku bagnet „Rosalie”3. Podstawowym uzbrojeniem strzeleckim tych jednostek były dwa rodzaje karabinów powtarzalnych typu Berthier wz. 1892/1916 kalibru 8 mm, o masie 3,3 kg oraz wz. 1907/1915 kalibru 8 mm, o masie 3,8 kg z magazynkami na trzy lub pięć nabojów, z nasadzanymi bagnetami kłujnymi. W niewielkiej liczbie znalazły się też nowsze karabiny MAS 36, kalibru 7,5 mm, ze składanym pod lufę 3 Przytaczam ten opis, aby pokazać egzotykę mundurów wojsk kolonial­ nych na Madagaskarze. W 1940 r. rozpoczęto wymianę ciemnoczerwonych fezek na fezki koloru jasne khaki; brak jednak danych, czy wymieniono je w jednostkach madagaskarskich.

płaskim bagnetem nożowym, które miały zastąpić berthiery. Wobec znacznych strat w broni strzeleckiej poniesionych w operacji „Ironclad” podczas jesiennych walk 1942 r. (o czym dalej), obrońcy wyspy zmuszeni byli używać wycofywanych już karabinów typu Lebel wz. 1886/1893 kalibru 8 mm, o masie 4,3 kg, z charakterystycznym magazynkiem na osiem nabojów. Wyposażenia piechura dopełniały ładownice wz. 1916, maski przeciwgazowe typu ANP 31 oraz dwulitrowe manierki. Łącznie niósł on wraz z plecakiem oraz zrolowaną częścią namiotu od 25 do 30 kg. Poza etatem Senegalczycy nosili jeszcze jednoręczne maczety o krótkich głowniach, wszyscy zaś bagnety, a raczej sztylety bojowe „Rosalie”. Bezpośrednie wsparcie ogniowe piechoty stanowiła broń maszynowa — erkaemy i cekaemy. Garnizon Madagaskaru używał trzech typów rkm-ów: Chatellerault wz. 1924/1929 kalibru 7,9 mm o masie 8,9 kg z dwoma spustami, na ogień ciągły i pojedynczy, z magazynkiem pudełkowym na 25 nabojów, do skutecznych strzelań na odległość około 500 m i do strzelań plot. Drugim typem rkm-u był wy­ służony Chauchat wz. 1915 kalibru 8 mm o masie 9,5 kg z magazynkiem półokrągłym (łukowym) na 28-30 nabojów, trzecim zaś Lewis wz. 1915, kalibru 7,9 mm o masie 11,75 kg z magazynkiem bębnowym na 47 nabojów. Ciężką broń maszynową stanowił dobrze znany w armii polskiej II Rzeczypospolitej ciężki karabin maszynowy Hotchkiss W14, na trójnogu, z lufą chłodzoną powietrzem, kalibru 8 mm i szybkostrzelności 400 strzałów na minutę (taśmy sztywne po 30 nabojów i giętkie z ogniw metalo­ wych po 251 nabojów). Do broni towarzyszącej należały moździerze: kalibru 81 mm (strzelające pociskami 3,24 kg i 6,5 kg na odległość 3000-1920 m) i 60 mm (strzelające pociskami 1,3 kg na odległość 1000 m). Szerokie za­ stosowanie znalazły również granatniki karabinowe VB, strzelające granatami 475 g na odległość 180 m (etatowo

jeden garłacz na drużynę piechoty, faktycznie po jeden-dwa garłacze na pluton). Według niepełnych danych w 1942 r. na Madagaskarze miały stacjonować 1. i 2. mieszane (tzn. francusko-malgaskie) pułki piechoty (Regiment mixte malgache — RMM), samodzielny batalion strzelców malgaskich (Bataillon de tirailleurs malgache — BTM), 42. batalion ckm piechoty kolonialnej (Bataillon de mitrailleurs d’infanterie coloniale — BMIC, do 1933 r. 42. malgaski pułk ckm), 21., 23. i 32. mieszane malgaskie pułki kolonialnej artylerii lekkiej (Regiment artillerie legére coloniale mixte malgache — RACMM), wyposażone etatowo w 36 dział 75 mm oraz po kilkanaście dział ppanc 25 mm Hotchkissa i 37 mm Puteaux w każdym pułku, 221. i 282. mieszane malgaskie pułki kolonialnej artylerii ciężkiej (Regiment artillerie lourde coloniale mixte malgache — RALCMM), wyposa­ żone etatowo w 24 działa 155 mm lub 12 dział 155 mm i 12 dział 105 mm w każdym, samodzielna grupa artylerii kolonialnej w Diego Suarez i „Emyme” Tananariva (Groupe autonome d’artillerie coloniale — GACC), wyposażone prawdopodobnie (etatowo?) w osiem dział 75 mm, cztery działa 37 mm ppanc oraz cztery działa 65 mm plot (górskie) na samochodach lub mułach (w każdej grupie?), a także samodzielna kompania czołgów (Companie autonome de chars de combat — CACC), wyposażona etatowo w 21 czołgów lekkich Renault M 1917 FT z okresu pierwszej wojny światowej (po 6,8 t, prędkość 8 km/h, uzbrojenie jedno działo 37 mm i ckm 7,7 mm, pancerz 6-22 mm, załoga dwóch ludzi). Wobec trudności z wyposażeniem jednostek mobilizowanych w 1940 r. w ciężki sprzęt artyleryjski należy jednak wątpić, czy oba pułki kolonialnej artylerii ciężkiej RALCMM miały działa 155 mm, a nawet 105 mm. Być może w związku z powyższym zostały wycofane z Madagaskaru na czas wyposażania i prze­ szkolenia i nie wiadomo, czy zdążyły wrócić na wyspę

przed majową agresją brytyjską. Sprawa artylerii nadbrzeż­ nej podległej dowódcy marynarki madagaskarskiej zostanie omówiona oddzielnie. Jak wyżej wspomniano, nieba wyspy strzegła mieszana grupa lotnicza GAMM kpt. pil. Leonettiego, którą utwo­ rzono w 1941 r. Jej bazą główną było lotnisko stałe Ivato pod Tananarivą. Stacjonowały tu: 565. eskadra myśliwska (Escadrille de Chasse) kpt. pil. Bache vel Bemache-Assolanta, która w 1941 r. liczyła 27 maszyn „Morane Saulnier” MS 406 Cl, a w 1942 r. już tylko 174, oraz 555. eskadra rozpoznawcza (Escadrille de Reconnaissance) por. pil. Le Bouedeca, wyposażona w 10 maszyn „Potez” 63-11. Były to samoloty w pełni nowoczesne, choć swoimi osiągami ustępowały konstrukcjom niemieckim i brytyjskim. MS 406 Cl (produkcja seryjna 1937 r.) to jednomiejscowy myśliwski dolnopłat, z płytą pancerną osłaniającą kabinę pilota, osiągający prędkość 483 km/h, uzbrojony w jedno działo 20 mm i dwa km 7,5 mm. Z kolei „Potez” 63-11 (produkcja seryjna 1936 r.) to dwusil­ nikowy dolnopłat myśliwsko-bombowy o prędkości 460 km/h, uzbrojony w dwa działa 20 mm i dwa km 7,7 mm, o udźwigu bomb 480 kg i załodze dwóch-trzech ludzi. W Ivato znajdowało się też kilkanaście przestarzałych maszyn „Potez” 25 TOE (produkcja seryjna 1924 r.), półtorapłatów tzw. frontowych, o prędkości 210 km/h, uzbrojonych w trzy km 7,7 mm oraz kilkanaście rozpo­ znawczych półtorapłatów „Caudron” C4 Pelikan (produk­ cja seryjna 1915 r.), uzbrojonych w jeden km 7,7 mm z załogą dwóch-trzech ludzi. Maszyn tych używano do 4 Zgodnie z etatem eskadra francuskiego lotnictwa myśliwskiego liczyła 12 maszyn (cztery klucze) plus maszyna dowódcy eskadry; tu zapewne doszły jeszcze cztery maszyny zapasowe; A. N i e r a d k o, Samolot myśliwski MS 406 Cl, Warszawa 1982, s. 13 i M. M i e t e I s k i, Samolot myśliwski Curtiss Hawk 75, Warszawa 1987, s. 13.

celów szkoleniowych, stanowiły też swego rodzaju magazyn części zamiennych. Na lotnisku polowym Arrachait pod Diego Suarez stacjonowało natomiast co najmniej pięć myśliwców MS 406 Cl oraz dwa samoloty myśliwsko-bombowe „Potez” 63-11 i być może jakieś maszyny szkolne. Tym tzw. samodzielnym zespołem lotniczym (Ensemble Autonome d’Aerienne — EAA) dowodził por. pil. Rossigneux. Wszystkie samoloty były pomalowane ochronnie (kamuf­ laż) podobnie jak inne samoloty francuskie; jako samoloty Francji Vichy różniły się tylko specjalnie pomalowaną obudową silnika i sztywnego usterzenia ogona — w żółto-czerwone poziome pasy. Podległa kmdr. Maertenowi Marine Militaire de Mada­ gascar (MMdM) nie imponowała liczebnością, choć wyko­ nywała zadania na rozległych wodach Oceanu Indyjskiego. Na początku maja 1942 r. składała się ona z krążownika pomocniczego „Bougainville”, dwóch awiz kolonialnych „D’Entrecasteaux” i „D’Iberville”, czterech okrętów pod­ wodnych „Bévéziers”, „Le Glorieux”, „Le Héros” i „Monge” oraz kilku trałowców pomocniczych, które po akcji minowania podejść do Diego Suarez jesienią 1941 r. stały bezczynnie w porcie. Imponować natomiast mogła artyleria nadbrzeżna bazy, formalnie podporządkowana dowódcy marynarki wojennej na Madagaskarze. W rejonie bazy znajdowało się bowiem, według danych brytyjskich, osiem lub dziewięć baterii artylerii nadbrzeżnej — cztery lub pięć u wejścia do niej, na południowym brzegu cieśniny i przylądku Oranjia, dwie wewnątrz zatoki Diego Suarez (jedna na północ od miasta Diego Suarez, druga na wschód od miasta Antsirane) oraz dwie na wschodnim brzegu zatoki Courrier. Były to łącznie cztery armaty kalibru 305 mm, cztery armaty kalibru 240 mm i cztery armaty 138 mm, nie licząc kilku lub kilkunastu baterii artylerii przeciwlotniczej 75 mm (?). Najsilniejsze

z nich z armatami 305 mm ustawiono przy wejściu do bazy, prawdopodobnie w wieżach pancernych dwudziałowych lub maskach pancernych jednodziałowych — stąd wykazywana różnica w liczbie baterii. Baterie te mogły toczyć pojedynki ogniowe z pancernikami przeciwnika, nie były jednak przygotowane do obrony od strony lądu. Od strony zatoki Courrier obie baterie 138 mm ustawione zostały w dwudziałowych maskach pancernych. System obrony bazy uzupełniała zagroda minowa, po­ stawiona w listopadzie-grudniu 1941 r. u południowo-zachodniego wejścia do zatoki Courrier (między rafami a małą zatoką Ambararatra), z ustawionych naprzemiennie w dwóch rzędach około 40 min kotwicznych (35-37 sztuk). Mimo to Francuzi od strony zatoki desantu raczej nie oczekiwali, zwłaszcza nocą, ponieważ zamykający ją od zachodu ośmio-, dziesięciomilowy łańcuch raf ograniczał znacznie ruchy okrętów. Czwartego maja 1942 r. poza Diego Suarez przebywały: awizo „D’Iberville” oraz okręty podwodne „Le Héros”, „Monge” i „Le Glorieux”, wykonując zadania eskortowe oraz patrolowo-dozorowe. „Le Héros” eskortował statek z żywnością do Dżibuti i znajdował się na północ od Komorów; „Monge” pełnił służbę patrolową na wodach Reunion (być może eskortował również jakiś statek), „Le Glorieux” zaś powracał prawdopodobnie z Dżibuti. Niewy­ kluczone, że w Dżibuti mogło znajdować się także awizo „D’Iberville”. Obecność tych okrętów na wodach okalają­ cych Madagaskar od północy i wschodu była zapewne główną przyczyną niewykrycia przez Francuzów zespołów floty brytyjskiej, płynącej od południowego zachodu Kana­ łem Mozambickim. Z nieznanych nam bliżej przyczyn nie prowadzili oni również powietrznego rozpoznania podejść do wyspy, choć dysponowali samolotami rozpoznawczymi i paliwem. Stąd wzięło się zaskoczenie, spotęgowane jeszcze przez desant w zatoce Courrier, niejako na tyłach

bazy Diego Suarez. Spowodowało ono również straty w taborze floty handlowej — wiele statków nie zdążyło wyjść w morze i zostało przejętych przez Brytyjczyków. Wśród nich znalazły się również statki państw Osi, zwłasz­ cza włoskie, które uszły z Somali na Madagaskar po zakończeniu kampanii abisyńskiej w 1941 r.5

5 Podobnie jak Brytyjczycy, broniący francuskiego Madagaskaru przed Japończykami, postąpili Amerykanie w obronie francuskich Małych Antyli przed Niemcami. W tym wypadku zainteresowanie obu stron wynikło stąd, że w portach Martyniki (Fort de France) i Gwadelupy (Basse Terre) stały lotniskowiec „Bćarn”, krążowniki „Emile Bertin” i „Jeanne d’Arc” oraz kilkanaście jednostek pomocniczych (łącznie 39 0()0 t wyporności). Znajdowała się tu również część rezerw złota francuskiego oraz 23 samoloty myśliwskie w linii (17 na Martynice i 6 na Gwadelupie) i 67 myśliwców w skrzyniach plus kilkadziesiąt zakupionych w USA samochodów ciężarowych, które miały być przerzucone do Indochin na pokładzie „Beama”, ale pozostały w Fort de France wskutek sprzeciwu niemieckiej komisji rozejmowej. Okręty te i samoloty pod­ porządkowano gubernatorowi Antyli adm. Georgesowi Robertowi, który dochował wierności Petainowi, zrywając jednocześnie kontakty z państ­ wami Osi, zakazując U-Bootom przekraczać granice francuskich wód terytorialnych, choć zdarzały się pojedyncze wypadki (np. przyjęcie do szpitala 20 II 1942 r. rannego dowódcy U-156, kpt. mar. von dem Borne). Wobec tej antyniemieckiej postawy dowódca US Navy na Morzu Karaibskim adm. Hoover i przedstawiciel rządu USA Reber zaproponowali Robertowi 9 V 1942 r. przekazanie Antyli pod kontrolę USA z pozo­ stawieniem go na stanowisku gubernatora. Robert powiadomił o tym Vichy i rozpoczęły się swoiste przetargi pétainowców z Amerykanami i Niemcami. W ich wyniku francuskie okręty i samoloty zostały czasowo wycofane ze służby (do 14 VII 1943 r.), okręty US Navy pełniły służbę dozorową na granicy wód terytorialnych Martyniki zaś U-Booty pływały po wodach Małych Antyli, urządzając na nie prawdziwe polowania (np. 25 V 1942 r. U-69 storpedował na redzie Fort de France niszczyciel „Blakeley”). A. A u p h a n , J . M o r d a 1, La Marine Française dans la seconde guerre mondiale, Paris 1967, s. 317-321, 326-328.

OPERACJA „IRONCLAD” — LĄDOWANIE W DIÉGO SUAREZ

Zagrożenie Indii i Australii agresją japońską zmusiło dowództwo brytyjskie do przerzutu tam z terenów Zjed­ noczonego Królestwa i Bliskiego Wschodu co najmniej 295 000 żołnierzy. Lecz do maja 1942 r. zdołano przesłać morzem 180 000, gdyż dla pozostałych 115 000 zabrakło środków transportowych (co najmniej dwa wielkie kon­ woje). W tej sprawie zwrócił się Churchill do Roosevelta, prosząc go o pomoc. Stany Zjednoczone zaangażowane w operacje antyjapońskie na Pacyfiku, w przerzuty włas­ nych wojsk do Irlandii i Wielkiej Brytanii (operacja „Magnet”) w związku z planowanym utworzeniem drugiego frontu w Europie, w przygotowanie wspólnej z Brytyj­ czykami interwencji we Francuskiej Afryce Północnej (operacja „Gymnast”) oraz w sprawę dostaw uzbrojenia i sprzętu do ZSRR, znalazły się w kłopotliwej sytuacji. Tym bardziej że ukierunkowanie amerykańskiego przemys­ łu stoczniowego na masową produkcję jednostek transpor­ towych nabierało dopiero rozmachu. Po kilkudniowych naradach sztabowych zdecydowano udostępnić Brytyjczykom żądane środki transportowe (dla pierwszego konwoju na 26 kwietnia, dla drugiego na 6 maja), uzależniając zgodę od kilku warunków (poza

zwrotem statków po przerzuceniu wojsk): wstrzymanie operacji „Gymnast” i przerzutów wojsk na Islandię, ogra­ niczenie przerzutu wojsk na Wyspy Brytyjskie, wycofanie 11 statków z rejsów do portów Morza Czerwonego, Indii i Birmy oraz znaczne ograniczenie udziału armii i lotnictwa USA w operacjach na kontynencie europejskim (opóźnienie utworzenia drugiego frontu). Trudności z otrzymaniem pomocy zmusiły Brytyjczyków do przyspieszenia prac nad tworzeniem własnych pływają­ cych środków transportowych i desantowych, które prowa­ dziło od lipca 1940 r. Dowództwo Operacji Połączonych (Combined Operations Command COC) wiceadm. Louisa Mountbattena, być może z powodu przygotowań niemiec­ kiej inwazji morskiej na Wyspy (operacja „Seelówe”). Churchill chciał również wciągnąć do działań na Oce­ anie Indyjskim część atlantyckiej Floty USA. Jego zda­ niem brytyjska Flota Wschodnia miałaby na tym akwenie z końcem 1942 r. cztery zmodernizowane pancerniki typu „Royal Sovereign” i dwa typu „Queen Elizabeth”, trzy nowe lotniskowce, około 10 krążowników (w tym cztery najnowsze) i co najmniej 20 niszczycieli oraz dwa okręty podwodne (plus cztery-sześć holenderskich okrętów podwodnych ocalałych z eskadry wschodnioindyjskiej) i mogłaby obronnie stawić czoła japońskiej Połączonej Flocie. Aby jednak przegnać ją z tych wód, musiałaby być wzmocniona przez US Navy. Roosevelt z różnych przyczyn nie był tym jednak zainteresowany: straty w Pearl Harbor i ewentualne uzupeł­ nienie Floty Pacyfiku okrętami z Floty Atlantyku, zwal­ czanie niemieckiej ofensywy podwodnej u wybrzeży USA, utrzymywanie stosunków dyplomatycznych z Francją Pe­ taina i niechęć do takich kontaktów z de Gaulle’em. Poza tym sądził, że Churchill chce go zmusić do wspólnego podboju Madagaskaru. Wyraził natomiast zgodę, aby w zamian za wysyłaną na Ocean Indyjski z Gibraltaru

brytyjską „Force H”, okręty amerykańskie zasiliły stojącą w Scapa Flow Home Fleet najnowszym pancernikiem „Washington”, lotniskowcem „Wasp” i kilkoma-kilkunastoma innymi okrętami, które byłyby użyte do eskorty konwojów na akwenie północnego Atlantyku1. W marcu 1942 r. dokonano też podziału stref operacyj­ nych i ustalono odpowiedzialność za dowodzenie nimi. I tak: za region Pacyfiku odpowiadali w całości Amerykanie (z wyłączeniem sektora nowozelandzkiego pozostającego w gestii Nowej Zelandii), za kontynent australijski — Au­ stralijczycy, a za subkontynent chiński — Czang Kaj-szek. Tak zwanym Obszarem Środkowym: Indie, Ocean Indyjski (od Singapuru), Zatoka Perska, Morze Czerwone, Libia i Morze Śródziemne, zawiadywać mieli Brytyjczycy. Siłą rzeczy Madagaskar znalazł się w strefie operacyjnej Obszaru Środkowego2 i ewentualne jego opanowanie mogło nastąpić w czasie przerzutu wojsk brytyjskich do Australii czy Indii, 1

Podobno w marcu 1942 r. flota transportowa USA mogła przewieźć łącznie około 130 000 żołnierzy, do końca 1942 r. planowano zbudować statki dła transportu dalszych 35 000, do czerwca 1943 r. dla kolejnych 40 000, a w grudniu tego roku jeszcze dla 100 000 ludzi. Zgodnie z tym planem USA miałyby w czerwcu 1944 r. (inwazja w Normandii) flotę transportowców dla przewozu 400 000 ludzi. W. C h u r c h i l l , Druga wojna światowa (tłum. polskie), t. IV, ks. 1, s. 196-198. Z kolei straty poniesione przez flotę brytyjską i amerykańską w bitwie o Atlantyk przekroczyły w 1 półroczu 1942 r. o 3 min BRT zbudowany tonaż (wyrównano to dopiero w sierpniu tego roku); s. 202, 230-231. 2 Z kolei wg ustalonego w Berlinie podziału stref operacyjnych państw Osi Madagaskar znalazł się w strefie odpowiedzialności Kriegsmarine, Hitler więc ze względu na sprzeciw Petaina nie zgodziłby się na japońską okupację wyspy ani nawet na założenie tam tajnej bazy dla okrętów podwodnych Połączonej Roty, ze względu na spodziewane antyjapońskie reperkusje ze strony vichystowskiej Francji, jej afrykańskich kolonii, a nawet neutralnej Portugalii (nad Kanałem Mozambickim położona była jej kolonia Mozambik). Również Churchill musiał liczyć się z nimi, dlatego podawał oficjalnie, że Royal Navy zajmie tylko Diego Suarez, aby uprzedzić Japończyków, a potem przekaże go wolnej Francji. Tamże, s. 227-230.

i tak też się stało. Upraszczając sprawę, można stwierdzić, że Brytyjczycy zajęli Madagaskar mimochodem — woj­ skami, jakimi akurat dysponowali, i okrętami, które były pod ręką. Doszło natomiast, mówiąc już poważnie, do generalnej próby budowanych przez COC nowych pływa­ jących środków desantowych różnych typów i różnego przeznaczenia. Formowane siły desantowe — różne od­ działy i pododdziały wojsk lądowych, komandosi oraz piechota morska z armijnymi środkami walki i jednostkami pływającymi niezbędnymi do jej przewiezienia, w sile mniej więcej dywizji piechoty, zgromadzono w Inveraray pod dowództwem gen. Roberta Sturgesa. Od czerwca 1941 r. siły te powiększano (podobno aż do trzech armii, oddziału komandosów i dwóch brygad piechoty morskiej ze zredukowanym uzbrojeniem, artylerią i środkami trans­ portu — pod dowództwem gen. sir Harolda Alexandra), ale nadal ćwiczyły one w Szkocji w Inveraray, u wejścia do fiordu Loch Fyne (około 35^10 km na północny wschód od Greenock). W sierpniu 1941 r. część z nich przeszła do Scapa Flow, ćwicząc desantowanie w Swanbister Bay (w porach przedświtu i zapadania zmierzchu). Ćwiczenia te, mimo obecności Jerzego VI, zakończyły się chaosem organizacyjnym i wykazały nieudolność dowódców. Do­ prowadziły też do zmian w dowództwie COC. Brytyjczycy ostatni raz desantowali wojska latem 1915 r. na półwyspie Gallipoli (Dardanełe), a zatem nie mieli doświadczenia ani w nowych metodach desantowania, ani w wykorzystaniu współczesnych środków desantowych (pływających i amfibijnych). Ich działania określano jako „dziwaczną mieszaninę fachowości i nieporadności”. Po­ czątkowo na dowódców tego rodzaju ćwiczeń wyznaczano wyłącznie oficerów Royal Navy, doświadczonych w dzia­ łaniach na morzu, niechętnych działaniom na wodach przybrzeżnych i plażach. Zmuszeni rozkazami przyswajali sobie nowe metody walki z oporami i dość chaotycznie,

niechętnie ustępując miejsca przedstawicielom nowego rodzaju wojsk lądowych, specjalnie szkolonym oficerom wojsk desantowych. Ponieważ podstawowym zadaniem każdego desantowania jest wysadzenie na brzeg maksymalnej liczby ludzi i sprzętu bojowego w najkrótszym czasie, konieczna była budowa odpowiednich jednostek pływających. Jeszcze w latach trzydziestych uważano, że okręty i kutry desantowe prze­ wiezione zostaną do miejsc lądowania morzem, na po­ kładach dużych i średnich transportowców desantowych3. Okręty i kutry miały być zawieszone na taliach żurawików szalup ratunkowych takich transportowców (duże — zmo­ bilizowane statki pasażerskie i średnie — promy kanału La Manche, przy czym szalupy byłyby zastąpione tratwami ratunkowymi). Oddziały i pododdziały desantowe natomiast miały zostać zaokrętowane w specjalnie przebudowanych pomieszczeniach tych statków. Aby uniezależnić się od mobilizacyjnego „poboru statków”, Admiralicja zamówiła jeszcze przed wybuchem wojny trzy transportowce desan­ towe typu „Glen” („Glenroy”, „Glengyle” i „Gleneam”) do / planowanych działań anty włoskich na Morzu Śródziemnym (opanowanie Pantellerii i wysp Dodekanezu)4. Doświadczenia wyniesione z ćwiczeń w Inveraray przy­ czyniły się do budowy okrętów desantowych o dużej dzielności morskiej, zdolnych o własnych siłach dojść w rejon desantowania (pozostając przy budowie kutrów desantowych do przewozu na pokładach transportowców). Zastosowano też przy konstrukcji tych jednostek specyfika­ cję co do rodzajów desantowanego sprzętu, obejmującą: 3 Wszelkiego rodzaju inne zarekwirowane statki handlowe używane do przewozu sprzętu desantowego oznaczano MTS (motor transport ships). 4 W końcu 1940 r. zostały one przerzucone na ten akwen drogą okrężną wokół Przylądka Dobrej Nadziei, aby w 1941 r. po uderzeniu niemieckim na Bałkany i Rretę ewakuować stamtąd ocalałe oddziały brytyjskie i greckie do Aleksandrii.

czołgi i samochody pancerne, kołowy tabor transportowy oraz żołnierzy z uzbrojeniem strzeleckim, bronią maszyno­ wą i artylerią wsparcia (tzw. pododdziały szturmowe). Inwazja brytyjska na Madagaskar była pierwszą aliancką operacją amfibijno-desantową, w której użyto zarówno okrętów, jak i kutrów desantowych, i pozwoliła dowódcom oraz sztabom uzyskać cenne doświadczenia i wyciągnąć wnioski na przyszłość. Użyto w niej następujących rodzajów jednostek desantowo-szturmowych: LST (Landing Ship Transport) — o ładowności: dwa kutry LCM i 22 czołgi po 25 t, lub 18 czołgów po 30 t, lub 33 ciężarówki po trzy tony i 217 żołnierzy. Uzbrojone w dwa moździerze 102 mm do wystrzeliwania pocisków zadymiających, cztery armaty 57 mm plot i sześć plot 20 mm. Prędkość marszowa po załadowaniu 12 węzłów, załoga 98 ludzi (wyporność rzędu 2260-23001 przed załadowaniem i około 5000 t po załadunku), LCT (Landing Craft Tank) — o ładowności: pięć czołgów po 40 t, lub 10 ciężarówek po trzy tony. Uzbrojone w dwie armaty 57 mm plot lub dwie armaty 20 mm plot. Prędkość marszowa 10,5 węzła, załoga 12 ludzi (wyporność 300-350 t przed załadunkiem i około 600 t po załadunku), LCM (Landing Craft Mechanised) — o ładowności: 100 żołnierzy, lub jeden czołg 16 t lub tylko ciężarówki (do 16 t łącznie). Uzbrojone były w dwa przenośne km 7,7 mm Lewisa (1 x 2). Prędkość marszowa 7,5 węzła i załoga sześciu ludzi (wyporność 28-30 t, bez ładunku), LCA (Landing Craft Assault) — przeznaczone do sztrandowania (wyrzucania się na brzeg), o ładowności: 35 żołnierzy lub 365 kg wyposażenia. Uzbrojenie stanowił jeden km 7,7 mm Bren (wynośny, w lewej kabinie nad­ budówki). Prędkość po załadunku 6 węzłów, załoga czterech ludzi (wyporność 10-12 t). LST-y napędzane były tłokowymi maszynami parowymi (kotły opalane mazutem) o łącznej mocy 5500 KM,

natomiast pozostałe jednostki silnikami spalinowymi (LCT-y 0 łącznej mocy 1000-2000 KM, LCM-y do 500 KM 1 LCAs-y 130-150 KM)5. Aby uniknąć pomyłek, przy opisach pływającego sprzętu desantowego wojsk brytyjskich używam określeń: trans­ portowiec desantowy duży i średni (ang. infantry assault ship large i infantry assault ship medium), okręt desantowy (landing ship) i kuter desantowy (landing craft). Jak stwierdzono wyżej sama operacja opanowania Diego Suarez, pod kryptonimem „Ironclad” (pokryty żelazem lub pancernik), nastąpiła trochę mimochodem, w czasie przerzutu wojsk do Indii i Birmy, w składzie konwoju WS 17, gdyż Churchill obiecał gen. Wavellowi, że prześle tam 5. dywizję piechoty (tzw. Hinduską)6. Wchodzące w jej skład oddziały 17. brygady piechoty brygadiera G.W.B. Tarletona zaokrętowane już były na transpor­ towcach desantowych średnich „Oronsay” i „Duchess of Atholl”, natomiast na transportowcach „Keren”, „Karanja”, „Winchester Castle”, „Derwentdale” i „Sobieski” (polski) popłynęły oddziały 29. samodzielnej brygady piechoty brygadiera F.W. Festinga, przeszkolone już w operacjach desantowych. Wszystkie te transportowce, nazywane początkowo 13. Flotyllą Szturmowo-Desantową, opuściły 23 marca 1942 r. Gourock, kierując się na wody Afryki. Ta brytyjska wyprawa na Madagaskar, którą 5 Opis sprzętu desantowego wg artykułu gen. J.L. M o u 11 o n a, Madagascar, first of allied invasions (własne, internet). W późniejszych wrześniowych operacjach desantowych użyto nowo zbudowanych trans­ portowców desantowych typu „Empire Pride” oraz kutrów desantowych typu LCP i LCV (o czym dalej w tekście). 6 Konwoje wysyłane co miesiąc do Zatoki Perskiej po paliwo miały kryptonim WS oraz liczby oznaczające ich kolejność na danej trasie. W marcu 1942 r. do takiego konwoju zdecydowano dołączyć transportowce z oddziałami wysyłanymi na Daleki Wschód (aby „po drodze” zdobyły Diego Suarez). „Całkiem przypadkowo” 5. DP została przeszkolona do działań desantowych.

ostatecznie nazwano „Ironcland”, przypominała ze wzglę­ du na rozmach operacyjny, a częściowo rejon działań, słynną wyprawę rosyjskiej II Eskadry Oceanu Spokojnego na Daleki Wschód w latach 1904-1905 z postojem na Madagaskarze. Biorąc zaś pod uwagę historiografię brytyj­ ską, można ją porównać z wyprawą nowej Niezwyciężonej Armady, choć nie całkiem, bo bez dotkliwych strat, które tamtą spotkały. Operacja ta mogła zadziwić uczestników i współczes­ nych, mimo wymogów zachowania tajności, swoim roz­ machem operacyjnym, rozwiązaniami organizacyjnymi, użytym sprzętem szturmowo-desantowym, masowym wy­ korzystaniem lotnictwa zaokrętowanego oraz działaniami dywersyjno-sabotażowymi oddziałów komandosów, którzy niekiedy niczym żandarmeria wojskowa nadzorowali reali­ zację zadań wykonywanych przez oddziały wojsk kolonial­ nych, gdyby... Gdyby nie późniejsze działania morskie i lądowe, które ją przesłoniły swoim znaczeniem strategiczno-operacyjnym i użytymi siłami (np. operacja „Torch”, inwazja na Sycylię, lądowanie w Normandii, operacje desantowe na Pacyfiku). Wiosną 1942 r. zaangażowane w operacji „Ironclad” siły morskie, lotnicze i lądowe po wyjściu z portów brytyjskich zmierzały, opływając wielkim łukiem zachodnią Europę oraz wybrzeża północno-zachodniej Afryki, do Freetown, wielkiej bazy zbornej w Sierra Leone. Zmierzały do niej również okręty i statki alianckie wyznaczone do tej operacji z innych mórz i oceanów. W czasie przejścia morzem dokonywano kolejnych doskonalących zmian organizacyjnych, łącząc siły lądowe desantu w tzw. Grupę Operacyjną 121 (patrz załącznik 5), którą dowodził gen. mjr piechoty morskiej Robert „Bob” Sturges (formalnie od 12 marca) z pokładu swego statku flagowego, transportowca szturmowo-desantowego „Sobie­ ski”7. Sturges odpowiedzialny był za przebieg operacji „Ironclad” na lądzie, częścią morską operacji dowodził

kontradm. E.N. Syfret, dotychczasowy dowódca bazującej w Gibraltarze ,force H”. 30 marca otrzymał on rozkaz opuszczenia Gibraltaru, aby 1 kwietnia jako dowódca „For­ ce F’ rozpocząć eskortowanie zdążających do Freetown transportowców Sturgesa, a potem dotrzeć wraz z nimi (przez Kapsztad) do Durbanu, bazy wyjściowej operacji „Ironclad”. ,force F’ powstała niemal ad hoc, z części sił „Force H”, Mediterranean i Eastern Fleet oraz jednostek zebranych z wód południowego Atlantyku i wód Związku Południowej Afryki. Miała się składać z: pancernika „Ramillies”, lotniskowców „Illustrious” i „Indomitable”, krążowników „Devonshire” (ciężki) i „Hermione” (lekki przeciwlotniczy), niszczycieli „Pakenkham”, „Inconstant”, „Paladin”, „Panther”, „Javelin”, „Laforey”, „Lightning”, „Lookout”, „Duncan”, „Active” i „Anthony”, 14. Flotylli Trałowców („Romney”, „Cromarty”, „Whitehaven”, „Poole”, „Seaham” i „Cromer”) oraz korwet „Cyclamen”, „Genista”, „Auricula”, „Nigella”, „Jasmine” i „Thyme”. Okręty te w różnym czasie i w różnych portach dołączały do zespołu Syfreta — ostatnie tuż przed i podczas trwania operacji: lotniskowiec „Indomitable” z niszczycielami ,Active” i „Anthony” dołączył 3 maja, okręt szpitalny „Atlantis” dopiero w trzy dni po lądowaniu (8 maja?), a okręt amunicyjny „Greystoke Castle” jeszcze później. Okrętem flagowym „Force F’ został 22 kwietnia, przybyły z Kilindoni wraz z korwetami „Freesia” i „Fritillary”, pancernik „Ramil­ lies” (dopiero wtedy odesłano do Gibraltaru zastępujący go pancernik „Malaya”). Syfret, po tygodniowym postoju we Freetown, przeszedł ze swoimi okrętami i transportowcami gen. Sturgesa (na 7

Wykazywany w dokumentach bojowych jako transportowiec wojsk, transportowiec szturmowo-desantowy, okręt szturmowy i statek desantowo-inwazyjny (z zaznaczeniem „a polish vessel” — statek polski). Spotykana w nich jego nazwa — oprócz „Sobieski”, także „Sobiecki”, „Sobieksi” czy „Spobeiski” to dobitny dowód na brytyjską nonszalancję wobec nazw polskich (słowiańskich).

których zaokrętowani jeszcze w Liverpoolu oficerowie jego sztabu prowadzili szkolenie z desantowania) do Kapsztadu, skąd 20 kwietnia odpłynął do Durbanu. Przy­ być tam miała także na transportowcu „Franconia”, włą­ czona w skład wojsk desantowych, 13. brygada piechoty (z 5. DP) brygadiera Russella. Kilkudniowy postój w Durbanie zamierzano wykorzystać (poza odpoczynkiem wojsk) na niezbędne przygotowanie do operacji „Ironclad” — spraw­ dzono stan techniczny wyposażenia i uzbrojenia, usuwając zauważone usterki, dokonano rozdziału sprzętu nawigacyj­ nego i wyposażenia specjalnego dla trałowców oraz apara­ tury koordynującej dla lotniskowców, unacześniono przed rozdaniem na okręty i do wojsk mapy i plany, opracowano rozkazy bojowe po wprowadzeniu najnowszych danych z rozpoznania, ustalając czasy operacyjne, system ogni zaporowych, dyżurów bojowych, zarządzeń co do zaciem­ nienia, ciszy radiowej itd. Uważając Durban za bazę wyjściową operacji „Ironclad”, Syfret podzielił zebrane tam transportowce desantowe i statki zaopatrzenia ze względu na ich różne prędkości marszowe na dwa konwoje: konwój „Y”, czyli tzw. konwój wolny (WS 17C), i konwój „Z”, czyli konwój szybki (WS 17D). Do konwoju wolnego włączono dwa specjalne transportowce desantowe. Władze brytyjskie zarekwirowały „Bachaquero”, zbiornikowiec przeznaczony na jezioro Macaraibo w Wenezueli (wyporność brutto 6455 RT, prędkość 10 węzłów), który przy znacznej szerokości kadłuba miał małe zanurzenie, a zatem dobrą stateczność na przejściu morzem. Przy przebudowie usunięto przegrody zbiorników mps, tworząc ogromną ładownię, która kończyła się na dziobie transportowca wielką dwuskrzydłową bramą z rampą zjazdową — dzięki temu sześć czołgów „Valen­ tine” i cztery haubice 94 mm z ciągiem samochodowym mogły zjechać bezpośrednio na brzeg (łącznie zabierał około 60 pojazdów i dział). Przebudowany również z tan­

kowca floty „Derwentdale” (z usuniętymi przegrodami zbiorników mps) został wyposażony w silne dźwigi ładun­ kowe, dzięki którym mógł zestawić na wodę przewożone na żurawikach 12 LCM oraz kilkanaście LCA (15?). Konwój wolny opuścił Durban 25 kwietnia eskortowany przez krążownik „Devonshire”, trzy niszczyciele, 3. Grupę Eskortową (trzy korwety) i 14. flotyllę trałowców (sześć trałowców). Konwój szybki, który czekał na „Franconię” (miała dotrzeć przed 29 kwietnia do Durbanu), wyszedł stamtąd 28 kwietnia, eskortowany przez pozostałe okręty „Force F”. W tym czasie premier Związku Południowej Afryki, Smuts, przydzielił do dyspozycji Sturgesa eskadrę bombowo-rozpoznawczą SAAF (bazowała na lądzie), aby wsparła desant przy zdobywaniu lotnisk i przejmowaniu zdobytych zapasów benzyny lotniczej i bomb. Stąd prawdo­ podobnie obecność w sztabie Syfreta płk. S.A. Melville’a z wojsk południowoafrykańskich (South Africa Defence Force). Sztab operacji „Ironclad” podzielono na dwa równo­ rzędne zespoły: pierwszy na transportowcu „Keren”, drugi na „Karanja”; statki i okręty poszły zaś na północ Kanałem Mozambickim, aby nad ranem 4 maja (na dobę przed desantem) oba konwoje mogły spotkać się w odległości 95 mil morskich na zachód od przylądka Ambrę. Tam miały być ustalone zasady współdziałania, ponieważ 1 maja nadszedł z Londynu rozkaz o rozpoczęciu „Iron­ clad” wczesnym rankiem 5 maja. Główne siły desantu miały lądować w zatokach Courrier i Ambararatra, dokąd udały się za prowadzącymi trałowanie kontrolne trałow­ cami 14. flotylli. Lotniskowce i krążownik przeciwlotniczy „Hermione” przeszły natomiast na północny zachód i wschód od przylądka Ambrę. Lotniskowce miały zapew­ nić operacji wsparcie lotnicze, dlatego 3 maja, gdy do „Illustriousa” dołączył „Indomitable”, utworzono z nich

dywizjon lotniskowców, którego dowódcą został kmdr Denis Boyd (mianowany być może z tej okazji kontrad­ mirałem). Z kolei krążownik „Hermione”, pływając na północ od rejonu wejścia do zatoki Diego Suarez, pozo­ rować miał za pomocą środków pirotechnicznych wysa­ dzanie desantu (stawiał zasłony dymne, strzelał pociskami oświetlającymi i rozpryskowymi itp.). 4 maja o godzinie 15.00 na sygnał Syfreta statki i okręty sformowały szyk podejścia do wysadzenia desantu, przechodząc za trałow­ cami 90 mil morskich już w zupełnych ciemnościach. Tymczasem po zachodzie słońca niszczyciele „Laforey”, „Lightning” i „Anthony” rozpoczęły między wysepkami i rafami zatoki Courriera wytyczanie trasy podejścia do lądowania Grupy Operacyjnej 121. Traktując „Lightninga” jako nabieżnik (zakotwiczył i zapalił światła od strony morza), a „Anthony’ego” jako łącznika z „Ramilliesem”, „Laforey” popłynął ku zatoce, stawiając boje świetlne (miały podobno osłony i działały jak ratiery)8 w kanale na południe od raf Nosy Hara. Wytyczony tor wodny między parami świecących mgliście boi świetlnych umożliwił obu konwojom połączenie się w odległości 19 mil morskich od brzegów wyspy9. Teraz rolę przewod­ ników przejęły trałowce, które, idąc na przełaj przez wspomnianą wyżej zagrodę minową, oczyściły ośmiomilowe przejście do miejsca głównego kotwicowiska 8 Urządzenia świetlne przekazujące sygnały o słabej mocy (stąd „zamglenie” owych świateł) w ściśle określonym sektorze obserwacji (czasem w osi symetrii urządzenia ratiera) i odległości. 9 Dokładność ustawienia owych „par przyćmionych świateł” wydała się wielu uczestnikom desantu niemożliwa bez pomocy z zewnątrz. Np. komandos E.G. Voller napisał po latach w swojej relacji: „Nie dowiedzia­ łem się nigdy, kiedy, jak i kto umieścił te światła. Każda para była sprytnie zaciemniona od brzegu, co wyraźnie wytyczało nasz kanał przez te zdradliwe skały tej bezksiężycowej nocy. Całkowity sukces desantu zależał od tego jednego” (że pomoc z zewnątrz była możliwa patrz tekst główny; The Assault on Madagascar 5th May 1942, internet, własne).

okrętów desantowych. Wykryte i zdetonowane dwie (?) miny kotwiczne nie zaalarmowały śpiących obrońców, choć krążownik ciężki „Devonshire” przygotowany był do natychmiastowego otwarcia ognia w wypadku jakiego­ kolwiek przeciwdziałania. Piątego maja po godzinie 2.35 transportowce desantowe 13. flotylli szturmowej rzuciły kotwice na głównym kotwicowisku zatoki, przystępując do załadunku i zrzutu na wodę pływających jednostek desantowych, które ze wzglę­ dów bezpieczeństwa (możliwość utknięcia na rafach i pły­ ciznach, a do przejścia było średnio 10 mil morskich) ładowano do zanurzenia około sześciu stóp (1,82 m) poniżej ich linii wodnych. Grupa Operacyjna 121 lądowała na odcinku szerokości 30,6 km (od północnego skraju zatoki Courrier do połu­ dniowo-wschodniego skraju zatoki Ambararatra), który podzielono umownie, ze względów organizacyjnych i dla zachowania tajności, na plaże: „czerwoną” (od północy), „niebieską”, „białą” i „zieloną” (na południu). Samo desantowanie odbywać się miało w trzech rzutach: w rzucie pierwszym (dowódca kmdr Oliver na krążowniku „Devon­ shire”) lądowały oddziały 29. samodzielnej brygady piechoty oraz Oddział Specjalny nr 5 (5. Commando); w rzucie drugim (dowódca kmdr Gamons-Williams na transportowcu „Keren”) — oddziały 17. Grupy Brygady Piechoty (z 5. DP), w odstępie co najmniej 4 mil morskich za rzutem pierwszym, oraz w rzucie trzecim (dowódca kmdr Stevens na niszczycielu „Pakenham”) — oddziały 13. brygady piechoty (z 5. DP), w odstępie jak rzut drugi. Plan desantowania został jednak zakłócony w związku z uszkodzeniem „Auriculi” (o czym dalej) i lądowanie trzeciego rzutu przesunięto na 6 maja. Zgodnie z planem operacji jako pierwsi wylądowali komandosi zaokrętowani na transportowcu „Winchester Castle”, który około 3.30 znalazł się w rejonie plaży

„czerwonej” (kryptonim „Zamek Windsorski”), rozpoczy­ nając skryte desantowanie. Głównym zadaniem owych 365 ludzi, dowodzonych przez ppłk. W.S.S. Sanguinettiego10, było zdobycie ustawionej tu baterii nadbrzeżnej 138 mm (dwa stanowiska po dwie armaty) oraz przyległych do baterii koszar. Komandosi wylądowali o 4.38, ruszając biegiem przez plażę ku stanowiskom. Nie napotykając oporu, unieszkodliwiono armaty, usuwając ich zamki ryglujące komory nabojowe, aby następnie o 5.45 zająć koszary ze śpiącą wciąż obsługą (około 300 artylerzystów, łącznościowców i żołnierzy innych służb). To łatwe zwy­ cięstwo, uzyskane z zaskoczenia, jak stwierdzono z przeję­ tych dokumentów (instrukcje, rozkazy dzienne), było wynikiem przeświadczenia dowództwa twierdzy, że „desant przeciwnika nocą w zatoce Courrier jest niemożliwy”. Około godziny 3.30 podszedł też ku plaży „czerwonej” transportowiec „Royal Ulsterman”, który wyładował zaraz po komandosach, poniżej drugiego stanowiska dział 138 mm, dwie kompanie 2. pułku piechoty „East Lancashire”. Zlikwidowano znajdujący się tu dwu-, trzyosobowy posterunek Senegalczyków, a żołnierze wsparli koman­ dosów, przejmując od nich jeńców i koszary zdobytej baterii, dzięki czemu komandosi mogli wyruszyć forsow­ nym marszem do Diego Suarez. Kolejne oddziały 29. samodzielnej brygady piechoty wpłynęły na zatokę o godzinie 4.30, desantując się na plażach „białej”, „zielonej” i „niebieskiej”. W zatoce Ambararatra na plaży „białej” wyładował się z transpor­ towca „Karanja” 2. pułk królewskich strzelców walijskich. „Pierwszą osobą, jaką napotykają na brzegu, jest zupełnie 10 Ponieważ desantem dowodził osobiście Sanguinetti, oficjalny dowód­ ca Oddziału Specjalnego nr 5, który w pełnym składzie liczył ponad 600 ludzi, w niektórych opracowaniach podaje się jakoby w zdobyciu Diego Suarez wzięło udział 600 komandosów, być może mając na uwadze około 300 komandosów z 2. Commando?

nagi Murzyn, tylko w chroniącym przed słońcem kapeluszu na głowie. Pozdrawia on przybyłych całkowicie pozbawioną obcego akcentu angielszczyzną: Good moming, gentle­ men!”. Wobec wątpliwości niektórych uczestników desantu, iż nie dałoby się wytyczyć toru wodnego przez pole minowe bez pomocy z zewnątrz, obecność tego „czarnego oksfordczyka”, ucharakteryzowanego na Senegalczyka czy Malgasza (mogło być ich kilku?), zastanawia — nawet jeśli nie stawiał on owych boi świetlnych, to mógł z brzegu kierować ich ustawianiem na wcześniej przygotowanych miejscach. Walijczycy po dojściu do przylądka Basse ubezpieczyli lądowanie na plaży „niebieskiej” dowództwa 29. samo­ dzielnej brygady piechoty i jednej kompanii 2. pułku piechoty „South Lancashire” z korwety „Genista”. Na plaży „zielonej”, do której podszedł transportowiec „Keren”, wylądował 1. pułk królewskich strzelców szkockich. Podob­ no do świtu na „kolorowych” plażach znalazło się nie mniej niż 2300 żołnierzy 29. samodzielnej brygady piecho­ ty. Brygadier Festing, po pozostawieniu jednej kompanii piechoty do ochrony plaż oraz wyładowywanych na nich pojazdów, skierował główne siły brygady nadbrzeżnym traktem do miasta Antsirane, na spotkanie z nacierającymi od północy komandosami Sanguinettiego. Komandosi, maszerując na przełaj przez półwysep Adrakaka, doszli po 32 km forsownego marszu pod miasto Diego Suarez, zajmując osłaniającą miasto od strony kotwicowiska baterię artylerii (prawdopodobnie była to bateria nadbrzeżna lub przeciwlotnicza kalibru 75 mm). Szybki marsz sprawił, że obsługi dział jeszcze spały, toteż baterię opanowano bez walki. Doszło jednak do znamien­ nego incydentu z drugim gołym Senegalczykiem. Kiedy komandosi weszli do sali sypialnej, zerwał się nagle z łóżka nagi żołnierz senegalski ogromnej postury i z bagnetem w ręku rzucił na Brytyjczyków. Była do słynna w armii

francuskiej „Rosalie”, trójgraniasty kłujny bagnet wz. 1890/1907 o długiej głowni 370 (czasem 340) mm, używa­ ny w pierwszej wojnie światowej jako sztylet szturmowy. „Rozalia”, o której śpiewano w okopach piosenki, z łat­ wością przebijała grube sukno mundurów i skórzane pasy oporządzenia, zadając groźne i często śmiertelne rany. Lecz ogromny Senegalczyk nie zdążył uderzyć, gdyż wyprzedził go oficer komandosów, strzelając ze swego automatycznego colta kalibru 12,4 mm. Jak stwierdził autor relacji, William Knight, „golas zwalił się na podłogę z małą dziurą w piersiach, za to z wielką jak talerz obiadowy raną na plecach”. Świadczyło to o tym, że żołnierze 5. Commando używali amunicji dum-dum, zaka­ zanej przez I konwencję haską w 1899 r. Choć już wtedy Brytyjczycy protestowali przeciw temu zakazowi, twierdząc, że „tego rodzaju pociski są niezbędne do walki z Murzy­ nami w Afryce!”. Można zatem z sarkazmem stwierdzić, że dyplomaci i generałowie brytyjscy pozostali wierni swym rasistowskim tradycjom. Samo miasto Diego Suarez zostało zajęte, wg dokumentów, o 14.50 i komandosi wyszli na brzeg cieśniny oddzielającej półwysep Andrakaka od półwyspu Antsirane i położonego naprzeciw miasta Diego Suarez miasta Antsirane. Tu 5. Commando miało czekać na nacierające lądem, po desantowaniu na plażach „niebieskiej”, „białej” i „zielonej”, pododdziały 29. samo­ dzielnej brygady piechoty, które wieczorem miały opano­ wać miasto Antsirane. Zapewne Francuzi mieli jakiś system kontroli gotowości bojowej, bo kiedy czoło kolumny 2. pułku królewskich strzelców walijskich przejechało około 10 km, napotkało o godzinie 8.15 samochód terenowy z francuskim oficerem marynarki i trzema podoficerami. Ponieważ jechali ku zatoce Courrier, zostali zawróceni, aby dostarczyć dowódz­ twu twierdzy pisemne wezwanie do kapitulacji „w celu uniknięcia rozlewu krwi”. Jak stwierdził potem gen. Sturges,

był to karygodny błąd, gdyż ujawnił dowództwu twierdzy rzeczywisty kierunek natarcia Grupy Operacyjnej 121, zaś płk Claerebout w porozumieniu z kmdr. Maertenem odrzucił ultimatum, oświadczając przez radio (otwartym tekstem), że „Dićgo Suarez będzie bronione aż do końca, zgodnie z tradycjami francuskiej armii, floty i lotnictwa!”. Za oświadczeniem nastąpiło przeciwdziałanie. O godzinie 11.00 czołowe transportery „Bren-Carrier” kolumny królew­ skich strzelców walijskich zostały ostrzelane i zatrzymane na przełęczy de Bonne Nouvelle (około 9 km od Antsirane) — kolumna utknęła, oczekując podejścia sił głównych. Na domiar złego o godzinie 11.38 w rejonie plaży „niebieskiej” weszła na minę i została ciężko uszkodzona korweta „Auricula”. Zakłóciło to porządek desantowania podod­ działów i sprzętu 17. brygady piechoty oraz sprzętu 29. samodzielnej brygady piechoty (lądowanie trzeciego rzutu czyli 13. BP przełożono na 6 maja), gdyż ograniczono ruchy statków i okrętów, kierując ponad połowę sił trało­ wych do poszukiwania min. W ciągu popołudnia 5 maja podcięły one minliny i wyłowiły 35 min kotwicznych, prawdopodobnie likwidując już całkowicie liczącą około 40 min zagrodę. Niemal równocześnie z desantami na plażach do akcji przystąpiło lotnictwo zaokrętowane 2. dywizjonu lotnis­ kowców Boyda. Na „Illustrious” bazowały: 810. eskadra (osiem torpedowych „Swordfish” por. pil. Roberta Everetta), 829. eskadra (12 torpedowych „Swordfish” por. pil. U.F.N. Griffitsa), 881. eskadra (12 myśliwców „Martlet” kpt. pil. J.S. Cockbuma) i 882. eskadra (osiem myśliwców „Martlet” i jeden myśliwski „Fulmar” NF I kpt. pil. HJ.F. Lane’a), lotniskowiec zaś miał wspierać lądujące desanty oraz zwalczać francuskie okręty i baterie nadbrzeżne. Z kolei na „Indomitable” bazowały: 800. eskadra (osiem myśliwskich „Fulmarów” NF I kpt. pil. J.M. Bruena), 806. eskadra (cztery myśliwskie „Fulmary” NF I kpt. pil. J.N. Gametta),

827. eskadra (12 torpedowo-bombowych „Albacore” kpt. pil. P.L. Mortimera) oraz 880. eskadra (dziewięć myśliws­ kich „Sea Hurricane” kpt. pil. J.E.S. Jadda), a lotniskowiec atakować miał cele lądowe (lotniska, stanowiska OPL) oraz toczyć walki powietrzne z francuską GAMM kpt. pil. Leonettiego. Działania bojowe poprzedzić miała akcja ulotkowa — zrzut kilkunastu tysięcy ulotek nad miastami, portami i osiedlami rejonu Diego Suarez, w których dowództwo sił inwazyjnych wzywało obrońców do kapitulacji, „aby (rzeko­ mo) uniknąć rozlewu krwi”, oraz dawało „dżentelmeńskie słowo honoru”, że „po zwycięstwie Madagaskar zostanie zwrócony Francji”. Zrzutu ulotek miało dokonać o godzinie 5.10 sześć „Swordfishów” z 810. eskadry, które następnie miały uderzyć na okręty stojące na kotwicowisku Diego Suarez. Przypadek zrządził (?), że zbiegło się to w czasie z uderzeniami bombowo-torpedowymi 829. eskadry, co dało niezamierzony efekt. Jak bowiem twierdzili obserwatorzy, „bomby sypały się na głowy obrońców razem z ulotkami!”. Dwadzieścia bazujących na lotniskowcach torpedowych stringbagów („tobołków”) należało do typu „Fairey Swordfish” Mk I (produkcja seryjna 1935-1936 i późniejsze). Był to dwu- lub trzymiejscowy jednosilnikowy dwupłat, 0 prędkości 225-245 km/h, uzbrojony w dwa km 7,7 mm (w tym jeden ruchomy wynośny) oraz w torpedę 457 mm (wymiennie mina morska lub bomby lotnicze 227 i 113,5 kg lub bomby głębinowe 227 i 45,3 kg). Z powodu stosunkowo małej prędkości wymagały przy atakach torpedowych osłony myśliwskiej, którą wykonywały zwykle „Martlety” 1 „Fulmary”. Produkowany seryjne w USA od 1939 r. (dla USAF, USNAF i na eksport) samolot typu „Grumman Martlet” Mk I, był importowanym jednosilnikowym i jednomiejscowym myśliwcem, średniopłatem o prędkości 515 km/h, uzbrojonym w sześć km 12,7 mm. Własnej konstrukcji

Fairley „Fulmar” NF I (produkowany seryjnie od 1940 r.) był jednosilnikowym dwumiejscowym myśliwsko-bombowym dolnopłatem, o prędkości 397 km/h, uzbrojonym w osiem-dziewięć km 7,7 mm oraz 226 kg bomb. Na lotniskowce Royal Navy skierowano też bliżej nieznaną liczbę myśliwców Hawker „Hurricane” (wraz ze „Spitfire’ ami” zdominowały one lotnictwo myśliwskie RAF), produkowanymi seryjnie w latach 1937-1940. W wer­ sji „Sea Hurricane” były jednosilnikowymi jednomiejscowymi dolnopłatami, o prędkości 518 km/h, uzbrojonymi w osiem km 7,7 mm. Na obu lotniskowcach Boyda bazo­ wało 20 „Martletów”, 13 „Fulmarów” i dziewięć „Sea Hurricane’ów”. Na lotniskowcu „Indomitable” znajdowały się również 24 samoloty bombowo-torpedowe typu Fairey „Albacore”, które stanowiły jego główną siłę uderzeniową. Ten torpedowo-bombowy, a ściślej wielozadaniowy samolot miał zastąpić wysłużone i nieco przestarzałe „Swordfishe”, toteż jego produkcję seryjną uruchomiono w 1940 r., mimo pewnych kłopotów z obsługą usterzenia i łącznością wewnętrzną. Zapewne z powyższych przyczyn nie był łubiany przez pilotów, którzy woleli stare, ale niezawodne „tobołki” od ich komfortowych pod względem wyposażenia następców. Albacory rozpoczęły służbę nie tylko na lotnis­ kowcach jako samoloty torpedowe, ale i w jednostkach nadbrzeżnych (np. Coastal Command), gdzie specjalizowały się jako nocne bombowce oraz samoloty zwalczania okrę­ tów podwodnych (ZOP) w osłonie przybrzeżnych kon­ wojów. W walkach na Morzu Śródziemnym dokonały z pokładów lotniskowców wielu bombardowań baz włos­ kich i baz niemieckiego Afrika Korps, a na Oceanie Indyjskim walczyły z Japończykami w obronie własnych baz w Zatoce Bengalskiej, wyraźnie jednak ustępując w pojedynkach powietrznych japońskim myśliwcom A6M2 Reisen „Zero”.

Konstrukcja „Fairey Albacora” różniła się nieznacznie od „Fairey Swordfish” — był to jednosilnikowy dwupłat ze stałym podwoziem i składanymi skrzydłami (do hangaro­ wania). Trzyosobowa załoga siedziała w wygodnej, oszk­ lonej i ogrzewanej kabinie, z wyodrębnionym miejscem dla pilota (lepsza widoczność, ale konieczność korzystania z łączności wewnętrznej, tym bardziej że za jego siedzeniem znajdował się wspornik górnego płata)11. Samolot rozwijał prędkość 256 km/h, uzbrojony był w dwa km 7,7 mm (jeden stały w prawym dolnym skrzydle, drugi na obrotnicy w tyle kabiny, obsługiwany przez strzelca-radiotelegrafistę). Mógł wymiennie zabrać na lot bojowy: sześć bomb lotniczych lub głębinowych 43,5 kg i cztery po 9,0 kg; sześć bomb lotniczych 113,5 kg i cztery po 9,0 kg; cztery bomby lotnicze lub głębinowe 227 kg; torpedę lotniczą 457 mm (730 kg). Jednak niebo nad Diego Suarez o świcie 5 maja należało do „Swordfishów”, a nie do „Albacore’ôw”. 829. eskadra wystartowała z „Illustriousa” o godzinie 3.45-3.50, aby pierwszą szóstką, uzbrojoną w torpedy, atakować stojące w zatoce Diego Suarez okręty nawodne, drugą zaś wyposażoną w bomby głębinowe — okręty, których według danych z rozpoznania miało być cztery: „Bévéziers”, „Le Héros”, „Monge” i „Le Glorieux”. Ponie­ waż „Illustrious” krążył na północny zachód od przylądka Ambre, orientowano się na przechodzący przezeń równo­ leżnik jako rubież wyjściową do ataków. Szóstka torpedowa przekroczyła go z błędem 6 mil morskich na wschód i opóźnieniem o minutę (o godzinie 5.01), szóstka bombowa zaś, z powodu nagłego uderzenia silnego szkwału, wyszła 11 Np. 26 I 1942 r. w czasie ataku na konwój japoński pod Indau jeden z mocno postrzelanych „Albacorów” powrócił na lotnisko z samym pilotem, który wskutek awarii łączności wewnętrznej nie wiedział, iż wcześniej dwaj pozostali członkowie załogi wyskoczyli z uszkodzonej maszyny na spadochronach.

na pozycję o godzinie 5.15 z dziesięciominutowym spóź­ nieniem. Ponieważ mrok dopiero ustępował, szóstkę tor­ pedową ostrzelał na ślepo (widoczne rozbłyski wystrzałów) jakiś stojący na kotwicy duży okręt, do którego również na ślepo, celując na owe rozbłyski, wystrzeliła ona swoje torpedy. Było to awizo „D’Entrecasteaux”, którego załoga mogła sobie pogratulować marynarskiego fartu — cztery torpedy przeszły pod nim, nie wybuchając, dwie pozostałe zaś uderzyły w lewą burtę kotwiczącego obok krążownika pomocniczego „Bougainville”. Toteż kiedy nadleciała szós­ tka bombowa, krążownik płonął, natomiast awizo, po odkotwiczeniu, uchodziło pod osłonę baterii nadbrzeżnych. Tam także zdążał, po odcumowaniu od mola tzw. basenu torpedowego12, sławny ongiś okręt podwodny „Beveziers”. Sławny, gdyż to on, dowodzony przez kpt. mar. Piotra Lancelota, półtora roku wcześniej, 25 września 1940 r., pod Dakarem, trafił torpedą w dziób i ciężko uszkodził bliźniaka „Ramilliesa”, pancernik „Resolution” (60 zabi­ tych, 100 rannych), którego z trudem udało się przeholować na długotrwały remont do Kapsztadu. Ale teraz sytuacja zmieniła się radykalnie. Bo choć załoga, dowodzona teraz przez kpt. mar. Richarda, otworzyła ogień do samolotów z armaty przeciw­ lotniczej 37 mm i broni maszynowej, zrzucone bomby głębinowe zdetonowały tuż obok, a może i na samej lewej burcie podwodniaka, wywołując gwałtowny pożar (zginęło ośmiu marynarzy). Ponieważ innych okrętów podwodnych na zatoce nie wykryto, pięć „Swordfishów” zawróciło na „Illustrious” (w tym jeden uszkodzony z rannym strzelcem pokładowym), szósty zaś patrolował kotwicowisko jeszcze 12

Dla kamuflażu, dezorientacji przeciwnika i uproszczenia wykonania zadań (np. pominięcie trudnego dla napastników nazewnictwa lokalnego), rejon Diego Suarez podzielono umownie (jak już wspomniano) na różne obiekty o charakterze operacyjnym (np. Zatoka Irlandzka, Zalew Angielski, port Never, ujście Frenu czy znany nam już Zamek Windsorski).

do godziny 7.00, ostrzeliwany sporadycznie z broni maszy­ nowej okrętów oraz ze statku handlowego, zakotwiczonego w pobliżu awiza „D’Entrecasteaux”. Z „Indomitable’a” około godziny 3.58 wystartowały 24 samoloty „Albacore” z eskadr 827. i 831. i osłaniane przez osiem „Fulmarów” 800. eskadry uderzyły na lotnisko polowe Arrachart. Zapalono hangar, ostrzelano stanowiska OPL, „Fulmary” zaś udaremniły start samolotom francus­ kim, niszcząc na ziemi pięć „Morane Saulnierów” i dwa „Potezy”; w czasie nalotu poległ por. pil. Rossigneux. W akcjach tych Brytyjczycy stracili dwie maszyny: „Albacore” ppor. pil. Pike’a z 827. eskadry „Indomitable’a” — musiał przymusowo lądować w rejonie Arrachart z powodu uszkodzenia silnika z nieznanych przyczyn — oraz „Swordfish” dowódcy 810. eskadry por. pil. Everetta z „Illustriousa”, który został zestrzelony przez OPL okrętów (być może przez „D’Entrecasteaux”, o którym wspomina w relacji) podczas bombardowania baterii nad­ brzeżnych. Everett próbował wodować przy brzegu, ale samolot kapotował, a jego trzyosobowa załoga, zaatakowana przez Francuzów, nie mając broni osobistej, poddała się13. W ciągu dnia lotnictwo francuskie prowadziło z bazy Ivato loty rozpoznawcze, tracąc „Poteza” 63-11 zestrzelonego przez OPL okrętów brytyjskich oraz „Morane Saulniera” utraconego z nieznanych przyczyn. Mimo sukcesów w powietrzu i na morzu, w działaniach na lądzie dominował impas. Około południa do przełęczy de Bonne Nouvelle dotarły już dwie kompanie królewskich strzelców walijskich na „Bren Carrierach” (przełęcz odległa była 24 km od plaży „białej”), przystępując do organizacji natarcia. W tym czasie wysadzono z „Bachaquera” pierwsze 13 Zdarzyło się to koło południa lub tuż po, choć Everett błędnie podaje, że było to po świcie. O tej porze bowiem 810. eskadra wykonywała akcję ulotkową, a po niej ataki na okręty i wróciła na lotniskowiec przed godziną 7 (bez strat, choć z jednym uszkodzonym samolotem).

trzy czołgi — dwa „Valentine” i lekki desantowy „Tetrarch”, pod dowództwem mjr. J.E.S. Simona. Ruszyły one ku przełęczy i z marszu wsparły natarcie Walijczyków, ale wąski skalisty wąwóz narzucił działanie wyłącznie wzdłuż drogi. I choć po dołączeniu dwóch kolejnych „Tetrarchów” Simon sforsował przełęcz niszcząc dwie (?) ciężarówki z Senegalczykami, to 5 km od Antsirane zatrzymał go ogień francuskich dział przeciwpancernych 75 mm wz. 1897, z osłaniającej port głównej pozycji obronnej (GPO). Działa strzelały granatami pancernymi wz. 1910 (przebijały 60 mm pancerz z odległości 500 m), które uszkodziły cztery czołgi, a piąty odjechał z meldunkiem bojowym. Mjr Simon o godzinie 15.45, po wyczerpaniu możliwości obronnych (zostało mu tylko trzech rannych), zmuszony był do kapitulacji. Użyta w walkach na przełęczy de Bonne Nouvelle brytyjska broń pancerna to lekkie czołgi piechoty oraz uniwersalne transportery opancerzone (gąsienicowe). „Valentine” (typ Mk I i Mk III) był lekkim czołgiem piechoty, którego seryjną produkcję rozpoczęto w 1940 r. Wóz o ciężarze 17,69-18,60 t, przy opancerzeniu 8-65 mm, z silnikiem o mocy 135-165 KM mógł rozwijać prędkość 24-25 km/h, co pozwalało przy całkowitym napełnieniu zbiorników uzyskać zasięg 145 km. Uzbrojony był w armatę 40 mm lub 57 mm, sprzężoną z ckm 7,92 oraz km plot. 7,7 mm. Obsługa wozu to trzech-czterech ludzi. „Tetrarch” (typ Mk VII) był lekkim czołgiem piechoty zbudowanym specjalnie dla oddziałów powietrznodesantowych (produkcja seryjna 1940-1941 r.). Wóz o ciężarze 7,62 t, przy opancerzeniu 4-15 mm, rozwijał prędkość marszową 40 km/h (maksymalna 64 km/h), a zbiornik paliwa o pojemności 200 1 pozwalał uzykać zasięg 220 km. Uzbrojony był w armatę 40 mm lub 57 mm, sprzężoną z ckm 7,92 mm. Obsługę wozu stanowiło trzech ludzi.

„Bren Carrier” (typ Mk VI) był gąsienicowym transpor­ terem opancerzonym wielostronnego zastosowania — jako pojazd rozpoznawczy, transportowy, łącznikowy i bojowy (produkcja seryjna 1938 r.). Wóz o ciężarze 3,8-5,3 t miał silnik gaźnikowy o mocy 73-95 KM i rozwijał prędkość marszową 50 km/h (maksymalna 56-60 km/h), jego zasięg to 180-210 km. Uzbrojony był zależnie od wersji w km 7,7 mm-7,92 mm oraz moździerz 50,8 mm lub rusznicę ppanc 15 mm, a także pokryty pancerzem 4-14 mm. Obsługę wozu stanowiło trzech-czterech żołnierzy. Pojazdy pancerne zeszły o własnych siłach z pokładu „Bachaquera” i pokonały bez przeszkód falę przybojową, kapitan transportowca miał jednak kłopoty z desantowaniem sprzętu artyleryjskiego i pojazdów kołowych. Podobno z tej przyczyny transportowiec krążył „prawie cały dzień” po zatokach Courrier i Amhararatra w poszukiwaniu dogodnego miejsca do tej operacji. W końcu zdesperowany kapitan zdecydował się na niezwykłe rozwiązanie. „Bachaquero”, wykorzystując wieczorny przypływ morza i roz­ wijając „cała naprzód”, ruszył nagle ku brzegowi (brak dokładnych danych co do wybranego miejsca), gdzie jego kapitan sztrandował transportowiec dziobem. Po otwarciu furty ładunkowej i opuszczeniu rampy artyleria i pojazdy zjechały już bez przeszkód bezpośrednio na brzeg. Jak podkreśla w swej relacji gen. Moulton, metodę wyładunku uzbrojenia i sprzętu z okrętów i kutrów desantowych na brzeg przez ich sztrandowanie zastosowano po raz pierwszy w armii i flocie brytyjskiej. Nim upłynął rok metoda znalazła już powszechne zastosowanie we wszystkich alianckich operacjach desantowych, włącznie z normandzką, podczas gdy nazwisko jej twórcy, kapitana „Bachaquera”, utonęło w mrokach niepamięci. Mimo udanego sztrandowania wysadzone na brzeg dwie kompanie królewskich strzelców walijskich na motocyklach i „Bren Carrierach” wraz z dwoma (lub czterema) haubicami 94 mm

z 455. baterii artylerii polowej (ciąg mechaniczny) nie zdążyły przed nocą dołączyć do swoich sił głównych, podchodzących pod osłaniającą Antsirane od południa wspomnianą pozycję obronną Francuzów. Tymczasem siedem następnych czołgów, desantowanych o godzinie 14.15, ruszyło na ratunek zespołowi Simona, ale dotarło w rejon jego ostatniej walki już po jej ustaniu. Ponieważ zaczęło zmierzchać, czołgiści, po zlokalizowaniu wraków maszyn i nie czekając na wsparcie zapowiadanych dwóch kompanii Walijczyków, bez rozpoznania, za to z brawurą, ruszyli z przełęczy de Bonne Nouvelle w dół, na stanowiska przeciwnika. Z powodu wąskiej drogi czołgiści, podobnie jak wcześ­ niej Simon, poprowadzili natarcie w szyku torowym (gęsiego); toteż kiedy czołowy „Valentine” został trafiony granatem pancernym 75 mm i zniszczony (ciężko ranny został kierowca-mechanik), tarasując ruch na drodze, natar­ cie trzeba było przerwać. Tym bardziej że o godzinie 18.00 zapadła tropikalna noc, paraliżująca działania wojsk. Oba pułki królewskich strzelców zatrzymały się zatem okrakiem na drodze, mając przed sobą przebiegające w poprzek półwyspu Antsirane francuskie pozycje obronne, brygadier Festing przystąpił zaś do gromadzenia ludzi, broni i amunicji, aby o świcie 6 maja rozpocząć uderzenie całością sił 29. samodzielnej brygady piechoty i przełamać obronę przeciwnika. Zmęczonym żołnierzom wydano racje żywnościowe oraz specjalne ręczne wózki kołowe do transportu amunicji i zaopatrzenia, zezwolono także na biwakowanie. Gen. Sturges niezadowolony z przebiegu działań zde­ cydował wzmocnić uderzenie Festinga oddziałami 17. brygady piechoty. Późnym wieczorem spotkał się też z kontradm. Syfretem, prosząc go o pomoc w unie­ szkodliwieniu dokuczliwego awiza „D’Entrecasteaux”, które, ośmielone porannym sukcesem, z powodzeniem

ostrzeliwało podchodzące pod Antsirane oddziały brytyj­ skie. Podczas spotkania zrodził się też pomysł prze­ prowadzenia dywersyjnego wypadu na tyły przeciwnika (akcja niszczyciela „Anthony”). Realizując obietnicę, Syfret wysłał przeciw awizu eskadrę bombowych „Swordfishów” z „Illustriousa”, która obrzuciła go bombami lotniczymi i głębinowymi, uzyskując trafienie bezpośrednie bombą 227 kg. Uszkodzony okręt sztrandował się, co ułatwiło wieczorny nalot trzem innym „Swordfishom” i kolejne uszkodzenie awiza — załoga nie opuściła jednak okrętu, prowadząc walkę o jego żywotność. Główna francuska pozycja obronna (GPO), przegradza­ jąca drogę napastnikom brytyjskim, zbudowana została około 4-5 km na południe od przedmieść Antsirane. Na odcinku 2,5-3 km wykuto w skałach (?) co najmniej dwie umocnione transzeje ze stanowiskami dla dział i broni maszynowej, flankowane na obu skrzydłach przez dwa żelbetowe blokhauzy (ciężkie schrony bojowe), w prawym z nich, zwanym Fort Bellevue, znajdowało się główne stanowisko dowodzenia GPO (z radiostacją); całość praw­ dopodobnie odrutowano z zewnątrz, a być może także zamaskowano14. Jej stałą senegalsko-malgaską załogę (do­ wodzoną jednak przez francuskich oficerów), zdezorien­ towaną podobno realiami nowoczesnej wojny, wzmocniono marynarzami zatopionego „Bougainville’a” i „Beveziersa”; brak jest danych odnośnie do dowództwa GPO15. Jako 14 Ze względu na charakter geologiczny podłoża wybudowanie tego rodzaju pozycji wymagało i sprzętu inżynieryjno-saperskiego, i czasu. Stąd wniosek, że budowano ją co najmniej od kilku tygodni, a może nawet miesięcy (?). 15 Ten dopływ oficerów okrętowych w skład kadry dowódczej GPO mógł wprowadzić pewne zamieszanie do jego systemu dowodzenia. Np. dowódca krążownika pomocniczego „Bougainville” Marcel Fontaine był w stopniu komandora porucznika, a więc podpułkownika, i jako taki mógł być równorzędnym lub starszy stopniem od dowódcy GPO. Oczywiście jeśli dowódcą GPO nie był pułkownik.

„doggo” (warczący pies — żargonowa afrykańska nazwa broni maszynowej oraz wszystkich jej użytkowników, ale nie żołnierzy uzbrojonych w karabin z bagnetem) stanęli oficerowie, a na stanowiskach ogniowych umieszczone zostały dwie baterie dział polowych 75 mm, sekcja dział przeciwpancernych 75 mm wz. 1897 oraz sekcja dział górskich 65 mm wz. 1906 (strzelały pociskami o masie 4,0 i 4,5 kg na dystansie 5500 m). Gen. Sturges mógł im na razie przeciwstawić cztery haubice 94 mm, dwa działa 152 mm oraz co najmniej kilkanaście moździerzy 81-120 mm, a także sześć czołgów „Valentine” i sześć „Tetrarchów”. Dlatego przeprowadzony przed świtem 6 maja atak czołowy 29. samodzielnej brygady piechoty na GPO zakończył się niepowodzeniem, tym bardziej iż szwan­ kowała radiowa łączność połowa. Powiodło się jedynie 2. pułkowi piechoty „South Lancashire” — jego 2. batalion, wspierany ogniem całego pułku, włamał się o godzinie 2.00 po północy przez lewe skrzydło GPO na jej tyły i zaległ, utrzymując pod ogniem swojej broni maszynowej i moździerzy zarówno samą GPO, jak jej połączenie z Antsirane. O sukcesie tym z powodu braku łączności radiowej nie mógł powiadomić dowództwa pułku, które z nieznanych przyczyn pozostawiło go samemu sobie. Co gorsza, o swojej sytuacji taktycznej pułk nie powiadomił gen. Sturgesa, który, nie mając żadnych wiadomości o wyniku ataku pułku, sądził, iż został on zniszczony lub poszedł do niewoli. A wszystko to rozgrywało się na dwu-, trzykilometrowym odcinku frontu, gdzie wciąż trwał atak czołowy na GPO, co prawda w bardzo trudnych warunkach terenowych. Bałagan brytyjski wykorzystali Francuzi, któ­ rzy około godziny 12.00 w południe rozbili dokuczliwy 2. batalion — po stracie ośmiu zabitych, 23 rannych (potem trzech z nich zmarło) i 12 jeńców, wycofał się on w głąb dżungli (?). Natarcie brytyjskie zakończyło się

zatem nękającą wymianą ognia artyleryjskiego, która nie przyniosła efektów, gdyż strzelano na oślep, „między palmy”. Gen. Sturges zamierzał ponowić natarcie wieczorem 0 godzinie 21.00, aby opanować GPO przed wschodem księżyca, wzmacniając siły 29. samodzielnej brygady pie­ choty dwoma-trzema batalionami 17. brygady piechoty brygadiera Tarletona. Podobno do wczesnych godzin połu­ dniowych udało mu się ściągnąć w rejon wyjściowy do natarcia 2. pułk piechoty „Northamptonshire” i 6. pułk piechoty „Seaforths Highlanders” z tej brygady, które dołączyły do 1. pułku królewskich strzelców szkockich 1 2. pułku królewskich strzelców walijskich brygady Festinga. Zajęły one stanowiska szturmowe w odległości około 1100 m od transzei francuskiej GPO, blokując dostęp do niej od południa. Żołnierze zalegli w tropikalnym skwarze między przełęczą de Bonne Nouvelle a Baie des Français, narażeni na dokuczliwy ostrzał francuskich moździerzy i armat oraz strzały skrytych w terenie strzelców senegalskich. Jedynym sukcesem tej przypadkowej quasi-blokady było zatrzymanie i wzięcie do niewoli maszerującego z Joffreville do Antsirane batalionu RMM (?), który wobec przewagi brytyjskiej złożył broń po symbolicznej wymianie ognia. Prawdopodobnie do południa 6 maja udało się też Brytyjczykom zniszczyć unieruchomione awizo „D’Ent­ recasteaux”. Zostało ono rozstrzelane ogniem armat 120 mm niszczyciela „Laforey”. Nie wiadomo jednak, czy po bombardowaniach lotniczych pozostała na awizie jeszcze sprawna któraś z trzech armat 138 mm, a zatem czy doszło do pojedynku ogniowego między przeciwnikami, czy też HMS „Laforey” tylko „strzelał do celu”. Po walce, około godziny 17.00 (?), załoga opuściła okręt, być może wzmac­ niając obsadę GPO. Złośliwy los sprawił, że jakby dla wyrównania szans dopełnił się los ciężko uszkodzonej poprzedniego dnia na minie korwety „Auricula”. Kiedy nie udało się za­

chować jej pływalności, załoga ją opuściła i o godzinie 11.40 (?), być może w tym samym czasie co „D’Entrecas­ teaux”, zatonęła kilka mil morskich na wschód od raf atolu Nosy Hara. Sukcesy wciąż odnosiło lotnictwo. Około godziny 6.00 „Martlety” 881. eskadry z „Illustriousa” przechwyciły w czasie patrolu bojowego trzy „Potezy” 63-11, zmierzające ku transportowcom desantowym. W walce powietrznej dwa z nich zostały zestrzelone i spadły na północ od lotniska Arrachart (trzech pilotów zginęło, trzech rannych wzięto do niewoli), trzeci zawrócił do Ivato. Samoloty „Albacore” z „Indomitable” (z 827. lub 831. eskadry) zbombardowały zaś GPO oraz baterie nadbrzeżne, a „Swordfishe” z „Illustriousa” (z 810. lub 829. eskadry) zrzuciły na południowy zachód od Antsirane manekiny na spado­ chronach, aby stworzyć pozory desantu powietrznego i wprowadzić w błąd obrońców. Ponieważ nie dało to żadnych efektów, zdecydowano się przeprowadzić dywersję na tyłach obrony Antsirane (marines i „Anthony”), tym bardziej iż Syfret domagał się sukcesów na lądzie. Do planowanej akcji dywersyjnej kontradm. Syfret skierował dosłownie wszystko, co miał aktualnie w dys­ pozycji — niszczyciel „Anthony”, który pełnił funkcję jego jednostki łącznikowej, oraz 50-60 akurat wolnych marinersów z obsług komór amunicyjnych i artylerii małokalibrowej pancernika, którzy „aż palili się do doko­ nania jakiegoś bohaterskiego wyczynu”. Akcją kierować miał oficer sztabu admirała (?), kmdr Martin Price. Wśród żołnierzy innych rodzajów broni krążyły podobno pogłoski, wzbudzające podziw, o noszonych przez marinersów „ogromnych, sznurowanych z zewnątrz naprzemiennie butach przeciwpoślizgowych”. „Anthony” po załadowaniu mariner­ sów około godziny 18.00 odbił od burty „Ramilliesa”, żegnany przez Syfreta sygnałem flagowym: „Good bye and Good luck” (do widzenia i wiele szczęścia), co niektórym

marynarzom skojarzyło się ze słynnym „świętym sygnałem” Nelsona bądź z jego planem „wstrząsu” (a Nelson touch)16. Idąc ze średnią prędkością 30 węzłów niszczyciel około godziny 20.00 osiągnął przejście Oranjia w całkowitych ciemnościach, gdyż księżyc jeszcze nie wzeszedł. Oświet­ lony znienacka światłem wielkiego reflektora artyleryjs­ kiego i ostrzelany, podjął wymianę ognia, niszcząc reflektor i już bez przeszkód wślizgując się na akwen kotwicowiska Diego Suarez. Zręcznie manewrując między wrakami zatopionych w przystani jednostek, „Anthony” podszedł rufą do kei portowej Antsirane i desantował marinersów. Potem, wykorzystując ciemności oraz zamieszanie w porcie, mieście i na GPO, sforsował przejście Oranjia i ścigany ogniem baterii z tego półwyspu, nad ranem 7 maja powrócił pod burtę flagowego „Ramilliesa”. Tymczasem Price ze swoimi marinersami szukał w ciem­ nościach zarówno drogi do miasta, jak i obiektów godnych ataku. Komandor zgodnie z wytycznymi Sturgesa miał atakować tylko takie, które mogłoby opanować 50 ludzi uzbrojonych w broń osobistą i lekką broń maszynową (na akcję zostali wyposażeni w pistolety maszynowe Lanchaster Mk I, kalibru 9 mm, ważące 4,4 kg, z magazynkiem łukowym o pojemności 50 nabojów, strzelające ogniem pojedynczym lub ciągłym). Lecz jego marinersi spragnieni byli wielkich czynów, toteż około godziny 22.00 wdarli się na teren arsenału morskiego, zdobywając składowaną tam broń strzelecką i maszynową, oraz na teren koszar, gdzie z aresztu uwolnili około 50 jeńców. Był wśród nich zestrzelony kpt. pil. Everett (który, jak wspomina, mógł 16 Wg relacji Williama Smitha z HMS „Anthony” (internet, własne). Przed bitwą pod Trafalgarem Nelson podniósł na rei flagowego „Victory” sygnał: „Anglia oczekuje, że każdy wypełni swój obowiązek” („święty sygnał”) oraz narzucił rozegranie tej bitwy wg zasad taktyki manewrowej, zamiast obowiązującej taktyki liniowej (stąd ów „wstrząs”); J.W. D y s k a n t , Trafalgar 1805, Warszawa 2002, s. 234-249.

„podziwiać owe ogromne buciska marinersów, od których Francuzi stracili ducha walki”) oraz niejaki mister Myers. Tego drugiego, obywatela brytyjskiego i wieloletniego mieszkańca Madagaskaru, ocalili od śmierci, gdyż sąd połowy, podejrzewając go o konszachty z wojskami in­ wazyjnymi, skazał na śmierć jako szpiega; wyrok miał być wykonany 7 maja. Siłą rozpędu marinersi zajęli jeszcze centralę artyleryjską, a wszystko to za cenę jednego zabitego. Teraz już bez przeszkód mogli wyruszyć ku południowej części miasta Antsirane, na spotkanie z wkra­ czającymi tam od strony GPO strzelcami walijskimi17. Jednak ten pozornie dopracowany plan miał, jak się okazało, poważny mankament. Z powodu dywersji mariner­ sów Price’a, atak miał być opóźniony o 30-60 minut od planowanego przez Sturgesa terminu. Z nieznanych przy­ czyn o tej dywersji nie powiadomiono nacierającej piechoty i o godzinie 21.30 otrzymała ona rozkaz uderzenia na GPO. Stworzyło to zagrożenie dla szturmujących, którzy w „aksamitnej ciemności” (in the velvety darkness) mogli się łatwo postrzelać z atakującymi z przeciwka marinersami. Było to kolejne niedopatrzenie sztabu Sturgesa, który działał wręcz niemrawo, jak gdyby przytłoczony nadmiarem korzystnych dla siebie zdarzeń i sytuacji taktycznych. Tymczasem w ciemnościach tropikalnej nocy18 atakujący przebyli 600-metrowy niezadrzewiony teren, ominęli niepo­ strzeżenie oba żelbetowe blokhauzy i na kilometr przenik­ nęli w głąb obrony przeciwnika. O godzinie 23.00 rakietami dano sygnał do szturmu generalnego, ale Francuzi stawili 17 Podobno brytyjskie służby rozpoznawcze przygotowały mapy rejonu Diego Suarez-Antsirane jeszcze w lutym 1942 r. Być może miał w tym swój udział i ów tajemniczy mister Myers. 18 Zdaniem Patjanina i Woronowa (Opieracija „Bronienosiec...) błąd sztabu Sturgesa był dużo groźniejszy, gdyż atakujących nie powiadomiono o opóźnieniu czasu natarcia, zamiast więc o 21.30 zaatakowali już o 20.30 (!).

słaby opór, dzięki czemu nacierający łatwo opanowali południową, tubylczą część miasta Antsirane. W części północnej, francuskiej, byli już rozgrzani sukcesami marinersi Price’a — na szczęście dla Brytyjczyków do bratobój­ czego boju nie doszło. Wspólnie za to uderzyli na miasto i jego przedmieścia, opanowując je do świtu 7 maja. Około godziny 1.00 po północy zajęto pałac gubernatora, a po zaciętej walce załóg marynarskich (zginął w niej kmdr por. Marcel Fontaine, były dowódca krążownika pomocniczego „Bougainville”) obaj dowódcy wojskowi twierdzy, płk Claerebout i kmdr Maerten, około godziny 3.00 nad ranem poddali się i poszli do niewoli brytyjskiej. Do ostatnich walk lotnictwa i marynarki madagaskarskiej, stanowiących niejako podsumowanie brytyjskich sukcesów, doszło 7 i 8 maja. Rankiem 7 maja cztery „Martlety” 881. eskadry, patrolujące parami przestrzeń powietrzną Antsirane, dostrzegły zbliżające się od południowego zachodu trzy „Morane Saulniery”. Wystartowały one z Iva­ to, prowadzone przez dowódcę GAMM, kpt. pil. Leonettiego, z zadaniem rozpoznania sytuacji w mieście. Kiedy pierwsza para „Martletów” zaatakowała Francuzów, jej prowadzący został zestrzelony przez Leonettiego (wy­ skoczył na spadochronie), po czym cała trójka francuska pogoniła za drugim z pary brytyjskiej, ppor. pil. Lionem. Wykorzystała to druga para „Martletów” (por. pil. Tomkinson i por. pil. Wolier), znajdująca się z tyłu walczących, do tego na wysokim pułapie; zaatakowawszy znienacka, zestrzeliła „Morane’a” Leonettiego (teraz on wyskoczył na spadochronie) i „Morane’a” kpt. pil. Bemache-Assolanta (zginął w walce), zaś por. pil. Lorane, który próbował zawrócić do Ivato, został zmuszony do lądowania. Było to ostatnie starcie lotnictwa walczących stron. Piloci 829. eskadry natomiast, 7 maja nad ranem, w czasie patrolu przeciwpodwodnego dostrzegli na podej­ ściu do zatoki Courrier nieznany okręt podwodny, idący

jednak w położeniu nawodnym. Był to „Le Heros”, który na wiadomość o inwazji zawrócił z rejsu do Dżibuti i po przebyciu około 500 mil morskich z prędkością 17 węzłów szykował się teraz do ataku torpedowego na lotniskowiec „Illustrious”. Choć na widok „Swordfishów” kpt. mar. Remy Lemaire dokonał natychmiastowego zanurzenia, jeden z samolotów, pilotowany przez ppor. pil. Alexandra, z wysokości 30 m obrzucił go bombami głębinowymi. Ciężko uszkodzony „Le Heros” wypłynął, a Lemaire zarządził jego ewakuację. Okręt zatonął o godzinie 5.08 wraz z dowódcą i 23 ludźmi załogi, podczas gdy korweta „Genista” zebrała z wody 37 rozbitków, ratując ich przed rekinami. Nieząjęty pozostał jeszcze półwysep Oranjia, na którym umieszczone były baterie nabrzeżne kalibru 305 mm (dwa-trzy stanowiska po jednej-dwie armaty) i 240 mm (dwa stanowiska po dwie armaty), bronione przez batalion RMM. Osłaniały one wejście na kotwicowisko Diego Suarez. Kontradm. Syfret, w obawie przed atakami japoń­ skich okrętów podwodnych na swoje okręty i transportowce desantowe, postanowił wprowadzić je na kotwicowisko — przedtem jednak musiał zdławić owe dokuczliwe baterie. Do walki z nimi wyznaczono „Ramilliesa”, który 8 maja od godziny 10.40 miał przez 10 minut ostrzeliwać je ogniem swoich armat 381 mm. Ale sytuacja nie układała się tak jak planowano. Już od rana przed posterunkami brytyjskimi w Antsirane gromadzili się tłumnie kolorowi Madagaskarczycy, sądząc, iż władze okupacyjne załatwią ich sprawy bytowe, których nie chciały, czy też nie potrafiły rozpatrzeć władze francuskie. Pojawił się również jakiś kapłan katolicki, przedstawiciel grupy inicjatywnej, tzw. emisariuszy, którzy zaoferowali Brytyjczykom pośrednictwo w rozmowach kapitulacyjnych z dowództwem batalionu i baterii bro­ niących półwyspu Oranjia. Podstawowym warunkiem

negocjacji było niezwłoczne przerwanie ostrzału owych baterii, gdyż pierwszą salwę „Ramilliesa” usłyszano wyraźnie w Antsirane. Syfret, powiadomiony przez radio, natychmiast przerwał ogień, co więcej, zapewnił „emisa­ riuszy”, że salwa nie trafiła żadnej baterii półwyspu, choć, jak wynika z dostępnych danych, „Ramillies” strzelał tylko do jednej baterii. Dalszy ciąg rokowań kapitulacyjnych to jakby kiepska historia spod znaku płaszcza i szpady. Dowódca 2. pułku królewskich strzelców walijskich, ppłk Hughie Stockwell, być może na rozkaz Syfreta lub Sturgesa, dokonał rajdu na teren jednej z baterii 305 mm. Do terenowego łazika zabrał przepisową flagę parlamentariusza, trębacza oraz... dwie butelki dżinu (!). Po zakrapianych negocjacjach, o godzinie 13.00, wywieszono na baterii białe flagi. Za jej przykładem białe flagi powiewały już od godziny 14.00 na pozostałych bateriach i fortach rejonu przystani Diego Suarez. Do godziny 16.30 trałowce zakończyły trałowanie kontrolne jej wejścia, nie wykrywając min, i dopiero wtedy Syfret zaczął wprowadzać okręty zespołu „F,” transportowce 13. flotylli desantowej i statki zaopatrzenia —jako pierwszy wpłynął „Ramillies”, krążownik przeciwlotniczy „Hermione” i dwa niszczyciele. Mijała 60 godzina operacji „Ironclad”. Wchodzenie na akwen przystani było utrudnione z po­ wodu zaledwie milowej szerokości przejścia Oranjia, ograniczonej dodatkowo na północy rafami przylądka Tanifotsi (do około 1100 m), toteż przeciągnęło się aż do 9 maja włącznie. Obawy kontradm. Syfreta o zagrożeniu podwodnym szybko się spełniły, choć nie były to okręty japońskie, ale francuskie. Ósmego maja o godzinie 7.55 zauważono z pokładu „Indomitable’a” torpedę, która przeszła koło lotniskowca w odległości około 50 m. Natychmiast ogłoszono alarm na niszczycielach eskorty i już o godzinie 8.06 HMS „Active”

namierzył azdykiem nieznany okręt podwodny, na który siedem minut później zrzucił 10 bomb głębinowych. Atak powtórzył HMS „Panther” i około godziny 9.00, w miejscu zrzutu bomb, pojawiła się wielka plama oleju — oznaka skuteczności ataku. Więcej torped już nie dostrzeżono, nie wyłowiono też żadnego rozbitka, choć poszukiwania były prowadzone do godziny 14.20 (być może szukano też innych okrętów podwodnych). Jak potem ustalono zatopio­ nym okrętem podwodnym był francuski „Monge”, który wracał z patrolowania rejonu wyspy Reunion. Jego dowód­ ca, kpt. mar. Marcel Delort, nic nie wiedział o inwazji, ale widząc wpływające do Diego Suarez wrogie przecież okręty brytyjskie, zaatakował je w położeniu peryskopo­ wym, co ułatwiło eskorcie lokalizację i przyśpieszyło zniszczenie „Monge’a”. Okręt był trzecim zatopionym okrętem podwodnym marynarki madagaskarskiej. Zginął dowódca i 68 członków załogi, powiększając jej straty osobowe do 119 poległych (w tym dwóch oficerów). Jego akcja, choć nieudana, zaniepokoiła poważnie sztab zespołu „F”, który w trosce o zabezpieczenie (krótkiego co prawda) szlaku komunikacyjnego: zatoka Courrier-kotwicowisko Diego Suarez, przed atakami nie tylko czwartego francuskiego OP „Le Glorieux”, ale także japońskich okrętów podwodnych, a nawet niemieckich U-Bootów, zmobilizował całość lotnictwa, którym dysponował, z przy­ dzieloną eskadrą południowoafrykańską włącznie. Przebazowana na lotnisko polowe Arrachart (?) miała nie tylko rekwirować zdobyczną benzynę i bomby lotnicze, ale przede wszystkim patrolować przestrzeń morską na podej­ ściach i wokół półwyspu Andrakaka. Wśród statków, które 9 maja zawinęły na kotwicowisko Diego Suarez, był również flagowiec Sturgesa, transpor­ towiec „Sobieski”, który od godziny 7.05 do godziny 6.25 12 maja wyładowywał oddziały i sprzęt 2. pułku piechoty „South Lancashire” z 29. samodzielnej brygady piechoty.

Potem wrócił do zatoki Courrier, skąd 23 maja odszedł do Mombasy. W Diego Suarez pojawił się dopiero 6 czerwca z transportem żołnierzy 22. brygady wschodnioafrykańskiej brygadiera Dimoline’a, którzy na opanowanych terenach mieli stanowić wojska okupacyjne, a gen. Sturgesa miano­ wano komendantem twierdzy Diego Suarez. Za udany transport i pomyślne desantowanie pułku dowództwo 2. pułku piechoty „South Lancashire” ofiaro­ wało załodze „Sobieskiego” okolicznościową plakietkę dziękczynną. Pół roku później natomiast, w uznaniu zasług, król Jerzy VI nadał dowódcy statku, kpt. ż.w. Zdenkowi Knoetgenowi, Distinguished Service Cross. Była to druga po „Menace” operacja desantowa Knoetgena, dzięki którym stał się znany aliantom. Knoetgen był Chorwatem i w Polskiej Marynarce Handlowej zasłynął z licznych lapsusów językowych, dzięki którym zyskał przydomek „Kapitan Białe Mszy”. Pomylił bowiem „białe myszki” widziane przez alkoholików z „białymi mszami” satanistów. Trzej jego podwładni — starszy oficer „Sobies­ kiego” Franciszek Szudziński, bosman okrętowy Teodor Nikielski i cieśla Konstanty Godlewski — za udział w operacji „Ironclad” zostali wyróżnieni zaszczytnymi wpisami, tzw. Mention in Despatches (MID), do dokumen­ tacji działań bojowych. W opanowanej twierdzy wpadło w ręce zwycięzców wiele wraków, zarówno okrętów marynarki madagaskarskiej (trałowce pomocnicze, jednostki portowe ?), jak i statków, w tym państw Osi. Wśród tych ostatnich dwa zasługiwały na uwagę: włoska „Somalia” (brutto 2699 RT) i statek niemiecki, uzbrojony w broń przeciwlotniczą, który zakot­ wiczony obok „D’Entrecasteaux” zawzięcie ostrzeliwał atakujące kotwicowisko „Swordfishe” i „Albacore’y”. Teraz „mocno podziurawiony przez naszych komandosów, leżał na burcie suchego doku”, gdyż „jego załoga porzuciła go”. Brytyjczycy uznali statek za cenną zdobycz (być może za

niemiecki „rajder”?), o czym piszą w relacjach19, ale źródła niemieckie tego nie potwierdzają. Ze względu na prowadzone działania bojowe możemy uznać 8 maja za ostatni dzień operacji „Ironclad”. Dzięki niej Brytyjczycy, ustanawiając kontrolę nad północną częścią Madagaskaru z wielkim, ważnym portem i bazą morską, zabezpieczyli na Oceanie Indyjskim swoje linie komunikacyjne, łączące porty metropolii z Bliskim Wschodem (ropa naftowa) oraz Indiami (bawełna, her­ bata, ryż) i Malajami (kauczuk, cyna, cytrusy). Z punktu widzenia sztuki wojennej była to pierwsza aliancka operacja desantowa, w której decydującą rolę odegrał specjalnej budowy sprzęt desantowy oraz lotnictwo za­ okrętowane i która udowodniła nieprzydatność pancer­ nika, sprowadzając go, jak twierdzili złośliwi piloci brytyjskich lotniskowców, do roli „przerośniętej roz­ miarami kanonierki”. W ciągu czterech dni operacji lotnictwo zaokrętowane wykonało 309 samolotowylotów. Dodatkową korzyść dało użycie w działaniach specjalnie szkolonych do prowadzenia dywersji i biegłych w sztu­ kach walki żołnierzy — komandosów i marinersów (komandosów piechoty morskiej). Dzięki temu Brytyj­ czycy osiągnęli postawione cele operacyjne przy stosun­ kowo nieznacznych stratach: 109 zabitych i 284 rannych, co stanowi około 2 procent sił desantu. Straty te należy jednak powiększyć o co najmniej 135-137 żołnierzy zmarłych z powodu chorób tropikalnych (malaria, żółta febra)20, przez co wzrosną one do 2,7 procenta. Ponad­ to zatonęła na minie korweta „Auricula” (zginęło co 19 E.G. Voller, T.A. Russell (internet, podają jego nazwy, co ułatwiłoby identyfikację. 20 Wg danych z cmentarza wojennego w gdzie pochowano 311 brytyjskich żołnierzy uczestników operacji „Ironclad” (Brytyjczycy opublikowali).

własne).

Relacjonujący

nie

Antsirane (internet, własne), i urzędników wojskowych, danych tych oficjalnie nie

najmniej 10 ludzi) oraz utracono cztery samoloty (trzy zestrzelone przez francuską OPL i jeden z powodu awarii silnika). Straty francuskie były znacznie wyższe, zarówno w lu­ dziach, jak w sprzęcie. W walkach poległo 167 żołnierzy, a 343 było rannych — stanowiło to 5,4 procenta całości sił vichystowskich na Madagaskarze oraz 12,7 procenta stanu garnizonu Diego Suarez. Uwzględniając natomiast wziętych do niewoli co najmniej 3000 jeńców, siły vichystowskie na wyspie zmniejszyły się o około 41 procent stanu osobowe­ go. Niezależnie od nich zginęło lub utonęło 119 marynarzy wraz z pięcioma okrętami wojennymi (krążownik pomoc­ niczy „Bougainville”, awizo „D’Entrecasteaux”, okręty podwodne „Beveziers”, „Le Heros” i „Monge”) oraz w walkach na lądzie. Lotnictwo francuskie straciło nato­ miast w walkach powietrznych i na lotniskach — dziewięć „Morane’ów” MS 406 Cl (siedem zestrzelonych, jeden zmuszony do lądowania, jeden z nieznanych przyczyn), a dwa dalsze zostały rozebrane na części zamienne, oraz pięć „Potez” 63-11 (wszystkie zestrzelone) — poległo przy tym sześciu pilotów. Zdobycie Diego Suarez stanowiło zakończenie pierw­ szego etapu brytyjskiego podboju Madagaskaru i formalne operacji „Ironclad”. Oprócz „Sobieskiego” epizodyczną rolę w operacji „Ironclad” odegrał inny statek związany pośrednio z Polską Marynarką Handlową. Był to transportowiec s/s „Dumfries”. Zakupiony 26 maja 1941 r. przez polską spółkę kapitałową Gdynia-America Shipping Linea Ltd London, pływał pod banderą brytyjską, z załogą hinduską (dowodził Anglik kpt. ż.w. R. Blakey). 28 kwietnia 1942 r. zawinął on do Durbanu, aby załadować sprzęt i zaopatrzenie dla wojsk inwazyjnych oraz uzupełnić bunkier i wodę. Durban opuścił 12 maja i w składzie konwoju brytyjskiego zawinął 19 maja do Antsirane (?), skąd po rozładunku

Gubernator generalny Madagaskaru Armand Annet i jego urzędowa siedzi­ ba w Tananarivie, pałac królów malgaskich „Rova”

Pierwszy gubernator „Wolnej Francji” na Madagaskarze gen. Paul L. Legentilhomme

Francuski podbój Madagaska­ ru (1894-1896) — żołnierze gen. Duchesne’a atakujący Tananarivę z wód rzeki Ikopy

Alegoria podboju wyspy: wbijanie sztandaru III Republiki w punkt geo graficzny „Tananarive”

Francuscy (vichystowscy) obrońcy Madagaskaru: biały „marsoin” i czar­ ny „Senegalczyk” (Malgasz) z mieszanych pułków madagaskarskich...

Pierwszy dowódca MW „Wol­ nej Francji” (FNFL) wiceadm. st. spocz. Emile H. Muselier

Cekaemista („doggo”) z 42 batalionu ckm

Obrońca nieba Madagaskaru — myśliwiec „Morane Saulnier” MS 406 C1 z Escadrille de Chasse 565 (żółto-czerwone pasy poziome na silniku i ogonie oznaczają przynależność do lotnictwa Vichy)

Polacy w dziejach Madagaskaru:

„Polski król Madagaskaru” Maurycy hr. Beniowski „Polski piewca Madagaskaru” pisarz i podróżnik Arkady Fiedler

Promotor i orędow­ nik „Polskiej Posiad­ łości Kolonialnej Ma­ dagaskar”, podróż­ nik i działacz LMiK mjr Mieczysław Boh­ dan Lepecki

Operacja „Ironclad”: transportowiec desantowy „Sobieski" (dawniej pol­ ski), flagowiec gen. Roberta „Boba" Sturgesa

Transportowiec desantowy serii LST

Atak na kotwicowisko Diego Suarez: (od góry) krążownik przeciwlot­ niczy „Hermione”, słynna „Rozalia” strzelców senegalskich, niszczyciel „Laforey”, „transportowiec” marinersów niszczyciel „Anthony” (wg zdjc? cia z 1930 r.)

Lotniskowiec „Illust­ rious” i bazujące na nim torpedowo-bombowe „Swordfishe”, które zaatakowały ok­ ręty francuskie

Dowódca dywizjonu lotniskowców kmdr (kontradm.?) Denis Boyd

wyruszył wieczorem 21 maja do Adenu. Był to jednak jego jedyny rejs na Madagaskar w okresie brytyjskiego podboju wyspy21. Miesiąc później gen. Sturges postanowił poprawić swoje położenie taktyczne z powodu zapowiedzianej przez guber­ natora Anneta inicjatywy o ustalenie brytyjsko-francuskiego modus vivendi po aneksji Diego Suarez. Tym chyba należy tłumaczyć zajęcie przez Brytyjczyków, w dniach 3-5 czerwca, położonej 75 km na południe od twierdzy miej­ scowości Anivorano Avaratra. Ponieważ wysunięte poste­ runki francuskie stały w Ambilobe (138 km na południowy zachód od Diego Suarez), mogło to być również ubez­ pieczenie przed ewentualnym uderzeniem przeciwnika. Natomiast wypad oddziału zmotoryzowanego 29. samo­ dzielnej brygady piechoty miał raczej charakter rozpo­ znawczy. Z Anivorano Avaratra wyruszył on na przełaj ku wschodniemu wybrzeżu wyspy i wzdłuż niego dotarł 8 czerwca, po przejechaniu około 350 km, do Antalahy, którą zajął bez walki. 8 lipca z kolei niewielki desant morski wysadzony z okrętów zespołu „F” zajął również bez walki wyspę Mayotte, w archipelagu Komorów. W związku z rozpoczęciem operacji „Ironclad” 4 maja ogłoszono pogotowie bojowe w bazie gibraltarskiej w oba­ wie przed atakami floty i lotnictwa francuskiego z portów i lotnisk Algierii. Przerwano również wszelkie prace remontowe w dokach Gibraltaru. I tu odkrywamy kolejny „polski ślad”. W bazie remontowany był bowiem polski okręt podwodny „Sokół”, uszkodzony w Lazaretto, w czasie włoskich bombardowań Malty. Wobec groźby nalotów francuskich naprawiane okręty 8. brytyjskiej flotylli okrętów podwodnych (ORP „Sokół” i HMS „Unbeaten”) pobrały paliwo i akumulatory, aby przeczekać zagrożenie w morzu, poza bazą. Jednak odwet francuski nie nastąpił i 16 maja 21 J. S a w i c k i , Podróże polskich statków 1939-1945, Gdynia 1989. s. 266, 280-285, 301, 314-315.

stan pogotowia bojowego odwołano, „Sokół” zaś ponownie wrócił do doku. Okazało się jednak, że okręt wymaga remontu kapitalnego, stąd decyzja o wysłaniu „Sokoła” do Blyth w Wielkiej Brytanii. Odpłynął tam 21 czerwca, patrolując po drodze rejon hiszpańskiego portu El Ferrol, nieoficjalnej bazy statków zaopatrzeniowych niemieckich U-Bootów22. Ponieważ rozwijająca się ofensywa japońska w Birmie wymagała niezwłocznego wsparcia obrońców siłami 5. dywizji piechoty, najwcześniej, bo już 20 maja 1942 r. odesłano tam z Diego Suarez 13. brygadę piechoty Russella. Z kolei 10 czerwca odpłynęła do Indii 17. brygadowa grupa piechoty Tarletona, być może częściowo (np. jednostki tyłowe) na pokładzie „Sobie­ skiego”, który między 9 lipca a 25 sierpnia pływał z transportami wojskowymi na trasie Diego Suarez-Bombaj-Karaczi-Mombasa-Durban. Natomiast odtworzona na bazie dawnej tzw. kairskiej 29. brygady piechoty nowa 29. samodzielna brygada piechoty brygadiera Festinga po przejściu swego chrztu bojowego pozostała na Madagaskarze. Wycofana z linii odtwarzała swoją gotowość bojową w rejonie Diego Suarez-Ambilobe, pełniąc funkcję jednostki mobilizującej dalsze siły do kampanii madagaskarskiej. Zaczęto ściągać je z brytyjskich posiadłości środkowej i południowo-wschodniej Afryki od czerwca 1942 r.; akcja nabrała rozmachu po decyzji Churchilla z 11 sierpnia o zajęciu trzech kolejnych portów wyspy i opanowaniu Tananarivy. Jeszcze 8 czerwca dotarła na Madagaskar 22. wschodnioafrykańska brygadowa grupa piechoty (bata­ lion 1. pułku królewskich strzelców afrykańskich, 5. pułku kenijskich strzelców afrykańskich, batalion 6. pułku królew­ skich strzelców afrykańskich, 56. ugandyjska bateria ar22 J. P i e k a 1 k i e w i c z , Wojna na morzu, s. 195; P i a s k o w s k i , op.cit., t. 3, Albany N.Y. 1990, s. 37-45.

tylerii polowej i 9. pułk królewskiej artylerii polowej), zaś 24 czerwca dołączyła do niej 7. południowoafrykańska brygada zmotoryzowana (BPZmot.) w składzie: 1. sto­ łeczny pułk piechoty, pretoryjski pułk piechoty, pułk pretoryjskich górali, 9. pułk artylerii polowej, 31. po­ łudniowoafrykański oddział samochodów pancernych. Do­ piero 8 sierpnia wylądowała 27. północnorodezyjska brygada piechoty (2., 3. i 4. północnorodezyjskie pułki piechoty, 55. tanganijska bateria artylerii lekkiej i 57. wschodnioafrykańska bateria połowa). Jednostki te opuściły wyspę już po zakończeniu jej podboju, pełniąc funkcje okupacyjne do czasu przekazania Madagaskaru Wolnym Francuzom gen. Legentilhomme’a23.

23 Odesłanie jednostek 5. DP do Birmy i Indii oznaczało formalne rozwiązanie GO 121; Operation „Ironclad” — Invasion of Madaiuiskiu (internet, własne).

„THE GLARE SUNRISE”1 NAD WODAMI MADAGASKARU

W kwietniowym rajdzie Połączonej Floty na Ocean Indyjski wzięło udział sześć okrętów podwodnych z 1. eskadry okrętów podwodnych, które zatopiły pięć statków alianckich (około 14 000 RT) i uszkodziły jeden, ale wielkie dni japońskiej floty podwodnej miały dopiero nadejść. Dowództwo 6. Floty Podwodnej (wiceadm. Teruhisa Komatsu, okręt flagowy krążownik szkolny „Katori”) zaplanowało tę złożoną operację (trwały jednocześnie walki o Midway i Wyspy Salomona oraz Aleuty), przerzucając na akwen Oceanu Indyjskiego sformowaną 28 marca 8. eskadrę kontradm. Noboru Ishizaki (okręt flagowy „I 10”, statek sztabowy „Hiei Maru”). Jej 1. dywizjon („I 16”, „I 18” i „I 20”) i część 14. („I 30”) miały dokonać wypadu na wody Madagaskaru i Kanału Mozambickiego, większość 14. dywizjonu („I 27”, „I 28” i „I 29) zaatakować port w Sydney, 3. dywizjon („I 21”, „I 22” i „I 24”) zaś spenetrować wody australijskie między Nową Południową Walią a portami Wellington i Auckland (Nowa Zelandia). W wypadzie na akwen Madagaskaru okręty Ishizakiego 1 „Rażący błysk wschodzącego słońca” „Sunrise” (ang.) to we flotach anglosaskich żargonowa nazwa japońskiej bandery wojennej (szesnastopromienne czerwone słońce na białym tle).

pod względem logistycznym miały wspierać, oddane do służby w poprzednim roku, krążowniki pomocnicze „Aikoku Mara” i „Hokoku Mara”, które, prócz działalności zaopatrzeniowej, miały prowadzić działania korsarskie przeciw alianckiej żegludze handlowej na Oceanie Indyj­ skim (o czym dokładniej w następnym rozdziale). Ponieważ przerzut okrętów japońskich rozpoczął się dopiero w końcu kwietnia, nie wzięły one udziału w operacji „Ironclad”, zdążyły jednak na jej efektowne zakończenie. Zespół Ishizakiego zebrano 25-26 kwietnia 1942 r. w bazie Penang (zachodnia część Półwyspu Malajskiego). Tworzyło go pięć dużych oceanicznych okrętów podwod­ nych, z których trzy („I 16”, „I 18” i „I 20”) wyposażone zostały w osadzone okrakiem na górnym pokładzie minia­ turowe okręty podwodne typu A (wyporność 46 t; wymiary 23,9 x 85 m; silnik elektryczny 600 KM, prędkość 19 węzłów; zasięg 17 mil morskich przy 19 węzłach i 8 mil morskich przy 6 węzłach; załoga dwóch ludzi; dwie dziobowe wtr 457 mm (dwie torpedy)2. Dwa pozostałe natomiast („I 10” i „I 30”) wyposażone były w wodno­ samoloty zwiadowcze typu 0 (El4 Yl) ze składanymi skrzydłami, umieszczone w wodoszczelnym hangarze, startujące z katapulty (masa startowa 1450 kg, rozmiary 9,98 x 8,53 m; silnik 340 KM, prędkość 246 km/h, zasięg 880 km, maksymalny czas pobytu w powietrzu pięć godzin, złożenie i przygotowanie do startu 15-20 minut; jeden km 7,7 mm, 60 kg bomb; dwóch ludzi załogi)3. Działania 2 Dane techniczne trzech nosicieli MOP: wyporność 2554/3561 t; 109,3 x 9,1 m; 2 silniki spalinowe 12400 KM/23,6 węzła i 2 elektryczne 2000 KM/8 wz, zasięg 14 000 Mm/16 wz; załoga 101 ludzi; uzbrojenie — 1 x 140 mm, 2 x 25 mmpl, 8 wtr 533 mm dziób; max zanurzenie 100 m. 3 Dane techniczne nosicieli wodnosamolotów: „I 10” — wyporność 2919/4149 t; 113,7 x 9,6 m; 2 silniki spalinowe 12 400 KM/23,5 węzła i 2 elektryczne 2400 KM/6,2 węzła, zasięg 16 000 Mm/16 węzłów; załoga 100 ludzi; uzbrojenie — 1 x 140 mm, 5 x 25 mmpl, 6 wtr 533 mm dziób. „I 30” — wyporność 2589/3654 t; 108,7 x 9,3 m; 2 silniki

bojowe okrętów japońskich poprzedziło rozpoznanie po­ wietrzne alianckich komunikacji morskich. Przydzielonego do zespołu „I 30” (który od 20 kwietnia znajdował się w morzu) nie zawracano już do Penangu, ale skierowano ku brzegom Afryki; flagowy „I 10” opuścił bazę 29 kwietnia, a pozostałe trzy okręty podwodne, z pojazdami torpedowymi typu A na pokładach, nazajutrz. Ishizaki na „I 10”, wykorzystując własne rozpoznanie lotnicze oraz dane uzyskane od obu krążowników pomoc­ niczych, sprawnie skierował okręty zespołu na szlaki żeglugowe aliantów, starając się atakować zarówno ich konwoje, jak i skupiska statków na redach portowych. Czy planował już z góry atak na redę Diego Suarez? Wydaje się jednak, że zdecydowało o tym rozpoznanie lotnicze. Idący w szpicy zespołu „I 30” 26 kwietnia dokonał swoim wodnosamolotem rozpoznania powietrznego Adenu, a po pobraniu paliwa z „Aikoku Maru” rozpoznania francuskiego Dżibuti (7 maja) oraz oblotu Zanzibaru (8 maja). 11 maja poszukiwał w tym rejonie konwojów alianckich, 19 maja rozpoznawał z powietrza Dar es Salaam, a następnego dnia, lustrował z głębokości peryskopowej, port w Mombasie. Flagowy „I 10” zaś śledził dwukrotnie 3 maja ruchy konwojów alianckich na podejściach do wyspy Sokotra, 20 maja natomiast jego wodnosamolot dokonał oblotu południowoafrykańskiego Durbanu, a w trzy dni później portów zachodnioafrykańskich Port Elizabeth i Simonstown. Jego torpedyści zatopili także 20 maja pod Durbanem statek brytyjski (brutto 4200 RT), rywalizując niejako z „I 16”, który tego dnia także zatopił na wschód od Madagaskaru statek holenderski (brutto 7150 RT). Kon­ tynuując powodzenie, 24 maja „I 10” zatopił torpedami na spalinowe 12 400 KM/23,6 węzlą i 2 elektryczne 2000 KM/8 węzłów, zasięg 14 000 Mm/l 6 węzła; uzbrojenie — 1 x 140 mm, 2 x 25 mmpl, 6 wtr 533 mm dziób; max zanurzenie obu okrętów podwodnych 100.

północ od Madagaskaru statek brytyjski (brutto 7450 RT), a trzy dni później jego wodnosamolot wykonał pierwsze rozpoznanie redy Diego Suarez. Jednak z powodu dużego zachmurzenia pilot nie wykrył żadnych okrętów i statków. Analiza uzyskanych danych lotniczych uświadomiła Ishizakiemu, że główne ruchy alianckiej tzw. żeglugi środkowowschodniej (Middle East Convoys) odbywają się, po opłynięciu przylądków Dobrej Nadziei i Igielnego, przez Kanał Mozambicki oraz częściowo wzdłuż wschod­ nich brzegów Madagaskaru. Latem 1942 r. żegluga ta odbywała się bez zabezpieczenia z powietrza, a pływające w pojedynkę statki nie miały żadnych eskort. Wystarczyło zatem dozorować wejścia na te akweny, aby zadać żegludze alianckiej znaczące straty. Podobno kontradmirał zajął się najpierw poszukiwaniem i niszczeniem alianckich okrętów wojennych, odkładając żeglugę handlową na później, choć nie oszczędzał statków alianckich w czasie przypadkowych spotkań. Stąd wydane 10 czerwca 1942 r. rozporządzenie brytyjskie o nieżeglowaniu po wodach Kanału Mozambic­ kiego i wschodniego Madagaskaru, poza szczególnymi wypadkami. Ishizaki, wiedząc jednak o okupacji Diego Suarez, tam właśnie spodziewał się natrafić na duże okręty brytyjskie — skoncentrował zatem „I 10”, „I 16”, „I 18” i „I 20” w dziesięciomilowym pasie u wejścia na redę wewnętrzną tej bazy. Dwudziestego dziewiątego maja o godzinie 22.30 wod­ nosamolot z „I 10” dokonał ponownego oblotu Diego Suarez, wykrywając na redzie wewnętrznej zakotwiczone liczne okręty i statki, a wśród nich pancernik „Ramillies”, znany w Royal Navy jako „Rammy” (gotowy do taranowa­ nia). Po wykryciu wodnosamolotu w bazie ogłoszono alarm — okręty zeszły z kotwic i po krótkim krążowaniu stanęły na nowych miejscach postoju. Pech sprawił, i/ wodnosamolot rozpoznano jako samolot francuski, k l ó i \ rzekomo wystartował z jakiegoś lotniska polowrpi n.i

południu wyspy. Dlatego wobec istniejącego status quo z Francuzami, nastąpiło samouspokojenie, że to „tylko ćwiczenia”. Tymczasem Ishizaki wydał dowódcom swoich okrętów — nosicielom miniaturowych okrętów podwod­ nych typu A (MOP-ów) — komandorom podporucznikom Kaoru Yamadzie, Kiyonori Otaniemu i Takashi Yamadzie rozkaz, aby nocą z 29 na 30 maja czasu lokalnego4 zrzucili je na wodę i odeszli w rejony oczekiwania, MOP-y zaś miały sforsować cieśninę Oranjia i zapolować na okręty brytyjskie. Pojazdy z „I 16” i „I 20” zwodowano bez przeszkód, ale na „I 18” nastąpiła awaria zaczepów mocu­ jących i pojazd pozostał na pokładzie. Choć cieśnina Oranjia ma szerokość tylko około 0,6 mili morskiej, oba pojazdy mimo ciemności przeszły ją bez trudności, co, jak przyznali sami Brytyjczycy, dobrze świadczyło o wy­ szkoleniu ich załóg. Dysponowały one łącznie czterema torpedami kalibru 457 mm, toteż udało im się o godzinie 20.25 ciężko uszkodzić „Rammy’ego”, a między godziną 21.20 a 21.25 zatopić zbiornikowiec paliwa „British Loyal­ ty” (brutto 6993 RT); według danych japońskich został też uszkodzony krążownik lekki typu „Arethusa (5280 t)5. Jaki był przebieg tego niezwykłego ataku? Niebezpieczeństwo zwiastował nieznany wodnosamolot, który wieczorem pojawił się nad redą Diego Suarez. Na „Rammym”, gdzie spodziewano się raczej ataku lotniczego, 4 Lokalny czas madagaskarski różnił się od operacyjnego japońskiego (czas tokijski) o 6,5-7 godzin. Dlatego wg danych japońskich atak MOP-ów nastąpił przed świtem 31 V. 5 HMS „Arethusa” po zakończeniu remontu w Chatham 9 IV 1942 r. został skierowany do Aleksandrii drogą wokół Przylądka Dobrej Nadziei, przez Ocean Indyjski i Kanał Sueski. W Aleksandrii był już w połowie maja, mógł więc zajść do Diego Suarez, choć Brytyjczycy tego nie podają. S.W. Pat j ani n, Brytyjskie krążowniki typu „Arethusa, „Okręty Wojenne”, nr 5. Strzelać torpedę mógł MOP z „I 16”, czy trafił? Chyba nie, gdyż „Arethusa” dotarła do Aleksandrii raczej nieuszkodzona (?).

ogłoszono alarm bojowy i rozpalono kilka kotłów, aby ułatwić manewrowanie — okręt wybrał kotwicę i zmienił miejsce postoju, zakotwiczając około pół mili od zbio­ rnikowca. Ten pozostał na miejscu (poprzednio podobno kotwiczył tam m/s „Sobieski”, który odszedł po transport żołnierzy do Mombasy), cyrkulując wkoło na łańcuchu rzuconej własnej kotwicy. Tymczasem nieoczekiwanie atak nastąpił spod wody — MOP z „I 20” zaatakował pancernik, MOP z „I 16” zbiornikowiec. Dwie torpedy 457 mm (ładunek wybuchowy każdej 120 kg TNT) trafiły „Rammy’ego” w prawą burtę (?), pod kazamatami sześciu armat 152 mm, w miejscu, gdzie znajdował się pokład mieszkalny. Eksplozja wyrwała kawał poszycia, dwunastocalowej grubości pas pancerny obsunął się w dół, dodatkowo zwiększając przechył, z ogromnej wyrwy wy­ płynęła masa produktów żywnościowych (znajdowały się tam jadalnie i różnego rodzaju magazyny), sprzętu kwa­ terunkowego, hamaków, kół ratunkowych oraz... zwłok przebywających w tych pomieszczeniach ludzi. Grupy awaryjne przystąpiły niezwłocznie do walki o żywotność okrętu i wyrównywania przechyłu, zatapiając pomiesz­ czenia położone na przeciwległej burcie. Jednocześnie pancernik otworzył ogień ze swoich przeciwlotniczych oerlikonów do zauważonego peryskopu nieznanego okrętu podwodnego, który zbliżał się w stronę łańcucha ko­ twicznego zbiornikowca. Był to MOP z „I 16” — to on swoimi torpedami (jedną lub dwoma) trafił go w rufę. „British Loyalty” zatonął więc rufą, przy akompania­ mencie własnej syreny okrętowej, która, zablokowana podmuchem, odegrała żałobną arię. Większość załogi ocaliły m.in. motorówki pancernika. Załoga MOP-a na­ tomiast zginęła, jak wykazało dochodzenie brytyjskie po wydobyciu pojazdu, z powodu własnego błędu. Po­ nieważ odpaliła torpedy zbyt blisko burty zbiornikowca, ich eksplozja naruszyła poważnie konstrukcję pojazdu.

załoga zaś zatruła się gazem z uszkodzonych baterii akumulatorowych. MOP wprawdzie wypłynął, ale na ratu­ nek było za późno — prądy wody zniosły go na którąś z przybrzeżnych raf, gdzie zatonął, być może uszkodzony dodatkowo bombami głębinowymi korwet brytyjskich, które z opóźnieniem przystąpiły do kontrataków. Nie wiemy, co stało się z paliwem „British Loyalty” (spłonęło, czy zanieczyściło wody zatoki) oraz czy trafiony został drugą torpedą MOP-a, czy zdetonowała ona na brzegu, np. w rejonie zakotwiczonego krążownika „Arethusa”? Trwała walka o żywotność „Ramilliesa”, ale dopiero 3 czerwca udało się prowizorycznie załatać mu poszycie. Tydzień później wyruszył zatem do Durbanu, aby na tamtejszym suchym doku stanąć do długotrwałego, trwa­ jącego blisko rok remontu. Płynął o własnych siłach, z prędkością 5-6 węzłów i dziobem zanurzonym do połowy, ale płynął. Eskortował go jeden z niszczycieli 7. mieszanej flotylli, który uważnie wypatrywał pery­ skopów japońskich okrętów podwodnych, na szczęście ich nie wykrywając6. Tymczasem 1 czerwca wodnosamolot z „I 10” w dwóch przelotach nad redą wewnętrzną bazy rozpoznawał skutki ataku własnych MOP-ów, podczas gdy jego macierzysty „I 10” zatopił torpedami statek brytyjski (brutto 2320 RT). 6

Nie wykryto śladów mazutu (ropy) w zatoce Diego Suarez, cieśninie Oranjia i w awanporcie. Trudno też zrozumieć i wyjaśnić, czemu Ishizaki pozostawił w spokoju wlokący się niczym „kulawa kaczka” pancernik, zamiast rzucić przeciw niemu wszystkie swoje okręty? Być może szwankowała łączność z flagowym „I 10” albo uszedł uwadze obu wodnosamolotów zwiadowczych zajętych rozpoznawaniem innych rejonów (dziwnym trafem wodnosamolot z „I 30” rozpoznawał rejon Durbanu 12 VI, po czym odleciał na okręt macierzysty w rejon na płd. wsch. od Madagaskaru (?). Wydaje się również, iż pancernik mógł dla skrócenia drogi płynąć wzdłuż lewego (afrykańskiego) brzegu Kanału Mozambic­ kiego, do tego pod osłoną lotnictwa południowoafrykańskiego (tak przypuszczam wobec braku dokładnych danych).

„I 20” zaś, płynąc do rejonu oczekiwania na swój MOP, natknął się na konwój aliancki, zatapiając płynący w eskor­ cie statek brytyjski, uznany przez Japończyków za krążow­ nik pomocniczy (brutto 21 051 RT)7. Brytyjczycy byli wciąż niezbyt zorientowani, kto ich atakuje, dlatego po 2 czerwca dokonali odwetowego uderzenia lotniczego na lotnisko w Tananarivie (Ivato?), niszcząc podobno trzy samoloty francuskie. Miniaturowy pojazd podwodny z „I 20” nie dotarł jednak do rejonu oczekiwania. Po ataku na pancernik, tropiony przez korwety brytyjskie, próbował w ciemnościach ujść z wód redy wewnętrznej, płynąc po powierzchni. Wpadł jednak na przybrzeżną rafę, miażdżąc dziób. Załoga (por. mar. Saburo Akeida i bosman Masami Takemoto) porzuciła go zatem, schodząc na ląd i rozpoczynając 59-godzinną przeprawę przez bezludną strefę północnego cypla Mada­ gaskaru do zatoki Ampokarama, gdzie znajdował się, jak należy sądzić, rejon oczekiwania „I 20”. Lecz 2 czerwca zostali dogonieni przez piętnastoosobowy patrol brytyjski z 5. Commando na zdobycznych francuskich koniach. Po odmowie poddania się zginęli w walce, pochowano ich nad zatoką. Z dokumentów osobistych poznano ich nazwiska i przydziały służbowe, a więc po odnalezieniu uszkodzo­ nego i porzuconego pojazdu oraz wobec braku wiadomości o losach załogi i pojazdu z „I 16”, Saburę i Masamiego uznano pochopnie za jedynych twórców sukcesu japoń­ skiego z 30 maja: zatopienie zbiornikowca i uszkodze­ nie pancernika. Korektę przeprowadzono dopiero po 7

W dostępnych źródłach brak jego nazwy. Dlatego rację mogą mieć J. Rohwer i G. Hiimmelchen (op.cit., s. 143), którzy podają, iż jest to łączna pojemność brutto trzech brytyjskich krążowników pomocniczych (Brytyjczycy nie przyznają się do żadnych strat) lub statków pływających w eskortach (?) i zatopionych przez „I 20” w czasie ataków na konwoje alianckie w czerwcu-lipcu 1942 r. Ich zdaniem zespół Ishizakiego zatopił do 10 VIII łącznie 22 statki alianckie (brutto 99 068 RT) i inne 3 statki (krążowniki pomocnicze ?) eskorty (brutto 21 051 RT).

odnalezieniu zatopionego pojazdu z „I 16” (o czym wyżej), choć w wielu opracowaniach dotyczących tej tematyki sprostowań tych nie uwzględniono (np. C. Boyd., A. Yoshida, The Japanese Submarine Force and World War II, s. 89). Ponieważ oba utracone pojazdy nie pojawiły się w rejonie oczekiwania, ich okręty macierzyste opuściły je już 2 czerw­ ca, odchodząc na krążowanie operacyjne po wodach na zachód i południe od Madagaskaru. Nazajutrz „I 16” zatopił ogniem artyleryjskim (wystrzelono 36 pocisków 140 mm) statek brytyjski (brutto 2400 RT) u zachodnich brzegów wyspy. 30 czerwca okręt uzupełnił zapasy z „Aikoku Maru” i odszedł ku brzegom Indii Holenderskich, gdzie 14 i 15 lipca zatopił na wodach wysp Czagos i Rodrigues dwa statki brytyjskie (brutto 8177 RT). 10 sierpnia powrócił do Penangu, skąd po 22 października przebazowany został na zachodni Pacyfik. Pechowy „I 18” (podobno udało mu się wreszcie zwo­ dować swój MOP, choć nastąpiło to przypuszczalnie dopiero w Singapurze) krążował po akwenie w trójkącie między wyspami Szeszele-Rodrigues-Czagos, zatapiając 17 i 27 czerwca oraz 8 lipca trzy statki brytyjskie (łącznie brutto 11 304 RT), następnie po peryskopowej penetracji rejonu Szeszeli 16 lipca wrócił 29 lipca do Penangu, aby 5 sierpnia stanąć do remontu bieżącego w bazie Seletar. Powrócił do Penangu 3 września, stamtąd w okresie 13 września-19 listopada patrolował wschodni akwen Oceanu Indyjskiego (po 13 grudnia 1942 r. przebazowano go na zachodni Pacyfik). „I 20” zaś 19 czerwca w czasie ataku na konwój aliancki zatopił na wodach północnego Madagaskaru dwa statki (łącznie brutto 9640 RT), a trzeci brytyjski 23 czerwca, prawdopodobnie w rejonie północnego wejścia na Kanał Mozambicki (brutto 5720 RT). 25 czerwca, po uzupełnieniu zapasów z krążownika pomocniczego „Hokoku Maru”,

wyruszył na krążowanie po wodach południowo-wschod­ nich Madagaskaru, Malediwów i Zatoki Bengalskiej, w efe­ kcie którego zatopił w okresie 2-31 lipca trzy statki brytyjskie (łącznie brutto 14 210 RT). 10 sierpnia wrócił do Penangu na remont bieżący w Seletar, po którym 5 października przebazowany został na zachodni Pacyfik. „I 10”, który, pod dowództwem kmdr. ppor. Y. Kayahary, odszedł na wody południowego Madagaskaru, zatopił do 25 czerwca dwa statki amerykańskie (łącznie brutto 5550 RT), po czym 30 czerwca, 600 mil na południe od wyspy, uzupełnił zapasy z „Aikoku Maru” i popłynął ku Maskarenom, zatapiając 10 lipca statek brytyjski (brutto 4320 RT). Jego wodnosamolot dokonał 15 lipca zwiadu powietrz­ nego wyspy Reunion, a nazajutrz wyspy Mauritius, w tym czasie okręt zatopił dwa statki brytyjskie (łącznie brutto 8620 RT). Trzeci, holenderski, zatopił 27 lipca (brutto 4396 RT), po czym 9 sierpnia okręt wrócił do Penangu8. W strefie działań zespołu Ishizakiego znalazł się również transportowiec wojsk (troopship), były polski transatlantyk s/s „Kościuszko”, którego Brytyjczycy z właściwą non­ szalancją dla nazw polskich (patrz m/s „Sobieski”) nazywali „Kiniciukyo” (!). W dokumentacji operacyjnej konwojów alianckich natomiast znany był z powodu kłopotów z bun­ krem (węgiel) jako „Smokey Joe” („Dymiący Józio”), a załoga zwała go swojsko „Kopciuszko”. Stanowi on kolejny „polski ślad” w historii wojennej Madagaskaru. Zbudowany w 1915 r. jako „Carica”, był jednym z czterech statków pasażersko-drobnicowych floty carskiej Rosji typu „Kursk”, któremu wybuch nowej wojny światowej, podob­ nie jak bliźniaczemu „Pułaskiemu” (były „Car”), przedłużył eksploatację. Ale po przybyciu do Devonport został 10 listopada 1939 r. przejęty przez Polską Marynarkę Wojenną jako jej pływająca baza szkoleniowa ORP 8

J.W. A p a l k o w , Bojewyje korabli..., s. 115-117, 164, 210, 214.

„Gdynia” i funkcję tę pełnił do 30 czerwca 1941 r. Następnie został zwrócony Polskiej Marynarce Handlowej i występując pod swą dawną nazwą, przebudowany w Birkenhead na troopship. Na początku stycznia 1942 r. z polską załogą, dowodzoną przez kpt. ż.w. Jana Strzem­ bosza, przebazowano go do Bombaju. Ponieważ zamie­ rzano wykorzystać go do stałych rejsów rotacyjnych między portami Morza Czerwonego, Indii i Malajów (tzw. tramwaj), w maju-czerwcu 1941 r. dokonano stosow­ nej przebudowy statku oraz wymiany załogi z uwagi na subtropikalne warunki klimatyczne. Najpierw wymieniono załogę maszynową ponieważ temperatura w siłowni do­ chodziła w czasie wacht do +70°C — na palaczy, trymerów i smarowników zwerbowano więc czarnych Somalijczyków, Arabów z rejonu Adenu i Hajderów znad Morza Arabskiego. Do załogi pokładowej zaś Laskarów z okolic Bombaju, sternikami zostali Goańczycy, a załogę hotelową stanowiła mieszanina wszystkich nacji Indii Brytyjskich. Laskarowie podlegali starszemu oficerowi przez mówią­ cego po angielsku seranga, który meldował się u chiefa po rozkazy codziennie rano, sternicy — oficerowi nawi­ gacyjnemu, a załoga hotelowa — intendentowi. Mimo tego indyjskiego zaplecza kłopoty sprawiała słaba znajo­ mość angielskiego, na co skarżyło się wielu brytyjskich pasażerów (podobno dogadać się mogli tylko ze Strzem­ boszem i „pachnącymi czosnkiem” stewardami)9. Po przebudowie liczba miejsc pasażerskich wzrosła z 712 do 1227, a remont maszyn parowych i kotłów pozwolił na uzyskanie prędkości 15-16 węzłów przy dwóch maszynach tłokowych o mocy 5600 KM i dwóch śrubach (pojemność 9 Z powodu braku stosownych dokumentów opis organizacji nowej załogi wg bliźniaczego s/s „Pułaski”. Oprócz załogi na statku przebywało 12 artylerzystów brytyjskich do obsługi zamontowanego uzbrojenia (armaty, broń maszynowa); J. M i c i ń s k i , Samotny transportowiec, Gdynia 1964, s. 47-48 i 58.

brutto rzędu 6852 RT i tonaż rzędu 5300 DWT, załoga stała około 260 ludzi)10. Po zakończeniu remontu w Bombaju „Kopciuszko”, stoczywszy ciężką walkę ze sztormem, dotarł 7 lipca do Mombasy. Opuścił ją 20 lipca ze 115 żołnierzami brytyj­ skimi na pokładzie dla garnizonu w Diego Suarez. Dotarł tam 24 lipca — wyokrętował żołnierzy w zamian zabierając około 200 jeńców francuskich (żołnierze i urzędnicy?), określanych przez konwojentów brytyjskich i załogę mia­ nem „kolaborantów”, z którymi nazajutrz wypłynął do Durbanu (mieli być osadzeni w obozie internowanych w prowincji Natal). Ponieważ „Kościuszko” pływał bez eskorty, kpt. Strzembosz, obawiając się grasujących w Ka­ nale Mozambickim japońskich okrętów podwodnych, udał się do Durbanu, opływając wielkim łukiem wybrzeża wschodniego Madagaskaru. Tam też 29 lipca (30?) natknął się na „I 10”, który po zatopieniu trzy dni wcześniej wspomnianego statku holen­ derskiego zamierzał wrócić do Penangu11. Po zauważeniu peryskopu kpt. Strzembosz rozwinął maksymalną prędkość (podobno 16 węzłów), dzięki czemu statek, omal nie rozlatując się od wstrząsów wściekle pracujących maszyn parowych, osłaniany przez kłęby dymu węglowego, zdołał tak oddalić się od „I 10”, że ten po wynurzeniu zrezygnował z pościgu12. „Kopciuszko” mógł zatem już bez kłopotów 10 J. M i c i ń s k i , S . K o l i c k i , Pod polską banderą, Gdynia 1962, s. 129-131. 11 Tak należy domniemywać, bo w zachowanej dokumentacji (J. S a w i c k i , op.cit., s. 55-56) podano tylko datę wyjścia z Diégo Suarez (25 VII) i przyjścia do Durbanu (3 VIII), samo zdarzenie miało miejsce między 25 VII a 3 VIII 1942 r., a opisano je już w Durbanie. O tym, że mógł to być jedynie „I 10” zaświadcza dyslokacja okrętów Ishizakiego 27 VII 1942 r. 12 Choć „I10” mógł rozwinąć maksymalną prędkość nawodną 23,5 wz, to ze względu na oszczędność paliwa pływał z prędkością ekonomiczną 16 węzłów (w pełni wystarczającą przy atakach na konwoje i pojedyncze

dotrzeć do Durbanu, gdzie przeprowadzono fumigację i pięciodniowy remont bieżący. Udaną ucieczkę Strzembosz i oficerowie statku uczcili wypiciem pinty (0,568 litra) różowego dżinu z lodem i zdaniem Kena Pottera, oficera sztabu gen. Maitlanda, który kilkakrotnie jako pasażer pływał na „Kościuszce”, picie owej pinty dżinu „na szczęście” było jedynym środkiem chroniącym polskiego troopshipa przed atakami okrętów podwodnych państw Osi13. Trzydziestego czerwca zespół Ishizakiego został osłabiony, ponieważ „I 30” odesłano do wykonania specjalnego zadania 0 charakterze politycznym — z podwodnego „szarego wilka” stał się „podwodnym przerywaczem blokady”. Po doraźnym remoncie u burty „Aikoku Maru” (około 600 mil na południe od Madagaskaru), przekazaniu na krążownik swego wodnosa­ molotu i uzupełnieniu zapasów wyruszył w drogę do vichystowskiej Francji. Tę niebezpieczną podróż rozpoczął pod auspicjami samego Susanoo (japoński bóg morza, burzy 1 wiatru), czego namacalnym dowodem było zatopienie torpedą jeszcze tego samego dnia amerykańskiego statku (brutto 6480 RT). 2 sierpnia, po miesięcznej podróży, dotarł jako pierwszy okręt japoński na wody Biskajów, skąd pod eskortą niemieckiego trałowca zawinął 5 sierpnia do Lorient. Tu jego dowódcę, kmdr. ppor. Shinobu Endo, odznaczono niemieckim Żelaznym Krzyżem. Po niezbędnym przeglądzie technicznym, załadowaniu aparatury i dokumentacji dotyczą­ cej organizacji seryjnej budowy okrętów podwodnych (a również ich segmentowej budowy?), wyruszył 24 sierpnia w drogę powrotną do Singapuru, aby stamtąd 9 października odpłynąć do Kure. Ale wtedy skończyło się błogosławieństwo statki alianckie), stąd rezygnacja z pościgu; J.W. A p a 1 k o w, Bojewyje korabli..., s. 162-164. 13 K. Potter, Madagaskar (June-August 1942), internet (własne). Pisze on, że oprócz dżinu jedyną rozrywką oficerów i pasażerów była gra w kości, przy której „niemiłosiernie oszukiwano”.

znanego z kapryśnego humoru Susanoo — 13 października okręt po opuszczeniu Singapuru wpadł na minę brytyjską pod Keppel Harbour (3 mile od brzegu) i zatonął wraz z 13 członkami załogi. W listopadzie 1942 r. dokumentację wydobyli nurkowie. Być może na jej podstawie zbu­ dowano 12 małych transportowych okrętów podwodnych typu „SS” po 429/493 t i 60 t ładunku („Ha 101”-„Ha 112”, z planowanych do budowy 100 jednostek) oraz prawdopodobnie dwie serie tzw. armijnych okrętów pod­ wodnych — 12 typu „Yu 1” (po 273/370 t i 40 ton ładunku, „Yu l”-„Yu 12”) i 14 typu „Yu 1001” (po 392 t i 40 t ładunku, „Yu 1001”-„Yu 1014”)14. Rajd „I 30” i Żelazny Krzyż kmdr. ppor. Endo stanowiły zapowiedź ścisłej współpracy niemieckiej U-Bootwaffe i japońskich Sensuikanryoku (Podwodne Siły Morskie), zwłaszcza iż w styczniu 1943 r. stanowisko szefa Kriegsmarine objął słynny podwodnik grossadmiral (wielki admirał) Karl Dónitz. Zrezygnował on z wojny korsarskiej prowadzo­ nej nawodnymi „rajderami”, na rzecz podwodnych „wilczych stad”, które z wolna przesuwały swoje rejony operacyjne ku Przylądkowi Dobrej Nadziei. Na miesiąc przed zakończeniem walk brytyjsko-francuskich na Madagaskarze, 7 października 1942 r., pięć pierwszych U-Bootów dotarło na wody Kapszta­ du i choć debiut był niezbyt udany (już 8 października U-179 został zatopiony przez niszczyciel „Active”), to w październi­ ku 1942 r. niemieckie okręty podwodne zatopiły łącznie na południowym Atlantyku 24 statki (brutto 161 121 RT), w tym trzy duże statki pasażerskie. Kolejne 24 w listopadzie (brutto 127 261 RT), rozszerzając akwen działań aż do południowego wejścia do Kanału Mozambickiego. Wprawdzie podjęte pośpieszne środki zaradcze — mobilizacja sił eskortowych Royal Navy (sześć niszczycieli, cztery korwety, 30 trałowców) 14 J.W. A p a 1 k o w, Bojowyje korabli..., s. 150; J. P i e k a ł k i e w i c /., Wojna na morzu..., s. 232; Japonskije podwodnyje łódki. Wtoraja mirowaja wojna, Charków (b.d.), s. 21-23.

oraz lotnictwa południowoafrykańskiego, a także wpro­ wadzenie systemu konwojowego między Kapsztadem a Durbanem ograniczyły w grudniu te straty do pięciu statków (brutto 23 252 RT), ale wiadomo było, że zmalały one raczej dzięki wymianie U-Bootów — część okrętów odpłynęła do kraju, podczas gdy dziewięć zmienników dotarło dopiero do równika15. Dowództwo Połączonej Floty także zrezygnowało z dzia­ łań krążowników korsarskich, głównie ze względu na zmianę kierunku prowadzonych operacji wojennych (Nowa Gwinea, wyspy Melanezji) — szybkie transportowce stały się potrzeb­ ne do przewozu wojsk i zaopatrzenia. Zrezygnowało być może bez zbędnych obiekcji, mając w pamięci niesławną potyczkę obu swoich „rajderów” z „Bengalem” i „Ondiną” 11 listopada 1942 r. (o czym w następnym rozdziale). Na Oceanie Indyjskim wciąż działały japońskie okręty podwod­ ne, atakując żeglugę aliancką. I tak „I 29” pływał od 19 października po akwenie Szeszeli, gdzie w okresie 28 sierpnia-10 września zatopił cztery statki brytyjskie (łącznie brutto 23 303 RT), a dalsze dwa 2-7 grudnia (łącznie brutto 16 329 RT)16. „I 27” i „I 162” operowały od 15 sierpnia do 26 września na wodach Afryki Wschodniej i Zatoki Bengalskiej (bez rezultatów), ale w okresie 1-15 października „I 162” zatopił trzy statki alianckie (brutto 12 090 RT), a „I 27” 12 października w zatoce Oman statek brytyjski (brutto 7147 RT). „I 165” i „I 166” działały początkowo na wodach Cejlonu, a następnie przeszły na wody indyjskie (rejon Kalkuty). „I 165” zatopił w okresie 18 sierpnia-9 października trzy statki alianckie (łącznie brutto 15

S. Ro ski 11, Fłot i wojna, t. 2, Moskwa 1970 s. 248-252. 22 IV 1943 r. na południe od Madagaskaru spotkał się z U-180, z pokładu którego przejął Chandra Bosego, lidera Indyjskiego Kongresu Narodowego, i przewiózł go do Penangu. W dniach 4 1-16 IV 1944 r. remontowany w Lorient, gdzie zmieniono mu uzbrojenie (za armatę 140 mm, zamontowano dwa działa 37 mm plot). 16

15 786 RT), „I 166” natomiast od 1 października do 26 listopada dwa statki brytyjskie (razem brutto 6542 RT). Ponieważ japońskie okręty podwodne kontynuowały wypady korsarskie również po opanowaniu Madagaskaru, należy przyznać rację Churchillowi i jego rządowi, że zdecydowali się na zajęcie całej wyspy. Dotychczasowe sukcesy podwodników państw Osi wzrosłyby niepomiernie po założeniu przez Japończyków baz operacyjnych na opanowanej wyspie; akwen południowego Atlantyku, Oce­ anu Indyjskiego i południowo-zachodniego Pacyfiku zmie­ niłby się w nowy raj dla U-Bootów. Niemal jednocześnie z atakiem zespołu Ishizakiego na Diego Suarez, podobnego ataku na port Sydney (Sydney Harbour) dokonał 31 maja zespół „C” kmdr. Hanku Sasaki („I 22”, „I 24” — każdy z MOP typu „A” oraz flagowy „I 21” z wodnosamolotem), zasilony okrętami działającego już wcześniej na wodach Morza Koralowego i wschodniej Australii zespołu „B” kmdr. Haruo Katsuty („I 27”, „I 28”, „I 29” z MOP-ami typu „A” na pokładach), osłabionego już jednak utratą „I28”, który został zniszczony 17 maja torpedami USS „Tautog”. Po południu wodnosamolot z „I 21” dokonał zwiadu powietrznego portu, rozpoznając cele, po którym okręty macierzyste o godzinie 16.30 zrzuciły na wodę w odległości 7 mil na wschód od redy swoje MOP-y, odchodząc w rejony oczekiwania, gdzie miały pozostać do 3 czerwca. Wskutek awarii urządzenia zrzuto­ wego „I 29” nie mógł zwodować swego MOP-a, odpłynął więc na wody Morza Koralowego, aby atakować żeglugę aliancką. Wieczorem trzy MOP-y, płynąc na głębokości peryskopowej, przedostały się do basenów wewnętrznych portu. Głównym celem ich ataku miał być amerykański krążownik ciężki „Chicago”, usuwający uszkodzenia po bitwie na Morzu Koralowym, obok którego kotwiczył niszczyciel „Perkins” oraz holenderski okręt podwodny „K IX”. Przy jednym z nabrzeży cumował również łakomy

cel — australijski krążownik ciężki „Canberra”, być może chroniony siecią przeciwtorpedową. Dwa MOP-y (załogi: porucznicy Keiu Matsuo i Katsuhisa Ban, podoficerowie Masao Tsuzuki i Mamoru Ashibe), które obrały za obiekt ataku „Chicago”, chybiły — jedna z wystrzelonych torped 457 mm minęła krążownik oraz niszczyciel „Perkins”, przeszła pod okrętem podwodnym „K IX” i trafiła w prom portowy, przebudowany na pływające koszary HMAS „Kuttabul”, zatapiając go (zginęło 19 marynarzy, a wielu zostało rannych). Druga torpeda przeszła przez cały basen portowy i wylądowała na niezabudowanym brzegu, lecz nie zdetonowała. Okręty amerykańskie otworzyły chaotyczny ogień do zauważonych peryskopów, zatapiając jeden z MOP-ów, a rykoszetujące pociski, które odbijały się od powierzchni wody, spowodowały drobne uszkodzenia jednostek portowych oraz w budynkach na nabrzeżach. Drugi MOP zatopiły australijskie kutry pat­ rolowe broniące dostępu do HMAS „Canberra” (być może nie zdołał on wystrzelić swoich torped ?). Trzeci MOP (porucznik Kensi Chuman i podoficer Takeshi Omori), który prawdopodobnie zamierzał atakować „Canberrę”, ugrzązł około godziny 22.30 w sieci przeciwtorpedowej, a kiedy nie udało mu się uwolnić z pułapki, odpalił torpedę, dokonując samozniszczenia. Okręty macierzyste opuściły 3 czerwca rejony oczekiwania, przy czym „I 22” i „I 27” ostrzelały na odejściu z armat 140 mm port Sydney — jako podzwonne dla poległych załóg swoich MOP-ów. Kiedy zawiodły MOP-y, pozostała niezawodna artyleria okrętowa. 6 czerwca „I 21” ostrzelał więc kilkunastoma pociskami 140 mm budynki stoczni i dok w Newcastle (około 200 km na północ do Sydney), a 12 czerwca „I 24” wystrzelił z odległości 6 mil 10 pocisków 140 mm na port Sydney'7. Ale ostrzał ten nie uczynił poważniejszych szkód, pozostając jedynie elementem zastraszenia. 17 C. Boyd, A. Yoshida, The Japanese Submarine Force and World War II, Shrewbury 1996, s. 87-91.

W CIENIU „RAJDEROW” PAŃSTW OSI

Obecność japońskich krążowników pomocniczych na Oce­ anie Indyjskim i ich rola w zaopatrzeniu logistycznym własnych okrętów podwodnych ponownie uczuliły aliantów na działania korsarskie państw Osi, prowadzone już wcześ­ niej na tym oceanie przez niemieckie krążowniki pomoc­ nicze tzw. pierwszej fali. Niemieckie uzbrojone statki handlowe, przeznaczone do zwalczania alianckiej żeglugi handlowej na odległych akwenach, określane były jako „krążowniki zakłócające handel” (Handels-Stör-Kreuzer) i oznaczane HSK z kolejnym numerem; w dokumentach operacyjnych natomiast występowały pod kryptonimem „Schiff’ (okręt) z dowolnie dobranym numerem. Ich działania podlegały bezpośrednio tzw. Seekriegsleitung — SKL (Kierownictwo Wojny Morskiej), które do akcji korsarskich wytypowało siedem drobnicowców: „Kurmark”, „Goldenfels”, „Neumark”, Santa Cruz”, „Kandelfels”, „Ems” i „Steiermark”, które oznaczone zostały jako „Orion” (HSK 1, Schiff 36), „Atlantis” (HSK 2, Schiff 16), „Widder” (HSK 3, Schiff 21), „Thor” (HSK 4, Schiff 10), „Pinguin” (HSK 5, Schiff 33), „Komet” (HSK 7, Schiff 45) prze­ rzucony przez Rosjan na Pacyfik ich wodami arktycznymi (tzw. Wielka Droga Północna) i „Kormoran” (HSK 8,

Schiff 41). W okresie marzec-grudzień 1940 r. wyszły one w morze z portów niemieckich („Komet”, „Pinguin” i „Kormoran” z Gdyni), a że dysponowały znaczną dziel­ nością morską i wyposażeniem (lata budowy 1929-1938; pojemność brutto 7021-13 862 RT; prędkość 14-18 węzłów; zasięg od 34 000 mil przy 9 węzłach, do 84 500 mil przy 10 węzłach i autonomiczność 141-352 dni), dały się mocno we znaki admiralicji brytyjskiej. Nadała im ona określenie „rajder” (grabieżca, łupieżca) z kolejną literą alfabetu (od A do G), w miarę ich wykrywania na swoich szlakach komunikacji morskich. Przeciwdziałanie brytyjskie spowodowało, że nie wszystkie „rajdery” nie­ mieckie wróciły z wyprawy: „Atlantis” został zatopiony 22 listopada 1941 r. przez krążownik ciężki „Devonshire”, „Pinguin” zaś przez krążownik ciężki „Cornwall” 8 maja 1941 r. „Kormoran” zatonął 19 listopada 1941 r. po stoczeniu samobójczego pojedynku z australijskim krążownikiem lekkim „Sydney”. Bilans wypadł jednak zdecydowanie na korzyść Niemców, którzy za cenę trzech „rajderów” zatopili 115 statków alianckich o pojemności brutto 694 918 RT oraz krążownik lekki o wyporności 6810 t1. Kiedy odpłynęła niemiecka pierwsza fala, pojawiły się „rajdery” japońskie, które, bazując w Penangu (około 600 km na płn. zach. od Singapuru), miały działać na środkowym akwenie Oceanu Indyjskiego w koordynacji z niemieckim Kierownictwem Wojny Morskiej (SKL). Wyznaczono zatem przybliżoną granicę podziału akwenu, która przebiegać miała na południe od 10° szerokości geograficznej południowej i na zachód od 80° długości geograficznej wschodniej. Do tej podwójnej roli: krążownik korsarski-okręt zaopat­ rzenia okrętów podwodnych, dowództwo Połączonej Floty wytypowało wspomniane wyżej krążowniki pomocnicze 1 L.B. K a s z c z e j e w , W.S. S z c z e b i e n i u k , QQQ... nieizwiestnoje sudno prikazywajet mnie ostanowitsja..., Charków (b.d.), s. 2-27.

„Aikoku Maru” (10 437 BRT) i „Hokoku Mara” (10 438 BRT) oraz „Gokoku Mara” (wcielony do służby dopiero w sierpniu 1942 r., o podobnej pojemności brutto), uzbra­ jając każdy w osiem armat 140 mm, osiem nkm 13,2 mm plot, cztery wyrzutnie torpedowe 533 mm oraz wyposażając w dwa wodnosamoloty rozpoznawczo-bombowe typu Nakajima A6 M2/N2 (120 kg bomb); załoga 274-297 ludzi. Dysponując dwoma silnikami spalinowymi i rozwijając prędkość rzędu 21 węzłów, mogły one skutecznie zwalczać ówczesną żeglugę handlową (prędkość statków 10-15 węzłów) oraz uchodzić pościgowi okrętów eskorty. Prze­ budowa ich międzypokładów i części dennej umożliwiała im dodatkowy załadunek 1300 t ropy do silników Diesla oraz wody słodkiej, torped i części zamiennych dla okrętów podwodnych zaopatrywanych w morzu. Zadebiutowały udanym opanowaniem 9 maja 1942 r., 1300 mil na południe od Cejlonu, zbiornikowca holenderskiego m/s „Genota” (brutto 7987 RT), który obsadzony załogą pryzową odesłano do Penangu2. Po ataku okrętów 8. eskadry na redę Diego Suarez oba krążowniki odeszły, opływając Madagaskar od południa, na wody Kanału Mozambickiego, aby ponownie zatan­ kować jednostki Ishizakiego (tu 3 czerwca „Aikoku Mara” uzupełnił paliwo i zapasy na „I 30”). 5 czerwca, około 370 mil morskich na południowy wschód od Durbanu, „rajdery” natknęły się na brytyjski statek pasażerski s/s „Elysia” (6757 BRT), płynący ze sprzętem i zaopatrzeniem do Bombaju. Mimo przewagi zatopiły go dopiero po skom­ plikowanym boju z użyciem artylerii, bomb i torped, oddalając się szybko po odebraniu sygnałów „Elysii” wzywających pomocy. Nie zabrano przez to rozbitków, co świadczyło o tym, że oba „rajdery” nadawały się bardziej 2

Od 20 VII 1942 r. jako „Ose” zaopatrywał w paliwo okręty Połączonej Floty; zatopiony przez lotnictwo amerykańskie 30 III 1944 r. w rejonie wysp Palau.

na okręty zaopatrzenia niż wzbudzające postrach jednostki korsarskie3. Unikając pościgu zaalarmowanych okrętów brytyjskich i lotnictwa południowoafrykańskiego, oba krążowniki dotar­ ły 25 czerwca w nowy rejon spotkania, około 600 mil morskich na południe od Madagaskaru. Tam „Aikoku Maru” zatankował i wydał zapasy na „I 20” i „I 30” (ten ostatni stanął również do remontu doraźnego u burty „rajdera”). 30 czerwca uzupełniły z „Aikoku Maru” paliwo i zapasy „I 10” i „I 16”, „I 30” natomiast, po zakończeniu remontu i przekazaniu swego wodnosamolotu na krążownik, wyruszył pod dowództwem kmdr. ppor. Shinobu Endo z zadaniem specjalnym do francuskiego Lorient. Tymczasem oba „rajdery” zawróciły do Penangu, napo­ tykając 12 lipca w odległości 1400 mil morskich na południe od Cejlonu, płynący z Australii do Colombo z ładunkiem drobnicy, statek brytyjski „Hauraki”. Został on zatrzymany i z załogą pryzową wysłany do Singapuru (wcielony później do Połączonej Floty jako transportowiec „Hoki Maru”). Krążowniki dotarły do Penangu, a następnie do zatoki Seletar, kończąc 29 lipca 1942 r. swoją drugą wyprawę korsarską. W czasie tego liczącego 101 dni wypadu zatopiły jeden i zdobyły dwa statki alianckie (łączna pojemność brutto 21 857 RT)4. Stamtąd skierowano je do Kure, aby przeprowadzić niezbędne prace remontowe. Odchodząc z Oceanu Indyjskiego, pozostawiły niejako w zastępstwie niemiecki krążownik korsarski „Thor” (dowód­ 3 Rozbitków podjęły dwa statki brytyjskie (w tym szpitalny „Dorsetshire”?), a porzucona „Elysia” mogła zatonąć nawet po kilku dniach. Rozbitkowie zeznali, że oba „rajdery” strzelały bardzo niecelnie. 4 Na swój pierwszy rejs wyszły z Kure 15 XI 1941 r., jeszcze przed wybuchem wojny na Dalekim Wschodzie i po penetracji archipelagów Cooka, Markizów, Tuamotu, Towarzystwa i Pitcaim, gdzie zatopiły dwa statki amerykańskie (łącznie 9485 BRT), powróciły do Kure 14 II 1942 r. Tam zostały przezbrojone i rozkazem dowódcy Połączonej Floty nr 433 z 7 III 1942 r. przydzielone do zespołów OOP jako jednostki zaopatrzenia.

ca kmdr Günther Gumprich), który już 22 kwietnia wpłynął na jego akwen. W przeciwieństwie do swoich japońskich sojuszników, Niemcy byli lepiej przygotowani do działań korsarskich, osiągnęli też nieporównywalne z nimi sukcesy5. Członkowie załogi „Thora” mieli już za sobą spore do­ świadczenie, byli weteranami wspomnianej wyżej pierwszej fali, kiedy od 6 czerwca 1940 do 30 kwietnia 1941 r. zatopili 11 alianckich statków handlowych i brytyjski krążownik pomocniczy „Voltaire”, o łącznej pojemności brutto 96 546 RT. „Thor”, po remoncie i przezbrojeniu, 17 stycznia 1942 r. wyszedł z La Vernon na krążowanie jako pierwszy okręt korsarski drugiej fali (wg nomenklatury niemieckiej HSK 4 lub „Schiff 10”, a wg brytyjskiej „rajder E”) z częściowo wymienioną załogą — 347 ofi­ cerów i szeregowych. Miał on pojemność brutto 13 862 RT, prędkość 18 węzłów (silniki spalinowe 6500 KM) i autonomiczność 166 dni. Uzbrojony był w sześć armat 150 mm, dwie armaty 37 mm i cztery armaty 20 mm plot oraz w cztery (2 x 2) aparaty torpedowe 533 mm, a być może 300 min kotwicznych; w wyposażeniu miał również wodnosamolot rozpoznawczo-bombowy „Arado” Ar 196 Al (dwie bomby po 50 kg). „Thor” działał początkowo, choć bez rezultatów, na wodach antarktycznych południowego Atlantyku, gdzie z pomocą wodnosamolotu poszukiwał brytyjskich statków wielorybniczych. Stamtąd 11 marca udał się w rejon wyspy Tristan da Cunha, aby pobrać zapasy ze statku zaopat­ rzeniowego „Regensburg”. Tam też 23 marca zatopił statek grecki „Pagasitikos” (brutto 3492 RT), a dwa dni później, już po spotkaniu z „Regensburgiem”, rozpoczął właściwą 5 Tradycyjnie już w Połączonej Flocie najlepszych specjalistów ar­ tyleryjskich kierowano na pancerniki i krążowniki pancerne (ciężkie), najlepszych torpedystów natomiast na okręty torpedowe (niszczyciele i OOP); stąd słabo wyszkoleni marynarze tych specjalności na pozostałych klasach okrętów bojowych i specjalnych.

działalność korsarską, podczas której zatopił jeszcze na północny wschód od Tristan da Cunha trzy statki brytyjskie i jeden norweski. Tak więc po zniszczeniu pięciu statków alianckich (łącznie brutto 21 857 RT), w obawie przed pościgiem brytyjskim, „rajder E” opłynął Przylądek Dobrej Nadziei i ruszył ku Australii. Zapewne jego działania SKL uzgodniło z dowództwem Połączonej Floty, gdyż obrany przez „Thora” rejon opera­ cyjny (20°-32° szerokości geograficznej południowej i 75°-90° długości geograficznej wschodniej) znajdował się kilkaset mil morskich na południowy wschód od rejonu operacyjnego 8. eskadry okrętów podwodnych i ich dwóch jednostek zaopatrzenia oraz co najmniej 2000 mil na południe od Cejlonu. Być może rejon ten został bardziej uściślony w początkach maja, kiedy „Thor” spotkał się ze swoim statkiem zaopatrzenia „Leuthen” (punkt spotkania 20°30’S i 80°00’E), po którym rozpoczął właściwą działal­ ność korsarską na Oceanie Indyjskim6. 10 maja „rajder E” zatrzymał brytyjski statek pasażerski „Nankin” (7131 BRT), zdążający do Colombo z 300 pasażerami na pokładzie. Obsadził go załogą pryzową i odesłał wraz z „Leuthenem” do Japonii (Jokohama), gdzie przybył 18 lipca. 14 czerwca „Thor” zatrzymał i zatopił statek holenderski „Olivia” (6307 BRT), 19 czerwca za­ trzymał i odesłał po obsadzeniu załogą pryzową do Japonii norweski zbiornikowiec „Herborg” (7892 BRT), przebudo­ wany tam na „łamacz blokady” „Hohenfriedberg”. Podobnie postąpił z zatrzymanym 4 lipca statkiem norweskim „Madrono” (5894 BRT). Ostatnim zatrzymanym 20 lipca i zato­ pionym statkiem był brytyjski „Indus” (5187 BRT). Choć w tym rejonie kmdr Gumprich działał jeszcze do 9 września, nie odniósł już żadnych sukcesów. Podobno „Thor” rozkaz przejścia do nowego rejonu działań (20°-30° szerokości 6

Tak wg S. R o s k i 11 a, op.cit., t. II, s. 159.

geograficznej południowej i 80°-100° długości geograficznej wschodniej) otrzymał w końcu sierpnia, po spotkaniu z wracającym z Japonii „łamaczem blokady” „Tannenfels”7. W nowym rejonie operował do 20 września, a następnie przez Cieśninę Sundajską zawinął 25 września do Balikpapanu na Borneo, a stamtąd, po zatankowaniu paliwa, dotarł 9 października do Jokohamy, gdzie zakończył swój 321-dniowy korsarski rajd. W czasie wyprawy pozbawił aliantów 10 statków o pojemności brutto 55 587 RT, z czego pięć na Oceanie Indyjskim (brutto 32 411 RT). W Jokohamie zastał go koniec działań lądowych na Madagaskarze, a złośliwy los sprawił, że był to jednocześnie koniec istnienia korsarza. Został zacumowany u burty statku zaopatrzenia „Uckermark”, gdzie 30 listopada 1942 r. doszło do niespodziewa­ nego wybuchu gazów w jego czyszczonych zbiornikach paliwowych. Ta złowieszcza eksplozja przyniosła zagładę zgromadzonym w porcie jednostkom niemieckim. Oprócz „Uckermarka”, który wyleciał w powietrze, spłonął do­ szczętnie wydawało się niezniszczalny „Thor” (wraz z 13 ludźmi załogi), a także „Leuthen” i pochwycony pryz „Nankin”; oprócz tego transportowiec japoński „Unkai Mara No. 3” oraz jednostki portowe — holowniki, kutry i łodzie. Odejście „Thora” do Jokohamy zbiegło się w czasie z październikowym powrotem jego japońskich partnerów na wody Oceanu Indyjskiego. Planując tym razem wysłanie tam aż trzech krążowników korsarskich (trzecim miał być „Gokoku Mara”), dowództwo Połączonej Floty 24 paź­ dziernika powiadomiło o tym niemieckie SKL. Zażądało podobno (może z zawiści o sukcesy strategiczne) nie tyle 7 Tamie, s. 245-246, który podaje współrzędne geograficzne punktu tego spotkania — 2700’ S i 7600’ E. Na szkicu 24 jego pracy (op.cit.) nowy rejon działania „Thora” stanowi przedłużenie o 378—400 mil na wschód, ku Australii, poprzedniego rejonu działań „rajdera”.

podziału stref działania, ile opuszczenia tego akwenu przez niemiecki krążownik korsarski „Michel”, który miał za­ stąpić tam „Thora”. Wobec takiego dictum SKL okazało Japończykom swoje lekceważenie, oświadczając za po­ średnictwem ambasady japońskiej w Berlinie, że Ocean Indyjski jest tak dużym akwenem, iż mogą działać na nim jednocześnie „Michel” oraz trzy „rajdery” japońskie; oświad­ czenie to zaostrzyło stosunki między oboma admiralicjami. Tymczasem przyczyna sporu — krążownik korsarski „Michel” (HSK 9 lub „Schiff 28”, a w nomenklaturze brytyjskiej „rajder H”)8 — to kolejny polski ślad w dziejach wojennych Madagaskaru. Był to bowiem budowany w Gdań­ sku na zamówienie Gdynia-Ameryka Linie Żeglugowe SA — GAL (Gdynia America Line) drobnicowiec „Bielsko” (bliźniaczym była „Łódź”), przeznaczony do obsługi tzw. linii bawełnianej (Gdynia-porty Zatoki Meksykańskiej), o pojem­ ności brutto 4740 RT i prędkości 16-18 węzłów (jeden silnik spalinowy o mocy 6600 KM, jedna śruba), załoga 30 ludzi, 12 miejsc pasażerskich. Nie ukończony dostał się w ręce niemieckie i jako „Bonn” przebudowany został w Kilonii, przy czym dodano mu drugi silnik spalinowy, powiększając manewrowość (dwie śruby), choć łączna moc siłowni niewiele wzrosła (6650 KM). „Michel” opuścił Kilonię 9 marca 1942 r. dowodzony przez kmdr. por. rez. Helmutha von Ruckteschella, do­ świadczonego oficera, w pierwszej wojnie światowej był dowódcą okrętu podwodnego U-54, a jako dowódca „rajdera” „Widder” z pierwszej fali zatopił i zdobył 10 statków 8 Bliźniacza „Łódź”, ukończona jako „Minden”, wykorzystywana była w Kriegsmarine jako jednostka pomocnicza. Zdobycz brytyjska („Empire Nidd”), potem we flocie ZSRR („Denis Dawydow”), została zwrócona Polsce w 1947 r. Pływała w PLO jako „Generał Walter” — 4660 BRT, 14,5 wz, 5600 KM, motorowiec, jedna śruba, załoga 40 ludzi. J. M i c i ń s k i, S. K o 1 i c k i, Pod polską banderą, Gdynia 1962, s. 195-196.

alianckich o pojemności brutto 58 644 RT. Doświadczenia wojenne wykorzystał przy planowaniu uzbrojenia i wypo­ sażenia „Michela” (m.in. we własny ścigacz torpedowy). „Michel” przy pojemności brutto 4740 RT, prędkości 16 wz, autonomiczności 141 dni i załodze 23 oficerów oraz 277 szeregowych, uzbrojony był w sześć armat 150 mm, armatę 105 mm, cztery armaty 37 mm plot i cztery armaty 20 mm plot, cztery nawodne i dwie podwodne wyrzutnie torped 533 mm. Wyposażono go też w dwa wodnosamoloty rozpoznawczo-bombowe Ar 196 A3 „Arado” (dwie bomby po 50 kg) i wspomniany wyżej pokładowy ścigacz torpedowy LS 4 „Esau”, praw­ dziwe żądło tego „rajdera” (wyporność 11,5 t, prędkość 42,5 wz, dwie torpedy 533 mm, jedna armata 20 mm, trzy-cztery miny, załoga pięciu ludzi)9. Po dramatycznej przeprawie przez kanał La Manche, kiedy zaatakowały go zespoły brytyjskich ścigaczy tor­ pedowych i niszczyciele, nieznacznie uszkodzony „rajder H” przedarł się 13 marca do Hawru, gdzie musiał stanąć do krótkiego remontu, a następnie na początku kwietnia pobrał paliwo ze statku zaopatrzeniowego „Char­ lotte Schliemann” i wyruszył na południowy Atlantyk, do swego rejonu operacyjnego „Andalusia”. Rozpoczął się teraz okres prosperity „Michela” i jego dowódcy, Ruckteschella, który, wykorzystując różnorodność uzbrojenia swego „rajdera”, odniósł wiele korsarskich sukcesów, zatapiając po drodze do „Andalusi” i na jej akwenie 11 statków alianckich (łącznie 76 635 BRT). Po spotkaniach ze statkami zaopatrzenia „Charlotte Schlie­ mann” i „Uckermark” (na które przekazał również część rozbitków i pasażerów z zatopionych statków)10 w końcu 9

L.B. K a s z c z e j e w , W.S. S z c z e b i e n i u k , op.cit., s. 1—40. W czasie swego krążowania po „Andalusi” „Michel” mial spotkania także z innymi jednostkami niemieckimi, w tym z krążownikiem korsarskim „Stier”, przerywaczem blokady „Tannenfels” i pomocniczym 10

września kmdr. por. rez. Ruckteschell zwrócił się drogą radiową do SKL o zgodę na powrót do kraju, motywując prośbę wyczerpaniem psychicznym i fizycznym załogi (szkorbut). Lecz SKL nie wyraziło zgody. Co więcej, być może, aby dowieść swoich racji w sporze z Japończykami o możliwości wspólnych działań korsarskich na Oceanie Indyjskim (oczywiście z udziałem „Michela”, o którego właśnie nastąpił ów spór), nakazał „rajderowi” przejść na jego akwen i tam, na obszarze operacyjnym „Siberia”, krążyć jeszcze przez dwa miesiące. „Siberia”, jak wynika z późniejszych działań korsarza niemieckiego11, była rejo­ nem położonym na południowy wschód od Madagaskaru, około 400 mil na południe od wyspy Reunion, do którego Ruckteschell dotarł, idąc wodami antarktycznymi, dopiero w drugiej połowie listopada 1942 r. (południk Port Elizabeth minął 1 listopada). Tak więc swoją korsarską działalność rozpoczął niemiecki „Michel” tuż po sromotnej porażce swoich japońskich rywali. „Rajdery” japońskie — „Aikoku Maru” (dowódca kmdr Tamatsu Oishi) i „Hokoku Maru” (dowódca kmdr Hiroshi Isamoto), opuściły Penang 1 listopada, aby przez Cieśninę Sundajską wyjść na Ocean Indyjski, na szlaki komunikacyj­ ne łączące zachodnią Australię z Cejlonem oraz z Zanzibarem i Adenem12. Po dziesięciu dniach samotnego krążowania w południe 11 listopada natknęły się (około 1400 mil na północny zachód od Perth i 550 mil na południowy zachód od Wysp Kokosowych) na zbior­ nikowiec holenderski „Ondina” (6341 BRT, 12 węzłów), stawiaczem min „Doggerbank”, który w drugiej połowie kwietnia 1942 r. postawił miny w rejonie Kapsztadu. 27 IX odebrano na „Michelu” sygnały zawezwawcze ze „Stiera”, walczącego z transportowcem amery­ kańskim „Stephen Hopkins”, ale Ruckteschell, obawiając się brytyjskiej pułapki, uszedł, nie udzielając pomocy tonącemu „rajderowi”. 11 S. R o s k i 11, op.cit., t. II, schemat 24. 12 Brak danych co do udziału w tym rajdzie „Gokoku Maru”.

eskortowany przez najnowszy indyjski trałowiec floty „Bengal” (w służbie od 14 sierpnia 1942 r., 733 t, 16 węzłów, jedna armata 76 mm, jedna plot 40 mm, dwie-trzy plot 20 mm). „Ondina”, tylko pod balastem (miała w zbiornikach 240 t ropy do Diesli dla siebie i 150 t dla trałowca), szła do Abadanu (Zatoka Perska) po paliwo, ochraniana na trasie Fremantle (Perth)-Diego Garcia (wyspy Czagos) przez „Bengal”, który po próbach stoczniowych (zbudowany był w Sydney) płynął do Colombo, aby podjąć służbę w Royal Indian Navy (RIN) i miał tylko 40 pocisków 76 mm oraz dwie bomby głębinowe. Ponieważ „Ondina” uzbrojona była jedynie w armatę 102 mm, starcie artyleryjskie wróżyło niechybny suces „rajderom” japoń­ skim (16 armat 140 mm), tym bardziej że sprzyjały im warunki pogodowe. Przeciwnicy podchodzili do siebie na kontrkursach. Zespół aliancki, który prowadził HMIS „Bengal” (dowódca kpt. mar. W.J. Wilson), mając 350 m za rufą „Ondinę”, szedł z prędkością 10 węzłów kursem NW; Japończycy natomiast z prędkością 18-20 węzłów kursem SE w rozproszeniu („Hokoku Mara” w odległości 8 mil od „Bengala, „Aikoku Mara” w odległości 10 mil). Wilson nakazał „Ondinie” uciekać na południe, a sam ruszył ku „Hokoku Mara”, aby osłaniać tę ucieczkę. Tymczasem na „Ondinie” źle zrozumiano sygnał i zbior­ nikowiec popłynął na północ, przez co zbliżający się „Hokoku Mara” znalazł się jakby w kleszczach. Bo choć 0 12.12 rozpoczął bój jako pierwszy, ostrzeliwując „Ben­ gala”, był w zamian ostrzeliwany przez obie jednostki alianckie, między które wpłynął. Piąty pocisk 102 mm z „Ondiny” trafił „rajdera” w rafową wyrzutnię torped — ich eksplozja zniszczyła oba ustawione na pokładzie rafowym wodnosamoloty, oderwała od kadłuba część rafy 1 wywołała gwałtowny pożar; krążownik zastopował. Zbliżający się „Aikoku Mara”, który początkowo zamie­ rzał przeciąć kurs „Bengalowi”, przeszedł więc za rufą

bliźniaka i między obiema jednostkami alianckimi, rozdzielając ogień i uzyskując kilka trafień. Wtedy „On­ dina” zaczęła uchodzić na północ, zygzakując, a „Bengal”, nie mając już amunicji, postawił zasłonę dymną i odszedł kursem SW. „Aikoku Maru” ruszył zatem w pościg za zbiornikowcem, dogonił go i zasypał pociskami, uzyskując sześć dalszych trafień, na który to atak „Ondina” od­ powiedziała ostatnimi dwunastoma pociskami, niestety niecelnie. W tej sytuacji jej kapitan William Harsman (zanim zginął) nakazał opuszczenie płonącego statku, do którego „rajder” odpalił z odległości 300 m dwie torpedy, wywołując trafieniami 35-stopniowy przechył na prawą burtę, oraz ostrzelał z broni maszynowej szalupy z rozbit­ kami (czterech zabitych). Dopiero teraz ruszył na pomoc bliźniakowi, który, po bezskutecznej walce z pożarem, zatonął. 278 ludzi jego załogi podniósł z wody „Aikoku Maru”. Korsarz, odchodząc, wystrzelił jeszcze torpedę w tonącą „Ondinę”, ale nie trafił i około 16.30 z dużą prędkością opuścił akwen, na którym toczył się bój. Ponieważ uparta „Ondina” nie tonęła, powróciła na nią uszczuplona załoga (około 50 ludzi), ugasiła pożar, wyrów­ nała przechył i po uruchomieniu maszyn 18 listopada dotarła do Fremantle. Pomyślnie dopłynął również do Diego Garcia uszkodzony „Bengal”, któremu przebicia kadłuba (dziób, rufa) ograniczyły prędkość do 9 węzłów. Rajd korsarzy japońskich zakończył się zatem ich kom­ promitacją i przesądził o dalszym ich wykorzystaniu tym razem w roli szybkich transportowców na wodach Melanezji i Mikronezji (patrz wyżej). „Aikoku Maru”, wioząc zaopat­ rzenie na atol Truk, został 16 lipca 1943 r. storpedowany przez amerykański okręt podwodny „Tinosa” (na wschód od Marianów). Po długim remoncie (m.in. zamieniono osiem armat 140 mm na dwa działa plot 76 mm) skierowa­ no go do przewozu sprzętu Armii Kwantuńskiej na Karoliny i Truk. Tam rankiem 17 lutego 1944 r. w czasie nalotu

amerykańskiego zatonął z większością załogi, po trafieniu dwoma bombami i eksplozji amunicji. Wśród innych 30 zatopionych znalazł się dawny pryz „rajdera”, transpor­ towiec „Hoki Maru” (były brytyjski „Hauraki”). Z kolei ostatni z trójki „rajderów” „Gokoku Maru”, który dotąd nie zatopił ani nie zdobył żadnego statku, pełniąc służbę transportową, 20 września 1944 r. został uszkodzony bombą lotniczą w rejonie Tajwanu. Na jednej śrubie napędowej popłynął na remont do Kure (m.in. z 800 ochotnikami tajwańskimi do służby we flocie japońskiej) i 12 listopada 1944 r. został zatopiony trzema torpedami amerykańskiego okrętu podwodnego „Barb” na południowy zachód od Kiusiu (zginęło 326 osób spośród załogi i ochotników). Tak zakończyła się saga o „rajderach” japońskich, które zatopiły trzy i opanowały dwa statki alianckie, o łącznej pojemności brutto 31 342 RT13. Dobre imię „rajderów” państw Osi ratowała akcja „Michela”, który, zanim dotarł na akwen „Siberii”, 2 listopada 1942 r. zatopił statek brytyjski „Reynolds” (brutto 5113 RT). „Michel”, po pobraniu paliwa i zaopatrzenia z „łamaczy blokady” „Brake” (?) i „Rakotis” (16-18 listopada na południe od wyspy Rodriguez), na akwenie operacyjnym przebywał do 14 grudnia 1942 r„ a zatem już po kapitulacji Madagaskaru, co miało pewien wpływ na osiągnięte przez niego rezultaty. Część bowiem okrętów z zespołów in­ wazyjnych, biorących udział w operacjach „Stream” i „Jane”, już po 25 października przerzucono do Fremantle (Perth), skąd pływały jako eskorty konwojów na Oceanie Indyjskim oraz wodach południowej Australii i Nowej 13 R.M. K a c z m a r e k , Korsarze spod bandery „Kraju Wschodzącego Słońca”, „Okręty Wojenne” 2001, nr 2; także S. R o s k i 11, op.cit., t. II, s. 252-253, który uważa, że owo fatalne trafienie w „Hokoku Maru” uzyska! „Bengal”; jego zdaniem trałowiec powrócił do Colombo (nie Diego Garcia) i to właśnie on przyczynił się głównie do zatopienia „rajdera” — nazywa go „maleńkim tygrysem bengalskim” RIN.

Zelandii. Z tej przyczyny pewnie sukcesy bojowe „Michela” ograniczyły się do dwóch statków. W nocy z 29 na 30 listopada zaatakował on i zatopił torpedami ścigacza pokładowego „Esau” amerykański statek towarowy „Sawokla” (5882 BRT), płynący z Colombo do Kapsztadu. W podobnym nocnym ataku 8 grudnia zatopił także statek grecki „Eugenie Livanos” (4816 BRT). Odchodząc z „Siberii”, być może ustrzegł się losu „łamacza blokady” „Ramses” (7983 BRT), który, idąc z Japonii, 10 grudnia natknął się na konwój brytyjski OW-1, zdążający z Freman­ tle do Diego Suarez. Zaatakowany przez jego eskortę (australijski krążownik lekki „Adelaide”, holenderski krążownik lekki ,Jacob van Heemskerck” i dwie korwety), „Ramses” dokonał samozatopienia, udaremniając rekwi­ zycję ładunku (kauczuk, oleje jadalne, ruda wolframu i molibdenu)14. 20 grudnia, kiedy „Michel” przeszedł znów na połu­ dniowy Atlantyk, Ruckteschell otrzymał z SKL rozkaz powrotu do Royan. Na początku stycznia, gdy dotarł w rejon Wyspy Świętej Heleny, rozkaz ten jednak odwołano, zawracając korsarza do Japonii. Po zatopieniu swojej ostatniej zdobyczy, statku brytyjskiego „Empire March” (2 stycznia 1943 r., 7040 BRT), „Michel” dopłynął w po­ czątkach marca do Kobe, gdzie stanął do trzymiesięcznego remontu. Zmieniono wtedy jego dowódcę, którym został były dowódca „Thora”, kmdr Gumprich. W czerwcu 1943 r. poprowadził „Michela” na nową korsarską wyprawę po wodach Pacyfiku. Wyjście korsarza zbiegło się w czasie 14 Podobno przemysł syntetyczny III Rzeszy potrzebował 1000 t kau­ czuku miesięcznie („łamacze blokady” dostarczyły 43 500 t) oraz 50 000 t rud metali kolorowych rocznie („łamacze blokady” dostarczyły około 80 0001). Niezależnie od tego dostarczano olej kokosowy, herbatę i kawę. W zamian przerzucano do Japonii silniki spalinowe i elektryczne, produkty chemiczne, sprzęt wojenny, a nawet nowo zbudowane dwa okręty podwodne: U-511 (jap. Ro 500) i U-1124 (Ro 501).

ze zmianami na szczeblu szefa Kriegsmarine. Nowy szef, w. adm. Karl Dónitz, jako stary podwodnik był przeciw­ nikiem wojny korsarskiej i samych „rajderów”, dlatego „Michel” był ostatnim liczącym się ich przedstawicielem w Kriegsmarine15. Na razie los mu sprzyjał, gdyż 15 i 17 czerwca zatopił dwa statki norweskie: „Hoegh Silverdawn” i „Femcastle”, a w drodze powrotnej, 11 września, trzeci — „India” (łącznie brutto 27 632 RT). Ale był to już koniec sukcesów, gdyż 60 mil od bazy w Jokohamie, nocą z 17 na 18 paź­ dziernika, został zatopiony trzema torpedami amerykańs­ kiego OP „Tarpon” (trzecia trafiła w komorę amunicyjną, wywołując dodatkową eksplozję). Z 406-osobowej załogi uratowano 116 oficerów i marynarzy, a wśród poległych znalazł się kmdr Gumprich. Wraz z „Michelem” nastąpił kres działań niemieckich „rajderów”, gdyż dwa ostatnie: „Koronel” (dawny „Togo”) i „Hansa” (dawny duński „Glengary”), nie wypłynęły w ogóle na krążowanie. Kiedy nie udało im się przerwać blokady brytyjskiej u wyjścia z kanału La Manche (luty-lipiec 1943 r.), zrezygnowano z wysyłania ich na oceany i po remontach przeznaczono do służby radiolokacyjnej i szkoleniowej na Morzu Północnym i Bałtyku oraz wodach okupowanej Francji. Niewielkie sukcesy „rajderów” państw Osi w latach 1940-1942 na Oceanie Indyjskim (37 statków o pojemności 244 477 BRT oraz krążownik lekki „Sydney” o wyporności 6810 t)16 nie dają rzeczywistego obrazu zagrożenia żeglugi 15 Nie udało się natomiast powtórne wyjście na krążowanie wy­ znaczonemu do drugiej fali krążownikowi „Komet” (HSK 7, „Schiff 45”), który opuścił Hamburg nocą 7/8 X 1942 r. Zmuszony do przerwania rajdu, kiedy pod Dunkierką zatonęły na minach cztery eskortujące go trałowce, zawinął do Boulogne. Z czterema torpedowcami nowej eskorty został 14 X zaatakowany przez brytyjskie niszczyciele i ścigacze torpedowe w rej. przylądka La Hague. Uszkodzony ogniem artylerii został dobity torpedą ścigacza MTB 236 i zatonął wraz z całą 251-osobową załogą. 16 W latach 1940-1942 „rajdery” państw Osi zdobyły lub zatopiły na

alianckiej w wypadku okupacji Madagaskaru przez Japoń­ czyków. Zdaniem Brytyjczyków, zagrożenie byłoby tak znaczne, że sparaliżowałoby żeglugę nie tylko na tym akwenie, ale też na południowym Atlantyku (z wyjściem na południowy Pacyfik) oraz na Morzu Czerwonym, co udaremniłoby wykorzystanie Kanału Sueskiego i Morza Śródziemnego, likwidując najkrótsze połącznie Wysp Bry­ tyjskich drogą morską z Indiami i Australią. Co prawda zagrożenie kanału i komunikacji na Morzu Czerwonym wystąpiło już wcześniej, po przystąpieniu Włoch do wojny, ale ich niepowodzenia militarne we Włoskiej Afryce Wschodniej i, wspólnie z Niemcami, w Libii niebez­ pieczeństwo oddaliły. Stacjonujące w portach Morza Czer­ wonego statki i okręty włoskie usiłowały przedostać się do portów Madagaskaru i Japonii. Brytyjczycy podejrzewali je o uprawianie działalności korsarskiej, choć okręty włoskie zajmowały się przede wszystkim eskortowaniem konwojów, gdyż Regia Marina uprawiała korsarstwo raczej przypad­ kowo. Dopiero w czasie wojny z Abisynią (1935-1936) opracowano założenia wojny korsarskiej przeciw komuni­ kacjom morskim przeciwnika na Oceanie Indyjskim i At­ lantyku, oddzielnie planując atak na brytyjskie linie komunikacyjne Morza Śródziemnego. Na Atlantyku miało ją prowadzić pięć krążowników pomocniczych (przebudowa­ nych ze statków handlowych typu „Arborea” i „Barbarigo”) oraz duże okręty podwodne, na Oceanie Indyjskim — trzy krążowniki pomocnicze (ze statków typu „Duca degli Abruzzi”) i cztery krążowniki (ze statków typu „Piętro Orseolo”); przewidywany był również blokszyf w celu oceanach łącznie 140 statków o pojemności brutto 866 366 RT (w tym Japończycy pięć o pojemności brutto 31 342 RT). Ponadto „Michel” zatopił w 1943 r. jeszcze cztery statki (brutto 34 672 RT), co razem stanowiło 144 statki (brutto 901 038 RT) i odpowiadało tonażowo mniej więcej rocznej produkcji wszystkich ówczesnych stoczni brytyjskich w okresie pokoju.

zatarasowania Kanału Sueskiego17. Na razie w celu utrzy­ mania i zabezpieczenia własnych komunikacji morskich między Neapolem a Massawą i Mogadiszu (Włoska Afryka Wschodnia) Ministerstwo do spraw Kolonii zakupiło i zaadaptowało na krążowniki pomocnicze cztery tzw. bananowce typu RAMB (Regio Azienda Monopolio Banane), o pojemności brutto 3667-3685 RT i prędkości 17 węzłów. Uzbrojone w cztery armaty 120 mm i dwa nkm 13,2 mm, z załogami 120 ludzi, bazować miały w Chisimaio i Ras Dante i razem z „Piętro Orseolo” operować na Oceanie Indyjskim. Z powodu kłopotów z uzbrojeniem (wcześniej już zrezygnowano z wyrzutni torpedowych, min i dwóch wodnosamolotów) za szkolne krążowniki pomoc­ nicze uznano tylko „Ramb I” i „Ramb II”, podczas gdy „Ramb IV” zaadaptowano w lutym 1941 r. na statek szpitalny. 10 kwietnia 1941 r. w czasie uderzenia na Massawę zatrzymali go Brytyjczycy i nadal wykorzystywali jako okręt szpitalny w rejonie Morza Czerwonego i Kanału Sueskiego (10 maja 1942 r. został zniszczony w Aleksandrii podczas nalotu Luftwaffe). „Ramb II” opuścił Massawę 22 lutego 1941 r. i dotarł w marcu wraz z awizem „Eritrea” do Kobe, gdzie został internowany. Po 7 grudnia 1941 r. pływał w czarterze japońskim jako transportowiec „Calitea II”. 9 września 1943 r. został samozatopiony przez załogę. Podniesiony i wykorzystywany przez Japończyków został zniszczony 12 stycznia 1945 r. w Osace bombami lotnictwa amerykańskiego. „Ramb I” natomiast, który opuścił Massawę 21 lutego 1941 r., natknął się tydzień później w rejonie Malediwów na konwój brytyjski. Nie próbował go atakować, ale został zmuszony do walki z płynącym w jego eskorcie nowozelandzkim krążownikiem lekkim „Leander” 17 Z. F r e i v o g e l , „Ramb" III — Kiebitz — Galeb. Niewiarygodna historia pewnej jednostki”', „Okręty Wojenne” 2005, nr 5. Blokszyf — wycofany z linii statek przystosowany do zatopienia na torze wodnym w celu jego zatarasowania.

(7200 t, 32 węzły, 8 dział 152 mm). Ciężko uszkodzony dokonał samozatopienia wraz z 17 członkami załogi. „Ramb III” pozostał na Morzu Śródziemnym jako eskortowiec osłaniający konwoje między portami włoskimi a Albanią i portami włoskimi a Afryką Północną (po­ większono mu uzbrojenie plot o cztery armaty 20 mm). W czasie ostatniego z 86 konwojów, 30 maja 1941 r., storpedował go pod Bengazi brytyjski okręt podwodny „Triumph”. Odholowany do Triestu na długotrwały remont został 16 września 1943 r. opanowany przez Niemców, którzy używali go w listopadzie 1943 r. jako transportowiec wojsk, a następnie przebudowali na stawiacz min „Kiebitz” (240 min). Od 15 lutego 1944 r. stawiał zagrody minowe na Adriatyku (uszkodzony 13 lipca na dwóch minach, w remoncie do 7 sierpnia). Zniszczyło go lotnictwo amerykańskie 5 listopada 1944 r. w Rijece (Fiume), zatonął z 25 członkami załogi. Postawił łącznie około 5000 min18. Zmiana na stanowisku naczelnego dowódcy Kriegsmarine stanowiła zapowiedź istotnego novum w walce o komunika­ cje morskie. Po Raederze, orędowniku „romantycznej” wojny morskiej, z „rajderami” jako okrętami korsarskimi przyszedł Dönitz — rzecznik brutalnej wojny podwodnej, która miała zdominować ostatni etap drugiej wojny świato­ wej na morzu.

18

Wydobyty przez Jugosłowian 12 III 1948 r., wszedł do służby w 1952 r. jako okręt szkolny oraz jacht motorowy prezydenta Jugosławii Josipa Broz-Tito, „Galeb”. Aż do rozpadu federacji odbył on kilkadziesiąt rejsów do portów Europy, Azji i Afryki ze słuchaczami akademii morskiej w Splicie. M.in. odwiedził w czerwcu 1956 r. Gdynię (będąc słuchaczem Wyższej Szkoły Marynarki Wojennej, miałem okazję przebywać wtedy na jego pokładzie jako gość słuchaczy jugosłowiańskich i ani myślałem, że w przyszłości będę o tym pisał).

BRYTYJSKI PODBÓJ MADAGASKARU — OPERACJE „STREAM” I „JANE”

Rajd zgrupowania „A” 8. eskadry okrętów podwodnych kontradm. Ishizaki po wodach okalających Madagaskar i straty zadane alianckiej żegludze handlowej, zwłaszcza w rejonie Kanału Mozambickiego, ponownie zaniepokoi­ ły Churchilla i dowództwo brytyjskie. Powróciły podej­ rzenia, iż władze Vichy mają zamiar udostępnić do operacyjnego wykorzystania zespołom okrętów i lotnictwa państw Osi bazy morskie i lotnicze oraz porty Wielkiej Wyspy. W podejrzeniach tych utwierdziły Churchilla sugestie premiera Związku Południowej Afryki, Jana Ch. Smutsa, z którymi zgadzał się kontradm. Edward N. Syfret, znany nam dowódca Zespołu „F” („Force F”). Nalegali oni, aby, nie zwlekając, zająć porty w Tamatawie i Majundze, z których korzystały okręty francuskie, z obawy, iż mogą być udostępnione japońskim okrętom podwodnym jako punkty bazowania. Churchill argumentował wprawdzie, że aktualnie Japończycy na wyspie raczej nie wylądują, bo według jego szacunków do odbicia Diego Suarez potrzeba nie mniej niż 10 000 ludzi na flotylli transportowców, pod eskortą kilku pancerników i lotniskowców oraz zespołów niszczycieli, co przy zaangażowaniu japońskim na Pacyfiku

było niemożliwe. Jednak w końcu uległ i zwrócił się do komitetu szefów sztabów o ostateczną decyzję. Zgodnie z tą decyzją, rząd brytyjski 11 sierpnia 1942 r. postanowił zająć trzy ważne porty na zachodnim i jeden na wschodnim brzegu wyspy w czasie dwóch operacji desan­ towych, a następnie poprowadzić z nich natarcie wzdłuż sieci drogowej na stolicę, Tananarivę, której zdobycie doprowadziłoby, jak zakładano, do kapitulacji vichystowskiej administracji wyspy i pozostałych jeszcze wojsk francuskich. Lądującymi wojskami okupacyjnymi dowodzić miał, odpowiedzialny następnie za uderzenie na stolicę, pościg operacyjny i zakończenie kampanii, gen. William Platt, dowódca wojsk brytyjskich w Afryce Wschodniej. Zespoły okrętów desantowych oraz sił wsparcia, wraz z zaokrętowanym lotnictwem, podlegały teraz kontradm. Williamowi G. Tennantowi (były dowódca zatopionego pod Kuantanem krążownika bojowego „Repulse”), który zastąpił kontradm. Syfreta na stanowisku dowódcy brytyjs­ kich okupacyjnych sił morskich na Madagaskarze. Na czas obu operacji desantowych zespół Tennanta został dodat­ kowo wzmocniony okrętami ze składu Eastem Fleet (Flota Wschodnia) wiceadm. Jamesa F. Somerville’a. Odholowanego na długotrwały remont do Durbanu, ciężko uszkodzonego „Ramilliesa”, zastąpił weteran pierw­ szej wojny światowej, monitor morski „Erebus”. Przebudo­ wany i przezbrojony w latach 1940-1941, miał na dziobie wielką wieżę artyleryjską z dwoma armatami 381 mm. Jako wzmocnienie brytyjskiej Eastern Fleet bazował od 2 marca 1942 r. w Trincomalee (Cejlon). Tu 9 kwietnia został nieznacznie uszkodzony w czasie rajdu 1. Floty Lotniskowców wiceadm. Nagumo — sześć bomb zdetono­ wało przy burcie monitora, zginęło siedmiu, a rannych zostało 20 członków załogi. W efekcie rajdu japońskiego dowództwo Eastem Fleet odesłało jej zespół „B” do Kilindoni (wyspa Mafia, Tanganika) i tam od 16 maja

1942 r. bazował też „Erebus”1. Po 10 września wysłany na wody Madagaskaru, aby wsparł desantowane wojska w ope­ racji „Stream” (w zależności od potrzeb taktycznych). W operacji ,Jane” do zespołu Tennanta dołączyły pancernik „Warspite” i szybki stawiacz min „Manxman” (odesłany wkrótce na Morze Śródziemne). Chociaż na Flotę Wschodnią nałożone były odpowiedzialne zadania — osłona obszaru Oceanu Indyjskiego przed wypadami sił nawodnych japońskiej Połączonej Floty — siły, którymi aktualnie dysponowała, były szczupłe (pancernik, dwa lotniskowce, pięć krążowników, monitor, siedem niszczycieli). Zaangażowanie więc w obu operacjach desantowych większości jej okrętów świadczy dobitnie, że na dowódcy Eastern Fleet Churchill i dowództwo brytyjskie wymusiło bardzo ryzykowne działania. Głównym celem lądowym obu operacji było zdobycie Tananarivy: lądem z opanowanej Majungi po połączeniu się z oddziałami nacierającymi z Diego Suarez (operacja „Stre­ am”) oraz lądem z Tamatawy, aby uderzyć na stolicę od wschodu (operacja , Jane”). Gdyby jej zdobycie nie zakończyło całej dwuetapowej ofensywy, natarcie miało być kontynuowa­ ne aż do zniszczenia przeciwnika lub zmuszenia go do kapitulacji (w styczności z nim, z możliwością obchodzenia na skrzydłach lub zdobywania od czoła wcześniej przygotowa­ nych pozycji). Zgromadzone do planowanej ofensywy siły 1 środki gwarantowały Brytyjczykom (przynajmniej teoretycz­ nie) uzyskanie pełnego sukcesu. Wydawało się, że wobec ich przewagi liczebnej i jakościowej jedyną przeszkodą w jego uzyskaniu będzie przestrzeń operacyjna i czas. Ale czy należało lekceważyć francuskiego przeciwnika, choć pokonano go już w operacji „Ironclad”? 1

Monitor morski „Erebus” (dane dla 1942-1943): wyporność 9100 t, dwie maszyny parowe 6000 KM, prędkość max 12,53 wz. Uzbrojenie: 2 — 381 mm (1 x 2), 6 — 102 mm plot (6 x 1), 13 — 40 mm plot (3 x 4 i 1 x 1), 7 — 20 mm plot (7 x 1). Opancerzenie: l.w. 102 mm, pokład 38 — 51 mm, SD 152 mm, art. główna 330 — 114 mm. Załoga 308 ludzi.

Według danych wywiadu brytyjskiego z lipca 1942 r. pozostałości wojsk francuskich, które złośliwie określono jako „guerillę”2, rozmieszczone były pododdziałami w naj­ ważniejszych punktach Madagaskaru (miejscowości i przy­ brzeżne wysepki). Na wybrzeżu północno-zachodnim były to: Nosy Be (dwa plutony rezerwistów i ochotników3), Ambanja (dwie kompanie mieszanego pułku malgaskiego RMM) i Majunga (batalion 1. pułku malgaskiego RMM); na wybrzeżu wschodnim: Tamatawa (batalion 1. pułku malgaskiego RMM, sekcja artylerii 65 mm na samo­ chodach?) i Brickaville (kompania 1. pułku malgaskiego RMM). W centrum wyspy: Tananariva (trzy bataliony 1. pułku malgaskiego RMM, zmotoryzowany oddział rozpoznawczy, bateria stała 75 mm „Emyme”, sekcja artylerii 65 mm na samochodach, kompania saperów), Maevatanana (kompania 1. pułku malgaskiego RMM) i Fianarantsoa (kompania samodzielnego batalionu strzel­ ców malgaskich BTM). Na południu wyspy: Fort Dauphin (kompania samodzielnego batalionu strzelców malgaskich BTM) i Tulear (kompania samodzielnego batalionu strzel­ ców malgaskich BTM)4. Po walkach w operacji „Ironclad” i poniesionych stratach (zabici, ranni, jeńcy) siły owej „guerilli” szacowano na około 5100 ludzi (w tym 1500-1700 2 Guérilla (hiszp.) — mała wojna, partyzantka. Termin wywodzący się z okresu wojen francusko-hiszpańskich (1808-1814), kiedy do walki z najeźdźczą armią napoleońską wystąpili, obok wojsk regularnych, hiszpańscy partyzanci-ochotnicy. 3 Pochodzili oni z utworzonego w 1941 r. tzw. Legionu Francusko-Malgaskich Kombatantów i Ochotników (LFMCV), który w kwietniu 1942 r: liczył 2563 członków (870 kombatantów francuskich i 919 malgaskich oraz 774 ochotników) zrzeszonych w 11 kołach okręgowych. 4 Łącznie miało to stanowić dwa pułki RMM po trzy bataliony (1. i 2. pułki), choć nie wiadomo było, które kompanie i bataliony należały do określonego pułku; E. N a t i v e l , La „guérilla” des troupes vichystes â Madagaskar en 1942, „Revue Historique des Armes” 1998, nr 1 (wg etatu sześć batalionów to 5100 żołnierzy).

białych), z których 1100-1200 broniłoby rejonu Majunga-Ambanja, 1000-1100 rejonu Tamatawa-Brickaville, re­ jonu Tulear-Fort Dauphin około 500, natomiast do obrony rejonu stolicy pozostałoby 2300-2500 ludzi plus pozostałości zepchniętych tu niedobitków spod Majungi i Tamatawy. Dowódcą tych wojsk został gen. mjr Guillemet. Lotnictwo francuskiej mieszanej grupy lotniczej (GAMM) praktycznie już nie istniało (w hangarach Ivato stało kilka uszkodzonych maszyn bojowych), poza kilkoma (?) szkolno-treningowymi „Potezami” 25 TOE i „Caudronami” C4, na których można było wykonywać jakieś lokalne zwiady rozpoznawcze. Nie stanowiło zatem dla Brytyjczyków żadnego realnego zagrożenia. Podobnie było z „marynarką wojenną na Madagaskarze” (MMdM), której ostatnie okręty — awizo „D’Iberville” i okręt podwodny „Le Glorieux” — uszły z baz pomoc­ niczych w południowej części wyspy, Tulear i Fort Dauphin, do Dakaru jeszcze w lipcu. W bazach tych stało kilka statków francuskiej marynarki handlowej (być może były tam m.in. s/s „Naram Passa” i s/s „Hind”). Tymczasem brytyjski napastnik górował nad francuskimi obrońcami swoją mobilnością, umożliwiającą mu swobodę manewru, zarówno w natarciu, jak i w pościgu. Bo choć 29. samodzielna brygada piechoty miała etatowo 240 różnego rodzaju pojazdów kołowych i gąsienicowych, to 22. wschodnioafrykańska grupa brygadowa miała tych pojazdów ponad 1000, zaś południowoafrykańska 7. bry­ gada zmotoryzowana poza pojazdami etatowymi, co naj­ mniej 400, bez motocykli, została wzmocniona jeszcze 40 czołgami „Valentine” i ich południowoafrykańską wersją, czołgami lekkimi Mk V, a także co najmniej 50 „Bren Carrierami”5. W takiej sytuacji obrońcy mogli liczyć jedynie 5 BZmot przewidywana od kwietnia 1942 r. jako część składowa Południowoafrykańskiego Korpusu Pancernego (obok 3. DPanc) utworzona

na ukształtowanie terenu ograniczające ową mobilność oraz na sztuczne, zbudowane przez siebie, przeszkody terenowe. Ponieważ mieli tylko 21 czołgów, powolnych i wysłużonych „Renault” M17 FT, do żadnych więc bitew pancernych z brytyjskimi czołgami „Valentine” czy nawet z transporterami gąsienicowymi „Bren Carrier” nie mogły one stawać. Mimo iż czołgi te miały pancerz grubości 16-22 mm i armatę 37 mm, to ich prędkość 3 km/h w terenie i 7-8 km/h po drodze nie pozwalała na równo­ rzędną walkę z dobrze uzbrojonymi, opancerzonymi i szyb­ kimi pojazdami pancernymi przeciwnika, do których nawet nie zdołałyby zbliżyć się na odległość skutecznego strzału — jedyna szansa to zasadzka i walka z bliskiej odległości. Podobnie było z wyposażeniem w artylerię i broń maszy­ nową — napastnik (a były to z reguły oddziały pierwszorzutowe lub zmobilizowane do działań ofensywnych poza krajem macierzystym) górował nie tylko liczbą, ale kalibrem i uniwersalnością sprzętu (haubice 94 mm i armaty 75 mm, armaty ppanc 40 mm, wobec armat 65 mm i moździerzy 60 mm, sprzęt automatyczny lub półautomatyczny wobec działoczynów ręcznych), a także rozwiązaniami organizacyj­ nymi (artyleria organiczna jednostek, zamiast przydzielonej i towarzyszącej). Na dobrą sprawę ze sprzętem brytyjskim mogła rywalizować tylko udana armata ppanc 25 mm wz. 1938/1940, przystosowana również do strzelań przeciw celom powietrznym, po ustawieniu jej „okrakiem” na stanowisku. Lecz było jej w 1940 r. tylko 1500 sztuk w całych francus­ kich siłach zbrojnych i wątpliwe, czy poza „wykazami sprzętu etatowego” widziano ją w jednostkach stacjonujących na wyspie. A była wręcz niezbędna do zwalczania broni została w październiku 1940 r. w Pretorii. Jej podstawowym uzbrojeniem był sprzęt produkowany w ZPA — czołgi lekkie Mk V z armatą 57 mm i opanc. 40-60 mm oraz samochody pancerne „Marmon-Herrington” Mk II uzbrojone w kb ppanc Boys 13,7 mm i dwa km 7,7 mm, o pancerzu 12 mm.

pancernej, choć jej pocisk o masie 0,32 kg mógł przebić tylko pancerz o grubości 40 mm z odległości 400 m, nie przebijał natomiast 65-milimetrowego pancerza czołgu „Valentine”. Brak tych armat strona francuska starała się zrekompensować, wykorzystując na dużą skalę we­ terana Wielkiej Wojny, stare armaty okopowe Puteaux wz. 1916, kalibru 37 mm. Co prawda strzelały one pociskami o masie 0,455 kg i 0,560 kg, które przebijały pancerz rzędu zaledwie 10-12 mm, nie stanowiąc dla czołgów napastnika istotnego zagrożenia. Jednak w spe­ cyficznych warunkach Wielkiej Wyspy, która miała słabo rozwiniętą sieć drogową i wobec permanentnego nie­ doboru transportu oraz braku dostaw zaopatrzenia, ta 80-kilogramowa armata, łatwa do demontażu i prze­ noszenia na plecach, stała się niezwykle przydatna jako armata towarzysząca, tym bardziej że nie stosowano jaszczów i ciągu konnego. Było jej jednak zbyt mało w stosunku do potrzeb (etatowo kompania ckm w ba­ talionie piechoty miała dwie armaty 37 mm, a kompania samodzielnego batalionu strzeleckiego co najmniej działon armat 37 mm), bo łącznie 15-20 armat w pododdziałach „guerilli”. Agresję brytyjską poprzedziła morska blokada Majungi, Tamatawy i Morondawy przez okręty zespołu Tennanta. 10 września 1942 r. wobec spodziewanej inwazji wyspy gubernator Annet wydał oświadczenie opublikowane naza­ jutrz przez agencję Havasa o bezpodstawności zarzutów brytyjskich, co do „bazowania japońskich okrętów pod­ wodnych w portach Madagaskaru”. Na potwierdzenie swoich słów powoływał się przy tym na wypowiedź konsula USA w Tananarivie. Ale ta akcja dyplomatyczna była już spóźniona, gdyż zbiegła się w czasie z desantem brytyjskim w Majundze oraz atakami na Ambanję, Nosy Be i Morondawę — czyli rozpoczęciem operacji „Stream”.

OPERACJA „STREAM”

Głównym zadaniem zaplanowanej na 10 września 1942 r. operacji desantowej „Stream” (Strumień) było uchwycenie portu w Majundze (Mahajanga) i rozpoczęcie z tej podstawy wyjściowej ofensywy na stolicę wyspy Tananarive, wzdłuż drogi bitej Majunga-Ambondromamy-Maevatanana-Andriba-Manerinerina (łącznie 549 km). Lądowanie w Majun­ dze flankowane było małymi desantami taktycznymi — od północy w Ambanji i dalej w Nosy Be (lądem z rejonu Diego Suarez) i od południa w Morondawie (morzem). Zasadniczy wysiłek operacyjny spoczywał na brytyjskiej 29. samodzielnej brygadzie piechoty brygadiera F.W. Festinga (znanej też jako 29. samodzielna grupa brygadowa piechoty), którą po opanowaniu Majungi zluzować miała wschodnioafrykańska 22. wzmocniona brygada piechoty brygadiera W. A. Dimoline’a. Ta zaś wsparta przez lekkie czołgi i transportery opancerzone Południowoafrykanów (o których dalej) miała nacierać na Tananarive. Do zajęcia Ambanji, a potem Nosy Be6 od strony lądu skierowano, wyokrętowaną w Diego Suarez, południowoafrykańską 7. zmotoryzowaną brygadę piechoty (7. BZmot), a w Morondawie lądować mieli koman­ dosi z 5. Commando (a być może i z 2. Commando). Operację lądowania osłaniać miały od strony Kanału Mozam­ bickiego okręty zespołu kontradm. Tennanta — dwa brytyjskie krążowniki lekkie „Birmingham” (flagowy?) i „Gambia”, holenderski krążownik lekki, Jacob van Heemskerck” (bliźniak „Trompa”, ale ukończony i zmodernizowany w Wielkiej Brytanii) oraz 7. mieszana brytyjsko-australijsko-holenderska flotylla niszczycieli: „Nepal” (brytyjski), „Napier”, „Nestor”, „Nizam” i „Norman” (australijskie) oraz „Van Galen” i „Tjerk Hiddes” (holenderskie niszczyciele serii „N”, przekazane 6 Brak danych źródłowych nie pozwala uściślić terminu zajęcia Nosy Be, które mogło nastąpić jeszcze przed 10 IX, podobnie jak to miało miejsce z Anivorano Avaratra i Antalahy czy z wyspą Mayotte (Komory).

w okresie luty-maj 1942 r.)7. Lądujące wojska wyposażono w znaczną liczbę mniejszych (minor) pływających środków desantowych (o czym dalej). Brak zagrożenia z powietrza spowodował, iż Brytyjczycy w pierwszym etapie operacji „Stream” prawdopodobnie zrezygnowali z bezspośredniego użycia lotnictwa bojowego. Niewykluczone zatem, że lotniskowiec „Illustrious” ze swoimi czterema eskadrami bombowo-torpedowymi i myś­ liwskimi (co najmniej 39 maszyn „Swordfish” i „Martlet”, o ile eskadr nie uzupełniono po operacji „Ironclad”), ze względu na możliwość ataków okrętów podwodnych państw Osi, nie wpłynął na wody Kanału Mozambickiego, lecz krążył na pozycji w rejonie Komorów, mając w zasięgu swoich samolotów wszystkie atakowane porty (Nosy Be, Ambanja, Majunga, Morondawa) oraz trasę przerzutu wojsk morzem (Kilindoni-Diego Suarez), osłanianą przez okręty Tennanta. Rejony lądowania i pozycje przeciwnika rozpo­ znawało natomiast dziewięć bombowo-rozpoznawczych łodzi latających Vickers Supermarine „Walrus”8 z trans­ portowca wodnosamolotów „Albatross” (przejęty z floty australijskiej). Eskortę przeciw okrętom podwodnym zapew­ niały obu okrętom lotniczym niszczyciele „Express”, „For­ tune”, „Hotspur” i „Inconstant”. 7

Ze zbudowanej w latach 1940-1942 serii ośmiu niszczycieli typu „N” (1773 t, 36 wz, 6 x 120 mm, 1 x 102 mm plot, 4 x 40 mm plot, 4 x 20 mm plot, 5 wt 533 mm, 2 wyrz. i 2 miot. BG, załoga 200 ludzi) jeden przekazano Polskiej Marynarce Wojennej jako „Piorun” (dawniej „Nerissa”), dwa holenderskiej Marynarce Wojennej jako „Van Galen” (dawniej „Noble”) i „Tjerk Hiddes” (dawniej „Nonpareil”), zaś pięć pozostałych australijskiej RAN: „Napier”, „Nepal” (dawniej „Norseman”), „Nizam”, „Norman” i „Nestor”. Obecność „Nestora” we wrześniu 1942 r. pod Majungą wg innych źródeł wątpliwa (podobno uszkodzony 15 VI 1942 r. pod Demą w Libii, został nazajutrz dobity przez Luftwaffe lub przez niszczyciele brytyjskie „Aldenham” i „Hurworth”). 8 Rozpoznawcza dwupłatowa łódź latająca Vickers Supermarine „Wal­ rus” wyposażona była w 3 km 7,7 mm oraz w 4 bomby po 48 kg (prędkość 216 km/h, 3-4 ludzi załogi).

Operację „Stream” rozpoczęto 10 września 1942 r. we wczesnych godzinach rannych (stanowisko dowodzenia gen. Platta znajdowało się w Diego Suarez), kiedy okręty zespołu Tennanta doprowadziły w Kilindoni pod Majungę zespół desantowy 29. samodzielnej brygady piechoty. Została ona zaokrętowana na transportowcach „Dilwara”, „Dunera” i „Empire Pride”, przy czym na każdym z nich znajdowało się po 12 jednostek desantowo-szturmowych typu LCA, przeznaczonych do sztrandowania. Ponieważ każda z nich mogła zabrać 35 żołnierzy z wyposażeniem, teoretycznie możliwe było przerzucenie na brzeg całego stanu osobowego 29. brygady (3400 ludzi) w trzech nawrotach, ale bez pojazdów, których było co najmniej 240. Głównym zadaniem brygady Festinga było opanowanie Majungi, aby umożliwić desant 22. wschodnioafrykańskiej brygady Dimoline’a. Nastę­ pnie 29. brygada miała być przerzucona 18 września do Tamatawy, być może dlatego nie wyładowano jej pojazdów. Jest to zastanawiające, bowiem transportowce desantowe (zwłaszcza „Empire Pride”) były wyposażone w pewną liczbę małych okrętów desantowych typu LCM, które oprócz 100 żołnierzy mogły zabrać co najmniej dwa pojazdy. „Empire Pride” był trzecim okrętem desantowym typu LSC (Landing Ship Carrier) budowanej od 1942 r. serii tych okrętów (wyporność 7512 t, 11,5 wz, armata przeciwlotnicza 100 mm, możliwość transportu 21 LCM i 323 ludzi). Zabierał co najmniej 26 kutrów, mógł zatem jednorazowo wysadzić na ląd kompanię czołgów (22 maszyny) z pododdziałem wspar­ cia (pierwszy z serii, „Empire Charmain”, zabierał 30 LCM, drugi, „Empire Elaine”, 26 LCM). Jak wynika z posiadanych przeze mnie materiałów, operacja „Stream” rozpoczęła się niezgodnie z planem i była korygowana w trakcie realizacji. Podobno desan­ towanie miało być przeprowadzone 10 września przed świtem, z zaskoczenia, a zatem początkowo bez przygoto­ wania artyleryjskiego, tylko „ze wsparciem na żądanie”.

Tymczasem pierwsze jednostki desantowe, lądujące w pra­ wo od wejścia do portu, położonego u wylotu zatoki Bombetoka, z nieznanych przyczyn (złe warunki pogodowe, lokalne prądy, usterki techniczne) miały różne awarie i musiały zostać wycofane, co spowodowało, iż właściwe lądowanie rozpoczęło się już po świcie. Po przeprowadzeniu zwiadu lotniczego zespół Tennanta ostrzelał pozycje fran­ cuskie z morza (być może strzelał też monitor „Erebus”) i dopiero wtedy „Dilwara”, „Dunera” i „Empire Pride” zrzuciły na wodę kutry desantowe LCA (a może także LST) z pododdziałami 29. brygady. Portu Majunga i umocnień polowych wokół miasta bronił batalion RMM (etatowo 20 oficerów i 850 szerego­ wych), uzbrojony prawdopodobnie w dwa moździerze 81 mm i trzy moździerze 60 mm, osiem km Hotchkiss W14 kalibru 8 mm i bliżej nieznaną liczbę rkm Chauchat W15 kalibru 8 mm i Chatellerault wz. 1924/1929 kalibru 7,5 mm (łącznie 26 egzemplarzy) oraz 24 granatniki karabinowe, garłacze, typu VB. Mimo znacznej liczby broni maszynowej, owych słyn­ nych z walk o Diego Suarez „doggo”, batalion powitał pierwszą falę lądujących napastników ogniem zaledwie czterech „doggo”, co wobec ognia ciężkiej artylerii okrętowej było niewielkim oporem (być może artyleria okrętowa zniszczyła już jakieś środki ogniowe batalionu). Jednak i atakujących nie ominęły szokujące niespodzianki. Falochrony portowe wznosiły się bowiem wysoko nad piaskami plaży i nacierający na port od strony południowej znaleźli się niczym „szczury w ślepej uliczce” (we went up that quayside like scuttling rat), gdyż na falochrony trzeba było się wspinać, a nie było drabin szturmowych. Toteż wielu żołnierzy pospadało, nie kończąc wspinaczki, na podobieństwo obalanych kręgli (going down like ninepins), ulegając licznym kontuzjom i złamaniom. Pewne straty krwawe (zabici i ranni) ponieśli Brytyjczycy

w czasie walk o samo miasto, a zadali je „strzelający z okien domostw snajperzy”. Z powodu braku danych trudno jest określić czas trwania i termin zakończenia walk o Majungę, desantowania 22. wschodnioafrykańskiej brygady piechoty oraz wycofania z walk i ponownego załadunku na okręty desantowe 29. samodzielnej brygady piechoty do przerzutu pod Tamatawę. Uwzględniając trudności desantowania i dyna­ mikę walk, można przypuszczać, że boje o Majungę trwały łącznie około doby i zakończyły się wycofaniem obrońców w kierunku Ankazomborony (86 km). Na obustronne przerwanie walk wpłynęły nie tylko straty bojowe przeciw­ ników (zabici, ranni, zaginieni — Francuzi 20-25 procent stanu osobowego batalionu, Brytyjczycy 2-4 procent), ale także ruchy oddziałów południowoafrykańskiej 7. brygady zmotoryzowanej ciągnących lądem z Diego Suarez, do połączenia z oddziałami 22. wschodnioafrykańskiej brygady piechoty (rejon Ambondromamy). Tymczasem lądowanie tej ostatniej opóźniło się, gdyż duże okręty desantowe nie mogły dokonać rozładunku w porcie z powodu nagroma­ dzonej tam wielkiej liczby pojazdów brygady (ponad 1000 kołowych i gąsienicowych). Lądowanie zaś kutrów na północ od Majungi, ze względu na silny prąd lokalny i nieprzygotowanie na plaży punktów lądowania, było bardzo powolne — podobno desantowanie jednego batalio­ nu Afrykanów trwało około pięciu dni (przy czym 29. brygada miała zabrać do Tamatawy połowę LCM). W takiej sytuacji operacyjno-taktycznej niepowodzeniem zakończyła się także próba przechwycenia wycofujących się z Majungi resztek broniącego jej batalionu. Do wykonania tego zadania skierowano około 300 komandosów z 2. Commando (?). Pododdział ten załadowany na dziesięć kutrów szturmowych LCA (zwanych żargonowo kutrami „Eureka”, po 35 ludzi każdy) skierowano prawdopodobnie przez zatokę Bombetoka i bliskie estuarium rzeki Betsiboka do Ambondro-

mamy (miejsce spotkania z 7. brygadą zmotoryzowaną) lub do Maevatanany. W tym bagiennym rejonie rzeka Mahajamba, dopływ Betsiboki, rozwidla się, wpadając do niej swoim lewym ramieniem, prawym zaś do zatoki Mahajamba, poło­ żonej około 100 km na północny wschód do Majungi — w rozgardiaszu bitewnym doszło do kolejnego niepowo­ dzenia. Kutry, zapewne zaskoczone odpływem, nie zdążyły wpłynąć na Betsibokę, ale utknęły gdzieś w jej lejkowatym ujściu. W czasie przepychania kutrów do brzegu Brytyjczyków zaatakowały krokodyle madagaskarskie, w walce z którymi komandosi zużyli większość granatów ręcznych. Ratowanie kutrów i własnej skóry przed rozwścieczonymi gadami tak przeciągnęło się w czasie, że 2. Commando nie wzięło już udziału w akcji przeciw obrońcom Majungi. I prawdopodobnie także w dalszych walkach o Madagaskar, gdyż nie dysponuję żadnymi na ten temat danymi. Sformowanie zatem Grupy Bojowej do uderzenia na stolicę trwało co najmniej osiem dni. Większość jej tworzyli żołnierze 7. południowoafrykańskiej brygady zmotoryzo­ wanej, a wyruszyła ona spod Port Berge (530 km od Tananarivy9). Pojazdami 7. brygady zmotoryzowanej je­ chały plutony Afrykanów 22. brygady piechoty do czasu dołączenia własnych, wyokrętowanych już pojazdów. Niecelowe zaś wydaje się desantowanie oddziałów flankujących lądowanie w Majundze. O ile Ambanja, broniona przez 2. kompanię RMM i iluzoryczne dwa plutony LFMCV broniące Nosy Be, mogła stanowić za­ grożenie dla wyładowanej w Majundze 29. samodzielnej brygady piechoty oraz 22. brygady piechoty i stąd uzasad­ niona interwencja 7. brygady zmotoryzowanej (poza jej właściwym zadaniem w operacji „Stream”), o tyle desant taktyczny w Morondawie miał znaczenie dezinformujące 9 Obecnie Boriziny. Według danych brytyjskich ześrodkowanie miało miejsce w odległości 350 mil od stolicy (536 km), ale na mapie wyspy brak dla tej odległości jakiegokolwiek punktu odniesienia.

jako próba odciągnięcia sił francuskich z głównego kierunku natarcia Platta. Do portu położonego 8 km na południe od ujścia rzeki Morondawy wpłynął 10 września niszczyciel „Napier” z grupą komandosów Commando nr 5 na po­ kładzie (ponad 50 ludzi). Wysadzeni na ląd żołnierze opanowali w ciągu kilku godzin Morondawę — centrum handlu bydłem i tytoniem — do której przed wojną masowo zawijały statki Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Zajęli ją zapewne bez walk, gdyż nie było tu wojsk francuskich poza posterunkiem i aresztem Żandarmerii Narodowej10. Wątpić należy, czy Francuzi, aby odzyskać posterunek, skierowaliby tu jakieś siły, tym bardziej że z Fianarantsoa i Tulearu, gdzie znajdowały się najbliższe garnizony francuskie, nie było dogodnych połączeń ani drogowych, ani kolejowych. Dlatego po kilku dniach komandosi opuścili Morondawę i odbyli „spacer po plaży” (jak złośliwie odnotowano w dokumentach), aż do ujścia rzeki Mangoky, na trasie liczącej co najmniej 100 km (do mostu w Bevoay, który być może zniszczyli); średnie tempo tego „spaceru” wynosiło podobno około 30 km na dobę. 10 września wieczorem z Morondawy odszedł też niszczyciel „Napier” i wrócił do zespołu Tennanta. Przebieg operacji „Stream” wciąż się komplikował, można ją było kontynuować dopiero po zluzowaniu 29. samodzielnej brygady piechoty i wysadzeniu na ląd 22. wschodnioafrykańskiej brygady piechoty, czyli naj­ wcześniej 12 września. Tymczasem wspomniane wyżej kłopoty z desantowaniem ich środków transportowych mogły poważnie opóźnić wykonanie zadania operacyjnego, stąd konieczność wykorzystania w pełni sprawnej 7. bry­ gady zmotoryzowanej. To ona pierwsza ruszyła na stolicę 10 Na Madagaskarze i „przynależnościach” utrzymywano również kilkusetosobowy (?) korpus żandarmerii („Zandarmerija Nasionaly” w jęz. malgaskim), ale pełnił on wyłącznie funkcje administracyjno-porządkowe i zapewne nie uczestniczył w walkach (brak danych źródłowych).

i ją musiał doganiać i wyprzedzać brygadier Dimoline, jeśli chciał wykonać zadanie własne. W Ambondromamy (169 km od Majungi) Grupa Bojowa wjechała na 96-kilometrowy odcinek drogi biegnącej na przełaj przez rzeki Kamoro i Betsiboka, z trzema mostami drogowymi (pod Ambondromamy, pod Ambalabongo i pod Maevatanana). Dwa pierwsze były nieuszkodzone, trzeci natomiast, długości 137 m, został wysadzony w powietrze. Ale marsz grupy nie na długo został wstrzymany, gdyż szczęśliwym trafem nasyp drogi, przesunięty podmuchem, utworzył groblę, umożliwiając pojazdom przeprawę przez koryto rzeki (na zachowanym zdjęciu widać, że prawie wyschnięte)". Do Tananarivy pozostawały jeszcze 284 km12. Prawdopodobnie na 190-kilometrowym odcinku drogi między Maevatanana a Ankazobe, gdzie Brytyjczycy mu­ sieli pokonywać różne zawalidrogi tarasujące przejazd, na przykład bloki skalne przypadkowo czy też celowo zwalone na jezdnię, nastąpiła zmiana prowadzącego. Na czoło Grupy Bojowej wysunęła się teraz 22. brygada Dimoline’a, która już własnymi pojazdami ruszyła ku Tananarivie. Pierwszy zorganizowany opór wystąpił dopiero w rejonie stolicy, gdzie, jak wiemy, stacjonowały znaczne siły (około 2300-2500 żołnierzy wyposażonych w 10-12 dział kalibru 75 i 65 mm). Saperzy francuscy budowali prawdopodobnie umocnienia połowę i przeszkody terenowe, sekcja artylerii górskiej natomiast (pięć-sześć dział 65 mm wz. 06 na samochodach lub na mułach) wspierała, być może jako artyleria towarzysząca, wysunięte placówki i kompanijne umocnienia polowe, obsadzone łącznie przez co najmniej 11 Ponieważ do początków października występowała w tej wyspy pora sucha, większość lokalnych rzek i ich dopływów była w wodę i nie stanowiła żadnej przeszkody naturalnej. 12 Przy średniej prędkości marszu 20 km/h Grupa Bojowa osiągnąć rejon Tananarivy już po 15 godzinach, ale przy braku przeciwnika na trasie przejścia.

części uboga mogła oporu

batalion piechoty, oraz pozycję obronną w Mahitsy (30 km przed Tananarivą), której bronił batalion Senegalczyków 1. RMM. Zmotoryzowany oddział rozpoznawczy pełnił niewątpliwie służbę łącznikową między tymi sek­ torami obrony. Opór na wysuniętych stanowiskach obronnych spowolnił ofensywę brytyjską prawie o sześć dni, tak że brygada wschodnioafrykańska dotarła do Mahitsy dopiero 22 wrześ­ nia. Drogę do stolicy zagrodziła zbudowana tam pozycja obronna trudna do obejścia (z lewej ograniczała ją dolina rzeki Ikopy z wodospadem Farahantsana, z prawej budynki i hangary lotniska w Ivato), ale 1. batalion 1. pułku królewskich strzelców afrykańskich, wsparty własną ar­ tylerią organiczną (9. pal) oraz ogniem przydzielonych „Bren Carrierów”, zaatakował ją z wielką brawurą i zdobył, rozpraszając Senegalczyków. Stolica stała otworem przed napastnikami, gdyż do walk ulicznych nie doszło, bo gubernator Annet ogłosił ją „miastem otwartym”. Jak meldował sekretarzowi ds. Kolonii w rządzie Vichy — „nasze wojska broniły każdego metra ziemi aż do wrót Tananarivy, lecz zostały pokonane przez liczebnie silniej­ szego przeciwnika i nie były już w stanie przeszkodzić jego wtargnięciu do miasta”. Nie był to kres epistolamej działalności gubernatora, gdyż na kilka godzin przed wejściem Brytyjczyków do stolicy zwrócił się z apelem na łamach prasy stołecznej (być może „Journal de Madagas­ kar” i „Le Petit Tananarivien”), skierowanym do wszystkich urzędników administracji francuskiej i członków wspo­ mnianego wcześniej Legionu Francusko-Malgaskich Kom­ batantów i Ochotników, aby byli wierni złożonej mu przysiędze, „pozostali na stanowiskach i służyli Francji z honorem, byli posłuszni francuskiemu sumieniu”i w każ­ dej sytuacji „postępowali tak, jakby to robili w obecności samego marszałka Pétaina” (que me conseillerait de faire le Maréchal s’il était ici). Po takim apelu wkraczające

wojska brytyjskie mogły się spodziewać dywersji na wielką skalę, dlatego Brytyjczycy pozostawili w mieście silny garnizon okupacyjny. Brygada wchodnioafrykańska wjechała do stolicy 23 wrze­ śnia po południu, jednak wbrew oczekiwaniom ulica tananarivska zgotowała im niemal owacyjne przyjęcie. Ciężarówki z żołnierzami były obrzucane kwiatami i oklas­ kiwane. Żołnierze, którzy w większości rekrutowali się z Niassy, obecnie Malawi, zeskakiwali więc z wozów na bruk i tańczyli, śpiewając swoje pieśni regionalne. Ta „śpiewająca parada zwycięstwa” trwała kilka godzin i za­ kończyła się po przejściu brygady do zdobytych koszar. W tym czasie pozostałości obrońców opuszczały rejon stolicy; w chaosie ewakuacji porzucono baterię stałą „Emyme” (cztery-sześć dział 75 mm) — można spekulo­ wać, czy została ona zniszczona przez własną załogę, czy też nieuszkodzona dostała się zwycięzcom. Francuzi od­ chodzili w rejon Antsirabe (169 km na południe od Tananarivy)13, aby zająć nową pozycję obronną, gdzie gubernator Annet zamierzał stawić skuteczny opór napast­ nikom. Sam obrał natomiast na swoją nową siedzibę, a jednocześnie stanowisko dowodzenia obroną południowej części wyspy, małą górską miejscowość Ihosy (mniej niż 10 tys. mieszkańców). Położona 615 km od Tananarivy miała lotnisko polowe i dobre połączenie drogowe (335 km) z bazą pomocniczą marynarki madagaskarskiej Tulear (Toliara) nad Kanałem Mozambickim (ujście rzeki Firehenana) oraz znacznie gorsze (506 km drogi gruntowej) z drugą bazą pomocniczą marynarki nad Oceanem Indyj­ skim, Fort Dauphin (Tolanaro). Tak więc zdobycie Tananarivy nie zakończyło brytyj­ skiego podboju wyspy. 13 W niektórych opracowaniach wymieniana błędnie jako „Antsirane” (np. J. P i e k a ł k i e w i c z , Kalendarium..., s. 727).

OPERACJA „JANE’

Kiedy 22. wschodnioafiykańska brygada piechoty nacierała na stolicę, 29. samodzielna brygada piechoty kończyła przygotowania do wyprawy na Tamatawę. Jej ponowny załadunek na „Dilwarę”, „Dunerę” i „Empire Pride” nastąpił prawdopodobnie 12 września, po czym transportowce ruszyły w stronę położonej po wschodniej stronie wyspy, oddalonej około 1500 km, Tamatawy. Do przejścia miały zatem ponad cztery i pół doby marszu i czas ten, jak się wydaje, przeznaczony został również na rokowania dyplomatyczne gubernatora Anneta z gen. Plattem. Inicjatorem, a raczej ich kontynuatorem, był gubernator generalny, który, jak już wiemy, 10 września wydał w tej sprawie oświadczenie, spóźnione, gdyż zbiegło się już z walkami o Majungę. Negocjując teraz z Brytyjczykami zawieszenie broni, Annet uzasadniał je „próbą przerwania rozlewu krwi”. Brytyjscy negocjatorzy natomiast potraktowali rokowania jako przyktywkę do rozpoczęcia operacji desantowej „Jane” (Janina), którą sztabowcy Platta zmienili dowcipnie na „Slimline Jane” (szczupła, smukła Janina). Negocjacje objęły m.in. odpłatną dzierżawę niektórych portów oraz kredytowane dostawy żywności i artykułów pierwszej potrzeby, choć wobec wydanych już rozkazów do ataku na Tamatawę i zgody de Gaulle’a na rozpoczęcie obu operacji (za cichą obietnicę przekazania zdobytej wyspy Wolnym Francuzom) przybrały z miejsca charakter ultymatywny. Brytyjczycy domagali się bowiem kapitulacji wojsk francuskich, żądając przekazania administracji nad wyspą, co zaniepokoiło vichystowski sekretariat do spraw kolonii i władze Vichy, które uznały je za zakamuflowaną propozycję przejścia na stronę Wolnej Francji. Toteż na ich kategoryczne polecenie Annet odrzucił 18 września żądania Platta, co było na rękę Brytyjczykom, gdyż ponownie zbiegło się w czasie z ich uderzeniem, tym razem na Tamatawę.

Czy na czas negocjacji Brytyjczycy przerwali działania wojenne? O ile przejście morzem 29. brygady mogli tłumaczyć jako brak kontaktu bojowego z przeciwnikiem (a zatem przerwę w walce), o tyle w działaniach na lądzie musieli zachować przynajmniej pozory przestrzegania etyki wojennej. Niestety, dynamika toczonych równocześnie z rokowaniami walk świadczyła, iż sztabowcy gen. Platta nie zaprzątali sobie głów problemami natury moralnej, o ile nie zagrażały one realizacji własnych planów operacyj­ nych. Stąd determinacja Anneta. Rozpoczynając 18 września operację „Jane”, gen. Platt zamierzał siłami 29. brygady uderzyć od wschodu na Tananarivę, na spotkanie z Dimolinem, wzdłuż drogi Tamatawa-Brickaville-Moramanga-Manjakandriana (367 km), wy­ korzystując także linię kolei wąskotorowej na odcinku Tamatawa-Ambila Lemaitso-Brickaville-Maramanga-Tananariva (365 km). Choć ostrożnie, gdyż na trasie znajdowały się trzy tunele skalne, które mogły być zaminowane lub zatarasowane. Sama Tamatawa (Toamasina), położona około 10 km na północ od ujścia rzeki Ivondro, odgrywała szczególną rolę w gospodarce Madagaskaru, gdyż była nieformalnym awanportem Tananarivy (pełnomorski i turys­ tyczny ruch pasażerski, dowozy zaopatrzenia); stąd rozbudo­ wa jej infrastruktury portowej, drogowej i kolejowej (ówcześ­ nie liczyła ponad 35 tys. mieszkańców). Brygadier Festing był w stanie desantować swoją 29. samodzielną brygadę piechoty w trzech nawrotach (podobnie jak w Majundze). Problemem natomiast było przerzucenie na brzeg co najmniej 240 rozmaitych pojazdów z „Bren Carrierami” włącznie, którymi dysponowała bry­ gada, niezbędnych do natarcia na Tananarivę. Teoretycznie było to możliwe, gdyż trzy transportowce desantowe miały łącznie 80-82 LCM i pojazdy można było przerzucić w trzech nawrotach. Niestety, wydłużyłoby to czas desan­ towania, gdyż przerzut pojazdów musiał odbywać się

jednocześnie z desantowaniem ludzi, utrudniając nie tylko wykonawstwo, ale powodując zniszczenie większości kut­ rów, gdyż obrońcy strzelaliby w ich gęstwę niemal na oślep. Na szczęście dla Brytyjczyków Tamatawy bronił tylko batalion 1. RMM o standardowym stanie etatowym i uzbro­ jeniu podobnym batalionowi z Majungi (pięć moździerzy 81 i 60 mm, dwie armaty 37 mm, osiem ckm i około 25 rkm). Realne zagrożenie mogła stanowić jedynie sekcja artylerii górskiej (pięć-sześć armat 65 mm wz. 1906), choć pewnie z limitowaną liczbą pocisków (o masie 4,0 i 4,5 kg). Najlepszym rozwiązaniem byłoby zmuszenie obrońców do kapitulacji bez walki lub użycie okrętów desantowych typu LST, aby jednocześnie wysadzić na brzeg ludzi i sprzęt (po 217 ludzi i 33 pojazdy na każdym, czyli 10-15 okrętów i tylko w jednym podejściu). Nie wiemy jednak z całą pewnością, czy w zespole Festinga były LST. Tak więc, wobec przewagi brytyjskiej, lądowanie w Tamatawie oka­ zało się zwykłą demonstracją siły. Zespół desantowy 29. samodzielnej brygady piechoty, w którym znalazła się grupa komandosów z 5. Commando, zaokrętowany na niszczycielach „Arrow”, „Active” i „Blackmore”, był eskortowany od przylądka d’Ambrę przez pancernik „Warspite”, lotniskowiec „Illustrious”, krążow­ niki lekkie „Birmingham”, „Gambia” i „Jacob van Heemskerck”, siedem niszczycieli oraz prawdopodobnie szybki stawiacz min „Manxman” i dwa niszczyciele z eskorty lotniskowca. Dotarł on na redę Tamatawy 18 września o świcie. „Warspite” i „Illustrious” (z niszczycielami eskorty) zajęły pozycje w odległości 10 mil od wejścia do portu, pozostałe okręty zaś w odległości 0,5 mili sfor­ mowały wokół niego wielkie półkole. Samo wejście za­ mknięte było przez pływającą zagrodę bonową, osłanianą być może przez wspomnianą sekcję artylerii górskiej. Łudząc się, że widok takiej „armady” przerazi obrońców, na brzeg wysłano parlamentariusza z białą flagą i żądaniem

bezwarunkowej kapitulacji, grożąc, że jeśli zostanie od­ rzucona i padną strzały, to „Warspite” oraz niszczyciele przeprowadzą 5 5-minutowe bombardowanie miasta i portu ogniem armatnim. Z „Illustriousa” wystartowały zespoły „Swordfishów” i „Martletów” jako zapowiedź nalotów powietrznych (brak bowiem danych o bombardowaniu miasta, portu i pozycji francuskich), niszczycielom zaś nakazano podnieść parę w kotłach, gdyż po owej kanona­ dzie miały z prędkością 30 węzłów taranować kolejno wspomnianą zagrodę bonową przy wejściu do portu, aby ją zniszczyć lub przerwać. Kiedy odprawiony z niczym parlamentariusz powiadomił o fiasku pertraktacji krążownik „Birmingham” (być może wrócił na jego pokład), na sygnał flagowy z krążownika rozpoczęła się zapowiadana kanonada. Podczas ostrzału na jedno z zewnętrznych nabrzeży wyładowano z trzech niszczy­ cieli desant komandosów z 5. Commando, którzy ruszyli w głąb miasta, szerząc panikę. Jak długo strzelały okręty? Pewnie krócej od zapowiadanych 55 minut, gdyż zachowane relacje zawierają opis „ostatnich trzech minut”, w czasie których na miasto i port wystrzelono aż 2000 pocisków 381-102 mm, przerywając ogień, kiedy na wszystkich znaczących obiektach wywieszono białe flagi — 18 września Tamatawa skapitulowała! Niszczyciele podpłynęły więc tylko pod zagrodę bonową, którą otwarto z pomocą taboru portowego poddających się Francuzów. Festing mógł zatem bez przeszkód swoją brygadę wraz z pojazdami wyładować na brzeg, gdyż „Slimline Jane” musiała być kontynuowana14. Brak jest danych, co do losów rozbitego batalionu 1. RMM i sekcji artylerii górskiej. Pewnie poniosły jakieś 14 Opis lądowania w Tamatawie oraz dalszych walk w operacji „Jane” wg relacji komandosa Geoffreya Rileya (internet, własne). Jest to relacja trudna w odbiorze, bo pełna skrótów myślowych i opisowych, urwanych zdań i żargonowych określeń. Stąd możliwość błędnej interpretacji wydarzeń przez korzystającego z niej.

straty krwawe podczas wspomnianej kanonady okrętów Tennanta (raczej nieznaczne, bo okręty „strzelały do pola”), większość żołnierzy poszła w rozsypkę, część dostała się do niewoli, a tylko niewielka grupa wycofała się do Brickaville (w tym chyba wszyscy biali żołnierze, czyli około 150-200 ludzi). Armaty 65 mm raczej porzucono uszkodzone lub ze zdemontowanymi zamkami. Odwrót Francuzów, mimo braku transportu samochodowego i nieliczącego się transportu kolejowego, nie zakończył się paniką pewnie tylko dlatego, iż desantowanie 29. brygady przeciągnęło się w czasie. Podobno Festing, choć nie było już na brzegu realnego przeciwnika, aby nie powtarzać błędów spod Majungi, przeprowadził je zgodnie z teoretycz­ nymi wytycznymi lorda Mountbattena, ze strzelaniem pociskami zadymiającymi włącznie. A to świadczyłoby jedynie o obecności LST pod Tamatawą — czyli, że Festing je miał. Niestety, Brickaville nie stało się nowym francuskim węzłem oporu, gdyż stacjonująca tu kompania 1. RMM, 0 stanie etatowym czterech oficerów i 190 szeregowych, uzbrojona w moździerz 60 mm, armatę 37 mm (?) i około 10 rkm kalibru 7,5 i 8 mm, nawet po zasileniu pozostałoś­ ciami batalionu z Tamatawy, nie mogła skutecznie przeciw­ stawić się uzbrojonym po zęby napastnikom. Ponieważ w dostępnych relacjach brytyjskich brak danych o walkach w tym rejonie, o losach kompanii z Brickaville możemy tylko domniemywać15. Chociaż mogą łączyć się z działa­ niami utworzonego przez Brytyjczyków tzw. plutonu kon­ nego 5. Commando. 15 Churchill podaje niemal z emfazą, że za operacje w Majundze 1 Tamatawie „zapłaciliśmy zaledwie setką ofiar”, co nie świadczy o rzetelności danych, bo jest stwierdzeniem polityka obliczonym na poklask mediów (można tę setkę różnie zestawiać); W. C h u r c h i l l , op.cit., s. 244—245. Jeśli chodzi o straty francuskie to były one „oczywiście wielkie” (French casualties were heavy)!

Przy słabej sieci dróg Madagaskaru zdobyczne konie francuskie mogły w pewnym stopniu usprawnić manewrowość oddziałów napastnika, dlatego używano ich w lokal­ nych akcjach pościgowych, kiedy potrzeba chwili wymagała posadzenia żołnierzy na konie (np. wspomniana wyżej akcja przeciw załodze japońskiego MOP-a z „I 20”). Utworzony po 20 września pluton konny, liczący około 60 komandosów (tj. pół szwadronu kawalerii), pod dowódz­ twem zastępcy dowódcy 5. Commando (mjr Erika Holta?), użyty został dla likwidacji rozbitych oddziałów francuskich, wycofujących się po walkach w Tamatawie na Brickaville, a potem doliną rzeki Mangoro i jej dopływu Onive do Antsirabe; w tym w rejonie gubernator Annet budował nową pozycję obronną. Podobno po konnym pościgu i zaciętych potyczkach, które trwały około tygodnia, rozbitych Francuzów wzięto w końcu do niewoli. Zatem po opanowaniu Tamatawy brygada Festinga wyru­ szyła zgodnie z planem na Tananarivę i chociaż nie wsparła swoim sprzętem bojowym rozpoczynającego się natarcia obu wzmocnionych brygad afrykańskich na stolicę wyspy, to jednak uderzeniem od wschodu na prawe skrzydło obrony francuskiej przyśpieszyła odwrót obrońców na Antsirabe. W walkach o Tananarivę brygada Festinga nie brała udziału. Nie zdążyła, mimo że brygadier, aby przyśpieszyć spotkanie z Afrykanami, przewiózł jej część, może nawet z pojazdami kołowymi, wagonami i lorami kolejowymi (było to pewnie w rejonie Manjakandriana-Marovitsika, już poza wspomnia­ nymi wyżej niebezpiecznymi tunelami). Spóźnienie to przesą­ dziło chyba o jej dalszych działaniach bojowych, gdyż w rozpoczynającym się pościgu operacyjnym przodowali Afrykanie, zwłaszcza z 22. brygady Dimoline’a. Oddziały 29. brygady znalazły się zatem w ariergardzie pościgu, co, mimo iż Brytyjczycy w armii Zjednoczonego Królestwa odżegnywali się od jakichkolwiek rasistowskich poglądów, obniżyło podobno samopoczucie białym żołnierzom brygady.

Pod pozorem, a może i z potrzeby odtworzenia gotowości bojowej wycofano ją z linii 16 października i odesłano do Związku Południowej Afryki (?). Z jej składu pozostali jeszcze komandosi z 5. Commando, w tym wspomniany pluton konny; wycofano ich do Wielkiej Brytanii już po zakończeniu walk na Madagaskarze. Tak więc brytyjski podbój wyspy odbywał się przy pomocy i kosztem Afrykanów. Ludność wyspy wobec tak gwałtownej zmiany białej administracji kolonialnej zachowała się biernie. Być może było to efektem pewnej tolerancji wojskowych władz okupa­ cyjnych, które nie próbowały ani rozniecać starych waśni plemiennych między Howasami a pozostałymi grupami etnicznymi, ani też popierać malgaskich dążeń niepodległoś­ ciowych. Brutalne tłumienie dążeń niepodległościowych przez władze francuskie nie wyrobiło wśród tuziemców żadnych odruchów poparcia dla dotychczasowej administracji kolonialnej. „Ludność zachowywała się spokojnie i zdyscyp­ linowanie — meldował Annet sekretarzowi ds. kolonii w rządzie Vichy — dowiodła w ten sposób swej wiary we francuską przyszłość Madagaskaru”. Brak jest danych, czy Brytyjczycy wykorzystywali jakichś przedstawicieli tej społe­ czności (poza wspomnianą zagadkową sprawą świateł napro­ wadzających w zatoce Courrier) jako przewodników czy wywiadowców (np. na wzór melanezyjskich „strażników wybrzeża”), a także czy Francuzi użyli ich jako cywilnych dywersantów. Francuska administracja wojskowa nie przepro­ wadziła też wśród Malgaszów żadnego dodatkowego poboru, tak że do wojny z Brytyjczykami stacjonujące na wyspie wojska przystąpiły prawdopodobnie w stanach etatowych okresu pokojowego. Niewykluczone natomiast, że jakieś nieznaczne korekty etatowe przeprowadzono po 25 czerwca 1940 r. w związku z warunkami francusko-niemiecko-włoskiego zawieszenia broni (sprawa wspomnianej już tzw. Armii Przejściowej), powołując do pułkowych służb pomoc­ niczych jedynie ludność białą (?) oraz mobilizując rezerwis­

tów i ochotników (np. Legion Francusko-Malgaskich Kom­ batantów i Ochotników), a także powiększając liczbę cywil­ nych pracowników wojska. Kontynuując działania operacyjne, część okrętów Tennanta (z pewnością 7. mieszana brytyjsko-australijsko-holenderska flotylla niszczycieli) przystąpiła do blokady portów Tulear i Fort Dauphin, z których odeszły ostatnie statki francuskie. Dwa z nich zostały zatrzymane na południe od Madagaskaru przez niszczyciel australijski „Nizam” (24 i 30 września), a następnie zatopione; podobno były to statki towarowe wykorzystywane jako transportowce. Rankiem 29 września na wody małej zatoki Saint Augustin, nad którą położony jest Tulear, wpłynęła część 7. mieszanej flotylli niszczycieli (trzy-pięć okrętów) z batalionem piechoty południowoafrykańskiej (bez włas­ nych środków transportu?). Wysadzony desant, po walkach z kompanią BTP, opanował port, zmuszając niedobitków francuskich do wycofania się w kierunku lhosy (335 km drogi bitej). Wieczorem tego dnia lub nazajutrz, 30 wrze­ śnia przed południem, druga część batalionu przewieziona na co najmniej trzech niszczycielach (wyłączając „Nizama” ścigającego statki francuskie) wpłynęła do Fort Dauphin16, opanowując bazę po walkach z kompanią BTM, która rozproszyła się lub wycofała w stronę lhosy (506 km różnej jakości dróg gruntowych). Gen. Platt mógł już zakończyć podbój Wielkiej Wyspy bez obaw, że morzem dowiezione zostaną jakieś oddziały francuskie z Indochin 16 Można tak domniemywać ze względu na brak danych o tych desantach. Jeśli flotyllę podzielono na 2 dywizjony (po 3 okręty plus „Nizam” ścigający statki francuskie), to Fort Dauphin mógł być zajęty 29 DC, jednocześnie z Tulearem. Jeśli natomiast w Tulearze „zatrudniono” całą flotyllę, to jej przejście do Fortu Dauphin trwać musiało około 18 godzin (przy prędkości rzędu 20 wz). W niektórych opracowaniach (np Rohwer, Hiimmelchen, op. cit., s. 163) podano, jakoby w obu portach desantowano cały pułk Południowoafrykańczyków (!).

czy Dakaru, lub że nastąpi ewakuacja władz administracyj­ nych i wojskowych vichystowskiego Madagaskaru. Głównym przeciwnikiem jego wojsk były obecnie sztucz­ ne zapory ze zwalonych drzew, zerwane mosty kolejowe i drogowe (przez rzeki Mania i Onive) oraz różnego rodzaju zawalidrogi wstrzymujące ruchy pojazdów i trudne do obejścia z racji niekorzystnego ukształtowania terenu (np. pasmo zalesionych górskich jezior w rodzaju Andraikiba i Tritiva). Na ich sforsowanie stracili Afrykanie aż 25 dni, ponieważ niektóre z tych zawalidróg okazały się zasadzkami obsadzonymi przez grupki obrońców; ale uporano się z nimi przy niewielkich stratach własnych (podobno dwóch zabi­ tych). W czasie tego powolnego marszu na południe Francuzi zbudowali w rejonie Ilaki (20 km na północ od Ambositry), prawdopodobnie w oparciu o wyschnięte koryta (?) rzek Mania i Ivato, nową pozycję obronną (około 700 ludzi, dwie armaty 65 lub 37 mm, moździerze, „doggo”) pod dowódz­ twem płk. Metrasa. Dimoline zaatakował ją 19 października, obchodząc prawe skrzydło obrony i zdobył po trzech dniach zaciętych walk, biorąc do niewoli 50 jeńców, płk. Metrasa oraz wspomniane dwie armaty, moździerze i broń maszynową. Brak jest danych o stratach krwawych (Afrykanie podobno nie mieli żadnych), ale po walkach na trasie Tananariva-Ambositra liczba jeńców francuskich przekroczyła 800 żołnierzy, stąd można przypu­ szczać, że w dyspozycji gubernatora Anneta pozostało ich jeszcze około 2000. Zostali oni wycofani w rejon Ihosy-Ambalavao (301 km na południe od Ambositry), który być może miał być madagarskimi Termopilami Francji vichystowskiej. Brak danych o kolejnych walkach świadczyłby więc, że od 21 października obie strony szykowały się do ostatecznych rozstrzygnięć. Niewykluczone jednak, że Platt, licząc na kapitulację Francuzów, dał czas Annetowi na negocjacje z władzami Vichy w tej sprawie. Aby przyśpieszyć kapitulac­ ję, czołówki wojsk afrykańskich zaczęły zajmować wszystkie

Lotniskowiec „Indomitable” i bazujące na nim eskadry „Albacore’ów” i „Martletów”, które zaatakowały lotniska polowe i toczyły walki powietrz­ ne z lotnictwem francuskim

Dowódca „Force F” kontradm. Edward Syfret

Desant 2. Pułku Królewskich Strzelców Walijskich w zat. Ambararatra

Rozmowy kapitulacyjne w Diego Sua­ rez: kontradm. Syf­ ret uzgadnia warun­ ki poddania z ofice­ rem francuskim (być może płk. Claerebout?)

Znaczki pocztowe, wydane w 1941 r. w cyklu „Obrona Imperium Francuskiego”: „marsoin” (czerwony, z lewej) i czołgista (niebieski)

Statek zaopatrzeniowy (w kamuflażu)

polskiego

GASŁ

Ltd

London,

s/s

„Dumfries”

Boiska i obiekty sportowe u podnóża Rovy (obecnie — wielki stadion „Stade de Mahamasina”)

Japońskie okręty podwodne działające na wodach Madagaskaru

Wyposażenie japońskich okrętów podwodnych: wodnosamolot typu „zero” (E14 Y1), miniaturowy okręt podwodny typu „A”, MOP z „I 16”, który zatonął na kotwicowisku Diego Suarez (po wydobyciu przez Brytyjczyków). Były one wielkim zagrożeniem dla okrętów i statków alianckich

Ciężko uszkodzony przez MOP z „I 20” pancernik „Ramillies”

Polski s/s „Kościuszko”, który uszedł prześladującemu go „I 10”

Zaopatrzeniem okrętów podwodnych Ishizakiego zajmowały się japorV. kie „rajdery”: „Aikoku Maru” i pechowy bliźniak „Hokoku Mmiu", klńiy zatonął w walce z małym trałowcem RIN „Bengal". O:.lutni in|cli>i państw Osi na Oceanie Indyjskim to niemiecki „Michol"

Natarcie na Tananarivę: oficerowie 22. wschodnioafrykańskiej grupy brygadowej przy trze­ cim zerwanym moście na Betsiboce; pierwszy z prawej brygadier W.A. Dimoline

Parlamentariusze fran­ cuscy w lhosy zdążają­ cy z propozycją rozejmu

większe miasta i osady, z których wycofywały się oddziały francuskie w odwrocie na Ihosy, takie jak: Fianarantsoa (broniona przez kompanię BTM) czy Ranohira. Negocjacje Anneta sprawiły, że część okrętów Tennanta można było przebazować do Perth w zachodniej Australii. Od 25 paź­ dziernika wraz z okrętami australijskimi brały one udział w eskortowaniu konwojów na trasie Nowa Zelandia-Zatoka Perska (przez Cejlon) i Perth-Afryka Południowa (przez Madagaskar). Zgoda władz Vichy na kapitulację z powodu „niemożno­ ści kontynuowania obrony wyspy” pozwoliła Annetowi prowadzić z Plattem rozmowy w sprawie, jak podano oficjalnie, „zawieszenia broni”. Rozpoczęły się 5 listopada 1942 r. w Ihosy i zakończyły jeszcze tego samego dnia. Zdaniem Brytyjczyków o żadnym „zawieszeniu broni” nie mogło być już mowy i nolens volens Annet zgodził się na całkowitą kapitulację władz i wojsk francuskich. 6 listopada w Ambalavao (160 km na północny wschód od Ihosy) żołnierze francuskiej armii Madagaskaru z dowódcą gen. mjr. Guillemetem złożyli oficjalnie broń, odchodząc na­ stępnie do obozów jenieckich. Nie doszło zatem do Termopil madagaskarskich i podbój wyspy stał się faktem. Zajęcie jej odbyło się przy stosunkowo nieznacznych stratach własnych agresora. Według opublikowanych danych brytyjskich wynio­ sły one w 22. wschodnioafrykańskiej grupie brygadowej (22. wschodnioafrykańska brygada piechoty) Dimoline’a 33 zabitych i 96 rannych, białych i Afrykanów; co do innych brygad Platta brak danych. Podano również szacunkowo straty poniesione wskutek chorób tropikalnych (malaria i żółta febra), które były znacznie wyższe od strat bojowych, zwłaszcza wśród białych żołnierzy. Podobno w walkach o Madagaskar łączne straty w zabitych i zmarłych z powodu chorób wyniosły wśród napastników 620 ludzi. W tym 142 poległych i statystycznie 5 procent zmarłych z ran, czyli około 20 żołnierzy (380 rannych), a zatem zejść śmiertelnych

z powodu chorób tropikalnych byłoby 457-458; niewy­ kluczone, że atakowały one w większości rannych osłabio­ nych upływem krwi17. Co do strat krwawych wśród obrońców musimy rów­ nież pozostać przy szacunkach. Z około 5100 żołnierzy, według stanów etatowych sprzed 10 września, nie mniej niż 3000 dostało się do niewoli brytyjskiej (2000 w Ambalavao, 800 w rejonie Ambositry, około 200 łącznie w innych rejonach wyspy); pozostaje więc nieco ponad 2000 żołnierzy, których można zaliczyć: do rannych (w lazaretach polowych własnych, brytyjskich oraz na przygodnych kwaterach), zaginionych (w tym dezerterów) oraz poległych (szacuje się na 600-700 żołnierzy). Osobi­ ście skłonny jestem liczbę poległych obrońców Madagas­ karu zaniżyć niż zawyżyć. PODBÓJ WIELKIEJ WYSPY NA TLE DZIAŁAŃ WOJENNYCH 1939-1942 R.

Nie dysponuję ścisłymi danymi, aby przeprowadzić bardziej pogłębioną analizę operacyjną brytyjskiego pod­ boju Madagaskaru w 1942 r. w aspekcie rozpalającej się wojny światowej. Stąd kilka ogólnych uwag. Biorąc do rozważań nieliczne siły francuskie (9500 żołnierzy), stacjonujące jedynie w bazach wojskowych, lotniczych i morskich, oraz ośrodkach administracyjnych, podbój wyspy bez wsparcia obrońców z zewnątrz18 wydawał się napastnikowi zadaniem względnie łatwym. Głównym 17 Mimo powszechnego już stosowania chininy liczba śmiertelnych zejść była jednak dość wysoka, przewyższając dwukrotnie liczbę zmarłych z powodu ran. Leczenie obu chorób utrudniał 16-dniowy okres ich inkubacji (patrz również przypis 20, rozdział Operacja „Ironclad” — lądo­ wanie w Diego Suarez). Wynika z niego, że po 10 IX zmarło na choroby tropikalne jeszcze co namniej 320 żołnierzy. 18 Siły lądowe mogły być powiększone o około 650 marynarzy z załóg okrętowych, gdyby zeszli na ląd (spieszenie).

przeciwnikiem było terytorium wyspy (592 371 km kwad­ ratowych), choć, mimo skomplikowanego ukształtowania powierzchni i tropikalnej szaty roślinnej, nietrudne do pokonania z powodu sieci dróg, wprawdzie ubogiej, ale jednocześnie bardzo funkcjonalnej, łączącej przede wszy­ stkim wspomniane wyżej bazy i ośrodki administracyjne. Brytyjskie jednostki zmechanizowane mogły się nią łatwo przemieszczać, blokując lub zdobywając francuskie punkty oporu. Lecz jednocześnie ich marsz mógłby być łatwo powstrzymany przez sztuczne przeszkody i zapory na tych drogach, zerwane mosty kolejowe i drogowe. Toteż taka przestrzeń operacyjna wciągnęła Brytyjczyków, jak ongiś przestrzenie Rosji najezdnicze armie Karola XII i Napole­ ona Bonapartego, a także armie Hitlera. Podobnie jak przestrzeń Chin wciągnęła najezdniczą armię japońską, wydłużając linie komunikacyjne i stwarzając jej wiele kłopotów logistycznych. Szczęściem dla napastników miej­ scowa ludność, spacyfikowana przez władze francuskie z powodu swoich dążeń niepodległościowych, nie wystąpiła zbrojnie przeciw najeźdźcom, choć też ich nie poparła, zapewne z powodu oświadczeń brytyjskich, iż Madagaskar „pozostanie nadal francuski”. W takiej sytuacji podbój wyspy, wobec braku szans na jakieś przeciwdziałanie czy kontrofensywę wycofujących się obrońców oraz pomoc z zewnątrz (np. desant japoński), pozostawał tylko kwestią czasu, choć wymagał zwiększenia własnych sił. Dlatego w działaniach operacyjnych wzięło udział co najmniej 15 000 żołnierzy, a następnych 5000 znajdowało się w garnizonach okupacyjnych (Diego Suarez, Nosy Be, Tamatawa itd.). Dawało to Brytyjczykom około 2,11-krotną przewagę nad obrońcami wyspy, którzy, wbrew oczekiwa­ niom, stawili twardy opór19. Najeźdźcy stracili przez to na 19 Podkreślić należy duży udział w inwazji na wyspę brytyjskich komandosów (z 5. Commando), specjalnej formacji do działań dywersyjno-rozpoznawczych. Przydzieleni grupami do brytyjskich związków tak

podbój środkowo-południowej części wyspy, razem ze stolicą, aż osiem tygodni (56 dni, licząc od desantu w Majundze do kapitulacji w Ihosy); a zatem o 12 dni dłużej niż trwała kampania 1940 r. we Francji i o 21 dni dłużej niż kampania wrześniowa 1939 r. w Polsce. Co prawda inna była skala operacyjna tamtych działań — dla­ tego przy około 1,07-1,5-krotnie mniejszej przestrzeni operacyjnej (Francja 551 695 km kwadratowych, Polska 389 720 km kwadratowych) użyte w walkach siły przeciw­ ników liczyły: 5,5 min żołnierzy w kampanii francuskiej (Niemcy i Włosi przeciw Francuzom, Brytyjczykom, Holen­ drom i Belgom), i 3,5 min w kampanii polskiej (Niemcy i Rosjanie przeciwko Polakom). Za przyczynek do dalszych losów obrońców Madagas­ karu, vichystowskich jeńców wojennych, niech posłużą perypetie byłego dowódcy marynarki madagaskarskiej, kmdr. Maertena, więzionego przez Brytyjczyków po kapi­ tulacji Diego Suarez w obozie jenieckim w Natalu w Związ­ ku Południowej Afryki. Poza nim przebywało tam jeszcze 475 marynarzy z MMdeM, wśród których było 42 oficerów. Maerten próbował prowadzić własne negocjacje z przed­ stawicielami Sił Morskich Wolnych Francuzów (FNFL), dotyczące spraw raczej niezwykłych. Doprowadził bowiem do porozumienia z pływającym w konwojach do Związku Południowej Afryki dowódcą awiza — poławiacza min „Commandant Duboc”, kpt. mar. Pepinem Lehalleurem, co do tzw. wzajemnego ignorowania się (s’ignorer mutuel­ lement). Aby ograniczyć do minimum straty okrętów FNFL oraz innych okrętów Marine Nationale, będących w gestii różnych opcji politycznych, wobec zmian zachodzących we Francji i jej posiadłościach zamorskich, wszystkie okręty francuskie przeciwstawnych stron miały w razie tycznych, poza właściwą działalnością bojową sprawowali również (nieetatowo) nadzór i koordynację nad prawidłową realizacją planów operacyjnych. Tematyka ta wykracza jednak poza zakres niniejszej pracy.

spotkania na morzu „nawzajem się ignorować” i minąć, nie podejmując walki. Obowiązywało przy tym przedstawianie się sobie kodem flagowym za dnia i sygnałami świetlnymi Morse’a (nocą reflektorem). Opracowany projekt porozu­ mienia Lehalleur przedstawił kontradm. Auboyneasowi, komisarzowi ds. marynarki wojennej w tworzącym się w Algierze nowym rządzie Wolnej Francji, który za­ rządzeniem z 3 listopada 1942 r. poinformował o nim wszystkich dowódców zespołów i okrętów FNFL. O każ­ dym wypadku „wzajemnej ignorancji” miały być obowiąz­ kowo powiadamiane dowództwa zespołów Royal Navy, którym podlegały operacyjnie okręty FNFL. W czerwcu 1943 r. Maerten, przeniesiony do obozu jenieckiego w Ferryville pod Bizertą (Menzel Burgiba, Tunezja), zdobył sobie uznanie wśród jeńców i przeciw­ ników politycznych demonstracją antybrytyjską. Na znak, że Bizerta jest i pozostanie bazą morską Marine Nationale, wywiesił „na złość Brytyjczykom” na obozowej bramie banderę francuską. Ponieważ jednak nie miał właściwej, zastąpił ją banderą FNFL z Krzyżem Lotaryngii, jakby nolens volens chciał zademonstrować, że Francuzi zawsze dojdą do porozumienia i niepotrzebne im do tego pośred­ nictwo Anglosasów20.

20

A . A u p h a n , J . M o r d a l , op.cit., s . 262, 422, 431, 438 i 446.

MADAGASKAR POZOSTAJE FRANCUSKI?

Opanowanie Madagaskaru zbiegło się w czasie z wydarze­ niami decydującymi o dalszych losach instytucji państwa francuskiego, przede wszystkim w sensie terytorialnym, oraz jego imperium kolonialnego. Klęska Rommla pod El-Alamein (24-28 października 1942 r.) przyśpieszyła operację „Torch” (Pochodnia), która rozpoczęła się 8 listopada. Decyzja o lądowaniu na terenach Francuskiej Afryki Północnej zapadła jeszcze 25 lipca 1942 r., a wykonać ją miały trzy oddzielne zespoły opera­ cyjne (Task Force) — zachodni, centralny i wschodni. „Western Task Force”, złożony z zespołu okrętów kontradm. Hewitta (dwa pancerniki, pięć lotniskowców i trans­ portowiec wodnosamolotów, siedem krążowników ciężkich i lekkich, 38 niszczycieli, cztery okręty podwodne, 11 stawiaczy min i trałowców, 23 transportowce wojsk i osiem zaopatrzenia, pięć zbiornikowców) oraz z oddziałów gen. Pattona (34 305 żołnierzy amerykańskich, 252 czołgi), lądować miał w Maroku w rejonach Mehdia, Fedala koło Casablanki i Safi. „Central Task Force”, składający się z okrętów komodora Troubridge’a (okręt dowodzenia, dwa lotniskowce eskortowe, trzy krążowniki lekkie, okręt OPL, 13 niszczycieli, dwa okręty podwodne, 10 eskortowców,

16 trałowców, 29 okrętów desantowych, 28 transportowców zaopatrzenia) oraz oddziałów gen. Fredendalla (39 000 żołnierzy amerykańskich, 120 czołgów), lądować miał w zachodniej Algierii, w Arzeu pod Oranem. „Eastern Task Force” składający się z zespołów kontradm. Burrougha i Harcourta (łącznie okręt dowodzenia, monitor, dwa lotniskowce, trzy krążowniki lekkie, 13 niszczycieli, trzy okręty podwodne, trzy okręty OPL, dziewięć eskortowców, 15 trałowców, 25 okrętów desantowych, wśród których polski uczestnik operacji „Ironclad”, okręt desantowy „Sobieski”, 16 transportowców zaopatrzenia) oraz od­ działów gen. Rydera (23 000 żołnierzy brytyjskich, 10 000 amerykańskich, 80 czołgów) lądować miał na wschód i zachód od miasta i portu Algier. Operację lądowania aliantów przed atakiem floty francuskiej z Tulonu oraz floty włoskiej zabezpieczał od strony Morza Śródziemnego zespół „H” wiceadm. Syfreta, bohatera operacji „Ironclad”, za którą go awansowano (cztery pancerniki, trzy lotnis­ kowce, trzy krążowniki lekkie, 17 niszczycieli). Lądując w Afryce Północnej, dowództwo alianckie obawiało się zarówno reakcji niemieckiej, którą mogło być opanowanie wraz z Hiszpanami brytyjskiego Gibraltaru1, jak i francus­ kiej — zwalczanie lądujących desantów, ataki Marine Nationale z Tulonu, Casablanki i Oranu, formalny wybuch wojny Francji Vichy z aliantami. Nie przewidziało jednak otwartego ataku niemieckiego na terytorium formalnie niepodległego francuskiego państwa Vichy i zlikwidowanie go jako niezależnej struktury geopolitycznej. Ósmego listopada o świcie, w czasie lądowania desantu amerykańskiego pod Fedalą, doszło do zaciętych walk okrętów i lotnictwa amerykańskiego z vichystowskimi bateriami nadbrzeżnymi, okrętami i lotnictwem (tzw. dwie 1

W Gibraltarze mieściła się kwatera główna naczelnego dowódcy wojsk alianckich uczestniczących w operacji „Torch”, gen. D. Eisenhowera (USA).

bitwy pod Casablanką), w których obrońcy stracili krążow­ nik lekki „Primauguet”, siedem niszczycieli i dziewięć okrętów podwodnych — trzy w czasie nalotów na port, dwa na redzie Casablanki, jeden w czasie ucieczki do Dakaru, dwa przedarły się do Dakaru, zaś uszkodzony „Le Tonnant” dotarł na redę Kadyksu i tam 15 listopada został internowany. Nieukończony pancernik „Jean Bart” (miał tylko jedną czterolufową wieżę armat 381 mm) został ciężko uszkodzony. W walkach poległo i utonęło 462 marynarzy, 326 żołnierzy i 15 pilotów vichystowskich; straty amerykańskie były podobno nieznaczne, choć duże okręty US Navy otrzymały liczne trafienia. Safi opanował w południe 8 listopada desant komandosów z niszczycieli amerykańskich „Cole” i „Bemadou”, który został uszko­ dzony, wpadając na skalisty brzeg, oraz żołnierze z dwóch desantów wysadzonych około 10 mil na południe od Safi. Amerykanie z trudem opanowali Mehdię, gdyż silna fala przybojowa wywróciła wiele barek desantowych, rzeka Sebou zaś przegrodzona została siecią i zatarasowana zatopionymi statkami. Na dodatek baterie nabrzeżne udało się zniszczyć dopiero 10 listopada. Walki o kolejny obiekt natarcia, Port Lautey, przerwał rozkaz Darlana i zawarcie rozejmu z aliantami. Choć operacja „Torch” zaskoczyła państwa Osi, już 8 listopada w. adm. Dónitz odesłał z północnego Atlantyku ku brzegom Maroka 15 U-Bootów. Niejako po drodze, i tu kolejny polski ślad, 12 listopada, U-515 zatopił na zachód od Gibraltaru brytyjski okręt-bazę „Hecla”, zaś U-155 (dowódca kpt. mar. Werner Henke, były oficer artylerii pancernika „Schlezwig-Holstein” w czasie walk o Wester­ platte), 15 listopada, brytyjski lotniskowiec eskortowy „Avenger” i transportowiec „Ettrick”. Z kolei 14 listopada w rejnie Lizbony zatopiono duży brytyjski transportowiec wojsk, „Warwick Castle” (brutto 20 107 RT). Wieczorem 11 listopada, już na redzie Fedali, U-176 (wg innych

danych U-173) zatopił transportowiec oraz uszkodził nisz­ czyciel amerykański „Hambleton” i zbiornikowiec paliwa, a 12 listopada po południu U-130 zatopił tam aż trzy transportowce amerykańskie (zginęło 108 żołnierzy i ma­ rynarzy). W odwecie 16 listopada zespół trzech niszczycieli amerykańskich zatopił w rejonie Casablanki U-173. Siódmego listopada około północy zespoły „Central Task Force” podeszły do brzegów wilajetu w Oranie na odcinku 40 mil morskich (od Mers el-Kebir do Arzeu). Regionu tego broniły trzy pułki piechoty, cztery baterie artylerii nadbrzeżnej oraz mieszana grupa lotnictwa ar­ mijnego na lotniskach La Senia i Lourmel. W porcie Oran bazowały okręty Marinę Nationale — cztery ni­ szczyciele, cztery okręty podwodne, pięć awiz i patrolow­ ców oraz siedem trałowców, cztery inne okręty podwodne stały w remoncie — siły te podlegały wiceadm. A. Rioultowi wraz z dwoma eskadrami lotnictwa morskiego (bombowa w Tafaraoui i torpedowa w Arzeu). Dowódca Center Task Force, gen. Fredendall, chciał zdobyć miasto i port Oran przez podwójny manewr oskrzydlający —je­ den desant pod Arzeu (38 km na wschód od Oranu), drugi pod Andalouses (22 km na zachód), które wesprzeć miał desant lekkiej kolumny pancernej z plaż Marsa Bou Zadjer (50 km na zachód od Oranu). Kolumna po opano­ waniu lotnisk polowych na południe od miasta miała dołączyć do sił głównych. Większość desantu lądowała pod Arzeu (29 000 żołnierzy, 2400 czołgów i pojazdów, 14 000 t zaopatrzenia), sam port wojenny natomiast miał być zdobyty bezpośrednim atakiem z morza. Nocą na 8 listopada konwoje CTF przeszły obok Oranu na wschód, aby zmylić Francuzów, potem zawróciły — desant w Arzeu lądował o pierwszej, w Andalouses i Zadjer z półgodzinnymi opóźnieniami, w zasadzie bez oporu, gdyż baterie francuskie otworzyły ogień o świcie, kiedy rozpoczął się bezpośredni atak na port. Wykonywały go

pod banderami brytyjską i amerykańską eskortowce „Walney” i „Hartland” oraz ścigacze „ML 480” i „ML 483”, które miały postawić zasłonę dymną. Na pokładach wiozły desant — 400 amerykańskich rangersów i 85 specjalistów portowych, którzy mieli przejąć trzy doki pływające i warsztaty remontowe. Wiatr zwiał jednak zasłonę dymną, w porcie wygaszono wszelkie światła i oślepione reflektorami okręty nie trafiły do wejścia. Zmuszone do powtórzenia manewru wpłynęły tam około godz. 3.15, ostrzeliwane ogniem na wprost baterii i za­ cumowanych okrętów, przy czym „Walney”, przerywając wejściową sieć zagrodową, zderzył się z „ML 483”, zatapiając go. Eskortowiec w ciągu kwadransa dotarł do tzw. Starego Portu (trafiło weń ponad 50 pocisków) i zatonął przy nabrzeżu. „Hartland” dotarł tylko do nabrzeża pierwszego basenu portowego i mocno po­ strzelany zatonął o godz. 4.10, podobnie jak „ML 480”. Poza załogami okrętów zginęło ponad 200 rangersów, a wielu rannych dostało się do niewoli. Odwet aliantów był niemal natychmiastowy. Wysłane przez Rioulta 8 listopada nad ranem trzy niszczyciele, awizo oraz trzy okręty podwodne do ataku na transportowce i desanty amerykańskie pod Arzeu i Andalouses zostały rozgromione — awizo „Surprise” (wraz z 55-osobową załogą) zostało zatopione przez niszczyciele brytyjskie „Antilope”, „Brilliant” i „Bulldog”; niszczyciele „Tomade” i „Tramontane” zatopione koło przylądka Aiguille przez brytyjski krążownik lekki „Aurora”, przy czym ciężko uszkodzony „Tramontane” rozbił się na przybrzeż­ nych skałach; jedynie „Typhon” zdołał ujść do Oranu. Z trzech okrętów podwodnych „Argonautę” i „Acteon” zostały wraz z załogami zatopione bombami głębinowymi niszczycieli brytyjskich „Westcotts” i „Achates”, uszko­ dzony „Fresnel” przedarł się natomiast na wody hiszpańskie, a potem do Tulonu. Desanty amerykańskie lądowały zatem

już bez przeszkód, tym bardziej iż dokuczliwa bateria nadbrzeżna Fort Santon (na zachód od Oranu, trzy armaty 194 mm) została 8 listopada po południu zdławiona kil­ kunastoma salwami armat 406 mm pancernika „Rodney”, zaś przeprowadzony nazajutrz desperacki wypad ostatnich dwóch niszczycieli francuskich zakończył się zatopieniem „Eperviera” przez brytyjskie krążowniki lekkie „Aurora” i „Jamaica” oraz ucieczką pod osłoną zasłony dymnej „Typhona”. W tej sytuacji 9 listopada wieczorem wiceadm. Rioult nakazał samozatopienie okrętów — w basenach portu Oran zatonęło pięć okrętów podwodnych, siedem trałowców i 13 statków handlowych, a w samym wejściu niszczyciel „Typhon”. Miasto Oran zajęte zostało 10 listopada około godz. 11, choć walki wewnątrz miasta ustały dopiero późnym popołu­ dniem po otrzymaniu z Algieru rozkazu o zaprzestaniu oporu. W trzydniowych starciach z aliantami vichystowska armia francuska straciła 347 zabitych i zaginionych oraz 305 rannych, z czego 10 zabitych i 13 rannych w siłach powietrznych (poza samolotami), 94 zabitych i 146 rannych w wojskach lądowych oraz 243 zabitych i 146 rannych w Marinę Nationale (poza okrętami). Mieszane brytyjsko-amerykańskie zespoły Eastem Task Force desantowały się podobnie jak zespoły Center Task Force, oskrzydlając Algier od wschodu i zachodu. Lądo­ wanie miało nastąpić na plażach przylądka Matifou (21 km na wschód) oraz w zatoce Sidi Ferruch (27 km) i plażach miasteczka Castiglions (40 km na zachód od Algieru). Łącznie lądowało tam 23 000 Brytyjczyków i 10 000 Amerykanów. Oddziały z rejonu Matifou wyruszyć miały na zachód ku Bir Touta, opanowując lotnisko Maison Blanche, oddziały z Castiglions i Sidi Ferruch na wschód, aby opanować lotnisko Blida i zamknąć okrążenie Algieru w Bir Touta. Lądowanie rozpoczęło się 8 listopada o godz. 1.18, pod ogniem baterii nadbrzeżnych Duperre (trzy armaty

194 mm) i Lazaret (cztery armaty 194 mm), z którymi walkę podjęły (od godz. 5.00 rano?) dwa brytyjskie niszczyciele eskortowe. Mimo niepełnych stanów etatowych walczyły zacięcie — Duperre do południa, Lazaret zaś do godzin wieczornych. Jednak największym wrogiem lądują­ cych okazało się ich niedoszkolenie, silny przybój i nie­ sprawny sprzęt desantowy — ze 104 użytych w operacji LCA, LCP i LCM różnym awariom uległo aż 98 (94,2 procenta!). Lotnisko w Maison Blanche zdobyli rangersi już około godz. 8.30 wraz z zapasami benzyny, co umoż­ liwiło natychmiatowy przerzut myśliwców alianckich z Gib­ raltaru; około południa komandosi zajęli lotnisko w Blidzie, zamykając okrążenie miasta. Port wojenny Algier, w którym bazowały dwa okręty podwodne, ścigacz okrętów podwodnych i awizo oraz stało na nabrzeżach kilka baterii i działonów artylerii, zamierzano opanować (podobnie jak w Oranie) bezpośrednim atakiem z morza. Dwa brytyjskie niszczyciele „Broke” i „Malcolm”, z desantem 200 rangersów (?) na pokładach, stanęły w dryfie w odległości 4 mil od portu. Miały one w szyku torowym sforsować sieć zagrodową w wejściu południo­ wym i wysadzić desant na nabrzeżu, jednocześnie z lądo­ waniem desantów na plażach wokół miasta. Kiedy ruszyły o godz. 2.20, z powodu zaciemnienia portu wykonały zbyt wczesny zwrot, i nie trafiły w wejście, mijając je w odleg­ łości około 50 m lewymi burtami. Następnie oślepione reflektorami zostały ostrzelane z baterii ustawionych na falochronach. Ciężko uszkodzony „Malcolm” (trafione trzy kotły i prawa maszynownia, pożar na pokładzie, liczni zabici i ranni) wycofał się z operacji i z prędkością 4 węzłów odszedł na redę. „Broke” natomiast ponowił próbę wejścia i znów chybił, ocierając się burtą o falochron. Został przy tym kilkakrotnie trafiony w dziób (trym), ale udało mu się zniszczyć dokuczliwy reflektor. Dopiero trzecia próba zakończyła się pomyślnie — po sforsowaniu

zagrody wysadzono rangersów na nabrzeżu Du Falaise. W kanale portowym niszczyciel minął się, choć bez wymiany ognia, z wychodzącymi w morze okrętami pod­ wodnymi „Caiman” i „Marsouin”. „Broke” czekał na wysadzony desant do godz. 9.00 — o tej godzinie bowiem dotarły na okręt wiadomości 0 rozbiciu desantu i wzięciu ocalałych rangersów do niewoli. Z dużym trymem na dziób udało mu się jednak wycofać z portu dzięki pomocy niszczyciela eskortującego „Zetland”, który wszedł na redę i postawił zasłonę dymną. Na jego holu „Broke” popłynął na remont do Gibraltaru, ale 10 listopada nad ranem zatonął w drodze. Opór francuski ustał po otrzymaniu przez obrońców Algieru rozkazu o rozejmie. Do portu weszła wtedy brytyjska fregata „Spey” z 800 żołnierzami amerykańskimi na po­ kładzie, którzy obsadzili nabrzeża i urządzenia przeładun­ kowe. Teraz już transportowce desantowe (wśród nich m/s „Sobieski”) mogły dokonywać rozładunku wprost na na­ brzeża. Pewnie z tej przyczyny ataki „Caimana” i „Marsouina”, wspomnianych francuskich okrętów podwodnych, były bezskuteczne i oba uszły do Tulonu („Caiman” był uszkodzony). Według danych oficjalnych w walkach o Algier Francuzi mieli tylko 20 zabitych, w tym 11 marynarzy. Choć 8 listopada marszałek Petain wydał orędzie o obro­ nie „napadniętej Afryki Północnej”, przebywający tam na inspekcji jego zastępca, a jednocześnie naczelny dowódca wojsk lądowych, powietrznych i morskich Vichy, adm. François Darlan, wahał się z podjęciem właściwej politycz­ nie decyzji. Z pomocą przyszli mu Niemcy. Aby zahamo­ wać rozmach i tempo alianckiego desantu, feldmarszałek Kesselring, naczelny dowódca obszaru operacyjnego „Połu­ dnie”, rozpoczął 9 listopada drogą lotniczą przerzut od­ działów niemieckich z Sycylii. Wylądowały one w Bizercie 1 Tunisie, a następnie w Sfax i Gabes, zabezpieczając oddziałom Rommla odwrót z Cyrenajki i udaremniając

aliantom zajęcie Tunezji, choć alianckie desanty lotnicze zdołały opanować już graniczące z Tunezją miasta Bone 1 Tebessę. Do ograniczenia rozmachu alianckich desantów morskich wznowiono przerzut przez Cieśninę Gibraltarską niezawodnych U-Bootów — w połowie listopada przeszło ich tędy siedem, tym samym na Morzu Śródziemnym liczba U-Bootów zwiększyła się do 25. Wprawdzie w ciągu dwóch tygodni alianci zniszczyli pięć, ale w grudniu przedostały się tam jeszcze trzy. Ta flotylla, wspomagana przez 10 okrętów podwodnych włoskiej Regia Marina oraz lotnictwo, rozpoczęła ataki na alianckie zespoły zwalczania okrętów podwodnych — U-431 zatopił 10 listopada na wodach Algieru brytyjski niszczyciel „Martin”, 13 listopada na tychże wodach niszczyciel holenderski „Isaac Sweers”. 2 grudnia w tym rejonie zatonął również zatopiony torpedą lotniczą brytyjski niszczyciel „Quentin”. Jak już wspomniano, operacja „Torch” zbiegła się w czasie z klęską feldmarszałka Rommla pod El-Alamein i ofensywą brytyjskiej 8. Armii gen. Montgomery’ego, która do 23 stycznia 1943 r. zajęła Libię. Odtąd dostawy posiłków i sprzętu dla wojsk niemiecko-włoskich w Afryce, ze względu na wysokie straty na trasie Tunezja-porty Włoch (tzw. droga śmierci), stały się nierozwiązalnym problemem; na przykład w okresie 11-28 listopada udało się dostarczyć tylko 33 000 t różnego rodzaju ładunków, tracąc kilkadziesiąt statków o łącznym tonażu brutto 59 000 RT, w grudniu zaś utracony tonaż wzrósł już do brutto 96 000 RT. Za owe grudniowe sukcesy Brytyjczycy za­ płacili utratą trzech okrętów podwodnych — „Traveller” (8 grudnia), „P 222” (12 grudnia) i „P 48” (25 grudnia), zatopionych na minach oraz bombami głębinowymi nisz­ czycieli „Fortunale” i „Ardente”, a także wymienionego uprzednio niszczyciela „Quentin”. Do walki z włoskimi eskortami konwojów afrykańskich skierowano zatem lotnitwo amerykańskie i brytyjskie, które uderzyło również na

bazy Regia Marina. Na przykład nalot aliancki na Neapol 4 grudnia, w czasie którego zatopiono krążownik lekki „Muzio Attendolo”, spowodował odejście stojących tam okrętów (trzy pancerniki, dwa ciężkie i sześć lekkich krążowników, 12 niszczycieli) do baz na Morzu Liguryj­ skim, co oddaliło znacznie na północ ewentualne eskorty dla formowanych w portach południowych Włoch kon­ wojów afrykańskich. Przebazowanie to poprawiło również sytuację Malty, do której na przełomie listopada i grudnia dostarczono ponad 30 000 t żywności i medykamentów. Przewaga aliantów na morzu i w powietrzu (koncentracja sił przed operacją „Husky”) pozwoliła im na przerzut do Afryki Północno-Zachodniej, do połowy stycznia 1943 r., 437 000 żołnierzy (Amerykanie, Brytyjczycy, Wolni Fran­ cuzi) i 42 000 różnych pojazdów za cenę utraconych brutto 220 000 RT statków transportowych (5 procent użytego do przewozu tonażu). Kolejnym polskim śladem w dziejach imperium kolonial­ nego Francji jest udział w operacji „Torch” dwóch polskich transportowców desantowych m/s „Batory” i m/s „Sobie­ ski”, dwóch statków transportowych m/s „Lewant” i s/s „Kromań” oraz niszczyciela (kontrtorpedowca, w nomen­ klaturze PMW) „Błyskawica”. „Batory”, po swojej ofiarnej służbie w konwojach alianckich, został w końcu 1942 r. zadokowany w Glasgow, gdzie po konserwacji kadłuba przebudowano go na trans­ portowiec desantowy wojsk duży LSIA (lub LSI/L wg nomenklatury amerykańskiej), powiększając uzbrojenie przeciwlotnicze i przystosowując do przewozu 12 kutrów desantowych typu LCP (R), 10 kutrów szturmowych typu LCP (S) i kutra desantowego sprzętu LCM (3). Po przebu­ dowie artyleria „Batorego” składała się z armaty 105 mm, dwóch armat plot 76 mm (2 x 1), armaty 47 mm i dwóch armat 40 mm plot (1 x 2), 10 armat plot 20 mm (10 x I), sześciu km 7,7 mm oraz czterech wyrzutni niekierowanych

rakiet plot — dwóch odpalanych z dwóch opancerzonych wieżyczek burtowych (po 48 pocisków) i dwóch wyrzutni odpalanych z mostka kapitańskiego, których rakiety umo­ cowane na stalowych linkach, po wystrzeleniu na wysokość 1500 m, tworzyły nad statkiem zagrodę balonową. Uzbro­ jenie uzupełniało znajdujące się na rufie stanowisko do zrzutu czterech bomb głębinowych. Przewożony na stela­ żach pokładowych sprzęt desantowy był produkcji amery­ kańskiej: kuter desantowy LCP (R) o wyporności 10,75 t zabierał 30 żołnierzy lub 3,5 t ładunku; kuter szturmowy typu LCP (S) o wyporności 5,5 t zabierał 25 żołnierzy z wyposażeniem, a kuter desantowy sprzętu LCM (3) o wyporności 52 t mógł zabrać czołg o masie 30 t lub 60 żołnierzy z wyposażeniem. Jedenastego września zaokrętowano w Liverpoolu 1547 żołnierzy amerykańskich oraz lekkie czołgi i pojazdy terenowe, zaś 19 września w Gourock 42 komandosów, po czym LSI (L) „Batory” w składzie konwoju KMF-1 (39 transportowców i statków desantowych tzw. cargo, a wśród nich m/s „Sobieski”, eskortowanych przez 12 okrętów wojennych) wyruszył ku Cieśninie Gibraltarskiej. Dowo­ dzony przez kpt. ż.w. Zygmunta Deyczakowskiego (znane­ go w PMH jako „Dej Młodszy”) miał wziąć udział w operacji „Torch”. Drugim jej uczestnikiem, tym razem w Afryce Północnej, był znany nam z udziału w brytyjskim podboju Madagas­ karu m/s „Sobieski”. Po zakończeniu przerzutu wojsk uczestniczących w operacji „Ironclad” do Indii opuścił 9 sierpnia Bombaj, aby przez Mombasę, Durban i Kapsztad dotrzeć 24 września do Gourock. Stąd skierowano go do przebudowy na LSI (L), powiększając uzbrojenie i przy­ stosowując do przewozu 12 kutrów desantowych typu LCP (3) oraz dwóch kutrów typu LCM (3); ich załogi i obsługę miało stanowić ponad 80 marynarzy. Uzbrojenie „Sobies­ kiego” składało się teraz z armaty 102 mm, armaty 76 mm

plot, armaty 40 mm plot, pięciu armat 20 mm plot (5 x 1), 14 sprzężonych km 7,7 mm oraz, podobnej konstrukcji jak na „Batorym”, niekierowanych rakiet przeciwlotniczych wraz z aparaturą odpalającą, a także urządzenia zrzutowego dla bomb głębinowych i świec dymnych do stawiania zasłony. Obsługę stanowiło 22 artylerzystów brytyjskich. Po zaokrętowaniu desantu 12-13 października (około 1300 żołnierzy) i przeprowadzeniu trzydniowych ćwiczeń „Sobie­ ski” 26 października w składzie konwoju KMF-1 wyruszył ku Gibraltarowi. Dowodził nim kpt. ż.w. Zdenko Knoetgen (znany już nam i w Polskiej Marynarce Handlowej jako „Kapitan Białe Mszy”). Jak podała ówczesna prasa anglosaska, do operacji „Torch” Polska Marynarka Handlowa wydzieliła 20 procent swego tonażu; zdziwienie budziło, że 20 procent to są zaledwie cztery statki. Zapomniano, niestety, że poniosła ona dotkliwe straty zarówno w kampanii wrześniowej 1939 r., jak i w kam­ panii norweskiej i francuskiej 1940 r. oraz w bitwie o Atlan­ tyk i w konwojach murmańskich w latach 1940-1942. Tymczasem skierowanie do tej operacji dwóch naszych największych transatlantyków z czterech istniejących w 1942 r. (dwa mniejsze — „Kościuszko”, brutto 6852 RT i „Pułaski”, brutto 6345 RT -— pływały jako transportowce /. . . . . . wojsk na Morzu Śródziemnym i Oceanie Indyjskim) świad­ czy, że był to wkład niemały. Konwój przeszedł cieśninę 5 listopada po zapadnięciu zmroku, razem z tzw. konwojem wolnym KMS-1, który opuścił Loch Ewe 25 października. W jego składzie znajdowały się dwa inne polskie statki zwane żargonowo „kargowcami” — m/s „Lewant” (dowodzony przez kpt. ż.w. Stefana Ciundziewickiego) i s/s „Kromań” (dowodzony przez kpt. ż.w. Tadeusza Dybka). Szóstego listopada od godz. 10.55 kontrtorpedowiec „Błyskawica” (dowódca kmdr ppor. Ludwik Lichodziejewski) jako starszy grupy niszczycieli (sześć okrętów

brytyjskich) przeznaczonej do osłony lotniskowca „Argus” i krążownika lekkiego „Sheffield”, przystąpił wraz z okrę­ tami brytyjskimi do eskorty konwoju KMF-1 z koman­ dosami i oddziałami amerykańskimi (łącznie 33 000 ludzi, około 50 transportowców i statków), przeznaczonego do opanowania Algieru. 7 listopada o godz. 21.30 konwój, po odparciu nalotu „Junkersów”, podzielono na dwie kolumny — zachodnią (razem z centralną) i wschodnią. Miały one lądować jednocześnie w rejonie przylądka Matifou, w za­ toce Sidi Ferruch i pod miasteczkiem Castiglions (vel Castiglione). Jak wiadomo, desantowanie rozpoczęło się 8 listopada o godz. 1.18 (18 minut po planowanym terminie), przy czym „Błyskawica” wraz z niszczycielami brytyjskimi „Lammerton” i „Wheatland” osłaniały desant od strony morza przeciw okrętom podwodnym, gotowe do wsparcia ogniem lądujących na plażach żołnierzy. Wobec słabego oporu Francuzów, o godz. 7.10 wysłano „Błyskawicę” razem z niszczycielem „Isis” na poszukiwanie francuskiego okrętu podwodnego („Caiman” lub „Marsouin”), ale po kilkugodzinnych daremnych poszukiwaniach okręty za­ wróciły w rejon Algieru. Tu „Błyskawica” po uzupełnieniu paliwa ze zbiornikowca „Emerdale” osłaniała transportowce desantowe stojące w zatoce Sidi Ferruch, stawiając zasłonę dymną oraz tworząc nad nimi parasol ogniowy przeciw rozpoczynającym się nalotom Luftwaffe i Reggia Aero­ náutica (pierwszy nalot Ju-88 nastąpił 9 listopada o godz. 5.45). Do rana 10 listopada odparła ona dziewięć nalotów (uszkadzając jednego „Junkersa”, który zrzucił niecelnie dwie bomby) oraz dwukrotnie atakowała francuskie okręty podwodne, które próbowały przedostać się do strefy lądo­ wania (być może uszkodziła „Caimana”) i storpedowały (zatopiły?) uszkodzony bombami transportowiec „Leedstown”. O innych stratach alianckich w rejonie Algieru patrz wyżej.

Dziesiątego listopada przydzielono „Błyskawicę”, w za­ stępstwie uszkodzonego brytyjskiego niszczyciela „Zetland”, do osłony konwoju z desantem skierowanego pod Bougie (200 km na wschód od Algieru). Po pobraniu paliwa ze zbiornikowca „Dewdale” kontrtorpedowiec od­ płynął tam o godz. 16.29. Lądowanie rozpoczęło się 11 listopada o godz. 4.00 rano w czasie ataków Luftwaffe i przy prawdopodobnej obecności U-Bootów, mimo to transportowce wysadziły desant bezpośrednio na nabrzeżach portowych. Około południa wysłano kontrtorpedowiec po statek zaopatrzeniowy s/s „Strathnaver” do Algieru — wy­ ruszył tam razem z niszczycielem „Branham”, aby wieczo­ rem udać się w drogę powrotną. Nazajutrz, 12 listopada, 0 godz. 6.40, już na redzie Bougie, zespół Lichodziejewskiego odparł atak włoskich samolotów torpedowych (?), a kwadrans później redę i port zaatakowały bombowe „Junkersy”, zatapiając transportowce m/s „Karanja” (uczestnik operacji „Ironclad”) i s/s „Cathay”. Niemal jedno­ cześnie ogłoszono alarm przeciwpodwodny, w którym „Błyskawica” zdołała mimo tłoku (jak twierdzą świadkowie, jednocześnie ruszyły do ataku na U-Boota trzy korwety 1 dwa trałowce) zrzucić swoje cztery bomby głębinowe. 0 godz. 11 około 40 „Junkersów” zbombardowało statki konwoju i okręty osłony, wybierając m.in. „Błyskawicę” z powodu jej znacznych gabarytów i podobieństwa do lekkiego krążownika (szeroki komin). Po 10 minutach cztery bomby zdetonowały około 10 m od rufy i prawej burty kontrtorpedowca, zasypując odłamkami zbiorniki paliwa, obie maszynownie, drugą kotłownię i pomieszczenia rufowe (naliczono około 200 przebić pokładu, nadbudówek 1 burt). Zginęło trzech marynarzy (st. mar. Tadeusz Grze­ bień, mar. Władysław Figas i sygnalista brytyjski Geoffrey Trickett; czwarty ciężko ranny, mat Władysław Musserowicz, zmarł w szpitalu); 33 członków załogi zostało ciężko, a 10 lekko rannych (wśród nich znajdował się

również brytyjski oficer łącznikowy, kpt. mar. I.N. Mac Milian). Rufowe działo nr 4 trzeba było wyłączyć z walki ze względu na straty w obsłudze oraz uszkodzenia. Z uwagi na rannych nakazano „Błyskawicy” wejść do Bougie i przekazać wszystkich do szpitala (statek szpitalny „Cap Pinasle”?). O godz. 14.40, w trakcie przekazywania ran­ nych, 15 Ju-88 dokonało nalotu na port — trzy bomby zdetonowały w wodzie wzdłuż prawej burty kontrtorpedowca, jedna po lewej na nabrzeżu, dokonując dalszych uszkodzeń okrętu (sieć elektryczna, żyrokompas). Zapadła decyzja o przejściu do Algieru, do remontu doraźnego w tamtejszej stoczni; w drodze, o godz. 17.45, pochowano w morzu czterech (?) poległych marynarzy polskich i brytyj­ skich. Z powodu przecieku wody do zbiorników paliwa okresami zmniejszano prędkość do 5 węzłów, na redę Algieru „Błyskawica” dotarła więc o godz. 22.28. Nazajutrz, 13 listopada, po ujawnieniu dalszych uszkodzeń burt i poszycia (zalana rufowa prowiantura), zdecydowano naprawę wraz z dokowaniem przeprowadzić w stoczni gibraltarskiej, dokąd Lichodziejewski odpłynął wieczorem, eskortowany przez niszczyciel brytyjski „Egret”. Remont w Gibraltarze trwał od 15 listopada do 5 grudnia 1942 r., po jego zakończeniu i uzupełnieniu załogi kontrtorpedowiec, wcielony w skład „Force H”, rozpoczął od 23 grud­ nia służbę konwojową na trasach: Gibraltar-Mers el Kebir, Gibraltar-Algier i Gibraltar-Bóne. Mniej więcej w tym samym czasie co „Błyskawica” działał transportowiec desantowy „Sobieski”. 7 listopada przed północą znalazł się on w zatoce Sidi Ferruch i do godz. 6.23 następnego dnia desantował wojska. Następnie z powodu nalotów Luftwaffe (zestrzelono podobno 12 maszyn) przeszedł na redę Algieru, gdzie do późnych godzin wieczornych 10 listopada wyładowywał sprzęt. 12 listopada rano dopłynął do Gibraltaru, tam dołączył do konwoju powracającego do Wielkiej Brytanii i razem

z nim dotarł w tydzień później do Gourock. Tu prze­ prowadzono remont doraźny siłowni okrętowej i załado­ wano wojsko i sprzęt; z tym ładunkiem 27 listopada „Sobieski” wyruszył ponownie do Algieru. Jego redę osiągnął 6 grudnia, gdzie przystąpiono do częściowego rozładunku wojsk, a po południu, po odparciu nalotu niemieckiego, wyruszył do Philippeville (około 330 km na wschód od Algieru). Tam 7 grudnia przez ponad siedem godzin desantowano resztę wojsk i sprzętu. Od rana 8 grudnia oczekiwał na redzie Algieru na konwój do portów Anglii, dokąd odpłynął dwa dni potem, docierając 18 grudnia do Gourock. Stamtąd przeszedł do Glasgow, gdzie 24-29 grudnia przepro­ wadzono przegląd mechanizmów i fumigację. Przez dwa dni (4-6 stycznia 1943 r.) ładowano w Glasgow i Gourock wojsko i sprzęt, po czym wieczorem 8 stycznia „Sobieski” wypłynął do Algieru. 17 i 18 stycznia wy­ sadził desant i 26 stycznia wrócił do Gourock, kończąc swój udział w operacji „Torch”. Dwa dni potem przeszedł bowiem do Gore Loch, gdzie do 14 marca trwały prace remontowe (prawy silnik główny, silniki pomoc­ nicze), przygotowujące go do inwazji na Sycylię. Warto wspomnieć tu o pewnej dolegliwości, jaką stanowił dla transportowców desantowych „alarm szalupowy”, który stał się zmorą ich załóg. Zwykle okrętowano na LSI (L) 1500-2200 żołnierzy, których życiem codziennym kierował tzw. Permanent Staff (Stały Personel), swoista żandarmeria statkowa. Po ogłoszeniu alarmu szalupowego wszyscy zaokrętowani żołnierze wyruszali jak najszybciej wąskimi trapami na górny pokład, z którego po opuszczonych wzdłuż burt siatkach sizalowych ładowali się do szalup i motorówek. Po każdym alarmie szalupowym byli ranni (ciężko kontuzjowani i podeptani na wąskich trapach), którzy zapełniali statkowe szpitale (zwykle 25 miejsc dla chorych leżących).

„Batory” wraz z siedmioma innymi transportowcami desantowymi 7 listopada około godz. 23.00 dotarł do zatoki Mersa Bu Zajar (za zachód od Oranu). Desan­ towanie żołnierzy i sprzętu rozpoczęte 8 listopada około godz. 2.00 trwało do godz. 21.30, przy czym nie obeszło się bez wypadków. Najpierw stanął w ogniu kuter desan­ towy wypełniony skrzynkami z amunicją do broni maszy­ nowej — płonące skrzynki zasypały stojące wkoło statki i okręty eksplodującymi pociskami. „Batory” próbował zatopić kuter ogniem działka przeciwlotniczego, ale dopiero celny pocisk armatni jednego z niszczycieli brytyjskich posłał go na dno. Drugi wypadek spowodowała wysoka fala, która rozbiła o burtę statku opuszczony na wodę ponton z samochodem i kierowcą. Nazajutrz po rozładunku o godz. 14.40 „Batory” odszedł do Gibraltaru, skąd po dwudniowym oczekiwaniu na konwój powrócił 17 listopada do Gourock. Tam 23 listopada załadowano 2142 żołnierzy ze sprzętem, a po czterech dniach, gdy sformowano konwój, odpłynął do Algieru. Po wyładunku desantu na nabrzeże portowe (6-9 grudnia) „Batory” stanął na redzie, po południu zaatakowały go dwa włoskie samoloty torpedowe. Wystrzelona torpeda ominęła jednak transportowiec, trafiając w zakotwiczony obok statek amunicyjny, który o godz. 16.30 wyleciał w powietrze, zasypując szczątkami pokład i nadbudówki polskiego statku. 10 grudnia „Batory” odszedł do Gourock, skąd 22 grudnia skierowano go na remont doraźny do Glasgow (usuwanie uszkodzeń burt, pokładu i nadbudówek po eksplozjach statków z amunicją), a po nim na fumigację. 8 stycznia 1943 r., po załadunku sprzętu i żołnierzy (2202 ludzi), odpłynął do Algieru, aby po wyokrętowaniu ich w dniach 17-18 stycznia zabrać rannych oraz jeńców i wrócić 26 stycznia do Gourock. Po trzytygodniowym remoncie w Gore Loch 20 lutego w Gourock załadowano na pokład „Batorego” nowy desant (2186 żołnierzy ze

sprzętem), który 5 marca wylądował w Algierze. Następ­ nie, 14 marca przez Gibraltar „Batory” wrócił do Gourock, kończąc swój udział w operacji „Torch”. Łącznie oba polskie LSI (L) „Batory” i „Sobieski” przewiozły w czasie jej trwania około 12 500 żołnierzy, czyli ponad 12 procent uczestniczących w operacji wojsk alianckich. Jest to chyba niemało jak na dwa statki! Po chwalebnej służbie konwojowej na Morzu Śródziem­ nym i Atlantyku m/s „Lewant” został skierowany do Liverpool u i od 5 listopada 1941 r. do 4 maja 1942 r. był przebudowywany, jak twierdził ze swoistym poczuciem humoru kpt. ż.w. Ciundziewicki, na „zamaskowany tan­ kowiec”, załoga statku natomiast uważała go bardziej realnie za „pływającą zapalniczkę”. Istota przebudowy polegała na przystosowaniu „kargowca” do przewozu w ładowniach kilkunastu tysięcy beczek i kanistrów z wysokooktanową benzyną lotniczą i samochodową (łącznie średnio 1700-1800 t, maksymalnie 3000 t), które ustawiano na specjalnych stelażach. Ale w czasie sztormów i trudnej służby konwojowej wiele kanistrów ulegało uszkodzeniom, stąd przecieki benzyny do zęz i jej opary w pomieszczeniach statku. Aby uniknąć wybuchów i pożarów, „Lewant”, oprócz rurociągu przeciwpożarowego, wyposażono w parowy system gaśniczy oraz specjalny system wietrzenia pomieszczeń, aby ograniczyć przypadki zatruć podczas załadunku i wyładunku. Na statku nie używano otwartego ognia, stąd zakaz pracy kuchni statkowej. Przeciw zagrożeniom zewnętrznym nato­ miast (lotnictwo, okręty podwodne) statek otrzymał armatę 75 (76) mm, dwa lub cztery działa plot 20 mm, zdwojony colt 20 mm plot, osiem nkm 13 mm (4 x 2), wspomniane wyżej niekierowane rakiety plot oraz balon na uwięzi; do ich obsługi zaokrętowano 10 brytyjskich artylerzystów. M/s „Lewant”, załadowany benzyną, opuścił Loch Ewe 25 października 1942 r. w składzie konwoju KMS-1, aby 12 listopada zakotwiczyć na redzie Algieru. Oczekując na

wejście do portu i rozładunek, codziennie wietrzono ładow­ nie. Od 17 do 28 listopada statek cumował przy nabrzeżu w Algierze; wyładowano benzynę, załadowano 700 t rudy żelaza, odpierano naloty lotnictwa niemieckiego i włos­ kiego. W tym czasie załoga stołowała się w porcie. Po dwudniowym postoju na redzie 1 grudnia statek odszedł do Gibraltaru, skąd po sformowaniu konwoju wyruszył do Swansea. Tam, po wyładunku rudy, od 19 grudnia trwał doraźny remont i fumigacja. Po załadunku benzyny statek 4 stycznia 1943 r. opuścił Swansea, powracając przez Gibraltar na Morze Śródziemne, gdzie 22 stycznia zakot­ wiczył na redzie Bóne (około 420 km na wschód od Algieru). Rozładunek nastąpił po wejściu do portu 31 sty­ cznia i trwał, z powodu nalotów lotniczych, do 7 lutego. 8 lutego „Lewant” wyruszył w drogę powrotną, 9 lutego uszkodził sobie poszycie dna w czasie przejścia nad osłaniającą redę Algieru siatką stalową, i przez Gibraltar dotarł 2 marca do Barrow in Furness, kończąc swój udział w operacji „Torch”. Drugi polski „kargowiec” s/s „Kromań” nazywano „krą­ żownikiem marynarki handlowej” z powodu wielkiego zamiłowania jego dowódcy, kpt. ż.w. Dybka, do wszelkiego rodzaju armat i karabinów maszynowych, które skrzętnie gromadził i ustawiał na pokładzie i nadbudówkach. Ich liczba rosła w miarę upływu lat, aż zabrakło ludzi do obsługi — okrętowano w związku z tym wszystkich chętnych, przyuczając do strzelań przeciwlotniczych. W drugiej połowie 1942 r. miał on armatę plot 76 mm na rufie, dwie armaty 20 mm plot nad mostkiem, kilka km 7,7 mm Lewisa na burtach, wyrzutnię niekierowanych pocisków przeciwlotniczych na śródokręciu oraz latawiec plot „kajt” i balon na uwięzi. W czasie nalotów „Kromań”, jak stwierdził pływający na nim pisarz brytyjski Owen Rutter, „strzelał ze wszystkiego, co miał, z wyjątkiem komina”. A już regułą stało się strzelanie do wszystkich

samolotów przelatujących nad konwojem lub polskim statkiem podczas złych warunków atmosferycznych i za­ chmurzenia. Doświadczyli tego Amerykanie. Ich łódź latająca Consolidated PBY5A „Catalina” przy mglistej pogodzie i silnym zachmurzeniu pięciokrotnie przeleciała nad „Kromaniem” i pięciokrotnie została trafiona pociskami wystrzelonymi ze statkowego działka przeciwlotniczego „oerlikon”. Na szczęście obyło się bez ofiar. Amerykanie odlecieli, nie kryjąc podziwu („pięć pocisków — pięć trafień”). Kpt. Dybek strzelał zgodnie z instrukcją do „cienia samolotu”, nie wiedząc, że to samolot amerykański. Lecz zanim popłynął na Morze Śródziemne, stał się bohaterem jeszcze jednej przygody — filmowej. Stefan Osiecki z Ministerstwa Informacji i Dokumen­ tacji — reżyser sponsorowany przez Związek Armatorów Polskich — nakręcił film propagandowy Zew morza (The cali of the sea). Była to fabularyzowana opowieść o dzie­ jach Polskiej Marynarki Handlowej od kpt. Józefa Conrada Korzeniowskiego (zagrał go aktor brytyjski Derrick de Marney) do „Kromania” i kpt. Tadeusza Dybka. Premiera filmu odbyła się w londyńskim kinie „Gaumont” 11 sty­ cznia 1943 r., kiedy jego bohater wojował na Morzu Śródziemnym. Choć w końcu lata 1942 r. przeprowadzono remont generalny siłowni, statek wciąż nie utrzymywał prędkości i mocno dymił. Toteż kiedy 22 października opuścił Loch Ewe w składzie KMS-1 i nie mógł poruszać się z nakazaną prędkością 9 węzłów, pozostawiono go samego na oceanie. 10 listopada dotelepał się w końcu do Gibraltaru. Operacja „Torch” już trwała; skierowano go zatem do zdobytego Oranu, gdzie wyładował wieziony węgiel, zabierając rudę żelaza, z którą popłynął do La Valetty. Stamtąd, po spotkaniu z ORP „Sokół”, stanął w Port Saidzie (?) na cztery miesiące do generalnego remontu, kończąc swój udział w operacji „Torch”. Powróć­ my zatem do centrum wydarzeń tej operacji.

Z powodu jej skomplikowanego charakteru politycznego i wojskowo-operacyjnego adm. Darían 11 listopada wydał rozkaz przerwania „bezużytecznej walki”. Formalnie uczynił to w imieniu marszałka Petaina jako mianowany przez niego wysoki komisarz ds. Afryki Północnej. Pod­ porządkowali mu się gubernatorzy Algieru i Afryki Zachodniej oraz rezydent generalny przy sułtanie Maroka. Odmówił natomiast rezydent przy beju Tunisu, wiceadm. Jean Esteva. Tunis zajęły już zresztą wojska niemieckie. Petain uznał decyzje Darlana za bunt i 16 listopada pozbawił go wszystkich stanowisk, na co ten oświadczył, iż stanowisko wysokiego komisarza objął z rozkazu samego marszałka, ale wtedy, kiedy ten mógł się jeszcze „swobodnie wypowiadać”2. Nastąpiło bowiem to, czego nie oczekiwali alianci (choć pewnie uwzględniali w pla­ nach operacyjnych) — Hitler nakazał zrealizować swoją dyrektywę nr 42 z 29 maja 1942 r. i 11 listopada wydał rozkaz zajęcia, wspólnie z Włochami, nieokupowanej części Francji (plan „Anton”)3. Wykonując rozkaz, 11 listopada o godz. 7 rano 1. Armia gen. Blaskowitza oraz oddziały GA gen. Felbera prze­ 2 Powołanie 18 IV Pierre’a Lavala, zwolennika ścisłej współpracy z Niemcami, na szefa rządu, ministra spraw wewnętrznych i spraw zagranicznych zaostrzyło stosunki Vichy z USA. Ambasador adm. William Leahy został „odwołany na konsultacje”, z których już nie wrócił, prezydent Roosevelt zaś oświadczył 28 IV, że nie może pozwolić „na podporządkowanie dzielnego narodu francuskiego despotyzmowi nazis­ tów”. 22 VII Laval z kolei oświadczył, że „pragnie zwycięstwa niemiec­ kiego” i włączenia Francji do „nowej Europy” oraz rozpoczął prze­ śladowania Żydów i werbunek młodych Francuzów na roboty do Niemiec. 8 XI 1942 r., na wiadomość o lądowaniu Amerykanów w Afryce Północnej, Vichy zerwało stosunki dyplomatyczne z Waszyngtonem; L.P.B., Historia Francji, s. 533-536. 3 Początkowo plan zajęcia nieokupowanej Francji zimą 1940/1941 r. nosił kryptonim „Attila” (dyrektywa 12 z 10 XII 1940 r.). Wg niektórych opracowań plan „Anton” dotyczył jednoczesnego opanowania Francji Vichy i Tulonu (np. A. A u p h a n, J. M o rd a 1, op.cit., s. 402).

kroczyły szerokim frontem linię demarkacyjną, likwidując pozostałości terytorialne dawnej III Republiki (tzw. Restfrankreich) i kładąc kres fikcji niezależnego od Niemców rządu francuskiego z siedzibą w Vichy. Zdemobilizowano i rozpędzono tzw. Armię Przejściową („rozejmową”), doradcę marszałka do spraw wojskowych gen. Maxima Weyganda deportowano do Niemiec, powiększono kon­ trybucję wojenną płaconą Niemcom do 500 min franków (dziennie), 20 listopada zaś zażądano wydania wszystkich statków floty handlowej stojących w portach państwa Vichy (158 statków o pojemności brutto 646 000 RT)4. 14 listopada wojska włoskie rozpoczęły operację „Kamelie” — okupację Korsyki i francuskiego wybrzeża śródziem­ nomorskiego, Regia Marina natomiast przystąpiła do blo­ kady Tulonu od strony morza. W liście do protestującego przeciw tej nowej agresji Petaina Hitler uzasadnił ją „pobudkami bezwzględnej konieczności”. Obszar Francji Vichy zmalał teraz do przyczółka wokół portu i bazy w Tulonie, gdzie stały siły główne Marine Nationale, w tym tzw. Siły Pełnego (Otwartego) Morza wicedm. Jeana de Laborde’a. Przyczółek ten jako Strefa Morska Tulon miał być broniony przez vichy stów w wypad­ ku ataku aliantów i „dysydentów Darlana”, a stojąca tu flota francuska miała nie podejmować żadnych akcji przeciw państwom Osi, a co więcej — nie wypływać z Tulonu. Postanowienia tego swoistego ultimatum admirałowie stoją­ cych w Tulonie zespołów okrętów zaprzysięgli uroczystym słowem honoru. W zamian Hitler, a w jego imieniu warunki te przedłożył oficer łącznikowy Kriegsmarine kmdr ppor. von Ruault-Frappart, obiecał nie zajmować strefy morskiej Tulonu, której granica biegła od przylądka Negre przez Ollioules, Sollies-Pont do przylądka Le Gapeau. 4 Vichystom pozostawiono 18 statków o pojemności brutto 50 000 RT, które miały zabezpieczać żeglugę przybrzeżną i połączenia z Korsyką; tamże, s. 400.

Rozpoczęła się rozgrywka o francuską Marinę Nationale, jedyną siłę zbrojną Francji vichystowskiej, już formalnie nieistniejącej, którą pozyskać chcieli nie tylko Niemcy, ale także Amerykanie i Brytyjczycy5. Miała ona być również głównym argumentem przetargowym Darlana w jego rozgryw­ kach politycznych z aliantami i Petainem. Swoje ambicje zamierzał również realizować wiceadm. de Laborde, który jako znany anglofob i rywal Darlana ani myślał podporządko­ wać się jego rozkazom. Toteż zignorował wezwania admirała z 10 i 11 listopada, aby z eskadrą tulońską opuścił bazę i przybył do portów Afryki Północnej — Algieru lub Dakaru. Jednak wobec już rozpoczętej realizacji planu „Anton” postawił 11 listopada Siły Pełnego Morza w stan gotowości bojowej. Skończyło się jednak na wygaszeniu kotłów i mimo wspomnianego wyżej ultimatum Ruaulta-Frapparta na zaka­ muflowanej zapowiedzi zatopienia okrętów, aby nie dostały się Niemcom (12 listopada). Wymógł także na podległych sobie 19 dowódcach zespołów okrętów pisemne zobowiąza­ nia, że wykonają wszystkie wydane przez niego rozkazy (odmówił tylko kmdr Pothuau, którego w związku z tym zdjął ze stanowiska) i zobligował, aby zebrali takie zobowiązania od podległego personelu oficerskiego (niektórzy odmówili). W czasie prowadzonych 14 listopada w Tulonie rozmów francusko-niemieckiej komisji morskiej Niemcy niechętni byli wyjściu eskadry tulońskiej w morze, przez co wieczorem tego dnia dotarł na okręty rozkaz szefa sztabu Sił Otwartego Morza, kontradm. Guerina, o samozatopieniu ich, będący w rzeczywistości szczegółową instrukcją zniszczenia wszyst­ kich jednostek. Tymczasem współpraca adm. Darlana z aliantami nabie­ rała rozmachu. 11 listopada zaakceptowali go jako wyso­ 5 Podobno Churchill na wiadomość o przedsięwziętych przez Darlana próbach nawiązania kontaktów z Amerykanami (gen. Eisenhower) oświad­ czył: „Pocałujcie Darlana w tyłek, jeśli trzeba, ale zdobądźcie flotę francuską”; J. P e r t e k , Morze w ogniu 1942-1945, Poznań 1971, s. 28.

kiego komisarza i dowódcę francuskich sił zbrojnych w Afryce Północnej, wyrażając też zgodę na objęcie przez poplecznika aliantów, gen. Girauda, dowództwa wojsk lądowych i lotnictwa. Nawiązując zaś do prze­ prowadzonej przez Niemców operacji „Anton”, Darlan oświadczył nieco pompatycznie: „Dążymy tylko do je­ dnego celu — do wyzwolenia Francji przez jej Im­ perium”6. Tak więc vichystowskie siły lądowe stacjonujące w Afryce Północnej (127 000 żołnierzy) i Zachodniej (56 000 żołnierzy), pomijając siły pomocnicze (około 50 000 żołnierzy), rozpoczęły formalnie wojnę z Niem­ cami, broniąc 19 listopada pogranicznego Medjez el-Bab przed ich atakami z rejonu Tunisu. Ich wejście do walki zbiegło się w czasie z wydaniem przez Hitlera rozkazu zajęcia enklawy tulońskiej i opanowania stojącej tam floty francuskiej (operacja „Lila”). Zadaniem tym obarczono 1. korpus pancerny SS obergruppenfiihrera Haussera, który zaatakować miał enklawę 27 listopada 0 1.00 po północy (w jego składzie znajdowało się 50 marynarzy pododdziału łączności Kriegsmarine)7. Zapewne jakiś wpływ na przyśpieszenie tej decyzji miało przesilenie w Ministerstwie Marynarki Vichy oraz dalsze zdarzenia będące następstwem operacji „Torch”. 17 listopada podał się do dymisji minister kontradm. P. Auphan (nowym ministrem został 19 listopada wiceadm. Abrial), 24 listopada natomiast podporządkował się Darlanowi stacjonujący w Dakarze zespół okrętów wicedm. 6 L.P.B., Historia Francji. Wypowiedź sugerowała, że mimo faktycz­ nego zajęcia pozostałości ziem III Republiki przez Niemców, wolność przyniosą jej walczące u boku aliantów francuskie terytoria kolonialne. Uczuliło to bardziej Niemców na sprawy francuskiej floty wojennej 1 handlowej (transport wojsk). 7 Przejęcia portu, arsenałów i stoczni w bazie tulońskiej miat dokonać liczący 4500 ludzi zespół specjalistów Kriegsmarine (być może pod dowództwem kmdr. por. Hugo Heydela); A. A u p h a n , J. M o r d a 1, op.cit., s. 403.

Collineta (w tym uszkodzony pancernik „Richelieu”). Wcześniej, bo już od 22 listopada, rozpoczęła się mobiliza­ cja do byłych vichystowskich lądowych sił zbrojnych w Afryce Północnej i Zachodniej (tzw. Armia Afrykańska), która objęła również ludność miejscową, dzięki czemu siły lądowe wzrosły do 315 000 żołnierzy. Nastąpiło to podczas przygotowań niemieckich do realizacji planu „Lila”. 1. korpus pancerny SS miał uderzyć na enklawę tulońską (Rejon Uzbrojony Tulon) dwiema kolumnami i oddziałem wydzielonym. Pierwszą kolumną od wschodu — aby zająć Fort Lamaląue, siedzibę prefekta morskiego i arsenał Mourillon wraz ze stocznią, a także okrążyć miasto i port wojenny. Druga kolumna, uderzając od zachodu, miała zająć arsenał centralny, gdzie stały ciężkie okręty artyleryj­ skie. Oddział wydzielony zaś miał opanować fortyfikacje półwyspu Cepet i baterie nadbrzeżne na wysepce St. Mandrier, strzegące wyjścia na tzw. Wielką Redę. Czołgi niemieckie pojawiły się 27 listopada o godz. 4.25 przed Fortem Lamaląue, zaskakując całkowicie Francuzów, którzy podobno uwierzyli w niemieckie zapewnienia o niezajmowaniu enklawy tulońskiej8. O godz. 5.00 rozpoczęła minowanie wód wielkiej i małej redy niemiecka Luftwaffe, zrzucając miny magnetyczne na spadochronach; francuska obrona przeciwlotnicza nie otwierała ognia, mając polecenie niedrażnienia Niemców. Jednakże następujące lawinowo wydarzenia zmusiły wiceadm. de Laborde’a do wydania o godz. 5.30 rozkazu o samozatopieniu okrętów przez otwarcie kingstonów. Lecz baseny portowe okazały się zbyt płytkie, dlatego zarządzono zniszczenie urządzeń napędowych (kotłów, turbin parowych, przekładni zęba­ tych), uzbrojenia (luf armatnich, punktów kierowania 8 Podobno wieczorem 26 XI udzielono części załóg okrętowych zwolnień na ląd (przepustki nocne), dowództwo bazy natomiast podej­ mowało wystawną kolacją włoskiego admirała di Feo (?); P e r t e k . Morze..., s . 3 3 ; P e r e p e c z k o , op.cit., s. 263-264.

ogniem, parków amunicyjnych, stanowisk broni maszyno­ wej) i dewastację pomieszczeń ładunkami wybuchowymi. Rozkaz ten („Sabordez”!)9, po ogłoszeniu alarmu przeciw­ lotniczego, nadawano nieprzerwanie przez radiostacje ok­ rętowe oraz światłem reflektorów (alfabetem Morse’a). Na flagowym „Strasbourgu” włączono syrenę okrętową, przy której pożegnalnych tonach ewakuowano na nabrzeża motorówkami i łodziami wszystkich zbędnych na pancer­ niku. Pozostały tylko grupy destrukcyjne przystępując do marynarskiego holokaustu. Niemcy próbowali go powstrzy­ mać — doszło zatem do raczej przypadkowej i niekon­ trolowanej wymiany ognia. Nabrzeże Milhaud, przy którym tonął pancernik „Stras­ bourg” (przy swoim zanurzeniu 10 m osiadł na dnie basenu o głębokości 14 m), oddzielała od wejścia do portu brama Castigneau. Niemcy sforsowali ją uderzeniami rozpędzonych czołgów, przy czym jeden z nich odpalił z działa. Pocisk 75 mm trafił w lewą podwójną wieżę armat 130 mm pancernika, zabijając sześciu marynarzy i raniąc ośmiu innych z obecnej tam grupy destrukcyjnej. Pancernik odpo­ wiedział ogniem z broni małokalibrowej, spędzając czołgi z nabrzeża. Wśród załóg czołgów wybuchł popłoch, kiedy eksplozje na okrętach zasypały nabrzeża gradem odłamków z ich poszycia i wyposażenia (czołgi wycofały się w głąb zabudowań portowych). Doszło też do zdarzeń, które przy całym tragizmie sytuacji mają posmak humorystyczny, np. Niemcy wdarli się na pokład krążownika lekkiego „Jean de Vienne”, remontowanego w doku Missiessy 1, i obsadzili wieże artylerii głównej oraz punkt dowodzenia; nie udało im się jednak dostać pod pokład, gdzie załoga spokojnie dokonała zniszczeń i osadziła okręt na dnie doku. Na opuszczenie portu tulońskiego zdecydowali się jedy­ nie dowódcy pięciu okrętów podwodnych — „Casablanca”, „Zatapiać wiercąc” lub „wybijając otwory”.

„Le Glorieux”, „Iris”, „Marsouin” i „Venus”. Stojąc pośród dziewięciu innych okrętów w basenie Mourillon, o godz. 5.00 zostali zaalarmowani atakiem Niemców na budynki koszarowe bazy lądowej okrętów podwodnych. Odeszli więc w trybie alarmowym od nabrzeża i po sforsowaniu sieci zagrodowych (drugiej przy pomocy holownika „Dardennes”) wyszli na Wielką Redę, w ogniu czołgów i pod bombami stukasów, które „Casablanca” próbowała od­ pędzać, strzelając ze swojego działa przeciwlotniczego 37 mm. Jedna z bomb trafiła jednak w część dziobową „Venus” i choć nie zdetonowała, przebiła kadłub lekki, wywołując znaczny trym; okręt trzeba było opuścić — za­ tonął na redzie po otwarciu kingstonów i wysadzeniu ładunku wewnątrz kadłuba. „Casablanca” i „Marsouin” dotarły 30 listopada do Algieru, nieznacznie uszkodzony „Le Glorieux” (po 24-godzinnej naprawie uszkodzeń w hisz­ pańskiej Walencji) do Oranu, natomiast ciężko uszkodzony „Iris” z trudem dotarł do Barcelony, gdzie 30 listopada został internowany. O godz. 16.30 Darlan wysłał drogą radiową i otwartym tekstem de Laborde’owi rozkaz natych­ miastowego wyjścia w morze i przejścia do Oranu, ale Tulon był już wielkim złomowiskiem i pogorzeliskiem (pożary na niektórych okrętach wygasły dopiero po kilku­ nastu dniach, na przykład na krążowniku ciężkim „Algérie” 16 grudnia 1942 r.). Łącznie w Tulonie Marine Nationale utraciła trzy pancerniki, transportowiec wodnosamolotów, cztery ciężkie i trzy lekkie krążowniki, 33 niszczyciele, 16 okrętów podwodnych, cztery trałowce, cztery kanonierki i dwa ścigacze okrętów podwodnych, cztery transportowce, trzy zbiornikowce, stawiacz sieci, okręt ratowniczy dla okrętów podwodnych oraz około 60 tzw. statków floty (pjp, holowniki, statki handlowe, motorówki itp.) o łącznej wyporności 225 000-250 000 t. Tulonem w miniskali stała się również Bizerta, gdzie 27 listopada pod rozkazami wiceadm. Derriena znajdowały się duży niszczyciel

„Audacieux” (w remoncie), trzy mniejsze niszczyciele, dwa trałowce, dziewięć okrętów podwodnych (rozbrojone, bez załóg) oraz stawiacz min „Castor” i zbiornikowiec „Tam”. Lecz w Bizercie Niemcy wykazali się większą czujnością niż w Tulonie. Ponieważ 28 listopada baza została zbom­ bardowana przez lotnictwo alianckie, Derrien zarządził pozostawienie na okrętach tylko sześcioosobowych grup samozatapiania, przenosząc resztę załóg do fortów na lądzie. Do służby łącznikowej przeznaczył dwa awizotrałowce. Tymczasem 7 grudnia przybył do Bizerty na czele oddziałów niemieckich gen. Gause, który nazajutrz na odprawie z francuskim dowództwem bazy przedstawił ultimatum, dając 30 minut na jego przyjęcie. Zagroził w nim natychmiastowym atakiem na okręty i forty oraz zabiciem wszystkich stawiających opór Francuzów („jeńców nie będzie się brało”, a ci, którzy ocaleją, staną przed sądem wojennym). Derriena wraz ze sztabem niezwłocznie aresztowano, aby nie zdążył wydać rozkazów o samozatopieniu, a opuszczone okręty zostały opanowane przez Niemców i Włochów. Do niewoli poszło 3500 żołnierzy i około 6000 marynarzy, z których 2500 (w tym 50 oficerów) odesłano do Francji, pozostałych wypuszczono w maju 1943 r. po kapitulacji armii von Arnima. Przejęte okręty były stopniowo wcielane do służby w Kriegsmarine i Regia Marina. Z eskadry tulońskiej Włosi podnieśli i wcielili okręt podwodny i osiem niszczycieli, Niemcy zaś trzy eskortowce10. Kiedy zabrakło floty wojennej (podobno, jak twierdzi de Gaulle, Churchill z trudem skrywał satysfakcję z tego powodu), Darlan przestał być aliantom potrzebny, tym bardziej że stanowił główną przeszkodę do ułożenia się de 10 A. P e r e p e c z k o , op.cit., s. 163-238; J. P e r t e k , Morze..., t. 2, s. 7-54; A. A u ph a n, J. M o r d al, op.cit., s. 333^117; A. J a s k u 1 a, Zagłada floty francuskiej w Tulonie 27 listopada 1942 r., „Morza, statki i okręty” 2002, nr 6.

Gaulle’a z Amerykanami, a co więcej, kazał uwięzić 400 gaullistów uczestniczących w przygotowaniu desantu ame­ rykańskiego w Algierze. Nie pomogło mu ogłoszenie się 4 grudnia głową państwa francuskiego w Afryce Północnej i naczelnym dowódcą sił morskich, powietrznych i lądo­ wych oraz wsparcie Rady Imperialnej (generalni guber­ natorzy Algierii, Francuskiej Afryki Zachodniej i rezydent przy sułtanie Maroka). Toteż 24 grudnia, około godz. 15.00, do dziwnym trafem niestrzeżonego gabinetu Darlana przedostał się 21-letni rzekomy monarchista Fernand Bon­ nier de La Chapelle i dwoma strzałami z pistoletu zamor­ dował admirała. Został natychmiast zatrzymany i jeszcze tej samej wigilijnej nocy rozstrzelany z wyroku sądu polowego, który wyznaczył gen. Giraud. Nazajutrz gen. ✓ Giraud objął stanowisko Darlana. Śmierć admirała, zagad­ kowa, bo zamachowiec nie ujawnił powodu zamachu, wybawiła aliantów z kłopotliwej sytuacji politycznej i mo­ ralnej. Po spotkaniu Roosevelta i Churchilla w styczniu 1943 r. w Casablance z de Gaulle’em i Giraudem ci dwaj stanęli na czele Francuskiego Komitetu Wyzwolenia Naro­ dowego (centralna władza Francji Walczącej ze stolicą w Algierze) jako współprzewodniczący. Po kapitulacji wojsk niemiecko-włoskich w Tunezji 13 maja 1943 r. i przyłączeniu się do Francuskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego Antyli i Gujany całe francuskie imperium kolonialne (poza Indochinami) zostało wyzwolone11. Po opisanym samozniszczeniu floty w Tulonie sytuacja Marine Nationale nie była jednak katastrofalna12. W różnych portach świata stały jeszcze jej zespoły podporządkowane 11

L.P.B., Historia Francji..., t. 2, s. 535-538. Marine Nationale z około 700 000 t wyporności w 1939 r. (okręty bojowe i pomocnicze jednostki pływające) utraciła w latach 1939-1944 łącznie 249 okrętów bojowych (o wyporności 457 0001) oraz kilkaset pjp (o łącznej wyporności 57 000 t). Zginęło w walkach (utonęło i z innych przyczyn) 361 oficerów oraz 7997 podoficerów i marynarzy. 12

różnym władzom politycznym o łącznej wyporności około 285 000 t, z załogami liczącymi co najmniej 40 000 ludzi (w tym 2000 oficerów i 2000 marynarzy-tubylców). W por­ tach Afryki Północno-Zachodniej były to Siły Morskie Afryki: dwa pancerniki, trzy krążowniki lekkie, sześć niszczycieli, osiem awiz i 14 okrętów podwodnych (łącznie 136 000 t, około 30 000 ludzi); w Aleksandrii bazował Zespół X: pancernik, trzy krążowniki ciężkie i jeden lekki, trzy niszczyciele i okręt podwodny (łącznie 66 000 t, około 2000 ludzi); na Antylach (Martynika): lotniskowiec, dwa krążowniki lekkie (łącznie 34 000 t, około 1500 ludzi); w Indochinach Siły Morskie Dalekiego Wschodu: krążow­ nik lekki, trzy awiza, okręt podwodny, trzy okręty hydro­ graficzne i sześć kanonierek rzecznych (łącznie 17 500 t, 1364 ludzi) oraz trzy kanonierki rzeczne zablokowane przez Japończyków w Czungcingu, Szanghaju i Hajfongu (około 600 t, załogi szkieletowe łącznie 40-50 ludzi), a także w portach brytyjskich i afrykańskich Siły Morskie Wolnej Francji (FNFL): dwa niszczyciele, awizo, siedem korwet, cztery awizo-trałowce, trzy okręty podwodne, kilkanaście patrolowców, trałowców i ścigaczy okrętów podwodnych (łącznie 31 000 t, około 6 tys. ludzi), ale bez dwóch starych pancemików-hulków. Około 5000 ludzi, w tym 42 oficerów z byłej marynarki madagaskarskiej znajdowało się w obozach jenieckich Związku Południowej Afryki. Liczba marynarzy po operacji „Torch” wzrosła podobno do 50 000 ludzi (w tym 3400 oficerów i 7000 marynarzy-tubylców), co związane było z przekazywaniem FNFL nowego sprzętu amerykańskiego i angielskiego. Nastąpiła znacząca rozbudowa lotnictwa morskiego FNFL: w Dakarze — flotylla bombowa (16 „Wellingtonów”) i flotylla rozpoznawcza (dziewięć łodzi latających „Sun­ derland” i dwa wodnosamoloty „Antares”), w Agadirze — flotylla bombowa (dziewięć „Glen Martinów”), w por­ tach Morza Śródziemnego — flotylla myśliwska (15

„Devoitine’ôw”) i dwie eskadry rozpoznawcze (jedna na „Latécoere’ach”, a druga na „Walrusach”). Co do francuskiej marynarki handlowej, to z 3 min brutto RT jej tonażu, plus 1,9 min brutto RT wyczarterowanych statków państw neutralnych, pozostało w służ­ bie, mimo poniesionych łącznie strat 1 328 852 brutto RT, jeszcze ponad 3,5 min brutto RT (wraz z tonażem wyczarterowanym z państw neutralnych). W działaniach wojen­ nych poległo ponad 1500 marynarzy. Odbudowa francuskiej marynarki handlowej nastąpiła dopiero po 1944 r. Czy te burzliwe wydarzenia z przeciwległego krańca Afryki i upadającej metropolii mogły wpłynąć na przy­ szłość Madagaskaru? Wobec rozgardiaszu operacji „Torch” Churchill dla spraw Wielkiej Wyspy znalazł czas dopiero po miesiącu. Z jego polecenia szef Foreign Office, Anthony Eden, podjął rozmowy z gen. de Gaulle’em, które 14 grudnia 1942 r. doprowadziły do po­ rozumienia w sprawie administracji wyspą. Na jego mocy zarządzanie Madagaskarem przejmował jako wy­ soki komisarz przedstawiciel Francuskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, gen. Paul Louis Legentilhomme. Ta zwłoka Churchilla mogła wynikać również stąd, że nowa armia madagaskarska, ta spod sztandaru z Krzy­ żem Lotaryngii, składała się ze starych wiarusów gu­ bernatora Anneta. Korpus oficerski nowy był tylko w po­ łowie, korpus podoficerski już tylko w jednej trzeciej, szara masa żołnierska zaś, która jeszcze niedawno ochot­ nie biła Brytyjczyków, obecnie niemal w całości (poza jeńcami wojennymi, choć niewykluczone, iż werbunek prowadzono również w obozach) przeszła na służbę u de Gaulle’a. Dlatego działania administracyjne Legentillhomme’a ograniczono nie tylko paragrafami pod­ pisanego porozumienia, ale utworzoną równolegle bry­ tyjską administracją okupacyjną, w której dyspozycji jako aparat wykonawczy pozostawały stacjonujące na

wyspie oddziały brytyjskie oraz wschodnio- i południowo­ afrykańskie, co prawda już (rzekomo) sojusznicze. Toteż kiedy 7 stycznia 1943 r. gen. Legentilhomme objął oficjalnie komisarzowanie, sprawy przekazał mu czasowo pełniący obowiązki V. Bech, a szefem administ­ racji brytyjskiej i dowódcą wojsk okupacyjnych został Anthony Sillery. Oficjalnie okupacja brytyjska zakończyła się 13 października 1946 r., a wojska okupacyjne, po wycofaniu jednostek bojowych, stanowiły: 22. wschodnioafrykańska grupa brygadowa (pułk i dwa bataliony królew­ skich strzelców afrykańskich, brytyjski pułk artylerii polowej, ugandyjska bateria artylerii polowej) oraz 27. północnorodezyjska brygada piechoty (trzy pułki piechoty, wschodnioafrykańska bateria artylerii polowej i tanganijska bateria artylerii lekkiej). Około 750 km na wschód od Madagaskaru położona jest wyspa Reunion, dawniej îsle Bourbon, „druga metropolia świata francuskiego na Oceanie Indyjskim”. Uważana za satelitę Madagaskaru zachowywała jednak niezależność administracyjną, tworząc samodzielne gubernatorstwo, na którego czele stał w 1942 r. Pierre Aubert. Sytuacja wyspy w trakcie brytyjskiego podboju Madagaskaru była kata­ strofalna, jej blokada w związku z prowadzonymi walkami spowodowała głód i wysoką śmiertelność, zwłaszcza wśród dzieci — „rumu było pod dostatkiem (uprawiano trzcinę cukrową), za to ryżu jak na lekarstwo”. W 1941 r. zawinęły na wyspę 23 statki z dostawami, w 1942 r. już tylko sześć. Wśród ludności wyspy zapanowały więc silne tendencje progaullistowskie, podyktowane wiarą w natychmiastową poprawę sytuacji ekonomicznej. Dlatego jeszcze przed podpisaniem porozumienia z 14 grudnia, za cichym przy­ zwoleniem brytyjskim, dotarł tam niszczyciel FNFL „Léo­ pard”, pływający w konwojach do Afryki Południowej, z nowym gaullistowskim gubernatorem Reunion na po­ kładzie — André Capagorrym. 27 listopada okręt podszedł

do przylądka des Galets, gdzie znajdował się port i stolica wyspy Saint Denis. Tam Capagorry, aby uniknąć bratobój­ czych walk, zaproponował Aubertowi przekazanie wyspy gaullistom. Kiedy ten odmówił, doszło do wymiany ognia między ustawioną na przylądku niewielką baterią (dwie małokalibrowe armaty) a artylerią niszczyciela, który wystrzelił aż 200 pocisków 130 mm — zniszczona bateria zamilkła, mając czterech zabitych. 30 listopada, po inten­ sywnych rozmowach obu przeciwników politycznych, Aubert pożegnany z honorami ustąpił. Pierwszym zadaniem bojowym, jakie otrzymał „Léopard” od nowych władz wyspy, był transport ryżu madagaskarskiego dla głodujące­ go Reunionu13. Dwudziestego siódmego października 1946 r., po zakoń­ czeniu okupacji brytyjskiej, Madagaskar stał się terytorium zamorskim Francji, a po krwawo stłumionym powstaniu antyfrancuskim w 1947 r., 14 października 1958 r. przy­ znano Wielkiej Wyspie status republiki autonomicznej w ramach Wspólnoty Francuskiej. Ostatecznie 26 czerwca 1960 r. została proklamowana niepodległa Republika Malgaska (Repoblika Demokratika Malagasy), której współ­ czesne burzliwe dzieje znane są czytelnikowi14. Odmiennie potoczyły się losy Reunionu. Wprawdzie i on starał się zrzucić okowy kolonializmu, ale inaczej niż Madagaskar. 19 marca 1946 r. wpisano wyspę jako 87 departament w skład Republiki Francuskiej. Nowym prefek­ tem, po Capagorrym, został w czerwcu 1956 r. Jean Perreau-Pradier. Ze względu na trudną sytuację ekonomicz­ ną ludność wyspy nie przejawia chęci do oderwania się od Francji, która zapewnia tamtejszej ludności kontakty z Euro­ 13 A. A u p h a n , J . M o r d a l , op.cit., s. 256, 400, 418-419, 443, 446—447 oraz internet (Operation Ironclad: Invasion of Madagascar; Chronology — własne). 14 Internet (La colonisation française dans le sud-ouest de 1’Ocean Indien — Madagascar et La Reunion 1896-1960; własne).

pą i światem. Zacofany przemysł nastawiony jest na przetwórstwo trzciny cukrowej (12 cukrowni i gorzelni produkujących rum), kawy, wanilii i tytoniu oraz produkcję konserw rybnych i wieprzowych. Od 1973 r. na wyspie mieści się dowództwo francuskich sił zbrojnych Oceanu Indyjskiego15. Wydaje się, że przyszłości Reunionu należy upatrywać w unii politycznej i gospodarczej z pobliską wyspą — re­ publiką Mauritius, tym bardziej że obie należą do Ar­ chipelagu Maskarenów.

15 Ibidem oraz Polityczny atlas świata, Warszawa IWO ( w y d I V specjalne), passim.

Załącznik 2 OPERACJA „IRONCLAD” Brytyjskie siły morskie (okręty i transportowce) „Force F” (Zespół „F”) Pancernik „Ramillies”, okręt flagowy kontradm. Edwarda Syfreta, dwa lotniskowce: „Illustrious” (881., 882., 810. i 829. eskadry samolotów) i „Indomitable” (800., 806., 880., 827. i 831. eskadry samolotów), tworzące 2. dywizjon lotniskowców kontradm. (kmdr.?) Denisa Boy da, dwa krążowniki: „Devonshire” (ciężki) i „Hermione” (przeciw­ lotniczy), jedenaście niszczycieli: „Active”, „Anthony”, „Duncan”, „In­ constant”, „Javelin”, „Laforey”, „Lightning”, „Lookout”, „Pakenham”, „Paladin”, „Panther”, osiem korwet: „Auricula”, „Cyclamen”, „Freesia”, „Fritillary”, „Genista”,,Jasmine”, „Nigella”, „Thyme”, tworzące 3. gru­ pę eskortową, sześć trałowców: „Cromarty”, „Cromer”, „Poole”, „Romney”, „Seaham”, „Whiterhaven”, tworzące 14. flotyllę trałowców. 13. Flotylla Desantowa (szturmowa) siedem transportowców szturmowo-desantowych: „Winchester Castle”, „Royal Ulsterman”, „Keren”, „Karanja”, „Sobieski” (okręt flagowy gen. Roberta Sturgesa), „Derwentdale” (transport czołgów i pojazdów mechanicznych), „Bachaquero” (transport czołgów i dział o ciągu mechanicznym). *** trzy transportowce wojsk: „Oronsay”, „Duchess of Atholl”, „Franconia”, osiem transportowców sprzętu i zaopatrzenia: „Empire King­ sley”, „Thalatta”, „Mahout”, „City of Hong Kong”, „Naimbank”, „Martand”, „Easedale” (zbiornikowiec paliwa), „Greystoke Castle” (transportowiec amunicji i uzbrojenia), okręt szpitalny „Atlantis”.

Załącznik 3 OPERACJA „IRONCLAD” Porządek desantowania (schemat) 1. Grupa osłony desantu przed atakami z morza i powietrza — kontradm. Syfret: pancernik „Ramillies”, lotniskowce „Illustrious” i „Indo­ mitable”, krążownik przeciwlotniczy „Hermione”, sześć niszczycieli 2. Grupa obrony przed okrętami podwodnymi — komandor Oliver: trzy niszczyciele, trzy korwety 3. Grupa desantowa (pierwszy rzut) — komandor Oliver (na „Devonshire”): krążownik „Devonshire”, transportowce „Winchester Cast­ le” i „Royal Ulsterman” (desant komandosów 5. Commando i 2. pułk piechoty „East Lancashire” na plażę „czerwoną”), cztery trałowce 4. Grupa desantowa (drugi rzut), w odległości co najmniej 4 mil morskich lub w zasięgu widoczności — komandor Gamons-Williams (na „Keren”): transportowce „Keren” (desant 1. pułk królewskich strzel­ ców szkockich na plażę „zieloną”); „Karanja” (desant 2. pułk królewskich strzelców walijskich na plażę „białą”); „Sobieski” (transport oddziałów rezerwowych); „Derwentdale” (transport pojazdów mechanicznych); „Bachaquero” (transport ośmiu dział 94 mm i sześciu ciężarówek 15-tonowych), trzy korwety (na „Genista” dowództwo 29. samodzielnej brygady piechoty). 5. Grupa desantowa (trzeci rzut), w odległości co najmniej 4 mil morskich od drugiego rzutu — komandor Stevens (na niszczycielu „Pakenham”): transportowce „Oronsay” i „Duchess of Atholl” (desant oddziałów 17. brygady piechoty); „Empire Kingsley”, „Thalatta”, „Mahout” i „City of Hong Kong” (desant środków transportu oraz zaopatrzenia dla 17. brygady piechoty); „Franconia” (desant oddziałów 13. brygady piechoty), „Nairnbank” i „Martand” (desant środków trans­ portu oraz zaopatrzenia dla 13. brygady piechoty), nisz­ czyciel i dwie korwety.

Załącznik 4 OPERACJE „STREAM” I „JANE” Brytyjskie siły morskie i transportowce (kontradm. William G. Tennant) Zespół osłony lądowania trzy krążowniki lekkie: „Birmingham” (flagowy), „Gambia”, „Jacob van Heemskerck” (holenderski) siedem niszczycieli: „Nepal” (brytyjski), „Napier”, „Nestor”, „Nizam”, „Norman” (australijskie), „Van Galen”, „Tjerk Hiddes” (holenderskie) — jako 7. mieszana flotylla niszczycieli a. wzmocnienie na czas operacji „Stream” i „Jane”: monitor morski „Erebus” (z Eastem Fleet) b. wzmocnienie na czas operacji „Jane”: pancernik „Warspite” szybki stawiacz min „Manxman” (oba z Eastem Fleet) Zespól osłony powietrznej lotniskowiec „Illustrious” (cztery eskadry bombowo-torpedowe i myśliwskie — co najmniej 39-40 maszyn „Swordfish” i „Martlet”) transportowiec wodnosamolotów „Albatross” (dziewięć rozpoznawczo-bombowych łodzi latających „Walrus”) cztery niszczyciele: „Express”, „Fortune”, „Hotspur”, „Incon­ stant” — jako eskorta przeciwpodwodna Zespół transportowy trzy transportowce wojsk i sprzętu: „Dilwara”, „Dunera” (po 12 jednostek desantowo-szturmowych serii LCA na każdym) i „Empire Pride” (12 jednostek serii LCA i 25-26 serii LCM) Zespół desantowy 5. Commando (operacja „Jane”) trzy niszczyciele: „Arrow”, „Active” i „Blackmore” Tabor pływający pomocniczy i specjalny co najmniej kilkanaście różnego rodzaju statków (brak ścisłych danych).

Załącznik 5 ODDZIAŁY GRUPY OPERACYJNEJ 121 podczas ataku na Diego (5-7 maja 1942 r.) 1. Kwatera Główna GO 121: — oddział personalny i pododdział zaopatrzenia — sekcja 29. polowej eskadry rozpoznawczej — 18. oddział ckm — grupa oficerów dla obserwacji działań na brzegu i lądzie 2. Dowództwo Sił Inżynieryjnych GO 121: — sekcja 236. kompanii polowej — sekcja 13. kompanii wojsk inżynieryjnych — oddział 991. kompanii dokowania i desantowania 3. Dowództwo Sił Łączności GO 121 — oddział sygnałowy strefy lądowania („Z”) — dwie sekcje rozpoznania brzegu („B”) 4. Dowództwo Sił Zaopatrzenia i Transportu Wojsk Lądowych GO 121: — 121. składnica wydawania sprzętu wojsk lądowych — 121. oddział zaopatrzenia — 55. oddział rozpoznania dróg i transportu przeciwnika 5. Dowództwo Służb Zdrowia GO 121: — 5. szpital połowy — 154. ambulans połowy ruchomy 6. Szefostwo Tyłów Zaopatrzenia Artyleryjsko-Technicznego i Mundurowego GO 121: — 1. brzegowy oddział uzbrojenia — główny warsztat remontowy GO 121 — 1. bateria 55 pac z plutonem zaopatrzenia technicznego — pluton naprawczy i sekcja łączności — 13. kompania zaopatrzenia (dla) początkowego etapu lądowania (pierwszy rzut) — sekcja 17. polowej eskadry rozpoznawczej — 5. dywizyjny oddział kompanii żandarmerii

7. Korpus Płatników — oddział 2. Zarządu Służby Finansowej 8. Profos i Polowy Areszt Wojskowy — sekcja 200. kompani więziennej 9. Dowództwo 5. Grupy Saperów 10. Dowództwo 29. samodzielnej brygady piechoty (dowódca brygadier F.W. Festing) — pluton ochrony i sekcja brygady łączności — 1. królewski pułk strzelców szkockich — 2. królewski pułk strzelców walijskich — 2. wschodniolankaszyrski pp (East Lancashire) — 2. południowolakaszyrski pp (South Lancashire) — dywizjon rozpoznania brzegowego („B”) — kompania pancerna (6 czołgów piechoty Valentine i 6 lekkich Mk VII) — 455. bateria pal (4 dział 94 mm i 2 haubice 120 mm?) — 155. kompania lekkiej art. plot. — 236. kopania połowa wojsk inżynieryjnych (bez jednej sekcji) 11. Commando 5. (Oddział Specjalny nr 5, dowódca ppłk W.S.S. Sanguinetti) — oba lądowały jak I rzut desantu 12. Dowództwo 17. Grupy Brygady Piechoty (z 5. DP, dowódca brygadier G.W.B. Tarleton) — pluton ochrony i sekcja Brygady Łączności — lekki oddział wsparcia — 2. królewski pułk strzelców szkockich — 6. pułk górali z Seaforth (Seaforth highlanders) — 2. northamptoński pp (Northhampton) — 9. pap (?) — sekcja sygnałowa z lekkim oddziałem wsparcia — 38. kompania połowa — 141. połowa kompania amfibii — lądowały jako II rzut desantu 13. 13. brygada piechoty (z 5. DP, dowódca brygadier Russell) — 2. pp górali kameroński (Cameronians, Szkoci)

— 2. królewski pułk strzelców z Inniskilling (irlandzcy protestanci) — 2. pp hrabstwa Wiltshire (Anglicy) — pododdziały tyłowe — lądowały jako III rzut desantu (wg http:british-forces.com/world war 2/Campaigns/madagascar.html/)

BIBLIOGRAFIA

ARTYKUŁY

A1 m a s y Paul, Madagascar: Mystery Island, „The National Geografie Magazine” 1942, nr 6 (June). H o l i c k i Wojciech, Brytyjskie monitory typu „Erebus” cz. 2. Przebieg służby, „Nowa Technika Wojskowa” 2006, nr 4. I w a n o w W.W., Francuzskije eskizy, „Oczerki Wojenno-Morskoj Istorii” 1996, nr 4. J a s k u ł a Andrzej, Zagłada floty francuskiej w Tulonie 27 listopada 1942 roku, „Morza, statki i okręty” 2002, nr 6. K a c z m a r e k Mariusz Rafał, Korsarze spod bandery „Kraju Wschodzącego Słońca”, „Okręty Wojenne” 2001, nr 2. K a c z m a r e k Mariusz Rafał, Spór o „Wyspę Kanaków", „Okręty Wojenne” 2006, nr 6. K a c z m a r e k Mariusz Rafał, Wielkanoc 1942 roku na Cejlonie i w Zatoce Bengalskiej, „Morza, statki i okręty” 2005, nr 4, 5. K.K.M., Somali i kolonie Oceanu Indyjskiego, „Morze” 1936, nr 5. L e p e c k i Mieczysław Bohdan, Stolica Madagaskaru, „Mo­ rze” 1937, nr 12. M a r t o n n e de, płk, Senegalczycy, „Morze” 1935, nr 12. M.Z.H., Madagaskar, „Morze i Kolonie” 1939, nr 1. M.Z.H., Przywiązanie do narodowego braku stroju, „Morze i Kolonie” 1939, nr 4.

Szklanka świeżej krwi, „Morze i Kolonie” 1939, nr 2. N a t i ve 1 Eric, La „guérilla” des troupes vichystes â Madagas­ car en 1942, „Revue Historique des Armées” 1998, nr 1. N a w r o c k i Stanisław, Zapomniany humanitarysta, „Morze” 1938, nr 9. P a t j a n i n Siergiej, W o r o n o w Aleksiej, Operacija „Bronienosiec” iii Tri dnia Diego Suaresa, „FłotoMastier” 2001, nr 5. R u e g g RA., The war of The Flowers 1939-1945. HMS „Auricula”, „Warships Supplement” 1989, nr 96. W.R., dr, Madagaskar — Kraj, ludzie, kolonizacja, „Morze” 1938, nr 4. Z a l e w s k i Krzysztof, Samolot bombowo-torpedowy Fairey Albacore, „Nowa Technika Wojskowa” 1994, nr 10. OPRACOWANIA

A m i r a l Auphan, M o r d a l Jacques, La Marine Française dans la seconde guerre mondiale, Paris 1967. A p a 1 k o w Ju.W., Bojewyje korabli japonskogo flota. Podwodnyje lodki 10.1918-8.1945 gg, Sankt Pietierburg 1999. B e l c a r z Bartłomiej, M i e t i e l s k i Michał M., Samolot torpedowy „Fairey Swordfish”, Warszawa 1989. B o y d Carl, Y o s h i d a Akihiko, The Japanese Submarine Force and World War II, Shrewsbury 1996. B u t l e r John, G w y e r John, Grand Strategy. June 1941-August 1942, Moskwa 1967. C h u r c h i l l Winston, Druga Wojna Światowa, t. IV, księga 1, Gdańsk 1995. D y s k a n t Józef Wiesław, Ko Chang 1941, Warszawa 2003. F i e d l e r Arkady, Gorąca wieś Ambinanitello, Warszawa 1953. F i e d l e r Arkady, Madagaskar — okrutny czarodziej, Po­ znań 1969. G e l e w s k i Tadeusz Maria, Krew na oceanach, Warszawa 1980.

J o ń c a Adam, Lotnictwo morskie, Warszawa 1969. K a c z k o w s k i Ryszard, Lotnictwo w działaniach na morzu, Warszawa 1986. K a j d a ń s k i Edward, Niezwykły rejs „Św. Piotra i Pawła", Szczecin 1989. K a s z c z e j e w L.B., S z c z e b i e n i u k W.S., QQQ... nieizwiestnoje sudno prikazywajet mnie ostanowitsja, Char­ ków (b.d.). Larousse Gallimard 85, Afryka w XIX wieku, Warszawa 1992. Larousse Gallimard 87, Kolonie francuskie, Warszawa 1992. L e f e b v r e Georges, P o u t h a s Charles H., B a u m o n t Maurice, Historia Francji, t. II. Od 1774 do czasów współczesnych, Warszawa 1969. L e p e c k i Mieczysław Bohdan, Madagaskar. Kraj, ludzie, kolonizacja, Warszawa 1938 (fragmenty zamieszczone w pe­ riodykach „Morze”, „Morze i Kolonie” oraz w „Sprawy Morskie i Kolonialne”). L e p e c k i Mieczysław Bohdan, Maurycy August hr. Beniow­ ski zdobywca Madagaskaru, Warszawa 1986. L e r s k i Tomasz, „Syrena-Record” 1904-1939, Nowy Jork-Warszawa 2004. L i p i ń s k i Jerzy, Druga wojna światowa na morzu, wydanie IV, Gdańsk 1976. M i c i ń s k i Jerzy, H u r a s Bohdan, T w a r d o w s k i Marek, Księga statków polskich 1918-1945, t. 3, Gdańsk 1999. M i c i ń s k i Jerzy, K o 1 i c k i Stefan, Pod polską banderą, Gdynia 1962. M i c i ń s k i Jerzy, Samotny transportowiec, Gdynia 1964. M i c k i e w i c z Marian, Odmieniec, Gdynia 1966. M o ż e j k o Igor, Rozbójnicy Oceanu Indyjskiego, Łódź 1986. N i e r a d k o Artur, Samolot myśliwski MS 406 Cl, Warszawa 1982. P e r e p e c z k o Andrzej, Od Mers el-Kebir do Tulonu, Gdańsk 1979. P e r t e k Jerzy, Druga mała flota, Poznań 1983.

P e r t e k Jerzy, Od Dunkierki do Dakaru, Poznań 1978. P i e k a ł k i e w i c z Janusz, Kalendarium wydarzeń II wojny światowej, Warszawa (b.d.w.). P i e k a ł k i e w i c z Janusz, Wojna na morzu 1939-1945, Warszawa 2002. P r ó s z y ń s k i Maciej, Bagnet francuski wz. 1886 do karabinu Lebel, Warszawa 1991. R o h w e r Jürgen, H ü m m e l c h e n Gerhard, Chronology of the war at sea 1939-1945, London 1992. R o s k i 11 Stephen, Flot i wojna, t. 2, Moskwa 1970. S a w i c k i Jan Kazimierz, Podróże polskich statków 1939-1945, Gdynia 1989. S k r o k Zdzisław, Świat dawnych piratów, Warszawa 1998. S u m n e r Ian, V a v i 11 i e r François, C h a p p e l l M„ Francuzskaja armija 1939-1942. Kampanija 1939-1940. Wiszistkaja Francija. (tłum. z ang. The French Army 1939-1945), Moskwa 2002. W o j c i e c h o w s k i Ireneusz J., Karabin powtarzalny Berthier wz. 1907/15 Ml6, Warszawa 1985. Zbiorowe (pod red. Zagórskiego Czesława), Informator Morski i Kolonialny, Warszawa 1935. Zbiorowe, Podręczny słownik angielsko-polski terminologii wojskowej NATO, Warszawa 1977. Zbiorowe (pod red. Łyska Jana), Polityczny atlas świata 1980,

wyd. IV, Warszawa 1990. Zbiorowe (pod red. Czekalskiego Józefa) — Rocznik Morski i Kolonialny 1938, Warszawa 1938. Zbiorowe (pod red. Muromowa I.A.), Sto wielikich awantiristow, Moskwa 2000. MATERIAŁY INTERNETOWE

— zestaw „Madagascar Orders of Battle” w tym: „The Assault on Madagascar” (5th May 1942) oraz

„Invasion of Madagascar” (jęz. ang.). — zestaw „Jennings Eric — Vichy in the Tropics” oraz „La colonisation française dans le sud-ouest de l’Océan Indien. Madagascar et La Réunion (1896-1960)”, (jęz. franc.). — Moulton J.L., gen. „Madagascar first of the allied in­ vasions”. Ponadto słowniki i encyklopedie, w tym: Encyklopedia II wojny światowej, Warszawa 1975. Encyklopedia współczesna 1958, Warszawa 1958. Leksykon wiedzy wojskowej, Warszawa 1979. Mała encyklopedia wojskowa, t. 1-3, Warszawa 1967-1971 oraz mapa „Madagaskar”, autokarte, wyd. Freytag und Bemdt, skala 1:2 000 000, (Wien, b.d.w.).

WYKAZ ILUSTRACJI

Gubernator generalny Madagaskaru Armand Annet i jego oficjalna siedziba w Tananarivie, pałac królów malgaskich Rova. Pierwszy gubernator „Wolnej Francji” na Madagaskarze gen. Paul L. Legentilhomme. Francuski podbój Madagaskaru (1894-1896) — żołnierze gen. Duchesne’a atakujący Tananarive z wód rzeki Ikopy. Alegoria podboju wyspy: wbijanie sztandaru III Republiki w punkt geograficzny „Tananarive”. Francuscy (vichystowscy) obrońcy Madagaskaru: biały „marsoin” i czarny Senegalczyk (Malgasz) z mieszanych pułków madagaskarskich. Cekaemista („doggo”) z 42. batalionu ckm. Pierwszy dowódca MW „Wolnej Francji” (FNFL) wiceadm. st. spocz. Emile H. Muselier. Obrońca nieba Madagaskaru — myśliwiec „Morane Saulnier” MS 406 Cl z Escadrille de Chasse 565 (żółto-czerwone pasy poziome na silniku i ogonie oznaczają przynależność do lotnictwa Vichy). Polacy w dziejach Madagaskaru: „Polski król Madagaskaru” Maurycy hr. Beniowski. „Polski piewca Madagaskaru” pisarz i podróżnik Arkady Fiedler.

Promotor i orędownik Polskiej Posiadłości Kolonialnej Mada­ gaskar, podróżnik i działacz Ligi Morskiej i Kolonialnej mjr Mieczysław Bohdan Lepecki. Operacja „Ironclad”: transportowiec desantowy „Sobieski” (dawniej polski), flagowiec gen. Roberta „Boba” Sturgesa. Transportowiec desantowy serii LST. Atak na kotwicowisko Diego Suarez: krążownik przeciwlot­ niczy „Hermione”, słynna „Rozalia” strzelców senegalskich, niszczyciel „Laforey”, „transportowiec” marinersów nisz­ czyciel „Anthony” (wg zdjęcia z 1930 r.). Lotniskowiec „Illustrious” i bazujące na nim torpedowo-bombowe „Swordfishe”, które zaatakowały okręty fran­ cuskie. Dowódca dywizjonu lotniskowców kmdr (kontradm.?) Denis Boyd. Lotniskowiec „Indomitable” i bazujące na nim eskadry „Albacore’ów” i „Martletów”, które zaatakowały lotniska polowe i toczyły walki powietrzne z lotnictwem francuskim. Dowódca „Force F’ kontradm. Edward Syfret. Desant 2. pułku królewskich strzelców walijskich w zatoce Ambararatra. Rozmowy kapitulacyjne w Diego Suarez: kontradm. Syfret uzgadnia warunki poddania z oficerem francuskim (być może płk. Claerebout?). Znaczki pocztowe, wydane w 1941 r. w cyklu „Obrona Imperium Francuskiego”: „marsoin” (czerwony, z lewej) i czołgista (niebieski). Statek zaopatrzeniowy polskiego GASŁ Ltd London s/s „Dumfries” (w kamuflażu). Boiska i obiekty sportowe u podnóża Rovy (obecnie wielki stadion „Stade de Mahamasina”). Japońskie okręty podwodne działające na wodach Mada­ gaskaru. Wyposażenie japońskich okrętów podwodnych: wodnosamolot typu „zero” (E 14 Yl), miniaturowy okręt podwodny typu

„A”, MOP z „I 16”, który zatonął na kotwicowisku Diego Suarez (po wydobyciu przez Brytyjczyków). Były one wielkim zagrożeniem dla okrętów i statków alianckich. Ciężko uszkodzony przez MOP z „I 20” pancernik „Ramillies”. Polski s/s „Kościuszko”, który uszedł prześladującemu go „I 10”.

Zaopatrzeniem okrętów podwodnych Ishizakiego zajmowały się japońskie „rajdery”: „Aikoku Maru” i pechowy bliźniak „Hokoku Maru”, który zatonął w walce z małym trałowcem RIN „Bengal”. Ostatni „rajder” państw Osi na Oceanie Indyjskim niemiecki „Michel”. Natarcie na Tananarivę: oficerowie 22. wschodnioafrykańskiej grupy brygadowej przy trzecim zerwanym moście na Betsiboce; pierwszy z prawej brygadier W.A. Dimoline. Parlamentariusze francuscy w Ihosy zdążający z propozycją rozejmu.

SPIS TREŚCI

„Oj Madagaskar! Kraina czarna, parna, Afryka na wpół dzika ooj” ........................................................................... 5 Za kulisami operacji „Ironclad” ........................................... 21 Kierunek — Madagaskar ..................................................... 37 Struktura obronna Madagaskaru w 1942 roku ..................... 48 Operacja „Ironclad” — lądowanie w Diego Suarez .... 59 „The glare sunrise” nad wodami Madagaskaru ................. 100 W cieniu „rąjderów” państw osi ........................................ 117 Brytyjski podbój Madagaskaru — operacje „Stream” i „Jane” ......................................................................... 135 Madagaskar pozostaje francuski? ...................................... 166 Załączniki ........................................................................... 200 Bibliografia ........................................................................ 208 Wykaz ilustracji ................................................................. 216

W popularnonaukowej serii pt. „Historyczne bitwy” ukazały się dotychczas: Z. Stąpor, BERLIN 1945 • L. Podhorodeckl, WIEDEŃ 1683 • W. Majewski, GROCHÓW 1831 • K. Kaczmarek, BUDZISZYN 1945 • W.A. Serczyk, POLTAWA 1709 • A. Wolny, OKINAWA 1945 • A. Karpiński, KURSK 1943 • K. Sobczak, LENINO 1943 • T. Malarski, WATERLOO 1815 • T. Jurga, BZURA 1939 • I. Rusinowa, SARATOGA-YORKTOWN 1777-1781 • J. Sikorski, KANNY 216 p.n.e. • R. Tomicki, TENOCHTITLAN 1521 • R. Dzieszyński, LENINGRAD 1941-1944 • E. Potkowski, CRECY-ORLEAN 1346-1429 • K. Kaczmarek, STALINGRAD 1942-1943 • L. Podhorodecki, KULIKOWE POLE 1380 • B. Brodecki, SZYPKA I PLEWNA 1877 • A. Murawski, AKCJUM 31 p.n.e. • L. Wyszczelski, MADRYT 1936-1937 • J.W. Dyskant, ZATOKA ŚWIEŻA 1463 • H. Wisner, KIRCHOLM 1605 • W. Biegański, BOLONIA 1945 • W. Wróblewski, MOSKWA 1941 • T. Konecki, SEWASTOPOL 1941-1942, 1944 • A. Toczewski, KOSTRZYN 1945 • L. Pod­ horodecki, CHOCIM 1621 • E. Dąbrowa, GAUGAMELA 331 p.n.e. . J. Odziemkowski, NARWIK 1940 • R. Bielecki, SOMOSIERRA 1808 • B. Brodecki, DIEN BIEN PHU 1954 • J.W. Dyskant, CUSZIMA 1905 • J. Nadzieja, LIPSK 1813 • R. Bielecki, BEREZYNA 1812 . M. Nagielski, WARSZAWA 1656 • S. Leśniewski, MARENGO 1800 • J. Wojtasik, PODHAJCE 1698 • B. Borucki, VALMY 1792 • W. Mikuła, MACIEJOWICE 1794 • E. Potkowski, WARNA 1444 • W. Król, WIELKA BRYTANIA 1940 • G. Swoboda, GETTYSBURG 1863 • R. Bielecki, BASTYLIA 1789 • R. Bielecki, NORMANDIA 1944 • L. Wyszczelski, NIEMEN 1920 • M. Klimecki, GORLICE 1915 • M. Borkowski, MIDWAY 1942 • P. Olender, LISSA 1866 • L. Podhorodecki, LEPANTO 1571 • A. Nadolski, GRUNWALD 1410 • R. Bielecki, AUSTERLITZ 1805 »Z. Kwiecień, TOBRUK 1941-1942 • S. Leśniewski, WAGRAM 1809 • Z. Flisowski, BITWA JUTLAN­ DZKA 1916 • R. Romański, BERESTECZKO 1651 • J. Nadzieja, ZAMOŚĆ 1813 • M. Wagner, KLISZÓW 1702 • Z. Flisowski, LEYTE 1944 • M. Plewczyński, OBERTYN 1531 • R. Kulesza, MARATON 490 p.n.e. • W.J. Długołęcki, BATOH 1652 • T.M. Gelewski, JALU 1894 • J. Naziębło, SYCYLIA 1943 • L. Wyszczelski, WARSZAWA 1920 • S. Leśniewski, JEROZOLIMA 1099 • M. Winid, SANTIAGO 1898 • R. Romański, CUDNÓW 1660 • J. Maron, LEGNICA 1241 • J.W. Dyskant, PORT ARTUR 1904 • J. Wojtczak, ALAMO-SAN JACINTO 1836 • S. Czmur, EL ALAMEIN 1942 • M. G. Przeździecki, KUNERSDORF 1759 • R. Romański, RASZYN 1809 • R. Kulesza,

ATENY-SPARTA 431-404 p.n.e. • G. Swoboda, LITTLE BIG HORN 1876 • M. Klimecki, LWÓW 1918-1919 • J. Wojtczak, MEKSYK 1847 • T. Strzeżek, WARSZAWA 1831 • J.W. Dyskant, KO CHANG 1941 • L. Wyszczelski, KIJÓW 1920 • T. Rogacki, EGIPT 1798-1801 . K. Olejnik, GŁOGÓW 1109 • T. Strzeżek, IGANIE 1831 • P. Szabó, ŁUK DONU 1942-1943 • J. Wojtczak, NASEBY 1645 • P. Derdej, ZIELEŃCE, MIR, DUBIENKA 1792 • P. Drożdż, ORSZA 1514 • M. Klimecki, CZORTKÓW 1919 • J. Wojtczak, QUEBEC 1759 • R. Kłosowicz, NOWY ORLEAN 1815 • W. Włodarkiewicz PRZEDMOŚCIE RUMUŃSKIE 1939 • D. Kupisz, SMOLEŃSK 1632-1634 • S. Augusiewicz, PROSTKI 1656 • C. Grzelak, SZACK-WYTYCZNO 1939 • R. Kisiel, STRZEGOM, DOBROMIERZ 1745 • K. Kęciek, BENEWENT 275 p.n.e. • M. Sowa, BUDAPESZT 1944-1945 • E. Koczorowski, OLIWA 1627 • C. Grzelak, WILNO-GRODNO-KODZIOWCE 1939 • K. Kęciek, KYNOSKEFALAJ 197 p.n.e. • J. Wojtczak, BIG HOLE 1877 . S. Czerep, ŁUCK 1916 • P. Rochala, CEDYNIA 972 • J.W. Dyskant, TRAFALGAR 1805 • P. Drożdż, BORODINO 1812 • J. Wojtczak, BANNOCKBURN 1314 • W. Włodarkiewicz, LWÓW 1939 • R. Romański, FARSALOS 48 p.n.e. • K. Kęciek, MAGNEZJA 190 p.n.e. • G. Swoboda, BATOCHE 1885 • A. Dmochowski, WIETNAM 1962-1975 • J. Soszyński, HASTINGS 1066 • J. Nadzieja, FALAISE 1944 • R. Kisiel, PRAGA 1757 • D. Kupisz, POŁOCK 1579 • P. Skworoda, ARKA-GNIEZNO 1656 • R. Szczęśniak, KŁUSZYN 1610 • P. Biziuk, HATTIN 1187 • W. Biernacki, ŻÓŁTE WODY-KORSUŃ 1648 • T. Rogacki, PRUSKA IŁAWA 1807 • N. Bączyk, ARDENY 1944-1945» P. Rochala, NIEMCZA 1017 • A. Dusiewicz, TARUTINO 1812 • D. Gazda, POWSTANIE MAHDIEGO 1881-1899 • P. Derdej, KORONOWO 1410 • J. Wojtczak, VICKSBURG 1862-1863» A. Zieliński, MALTA 1565 • T. Bohun, MOSKWA 1612 . M. Klimecki, GALICJA WSCHODNIA 1920 • R. Kłosowicz, INCZHON-SEUL 1950 • P. Biziuk, BABILON 729-648 p.n.e. . D. Gazda, POLA KATALAUNIJSKIE 451 • P. Rochala, LAS TEUTOBURSKI 9 r. n.e. • R. Dzieszyński, MAGENTA I SOLFERINO 1859 • M. Gawęda, POŁONKA-BASIA 1660 • M. Sowa, SIEDMIO­ GRÓD 1944 • K. Śledziński, ZBARAŻ 1649 • P. Szlanta, TANNENBERG 1914 • A. Sudak, DETROIT 1757 • P. Skworoda, HAMMERSTEIN 1627 • G. Swoboda, DUBLIN 1916 • A. Tarczyński, CAJAMARCA 1532 • J. Szkudliński, CHANCELLORSVILLE 1863 • A. Borcz, PRZEMYŚL 1656-1657 • P. Rozwadowski, WARSZAWA 1944-1945 • M. Klimecki, KRYM 1854-1855 • T. Romanowski, ALEZJA 52 p.n.e. • A.A. Majewski, MOSKWA 1617-1618 •

D. Kupisz, PSKÓW 1581-1582 • M. Witasek, CIVITA CASTELLANA 1798 • K. Kubiak, FALKLANDY-PORT STANLEY 1982 • A. Dusiewicz, SMOLEŃSK 1812 • A. Bojarski, NAVARINO 1827 • J. Wojtczak, SAND CREEK 1864 . K. Śledziński, CECORA 1620 • D. Gazda, ADRIANOPOL 378, RZEKA FRIGIDUS 394 • G. Lach, WYPRAWA SYCYLIJSKA 415-413 p.n.e. • Ł. Przybyło, CHARKÓW-DONBAS 1943 • R. Dzieszyński, SADOWA 1866 • D. Orłowski, CHOCIM 1673 • P. Brudek, AFRYKA WSCHODNIA 1914-1918 • M. Witasek, KONSTANTYNOPOL 1453 • R. Kowal­ czyk, MAŁOJAROSŁAWIEC 1812 • B. Nowaczyk, POWSTANIE SPARTAKUSA 73-71 p.n.e. • R. Radziwonka, BLENHEIM-HÓCHSTÁDT 1704 • J. Wojtczak, BOYNE 1690 • L. Wyszczelski, WILNO 1919-1920 • K. Mazowski, FUENGIROLA 1810 • B. Nowaczyk, KARTAGINA 149-146 p.n.e. • M. Klimecki, PEKIN-SZANGHAJ-NANKIN 1937-1945 • P. Derdej, KAMIENIEC PODOLSKI 1672 • S. Kosim, MIŃSK BIAŁORUSKI 1941 . R. Dzieszyński, SEDAN 1870 • Z. Wawer, MONTE CASSINO 1944 • J. Wojtczak, WOJNA MEKSYKAŃSKA 1861-1867 • J. Centek, VERDUN 1916 . B. Nowaczyk, MASADA 66-73 n.e. • P. Derdej, WESTERPLATTE-OKSYWIE-HEL 1939 • L. Wyszczelski, WARSZAWA 1939 • B. Szyndler, RACŁAWICE 1794 . P. Strzyż, PŁOWCE 1331 • R. Rabka, BAŁKANY 1912-1913 • G. Bennett, JUTLANDIA 1916 • M. Korczyńska-Zdąbłarz, KYME 474 p.n.e. • D. Ostapowicz, BOREML 1831 • R. Radziwonka, RAMILLIES 1706 • J. Molenda, PANAMA 1671 W przygotowaniu: T. Fiszka-Borzyszkowski, WOJNA ZULUSKA 1879-1885

Wojskowa Drukarnia w Łodzi Sp. z o.o.

90-520 Łódź, ul. Gdańska 130