Litwa w roku 1812. [PDF]

Zitiervorschau

HANDUOUND AT THE

'W UNIYP.RSITY OF

TORONTO PRKSS

3?3o

MONOGRAFIE W

ZAKRESIE DZIEJÓW

NOWOYTNYCH

w

Monografie

— grudzie

dziejów Cena

1815. (19U2).

Maciej Loret: „Midzy Jena a kop. 60. Jan LeszczA ski „Rzdy rosyjsl— 1805.

Tom

XVII.

Dawid Kandel: „Sprawa ydowska w skiego".

dobie

Ksistwa Warszaw-

1806-1813.

Tom XVIII. Eu;ieniu8z Wawrzkowicz: „Anglia a sprawa polska 1813— 1815". Tom XX. Wiktor Kodianowski: „Idea sowiaska za ministeryum Czartoryskiego".

Tom Tom

XXII.

1803-1807.

Wodzimierz Dzwonkowski:

„Powstanie Kociuszkowskie a Rewolucya francuska". 1794. XXIII. Natalia Gasiorowska- Grabowska: „Wolno druku w Królestwie Kongresowem". 1815—18:50.

Tom XXIV. Wacaw .Mejbaum: „Galicya a sprawa polska 1810 — 1815", Tom XXV Zbiorowy. Tom XXVI. \V|o(zimierz Dzwonkowski: „Rewolucya francuska w wietle

Tom XXVII.

niesie tajnych rosyjskich 1793 1795". Bruno Siaweno: „Rada Nieustajca 1775—1789".

do-

MONOGRAFIE w

ZAKRESIE

DZIEJÓW NOWOYTNYCH WYDAWCA

SZYMON ASKENAZY

•

TOM

LITWA

W

IX

ROKU

1812

PRZEZ

JANUSZA IWASZKIEWICZA z zapomogi Kasy F^omocy

dla

osób pracujcych na polu naukowem imienia Mianowskiego).

KRAKÓW DRUK

w.

L.

I

WARSZAWA

ANCZYCA 1912

I

SPÓKI

dr.

med. Józefa

dli

£\?.«')o1

PRZEDMOWA. Stosunek podlegoci, w jaki Rzplta doby scliylkowej od Rosy i popada, z samej natury rzeczy najdotkliwiej i najpowszechniej na Litwie odbi si musia. Na niej nacisk wielowladny i wielostronny, polityczny i militarny, gospodarczy i oby-

wyznaniowy i etnograficzny ogromnego ociennego imperyum wschodniego nasampierw cigym bezporednim wywar si trybem. Na niej owo przemone, nieuniknione, w tyu punktach styczny cli czynne, daAvice i wnikliwe cienie ssiedzkie zawczasu gbokie, odrodkowe ryo bruzdy, kruszyo podwaliny dorodkowej z macierz polsk cznoci. Ju za pierwszego Sasa ponad legaln wadz udzieln Rzpltej prym braa na czajowy,

i

Litwie

faktyczna wola

nakana

Piotrowa;

tutaj

gospodaroway jak u siebie w domu wojska przecliodnie Elbiety IMotrówny; tutaj za Poniatowskiego pierwsi lepsi generaowie i wysacy drugorzdni Katarzyny nierównie gadziej i acniej swe arbitralne sprawowali rzdy, z mniejszym nierównie ryzykiem, zachodem i wysikiem, aniza drugiego Sasa

—

VI

—

w Warszawie. Po dorywczem zerwaniu si RadziAYilów i Ogido walki zbrojnej uciszonem przez roskich, wnet lekk syjski, od pierwszego zamachu rozbiorczego bez znacznej ju przeszkody zagarnicie, potem bez duego tarcia wchonicie Biaorusi dokona si mogo. Zeszy niebawem z widowni przewodnie postaci magnackie litewskie, czy to wyszej miary obywatele, jak starzy Czartoryscy, czy bodaj zwyswoisty typ ksicia Parodniay lecz nie Kochanku: pozostaa luzem, bez wyranego kierownictwa wielkich dynastów wasnych, gównego dotychczas midzy Pogoni a Orem Biaspoida, sama z nimi sprzgnita najcilej, na nich. ^starodawn krew swoj pask, zapatrysi nawyka, a podejrzliwie Avci na Koron boczca si Litwa. Rozpocza si zarazem i mnoeli wielcy

jej

posowie

rk

or

bdcobd

ym

wa

ya

w

nastpnych latach klskowych szczególniejsza co lepszego ywiou litewskiego ku Rzpltej rdzennej wsteczna emigracya wewntrzna; naturalna zapewne, ochronna, ratunkowa od wrogich wpywów wschodnich: zawsze przecie grób w swych skutkach obosieczna, bo uboca duchowo i

cilejsze gniazdo rodzime, na

dni

najbardziej

w^ystawione

a którego wszak ani nie

z^

i

wscho-

najmniej odporne,

Warszawy czy Puaw,

ani

nawet czy I^ialegostoku porzdnie osa-

z Siedlec

nia

tamt wichur

byo

rodowisk

i

sposobu, jeno z

wasny cli domowych

któw. Za Sejmu Wielkiego, kiedy gó-

wne nieszczcie od królujcej na Rusi nadcigao

—

vn —

znalaza ona natychmiast skuteczn zapomog sojusznicz w zachwaszczonym na Litwie waciwej, obok piknych skdind wzorów przeciwnych, duchu separatyzmu i zacofastwa, zasilanym i podniecanym tutaj, równie celowo jak i na opiekucz zakordonow. poudniu, Kossakowscy, aczkolwiek w Petersburgu t dla siel)ie warowali dystynkcy, i »nie chc arystokratom, lecz podnie drobn szaclit«, dopeoligarchii,

potn rk

suy

do reszty w strefie czysto litewskiej kresowej ruskiej monowladcze dzieo

niali przecie

poczte

w

targowickie, a nawet

w gbszym

dowo niebezpieczniejszym

poniekd, naro-

jeszcze sterowali je kie-

runku, kiedy sami, zamiast federacyjnej fikcyi

oli-

garchiczno-republikanckiej albo prosteo^o wcielaj-

cego przymusu obcego, forytowali myl rodkow^ dobrowolnego oderwania si od pnia Rzpltej i dobrowolnej, nowej zupenie unii litewsko-rosyjskiej. Za opakan, tylekro gorsz od ukrainnej, kampani sejmow litewsk, przyszed drugopodziaowy okropny, na wzit cakiem ju w ryzy ssiedzkie, ju prawie wydart ziemi zawleczony litewsk, ostatni, grodzieski sejm IJzpltej. Insurekcyi narodowej, cho przez rodowitego wznieconej Litwina, przez (irugiego do koca dowodzonej, dosy jeszcze niewczesnych separatystycznych sprawia kopotów Litwa, a stosunkowo poniej oczekiwa dostawia posiku. sama nareszcie w podziale

a

A

trzecim,

prkoleskiego registratora*, otwierajcego im wstp na zgromadzenia szlacheckie i do tak upragnionych urzszlachty t drog, anieli wydów. Wolaa wiksza sikiem umysowym zdobywa stopnie naukowe na Uniwersytecie wileskim. Co si tycze samego regulaminu

niczenie,

cz

sejmików,

to

nominalnie

dawnych praw

polskich.

W

odbywa podug rzeczywistoci atoli byo zu-

miay si

W

one

prawodawstwie polskiem, jak wiadomo, penie inaczej. do Sejmu Czteroletniego, adnego formalnego nie byo, regulaminu sejmikowego. Tymczasem Rosya pozostawia Polakom niektóre dawne prawa, z wyczeniem wanie uchwal ostatniego prawnego Sejmu, a na gubernie polskie nie rozcigniono punktu 64 Dyplomatu cesarzowej Katarzyny

a

o przywilejach

szlachty;

wobec tego gubernie

pozbawione jakiejkolwiek orgauizacyi

zgromadze

te

byy

szlache-

przyjto w caoci formy rosyjskiej, ani te wyjednano dla siebie osobnej. Zwykle sejmiki odbyway przed kadym z nich marszakowie si w tym porzdku, gubernialni ukadali dla swojej gubernii specyalne prawinawet na da, powoujc si na róne pojedyncze Ukazy niektóre punkta dyplomatu szlacheckiego, i wyjednywali nastpnie od gubernatorów zatwierdzenie tych prawide. Nazywao si to sejmikowaniem » podug praw polskich«, co oczywicie ród podobnych warunków niebardzo odpopóniejszych latach, mianowiwiadao rzeczywistoci. cie w r. 1810, zarzdzonem zostao, aby dla wikszego porzdku tych zebra obiera powiatowych urzdników w powiatach; za na sejmiki gubernialne dokonywa spe cyalnych, wyborów przez 10 delegowanych z kadego poszlacht, mawiatu, zamiast, jak dotychcza.s, przez prawo gosu. ckich, skoro nie

nie

e

i

W

ca

jc

13

Najdotkliwiej jednak

com

zachodnich

gubernii

daway si odczuwa mieszkai

najwicej

wywoyway

z ich

utyskiwa naduycia w stosowaniu powinnoci kruckiej, poczonej ze znacznemi kosztami transportu

strony

krutów

miast

rere-

niesychanemi zdzierstwami ze strony urzdników komisyi wojskowych. Nieprzyjtych rekrutów naleao zastpowa przez innych, co wymagao nowych znacznych kosztów; to te, chcc tego, obywatele byli zmuszeni z reguy okupywa si czonkom komisyi. Panowaa w tym wzgldzie stale ju okrelona taksa: tak wic inspektorowi lekarskiemu pado

gubernialnych,

oraz

z

umkn

cono od gowy rekruckiej po 3 ruble, dalej trzeba byo opaci si urzdnikowi wojskowemu, delegowanemu do poboru,

oraz

cywilnemu, wyznaczonemu do

tej

czynnoci

wadzy gubernialnej, podoficerowi inwalidów, który dokonywa pomiaru rekruta, wreszcie faktorom, uatwiajcym apówki. Prócz tego obywatel, czy gmina dostarczajca rekrutów, winni byli zoy pewn kwot na ubranie utrzymanie rekrutów. Wypada jednak zarazem od

i

e

z drugiej strony, obywatelstwo starao si oddawanie do wojska ludzi najgorszej konduity, których chciano pozby si ze wsi. to istotnie miao miejsce na Litwie, a nawet, niestety, bardzo czsto, mamy na to pozytywne wiadectwa w aktach Rzdu Tymczasowego

.stwierdzi o

e

litewskiego z watele, za

r.

1812,

zgodnie stwierdzaj, minionych usiowali do

które

przykadem

lat

e

oby-

puków

bd

podówczas formowanych dostawia, jako rekrutów, kaleki, dezerterów z wojska rosyjskiego

sabych i

i

wóczgów

bd

wszelkiego rodzaju.

bnym naduyciom, zaleconem

oe

w tym wzgldzie

Aby

pooy

kres podo-

zostao, stosownie do prze-

szlachty litewskiej, od roku 1811

jedynie w miastach gubernialnych ustanowionych. Naraao to, co prawda,

przyjmowa rekrutów

w

komisyach

f/^///or

na koszt transportowania do oddalonej czstokro "gubernii «, chronio jednak mieszkaców od zdzierstw, jakie

—

14

—

w koraisyach powiatowych. To te Kuryer Litewski w tyme 1811 r. stwierdza, e oddawna pobór rekrutów nie odby si w takim porzdku, tak prdko ukontentowaniem powszechnem. Ilo rekrutów, doz miay

i

miejsce

«

»

starczauycti podówczas,

wahaa si pomidzy

3 a 5 z ka-

e

pobór (mskich); zdarzao si jednak, dych by dokonywany par razy do roku, a w r. 1812 w nier. 1813 podktórych guberniach odby si trzykrotnie. czas poboru w sierpniu brano z kadych 500 dusz 9 re-

500 dusz

W

krutów;

s

to

cyfry wprost straszne,

zwaywszy rzadko

zwaszcza po stratach spowodowazaludnienia na nych prze'^ rok wojny 1812; pobór za odbywa si na Litwie,

podstawie rewizyi

dusz

z

1811

r.,

liczc

przeto

dzie-

witego rekruta, naleaoby faktycznie stosunek znacznie powikszy. Stan wocian litewskich od chwili przyczenia ich do Rosyi uleg znacznemu pogorszeniu. Cofnite zostay wszystkie uchway, dotyczce poprawy stosunków wociaskich, powzite w ostatnich latach istnienia Rzeczypospolitej; natomiast wydano nowe przepisy, zaprowadzajce robocizn trzydniow z kadej »duszy« wociaskiej, nie za, jak byo zwj^czajem polskim, z kadego »dymu«; jeden z licznych donataryuszów rosj^jskich, Paton Zubow, obdarowany ekonomi szawelsk, liczc 13 tysicy dusz chopskich, podniós paszczyzn z dwóch dni do szeciu; przykad ten znalaz wkrótce licznych naladowców nie ród wielu ze tylko ród innych donataryuszów, ale i

szlachty litewskiej.

Nie bez nia

wocian

wpywu

na pogorszenie ekonomiczne pooe-

pozostao

rozdrobnienie

wielkiej

wasno:

zboowych na poudniu Ro i zwikszano*, pisze wiadek wspó czesny, »a wociaskie zmniejszano; biednemu ludow^ ubywao ziemi, która go ywia, a przybywao pracy Lud coraz wicej pracowa, wszystkie wielkie obszary za ziemskiej

syi.

»Pola

i

otwarcie rynków

skarbowe

«

—

15

—

pdziy szlacht, a róbatog ci Jopka do coraz wikszych zbiorów... Zwikszya si te znacznie ilo stanu wocia-

orywal, uprawia... Dukaty, dukaty

zga

i

skiego przez

rozpoczt za Pawa redukcy szlachty drostanie wylegitymowa si ze swego

bdcej w

nie

bnej,

pochodzenia.

Dla poprawy natomiast pooenia ludnoci wiejskiej prawie nic. Z prawa »o wolnych zrobiono bardzo mao rolnikach* wydanego w roku 1803, pozwalajcego dziedzicom uwalnia wocian w drodze umowy z gruntami

—

pojedynczo lub caemi wsiami, skorzystano

w

bardzo

nie-

w cigu

bowiem caego panowania Aleto przez ksandra uwolniono tylko 47.153 poddanych

znacznym

stopniu,

i

wacicieli ziemskich, w liczbie których chlubne miejsce zajmuje obywatel gubernii wileskiej Ignacy Karp, który w swoich dobrach uwolni wszystkich poddanych, razem 7 tysicy dusz mskich, co prawda jednak bez nadania im ziemi. Z prawa tego postanowia skorzysta w szerszych rozmiarach szlachta Obwodu biaostockiego wkrótce po wcieleniu go do Cesarstwa, a mianowicie z inicyatywy wiatego, zacnego marszaka Grdzzaledwie

161

kiego

powzia uchwa

t myl

ponie

stocka

zniesienia

poddastwa.

W

memo-

przemówieniach propagowa Grdzki; powinna, zdaniem jego, szlachta biao-

ryaach, pismach

licznych

i

niejakie ofiary dla sprawiedliwoci, »kieru-

jc si

rozsdkiem, szukajc przewodnika we wlasnem sercu w odwiecznem prawie natury, które nam mówi: nie czy, co nie chcesz aby tobie czyniono*... Projekt Grdzkiego zosta w sferach urzdowych Petersburga przyjty nader wrogo, zarówno jak dzieko do uwal senatora Stroynowskiego, zachcajce dziedziców niania poddanych zawierania z nimi drog dobrowoln umów obu.stronnych. Dzieko to poruszyo umysy inteligencyi na Litwie, wysuno na widowni spraw polepsz i

i

i

Ilia

losu

wocian, burz jednak prawdziw

wywoa

jej

—

—

16

przekad na jzyk rosyjski. Salony petersburskie zawrzay oburzeniem magnatów rosyjskici, liczcyci na tysice i dziesitki tysicy poddanycti; uderzono na alarm; minister owiecenia zakaza wydawnictwa, a na autora spady gromy potpienia. Nawet skd ind liberalny hr. Koczubej nazywa to dzieo ksik, która zasuguje na potpienie ogólne. Ostrzej jeszcze wyrazi si o niej w kilka lat

z

póniej kurator okrgu moskiewskiego ks. Goleniszczew-Ku»0 ksice, napisanej przez niegodziwego Polaka, powiem, co wszyscy prawomylni mówi: ta ksika, ten dzwon na trwog, jest szkodliwa i cierpian by nie powinna. Polacy wydali j ze poruszenia caego pastwa. Wstyd, takiego szelm zrobiono senatorem, wstyd nosi ten sam co on mundur «. Takie stanowisko magnateryi rosyjskiej wobec kwetuzow.

z myl

e

sty!

wociaskiej musiao uczyni rzd

wraliwym na

rosyjski niezmier-

tej kweguberniach litewsko-ruskich; prawdopodobnie adnej powaniejszej reformy nie dopuszczono by tutaj w obawie przed oligarchami petersburskimi i wszelkie projekty,

nie

styi

wszelkie próby uregulowania

w

w tej mierze przez Grdzkich i Lubeckich, niczem innem, jak tylko piknemi marzeniami,

opracowywane nie

byy

jak to

przyznawa sam Lubecki.

Warunki,

obrzdków

w

w

jakich znalaz

si koció

dzielnicy rosyjskiej, nie

katolicki obojga

naleay zgoa

do po-

mylnych. Cesarzowa Katarzyna wbrew traktatom rozbiorowym, zapewniajcym wolno wyznania w caem Cesarstwie katolikom obu obrzdków, prowadzia oddawna przy pomocy osawionego Koniskiego Sadkowskiego dzieo obalenia zniszczenia unii; praca ta, rozpoczta wnet ju po pierwszym i

i

rozbiorze, z

kich

represyi,

obrzdek i

prowadzon bya od czasu

tak gorliwoci

1,665.714

i

e w

zapaem,

cigu

3

drugiego rozbioru

aparatem wszelado mierci cesarzowej

z takim lat

parafii 150 klasztorów wiernych; pozostawiono tylko dyecezy, two-

unicki

straci

9.300

,

A

—

rc

natomiast

wbrew

a

—

17

4 schyzmatyckie.

Jezuici,

utrzymani

si wzgldami i opiek carowej Katarzyny; powierzono im wychowanie modziey w nadziei, e j wychowywali w duchu dla rzdu Klemensa XIV,

bulli

cieszyli

bd

przychylnym. Dla katolików obrzdku aciskiego, oderwanych od pasterzy, cesarzowa Katarzyna utworzya metropoli mohylowsk wynoszc na to stanowisko kreatur swoj Stanisawa Bohusza Siestrzencewicza, posuszne narzdzie jej widoków. Z chwil wstpienia na tron Pawa I. stosunki kocielne ulegy znacznej poprawie. Aczkolwiek cesarz Pawe nie by przychylnie usposobionym wzgldem unitów radby, jak mówi biskupowi wileskiemu, zacnemu Janowi Nepomucenowi Kossakowskiemu, aby unici grecki lub aciski obrzdek przyjli, przywróci jednak dwie dyecezye unickie, uckie, zwróci te bazylianom biskupstwa brzeskie dóbr zabranych przez Katarzyn. Co si tymonasterów cze obrzdku aciskiego, to na mocy konkordatu, zawarzgodnie z bull Piusa VI tego przez nuncyusza Litt i

cz

i

i

i

urzdzono koció

katolicki

w

dzielnicy rosyjskiej. Ustano-

wiono 6 dyecezyi rzymsko-katolickich, t. j. archidyecezy mohylowsk i innych: wilesk", uck", kamienieck,

pi

misk mudzk. i

Za panowania Aleksandra I. z inicyatywy Siestrzencewicza doszo do skutku w 1801 r. utworzenie, a w roku 1804 ostateczne urzdzenie w Petersburgu Kolegium rzymskokatolickiego,

instytucyi centralnej adrainistracyjno-kociel-

obu obrzdków, burzcej hierarchi i zasady koa dajcej wadzy wieckiej wtrcania si w wewntrzne stosunki kocielne. Dugoletnia dziaalno Siestrzencewicza na czele kocioa katolickiego w cesarstwie rosyjskiera pod kadym wzgldem wydaa jak najfatalniejsze nastpstwa; szczególniej szkodliwym okaza si wpyw jego na wysze duchowiestwo, nej dla

cioa

ród

katolickiego,

wszechwadnie zapanowa serwilizm

którego HONOOKIFIE

T.

mono

IX.

i

2

indy

-t

—

18

ferentyzm religijny i narodowy. Do nielicznych chlubnych wyjtków naleeli wiaty biskup wileski Jan Nepomucen Kossakowski, zaoyciel wileskiego Towarzystwa Dobroczynnoci, i biskup ucki Kasper Cieciszowski. Co si tycze samego spoeczestwa litewskiego, to po pokoju tylyckim zapanowaa w niem znowu apatya, po-

czona

z

pewnego rodzaju niechci wzgldem Ksistwa

Warszawskiego. Byo to zarówno rezultatem zawodu, jakiego doznali wszyscy mieszkacy dzielnicy rosyjskiej po zawarciu pokoju, jak niektórych nowoytnych i postpowych instytucyi i urzdze Ksistwa, jako to konskrypcyi wojsko wej, wprowadzenia kodeksu Napoleona, a w szczególnoci uwolnienia wocian. Szeroko te rozpowszechniano na Litwie tendencyjne wieci o niedostatku powszechnym, panujcym w Ksistwie i niepomiernych ciarach publicznych, jakie kadym razie entuzyazm ponosili tameczni mieszkacy. dla Napoleona, jaki ywiono na Litwie przed r. 1807, znacznie obecnie osab. Nie bez wpywu na to pozostaa akcya, jak w r. 180G byli podejmowali ks. Adam Czartoryski z Niemcewiczem, Chomiskim i innymi. Akcya ta, opierajca wszystkie widoki na Aleksandrze i nacechowana skrajn tendency antynapoleosk jakkolwiek nie ogarna szerszych kó ziemiastwa, w kadym razie, zwaywszy powan wpywow inicyatyw, skd wysza, musiaa oddziaa w pewnej mierze na podkopanie tych wielkich nadziei, jakie pokadano w Napoleonie, w szczególnoci po zawodzie wywoanym przez dzieo tylyckie. Wkrótce jednak

W

,

i

wypadki miay

Wojna skiego

r.

pchn 1809

wywoay

i

opini w innym kierunku. wietne w niej tryumfy ora

wielkie poruszenie

umysów we

pol-

wszyst-

dawnej Polski. Ferment ten objawi si najsilniej w prowincyach poudniowych, graniczcych z wschodnio- galicyjskim teatrem wojny. Modzie na ochotnika przechodzia granic i tumnie wstpowaa do szeregów armii Ksistwa. To spowodowao nowy szereg udrkich

dzielnicach

— cze

19

—

represyi wszelkiego rodzaju ze strony

i

rzdu

rosyj-

Kamliwe

raporty gubernatorów o przygotuwujcym si jakoby wybuchu powstania w zaborze rosyjskim wywoskiego.

ay kilka ukazów,

grocych

sekwestrem

i

konfiskat dóbr

wydalajcym si bez pozwolenia wadz za granic. Ukazy do Senatu z dnia 24 sierpnia, 5 padziernika 17 grudnia 1809 r, zapowiaday konfiskat majtków

osobom,

i

przeszy za kordon, a ich samych, w razie miano kara niezwocznie z surowoci w z prawa. Dopiero ukazie dn. 17 grudnia wyznaczono 6-cio miesiczny termin powrotu osobom, które znajdoway si zagranic przed wydaniem tego ukazu. Rozporzdzeosób,

które

ca

pojmania,

te rzdowe day powód do licznych przeladowa, czstokro zgoa niesusznych. Miejscowa biurokracya, w której prym trzyma Koraburlej, znalaza dla siebie obgwatów, bdcych fite niwo do wszelakich znca si

nia

i

w

sprzecznoci zarówno

przywilejem szlachty rosyjskiej suenia w obcem. pastwie, jako te z prawami przysugujcemi Polakom na pograniczu, jako sujes miae, uroczycie gwarantowanemi im nieco wczeniej przez znacznej

Na

Aleksandra.

uwagi cesarza

t

okoliczno

ks. Czartoryski,

z

nie omieszka te zwróci komunikujc Aleksandrowi

otrzymywane od rodaków. rozmowach poufnych, odbytych z Czartoryskim w Petersburgu w 1809 1810 r., cesarz próbowa usprawiedliwi swoje postpowanie wzgldem Pohików, lecz w kocu, napolityka jego wzgldem ciskany przez ks. Adama, uzna, Polaków bya bdna i przyrzek cofn w najbliszej przyszoci owe zarzdzenia.Powikszenie wr. 1809pniwie w dwójnasób Ksistwa Warszawskiego musiao nasuwa Aleksandrowi powane obawy co do jego prowincyi polskich w razie wojny z Francy; przykad za zachowania si Galicyi w r. 1809 musia dawa wiele do mylenia. Ta okoliczno liczne skargi,

W

i

e

nietylko

wpyna

Aleksandra

na owiadczon Czartoryskiemu przez udzielania .pewnych ulg w zakresie

gotowo

2*

—

20

—

lecz budzia w cenawrotu do dawniej ywionych planów pozyskania sobie Polaków przez obietnice regeneracyjne. rozmowach z Czartoryskim cesarz zwierzy si nieco widzc narazie z tych planów, mianowicie owiadczy, niemoliwo skupienia wszystkich ziem polskich pod swojem berem, chciaby przynajmniej nada odrbn organizacy ziemiom polskim w swojem pastwie, i zapytywa, czy mógby liczy wówczas na poparcie Polaków; domaga si zarazem wskazania najskuteczniejszych po temu rodków. Zaskoczony niespodzianie tem pytaniem, Czartoryski zaznaczy, jedynym rodkiem pozyskania ufnoci Polaków jest odbudowanie ich Ojczyzny i zczenie w jedn tylko Wszystkie inne rodki jej rozdartych czci. paliatywami, które, nie uleczajc choroby radykalnie, mog tylko przynie pewn folg i umoliwi czasowi okazanie swego zbawiennego wpywu. Dlatego radzi unika wszystkiego, co moe drani niepotrzebnie Polaków, a zatem zaleca uszanowa raz przyznane ich prawa i mienie i nie cofa okazanych wczeniej dobrodziejstw. Tu wylicza ks. Adam szereg rodków, które, zdaniem jego, mogyby sutakiemu celowi, jako to: zaniechanie sekwestrów i konfiskat, powszechna amnestya, nietykalno funduszów edukacyjnych i oddanie zarzdu nad niemi •specyalnej magistraturze, znajdujcej si pod kontrol ministeryum owiaty. Dalej uznawa za konieczne zrównanie gubernii polskich z centralnemi w pobieraniu podatków, oraz ustanowienie dla nich Wyszego Trybunau Apelacyjnego, któryby rozpatrywa w ostatniej instancyi wszelkie sprawy na podstawie praw miejscowych i w jzyku polskim. Ten ostatni rodek, dodawa Czartoryski, mona byoby za

zarzdzonych rodków represyjnych, sarzu

myl

W

e

e

bd

cao

y

uwaa

chci monarchy ustanowienia w tych berniach specyalnego departamentu Senatu. rodki te

wypywajcy

z

guby-

yby próbne przygotowawcze do tyci przeksztace, jakie cesarz zamierzaby przeprowadzi póniej. Uchyla si i

—

21

—

zarazem Czartoryski od odpowiedzi na postawione przez Aleksandra pytanie co do projektowanej odrbnej organizacyi Litwy przez utworzenie W. Ks. Litewskiego, uwaajc siebie za niekompetentnego do decydowania o tak skomplikowanej materyi; stwierdza jednak, wykonanie tych projektów spotkaoby si z wieloma trudnociami, tera-

e

bardziej,

e

zamiary

zupeJnie jasne

i

s pod tym wzgldem Zapytywa take, czy zechce

cesarza nie

stanowcze.

cesarz postawi na czele administracyi litewskiej urzdni-

ków Polaków, utworzy odrbne wojsko polskie, ruczy kierownictwo sprawami iitewskiemi, jak spóczenie miejsce

w

w

oraz poto

miao

Finlandyi, oddzielnej Kancelaryi stanu

w

ten sposób, aby gubernie litewskie nie podlegay bezporednio Senatowi ministrom cesarstwa. Dalej zapytywa, czy cesarz ma na widoku w dalszej przyszoci, poczywszy wszystkie czci Polski z Ksistwem Warszawskiem, utworzy z nich jedno Królestwo Polskie i ogosi si królem polskim, oraz nada temu Królestwu konstytucy, zabezpieczajc samoistny rzd, prawa przywileje narodu polskiego. Doda wreszcie, e, zdaniem jego, pora sposobna do urzeczywistnienia tych projektów waciwie ju mina, tem bardziej, e zbliaj si wypadki stanowcze, które w ten czy w inny sposób rozstrzygn ostatecznie spraw Polski. Z caego toku tej rozmowy wida, ks. Adam, nauczony ju smutnemi dowiadczeniami z lat 1805 1806. wtpi o szczeroci obecnych wynurze cesarza niechcia angaowa si w tak niepewnych nie-

Petersburgu,

i

i

e

i

i

i

e

zdawa sobie przedsiwziciach, tembardziej, dokadnie spraw, i chodzio tutaj jedynie o zaszachowanie Napoleona rozdwojenie umysów Polaków w chwili stanowczej, jaku zdawaa si nadciga. Nie chcia przykadem swoim zachca rodaków do stawiania drugiego otauniesienia. rza, na którym powicaliby krew sw, mienie Wobec rezerwy, okazanej przez Czartoryskiego, Aleksander zacz rozglda si za jakim innym wy bitjasnych

i

i

— nym

—

22

Polakiem, któryby zosta posluszniejszem

w

jego

r-

e przyby podówczas do Micia Ogiski, opatrzony

kach narzdziem. Traf zdarzy, Petersburga

byy

penomocnictwami

podskarbi, licznie

zoenia

zebranej

w

Wilnie szlachty

li-

monarchy pewnych dezyderatów lokalnych. Uprzejmie przyjty przez cesarza, Ogitewskiej,

dla

u stóp

wnet pomyla o odegraniu wybitnej roli politycznej zajciu poniekd dawnego stanowiska Czartoryskiego. Wzgldy, okazane mu przez cesarza, godno senatora i tajnego radcy, jak zosta obdarzony, a nadewszystko daleko idce a mgliste obietnice, w których Aleksander b. by prawdziwym mistrzem, zawróciy zupenie podskarbiemu. Niebawem powróci z Petersburga na Litw, goszc wszdzie o najlepszych intencyach polskich cesarza, których wieo da dowód przez urzeczywistnienie w ukazie 6 padziernika 1811 r. wikszoci ich ycze, wyraonych w memoryale zoonym cesarzowi. Do najwaniejszych ulg przyznanych tym ukazem zaliczy wypada obietnic zrównania gubernii wileskiej z innemi guberniami pod wzgldem pobierania podatków oraz wydania w najbliszym czasie urzdzenia, dotyczcego powszechnego rozgraniczenia gubernii wileskiej. Sprawy te byy wagi pierwszorzdnej dla mieszkaców Litwy, zmniejszonoby w ten sposób ciar podatkowy, jaki zupenie niesprawiedliwie ponosia Litwa, oraz przez uregulowanie stosunków granicznych znakomicie zmniejszonoby ilo procesów i zatargów graski

i

gow

Ukaz ten mieci równie przepisy, dotyczce zgromadze szlacheckich; odtd w guberniach sejmiki miay si skada z delegatów poszczególnych powiatów

nicznych.

obiera jedynie urzdnikóvv gubernialnych. Wreszcie pozwolono przy poborze wojskowym wykupywa si od rekruta za cen 1000 rubli asygnacyjnych zamiast 500 rubli srebrem, jak byo dotychczas; zapewniony zosta równie wolny wywóz zboa na wszystkie strony granicy ldowej. Takie byy koncesye uzyskane w Petersburgu

i

—

28

—

Ogiskiego, które uczyniy gJonem jego imi zyskaJy rau zachowanie i popularno ród rodaków. o tych askach dosza ks. Adama Czartoryprzez

i

Wie

bawicego podówczas w Wilnie. Dzikowa on za stwierdzajc powszechn rado z ich powodu, zwraca jednak uwag na liczne naduycia, jakich dopuszczaj si urzdnicy na Litwie, którzy niepotrzebnie drani opini publiczn mog zrujnowa przez to wszystkie dalsze projekty cesarza, dotyczce Litwy Polski. Aleksander w rzeczy samej nosi si wtedy z planami daleko szerszemi, anieli mógby przypuszcza Czartoryski, skiego,

nie

cesarzowi,

i

i

a które

w

znacznej mierze obliczone

sobie Polski.

Przemyliwa

byy

on mianowicie

na skaptowanie

w

owej

wanie

raptownem uderzeniu na nieprzygotowanego zupenie Napoleona, zagarniciu Ksistwa Warszawskiego ogoszeniu si królem polskim; w ten sposób, zyskujc sobie sympaty poparcie Polaków, spodziewa si zaskoczy pokona Napoleona. Odpisujc Czartoryskiemu, odchwili o

i

i

i

kry mu powyszy

w

swój plan zaczepny

i

poleci zbadanie

tym kierunku umysów osób wpywowych w Ksistwie,

ks. Poniatowskiego. Misya ks. Adama do Warszawy, wobec stanowczej odmowy ks. Józefa, speza atoli na niczem; Aleksander musia wyrzec si swego planu, dla którego konieczn, najpierwsz szans powodzenia stanowiby akces wojska polskiego Ksistwa Warszawskiego. Zarazem od tej chwili, na miejsce chybionoj ofensywy ro-

a przedewszystkiem

gotowanej na biecy rok 1811, zapowiedziaa si ofensywa francuska na rok przyszy 1812. Równoczenie wyradzaa si obawa, aby Napoleon do tej swojej ofensywy nie zechcia w cakiem podobny spo.sób pozyska sobie Litwy obróci jej przeciw cesarzowi rosyjskiemu, jak Aleksander by zamierza uczyni z Ksistwem Warszawskiem przeciw cesarzowi hYancuzów. Za przykad Galicyi w czasie minionej wojny francusko-austryackiej 1809 r. nasuwa powane troski co do zachowania si syjskiej,

i

24

na wypadek przyszej wojny franTo te tembardziej gównem usiowaniem Aleksandra stao si odtd pozyskanie sobie sympatyi i utrzymanie w lojalnoci Polaków znajdujcych si pod jego berem. Nastrój umysów na Litwie nie by podówczas bynajmniej przychylny rzdowi rosyjskiemu. Represye wszelprowincyi

litewskich

cusko-rosyjskiej.

kiego rodzaju, jako to

konfiskaty,

wane

wywoay

tutaj

od

r.

1809,

sekwestry dóbr, stosorozgoryczenie tem

wik-

e

postpowanie wadz lokalnych byo zupenie samowolne, cakowicie spokojne zachowanie si ludnoci nietylko nie usprawiedliwiao stosowania podobnych ucisków, lecz nawet nie dostarczao do nich pozoru. System kontynentalny, brak gotówki powszechny, cikie przesilenie ekonomiczne, jakiemu ulegao cae pastwo, wszystko to zwikszao jeszcze niezadowolenie, ogarniajce szerokie masy spoeczestwa. Coraz czciej zwracano oczj^ na za chód, oczekujc stamtd wybawienia z nieznonego pooenia, w jakiem si znajdowano. Sympatye napoleoskie, przygase nieco po pokoju tylyckim na widok okrojenia Ksistwa Warszawskiego, odyy wraz z pokojem schoenbruskim na widok znacznego zwikszenia terytoryum w raKsistwa przez Galicyi. Spodziewano si, zie wojny z Napoleonem, która zdawaa si by nieuniknion i niechybnie zwycisk dla Francy Litwa, czona z Ksistwem, utworzy Królestwo Polskie. Nadzieje te podsycay wiadomoci, dochodzce z Ksistwa, o wielkich zbrojeniach tam przedsiwzitych. »Kuryer litewski*, jedyny oficyalny informator prasowy Litwinów w sprawach politycznych, donosi, wojsko Ksistwa bdzie sze,

i

e

cz

e

i,

z

e

podniesione do 100.000, lem.

e

Poniatowski

zostanie wicekró-

bezporednich stosunków z Ksistwem, czste wycieczki obywateli litewskich do

Nie brako

i

czy to przez Ksistwa, czy przez ydów, którzy bywali chtnymi porednikami w dostarczaniu korespondencyi wszelakiej, wy-

25

W

dawnictw broszur z za kordonu. ten sposób rozpo wszechnia si na Litwie synna broszura Kotaja, podnoszc zwtpiay ducti w spoeczestwie ufno do Napoleona. Emigracya modziey litewslciej do wojsk Ksistwa nie ustawaa, owszem, nieustannie zwikszaa si. Wielu magnatów, jak ks. Dominik Radziwi, Ludwik Pac, ks. Aleksander Sapieha, przenosio si na stay pobyt do Warszawy, rzucajc dobra w niedalekiej przyszoswe na pastw sekwestrów, ufni, ci powróc tutaj ze zwyciskierai wojskami Napoleona. Znapisze wspóczesny wiadek, Rosyanin jakim gonera jest rcym patryotyzmem paaa wtedy Litwa, przewyszajc moe nawet w tym wzgldzie Polaków. Dla niej Napoleon by pó- bogiem, ideaem potgi ziemskiej, zesanym z nieba dla odbudowania Polski, poczonej z Litw «. Takie mniej wicej byo u.sposobienie umysów w pei

i

e

—

—

czci spoeczestwa w

wnej przynajmniej kiedy

skiej,

w

kwietniu

1811

cha Ogiski znów popieszy z

ruchliwy

r.

zamiarem odegrania wybitnej

z

dzielnicy rosyji

ambitny Mi-

Parya

roli

do Petersburga politycznej w najbli-

Widziane po drodze przygotowania wojenne, rozmowy niektóre, syszane przez niego w Paryu Drenie, gdzie spotka Kotaja, przekonay go o bliskim wybuchu wojny; postanowi zakomunikowa wszystkie .spostrzeenia cesarzowi Aleksandrowi swoje informacye skoni go do uprzedzenia zamiarów Napoleona przez poczenie si z wojskiem pruskiem. zajcie Ksistwa zdaniem Ogiskiego, uskuteczni to z aMona byoby, twoci, gdyby cesarz ogosi si królem polskim, przez co miaby na zawoanie 12 milionów Polaków, penych powiszej

przyszoci.

i

i

i

i

cenia

i

zapau

dla wskrzesiciela swej Ojczyzny.

do

Wyobraa

e

przywozi do Petersburga Ogiski naiwnie, nowe wiadomoci now ide, cho oczywicie nic absolutnie nowego nie mia do powiedzenia Aleksandrowi, ani

sobie

i

juko

wyej

informator,

by

ani

jako projektowicz;

móg mu

co naj-

przydatnym, jako dogodne narzdzie dla utrzy-

26

mywania spoeczestwa

polskiego

na Litwie

w

poowicz-

a tern samem w podanem dla Rosyi stanie rozdwojenia i niezdecydowania. Nie zda-

nych na

Rosy

nadziejacti,

jc sobie zgoa sprawy z tej istotnej swojej roli, Ogiski z caym zapaem wynurzy si ze swemi pomysami przed cesarzem

na

kwietnia.

Byo

pierwszem to

posuchaniu, jakie otrzyma 28 chwili, kiedy Aleksander ode-

wanie w

bra pismo od ks. Czartoryskiego z wiadomoci o zupenem niepowodzeniu jego misy warszawskiej; wysucha, mimo to, z tem wiksz cierpliwoci wielkiego planu Ogiskiego, który by poniekd kopi jego wasnego z przed i

paru miesicy, obecnie z alem zaniechanego. Nie zdra dzi si z tem ani sowem, zaznaczy tylko, uwaa chwil obecn za nieodpowiedni do podobnych ekspery mentów, upewni wreszcie Ogiskiego, jedynym celem

e

e

bdzie odtd zapewni szczcie swoim poddanym polskim i wyrazi yczenie, aby Ogiski w tym wzgldzie przedstawi dalsze swoje projekty. Ogiski nie omieszka skorzysta z tego upowanienia i 27 maja cesarzowi obszerny memorya, skadajcy si z dwóch czci. pierwszej rozwodzi si autor obszernie, Napoleon nie ma na celu istnienia niepodlegej Polski, mimo to jednak zrcznera postpowaniem udzi Polaków, którz;y cakowicie obecnie pod jego urokiem. Sdzi jednak Ogiski, gdyby rzd rosyjski zmieni dotychczasowy sposób postpowania z Polakami, w takim razie w Ksistwie zaszaby stanowcza zmiana w uczuciach wzgldem Napoleona. Mieszkacy Ksistwa, niepewni losów przysz3'^ch, udrczeni podatkami, rekwizycyami, konskrypcy, porównywajc swoje pooenie z pooeniem rodaków w zaborze rosyjskim, którym pozostawiono ich dawne prawa, nadano odrbn organizacy, zgodn z warunkami raiejscowemi charakterem mieszkaców, pod

jego, cesarza,

zoy

W

e

s

e

i

i

oson

potnego mocarstwa, jak Rosya, bezwarunkowo odczuliby ca rónic postpowania z nimi obu rztak

—

27

dów dooyliby wszelkich berem Aleksandra. tym nie utworzy z 8 gubernii i

W

skiej,

iisilowaii,

aby znale si pod Ogiski niezwocz-

celu radzi

tak

zwanych polskich (wile-

grodzieskiej, miskiej, witebskiej, mohylowskiej, wo-

yskiej,

zw

—

podolskiej

Wielkiego

i

kijowskiej)

odrbny okrg pod

Ksistwa Litewskiego

Katarzyn Pawówn,

Wielk

z

jako Namiestnikiem.

rodek

na-

Ksin ten,

zda

wywoaby powszechny entuzyazm Polaków dla Aleksandra pooyby kres wszelkim wpywom napoleoniera jego,

i

skim na Litwie. Dalej domaga si przywrócenia Statutowi Litewskiemu penej mocy obowizujcej, z modyfikacyarai, jakich wymagay okolicznoci obecne; utworzenia w Wilnie Senatu czy Trybunau bezapelacyjnego; wreszcie nalega na konieczno zrównania gubernii litewskich z innemi co do podatków i sposobu ich pobierania. Cesarz, po wysuchaniu tego memoryau, skierowa Ogiskiego do Speraskiego, który podówczas sta u szczytu swej potgi mia poruczone sobie od cesarza zawiadywa-

bd

i

sprawami finlandzkiemi i polskierai. Sprawa polska bya parokrotnie omawiana w memoryaach Speraskiego, zoonych cesarzowi wiatach 1810 1811. Speraski podkrela w nich niezwyk donioso dla Rosyi zagadnie polskich, bdcych dla niej pit achillesow, a komplikujcych si jeszcze bardziej przez ich charakter midzynarodowy. Przewidywa z powodu maestwa Napoleona z Mary Luiz austryack zwrot stanowczy w jego ponie

—

lityce

dotychczasowej

wzgldem

Rosyi, a

w zwizku

z tern

poruszenie przez niego sprawy polskiej. Dwie hypotezy nasu-

wayby si w tym

kierunku: albo oddanie przez Napoleona

Ksistwa Warszawskiego Prusom, co byoby atwiejsze mniej i

niebezpieczne dla Rosyi; albo utworzenie przez niego Króle-

stwa Polskiego przez przyczenie do Ksistwa lska innych i

prowincyi polskich

peny upadek o

w zaborze

pruskim, co spowodowaoby zu-

Prus, a ze strony Austryi

Galicy oraz sprowadzioby

wywoaoby obawy

natychmiastowy wybuch

28

powstania na Litwie i na Rusi. Wobec tego naleaoby, zdastay plan postpowania niem Speraskiego, zawczasu polityki rosyjskiej wzgldem Polaków, znajdujcych si pod

uoy

panowaniem Aleksandra. Naley

w

ich

przywiza

do Rosyi

W

tym celu na zapewni sobie ich lojalno. ley natychmiast zabra si w przyczonych od Polski gui

ten sposób

przeprowadzenia reform, które, pod pozorem administracyi wewntrznej celem jej ulepszenia i przystosowania do warunków miejscowych, nie powinny wzbudza adnych podejrze w gabinetach zagranicznych. Cel istotny tego przedsiwzicia winien utrzymany w tajemnicy i moe by tylko z koniecznoci odsonity. Bacznie naley ledzi postpowanie Napoleona i zastosowywa do tego wasne. Mianowicie trzeba uwaberniach

do

zwykych zmian w

by

a,

czy Napoleon zechce tylko powikszy Ksistwo Wartakich okolicznoszawskie, czy te przywróci Polsk.

W

ciach naley chwyci si wzgldem Polski rodków stanowczych, które mog by oparte na dwóch potnych uczuciach: nadziei otrzymania wszystkiego oraz obawie,

wszystko

Francya

wnym

e

moe by stracone. Oczywicie, e tych uczu nie moe silniej podnieci, ni Rosya. W przeci-

razie,

gdyby niebezpieczestwo

nie

zagraao,

na-

ley natychmiast zastosowa wzgldem tych gubernij szereg rodków przedwstpnych. Za jeden z takich rodków uwaa peraski przedewszystkiem utworzenie w Wilnie Komisy Doradczej, której celem byoby pozyska zaufanie lepszych i

jednostek

pszy

i

da

Polakom nadziej,

swój los o wiele pewniej

i

e

lojalnoci

atwiej,

ni

mog

pole-

powstaniem.

Gdyby zachodzia trudno w utworzeniu podobnej koraisyi, naley natychmiast, o ile mona, zadouczyni wszelkim yczeniom Litwinów; poniewa za pomidzy ich probami znajduj si kwestye, których na pierwszy rzut oka niepodobna rozstrzygn, naley pod pozorem rozpatrzenia tych wanie kwestyi utworzy w Wilnie komitet i czonków jego skoni do poczynienia poufnych wynurze.

29

wzmocni w tych guberlepszych gubernatorów, wypraco-

Przedewszystkiem jednak naley niach policy,

wa

mianowa

dla nich lepsze instrukcye.

za konieczne skoncentrowanie

gazi

Równie

w

uwaa

Speraski

Petersburgu wszystkich

tamtych gubernii, jako to gubernatorów, dyrektorów poczt i rozmaitych urzdników, wysyanych kilka miesicy na miejsce z poruczeniami specyalnemi. potem zwraca Speraski ponownie uwag cesarza na donioso spraw^ polskich, które, w razie przywrócenia Polski, mogyby nasun powane komplikacye. Przewidywa, skoro Napoleon obieca Polakom przywrócenie ich ojczyzny, natychmiast wybuchnie powstanie w prowincyach liczyy na poparcie Naporusko-litewskich, gdy te leona, a wtedy kade ustpstwo, uczynione przez Rosy celem odwrócenia wojny, podnieci tylko zuchw^alstwo Frantajnej policyi z

W

e

bd

cyi.

Std

wynika,

e

jeli

dania

rosyjskie co do utrzy-

w

Ksistwie zostan odrzucone, mania Rosya gotowa jest do walki, naley da pozna Francyi, oraz zmienia swój system polityczny. Na Polsk liczy niepodobna; wojna jaka w niej wybuchnie, bdzie nosia wszelkie cechy podnieconego patryotyzmu, co jest zupenie naturalnem, poniewa Polakom bdzie chodzio o byt ich ojczyzny. Natomiast naley baczn zwróci uwag na 8 gubernii zachodnich; z dwojga zego lepiej mie wojn, ni straci dobrowolnie te prowincye; a zatem naley ju obecnie sposobi si energicznie do walki. Tre istotna tych przygotow^a polega winna na dokadnem wyjanieniu sobie, czego mog oczekiwa prowincye zachodnie w nowem uksztatowaniu si stosunków? Wolnoci odbudowajedno drugie; nikt nia Polski. Rosya moe im ofiarowa nie da im tego taniej na trwalszych podstawach. Tyle Speraski, do którego obecnie skierowa cesarz Ogiskiego myl utworzenia Wielz jego raemoryaem. Widzimy, kiego Ksistwa Litewskiego, któr podnosi Ogiski w swojem pimie zoonem cesarzowi, bya ju oddawna z odstatus quo obecnego

e

e

i

i

i

e

i

-

30

-

.

miennych punktów wyjcia szczegóowo roztrzsana i przez samego cesarza i przez jego zaufanego doradc. Speraski w d. 11 (23) czerwca 1811 r. przedstawi Aleksandrowi swoje uwagi nad powyszym memoryaem Ogiskiego. Zaznacza z góry, elaborat Ogiskiego nie moe w niczem zmodyfikowa poprzednici zapatrywa cesarza na

e

t spraw; radzi, nie idc dalej, utworzy w Petersburgu Komitet z przedstawicieli 8 gubernii po jednym z kadej, pod prezydency Zawadowskiego, lubianego przez Polaków, pod pozorem skarg polskich na nierównomierno opodatkowania tych gubernii w porównaniu z centralnemi, w rzeczywistoci za dla opracowania reform, które zamierza si przeprowadzi na Litwie. Ta ostrono, zdaniem Speraskiego, bya konieczn ze wzgldu na gabinety zagraniczne i na opini rosj^jsk, która, ju wzburzon przez autonomi nadan Finlandyi, widziaaby w utworzeniu Komitetu litewskiego zamach na Rosyi. Naley do czasu, nim si Komitet zbierze, prace przygotowawcze w tym kierunku powierzy znajdujcym si obecnie w Petersburgu Polakom, t. j. Ogiskiemu, Platerowi, Stroynowskiemu, ks. Lubomirskiemu i ks. Lubeckiemu, aby w ten sposób ugruntowa najprdzej ich nadzieje, oraz, jak si wyraa Speraski, »da ich troskliwoci poyteczne zajcie «, czyli, innemi sowy, odwróci ich uwag od widoków, idcych od Napoleona i Ksistwa Warszawskiego i tym sposobem zneutralizowa tem te tkwia energi spoeczestwa litewsko-polskiego. w tej chwili istotna intencya Aleksandra. Radzi te Speraski, aby dla uniknicia rozgosu i otrzymania lepszego

bdc

cao

W

skadu

tego

wicieli

z

Komitetu cesarz sam zamianowa przedsta-

kadej

gubernii,

przyczem zdaje si,

e

wybór

mona

dobry uczyni, zasignwszy od Potockiego Sewekandydatów. ryna i Ogiskiego listy projektowanych Aleksander zreszt narazie nie uczyni nic w tyra kierunku; przy spotkaniu si z Ogiskim prawi mu komple-

menty

z

waciwem

sobie mistrzostwem

w

ujmowaniu

lu-

—

-

31

—

stosowa swoj zwyk taktyk, polegazdaniem iistoryka rosyjskiego, na tern, i czstowa kadego ulubion jego potraw, ukrywajc przytem istotne swe zamiary i dopiero w ostatniej chwili czynic zwrot nagy a niespodziewany. ten sposób wszelkie plany budowane na charakterze Aleksandra, a tembardziej na jego pósówkach i wynurzeniach, obracay si wniwecz, o czem kolejno mieli si przekona ludzie tak rozmaici, a na swój sposób niepospolici, jak Czartoryski, Napoleon, Speraski, Capo d'Istria, a tembardziej saba gowa Ogiskiego. Skoro jednak w tem miejscu tyle wypada mówi o Ogiskim, warto na chwil bliej przyjrze si postaci byego podskarbiego, a obecnie gwatem narzucajcego si na porednika w tak liskich a skomplikowanych

sowem

dzi,

jc

,

W

wówczas stosunkach litewsko rosyjskich. Micha Kleofas Ogiski, synowiec wielkiego hetmana litewskiego, urodzi si w r. 1765. Niepozbawiony zdolnoci pewnej rzutkoci, której dawa dowody w swem tak bogatem w zdarzenia zmiany dziwne yciu, wietnie wyksztacony, gorcy patryota, ale niestay, zarozumiay do samochwalstwa, atwowierny, bardzo czsto powodowany w swych czynach wystpieniach pobudkami natury najbardziej pry-

i

i

a

i

watnej,

posiada

niepohamowan skonno do

pieninych. Odbio si

to

interesów

niejednokrotnie fatalnie na jego

karyerze politycznej, która, rozpoczta w charakterze poRzpltej w Hadze, zwizanego cile ze stronnictwem

sa

patryotycznem, a

no

Katarzynie

mimo

w rce

to

skadajcego przysig na

ambasadora rosyjskiego

zaprowadzia go do Targowicy, od

której

w

wier-

Hadze,

otrzyma

pod-

wybuchem powstania, po nieudagranic, zagroony szubienic, stan pod chorgwiami Kociuszki, walczy, uchodzi z rozbitkami na emigracy, tam czynny w jej przedsiwziciach i zabiegach dyplomatycznych, jako agent w Konstantynopolu, skarbiostwo litewskie. Z

nej ucieczce za

—

—

32

chwil wstpienia na tron Aleksandra I. wróci do kraju. Zniechcony do ycia publicznego usun si zrazu w zacisze wiejskie, zajty twórczoci muzyczn i uregulowaniem nader zawikanych interesów swojej ogromnej, lecz obswych kopotach financionej mocno dugami fortuny. sowych dozna pomocy ze strony Aleksandra, oczarowany jego osob i sposobem bycia, przeksztaci si z dawnego, zapalonego patryoty emigranta, ufajcego w pomoc Fraz

W

i

cyi dla Polski,

w

rosyjskiego senatora

w

palonego wielbiciela Aleksandra,

odtd nadziej

Polski.

Niech

i

radc

tajnego, a za-

nim jedynie upatrujc

do Napoleona, czysto osobi-

st, przenosi na dzieo jego, Ksistwo Warszawskie, i wszelkie urzdzenia tam zaprowadzone; chcia mu przeciwstawi odbudowane przez Aleksandra Wielkie Ksistwo Litewskie z urzdzeniami zblionemi do dawnych polskich. atwowierny, pozornie dobrze w wiecie otarty, lecz naprawd niewiadomy zupenie rzeczywistych stosunków, wpywów, intryg, panujcych podówczas na dworze petersburskim, zamierza dziaa rka w bezporednio z cesarzem, nie znajc zupenie charakteru Aleksandra, a opierajc si na tak chwiejnych podstawach, jak fama powszechna o yczliwych zamiarach jego wzgldem Polski oraz wspaniaomylnym charakterze monarchy. Czu poniekd moe i sam krucho tych podstaw, ostrzegany zreszt w tym wzgldzie przez Kotaja, ale to go nie powstrzymao, ani nawet do ostronoci nie skonio. S-

rk

dzi,

e

bije

»najchytrzejszego

czuoci, serdecznoci z

zupenem wylaniem Greków bizantyjskich «, jak i

podAle-

ksandra po niewczasie zdefiniowa Napoleon. Aleksander! gboki znawca ludzi, niewtpliwie odrazu pozna si na Ogiskim, a w dodatku mia w rku dosadn jego charakterystyk, skrelon przez ks. Czartoryskiego; trafnie te uzna cesarz w panu Michale doskonale narzdzie do tej kokieteryjnej gry, jak w ówczesnej krytycznej dla siebie

— chwili

w

—

prowadzi wzgldem Polaków

zamierza

a Litwinów

33

wogóle,

szczególnoci.

Nie otrzymujc adnej raoryal

zoony w

zgol odpowiedzi na swój memaju, a rzekomo aprobowany podówczas

przez cesarza. Ogiski

we wrzeniu zawiadomi go

o

swoim

Aleksander znów poegna go czuym, wiele mówicym napozór, a naprawd nic nie mówicym frazesem: »Fowiedz swoim ziomkom, e zajmuj

wyjedzie na Litw.

si

ich losem,

e

chciabym módz poprawi

przedstawi si wkrótce sposobno, kiedy

go,

bd

e

e moe móg da

e

im tego dowody, licz na ich przywizanie i prosz o zupene zaufanie*. Na wtpliwoci, wyraone co do staoci tych zamiarów cesarza, Aleksander odpar z ywoci: »...Jakto? jestecie w niepewnoci?! Jedno z dwojga powinno nastpi: to w razie wojny utworz Królestwo Polskie, poczone z Cesarstwem, jak Wgry Czechy z Austry; te, jeeli wojna nie nastpi, wprowadz w wykona-

bd

i

bd

nie nasz wielki projekt co do Litwy*.

Ogiski

yw agitacy, goszc

Na

Litwie

rozpocz

zamiarach Aleksandra. Chodzio mu o pozyskanie przedewszystkiem wpywowych wybitnych osób. Szawlach porozumiewa si z Ludwikiem Platerem, który o tern spotkaniu natychmiast doniós ks. Adamowi. Ogiski nalega, aby niezwocznie zabra si do zredagowania projektu ukazu, jaki mia poprzedza now organizacy Litwy. Do punktów, wyraonych w memoryale Ogiskiego z maja. Plater zaproponowa poprawki tak wane, jak uywanie jzyka polskiego w zalatwianiii icsselkicJt spraw w 8 tjiiberniach, obsadzanie wszel-

W

i

kich

o wielkich

urzdów wycznie Litwinami, utworzenie

kancelaryi

li-

w

Petersburgu na wzór istniejcej finlandzkiej, oraz osobnej Rady stanu ministrów w W. Ksistwie Litewskiem, tewskiej

i

wyczenie funduszów edukacyjnych z oddzielnych gazi dochodów publicznych. Na podstawie tych uwag wreszcie

Platera, za UONOGIIFJE

wspólnem porozumieniem si 1.

II.

z

Ogiskim, 3

zre-

—

34

—

dagowany zosta projekt ukazu, który Ogiski zabra

z

sob

do Petersburga dla przedstawienia cesarzowi.

Przed wyjazdem wynurzy si by Ogiski obszernie przed Platerem ze swoich widoków i nadziei. Mówi o Komitecie litewskim, który na wyrane yczenie cesarza ma

si zebra wkrótce w Petersburgu, — cio zreszt, nawiasem mówic, ten pomys komitetu by ju dawniej projektowany,

w r. 1806

i

1807 przez Stanisawa Ursyna Niemcewicza

moryaach cesarzowi

jego

w

r.

zoonych

ks.

Adamowi w

r.

1806

i

w me-

samemu

1807. Komitet ten, stosownie do dawniejszego

mia si skada z senatorów Polaków, znajdujcych si w Petersburgu, oraz delegowanych po jednym z kadej gubernii. Tak samo miao by obecnie. Pod prezydency Zawadowskiego mieli go skada Speraski, ks. Czartoryski, o ile si zgodzi, Ogiski, Seweryn Potocki oraz deputowani z 8 gubernii, na których proponowa Ogiski z gubernii wileskiej Wawrzeckiego, z grodzieskiej ks. Lubeckiego, z miskiej Giecewicza, z mohylowskiej Szadurskiego, z witebskiej Ludwika Platera, z Woynia z Ukrainy senatora Stroynowskiego, z Podola Czackiego Adama Rzewuskiego. Plater proponowa, aby zamiast Giecewicza powoa Karola Prozora, byego obonego, a na projektu Niemcewicza,

i

Szadurskiego ks. Kazimierza Lubomirskiego, osoznanego cesarzowi. Skoroby za obecno Szadurskiego w Komitecie rzeczonym bya konieczna, proponowa Lubomirskiego na swoje miejsce. Ogiski komunikowa Plaprojektowano mianowa namiestnikiem W. Ksiterowi, jednak Wielka stwa Litewskiego ksicia Oldenburskiego, Ksina Katarzyna jest temu przeciwna, utrzymujc, maonek jej nie jest odpowiedni na to stanowisko. Mylano take o ksiciu Wirtemberskim, gubernatorze Biaej Rusi. Ogiski, niewiadomo o ile szczerze, proponowa nawet ks. Czartoryskiego. Nie miano pewnoci, czy ks. Adam zechciaby bra udzia w caej tej robocie; gdyby si zgodzi, ofiarowanoby

miejsce

bicie

e

e

e

mu

bd namiestnictwo, bd te sekretaryat stanu

i

kiero-

35

wnictwo kancelaryi Ogiski, który

litewskiej

te kandydowa

w

Petersburgu;

w

takim razie

do tego stanowiska, zostaby

czonkiem Rady stanu

litewskiej. Cztery ministerya miay rozdane w ten sposób: tek spraw wewntrznych przeznaczano albo Sewerynowi Potockiemu albo te ks. Czarto-

by

ryskiemu, wówczas Potocki zostaby senatorem, co byoby lepsze dla sprawy; tek sprawiedliwoci Wawrzeckiemu, skarb

Czackiemu

i ministeryum wojny Kniaziewiczowi. Staremu Czartoryskiemu, ks. generaowi ziem podolskich, gdyby si

zgodzi, miano ofiarowa

godno wielkiego marszaka lub atwoci mona bdzie skom-

wielkiego kanclerza. Senat z

pletowa, dziki czemu próno wielu zostanie zaspokojona nominacy na kasztelanów wojewodów. Ogiski twierdzi, i

e cesarz poruczy mu sporzdzi list urzdników litewskich w tym wzgldzie o pomoc Platera Wawrzeckiego. Armia litewska skadaaby si z 30 tysicy ludzi zostawaaby pod dowództwem namiestnika, pod którym faktycznie dowodziby Kniaziewicz w charakterze pierwszego generaa dywizyi. Na generaów dywizyi proponowano i

prosi

i

i

Kniaziewicza, Sierakowskiego, Wyszkowskiego, Giedroycia,

aniskiego Giyckiego; generaami brygad staliby w takim razie ks. Eustachy Sanguszko, i

jazdy zo-

Karwicki,

Koysko, Kossakowski brygadyer, wreszcie Pgowski; generaami brygad piechoty mianowanoby Niesioowskiego, Stefana Grabowskiego, Kropiskiego, Wawrzeckiego brygadyera, Seweryna Rzewuskiego, nakoniec Paca. Pocz4tkowo armia litewska liczyaby mniejszy stan czynny, poz kontyngensu tegorocznego rekrutów. Pierwszym warunkiem istnienia tej armii miaa by zasada, armia litewska nie bdzie braa udziau w wojnie z Polakami Ksistwa Warszawskiego. Jak widzimy,

niewa skadaaby si wycznie

e

nadzieje polityków litewskich

szy

do

daleko.

Chodzio przedewszystkiem o pozyskanie do tej akcyi Czartoryskiego, Kniaziewicza, Czackiego, którzyby nadali

swoim udziaem

sankcy moraln caej

tej

robocie

i

po-

— cignliby

za

36

—

sob wahajcy si ogó; zdawano

doskonale spraw,

e e

bez nich cala akcya

sobie

spezaby na

stosunki pomidzy Czartoryskim Wiemy, Ogiskim nie naleay do nazbyt przyjaznych; ywili oni ku sobie wzajemn niech, pync moe poniekd, niczeni.

a

przynajmniej ze strony Ogiskiego, z rywalizacyi o wpyw i zaufanie u Aleksandra. Wspominalimy, jak surowo, cho-

cia zupenie

susznie, ocenia Czartoryski charakter i dziaOgiskiego. To te Ogiski poruczy Platerowi zwrócenie si do ks. Adama i wybadanie go ostrone co do jego stosunku wzgldem tych planów. razie akceptowania planu, ks. Adam mia od siebie skoni do akcesu Kniaziewicza i Czax3kiego. Nie szczdzi Plater wymownych argumentów, aeby nakoni ks. Adama do udziau w tej robocie, czyni od tego zawisym swój i Wawrzeckiego wspóudzia a nawet udanie si caego przedsiwzicia. kategorycznej odpowiedzi, pragn wyrwa ks. Adama z neutralnego stanowiska, jakie podówczas zaj, pchn go do czynnej

alno

W

da

akcyi. Usiowa go przekona o wartoci tego planu, majcego na celu autonomiczne urzdzenie Litwy, które bez wzgldu na wynik ostateczny walki pomidzy Napoleonem a cesarzem Aleksandrem z punktu widzenia interesów narodowych bdzie co cenn zdobycz. Na odjezdnem Ogiski poruczy Platerowi dalsze rozwinicie punktów, zawartych w pomienionym projekcie ukazu. Plater, doskonay pracownik, któremu niebawem po kilku ledwo latach, poruczony bdzie udzia w robotach redakcyjnych nad projektami konstytucyi Królestwa Polskiego, niezwocznie zabra si do pracy i ju 10 grudnia przyby do Wilna z gotowym projektem Ustawy rzdowej. Wilnie spotka si z Tomaszem Wawrzeckim, któremu zakomunikowa wszystko syszane od Ogiskiego. Walepiej bywrzecki zgodzi si na wszystko, sdzi tylko, oby moe, aby ów Komitet litewski zebra si w Wilnie, ni

bd

bd

W

e

— w

Prac

Petersburgu.

wyday si

które

37

—

Platera opatrzy swemi uwagami,

Platerowi bardzo suszne

zmodyfikowanie niektórych ustpów; ostatecznie

projekt

i

wpyny

z tego

na

wyoni si

Ustawy Rzdowej Wielkiego Ksistwa Ogiskiemu

Litewskiego, który niezwocznie zosta przesany

W

pracy swojej, wyznaje Plater, povvodowa si on dwoma wzgldami, popierwsze eby ta Ustawa konstytucyjna daa Litwinom te same prawa i korzyci, jakie maj obywatele Ksistwa Warszawskiego, powtóre stara si, ile mona, zachowa dawne nazwy polskie, to w urzdach, w podziale terytoryalnym. Ogiski, rozstawszy si z Platerem, uda si do Petersburga, gdzie w drugiej poowie padziernika swój projekt ukazu cesarzowi. pimie, doczonem do projektu, pisa, odczytanie nowej organizacyi Senatu petersburskiego informacye, zebrane co do urzdze finlandzkich, skoniy go do poczynienia pewnych zmian w projekcie, nie naruszajcych jego podstaw; tak wic, zamiast mianowania namiestnikiem kogo z rodziny cesarskiej, mona byoby wyznaczy zwykego genera-guberdo Petersburga.

—

—

bd

bd

zoy

W

e

i

rodkiem administracyi wewnobaw gabinetom zagranicznym. Monarcha nie uczyniby nic wicej nadto, co uczynionem zostao dla Finlandyi, a uszczliwiby przez to miliony mieszkaców, pozyska ich przywizanie znakomicie pomnoy swe siy bojowe. Na razie nie otrzyma Ogiski adnej odpowiedzi od cesarza ani na swoje pismo, ani na projekt. Dopiero w listopadzie r., po zoeniu przez Ogiskiego adresu dzikczynnego szlachty wileskiej za

Bdzie

natora.

trznej

i

nie

to jedynie

moe nasun adnych

i

t.

przyznane jej zeszego roku ulgi finansowe, podpisanego przez wszystkich marszaków z gubernialnym Sulistrowskim na czele, ukaza si reskrypt cesarski na imi .senatora Ogiskiego; byo to pierwsze pismo polskie podpisane przez cesarza Aleksandra.

W

listopadzie

równie dowiedzia si Ogiski,

e

ce-

38 sarz poruczyl generaowi Armfeltowi i baronowi Rosen kampffowi opracowanie Ustawy konstytucyjnej dla Litwy, a prawie równoczenie hr. Witt i ks. Kazimierz Lubomir-

uoenia projektu organizacyi armii w 8 guberniach polskich, poczonych z Cesarstwem. Ostatni projekt mia zosta przesany do oceny Ogiskiemu, ski otrzymali

który winien

by

przedstawi swoje uwagi

w

tym wzgl-

zoy

dzie oraz

razem

polecenie

cesarzowi ostateczny szkic projektu. ZaAleksander Armfeltowi porozumiewa si

poleci

z Ogiskim nad najskuteczniejszemi rodkami celem moliwie najprdszego utworzenia w prowincyach litewskich wojska polskiego, w szczególnoci co do uformowania w tych guberniach licznej jazdy. Podczas rozmowy w kocu listopada, jak prowadzi z Ogiskim, zaznaczy cesarz kilkakrotnie, wobec oczekiwanego rychego zerwania z Napoleonem naley skierowa wszystkie usiowania do wzmocnienia si bojowych; skutkiem tego wypadnie na razie na póniej projektowan organizacy W. Ksistwa Litewskiego; zatem pozytywnych informacyi co do

e

odoy

da

zasobów,

Sowa

jakie

monaby wydoby

prowincyi polskich.

z

zgnbiy Ogiskiego: widzia ruin wszystkich nadziei; mimo to jednak ufny cigle w szlachetne te

swoich zamiary cesarza zabra si do nowej pisaniny i ju dnia w^ykoczy nowy memorya dla Aleksandra.

1

gru-

W

tym wieym memoryale Ogiski wychodzi z zaoenia, tworzenie odrbnej armii litewskiej, bez nadania temu krajowi nowej organizacyi, któraby znacznie polepszya los Polaków w zaborze rosyjskim, jest w warunkach obecnych zgoa nieodpo Wiedniem; mogoby ono by jedynie nastpstwem kardynalnych zmian reformatorskich, jakie tym prowincyom uprzednio zostayby zapewnione

e

>

Polacy gubernii rusko-litewskich

nosz ju stwa, lecz

zane

z

prócz

tego

konsystency

—

pisa

same ciary, co

nietylko te

s

w

inni

—

obecnie po-

poddani Cesar-

wystawieni na przykroci zwirzeczonych guberniach zachodnich

—

39

—

wyjtkov\'o wielkiej masy wojska

na szykany wszelkiego

i

rodzaju ze strony administracyi cywilnej. Nic nie zrobiono dla pozyskania

sobie

prezentantem narodu

szlachty, i,

która jest

moe

jako taka,

waciwym

re-

jedynie skutecznie

poprze usiowania monarchy «. Dalej wywodzi Ogiski, e teraz, wobec wiszcej groby wojny, wobec tego, e Napoleon

niezawodnie podniesie wnet

spraw polsk,

wszel-

dotyczce odrbnej organizacyi samego tylko Ksistwa Litewskiego tylko pórodkiem, nie czynicym wcale takiego wraenia, jakie wywoayby par lat, nawet rok temu. Naley zatem, — wnioskowa uprzekie plany,

bd

—

dzajc Napoleona, niezwocznie utworzy Królestwo Polskie z tych 8 gubernii, ogosi si królem polskim w uroczystym manifecie obieca temu Królestwu przywrócenie konstytucyi 3 maja przyczenie w razie pomylnej wojny Ksistwa Warszawskiego Galicyi. Wysuchawszy l»owyszego memoryau, Aleksander po swojemu askawie i

i

i

e

a ogólnikowo owiadczy Ogiskiemu, odbudowanie caej Polski przy Rosyi, a zatem przyjcie tytuu króla polskiego odpowiada w zasadzie wasnym jego yczeniom, jednakowo w obecnej niewyjanionej konjunkturze naley wstrzyma si jeszcze z tak wanym krokiem i oczekiwa dalszego rozwoju wypadków, które, jak sdzi z otrzymanych wiadomoci, nie doprowadz jeszcze do rychej katastrofy wojonnej. kadym razie prosi, aby Ogiski wskaza mu osoby, którym mógby poruczy wygotowanie i

e

W

planu lelta

organizacyi

8

gubernii,

nie zadowalnia go.

e

poniewa

Ogiski zapewnia

projekt

w

Arra-

swoich Pa-

byo dla rzecz nader trudn w obecnowskaza odpowiednich kandydatów. Skdind wszake wiemy, e lista osób, do takiego Komitetu proponowanych, bya przez niego daleko wczeniej przygotowana: wszak ju w czerwcu r. 1811 pokazywa j Speraskiemu, a we wrzeniu Platerowi, któremu równie pokazywa t list, jako ju aprobowan przez cesamitnikach,

ci

cesarza

nagle

— rza. SzczegóJ ten

zasuguje

wiadczy midzy innemi

40

—

z tego

wzgldu na uwag,

o stopniu niezupenej

e

wiarogodnoci

zredagowanego znacznie póniej dziea pamitnil^arskiego Ogisliiego, zarówno pod wzgldem szczegóów osobisto-rzeczowych, jakote zwaszcza pod wzgldem dat i kolejnoci wypadków. Proponujc owych kandydatów, Ogiski projekt Ustawy Rzdowej, nad którym od duszego czasu, bez upowanienia cesarza, pracowa cznie z Ludwikiem Platerem ks. Ksawerym Lubeckim. By to ów projekt, wygotowany przez Platera, o którym powyej bya mowa, poprawiony nastpnie przez Ogiskiego i Lubeckiego. Cesarz przyj ten projekt, obieca w naj prdszym czasie powoa delegatów do Komitetu, szczególnie jednak zaleci Ogiskiemu mie na uwadze kwesty wociask.

zoy

i

poyteczna klasa spoeczestwa — odezwa si bya czstokro traktowana przez Was (Polaków), jak Heloci«. Ogiski odpar, ta sprawa bya równie przedmiotem obrad, lecz nie zostaa rozstrzygnit ostatecznie, poniewa zachodzi trudno, w jaki sposób dadz si pogodzi prawa wacicieli z istotnem dobrem wo cian. Na dowód, e spraw wociask pilnie si zajmowano, odczyta cesarzowi list ks. Lubeckiego wieo otrzymany, w którym ten poddawa ostrej krytyce projekt uwaszczenia wocian, proponowany przez Armfelta w jego projekcie ustawy konstytucyjnej, a bdcy naladowaniem wzorów szwedzkich; Lubecki pragn, aby kwesty a ta zo stahi rozwizan w duchu ustawy 3 maja, drog stopnio wych przeobrae, z zachowaniem wacicielowi przynale«>Ta

najbardziej

—

e

nych

praw, oraz aby rozstrzygnicie

tej

kwestyi

byo

po-

wierzone komitetowi skadajcemu si z mieszkaców kraju, zaleca wreszcie w postpowaniu wielk ostrono. ,

Audyencya rzeczona miaa miejsce 27 stycznia 1812 'Odtd — pisze Ogiski w Pamitnikach — nie byo wicej mowy o projektach autonomii Litwy, cesarz wyda-

roku.

41

wa

si bardzo zajty, a

ja nie

dawaem mu

do zrozumie-

byem

zmartwiony «. Burza wo jenna zbliaa si raptownie; w kwietniu wyjeclia Aleksander do Wilna, zalecajc Ogiskiemu, który wtedy wanie zapad na zdrowiu, aby po wyzdrowieniu niezwocznie przyby za nim do stolicy Litwy. Wypada na tem miejscu sprostowa pogoski, tuajce si po pamitnikach rozmaitych (Ostrowskiego, Niemce wicza) o faktycznem istnieniu jakiego oficyalnego Komitetu politycznego do spraw litewskich przed wojn 1812 r. Nie posiadamy adnych urzdowych danych stwierdzajcych powoanie rzeczonego Komitetu; zreszt Ogiski, piszc apologi swego zalepienia wzgldem Aleksandra w swoich Pamitnikach, nie omieszkaby skonstatowa wyranie podobnego faktu, dajcego przynajmniej jakkol wiek realn podstaw jego ówczesnym zudzeniom; tymczasem nie znajdujemy u niego ani jednej pozytywnej o tem wzmianki. Byy tylko oddalone projekty, którym tak chtnie lubi si oddawa Aleksander, z drugiej strony bya czysto prywatna robota kilku magnatów, bawicych podówczas w Petersburgu, Ogiskiego, ks. Lubeckiego, ks. Lubomirskiego. Zachodzi tu prawdopodobnie pomyka w utosamianiu owego nieistniejcego Komitetu z Komitetem rzeczywistym, utworzonym nieco póniej, w maju, z obywateli litewskich Wawrzeckiego, Sulistrowskiego, Lubenia, ile tera

ckiego,

wszystkiem

Platera

do

repartycyi

ywnoci

dla wojsk rosyj-

skich.

Co si tycze wspomnianego projektu konstytucyjnego, opracowanego przez Platera, Ogiskiego Lubeckiego, to powsta on, jak zaznaczylimy, z rozwinicia punktów, zawartych w projekcie ukazu, zoonego jeszcze w padzierniku 1811 r, przez Ogiskiego cesarzowi. Projekt ten skada si z 11 punktów. Wielkie Ksistwo Litewskie miao i

by

utworzone

z

8

gubernii:

wileskiej,

miskiej, witebskiej, mobylowskiej

,

grodzieskiej,

podolskiej,

woyskiej

42

i

kijowskiej, oraz z 2

skiego.

obwodów: biaostockiego

Zarzd nad Ksistwem Litewskiem mia

i

tarnopol-

by

poru-

czony namiestnikowi, rezydujcemu w Wilnie; na utrzymanie jego dworu, któremu chciano zapewni okazao, a nawet wietno, wydzielon zostaaby dóbr rzdowych. Petersburgu, przy boku cesarza, miaa znajdowa si kancelarya litewska z sekretarzem stanu na czele dla kierownictwa wszelkierai sprawami litewskiemi. Zarzd wewntrzny miano powierzy Radzie Administracyjnej, pod przewodnictwem Namiestnika cesarskiego; Rada miaa si skada z kilku wydziaów, utworzonych z dyrektora naczelnego i kiku radców. Wszyscy czonkowie tej Rady byliby mianowani wprost przez cesarza. Mia zosta wydanym oddzielny regulamin generalny administracyi dla Ksistwa Litewskiego, przepisujcy szczegóow organizacy wszystkich gazi zarzdu lokalnego w zakresie podziau terytoryalnego Ksistwa, rozkadu podatków, admiutrzymywania wojska nistracyi funduszów koronnych, komunikacyi, wykontygensu rekrutów, policyi, poczt i miaru sprawiedliwoci, spraw owiaty, rolnictwa i przemysu, jakote obejmujcy cisy wywód obowizków i inatrukcyi dla wadz ustanowionych. Regulamin ten mia by zredagowany przez Komitet, pracujcy pod okiem cesarza. Statut Litewski mia pozosta prawem cywilnem W. Ksistwa Litewskiego; wszystkie sprawy cywilne i kryminalne mia sdzi Najwyszy Trybuna, zasiadajcy

cz

W

i

w

Wilnie.

Urzdy

miay by dostpne wyczmajcych wasno w Ksi winna bya zosta przywrócon

publiczne

nie dla obywateli osiadych

i

Jzykowi polskiemu moc obowizujca w ekspedycyi wszystkich spraw Ksi-

stwie.

miay by na zawsze gazi dochodów publicznych. posa powyszy projekt Ogiskiego wraz

stwa. Wreszcie fundusze edukacyjne

oddzielone od innych

z

Aleksander drugim projektem

opracowanym

przez

konstytucyi Armfelta,

do

Ksistwa Litewskiego, oceny

ks.

Adamowi

43 Czartoryskiemu. Czartoryski zachowa si krytycznie wobec obu projektów i poradzi wypracowa na icti podstawie projekt poredni,

dobrze

nych,

radzc do tej pracy powoa ludzi rozummylcych, cieszcych si zaufaniem roda-

za takich przygodnych dziaaczy, jak Ogiski, samo imi, wysunite na czoo tej roboty, moe natchn nieufnoci co do powodzenia trwaoci podobnego przedsiwzicia; oskaraj go bowiem powszechnie o lekkomylno, której nie raz da dowody «. Projekt Ogików, nie »którego

i

przosa ks. Adam ze swej strony do oceny Linowskiemu do Warszawy. Opinia Linowskiego jest nadzwyczaj skiego

ciekawa a nader surowa. Nazywa on projekt konstytucyi litewskiej osobliwym amalgamatem wszystkich wad konstytucyi

3

maja,

wszystkich

oraz

bdów

konstytucyi

Ksistwa Warszawskiego. Namiestnik Wielkiego Ksistwa bdzie figur malowan, rzdzi wszystkiera bdzie minister sekretarz stanu, minister sprawiedliwoci bdzie je-

potny od warszawskiego (ubiemajc wpyw poredni bezporedni na wykonywanie

szcze bardziej miesznie skiego),

i

sprawiedliwoci. Mnóstwo napodzonoby urzdników, którzy

ciarem

niepotrzebnym krajowi. Niema ani armii, ani te adnej gwarancyi, co do jej przeznaczenia uycia. Linia demarkacyjna przeprowadzona pomidzy szlacht a inneini klasami, niegodna byliby tylko

sowa

co do organizacyi

i

XIX stulecia, zatamowaaby na zawsze postpy cywilizacyi w tyra kraju zgotowaaby strat3zliw rewolucy dla potomi

Sowem, zdaniem

Linowskiego, jest to produkt nadzwyczajnego ubóstwa mylowo-politycznego i Kosyauie powinniby przyj go bez wahania, jako rzecz moe bardzo po

stwa.

winien

dy

mogc

nic zgoa da narodowi, który po do odzyskania wczeniej czy póniej swej niepo-

pularna, lecz nie

dlegoci. Niepodobna nie zgodzi si

krytyk

elaboratu Ogiskiego

o ministrze sprawiedliwo.ci;

chnie

ywionych

i

z

t surow, lecz suszn,

spóki. Uderza tu

bya

oiui

wzmianka

odbiciem obaw powsze

za Ksistwa Warszawskiego, aby ta wla

— dza nie wywieraa zbyt

44

—

potnego

nacisku na sdowni-

bya eciem krzywd

Tyzenhauza, trzscego trybuwiey cli w pamici ogóu; za warnaami, jeszcze szawski minister sprawiedliwoci, Feiks ubieski, jak wiadomo, zgoa nie cieszy si popularnoci. Ostatniemi czasy z rozlicznych róde spyno nieco papiewiata na owe projekty konstytucyi litewskich. rach Lubeckiego przechoway si dwa projekty, z których pierwszy obszerniejszy p, t. Ustawa Rzdowa Wielkiego ctwo,

do

W

Ksistwa Litewskiego skada si z 266 artykuów w X tytuach, przypominajc mocno póniejsz kart konstytucyjn Królestwa Polskiego. Drugi, znacznie mniejszy p. t. Constitiiilon dli Royaume de Polocpie skada si z 156 artykuów w XI tytuach. Ju sama nazwa wskazuje, drugi projekt pochodzi z doby póniejszej, odpowiada mianowicie przeobraeniom, jakim ulegy pod koniec roku 1811 plany Ogiskiego. w obu tych projektach obok wielu rzeczy wspólnych rónice i to bardzo powane, pierwszy bowiem zamyka si

e

S

w granicach 8 gubernii, tworzcych przysze W. Ksistwo Litewskie, drugi natomiast posuwa si znacznie dalej, obejmujc Królestwo Polskie w granicach roku 1773. Mimo rónic projekt konstytucyi Królestwa nie jest jednak widocznie owym wyej wspomnianym elaboratem Rosenkampffa i Arrafelta, poniewa przeczy temu dokadna znajomo dawnych urzdze polskich, jak trudno przypuci jeszcze

u tych cudzoziemców.

Podug Ustawy Rzdowej sejm W. Ksistwa Litewskiego wchodzio z Senatu, w skad którego

mia si skada 12 arcybiskupów 8

wielkich

skiej,

z

zoonej

6 letnim

trzeciej.

w

i

biskupów, 15 wojewodów, 14 kasztelanów, i 4 ministrów, oraz Izby posel-

dygnitarzy

posów

80 deputowanych miejskich mandatem, odnawianej co 2 lata w jednej ze 160

i

Przywracano dawniejszy podzia na województwa, miay znajdowa si rady wojewódzkie, a w po-

których

wiatach rady

powiatowe.

prawem obowizujcera zmianami

i

45

—

Statut

dla

poprawkami, jakie zgodnie

zaprowadz w nim Senat Izba i

pozosta mia

Litewski

W. Ksistwa z

Litewskiego ze

wymaganiami czasu

poselska. Wszystkie

urzdy

maj by powierzane tylko obywatelom W. Ksistwa Litewskiego; kasowaa natomiast Ustawa Rzdowa urzdników sdowych z wyboru, wszyscy mieli by mianowani przez W. Ksicia na przedstawienie odpowiedniego ministra. Wszelkie zmiany w rzeczonej Ustawie mogy dokony-

by

wane li tylko na propozycy W. Ksicia za zgod obu poczonych; pierwsza odmiana moe by dokonana i

izb

bez okrelonego terminu, nastpne co 25

lat.

Drugi projekt konstytucyi Królestwa Polskiego róni si znacznie od projektu Ustawy Rzdowej, przyznawa inicyatyw prawodawcz posom sejmowym, wówczas kiedy wycznie dla Rzdu W. Ksistwa, Ustawa rezerwuje

j

zachowywa obieralno urzdników sdowych zapowiada opracowanie nowego kodeksu praw Cod Alexan-

dalej

dre.

i

Znaczne

rónice

tych projektów na

w

zapowiadaa:

24 artykule

w

zapatrywaniu

obu

»Chcc dogodzi

z

jednej

obowizkom odwiecznej sprawiedliwoci, prawom

strony religii

zachodziy

kwesty wociask. Ustawa Rzdowa

i

ludzkoci,

a z drugiej zapobiedz szkodliwym nad-

uycia skutkom, spokojno publiczn zamiesza mogcym, postanawia si, lud wiejski, w W. Ksistwie Litewskiera zamieszkay, w przecigu lat dziesiciu do uywania prawa wolnoci osobistej przypuszczony zostanie. Poczwszy od r. 1812 do 1821, co rok w kadym majtku uwalnia wocian przez dziedziców. si bdzie dziesita umowy za wspóln Z uwolnionymi zawiera si

e

cz

bd

rzdu krapod opiek prawa nastpców wiecznie dziedzica jowego przyjmuj si jego albo prawa nabywców jego, jako i wocian tak wizgod,

które to

umowy

i

i

i

za bd, mocni.

W

e

ich

nigdy

bd

samowolnie odmienia nie posesyi zostajcych,

majtkach skarbowych, w

— uwolnienie

a

kade

—

46

powysze dzia si bdzie

takie uwolnienie potwierdzone

przez

posesorów,

bdzie przez mini-

stra skarbu «.

Artyku powyszy Rzdowej, wiadczy o

przynosi zaszczyt autorom Ustawy wzniesieniu

si przez nich ponad

poziom interesów stanowych, posuwa kwesty wociask na Litwie na drog racyonalnego jej rozwizania, wyprzedza pod tym wzgldem konstytucy Ksistwa Warszawskiego, a tembardziej konstytucy Królestwa Kongresowego. ród ziemiastwa litewskiego znajdoway Dowodzi on, si jednostki, uwaajce kwesty wociask za jedn z najbardziej palcych i wskazujce nader trafn drog do jej rozwizania i to w krótkim stosunkowo terminie. Drugi projekt powica wprawdzie równie tej sprawie kilkanacie artykuów § 68 79, odkada jednak jej roz do chwili ukoczenia prac przygotowawczych, strzygnicie wymagajcych dugiego czasu wielkich kosztów, jak pomiarów, oszacowania ziemi i katastru i t. d.

e

—

a

i

Naley

atoli

stwierdzi,

konstytucyi nosiy na sobie

e

projekty obu

silne

rzeczonych

pitno oligarchicznych

skonnoci magmiteryi litewskiej. Tworzc mnóstwo, czstokro zupenie niepotrzebnych dygnitarzy i urzdników, dogadzay one tytuomanii, panujcej ród wyszej i redniej szlachty, wprowadzay nawet do armii anachroniczny obecnie pierwiastek stanowy. Pomimo pewnych dodatnich stron obu tych projektów, oraz wikszego uwzgldnienia w nich, ni w konstytucyi Ksistwa Warszawskiego, instytucyi narodowych, wydaje si rzecz mocno wti zwyczajów pliw, aeby mieszkacy Ksistwa Warszawskiego zechcieli, jak na to rachowali politycy litewscy, zamieni swoj Ustaw rzeczywist na tak chimeryczne dzieo, jakiem bya projektowana Ustawa Rzdowa W. Ksistwa Litewskiego. Który z rzeczonych projektów zosta rzowi przez Ogiskiego na audyencyi, jaka 27 stycznia

st.

stylu 1812

r.,

zoony miaa

cesa-

miejsce

dokadnie nie wiemy; zdaje

—

—

47

si wszake, sdzc z listu Ogiskiego, jaki tego dnia wystosowa do Aleksandra, przysyajc ten projekt, by

e

to

ów drugi p. t. Przesyajc

Constitutiou de Folocjne. projekt,

ten

Ogiski nieoraieszka raz

wynurzy swych uczu ywionych dhi cesarza »Jakakolwiek bdzie przyszo Polski, prze-

jeszcze

Aleksandra:

znaczeniem mojem bdzie nigdy nie opuszcza W. C. Moi by najwierniejszym z jego poddanych*. Zaznacza dalej, wszystko wskazuje, i wojna jest nieuniknion Napoleon poruszy wszelkie spryny, aby pocign za sob Polaków, gdy obieca Polakom bawicym w Paryu odbudowanie ich Ojczyzny w caym dawnym jej zakresie z chwil wypowiedzenia wojny, ludzi ich obietnicami, podsyca ich nadzieje, czego dowodzi ta okoliczno, ludzie najbardziej powani, którzy dotychczas trzymali si zdaa, wchodz obecnie do ministeryów innych urzdów w Ksi

ci

e

i

e

e

i

Warszawskiem.

stwie

e

«Dr,

pisa Ogiski, na myl, Polska zawdziodbudowanie Napoleonowi, korzystajcemu ze wszystkich jej olbrzymich rodków, które teraz w jego rku których uyje przeciwko Rosyi*. Do-

cza bdzie

swoje

bd

i

dawa

wreszcie,

e

jest najrychlejsze

jedynym rodkiem przeszkodzenia temu

uskutecznienie skadanego projektu przez

cesarza Aleksandra,

który

zdobdzie dla

wszystkie serca polskie; dzisiaj

wiadczywszy dowolona z

t drog Litwy, do-

ask dobrodziejstw, gotowi s ycie swe swemu monarsze; modzie tylko jest nieza-

tylu

zoy w ofierze

siebie

ju mieszkacy

i

dzisiejszej

wegetacyi

i

bezczynnoci; doradza

wic Ogiski uczyni co dla niej w szczególnoci, zaj j, oywi jej nadzieje, zachci do wstpowania w sub cesarza Rosyi.

Z

cz

w

listu tego,

nieumieszczonego, co jest rze-

Pamitnikach Ogiskiego, namacalnie wida, na jak kruchych podstawach spoczyway podówczas nadzieje pewnego odamu polityków litewskich, skupionych znamienn,

pod sztandarem Aleksandra.

— Co si tycze

w

48

—

szczególnoci

projektowanego utwo-

organizacy poruczono opracowa ks. Kazimierzowi Lubomirskiemu i hr. Wittowi, to w papierach ks. Adama przechowa si projekt 1 rzenia

armii

litewskiej,

której

organizacyi armii litewskiej

wida

w

plan

'

i

8 guberniach z roku 1811.

wstpu, tylko szkic ogólny pracy, prowadzonej od duszego czasu, a obejmujcej wszystkie szczegóy zwizane z t spraw. Autor owiadcza, pragnby oprze organizacy armii litewskiej na zasadach czysto narodowych, wskrzeszajc ile mona dawne formy polskie, przez co chciano przeciwstawi Litw sfrancuziaemu Ksistw^u Warszawskiemu. Z organizacy faktyczn armii litewskiej naley wszake nieco si wstrzyma i przystpi do niej dopiero w kilka miesicy po nadaniu Litwie konstj^tucyi 3 maja, aeby Polacy, doznawszy caej rónicy postpowania wzgldem nich Aleksandra Napoleona, sami uczuli potrzeb uzbrojenia si w obronie nadawcy przywróconej konstytucyi. Armia litewska powinna stanowi skadow armii rosyjskiej, zachowujc jednak odrbne umundurowanie i komend polsk. Kodeks karny wojskowy dla wojska litewskiego bdzie zastosowany do charakteru narodowego i moliwie zbliony do kodeksu wojskowego Ksistwa Warszawskiego. Stopa odu bdzie ta sama, co w caej armii rosyjskiej. Wojsko litewskie skada si bdzie z puków regularnych i milicyi. Wojsko regularne litewskie miao zosta doprowadzone do 100.000 ludzi; pocztkowo jednak miao liczy daleko mniej. Uni-

Jest

to,

jak

ze

e

i

cz

kajc

niedogodnoci, zwizanych z tworzeniem nowych puków, miano puki dotychczasowe rosyjskie, liczce w sobie najwicej onierzy Polaków, nazwa polskiemi i kompletowa nastpnie wycznie polskim rekrutem. Puki te dostan póniej odrbne umundurowanie i oficerowie Rosyaniel przez Polaków. Skoro zastpowani w nich stopniowo ilo tych ostatnich bdzie dostateczna, wprowadzon zostanie^ komenda polska. Tym sposobem stworzionoby armi naro-

bd

49

dow

polsk, nie dezorganizujc ogólno-pastwowej rosyjskiej. Równie Polakom dawanoby stanowiska naczelników brygad. Zupenie now formacy byby jedynie dywizyi korpus pieszej i konnej gwardyi litewskiej. Ilo puków polskich bdzie cile zastosowana do iloci Polaków w armii rosyjskiej. Na pocztek ma by utworzonych 6 puków pieszych: 4 liniowe i 2 strzelców, w ten mianowicie sposób, z 72 puków naley wybra po jednej kompanii z 160 ludzi ze podoficerami Polakami, znajdujwszystkimi oficerami to doskonae kadry do sforcymi si w tym puku. mowania owych 6 puków, które ju po 4 miesicach w zupenoci gotowe, zoone z wywiczonego onierza. i

e

i

Bd

Polskich

puków

pieszych

bd

ma by ogóem

40, ale to do-

sam koniec czynnego skompletowania wojska litewskiego do 100.000 ludzi. Co si tycze kawalelitewska ma liczy 12 puków uaskich; ryi, to armia

piero z czasem, pod

w

liczb ich wejdzie 5 puków ju istniejcych, z których dostarczy 4 szwadrony dla utworzenia 7 nowych regimentów. Nadto 10 obecnych puków huzarskich dostarcz kady po jednym szwadronie, zoonym z oficerów i onierzy Polaków w tym puku bdcych, a 24 szwadrona. obecne puki dragonów dostarcz po V« Wszystko to razem da si 42 szwadronów^ jazdy polsko-

kady

dostatecznej

litewskiej,

dla utw^orzenia

7

nowych puków

uaskich. Puki te zostan póniej dokompletowane o dalsze szwadronów przez szlacht czynszow, która bdzie stanowia szwadrony wyborowe tych puków, pobierajc wysz pac, przy odmiennem umundurowaniu, pod nazw towarzyszów, nie podlegajcych karze cielesnej. Szwadrony

8

te

maj by

tworzone

wycznie

ochotników

z

i

dopiero

po ogoszeniu Królestwa Polskiego.

Drug nowi

cz skadow

wojska narodowego miaa

sta-

rzdu wocian.

milicya dwóch rodzajów: milicya pierwszego

ze szlachty,

Pierwsza

oraz

drugiego

ma si skada

Honoriaifif

T

II.

rzdu

z

z czynnej

mieszczan rezerwowej: do czyni

i

4

50

bdzie naleaa szlachta w wieku od

lat 18 do 24, popuki, zbierana corocznie na 6 tygodniowe wiczenia. Kady szlachcic, nalecy do niej, winien

nej

dzielona na szwadrony

i

bdzie stawa na miejsce wicze konno chokiem, wyekwipowanym jego kosztem

z

konnym

pa-

w

przepisanym czasie pokoju, prócz tych 6 tygodniowych uniformie. wicze, milicya nie bdzie obarczona adnemi obowizkami, nie bdzie równie uywana poza granicami kraju, bdzie czynna tylko w razie najcia nieprzyjació. Pierwszy szereg tworzy miaa szlachta, drugi przyprowadzeni przez ni pachokowie. Czas suby wynosi mia lat 4, poczem na lat 6 przechodzi si miao do milicyi rezerwowej, zoonej z caej szlachty, niemogcej by umiesz-

W

czon w

milicyi

czynnej.

Rezerwa bdzie powoywana

wicze

sprawdzania etatów; przeznaczona jedynie do kompletowania milicyi czynnej, nie bdzie obowizane do ekwipowania si wasnym kosztem, chyba tylko w razie wprowadzenia czynnej milicyi na lini bojow. Ogó milicyi czynnej obliczano na 36 puków po 550 ludzi kady, co daoby razem okoo 20 tyzarzdzenie to przywrócisicy jazdy. Miano nadziej, oby szlachcie jej dawnego ducha wojennego.

tylko

raz

na rok celem

i

e

Mieszczastwo tworzyoby Obron Narodow czyli milicy drugiego rzdu, przeznaczon do odbywania suby garnizonowej

w

znaczniejszych

miastach

i

miasteczkach.

Obrona Narodowa miaa by równie dwustopniow. Pierwszy stopie stanowiaby milicya piesza, zoona z wocian i mieszczan od 20 do 30 lat, podzielona na kompagarnizonow, konwojow nie i bataliony, penica ludzi. Druga skadaaby liczyaby 20.000 transportow; i si z wszystkich mieszkaców od 25 do 50 lat w kadem miasteczku; pod nieobecno wojsk peniaby miecie bezpieczestwa, a w czasie wojny w miar potrzeby byaby uzbrajana w caoci, jako pospolite ruszenie. Ju z powyszych szczegóów atwo zauway liczne

sub

i

sub

A

wady

51

—

tego projektu. Przemilczano zupenie

inynieryi,

wychodzc

zaoenia,

formacy

arty-

e

armia rosyjska ma poddostatkiem tej broni. Chciano wskrzesi formy dawne, które ju za czasów Rzplitej uwaano za przeyte, leryi

i

z

usiowano przywróci w armii dawne przywileje stanowe. Przy poborze rekrutów chciano zastosowa system kastowy, zamierzano utworzy kolonie wojskowo-rolnicze; do tego ostatniego projektu przykadano podówczas wielk wag w sferach wojskowych, gorco popiera t myl cesarz Aleksander. Co najwaniejsze jednak, to draliwa strona moralno-polityczna tego projektu, który

rzeczy liczy si

cie

z

bd

co

bd, w

moliwoci wojny domowej

polsko-litewskich przeciw polsko-warszawskim, czy to

grun-

wojsk

w

ra-

wkroczenia wojsk Napoleona na Litw, czy te sposobem inwazyi samoistnej lub cznej z armi rosyjsk na Ksistwo Warszawskie. Projekt ten jest z tego jeszcze powodu godzien uwagi, niektóre myli w nim wyraone, zostay urzeczywistnione w lat kilka potem za Królestwa Kongresowego przy tworzeniu t. zw. Oddzielnego Korpusu litewskiego. Obszerny meraorya w niniejszej sprawie organizacyi wojskowej, opracowany gównie przez ks. Kazimierza Lubomirskiego, zosta w formie ostatecznej przedstawiony cesarzowi przez Ogiskiego 2 lub 3 grudnia 1811 roku. Plany te i projekty, dotyczce przyszych losów Litwy, nie mogy uwagi spoeczestwa rosyjskiego. Jeeli prawa przyznane niedawno W. Ksistwu Finlandzkiemu, w szczególnoci za przyczenie do niego gubernii wyborskiej, od stu lat prawie ju nalecej do Rosyi, wywozie

e

uj

ay

pewne niezadowolenie

w

sy,

i

spoeczestwie rosyjskiem,

e

chce rozczonkowa Rozgoa niesusznie widziano w nim sprawc autonomii

jeeli obwiniano Speragkiego, P'inlandyi,

to

có

dopiero

mówi

o niezadowoleniu,

jakie

koach wywoaaby podobna organizacya odrbna Litwy. Widzianoby w tern zamach na cao nietykalno Rosyi, gdy w szerokich koach petersburskich

w

szerokich

i

—

52

—

ju uwaano

zabrane prowincye polskie za Wyrazicielem opinii tych sfer zosta uczony Karamzin, który nieoraieszka w tym wzgldzie i

moskiewskich

zdawieii

dawna

przeoy

rosyjskie.

uwag cesarzowi. Szlachta rosyjska wtpliwie przyjaby wyodrbniehie Litwy z wielkiem swoich

nienie-

zadowoleniem, podobnie, jak póniej utworzenie Królestwa Polskiego; nie mogaby pogodzi si z takiem wyrónieniem okazanem obcoplemiecom. Jak w sprawie finlandzkiej oskarano gównie Speraskiego, tak tutaj, w litewskiej, upatrywano gównego winowajc w Armfelcie, posiadajcym

podówczas cae zaufanie Aleksandra. Nie

moe by

kwestyi,

e caa liczna biurokracya rosyjska uczuaby si przez utworzenie

W. Ksistwa Litewskiego powanie zagroon

w

pod-

stawach swego bytu; wszak prowincye zabrane stay si ju podówczas istnem Eldorado dla olbrzymiej masy urzdników, zaczynajc od gubernatorów, a koczc na isprawnikach, gdzie w krótkim stosunkowo czasie stosunkowo bezkarnie mogli dorabia si wcale pokanych fortun. Nawet Speraski, uwaany narówni z Koczubejem i Zawadowskim przez polityków litewskich za sprzyjajcego ich projektom, ostrzegawczo, a nawet wa'cz nieprzychylnie, wskazywa cesarzowi niebezpieczny bardziej skomplikowany charakter zagadnie polskich w porównaniu z finlandzkiemi. Stroganowa, szlachetnego skdind yczliwego Polakom czowieka, wprost przeraaa myl utworzenia W. Ksistwa Litewskiego: widzia on w tem tysiczne niebezpieczestwa zarówno dla potgi dla dobra samyche Polaków. Najbardziej rosyjskiej, jak przestraszaa go myl, wszystkie wzy, dotychczas te prowincye z Cesarstwem, po utworzeniu W. Ksistwa Litewskiego czy te Królestwa Polskiego, zostan zerwane, oprócz istnienia wspólnego monarchy, dwigajcego te dwie cakiem odrbne korony. stosunku do ogólnego uksztatowania si wewntrznego Rosyi, ze szczególnem uwzgldnieniem Litwy, iStroganow wystpowa jako stanowczy przeciwnik federalizmu z tego stanowiska wrogo patrzy i

i

i

i

e

czce

W

i

d

53

ca

towarzyszów. Równie nieporobot Ogiskiego sd o ówczesnych politykach litewskich znajdujemy w spólczesnej korespondencyi Nowosilcowa. Zdaniem jego wikszo ich s to ludzie, kierowani piywat, idcy

nu

i

chlebny

noe jedni przeciwko równo wzgldem swego na

ycz

Jedni

cia.

w

nowej,

sobie

drugim, a co najgorsza, ciemni zacelu, jak

i

sposobów jego osigni-

konstytucyi

3

maja,

inni

daj

rodzaju opracowanej przez Armfelta.

wy

wyuszNapoleon by zawczasu powiadomiony o czonych planach litewskich, poruszanych podówczas w Petersburgu. Wspóczesne raporty agentów francuskich, przysyane do Parya przez marszaka Davouta i rezydenta przepenione alarfrancuskiego w Warszawie Bignona,

s

mujcemi

w tym wzgldzie

a czsto zgoa bajecznemi

wie-

ciami. Donoszono o konstytucyi, jakoby faktycznie ju nadanej przez Aleksandra prowincyom polsko-litewskim, o dokonanem ju jakoby utworzeniu W. Ksistwa Litewskiego z prywrócon Ustaw 3 maja, o sformowaniu armii litewNiesio dowództwo mieli obj Wawrzecki owski, oraz o oczekiwanem przybyciu Aleksandra to do Wilna, to do Biaegostoku, to wreszcie na mujd do Zubowa, o rychlem ogoszeniu si jego królem polskim, lub wreszcie o tworzcej si konfederacyi generalnej z OgiWa.wrzeckim na czele. We wszystkich tych wieskim ciach oczywicie byo mao prawdy faktycznej; byy one jednak echem moliwych dziaa petersburskich Ogiktórej

skiej,

i

i

i

kompanii. W kadym razie Napoleon odtd musia zalee mu zwróci szczególniejsz uwag na Litw musiao wielce na tem, aby mie stamtd informacye doskiego

i

i

kadne, cznych,

v^zgldem tamecznych robót pseudo-polityzwaszcza wzgldem obrotów wojsk rosyjskich Suba informacyjna w tym zakresie polecon

nietyle ile

na Litwie. zostaa Bignonowi w Warszawie, postara si o odpowiedni pomoc.

w

dostarczaniu

wszelakich

który

ze

swej

Pomaga mu

informacyi

z

strony

mianowicie

Litwy

gównie

54

Aleksander Sapieha, którego obszerna korespondencya wzgldzie z Bignonem wiadczy o rozmiarach, jakie przybraa ta robota wywiadowcza. Roio si podówczas na Litwie od agentów polsko-francuskich, którzy pod ks.

w

tyra

przybranemi nazwiskami przedostawali si tutaj z Ksistwa Warszawskiego. Smolesku, Misku, Mohylowie innych miastach pojawiali si szpiedzy polsko francuzcy w wielkiej iloci pod postaci akrobatów, nauczycieli, artystów, muzykantów, lekarzy mnichów wdrownych, w gubernii miskiej zjawio si wielu geometrów, zajmujcych si sporzdzaniem planów okolicznych miejscowoci. Skutkiem tego minister wojny zarzdzi, aby osób, przybyych z Ksistwa Warszawskiego, nie dopuszczano do ogldania fortec oraz zdejmowania z nich planów, w razie za, gdyby jakie osoby narodowoci polskiej, francuskiej lub ydowskiej dopytyway si o iloci i sytuacye wojsk, winny by natychmiast aresztowane. Raporty wspóczesne urzdowe wadz rosyjskich przepenione wiadomociami o rozmai-

W

i

i

s

tych osobnikach, podejrzanych o szpiegostwo; nie pomagay najostrzejsze zarzdzenia, gdy przy licho funkcyonujcej policyi osobnikom tym udawao si zawsze omin czujno

wadz. Poza

t

kategory szpiegów wojskowych, raporty roagentów politycznych, przybyych z Ksi-

syjskie notuj, jako

stwa Warszawskiego: Franciszka Potockiego, adjutanta marszaka Davouta, bawicego w r. 1812 czas duszy w Wilnie i porozumiewajcego si tam z wybitniejszymi obywatelami, dalej Szydowskiego brygadyera, abuskiego, brata kanonika wileskiego. Wszyscy oni, podug raportów urzdowych, starali si agitowa na rzecz Napoleona, goszc o rychem przywróceniu przez niego Królestwa Polskiego. Bya przez Ogito, jak gdyby reakcya przeciw prowadzonej i

towarzyszów robocie projektowo-ugodowej. Robota tych projektowiczów, tak bezpodna, jak widzielimy, w ubiegym r. 1811, obecnie w 1812 r., w miar zacza silniej zbliania si wojny, znowu si oywia skiego

i

i

J

—

—

55

oddziaywa na spoeczestwo

Dotychczas nie

litewskie.

przykadano wielkiej wagi do zabiegów Ogiskiego; dopiero uzyskane przeze wane ulgi praktyczne, dotyczce gubernii wileskiej, a wkrótce potem rozcignite na guberni grodziesk, podniosy imi jego w opinii wspórodaków. Reskrypt cesarski na imi senatora Ogiskiego roz-

sawi

go

po

wszystkich

zaczto

rencyach

cesarzem

szane.

W

z

prowincyach

gono mówi

rosyjskiego;

planach, które na nich

i

lad za tem nastpi reskrypt

Druckiego-Lubeckiego 24 grudnia 1811 dokonane ju zadouczynienie niektórym

ks.

nów ich

polskich

zaboru

o jego osobistych konfe-

byy

poru-

cesarski na r.,

imi

stwierdzajcy

daniom

Litwi-

zapowiadajcy ryche rozstrzygnienie pozostaych dezyderatów. Ulgi, przyznane podówczas guberniom i

byy stosunkowo znaczne. Ukazem 17 listopada pozwolono w guberniach zachodnich wnosi podatki zboem, a ukazem z dnia 18 grudnia 1811 r. zrównano obwód biaostocki z innemi guber gubernie litewskie niami Cesarstwa, kasujc wszystkie dawne podatki polskie, dotychczas tu istniejce, wprowadzajc natomiast podatek poduszny; drog wszystkie opaty podatki, pobierane tutaj dotychczas w srebrze, miay si opaca od 1812 r. asygnatami Banku Pastwa podug normy ogólnej. Byo to wielkie udogodnienie dla Litwy wyndzniaej, a w dodatku w 1811 r. nawiedzonej nieurodzajem. To te pochwaom na cze delegatów Litwy nie byo koca; podnoszono pod powicenie obywatelskie. niebiosa ich cnoty, zasugi w styczniu 1812 roku pukownik Grodnie na sejmiku Lachnicki podnosi zasugi Ogiskiego, którego szlachetnych gorliwyc;h stara najcelniejszym sta si przednnotera los Litwy, oraz domaga si, aby w dzienniku zgromadzenia podzikowanie, szlacheckiego zapisa mu wdziczno prob aby po oddaleniu przesa mu do Petersburga z zachodnim, 1811

r.

i

t

i

i

W

i

i

,

•si

ks.

Lubeckiego

delegata gubernii

z

nad

Newy raczy przyj mandat

grodzieskiej.

(Jgiski

ze

swej

strony

5b

rozwin ruchliw akcy. Pod koniec 1812 r. zwoa on do Miska zjazd najwybitniejszych obywateli litewskich, jak Prozora, Chreptowicza Adama, Wawrzeckiego, Sotana,

Biaopiotrowicza, Rzewuskiego, Tyzenhausa

wiemy

wielu innych.

i

e pojednali

si na nim Ustawy majowej, nie powzi, zdaje si, adnej stanowczej decyzyi; ogldano si na nieobecnego ks. Czartoryskiego. Udao si atoli Ogiskiemu w tym czasie wcign do swej akcyi marszaków Zjazd, o którym

tyle tylko,

dawniejsi Targowiczanie ze zwolennikami

Lubeckiego gubernialnych wileskiego Sulistrowskiego wieo obranego grodzieskim i Rokickiego miskiego, co ze wzgldu na ówczesne znaczenie tej godnoci i wielki wpyw rzeczonych osób ród szlachty, byo nabytkiem bardzo podanym. Usilnie starano si neutralizowa akcy przeciwn, rozwijan spóczenie przez Bignona i Sapieh, podkopywa zaufanie do gwiazdy napoleoskiej, jakie od strony Warszawy wpajane byo ogóowi polskiemu na Litwie. Przypominano tedy zjadliwie zawód tylycki, wystawiano panujc w Ksistwie Warszawskiem, ucisk podatkowy, konskrypcye, straszono kodeksem napoleoskim Ksistwu, przei instytucyami nienarodowemi, narzuconemi dewszystkiem za straszono uwolnieniem uwaszczeniem pewna pizyuajmniej magnateryi wocian, czego szla,

i

ndz

cz

i

i

chty na Litwie, a zwaszcza na Rusi, mocno si obawiaa.

Te obawy miay te w najbliszej ju przyszoci niejednozaznaczy si za krótkotrwaych rzdów Komisy! Rzdowej W. Ksistwa Litewskiego w 1812 r., a musiay by silnie rozpowszechnione, jeli wypadao uywa tak dobitnych argumentów, celem rozproszenia ich, jak to nastpnie stara si uczyni w wietnej mowie Aleksander krotnie

Linowski

podczas uroczystego posuchania, danego depuna Radzie konfederacyi generalnej war-

tacyi litewskiej

szawskiej.

Do agitacyi politycznej na rzecz Aleksandra wcignito nawet kobiety. Pani Zofia Potocka, wdowa po Szcz-

—

—

57

w licznem otoczeniu swego dworu w r. 1811 odbya podró wiksz po ziemiach Podola, Ukrainy Woynia, propagujc wszdzie idee antynapoleoskie zalecajc powierzenie losów narodowych w rce askawego cesarza Wszechrosyi. Pikna pani Naryszkinowa, urodzona Czetwer tyska, znana powszechnie z przyjani ywionej dla niej przez Aleksandra, opucia na kilka miesicy Petersburg, otoczona tumem wielbicieli odwiedzia w tym samym celu prowincye poudniowe. Panie owe usilnie staray si nakoni modzie zamoniejsz do wstpowania w szeregi rosyjskie, wysawiajc szczególn predylekcy Aleksandra do Polaków, której dalby ju oddawna namacalne dowody, wzgld na Napogdyby nie to, e okolicznoci obecne leona stoj temu dotd na przeszkodzie. Mimo wszystkie te usiowania, entuzyazmu, jaki spodziewano si wywoa dla Aleksandra idei polsko-rosyjskiej, nie rozpalono naprawd nigdzie. Poza nieliczn garstk magnateryi litewskiej, ogromna wikszo wierzya w Napoleona; gwiazda jego, jak mniemano, cigle podnoszca si, cho naprawd ju chylca si do swego zachodu, pocigaa za sob naród. Starodawne sympatye dla Fransnym,

i

i

i

i

i

cyi,

odnowione z

ni na

polach

tylu

bitew

braterstwo

powinowactwo cywilizacyjne, przedewszystkiem za widok realnych zdobyczy narodowych Ksistwa Warszaw skiego, wszystko to razem wywierao cinienie tak silne broni,

dorana agitacya przeciwna przeway nie bya Byy cae, a liczne wpywowe, rodziny magnackie, jak Prozorów, Giedroyciów, Sotanów innych, jakiego

w

stanie.

i

i

uchodziy za bezwarunkowych stronników Napoleona, widziay w nim jednym dwigni przyszoci Polski. Nie brakowao ród nich uczestników Sejmu Czteroletniego insurekcyi kociuszkow.skiej, weteranów suby publicznej, do których atwo trafiay ccia wielkich nadziei narodowych, ywionych w Warszawie. Do nich te zwracano które

i

si stamtd

z

wymownym

apelem; do nich

odwoywa si

stary Wybicki, starajc

sam

ywi

si

do Napoleona,

—

58

natchn

ich

t

ufnoci, jak

cierpie wspólnych im wszystkim*. Modsza generacya, gortszego temperamentu, zapatrywaa si na przykady takie, jak ks. Dominika Radziwia, Paca, Tyszkiewicza Tadeusza, sucych w wojsku Ksistwa, albo Matuszewicza, Aleksandra Chod^ »

lekarza chorób

i

odgrywajcych tam wybitn rol polityczn. Z drugiej znów strony stwierdzi przewczesna emigracya, a std nieobecno tych cie naley, wiatych patryotycznych czynników na Litwie o tyle niepomylnie odbia si na stanie opinii litewskiej, na kiewicza, ks. Aleksandra Sapiehy,

e

i

e

zostawia pole otwarte dwuznacznej dziaalnoci Ogiskiego i towarzyszów, ludzi, którym niepodobna odmówi dobrej znajomoci spraw krajowych sporej dozy rzutko ci, ale którzy niedo wysoko pojmowali powag chwili i sprawy wszechnarodowej. Pozatem psychika wielkich mas szlacheckich na Litwie i Rusi bya raczej bierna w stosunku do aktualnych zagadnie politycznych. Ta okoliczno w poczeniu z uczuciem rozdwojenia, jakie miejscu

i

bdcobd

w

wywoaa

akcya petersburska przeciwstawieniu do warusiowania litewskie tómaczy poniekd, w r. 1812 cechuje naogó opakany brak ofiarnoci obywatelskiej wikszej miary e wyday one, w stosunku do ogromnych wymaga chwili, tak miesznie mae rezultaty.

e

szawskiej,

i

W

kadym

mona byo ju

wówczas, przeddzie wybuchu wojny, mie pewno, mowy by nie moe o.tem, aby Litwini zbrojnie poparli projekty cesarza Aleksandra; mimo caej apatyi wikszoci, mimo chci utrzymania status quo, mimo gorczkowych usio razie

jednak

e

w

wa

z

Petersburga inspirowanych,

prze-

chwil wkroczenia wojsk Napoleona na Litw rzucenia hasa odbudowania Polski, wszystko owiadczy

widzie, i

e

atwo mona byo

z

Zdawa sobie z tego spraw cesarz Aleksander; te w ostatniej chwili, przystpujc ju do nadchodzcych dziaa wojennych, raz jeszcze zmieni swoje wzgl

si za nim. to

A

—

-

59

t

dem Polaków postpowanie,

a mianowicie, od

rodków ka

plujcych przeszed wprost do rodków zapobiegawczy(!h natury administracyjno-wojskowej. Reskryptem cesarskim z dnia 21 marca 1812 r. do ministra policyi szczególny nadzór zosta rozcignity nad guberniami pogranicznerai: »Okolicznoci chwili obecnej —"go-

—

wymagaj szczególnej bacznoci na sposób si reskrypt mylenia obywateli ziemskich innych klas ludnoci poi

si gubernatorom cywilwymienionych guberiiii mie cisy dozór nad postnym powaniem mieszkaców oraz natychmiast przesa ministrowi policyi spis osób niepewnych z podziaem na dwie kagranicznej. Skutkiem czego zaleca

tegorye: do pierwszej zaliczeni

by maj

wtpliwi, do drugiej

cakiem podejrzani; w tem wszystkiem zaleca si postpowa rozwag*. Pierwszy popieszy z raportem z ostronoci Komburlej, genera gubernator woyski; donosi on, e naji

s

usposobione gubernie podolska, mibardziej buntowniczo litewska; dla utrzymania ludnoci w spokoju uwaa ska za konieczne rozszerzenie wadzy gubernatorów, pozostawiajc im, w razie jakowych rozruchów, moc dziaania stosownie do okolicznoci, przy asygnowaniu nadzwyczajnej sumy pieninej dla zjednania zaufania ludnoci pomocy z jej strony w wykrywaniu przestpstw politycznych. atwo odgadn, istotnym przeznaczeniem tych pienidzy miaa zosta kiesze nienasyconego Komburleja. Przychylajc si do tego wniosku, petersburski Komitet ministrów 27 kwietnia postanowi w drodze nadzwyczajnej udzieli w gui

i

e

pogranicznych do rozporzdzenia gubernatorów sum 10 tysicy rubli oraz zaleci dla powcignicia bunwszelkich rodków, towniczego usposobienia ludnoci wymagay. Raporty innych guberjakich okoliczno.ci berniach

uywa

bd

e

natorów mniej wicej zgadzay si pod tym wzgldem, tymczasowo panuje w prowincyach zachodnich spokój, ale z chwil ustpienia wojsk rosyjskich wszystko zwróci si tutaj przeciw Rosyi. Gubernator litewski pisa 13 kwietnia,

60

e wikszo bernatorowie

wileskiej

szlachty

wzgldem rzdu,

a

i

jest

wrogo usposobiona i niepewna. Gu-

reszta jest chwiejna

stwierdzali

jednomylnie,

najcia i

mody

e

tylko

ludno

e

w obawie okazuje przywizanie do Rosyi, nieprzyjació gminy ydowskie zarzdziy post

ydowska

o powodzenie

ora

rosyjskiego.

W przewidywaniu

rychego rozpoczcia kroków wojennych rzd rosyjski pocz zwraca baczn uwag na wszystko, co si dziao za kordonem granicznym, w szczególnoci w Ksistwie Warszawskiem. Dowódcy korpusów, rozlokowanych w guberniach zachodnich, oraz gubernatorowie obowizani byli przesya raporty o wszystkiem, co si dzieje w Ksistwie. Specyaln misy w tym kierunku by obarczony

byy pukownik

do

wojsk polskich Józef Turski,

niewyrana, który

w

Biaymstoku stal na czele sieci szpiegostwa wojskowego, jak chciano rozsnu nad calem Ksistwem Warszawskiem. Raporty Turskiego przesyane przewanie do ministra wojny Barclay de Tolly, dotyczce ruchów i dyzlokacyi wojsk w Ksistwie, byy naogó beztreciwe. Wobec tego uwaano za stosowne zdobywa wiadomoci potrzebne inn drog, Ha Berlin przez tamecznego posa rosyjskiego Lievena, przez osobisto

do

bd bd

specyalnych agentów, jak Witta czas pod pozorem interesów

i

Anstetta, którzy

duszy

majtkowo-rodzinnych bawili w Warszawie dostarczali do Petersburga ciekawych relacyi o stosunkach w Ksistwie Warszawskiem. i

ROZDZIA

W

II.

pocztkach kampanii.

Dnia 26 kwietnia 1812 r. cesarz Aleksander, uroczycie witany przez liczne tluray ludnoci, wjecha w bramy stolicy Gedymina. O wjedzie tym monarchy do Wilna tak pisa górnolotnie Kuryer Litewski: »Najwysze najpodasze oczekiwanie nasze spenio si w dniu dzisiejszym. O godzinie w pó do 3-ej z poudnia ujrzelimy w murach naszych ukochanego Monarch. Stokrotny wystrza z dzia uderzenie w dzwony obwiecio ten szczliwy wypadek*. Cesarz, otoczony wietnym orszakiem generaów adjutantów, wjeda konno z przedmiecia Antokolskiego. Cudny acuch wzgórz, cigncy si wzdu gocica, okryty by mnóstwem ludu rónego stanu. Spotkany na przedmieciu przez obywateli miejskich z magi stratom na czele, jecha cesarz dalej, mijajc uszykowane i

i

i

cechy rzemielnicze

rczwinitomi sztandarami, lud izraelwschodnich strojach, poprzedzany przez rabinów, nioscych przykazania mojeszowe sól na srebrnej tacy, ofiarowujcych (cesarzowi chleb wreszcie przed katedr oczekujce go licznie zebrane duchowiestwo katolickie z kapitu na czele. Tu si zatrzy-

ski

i

w

z

starowieckich,

nawpó

i

62

raa cesarz dla ucaowania krzya witego

i

ruszy

dalej

paacu genera- gubernatora przy dwikach muzyki wojskowej hucznych okrzykach: »Niech yje Imperator!* paacu wreszcie by powitany przez wadze z gubernatorem, szlacht z marszakiem Sulistrowskim uniwersytet z rektorem niadeckim na czele. Nie przypuszczano do

i

W

i

podówczas w Wilnie, cho wiedziano o napiciu stosunków francusko-rosyjskich, wojna tak rycho wybuchnie i po dwóch zaledwo miesicach wypadnie w tern samem miecie wita Napoleona. Z pobytu Aleksandra w Wilnie wysnuwano za granic Litwy najfantastyczniejsze wnioski i hipotezy. Warszawie mówiono, jako o rzeczy pewnej, o ogoszeniu si Aleksandra królem polskim, o tworzeniu przez niego konfederacyi i t. p. Sam nawet ks. Adam, któremu wiece ni komukolwiek byy w tym wzgldzie wiadome zamiary Aleksandra, ulega tyme zudzeniom; w jednym z listów ówczesnych do przyjaciela pisze on midzy innemi: »Mójeszcze

e

e

W

wi,

e

W.

Ks.

Micha mianowany

jest

W. Ksiciem

Litew-

e

skim i na jego imi przysigi i podpisy zbieraj. Jest to dobry znak, Moskwa ju chce sama ustanawia odrbnego mocarza w swoich dotd prowincyach; ja w tera widz podobiestwo szczliwych na przyszo skutków pierwszy krok uczyniony do szczliwego, da Bóg, pokoju, bo wiele zyskalibymy, eby przyszo negocyowa tylko osobie, która zasidzie na naszym tronie, a nie ju o rozdziale zupenym i niepodlegoci tronu «. Wilnie tymczasem zgoa nie mylano o podobnych aktach realnych. Odbyway si tam wietne bale, urzdzane na cze cesarza, na których Aleksander rozwija

e

i

W

peni swych

zalet

towarzyskich,

czarujc niemi serca

Litwinów i Litwinek, licznie zebranych podówczas w Wilnie. Zgromadzono marszaków gubernialnych z trzech gubernii litewskich. Sulistrowski z 1

klasy; kilku

Lubeckim

dostali ordery

modych magnatów otrzymao

w. Anny

klucze szam-

63

belaskie

i

ordery,

panie

niektóre

z

towarzystwa

litew-

damami dworu. To byo wszystko. '>Wszystko gucho, bo w^szystko si way dojrzewa, daj Boe, eby si nie przerwao*, pisa bezimienny korespon-

skiego

mianowano

i

dent wileski czas

r.

1811

i

Puaw

O wielkici cznie z Ogiskim podw pocztkach 1812, nie byo mowy obecnie; do

planach, snutych

przez

pod

d.

23 kwietnia.

cesarza

s wprawdzie pewne wskazówki, e myl

poruszenia sprawy opuszczaa jeszcze wówczas Aleksandra; wtedy mianowicie poleci on posowi sardyskiemu,hr. deMaistre

polskiej nie to

i

manifestu o wskrzeszeniu

Królestwa Polskiego w maju 1812 r. owiadczeniach jednak swoich, czynionych wobec zebranych tutaj Litwinów, oczekujcych z niecierpliwoci kroków stanowczych, cesarz nie porusza zupenie tych spraw. Póniej jeszcze, podczas ostatnich godzin swej bytnoci w Wilnie, wyrazi przybyemu dopiero wówczas Ogiskiemu al, z powodu braku czasu by zniewolony zrzec si kilku projektów swoich wzgldem Litwy, nie powiedzia jednak, na czem miay one polega. ródach rosyjskich wzmianki, na zaniechanie planów litewskich Aleksandra wrogie przedstawienia wpywy W. Ks. Konstantego i Szyszkowa. Mogy zreszt oddziaa to na to wpywy innych przytomnych naówczas doradców cesarza, a w szczególnoci przybyego wtedy do napisanie

W

e

W

e

s

wpyny

i

Wilna Prusaka, barona odbudowjinia pod

cem wielkich

Steina,

gorcego przeciwnika myli

berem Aleksandra

wpywów

nie

byo

Polski.

Ale koniec

potrzeba, skoro nie

kobyo

naprawd odpowiedniej decyzyi ze strony samego cesarza. W par dni po przybyciu do Wilna, Aleksander przy-

j

Sulideputacy obywateli wiejskich z ks. Lubeckim strowskim na czele; deputacya przy)ya z wynurzeniem uczu wiernopoddaczych oraz owiadczya gotowo dostarczenia wojskom rosyjskim wszystkiego, czego one potrzebowa bd, cakiem bezinteresownie. Cesarz podzikowa w kilku sowach polskich, przyrzek zamianowa i

-

64

-

z pomidzy Litwinów osobay Komitet, któryby si zaj repartycy ywnoci. Podobny Komitet by utworzony poprzednio, podczas wojny 1807 r., przez magnatów prowincyi poudniowych poczyni wtedy cakiem bezpatnie milionowe i

dostawy dla armii rosyjskiej. Komitet teraniejszy, do którego weszli Wawrzecki, Plater Ludwik, oraz marszakowie gubernialni miski Rokicki, wileski Sulistrowski i grodzieski ks. Lubecki, mia obowizek niezwocznie zaj si wszelkiemi dostarczeniami do armii w tych trzech guberniach, z pominiciem zupenem urzdników intendentury, osawionych ze swoich naduy. Czonkowie tego Komitetu wzili si do dziea z zapaem, godnym lepszej sprawy, i w bardzo krótkim czasie, mimo zeszorocznego godu, powszechnego niedostatku pienidzy braku uprzy, potrafili zgromadzi znaczne zapasy ywnoci i furau. Ta gorliwo usuna, a raczej karygodna lekkomylno w wyzbywaniu si produktów w przededniu wojny, wyda armia rosyjska wcale si musi tembardziej uderzajc, nie potrzebowaa podobnej ofiarnoci, majc oddawna doi

e

skonale zaopatrzone olbrzymie giej

za

pomci

dru-

ta

podówczas przez

nie

magazyny zapasowe. Z

le umieszczona hojno, objawiona Litwinów, miaa si wkrótce bardzo bolechwil wkroczenia pómilionowej armii

strony

z

napoleoskiej, kiedy nowe dostarczenia stay si nieodbit

w ten sposób niewtznaczeniu pozytywnem,

koniecznoci. Rzdowi rosyjskiemu dogodzono,

pliwie

gdy,

jak

zynach,

i

si rzeko,

obej si

to nietyle

móg

w

on przy swoich

penych maga-

bez wielkich dostarcze litewskich,

ile

w

znaczeniu negatywnem, gdy uatwiono ju z góry w ten sposób ogoocenie ogodzenie jak najwiksze kraju, przeznai

czonego do oddania wkraczajcemu nieprzyjacielowi. Wystarczao albowiem tylko spali nagromadzone w kilku punktach zasoby caego kraju, aby uniemoliwi lub przynajmniej znakomicie utrudni utrzymanie si armii nieprzyjaciel; skiej

w wyprónionych

guberniach.

e

taki,

a nie inn\a

4

(55

e

miano na wzgldzie, wiadczy okoliczno, kiedy wojska Napoleona przeszy ju Niemen armia rosyjska byia w penym odwrocie, nie przestawano jeszcze wybiera od obywateli nalenej ywnoci; to te do samej prawie chwili zajcia Wilna przez Francuzów, magazyny

cel

i

a

rosyjskie byy napeniane i dopiero stay podpalone przez kozaków.

w do

w

ostatniej chwili zo-

Na wypadek cofnicia si wojsk rosyjskich z Litwy Rosyi, wydano cay szereg instrukcyi tajnych gubernatorów wzgldem postpowania ich w tej okoli-

gb

zaleconem zostao

cznoci.

Mianowicie

zblieniu

si nieprzyjaciela wywozi do miejsc

cznych, a

w kadym

przy pierwszem bezpie-

poszczególnym razie wskazanych, archiwów z rozmaitych urzdów,

cz

kasy rzdowe oraz w szczególnoci za wszystko, co mogoby da jakowe informacye o kraju, jako to plany, mapy, lustracye o liczbie dusz z lat 1795, 1800, 1811, taryfy podatkowe, iniventarze dóbr rzdowych i pojezuickich t. d., sowem, wszystkie te wiadomoci, na których podstawie nieprzyjaciel mógby nakazywa dostarczenia; nadto w szczególnej pieczy kazano mie akta komisyi do poboru rekrutów i wszelkie i

dotyczce powinnoci wojskowej. Przepisano zawczasu najcilejsz tajemnic, bez zwrócenia najmniejszej uwagi mieszkaców. Równoczenie wszyscy urzdnicy przy pierwszem zblieniu si nieprzyjació winni opuci swe rezydencye skierowa si do wyznaczonych poprzednio miejscowoci, nie wyczajc nawet niszych urzdników kancelaryjnych. Dla urzdników gubernii grodzieskiej wyznaczono jako punkt zborny Psków. informacye,

i

Rzecz

jest ze

wszech miar

godn

uwagi,

e

Komitet,

zajmujcy si dostawami ywnoci dla wojska, a przynajmniej wikszo jego czonków, najwidoczniej nie przewidywa zgoa moliwoci dobrowolnego opuszczenia Litwy przez Rosyan pracowa z ogromn energi, wynikajc z przypuszczenia, e Litwa bdzie dopiero punktem i

66

wyjcia wielkiej akcyi zaczepnej Aleksandra, t. j. opiera si na przypuszczeniu, ódpowiadajcem wprawdzie dawniejszym zamierzeniom cesarza, lecz

w

obecnej chwili

wrcz przeciwnem rzeczywistoci. Oczywicie ze strony rzdu starano si podtrzymywa podobne zudzenie. Komitet

w samem

w

magazynach tamecznych ywnoci i furau na jeden miesic dla 8 dywizyi piechoty i 4 jazdy. Wszystko to pado pastw pomieni z chwil ustpienia Rosyan z Wilna. wiadczy to nader niepochlebnie o przenikliwoci ówczesnych dziaaczów litewskich, jak Wawrzecki, Lubecki, Sulistrowski i inni, na których te, pomimo ich dobrych chci, spada nie odpowiedzialnoci za pewne przynajmniej ujemaa Wilnie nagromadzi

cz

mne warunki kampanii

1812 r., z uwagi zarówno na ogoocenie Litwy ze wszelkich zasobów, jakote i na rozdwojenie opinii miejscowej.

Wobec tych

lojalnych manifestacyi, podejmowanych

w tak niewaciwym czasie przez magnatery litewsk, ogó spoeczestwa zachowywa si do biernie. Sama tylko modzie wileska, gównie uniwersytecka, zgrupowana od pewnego czasu w tajnym zwizku » Braci uciemionych* snua razem z przewodnikiem swoim, profesorem archimiae plany insutektury Michaem Szulcem rozlege rekcyjne. Z ona jej wyszed protest przeciwko ugodowej towarzyszy; przeszkadzano te robocie Sulistrowskiego wstpowaniu ochotników ze szlachty litewskiej do armii i

i

rosyjskiej. nie,

Sulistrowskiemu,

przeciwko któremu szczegól-

gównych aranerów manifestacyi lojazwrócia si niech modziey, wyrzdzano afronty,

jako jednemu z

lizrau,

szykanowano go w licznych pamfletach i pismach ulotnych. Powzito te plan urzdzenia dywersyi z chwil rozpouda si poruszy okoo czcia' wojny. Miano nadziej, 10 tysicy ludu wileskiego, któryby popar inicyatyw modziey, której siy obliczano na 1500 gów. Zamierzono

e

—

—

67

pochwyci podczas odwrotu z Wilna naczelnego wodza wojsk rosyjskich razem z jego sztabem archiwami, oraz ocali przed spaleniem olbrzymie magazyny z ywnoci na ukiszkach, których zawarto obliczano na 3 miliony zo tych, jakote most Zielony na Wilii, przeznaczony równie przez Rosyan na spalenie. Plan ten, niemoliwy zreszt do wykonania wobec ogromnej iloci wojsk rosyjskich, nagroi

madzonych w stolicy kraju, rodków ostronoci przedsiwzitych przez Barclaya de ToUy, rozbi si ostatecznie skutkiem tragicznej mierci gównego kierownika zwizku i

mia poruczonem na bal, jaki tam miaa

profesora Szulca. Szulc, zdolny architekt, sobie wzniesienie

wyda

w Zakrcie

dla cesarza

sali

jego wita.

W

dzie balu kolumnada

skutkiem wadliwej budowy runa i nieszcz liwy architekt w obawie przed odpowiedzialnoci rzuci si do Wilii. Modzie, pozbawiona swego przywódcy, nie zdobya si na samodzieln akcy, z wyjtkiem wysania dwóch swoich delegatów, akademików Chemiskiego i Rutkowskiego, do Napoleona z informacyami o stanie rzeczy w Wilnie. Przebrani za wocian wydostali si szczliwie z miasta dotarli do przednich stray francuskich. Dnia 24 czerwca odby si w uroczym Zakrcie pod

adn

i

Wilnem wspaniay bal, który mia zosta poniekd historycznym. Podczas tego balu otrzyma Aleksander doniesienie o przeprawie Napoleona przez Niemen; zatai jednak powszechnego wesela, t wie donios, nic chcc panujcego na zabawie. Trudno opisa zamieszanie, jakie urzdnicy ogarno nazajutrz Wilno; dwór, dygnitarze 'towarzystwa* polskiego, zwizarosyjscy, jako te nego z dworem rosyjskim, pieszyli jak najrychlej opu.ci miasto. Zamt trwa kilka dni. 26 czerwca w nocy Aleksander opuci Wilno. Wyjedajc, rozkaza osobom, skadajcym Komitet do repartycyi ywnoci, uda si do Peter.sburga ten sposób usuoczekiwa tam dalszych rozkazów.

mci

i

cz

i

W

—

68

—

ludzi, których talenty, wpyw i dokadna stosunków krajowych mogy sta si cennym nabytkiem dla rzdu, ustanowionego na Litwie przez Napoleona. Pooenie za, w jakiem znaleli si w Petersburgu ci przymusowi zakadnicy, nie naleao zgoa do przyjemnych. Przemoc usunici z kraju, zawiedzeni w swoich nadziejach, pokadanych w Aleksandrze, potpieni jako zdrajcy przez Napoleon?, musieli w mczcej bezczynnoci spoglda na patryotyczne wysiki narodu, powoanego do broni przez Konfederacy Generaln warszawsk. Opuszczajc Wilno, byli wiadkami, jak owoce ich prac i powice, ogromne magazyny z ywnoci, staway si pastw pomieni. Mogli sobie zdawa podówczas spraw, jak nie zaszczytn, koniec kocem, odegrali rol. Ju w nocy z 27 na 28 czerwca 1812 r. ostatnie oddziay armii rosyjskiej opuciy Wilno. »Nie byo prawie

wano

z kraju

znajomo

nikogo z mieszkaców,

—

tak

opisuje

t chwil wiadek

—

naoczny któryby zmruy oko tej nocy. Nie byo wprawdzie adnych haasów na ulicy, ale wanie wród nocy ponury szczk broni, tentent koni i guchy turkot cikich armat po kamieniach bruku toczcych si i kiedyniekiedy dajcy si sysze przytumiony gos dowódcy miay w sobie co przenikajcego dla spokojnych mieszkaców, którzy przy zgaszonem wietle i zamknitych oknach przysuchiwali si temu wszystkiemu, korzystajc tylko z blasku gwiazd i ksiyca. Nad rankiem zwolnia nieco przechód wojska, a po siódmej rano bya nawet chwila zupenej ciszy. Lecz o ósmej ostatnia tylna stra armii rosyjskiej pod dowództwem ksicia Szachowskiego zacza ustpowa przez miasto na Antokol. Szli naprzód strzelcy piesi, a raczej biegli kusem, eby nie by zaskoczonymi od nieprzyjaciela w tych ciasnych ulicach. Potem nastpowaa konna artylerya z kilkunastu dzia lekkich zoona, nakoniec zamykaa oddzia jazda huzarów i czerwonych kozaków gwardyi, z których

kady trzyma w rku

pistolet z odwie-

69

dzionym kurkiem pod nim zwieszon na temblaku wydobyt z pochew szabl. Oddzia ten by wanie pierwszym (;o si star z Francuzami na drodze midzy Rykontami a Wilnem. Pochód taki trwa zaledwo pó godziny potem zrobio si zupenie gucho pusto na ulicach. ywego ducha nie byo wida nigdzie, wszyscy czuli, w tak stanowczej chwili niebezpiecznie byoby zamiesza si midzy tych, i

i

i

e

Cz

moment mogli z sob przyj do walki. ludnoci nie miaa wychyli si z domów, a modsi odwaniejsi byli ju na Pohulance, aby zobaczy Napoleona, którzy

co

i

rodaków swoich. Ale za miastem wkrótce 9-ej rano, ukaza si widok, przeraajcy mieszkaców nipiszek: kozacy zapalili wielkie magazyny zboa przygotowanego dla wojska rosyjskiego oraz Zielony oblany smo. most obwizany ju dniem pierwej som Gste dymy rozlegego poaru rozwiny si czarnemi do wzgórków kbami od ostatnich domów nipiszek

a obok niego

i

potem, bo o

i

a

Kalwaryi. >Stan ciszy odrtwienia jakiego trwa blisko godzin. o 10 rano dwóch kozaków z biaemi konierzami i

Wtem

sadzio

kusem

z

Biskupiej

ulicy

witojask

przez

ku

Zamkowej. Byli to wanie jedni z tych, którzy podpalili most Zielony, a nie znajc dobrze miasta, zbkali si, nie armi. wiedzc, jak si stamtd dosta na Antokol za kozacy cwaem Nagle pow.stay okrzyki kolo Kardy nalii, zwrócili si do ulicy Biskupiej. Dwóch strzelców konnych

ca

i

pod samym paacem wzio odwrót na Antokol by przecity

francuskich

popdzio za nimi

w

ju

ich

przez

niewol, bo

uanów

polskich

i

Fgowskiego

i

strzelców konnych

francuskich.

pdem udaa

si na Antokol fam docignwszy ustpujcych jegrów kozaków stoczya potyczk. Nie bya to ju wprawdzie pierwsza, z nimi bo jakemy powiedzieli wyej, krótkie ju starcie nastpio midzy tyln stra rosyjsk a dywizy jazdy francu»Cala ta przednia stra

i

i

waw

70

generaa Bruy6r'a z samego rana w okolicy Rykont. tem spotkaniu na Antokolu kapitan huzarów francu skich hr. Oktawiusz Segur zosta raniony wzity w nie to wol, pierwszy by oficer francuski, który si dosta w rce Rosyan. Nawzajem major Suchorzewski, natarszy odwanie na kozaków i jegrów, zasaniajcych odwrót korpusu Baggowuta, zabra kilkudziesiciu do niewoli, tak, skiej

W

i

e

zaledwie

Rosyan,

par godzin mino od opuszczenia a ju jeców rosyjskich prowadzono

do klasztoru

Ludno

w.

miasta przez przez miasto

Kazimierza*.

bya w

stanie wysona razie zachowywaa roztropn wstrzemiliwo, wskazan zreszt z koniecznoci przez surowe zarzdzenia zapobiegawcze wadz rosyjskich wojskowych, wydane na czas dokonywanej ewakuacyi miasta. Silniejsze wrzenieipewna pochopnodoakcyi czynnej wystpowaa jedynie wród ognistszej modziey akademickiej wileskiej, która, zelektryzowana wieciami przychodzcerai

Wilna, rzecz

podniecenia

kiego

i

prosta,

oczekiwania, lecz

Wars/awy, od pewnego ju czasu podejmowaa wród jak si rzeko, pewne tajne próby organizacyjne i gotowaa si nawet do czynnej akcyi powstaczej na wasn rk, pokrzyowanej jednak w ostatnich dniach przez mier wspomnianego ju kierownika jej, profesora Szulca, oraz surowe dyspozycye wojskowe rosyjskie. Barclay de Tolly, wódz naczelny armii zachodniej, któremu poruczono z

siebie,

wyda odezw do ludnoci

wileskiej,

e stosownie do planów operacyi

wojennych

uskutecznienie odwrotu, gdzie oznajmia,

armia na czas pewien opuci Wilno, udajc si lecz,

w

gb kraju,

e to opuszczenie bdzie miao jedynie charakter e przeto mieszkacy powinni pozosta w spokoju

sowy,

chowa wierno swemu

czai

za-

monarsze. Tej dumnej proklamacyi

towarzyszyy rozkazy wodza naczelnego, zabraniajce mieszkacom podczas ostatecznej rejterady w nocy z 27 na nakazujce zamknicie 28 czerwca opuszcza domy i

bram. Wszelkie zgromadzenia

i

zbiegowiska

miay

by

roz-

71

praszane

z

uyciem

broni;

most Zielony

ukiszkach byy pilnowane przez

silne

i

magazyny na

oddziay wojska

pokrzyoway sparalioway zupenie projekty modziey zwizkowej; kilku rzemielników próbowao bezskutecznie uderzy w dzwony; dopiero kiedy wojska rosyjskie opuciy miasto, zgromadzio si okoo 7-ej godziny zrana par setek gortszej i

12 armat. Wszystkie te zarzdzenia

i

modziey, która, uzbroiwszy si naprdce, rozpocza walk z zapónionyml maruderami wojsk rosyjskich. Swej gorliwoci patryotycznej

modziecy

omal

przypacili wielu ofiarami, gdy niespodzianie spotkali si z ustpujcym oddziaem kozackim gwardyi, tylko pomoc wkraczajcych ju tymczasem z drugiej strony polskich uanów Suchorzewskiego uratowaa ich od zupenego rozci

nie

i

bicia.

Opuszczajc Wilno, Barclay de Tolly mianowa prezydentem miasta b. marszaka szlachty powiatu wile skiego Antoniego Lachnickiego zleci b. brygadyerowi Kossakowskiemu utworzenie z obywateli miejskich stray bezpieczestwa objcie nad ni dowództwa. Z chwil ukazania si pierwszych oddziaów francuskich na bruku wileskim ludno, przeywajca dotychczas trwoUwe chwile w zamkniciu, wylega tumnie na miasto. Ulice place zaroiy si tysicznym, burzliwym, podnieconym tumem, z ciekawoci i zapaem witajcym polskich uanów francuskich szaserów. Hurmem udano si na Pohulank, skd wida byo posuwajce si ku miastu nieli czone zastpy kawaleryi pod wodz Murata. Udaa si te na Pohulank delegacya, zoona z najwybitniejszych oby wateli wileskich z prezydentem Laclmickim nu czele, dla zoenia hodu kluczów miasta cesarzowi Napoleonowi. imieniu mieszkaców stolicy Litwy powita króla neapolitaskiego genera Kossakowski; zaznaczy on w sweni i

i

i

i

i

W

przemówieniu powitalnem, i przeznaczenie chciao, aeby pierwszy wszed do stolicy Litwy Wilna Murat, który

przed szeciu niespena laty,

w

listopadzie 1806

r.

pierwszy

wchodzi"do stolicy Polski, Warszawy, w czem upatrywa naley pomyln wrób rychego zjednoczenia obojga narodów. Murat, wysuchawszy tej przemowy, odesa deputacy do Napoleona, znajdujcego si podówczas pod Ponarami.

Ciekawa rozmowa, prowadzona tam przez Napoleona z

deputacy litewsk, szczliwym trafem spisana przez towarzyszcych tej deputacyi, z akademików,

jednego

rzuca interesujce wiato na zamiary i pierwsze kroki, stawiane przez cesarza na ziemi litewskiej. Wita go po polsku w imieniu mieszkaców stolicy prezydent Lachnicki prosi o opiek i protekcy dla mieszkaców wileskich, i odza tómacza. a Wsowicz, adjutant cesarski, powiedzi owiadczy Napoleon o swoich sympatyach dla sprawy polskiej, której bdzie mcicielem; doda jednak, Polaków w znacznej mierze przyczyniy si do

W

suy

e bdy upadku

kraju.

Rozpytywa

o

okolicznoci,

towarzyszce

odwrotowi armii rosyjskiej, o szczegóy pobytu cesarza wojska roAleksandra w Wilnie; wyraa zdziwienie, zauwaobrony pozycye; tak dla opuciy dogodne syjskie on sam ua ich miejscu z 60-tysicznym korpuy, sem opieraby si skutecznie 200-tysicznej armii i kawyparcia go zaby drogo okupi nieprzyjacielowi z tak obronnego stanowiska. Mówi o koniecznoci znie-

e

e

ch

poddastwa na wileski, przypomnia

sienia

Litwie,

zapytywa

o

uniwersytet

sobie niadeckiego, o którym ju sysza, wreszcie zapyta o Wawrzeckiego Ogiskiego, a dowiedziawszy si o podeniu ich za armi rosyjsk, na/>wa ich zdrajcami, poczem, zwracajc si do Gabryela Ogiskiego, bdcego wród deputacyi, rzek: panie Ogiski, kto lepiej wyjdzie, czy pan » Zobaczymy, Zapytywa stryj u Aleksandra«. u mnie, czy paski o rodki, jakie moe dostarczy Wilno, a usyszawszy odmiasto moe dostarczy 6000 powied Lachnickiego,

dawniej

by

i

e

— racy i,

73

—

wybuchn:

»Co, 6000! ha, ha, ha! 100,000 natych Uspokojony potem nieco przez Kossakowskiego hr. Narbonne, poegna askawie deputacy i ruszy dalej drog, prowadzc ku miastu. Tymczasem wojska pod wodz Murata wchodziy do Wilna od strony Pohulanki. Poprzedza je 8-y puk uanów pod ksiciem Dominikiem Radziwiem, który wzamian za swe wielkie ofiary, poniesione dla kraju, pragn tylko, aby mu wolno byo pierwszemu wej w bramy Wilna. Tumy niezmierne ludnoci wileskiej oczekiway z nie cierpliwoci ukajania si Napoleona, który tymczasem, chcc obejrze pooenie Wilna, zboczy z gównej drogi, miasta objecha przez Ostr Bram wjecha niespodzianie, a nastpnie, ku powszechnemu zdumieniu, wdar si galopem na gór Zamkow i stamtd bada pilnie pooenie miasta. Wreszcie, zjechawszy z góry. uda si na brzeg Wilii, gdzie dopalay si resztki magazynów rosyjskich i Zielonego mostu. Natychmiast nakaza wzniesienie nowego mostu. Ludno wileska chtnie do roboty stana w 4 niespena godziny stan most, po którym przesza awangarda francuska rozpocza dalszy pocig za nieprzyjacielem. Napoleon za odjecha z powrotem do Wilna, przeprowadzony okrzykami tumów, gromadzcych si co chwila na ulicach miasta stan w paacu dawnych biskupów, skd przed dwoma dniami zaledwie ustpi cesarz

miast!*

i

cz

i

i

i

i

Aleksander.

Wypada w tem miejscu cofn si nieco wstecz, do pierwszych chwil pobytu cesarza Napoleona na ziemi litew skiej. Dnia 23 czerwca stan cesarz Francuzów nad brze gami Niemna. Przeznaczenie przywiodo go tutaj ponownie, wbrew woli wasnej, postawio go wobec zagadnie, których rozstrzygnicie ostateczne cigle od siebie odsuwa. »Zy los gosi w synnym biuletynie cignie Rosy w przepa, jej przeznaczenie musi by spenione. Pokój, który

—

zawrzemy, w

—

sobie

samym rkojmi trwaoci

swojej

mie

— bdzie

pooy tam

i

74

—

nieszczliwemu wpywowi,

jaki

Ro

50 na stosunki europejskie wywiera*. Los dopeni si nietylko Rosyi, ale take i Polski, rewolucyi fran cuskiej i cesarstwa francuskiego. czapce i paszczu ulana polskiego oglda Napoleon brzegi Niemna, szukajc miejsca najbardziej dogo-

sya od

lat

W

dnego do przeprawy. Upatrzy je w okolicy Poniemunia, Niemen tworzy w swym biegu kolano, które pozwalao na osonicie pókolem dzia przeprawy wojsk francuskich. nocy rzucono trzy mosty i dnia 24 czerwca od witu rozpocza si przeprawa wojsk, zgromadzonych tutaj w iloci 200 tysicy. Przed wstpieniem na ziemi litewsk odczytano caemu wojsku krótk, lapidarn progdzie

W

klamacy, podpisan w Wykowyszkach. Zapowiadaa on;i, rozpoczcie drugiej wojny polskiej, nazywaa jednak ziemi temsamem niejako litewsk ziemi nieprzyjacielsk, upowaniaa onierzy francuskich do nieszanowania dobytku mienia mieszkaców. Korpusy marszaka Davouta Murata przeprawiy si pierwsze przez Niemen tego dnia posuny si do Zyraor po drodze do Wilna. Napoi

i

i

i

leon

z

korpusem Oudinota

cz wojsk

i

gwardyami, przeprawiwszy

tego dnia przez Wili, pozosta przez Kownie. Kowno przeznaczono na skad raa-

jeszcze

dzie w teryaów wojskowych, które miay tutaj przybywa z KróNiemnem; wypado zatem otoczy je lewca Preglem jeden

i

fortyfikacyarai

i

zbudowa w samem miecie mosty na

Nadto nieoraieszka Napoleon poczyni kroków w celu zgromadzenia odzi dla transportowania zapasów wojskowych w gór Wilii do Wilna, które miano na przybycie zaj w par dni póniej. Obliczono, transportów z Kowna do Wilna, wobec krtego biegu Niemnie

i

Wilii.

e

trwa przewóz marszaek Macdonald przeby na lewem skrzydle Niemen w Tyly, prawe skrzydo pod ksiciem Eugeniuszem przeprawio si przez Nie rzeki, potrzeba z

Gdaska

dwudziestu dni czyli tyle, co

do Kowna.

Tego

dnia

A

—

—

^o

men w Prenach dnia 29 30 czerwca, a pod Grodnem 30 czerwca. i

Wie spadla

o przejciu

w gównej

byo zarówno i

król

westfalski

Niemna przez Napoleona jak grom

kw^aterze

rosyjskiej.

Niespodzianka

rychle rozpoczcie kroków w^ojennych, jako

Narazie zapanowao ogromne

samo miejsce przeprawy.

w

Wojska francuskie wdary si klinem pomidzy rozoone piercieniem dokoa Wilna rozbiciem poszczekorpusy rosyjskie, groziy odciciem terenu oddziaów tylko nieznajomoci brakowi uólnych dokadnych map w sztabie francuskim niektóre z nich zamieszanie

obozie rosyjskim.

i

i

i

zawdziczay iSzuwaowa

w

ocalenie. Szczególniej

Olkiennikach

i

dwa korpusy rosyjskie, owa w Lidzie, musiay

Dochtui

wobec przemonych si nieprzyjacielskich uskuteczni niebezpieczny ruch wsteczny; udao im si jednak wybrn poczy si z gówn ze strasznego niebezpieczestwa armi, która tymczasem z popiechem cofaa si ku Dwinie, gdzie, stosownie do planu PhuUa, zaoono wielki obóz warowny pod Dryss. Cesarz Aleksander opuci Wilno dnia 26 czerwca, poruczajc ministrowi wojny, generaowi Barclay de Tolly, dowodzcemu pierwsz armi, uskutecznienie odwrotu. Dnia 25 czerwca Murat z Davoutem posunli si po drodze wileskiej do ymor, przebywszy niebezpieczn drog, gdzie wojska rosyjskie z atwoci mogyby stawia opór. Niecierpliwy Murat, chcc by pierwszym w Wilnie, ju 21 czerw(;a stan na nocleg w Rykontacli, nie zwaajc i

na wielkie zmczenie swej jazdy. Ostatnie, nader forsowne marsze znuyy wojska, co szczególniej dawao si zauw kawaleryi. Konie, karmione w braku furau paday tysicami, droga z Ko zielonem zboem, saby

way

i

wna do Wilna

bya trupami

koskiemi, których liczono dowiadczony marszaek Da[>rzeszo 15,000. Ostrony vout narzeka bezskutecznie na nieopatrzno, z jak król usiana

i

neapolitaski

marnowti

t pikn

jazd

w

kraju tak od-

76

dalonym od Francyi

i

ubogim

w

konie, jakim

bya

Litwa.

Za Rykontami 28 czerwca nastpio pierwsze starcie z aryergard rosyjsk. Po wawej utarczce wojska rosyj-

cofny

przebiegy opustoszae miasto^ ogromne magazyny na Snii piszkach, w których nagromadzono 150,000 centnarów mki zapasy owsa i siana, owoc zabiegów i stara Koi ogromne mitetu obywatelskiego litewskiego, którego czonkom tymczasem nakazano opuci Wilno uda si za armi rosyjsk. Z czonków Gównego Komitetu udao si pozosta w kraju jednemu tylko Michaowi Dziekoskiemu. Inni trzymani byli w cigu caej wojny w grzecznym areszcie, oderwani od kraju, rozczarowani w swoich nadziejach, których walenia si w gruzy byli wiadkami, obcy restytucyjnym usiowaniom, podejmowanym z zupenie skie

si,

szybko

palc za sob most na

Wilii

i

innej

strony,

w

sytuacyi

naj przykrzejszej,

a co najgor-

w

nad wyraz przykrym zatargu z deniami sza, wikszoci wasnego spoeczestwa, do uszczliwienia którego zmierzay wszystkie ich zabiegi, wypywajce z doich wiary, chocia krótkowzrocznego co brej zalepienia. To te Micha Dziekoski, pragnc osoni przed powszechnem potpieniem osoby niedawnego Gównego Komitetu, usiowa w akcesie swoim do Konfederacyi Gene-

bd

bd

ralnej warszawskiej niu, ale

i

w

przemawia nietylko we wasnem imieszczliwych kolegów, »na któ-

imieniu mniej

rych ojczyzna nigdy si nie zawiedzie, a którzy si zajci, gwatownie uwizionymi zostali «, prosi zatem Konfederacy, »aby ten akces do Konfederacyi Generalnej nietylko w jego, ale i w imieniu kolegów jego, jak JW. chorego litewskiego Wawrzeckiego, ksicia Ksawerego Lubeckiego kanclerza lit. Ludwika Platera, przyjtym i zapisanym zosta «. Usiowania Dziekoskiego pozostay bez skutku. Konfederacya wymagaa ich wasnego, imiennego owiadczenia, nie wtpia jednak, i »towarzysze jego, mniej szczliwi w tyra wzgldzie, pierwszego momentu uwoli

77

uyj

na okazanie pozbawionej ich posugi przywizania, jakiej wiadectwo JW. Pana odezwie Konfederacya odbiera«.

nienia swojego

ojczynie

w

tej

gorliwoci

Nieobecno

i

tych ludzi

wpywowych,

zdolnych, obezna-

nych ze stosunkami miejscowymi bya istotnie, jak si rzeko, wielk atrat dla kraju, który teraz potrzebowa wicej ni kiedykolwiek ludzi energicznych i zdolnych do twórczej pracy organizowania od podstaw caej administracyi krajowej.

Z grona tego, oprócz Dziekoskiego, pozosta jeszcze Kazimierz Plater, jeden z najczynniejszych wspópracowników Ogiskiego w Petersburgu, obecnie zajty formowaniem batalionu strzeleckiego, który tworzono na rozkaz Napoleona, Ubolewa on nad osamotnieniem oddaleniem z kraju niedawnych towarzyszów pracy, zgadza si na poi

redniczenie w korespondencyi Lubeckiego z rodzin, zastrzega si jednak, przez to nie wejdzie w kolizy

e

z

obowizkami swego urzdu. Z chwil zajcia stolicy Litwy

o daniu

da

jej

trzeba

byo pomyle wojn

odpowiedniej organizacyi. Jeszcze przed

w tym

celu Napoleon od

szawskiego wskazania

mu

tryotycznie usposobionych, ci, zarówno

w

Rady Stanu Ksistwa Warowieconych pa-

6 obywateli

majcych

i

posiado zaborze rosyjskim, których znaczenie

i

Ksistwie, jak mona byoby przy organizacyi Litwy. Wskazano ks. Eustachego Sanguszk, Aleksandra Chodkiewicza, Józefa hr. Sierakowskiego, generaa Józefa Kossakowskiego, Sui

uy

Aleksandra Sapieh

Aleksandra Potoministrów. Osoby te miay towarzyszy Napoleonowi nastpnie miay by uyte do » interesów* litewskich, jak si podówczas wyra ano. Rzeczywicie wszyscy, z wyjtkiem Sulistrowskiego, który podówczas za armi rosyjsk, znajdowali si w Wilnie. Dnia 30 czerwca wezwano do ks. Bassano listrowskiego,

ks.

ckiego, syna prezesa warszawskiej

i

Rady i

poda

wybitniejszych obywateli litewsko-polskich,

w

liczbie któ-

—

78

-

rych znajdowa si take Wincenty hr. Krasiski, ks. Aleksander Sapieha, Sanguszko, Pac, niadecki i wielu innych. Hr. Daru odczyta rozkaz dzienny cesarza, ogoszony nazajutrz, którego moc ustanawiano rzd krajowj^ zoony z piciu osób.

Proponowano na czonka rzdu rektora niade-

ckiego, mile widzianego przez cesarza, ten jednak

wymówi

nieznajomoci spraw politycznych. Na prezesa powoano Stanisawa Sotana, marszaka nadwornego litewskiego. Na nominacy czonków Rzdu Litewskiego najwikszy niewtpliwie wpyw wywiera ks. Aleksander

si brakiem czasu

i

posiadajcy podówczas cae zaufanie cesarza, stay jego informator w sprawach litewskich. Na zebraniu u ks. Bassano radzono nad obsadzeniem innych urzdów w administracyi departamentowej oraz podprefektów. Nazajutrz ukaza si rozkaz dzienny cesarza, który stanowi dla 4 departamentów (t. j. dawniejszych gubernii), wileskiego, miskiego, grodzieskiego i biaostockiego Sapieha,

Komisy Rzdu Tymczasowego skiego,

zoon

z 5 osób:

Wielkiego Ksistwa Litewhr. Sotana, Aleksan-

Stanisawa

Sapiehy, Franciszka hr. Jelskiego, Józefa hr. Sierakowskiego i Karola hr. Prozora, byego obonego litewskiego. Prezesem tej Komisyi zosta Sotan, sekretarzem generalnym Józef hr. Kossakowski, b. podczaszy litewski. Nastpnie 7 lipca, celem skompletowania Komisyi, powoano jeszcze dwóch czonków, Jana niadeckiego i Aleksandra hr. Potockiego. Do Komisyi przydzielono w charakterze komisarza cesarskiego Bignona, dotychczasowego

dra

ks.

w

Warszawie. Rozkaz dzienny ustanawia w departamentach podlege Komisyi Izby Administracyjne, zoone z trzech czonków, pod prezydency intendentów francuskich, zalenych kadym departamencie zood komisarza cesarskiego. staje mianowany przez majora generalnego gubernator, majcy pod swemi rozkazami si zbrojn w departamencie. Administracya powiatowa oddana zostaje podprefektora.

rezydenta

W

79

Rozkaz dzionuy

w

ogólnoci,

zoon

z dnia 1 lipca

tylko

Wilno

nic nie

otrzymao

mówi

Rad

o miastach

municypaln

czonków oraz prezydenta raunicypalnoci z 4 Artyku ósmy rozkazywa utworzenie w Wilnie gwardyi narodowej, zoonej z dwóch batalionów. Wreszcie nakazano formowanie w departamentach andarmeryi z pomidzy szlachty, posiadajcej wasno w powiecie. Tego dnia wyszy nominacye na czonków Izb Adminiz 12

adjunktarai.

intendentów w departamentach, podprefektów departamencie wileskim i czonków municypalnoci

stracyjnych

w

i

wileskiej.

Wybór

w

wisk

osób,

powoanych do zajcia wyszych

zarzdzie Litwy,

Powodowano si

nie

moe by uwaany

stano-

za trafny.

w

tym wzgldzie gównie zasugami przeszoci, stanowiskiem, urodzeniem pooeniem majtkowem. Byli to bezwarunkowo ludzie prawi, dobrzy Polacy, zasueni krajowi, lecz przewanie ludzie podówczas ju i

starzy,

szanowni

weterani

suby

publicznej,

uczestnicy

Sejmu Wielkiego, towarzysze Kociuszki, usunici od wszelkiego udziau w sprawach publicznych w cigu 20 lat prawie, zachowujcy abstynency w lizkich robotach Ogiskiego, ale tem samem ludzie jak najmniej przystosowani do warun-

ków

i

chwili,

w jakich wypadao dziaa

obecnie. Nie posia-

bowiem

ani energii, ani dokadnej znajomoci nowoczesnych stosunków krajowych, ani znajomoci administracyi, wytonej, jak bya szczególnie tak skomplikowanej napoleoska, co tembardziej dawao si odczuwa w chwili tak wanej, przeomowej, jak bya obecna. To te ludzie ci, wyniesieni na te stanowiska przez pami poprzednich za-

dali

i

sug niezachwianego patryotyzrau z przed lat dwudziestu, czynic wszystko, na co ich byo sta, nie stanli jednak na wysokoci zada, jakie ich oczekiway. Wybór osób i

by porednim wpywem na

te

stanowiska

dokonany, jak powiedziano, pod bezks. Aleksandra Sapiehy, wic sym-

patye lub antypatye tego ostatniego

zawayy powanie

— sona obsadzeniu w ten, a nie inny sposób wyszych stanowisk pew wieo wskrzeszonem W. Ksistwie Litewskiem.

S

e

by

przeciwny powoywaniu Sapieha wne wskazówki, do Rzdu niadeckiego, który rzeczywicie by zupenie Jiomo nomis wród tych potentatów i dygnitarzy b. Rzpltej, zasiadajcych obecnie w rzdzie, i którego te tylko na wykarane yczenie Napoleona umieszczono w Komisyi.

W

konaley ubolewa, e do stanu Ksistwa Warszawskiego, np. choby go z zapa oddziaayby takiego Wybickiego, którego energia dodatnio na czonków Komisyi. Tymczasem wezwani z KoAleksander Potocki okazali si zuperony Sierakowski nemi zerami, których obecno w Rzdzie Litewskiem nie zaznaczya si niczem dodatniem. Stwarzajc w ten sposób ca administracy, Napo-

dym

rzdu

razie

nie

powoano

mów

i

i

mia

leon

nadziej,

e

kraj

dostarczy

ywnoci

dla jego

wojsk oraz utworzy wasn si zbrojn, która skutecznie wesprze jego zamiary restytucyjne. Szo przedewszystkiem o przekarmienie 100,000 armii skoncentrowanej w Wilnie i najbliszych okolicach. Brakowao chleba, bo-

wiem

Rosyanie, opuszczajc Wilno, poniszczyli

myny

zbo-

wojskowe; piekarnie prywatne mogy owe wypieka dziennie zaledwie 30 tysicy racyi, Napoleon za potrzebowa 100,000, a za par dni podwójnej iloci. Pierwszem wic zadaniem jego byo wzniesienie odpowiednich piekar i odrestaurowanie mynów. Uyto do tego murarzy, których prowadzi ze swoim korpusem przezorny Davost. Mniej pomylnie usiowano zaradzi brakowi furau, gdy armia francuska wesza do kraju na przednówku po nieurodzajnym roku 1811, a w ostatnich czasach szczuzabrane przez wojska rosyjskie, pe zapasy zostay zgromadzone przez Komitet obywatelski do magazynów, które podczas odwrotu pady pastw pomieni. Armia rosyjska, opuszczajc kraj, pozostawia go i

piekarnie

bd w

stanie

bd

godnym poaowania.

wiadek

niepodejrzany

81

o stronniczo, genera Armfelt, daje ponury obraz spustosze, poczynionych podczas odwrotu przez wojska rosyjskie; szczególnie odznaczay si w tym wzgldzie dywizye w miejscowociach, przez gwardyjskie. Zaznacza Armfelt, które one przeszy, nie pozostao nic oprócz owadów bota; ludzie i zwierzta porwani lub zbiegli; domy zrujnowane, szyby potuczone, zasiewy stratowane. Zdaniem Armfelta, gdyby Rosya z powrotem kiedy otrzymaa Litw, ta ostatnia w cigu 150 lat przynosiaby korzyci mniejsze, ni Syberya; nienawi, ywiona przez Polaków do Rosyan, zwikszy si prawdopodobnie skutkiem strasznego spustoszenia, jakie ci ostatni wyrzdzili podczas swego odwrotu. Armfelt by przeciwny opuszczaniu Litwy przez wojska rosyjskie; oskaro intrygi w tyra wzgldzie Arakczejewa, Benningsena Litwa, porzucona przez Rosyan Phulla; obawia si, na up najedcy, spldrowana przerzuci si na stron Nawzmocni jego siy o 200,000 ludzi. poleona takim stanie pozostawiony przez Rosyan kraj nie móg wyywi pómilionowej armii napoleoskiej. w poszukiwaniu ywnoci, rabowali nierze, niszczyli dwory i wsie w okolicach przemarszów wojsk. Straszny widok przedstawiay miejscowoci, którdy przesza Wielka armia: stratowane lub skoszone zboa, zgliszcza dymice dworów, ludno niepewna nietylko mienia, ale wsi nawet ycia, kryjca si, jak za najazdów tatarskich z dobytkiem po lasach, wszdzie trupy, trupy niezliczone ludzkie koskie, rozkadajce si w lip(;o\\ ym upale. Zdaniem generaa Romana Sotyka, podczas krótkiego przemarszu wojsk od Niemna do Wilna okoo 50 tysicy onierzy zbiego dopuszczajc si z pod chorgwi, rabujc wsie, dwory rozmaitych naduy gwatów. Raporta wadz ówczesnych skargi po.szkodowanych obywateli skadaj si na straszny obraz zniszczenia, jakiemu ulega znaczna kraju; (;o gorsza, onierze zbiegli z puków, trudnic si rozbojem, przykadem swoim czsto zachcali wocian

e

i

a

e

i

i

W

o-

i

i

i

i

i

i

i

cz

MOdOODtrri

T

II.

11

82 okolicznych do podobnych wykrocze.

Gromady

wiejskie^

same lub cznie z maruderami, którym wskazyway drogi,, niszczyy dwory, niejednokrotnie zaaraboway, paliy twiajc w ten sposób dawniejsze porachunki ze swymi i

dziedzicami.

Anarchi powszechn wzmagaa jeszcze ta okoliczno, e Rosyanie, ustpujc, pozabierali z sob wszystkich urzdników, aby utrudni w ten sposób ryche zorganizowanie wystawionego obecnie z wkroczeniem wielotysicznych wojsk obcych na wielkie niebezpieczestwo. Pierwszem wic zadaniem Napoleona byo przywrócenie karnoci w szeregach, co wobec iloci i jakoci tych wojsk nie byo wcale rzecz atw. Rozkazem dziennym z dnia innych miastach 3 lipca ustanowiona zostaa w Wilnie departamentowych komisya prewotalna, zoona z jednega generaa prezy dujcego i czterech oficerów, mianowanych przez majora generalnego, która miaa sdzi doranie zbrodnie maruderstwa i rabunków. Utworzone zostay patrole po 10 ludzi (colonnes mohiles), które przebiega miay wioski, drogi gówne lasy przetrzsa, chwyta maruderów i wóczgów odstawia ich nastpnie do wizie wileskich. Podejrzani o wystpki maj by natychmiast po udowodnieniu im stawiani przed komisy prewotalna kraju,

i

i

i

i

zbrodni

powinni

by

straceni

w cigu

24 godzin.

Kolu-

mny ruchome skaday si przewanie z oddziaów gwardyi Krasiskiego, którym dodawano wieo uformowanych andarmów. Przebiegajc w rozmaitych kierunkach okolice^ daway one pomoc napadnitym wsiom dworom. Schwytanych maruderów stawiano przed komisye prewotalne, po których ustanowieniu ju nazajutrz osdzono rozstrzelano na placu publicznym w Wilnie wielu Niemców, Wochów Francuzów, oskaronych o maruderstwo. Napoleona mocno martwio rozprzenie si karnoci wojskowej, szczególnie wypadki rabunków, zasze w Wilnie pod okiem i

i

i

—

-

83

Przewidujc najfatalniejsze std nastpstwa, zgromi cesarz surowo zgromadzonych w paacu wodzów generaów za wybryki ici podkomendnych: » Panowie mnie cesarza.

i

habicie, mnie gubicie*

— temi

sowy zakoczy przemow.

Drug

plag, jaka trapia kraj, byy zaburzenia wociaskie. Postanowiono im kres przez tworzenie po powiatach andarmeryi. Na wie o wkroczeniu Napoleona, któremu fama, kursujca wród ludu, przypisywaa zamiar zniesienia poddastwa, wocianie wielu miejscowoci wypowiedzieli panom swoim poshiszestwo, a nawet gdzieniegdzie poczli przeciw nim wystpowa czynnie. Zaniepokojeni tera obywatele ziemscy porzucali majtki, uciekali do miast literalnie zasypywali Komisy Rzdow skargami, w których domagali si pomocy opieki wadz rzdowych dla swego mienia ycia, malujc czsto w zbyt czarnych kolorach swoje pooenie obawy. Komisya Rzdowa pospieszya wyda w tym wzgldzie odezw, nakazujc wocianom pod surow odpowiedzialnoci natychmiast powróci do miejsc swego zamieszkania swych obowizków, do czasu ogoszenia nowych rozporzdze. Ode-

pooy

i

i

i

i

i

a

e

zaznaczaa w sposób stanowczy, wocianie nie prawa do wasnoci swych panów winni wykonywa w dalszym cigu swoje prace spenia obowizki. Winni uchylania si od tych powinnoci zmuszeni do posukarani przez administracy powiatow szestwu. razie potrzeby dawana bdzie pomoc siy zbrojnej. Nawzajem zapewniaa Komisya opiek woci nom przed wszelkiemi krzywdami upiestwami. Dla czuwania nad bezpieczestwem mieszkaców postanowiono utworzy oddziay andarmeryi wycznie

zwa

ta

maj adnego

i

e

i

bd

i

W

i

ze szlachty osiadej

i

posiadajcej wasno. oczyszczanie kraju

by

Obowizkiem

maruderów wszelkiego rodzaju wóczgów, oraz dawanie zbrojnej pomocy dziedzicom w razie jakichkolwiek zaburze wociaskich.

andarmeryi miao i

z

84

w kraju jak najprdzej prawiadministracy, mianowano w powiatach podprefektów, przeznaczajc na te stanowiska przeAeby

zaprowadzi

dowo funkcyonujc

wanie byych urzdników ziemskich, jako to: marszaków, podkomorzych lub chorych, na miasto za rozcignito dotyczce Rady municypalnej wileskiej. kraju uwalniano od Stopniowo coraz wiksz nieprzyjaciela, który na wszystkich punktach cofa si bez znaczniejszego oporu. Dnia 29 czerwca zajy wojska francuskie Grodno. Ju 28 czerwca genera Tyszkiewicz ze

przepisy,

cz

pierwszym pukiem piechoty stan poNiemnem naprzeciw Grodna, które zajmowa genera Patów z lekk jazd kozack. Wbrew oczekiwaniu powszechnemu powaniejszej tutaj rozprawy, Patów, po krótkiej utarczce kozaków z uanami Ryszczewskiego i spaleniu mostu na Niemnie, cofn si w nocy do Miechowszczyzny dla poczenia si z reszt armii. Nazajutrz po krótkiej kanonadzie, naprawiwszy most, geoera Tyszkiewicz wszed ze sw brygad do Grodna, a w lad za nim przeszy Niemen korpusy V polski, pod ks. Józefem Poniatowskim VIII westfalski. Ludno tumnie witaa wchodzce

swoj brygad midzy oson

i

a

i

do miasta wojska, szczególnie owacyjnie witano ks. Poniatowskiego i króla Hieronima, któremu deputacya od miasta ofia-

rowaa

Gubernatorem miasta zosta najprzód genera Roniecki, póniej Kamieniecki. Grodnie otrzyma ks. Józef wiadomo o zawizanej w dn. 28 czerwca w Warszawie Konfederacyi Generalnej Królestwa Polskiego nominacyi swojej na regimen tarza. Natychmiast pospieszy z akcesem nie tylko swoim, ale caego korpusu pitego. Ile bolesnych wspomnie musiay te mury grodzieskie gdzie ongi wiziony b> Stanisaw August, obudzi w duszy synowca królewskiego! Osod pokrzepieniem w tych bolesnych rozpamity waniach by widok tych zastpów zbrojnych, majcych pomci tamte znii-wagi; pociech równie b\ ów zapa jedrioniylno, z jak mieszkacy Grodna, witali srebrne klucze.

W

i

i

1

i

i

85

wiadkiem by

ory obok zotych.

ks.

Józef,

3 lipca szlachta powiatu grodzieskiego, pod

jak

dnia

prezydency

byego marszaka gubernialnego Pancerzyskiego, przystpia do Konfederacyi

w

stpienie swoje popara

wiatem

budujcej zgodzie jak to przyuformowania cznie z poi

uchwa

jednego regimentu

sokolskim

kosztem. Akces obywateli grodzieskich

piechoty

by

wasnym

jednym

z

pierw-

Rady Konfederacyi z ziemi litewPancerzyski, przewodniczcy na tern pamitnem

szych, jaki nadszed do skiej.

wyborach pokonany przez ks. Lubeckiego, inicyator adresu dzikczynnego szlachty grodzieskiej do gubernatora anskoja, nadstawiajcy ucha robotom petersburskim Ogiskiego, teraz wystpowa jako gorliwy zwolennik systemu napoleoskiego, obrany jednomylnie marszakiem Konfederacyi Grodzieskiej. posiedzeniu, niedawno na

W Grodnie przebywa mowa

król Hieronim do 4 lipca. Przyj-

mieszkacy Grodna wyprana jego cze, bra kpiele w winie, ale wbrew stanowczym rozkazom Napoleona nie spieszy do dalszych operacyi wojennych, czeka ustan deszcze ulewne bale

i

festyny,

jakie

wiali

a

i

przeschn

a

zwoka

z matni,

ta

jak

drogi.

By

to

mono

daa

czas

niepowrotnie

Bagrationowi

stracony,

wypltania si

misternie na niego zastawi Napoleon.

Koniecki, mianowany przez króla westfalskiego gubernatorem grodzieskim, zorganizowa rzd dla gub. grodzieskiej, który sprawowaa Rada Konfederacka, zoona z 12 czonków pod prezydency marszaka konfederackiego

na 4 wydziay: ywnoci, polityczny. Podlege byy tej Radzie konfederacye, tworzce si po powiatach w miar oswowojbodzenia tcrytoryów. Rada zaopatrywaa w ska francuskie, znajdujce si w gub. grodzieskiej, oraz przystpia do formowania jednego puku piechoty, co uchwalono w dniu 3 lipca.

Pancerzyskiego policyi, skarbowy

podzielona

i

i

ywno

—

W

dniu

Rzdowej

ks.

-

86

przyby delegowany od Komisy dokona uroczystego zamAntoni Giedroy 17

lipca

i

i

knicia Rady i otwarcia Izb Administracyjnych, zaprowadzanych w guberniach, stosownie do rozkazu dziennego

Zamknito równie rozwizano konfederacye, tworzyy si po powiatach. Posiedzenia swoje rozpo-

Napoleona. jakie

cza

Izba

i

Administracyjna

w

Grodnie

dnia

26

lipca

w

obecnoci czonków Administracyi, pukownika Ignacego i Tadeusza Andrzeykowicza, jako zastpcy nieobecnego jeszcze Jana Niemcewicza. Dnia 8 lipca zaj marszaek Davout Misk. Gazeta Tymczasowa Miska doniosa o tern mieszkacom miasta: zastpy Wielkiego Napoleona Cesarza » Niezwycione Francuzów i Króla Woskiego, wybawcy Polski, dzisiaj weszy do naszego Miska. Ten dzie historyczny wyzwoli nasz prowincy z jarzma niewolniczego i wróci nas Ojczynie*. Uroczycie witany wchodzi marszaek do miasta, spotkany jeszcze przed miastem przez prezesa marszaka Rady Tymczasowej, Ludwika Kamieskiego Moniuszk; u rogatki czekaa go delegacya obywatelska, witajc go jako przedstawiciela cesarza Francuzów. Od

Lachnickiego, Pancerzyskiego

i

ju w Misku

przed wejciem wojsk francuskich czyniy gorczkowe przygotowania celem opuszczenia miasta. Zabierano kasy rzdowe, archiwa, oraz wszelkie pisma urzdowe, wywoc je do miejscowoci bezpieczniejszych, do Rzeczycy lub Bobrujska. Zaskoczeni nagym marszem Davouta, urzdnicy w najwikszym popochu z gubernatorem cywilnym opuszczali miasto. Pozo staa ludno urzdnicy Polacy zorganizowali Rad Tymczasow, na której czele stan prezydent Sdu Gównego Ludwik Kamieski. Czonkami jej byli Jan Chodko, prezydent II departamentu tego sdu, Ignacy Moniuszko, marszaek powiatowy, oraz czonkowie magistratu. Dziki zabiegom tej Rady ocalono przeznaczone na spalenie obfite magazyny wojskowe, w których wkraczajce wojsko fran-

kilku dni

wadze

rosyjskie

i

87

cuskie znalazo znaczne zapasy zboa: mki 3,600 centnarów, 300 centnarów krup, 22 beczki owsa, 6,000 centnarów

ló— 20

siana,

kuf wódki, 1,500 funtów prochu, prócz tego OcalaJy te w miecie pie-

wiele rekwizytów szpitalnych.

mogce dostarczy

karnie,

cy

i

wojsku dziennie po 100,000 ra-

chleba.

Rada Tymczasowa zostaa ziistpion przez Rzd Tymczasowy, powoany z rozkazu marszaka Davouta, o czem Gazeta Miska nieomieszkala donie mieszkacom: » Godzina uszczliwienia naszego wybia. Opiek Najwikszego z Monarchów, walecznoci wojsk jego niezwycionych jestemy powróceni Ojczynie. Rzd Tymczasowy spodziewa si, e kady dobry Polak wspiera bdzie Jego dziaania, do szczcia Ojczyzny wy-

dce

i

penienia nadziei Wielkiego Napoleona, naszego Wspaniaego Wybawiciela*. Komisy Rzdu Tymczasowego w Misku skadali: Micha Puzyna prezydent, Ignacy Moniu-

—

—

Ludwik Kamieski, Jan Chodko, Atanazy Prószyski, Wincenty Woodkowicz, Wincenty Giecewicz, A. Wakowicz, Ksawery Lipski Karol hr. Czapski. Komisarzem francuskim przy niej mianowany zosta Thomas, a gubernatorem genera Barbanegre. Pierwsz czynnoci Komisyi byo urzdzeszko

czonkami

wicc-prezydent,

byli

i

nie

w

administracyi

miskiej,

powiatach ju oswobodzonych gub. borysowskim, ihumeskim, mi-

a mianowicie:

skim wilejskim. Wadza administracyjna poruczon zostaa komisyom powiatowym, skadajcym si z 5 czon ków, z których jeden, tytuowany komisarzem, prezydowa Jednoczenie zwrócono baczn uwag na prawidowe funkcyonowanie komunikacyi pocztowej na traktach wileskim i molodeczaskim. 8tan taki nie trwa jednak dugo. Dnia \b lipca przyby do Miska genera Bronikowski, miano i

wauy gubernatorem miskim na niesionego do Bory sowa.

Napoleona

z dn.

1

miejsce Barbancgra, prze-

Przywozi

lipca,

którego

z

sob

moc

rozkaz dzienny

Komisya

Rzdu

—

88

—

Tymczasowego w Misku przeksztacona zostaa na Izb Administracyjn departamentu miskiego; skadali j, pod Solnier La Cretelle, Józef WoodKsawery Obuchowicz. ten sposób w krótkim stosunkowo czasie trzykrotnie zmieni si charakter i skad wadzy administracyjnej w byej gub, miskiej. Nie wszdzie jednak mieszkacom udao si równie pomylnie ocali magazyny wojskowe przed znisz-

prezydency intendanta

kowicz,

Adam

Ginter

W

i

czeniem ze strony Rosyan; tylko w Pisku, Grodnie i w paru innych miejscach zdoano uratowa znaczne zapasy, gdzieindziej natomiast Rosyanie przy cofaniu si niszczyli je ogniem,

aeby utrudni w

ten

sposób

nieprzyjacielowi

w zupionym kraju. Mieszkacy Piska, cznie z obywatelstwem powiatu okolicznymi wocianami, na wie o zajciu Kobrynia przez korpus ks. Szwarcenberga, uzbroiwszy si na prdce, przybyemu z Miska owiadczyli wadzom miejscowym specyalnemu ^urzdnikowi, e nie pozwol na niszczenie lub wywiezienie z miasta znajdujcych si tam wielkich magazynów z ywnoci. Energiczna postawa mieszkautrzymanie si i

i

ców, a nadewszystko zblianie si oddziaów austryackich, zmusio wadze rosyjskie do zaniechania swoich zamiarów i

rejterowania si jaknajrychlejszego z miasta;

wiono tara

w

pozosta-

rzdowej 4 tysice rubli srebrem 46 asygnacyach, w magazynach za: 2 miliony kasie

i

tysicy w centnarów soli, 100 tysicy centnarów mki i sucharów, Icilka tysicy garncy wódki, 480 woów wielk ilo furau. Ogóem oceniano to wszystko na 5 milionów zotych polskich wszystko oddano do dyspozycyi wkraczajcym do Piska oddziaom austryackim. Gówna zasuga obalenia tych bogatych magazynów przypada czonkom komitetu powiatowego dostaw do wojska, który skadali: i

i

marszaek Skirmunt, hausen, Pieski cki,

który

zaj

i

Karol Lubecki, horodniczy DelinsNajczynniejszym by ks. Karol Lubesi on uzbrojeniem obywateli zabezpieczks.

inni.

i

—

—

89

W

utarczkach, jakie prawie cigle zdaniem magazynów. rzay si w okolicach Piska z oddziaami z korpusu Torraasowa. odznaczyli si jako dzielni partyzanci Twar

dowski

i

Fabian Hornicz, który na czele 30 ochotników

zabra bagae przechodzcemu okoo Piska pukowi uanów. Jeli wierzy Kuryerowi Litewskiemu, dzielnie sprawia si modzie szkolna w Kroach, która, uzbroiwszy si, stoczya walk z oddziakiem kozaków, odpara ich uratowaa dla wojsk Macdonalda przeznaczony na spalenie magazyn z ywnoci. i

Pobyt Napoleona w Wilnie przeduy si. Cesarz zajty by przywróceniem porzdku w szeregach armii, musia te czeka na transporty wojskowe z ywnoci, amunicy wszelkiemi rekwizytami wojskowemi, które ulegy znacznemu opónieniu, a tymczasem zajmowa si dalszemi operacyami wojennemi, organizacy Litwy utworzeniem w niej siy zbrojnej. Rozkazem dziennym z dnia 5 lipca nakaza utworzenie na Litwie 4 puków jazdy 5 piechoty. Byo to bardzo dalekiem od tego, czego si Litwini spodziewa, wierzc zapewnieniom ks. Sapiehy, peni zapau, gotowoci do wszelkich powice z atwoci wystawi 100 tysiczn armi. Tymczasem rzeczywisto zadaa kam tym lekkomylnym owiadczeniom. Napoleon rycho przekonawszy si, Litwa ani poowy takiej iloci wojsk nie wystawi, wola mie przynajw tym celu nakamniej pewnych 15 tysicy onierzy i

i

i

e

s

i

e

i

za formacy natychmiastow

tych puków.

Nawet utworzenie tak nieznacznej siy zbrojnej okazao si zbyt trudnem dla ówczesnego I^zdu Litewskiego. Czonkowie Komisyi Rzdowej, nie majc adnych funduszów, upowanili tego ks Sapieh, aeby prosi Napoleona o

subwency w

iloci 4,000.000

franków na uformowanie

puków. Napoleon, mocno niezadowolony z tej proby, wyrazi zdziwienie, e patryotyzm obywateli litewskich nie moe si zdoby na ofiar 4 milionów frani

ubranie tych

i^

90

ków, gdy chodzi o wyzwolenie Ojczyzny. Sapieha zawstydzony próbowa usprawiedliwia szlacht litewsk, która aczkolwiek posiada duo ziemi, niema jednak gotówki, zaw tych okolicznociach uczyni wszelkie rczy wszake, moliwe ofary. Napoleon zgodzi si wreszcie na udzielenie tytuem poyczki, Skarbowi Litewskiemu, 400,000 franków

e

wyekwipowanie litewskich puków. Wogóle zapa, jaki ujawni si w chwili wkroczenia na

ze swojej kasy na

Litw wojsk francuskich, by nader krótkotrway. Jedynie modzie litewska, przewanie uniwersytecka, bya owiana gorcym ofiarnym patryotyzmera. Z jej to ona wyszo haso do uroczystoci odnowienia unii Litwy z Polsk. Akt ten odby si w dniu 29 czerwca w Katedrze wileskiej

i

mia

na celu stwierdzi ponownie zjednoczenie ca-

ego narodu polskiego w jedno ciao, a tera samem uzna za niewane wszystkie zabory Polski. Odpowiedni dokument, pokryty kilkunastu tysicami podpisów, uoony w obecnoci generaów i oficerów polskich, by jak gdyby

zawizan w dniu minionym Konfederacy Generaln Królestwa Polskiego, o której tworzeniu si wie musiaa ju dobiedz do Wilna o której mówi sam Napoleon. Na posuchaniu, udzielonem szlachcie litewskiej Napoleon zakomunikowa jej t wiadomo, zalecajc

odpowiedzi na

i

przystpienie do Konfederacyi. Nazajutrz akt ten by zoony cesarzowi przez ks. Alesandra Sapieh. Ta jak najsama modzie uniwersytecka, pragnc udzia w sprawie odbudowania Ojczyzny, czynniejszy Litwie

wzi

zgromadzia si w iloci 1,000 osób na dziedzicu uniweraby radzi nad sposobami, jakimi moe najskuteczniej dopomódz wielkiemu dzieu. Po oywionych syteckim,

postanowiono

debatach cki,

oraz

wysa

rozmaitych nia

caego

z

czci

utworzy wasny

poród siebie licznych emisaryuszy do Litwy, celem jak najwikszego porusze-

kraju, oraz tworzenia

wzór Wielkopolski

legion akademi-

w

r.

180(3.

powsta czstkowych na

Myl

ta,

zaaprobowana przez

—

Davouta, spotkaa si ze stanowcz odrao Napoleona, który ywi niech do wszelkich insurek-

hiniadeckiego

w

—

91

i

cyjnych wysików, a tembardziej rau

si przypomina anarchiczne

wic owiadczy

delegacyi

mnoci w lady

poznaskich

nie

swoich

yczy

Polsce, gdzie

e

kaza

cesarz z przyje-

wstpujcych

wileskiej,

warszawskich

i

zdaway

pospolite ruszenia,

modziey,

zapa modziey

widzi

w

sobie tworzenia osobnego korpusu,

braci,

ani

lecz

powsta

e Rzd wieo

ustanowiony z ludzi dojrzaych uwalnia modzie od czuwania nad spraw publiczn, twoon o wszystkiem pomyli, a gdy nowe puki Odrzone, modzie znajdzie pole do suenia Ojczynie powied ta, jakkolwiek nieprzyjemna, nie ostudzia zapau modziey, spaczya tylko kierunek jej dziaalnoci, jaki oddzielnych,

bd

e

jej

energii

trafnie

dzie akademicka

wskazywa instynkt narodowy. Mowstpowaa do puków Ksistwa

bd

Warszawskiego, gdzie na pohich

sw

bitew

liojnie

przelewaa

bd

te wstpowaa do wieo formujcych si 3 lekkokonnego puku gwardyi litewskiej, pod dowództwem Konopki, do 18 puku piechoty, którego formacy trudni si w Wilnie Aleksander (Chodkiewicz. krew,

bd

i

Czy

tu,

czy

tam

na

polach

rnao znaczyo daleko owocniejsz by-

Borodina

kilkaset lanc modziey litewskiej; aby dziaalno tej modziey tu w

kraju przez porusze-

nie szerokich a biernych dotychczas

warstw spoeczestwa

litewskiego ostatnich

dla

sprawy narodowej. Chód

pocza napawa obaw

wielu

bierno

tych

dowódców

fran-

i

nawet samego cesarza. Porównywa zapa, jaki porównanie to wyujawni si w Wielkopolsce w r. 1806 pado na niekorzy Wilna. jego orszaku brakowao najwybitniejszych magnatów litewskich, którzy szukali po lepszenia losu Ojczyzny w obozie Aleksandra, ci za, co cuskich, a

i

W

stanli przy

nira,

postpowali

w

znacznej mierze chwiejnie,

poowiczne wysiki, ogldajc si na Petersburg; ofiarno bya nieznaczna: wojska cierpiay gód. Nie wcho czynili

— dzi

a

w

to

—

92

by w

Napoleon, czy kraj istotnie

wszelkim rekwizycyom,

wymaganym

stanie podo-

przy-

od niego,

pisywa nieuskutecznienie ich zej woli obywatelstwa oraz knowaniom zdrajców, jak nazywa Ogiskiego, Wawrzeckiego

innych.

i

wzgldem

W

Polaków

kadym zasza

w

razie

usposobieniu

jego

pewna niekorzystna zmiana

od czasu przybycia do Wilna. By niezadowolony z dziaalnoci Konfederacyi Generalnej, jeszcze wicej z amba-

sadora swego w Warszawie, Pradta, arcybiskupa mechliskiego, którego niezdatno do tej misyi pocz sobie obecnie uwiadamia. Konfederacya Generalna zamiast sta si

wielkiem ogniskiem, ogarniajcem swymi pomieniami kraj cay, wytwarzajcem w prowincyach rosyjskich stan podobny do tego, w jakim znajdowaa si armia francuska

w

Hiszpanii lub

republikaska

w

Wandei,

stan

dopro-

—

wadzajcy naród do rodzaju szau, »une sorte d'ivresse«, pospolitem widowi zamiast tego Konfederacya bya skiem scenicznem, granem przez nieszczególnych aktorów.

do

Szczególniej

ukryt

za gówny

reyser,

któremu

naleao

by

spryn

caego ruchu, o wszystkiem wiedzie, wszystko oywia — okaza si kierowa i wszystkiem figur zgoa niedorastajc do poruczonych sobie zada; przeciwnie, by on szkodliwym hamulcem samodzielnej inicyatywy Konfederacyi nawet w sprawach najdrobniejmów wygaszanych szych, jak cenzurowanie adresów To te przybycie do przez przedstawicieli Konfederacyi. Wilna delegatów od Konfederacyi z prob do Napoleona i

usiowa wypado

pod niezbyt pomylnemi z zalimitowania sejmu przez Pradfa, z dziaa Konfederacyi, oraz z ducha, panuci Polacy z Litwy mao jcego na Litwie, owiadczy, podobni do swoich braci z Wielkopolski i wogóle by skonny do pesymistycznego pogldu na spraw polsk.

o wspieranie

jej

wróbami. Napoleon, niezadowolony

e

s

Ten pesymizm pogbiay jeszcze troski, jakich doznawa Napoleon z powodu operacyi wojennych: wanie Bagra-

—

—

93

wymyka si z misternie zastawianych na sieci przez Eckmiihl 1 króla Westfalskiego. Trzy tygodnie upyno od rozpoczcia kroków wojennych, a dotychczas nie odniós cesarz adnego decydujcego zwycistwa; trapia go niepewno tej wojny, ogromne przestrzenie, o które rozbijay si najgenialniej pomylane kombinacye, zy stan wojsk, dezercyi, wreszcie brak które topniay skutkiem chorób ywnoci w tym kraju, który ])rzy szed oswobodzi. tion ks.

i

Nie pozostao bez

wpywu

to

rozdwojenie

jakie cechuje wszystkie niemal kroki Napoleona nie,

ca

rozpocztej wbrew jego

dusz

bieniu,

nie

i

w

woli, której co rychlej

pooy. Znajdujc si w móg wymówi tego jedynego

kres

wahanie, tej

woj-

pragn

takiem usposo-

sowa, jakiego

domagaa si od niego deputacya konfederacka, jakiego oczekiwaa caa Polska. W odpowiedzi swojej na mow Wybickiego prob, aby wyrzek, e Królestwo Polskie istnieje, Napoleon zaznaczy tylko trudno swego pooenia, w którem wypadao mu godzi rozmaito interei

sów

i

powinnoci swoich, a wreszcie radzi polega na

bd

wasnych usiowaniach, które, jeli jednomylne, Opatrzno uwieczy spraw powodzeniem. Odpowied ta, z punktu widzenia cesarza Francuzów suszna, nie podobaa si powszechnie w Koronie na Litwie; wyczuto w niej wahanie si niepewno Napoleona wzgldem przyszoci Polski, niech do miaej inicyatywy, i

i

na czele pómilionowej armii, majc za wypolski, gotowy do wszelkich ofiar sików. Wspóczeni twierdz, odpowied ta przyczynia si znacznie do ozibienia na Litwie sympatyi napoleoskich, pomimo entuzyastycznych zachwytów nad ni w dziennikach wspó(ize.snych wyrycia tej odpowiedzi zlotemi goskami na marmurze, stosownie do uchwiUy Rady Generalnej Konfederacyi, powzitej 23 lipca. Nieco wczeniej Napoleon da ostr odpraw czonkom Ivomisyi Rzaczkolwiek

sob cay

stal

naród

i

e

i

94 bowiem, powoujc si na dawny zwyczajw imi litewskiego separatyzmu pro«ili o mianowanie oddzielnych dla Litwy marszaka Konfederacyi i regimendowej; gdy

tarza,

ci

owiadczy: Mol

je serai

le

regiuientaire et

Czartoryski cotre marechal. Nie przeszkodzio to jednak,

e w

par

Je

jyrince

dni póniej,

po udzielonem posuchaniu delegowanym od Konfederacyi, 14 lipca, odbya si w katedrze wileskiej wspaniaa uro

czysto

podpisania aktu Konfederacyi Generalnej.

11 rano

w

przedsionkach bazyliki

O

godz

zebrao si duchowie-

cechy miejskie i liczni mieszkacy dla powitania wadz ustanowionych, które w nastpujcym posuway si porzdku: z paacu do kocioa na czele kroczya delegacya od Konfederacyi, w której powszechny zapa budzia sdziwa posta Wybickiego i Aleksandrowicza, przybrastwo,

nego

w pikny

czonkowie Komisy

strój polski, dalej szli

i

Rzdowej, Administracyi wileskiej. Akademii, ktura, mer z municypalnoci, starszyzna gwardyi naroKatedrze uszykowano dowej i wszystkie inne wadze. wieo utworzonej gwardyi narodowej oraz bataliony podprefe-

W

gwardyi

cesarskiej.

Biskup

Kossakowski,

pontyfikalnie

ubrany, celebrowa msz wit. Po mszy prezes Rzdu Tymczasowego, Sierakowski, mia mow, w której tomaczy zebranym donioso aktu Konfederacyi Generalnej wzywa wszystkich do podpisania akcesu do Konfederai

do

nieudolnej, semowie, nawiasem mówic kretarz generalny Kossakowski, odczyta akt Konfederacyi Generalnej, nastpnie akces do Konfederacyi, który wnet swoj Sierakowzosta pokryty mnóstwem podpisów. Litwy z Ko»Wiwat poczenie okrzykiem: ski zakoczy

cyi.

Po

lej

Mow

ron !« Okrzyk

powtórzony przez wszystkich zebranych, dugo brzmia po sklepieniach bazyliki zmiesza si wkrótce z tysicznym okrzykiem: » Niech yje Cesarz Napoleon ten,

i

Wielki !«

—

95

—

Chcc uwietni pamitk dnia tego, Komisya Rzdowa postanowia wyposay po 1,000 zl. dwie panny wyda jedn Litwink za Polaka naodwrót Polk za Litwina; miao to by symbolem ponowionego zjednoczenia w tym dniu pamitnym dwóch bratnich narodów. Szczliwym trafem znalaza si pierwsza para zaraz lubem i

i

i

poczona

zostaa.

Po tej ceremonii wszystkie wadze uday si do Bassano dla zoenia akcesu do Konfederacyi z prob o przedstawienie go Jego Cesarskiej Moci. Akces ten, zredagowany przez Tomasza Umiastowskiego, dekretowego ks.

brzmia nastpujco: »My Komisya Rzdu Tymczasowego w W. Ksistwie Litewskiem, Administracya Departamentu Wileskiego, Duchowiestwo wieckie zakonne obrzdku aciskiego, grecko-unickiego wszelkich innych wyzna, Akademia, Wadze sdowe, Marszaek, podprefekt z obywatelami ziemskimi. Prezydent z municypalnoci. wszystkie korporacye zgromadzenia miasta, cay zgoa zbiór mieszkaców Ksistwa Litewskiego dzi w miecie Wilnie przytomnych, zebralimy si w kociele katedralnym w przytomnoci J. W. Senatorów posów od Sejmu Konfederacyi warszawskiej delegowanych, gdzie wysuchalimy aktu nam przeczytanego tu wpisanego, zawieregenta,

i

i

i

i

i

i

rajcego

w

sobie to cnotliwe przedsiwzicie,

Królestwa Polskiego

czyy

si na nowo

W. Ksistwa Litewskiego

i

w

witego

dze,

kraje po-

wróciy swobód posiadoci. usiowania spo.soby do osignienia jedno

do dawnej swej Ojczyzny,

wszystkie nasze

aby rozerwane

polityczne ciao

jej

i

i

czc

i

w

odzyskaniu Ojczyzny, w ustaleniu jej bytu, siy pomylnoci, przystpujemy do zwizku Konfederacyi warszawskiej ten akt przystpu, jako braterskie obywatelskie przymierze w przybytku litociwej Jego pomocy, obliczu Boga, uywajc potnej tak

i

upragnionego celu i

i

i

i

i

wasnerai rkami podpisujemy. Dziao si ciele katedralnym, dnia 14 lipca*.

w

Wilnie,

w

ko-

— Pamitny

ten

w

wspania iluminacy,

96

—

dziejach Wilna

podczas której

dzie zakoczy si cae miasto tono

w

powodzi wiate. Teatr narodowy da gratisowe przedgrano ulubionych » Krakowiaków i Górali«, w których wystpowali umylnie na t uroczysto przybyli artyci warszawscy, Kudlicz i Dmuszewski. Wreszcie

stawienie,

Pac wyprawi w swoim paacu wspaniay bal, który zgromadzi cae nader wietne podówczas towarzystwo polskofrancuskie gdzie

wród mietanki towarzystwa

wileskiego

wybitniejszych wojskowych wieckich dygnitarzy francuskich. Bal ten zosta zaszczycony obecnoci cesarza; obecni zauwayli trosk na jego obliczu, jakgdyby przeczuwa czekajc go w blizkiej przyszoci katastrof. We dwa dni po tej uroczystoci 15 na 16 lipca o pónocy, opuci Napoleon Wilno, udajc si na wschód ku

widziano wszystkich prawie

i

wojskom, oczekujcym jego przybycia.

ROZDZIA

III.

Konfederacya litewska.

Napoleon, opuszczajc

Wilno,

poruczyl

Bassano

ks.

ca

administracy Litwy, nadto jednego ze swych adjutantów, Holendra Hogendorpa, mianowa general-gubernatorem Litwy oddal mu dowództwo wszystkich sil zbrojnych, istniejcych lub formujcych si dopiero na Litwie. Oprócz tego dziaaa z ramienia nadzór nad

zwierzchni

i

Konfederacyi Generalnej Królestwa Polskiego tak zwana Rada Generalna, która wszak/,e, wbrew powszechnemu oczekiwaniu,

W

posiadaa

nie

adnej

wadzy

faktycznej.

w momencie

swego powoania do ycia nosia ju Konfederacya zaród saboci. Susznie powiedziano, bya to dekoracya, wydobyta z lamusa starych instytucyi polskich, zabytek republikaski do zwoywania rozumieniu sejmików w czasie dyktatury wojskowej. Napoleona raiala by jedynie wielk manifestacy narosobie

samej

e

W

dow,

majc

wesprze skutecznie wielk demonstracy to miao na celu zastraszenie Aleksan-

zbrojn. Wszystko dra

i

uczynienie go skonniejszym

do

ustpstw

i

zawar-

trwaego pokoju. Inaczej na zadania Konfederacyi zapatrywa si ogó polski, w którego pamici wiee jeznaczenie dawnych konfederacyi. szcze byy tradycye

cia

i

HONOIMrjl

T.

II.

-

98

-

Ten szczupy zakres dziaania, wyznaczony Konfe-

zwony

deracyi przez Napoleona, zosta jeszcze bardziej przez nieudolnego wykonawc jego planów, niefortunnego

ambasadora warszawskiego

ks.

Pradta, arcybiskupa me-

który nie poj zamiarów istotnych cesarza przekroczy dane sobie przez niego i ks. Bassano inzamiarze przypodobania si cesarzowi opóstrukcye.

chliskiego, i

W

ni

otwarcie sejmu, wreszcie po dwóch zaledwie dniach

rozwiza Otrzyma za

istnienia

leona.

go to

wbrew

woli

i

intencyom Napo-

surow admonicy, mylano nawet

o odesaniu go do Francyi, sprawy to jednak nie poprawio: sejm zakoczy swoje istnienie mierci nienaturaln i cay ruch, na którym pokadano tyle nadziei, zosta bezpowrotnie spaczony, sparaliowany. Wspóczesnych wprawiaa w zdumienie ta caa akcya polityczna, podjta z takim haasem, która po dwóch zaledwie dniach istnienia skazan zostaa na wegetacy, bez wszelkiej siy i

skutków.

Z chwil nagego, niespodziewanego przerwania obrad sejmowych, Konfederacya pozbawion bya nawet tego moralnego wpywu, jaki mogaby wywiera na spoeczestwo polskie, szczególnie w dzielnicy rosyjskiej. Zakres jej czynnoci sprowadza si do przyjmowania akcesów zarówno od sejmików prowincyonalnych, jak od osób pojedynczych, oraz do urzdzania od czasu do czasu uroczystych o teatralnym przepychu posiedze, na których wypowiadano dugie, bombastyczne, a przewanie beztreciwe mowy. Wielu czonków Rady konfederackiej Konfederacya to magistrarycho uwiadomio sobie, tura bez adnej wadzy, nie mogca nic postanowi, nic Rady miniwyrzec bez zgody i pozwolenia ambasadora strów Ksistwa. Wydawao si dziwnem istnienie Rady konfederackiej przy Radzie ministrów, na któr król dekretem swoim z 24 maja przelewa najwysz wadz^ przysugujc mu na mocy konstytucyi.

e

i

—

—

99

Dziwnym wydawaj si rzeczonej

Rad

i

Sejm

Konfederacyi.

sam

zawizania

sposób

zwoany

nadzwyczajny,

mocy udzielonej przez króla wadzy na dzie 26 czerwca, otrzyma petycy, opatrzon 34 podpisami przewanie obywateli Litwy Rusi, obec-

przez

ministrów z

i

w

Warszawie, wzywajc go do zajcia » wielkim odzyskania Ojczyzny przedmiotem. Nie potocznych urzdze, nie utyskiwa na panujce

nych podówczas si niezwocznie

zaradze czstkowych Ojczyzny, gos ludu inne w

cierpienia, nie

to jest pora.

mio

tej

chwili

Honor,

kad

na

Wzniecie a do nich umys mstwo Wasze! Nikt bezkarnie pomylnych nie chybi okazyi... Dzi, albo nigdy... Zostawiamy wiatu Waszemu Rzdu sposób przedsiwzicia... Oto zbrojne rce paajce m-

Was obowizki.

i

i

i

Waszego tylko czekaj hasa.

stwo

miejcie!

Czycie!

ju, prócz mstwa, nie mamy, nie zostaje wic, tylko si dopi najwikszej w wiecie korzyci, mie oddai- dzieciom na-

ju

Niezmierne koszta

.s

wyoone,

nic

i

szym Ojczyzn !...« Pikna ta petycya, podpisana przez wielu zasuowybitnych mów, poparta wymownemi gosami nych i

oddana

czterech senatorów, cyalnej

komiayi

,

która

wyda swoj o raporcie, uoonym

28 czerwca

W

zostaa do rozpatrzenia spemiaa j rozway i na dzie niej opini.

przez Matuszewicza, komisya

e

owiadczaa, » radzc si dziejów naszych, co naszym przodkom natchna potrzeba chwili, znajduje tak rad

w zwizku trafi

konfederackim, a

adna

wstrzyma jednomylnego

sia ludzka nie po-

poruszenia

wielkiego na-

rodu-.

Sejm przyj jednogo.nie przygotowany akt Konfederacyi

Generalnej, którego czytanie

uprzednio

odbyo si

wród niesychanego podniecenia suchaczy. PrzypuBzczano, rzd w oswobodzonej w tym wanie czasie Litwie b-

e

dzie

ustanowiony

z

ramienia

Konfederacyi;

tymczasem 7*

— dekret cesarski z dnia

1

—

100 lipca

rozwia

te nadzieje

i

Litwie

zosta przez Napoleona narzucony rzd, w którym wkrótce przewodnictwo mia otrzyma genera francuski. Aeby

przypieszy urzeczywistnienie swego wielkiego celu, dnia 3 lipca Rada Generalna ogosia list »do obywateli, dobr

mogcych by pomoc w krajach pod rzdem bdcych, wzywajc ich do rozkrze-

opini i zaufanie posiadajcych, sprawie ojczyzny, zamieszkaych rosyjskim jeszcze

wiania tych szlachetnych uczu, któremi sami oddychaj

pomidzy obywatelami W. Ksistwa

Litewskiego,

Woy-

Ju

na znakach wskrzeszonego pod zwizkiem konfederacyi Królestwa Polskiego obok Ora Biaego braterska Pogo janieje. Ju nikn poczyna ta przemocy wzniesiona zapora, która braci od braci Ju cae natenie Wasze ku temu wymierzone dzielia. nia,

Podola

i

Ukrainy.

rk

zostao, aeby sawn z cnót, dzielnoci mstwa Jagieów ziemi z ziemi Piastów przez odnowione zwizki poczy. Wysza nad wszelkie pojcie zbawcy naszego i

powicenie zupene wszelkich si zdolnoci nat wielk nagrod, dla której dotd umiera Polak, dla której zawsze umiera po-

opieka,

i

szych, przygotuje i

y

y

i

winien «.

Punkt 4 i 5 aktu Konfederacyi obowizywa wszystkich Polaków do wizania si wzem konfederackim; »w miar, jak oddalenie si nieprzyjaciela poda im do tego sposobno*, winni byli zgromadzi sejmiki, które obior delegowanych do Rady Generalnej dla zoenia akcesów. Delegowani ci stan si z chwil zebrania si sejmu skonfederowanego jego czonkami. myl tych postanowie aktu Konfederacyi powiaty litewskie: gro-

W

dzieski,

sokolski,

uwolnione od akcesów.

W racyi.

biaostocki

nieprzyjaciela,

i

brzeski,

popieszyy

bdc z

najpierw

przysaniem

Brzeciu ju 3 lipca podpisano akces do Konfede'Zamiar Konfederacyi Generalnej o uwolnienie

-

-

101

czci dawnej ziemi naszej, przez nieprzyjaprzywaszczonej, wszelkiemi siami sposobami, jakie ludzka zdolno doradzi moe, wspiera przyrzekamy to za jedyny cel usiowa naszych zakadamy* temi sowy zamykali swój akces obywatele brzescy, polecajc obranym delegatom, Stefanowi Grabowskiemu Kalikstowi Mierzejewskiemu, poczyni starania o uwolnienie porwaurzdników powiatu brzenych przez Rosyan obywateli skiego: Ignacego Niemcewicza, Jana Kryskiego, yszyskiego, Stanisawa Niemcewicza, Grabowskiego i Chruszwszystkich

ciela

i

—

i

i

i

czykowskiego.

Tego

dnia

podpisali

w

Grodnie

akces

obywatele

powiatu grodzieskiego sokolskiego pod prezydency byego marszaka gubernialnego Pancerzy skiego uchwalili dla 'Zrzucenia reszty haniebnych kajdan« formacy jednego puku piechoty, zblionego co do kompletu, etatu ubioru do puków Ksistwa Warszawskiego. Uproszono obei

i

i

cnego podówczas

w

Grodnie

ks.

Józefa Poniatowskiego o za-

mianowanie pukownikiem tego puku Ignacego Suchodolskiego, podpukownika 8 puku pieclioty, a ich wspóobywatela, » któremu zawdziczaj utrzymanie honoru Liw twina czasie ostatniej kampanii*. Na delegatów do Konfederacyi obrano Ignacego Lachnickiego Kazimierza Downarowicza. 3 lipca równie, po zajciu Biaegostoku przez korpus generaa Reyniera, podpisali akces obywatele powiatu biai

utworzyli pod prezydency Józefa Zamarszaka konfederacyi biaostockiej, Rad tymczasow, zoon z Macieja Starzeskiego, Joachima Woowicza, Franciszka Orsettiego, Antoniego Wróbla, Józefa azowskiego, Józefa Grabowskiego, Jana Grzymay, Jerzego Towiskiego Stanisawa Budzyskiego. Na delegowanego do Konfederacyi obrano Jana Nepomucena

ostockiego

i

wadzkiego,

i

Swidziskiego.

Drugi

liczniejszy,

opatrzony

104

podpi-

— sami,

przystpienia

akt

102

do

— Konfederacyi

wygotowano

13 lipca.

Powiat kobryski

wybra na

swoich

delegatów do

Konfederacyi Jana Niemcewicza i Piotra Pogórskiego, którzy byli przyjci na uroczystem posiedzeniu Rady Konfederacyi 22 lipca. Dnia 13 lipca przystpi do Konfederacyi powiat wokowyski pod lask marszakowsk Piotra Biszpinga i obra na delegowanych Kazimierza GrabowIgnacego Siehenia; tego dnia przystpili do Konskiego i

miasta Wokowyska i zgromadzenie Bielsku zawizaa si osiadych tam starozakonnych. Konfederacya 15 lipca pod lask marszakowsk Tomasza Suchodolskiego, a na swego delegowanego obraa Neprofederacyi obywatele

W

towskiego.

W

Misku podpisano akces do Konfederacyi 19 lipca obecnoci gubernatora Bronikowskiego i wadz ustanowionych. Na mszy wojskowej biskup Dederko, jeden z najskrugorliwszych wtedy patryotów, zapewnia, i »ju szone kajdany, wchodzimy pod sodkie panowanie cesarza Napoleona Wielkiego* i wzywa wszystkich synów Ojczyzny do czenia si pod chorgwiami wybawcy. Po Mamszy kapelan gimnazyalny yliski, odczyta tuszewicza akt Konfederacyi Generalnej, przyjty okrzykami radoci i entuzyamu, poczem udano si do paacu

w

s

mow

i

gubernatora,

W

nej.

gdzie

akcie

tym

podpisano akt Konfederacyi General»

obywatele Królestwa Polskiego

i

W.

Ksistwa Litewskiego w oddziale, za czasów niewoli naszej guberni misk nazwanym, mieszkajcy: szlachta, duchowni wszelwieccy oraz mieszkance miast, wocianie kiego tytuu krajowce« owiadczali »w obliczu Boga caej Powszechnoci, e si nierozerwanie z Konfederacya Królestwa Polskiego dopóty w tym zwizku cznie z caym narodem trwa obiecuj, dopóki caa Ojczyzna i

i

i

cz i

nasza z rk przy waszczycielów wydart nie zostanie wola narodu takowej Konfederacyi nie rozwie*. Akt ten podi

pisany

natorem masem,

zosta

przez

Bronikowskim

103

-

wszystkich

urzdników

guber-

z

komisarzem

francuskim Thogorcym przyjacielem Polaków, na czele, oraz przez licznych obywateli prowincyi miskiej, podówczas w Misku obecnych. Najpóniej przystpiy do Konfederacyi powiaty gubernii miskiej. Powiat piski skonfederowal si dopiero 19 sierpnia po wejciu do wojsk austryackich pod wodz ksicia Schwarzenberga i obra iia swych delegatów ks. Karola Lubeckiego Jana Grzyma Lubaskiego. Sucku podpisano akces w poowie lipca; powiat dzinieski przystpi podczas pobytu tam Napoleona; bobrujski 28 lipca po zajciu przez generaa Ronieckiego Huska, dokd zjechali si obywatele z tego powiatu obrali na marszaka Konfederacyi Stefana Jaks Bykowskiego, odkadajc obiór delegowanych do czasu uwolnienia caego powiatu. Powiat wilejski przystpi 15 sierpnia, a ihuraeski borysowski zaledwie w pocztkach padziernika. Przy.stpienia do Konfederacyi odbyway si wszi

W

i

i

i

w

dzie mniej vvicej

sposób

identyczny:

po zgromadzeniu

si w dniu okrelonym do miasta powiatowego obierano delegatów do Konfederacyi odczytywano akt Konfederacyi warszawskiej podpisywano prawie jednobrzmicy ,

i

akces.

Rada Generalna Konfederacyi do Rzdu Tymczasowego

odezw

U

lipca

wystosowaa

IJtewskiego

z

pole-

rozpowszechprzystpienia do Konfederacyi odezw, wzywajcych uwolnione poniania jej aktu wiaty, aby najrychlej przysay swoje akcesy. "Spraw- mówia odezwa gorliwoci wasz aby stcie

ceniem

i

i

,

Ojczyzna ujrzaa wszystkich nów jednym duchem, jednym celem

skniona

wanym

spojonych

wzem.

i

prawych jej syjednym nierozer-

W.spólny nieprzyjaciel rozer-

wa

odwieczne braterstwa zwizki; godzi si nam unie wspólny zbawca wróci je skojarzy. Okamy nadziej,

e

i

-

—

104

i przywaszczyciel nad ziemi tylko panowai a serca przestay by nigdy wiernemi cisncej si pod jego wszechwadn opiek Ojczynie biorc si za rce, ustalmy jednoci, ufnoci, gorliwem i wspólnem do jednego celu deniem wspóln i najdrosz spraw odromu,

nie

;

dzenia si

Tego

jej«.

dnia

wydaa

Konfederacya Generalna

mieszkaców powiatów oswobodzonych, do jak najrychlejszego zwoania sejmików

do

odezw

wzywajc

ich

przystpowania do Konfederacyi. »Waleczni Litwini, wspórodacy nasi Wy Woynia, Podola Ukrainy mieszkacy! zachca Was do tak chlubnego dziea byoby powtpiewa o Waszej gorliwoci. Ju doszy nas nieponne jej oznaki. Postpujcie dalej do ukoczenia wielkiego oswobodzenia Ojczyzny dziea, pomnc na Wasze potomstwo, na Waszych braci i na to, z wysokoci swojej chway patrzy na Was i sdzi Was w swojej mdroci Ten, na którego potnej opiece wszystkie nasze wspieraj si nai

i

i

e

dzieje «.

Rzd odezw

Tymczasowy

litewski

do obywateli Biaej Rusi,

Napoleona,

lipca

wystosowa hufce

czenia si wzem wspó zawizanej pod lask » waszego, naszego

wzywajc

nej konfederacyi,

21

dokd ju signy

ich

do

—

wspóziomka*. »Wy bylicie mówia dalej odezwa powysza przewodnikami i wspóuczestnikami i

Polski

—

chway, któr

krwi

sobie

wspólni

nasi

naddziadowie zyskali;

Wami zczeni, zawszemy si jednym uwaali narodem, mimo zmiany granic w politycznych stosunkach, a im dusze byo odosobnienie, tem drosza jednyche pokrewnych familii pamitka. Wkrótce wic ujrzymy Was w wityni praw, zasiadajcych krzesa senatu zaz

i

i

szczyty

od

tylu

lat

osierociae,

wspóln Nios Wam

wspierajcych

ojczyzn rad a wojska nasze mstwem. znowu chorgwie Chodkiewicze, Radziwiowie, Sapiehowie, Sanguszkowie, czcie Wasze z naszemi, a zamkniemy ,

—

105

-

wkrótce wrota ziem naszych najedcom na zawsze. Wipierzchajce ich hufce i pogrom niezwycionego,

dzicie

którego usta wyrzeky,

e

yje

Polska«.

Dla zawiadomienia Konfederacyi Generalnej o przystpieniu Litwy Komisya Rzdovva 18 lipca

wybraa na

delegatów generaa Zyberga, podkomorzego Jeleskiego, chorego Tyzenhauza i marszaka Radziszewskiego. pimie swojem do Zyberga, powoujcera go do brania

W

udziau w tem zaszczytnem poselstwie, zoonem z mznakomitych zasug sprawowanemi w kraju urzdami, wskazano cel poselstwa: zoenie akcesu Litwy sejmujcym stanom w Warszawie oraz uoenie z Rad Konfederacyi dalszych stosunków znoszenia si w czynnociach »w wielkim celu dwignienia poczenia wszy-

ów

i

i

i

stkich

czci

okrelaa

wspólnej ojczyzny*. Cel ten delegacyi bliej

instrukcya, opracowana dla delegowanych

w

dniu

Tómaczya si Komisya Rzdowa

ze swego opónienia przysania akcesu, spowodowanego przez »niespokojno czasów wojennych*. Dopiero w dniu 1 sierpnia moga Komisya wysa do Warszawy Antoniego Tyzenhauza Jeleskiego. Zybergowi choroba przeszkodzia wyjecha. Delegaci winni byli Radzie Konfederacyi Generalnej akces Rzdu litewskiego, wadz miejscowych tylu gorliwych obywateli, przedstawi odezw Komisyi Rzdowej, wzywajc obywateli 4 departamentów na sejmiki, zwoane w celu wybrania delegowanych do Konfederacyi Generalnej na sejm przez ni zapowiedziany. Prócz tego delegowani mieli umówi si z Rad Konfederacyi o dzie wezwania wybranych posów, oraz winni byli zosta tómaizami ycze Litwy, eby jak najprdzej rzd w.spóliiy Polsk móg kierowa. Obowizkiem delegowanycii byo te omówi z Rad Stanu Rad ministrów Ksistwa Warszawskiego rodki, majce na celu zniesienie komór midzy Ksistwem Warszawskiem a W. Ksistwem Litcw1

sierpnia.

i

zoy

i

i

ca

i

106 co

skiera, i

stara si

ju

przez

Rzd

zostao

litewski

komunikacy urzdow

o

z

dokonane,

wadzami Ksistwa,

ceny sukna i innych artykuów wojskowych, potrzebnych dla formujcej si armii, której liczba dosza ju do 15 tysicy. Prócz tego delegowani mieli prosi zarówno Rad ministrów, jak oddzielnie kadego ministra o dostarczenie w drukach ustaw i organi-

o taryfy monet,

soli,

zarówno Rady ministrów, kierujcej obecnie inteKomiKsistwa we wszystkich wydziaach, jak resami zacyi

,

i

Rzdzcej

sy!

gólne

w

z

której

1807,

r.

uchway miay

szcze-

znaczenie dla Komisyi Rzdowej, jako dziaajcej

mniej wicej podobnych warunkach,

W mieli

»W

odezwie swojej do Konfederacyi Generalnej, któr wrczy delegowani Komisya Rzdowa pisaa: .

poród nagych

i

kowie zdarze,

nad ani do urzdowania

i

wszystko

nadzwyczajnych wypadków wiadpowoktóremi zdumiej si wieki

w powicajc

,

okolicznociach najtrudniejszych sodkiej

nadziei

poczenia si

powani odradzajcej si Polski Ojcowie, e teraz dopiero przychodzi nam do Was przemówi. wiato Wasze stao si dla nas przewodnikiem, obypowicenie si — pobudk wzowatelska gorliwo rem. Czujemy, e w tej chwili stanlimy przed obliczem z

Wami,

przeba(vx'ie

i

i

Europy przed sdem potomnych wieków. Lecz zwaajc na duch, jaki oywia Litwy mieszkaców, patrzc na ten i

zapa wojowniczy, którego modzie nasza daje dowody, Litwa w historyi powstania Polski pochlebiamy sobie, Oby jak najrynie bez chluby drug zaj moe kart. chlej godzina naszego zjednoczenia wybia, obymy w tymadministracyi sprawowaniu czasowera wadz rzdowych stali si godnymi Waszej naszych przodków chway. Te yczenia ten jest cel wszystkich naszych usiowa, mio nam odbiera wezwania Wasze, mio powodowa si radom patryotyzmu i dowiadczenia c Dalej zaznaczano, za pierwsz odezw Konfederacyi z doczonym uniwer-

e

i

i

s

i

e

107

zwoujcym sejmiki, Komisya wydala natychmiast urzdzenia sejmików; co do drugiej odezwy, polecajcej Orsettiego na stopie pukownika w gwardyi biaostockiej, przyjto jak najchtniej wstawienie si Rady KonsaJera,

federacyi.

Delegaci litewscy

w

dniu 20 sierpnia na uroczystem

posuchaniu Rady Konfederacyi

— byo to zarazem

jej uroczyste posiedzenie — zoyli w imieniu Komisy

ostatnie i

Rzdo-

wej akt przystpienia Litwy do Konfederacyi. Z mów wypowiedzianych na tem posiedzeniu wyróni naley przemówienie konsyliarza Konfederacyi Linowskiego, w któ-

rem stara si rozproszy obawy Litwinów przed nieraiemi dla nich urzdzeniami Ksistwa Warszawskiego, jak Kodeks Napoleona, zniesienie poddastwa, zapowiada w rychej przyszoci zwrot do instytucyi bardziej narodowych. Delegaci litewscy podczas swego pobytu w Wari

szawie byli

oprócz

kilka

oficyalnego

poufnych narad

posuchania z

Rad

20 sierpnia

od-

Konfederacyi Gene-

Na not zoon przez nich odpowiedziano, e pomimo obopólnych gorcych pragnie w obecnych okolicznociach termin zwoania sejmu jest zupenie niewiadomy, » zaley bowiem od rónych nieprzewidzianych zdarze wypadków, które ani wiadomoci ani wrób wyprowadzi si nie dadz*. Dalej, co do wyraonego przez Rzd Litewski yczenia poczenia si w jeden wspólny rzd, Rada Konfederacyi Generalnej owiadczya, e jest to te »jedyn jej chci, jedynem pragnieniem, które si niezawodnie urzeczywistni, bo zarczya to potga wspólne dze, lecz poniewa wszystkie nadzieje zale od bohatera wieku*, wic przyznawaa Rada, »e nic jej nie pozoralnej.

i

i

ponad nieograniczone zaufanie do jego mdroci one tylko zbliy potrafi te wspólne upragnione nieocenione korzyci*. Odpowied ta, pena zreszt czu-

staje

tgi, i

ych

i

i

a pustych frazesów,

legowanych

o

zupenej

moga

z

atwoci przekona

de-

bezsilnoci Konfederacyi General-

-

108

—

Zawiedzeni w swoich oczekiwaniach, zniechceni powracali na Litw z pustemi rkoma, tembardziej, i narady z Rad ministrów nie day nic pomylnego. Dnia 22 sierpnia delegaci litewscy odbyli konferency z Rad ministrów w obecnoci ambasadora francuskiego i zoyli na pimie dezyderaty szczegóowe Rzdu litewskiego. Na t swoj not otrzymali odpowied od prezesa Rady ministrów 25 sierpnia. Rada ministrów nie zgodzia si na proponowane zniesienie granicy celnej pomidzy Ksistwem a Litw, nie chcc pozbawia si dochodu celnego, który przy zupenem wyczerpaniu skarbu warszawskiego nie by do pogardzenia. Przy zachowaniu granicy celnej miano zreszt te na uwapozbawionoby nagle posad i wyrzudze i ten wzgld, conoby na bruk liczny personel oficyalistów celnych. Nie uwzgldniono równie i drugiego dania delegatów litewskich, a mianowicie co do dostarczenia z Ksistwa soli wzamian za inne produkta z Litwy. Rada bezpatnie ministrów i ówczesny minister skarbu Matuszewicz zaznaczyli w swych odezwach niepodobiestwo zadouczy-

nej.

e

e

bd

bd

tym daniom, wobec zego stanu finansów, nie pozwalajcego na pozbywanie si dochodu ze sprzeday soli; zgodzono si jedynie na wydanie ze skadu w Bali 100

nienia

beczek

soli

odkadajc ci.

zamorskiej

departamentowi

grodzieskiemu, tej naleno-

do czasu póniejszego uregulowanie

Co do innych

da

delegatów litewskich

rainiste-

wojny udzieliy jedynie danych inforraacyi wzgldem gatunków i cen sukien oraz druków, obejmujcych urzdzenia organizacyjne. Uproszono pozatem delegowanych, '>aby za powrotem swoim do Rzdu Tymczasowego chcieli by tómaczami niewygasego w sercach ich braci ku nim przywizania, chtnej gotowoci

ryum spraw wewntrznych

znoszenia i

i

si we wszelkich administracyjnych stosunkach wielkiemu wszystkich ku wspólnemu

jednoczenia si

i

celowi dwignienia Ojczyzny*.

Rada Generalna niezwocznie, 26

sierpnia, odpowie-

-

109

Kzdu Tymczasowego litewskiego: »Spe mowie, najgortsze yczenia Ojczyzny. Zwizek, odnowiony w wityniach Wilna Warszawy,

dziaa Komisyi

nilicie, dostojni

i

jest

sam,

ten

którego

nasz ziemi, starga

nieprzyjaciel,

nie zdoa...

rozdarszy wspóln

Trwa

on

ju bdzie

nie-

gorliwo w nieskaonej cisoci potomkom przekazywa bdzie, bo ju to rozerwany,

bo

tylko jedna

i

czonych

go niezmienna nasza

nierozdzielna Polska staa

usiowa

naszych, bocie nam,

rodu do prowadzenia

tak

wanej

si celem zjedno-

wezwanym

sprawcy,

t

tylko

uczu trudno, i

od na-

jedn

daremnie chcie przewodniczy w gorliwoci tym, których uprzedzi niepodobna... « Wzywaa Rzd litew^ski do urzdzenia staej komunikacyi z Rad Koufederacyi »aby wzajemne udzielanie sobie chci, wiata i pism a std wzajemne i przez Was samych dane porozumienie zatrudnionem nie byo«. Odtd kilka razy jeszcze zwracaa si Rada Generalna do Komisyi Rzdowej w^ kwestyach jednak mniejszej wagi, domagajc si rychego przysyania akcesów, polecajc TopoUkiego Chaleckiego na organizatorów puku tatarskiego. Sprawy za najwaniejszej zwoania Sejmu nie poruszano wcale, zdajc sobie doskonale spraw, Rada Generalna jest w tym wzgldzie zupenie bezsiln. Kiedy nastpnie Koraisya Rzdowa przysaa do Kon federacyi zawiadomienie o zajciu przez cesarza Napoleona Moskwy, wówczas powstaa w onie Konfederacyi myl wysiania do Napoleona deputacyi gratulacyjnej z powodu odniesionych zwy(tistw oraz utrzymywania przy gównej sprawach kwaterze staego penomocnika Konfederacyi. tych wice-marszaek Zamoyski udawa si do Wilna, gdzie konferowa z ks. Bassano, ale zamiar ten nie zyska apro baty ministra francuskiego, wobec czego projektowana misya Zamoyskiego speza na niczem. Stosunki wzajemne Konfederacyi Rzdu Litewskiego, wbrew zobopólnym oczekiwaniom, nie zacieniy dali

,

bd

bd

i

e

W

i

110

W

papierach Konfederacyi w póniejszych czasach. Komisyi Rzdowej spotykamy z tych czasów tylko odezwy przynaglajce Rzd Litewski do rychego przysyania akcesów i deputacyi od poszczególnych sej-

si i

mików. Dnia 11 lipca widia,

w

wydaa

jaki sposób

winny

Konfederacya Generalna pra

by

urzdzane

sejmiki,

majce

na celu akces do Konfederacyi. Stosownie do tych przepisów, miay si one odbywa podug dawnego zwyczaju polskiego,

który

w

odrodzonej Polsce najlepiej

przystoi

po-

Powoywano do udziau w sejmikach miePo zagajeniu sejmików ma by odczytany akt Konfederacyi Generalnej wraz z uniwersaem, a nastpnie otwarta zostanie ksiga, w której wszyscy obecni obywatele maj skada swoje podpisy, bez adnych waprzystpuj do Konfederunków omówie, na dowód, si w jedno ciao narodowe. Po zamkniciu racyi i ksigi podpisów zebrani przystpi do obioru delegowanych, którzy orygina akcesu swego powiatu odwioz do Konfederacyi, zaoblatowawszy go poprzednio w aktach Chocia wolno obywatelom obra kilku delegopowiatu. trzebie publicznej.

szkaców

i

miast.

e

i

cz

wanych, mimo to jeden tylko z nich, pierwszy w porzdku nominacyi, stanie si czonkiem skonfederowanego sejmu; w ten sposób ju gotow^y sejm bdzie uzupeniony przez

W

uniwersale tych nowoobranych posów. jak jest wzmianka o tem, aby

kawa

—

powyszym ciemówi akt Kon-

—

»Konfederacya Generalna nie zbaczaa do naduyciów, które Ojczynie miertelne zadaway kociosy. Nie otworzy si w jej onie kunia sancytów przeladowanie misyi prywatnych na zysk jednych, na federacyi

tych

i

drugich, na

krzywd

Stosownie

do

wszystkich*. tego

uniwersau Konfederacyi

Rzd

Tymczasowy Litewski wyda rozesa do wszystkich podprefektów prawida, dotyczce porzdku, w jakim ma si i

odbywa

po powiatach litewskich akt przystpienia do Kon-

Ul federacyi. Przepisy te w kazuistyce regulaminowej zebra tak daleko, wymieniay nasejmikowych posuway si wet ile razy raa by wzniesiony okrzyk: Niech yje Napoleon*. Wszdzie starano si wtoczy eutuzyam, jaki si objawia z powodu uwolnienia kraju, w pewne z góry okrelone ramy, baczc pilnie, aby ich nigdzie nie prze-

a

e

>>

kroczono.

Hamowano wszdzie inicyatyw prywatn

za-

powiatów, jak osób pojedynczych, zapa patryotyczny. powiecie telszew-

ró\*no poszczególnych ich

gorliwo

i

W

dawnym obyczajem

skim genera Mirbach

konfederackim

zgromadzi okoo 2.000 zbrojnej modziey, otrzyma jednak za swój czyn nagan od Komisyi Rzdowej, która, znajc niech Napoleona do wszelkiej ruchawki, kazaa mu natychmiast rozpuci to improwizowane pospolite ruszenie, wskazujc natomiast formujce si puki regularne, dokd ochotnicy mog si skierowa. Podprefekt szawelski Micha Witkiewicz zgromadzi na sposób konfederacki modzie *do wspólnego dziaania przeciw kozakom, pustoszcym powiat szawelski «. Zbrojna ta sia okazaa si nader poyteczn, uchronia bowiem miasto od napadów po odejciu wojsk sprzymierzonych; brakowao tylko amunicyi broni o które bezskutecznie doprasza si podpreto nietylko dla powiatu tego, ale fekt, dla caej proi

,

i

i

wincyi.

Wszystkie i

te

poruszenia

modziey

samodzielna akcya

mnione,

miejscowe, tak wileskiej,

zmarnowane niepowrotnie; powicono

ujcia pairyotyzmu Litwinów

w

samo, jak

zostay udareje

chci

wojska regular-

kadry

w numery porzdkowe batalionów puków, formowanych podówczas. Inaczej postpowano w r. 1806 w Poznaskiem, inaczej zwaszcza w Galicyi w roku 1809, inne

nego,

te byy

i

Tam

z pod ziemi, zastpy puki francuskogalicyjskie ks. Józefa — tutaj formacya wojska wloka si ówim krokiem; gas zapal pierwszych dni, pojawiaa si apatya

zbrojne

wyniki.

Dbrowskiego

wyrastay, jak

i

— i

zniechcenie.

Myl

—

112

pospolitego

podniesiono

ruszenia

miesicy póniej, kiedy zapa pierwotny min, kiedy nad krajem zawisa ju groba powrotu wojsk zamiar ten wówczas nie wyrosyjskich; nie dziw wic,

w

kilka

e

da adnego

rezultatu.

Ciekawe s przepisy, wydane 29 lipca przez KomiTymczasowego, dotyczce obioru na sejm skonsejm ten zbiefederowany. Przypuszczano pierwotnie, rze si niezwocznie i jeden z delegowanych do Generalnoci, obrany na sejmiku, stawaby si q)so facto czonkiem sejmu. Póniej jednak pod wpywem niepomylnych wieci z terenu wojny termin zebrania si sejmu uleg odwoce jedynym obowizkiem obranych delegatów pozostao zoenie akcesów swoich powiatów. Dekretem Komisyi Rzdowej z dnia 23 lipca wyznaczono ostateczny termin zebrania si sejmików dla obioru posów na 15 sierpnia,

sy Rzdu

e

i

dzie

imienin Napoleona. Obywatele, zgromadzeni po mia-

stach

powiatowych, pod przewodnictwem marszaka pod-

prefekta lub podkomorzego albo pierwszego urzdnika po-

uda si

wyboru, mieli

wiatu

z

stpi

do obioru posów.

przepisów,

mog by

do

kocioa

i

przy-

tara

Posami, wedle brzmienia tyche jedynie osoby, posiadajce majtki

duchowni dziedzice, umieszczeni w ziemskiej powiatowej ksidze szlacheckiej. Do wyborów za na posów moe by dopuszczony kady szlachcic i duchowny,

oraz

dziedzic, z

bd

asesorami

bd

jakiejkolwiek natury posesyonat.

powinien

Rzdu Tymczasowego mikach

nie

Marszaek

niezwocznie zawiadomi Komisy zaszym wyborze posów. Na sej-

o

mog zapa adne

inne

uchway, oprócz

ofiar

patryotycznych na wsparcie ojczyzny; marszaek-podprezaszym obiorze delegatów rozwie sejmik. Co

fekt po

si tycze zgromadze stanu miejskiego, to Rzd Tymczasowy nastpne w tym wzgldzie wyda prawida. We wszystkich miastach na prawie raagdeburskiem, jako

to:

Wiko-

mierzu, Oszmianie, Mereczu, Kiejdanach, Lidzie, Trokach,

—

113

—

Poniewieu, wicianach, Widzach, Birach, Szawlach, Telszach, Kobryniu, Pruanach, Karaiecu-Litewskim, SJucku, Niewieu, Bobrujsku, Ihumeniu, Wilejce, Dzinie, Mozyrzu, Rzeczycy, we wszystkich miastach powiatowych departamentu biaJostockiego w dniu oznaczonym przez

wybior 2 delegatów miastach wydziaowych, którzy cznie z obywatelami tych miast obior deputowanych na sejm Konfederacyi Generalnej Królestwa Poluniwersay

do

posesyonaci

ogólnych

elekcyi

miejscy

w

Deputowanymi atoli mog by jedynie obywatele miast wydziaowych, któremi s: Wilno, Kowno, Rosienie, Grodno, Nowogródek, Brze, Misk, Pisk Biaystok. Zgromadzenia miejskie maj si odbywa na ratuszu pod przewodnictwem prezydenta miasta lub burmistrza. Prawo gosu na tych zgromadzeniach maj wszyscy posesyonaci, skiego.

i

dziedzice, ich doroli synowie,

i

dzieleiii,

i

wni

bracia wydzieleni niewyzastawnicy doywotnicy, chrzecijanie duchoposesorowie, tudzie kupcy, przybysze zagraniczni, i

z sob warsztaty lub kapitay, oraz wszyscy delegaci miast podwydziaowych. Zgromadzenia te obior 2 delegowanych, którzy wrcz akces do Konfede-

przynoszcy

racyi

Generalnej,

a jeden

z

nich,

pierwszy z

czonkiem sejmu skonfederowanego.

kolei,

zo-

Tym

sposobem miasta litewskie dadz zaledwie 9 posów na sejm Królestwa Polskiego. Pierwotnie Konfederacya Generalna, mówic o obiorze delegowanych, nie ograniczaa przedstawicielstwa od miast, postanowienie jej bowiem, wydane lipca, gosio, »i miasta w krajach przez nieprzyjaciela opuszczonych mog, stosownie do praw polskich, odbywa swe zgromadzenia, a delegowani przez nie do uczystanie

.*)

nienia akcesu do Konfederacyi stan si czonkami skonfederowanego sejmu*. Póniej atoli Komisy a Rzdowa zredukowaa liczb mandatów poselskich od miast do liczby 9;

w kadym

bd

jnieszczastwo

razie,

litewskie

cho w miao

tak

nieznacznej

nareszcie

po

iloci,

raz pierw-

—

114

—

zasi

na lawach poselskich; urzeczywistniay si zatem dla Litwy pod tym wzgldem uchwaJy Ustawy rzdowej 3 maja. Lecz los przeciwny nie pozwoli Litwinom zgromadzi si na wspólnym sejmie z Koron; wypadki zasze wkrótce na terenie wojennym odsu na plan dalszy zwoanie sejmu. Wybory gdzieniegdzie tylko zostay dokonane; szczególnie trudnym okaza si obiór deputowanych miejskich; w kilku miejscach wywybory z powodu niezjechania si na dzie pado umówiony delegatów od miast podwydziaowych. Zdaje w jednem tylko Wilnie zgromadzenia miejskie si, obray 2 deputowanych: doktora Szymkiewicza Poslewiinnych miastach wybory cza pisarza rady miejskiej. nie doszy wcale do skutku skutkiem wkroczenia i zajcia znacznej czci Litwy przez armi Czyczagowa. Wobec sytuacyi nader niepewnej wypadao odwlec na czas nieokrelony termin zwoania sejmu sejmików tara, gdzie szy

ny

odoy

e

i

W

i

one 15 sierpnia nie doszy do skutku. Sejmiki w tych miejscach, gdzie zdono je odby,, miay naogó przebieg spokojny, z wyjtkiem paru powiapartyjna i intrygi partykutów, gdzie odezwaa si larne.

W

wa

Wilnie,

gdzie

na sejmiku szlacheckim obrano-

Ferdynanda Kontry ma, niegdy targowiczanina, czopublicznem, wieka splamionego w yciu prywatnem uniewani wybory zmuszona bya Rzdowa Komisya innych wypadkach, pomimo skarg wyznaczy nowe. i na nieprawidowe dokonanie wyborów, Komisya, uwai

W

ajc

te

za

skargi

echa

wani

osobistych,

poaostawia

W

powieuznaa wybory za wane. cie lidzkim nastpio rozdwojenie, odbyy si bowiem dwa sejmiki jeden w Lidzie pod prezydency marszaka Skindera, drugi w oudku pod Rudolfem Tyzenhauzem. Rada

je

bez

skutku

Konfederacyi

i

zadaa

sejmików, zaznaczajc,

przysania sobie aktów obu tych » chwilach, w których jedno-

ew

— mylno

115

—

nierozdzielna zgoda by powinny towarzyszkami kroków obywatelskich, wypadek niniejszy jest zai

smucajcym

dla powstajcej ojczyzny zdarzeniem*. deputowani napróno oczekiwali Obrani posowie ministrów, dekretu Rady powoujcego ich do Warszawy na sejm skonfederowany wskrzeszonego Królestwa Pol skiego. Do tego nie przyszo. i

W

myl

punktu 6 aktu Konfederacyi kady Polak, w subie rosyjskiej wojskowej lub cywilnej, winien by natychmiast j porzuci. tym celu Rada Generalna Konfederacyi wygotowaa dnia 7 lipca dug odezw do Polaków, w subie rosyjskiej bdcych, która, odbita w licznych egzemplarzach, w myl ycze Napoleona zostaa rozrzucona po Litwie Biaej Rusi. Oprócz tego Komisy a Rzdowa pod bezporednim naciskiem Napoleona wydaa dnia 7 lutego pikn odezw do Polaków

znajdujcy si

W

i

w subie

rosyjskiej, zredagowan w krótkich, lapidarnych wyrazach. Podobno cesarz poruczy jej uoenie Aleksandrowi Sapiee, niezadowolony jednak z niej, kaza przy-

woa cza,

i

redaktora Kuryera Litewskiego,

t

sam podyktowa mu

odezw,

Kaliksta Danilewi-

ywo

przypominajc

W

rozkazów dziennych. sowach jdrnych, bez czczej frazeologii, krelia ona obowizki Polaka wzgldem odradzajcej si ojczyzny, przypominaa cnoty Kociuszki, Sobieskich, wzywaa wszystkich Polaków do jak najrychlejszego porzucenia wrogich szeregów stawania pod znakami Ora Pogoni. Nie ulega wtpliwoci, odezwy te miay na celu oderwanie raz na zawsze Polaków od Rosyi potarganie wszelkich wzów cych j z Polsk, pooenie kresu istnieniu w Polsce stronnictwa rosyjskiego, zamknicie wreszcie Litwinom raz na przykucie ich w ten sposób zawsze drogi powrotu do rydwanu Napoleona. Na przypieszenie wydania tych zmuszenia ks. Adama Czartoryodezw wpyna styl jego

prokhimacyi

i

i

e

i

cz-

,

i

ch

8*

He-

— porzucenia

do

skiego

suby

rosyjskiej

do Konfederacyi. Napoleon podziela mylny, a

i

przystpienia

do powszechny podów-

wród Francuzów, stykajcych si z Polsk, pogld, ofiarno Litwinów naley przypisa obojtno abstynencyi ks. Adama od robót konfederackich. Przyjaczas

e

i

ma

Adama, jak Matuszewicz, Linowski, Kropiski w obawie, aeby nieobecno Czartoryskiego w tak przeomowym momencie nie wykopaa pomidzy nim a Napo ciele

ks.

nie odepchna go raz na zawsze od leoneni przepaci kierownictwa spraw publiczn we wskrzeszonem Królestwie Polskiem, z najwiksz te gorliwoci naglili ksicia o rychle przybycie do Warszawy i przystpienie do Kongorcych, serdecznych sowach zachca Mafederacyi. tuszewicz ks. Adama do jak najrychlejszego przystpienia do Konfederacyi warszawskiej. »Pierwszem jego (ks. Adapisa Matuszewicz w przedema) pragnieniem i celem dniu zawizania si Konfederacyi — byo zawsze i nie moe nie by teraz to dwignienie Polski, które si teraz ma zici. Kiedy Francy a zdawaa si o tern nie myle, kiedy owszem kroki jej dyplomatyczne zdaway si roz,

W

—

e

upowania,

niejako

Polski

biór

ksi

Adam pomyla,

Rosy wskrzeszon by moe. Los go Aleksandrem poczy postawi u steru interesów; wtedy gówn a istotnie obywatelsk myl swoj doprowadzi dalej, ni si spodziewa godzio, lecz zamiar wymaga najsilniejszej tgoci w egzekwowaniu i saby charakter tego, na którego woli polegao wszystko, zawiód nadzieje, wywróci zamiary da przestrog, jeliby myl podobna w przyszoci bya czynion, skutek jej zawsze bdzie zawodnym. Naówczas ks. Adam, wiPolska przez

przyjani

z

i

e

i

dzc,

e

jogo

miejsce

ju

nie

by

za ojczyzn, owszem,

niej,

nie

waha si

wolnym, prosi o

miejsce

to,

nie

e

mu sposobnoci naraao by przeciw

udzielao

go porzuci, chcia

jego

wina,

e

mu

by tej

zupenie wolnoci

— nie

uyczono,

nie

prosi

lecz

jest

—

117

uyczeczuje, sam

rodzaj wolnoci, o której

któr kady,

nie trzeba,

co

si sob

nada ma moc, prawo nawet powinno; s pooenia tak wane, tak silnie do obywatela przemawiajce, tak wyranie wskazujce jedyn postpowania drog, e obiorowi nie zostawiaj miejsca; gdzie rzecz wahaniu si gono wola, tam publiczna, gdzie ojczyzna sama jawnie wzgldy, zwizki, wszelkie osobiste lub prywatne zamilkn musz. Kto chce delikatnoci usta skutku, ten chcie musi, ani odrzuca moe sposobów, które jedynie prowadz, dopiero kiedy do niego najpewniej sobie

i

i

i

bd

bd

bd

i

i

sposoby nic w sobie nie maj, cuby nie byo czyste, coby nie byo szlachetne i narodowe, nie bdzie tu miejsca wybiera midzy tak Polsk lub inn, midzy tym lub drugim cesarzem, sama ojczyzna wezwie, zostanie jedynie by na ten glos powolnym lub ghichym. te

»Nie chciaem tu wspomina o azardach fortuny, bo wiem do kogo mówi; gdzie idzie o wszystko, o imi polskie, o sposób, w jakim wiat potomno kogo wspomina bdzie, tam konsyderacye fortuny staj si bredni, wreszcie w tym wzgldzie, co mówi cnota obywatelstwo, to samo powtórzy najprzezorniejsza ostrono; i

i

w

i

wys/.o,

zamiarów nie podpadaj wtpliwoci, a sara stan rzeczy jawnie wystawia, neutralnym ani obojtnym nikomu nie bdzie wolno pozosta, spóniein'e wydaby musiao na posdzenie ozibo, które w tak wanej chwili na jednej linii mieci si z oporem lub przeciwnoci widoczna. Zbliajc si do konkhizyi z punktu, jak nadmieniem powyej, rzecz uwaajc, wszelka si, zdaniem mojem, w pozycyi ksicia Adama komplikacya uatwia. Chcia zawsze jedynie najgorcej wskrzedzisiejszym

zawodzie ani si

ani

spenienie najmniejszej

e

e

i

i

i

szenia swojej ojczyzny,

miae by

z

sob samym

sprze-

czny nie pój midzy pierwszymi t drog, która oczywicie niezawodnie, jedynie w najkrótszym czasie proi

i

—

118

—

By e

wadzi do ulubionego celu? moe moment w cigu wieków tak wity, tak wany, tak uroczysty, tak jawnie przekonywajcy, delikatno osobistych zwizków lub przyjani, któr w innym czasie za udzia i znami zacnej duszy liczy naley, dzi staaby si win i grzechem rozumu i serca, gdyby si stawa miaa przeszkod do wypacenia najpierwszego dugu ojczynie. Kiedy ojciec bdzie na czele, kiedy brat ju nosi bro za sam spraw, czy si dopuci moe do myli, aby brat drugi, tak prawy Polak z dusz tak czyst, tak zacn, tak siln mia mie posta odszczepieca niejako lub zimnego najwikszych zdarze wiadka! to samo ju, tak powiem, praktycznie. Ksie ojciec niebaw-

e

t

Wemy

e

przyby powinien nie mog wtpi ani przyby raczy. Wezwanie ojczyzny ojca

nie tu

e

minuty,

i

jest

i

sem,

na

ha-

nieodwocznie synowi zdeklarowa si i stan tu wypadnie «. Nalegania swoje powtórzy Matuszewicz 29 czerwca, nazajutrz po ogoszeniu przywrócenia Królestwa Polskiego i zawizaniu si konfederacyi. » Cierpiae pisa do ksicia z przyjacielskim naciskiem— nie mogc udziau w przedsiwziciu tak szlachetnem, tak slusznem, a przeszkod w tem byy podwójne wizy suby i osobistej przyjani, które zerwa samowolnie wydawao si niewaciwem i niedozwolonem. eby z tej sytuacyi, nie przestaprosi o dymisy, jej napróno; nie które

ksi —

wzi

wyj dajc

e ksi

do

usposobieni

sowani,

tam

eby

jest

tycznej «.

udzielenia jej

takowej,

s

s

wyranie

Gos przyjani, przeway wzgldów rachuby

ksiciu odmówi.

przyja,

zaintere-

nie

jeli poli-

zdaniem Matuszewicza, sytuacya ulega zmianie. » Ojczyzna przywrócona sama zerwaa wszystkie wzy, synów jej z obcymi rzdami; wymaga od nich mioci powice bez granic; wobec niej wszyObecnie,

czce i

stkie osobiste

przyjani do

wzgldy uczucia, nie wyczajc kogobd, powinny ustpi na plan i

uczucia dalszy «.

-

—

119

ksi

Stara si rozwia obali argumenty, jakie Adam przytacza dla usprawiedliwienia swego postpowania: »Nie zgadzam si ksi, eby osoba Twoja w mniejszym lub i

,

wikszym

stopniu nie

wpywaa

na widoki przyszoci,

ja-

Ksi

si otwieraj dla Polski. cieszysz si opini zasuenie nabyt; zasugi ksicia los postawiy go na takiej wysokoci, e postpowanie jego nie moe by obojtnem dla ojczyzny; wpynie ono niezaprzeczenie w dobrym lub zym kierunku na umysy wspórodaków, na kie

i

wan,

ca

pochania nasz uwag zgadzam si równie, aby byo dozwolonem Tobie ksi, lub komukolwiek pozosta biernym; te pozory obojtnoci nie licowayby z gorliwoci zapaem, który oywia innych; momentu nakazuje postpowanie cakiem przeciwne. Teraz lub nigdy! ktokolwiek uwaa si za Polaka, winien nie w dani ojczynie wszystkie swe siy, zdolnoci rodki... Zaznaczasz ksi, e postpowaniem swojem mógby surowe represye na rodaków, znajdujcych si jeszcze pod rzdem rosyjskim; uwaga ta suszn bya, pisae, ale niema znaczenia w chwili kiedy ucisk praktykuj si stoobecnej; przeladowanie jakiemkolwick byoby, nie postpowanie ksicia, sowane;

spraw i

tak

nasze

starania.

która

Nie

wano

i

i

cign

ksi

moe wywoa

adnytth

s

i

i

zmian;

jedyny

zago-

sposób

przypieszenie chwili stanowczego wypowiedzenia si... Któ wie lepiej odemnie, ile cierpiae ksi, los dziwaczny skaza Ci na tumienie uczu

dzenia

ich

jest

e

Ci wbrew

skonnoci szlachetnego Twego serca. Mojem zdaniem, nadesza patryotycznych

chwila,

i

kierowa

mogca wynagrodzi

troski

przekonaniom

i

i

powicenia

zoy

ponie-

moecie na otarzu ojczyzny dzi w momencie, gdy wszystkie serca oywione jeduem uczusawy. ciem; miara ofiary staje si miar zasugi • Wanie od Ciebie, mój ksi, zaley skorzysta z chwili biecej, da si pozna rodakom, tym zwaszcza, sione,

które

i

— sdzc Ci

którzy dliwie,

i

nauk

i

120

z oddalenia,

— nie

rychego poczenia si przykadem, oraz dowodem,

fakt

mog sdzi z

sprawie Konfederacy bybj'

e

wyznajcy

Polak,

ma mono by uytecznym krajowi przeszkód, e nic nie wród najwikszych nieszcz zdoa wydrze tych uczu z duszy, nic nie powstrzyma,

uczucia narodowe,

i

Moesz

tego

Ks.

przebywajc bie

powici

si, skoro gos ojczyzny powoa! dokona*. Adam, chocia oddalony od teatru wypadków,

nie przeszkodzi

ksi w

zdawa soZapytywa on, czy

Sieniawie, Piszczanach, Wiedniu,

spraw z sytuacyi. wywoane brakiem zapau

jednak dokadnie

to naglenie nie jest

mudzkich czy

u obywateli

uy

do czy nie chciano go rzeczywistoci jednak przypodniecenia w nich ducha. czyny maej ofiarnoci i braku zapau Litwinów leay gdzieindziej i trudno czyni za nie odpowiedzialnym ks. Adama. Zarzuty wytoczono z tej strony Czartoryskiemu dopiero na emigracyi po roku 1831 i byy one w znacznej trockich

i

W

mierze odgosem wani emigracyjnych. Wspóczeni nie prdko przywizywali do tej sprawy takiej wagi i zapomniano o niej w natoku wydarze doniosych, jakie

do

przyniosa z sob najblisza przyszo. Wpyw ks. Adama na Litwie, aczkolwiek znaczny podówczas, jednak nie by tak wielkim, aeby móg wpywa na oryentacy polityczn spoeczestwa litewskiego, które za pierwszym wystrzaem armatnim, z pierwszem pojawieniem si orów zotych obok srebrnych, przystpio do Konfederacyi nie ogldao si, nie mogo si oglda na to, czy ks. Adam zrobi akces czy nie. Bro powstacz podejmowali nawet tacy zdeklarowani stronnicy cesarza Aleksandra, jak Kazimierz Plater, jeden z najczynniejszych w niedawnej akcyi Ogiskiego. Wpyw ks. Adama, ograniczony do zakresu spraw kuratoryi wileskiej, nie oddziaywa zgoa na szerszy ogó; co za si tycze pojedynczych osobistoci, niezaprzeczenie wpywowych, zwizanych z nim wzami przyjani, jak i

121

Ludwik tyki

Plater,

Wawrzecki,

przykuci do rydwanu

to ci

Aleksandra, musieli obecnie, pocignici

do Petersburga, ponosi konsekwencye swoich

poli-

wbrew woli zudze.

Pod wpywem odezw Konfederacyi, wzy w^ajcych wszyPolaków do porzucenia suby obcej, pod wpywem prewywieranej na z Warszawy przez Matuszewicza Krosyi piskiego a pochodzcej z kó rzdowych porednio od ambasadora, Czartoryski postanowi uregulowa swój stosunek do wasnego spoeczestwa przez formalne zadanie dymistkich

i

i

syi,

zerwa

wzy przyjacielskie

i

subowe,

czce go

z ce-

W

tym celu pisa do cesarza kilkakroproszc o udzielenie dymisyi. Nie otrzymujc jednak odpowiedzi na swe listy, wystosowa nowe pismo 9 padziernika, sarzem Aleksandrem. tnie,

e

w

którem kategorycznie owiadcza Aleksandrowi, w raw zie nie otrzymania przecigu 6 tygodni upragnionej dysi bdzie za uwolnionego niezwocznie przymisyi stpi do Konfederacyi. Czas oczekiwania spdza za gra nic w Egrze, Karlsbadzie, Piszczanach, Wiedniu, pozorujc oddalenie swe zym stanem zdrowia, bacznie obserwujc jednak rozwój wypadków. Przyjaciele warszawscy usprawiedliwi mieli jego postpowanie przed Napoleonem, ambasadorem wasnymi rodakami. Ambasadorowi komunikowano listy jego, pisane do Matuszewicza kopie listów do Aleksandra. Przed Napoleonem, który dopytywa si w Wilnie Wybickiego, czy ks, Adam uczyni ju akces do Konfederacyi, usprawiedliwiano ksi(;ia, listy odezwy Konfederacyi nie zastay go ju w kraju, (;hwil a z ich otrzymania natychmiast prawdopodobnie akces uczyni; waciwie nie byo to zgodnem z prawd, poniewa ks. Adam wyjecha z Sieniawy dopiero 9 lipca chcc ukry swoj obecno przed ambasadorem, anty-

uwaa

i

i

i

e

i

i

datowa swoje

Byy

jeszcze

mowi zwleka

wysyane do Warszawy. inne wzgldy, które nakazyway

listy

z

ks. Adauczynieniem tak stanowczego kroku, ja-

—

122

—

kim byoby przystpienie do Konfederacyi. Szo

tutaj o wiel-

pooone w

guberniach poudniowych, dotychczas jeszcze nieoswobodzonych. Przystpienie kie dobra Czartoryskich,

ks.

Adama

do Konfederacyi, zerwanie samowolne wszelkich

wzów, czcych

cesarzem Aleksandrem, pocignsekwestr tych dóbr, bdcych istotn podstaw fortuny Czartoryskich, za dla zdjcia takiego sekwestru ks. Czartoryski, jak obecnie owiadcza, nie uczyniby po zoeniu akcesu adnego ju kroku. Wobec tego zwleka z przysyaniem akcesu do Warszawy, oczekiwa odpowiedzi Aleksandra i wyjanienia si sytuacyi ogólnej, zwaszcza oswobodzenia pro wincyi poudniowych, obawia si, eby nie doszo do pokoju z Rosy, stanowicego Polsk zoon tylko z Ksistwa Warszawskiego i Litwy bez prowincyi poudniowych. czasie tych drczcych chwil oczekiwania

oby

za

go

z

sob prawdopodobnie

W

sporzdzi

ks.

Adam nastpujcy

projekt

wasnorczny

w

akcesu do Konfederacyi, który si znalaz jego papierach: •Losem, który nieszczcia i zniszczenia Polski urzdzi, do Moskwy w r. 1795 zaniesiony i do wejcia w tego mocarstwa zmuszony, znalazem by w osobie dzi panujcego cesarza Aleksandra monarch, którego askatem wicej mnie zniewolio), i nie zabrania mi wynurzy przed sob gorcej mioci ku nieszczsnej ojczyowszem póniej pokilkakrotnie dozwoli przeoy nie sobie potrzeb podniesienia onej, co w skadzie ówczesnych spraw Europy ze jego i poytkiem najskuteczniej zgadza si zdawao. Gdy Konfederacya Generalna war-

sub

wo

i

saw

powoaa wszystszawska ogosia odrodzenie si Polski kich Polaków do czenia si z sob, honor, jako bdcemu w subie, wdziczno, jako uczestnikowi dawnej przychylnoci cesarza Aleksandra, wstrzymay we mnie wyraz uczuciów, czcych jednym wzem wszystkich synów jednej ziemi. Gdy jednak jako Polakowi nie nalewicej zostawa w subie rosyjskiej, czynic zado artykuowi 6 aktu Konfederacyi, udaem si listownie do i

ao

—

123

—

przekadajc zmienione okolicznoci dopraszajc si dawne obowizki Polaka i powrócone o uwolnienie ze suby, o które od dwóch lat dla powodów prywatnych juzem si stara. Nie odebrawszy adnej odpowiedzi, gdy 6 ju miesic mija, gdy w tym przecigu czasu trzy razy powtórzyem zgoszenie si do cesarza Aleksandra, owiadczajc, e milczenie jego nieprzerwane termin nawet ostrzegajc, po za zgodzenie si mie Aleksandra,

cesarza

i

bd

i

którym owiadczenie publiczne uczyni. Uczyniwszy wic

konieczno nakazyway, a syszc teraz gos jednomylny narodu, którego czstk jestem, a we zwaniu wszdzie z tylu miar szanownego ojca posuszny, czuj si w obowizku wicej nie odkada zeznato,

honor

co

i

i

nia niezmiennych

wszystkim prawym Polakom

uczuciów

wspólnych dla Zwizku, który wskrzeszenie imienia

i

bytu

Wyssawszy Polski ogosi za cel jedyny. mlekiem narodu mego, idc bez zboojczyzny w trop ich przykadów, w adnej czenia torem przodków wspóziomchwili, w adnem miejscu dobro kraju mego ków nie przestao by przedmiotem zajcia ycze naj gortszych. Ostudzenia w tej mierze serce dopuci si starodawnej

mio

z

i

i

i

i

nie

moe,

Przejty

oczyma

paa

dz

jej

pomylnoci

nie

przestanie.

wanoci obowizków, które obywatela, przed cze majcego, z ojczyzn nierozdzielnie cz,

Konfederacyi Generalnej Królestwa Polpodpisem stwierdzam*. Czy akces ten zosta przesiany Radzie Konfederacyi, trudno orzec wobec zatracenia aktów Konfederacyi Geneks. Adam, wyczekujc do ralnej; zdaje si jednak,

akces

mój

skiego

wasnorcznym

koca

listopada daremnie

do

e

ostatecznie

nie

przysa

odpowiedzi cesarza Aleksandra, swego akcesu do Warszawy wo-

zmiany sytuacyi politycznej w kocu listopada. Doszy go ju podówczas wieci o robocie politybec radykalnej cznej,

rozpocztej

na

wasn

szawskich, Matuszewicza

I

i

rk

przez ministrów war-

Mostowskiego, o propozycyach

— posianych

przez

nich

do

-

124

Petersburga.

Waliy si ju

gruzy nadzieje polskie pokadane w Napoleonie. teraz przysza chwila odpowieKs. Czartoryski uzna, dnia do rozpoczcia dziaania, porzuci przymusow bez-

wtedy

w

e

popieszy tara, skd rbek nadziei zdawa czynno si ukazywa dla Polski. Prawdopodobnie nie myla ju podówczas ks. Adam o przysyaniu swego akcesu do Konfederacyi, uniemoliwioby mu to bowiem podjcie si roli i

porednika

pomidzy

rzdowemi Ksistwa;

cesarzem przytem

krytycznej uwidocznia si

Aleksandrem a sferami

w ju caa

tej

póniejszej

dobie

niemoc Konfederacyi, poza której plecami rozstrzygay si sprawy pierwszorzdnej wagi dotyczce bezporednio przyszych losów kraju. Z wielkiej roli, jak pierwotnie miaa odegra Konfederacya Generalna, tym sposobem koniec kocem nie pozostao prawie nic. Konfederacya stawaa si jedynie czcz manifestacy bez cienia jakiejkolwiek wadzy i powagi, nie natchn energi mdlejcych si narodu. Litwie rola Na jej ograniczya si do podpisywania mniej wicej jednostajnych akcesów urzdzenia kilkudziesiciu uroczystoci manifestacyjnych.

mogc

i

ROZDZIA

IV.

Organizacya rzdu.

Pobyt Napoleona

w

Wilnie

przecign si

do 16 lipca;

opónio to dziaania wojenne, byo jednak koniecznem ze wzgldu na pewne rozlunienie karnoci wojskowej, jakie skutkiem ostatnich forsownych marszów dawao si obecnie

zauway w doczeka

si

szeregi

i

kres

i

tym

sko

ywnoci, tumnie

Trzeba

usun celu

byo zo,

koniecznie

które

zagad

grozio

która

dopiero

nieniem zacza nadchodzi ta

zawczasu

i

mia-

pooy

temu

caej

armii.

naleao przedewszystkiem zaopatrzy

w ywno,

bya

mogc

opuszczali

rabowali spotykane po drodze wsie, dwory

steczka.

W

Zgodniali onierze, nie

armii.

transportów

okoliczno,

e

z

próby

teraz

znacznem

ze

Kowna.

wojopó-

Powodem zwoki

zorganizowania dostawy

Wili na wzór transportów przybyych do Kowna Preglem Niemnem nie powiody si trzeba byo wszelkie zapasy wojskowe transportowa z Kowna do Wilna komi. Tymczasem gwatowne marsze, niedostateczna ilo furau nieustanne sloty ostatnich tygodni spowodoway i

i

i

raki

brak

koni

w

kawaleryi,

artyleryi

i

e

pocigach,

byo posugiwa si krajowemi. Kazano wic 8tar(;zy na mudzi z 20 dymów po jednym koniu trzeba

doi

t

— drog

z

126

—

trudem niemaym zebrano kilka tysicy sztuk

rasy drobnej ale wytrwaej.

Drugim powodem, dla którego Napoleon przeduaj swój pobyt w Wilnie, byo zudne wyczekiwanie wysaców cesarza Aleksandra bagajcych o pokój. Misya Baaszowa powinna bya go uleczy z tych zudze. Napoleon jednak cigle udzi si jeszcze nadziej zakoczenia tej

wyprawy bez rozlewu krwi przez negocyazbrojn. Przygotowane byy zawczasu teki opatrzone pieczciami do traktatów, które nastpnie zostay pochwycone w odwrocie przez Kozaków. Tymczasem nadzieje Napoleona nie sprawdziy si. Brak jakichkolwiek rezul niebezpiecznej

cy

tatów pozytywnych w dotychczasowych operacyach wojennych i bdy marszaków, a w szczególnoci króla Westfalskiego, które pozwoliy Bagrationowi wyplta si zawiedzione nadzieje na zaz matni z jednej strony, warcie pokoju z drugiej przygnbiajco wpyny na uspo sobienie Napoleona. Wspóczeni zgodnie stwierdzaj po-

spny do

nastrój cesarza

w

dniach pobytu

ostatnich

w

Wil-

opuci w nocy z 15 na 16 lipca, udajc si wojsk swych, sigajcych ju w pocigu za nieprzyjacie-

nie,

lem

które

Dwiny

Ksi

i

Berezyny.

Bassano,

majc

zlecony sobie przez cesarza

czynnociami Rzdu Litewskiego kierownictwo sprawami zagranicznemi, gorliwie, niezaw.sze jednak szczliwie wywizywa si z tych wielora-

zwierzchni nadzór nad i

Jako namiestnik cesarski musia walczy ze wol i niedostwem Pradta agodzi wybuchajce co chwila zatargi pomidzy Hogendorpem a Bignonem i Rzdem Litewskim. Dworak, czowiek mikki i posuszne narzdzie w rkach Napoleona, zupeny ignorant w sprawach wojskowych administracyjnych, pozostawiony na odpowiedzialnem stanowisku wasnym swotak wanem im siom, Bassano nie dawa dowodów wikszej przenikliwoci i zaradnoci, zbywao mu bowiem na energii kich

z

zaj.

i

i

i

"

-

—

127

e

samodzielnej inicyatywie; wyzna jednak naley, byl zawsze nader przychylnie usposobionym wzgldem Polski, czego od czasu rokowa tylyckich dawa niejednokrotnie dowody. Na swem obecnem stanowisku zacz te stawa w obronie Litwy i jej mieszkaców wobec zbyjt i

daleko piej

idcych

wymaga wadz

wiadomym

istotnych si

i

francuskich, a

bdc

rodków Litwinów

i

le-

biorc

gorco do serca ich niedole, troski nadzieje, korzysta ze wstawia si nawet do cesarza, ilekro swego wpywu zachodzia tego potrzeba. Stwierdzi jednak wypada, w jego czynnociach podczas kampanii moskiewskiej byo wiele kroków faszywych duo bdów nie do daroi

i

e

i

wania.

Zgoa niefortunnym by wybór generaa -gubernaczowieka nader gwa-

tora Hogendorpa, Holendra rodem,

townego charakteru, drobiazgowego i niezmiernie draliwego, zaprawionego na Jawie do rzdów despotycznych, nieobeznanego ze stosunkami polskiemi generaa twardej co prawda rki, ale w najwyszym stopniu nietaktownego popdliwego. Do objcia tego stanowiska najodpowiedniejszym by genera Dbrowski, gdy on przy swoim wielkim talencie organizacyjnym gorcym patryotyzmie ,

i

i

umiaby

nada

potrzebny

impuls

wysikom

litewskim.

Hogendorp tymczasem trawi czas drogi na nieustannych sprzeczkach zwadach osobistych. Ju w pierwszych dniach swego urzdowania wywoa swem nictaktownem postpowaniem szereg powanych zaj z Bignoncm gubernatorem wileskim Jominim, generaem zdolnym, ambitnym, zreszt bardzo niepewnym. Zatarg z tym ostatnim, wywoany bahemi powodami, przybra szczególnie ostr form. Za drobne przekroczenie subowe Hogendorp skaza na areszt Jominiego, który, nie bdc w stanie doj i

i

do porozumienia z krewkim genera gubernatorem, zosta przeniesiony na inne stanowisko. innym znów zatargu z Bignonem musia Bassano godzi powanio-

W

ksi

128

nych dygnitarzy, którzy obaj udali si nastpnie ze skarg Ten ostatni nie chcc osabia autorytetu popdliwo jego wadzy Hogendorpa przypuszczajc, energia bdzie korzystn dla dziaalnoci Rzdu Litewskiego, udzieli surowej nagany Bignonowi i przyzna pod

do cesarza.

,

e

i

i

wzgldami suszno genera-gubernatorowi.

wielu

W tym

samym czasie jednak otrzyma Napoleon od ks. Bassano szczegóow relacy o niewaciwem postpowaniu Hogendorpa, który od pierwszej chwili objcia wadzy dawa dowody zupenego braku taktu w postpowaniu z czonkami Rzdu, jawnie na kadym kroku okazujc im podla kraju. Wypowiadane gard, jak ywi dla nich i

niego

przez

bez

traktowan jako

ogródek kraj

zdania,

zdobyty,

e

e

Litwa

w

celu

^\'inna

by

powikszenia

rodków materyalnych naley zabra srebra kocielne kas uniwersyteck oraz zmusi ydów do ofiar pieninych, budziy trwog, tumiy zapa osabiay zaufanie Litwinów do cesarza. Susznie wic ks. Bassano domaga si

i

i

od Napoleona przysania Hogendorpowi szczegóowych instrukcyi, któreby okreliy granice jego wadzy i poo-

yy

kres samowoli

da

wynikajcym std

i

zatargom.

Ce-

do

nieoczekiwan odpowied: zaleci wprawdzie Hogendorpowi miarkowa sw popdliwo, ale jednoczenie mianowa go prezydentem Komisyi Rzdowej »w celu dodania wikszej mocy jej dekretom«, jak opie sarz

wa

rozkaz

wpyw

dzienny

z

dnia 24 sierpnia. Zdaje si,

e

pe-

t

nominacy miay skargi, jakie wytoczy na swe trudne pooenie genera gubernator przed bawicymi w Wilnie w przejedzie do gównej kwatery generaami Rappem Lauristonem. kadym razie nominacya ta bya niemi niespodziank dla czonków Rzdu dla samego ks. Bassano. Wród czonków Komiwien

na

-

i

W

i

i

powstaa nawet myl zbiorowego podania si do dypo bliszem jednak rozwaeniu zamiaru tego zaniechano. Warszawie wiadomo o tej nominacyi przysyi

misyi,

W

129

jto zrazu z niedowierzaniem. Wród szerzcych si pogosek o nieporozumieniach midzy Komisy a Hogendorfaszywych wieci w rodzaju tych, pem nie brako kilku czonków Komisyi ju usunito od urzdowania, lub Sotan z Prozorem, którego, nawiasem mówic, jeszcze wcale nie byo w Wihiie, udali si ze skarg do cesarza

e

i

e

gównej

e

Nie ulega wtpliwoci, miaprezesem Komisyi wywoao wród Ju na jej czonków przykre zdziwienie i konsternacy. wstpie powstay tak ostre kolizye z Sapieh, ten zniechcony, pod pozorem koniecznoci poratowania zdrowia, ususi na wie. Wkrótce skutkiem nieszczliwego wypadku zakoczy tam ycie Sapieha z prawdziw strat dla

do

kwatery.

Hogendorpa

nowanie

e

n

sprawy narodowej, której mógby by odda wielkie usugi, dziki swym bliskim zayym stosunkom z Napoleonem. Dotychczasowy prezes Komisyi, czcigodny Sotan, widzc lekcewaenie przez Hogendorpa nie tylko Komisyi jej czonków, lecz caego kraju, wypowiedzia mu swe uwagi w lapidarnych sowach nastpujcych »Je voifi Men, monsieitr le comte, qiie nous somwcs deplaces dans le cfourernement et dans la societe*. Wkrótce potem on równie zraony wróci dopiero wtedy, zniechcony wyjecha z Wilna kiedy Hogendorp, nasyciwszy si wadz, przesta prezydowa w Komisyi, w której tak wiele wywoa burzliwych Bignon dokadali podówczas wszelstar. Ks. Bassano kich stara, aby ocali Komisy od rozpadnicia si. Na zaznaczenie zasuguje równie stanowisko, jakie zaj wobec Hogendorpa niadecki, który jeden tylko z poród i

i

i

:

i

i

i

i

czonków Rzdu Litewskiego mia odwag oprze si general-gubernatora i

nie

w

woli

sprawie o kapitay uniwersyteckie

dopuci do powzicia uchwa,

szkodliwych, jego

zdaniem, dla dobra powierzonego jego pieczy wydziau. Dzielna niewzruszona postawa rektora wyraona przei

i

natychmiastowego udania si w razie potrzeby do gównej kwatery powstrzymaa zapdy krew-

ze gotowo MOROaMMC

t.

II.

9

130

w tych przeprawach z Hogeninnymi urzdnikami francuskimi, jak równie póniej z wadzami rosyjskiemi, swem postpowaniem penem taktu i zimnej krwi dal dowód takiego hartu ducha w zupenoci zasuy na sd, nieugitoci charakteru, i jaki wyda o nim Sowacki: »0n te starzec 80-letni, jak wulkan niegiem pokryty, sta dumny, twardy, niepochylony przed nikim, nawet przed Napoleonem nie drcy «. Tych wszystkich zalet brak byo innym czonkom Komisyi, w której silnie odczuwa si dawa brak ludzi, dorastajcych do wysokoci zada, jakie ich oczekiway. Ustanowiona w Wilnie na mocy dekretu cesarskiego z dnia 1 lipca Komisya Rzdowa miaa obowizek administrowania skarbem i zapasami, organizacyi wojsk krajowych, utworzenia gwardyi narodowych i andarmeryi. kiego gubernatora. Sniadecki

dorpem

i

e

Posiedzenia ^swoje

uniwersytetu

w

rozpocza w

sali

bibliotecznej,

dniu 2 lipca,

w

w

gmachu

obecnoci 3 zaledwie

czonków: Sapiehy, Sierakowskiego i Jelskiego. Pierwsz czynnoci byo wysanie do nieobecnych czonków Prozora zawiadomienia o rozpoczciu prac KoSotana

ich

i

misyi z daniem natychmiastowego przybycia do Wilna. Nastpnie podzielono midzy siebie obowizki; Sierakowski obj sprawy finansowe, Sapieha wojskowe i ywnociowe, Jelski za mia pomaga w pracy im obu. Na danie Berthiera Komisya przedstawia na stanowisko genera-gubernatora Wilna 3 kandydatów, mianowicie: generaa Konopk, ks. Eustachego Sanguszk i brygadyera Józefa Kossakowskiego, za na stanowisko komendanta placu pukownika 2 puku piechoty Chusewicza. yczenia te nie zostay jednak uwzgldnione. Gubernatorem miasta gubernii wileskiej zosta mianowany Szwajcar, synny póniej genera Jomini. Nastpn czynnoci nowego rzdu byo \vzicie w rekwizycy na potrzeby woj.ska wszystkiego zboa, zbywajcego ponad istotn potrzeb miei

.szkaców.

— .131 — 8 lipca pierwszy raz obradowaa Komisya we wzmocnionym komplecie, gdy dnia poprzedniego mianowano 2 nowych czonków, Jana niadeckiego Aleksandra Potockiego. Postanowiono wów^czas wysia do Miska, Grodna Biaegostoku delegowanych, opatrzonych instrukcyami w celu zaprowadzenia tam porzdku, instalacyi wadz publicznych, uformowania audarmeryi wyszukania ywnoci. Na delegata do Grodna Biaegostoku upai

i

i

i

Miska postanowiono wysa snowogródzkiego Petersona. 15 lipca posiedzenia Koraisyi zostay przeniesione z uniwersytetu do domu Kossakowskiego, byego podczaszego litewskiego, obecnie sekretarza generalnego Komisyi. Prezes Komisyi Sotan trzono ks. Giedroycia; do

dziego

przyby dopiero

18

lipca

i

obj

swoje obowizki, które

spenia za niego Sierakowski. Prozor, zatrzymany na Biaej Rusi, przyby do Wilna do piero 8 padziernika. Wogóle wybór czonków Komisyi, z wyjtkiem moe niadeckiego, posiadajcego wiele taktu, odwagi cywilnej, by zgoa nieodpowiedni, stanowczoci podczas jego nieobecnoci

i

gdy wszyscy oni byli to bd ludzie, cho posiadajcy pikn kart w dziejach ostatnich wysików podwigniju

wiekiem przeciwnociami losu, do energicznej, intensywnej pracy te ludzie zupenie nowi w zawodzie poliniezdolni, tycznym, jak np. Aleksander Potocki, syn prezesa Rady ministrów. Pominito za ludzi powanych zasuonych, jak naprzykad Tyzenhauza, starost rosolskiego, uwaanego zu penie mylnie za rzecznika kierunku ugodowego na Litwie, pozostawiajc go na stanowisku znacznie podrzdniejszem czonka administracyi wileskiej. Napoleon, uprzedzony przez cia

Rzeczypospolitej,

obecnie

lecz

sterani

i

bd

i

nieprzyjaznych starocie, zdawa si okazywa mu swoje nieukontentowanie, pomimo, dwóch synów jego hojnie przyczyniao si swemi .rodkami do formujcej si armii

e

litewskiej.

Wpywao moe te

stopnia dziwne zachowanie

.^

na

t

opini do pewnego

córki Tyzenhauza,

autorki 9*

—

132

-

synnych póniej pamitników,

ostentacyjnie demonstruprzed Napoleonem swoje przywizanie do cesarza Aleksandra. Dopiero po mierci ks. Sapiehy wyniesiono

jcej

Tyzenhauza na stanowisko czonka Rzdu; jako taki da wa on odtd dowody wielkiej uytecznoci i oddania si sprawie. Ks. Aleksander Sapieha, znany slawista i po drónik, czonek Towarzystwa Przyjació Nauk, gorcy patryota, gowa stronnictwa napoleoskiego na Litwie, czynny bardzo w robotach wywiadowczych, podejmoBignona z Warszawy w dobie przedwojennej, posiadajcy zupene zaufanie Napoleona, by jednak dworakiem przedewszystkiem, intrygantem zawodowym, skonnym do pochlebstw i nieograniczonej ulegoci. Nie majc najmniejszego pojcia o wojskowoci, zarzdza on w Komisyi Rzdowej sprawami wojskowemi. Józef Sierakowski, wicej heraldyk i archeolog, ni stanu, oprócz prezesury w Komisyi obj kierownictwo wydziaami: skarbowym, spraw ywnociowych trzema i policyi, nie posiadajc adnych po temu kwalifikacyi. Wyniesienie swoje zawdzicza prawdopodobnie temu, podczas rokowa tylyckich sta na czele deputacyi litewskiej, która daremnie staraa si otrzyma audyency u Napoleona i poparcie dla zamierzonej insurekcyi w zaborze rosyjskim. Aleksander Potocki ani tutaj na stanowisku kierownika wydziau spraw wewntrznych, ani w póniejszej swojej karyerze nie dowiód wyszych uzdolnie. Trzej inni czonkowie Komisyi, Jelski, Prozor i Sotan, byli to ju podówczas starcy, ludzie nieposzlakowawielkiej ofiarnoci, ale charaktery nego patryotyzmu bierne, gowy sabe. takie to rce zoono ster spraw wagi najpierwszej, interesów najywotniejszych, a dotyczcych bezporednio przyszoci caego kraju. Rozkaz dzienny z dnia 1 lipca nie okrela bliej organizacyi Komisyi, przeto ona sama musiaa opracowa

wanych

przez

m

a

e

i

W

przepisy o

wewntrznej

swojej

organizacyi.

Podug

nich

—

—

133

Komisya dzieli si na 7 komitetów czyli wydziaów, którym przewodnicz osoby, skadajce Komisy Rz-

dow,

w

a mianowicie:

Stanisaw

Soltan

komitecie

w

prezes,

ywnoci

komitecie

i

magazynów

policyi

Siera-

kowski, finansów Prozor, wojskowym Sapieha, sprawiedliwoci Jelski, spraw wewntrznych Potocki wreszcie ,

w

komitecie owiecenia

do

komitecie syliarze

w

i

W

Sniadecki.

religii

kadym

s

pomocy przewodniczcym dodani najmniej

liczbie

doradczym; sprawy za czcy. Dla prawomocnoci

5,

najwicej

rozstrzyga

sam

kon-

gosem

z

10,

przewodni-

uchwa

Komisyi konieczn jest w to prezesa. czonków, liczc conajmniej obecno 4 Sesye zwyczajne miay si odbywa codziennie, poczynajc cd godziny 12, nadzwyczajne za przez prezesa zwoywane by winny; adna decyzya zapa nie moe przed godzin oznaczon na rozpoczcie sesyi, chociaby wszyscy czonkowie byli obecni; prezes obowizany jest jednak zwoa nadzwyczajn sesy na kadorazowe danie któregokolwiek czonka. Po odczytaniu protokóu poprzedniego posiedzenia prezes przedstawia sprawy, wymagadecyzyi ogólnej; nastpnie kady jce rozpatrzenia z czonków ma prawo podda pod obrady projekty i uwagi, moje szpitale zbawione wszystkiego*, w ten sposób koczy swoje skargi. Mianowanie Hogendorpa, dotychczasowego genera-gubertora Litwy, prezesem Komisyi miao wanie zaradzi tym tutaj popdlibrakom, Napoleon bowiem przypuszcza, Hogendorpa moe wyda dobre rezultaty, wpywa-

noci Komisyi, skiej zbrojnej,

szczególniej

dawa w

listach

e

e

s

s

e

wo

jc

na spotgowanie dziaalnoci Komisyi. Hogendorp zrewiemy, zawiód najzupeniej pokadane w nim

szt, jak

nadzieje cesarza.

Gdy ze mierci ks. Sapiehy zabrako porednika pomidzy Komisy a Napoleonem, wszelkie dezyderaty mieszkaców mogy odtd by przekadane cesarzowi jedynie drog urzdow przez ks. Bassano lub Hogendorpa, których pierwszy, aczkolwiek yczliwie usposobiony dla Polski, lecz czstokro nie rozumiejcy stosunków miejscowych, nie móg wyrazicielem potrzeb krajowych, drugi za, zajmujc wyranie nieprzychylne stanowisko z

by

by równie odpowiednim jej spraw rzeZ czasem jednak sam Hogendorp si pomiarkowa, pozna jak niewaciw bya jego rola, jako przewodniczcego w obradach nad sprawami zupenie dla obcemi wobec

Polski, nie

cznikiem.

i

przesta

bywa

na sesyach Komisyi, gdzie

ster

spraw

obj

znowu Sotan. Hogendorp zachowa sobie jedynie kierownictwo sprawami wojskowemi, w szczególnoci forraacy nowych wojsk. Skad czonków Komisyi uleg równie zmianie. Na miejsce zgasego ks. Sapiehy powoano Ignacego Tyzen-

I

—

137

—

hauza, starost rosolskiego z Izby Administracyjnej. on sobie oddane sprawy ywnociowe i na tem

nowisku nej

dawa

pracy,

co

liczne

dowody dobrej woli

mogo zastpi

jednak nie

i

Mia sta-

intensyw

odpowiednich

zdolnoci, których Tyzenhaus wcale nie posiada.

Prozor,

Biaej Rusi wita Napoleona wiemy, do Wilna dopiero 8 padziernika. Sierakowski, piszc w dniu 13 padziernika do dyrektorów skarbu, komunikujc im o swem ustpieniu z komitetu skarbu, donosi: » mianowany przez Najjaniejszego Cesarza i Króla na czonka Komisyi Rzdu Tymczasowego J. W. Karol Prozor, dugo przez Komisy z upragnieniem oczekiwany, przyby ju do Wilna wchodzi w penienie obowizków«. Wadza Komisyi Rzdowej obejmowaa tylko 4 departamenty litewskie, nie rozcigaa si nad Bia Rusi, zajt ju przez wojska francuskie. Z korespondencyi Napoleona widocznem jest, nosi si on z zamiarem oddania tych 2 gubernii biaoruskich pod wadz Komisyi wileskiej, niewiadomo jakie wzgldy spowodoway utworzenie odrbnego zarzdu dla Biaej Rusi. Prawdopodobnie chcia zostawi sobie tutaj wohi na wypadek rokopokojowych z Aleksandrem. Dla poruszenia tych prowincyi zostali wydelegowani od Komisyi Rzdowej Pawe ks. Sapieha Ludwik ks. Radziwi, którzy mieli odbiera tam akcesy do Konfederacyi dopomaga w instalacyi wadz. Dnia 6 sierpnia wydany zosta przez Napoleona rozkaz dzienny, moc którego utworzona zostaa w Witebsku komisya administracyjna zoona z 5 o.sób pod prezydency intendenta. Czonkami komivsyi mianowano ks. Pawa Sapieh, ks. Ludwika tej Radziwia, Józefa Szadurskicgo byego marszaka gubernialnego, Michaa Wcyssenhofa, hr. Borcha marszaka gubernialnego, a Jana Szczytta byego czonka departamentu cywilnego nominowano sekretarzem generalnym komisyi. który

na czele deputacyi

w Smolesku, przyby,

z

jak

t

i

e

i

rk

wa

i

i

—

138

—

póniejszy wysoki autor nader cennych wspomnie z pobytu swego na Biaej Rusi. Zadaniem tej koraisyi byo administrowanie finansami, gromadzenie ywnoci i utworzenie andarmeryi, zoonej z 2 szwadronów po 106 ludzi kady, pod dowództwem pukownika, zamieszkaego w Witebsku. Witebsku miaa by te utworzon municypalno, zoona z mera, dwóch adjunktów i rady miejskiej, liczcej 6 osób. Merem mianowano Romualda Bohomolca byego posa na sejm; adjunktami jego zostali aba podkomorzy witebski i Lotko (?) prezes magistratu, a czonkami rady miejskiej mieszczanin Prokop Bibko, Krasowski byy naczelnik policyi, Rychowski i Kondratowicz, nauz

markiz

zosta

Intendentem

dygnitarz

epoki

drugiego

Pastoret,

cesarstwa,

W

czyciele

gimnazyum, wreszcie Zbroek

Na

policyi powiatowej.

i

apa,

asesorowie

czele administracyi powiatowej po-

zostali: w Witebsku Stanisaw Bohomolec, w Poocku Józef Rypiski, w Dynaburgu Franciszek Mohl, w Dryssie Trojan Swoyski, w Rzeycy Tadeusz Weyssenhof, w Lucynie Mikoaj Karnicki, w^ Sie^bieu Ludwik Ulanowski, w Newlu Ignacy Chrzanowski, w Wieliu Joachim Bayczew, w Horodku Józef aba, w Surau Luboszczyski, w Leplu Hrebnicki, wszyscy byli marszakowie powiatowi. Gubernatorem Witebska mianowany by pocztkowo genera Charpentier, jeden z najlepszych oficerów armii

stawiono

i

12

podprefektów, którymi

najuczciwszych,

najdzielniejszych administratorów fran-

Smoleska, na jego mianowano barona generaa Pougeta. Komisya administracyjna w Witebsku nie odznaczaa si

cuskich. Przeniesiony zosta póniej do

za

miejsce

gorliw^oci.

Prezes

jej

wach spoeczestwo egoizm,

ci na

brak

w ponurych barna Biaej Rusi, zarzuca mu

Pastoret maluje

polskie

gbszych uczu

cele narodowe,

patryotycznych i ofiarnoprzyzwyczajenie do niewoli i brak

aspiracyi wolnociowych.

Uskara

si,

e

nie

mia adnej

—

139

-

pomocy od komisyi administracyjnej, której czonkowie przy pierwszym alarmie o zblianiu si nieprzyjaciela do Witebska rozbiegli si, pozostawiajc go samego w kraju obcyin bez monoci nawet porozumiewania si z mieszkacami. Napoleon nie mia dobrego wyobraenia o Poi Wiemy, lakach na Biaej Rusi. Przyjmujc deputacy witebsk, wyrazi si z gorycz: » widz, e tu ju niema Polaków,

e

e

tu

ju

kraj niepolski «.

W Mohylowie by utworzony pocztkowo przez Davouta

rzd tymczasowy, zoony z marszaka powiatu mohylowskiego Jana Makowieckiego, Jerzego uskiny prezesa drugiego departamentu Sdu Gównego, i Marcina Nitosawskiego, marszaka kopyskiego. Rzd ten zosta póniej przeksztacony rozkazem cesarskim z dnia 12 sierpnia na komisy admiz Jerzego uskiny, Jana Hoyskiego, nistracyjn, Puzyny, marszaka Rohaczewskiego, Marcina Ciechanowieckiego i hr. Strutyskiego. Obowizki sekretarza generalPuzyna i Strutynego sprawowa Milkierewicz. Zdaje si, komisyi przez Makowieski zastpieni zostali faktycznie w

zoon

e

ckiego

i

Komisya mohylowska rozkazaa

Nitosawskiego.

zoy

przysig na wierno ludnoci wykona t przysig bez oporu, nie wyczajc schyzmatyków, którzy Ten szli za przykadem swego arcybiskupa Waraama. ostatni nie tylko nie opuci Mohylowa razem z innemi wadzami, ale pozosta w miecie jawnie zupenie przewszystkim

cesarzowi

mieszkacom

Ogó

Napoleonowi.

i

chyli si na stron Napoleona. 27 lipca odby si uroczysty obrzd przysigi. Arcybiskup w otoczeniu caego schyprzysig na wierno zmatyckiego duchowiestwa odtd w cigu paru miesicy cesarzowi Napoleonowi podczas naboestwa w cerkwiach modlono si za cesarza francuskiego i króla woskiego. Waraam przestrzega bacznie, aeby cae duchowiestwo w jego dyecezyi zoyo jak najrychlej przysig. Niepodobna dzisiaj wy-

zoy

i

jani motywów,

które

kieroway jego postpowaniem, szcze-

— gólniej,

e

w

—

swem otoczeniu cerkiewnem nie aprobat swego postpowania. Zdaje si je-

najbliszera

spotyka si on dnak,

140

z

e Waraam by przekonany, i losy Biaej Rusi zostay

rozstrzygnite orem Napoleona, i spodziewa si w odbudowanej Polsce zosta kocioa dyzunickiego. Zote swój akces do Konf ederacyi, któr podpisano w Mohylowie 2 sierpnia. Postanowiono wówczas wysa do cesarza Napoleona od gubernii mohylowskiej deputacy, któr skadali Prozor b. obony, nie poinformowany jeszcze o swej nominacyi na czonka Rzdu Litewskiego, Kroyer, pukownik Kirkor, rotmistrz Sobaski i Gordziakowski. Deputowani zastali Napoleona w Smolesku i tutaj ProMohyzor powita go w imieniu obywateli Biaej Rusi. lowie utworzon zostaa municypalno; merem zosta Daniel Wcawowicz, jego adjunktami Józef Dbrowski byy podkomorzy i Kowzan sdzia powiatowy. Guberni mohylowsk podzielono na 11 podprefektur; podprefektami mianowani zostali: w powiecie mohylowskim Makowiecki obecny marszaek powiatowy, kopyskim Nitosawski, sieneskim Erdraan, orszaskim Wasilewski podkomorzy, w Babinowiczach Rohoza podkomorzy, czerykowskim Antoni Bykowski marszaek powiatowy, w Czausach Ciechanowiecki marszaek powiatowy, w Rohaczewie Dernaowicz byy marszaek powiatowy, w Bielicy Sianocki marszaek powiatowy, w Mcisawiu Adam Hoyski marszaek powiatowy, wTeszcie podprefektem klinowickim mianowano Michaa Hoyskiego marszaka powiatowego. Utworzono oddzia andargwardy narodow, do której meryi liczcy 70 ludzi wstpio okoo 400 ludzi. Gubernatorem mohylowskim by markiz portugalski dAlorua, jeden z potomków domu Bra-

gow

y

W

i

ganckiego, czowiek wielkich zdolnoci, szlachetny, ludzki,

który na tem stanowisku potrafi

zyska sympaty mieszka-

prezesem komisyi administracyjnej ców. Intendentem mohylowskiej mianowano audytora Rady Stanu Fesueta. Szlachta i obywatelstwo Biaej Rusi podczas trwania i

-

—

141

—

kampanii daway cigle dowody zupenej obojtnoci wzgldem ówczesnych restytucyjnych usiowa polskich. Przystpie do Konfederacyi byo tutaj bardzo mao, ofiarno prawie adna, nie wypeniano rozporzdze zwierzchnoci, nie powiody si te próby utworzenia tutaj na wzór Litwy siy zbrojnej. Jedynie tylko ks. Pawe Sapieha, zarzdzajcy krociowerai dobrami ks. Franciszka Rosyi, zoy Sapiehy, który uda si podówczas w caJej

gb

ofert utworzenia wasnym kosztem jednego puku piemaole choty w imieniu ks. Franciszko wej Sapieyny tniego ks. Eustachego. listopadzie zwrócia si do Komisyi Rzdowej spe cyalna delegacya obywateli powiatu orszaskiego, która prosia o przyczenie ich do departamentu miskiego, przekada jc,e zawsze naleeli do województwa miskiego i tylko oderwani przemoc po drugim rozbiorze zostali przyczeni dogubernii mohylowskiej; jednoczenie zoyli oni pozosta z czasów drugiego rozbioru sum publiczn w kwocie z. p. 17.633 i

W

27, przechowywan zwracan ojczynie jako

gr.

si do

u jej

jednego

z

wasno.

obywateli,

a teraz

Komisya zwrócia wstawili si u ce

sarza,

ks. Bassano Bignona, aby oni by proba obywateli powiatu orszaskiego zostaa

przez

niego

i

uwzgldnion.

Naturalnie,

e

o

zadouczy-

probie przez Napoleona nie mogo by wówczas mowy, gdy armia znajdowaa si w zupenej rejte radzie, nie jest nawet pewnem, czy cesarz, wobec przer wanej zupenie komunikacyi, otrzyma w tej sprawie jakiekolwiek listy od ksicia Bassano. Na czele departamentu, stosownie do rozkazu dziennego z dnia lipca, postawiono Izby administracyjne, l)odlege Komisyi Rzdowej. Komisya Rzdowa, chcc do kadnie okreli ich kompetency, wydaa w tym wzgl dzie nastpujce przepisy. Izby administracyjne winne jak najrychlej wykonywa wszelkie zlecenia Komisyi Rzdowej wydziaowych komitetów; czynnoci ogólne obonieniu

tej

i

1

s

i

i

— wizki

odpowiada

ich

142

maj

wydziaowym

komitetom

— przedmiotom

Komisyi,

z

bd

t

poruczonym

rónic,

e

Izby

na 3 wydziay, z których pierwszy zajmowa si bdzie sprawami wewntrznemi, policyi i sprawiedliwoci, drugi wojskowemi i dostarczeniem ywnoci, trzeci wreszcie czuwa bdzie nad spraadministracyjne podzielone

wami skarbowerai edukacyjnemi. Najwaniejszym obowizkiem Izb administracyjnych bdzie zapobieganie brakowi ywnoci dozór nad punktualnoci w poborze i

,

podatków

rekrutów,

i

publikowanie

w

departamencie

rozkazów wadzy rzdowej, oraz czuwanie nad ich pilnem wykonywaniem. Rozkad tych zapomidzy wydziay pozostawia si samym Izbom. Do spraw sdowych miesza si one nie mog, obowizane jedynie do prostej egzekucyi wyroków ju zapadych. Prócz tego Izba administracyjna ma dostarcza tym komitetom wszelkich potrzebnych informacyi i wykonywa wszelkie ich zlecenia, wreszcie czuwa nad bezpieczestwem wszelkich instytutów i funduszów publicznych. Przepisano te instrukcy w jakich sprawach z jakim komitetem rzdowym ma si Izba porozumiewa. Rozkaz dzienny 1 lipca mianowa we wszystkich dedepartamentach czonków Izb administracyjnych, Tyzenzostali: Ignacy partamencie wileskim mianowani hauz, Adam Chreptowicz czonek Komisyi funduszów edukacyjnych Ferdynand Plater. Chreptowic^ia ociga si z przybyciem, wola przeczeka zawieruch w wiejskiej kilkakropozosta neutralnym ciszy swoich Szczors wreszgo Komisyi zmusiy napomnienia tne jednak ostre zajcia miejsca w wileskiej cie do przybycia do Wilna ustaw, przepisów

i

j

s

,

W

i

i

;

i

Izbie administracyjnej.

W Misku Rzd Tymczasowy vouta zosta

d.

ustanowiony przez Da-

27 lipca przeksztacony na

Izb

administra-

cyjn, któr skadali wzmiankowani ju Józef Woodkowicz, Adam Ginter prezes departamentu cywilnego w Sdzie GJów-

—

-

143

nym Ksawery Obuchowicz. Instalacyi nej w Misku dokona delegowany w tym i

W

Izby administracyjcelu przez Komisy

sdzia Peterson. Grodnie do Izby administracyjnej mianowani zostali Jan Niemcewicz marszaek szlachty powiatu brzeskiego, Ignacy Lachnicki byy pukownik, Ludwik Pancerzyski byy marszaek guberni grodzieskiej. Podczas nieobecnoci Niemcewicza zastpowa go do 19 sierpnia Tadeusz Andrzeykowicz. 25 lipca i

i

a

rozpocza

posiedzenia swoje Izba administracyjna grodzieska, której instalacyi dokona delegowany przez Komisy ks. Giedroy.

W

Biaymstoku mianowani

zostali czonkami Izby Wiktor Grdzki marszaek tej prowincyi, znany ze swego wystpienia w sprawie zniesienia poddastwa wocian w r. 1808, Micha Dziekoski, jedyny z czonków Gównego komitetu dostaw do wojska, któ remu udao si pozosta w kraju Micha Daszkiewicz Grdzki Daszkiewicz zostali uprowaprezes trybunau. Rosyi przez cofajce si wojska rosyjskie dzeni w na wakujce stanowiska czonków administracyi biaostockiej mianovvani zostali na wniosek Komisyi Rzdowej rozkazem dziennym Napoleona z 5 sierpnia Jan Nepomucen Swidziski, niedawny delegat departamentu biaostockiego do Konfederacyi Generalnej Micha Gra-

administracyjnej

i

i

gb

i

i

bowski.

Zgodnie z dekretem cesarskim prezydowa mieli administracyjnych intendenci francuscy, bezporednio podlegli Bignonowi, komisarzowi cesarskiemu przy

w

Izbach

Rzdzie Litewskim. wani

zostali

w

w grodzieskim telle

i

Na stanowiska

intendentów

departamencie wileskim de Chasseron,

miskim

miano-

baron Nicolai,

Saulnier

La

biaostockim Cochelet, wszystko audytorowie

dzie Stanu.

Stosunki

pomidzy czonkami

Izb

w

Cre-

Ra-

administra-

cyjnych a intendentami nie naleay do najlepszych, zachodziy bowiem ustawiczne kolizye; posiedzenia staway

—

—

144

si widowni scen bardzo burzliwych, jak to miao miejsce w Grodnie, gdzie porywczy Chasseron posya egzekucye wojskowe czonkom Izby, dar protokóy posiedze, bra gwatem pienidze z kasy departamentowej i t. p. Sprawa opara si raz nawet o Koraisy Rzdow ksicia Bassano. Pami dzielnego administratora i zacnego czowieka, wchodzcego i

w

potrzeby kraju, pozostawi po sobie Saulnier La Cretelle, hojn ofiar na polepintendent miski, który sam

zoy

w

szenie szpitali

miecie. Nawet niechtny Francuzom Ogi-

ski oddaje sprawiedliwo cnotom jego energii. Przykadów podobnych niewiele daoby si naliczy ród urzdników frani

cuskich, którzy

naogó

pozostawili na Litwie

pami najgor-

sz, a nawet przez swoich surowo zostali potpieni. Traknieprzyjacielski towali oni bowiem kraj jako zdobyty i

i

ca

bezwzgldnoci, nie zapominajc te scy oni z wyjtkiem ks. Bassano, Bignona z

utrzymywali si kosztem kraju a ponad

o sobie; wszyi

Hogendorpa

domagali si dostarczenia sobie do stou najkosztowniejszych win i likierów. Oprócz intendentów w departamentach znajdowali si jeszcze gubernatorowie, którymi byli: w* Wilnie baron to

póniej Godart, w Misku Mikoaj BronikowGrodnie Le Brun, a w Biaymstoku Ferriere. In-

Jomini, ski,

w

strukcya,

wydana przez

Berthiera,

okrelaa obowizki

Gubernator ma dowodzi znajdujcem si w jego departamencie wojskiem tak francuskiem, jak i no czuwa nad bezpieczewoformujcem si krajowem tym celu winien on policy departamentu. stwem uformowa 3 kolumny ruchome, zoone kada ze 100 lugubernatorów.

i

W

i

mieszkaców, dla oczyszczemaruderów rabusiów oraz dla tumienia zaburze wociaskich. Do najwaniejszych obowizków

dzi piechoty oraz kilkunastu

nia kraju z

gubernatora

i

naleao zorganizowanie komunikacyi

aeby

poczto-

korespondencya wojskowa nie ulegaa najmniejszej zwoce, czuwanie nad drogami wojskowemi, wyznaczanie na nich etapów zaopatrywanie ich w potrzebn wej,

i

145

sowem wszystko, co naleao do dobrej organityów armii. Gubernator winien by zbiera pozoformowa z nici bataliony staycti w marszu onierzy marszowe, do których miano te zalicza wychodzcych ze szpitalów. Pod rozkazami gubernatora miao si znajyw]io('',

zacyi

i

dowa

oficerów,

'2

jeden

jcych naczeln komend bezporedni wojenny

wadz

jeden na

i

artyleryi,

drugi inynieryi, ma-

w

departamencie. Pod gubernatora znajdowali si komisarz tej

broni

cay departament

majcy

ordonator,

dozór nad magazynami wojskowemi, etapami

i

szpitalami.

W

miastach powiatowych winni by mianowani przez gubernatora plac komendanci, wykony wajcy wszelkie jego

rozkazy

i

czestwa

bezpieobowizani do utrzymywania porzdku w powiecie. Na stanowiska tych komendantów i

gubernator powinien

bd

mianowa

bd oficerów francuskich,

w

braku takowych oficerów z wojsk Ligi Reskiej; stanowisk tych nie chciano rzecz charakterystyczna, dawa oficerom Polakom, najodpowiedniejszym do tego rodzaju funkcyi, nie ufano im bowiem dostatecznie. powiatach na zasadzie rozkazu dziennego z dnia 1 lipca miay by ustanowione podprefektury. Rozkaz ten niejasno, nie mówi bowiem nic o skajednak brzmia obowizkach tej instytucyi; to te Koraisya Rzdzie dowa w dniu 21 lipca wydaa urzdzenie, dotyczce podprefektur, podug którego podprefekt peni wszystkie obowizki dawnych marszaków powiatowych i prócz tego swoim powiecie podpre:?arzdza policy powiatow. w defeki peni wszystkie te same obowizki, które partamencie powierzone Izbom Administracyjnym, z wadza tutaj nie miaa charakteru kolegialró^ic, ogólnej za adrainistracyi powiatu podprefekt jest nego.

e

W

do

i

W

s

t

W

e

wykonawc zlece

Izby. Podprefekt pilnuje porzdku, bezpieczestwa, wasnoci publicznej, rozkada wszystkie ciary egzekwuje ich pobór. Do pomocy podprefektom publiczne dodano po 2 radców powiatowych, którymi winny by i

MONOiOFII

r

II.

10

—

146

—

osoby posiadajce zaufanie obywateli; od przyjcia tych obowizków nie moe si nikt uchyla. Na stanowiska podprefektów, których

mianowaa Komisya Rzdowa,

woywano przewanie marszaków

powiatu,

w

razie

po-

za

nieobecnoci ich lub niezdatnoci, podkomorzych lub chorych, jako osoby wybrane przez wspóobywateli, posiadajce ich zaufanie i znajomo stosunków w powiecie.

Uwaajc

to

uly

chcc

rozrzdzenie

swoje za niedostateczne oraz

przecionym prac

podprefektom,

wydaa

Komisya w padzierniku nowe szczegóowe prawida, dotyczce kompetencyi, obowizków i organizacyi podprefektur.

Zaznaczono

stracyi

tutaj raz jeszcze,

podprefektura

administracyjnej

i

jest tylko

ew

ogólnej

admini-

wykonawc zlece

nic samodzielnie ani uchwali,

Izby

ani to-

W

maczy, ani wykonywa nie moe. jednym tylko wypadku nagych dostarcze, czy to dla przechodzcych wojsk, czy lazaretów, mocna jest podprefektura zarzdzi rozkad na obywateli, jakiego potrzeba wymaga bdzie, o czem niezwocznie ma by powiadomiona Izba adminitutaj zastosowano do stracyjna. Zauway wypada, pewnego stopnia zasad kolegialnoci, modyfikujc pierwotny charakter tej instytucyi i przystosowujc j bardziej do zwyczajów miejscowych. Radcy podprefektoraln otrzymali teraz wicej samodzielnoci; podzielono podprefektur na 3 wydziay, odpowiadajce wydziaom Izb

e

administracyjnych;

czych

w kadym

liczb czonków pomocniObowizki ciaa podprefekto-

potrojono

wydziale.

zreformowanego w ten sposób, byy wielorakie skomplikowane, dotyczyy bowiem policyi powiatowej, transportów, poczty powiatowej, pomieszczenia wojsk, sprawiedliwoci, bezpieczestwa, utworzenia magazynów nadzoru nad niemi przygotowania opau, spraw skarbowych i egzekucyi podatków, owiaty, religii i utrzymania lazaretów, sowem wszystkiego co dotyczy administracyi powiatowej. O czynnociach swoich podprefektura ralnego,

i

i

,

147

bya obowizan skada w oznaczonym

czasie

raporty

Izbie administracyjnej.

nie

Do obowizków podprefektów naleao te urzdzepowiecie suby policyjnej, zoonej z inspektorów

w

cyrkuowych, majcych pod sob pomocników oraz setników dziesitników. Pomocnicy setnicy wykonywaj tylko zlecenia inspektorów, sami jednak nic postanowi nie mog. Obowizkiem inspektorów jest spenianie rozkazów podi

i

porzdku bezpieczestwa, rewyprawianie transportów, aresztowanie osób, nie majcych paszportów, dozór nad rolnictwem, obrona wocian od ucisku t. d. Wogóle stwierdzi wypada, organizacya niszej administracyi powiatowej nie zostaa dostatecznie rozwinit za krótkotrwaych rzdów Komisyi, gdy ani waciwe kompetencye, ani funkcye, ani organizacya nie zostay tak dokadnie okrelone, jak to uczypodprefektur. niono dla administracyi departamentów Co si tycze miast, to tworzono tutaj Rady municypalne z prezydentem- merem na czele, które w miastach departamentowych byy podlegle Izbom administracyjnym, w powiatach za podlegay podprefektom. Rozkaz dzienny z dnia 1 lipca ustanawia podobn Rad municypaln dla Wilna. Organizacya municypalnoci wileskiej bya wzorem dla wszystkich innych miast litewskich. Komisya Rzdowa wydaa 17 sierpnia urzdzenie municypalnoci w 4 departamentach W. Ks. Litewskiego, podug którego wajego przeddza jej rozciga si w granicach miasta prefektury, przestrzeganie

i

peracya dróg,

e

i

i

i

mie.

Municypalno

przydanych

mu

wedle

municypalnej, która np.

skada

si

potrzeby

w

Wilnie

prezydenta mera, adjunktów oraz Rady z

-

skadaa si

z 12

czon-

ków, mianowanych dekretem cesarskim z dnia 1 lipca. Prezydent ma prawo stosownie do potrzeby wzywa obyzastpowawateli miejskich posesyonatów do zasiadania nia miejsc w Radzie miejskiej. Dziaalno municypalnoi

ci obejmuje sprawy nastpujce: policy miejsk, admini10*

—

148

—

stracy wszelkich funduszów miejskich, zaatwianie

po-

rekwizycyi wojska francuskiego oraz jego rozkwaterowanie. Stosownie do tego municy palno dzieli si na trzy wydziay. Do pierwszego nale wszelkie sprawy dotyczce policyi miejskiej. Wydzia drugi zawiaduje wszelkimi funduszami, dobrtimi, dochodami, kapitaami trzeb

i

miejskimi

kas miejsk

,

z

jej

przychodami

i

rozcho-

uskutecznia wreszcie wszelkie rekwizycye wojsk

dami,

wydzia kwaterniczy zawiaduje dooraz zbieraniem skadek kwaterunkowych, wyznacza dla wojskowych kwatery stosowne do rang. Do tych wydziaów mianuje prezes z grona francuskich.

mami

Trzeci

nalecemi

do miasta

municypalnoci odpowiednie osoby

i

obiera

w kadym

wydziale szefa, eby wszystkie czynnoci, a szczególniej rekwizycye wojska francuskiego z popiechem byy za-

atwiane. Prezes municypalnoci sam mia zasiada w wydziale policyjnym, z czonkami municypalnoci

uoy

podziau na cyrkuy, mianowa potrzebn liczb urzdników policyjnych innych miejskich oficyalistóTfJ* a odpowiednich kandydatów po 2 do kadego urzdu poprojekt

i

winien przedstawi do aprobaty Komitetowi policyi

i

spraw

wewntrznych.

Municypalno raporty o

jest

obowizana

misyi Rzdowej, Komitetowi policyi

wileskiej

codziennie

przesya

wszelkich zdarzeniach miejskich prezesowi Ko-

w

i

Izbie administracyjnej

za departamentach odpowiedniej Izbie Kady waciciel domu powinien zawia-

innych

administracyjnej.

domi wydzia

policyjny

o

przybywajcych, odjedaj-

narodzonych w jego domu. Municypalnie ma prawa sdzenia spraw spornych wyszego znaczenia, lecz odsya je powinna do waciwego sdu, drobne za sprawy, wymagajce rychego wymiaru spra wiedliwoci, mogy by sdzone przez specyalnych sdziów cyrkuowych dla spraw potocznych. cych,

zmarych

i

no

bd

I

— .149 — Wszyscy czonkowie municypalnoci posiadaj glos tylko w przypadku równoci zda prezydecydujcy dent ma glos rozstrzygajcy. Municypalno, z charakteru swego bdc juryzdykcy podwadn, musi uskutecznia nakazy Komisyi Rzbezspornie wszelkie zalecenia, Na dowej jej komitetów, a take Izby administracyjnej. i

i

w miastach departamentowych Izby po miastach urzdz municypalnoci

wzór municypalnoci administracyjne

powiatowych miejsce

i

i

departamentu

swego

ze

wymaga bd.

pooenie

zmianami, jakich Prezesem municy-

mianowany rozkazem dzienMicha Romer, prezes Sdu Gównego, póniejszy czynny czonek Towarzystwa Patryotycznego; adjunktami jego mianowano Szymona Malewskiego, czonka Uniwersytetu, Daniowicza adwokata, Sledziskiego kupca, a czonkami Wojnicza chirurga Rady municypalnej mianowani zostali tego dnia Antoni palnoci

nym

wileskiej

cesarza

zosta

dnia

z

1

lipca

i

Chrapowicki obywatel, Franciszek Czy asesor trybunau, Malczewski notaryusz, Troland cukiernik, Szymkiewicz lekarz, Wojnicz adwokat, Neuman lekarz, Rejzer kupiec,

Mauzer kupiec jedwabiu, Maks siodlarz, Stalkowski Borkowski dawny burmistrz. Póniej zaszy w tym skadzie pewne zmiany: prezes Romer ustpi pod pozorem saboci zdrowia, prawdopodobnie wskutek zatargów z wadzami i

niezadowolonemi z dziaalnoci municypalwileskiej, na jego za miejsce mianowano merem

francuskiemi,

noci

dnia 16

W

wrzenia Jana Nepomucena Horaina. Misku merem zosta Ksawery Lipski, a czon-

kami municypalnoci ze szlachty Micha

Puzyna, Tadeusz Switorzecki, Micha Przedziecki, Franciszek Wierzbicki

i

Ksawery

Rylski,

ks.

ze stanu miejskiego

Mikoaj Haj-

dukiewicz, Józef Barzyski, Marceli Tarankiewicz, Trojan Kuczyski, German, geometra Bobrowski, ze stanu du-

chownego

ks.

Sadkowski kanonik miski

i

Karsztet pa-

150

Adjunktami mera mianowano Aleksandra Sadowskiego i obywatela miejskiego Adama Makarewicza. Grodnie prezesem municypalnoci zosta Muczyii ski, a czonkami Stanisaw Zadarnowski, Aleksander Krydel, Jan Sokoowski sdzia ziemski i inni. Widzimy wic, jak liczne i rónorodne byy obowizki Komisyi Rzdowej. O tem jednak, jak ciko byo uczyni im zado, jak trudne byy zadania, i jak wielkie trudnoci musia pokonywa wieo kreowany Rzd Litewski, mona sobie zda spraw dopiero wtedy, gdy si zway, jaki by ówczesny ogólny stan kraju. Wielkie Ksistwo Litewskie, przywrócone do politycznego bytu, obejmowao 4 departamenty, liczce 3787 mil kwadratowych i 1,333.889 dusz pci mzkiej, aczkolwiek zreszt liczby te tylko przypuszczalne wobec braku cisych danych z tej epoki; powiatów liczyo 33, z tych jednak kilka znajdowao si podczas caego trwa^ nia wojny we wadzy nieprzyjaciela, kiedy znowu departamentu grodzieskiego zostaa zajta ju w padzierniku z powrotem przez wojska Czyczagowa; miao mona wic rachowa, podczas trwania wojny Komisya liczya stale pod swoim zarzdem zaledwie 17 powiatów, stor luteraski.

W

s

cz

e

z

których 4 ubyy jeszcze Ta przestrze kraju

Komisy

Rzdow

w w

listopadzie.

chwili objcia

znajdowaa si

w

rzdów

stanie

przez

opakanym.

—

Jak daleko okiem sign, — pisze Sotyk wida zboa na polach potratowane nogami onierzy, kopytami koni, stare drzewa pocinane, wioski zburzone do szcztu, gromady przywiedzionych do ndzy wocian, uciekajcych »

do lasu z resztkami dobytku*.

w

trwodze przed rodzinami do miast,

Dziedzice

maruderami wocianami chronili si z rzucajc domy i dobytek na pastw zniszczenia. Nie byo adnej istotnej wadzy; panowaa zupena anarchia tem groniejsza, w kraju znajdowao si przeszo pó mii

e

liona wojsk obcych,

za pomidzy prowincy

a stolic nie

— byo adnej

.

komunikacyi.

151

—

Zewszd

do Komisyi

Rzdowej

nadchodziy najsmutniejsze wieci. Podprefekt oszraiaski donosi 18 lipca: » Odbierane zewszd raporta opakany prawdziwie stan obywateli, stan wszystkich mieszkaców wyobraaj. OblkaYii onierze wcieko swoich bdów na niewinne postanowili wywiera ofiary. Leje si krew obfita, któraby w obronie ojczyzny sodki kademu przygotowaa pomnik. Zabójstwa liczne, rany strzaowe, bagnetowe i od paaszów, poogi rónych domów, niszczenie plonów gruntowych, zabór trzód ogólnych i koni, a std cakowita eksterminacya gospodarki to udziay tutejszego powiatu; komenda wojskowa mato wspiera, owszem przeszkadza*. Podprefekt trocki donosi, znaczna

ca

s

e

bardzo >

maruderów

liczba

napada dwory

wioski,

i

wóczcych si po powiecie, rzdców wocian bij, wielu i

dwory pal,

narzdzia gospodarskie sprzty odbieraj, zboa niszcz, przeszkadzaj uprawie nastpnej roli, czyni wszystkie trakty niebezpiecznymi dla dowozu tych artykuów, najwiksz staj si przezabijaj,

wioski

i

i

szkod sobie caemu krajowi, zagraaj godem pochodzcemi std klskami; std adne nawet zalecei

i

nia Izby administracyjnej skutku bra nie mog, bo andarmeryi bez komendy wojskowej przy zatamowanej korespondencyi z obywatelami uformowa niepodobna*. Komunikowa dalej, Trok do 1.000 kryje » okoo samych si po lasach wóczgów, palc, rabujc i popeniajc rozChopi rozhukani nietylko przeciwko dworom bunt boje. podnieli, ogromnej liczby padych koni na gocicach zabraniaj zakopywa. Grozi obywatelom prócz wyliczonych nieszcz utrata ycia, ogólnem powietrzem godem zagroeni. Ju kilkanacie wiosek i karczem i kilka dworów, o ile mojej dochodzi wiadomoci, spalono, ludzi wiele zabito, sowem powiat w najwikszym zostaje niebezpieczestwie. Kady obywatel, kryjc si, dom i upraw

e

i

roli

h

opuszcza mu8i«.

s

W Oszmiaskiem, w okolicach upran

— 16 lipca

152

—

komenda wojskowa pasa swe konie na owsie w miasteczku zabraa przeszo 20 wozów

dworskim, a

suctiego siana

szczya i ze dworu

ki

i

kilkanacie kop yta, ogrody wiejskie

spasaa.

ni-

W Równem Polu, mimo dostarczone

siano, onierze jarzyn skosili, grochy wycierali ogrody pustoszyli. Skutkiem tego podprefektura oszmiaska domagaa si przysania do powiatu komendy woj-

i

skowej, która zajaby si utrzymaniem porzdku, oraz nadesania instrukcyi, czego komendy prawnie mog si

e

w pudomaga od podrefekta i obywateli. Donoszono, szczach po obu stronach traktu lidzkiego ukrywaj si bandy maruderów, którzy w bandach od 4 do 20 napadaj na dwory, kaleczc i zabijajc wacicieli; tak w Jaworowie o 472 mil od Wilna zosta zabity przez maruderów syn dzierawcy, przyczem pokaleczono wiele innych cfSSb. Z powiatu zawilejskiego komunikowano dnia 19 lipca: »6 onierzy francuskich przyszo do wsi Kupy i pod

pozorem szukania ywnoci zaczli gwaci kobiet, która, gdy ucieka z chaty na ulic, strzeli onierz do niej, ale trafi w kup wocian, z których jednego zabi a 2 rani. Zbójów tych pojmanych odesano do Wilna «. Obywatele powiatu zawilejskiego skaryli si 20 lipca: » Przechody

cige

licznej

armii

pozbawiy nas wszystkiego,

porujno-

way

nawet domy nasze, a tak zupenie zniszczeni stalimy si tuaczami i szukajcymi u ssiadów wyywienia.

Pozabierano

nam poddanych,

konie,

bydo

i

wszyst-

ywioy, a tak nieorane grunta pozostaj odogiem yta zasiewa nie bdziemy mogli. Teraniejsza za krestencya, w czci od zniszczenia pozostaa, nie moe by

kie i

zebran, gdy poddani si zbuntowali i adnej nie peni powinnoci, a nadto rozzuchwaleni czyhaj na swych panów, nie mamy wic bezpieczestwa od wasnych poddanych, prócz rabujcych Francuzów. by smutniejsza pozycya nad nasz? stracilimy wszystko i zostawszy tuaczami, nie jestemy pewni ycia. Najjaniejszy Cesarz

Moe

— Napoleon zapewni

—

.i:)3

•

nam bezpieczestwo, ustanowi

zwierz-

chno

powiatow, litóra ogoszeniem przysanem zapezaleca, gdybymy powracali wnia nam bezpieczestwo do domów naszych i zajmowali si ekonomik. Zapewnia i

e

oraz,

zabezpieczeni

bdziemy

przez

andarmery,

lecz

gdy tego niema skutku, gdy ani andarmów, ani zaóg>

któremy si

mamy, ogoszenie wic

dopraszali nie

jest

czczeni. Najmniejsze opónienie dokona ruiny naszej, kiedy nieposiania yta, nie bczas upynie zbioru krescencyi i

w

dziemy

stanie

czenia dla armii

wyywienia ywnoci«.

Zwracano si

o

si,

a

tembardziej

dostar-

pomoc do miejscowych plackomen-

ci jednak, jak zgodnie stwierdzaj raporty wielu bardzo podprefektów, obojtnie wysuchiwali skarg i przeodmawiali dawania pomocy zbrojnej miejscowociom zagroonym przez maruderów lub przechodzce komendy wojskowe. »Obywatele powiatu zawilejskiego nie znajduj potrzebnego wsparcia u komendanta miejscowego w Swicianach, a czsto i potrzebnego zaradzenia przeciwko za-

dantów,

oe,

wocian,

bijaniu

dlcia mii

konia oraz fantu

i

wóczgów

i

tyche ju ostatniego przez odrywajcych si od

zabieraniu

hultajów

i

u

byar-

tych dostawienia do Swician.

gdy przez to, pomimo odezwy rzdowe, wocianie nie zostaj w bezpieczestwie powracania do domów i przystpienia do zatrudnie rolniczych, opuszczonego od dawna

1

ju zbliajcego si niwa; gdy adnej przeto mona ustanowi komunikacyi dostarczy za rekwizycy urzdow od obywateli przedmiotów konsumcyjnych do miasta dla wojska; gdy zabierane bydo w oko-

sianokosu

i

nie

i

pdzone przez miasto nie jest nawet odzyskiwane za probami wocian, gdy andarmi niesposobnoci umundurowania si nie dla niedostatku obywatele wchodzc w najsmusi obron sta mog niewyrachotniejsz z takowych postpków przys/Jo wane szkody dla kraju, obowizali podprefekta, aby ralicach

Swician

i

w czci

i

,

i

—

154

—

Rzdowi ksistwa Litewskiego z prob, jeli moe, o zmian na komendanta czynniejszego,

portowal o tem to

by

o projektowanie, czy

si

z

prob

nie

mona

z

pomoc rzdow uda aeby z tysiców

do Najjaniejszego Cesarza,

koni, które wyprowadzonemi zostay, tak przez infantery, jakote rónych onierzy, z ywnoci do obozów, jaka do zwrócenia dla rolnictwa nakazan bya«. Podprefekt wileski w raporcie swoim, przysanym do Komisyi 6 lipca, w ponurych barwach malowa obraz zniszczenia, jakiemu uleg powiat wileski: »Wocianie jedni z przestrachu kryj si po lasach, inni puszczaj si na rabunek, inni, nie przewidujc nastpstw, anf u siebie ani we dworach nie bior si do robót, z tego wic wojsko, w przechodach nie znajdujc pomocy, wynika, której domaga si od wacicieli pozbawionych posu-

cz

e

szestwa wocian, niszczy tegoroczne plony yta jarzyny, a ki mogce da poywienie koniom stoj prakraj niszczy si bezwie nietknite, cierpi wic armia korzystnie. Miesic teraniejszy jest ten, w którym najzbioru siana zajmowa si wicej gospodarz okoo roli Wypowiedziane swym panom posuszestwo powinien. przez wocian, tudzie odbieenie ich od domów jawnie dowodz, e jeeli duej taki stan potrwa, kraj nie bdzie mia adnych na rok przyszy zasiewów, a zatem godu powszechnego okropnych jego skutków oczekiwa dob\'tku pochowano naley. Nie wtpi, e konie i

i

i

i

cz

i

po lasach

nem, teraz

s

i

przy uspokojeniu kraju spenianie rozkazów

za

niepodobne^.

J.

Brecu,

wysany

mogo

by

dostarczo-

formowanie gwardyi do Rumszyszek, aeby i

dopilnowa pochowania ludzkich i koskich trupów, w iloci (3.000 lecych na drodze, pisa 13 lipca: »Co si tycze dalszych mieszkaców, na tym trakcie mieszkajcych, oraz na ustroniu o mil kilka, z których rzadko kogo kiedy nadyba mona, ci znajduj si w najgorszej pozycyi, albowiem nie tylko stracili swoj wasno przez ra-

ca

—

—

155

.

podpalenie domów, lecz nadto co moment dozabójstwa, oraz godem wiadczaj róne morderstwa ycie po lasach jednerai tylko zmorzeni, utrzymuj swe

bunek

i

i

rolinami bez chleba i soli; zboa, sianocie ogrody przy gocicu prawie zupenie skoszone i potratowane, na ustroniu za tylko po czci; byda bardzo pozostaa tylko w tych miejscach, gdzie si maa znacznie ubywa, potrzebuzaogi znajduj, lecz i ta jc na wasne i zaogi utrzymanie, koni wcale nigdzie nie-

dzikierai i

cz

cz

masz, chyba kaleki, które nie

do niczego uytecznemi

by

mog«.

Szczególnemu spustoszeniu uleg powiat lidzki, przez który przechodziy wojska holenderskie. Puk 33 cay prawie poszed w rozsypk i rabowa dwory i wsie. Tylko w korpusie marszaka Davouta, dziki elaznej karnoci zaprowadzonej przez surowego wodza, panowa porzdek wzorowy; w zdarzonych wypadkach rabunku lub kradziey, popenionych przez podkomendnych, marszaek by przemowie swojej do dywizyi Compana nieubagany. znajduje si w kraju w Misku Davout przypomnia, sprzymierzonym ród najszczerszych przyjació i zapowiedzia surowe kary wszystkim amicym dyscyplin. "Pamówi marszaek, — przypominam wam o waszej nowie, powinnoci, woli cesarza i moich rozkazach; przysigam, zastosuj wszelkie rodki dla ukarania winnych, bez wzgldu na osob przestpcy «. 13 kirasyerów, którzy odwayli si rabowa .sklepy w Misku zostao natychmiast

W

e

—

e

rozstrzelanych.

Smutn pami skie,

które

razem ze

pozostawiy po sobie wojska westfal-

swym dowódc, osawionym

rabu-

Yandammem, spldroway doszcztnie poVandamme sam wysya onierzy pldro-

siem generaem wiat

wa. dzi

lidzki.

Dnia 10 lipca oddzia Wostfalczyków

zoony

z

500

lu-

przyby do Szczuczyna. Otrzymawszy od mieszkaców

dane

zapasy

ywnoci

chleba,

misa, wódki, furau,

za-

-

cz i

-

swych dowódców rabowa domy bagajcych napróno litoci.

pozwoleniem

za

156

strzela do mieszkaców,

Gwaty

te

trway

cala noc;

3 osoby zabito,

12 raniono,

mnóstwo pokaleczono i obito. Zaraz po przejciu Niemna banda onierzy zrabowaa pod Kownem prawie w oczach samego cesarza dwór dom znanego i szanowanego obywatela Antoniego Prozora; ofiar rabunku pado te a

i

mienie wojskiego Zaleskiego,

który ledwie

uszed

z

y-

Nawet deputacya od Konfederacyi Generalnej, udajca si do Wilna, bya kilkakrotnie napastowan przez bandy maruderów. wiadek naoczny pisze: »nie dosy, e dobytki wocian, ale niszczyli majtki obywatelskie teatrem ich wsie i dwory byy ohydnej rozpusty, rozpaciem.

i

sania

najbezwstydniejszych chuci, przed opisem których

wzdrygnoby si najmielsze pióro «. Z raportów przesyanych z rónych stron do Komisyi wyania si straszny obraz

peen

grozy, jak

gdyby

ywcem

wydarty

z

kart

Los desastros de la guerra Goyi. Dla pooenia kresu tym gwatom postanowiono przypieszy w powiatach formowanie andarmeryi której organizacya postpowaa opieszale. Szlachta uwaaa sub w andarmeryi ,

do

e

uwaczajc

godnoci obywatelskiej, tembardziej, bya przymusow, gdy w rozkazie dziennym z d. 1 lipca powiedziane byo, aden szlachcic nie ma prawa wymówi si od niej. Dla rozproszenia przykrego wraenia Komitet Wojskowy wyda odezw, w której stara si zachci modzie litewsk do wstpowania w kadry korpusu andarmeryi, wskazujc na wielkie zaszczytne zadania »bronienia witej nietykalnej spokojnoci obywaza

e

i

i

teli,

zadanie,

które

gdzieindziej

jest

udziaem weteranów,

dostpi tylko mona przelewem krwi nieskaon cnot«. Pomimo tych zachce modzie litewska niezbyt chtnie garna si do tego korpusu, przekadajc sub liniow, musiano wic zmniejszy do poowy projektowany

a którego

pierwotnie etat

i

andarmeryi

litewskiej.

Ustanowienie komisyi

157

prewotalnych, które mnóstwo maruderów skazay na rozstrzelanie, zorganizowanie kolumn ruchomych, majcych

w rozmaitych kierunkach kraju, nadewszystko opuszczenie kraju przez Wielk Armi ustalio pewien ad bezpieczestwo. Z wyej powiedzianego staje si zrozumiaem, jak trudne zadania oczekiway w jak trudnych w^awieo kreowany Rzd Litewski runkach obejmowaa Komisya Rzdowa zarzd nad kranadoraiar zego cigle krpowan w swoich jem, czynnociach przez sprzeczne czstokro z interesami kraju rozkazy Napoleona i wadz francuskich, kontrolowan a czsto paraliowan w swych pracach przez dozwierzchników, jak ks. Bassano, danych jej opiekunów Hogendorpa Bignona. Stwierdziwszy to niezmiernie trudne pooenie, w jakiem musiaa dziaa Komisya Rzdowa, naley rozejrze si w jej piciomiesicznych czynnociach zbada, jak i o ile podoaa ona woonym na ni oboza zadanie przebieganie

a

i

i

bdc

i

i

i

wizkom.

i

ROZDZIA Wojskowo.

V.

Skarb.

Rozkazem dziennym Napoleona z 5 lipca nakazano na Litwie utworzenie siy zbrojnej, zoonej z czterech puków jazdy piciu piechoty. Zaj si lem miaa Komisy a Rzdu Tymczasowego, wzgldnie Komitet Wojskowy, na czele którego sta pocztkowo ks. Aleksander Sapieha, czonek Rzdu, a póniej Stefan hr. Grabowski, dawny onierz kociuszkowski. Czonkami tego Komitetu, tak zwanymi konsyliarzami byli: ks. Romuald Giedroy, byy genera dy wizyi wsawiony w powstaniu kociuszkowi

,

znany osobicie Napoleonowi jeszcze z czasów Dyrektoryatu, Ignacy Tyszkiewicz, byy pukownik gwardyi, Józef Kossakowski, genera brygady, zasiadajcy w Komitecie do chwili odjazdu z Wilna Napoleona, przy boku którego jako adjutant odby kampani, Aleksander hr. Chodkiewicz, znany mionik sztuk piknych nauk przyrodniczych, obecnie pukowwnik nowoformujcego si puku 18 piechoty, umys ywy, niespokojny, Pawe ks. Sapieha, który wcale nie przyby skiem, póniej dugoletni tuacz,

ca

i

do

Wilna,

Antoni

Chrapowicki, pukownik

marszaek appa, obony, genera Niesioowski, wileskiej,

andarmeryi

Aleksander Pociej Józef Kossakowski,

byy byy

1

— owczy

litewski

,

—

159

wreszcie Józef Kosielski, pukownik-ko-

mendant gwardyi wileskiej. Skad ten nastpnie uleg pezmianom; po usuniciu si ks. Sapiehy prezesem zosta Grabowski; Pociej, obrany posem na Sejm Konfe-

wnym

ustpi

deracyi, rol

z

Komitetu; natomiast

wszed

do

ks.

Ka-

Lubecki, rodzony brat Ksawerego, czynny organizator

w

powstania

wysunity za pooone zasugi na

Pisku,

stopie pukownika.

Najwaniejszem zadaniem tego Komitetu byo utworzenie jak najrychlej korpusu wojska litewskiego, zadanie

nieatwe wobec zupenego zniszczenia kraju i wyrekrutów przez rzd rosyjski. Na Komitet woono te obowizek zorganizowania w departamentach andarmeryi, a w miastach gwardyi narodowych. Prezes Komitetu ks. Sapieha, zanadto dworak i pochlebca, skonny do udzielania pomylnych, cho faszywych informacyi, byle tylko przypodoba si cesarzowi, zapewnia stale NaLitwa z atwoci dostarczy 100 tysicy wojska. poleona, Tymczasem cesarz, przekonawszy si ju od pierwszych dni swego pobytu w Wilnie, informacye Sapiehy byy niecise, wola nie polega nadal na mglistych jego obietnicach, ale mie zapewnionych kilkanacie choby tysicy onierzy liniowych. Jednak sformowanie szczupej iloci wojska napotykao ogromne trudnoci. udzono si pocztwcale

brania

e

e

kowo,

e

sia zbrojna litewska zostanie utworzon przez

powoanie kopolsce

w

pospolitego ruszenia, jak to r.

1806,

miao

miejsce

w

Wiel-

wydawao si to zreszt zupenie prawdo-

podobnera wobec zawizania si Konfederacyi Generalnej i

powierzenia re^imentarstwa

T

na nie

drog, zdawao si, prdzej

ks. i

Józefowi Poniatowskiemu. z

mniejszym kosztem mo-

byoby utworzy w krótkim stesunkowo czasie, jeli ca armi litewsk, to przynajmniej jazd. Stao si

jednak inaczej. lotrc

pospolite,

Niech jak

j

Napoleona do wszelkiej ruchawki,

nazywa, zamiowanie porzdku

metodycznego, czy jak twierdzi Hogendorp,

wpyw najbli-

160

e

gównie Berthiera, sprawiy, Napoleon nie zgodzi si na ruszenie pospolite i nakaza tworzenie regularnego wojska systemem rekrutacyi. Sparaliowane zostay w ten sposób dobre chci w tamtym wanie kierunku, ostudzony zapa modziey litewskiej, jaki si ujawni w pierwszego otoczenia,

szych chwilach oswobodzenia. Wszelka samodzielna inicyatywa powstacza, jak Mirbacha w Telszewskiem, który na czele 2000 zbrojnej ruchawki nosi si z zamiarem uderzenia na Kurlandy, lub ks. Lubeckiego w Pisku, musiaa

upa

i

by

zaniechan na przyszo. Zmroono

zapal, zmarno-

wano drogocenne chwile pierwszych uniesie; nakazujc ochotnikom wstpowanie do puków, które miay si dopiero tworzy i sztyftowa na wzór puków Ksistwa Warszawskiego, co w^ kraju biednym z natury, ogooconym z grosza, pozbawionym odpowiednich warsztatów i fabryk, ubogim w konie, byo rzecz nader trudn. Rozmaite rekwizyty potrzebne dla wojska trzeba byo za drogi grosz sprowadzi z zagranicy. Rachowano na poyczk, czy zasiek z kasy cesarskiej na ubranie tych puków w sumie 4000.000 franków; otrzymano zaledwie 500.000 franków tytuem poyczki na pierwsze potrzeby tego

wojska,

sum

nic nie

znaczc wobec

wielkich wy-

datków, nieuniknionych przy tworzeniu puków. Kosztem Napoleona mia by tylko utworzony puk lekkokonnej gwardyi cesarskiej, na wzór szwoleerów warszawskich Krasiskiego, zoony z samej szlachty litewskiej. Komitet Wojskowy po swojem ukonstytuowaniu si niezwocznie zabra si do pracy; czy to jednak skutkiem nieudolnoci, czy te nieznajomoci stanu rzeczy przez rezultaty tej osoby skadajce rzeczony Komitet, do, pracy pocztkowo byy miesznie mae. Sam prezes Komitetu, z wojskowoci prawie zupenie nieobeznany, po-

e

suy

za modu to przez krótki tylko czas wojsku Rzpltej, jak najmniej nadawa si na litewskiego ministra wojny, jakim go faktycznie mianowano. Wspó-

niewa

w

i

161

pracownicy jego w Komitecie, przewanie gorliwi ongi onierze kociuszkowscy, lecz miernych zdolnoci, odwykli oddawna od wojskowoci, nie mieli za sob ani cikich dowiadcze twardej suby legionowej pod najpierwszym wodzem Europy, ani te chlubnej suby w armii Ksistwa, Powoi dla chwili obecnej byli zupenie nieodpowiedni.

ano

dekoracy konieczn

ich wprost jako

dla zaspokoje-

nia ambicyi rozmaitych wielkoci prowincyonalnych, które,

pominite, mogyby z pobudek osobistych szkodzi sprawie. Rezultaty ich dziaalnoci w Komitecie siy zbrojnej byy tak nieznaczne, Napoleon niebawem w listach swych do ks. Bassano daw^a niejednokrotnie wyraz swemu niezado

e

wystawienia puków polegaa na zupenym braku gotówki w skarbie litewskim na ich wyekwipowanie. Kilku magnatów litewskich kosztów, mianowicie ^^j umunofiarowao si ponie durowania, co stanowio dla puku piechoty 66821 z. woleniu.

Gówna trudno rychego

cz

gr., a dla puku jazdy 76.137 z. 7^2 gr., z warunkiem mianowania ich szefami tych puków. Uwzgldniajc zupeny brak gotówki, cesarz zgodzi si przyj t ofert 13 lipca podpisa nominacy na pukowników w piechocie: w puku 18 Aleksandra Chodkiewicza, 19 Konstantego Ty-

28^2 atoli

i

Adama

zenhauza, 20

Biszpinga, 21 Antoniego

Gieguda

i

22

nosiy dalsze numery porzdkowe armii Ksistwa Warszawskiego. Pukownikami jazdy cesarz mianowa: dla 17 puku Michaa hr, Tyszkiewicza, dla 18 Karola Przezdzieckiego, dla 19 Konstantego Rajeckiego

Stanisawa

i

hr.

Czapskiego; puki

dla 20 Ksawerego Obuchowicza.

otrzyma pocztkowo

by w

zatrzyma

dla armii

patryot, ofiarowano Oferta

Dowództwo

18

puku

jazdy

Józef Wawrzecki, brat Tomasza, ale nie

wywiza

stanie

te

si

tego

mu

ze swoich

dzielnego

zobowiza. Chcc onierza gorcego i

stanowisko inspektora jazdy.

powysza dogadzaa jeszcze widokom Napoleona

e

skupiaa pod jego sztandarami najpowodu, litewskie, co, zdaniem jego, wywrze pierwsze nazwiska

z lego

MONeGRFIE

L.

>I.

11

162

wpyw

korzystny na ogó szlacity, pocigaw szeregi wojska. Gaskanie prónoci magnateryi jc naeao do zasad kardynalny ci polityki polskiej cesarza, zaczerpnita, by moe, z czytania Rulhiera. Nowomianowani pukownicy, noszcy nazwiska history-

byio powinno

j

jednakowo zupenie nieobeznani z wojskowoci, ani ze szczegóami suby, ani te z administracy wojskow, czne, byli

skd

wypyn niejeden bd póniejszy w organizowaniu siy

zbrojnej litewskiej.

Pukownicy

ci,

mimo okazywanych

do-

brych chci, nawet nie byli przytem w stanie wywiza si naleycie z przyjtych zobowiza materyalnych, bo cho posiadali skie,

due

fortuny,

byy

przynoszce bardzo

a kredytu

puków

w

to

jednak

mae

wycznie dobra ziemadne dochody,

albo nawet

dostawie sukna potrzebnego na umundurowanie

uzyska

krajowych ani u zagranipewne dane Nie zlk si te prosty szlachcic litewski ska pod Madrytem chlubnie wpisywa swoje nazwisko do kart kroniki szwoleerów czy legii Nadwilaskiej". Niedziw wic, w pukach litewskich dawa si odczuwa brak energicznych, zdolniejszych jednostek i puki te okazay tak zdolno bojow przy pierwszym chrzcie ogniowym. Puki pieciioty miay si skada z 3 batalionów liczyy po 2.000 ludzi, puki jazdy liczyy w 2 szwadronach

pyn

i

i

i

e

e

ma

i

pacy

po 1.000 ludzi. Etat

wynosi

424.5()3

20

Pobór do

gr.

syjskiego.

Ilo

a

rocznej jednego

jednego

puku

puku

jazdy

piechoty

239.292

z.

zwanych kantonisposób praktykowany za rzdu ro-

piechoty

odbywa si w

stami

aa

z.,

kantonistów

od jego zaludnienia

i

rekrutów

z

kadego departamentu

zale-

rozlegoci. Departamenty miski

wileski miay dostarczy po .'5.000 ludzi, grodzieski 2.500, gdyby ten a biaostocki tylko l.óOO. Dodano zarazem, ro7,kad okaza si nieproporcyonalnie uciliwym, dla któ i

e

rego

z

zostan

departamentów, to w roku nastpnym przyznane ulgi przy poborze kantonistów. Kady departament 11*

164

winien

by sam okreli norm ilociow kantonistów. Wedug

ustanowionego przez departament wileski wypado da na 1 19 dusz mskich jednego kautonist. Obywatele a w dobrach skarbowych same gminy powinny dostarczy rekrutów do swego miasta powiatowego, gdzie podprefekt wspólnie z radcami powiatowymi, chirurgiem rozkJadii,

,

wyznaczonym przez podprefekta i oficerem przeznaczonym przez pukownika, przyjmowa mieli rekrutów. Wiek kanlat do 34,

wzrost nie ni-

szy nad 2 okcie cali 12 miary litewskiej.

Termin rozpoa zakoczenie

tonisty

zosta okrelony od 18

czcia poboru wyznaczono na

5 sierpnia,

na 30 sierpnia; wypado jednak potem przeduy termin do 10 padziernika wobec nader powolnego napywu zagrozi obywatelom gminom egzekucy kantonistów wojskow w razie niedostarczenia rekrutów we waci-

a

i

i

wym

czasie.

Mae mia

posesye, nie

majce

takiej iloci dusz,

z jakiej

by wzity rekrut, obowizane zostay do opaty pieni-

nej, która okrelon zostaa w sposób nastpujcy: za kadego kantouist wyznacza si suma 1.000 zotych, która si rozkada stosownie do iloci dusz. Sum podwojon

zapac ydzi, karaimi podlegaj rekrutowaniu, a którzy 2.000 z.

opacali

y

i

t powinno

tylko lat

syjskiem

6,

pienidzmi.

miejsce za

rzdu

poruczono

sem wykonaniem

wszyscy, którzy nie za

rzdu przeszego

Kantonista winien su-

suby w

wojsku

ro-

Surowo wzbroniono przy

przyjmowaniu rekruta wszelkich

wewntrznych

i

co wobec 25 letniej

byo znaczn ulg.

kro miay

ci

naduy,

jakie

czsto-

przeszego. Komitetowi spraw

czuwa

nad piesznem

i

ci-

przepisów niniejszych. Dalsze instrukcye

w

tym wzgldzie zostay opracowane przez poszczególne Izby administracyjne, rozesane nastpnie do podprefektów,

którzy mieli uczyni rozkad na poszczególne posesye oraz

czuwa, aby

obywatele,

dostarczajcy rekrutów,

nie do-

—

165

—

wiadczali adnych trudnoci przy ich przyjmowaniu, które winno byo zosta uskutecznione w cigu 3 dni. Podprefekci po dokonaniu rozkadu zawiadamiali obywateli tak zwanym paletem rekruckim, jak ilo kantonistów rzd czyni obowizani byli dostarczy. Doda naley, wszystko, aeby ta powinno dotkna wszystkich poseto jest, aeby kady obywatel, majcy ponad 119 syi,

e

wniós w terminie oznaczonym za kad odpowiedni opat, która w departamencie dusz wileskim wynosia zp. 8 gr. 12V2- Prócz tego kady kantouista powinien by zosta ubranym kosztem dziedzica w sierdusz lub

raniej,

msk

mig

sukna miejscowego szarego czy ciemnego, furapary butów, dwie pary koszul i spodni pódwie erk, 7 runa tydzie ciennych, a take otrzyma bli na pierwsze potrzeby wyekwipowania Inn zupenie zasad przyjto przy formowaniu kawaleryi. Pocztkowa chciano utworzy 4 puki jazdy wycznie z drobnej szlachty, uzdolnionej do suby w kawalez

ywno

i

ryi. Stan temu atoli na przeszkodzie brak absolutny jakichkolwiek wiadomoci statystycznych co do iloci tego stanu na Litwie. Spisanie tej ludnoci zajoby zbyt duo

czasu,

tymczasem

za chodzio o popiech

jak najwikszy; za-

t

wic

tylko tutaj system przyjty dla piechoty, z wskrzeszono dawny zwyczaj polski wybierania rekrutów z pewnej iloci dymów, tak zwanych zastpcó\\\ Podug prawide, wydanych przez Komisy Rzdow, wszyscy posesorowie rónego tytuu dóbr ziemskich, du-

stosowano

rónic,

e

(ihownych

i

pojezuickich obowizani byli

da

zastpców

komi dla uformowania 4 puków jazdy; powinno ta obejmowaa zarówno dymy gruntowe miejskie, jak wiejskie; wolnymi od niej byy tylko dymy cliaupne, ogrodowe yz

i

miasteczkach, obowidowskie niegruntowe po wsiach zane do tworzenia gwaidyi narodowych. Wobec braku cisych danych statystycznych co do iloci dymów, przyjto za podstaw nader niedokadn ich taryf, poi

—

166

—

zbawion przytem wyszczególnienia jakoci dymów. Z

po-

Komitet skarbowy ogólnej iloci odtrcon zostaa zupenie dowolnie ^4 "^ niedostaoraz na tek, mogcy si okaza w dymach gruntowych, wyczenie dymów .ogrodowych i chaupnych; przyjto pozosta ilo 300.000 dymów w 4 departamentach; wypadao wic, z kadych 75 dymów musi by dany jedanej

przeto

przez

e

den zastpca z koniem dla utworzenia 4.000 jazdy. Stosownie do tych oblicze departament wileski winien by da 1.327, miski 1.307, grodzieski 996, a biaostocki 370 zastpców. Polecono te podprefektom wyznaczy do kadej parafii deputatów, których obowizkiem bdzie w cigu 3 dni spisa ilo dymów parafialnych z wyszczególnieniem iloci gruntowych, ogrodowych, chaupnych i ydowskich. Podprefekci po zebraniu tych wiado taryfy powiatowe i przesa je admimoci mieli nistracyom dla sprawdzenia, czy ilo dymów gruntowych odpowiada bdzie ogólnej w Wielkiem Ksistwie Litewskiem iloci 300 000, w razie za znacznej rónicy mona ustano bdzie zmieni przepisany podzia 75 dymowy wi inny, bardziej odpowiadajcy rzeczywistoci. Co si tycze skadki na umundurowanie jazdy, to ta winna bya pozosta niezmienion, a mianowicie wynosi z kadych

uoy

i

486 z. 15 groszy i w najprdszym czasie zo sta wniesion do kas powiatowych. Z powyszej powinnoci obowizani byli obywatele uici si w terminie od

50

dymów

15 sierpnia do 25

skowej

W

w

razie

jej

wrzenia pod rygorem egzekucyi

woj-

niespenienia.

przypadku niemonoci dostawienia konia, wolno byo obywatelowi wzamian do kasy powiatowej 500 zotych. Mae posesye, nie majce potrzebnej iloci dymów, paciy bonifikacye podug tozkadu uczynionego przez podprefektury, 1.000 zotych za jednego zastpc. Obywatele dostarczy winni zastpców z komi do miasta po wiatowego, w którem komisya, zoona z podprefekta,

zoy

I

167

radców powiatowych, przy komenderowanego oficera chirurga, klasyfikowaa zdatuo zastpców do suby, która trwa miaa te lat 6. Powinnoci tej podlegay na ródobra skarbowe, a uskuwni z innemi dobrami równie tecznienie jej byo obowizkiem ich dzierawców. Podobny sposób rekrutowania by ju z tego powodu wymaga duo drogiego w ówczesnych okoliniedogodny, cznociach czasu. Sporzdzanie rozkadów przez podprefeki

i

e

tów, rozsyanie do obywateli paletów rekruckich przy nieregu-

—

funkcyonujcej komunikacyi pocztowej wszystko mino par miesicy, a rekruci pozajo tyle czasu,

larnie to

e

trzebni jeszcze nie byli zgromadzeni.

sab

Wypado prolongowa

jakim pierwotnie powitano ory napoleoskie, a puki litewskie nie byy ani skompletowane Napoleon nie szczdzi gorzkich uwag Komiani ubrane. zarzuca jej nieudolno, opieszao w formowaniu syi, zbrojnej siy krajowej, w której miaa spoczywa przynarodu, a która obecnie nie bya nawet jeszcze w stanie osoni kraju przed napadami kozackiemi, co zmuszao cesarza do trzymania tam jeszcze oddziaów, potrzebnych obecnie przy Wielkiej Armii. Mianowanie Hogendorpa prezesem Komisyi byo wywoane gównie chci przypieszenia formacyi opóniajcych si wojsk litewskich. Dwie byy, zdaniem Hogeudorpa, najwaniejsze przyczyny tego opónienia nieudolnego prowadzenia tej sprawy. Naprzód sam system rekrutowania, ywo przypominajcy branki za rzdu przeszego, kiedy wzgldem woprzymus, a obywatele starali si cian stosowano gwat oddawa do wojska najgorszych najmniej uytecznych ze swych poddanych, wic przestpców, leniwców, lub sabych fizycznie. To samo powtórzyo si obecnie. Komisye ustanowione po powiatach dla przyjmowania rekrutów terminy,

zapa,

z

szo

i

i

i

niu.sialy

wielu

z

starczano czsto

nich

odesa

do

niezdolnych do

ków, a nawet, jak

.si

zdarzyo

domów, poniewa do

suby

wojskowej,

kale-

kilkakrotnie, dezerterów

168 i onierzy z armii Ksistwa Warszawskiego, pozostaych w tyle lub udajcych si do swoich puków. Dla zapobieenia tym naduyciom przy przyjmowaniu rekrutów Komisya delegowaa specyalnych komisarzy rz-

rosyjskich

dowych do poszczególnych puków: do 17 puku jazdy ks. generaa Puzyn, do 18 generaa Wyszkowskiego, do 19 chorego pruaskiego Ossowskiego, do 20 sdziego Bohuszewicza.

bdem, podug

Hogendorpa, byo oddanie caej administracyi pukowej oraz wysztyftowania tych pu-

Drugim

ków w rce

wieo

mianowanych pukowników,

ludzi zu-

penie nieobeznanych z tym przedmiotem, nie bdcych przytem w stanie wywiza si z wzitych na siebie zobowiza chocia czciowego ubrania swoich puków. Skad Komitetu wojskowego z chwil ustpienia Sapiehy uleg pewnym zmianom. Prezesem jego zosta naprzód stary onierz kociuszkowski genera ks. Romuald Gedroy, potem za genera Stefan Grabowski, póniejszy minister sekretarz stanu Królestwa Polskiego w Peters-

wojskowoci obeznani. Wyodrte pod pewnym wzgldem Komitet wojskowy z KoRzdowej, oddajc go wycznie pod bezporednie kie-

burgu, obaj jako tako z

bniono misyi

rownictwo generaa gubernatora; prezes jego przesta by czonkiem Komisyi Rzdowej, co wprawdzie uszczuplao zakres wadzy dziaalnoci Komisyi; wyzna jednak naley, sprawy wojskowe, dostawszy si w twarde rce Hogendorpa, wziy szybszy obrót; zawarto kontrakty z kupkrólewieckimi na dostarczenie sukna cami gdaskimi innych przedmiotów wojskowych, których w ubogim i kraju niepodobna byo dosta; wydano rozkazy przynaglajce do dostarczenia rekrutów. Komisya Rzdowa poprzyjmowanie kantonistów ma by ukostanowia, czone do dnia 30 sierpnia, zastpców za do 25 wrzenia; tymczasem wobec niedostarczenia rekrutów na czas waciwy, trzeba byo prolongowa termin naprzód do 15 wrzei

e

i

e

—

160

-

ni, a potem do 10 padziernika; w razie opónienia gro ono kar i)ienin w iloci potrójnej opaty za kad dusz,

t.

j.

21

rs.,

oraz zapowiedziano nieposusznym egze-

kucy

wojskowa. Pobór rekrutów tymczasem przewleka si niezmiernie. Z papierów po byej administracyi departamentu wileskiego wychodz na jaw naduycia, jakich si dopuszczali obywatele przy oddawaniu rekruta, usiujc pozby si ludzi, których nie chciano mie we ludno wiejska naogó sza do wsi. Naley stwierdzi,

e

wojska pod przymusem; do nielicznych wyjtków nalezdarzenia, kiedy wocianie dobrowolnie wstpowali do wojska; miao to miejsce naprzykad w Nowogródzkiem, gdzie 12 wocian bez adnej presyi weszo do

ay

suby

wojskowej, oraz

w

departamencie wileskim

jtku kanoniczki Horainowej, gdzie

4

mado-

wa

chci walczenia za ojczyzn, za zarczya im, e kady, który po wysue-

browolnie do wojska z

cicielka

w

wocian wstpio

niu 6 lat wróci z

dobrem wiadectwem od puku, otrzyma

pó wóki na lat 15 bez adnej opaty, a w razie nagrodzenia krzyem wojskowym, otrzyma doywotnio ca

wók

wraz

z

uprz

gospodarsk.

Przykad Horainowej

niestety nie

kularyzmie, nawet

w^

znalaz naladowców.

w egoizmie stanowym partytym przeomowym momencie naogó nie

Szlachta litewska, zasklepiona

i

wzniosa si ponad poziom interesów csobistych, zapomniaa o testamencie przekazanym jej przez rok 1794. Pikna uchwaa Tadeusza, uwalniajca wocian soplicowskich, jest niestety tylko piknym epilogiem poetyckim ostatniego na Litwie zajazdu, w yciu bowiem nie znalaza w owej wanie chwili historycznej potwierdzenia nic odpowiadaa te zgoa ówczesnemu nastrojowi szlachty litewskiej, ród której nie widziano i

Radziwi kasztelan wipoddastwa wszystkich swoich wo-

obecnie dziedziców, jak ongi ks. Maciej leski, uwalniajcy z

cian, którzy

w roku

Naczelnika. Komisya

1794 wstpili do wojska pod sztandary

Rzdowa

nie

uczynia w tym kierunku

—

170

—

adnego skutecznego kroku, przemawiajc bowiem do wocian jako do synów ojczyzny, zwracajc si do ich patryotyzrau,

mylaa

natomiast

wcale o polepszeniu

ich doli lub przynajmniej o nagrodzie za

obecnej i

nie

sub

dobr

obietnice

w

wojsku,

mstwo

czynia jedynie nader mgliste

przyszych dobrodziejstw, jakie dla nich wspólna

miaa wkrótce ogosi. Wobec tego trudno byo oczekiwa od wocian litewskich szczególnego powiceojczyzna nia

si sprawie powstajcej ojczyzny, cho Komisya stakorzyci suby

raa si w swej odezwie przedstawi

w

w

porównaniu ze stanem rzeczy gosia ta odezwa w »potrzeba byo kajdany okutych synów waszych do wojska prowadzi. Tracilicie ich na zawsze. Suba za

szeregach ojczystych

rzdu

ich nie

przeszego.

Wtedy

miaa si koczy,

a

—

—

razem

z

yciem.

Posyano

s

w

odlege za rzeki i za morza krainy. Dzi wcale inne suby wojskowej warunki: na lat sze tylko synonawie wasi oddalaj si z rodzicielskich domów. w tym samym kraju, w tej samej prowincyi. wet Od swoich oficerów agodnie traktowani, od ojczyzny przypo skoczonym czasie suby wróc zwoicie zapaceni do domów i rolniczych zatrudnie. Niech wic przymus nie ma miejsca w wyborze kantonistów; niech osoba przyszego ojczyzny rycerza nie bdzie zniewaona niewolniczym pitnem. Same gromady wybra i same do miejsc przeznaczonych dostawi potrzebn liczb kantonistów gdyby na czas przepipowinny. Lecz doda musimy, sany tego witego obowizku nie speniy, rodki surowe w cisej na miejscu egzekucyi same sobie przypisz*. Prócz rzeczonych dziesiciu puków liniowych miaa jeszcze Litwa wystawi O batalionów strzeleckich z osaczników, gajowych, strzelców zarów^no obywatelskich jak i skarbowych. Dowodzi tymi batalionami mieli szefowie, mianowani przez Komisy Rzdow przewanie z dawnej suby. Miay one si zebra w miecie stoecznem ich

Suc

bd

,

e

—

171

—

departamentu. Dowódcami tych batalionów mieli zosta: pierwszego Józef Kossakowski, byy owczy litewKazimierz Plater, nieski, drugiego Rokicki, trzeciego Lubeckiego w Pe dawny wspópracownik Ogiskiego czwartego Kurczewski, a dwóch pozostaych tersburgu,

swego

i

Haski; wszelako formacya tych ostatnich bya nawet, zdaje si, rozpoczt. Wobec powolnego zbierania si batalionów strzeleckich. Komisya Rzdowa ponowia swój odpowiedni rozkaz, zaznaczajc, e w cigu 8 dni wszyscy lenicy musz by dostawieni do powiatowego miasta, gdzie si z nich wybraObuchowicz

i

batalionów nie

kuje

^,'3,

a pozostali natychmiast

bd odesani do miasta de-

partamentowego; ubranie strzelców winno by sporzdzone kosztem wacicieli lub ich samych; uzbrojeni maj by w strzelby m\liwskie i siekiery za pasem; do czasu miapodoficerów podprefekci wynowania dla nich oficerów znacz zwierzchników z poród nich samych. Oficerowie pac tak, jak oficerowie piechoty liniopobiera i

bd

wej,

onierze

Bataliony i

te

za

ywno

przeznaczone

utrzymywania spokoju

powaa

opieszale,

e

tak,

w

w naturze 10 groszy odu. byy do chwytania wóczgów i

Formacya ich postw kocu listopada Komisya pokraju.

aby z tych nieskompletowanych batalionów utworzy 2 puki lekkiej piechoty po :{ bataliony w ka wileskim zebrano zaledwie departamencie dym.

stanowia,

W

249 strzelców, z których Plater zdohil sformowa saby batalion. Zbierane w departamencie miskim 2 bataliony Kossakowskiego, gdzie dobra Rastrzelców Rokickiego znacznej iloci ludzi, utwodziwiowskie dostarczyy pieszych Kossakowskiego, strzelców puk nastpnie rzyy i

do

padziernika 724 ludzi w 2 batalionach. Prócz tego, jak wspomniano, z rozkazu Napoleona miano utworzy puk lekkokonny gwardyi, zoony na wzór puku szwoleerów z samej modziey szlacheckiej. Dowództwo nad nim otrzyma wsawiony w Hiszpanii byy

liczcy

pod

koniec

172

pukownik uanów nadwilaskici, obecnie genera, Jan Konopka. Wybór okaza si niezbyt trafnym. Konopka, dzielny onierz, tutaj dawa dowody wprost karygodnej lekkoraylnoci, która staa si przyczyn haniebnej poraki zguby tego najpikniejszego z poród litewskiego wojska puku. Regiment ten, bdcy na odzie cesarza, ekwipowany w znacznej czci z jego kasy, zoony by przewanie z modziey Uniwersytetu wileskiego. Konopka naprzód pod pozorem ekwipowania si wyprowadzi go do Warszawy, gdzie trwoni niepotrzebnie czas, nastpnie uda si do Grodna, gdzie instruktorowie francuscy oficerowie wojsk Ksistwa, jak np. dzielny major Chusowicz Taski zajli si organizowaniem tego puku, który mia liczy 1.000 ludzi, ekwipujcych si po wikszej czci i

i

i

wasnym

kosztem i posiadajcychi wasne konie, i zawiera kwiat modziey litewskiej. Kadrami tego puku by oddzia gwardyi honorowej, uformowanej podczas bytnoci Napoleona w Wilnie, a bdcej pod dowództwem Gagwardyi tej, zoonej z kilkudziesibryela Ogiskiego. ciu osób, suya tylko modzie najpierwszych rodów: Woowiczów, Romerów, Rennów, Platerów, Pomarnackich, Chlewiskich, Puzynów i t. p. Puk gwardyi litewskiej mia si skada z 5 szwadronów; na instruktorów przeznaczono kilkudziesiciu szwoleerów gwardyi, pozostawionych w tym celu w Wilnie. By to bezwarunkowo najlepiej wyekwipowany regiment litewski. pocztkach padziernika liczy ju 800 ludzi piknie umundurowanych uzbrojonych. Napoleon ywo interesowa si jego formacy; w korespondencyi cesarza z tego czasu znajduj si czste wzmianki i pytania, dotyczce postpów, jakie czyni organizacya gwardyi litewskiej. Nieskompletowany jeszcze cakowicie puk ten w poowie padziernika, wobec zblienia si w okolice Grodna armii Czyczagowa, otrzyma rozkaz maszerowania do Miska poczenia si tam z oddziaami, majcemi broni tego istotnie

W

W

i

i

173

Wbrew kategorycznym ro^azom natychmiastowego udania si do Miska, wbrew radom ostrzeeniom gubernatora grodzieskiego Lebruna, lekkomylny w najwyszym stopniu i zarozumiay Konopka nie usucha rozkazów, zboczy do rodzinnego Sonima i tutaj, trawic czas na zabawach ucztach nieskoczonych, da si podej oddziaowi generaa Czaplica, przyczem puk jego zosta 19 padziernika zupenie zniesiony. Haniebna ta poraka wywara deprymujce okrya niesaw imi Konopki wraenie na cae spoeczestwo litewskie, które tyle nadziei pokadao w tym piknym puku. punktu.

i

i

i

Z innych formacyi wojskowych, które organizowane podówczas na Litwie, wspomnie naley przedewszystkiem o usiowaniach, czynionych przez ludno tatarsk, licznie tutaj osiad, w celu przyjcia z pomoc przybocznej ojczynie. Na pierw.sze haso przywrócenia Polski zwrócili si Tatarzy litewscy przez Mustafa Achmatowicza do sdziwego marszaka Konfederacyi Generalnej z ofert uformowania puku zoonego wycznie z samych Ta-

byy

Otrzymawszy pozwolenie od Konfederacyi Generalnej genera-gubernatora Litwy Hogendorpa, pukownik Achmatowicz przystpi do formowania puku jazdy tatarskiej w czci pewnej wasnym sumptem. tym celu wyda kilka odezw do »narodu tatarskiego rozetarów.

i

i

W

^

sa

i

powiatów nowogrodzkiego, miskiego, oszmiaskiego, lidzkiego, kowieskiego kalwaryjskiego dla przyjmowania ochotników. Achmatowiczowi w formowaniu tego puku byli pomocni dwaj kapitanowie Joachim Murza Korycki Samuel Uan. Achmatowicz nawoywa gorco swych rodaków do skadania ofiar na rzecz powstajcej ojczyzny, do wstpowania w lady walecznych swych przodków, Bielaków, Azulewiczów, Baranowskich oficerów

do

i

i

i

Koryckich.

wa

Z trudnoci jednak udao mu si

zaledwie jeden

sformo-

szwadron i)iknie ubrany, który

zo-

174

sta wcielony do puku szwoleerów gwardyi w pocztkach 1813 r. Prócz tego kilku zamoniejszych panów litewskich

otrzymao prawo tworzenia nowych puków wasnym sztem:

Ignacy Moniuszko formowa puk

ko-

strzelców konnych,

Abramowicz Mikoaj puk huzarów, Tyzenhauz Rudolf otrzyma pozwolenie na uformowanie batery konnej artyleryi. Postanowiono te w gubernii miskiej, gównie w Piui

szczynie,

utworzy szósty puk piechoty. Wszystkie te jednak wyjtkiem puku Moniuszki, który doszed do

forraacye, z

siy jednego szwadronu, znajdoway si jeszcze w stanie zacztkowym, kiedy zaskoczya je katastrofa napoleoska. Szwadron strzelców konnych Moniuszki zoony z samych ochotników, poczy si podczas odwrotu z trzema innemi pukami jazdy litewskiej. Oprócz wojska liniowego, stosownie do rozkazu Napoleona, miaa by utworzona po miastach gwardya narodowa na wzór wileskiej, która powstaa na skutek dekretu z dnia 1 lipca. Gwardya wileska skadaa si z 2 batalionów, liczcych kady po 6 kompanii. Komendantem mianowano Kosiel ,

dawnego pukownika artyleryi, a szefami bataliobyego kapitana artyleryi, i Zakrzewskiego, dawnego kapitana piechoty. Gwardya narodowa bya przeznaczon do strzeenia bezpieczestwa wasnoprywatnej, suba w niej bya obowizci publicznej kow, aden waciciel miejski i obywatel, w miejskie ksigi wpisany, uwolni si od niej nie mia prawa. Gwardya ta skada si miaa z wacicieli domów posiaskiego,

nów

Francessona,

i

i

doci

miejskich, ze wszystkich

zgromadze

wszystkich majstrów - rzemielników potrzeby

w

z

czeladzi

wieku od 20 do 50

i

kupieckich, ze

wreszcie

w

razie

Wszyscy mczyni do tych klas nalecy, zostali

rzemielniczej. lat,

wezwani do gwardyi narodowej. Naczelnicy tych klas zgromadzili si dnia 11 lipca o godzinie 7 rano u gubernatora wileskiego Jominiego i wskazali kandydatów na

-

175

stanowiska 12 kapitanów, 12 poruczników 12 podporuczników, skadajcych korpus oficerski gwardyi wilei

kandydaci

by

zatwierdzeni przez do postanowienia Komisyi, wszyscy gwardzici mieli si ju zgromadzi i po dzieleni na bataliony i kompanie, odpowiadajce pojedynskiej

;

Komisy

13

lipca;

ci

mieli

stosownie

by

czym cyrkuom miejskim. aden rów nie móg si uwolni od suby,

z

nominowanych

gdy

ofice-

inaczej pocignie

tyby zosta do szeregów, jako prosty onierz. Prezydent miarozoy winien natychmiast skadk na duchowie-

sta

na wacicieli starszych nad wiek przepisany do .suby, na wdowy, kahay ydowskie, sowem na osoby, niniejsz organizacy nie objte, a mimo to cignce zyski z miasta, które powinny si przyoy do ubrania 4 klasy gwardyi, nie bdcej w stanie samej si wyekwipowa. Dla rychlejszego uformowania gwardyi komendant jej utworzy mia rad, zoon z wybitnych o.sób w miestwo,

cie, któraby

stale

pomagaa mu w

jego pracach.

Usta-

nowiono zarazem etat gwardyi narodowej da oficerów, podoficerów, sierantów doboszów, wynoszcy rocznie i

38.374 z.

p.

Komisya

Rzdowa rozcigna

miasta departamentowe litewskie

nastpnie na inne urzdzenie swoje, doty-

czce formowania gwardyi narodowej

za

tycze innych

zapado

miast

i

wileskiej;

miasteczek, to

co

wzgldem

si

nich

nastpujce. Przepisy dotyczce gwardyi wileskiej zostaj rozcignito na miasta wydziaowe, któremi prócz departamentowych Kowno, Rosienie, Nowogródek. Brze, Pisk, oraz na miasta podwydzia owe, zaszczycone prawem magdeburskiem, do których nale Wikoraierz, Oszmiana, Troki, Merecz, Swiciany, Widz, postanowienie

s

Poniewie, Bire, Szawle, Telsze, Kiejdany w departamencie wileskim, Wokowysk, Lida, Sonim, Pruana, Kobry Kamieniec Litewski w grodzieskim, JSuck, Niewie, i

I

176

Borysów, Bobrujsk, Wilejka, Dzisna, Ihume, Mozyrz, Rzeczyca w miskim, Sokóka, Bielsk, Drohiczyn w biaostockim. Miasta na prawie magdeburskiem, liczce powyej 100 domów, uformuj gwardy narodow miejsk, miasta za, nie bdce po wiato wemi i nie majce 100 domów, dzieutworz milicy miejsk. Naczelnikami milicyi

bd

setnicy, a tam, gdzie liczba

sitnicy

i

do 200,

zostanie

gów

milicyi dojdzie

wybrany zwierzchnik przez wacicieli

miasteczka lub miejscow zwierzchno. Gwardya narorycho, ju bowiem dowa wileska zostaa sformowan 14 lipca porzdek w kociele utrzymyway piknie ubrane

do

jej

oddziay.

W

listopadzie

gwardya wileska dosza do

w departamencie wileskim bya w Wikomierzu liczya 40 ludzi. jedynie rzon 1.45(»

ludzi

;

i

utwo-

Co do

innych miast, to ile wiemy, gwardye narodowe nigdzie Grodnie, gdzie dowódc nie zostay skompletowane. gwardyi zosta mianowany Szostakowski, liczya 2 kompanie po 119 ludzi kada. Jedna trzecia gwardzistów bya departamencie groumundurowana kosztem miasta. dzieskim jeszcze tylko w Sonimie sformowano oddzia gwardyi narodowej liczcy 54 ludzi. departamencie miskim nie zdono utworzy gwardyi narodowej. Jedynie w Niewieu liczya kilkadziesit osób. Komendantem gwardyi narodowej biaostockiej na skutek wstawienia si do Komisyi Rzdowej Rady Konfederacyi mianowano oficera wojsk Ksistwa Franciszka Orsettiego.

W

W

W

Co si tycze andarmeryi, tworzonej stosownie do deto potrzeb jej rychego utworzenia odczuwa gorco ogó Litwinów, przeraonych szczególnie wrzeniem, jakie dawao si zauway gdziecesarski niegdzie ród ludnoci wociaskiej. Rozkaz kretu cesarskiego po powiatach,

1

lipca

nakazywa

z

utworzenie

andarmeryi oficerami. Kompanie

kompanii

,

w kadym

zoonej te

ze

107

powiecie jednej ludzi

cznie

miay podlega pukownikowi,

przebywajcemu

w

stale

maj by

an-

miecie departamentowem.

darmerya, zarówno oficerowie wolonterzy,

—

177

i

wycznie

brani

zwani

szeregowcy, tak

ze szlachty osia-

majcej wasno w powiecie. Od tej suby nikt nie moe si wymówi. Uzbrojenie andarmeryi skadao si z lancy paasza, przy mundurze barwy kroju polskiego. Obowizkiem andarmeryi miao by penienie suby policyjnej, dawanie pomocy zbrojnej kadej zwierzchnoci dej

i

i

publicznej

i

Rzdowa

misya

wóczgów dezerterów. Kolipca wydaa urzdzenie korpusu

zatrzymywanie

i

dnia 23

i

andarmeryi w 4 departamentach, podug którego paca kadego prostego onierza wynosi miaa zoty dziennie, kompletnej

prócz

racyi

kiedy zostanie

kady

na konia, a

otrzymywa racy ywnoci

dla siebie

uytym w innym

konia

i

mia

oficer

wtedy,

powiecie.

nie kwapia si do suby w anmimo caej wanoci rychego uformowania

Szlachta jednak

darmeryi tego

,

korpusu.

Wypywao

to,

zdaje

si,

z

samego

spo-

powoywania do tej suby policyjno - wojskowej, majcej obowizywa ca szlacht co wydawao si podug poj ówczesnych czera uwaczajcem godnoci szlacheckiej. Pomimo e Komisya Rzdowa komitet wojsobu

,

i

w odezwach swoich zachcay litewsk do suby w tym korpusie, cej zaszczytnym udziaem weteranów, którego tylko przelewem krwi nieskaon cnot dokupi si mona, zjawia si tak maa ilo ochotników, postanowiono 19 sierpnia zmniejszy oddziay andarmeryi powiatowej ze 107 do 50 ludzi cznie z podoficerami wachmistrzami trbaczami. Ciao oficerskie w kadym po wiecie skadao si z kapitana dowódcy, kapitana sztabowego, porucznika razem wic 2 podporuczników, skowy

niejednokrotnie

bd

modzie

i

e

,

i

i

cay

andarmeryi mia

korpus

wynosi w departamen-

wileskim 550 szeregowców, 58 oficerów z pukownikiem dwoma szefami szwadronów. Kompetencya

cie

i

MONOIMMI

r

l>.

12

178

do

obszerna, zopukownika andarmeryi stosunkowo staa okrelon przez Komitet Wojskowy dnia 16 lipca. Stosownie do tych przepisów pukownik andarmeryi nie podlega nikomu oprócz Komisyi Rzdowej, sucha rozkazów genera- gubernatora gubernatora, a w ogólnych zdarzeniach winien si udawa do komitetu wojskowego. przez razie zapotrzebowania pomocy andarmeryi ,

i

W

administracye,

bd

bd

przez podprefektury,

wadze

cywilne

s kadorazowo zwraca si na pimie do kapitana dowódcy lub najbliszego oficera z dokadnem wyjanieniem, dokd, na jak potrzeb i na jak dugo uyci zostan andarmi. winne

ukaday w

Podprefektury

onierzy

i

podoficerów,

powiecie listy

andarmów,

zatwierdzane potem przez izby

powinna bya zosta zatwierdzon przez Komisy Rzdow. Na utrzymanie andarmeryi nakazano z kadego dymu paci po 53 grosze w dwóch terminach: w poowie sierpnia i w poowie stycznia 1813 r. Formacya andarmeryi zostaa cakowicie ukoczona tylko w departamencie wileskim, gdzie w poowie listopada liczya ju 608 ludzi zbrojnych pod dowództwem pukownika Antoniego departamencie miskim w kocu liChrapo wickiego. Lista

administracyjne.

oficerów

W

stopada liczya zaledwie 70 ludzi

i

19 koni

pod

komend

W

pukownika Leona Osztorpa. Grodzieskiem, gdzie dowodzi ks. Micha Radziwi, andarmerya liczya mniej wicej

po 50 ludzi

Prócz

modziey

w

tych

8 powiatach.

nowych

litewskiej

formacyi

wstpio

do

wojskowych

puków ju wstpia

cz

sporo

istniej-

do puku podyo do Moskwy, i szwoleerów gwardyi generaa Krasiskiego, który w kilku odezwach wzywa do modzie litewsk: » zwycizcy Somosierry, onierze Esslingu i Wagramu podaj Wam bratersk, pragnc Was przyj w swe grono z nimi nodzieli z Wami dawne wawrzyny, pewni,

cych

rk i

e

179

wych pozyska nieomieszkacie*, temi sowy koczy genera swoj gorc odezw do obywateli Wielkiego Ksistwa Litewskiego. j\Iimo tych zachcajcych odezw jedna-

kowo

ochotników do tego

puku znajdowao si

niewielu,

Z caego departamentu wileskiego zgosio si zaledwie 36 z tych nie wszyscy odpowiadali wymaganym od kandydatów warunkom, nawiasem mówic, uciliwym, jak

i

do

wasnego konia

umundurowania si swoim kosztem, co wobec powszechnej ruiny i zuboenia kraju byo rzecz nie dla wszystkich wykonaln. Nawet utworzenie tak stosunkowo nieznacznej siy zbrojnej napotykao ogromne przeszkody. Mijay tygodnie miesice a puki litewskie cigle jeszcze nie byy gotowe nie wystpoway na lini bojow ku wielkiemu niezadowoleniu Napoleona, któremu Hogendorp obiecywa dopiero na stycze 1813 r. wysztyftowanie caego korpusu litewskiego. Nawet jeszcze nie wszystkie puki byy skompletowane, kiedy nastpia rejterada Wielkiej Armii. Chlubnie wyróni si z poród innych departament grodzieposiadanie

i

i

i

do

stosunkowo prdko ubrano ogóem do rozgdzie maitych puków 5.986 rekrutów i wydano na umunduroinnych departamenwanie ich przeszo 90.000 zotych. tach byo znacznie gorzej, ochotników do gwardyi Krasiskiego prawie nie byo, rekrutów z trudnoci trzeba byo zbiera. Najgorzej staa sprawa w gubernii mipiechoty nie by skompletowany, skiej, gdzie puk 22 a bataliony strzeleckie pukownika Kossakowskiego wobec maej ich liczebnoci zamierzano poczy w jeden Puk jazdy 20, dowodzony przez Obuchowicza, podto odwrotu nie liczy nawet 2 szwadronów czas ski,

W

i

przewanie bez

koni.

Ludno

tutaj

nie

garna si

do

zachowywaa obojtn a gdzieniegdzie nawet wrog postaw wzgldem nowego rzdu, rekruci uciekali wojska,

puku, a co najgorsza, kilka powiatów tego rozlegego departamentu znajdowao si stale w rku nieprzyjacielz

I

12*

180

dajc

rekrutów ani adnej innej pomocy. departamencie wileskim do 25 padziernika nie byo dostarczonych jeszcze 150 kantonistów, w jedzie 385 lu-

skim,

nie

ani

W

495 koni. Nie obeszo si i tutaj bez karygodnych naduy. Do Komisyi, do Izby administracyjnej wileskiej, jak wida dzi

z

i

pozostaych papierów, wnoszono zaalenia

niesprawiedliwe czynnoci

Komisyi,

i

skargi na

szczególniej oficerów,

przyjmujcych ludzi i konie do wojska. Pukownik Chodkiewicz znowu komunikowa, »e z liczby kantonistów dostarczonych przez obywatelstwo powiatu

wikomierskiego

oddano, zamiast ludzi osiadych, bkajcych si dezerterów rosYjSkich lub najtych; jeszcze z Wikomierza zbiego ich 36; 6 przyniesiono zupenie chorych, z tych dla ulgi obywatelom na wasny koszt leczenia przyj 5; a po egzaminie lekarskim i rewizyi wadzy pukowej okazao si 33 zupenie niezdatnych do suby wojskowej; w rzdzie ich znajduj si rodowici Moskale z moskiewskiej i

symbirskiej gubernii, dezerterzy z wojska rosyjskiego lub

urlopowani dla niezdatnoci, sabi i starzy, 50 lat majcy «, zmiany tych kantonistów na innych. wobec czego

da

byy

Wobec zajcia przez wypado powiksza ciary, spoczywajce na uwolnionych powiatach. Wakowao te Podobne wypadki nie

odosobnione.

nieprzyjaciela wielu powiatów

wiele stopni oficerskich dotychczas zupenie

nych.

Do

14

sierpnia

w

piechocie

obsadzo-

nie

brakowao 75

kapita-

podporuczników; w kawaleryi 20 kapitanów, 24 poruczników i 36 podporuczników; w 6 batalionach strzeleckich 20 kapitanów, 19 poruczników i 40 podporuczników. Zwrócia si tedy Komisya Rzdowa do zastpcy ministra wojny Wielhorskiego z prob o zalecenie na to stanowisko oficerów, rachujc, nimi rodowici Litwini, poniewa obywatele Woynia i Podola zostan uyci na miejscu po rychym, jak si spodziewano, oczyszczeniu tych prowincyi. nów^,

bd

74 poruczników,

48

e

I

w

—

e

Widzimy wic, litewskiego

181

projektowana formacya wojska wykonaniu przedstawiaa si znacznie go-

e

Hogendorp twierdzi

zdaje si, nie bez susznoci, i, przybycia do Wilna w materyach wojskowych zrobiono bardzo mao. Brak rodków opóni formacy tego wojska, sprowadzone bowiem z zagrani(iy wielkim kosztem na umundurowanie sukno pochono szczupe zasoby pienine skarbu litewskiego, a starczyo zaledwie na ubranie ^/g kadego puku, zimno wic wobec pónej pory roku dotkliwie dawao si odrzej.

do

czasu

jego

czuwa modemu

wojsku,

obozujcemu

w

bec tego postanowiono ubiera nadal wojsko

polu.

w

Wo-

sukno kra-

zebra przez rekwizycy z caego kraju. Dla zaopatrzenia onierzy w ciep odzie nakazano do-

jowe, które miano

starczy z kadych uchu. Rekwizycya

8 dusz s:'.lacheckich

po jednym ko-

tylko w czci, nowozacinego szczególniej w departamenmiskim by prawdziwie opakanym. Jak wida z rata

zostaa

wykonan

a stan wojska cie

portów Kosseckiego, puki Czapskiego i Kossakowskiego nie posiaday w dostatecznej iloci ani koszul, ani spodni, ani paszczów, ani trzewików. Podobny stan wojsk osa-

bia jeszcze niewielk ich sprawno bojow to te w pierwszym starciu pod Kojdanowem poszy one w zupen rozsypk. kocu listopada liczono naogó nowego wojska litewskiego pod broni okoo 19 tysicy, wczajc w to andarmery gwardye narodowe. Dowództwo naczelne zarazem generaln inspekcy nad tym caym korpusem sprawowa genera kociuszkowski Ilomuald Giedroy. Inspektorem piechoty zosta genera Niesioowski a jazdy litew.skiej genera Józef Wawrzecki, który na tern polu ,

W

i

i

i

pooy tych

wielkie zasugi.

generaów

Sztab

skaday

generalny korpusu oprócz

jeszcze

nastpujce

osoby:

Leonard Kozowski major, szef sztabu ks. Giedroycia, Antoni Kirkor, szef batalionu przy sztabie generaa-gubernatora hr. Hogendorpa, Jerzy Biaopiotrowicz kapitan, adju-

—

182

—

tant ks. Giedroycia, Albert Laskaris szef szwadronu, adjutant ks. Giedroycia, kapitan Antoni Gondziulewicz, adjutant

generaa Niesioowskiego, Stanisaw hr. Plater, adjutant generaa Wawrzeckiego i podporucznik Nestor przy sztabie generaa gubernatora. Korpus oficerski by nader smutnie reprezentowany, gdy brakowao dowiadczonych oficerów. Jeszcze gorzej byo z korpusem podoficerskim, w którym byy olbrzymie luki. Wszystko to odbijao si fatalnie na sprawnoci bojowej tych puków, które byy le ubrane, le wywiczone, le odywiane skutkiem zego urzdzenia intendentury, gotowe kadej chwili do dezercyi, czego niejednokrotne zdarzay si wypadki, a co najgorsza pozbawione zupenie ducha bojowego. Mimo wielkich zapasów broni sprowadzonej przez Napoleona na Litw, bro ta do wielu punktów nie bya wcale dostarczon, tak np. strzelcy Kossakow-

e

skiego

w

nów na

listopadzie mieli

po kilkadziesit sztuk

karabi-

e

dziw przeto, puki te nigdzie prawie nie mogy dotrzyma pola regularnym wojskom rosyjskim. Wszystkie one zostay rozbite cakowicie, jak puki Czapskiego i Kossakowskiego pod Kojdanowem, lub Konopki w Sonimie, te ucierpiay srodze podczas odwrotu z Litwy pod Taurogami, a nieco póniej pod Sierakowem. Po opuszczeniu Litwy jazda zgromadzia si w Poznaniu pod dowództwem ks. Giedroycia, a piesze puki, znacznie uszczuplone, zostay garnizo batalion

zaledwie.

Nie

bd

bd

nem

w

Modlinie,

gdzie

doczekay

si

kapitulacyi

tej

twierdzy.

wieo

kreowany rzd Wielkiego Ksistwa Litewskiego z chwil rozpoczcia swoich czynnoci w pierwszych dniach lipca znajdowa si w nader trudnej sytuacyi, szy bowiem od Napoleona coraz ostrzejsze rozkazy

w

w

ogromnej iloci ywnoci dla armii oraz wystawienia siy zbrojnej krajowej, skarbie tymczasem nie posiada-no ani zotówki na po-

dostarczenia jak

najrychlejszego

I

183 krycie tych wydatków, a co gorsza, nie miano nawet na

aeby wobec zamtu, panujcego w kraju, przecikomunikacyi cia z prowincy, wreszcie absolutnego braku danych statystycznych, rozpocz si rychy przypyw gotowizny do skarbu. Komitet Skarbowy, którego pieczy powierzono finanse krajowe, rozpoczwszy czynnoci swoje dopiero okoo 16 lipca, zaj si przedewszystkiem zebraniem informacyi o podatkach, pobieranych za rzdu rodziei,

uoeniem ksig wzorowych czyli taryf dla wsi, majtków zgromadze, obowiza-

syjskiego oraz

wpisania

miast,

i

nych paci podatki ze wskazaniem ile i jakiego rodzaju opaty podatkowej od kadego szczegóu naley si do skarbu. Ksigi te 1 sierpnia rozesane zostay z Komitetu Skarbowego do powiatów z daniem przygotowania ich w cigu 20 dni. Lecz wypenienie wszelkich pozycyi, zawartych w tych ksigach, wymagao duej pracy cisoci, musiao wic uledz opónieniu; dopiero w poowie lii

stopada zaczy napywa te wiadomoci do komitetu; mimo niejednokrotnych ponagle rzdowych czsto w bardzo ostrej formie, z niektórych powiatów nie otrzymano nawet wcale odpowiedzi. Nim te wiadomoci nadeszy, wypadao posugiwa si 2 tabelami przychodu, zrobionemi popiesznie opartemi na danych mniej pewnych, i

dania wadzom francuskim bodaj przyblionego pojcia o stanie finansów litewskich. Ta administracyi znajdowaa si w zawiadywaniu komitetu skarbowego, który ukonstytuowa si ostatecznie 16 lipca w nastpujcym skadzie: prezesem zosta Karol Prozor, którego do czasu jego przybycia zaa

to

gównie

dla

ga

stpowa

Józef

komitetom: Zaleski

i

Sierakowski,

policyi

Antoni

i

przewodniczcy

ywnoci,

Lachnicki,

ju dwóm

Micha powodów bliej nam Wilna nie bra udziau

konsyliarzami byli

który z

nieznanych usun si wkrótce z dalszych pracach komitetu; prawdopodobnie zgodnie ze opini polskiego Sieyesa wola w tych chwilach i

w

sw

184

przeomowych zachowa przezorn

ostrono, pozosta widzem nie aktorem, i nie eksponujc si zanadto, zachoodwrotu. Mina wypadek odmiany fortuny cha Zaleski, b. wojski litewski, by jednym z najczynniej-

mono

wa

szych czonków komitetu. Doskonale obeznany ze stosunkami kraju i jego stanem ekonomicznym, obdarzony niepowszednim rozumem praktycznym, dobry znawca ludzi posiada pomimo swej bardzo redniej fortuny szerokie wpywy ród mas szlacheckich i zupene zaufanie magnateryi litewskiej,

polecajcej

mu

niejednokrotnie regulowa-

swych zawikanych majtkowych interesów. Komitet skarbowy dzieli si na 3 wydziay czyli ekspedycye: ekspedycy dochodów staych, dochodów niepierwszej zasiadali staych i ekspedycy ekonomiczn. nie

W

Kazimierz Szwykowski, Antoni Poniatowski, Jan Znosko,

w

drugiej

Tarnowski Listo wski,

Micha

Zaleski podkomorzy rosieski, Wincenty

Czy, wreszcie w trzeciej Ignacy pukownik Paszkowski sdzia Dbrowski. Sekrei

Franciszek

i

by

nader uzdolniony Kazimierz Kontrym, dawny artylerzysta kociuszkowski, póniejszy sekretarz uniwersytetu wileskiego, czynny czonek Towarzystwa

tarzem komitetu

Szubrawców, ló masoskich litewskich i Towarzystwa Patryotycznego, biorcy nader gorcy udzia we wszelkich przejawach ycia narodowego w Wilnie, »najuyteczniejsza, zdaniem Zana, spryna widoków Czartoryskiego o dobro kraju «, sowem osobisto zgoa niepowszednia, zasugujca ze wszech miar na blisze zbadanie owietlenie. Sekretarzem komitetu skarbowego mianowany zosta 20 sierpnia Kontrym. Stanowisko to nie naleao wcale do atwych, obowizkiem bowiem sekretarza i

byo umotywowanie uchwa wyroków komitetu, co byo rzecz niezmiernie trudn wobec tego, e za czasów przei

wodnictwa Sierakowskiego na posiedzeniach plenarnych w komitecie rozstrzygano najwaniejsze materye w najwikszym popiechu bez dokadnego ich rozpoznania. Na

185

barkach Kontryma spoczywa wic ciar niemay, tem niepodzielony, poniewa w komitecie brakowikszy, wao zupenie ludzi fachowo uzdolnionych lub obznajomionych z praktyk urzdnicz, której nie mogli naby wszyw cigu 20 letnich rzdów rosyjskich, zwaszcza, dobrowolnie, scy urzdnicy, pracujcy w tej gazi, pod przymusem opucili kraj. Prezes komitetu Sie-

e

bd

bd

mw

rakowski,

do

nieudolny wicej archeolog zdaniem Zaleskiego, swego kolegi i

stanu,

sza

e

prac\',

»

dowodzc

literat, i

dowie

pracowitoci,

ni

towarzynie

móg

uytecznoci, a lubo si swoich asesorów radzi i uyteczne rady odbiera, nikny one w komplecie rzdowym, skd do spoecznoci komitetów nie powracay «. Majc takiego kierownika,

niewiele

móg zdziaa

komitet, tem-

e

Sierakowski by prócz tego prezesem dwóch komitetów przewodniczy Komisyi Rzdowej. Mamy wiadectwa wspóczesne o nieadzie, panujcym w komitecie Skarbowym, nieudolnoci i bezgranicznej zarozumiaoci

bardziej,

i

jego naczelnika

oraz o

lekkomylnoci

i

karygodnym

po-

jakim rozstrzygano najwaniejsze, najzawilsze Z niecierpliwoci przeto oczekiwano przybycia Prozora, zatrzymanego gdzie na Biaej Rusi, spodziewano z jego przybyciem sprawy skarbowe lepsi bowiem,

piechu, sprawy.

z

e

szy

wezm obrót. Wyzna jednak

e

naley, zgoa nieatwe zadanie oczekiwao komitet skarbowy. Wypadao pracowa w kraju z natury biednym, zrujnowanym doszcztnie przez system kontynentalny, ogooconym zupenie z brzczcej monety przez specyalne rodki, stosowane tutaj od kilku

rzd

rosyjski,

lat

przez

zalanym natomiast przez asy gnaty, których

W

kurs spad do ^a nominalnej wartoci. guberniach tych wybrano z góry wszystkie podatki, przypadajce na rok 1812, poza tem przed porzuceniem Litwy na pastw wkraczajcego nieprzyjaciela ogoocono j ze wszelkich zasobów, niezbyt wielkich zreszt wobec nieurodzaju, jakim

186

w

roku 1811 kraj zosta dotknity. Wszystko to naley na uwadze, czytajc nader liczne surowe oskare-

mie

Litwinów przez pisarzy francuskich, zarzucajcych ofiarno na spraw dwiim brak patryotyzmu i gnicia ojczyzny. Jakkolwiek bowiem te wszystkie wzgldy nie usprawiedliwiaj cakowicie Litwinów i nie zdejmuj z nich cikiej odpowiedzialnoci dziejowej za wypadki 1812 roku, w kadym jednak razie wzgld na trudno sytuacyi musi agodzi surowe wyroki, ferowane na nich przez pamitnikarzy i historyków francuskich, nie dostrzegajcych rónicy pomidzy ubog, mao zaludnion Litw, a yznemi równinami Lombardyi lub bogatemi krajami Niemiec, mogcemi podoa nawet najdalej idcym wymaganiom wadz francuskich. Na Litw ogodzon na przednówku, spada jak szaracza pómilionowa armia francuska, bdca przytem w stanie zupenego rozprzenia. Szczupe zasoby, jakie byy w kraju, zostay zmarnowane przez koprzez rabunki maruderów nia

ma

,

bd

bd

mendy wojskowe, traktujce Litw

jako kraj

nieprzyja-

cielski.

Pierwsz

czynnoci

otwarcie wszystkich

zamieszanie wojenne

róde i

komitetu

skarbowego

byo

dochodu, zatamowanych przez

rozpoczcie regularnego ich pobie-

Z informacyi, zebranych przez komitet skarbowy, okazao si, e w guberniach wileskiej i grodzieskiej do roku 1812 utrzymane zostay dawne podatki polskie, tylko kilkakrotnie pomnoone i pobierane w srebrze. Z pocztkiem 1812 roku, przychylajc si do niejednokrotnych

rania.

prób obywateli

litewskich,

gólnie energicznych

skiego

i

w tym

a w ostatnich czasach szczekierunku stara senatora Ogi-

delegowanych umylnie

wileskiej

i

w tym

grodzieskiej Sulistrowskiego

i

celu

z gubernii

ks.

Ksawerego

zezwoli na zrównanie tych gubernii z misk innemi guberniami Cesarstwa przez zaprowadzenie podatków rosyjskich podusznych i pobieranie ich Lubeckiego, i

cesarz

^ w

asygnacyach,

—

187

dziki czemu stay si one kilka razy

mniejsze od pobieranych poprzednio wedle praw polskich.

Co si tyczy Obwodu datki

polskie

z

a

biaostockiego,

przez

przyczeniem

szone, a z

mane

byy

rzd

tutaj

to

dawne popowik-

pruski znacznie

do Cesarstwa Rosyjskiego utrzy-

do roku 1812, kiedy zrównano obwód biaostocki

innemi guberniami Cesarstwa.

Rzd rosyjski wybierajc dawne remanenty w zbou od roku 1811, odebra t drog w ,

kowe

podat-

znacz-

czci podatki, przypadajce na rok 1812, nawet za drug jego poow, jak to miao miejsce w departamencie biaostockim, gdzie rzdowi za ten rok nic si ju nie naleao od obywateli. nej

Zwaywszy

okolicznoci oraz nadzwyobecnej, komitet skarbowy po-

wszystkie

te

czajn sytuacy chwili wzi nastpujce postanowienie: wszystkie 4 departamenty powinny zapaci na rok biecy cakowity póroczny podatek bez potrcenia oddanej ju rzdowi poprzedniemu opaty w zbou, odkadajc wszelkie w tym wzgldzie do czasów póniejszych, kiedy specyalna koobrachuje. misya sprawdzi je Departamenty biaostocki, wileski grodzieski paci podatki w sretak jak miao miejsce brze, to do roku 1812; departament za miski sposobem dawnym zapaci w stosunku ludno-

porachunki

i

bd

i

ci

tyle,

paci w

ile

wypadaoby na, gdyby

te

same kategorye

srebrze, tak jak inne departamenty.

W

ten spo-

stay si obecnie kilka razy wikszymi od postanowionych na ten rok przez rzd rosyjski. Dla po bierania ich komitet skarbowy wyej wspomniane ksigi taryf, które w 3 egzemplarzach miay by wypenione przez podprefektów. Specyalna komisya miaa póniej obrachowa dawne remanenta podatkowe, cice na sób

podatki

uoy

obywatelach, zbierania

o

skarbowych

z

nich

tern

jednak

wiadomoci

zastrzeeniem,

ciga

je

e w

miar

bdzie do kas

188

Chcc uporzdkowa

sprawy finansowe komitet zarówno dawna organizacya firosyjska nie odpowiadaj obecnym

skarbowy, zwaywszy,

nansowa polska jak okolicznociom,

Komisy

uoy

Rzdow

e i

wyda

dnia 29 lipca

po

zatwierdzeniu

now

organizacy

przez intere-

Stosownie do niej ustanowiono w kadepartamencie dyrektora skarbu, mianowanego z ramienia Komisyi Rzdowej dla bliszego dozorowania i wspierania dziaa skarbowych, a mianowicie w sprawie urzdzenia egzakcyów, zaprowadzenia w nich taryf podatków staych i niestaych, uregulowania administracyi dóbr narodowych i dochodów z nich oraz zabezpieczenia od ruiny zniszczenia lasów skarbowych. Dyrektorem skarbu na i departament grodzieski i biaostocki zosta Wokowyski, w wileskim Woowicz a w miskim Karol hr. Czapski. Obowizkiem szczególnym dyrektorów skarbu byo czuwanie nad caoci dóbr narodowych, oddanych przez rzd rosyjski w posesy doywotnio lub na pewn lat liczb. tym celu wydano specyaln instrukcy. Da-

sów skarbowych.

dym

W

dyrektorom skarbu por uczono dozór nad lasami narodowymi, tern najwikszem bogactwem Litwy. Do pomocy dyrektorowi dodano ustanowion dnia 7 sierpnia inspekcy len, na czele której sta w kadym de partamencie inspektor leny, majcy pod sob leniczych straników. Utrzymanie oficyalistów lenych w 4 departamentach miao wynosi rocznie 92.000 zotych polskich. Inspekcyi lenej w departamencie grodzieskim poleconem zostao specyalne czuwanie nad ubrami w puszczy biaowieskiej, liczba których nie przekraczaa wówczas 500 sztuk. Do obowizków dyrektora naleao równie uoenie taryf podatków staych i niestaych oraz obsadzanie wszystkich urzdów egzaktorów w powiatach, przytera pozostawiano mu prawo utrzymania na tych urzdach dawnych ludzi o ile uzna ich za odpowiednich,

lej

i

,

— z

-

189

tem jednak zastrzeeniem, by

oni

narówni

z

nowomia-

nowanymi zoyli wymagan kaucy. Dyrektor obowizany by przynajmniej raz na pó roku odby rewizy wszystkich kas powiatowych, które oprócz

by rewidowane raz na miesic przez poprejednym czonkiem sdu ziemskiego jednym grodzkiego. cznie z izb administracyjn dyrektor oddawa mia w zarzd ekonomiczny dobra skarbowe osobom pewnym z kaucy, aby ci nie rujnowali poddanych oraz regularnie uiszczali si z wypat. Pobieraniem podatków w powiatach zajmowali si egzaktorowie; pod ich te piecz znajdowaa si kasa powiatowa, o stanie której musieli co tydzie skada ratego

miay

fekta z

porty

i

skarbu

dyrektorowi

i

przesya wiksze sumy

do

Przyjto za zasad, aby w kasie powiatowej nie znajdowao si wicej nad 5 tysicy zotych, sumy ponadto miay by natychmiast odsyane do admini-

administracyi.

stracyi.

Póniej stworzono urzd kasyera generalnego, który poruczono Józefowi Ejsmontowi. jego zawiadywaniu znaj-

W

kasa generalna, bdca przy komitecie skarbowym, do której to kasy miay wszelkie sumy przywoone z departamentów lub powiatów oraz z innych róde. Z kasy tej kasyer ma wydawa jedynie za asygnacyami komitetu skarbowego. Przy kocu kadego miesica ma by ona rewidowana przez wszystkich czonków komitetu skarbowego, Kasyer nie ma prawa nigdzie si oddali bez wiedzy pozwolenia komitetu winien jest co tydzie skada komitetowi skarbowemu raport o stanie zarówno kasy generalnej, jak o stanie wszystkich kas w departamentach powiatach, które obowizane przesya kasyerowi generalnemu tygodniowe raporty. zawiadywaniu kasyera generalnego znajdowa si bdzie magazyn papieru stemplowego. Po skoczonym roku ka-

dowaa si

wpywa

i

i

i

i

s

W

—

—

190

geueralny skada swoje autentyczne ksigi dla

syer

obli-

czenia przez kontrol generaln komitetu.

Wszystkie podatki

dz i

si sprowadzi do

nowe.

Do

pierwszej

w 3

departamentach Litewskich da-

tytuów: podatki stae, niestae

kategoryi

naleay nastpujce

po-

podymne, kwarty ze starostw, czynne, róne opaty duchowych, skarbowych i pojezuickich. Podatki te stanowiy gówny i najznaczniejszy dochód skarbowy, który od czasu zaprowadzenia systemu kontynentalnego stale si zmniejsza, poniewa pozostaway tylko rynki wewntrzne, a Cesarstwo nic nie potrzebowao, sprzedawano wic tylko po miastach krajowych, których potrzeby przy maym stosunkowo ich zaludnieniu byy nieznaczne; w obedatki:

z dóbr

e

cnej chwili

szkaców nie

miasta

bd

wyczajc wadz

kich

stopada,

te

byy

bd

opuszczone

przez

mie-

zrujnow-ane skutkiem przejcia tylu wojsk, stolicy Wilna, gdzie

francuskich

i

mimo

skupienia wszyst-

krajowych znajdowao si

1

li-

okoo 400 domów pustych, mieszkacy bowiem

ndzy skutkiem upadku hansi po caym kraju, szukajc ja-

doprowadzeni do ostatniej dlu

i

rzemios, rozbiegli

kichkolwiek

rodków

istnienia.

Stan innych miast

by

je-

szcze o wiele gorszy, skutkiem czego zbyt wiejskich pro-

duktów by bardzo nieznaczny, a dowóz utrudniony wobec zupenego braku uprzy, zabieranej po wsiach przez komendy wojskowe, oraz z obawy, z chwil ponatychmiast zajawienia si w miecie furmanki brane i uyte do potrzeb wojskowych. Za milionowe dostarczenia do magazynów wojskowych obywatele nie otrzymywali wcale pienidzy, tylko tak zwane bony, majce do póniejszego porachunku przy podatkach. Adrainistracya wojskowa francuska dla wielkich dostaw prowiantu i furau zawieraa umowy z dostawcami Francuzami lub ydami niemieckimi przybyymi za armi, którym pacono za wszystko gotówk ze skarbu litew-

bd

suy

e

191

skiego, ci

za

co odbyt nie

nie kupowali

zwiksza si

wcale od mieszkaców, przez Inne za dochody wa-

wcale.

karczem i mynów niewiele te obiecyway przynie w tym roku dochodu, poniewa wszystkie prawie karczmy po wikszych drogach zostay spalone podczas przejcia wojsk, mynowy za dochód opacany pospolicie po wsiach w ziarnie nie by znaprzemys, nierozwinite zreszt na Liczny. Rzemiosa twie nawet w miastach, upady doszcztnie zarówno z powodu okolicznoci wojennych, jak i z tej przyczyny, z armi przybyo mnóstwo wykwalifikowanych rzemielniwszelkich powinnoci zagarków, którzy wolni od opat pochodzce od armii i byli niali wszelkie obstalunki wskutek tego niebezpiecznymi konkurentami dla miejscocicieli ziemskich, jak np. z

i

e

i

,

wych rzemielników. Handel, nigdy nie dajcy tu wielkich zysków, upad doszcztnie. Do podatków staych naleao te pogówne od ydów. Podatek ten, zdublowany za rzdu rosyjskiego, wynosi obecnie 5 zotych od gowy, wobec braku cisych danych co do ludnoci ydowskiej na Litwie pobierano ryczatow sum 582.295 zr. 20 gr. Wszystkie wyej wspomniane okolicznoci sprawiy, dochody osób opacajcych stale podatki ulegy tak znacznej redukcyi, i nie miano nadziei, by cho poowa nalenych podatków wpyna do skarbu. Ogóln sum dochodu ze staych podatków na rok 1812 rachowano na 14,620.898 z. 12 groszy, co na drugie pórocze roku 1812 czynioby sum 7,310.449 z. 6 groszy, jednak zwaywszy wyej wspomniane warunki obiecywa nie mona byo wicej, jak 3^/2 miliona zotych to w tym tylko przypadku, gdyby wszystkie powiaty 4 departamentów byy uwolnione od nieprzyjació. Kiedy jednak do listopada byo podatkujcych stale zaledwie 17 powiatów z ogólnej liczby 33, a potem ubyy jeszcze 4 powiaty wówczas w przypuszczeniu nawet najpomylniejszych oko-

e

,

i

— licznoci, nie lion

mona byo

192

—

liczy na

sum wiksz

nad mi-

zotych.

Co si tyczy podatków niestaych, to wypada stwieri z tej kategoryi dochodów komitet skarbowy nie dzi, móg sobie wiele obiecywa. Dochód celny, stanowicy

e

do

w budecie, tysicy zotych. Byo to wynikiem z jednej strony powszechnego zuboenia kraju, skutkiem czego zmniejszyy si zapotrzebowaz wybuchem wojny z zawinia, z drugiej strony tego, zaniem Konfederacyi Generalnej, przywracajcej jedno niepodzielno Królestwa Polskiego, zostay zniesione kosierpniu zapromory celne od Ksistwa Warszawskiego. natomiast komory celne od strony Prus. Skasowawadzono nie linii celnej od Ksistwa Warszawskiego miao na celu zjednoczenie handlowe obu krajów, majcych stanowi odtd jedn cao. Póniej jednak, gdy okazaa si tego potrzeba, wobec zachowania przez rzd Ksistwa W. granicy celnej, znów zaprowadzono we wrzeniu granic celn od strony Ksistwa. Dla litewskich komór celnych przyjta zostaa taryfa celna Ksistwa Warszawskiego, która te rozesan bya do wszystkich komór i przykomórków. Podug tej taryfy pobierano od towarów zagranicznych opat w iloci 2°/o, 6°/o i wyej, zalenie od ich gatunku. Towary francuskie, opatrzone zawiadczeniami wadz tego pastwa, podlegay tylko V2°/o"Owej opacie. Korzystajc z tego, kupcy pruscy brali wiadectwa od konsulów francuskich w Gdasku, Memlu, Królewcu i Libawie przewozili swe towary, nie tylko ^2 procentowej, lecz adnej nie poddajc ich opacie, towary bowiem, przeznaczone na wysyano przez komory bez potrzeby wojska, przysyano ca. Znaczn dochodu celnego stanowia opata od win i wódek zagranicznych; jednak na danie wadz francuskich opata takowa zredukowan zostaa do 6 z. gr. 20 od 30 garncy, czyli 300 butelek, z uwolnieniem w

latach

zmala

poprzednich

obecnie

do

znaczn pozycy

kilkunastu

zaledwie

e

i

W

i

cz

i

i

—

19S

—

tych produktów od wszelkich dalszych opat po miastach. Wobec tego, odliczywszy jeszcze znaczny koszt utrzymania

co przynosio do skarbu nie wicej nad kilkanacie tysicy zotych dochodu. Akcyzy miejskie czyli dawny czopowy sosowy podatek, w normalnych warunkach znaczniejsza pozycya w dochodach skarbowych, byy za rzdu rosyjskiego wydzierawiane osobom prywatnym za kontraktami. Z powodu zmienionych okolicznoci wszdzie pobór tego podatku zosta wstrzymany. Rzd Litewski zerwa dawne w stanie ani sam dotrzyma warunkontrakty, nie ków zabezpieczonych umow, ani uzyska spenienia danych zeszemu rzdowi zobowiza. Po zerwaniu dawnych uoono nowe stosowne do okolicznoci warunki pow tym celu ustanobierania tego podatku po miastach wiono intendentur, zoon w Wilnie z intendenta 2 asesorów, którym dodano 2 rewizorów, 2 pisarzy do pomocy w egzekwowaniu, oraz 44 straników do pilnowania 14 bram wjazdowych, rzeni, browarów rynków. Wilnie intendentem mianowany zosta Antoni Okulicz, a asesorami Franciszek Wereszczaka Stanisaw Wiszniewski. Komitet skarbowy, zaprowadziwszy to urzdzenie pod swojem okiem w Wilnie, mia std naj pierwszy dochód skarbowy, który da mu opdzenia najniezbdniejszych wydatków. Nastpnie rozcignito podobne urzdzenia na inne miasta departamentowe powiatowe, zdawao si, w okolicznociach obecnych ródo to da skarbowi litewskiemu najpewniejsze dochody, lecz póniej, gdy na oficyalistów celnych,

i

bdc

i

i

W

i

i

mono

i

i

e

przedstawienia

wadz

francuskich

zmniejszono

co

po-

win wódek produkta te uwolniono od wszelkiej po miastach opaty, dochód z akcyzy zmniej-

graniczne od

szy si i

z

i

znacznie.

dochodu znacznymi MaNOiMFii

Niewiele

mona byo

podatków niestaych, jako

innych

papieru

z

i

i

,

r.

a II.

teraz,

stemplowego,

wobec

obiecywa taksy sdowej

sobie to

które nigdy nie

ustania

wskutek

byy

anarchii 13

194

wojny wszelkich tranzakcyi cywilnych, nie mogy przywicej nad 1.000 zotych. Lasy narodowe, któremi susznie moga chlubi si Litwa, nie tylko nie obiecyway da w tym roku krytycznym duego dochodu, lecz wobec zupenego zastoju w handlu lenym zachodzia nawet obawa, czy bdzie z czego pokry koszt utrzymania stray lenej. Lasów tych byo w samym departamencie wileskim liczono tak wiele, ich 17.405 wók. Mimo jednak takiego bogactwa drzewa, wobec trudnoci dowozu do miast wydatki na opa w szpitalach i koszarach stanowiy, w Wilnie szczególniej, bardzo powany ciar dla ubogiego skarbu W. Ksistwa Litewskiego i dla zaspokojenia ich musiano si uciec do specyalnie ustanowionego podatku, tak zwanej skadki obywiato dla wojska. Podatek ten watelskiej na opa w warunkach obecnych z trudnoci da si egzekwowa, wobec czego postanowiono wydatki, na jakie by przeznaczony, pokrywa tymczasowo z innych róde. Do podatków niestaych naleay wreszcie procenty od kapitaów kupieckich w iloci 2^li^'io od kupców ydow^skich 1^4°, o od chrzeciaskich. Z sum tych do skarbu wnoszono jednak tylko 2°/o od ydów i l^j^ od chrzecian, gdy reszta sza na utrzymanie Izby handlowej. Podatek ten za rzdu rosyjskiego pobierano zwykle raz do roku w styczniu, a wic za rok 1812 zosta ju cakowinie byo adnej nadziei, aeby i za rok cie pobrany 1813 dao si co z tego róda osign, poniewa pobierano go za prawo handlowania, a byo prawdopodobnem, w tych tak niespokojnych czasach nikt o to prawo ubiega si nie bdzie. Ze wszystkich zatem podatków niestaych spodziewano si jedynie nieznacznego dochodu z papieru stemplowego, taksy sdowej, ce akcyzy miejskiej gównie nieznacznych stosunkowo Wobec niepewnych z Wilna. sum, na jakie mona byo liczy ze róda zarówno po-

i

nie

e

i

i

i

e

i

i

— datków staych jak i

zwizanych

kay Rzd

Litewski,

wych podatków, na

dziei

z

podatek

-

niestaych, wobec olbrzymich

i

nimi

z

195

kolosalnych

postanowiono

zada

wydatków, jakie cze-

wprowadzi

szereg no

poród których najwicej pokadano

na-

ofiary dobrowolnej,

ustanowiony przez dniu 22 sierpnia. Jako mo-

uchwal Komisyi Rzdowej w

tyw do ustanowienia tego podatku, wskazywa rzd trudne pooenie finansowe wobec potrzeby rychego opatrzenia, wyywienia umundurowania nowoformujcych si puków, co wymagao wielkich niezwocznych wydat*J

i

i

Poniewa za róda, z których dotd czerpano dochody publiczne, okazay si niewystarczajcerai, zasza wic nieunikniona konieczno zaprowadzenia podatku ków.

nadzwyczajnego, który na ten tylko jedyny raz uchwalony mia by dla wszystkich obowizujcy w myl zasady, nikt od powinnoci pomagania ojczynie wyjty by niepowinien. Stosownie do tego kady osiady lub zamieszkay w Ksistwie Litewskiem obywatel bez rónicy stanu religii obowizany jest wnosi do skarbu publicznego skadk

e

i

roczn

ofiary

osobistej,

z

wyjtkiem

tylko

bdcych

w subie

czynnej szeregowców, podoficerów i oficerów niszych rang do kapitana wcznie, klasztorów ebrz-

a

cych i

i

utrzymujcych

starców

w

szpitalach,

szpitale,

chorych,

tudzie

winiów

ubogich,

kalek

publicznych, nie

majcych wasnych funduszów, zamnych niewiast, nie majcych oddzielnych proesyi lub nie rzdzcych majtkiem ziemskim nie majcych wasnych dochodów, i

nieletnich, zostajcych pod wadz rodziców lub opiekunów, a nie majcych wasnych dochodów. Caa za pozostaa ludno podzielon zostaa na 1 klas, z których pierwsza opaca skadki rocznej ló groszy a 10 klasa 500 zotych, ostatnia U za paci '/; dochodu lub procentów z kapitaów. Kontry buent, nalecy jednoczenie do kilku klas, bdzie opaca tylko za najwysz klas, a poniewa ziemie czsto reprezentuj rozmaite prawa 1

13^

— waciciela, jako

kim razie

196

— zastawnika,

to dziedzica, posesora,

kady

z

waciwej

sobie klasy

zapaci

w

ta-

powi-

Wszystkie miasta podzielone zostay na 5 kategoryi. nale miasta departamentowe, do drugiej miasta, majce od 500 do 700 domów, do trzeciej od 300 do 500 domów, do czwartej od 100 do 300 domów, do pitej od 40 do 100. Submisye z wykazem osób i opat maj by zoone zarówno w podprefekturze, jak w egzaknien.

Do

pierwszej

cyi

dla

i

zoenia tam przypadajcego

osobistego podatku.

Do pomocy wadzom rzdowym w miastach miasteczkach i

w

magistratem naznaczy i weosób, których obowizkiem bdzie ilo potrzebn zwie sporzdzi dokadn wiadomo, kto ile za jaki stan lub kunszt zapaci powinien. Podug tych wszystkich wiadomoci egzaktorowie powiatowi przyjmowa maj skadki podprefekt

porozumieniu

z

i

ofiary

osobistej

i

wpisywa

je

w

ksigi,

zachowujc

ory-

ginay Zaprowadzajc ten nadzwyczajny podatek. Rzd Litewski powoywa si na przykad Ksistwa Warszawskiego, które dla zasilenia skarbu w podobnych okolicznociach otrzymao nieoczekitego samego chwycio si sposobu wane, przewyszajce nawet spodziewane przez rzd rezultaty. I na Litwie podatek ten przyniós najwicej skarbowi, jakkolwiek nie w takiej iloci, na jak liczy rzd, Przy pobieraniu tego lecz to ju z przyczyn ogólnych. podatku groono opornym egzekucy wojskow. Cakowity dochód z tego róda obliczano na 3 — 4 miliony zodla póniejszego obliczenia.

i

tych,

w

rzeczywistoci jednak

wpyno

znacznie

mniej.

Z innych nowych podatków, ustanowionych przez Komisy Rzdow, wypada wymieni tak zwany podatek patentowy od duchowiestwa, uchwalony na ten jeden raz wyjtkowo.

W tyra wypadku odwoano si do uchwa Sejmu Czteroletniepostanowi, aeby osoby stanu duchownego, zaszczycone godnociami urzdami kocielnymi, jednorazowo go, który

i

zoyy

do skarbu publicznego opaty od swych przywilejów

i

pre-

— zent

wespó

woywaa mu

—

197

W

z 5°/o od 4 letniej intraty.

si Komisya

Rzdowa

cztero letniego nigdy z

na

to,

e

decyzyi swojej popostanowienie Sej-

wikszym poytkiem wykonanera

by

nie moe, jak w teraniejszej nagej potrzebie ratowania ojczyzny, która, gdy zostanie przywrócon, powróci

take duchowiestwu wszystkie Komisya zaznaczaa

dalej,

dawne

jego

e w

adnym

przywileje.

kraju ducho-

wiestwo nie dao tylu dowodów patryotyzmu prawdziwego powicenia si dla ojczyzny, co w Polsce, sdzi zatem, e w chwili obecnej nieomieszka równie da chlubnego przykadu innym stanom. Podatek ten winien by wniesiony w cigu pó roku, to jest przed terminem 17 lui

Jednak

tego 1813 roku.

i

tutaj

zachodzia

powana wt-

pliwo, czy on zostanie wypaconym w roku niniejszym. Duchowiestwo litewskie utracio przez trzykrotny rozbiór wiksz swych funduszów w dobrach kapitaach, pacio zawsze due podatki, które zostay za rzdu rosyjskiego jeszcze znacznie pomnoone, nie mogo wic podoa nowym ciarom, tembardziej, e fundusze duchowiestwa skaday si przewanie z dóbr ziemskich lub ka-

cz

i

pitaów, lokowanych u prywatnych osób, które nie przynosiy adnych dochodów których dunicy nie pacili obei

cnie

procentów,

a

drog prawn

niepodobna

byo

nic

wyegzekwowa z powodu niefunkcyonowania sdów. wic róda nie mona byo przewidywa wielkich wpywów. I

z tego

Do podatków nowych zaliczy wypada skadki nadzwyczajne na wojsko, piechot jazd, które si wybieraj przy przyjmowaniu rekrutów, o ile okolicznoci wojenne pozwalaj na to. Z tego róda z podatku ofiary osobistej pochodziy najwiksze sumy wypacone na wojsko ze skarbu litewskiego. lYócz tego istniay skadki na andarmery na szpitale, idce wycznie na te cele. Z tych wszystkich róde spodziewa si koraiet skarbowy w tem póroczu, to jest do stycznia 1813 r. przychodu w sumie 13,t)88.861 z, jak wida z przyblii

i

i

1

198

onego bardzo etatu, zoonego wadzom f raucuskira, w pierwszym rzdzie Bignonowi, ywo bardzo interesujcemu si postpem prac w komitecie skarbowym. Obliczenia te byy jednak tylko przyblione

i

dalekie od rzeczywistoci.

Ju

e

okoliczno, z 35 powiatów W. Ks. Litewskiego byo podatkujcych zaledwie 17, a w listopadzie ju tylko 13, czynia nader problematycznym ten dochód skarbow\% a dodajmy, w wolnych od nieprzyjaciela powiatach nie byo bezpieczestwa, bo gromady kozackie i inne komendy rosyjskie, co pewien czas wpadajc do zmuszay ludno do rozmaitych nich, pustoszyy je rekwizycyi dla siebie. Wobec tego realny stan finansów litewskich przedstawia si znacznie gorzej od etatu przedta

stale

e

i

i

stawionego

wadzom

francuskim.

Nim te podatki zaczy napywa, brakowao rzdowi rodków na pierwsze potrzeby, gównie za na umundurowanie nowych puków. Na ten cel uyto otrzyman po dugich probach od cesarza Napoleona

mie

pó

miliona franków.

leon dziwnie

skpym,

W

tej

by moe

poyczk w

su-

sprawie okaza si Napojednak,

opowiadanie Sapiehy o bogactwach tewskich czynio go tak twardym

i

e

zapale

to

przesadne

magnatów

li-

guchym na wszystKasy rzdowe rosyjskie i

przeoenia obecnego rzdu. zdoano jedynie pochwyci w 2 powiatach departamentu miskiego, mianowicie w Pisku, gdzie urzdnicy zatrzymali do przybycia Francuzów wysanie pienidzy skarbo-

kie

wych w

iloci 41.687 rubli

w

srebrze

asygnacyach oraz

i

beczek z miedzi i w Wilejce, gdzie wskutek niespodzianego marszu Davouta na Misk kasa rzdowa pozostaa na miejscu pod dozorem magistratu i marszaka Karnickiego. Co si stao z temi pienidzmi, o tem w papierach komitetu skarbowego nie znajdujemy adnej zostay uyte wzmianki; róda rosyjskie twierdz przez administracy misk; przelano je, zdaje si, do kas francuskich. Misku znaleziono w izbie skarbowej 26V2

kilka

,

W

e

-

—

199

tysicy rubli miedzi, a chocia nie byo to arcycennym nabytkiem dla administracyi miskiej, w kadym razie jednak wyekspensowano z nich przeszo 10.000 rubli. Komisya, chcc zaradzi potrzebom, zmuszona bya ucieka si do rodków nadzwyczajnych, czstokro niesusznych bi

dcych z krzywd obywateli. Tak naprzykad zerwano, jak wyej zaznaczono, umowy z dzierawcami akcyzy i

prócz tego skonfiskowano majtki poborców

Miao

to

miejsce

midzy

innemi

z

i

ich

skady.

Huwaldem, poborc

i

oby-

watelem miskim, któremu przez delegowanego z administracyi miskiej zabrano 2.020 kwart wina, 576 kwart likierów, 120 beczek wódki po 50 wiader. To samo miao miejsce

w

Boryaowie, gdzie z rozkazu policmajstra Nor-

ca

wida skonfiskowano sklep z zawartoci dzierawcy Prorokowa, a take 2.500 rubli za sprzedan wódk, przytem sklep wódczany oddany zosta do dyspozycyi onierzom francuskim. Podobnie dziao si i w innych miaLiczne skargi w tym wzgldzie pozostawiono bez stach. skutku, tómaczc, poborcy duo winni jeszcze przeszemu rzdowi. Czy tak byo w istocie, dzisiaj trudno rozstrzygn, tylko wyzna wypada, komitet skarbowy ujawnia wielk energi w ciganiu nalenoci poprzedniemu rzdowi, w tym celu zaleca niejednokrotnie podprefektom, aby naj.cilej wyledzili remanenty zalegych podatków oraz sumy od bankowi pastwa nalene mie-

e

s

e

szkaców

powiatu.

Wszystko to czyniono, aeby podoa ogromnym wydatkom, jakie oczekiway rzd litewski, z których najwaniejszym byo utworzenie armii litewskiej. Samo wyekwi powanic 9 puków miao kosztowa 4 miliony zotych, za z utrzymaniem odem miesicznym znacznie wicej, przytem sukno trzeba byo sprowadza z zagranicy to za drogi grosz, pacc gotówk, gdy kredytu odmawiano, a o poycizce nawet marzy nie mona byo. Dopiero póniej zgodzili si dostawcy sukna przyj nalei

i

cz

— noci w

—

'200

ciarem

produktach rolnych. Wielkim

byo zaoenie

litewskiego

magazynów

i

dla skarbu olbrzymich produkta brano co

utrzymywanie

armii francuskiej,

dla

prawda u obywateli za bonami lub w rekwizycy, ale kosztowao duo utrzymanie posugi magazynowej, trzeba te byo sporo wyda na zakup furau w szczególnoci siana

somy

i

do

magazynów wojskowych, produktów

bowiem zaczynao brakowa na Litwie

i

komitet

tych skar-

adrainistracy wilesk do zawarcia dostawcami francuskimi na dostarczenie 10.000 somy, na conto której to dostawy wycentnarów siana pacono z kasy generalnej litewskiej przeszo 150 tysicy

upowani

bowy

umowy

z

i

zotych. Szpitale,

które

pocztkowo miay

przez same miasta, wobec upadku ich

przyj cho w czci

litewski

na

i

by ruiny,

utrzymywane musia skarb

swój

koszt;

oprócz

musia zaspakaja nieustanne rekwizycy, pochodzce od wadz francuskich, dotyczce potrzeb przechodzcych cigle wojsk sprzymierzanych lub urzdzenia mieszka dla dygnitarzy francuskich. Uwzgldnijmy jeszcze powsze chn ruin zuboenie kraju, spowodowane pldrowaniem wojska zarówno francuskie, jak rogo przez maruderów tego

,

i

i

syjskie.

lionów

e

sprawio, projektowanych 13 miWszystko zotych dochodu nie mona byo w aden spoto

wycign.

Jeden tylko departament biaostocki jako zrujnowany potrafi uici si z przypadajregularnie cych na podatków. Z grodzieskiego nadchodziy podatki do chwili zajcia go przez armi Czyczagowa. Wileski najwicej ucierpia zarówno kosiy od maruderów j*k wojsk, które tratoway zboa dwory, lece wzdu traktów, na pokarm, paliy wsie mimo to stara si, ile móg, czyni zado wszelkim wymaganiom rzdowym. Najgorzej sprawy stay w departamencie miskim, gdzie dopiero w padzierniku i to tylko z 3 powiatów zaczy napywa podatki, inne powiaty

sób

najmniej

do

i

i

201

byy si

tutaj

w mocy

bd

zupenie nieurzdzone,

bd

znajdoway

nieprzyjaciela.

Do najpierwszych czynnoci komitetu naleao

ure-

wydanie tabeli Francuzów wejciem na Litw pienidzy. Z ewolucyjnej pojawio si na rynkacli litewskich mnóstwo najrónorodawnej polskiej kursodniejszej monety; obok rosyjskiej monetarnej

kwestyi

gulowanie

przez

i

way

francuskie,

ustalonego kursu.

woskie,

Wywoywao

korzystali lichwiarze

i

holenderskie

niemieckie, to wielki

zamt,

inne indywidua, trudnice

z

bez

którego

si zmian

pienidzy. Wydajc tabel ewaluacyjn pienidzy, pragn komitet ustali ich kurs, przyjmujc zoty polski za je-

dnostk podstawow. Mimo bankierzy nie wilescy monet w tym kursie, jaki i

tego rozporzdzenia wekslarze chcieli

przyjmowa grubszych

by ustanowiony przez wspoDla zapobieenia podobnej niedogodnoci komitet skarbowy poda Komisyi Rzdowej projekt zaoenia w Wilnie kantoru wekslowego, któremu miao dane z kasy generalnej lO.OoO zotych. Zadaniem tego kantoru miaa by sprawiedliwa wymiana pienidzy podug tabeli ewaluacyjnej za opat V2°/o' z czego poowa miaa na rzecz skarbu, a druga na nagrod dla kantorzysty. Kantor ten ma istnie tak dugo, dopóki komitet skarbowy bdzie uwaa istnienie jego za poyteczne dla skarbu publicznoci przez zapobieganie lichwiarstwu. 12 padziernika wyda komitet wane rozporzdzenie, dotyczce monety miedzianej, która w wielkiej iloci kursowaa w kraju oraz bya pozostawiona przez Rosyan w kasach miskich. Chcc mianowicie podnie kurs miena wywóz zadzi, Komitet zezwoli na przetapianie jej granic za opat pewnego ca, co za rzdu rosyjskiego byo surowo wzbronione, jednoczenie uzna za stosowne ograniczy ilo cyrkulujcej w kraju monety rosyjskiej. Postanowiono przyjmowa monet miedzian do kas mnian

tabel.

by

i i

i

skarbowych jedynie na dopat

I

i

to

w

kursie

niszym od

-

—

202

publicznego dla pokrycia kosztów

transportu tych pieni-

monety zosta nstanowiony przez tabel ewolucyjn, mianowicie naznaczono jej w stosunku do nominalnej poowiczn warto, 4 grosze za 2, a 10 groszy za 5. Pomimo tych przepisów nie chciano przyjmowa miedzianej rosyjskiej monety w tej wartoci, jak okreli komitet. Musiano wobec tego pozostawi wszystko, jak byo za rzdu rosyjskiego, dozwalajc znidzy. Kurs rosyjskiej miedzianej

a

i

podwysza warto podug

nad tem

mieli dyrektorowie skarbu

mitetowi

skarbu przedstawienia,

okolicznoci;

dawa

i

Naogó

czuwa

stosowne ko-

do kas skarbo-

wych przyjmowano mied w wartoci ^4 nominalnej, z kas za skarbowych wypacono podug miejscowego kursu. Takie byy waniejsze czynnoci wydziau skarbowego, który pod Prozora nabra wikszej ruchliwoci sprystoci. Mimo to jednak rzeczywisty stan inte-

rk

i

resów skarbowych

wiao

nie

by

o wiele

gorszym,

ni

mitetu skarbowego o swoich czynnociach.

posiadanych generalnej

go przedsta-

tchnce zbytnim optymizmem sprawozdanie

materyaów

od

ko-

podstawie

moemy odtworzy

sierpnia do 10 grudnia.

2

Na

stan kasy Okazuje si,

e

w tym czasie byo zaledwie 2,159.566 z. 3 gr,, wydatków za wszelkiego rodzaju 2,157.047 z, 0^/4 gr., pozostao w kasie 1.250 rb, 59 k. Naturalnie suma ta nie obejmuje cakowitej iloci wpywów wydatków za Rzdu przychodu

i

Tymczasowego, poniewa do kasy generalnej nadchodziy z prowincyi sumy po zadouczynieniu potrzebom miejscowym. Potrzeby te czstokro byy bardzo znaczne, przynosiy bowiem czstokro jednorazowo po kilkadziesit tysicy zotych, jak wiadcz o tem asy gncy e komitetu skarbowego do kas miskiej, grodzieskiej lub mudzkiej. Ogóem wyasygnowano ze skarbu litewskiego dla nowo formujcego si wojska na ubranie i

od

2,254.895 z. 24 '/a

gr.

Oceniajc jednak ogóln dziaalno komitetu skar-

— wyzna

203

—

e

czonkowie jego dawali dowody wielkiego powicenia oddania si sprawie, pracujc przewanie bezpatnie, ale da si o nich powiedzieBi]dcie

wic

powolni

wspierajcie

i

rzdu

bem okaecie si godnymi tych

zamiary, a tym sposodobrodziejstw, które dla

Was

wspólna nasza Ojczyzna wkrótce ogosi«. nie do Zarzucano ówczesnemu Rzdowi Litewskiemu, kona uwolnienia wocian, czemu przypisywano niepowodzenie caej ówczesnej akcyi. Zgodzi si jednak z tem niepodobna, gdy wtpliw jest rzecz, czy masy ludowe Bia-

e

Litwinów dayby si zelektryzowa i poruszy martw na razie uchwa niemocnej Komisyi Rzdowej. Prawdopodobnie podobna uchwaa zwikszyaby tylko panujcy podówczas zamt, co gorsza odepchnaby od Napoleona co bya jedynym czynnikiem, na jaszlacht, która kim móg si podówczas opiera na Litwie. Inn jest kwestya, jaki skutek podobna ustawa miaaby dla póniejszego rozwoju kwestyi wociaskiej na Litwie, moe zmusiaby w przyszoci rzd rosyjski do uregulowania tej sprawy. Na uwag zasuguje take stosunek komitetu spraw wewntrznych do ludnoci ydowskiej, nad któr opieka rów-

orusinów

i

bd bd

nie naleaa do

jego

dzi manifestacyjnie

rosyjskiego,

brali

obowizków. Jeszcze przed wojn yzaznaczali swoje sympatye dla

gorcy udzia w owacyjnych

cesarza Aleksandra, ustanawiali

niach

rzdu

powita-

posty, zanosili po

synagogach mody o powodzenie rosyjskiego ora. Trudno wytomaczy dzisiaj przyczyny dziwnej niechci mas

ydowskich do podejmowanych wówczas restytucyjnych usiowa polskich. Przyczyniay si do tego poczci pynce z Ksistwa na niepomylne pooenie skargi tamecznych ydów, obawa utraty niezbyt czystych zy,

sków, jakie dziki przedajnoci administracyi rosyjskiej na Litwie mogli ydzi tam otrzymywa, a przedewszystkiera

dwóch

W

walki

..

i

cierania

potnych prdów wanie

chwili obecnej

si ród mas ydowskich misnagdizrau. chasydyzmu i

kierunek pierwszy, reprezentu-

—

—

220

jacy ortodoksyjne zacofanie, zwalczajcy jak naj zacieklej gór. Uwaano, asymilaey i wszelaki postp,

zwycistwo Napoleona

i

e

wzi bdce nastpstwem

tego praw-

dopobobne rozcignicie na Litw ustawy konstytucyjnej Ksistwa, zada cios niepowetowany najywotniejszym interesom chasydyzmu. Gowa tego kierunku Sznejer Zelman, cadyk z Lad, rozwin niezmiernie ruchliw dziaalno, zarzdzi mobilizacy wszystkich si ydowskich pod hasem walki z wkraczajc armi Napoleona i zaprowadzanym przeze nowym porzdkiem rzeczy. Ju na kilka lat przed wybuchem wojny ydzi ogromnie gorliwie penili

sub

wywiadowcz na

a nawet niektórzy

z nich, jak

Biaegostoku Halpern,

W

tych robotach

robili

zna byo

rzdu zamony

rzecz np.

to

rk

zupenie

rosyjskiego,

mieszkaniec

bezinteresownie.

Sznejera Zelmana

i

jego

wspówyznawców, majcych nader rozgazione stosunki w caem Cesarstwie. Wpywy jego sigay w granice Ksistwa Warszawskiego, gdzie pod daleko, wpywem chasydzkich cadyków stosunek ydów do rzdu Ksistwa równie zmieni si na gorsze. Z chwil rozpoczcia kroków wojennych korpusy ronajbliszych

a

byy

syjskie

nale

ora

dzenia

rzdu

wzgldem suby wywiadowczej doskoprzez ydów, których nawet pierwsze powo-

pod

obsuone

francuskiego nie zachwiay

rosyjskiego.

w

Z chwil pojawienia si

wiernoci do Brzeskiem

w

oddziaów Tormasowa pierwsi ydzi popieszyli

z uroczy.stym powitaniem tych wojsk i denuncyowali osoby, biorce udzia w nowej administracyi oraz wszystkich, którzy przystpili do Konfederacyi Generalnej. Oni to potrafili zawsze w czas ostrzega oddziay rosyjskie przed grocym im nieprzyjacielem lub naprowadzi wojska rosyjskie na sabsze po-

sterunki

le

francuskie

przystp do serc

Umieli

oni

wszake zarazem

zna-

kieszeni ordonatoró\v i komisarzy francu-skich, zdobywa dla siebie korzystne dostawy dla armii lub macza rce w nieczystych spekulacyach proi

—

—

221

miao miejsce w Smorgopodobne zachowanie si ydów litewslcich, jak równie ohydne sceny, jakie si dziay podczas odwrotu w Wilnie, wyw^oyway przeciwko nim powszechne oburzenie i podyktoway te gorzkie uwagi, które czyni nazajutrz po katastrofie kto bliej nieznany, a blisko stojcy rzdu ówczesnego: »Wszystkie stany pod czuem okiem policyi, mianowicie ydzi. obmierzy sam jeden sprofitowa w minionym Ten ród kampamencie. Co trenerzy od armii na obywatelach zmarudowal), to za bezcen ydzi od nich kupili. Dla caej ar mii przedawali produkta konsumpcyjne i ze sklepów towary za cen nadzwyczajn. Oficerowie nadzwyczaj drogo pacili rzemielnikom ydowskim, którzy do etapów nic nie dali, owszem te etapy okradli, równie jak zyski z propinacyi w^ miastach do siebie samych przecignli. Tyle awantaów, cho niegodziwych, nie odcigno ich od strony moskiewskiej. Mieli ydzi wyborn policy dostatnie fundusze. Skóry z rzeni, przez nich utrzymywanych, opata pod cherymem 10 grosza ze wszystkich awantaów wzbogawiantowania Nie

niach.

etapów, jak dziw przeto,

to

e

bd

i

cay

kas

ich

z

i

tej

umieli dla siebie

zakupowa wzgldy,

Wsparci protekcy omielili si wiedzieli komu dawa. ydzi wyranie szpiegowa. ydzi po wsiach mieszkajc}' z

prdkoci

nieuwierzenia od

do

transportowali

wysyane

sztafety

i,

karczmy do karczmy tym sposobem bdc

nieprzerwan komunikacy, Rosyanie przez nich wiedzieli o najmniejszych szczegóach poruszeniach obrotach armii. Za ich usilnoci, a niedbaoci administracyi gui

i

bernatora i

(Bronikowskiego)

w nagrod Za

rozdali.

nione,

z

gorliwej ich to

Wilna

i

weszli

Rosyanie

do

posugi ogromne magazyny

spraw Miska

transporty

ywnoci

do Orszy nie doszy.

Miska

ydom

bdc

spó

Dorwaw-

podradu, biorc za fur po 14 rubli, obywatelom jak po 7 6 rubli. Oni to za wej ciera Rosyan okazali najwiksz tyrani pozostaym jeszy .si zy.skownego nie pacili

i

222 czynili donosy com, ich katowali, nad nimi si pastwili na obywateli dobrze mylcych«. Po tych smutnych doi

wiadczeniach autor, udzc si jeszcze co do najbliszej przyszoci, doradza przyszemu Rzdowi Litewskiemu przedsiwzicie nastpujcych ostrych kroków, kadcych kres podobnym wypadkom. »Wszystkich ydów mieszkajkarczmach naley przeprowadzi do cych po wsiach miast, dla atwiejszej tam nad nimi kontroli; yd pozostay na wsi winien ponie kar mierci przez powieszenie, obywatel, przechowujcy yda, mia by uwai

any

za nieprzyjaciela kraju;

naley

usun ydów

od

wszystkich podradów

i liwerunków, zabroni im trzymahandlu trunków, produktów konsumpcyjnych, skle pów korzennych i tytuniowych, urzdzania wszelkich schadzek, skadek do kasy ogólnej i to pod kar mierci. Codziennie ludno ydowska zrana i wieczorem ma przewoywana na placu publicznym w celu sprawdzenia, si z miasta, którego czy który jako szpieg nie pod adnym pozorem z paszportem czy bez niewolno byo

nie dla

by

wymkn

ydom opuszcza. Domagano si od ydów miskich wileskich oskaronych o szpiegostwo wydania hersztów, w razie przeciwnym mieli by stryczkiem dziesitkowani. Powinni te zapaci warto straconych przez nich ma gazynów oraz za zyski, osignione przez nich z propinacyi, liczc talara 5 frankowego w kursie 6 zotych, jaki, okradajc publiczno, sami dla siebie ustanowili; w razie niemonoci wypacenia, zostan uyci do robót publicznych, do zupenego uiszczenia si z dugu; rzemielnicy za na odrobek mog by wzici do osaywania wojska. ydom nie notowanym w konduicie, za którymi suszni obywatele wydadz rkojmi, mog by udzielane pozwolenia handlowania suknem materyami. Gubernator ma mianowa rabinów podrabinów, kahalici zatem same kahay znosz si na zawsze «. i

a

i

i

i

223

Te sowa gorzkie, t opini zanadto surow nawet niesprawiedliw podyktoway autorowi smutne wypadki, na które patrza naocznie, a które niestety nie i

w czci

byy

odosobnione.

Do

niectici,

czyniao si

ciarów,

jakimi

sunkowo

do

ba

wileski,

jak ydzi ywili

w pewnym

do nowego rzdu, przy-

znaczne

stopniu

powikszenie

obciona bya ludno ydowska,

istniejcych

poprzedniego

za

rzdu.

obciony rónemi rekwizycyami

ze

sto-

Kastrony

raunicypalnoci wileskiej, wystosowa do adrainistracyi departamentu protest, gdzie powoujc si na przywileje dekreta asesorskie, kanaowi gminowi ydów wilei

i

skich

suce, domaga si

bardziej

równomiernego

roz-

kadu ciarów, dotykajcego zarówno Podkrela z

roku 1783

skich

silnie, 1

e, stosownie

dnia grudnia,

nakazywano

ydom

w

wszystkie stany. do dekretu asesorskiego

przypadku potrzeb miej-

wileskim

dawa

skadki, lecz

wtenczas tylko, gdy delegowani od kahau

ydowskiego przekonaj si tak o istotnej potrzebie, jako te o tem, dochody miasta nie wystarczaj na takowe wydatki. obecnych warunkach, obciajc nowymi ciarami ydów wileskich, nie zachowano tych form, poniewa ani nie wezwano delegowanych od kahan do municypalnoci, gdzie wskazanoby im istotne potrzeby, ani te nie wykazano, dochody miasta na niezbdne wydatki s niewystarczajce. Kaha wileski nie maj(;y adnych

e

W

e

,

funduszów, zosta obarczony rónemi rekwizycyami, jako dostarczeniem 7.000 óek do lazaretów oraz rónych przedmiotów jak zboa, wódki, woów, krup, elaza t. p.; prócz tego ydzi, jako mieszkacy Wilna, brali udzia we wszystkich rekwizycyach i ciarach, dotykajcych ich na równi z ogóem ludnoci miejskiej. Nic wic dziwnego, domagali si od adrainistracyi uwolnienia od tych podto

i

e

wójnych ciarów. Z powodu uwolnienia od

suby

wojskowej ydzi

mu

— paci

sieli

ydzi

-224.

—

podwojone

poglówne,

po miastach zwolnieni

narodowej,

natomiast

durowania

gwardzistów,

musieli nie

za

rzdu

rosyjskiego.

suby w gwardyi przyoy si do umunbdcych w stanie wy-

byli

od

ekwipowa si wasnym kosztem. Bezwarunkowo to nadmierne obcienie poborami rónej natury wpywao

w

mierze

pewnej

na

nieprzychylne stanowisko

Bya te obawa

wzgldem nowego rzdu.

ydów

utraty

gru-

zysków, jakie pomimo caego pokrzywdzenia pod wzgldem prawno- spoecznym za rzdu rosyjskiego, udawao si im cignc z rozmaitych dostaw i innych niezbyt przejrzystych róde, dziki przedajnoci biurokracyi ro-

bych

Tymczasem

syjskiej.

obecnie

wikszo

dostaw pobrali

ydzi z Memla, przybyli za armi na Litw. Z nimi Królewca, Meiningen,

francuscy

furniserowie

te zawar

Rzd

zagraniczni

lub

Litewski

umowy

o

dostarczenie sukna

nowych puków, rekwizytów lazaretowych, wreszcie siana pszenicy. Wobec urwania si dochodów z tego róda, dalej, wobec zdarzajcego si czsto rozbijania sklepów ydowskich przez wojska francuskie, ydzi litewscy przejli si duchem nienawici do rzdu obecnego dla

ubrania

i

paraliujc, o ile byli tylko czynnoci. Padali nawet czsto ofiar swego przywizania do rzdu rosyjskiego w razie i

w

caej

jego

stanie,

przyapania jak to

ydów

dziaalnoci

wszelkie

miao

ich

,

jego

na czynnociach szpiegowskich, lub te,

miejsce

w

tragicznej

Dziao si

borysowskich.

istotnie to

historyi kilku

podczas

rejterady

Przebiegy Oudinot, chcc lepiej ukry przed Czyczagowem poruszenie wojsk w kierunku Studzianki, zwoa znaczniejszych ydów borysowskich z rabinem miejscowym na czele, zoenia uroczystej przysigi, nie zdradz powierzonej im tajemnicy o ruchach wojska. Kilku ydów zatrzyma, jako zakadników, innych odesa do domów. Rachuba nie zawioda. Tego dnia trzej miejscowi mieszkacy Mowsza wielkiej armii przez Borysów,

zada

e

O

—

225

—

Mowsza Bejninson i trzeci nieznany z nazwiska w nocy przekradli si przez czaty francuskie do obozu Czyczagowa, komunikujc niezmiernie wane wiaEngelhardt,

domoci, które

upiy

zornego admiraa

i

wicej czujno niezbyt przeodwróciy w innym zupenie kierunku jeszcze

uwag, umoliwiajc przepraw

wojsk francuskich pod Studziank. Czyczagow, rozgniewany niepowodzeniem, przypuszczajc ydzi wiadomie wprowadzili go w bd,

jego

e

Tak

rozkaza wszystkich trzech natychmiast powiesi.

nagrod otrzymali za rosyjscy

w

sw

wierno

gorliwi

partyzanci

Borysowie.

Stosownie do panujcych podówczas poj prawnopastwowych, sprawy wchodzce w zakres czynnoci ci-

le policyjnych oddano osobnemu wydziaowi policyi, bdcemu pod kierunkiem Sierakowskiego a zoonemu z nastpujcych konsyliarzy: Pawa ks. Sapiehy, Wincentego Zaleskiego, Andrzeja Malczewskiego, Przeciszewskiego, Jana

Wawrzeckiego Ignacego Chomiskiego, póniej czonkiem komitetu mianowany zosta adjunkt uniwersytetu Kazimierz Kontrym. Do obowizków tego wydziau naleao lub podejrzanemi czuwanie nad osobami nieznanemi Sprawa departamentowych. w szczególnoci po miastach ta bya istotnie wagi niezwykej, roio si bowiem od szpiegów rosyjskich, komunikujcych Rosyanom obroty wojsk francuskich, stan poszczególnych garnizonów, magazynów wojskowych, wreszcie wszelkie czynnoci Rzdu Tymczasowego. Naturalnie prym w tych czynnociach trzymali ydzi. Korpusy rosyjskie szczególniej w drugiej poowie kampanii byy przez nich doskonale obsugiwane. i

Tymczasem w

armii

francuskiej

szwankowaa

organiza-

na trudnocya suby ci znalezienia odpowiednich szpiegów wojskowych. Oprócz ydów czynnikiem, który wymaga specyalnej czujnoci i pilnej obserwacyi, byli pozostali w kraju urzdnicy i kupcy Misku Rosyanie oraz duchowiestwo prawosawne. wywiadowczej, uskarano si

stale

W

NOaOSDAFK

T.

II.

I

—

226

—

przy urzdowaniu po rozmaitych niszych juryzdykcyach urzdników poprzedniego rzdu, od których Rosyanie podczas trwania caej wojny otrzymywali za porednictwem ydów odpisy i tlomaczenia wszystkich rezolucyi administracyi miskiej i innych magistratur ówpozostawiono

Duchowiestwo prawosawne zajo te nieprzychylne wzgldem nowego wyranie wisko czesnych.

stano-

rzdu,^

po za nielicznemi wyjtkami, które przechodziy na uni^ naprzykad w departamencie miskim duchowni Zda-

jak

Bohdanowski, którzy, jak gosi sprai wozdanie miskiego konsystorza duchownego, ostrzygli wosy owiadczyli si za uni. i Komitet policyi powinien by czuwa nad przestpnowicz, Zahorowski

cami

i

wóczgami, mia

ich

oddawa

do robót publicz-

nych oraz zapobiega próniactwu i ebraninie przez, wynajdywanie dla ubogiej ludnoci sposobów do ycia. Do obowizków komitetu policyi naleaa kontrola nad wszelkiemi

zgromadzeniami

publicznemi

i

widowiskami,

sowem, dozór nad wszystkiem, dotyczcem zdrowia, zapobiegania chorobom zakanym, czystoci ulic, bezpieczezastwa dróg publicznych, przeday prochu i trucizn. wchodzio przestrzeganie miate po kres jego czynnoci

W

miasteczkach taks na ywno, ustanowienie prai miar, zaprowadzenie urzdze dotyczcych bezpieczestwa od ognia, opracow^anie przepisów o paszportach i meldowaniu osób, przybywajcych lub wyjedajcych z miasta. Komisye administracyjne winne byy przesya komitetowi policyi raporty o wszelkich nadzwyczajnych zdarzeniach zasz5'ch w ich departamencie. departamentach ogólny dozór policyjny sprawoway te komisye administracyjne, a w powiatach podprefektury, gdzie podug instrukcyi opracowanej przez stach

i

widowych wag

W

Komisye

Rzdow

obowizki policyjne mia sprawowa

pierwszy wydzia podprefekturalny. Podlegali mu inspektorowie powiatowi, majcy pod sob pomocników, dozór-

227

ców

parafialnych, setników

i dziesitników. Organizacj^ powiatu rosieskiego opracowa biskup raudzki Giedroy, delegowany od Komisyi do powiatów mudzkich, ale projekt podany przez niego nie zosta

policyi powiatowej dla

przyjty przez komitet spraw wewntrznych. Komisya Rzdowa, chcc dopomódz prezydentowi Wilna w pracy, utworzya nowy urzd dyrektora policyi, na które to stanowisko mianowano byego redaktora Kuryera Litewskiego Kaliksta Daniowicza. Zadaniem dyrektora policyi byo pilnowanie caej suby policyjnej w Wilnie oraz przestrzeganie porzdku w miecie i rycha egzekucya rozporzdze zwierzchnoci. By on obowizany dacodziennie raport prezesowi Komisyi prezesowi komitetu policyi o wszystkich waniejszych zdarzeniach pogoskach publicznych; mia ledzi, indagowa i aresztowa przestpców. Specyalny dozór wykonywa dyrektor z ludzkoci nad domami winiów, aeby te naleycie utrzymywane byy, przedsibra wszelkie rodki, aeby »nigdzie turaulta, schadzki nie zbieray si«^, pilnowa czystoci w miecie, aeby w sklepach, jatkach aptekach nie sprzedawano produktów zepsutych, nie trzymano eby bruki, mosty przeprawy miejskie w naleytym byy utrzymywane porzdku, przestrzega aeby wszelkie produkta pierwszej potrzeby do ycia byy sprzedawane poregestrów cen, zaprowadzonych przez madug taks

wa

i

i

i

i

i

i

i

gistrat

ao

i

t.

d.

Sowem, do obowizków dyrektora

nale-

W

dotyczyo policyi miejskiej. razie pomocy od komendanta gwardyi potrzeby móg narodowej. Do pomocy dyrektorowi policyi dodani byli zostawali pod jego rozkazami komisarze cyrkuowi. Specyalne przepisy policyjne dla Wilna zostay opracowane wydane przez mera miasta, Horaina podczas jego urzwszystko,

co

da

i

i

dowania. Trudniejsze zadanie

mia

przed

sob wydzia ywnoci,

obowizkiem jego bowiem byo zaopatrywanie

w

ywno Ib*

—

228

—

pól milionowej armii francuskiej podczas

jej

przemarszów

pobytu na Litwie, przekarmienie oddziaów konsystujcych w kraju oraz nowoformujcych si wojsk litewskich, wreszcie, co najwaniejsza, przygotowanie magazynów rezerwowych dla Wielkiej armii na czas miesicy zimowych. Prowincye litewskie byy jedynem ródem, skd Napoleon móg czerpa w obecnych warunkach jakiekolwiek zasiki. Komitet ywnoci stawa si wic jedn z najwaniejszych gazi ówczesnego rzdu; na jego barkach spoczyway po czci nie tylko losy kraju, ale i

losy Wielkiej armii

i

samego Napoleona.

Skad

tego ko-

pocztkowo pod prezydency Sotana, póniej od wTzenia 29 Ignacego Tyzenhauza, by nasta pujcy: konsyliarzami byli apa b. marszaek trocki, mitetu, pozostajcego

Hornowski podkomorzy wileski, Jasiski wice-marszaek wileski, Wiejko prezydent sdu ziemskiego wileskiego, Józef Kiewlicz asesor sdu gównego, Franciszek Paszkiewicz, Antoni Sylwestrowicz

i

Jan Nepomucen Horain, pó-

niejszy mer miasta Wilna.

W

instrukcyi,

przepisanej

Komisy Rzdow,

przez

dla

komitetu

ywnoci

powiedziano wyranie,

e

jest

wadz

centraln, do której w^szelkie administracye w sprawach dotyczcych ywnoci maj si zwraca i wszelkie jej rozkazy i zlecenia cile wykonywa. Administracye departamentowe obowizane byy przesya komitetowi raporty codziennie o przychodzie i rozchodzie y-

on

wnoci od

chwili

wejcia Francuzów

a

do ostatniego dnia

od 1 wrzenia raporty takie winny by przysykomitetowi co tydzie. Równie miay by dostar-

sierpnia;

ane

czone cise wiadomoci o tem, czy i w jakim stopniu wyznaczone przez rzd etapy zostay zaopatrzone w y-

wno. nie

Co si tycze wszelkich kontraktów na dostarczedla wojska francuskiego, to te mogy by je-

ywnoci

dynie

zawierane przez administracye poszczególnych de-

—

•

partamentów

i

nie

-

229

inaczej,

jak

kadorazowem

za

za-

twierdzeniem przez komitet ywnoci. Ten ostatni czyni te rozkad na departamenty rónych nakazanych dostar-

cze, izby administracyjne dokonyway repartycyi na powiaty, podprefektury za rozkaday na poszczególnych wacicieli,

ile

i

czego mieli dostarczy.

departamentów

Administracyom

zosta

poruczony

etapowybór osób do magazynów departamentowych wych a instrukcya dla nich zostaa opracowana przez i

Komisy Rzdow.

W

niono magazynierom

wydawa

instrukcyi

najsurowiej zabro-

tej

ywno

rujcego od przechodzcej komendy

i

bez pisma rekwi-

potwierdzenia miej-

scowego plac -komendanta. Wszystkie etapy w powiecie znajduj si pod dozorem podprefektów, którzy co miesic przez delegowanych z podprefektury winni sami, lustrowa magazyny. Magazynier powinien co tydzie daraporty do podprefektury o przychodzie i rozchodzie ywnoci a kopie odsya do administracyi, winien równie raportowa podprefekturze o wszelkich naduyciach, popenionych przez wojskowych. Obowizkiem tej ostatniej byo pilnowa, aby w kadym etapowym magazynie byy odpowiednie skady do przechowywania ywnoci oraz aby znajdoway si tam piece do wypiekania chleba Do pomocy kademu magazynierowi dodany mia by andarm. Mimo tylu ostronoci nie dao si unikn karygodnych naduy, jakich dopucili si magazynierowie zarówno francuscy, jak miejscowi. Sam wybór ludzi na

bd

bd

wa

dozorców magazynowych nie by fortunny, wybrano pierwszych z brzegu, przew^auie ludzi niezamonych, a wywynagrodzenie byo bardzo skromne, nie dziw wic, najdywali sobie uboczne drogi zysków. »Za pomoc faszywych miar i wag krzywdzili obywateli dostarczaj-

e

e

cych do magazynów produkty, wali

ydom,

którzy tutaj

Francuscy komisarze

nadwyk za

taniej jak

wojenni

,

sprzeda-

na rynku kupowali.

zarzdzajcy ekspensem,

— do którego nikt

nie

230

wglda,

— rozprzedawali

tyme y-

dom zapasy z magazynów. Tym sposobem trzykrotnie trzykrotnie zostay roztrwonapeniay si magazyny nione «. Tyle wiadek wspóczesny. Trudno sprawdzi, ile jest w tem prawdy, w kadym jednak razie zdaje si nie ulega kwestyi, e skutkiem zej a czsto przedajnej ini

tendentury

w

r.

1812,

w

powane znacznej

dostarczenia, poczynione przez

czci poszy na

marne.

Litw

Gonem stao

si wykrycie naduy w magazynie etapowym w Smorgopopenionych przez magazyniera francuskiego Lassala, ydom z magazynu kilkaset sztuk woów oraz sprzeda który przeszo 160 beczek owsa. Zamieszany by w t spraw asesor Józef okuciewski, który by drugim magazynierem w Smorgoniach i patrzy przez szpary na naduycia swego kolegi. Malwersacye te wj^szy na jaw dopiero w kocu listopada. Obaj winni zostali wezwani do Wilna; niach,

komisarz francuski zmar w Miednikach, nie dojechawszy do Wilna, a okuciewski skazany zosta przez sd wojenny na mier, ocalia go tylko rejterada francuzów.

Niepodobna dokadnie obliczy iloci ofiar, poniesionych przez Litwinów w r. 1812 na utrzymanie armii napoleoskiej. Nie da si okreli, ile zabrali lub zupili maruderzy i przechodzce komendy wojskowe, nie liczc ju strat poniesionych w stratowanem lub skoszonem na pniu zbou. Z rozporzdzenia zwierzchnoci Litwa winna bya dostarczy zaraz po wkroczeniu wojsk francuskich od wszystkich mieszkaców i zwie do zakadanych podówczas magazynów etapowych wszystko, co pozostao jeszcze z zapasów zimowych w zbou, mce i krupach, po zostawieniu na wasne potrzeby ominy zboa w mce krupach na dusz. departamencie wileskim poowa z tego pój miaa na zaprowiantowanie etapów w Oszraianie i Smorgoniach, druga powinna bya by natychmiast dostarczona do Wilna. i

W

Powoane zostay specyalne komisye ledzenia, gdzie jaka pozostaa

lustracyjne dla

ywno. Pamita

wy-

naley,

—

e

231

—

wojska francuskie weszy na przednówku po nieuro-

dzaju j^m roku 1811, po ogooceniu kraju przez Komitet obywatelski

dostaw dla wojska rosyjskiego.

zów wpady tylko magazyny

Pisku

rosyjskie

W

rce Francu-

w Misku, Ko-

paru innych punktach, gdzie ocalono je przed zniszczeniem podczas odwrotu Rosyan. Komisye tynianach,

lustracyjne z

i

ostatnich

i

ofiarno mieszkaców miay ogooci kraj Z chwil rozpoczcia zbiorów

zapasów.

nakazano dostarczy, dla w magazynów zapasowych w mia powiatowych oraz w MereStach departamentowych czu i Olicie, wszystkim posesyora ziemskim z kadego dymu gruntowego yta omin 2, krup jczmiennych lub gryczanych garncy 2, owsa omin 2, siana somy po 80 funtów. Dostarczenie to nazwano dobrowoln ofiar. Poow ywnoci, przypadajcej na dan posesy mieli tegorocznych zaopatrzenia

nader

obfitych,

ywno

i

i

da

waciciele, a

ce. Od

drug dymy wociaskie

ofiary tej

mogy

by

do nich naleuwolnione jedynie posesye

wyka

zupen niemono doszcztnie zrujnowane, które uskutecznienia tych dostarcze, co w kadym poszczególnym wypadku winno stwierdzone przez urzdowe lustracye, do których w kadym powiecie administracye wybior od 3 do 5 osób. Ofiara ta miaa uskutecznion przed 1 paPoowa zapasów miaa by dostarczon do dziernika. magazynów powiatowych, druga do magazynów znajdujcych si w miastach departamentowych, z wyjtkiem powiatów lidzkiego trockiego, które miay dostarczy pierwszy do magazynu w Olicie, drugi do Merecza. Pomijajc ju rozmiary tej rekwizycyi, która przy wielkim ówczesnym urodzaju daaby si uskuteczni bez trudu, bya ona niezmiernie uciliw wskutek sposobu, w jaki miaa by wypenion. Niezmiernie uciliwem byo mianowi-

by

by

i

cie

dostarczanie

wobec

zego

ywnoci

stanu

dróg,

do

miast

ogromnych

departamentowych przestrzeni, braku

—

—

232

uprzy

bezpieczestwa, niedostatku

koni,

i

pozabieranych

wpierw przez Rosyan pod transporty wojskowe oraz póniej przez komendy francuskie. Czstokro przytem furmanki z ywnoci, przybywajce do miast departamentowych, sug.

W

byy

zabierane

i

uywane

do rozmaitych innych po-

Wilnie zatrzymano 200 przybyych z prowiantem uyto do transportowania magazynów wojskoi

furmanek

wych

z

Kowna

W

do Wilna.

Grodnie zabrano 121 furma-

nek podczas przemarszu puku gwardyi Konopki, licz-

W

cego zaledwie 444 ludzi. przybye do miasta furmanki

Misku i

intendent

wysa

wnoci do Smoleska. Ani uprz,

je z

zatrzyma

transportem

y-

wozy konie nader liche nie byy w stanie wytrzyma takich ogromnych przejazdów. Pyna std podwójna niedogodno: obywatele nie chtnie wysyali furmanki do miasta departamentowego w obawie zabrania ich, dawali wic gorsz uprz gorsze konie, a posugiwanie si furmankami przez wadze francuskie opaniao dostarczanie potrzebnej na czas oznaczony ywnoci. Tern si poczci tómaczy, dlaczego droga do Moskwy bya tak licho zaopatrzona w ywno, której brak dotkliwie da si we znaki podczas odwrotu. Armia, bdca ju w penej rejteradzie, napotkaa dopiero w Orszy do Smoleska, a oczywicie nietransporty ywnoci ani

i

i

dce

wiele

moga

nich podówczas korzysta, parta przez za-

z

wzicie cigajcego nieprzyjaciela. Podug rozkadu uczynionego przez administracy wilesk, departament wileski powinien by dostarczy z ofiary 24.233 beczek yta, tyle beczek owsa, po 1.376 be-

pudów

czyli kamieni dostarcze zostaa uskutecznion, z wiadomoci o stanie ówczesnym magazynu wileskiego, do którego miano dostarczy

czek grochu i

i

krup,

tyle somy.

poow

siana

Wiksza jak wida

128.644

cz

tych

tych zasobów.

Podug

dekretu Napoleona z dnia

1

wrzenia,

bd-

—

233

—

w zwizku z postanowieniem podówczas chwilowo powzitem przebycia zimy w Moskwie, nakazano now olbrzymi rekwizycy, która miaa obj gubernie litewskie, obie biaoruskie smolesk, na sum ogóln 1,200.000 cetnarów zboa w ziarnie, 12,000.000 miar (boisseaux) owsa, cego

i

po

cetnarów

100.000

woów.

Z

somy

i

siana

oraz

sztuk

60.000

Ksistwo Litewskie przypado

tego na Wielkie

zboa w

ziarnie, 6.000.000 miar (boiscetnarów somy i siana oraz 30.000 woów. Rekwizycya ta przeznaczona bya na zaoenie cesarskich magazynów rezerwowych; do czasu miaa by trzymana w pogotowiu na miejscu, a za pierwszym

cetnarów

600.000 8eaux)

owsa,

po

15.000

rozkazem dostarczona z popiechem na miejsce przeznaczenia. Miaa ona by rozoona w równym stosunku przez poszczególne administracye; tylko dymy chauogrodowe oraz prawdziwie zniszczone skutkiem pne i

-

wojsk byy od niej zwolnione. Poow ywnoci miay da dymy wociaskie, drug poow dwory. Zboe powinno by dostarczone w przecigu 3 miesicy, miso w cigu 6 miesicy po ^/e co miesic, a owies, siano soma w cigu 3 miesicy po ^/j przejcia

danej

i

co

miesic.

Obowizkiem

byo wyznaczy

by tych

dostarczone.

punkta,

intendenta

do

generalnego

których produkty

Administracya nie

powinna

magazynów bez wiedzy komitetu ywnoci

armii

te

winne

narusza magai

zynów. Specyalni rewizorowie, wyznaczeni przez podprefektury, winni co 2 tygodnie rewidowa, czy przeznaczona ilo ywnoci znajduje si na miejscu. Dla dozoru przy przyjmowaniu ywnoci podprefekci obowizani wyznaczy dozorców ze szlachty godnej zaufania zobowiza ich przysig do sumiennego penienia obowizków. Póniej jednak, wobec tego, wadze francuskie, nie ufa-

s i

e

jc mieszkacom,

postanowiy przysya do tych maga-

zynów wasnych dozorców, miejscowi przeznaczeni tylko do przyjmowania

i

kwitowania obywateli.

zostali

29

pa-

— dziernika Komisya leona

no

234

Rzdowa

na

— wyrany

rozkaz

Napo-

nakazaa dostarczy niezwocznie przeznaczon ywna miejsce. Podprofekturom dodano w tym celu po

onierzy, którzy cznie z andarmami i okoliczn szlacht mieli czuwa nad bezpieczestwem transportów Zachcajc do rychego uskutecznienia tej z ywnoci. rekwizycyi, Komisya Rzdowa przypominaa, » kiedy dotd nieszczliwem spónieniem Zbawca nasz nie widzi obok niezw^ycionych swych zastpów litewskiego wojska, niech 10

e

chci nasze w dostarczeniu Opatrzno tak obficie nas obdarzya w tym

przynajmniej widzi gorliwe tego,

czera

roku«. Olbrzymia ta rekwizycya pobrana za bonami

miaa

by

potem potrcan przy podatkach. Katastrofa, jaka rycho nastpia, uczynia te wysiki i ofiary bezcelowemi, pozbawia te mieszkaców wynagrodzenia za milionowe dostawy, pozostawiajc w ich rkach bezwartociowe bony kwity magazynierów francuskich. i Rekwizycya ta zreszt w caoci nie zostaa uskutecznion, poniewa ju podówczas znaczna kraju bya zajta przez wojska Czyczagowa i Ertela, nie mówic ju o powiatach, które podczas caej wojny znajdoway si w rku nieprzyjacielskim, jak znaczna departamentu miskiego a póniej grodzieskiego. Cay wic ciar tej rekwizycyi spad na wolne powiaty, wyniszczone ju nad miar przez rekwizycye, pobory rozmaite i samowolne zabieranie ywnoci przez przechodzce komendy. departamencie wileskim magazyny rezerwowe zostay zaoone w nastpujcych punktach: Wilnie, Ko-

cz

cz

W

wnie, Oszmianie, Mereczu, Olicie.

magazynach

byo:

yta w

Ogóem ywnoci w

ziarnie

200.000

tych

cetnarów,

po 18.000 cetnarów somy i siana. i departamencie grodzieskim, wobec zajcia znacznej jego czci przez Czyczagowa, tylko 3 wolne powiaty dwigay na sobie cay ciar tych dostarcze; z depar2 miliony miar owsa,

W

—

-

235

tamentu tego miano dostarczy do magazynów rezerwo wych 150.000 cetnarów zboa, 1,600.000 miar owsa i po 12.000 cetnarów siana i somy oraz 8 tysicy woów. Departament miski musia dostarczy do magazynów rezerwowych 200.000 cetnarów zboa w ziarnie, owsa 2,000.000 miar czyli 64.517 beczek, po 20.000 cetnarów jakkolwiek siana i somy oraz 10.000 woów. Zdaje si,

e

magazyny miskie byy

obficie zaopatrzone, ta rekwizy-

bya cakowicie dopenion. Komisya Rzdowa niejednokrotnie uskaraa si na powolno adminicya jednak stracyi

i

nie

obywateli miskich

rzdze rzdowych. Na

w

wypenianiu rozkazów

ich usprawiedliwienie

cz

e

mona

i

za-

przy-

znaczna departamentu miskiego bya toczy, te bya terestale zajta przez wojska rosyjskie, nem cigych przemarszów wojsk zarówno francuskich jak rosyjskich. Powiaty wolne od nieprzyjaciela w miar swych si czyniy due wysiki w rozmaitych kierunkach. Powiat borysowski, przecity wielk drog biegnc do gównej kwatery cesarskiej, musia zaprowiantowa wielkie magazyny etapy lece na tym szlaku. Do magazynów w Borysowie, Dokszycach i Smolewiczach dostarczy: yta beczek 2.300, krup beczek 450, owsa be czek 4.600, siana somy po 51.750 pudów, wódki 57.500 kwart, soli funtów 34.500, woów 1.725. Do etapów wojennych w Smolewiczach, Naczy Borysowie dostarczono do dwóch pierwszych w cigu dni 7 po 200 beczek owsa, 3.000 pudów siana somy po 14.285 kwart wódki, a do etapu borysowskiego 30.000 pudów mki, 200 beczek owsa, 3.000 pudów siana tyle somy, 14.285 kwart wódki 400 woów. Pr(')cz tego powiat borysowski dostarczy dla Wielkiej armii do Dbrowuy 400 beczek yta, woów 370, wódki butelek 4.132, owsa beczek 20, 50.000 racyi ywnoci dla korpusu marszaka Davouta, 7.000 dla korpusu generaa Grouchy, dla VIII korpusu 16.000, dla wielkiego parku artyleryi zoonego z 3.000 koni, dla

bd

i

i

i

i

i

i

i

— garnizonu

a i

okoo

codziennie

które

wojsk,

236

miay przyby

take musia posa

1.000

racyi

i

dla

korpusu

do Borysowa, 40.000 racyi^

do Lepla 6.000

cetnarów

mki

do Czasznik 200.000 racyi.

Niepodobna tutaj wymienia wszystkici rekwizycyi francuskich i krajowyci oraz dostarcze, uczynionych przez Litwinów w tym pamitnym »roku wojny od mieszkaców Marszaek Macdonald i urodzaju* sucharów, racyi 600.000 tysicy telszewskiego 600 powiatu racyi ryu lub legumin suchych, 300 beczek wódki, 1.500 beczek piwa, 50 cetnarów soli, 20 beczek octu, 50.000 korcy owsa, 50.000 racyi somy i siana, 600 sztuk byda wozów do przewoenia tej ywnoci. i prócz tego 400 15 padziernika zalecono dostarczy na potrzeby powikszajcej si liczby chorych w szpitalach wileskich po 2 garnce pszenicy arfowanej z kadego dymu w 6 powiatach: wileskim, oszmiaskim, trockim, brasawskira, zawilejskim i telszewskim. Na utrzymanie cho rych i rannych w szpitalach otworzono list skadek

wadz

da

i

ofiar,

na ten

które

pod rozmaitemi postaciami hojnie

pyny

cel.

Z innych rekwizycyi naley wymieni rozporzdzeaeby kady browar dostarczy 15 garncy wódki. nie, Pomimo zebranego t drog wielkiego zapasu wódki, wypado, jak to wida z raportu Bignona z pierwszych dni grudnia, powikszy t ilo przez cignicie jej z najbliszych okolic Wilna.

Misa pocztkowo

brakowao; dostawcy francusame wojska przyprowadziy z sob znaczn ilo

scy i najpikniejszego

byda

nie

rasy holenderskiej, tyrolskiej

i

szwaj-

zmczone drog, le ywione, przewanie zielonem ytem, padao w wielkiej iloci, wobec czego trzeba byo posugiwa si miejscowem bydem znacznie mniejszej wagi. Wobec nakazanej do magazynów rezerwowych na Litwie dostawy 30.000 sztuk woów carskiej, które

jednak

—

237

—

obowizku zaopatrzenia w miso etapów, zaczto bra bydo krajowe sposobem rekwizycyjnym, rycho jednak spostrzeono, e system ten powanie naraa przysze zbiory, poniewa wiele rolników zostao zupenie pozbawionych woów roboczych. Wobec tego za zgod ks. BasBignona komitet ywnoci zawar z ydami umow sano na dostarczenie potrzebnej iloci woów, za dostaw których miano zapaci z dochodu dóbr opuszczonych przez Rosyan. Tym sposobem zaopatrzono w miso magazyny

i

i

i

etapy.

Wobec odwrotu

armii

francuskiej,

dcej

na

zi-

mowe lee do Wilna, wypado zaopatrzy to miasto w dostateczn ilo ywnoci dla przekarmienia w cigu zimy 100 tysicy ludzi. Komitet ywnoci poleci t spraw podprefekturom wileskiej, upickiej, wikomierskiej, szaKomitet wzywa do welskiej, kowieskiej i telszewskiej. tu o wasne dobro » Chodzi tej ofiary gorcemi sowy: wzywa Strudzony marich pomocy. Ojczyzna obywateli. szami i zgodniay onierz moe si dopuci nieprzyzwoitoci wielkich. Cay sposób zapobieania temu jest zgrow iloci jak najwikszej*. Mieli by madzi w tym celu wysani specyalni komisarze, którzy zajliby si sprowadzeniem ywnoci do Wilna z obszernem penomocnictwem czynienia rozdziau ywnoci rekwizycyi. »Takowy sposób dostarczania do Wilna ywnoci trwa ma do czasu, póki komitet o przejciu nagej potrzeby nie zawiadomi. Imiona osób, popieszajcych w tera dostarczepodane do wiadomoci publicznej i przedstawione niu, Najjaniejszemu Cesarzowi. Wszystko zaley na popie-

ywno

i

bd

wychodzi powinien. Do woy, jakie si znajWszystkiemi siami si maj obyduj w powiecie. watele, aby mianowicie wszystko szo z najwikszym popiechem, spónienie cae to rozrzdzenie znikczemni.

chu.

Transport jeden po drugim

transportu

Wszelkie

uyte

by maj

konie

i

j

dostarczenia teraniejsze przyjte

bd

w

po-

238

s

datkach. Komitet przemawia do Polaków, którzy znani narodom z mioci swojej Ojczyzny. Jest to moment, gdzie

kady mylcy

dobrze obywatel

swojej gorliwoci. Podprefekci nie

kich najmocniejszych

rodków

ma sposobno omieszkaj

okazania

uy

wszel-

do uskutecznienia tego roz-

rzdzenia«. Nie byo czasu do stracenia. Podprefektura natychmiast rozpocza plan rozkadu, podug którego wypado w powiecie wileskim dostarczy natychmiast z kadego dymu yta lub mki cienko zmitej omin 2, owsa omin 4, grochu garncy 2, krup jczmiennych lub gryczanych garncy 2, siana pudów 10. Dla dostarczenia tej ywnoci wyznaczeni zostali specyalni komisarze, którzy w razie nieprzy gotowania tych zapasów, mogli wszystko,, co znajd, bra w rekwizycy. Prócz tego z kadych 3 dymów trzeba byo da jednego wou. Wobec tego, piekarnie miejskie w Wilnie nie mogy przygotowa odpowiedniej iloci chleba dla przybywa-

e

w cigu 24 gokadego dymu w powiecie wileskim po 100 funtów chleba z cienko mitej mki. Komitet ywnoci pracowa teraz z duem nateniem. Szczególniej podnie naley zasugi jego prezesa Tyzenhauza, który niechtnie pocztkowo widziany przez wadze francuskie, obecnie zasuy na gorce uznanie z ich strony. Ks. Bassano oddaje wielkie pochway jego gorliwoci, nazywa go barczowiekiem czynu, ni deliberacyi; poniewa jedziej dnak w tych czasach naleao przedewszystkiem dziaa^ jcej zgodniaej armii, polecono dostarczy dzin z

wic bya

bardzo cenna cecha charakteru Tyzenhauza. otrzymywa od Bignona wiadomo o zamagazynowanej w Wilnie ywnoci. Dawa si tylko odczuwa brak siana, które cignito z caego kraju, ale w zbyt maej iloci. Trzeba byo zawrze umow z dostawcami francuskimi przybyymi z Strasburga, Mannheimu i Badenu na dostarczenie do magazynów wileto

Codziennie ks. Bassano

skich siana.

—

239

—

Gorczkowa czynno wadz w

uwieczon

celu zaprowiantowa

stosunkowo pomylnym bdcym pod dyrekcy ks. Puzyny, znajdowao si 8 grudnia 5.000 beczek 7 garncy yta, owsa beczek 1.249, siana ka7 omin mieni 518, somy kamieni 485 funtów 20. Ogó zgromadzonej w Wilnie ywnoci wynosi zapas chleba i sucharów na dni 40, nie liczc zboa z magazynów rezerwowych, które zaczynao przybywa ze mudzi, misa dla 100.000 armii na 36 dni, piwa i wódki w daleko wikszym stosunku. Komitet ywnoci tym razem dobrze wywiza si ze swego zadania, bo przygotowa, jakkolwiek z wielkim trudem i wysikiem, rodki do przekarmienia w cigu 40 dni 100.000 armii. Te wysiki pracowitoci i ofiarnoci pozostay bezuytecznemi, nie uratoway, nie mogy uratowa armii, bdcej w zupenej rozsypce; wrogom wypado spoywa owoce tej pracy, armia francuska bowiem nawet podczas swego odwrotu, pomimo roznie kazu Murata, poniszczy tych zapasów. nia

Wilna

zostaa

W magazynie cesarskim,

skutkiem.

i

zdya

ROZDZIA

VII.

Sdownictwo, owiata

i

koció.

Komisya Rzdowa, zajta cakowicie dostarczeniami i zaprowadzeniem w kraju wasnej administracji, nie miaa na razie czasu uporzdkowa sdownictwa krajowego. Dopiero 23 lipca opracowaa instrukcye dla wydziau sprawiedliwoci, tak zwane prawida dla sdownictwa. Z chwil opuszczenia kraju przez Rosyan ustay wszelkie sdy i wymiar sprawiedliwoci nie dla wojsk francuskich

móg by wykonywanym. Tymczasem kich dopuszczay si nad mieniem

i

liczne ekscesy, ja-

yciem

obywateli za-

równo wojska sprzymierzone jak i ludno miejscowa, korzystajc z powszechnego zamtu i anarchii, zmuszay

rzd nych.

do jak najrychlejszego

Nim

jeszcze

kazu Napoleona

to

sdy

otwarcia

sdów

kryminal-

nastpio, utworzone zostay z roznadzwyczajne, tak zwane komisye

majce na celu dorane karanie zbrodni, popenionych przez wojskowych i mieszkaców Litwy. Rozkazem dziennym cesarskim 3 lipca ustanowiona zostaa w Wilnie komisya prewotalna, majca sdzi zbrodnie maruderstwa i rabunku. Komisya ta obowizana bya rozpatrywa takie wykroczenia w cigu 24 godzin i skazywa winnych na mier przez rozstrzelanie. Skazani, zdaniem piewotalne,

—

241

—

wiadków wspóczesnych, przyjmowali wyroki

spokojnie

na mier zupenie obojtnie. Podobne komisye zostay póniej zaprowadzone po miastach departamentowych w Kownie, a winnych dezercyi i rozbojów byo tak wielu, w samem Wilnie wkrótce po ustanowieniu tych komisyi rozstrzelano kilkudziesiciu maruderów. Pomoc w chwytaniu przestpców byy utworzone podówczas kolumny ruchome, które, podzielone na drobne oddziaki, byy w ustawicznym ruchu, przebiegay kraj w rozmaitych kierunkach, majc na celu oczyszczenie go z maruderów i

szli

i

e

i

zbrodniarzy.

Nieco póniej przepisy o komisyach prewotalnych zostay rozcignite i na mieszkaców kraju, jakimkolwiek

sposobem pomagajcych maruderom w rabunkach; grozia im narówni z onierzami kara mierci. Te sdy nadzwyczajne, zoone z wojskowych francuskich, nie odpowiaday jednak jeszcze wszystkim potrzebom chwili, naleao wic co rychlej otworzy sdy krajowe. Pod tym wzgldem Komisya Rzdowa miaa znacznie atwiejsze zadanie, podziedzin, która po wcieleniewa sdownictwo byo niu Litwy do Rosyi ulega wzgldnie najmniejszym zmianom, zachowan zostaa bowiem obieralno sdziów, Statut Litewski pozosta z maemi zmianami kodeksem cywilnym; zmianom wikszym ulego tylko prawodawstwo

t

karne, gdzie

obowizywao

wiele

norm prawa

rosyjskiego

poszczególnych ukazów, nieskodyfikowanych i czstokro sprzecznych. Rosyanie nie uprowadzili z sob urzdników i

sdowych

na rychego rozpoczcia czynnoci w tym wydziale. Podug prawide z dnia 23 lipca Statut Litewski przywrócony w caej peni oraz konstytucye sejmowe miay sta si podstaw nowej organizacyi sdowej, zaprowadzonej obecnie po departamentach W. Ksistwa Litewskiego. Komisya Rzdowa zachcmiejscu

jako mniej niebezpiecznych archiwa sdowe, co dao

HOtlOeMFIE T

i

pozostawili

mono

II.

IG

— wala

sobie samej

—

242

prawo aski oraz rewidowania zapadych kar mierci, jakote mianowania

dekretów, stanowicych

sdziów na miejsce zmarych nieobecnych. Wydajc te prawida, Komisya Rzdowa, » troszczc si o bezpieczestwo obywateli, które jedynie przez dobrze administrowan sprawiedliwo moe si w tym kraju utrzyma*, polecia komitetowi sprawiedliwoci jak naj i

rychlejsze

wprowadzenie ich

w

ycie.

Na

mitetu sta Franciszek Jelski podkomorzy

czele tego ko-

starodubowski,

Micha Romer byy prezydent departamentu a obecnie prezydent miasta, Antoni Laudaski prezydent pierwszego departamentu, Baliski i Tomasz Umiastowski asesorowie, Walenty Górecki wojski, Jan Marcinkiewicz aba i Stanisaw ks. Puzyna. Niezwocznie po wydaniu tych prawide miay by otwarte akta ziemskie, grodzkie, gównego sdu miejskiego i wszelkie inne dla przyjmowania zezna, aktykacyi, przyzna i wszelkich innych tranzakcyi dozwolonych konsyliarzami byli

prawo oraz dla wydawania dawnych tranzakcyi. Pozwy i zakazy miay si pisa w imieniu Komisyi Rzdu Tymczasowego w W. Ksistwie Litewskiem. Postanowiono przez

natychmiast otworzy sdy kryminalne i rozpocz w nich czynnoci stosownie do wydanych prawide, a wic sd\' grodzkie w departamentach biaostockim, grodzieskim sdy ziemskie powiatowe i miejskie w depari wileskim, tamencie miskim, gdzie sdy grodzkie zostay zniesione przez rzd rosyjski, oraz sdy gówne pierwszego departamentu. Sdy grodzkie, ziemskie powiatowe i miejskie sdzi miay sprawy kryminalne nowe i uczynkowe, naruszajce bezpieczestwo osób majtków, które zaszy od daty i

22 czerwca nowego stylu, jako te szoci. Regestra sdowe miay

wynikn mogce w

by

przy-

na nowo sporzdzone to trojakie: dwa pierwsze dla spraw kryminalnych, jeden dla dawnych, drugi dla nowych, trzeci za dla wieo

i

— wydarzonych nia

spraw,

to

—

243

spraw uczynkowych. najpierw

wna kryminalna

ma

by

Co do

kolei

rozsdzon

oczywista, nastpnie jedna

sdze-

jedna

da-

nowa karna,

uczynkowa. Sprawy karne, w których domaj zostao ju przeprowadzone, ledcze chodzenie by sdzone w dotychczasowym porzdku, nowe za lub te, w których ledztwo zostaJo nieodbyte lub przeprowadzone niedostatecznie, maj by sdzone procesem publicznym litewskim za egzaminami, a gdzie potrzeba za inkwizycyami, po uprzedniem obwieszczeniu z terminem nie duszym, jak dni 14, a to ze wzgldu na odlego niektórych miejscowoci; skracanie terminu pozostawiono do uznania sdu. Nowe sprawy maj by sdzone za zakazem podanym przez wonego lub z terminem najduszym od podania dni 14, w sprawach za uczynkowych termin pozwów obwieszcze zostaje cztepotem

za

du

i

rotygodniowy.

W plet

sdach

grodzkich, powiatowych

sdziów skada si ma

najmniej

i

miejskich kom-

z 3,

w

razie

za,

gdyby który zosta pochwycony przez wojska rosyjskie lub nie by na miejscu, naley wezwa tego, kto poza wybranymi podczas sejmików otrzyma najwiksz ilo razie za, gdyby komplet na sejmiku by jegosów. dnomylnie obrany, na miejsce nieobecnego sdziego Komisya Rzdowa zamianuje jednego z 3 kandydatów przedSdzie gównym czynstawionych przez podprefektur. nym by tylko pierwszy departament do spraw karnych uczynkowych, sdziami tutaj mogy by tylko osoby, i obrane na te stanowiska przez obywateli. Na miejsce • sowietników* mianowanych od korony za rzdu rosyjskiego, mia by wybrany przez Komisy Rzdow jeden sdzia z trzech przedstawionych jej przez administracy kandydatów. Komplet Sdu gównego skada si mia z 5 czonków, którym w razie potrzeby mog by dodani

W

W

asesorowie z drugiego departamentu. 16*

—

wanej za

—

we wszystkich sdach

Dekrety

w jzyku

244

maj by

polskim wedle praw litewskich

rzdu

nie

polskiego;

byo wic

i

pisane

formy

uy-

potrzeby utrzy-

mywania nadal po sdach sekretarzy Rosyan,

zamiast

w pierwszych departamentach Sdy gówne miay zawiadomi o iloci spraw osdzonych, w których wyroki nie zostay wykonane, oraz o iloci spraw pozostaych do osdzenia, sdy za miejskie, grodzkie sporzdzi miay dwa rejestry; w jednym spisa winiów, którzy za kryminay, w drugiem za których ustanowieni zostali rejenci.

tych, którzy za potoczne uczynki lub z

podejrze

powodu mocnych

s osadzeni, a take

wskaza przyczyn uwizienia si kada sprawa znajduje. Te rejestry

stadyum, w jakiem niezwocznie po otwarciu

i

sdów maj

by przysane do ko-

mitetu sprawiedliwoci, a nastpnie podobne raporty

by to,

wysyane

zwaywszy wyjtkowe

tek których

te

maj

co miesic. Co si tyczy spraw cywilnych,

okolicznoci tych czasów, wsku-

wielu obywateli

dobrowolnie

opucio

czy

kraj

i

to

pod przymusem czy domów zostao

wiele

doszcztnie zniszczonych, a co za tern idzie przepada aktów cywilnych przechowywanych w archidua wach domowych, liczc si z tem, spokój i bezpieczestwo mieszkaców nie zostay jeszcze cakowicie przywrócone, komitet sprawiedliwoci uzna za stosowne nie otwiera sdów cywilnych do czasu uporzdkowania archiwów ustalenia wzgldnego porzdku. Dlatego te Komisya i Rzdowa postanowia otworzy obecnie tylko sdy kryminalne, odkadajc do czasu póniejszego otwarcie i urzdzenie sdów cywilnych i granicznych. Ju 5 sierpnia gówny wileski zawiadomi wszystkich adwokatów przysigych, przy drugim departamencie bdcych, o otwarciu Sdu gównego i wezwa ich do penienia obowizków. 11 sierpnia wyda podobne zawiadomienie sd grodzki powiatu wileskiego,

cz

e

Sd

I

— wzywajc adwokatów do dowej, jak te odwodowej. 22

wa maa

Sd

cz

adwokatom, ponie-

zalecenie

ich stawia si do penienia swoich gdyby w cigu tygouprzedzi ich, przybyli bdzie zmuszony »wzi miar iby

tylko

obowizków, dnia nie

stawania tak od strony powogówny wileski musia

ponowi swoje

sierpnia

—

245

e

i

,

,

obywatele interesy majcy nie tracili i delikwent mia skrócone wizy swoje*. Dla instalacyi i otwarcia sdów by wysany do Miska Peterson, który zosta mianowany wkrótce prezesem sdu gównego miskiego.

Otwarcie sdownictwa

nastpio

póno, bo dopiero 22 sierpnia a

do

stosunkowo powodu braku odpo-

tutaj

to z

wiedniego lokalu.

Z nowych urzdze sdowych oprócz komisy

i

pre-

wojskowo- ledczych, przeprowadzajcych dochodzenia w razie dokonania zbrodni z udziawotalnych

em

i

onierzy

komisyi

francuskich,

wymieni naley

jeszcze

in-

stytucy tak zwanych sdziów cyrkuowych, zaprowadzonych uchwa Komisyi Rzdowej z dnia 20 padzierKomisya, wychodzc z zaoenia, nika. po miastach sprawy » wynike z utrzymania potrzeb wygód ycia, posug danych, zdrowia wasnego oraz z najmu mieszka «, wykraczaj poza obrb spraw cywilnych, do-

e

i

tyczc waciwie

sdów

policyjnych,

uwaaa

za

sto-

sowne ustanowienie po miastach sdziów cyrkuowych, gdy policya na zajmowanie si podobnemi sprawami niema zgoa czasu. tym celu na kady cyrku lub te na 2 cyrkuy zostan przez mera w porozumieniu z municypalnoci przedstawieni do wyboru izby administracyjnej dwaj kandydaci z obywateli znanych osiadych w miecie, z których izba jednego zamianuje sdzi cyrkuowym. Sdziowie ci, natychmiast zainstalowani, sdzi sprawy potoczne tymczasowo bezpatnie, stosujc si cile do praw Statutu Litewskiego dawnych konstytucyi, w braku których mog posugii

W

i

bd

—

wa

—

246

Do sdów tych miay sprawy: niezapacenie wzitej ywnoci, niedotrzymanie zawartej umowy czy to przez rzemielnika czy obstalowujcego, niezapacenie branych z aptek lekarstw, sprawy sug z gospodarzami, sprawy wynajmu domów i mieszka za kontraktami na pimie, niedotrzymania umów, na targach miejskich zawartych, krzywdy wszelkie, obelgi i szkody pomidzy mieszczanami rónego wyznania i ludmi lunymi, gwaty i zakócenia spokoju w miecie. Podobne sprawy miay by skierowysi prawem magdeburskiem.

nalee nastpujce

wane do sdów cyrkuowych jako do pierwszej instancyi. zakres dziaalnoci tych sdów wchodziy równie wszelkie wykroczenia wobec teraniejszych urzdze i prze-

W

pisów policyjnych, które

miay

miejsce od dnia wejcia

do Wilna Francuzów; tego rodzaju wystpki z poprzedzaten termin okresu, stosownie do wydanych przez

jcego

przepisów o sdownictwie, podlegay ju kompezwykj^ch sdów. Zadaniem sdziów cyrkuowych we wszystkich sprawach byo nakanianie stron do zgody, przyczem warunki zawartej ugody winny byy by zapi-

Komisy tencyi

w

sywane;

razie niedojcia stron do polubownego porozu-

te wydawa miay wyrok z wyoeniem jego motywów. Celem jednak sdziego byo zaatwienie moli-

mienia,

sdy

najwikszej iloci spraw drog dobrowolnej ugody stron, a nazwiska sdziów, celujcych w tej umiejtnoci, wie

miay

by

sz kar,

W

podawane do gazet. tych sdach najwyjak sdzia móg skaza winnego byo za-

na

pacenie stronie lub wniesienie do kasy miejskiej 50 zotych oraz areszt trzydniowy; sprawa, pocigajca wiksz kar, winna by skierowana do wójtowskiego kryminalnego lub grodzkiego sdu. Wykonanie wydanych wyroków

naley do

policyi, z

wyjtkiem

atoli aresztu

w

tych razach bowiem strona raoe nicypalnoci, jako utrzymujcej rzd cej,

aby

nie

byo naduy, w

razie

lub wizienia,

odwoa si do muw miecie pilnuji

ujawnienia których

— municypalno ma prawo cia danego sdziego

mae gsto zwa sdziego

i

247

da

— usunigrodzkim

od administracyi

stawienia go przed

sdem

do tego sdu moe równie zaposama strona pokrzywdzona. Wilno, stosownie do tych postanowie komisyi, podzielone zostao na 6 cyrkuów. Sdziami mianowane zostay nastpujce osoby: w cyrkule pierwszym Wincenty Sawicz, w drugim Ignacy Nowicki w trzecim Karol apiski, w czwartym Tomasz Korwel, wreszcie w pitym szóstym Rudolf Wolf Jan Markowski. Sdy cywilne, które miano nieco póniej urzdzi, nie zostay otwarte podczas caego trwania rzdów Komisyi Rzdowej, stany temu bowiem na przeszkodzie niepowodzenia wojenne, które zachwiay byt samej Komisyi a wkrótce miay cakiem kres jej pooy. Rozpatrujc sprawy rozscle

officio;

i

,

i

i

sdów kryminalnych, wypada podnie wielk ilo spraw wocian, oskaronych o nieposuszestwo, podpalania nadzone

podczas

czteromiesicznej

zaledwie

kadencyi

i

wet zabójstwo swych panów. Najwiksz ilo podobnych spraw da departament miski, gdzie stosunki pomidzy dworem a wsi nabray teraz szczególnie ostrego charakteru. powiatach borysowskim ihumeskim doszo nawet do powanycli ekscesów ze strony wocian, gdy wocianie odmawiali penienia nadal paszczyzny, chro nili si do lasów std cznie z maruderami francuskimi rabowali okoliczne dwory. wiadek wspóczesny stwierdza, »w Borysowskiem nie tylko chopstwo, ale drobna sza

W

i

i

e

i

naapawszy kupami niemieckiej hooty, morduj ich pal zamknitych po chlewach, albo topi. Wielu z nich

chta,

pod pozorem werbowania ochotników do wojska, pldruj okoliczne dwory, dopuszczajc si grabiey i gwatów*. Dla poskromienia tych rabusiów borysowski gubernator Barbauer wysya niejednokrotnie oddziay karne. Podobne zaburzenia wybuchy w dobrach radziwiowskich Smole-

—

—

248

wieach, gdzie dopiero za wdaniem si konsystujcych tusi dzierawcy przywróci taj wojsk francuskich udao porzdek. Najwiksze jednak wraenie wywoaa sprawa wocian ze wsi Trocianki, oskaronych o wymordowanie caej rodziny waciciela Haski. Adam Hasko, dziedzic wsi Trocianki, znany ze swego surowego, nieludzkiego czsto postpowania z wocianami, zosta w dniu 8 lipca ra-

zem z ca swoj rodzin, liczc ogóem 11 osób, zamordowany przez wocian trociaskich, na czele których towarzyszce

gdy wiadcz

zbrodni,

tej

s

Ciekawe

sta starzec Pietruk Borysionek,

okolicznoci,

one o niezwy-

kem

rozdranieniu i okruciestwie wocian. Zamordowali oni najpierw samego Hask a nastpnie udali si do lasu, gdzie ukrya si przed maruderami rodzina Hasków. Nie

oszczdzano

wizano

tutaj

nawet

do drzewa, »a

dzieci

i

kobiet,

chcc zwikszy

spóczesny pamitnikarz, nóki, tukli o drzewo,

—

jej

mae

on

jej

Haski przymki, jak pisze

dziecko

—

wziwszy za

iby mózg wytryskujc, skrapla nieszczliw matk «. Trupy pomordowanych przycignito do dworu, poukadano u drzwi domu i nastpnie spalono,

chcc w sznej

tej

W

zoy

strawin na maruderów. zobowizawszy udzia caa wie, zbrodni braa

ten sposób

si pod przysig do strzeenia tajemnicy, a herszt zbrodniarzy Taras przyj na swe sumienie grzech tej potwornej zbrodni. z

Chcc

lepiej

uczestników zbrodni

ukry

wszelkie

jej

lady, trzech

udao si do Ihumenia,

gdzie zako-

e

przechodzcy przez Trociany munikowali zwierzchnoci, Francuzi napadli na dwór, zamordowali waciciela z rodzin a nastpnie spalili dom. Donoszc o tem, wocianie prosili zwierzchno o wyznaczenie kogo do administrowania majtkiem Haski, poniewa nie wiedz kogo

maj

obecnie

sucha. Ta troskliwo wocian

o

majtek

mioci poddanych, wydaa si bdcemu podówczas w Ihumeniu pu-

pana, nie cieszcego nieco podejrzan

ca

si

—

249

-

kownikowi andermeryi miskiej Osztorpowi; natychmiast

uwizi

kaza wic

zbrodniarzy, którzy podczas badania

przyznali si do popenionego morderstwa.

Jeeli zbrodnia ta, ze wzgldu na warunki, w jakich zostaa spenion nosi wyjtkowo zwierzcy charakter, to niemniej i represya sdowa bya w tej sprawie wyjtkowo surow. Sprawa bya pocztkowo rozpatrywana w ziemskim sdzie ihumeskim 20 sierpnia na skutek doniesienia, uczynionego przez krewnego pomordowanych Hasków, Daniela Kamieskiego, komornika powiatu bychowskiego, w imieniu którego wnosi na sdzie oskarenie Szymon opata, broni za oskaronych adwokat Tomasz Lisowski. O zbrodni morderstwa oskarono nastpujcych wocian wsi Trocianki: Pitru ka ojca i Jakóba syna Borysionków, Arcioma i Józefa Kondratowych, Apa,

Mawieja

Hryszka obaczonków, Piotrusia DulWasila Polanowego oraz innych poddanych wsi Trocianki, którzy brali udzia w zabójstwie. Sd ziemski ihumeski po rozwaeniu sprawy skaza niektórych wocian na kar mierci, innych na sm.aganie u supa, stosownie jednak do prawide o sdownictwie wyroki w podobnych sprawach nie mogy by wykonywane bez ponownego rozpatrzenia sprawy w Sdzie gównym, konfirmacya za wyroku miaa by wydana przez nasa,

i

kiewicza, Cimocha

Komisy

Rzdow

i

po otrzymaniu opinii od komitetu spra-

Spraw wic przeniesiono do miskiego Sdu gównego. Wystpujcy w imieniu ofiar poszkodowanych Daniel Kamieski niezadowolony z wyroku sdu ziemskiego ihuraeskiego, da, zwaywszy wyjtkowy charakter tej w tyraski sposób, suzbrodni dokonanej z premedytacy wiedliwoci.

,

i

rowszego ukarania wszystkich winnych oraz pocignicia do odpowiedzialnoci ydów berezyskich oskaronych o kupno zrabowanych u pomordowanych rzeczy. Obroca oskaronych dowodzi, zeszy Adam Hasko wraz z swoj rodzin, objwszy we wadanie wie Trociank je-

e

ca

— szcze za

rzdu

250

rosyjskiego,

—

postpowa wasnoci

okrutnie ze

swymi

bez adnej przyprzewanie niesuszne kary, wocianie udawali si do zwierzdoprowadzajc do tego, cinoci rzdowej rosyjskiej ze skargami na jego okruciestwo, co jednak pogarszao tylko ich pooenie, poniewa skargi te przez sd niszy nie zostay wcale wysuchane a postpowanie Haski z wocianami stao si jeszcze bardziej nieludzkiem. Wszystko im zabiera, kac ywi si samemi plewy. Obroca, uznajc w okrutnem obchodzeniu si Haski okolicznoci agodzce win oskaronych, prosi aby sd rawocianie, doprowadzeni do ostaczy mie na uwadze, tecznoci, »nie z chci zysku majtku lub pienidzy, nie z pijastwa lub z rozpusty, lecz jedynie w obronie ycia

poddanymi czyny,

pozbawia

,

nakada

ich

nielitociwe

i

e

e

i

majtków w prdkiem

poruszeniu

popenili

ten

czyn

zbrodniczy*, i aby zastosowa do nich agodniejsze artykuy prawa; te uwolnienia od wszelkiej kary obu Borysionków jako niebiorcych bezporednio udziau w wyko-

da

naniu zbrodni.

Sd gówny

miski, do którego sprawa ta zostaa przeniesion, nie uwzgldni wywodów obrony i skaza na mier przez cicie gowy 10 wocian; prócz tego ciaa 4 najgówniejszych hersztów

miay

uledz

wiartowaniu

a 6 pozostaych spaleniu. 5 innych wocian, którzy jakkolwiek sami nie brali udziau w zabójstwie, jednak, wiedzc o tern, nie przeszkodzili zbrodni ani nie zawia-

wadz waciwych, skazano na 900 óz. Ten wyjtkowo surowy wyrok wydany zosta dnia 5 wrzenia przez Sd gówny miski w nastpujcym komplecie sdziów: prezydent Ludwik Kamiski, Jan Peterson, Ignacy Olepo otrzymaniu sza, Micha Jeman Mateusz migielski domili

i

i

aprobaty od komitetu sprawiedliwoci, konfirmowany zosta 17 wrzenia przez Komisy Rzdow. Wykonanie wyroku

wocian

z

w Misku.

Sprowadzono na egzekucy okolicznych wsi, by przyjrzeli si okropnej

nastpio

—

—

251

jak ponieli zbrodniarze. » Smutny to byt obrzd c, wiadek wspóczesny Osztorp, »na którym musiaem si znajdowa w Misku, jako ju wówczas dowódca andarmeryi miskiej. Za pier wszem ciciem zdao mi si, e z konia zlec, bo ciemno mi si w oczach sabo zrobio; trzeci by cinany wanie ten, który pastwi si nad karze, pisze

i

dzieckiem,

przywiza matk

nogi syna,

bi

gow

matk zwiksza mody chopiec, który pla

do drzewa, a

o drzewo,

i

jej

iby mózg

cierpienia.

wziwszy za dziecka skra-

Ostatni

za by

to

mdla, patrzc na mier wspówinowajców. Smutny bowiem by ich widok, kiedy gowa odleci, podskakuje jeszcze oczyma rusza, a có kiedy pataj na czci pozostay kadub. Nie mogli znale kata, bo od zabrania Polski kara mierci bya skasowana, znalaz si jednak jeden z jeców Rosyjskich, który za sw wolno zobowiza si dopeni tego obowizku. Uczy si pierw tego na kilkunastu baranach. Miejsce egzekucyi byo za miastem na górach od przyjazdu z Kojdanowa Ihumenia, szafot ustawiono na rodku najwyszej góry, na podniesieniu z drzewa, tapczan i kódk pod i

i

gow, do tego tapczanu przywizywano winowajc za gow, rce nogi, aby si nie ruszy. Oprawcy, zdejmui

jc ubranie, z pocztku drc rk winno, a w kocu tak si rozjuszyli,

speniali

e

swoj

po-

zdzierali odzie-

podobao si Francuzom, kiedy kobiet to nazywali barbarzystwem, kiedy ucirózgami siekli cie gowy miechem spotykali, woajc: caput'^. Ciaa powiartowanych zbrodniarzy stosownie do wyroku sdu miskiego miano rozwie do wsi Trocianki, miasteczka Piaseczna, Pyraszewskiej Sobody miasteczka Dudzicz, » takowe wiercie dla wraenia bojani penienia wystpnie.

Najwicej

nie

i

i

i

ków na

dni

15 po drogach

i

traktach porozwiesza*.

surowo musiaa rzuci postrach buntujcych si wocian, nie moga jednak

Naturalnie podobna

na wszystkich zaszczepi mioci

i

sympatyi do nowego rzdu, od któ-

—

252

—

doli wociaskiej; przeciwpomidzy dworem wiksz przepa coraz kopaa nie wszelkich zabutumienia a wsi. Wskutek energicznego rze wiejskich, wocianie prawie wszdzie zostali przywróceni do posuszestwa, wszelkie jednak musiay upa stanowczo widoki poruszenia tych szarych mas biaoruskich w kierunku aspiracyi narodowych. Lud, obudzony na chwil ze swej wiekowej niewoli bkajc si na tej

rego oczekiwano polepszenia

,

nowej drodze bez odpowiedniego kierunku, po kilku nieforapaty. Najwicej tunnych próbach wpad znowu w pracy dostarczy sdom kryminalnym departament miski, tutaj bowiem, jak wskazuje regestr spraw, na 28 spraw karnych rozsdzonych we wrzeniu, przewaajc ilo stanowiy sprawy o charakterze buntów przeciwko do dziedzicom, podpalania dworów lub zabójstw. spraw tych stosowa wyszy stopie kary i hojnie szafowa kar mierci, w kilku zdarzeniach jednak Komisya

sw

Sd

nazbyt surowe wyroki sdów gównych. Zdarzay si jednak i innego rodzaju sprawy; akty sdowe i wspóczeni pamitnikarze zaznaczaj niejedno-

Rzdowa zagodzia

krotnie,

e

i

drobna szlachta, korzystajc

z

powszechnego

pldrujc dwory na Litwie dopuszczajc si rónych gwatów na nieszcz-

zamtu, tworzya bandy

zbrojne,

i Biaej Rusi i liwej ludnoci. Bandy te grasoway przez pewien czas bezkarnie po kraju pod pozorem werbowania ochotników do wojska. Z papierów komitetu sprawiedliwoci wiemy o kilku podobnych sprawach; winni zostali ukarani mierci, w Misku powieszono z wyroku sdu niejakiego Bu-

zamonego szlachcica z powiatu borysowskiego, Wilnie skazany zosta przez wileski gówny kry-

jalskiego,

W

Sd

minalny szlachcic Skinder, ojciec z trzema synami, oskarony o rabunek zbrojn rk; innego, niejakiego Korew skazano na kar wiecznego wizienia i pitnowanie na czole. Gwaty te i wybryki komitet stara si powstrzymywa za pomoc surowych kar, jakiemi hojnie szafowa

—

253

—

e

udao si mu poniekd zwalczy przyzna naley, i anarchi i przywróci porzdek. Sprawy owiaty i religii znajdoway si w zawiadywaniu komitetu owiecenia, pozostajcego pod przewodnictwem rektora uniwersytetu, czcigodnego Jana niadeCzonkami komitetu byli: biskupi Adam KossakowHoownia, podkomorzy Jeleski, Eustachy Karp, pisarz ziemski rosieski i Tadeusz Kukiewicz, czonek komisyi sdowo-edukacyjnej. Dziaalno komitetu bya skierowan ckiego.

ski,

przedewszystkiem do utrzymania w caoci dziea edukaktóra pod kuratory ksicia Adama Czartoryskiego tak piknie si rozwijaa i ju bujny plon po-

cyi krajowej,

cza wydawa.

Nie trzeba byo rozpoczyna w tej dzieprac organizacyjnych, jak to miao miejsce w innych wydziaach. Chodzio tylko o zapewnienie normalnego biegu szkolnictwa, otwarcie z nowym rokiem szkoldzinie

nym

szkó, istniejcych

w

4 departamentach, uwolniem*e

gmachów szkolnych zajtych przez wadze francuskie krajowe na magazyny szpitale, oraz zabezpieczenie i

i

nietykalnoci funduszów edukacyjnych nych.

Ju

niadecki

w

i

urzdze

szkol-

swej mowie powitalnej podczas au-

dyencyi uroczystej, danej przez Napoleona czonkom ciaa uniwersyteckiego w Wilnie, podniós wielkie zasugi pooone przez cesarza Aleksandra dla rozwoju owiaty na Litwie oraz wyrazi nadziej, Napoleon nie da dzieu Batorego zaszczyci je swoj opiek. Wysuchawszy z zadowoleniem tego przemówienia, Napoleon zapewni swoj pomoc i opiek uniwersytetowi i wogóle caemu szkolnictwu na Litwie. Z yczliwoci, jakiej od Napoleona dozna, nieomieszka skorzysta niadecki przy pierwszej sposobnoci dla ratowania powierzonego sobie dziea. Mianowicie, kiedy w gmachu kolegium w. Jaskiego pomieszczono na kwater puki gwardyi pieszej kiedy niebezpieczestwo poczo zagraa cennym zbiorom i gabinetom, znajdujcym si w tym gmachu, uda si rektor

e

upa

i

i

—

254

—

niezwocznie do komendanta gwardyi marszaka Lefebvre, proszc o zabezpieczenie tych zbiorów. Marszaek z ca, gotowoci uczyni zado probie rektora i przystawi warty do drzwi gabinetów; w ten sposób ocalone zostay kosztowne zbiory wszechnicy. Mimo to niebezpieczestwo nie przestawao zagraa uniwersytetowi zarówno ze

urzdników francuskich, którzy chcieli zagarn gmachy uniwersyteckie, jako te i ze strony municypalnoci wileskiej, w której wielu czonków byo z rozmaitych powodów niechtnych zwierzchnoci uniwersyteckiej; posyano wic wojska na kwaterunek do uni wersytetu, zajmowano gmachy szkolne na lazarety, usiociarów, jakiemi obciano miasto, wano zrzuci na barki zarzdu uniwersyteckiego. Wszystkie te zamachy, wymierzone z rozmaitych stron, potrafia odeprze estrony

wszystkie

cz

stao

Jana niadeckiego^ z tej walki trudnoci i zwycisko, ratujc powierzone sobie a umiowane dzieo wychowania krajowego. Wielu przykroci musia doznawa lazna

energia

który

umia pokona

szczególniej

i

od

charakteru

wyj

tyle

ordonatora Boileau,

który

nie

zwraca

adnej uwagi na przeoenie czonków Rzdu Tymczasowego i chcia zabra na szpital gmach obserwatoryum astronomicznego a biblioteki na umieszczenie tam 1.500 chorych. niadecki opar si temu stanowczo, zwróci si do

e

cesarz, ksicia Bassano z podaniem, w którem zaznaczy, opuszczajc Wilno, zaleci doktorowi baronowi Ivan, eby nie zajmowano gmachów uniwersyteckich. Lekarze francuscy, niezadowoleni z tego, na szpitale przeznaczono gmachy

e

na przedmieciach

dali

i

za miastem, popierani przez ordona-

w

ródmieciu; na ten cel zabrano gmachy seminaryum gównego, gimnazyalny, kliniczny, dom abowskiego, klasztor Bazylianów, szpital RuMisyonarzy ski, paac Sapiehy, klasztory Franciszkanów

tora,

umieszczenia szpitali

i

i

jeszcze chciano

nie

zabra kolegium

uwzgldnia zupenie

w.

zrobionej

Jaskie. Ordonator przez barona Ivana

—

255

—

lekarza naczelnego Degenettesa klasyfikacyi gmachów, przeznaczonych na szpitale, koszary i skady wojskowe postpowa zupenie samowolnie. Jednak mocne przeoenie, uczynione przez niadeckiego, poskutkowao Boilleau musia odtd liczy si z opini wadz krajowych. Nastpnie, kiedy w niektórych miejscach intendenci francuscy pozabierali kasy szkolne a w innych grozili zabraniem, niadecki od Bignona, aby rozkaza zwróci zaw przeciwnym razie natychgrabione sumy, groc, i

i

i

zada

e

skarg do cesarza. Bignon, znajc wzgldy okazywane przez cesarza niadeckiemu, ustpi i pienimiast zaniesie

dze zostay zwrócone. Ostrzejsze daleko starcia

wyniky póniej

bernatorem Hogendorpem, który fundusze uniwersyteckie.

Na

z

genera-gu-

pragn wprost skonfiskowa skutek denuncyacyi jednego

czonków municypalnoci wileskiej, chirurga Wojnicza, majcego osobiste porachunki ze zwierzchnoci uniwerz

Hogendorp postanowi zagarn kas uniwersytena potrzeby wojska. niadecki owiadczy, muni-

sytetu,

ck

e

cypalno nie

jeli

nie

moe

wiedzie, co

jest

w

kasie uniwersytetu,

bdc

z wszechnic w adnej stycznoci; w razie za genera- gubernator omieli si znajdujcych kasie funduszów, on jako rektor natychmiast uda

tkn

si w si osobicie do gównej kwatery cesarskiej, gdy posiada w tym wzgldzie wyrany rozkaz Napoleona. Po tak stanowczem owiadczeniu Hogendorp si pomiarkowa zaniei

cha projektowanego zaboru. Stacza te musia niadecki zacite

walki z munisprawach, dotyczcych rozkwaterowania gmachach uniwersyteckich oraz pocigania profe.sorów oficyalistów uniwersyteckich, pobierajcych pensye, do udziau w opacie podatków i skadek miejskich. niadecki w ostrym licie, zwróconym do prezydenta municypalnoci Romera, zaznacza, miasto Wilno gównie dziki uniwersytetowi posiada jakie ta-

cypalnoci onierzy w

w

i

e

256

dochody i znaczenie, niestosownem jest przeto wymaganie jakichkolwiek podatków i opat od profesorów. Sprawa ta posza na razie w odwlok. Najwaniejszem zadaniem wydziau owiecenia byo otwarcie z pocztkiem roku szkolnego wszystkich szkó w Wielkiem Ksistwie Litewskiem. Zadanie to nie byo zgoa atwem wobec zawieruchy wojennej, przerwania komunikacyi w wielu miejscach, i, co najwaniejsza, zajcia gmachów szkolnych na szpitale i magazyny wojskowe. t5'^m celu komitet wystosowa not do barona Bignona, wszystkie szkody, na jakie kraj bdzie w której wystawiony, jeli szkoy we waciwym czasie nie zostan mnóstwo otwarte, zwraca uwag na okoliczno, uczniów z rodzicami przed niebezpieczestwem schronio si do miasta, chodzi zatem przedewszystkiem o to, eby kie

W

wyoy

e

wadze

ewakuoway gmachy szkolne zwrówaciwych przeznacze, eby nad szkoami

francuskie

i

ciy je do rozcignito opiek rzdow, wreszcie, eby uwolniono w Wilnie gmach gimnazyalny a poprzestano na klinikach, seminaryum i weterynaryi, zajtych na lazarety i aby usunito z kolegiów uniwersyteckich skady gwardyi cesarskiej. Nota ta osigna podany skutek: uniwersytet i szkoy czciowo zostay otwarte, cho byo to poczone z wielu trudnociami, wypywajcemi zarówno ze zej woli wadz francuskich, które niechtnie uwalniay gmachy szkolne, jak z zamtu panujcego w caym kraju, oraz braku funduszów do normalnego prowadzenia nauk. Z jakiemi trudnociami wypadao walczy komitetowi przy otwieraniu szkó, jaskrawym przykadem dzieje gimnazyum miskiego. Rektor po otrzymaniu od Bignona zapewnienia o opiece wadz nad szkolnictwem zaleci, aeby wszystkie szkoy w Wielkiem Ksistwie Litewskiem zostay otwarte nie póniej, jak 13 wrzenia. Kierownikom zakadów naukowych zalecono we wszyst-

s

—

257

—

dotyczcych powierzonych ich pieczy zakadów, zwraca si w miastach powiatowych z daniem pomocy i opieki do komendantów i podprefektów, a w miastach departamentowych do gubernatorów i izb administracyjnych. Energiczny dyrektor gimnazyum miskiego Piotr Cejs, stosownie do zapewnienia marszaka Davouta, uwolnione od kwaterunku wojskowego e szkoy bieg spraw szkolnych nie ulegnie adnej przerwie, zawiadomi rodziców, eby w porze waciwej przysyali dzieci do szkó. Mia on przyrzeczon w tym wzgldzie pomoc opiek gubernatora miskiego generaa Bronfkowkich sprawach,

bd

i

e

i

W

zamiary dyrektora pomimo poparcia administracyi miskiej napotkay zacity opór ze strony wojennego komisarza francuskiego Rosier, który, stawiajc na pierwszym planie interesy i potrzeby armii francuskiej, nie zgadza si w aden sposób na zwrócenie gmachu gimnazyalnego, w którym po zajciu miasta przez Francuzów umieszczono kwatery dla 600 onierzy. Dziki usiowaniom Cejsa zdoano pod koniec lipca usun std onierzy, zaledwie jednak przystpiono do niezbdnej po parotygodniowym pobycie odactwa restauracyi gmachu, komisarz wojenny przeznaczy go na szpital wojskowy. Na skutek energicznego administracyi komisarz zgodzi si dania dyrektora skiego.

rzeczywistoci jednak

i

urzdzi

szpital

w

znacznie obszerniejszym

gmachu rz-

ale w par tygodni z napywem nowej partyi rannych 23 sierpnia zajto znów gmach gimnazyalny dla urzdzenia w nim drugiego wielkiego szpitala, pomimo wadz krajowych. Wadze szkolne protestu dyrektora

dowym,

i

w cigu 24 godzin opuci swoje znajdujce si w tym gmachu oraz usun musiay

mo,

cz

mieszkania,

ca

rucho-

mebli szkolnych ulega znaczna zniszczeniu. Zaledwie z wielkim trudem zdoa uzyska dyrektor pozwolenie na zoenie w jednej z piwnic biblioteki

przyczem

gimnazyalnej, MONosMrri

r.

II.

gabinetu

fizycznego

i

przyrodniczego, 17

—

258

stamtd usun,

nie

przeoe wytrwaego

dy-

po 2 tygodniach jednak nakazano

uwzgldniajc adnych prób

i

je

Dopiero po dugich zabiegach i staraniach dyrektora i administracyi oddano do dyspozycyi gimnazyum tak zwany »Zielony Dom«, w którym do czasu wkroczerektora.

nia Francuzów znajdowaa si poczta. Cejs, nauczony dowiadczeniem, w obawie, aeby nie odebrano mu tego przynajmniej gmachu, zwróci si do komitetu owiaty wyzna z daniem zapewnienia nietykalnoci gmachu, w kadym momencie jak pisa »abymy nie byli Nie by to jednak jeszcze z kwater naszych wygnani*. i

—

—

miay przeladowa w tym roku zajcia szkolne w gimnazyum miskiem, albowiem wkrótce umieszczono tutaj na kwaterze 34 onierzy z nowoforkoniec utrapie, jakie

mujcego si

batalionu

strzelców

Rokickiego, przyczem

komisya kwaternicza nakazaa jeszcze uczj^cielskiemu

personelowi

na-

ywienie tych onierzy wasnym kosztem;

w

mieszkaniach wielu nauczycieli umieszczono chorych i rannych. Niedo tego, komisarz wojenny samowolnie rozporzdza majtkiem gimnazyalnym, pozabiera mapy i atlasy oraz wiele dzie z bibhoteki gmnazyalnej. Z trudem zdoano przystosowa ten nowy lokal do potrzeb szkolnych i dopiero dnia 23 wrzenia nastpio otwarcie roku szkolnego. Urzdowe za i uroczyste otwarcie nastpio 3 padziernika z wielk pomp w obecnoci wadz francuskich, gubernatora Bronikowskiego i czonków administracyi miskiej. dniu otwarcia gimnazyum liczyo 167 uczniów. Odtd zajcia szkolne szy mniej

W

wicej

w równym

czc

20.000

tempie;

rodków,

szkodzie brak

rubli

stawa tylko zawsze na przeponiewa kas gimnazyaln li-

zabrali

z

sob

Rosyanie,

opuszczajc

administracya miska, bdca sama w cigych kopotach finansowych, nie moga asygnowa adnych funduszów. Z trudem wielkim udao si dyrektomiasto,

obecnie

za

—

259

—

uzyska pewn nieznaczn sum na odrestaurowanie urzdzenie gmachu pocztowe ro, na potrzeby za giranazyum oraz pensye nauczycieli nie miano adnych rodków; ci ostatni, pozbawieni w dodatku mieszka skarbowych, znajdowali si literalnie w ndzy, co wicej, gimnazyum nie posiadao adnych rodków nawet na opalenie gmachu szkolnego. Jakkolwiek niezmordowany dyrektor zabiega usilnie, aeby szkoy powiatowe mogy by otwarte 13 wrzenia i w tym celu wydzia trzeci skarbowy adrainistracyi miskiej wysa zlecenia do prefektów szkó, aeby z dniem 13 rozpoczy si wszdzie nauki, z 12 szkó powiatowych zdoano we waciwym terminie otworzy tylko 3 szkoy utrzymj^wane kosztem rzdu, w Borysowie, Postawach i Moodecznie, nieco póniej otwarto jeszcze 3: ks. Dominikanów w Niewieu, kalwisk w Suks. Bazylianów w Ihumeniu. Co si tycze parafialcku nych 6 pozostaych powiatowych, to te w cigu tego roku byy cakiem zamknite. Zatrzymalimy si duej nieco nad stanem szkolnictwa rowi i

i

i

w

departamencie miskim,

chcc zilustrowa

te trudnoci,

musia walczy komitet owiecenia, chcc zapewni prawidowe funkcyonowanie szkolnictwu na caym obszarze ziem W. Ksistwa Litewskiego, oraz aby podnie zasugi niadeckiego, który w takich warunkach potrafi doprowadzi z pocztkiem roku szkolnego do otwarcia znacznej iloci szkó. Na podstawie sprawozdania, zoonego w kilka lat póniej ministrowi owiaty przez uniwersytet wileski, moemy stwierdzi, e w okrgu wileskim ilo szkó, bdcychi pod kontrol uniwersytetu, ulega znacznemu zmniejszeniu. Stosunki z 3 guberniami poudniowemi, zajtemi przez Rosyan, musiay uledz zupenemu z jakiemi

przerwaniu; obie gubernie biaoruskie oraz kilka powiatów gubernii miskiej nie stosunki

mitetu

z

mogy równie wej w cise stae w ten sposób dziaalno komoga obejmowa tylko 4 gubernie i

uniwersytetem;

owiecenia

17*

—

260

—

departamenty litewskie i to nie w zupenoci, poniewa kilka powiatów w miskiej oraz w grodzieskiej pozostawao lub w padzierniku zostao zajtych przez wojska rosyjskie. Na podstawie tego sprawozdania wypada rada uniwersytetu, odbywajca swoje postwierdzi, siedzenia co miesic, w cigu roku 1812 posiedze tych miaa tylko 7, z tych 6 do wkroczenia wojsk francuskich i jedno po opuszczeniu przez nich Wilna. Posiedze akademickich, posiedze uroczystych oraz partykularnych w tym czasie uniwersytet nie odbywa. Tylko zarzd uniwersytetu, zasiadajcy 2 razy tygodniowo, odby za bytnoci Francuzów 5 posiedze. »W postpowaniu swozarzd uniwersytak brzmiao sprawozdanie jem tetu kierowa si dwiema zasadami: primo, eby uniwersytet jako korporacya nie zosta zamieszanym w adne sprawy, nie majce nic wspólnego z nauk, secundo, eby utrzyma wszystko na swojem miejscu, nie wprowadzajc adnych zmian i inowacyi. Z tych wychodzc zaouniwersytet nie odbywa za pobytu Francuzów adnych posiedze ani zwykych, ani uroczystych, ani przy zamkniciu kursów, ani przy ich otwarciu. Zawieszono z tej samej przyczyny posiedzenia rady uniwersyteckiej, a posiedzenia Zarzdu odbyway si tylko dla doprowadzenia do porzdku spraw niecierpicych zwoki, przyczem nieobecnego dziekana medycyny Lobenweina zastczyli

e

—

—

e,

powa

Spitznagiel':. I

szczerby, wielu

bowiem

w

ciele

profesorskiem

z profesorów,

byy due

jak Lobenwein, Frank,

opucio Wilno pod rozmaitemi pozorami. Dnia 15 wrzenia nastpio otwarcie kursów na

Bojanus,

uni-

wersytecie przy bardzo nieznacznej frekwencyi suchaczów,

których ilo w porównaniu z rokiem poprzednim spada z 472 do 189. To gwatowne zmniejszenie si iloci studentów tniadecki póniej w raporcie swoim przypisywa tej okolicznoci, kilkudziesiciu medykom rozkazano z chwil rozpoczcia wojny uda si do puków, oraz klerycy

e

e

261

skutkiem zabrania ich gmachu na lazaret nie zapisali si w tym roku do ksigi studentów. taki sposób stara

W

si zacny rektor zatai istotn przyczyn tego absenteizmu modziey, przemilcze jej czynny, gorcy udzia w wypadkach ówczesnych, masowe wstpowanie do wojsk niirodowych

i

osoni ukochan

instytucye

przed przela-

dowaniami, jakie mogyby spa na ni z Petersburga. uniwersytecka, porwana wirem wypadków, dobrze suya sprawie narodowej, biorc czynny udzia w manifestacyach podczas pobytu Napoleona w Wilunii z Konie, dajc haso do uroczystoci odnowienia ron, zapeniajc kadry nowoutworzonych puków litewskich, lub te wreszcie przelewajc krew w szeregach Wielkiej Armii, dzielc jej tryumfy i klski. Gwardya Ko-

Modzie

nopki

skadaa si przewanie

ckiej.

Uniwersytet wileski

szony

odda

do dyspozycyi

gmachów, jako

to kliniki,

ryum

nauczycielskie

kojów

w

z

modziey

uniwersyte-

podczas roku 1812

wadz

francuskich

by

zmu-

cz swych

seminaryum duchowne, semina-

gmach gimnazyum oraz okoo 30 poinnych gmachach; gimnazyum wypado umieci i

Wielu z profesorów, jak wspomniano, nie stawio si podówczas do Uniwersytetu. Ostrony Frank, przeczuwajc wane wypadki, wzi urlop do Wiednia dla odwiedzenia chorego ojca. Lobenwein, Pinabel, Bojanus gdzieindziej.

udali

si do Petersburga, gdzie intrygowali

stale

prze-

skd wróciwko niadeckiemu w ministeryum owiaty cili dopiero w roku 1815. Ze sprawozdania zoonego przez niadeckiego widoi

zabiegów, nie zdoe, pomimo jego stara ano w roku 1812 otworzy wszystkich szkó w 4 departamentach. departamencie wileskim szkoy kowiewikomierska, z poska, merecka, poniewieska, widzka wodu zabrania ich gmachów na potrzeby wojska, pozostay w cigu roku 1812 zamknite. gubernii miskiej zakonnych, pod zostao otwartych 13 szkó powiatowych cznera

jest,

i

W

i

W

i

—

koniec otwarto nawet szkoy

mimo

W

e

—

262

rzeczyck

i

mozyrsk,

po-

byy

odcite od porozumienia z uniwersytetem. departamencie grodzieskim otwartycti byo 9 szkó.

Co si tycze ogólnego stanu szkolnictwa we wskrzeszonem W. Ksistwie Litewskiem, to ogóem otwarto w r. 1812 299 zakadów naukowych, w których personel nauczycielski liczy mczyzn 592, kobiet 25, uczniów za byo ogóem 9. 569, w tej liczbie 8.935 pci mskiej 634 dziewczt. Zwaywszy trudnoci, jakie wypado przeama, trzeba i

przyzna,

e

odniosa wietny tryumf. swojem sprawozdaniu zaznaczy, chocia w drugiej poowie roku 1812 Uniwersytet podlega niemaym i licznym przeszkodom, mimo to udao mu si ocali powierzone jego pieczy skarby nauki i zakady, oraz ku powszechnemu dobru nauki odbyway si bez przerwy zarówno w uniwersytecie, jak i podlegych jego dozorowi szkoach. Susznie zupenie zaznaczy Micha Baliski, w tej okaza si niadecki nie tylko wielkim epoce burzliwej uczonym, ale przedewszystkiem wielkim rektorem i wiel-

Z prawdziw

energia

rektora

dum móg

on

w

e

e

e

kim obywatelem. Swojem postpowaniem, penem taktu w tej nieatwej sytuacyi, potrafi zyska szai godnoci cunek Napoleona oraz aprobat zupen cesarza Aleksandra,

pomimo usiowa oszczerców

swoich, którzy pra-

gnli oczerni go wszelkiemi sposobami.

Na danie wadz francuskich, gównie ks. Bassano, wypracowa niadecki obszerny memorya, dotyczcy organizacyi szkolnictwa na Litwie. meraoryale tym zaszczcia swojej »e Polacy w dniach znacza niadecki, ojczyzny usiowali zawsze poczy saw wojenn z mioci nauk literatury. Ludzie zasueni w ich dziejach byli w tym samym czasie ludmi bardzo wyksztaconymi. Z przyjciem chrzeciastwa gównem zadaniem fundowanych licznie klasztorów byo nauczanie modziey.

W

i

—

W

najwikszych nieszcz tego kraju

czasie

miot

nie

—

263

by

pierwszego

tracony z widoku.

rozbioru

W

roku

prawdziwi

Polski

ten przed-

1775

podczas

patryoci

zdoali

wysikiem ocali podnie instrukcy publiczn, tworzc w tym celu wydzia rzdowy przez ustaz

wielkim

i

Edukacyjnej i przeznaczajc fundusze skasowanego podówczas zakonu Jezuitów jedynie na ten Pastwa ssiednie podczas politycznego upadku tego cel. kraju szanoway t instytucy, jako przedmiot powszechnego przywizania Polaków. Wszyscy wadcy, którzy od 1794 roku rzdzili Rosy, potwierdzili utrzymywali prawa nowienie Komisyi

i

wychowania publicznego

i co do jego funduszów. Cesarz Aleksander rozszerzy te prawa, potwierdzi przyj dla caego cesarstwa. Polska, wskrzeszona z po-

polskie

co do

i

pioów przez znajduje

szon

potn

t jedyn

z

przez wysiki

moryale tym

wspaniaomylno

dawnych

instytucyi

bohatera wieku,

zachowan

i

ulep-

W

rady obywatelskie jej dzieci*. meprzedstawi niadecki w krótkim zarysie i

w

dzieje instrukcyi publicznej

cnego szkolnictwa

i

wytkn

Polsce,

nakreli stan

obe-

najwaniejsze zadania, jakie

oczekiway komitet owiecenia Wszelkie prawa, religii. przysugujce uniwersytetowi wileskiemu co do dozoru i

i

kierownictwa szkó, gimnazyów, pensyi

góle instytutów edukacyjnych,

miay

i

wszelkich wo-

by zachowane

i

utrzy-

mane w caej peni. Komitet owiecenia mia sprawowa nad uniwersytetem i jego okrgiem t sam wadz, któr posia-

daa niegdy Komisya Edukacyjna, a która póniej naleaa do kompetencyi ministra owiaty. Utrzymane zostay przez komitet

prawa

wszystkie

i

przepisy,

zapewniajce

kalno

niety-

funduszów edukacyjnych. Co si tycze tych ostatnich, musia niadecki przygotowa na danie Bignona dokadn wiadomo o wszelkich funduszach edukacyjnych, dochodach wydatkach oraz o iloci zakadów naukowych. Dziaalno komitetu owiecenia religii nie ograniczaa si jednak do 4 departamentów tylko, sigaa i

i

264

bowiem

Litwy

dalej poza granice

a

do gubernii

biaoru-

usiowa nawiza cisy kontakt z tamecznymi zakadami naukowymi otworzy tam we waciwym Rektor

skich.

i

szkoy, szczególniej gimnazya w^ Moliylowie i Witebsku; troszczy si równie o zabezpieczenie bogatych zbiorów kolegium koockiego, wieo wanie przed sam wojn wyniesionego na stopie akademii. Starania te wo-

czasie

bec nader utrudnionej komunikacyi osigny tylko czciowy skutek; mianowicie w gubernii witebskiej otwarto 7 szkó a w mohylowskiej zaledwie jedn; w tych stronach dziaalno komitetu napotykaa yczliw pomoc obu biaoruskich,

intendentów Pastoreta

W

i

ludzi

wiatych

i

uczciwych,

Fesueta.

dziwnem pooeniu znalaz si podówczas zakon

Zwycistwa Napoleona, zdobycie przez niego Biaej Rusi i ewentualne odbudowanie Królestwa Polskiego w granicach 1772 roku, wszystko to musiao nabawia miertelnego niepokoju ojców Jezuitów, usuwaa si im bowiem ostatnia pid ziemi z pod nóg, dni ich istnienia zdaway si policzone, sami oni prawdopodobnie nie mieli

Jezuitów.

by

co do tego

W

adnych zudze.

zoonym wadzom

ach,

memoryale swoim

o szko-

francuskim, Sniadecki porusza

myl, e z chwil zajcia Biaej Rusi nastpi prawdopodobnie zupena kasata szkó majtków jezuickich. Przekonai

nia

i

moga

dziaalno dotychczasowa cesarza Napoleona nie pod tym wzgldem pozostawia zakonowi jakich-

kolwiek

nadziei,

nie

dziw te,

e

w

cnie

pomidzy obu monarchami walce

stali

po stronie cesarza Aleksandra.

ich

toczcej si obe Jezuici

W

dusz

znacznej

wpywowi naley zawdzicza obojtno

biaoruskiej

na wezwania

proklamacye

ca

czci

szlachty

Konfederacyi i Rzdu Litewskiego. Zakon, który przed paru miesicami zaledwo odniós niemay tryumf, zrzuciwszy nieznon dla zaleno od uniwersytetu wileskiego i tworzc tutaj na kresach ziem b. Rzeczypospolitej nowe ognii

—

265

—

ako owiaty majce by równowanikiem tamtego, teraz oglda zupen ruin swoich planów marze, musia i

wyta swoje

w tym

utrzyma

wszystkie swe siy, aby przynajmniej

Na tem

istnienie.

miejscu

doda naley,

e

wanie

podczas toczcej si wojny, w Witebsku zosta aresztowany i zesany przez Barclay de Tollego wizytator szkó biaoruskich z ramienia uniwersytetu ]\[arcin Zaleski. Aresztowanie nastpio na skutek faszywych denuncyacyi, w których go zupenie niesusznie posdzono o

czasie,

ju

zamiary antyrzdowe. Istniej

i

powane powody

do przy-

nastpnie deportacya byy w zwizku z dziaalnoci wizytatorsk Zaleskiego i nastpiy skutkiem osobistych porachunków pomidzy zakonem a znienawidzon zwierzchnoci uniwersyteck. Do obowizków komitetu owiecenia i religii, w skad którego wchodzio dwóch biskupów, jeden obrzdku aciskiego, drugi unickiego, naleao te czuwanie nad sprawami wyodezwie swojej do biskupów i rzdców znaniowemi. dyecezyi komitet stara si rozproszy obawy, jakie mopodobna gy powsta ród duchowiestwa, tlomaczy, instytucya nie jest czem nowera dla wszystkich owieconych rzdów Europy, nie jest take now dla kraju naszego, w którym za przeszego rzdu ministeryum religijne rozcigao ogóln piecz na wszystkie wyznania, bdzie kierowa si w swem powre-szcie zapewnia, nie dopuci, stpowaniu istotn tolerancy religijn aeby jedno wyznanie znosio od drugiego pod jakimDalej kolwiek wzgldem przeladowanie lub krzywd. obowizków, zakres swoich czynnoci okrela komitet które byy takie same jak ministeryum wyzna za poprzedniego rzdu, a wic opieka nad ludnoci kadego wyznania nad funduszami, przeznaczonymi na utrzymapuszczenia,

to

aresztowanie

i

W

e

e

i

i

i

nie

wity,

nymi

z

urzdników

funduszami

i

sug kocielnych, a poczo-

edukacyjnemi, dozór nad elekcyami

—

266

-

duchownych, nad wakujcemi beneficyami i instalacyami duchowiestwa obojga obrzdków panujcego wyznania katolickiego, zalenerai od wJadzy duchownej przy nienaruszonym prawie dziedziców co do kolacyi w ich dobrach; dalej czuwanie nad instytutami zakonnymi obojga pici,

szkókami parafialaemi miejskiemi wiejskiemi, przez duchownych utrzymywanemi, sowem wszystko, co dotyczy wypenienia zamiarów fundatorskich cisego wykonania praw przepisów porzdkowych oraz obrony i zabezpiei

i

i

Wadza sdowa

caoci funduszów.

czenia

konsystorzy,

zoonych z osób zatwierdzonych przez komitet, miaa si ogranicza do samych tylko wypadków dotyczcych naruszenia karnoci duchowej. Sprawy wynikajce z maestw i rozwody rozpatrywane na zasadzie przepisów opracowanych tymczasowo przez komitet sprawiedliwoci. Jak wida, noszono si z rozcignicia i na

bd

myl

Litw

odpowiednich przepisów kodeksowych.

komitet

da szczegóowych wiadomoci

kresie wyliczonych

ców dyecezyi szej

i

to

to

W tym celu

wyjanie w

spraw od wszystkich biskupów w przecigu 6 tygodni od daty

odezwy. Wiadomoci

dane, jak

i

miao

te

miejsce

i

za-

rzdniniej-

miay by w ten sposób ukaza rzdu przeszego, kiedy

rzdcy

dyecezyi przysyali je do kolegium duchownego ministeryum religijnego. To postanowienie komitetu spotkao si z pewnym oporem ze strony duchowiestwa, przynajmniej pewnego jego odamu. kilka miesicy póniej, 14 listopada komitet w nader ostrem pimie wyrazi nagan biskupowi mudzkiemu ks. Giedroyciowi za to, i

W

e

nie

w

przysa

swej

dyecezyi,

waciwym

czasie

»e w

wiadomoci swojem pimie z dnia

stanie

o

5

listo-

pada nie chce uznawa nad sob zwierzchnoci rzdu, si waha dotychczas, czy komitet ma prawo i po trzeb od niego wiadomoci o stanie jego dye-

e

da

cezyi,

3

oraz

wyraone

e w

troskliwoci

beneficya

za

swej pasterskiej wszystkie

wakujce poczytujc, obsadza

•

je

sam wbrew

-

267

—

rezolucyi Koraisyi

Rzdowej

z

17

wrzenia

o mianowaniu kandydatów na takowe stanowiska w dobrach skarbowych przez rzd«. Wogóle ze smutkiem wypodczas caego trwania wojny duchopada stwierdzi,

e

wiestwo

litewskie z nielicznemi

wyjtkami

okazao

nie

sprawy narodowej i przychylnowikszej gorliwoci ci dla rzdu krajowego. Wpywao na to bezwarunkowo echo zatargów Napoleona z kocioem, niech duchowiestwa do gospodarki napoleoskiej w Ksistwie, wreszcie brak gbszego uczucia patryotycznego i gorliwoci obywatelskiej ród wielu duszpasterzy litewskich, skutkiem dugoletnich, demoralizujcych w najwyszym stopniu wpywów dawniej Józefa Kossakowskiego i Massalskiego, a obecnie metropolity iestrzencewicza. Do nielicznych piknych pod tym wzgldem wyjtków nalea czcigodny praat wileski Duski, wymowny kaznodzieja, jeden z najwiatlejszych umysów ówdla

czesnych, niepospohcie wyksztacony, niezmiernie czynny

czonek ló masoskich

w

Wilnie,

zagrzewajcy

w

swoich

kazaniach do ponoszenia wszelkich ofiar na rzecz powstajcej ojczyzny. Drugim, którego pami chlubnie uwieczniy wypadki by biskup miski Dederko, zaoyciel miskiego Towarzystwa Dobroczynnoci. Biskup Dederko do akcesu do Konfederacyi obywateli miskich doczy list do ksicia Adama Czartoryskiego, marszaka Konfede,

racyi Generalnej, z

owiadczeniem gorcych uczu patryo-

tycznych jedynego w tych stronach biskupa, gdy wileski nominat z jednej strony ssiadujcy a arcybiskup mohylowski Siestrzencewicz z drugiej byli stale poza kra jem. Na tak wysokiem stanowisku biskup Dederko wieci przykadem dawa cigle dowody wielkiej gorliwoci patry etycznej; niekiedy posuwa si jednak w tym kierunku za daleko wtrca si w sprawy kocioa unickiego i schyzmatyckiego, w czem komitet musia hamo porywczego biskupa pisa do niego z ostrzeeniem. i

i

wa

i

268

aeby do kocioów sob zwierzchno Szo

cigaj.

ruczy mu aciskich

o

ale

majcych nad swej nie roz-

e

to,

da

grecko- unickich, jako

oddzieln, juryzdykcyi

miski Bronikowski

gubernator

dokadne wyjanienie i

grecko unickich, co -

po-

nietylko o parafiach

te

biskup z

wielk

gorliwoci uczyni dopomóg wielce do odebrania zabranych Bazylianom funduszy. Rzd, powstrzymujc gorliwo biskupa, dawa dowody istotnej tolerancyi religijnej wysokiego poszanowania innych wyzna. Komitet, przywracajc i

i

28 lipca kalendarz aciski, pozostawia jednak unitom i dyzu-

nitom

dawny

grecki.

Rzd, przestrzegajc zasad istotnej wol-

noci sumienia, baczy pilnie, aeby adnemu z wyzna nie dziaa si krzywda, hamowa w tym wzgldzie niewczesn

gorliwo niektórych sug kocielnych, jak to miao miejsce w sprawie z Dederk; w postpowaniu z ludnoci prawosawn, zawsze taktownem przezornem rzd pozosta równie wiernym zasadzie tolerancyi. 17 padziernika, otrzymawszy od biskupa Buhaka wiadomo o zafunduszach, branych przez prawosawnych cerkwiach i

i

zwróci si z zapytaniem, czy lud, który przeszed na obrzdek grecko-oryentalny w dawnej dyecezyi piskiej

yczy dobrowolnie powrotu parochów swoich, maga si od biskupa pozytywnych dowodów

oraz dotego

y-

czenia woli ludnoci. Zaznaczy naley, e biskup Dederko bra nader czynny udzia we wszystkich uroczystociach, jakie miay podówczas miejsce w Misku, zaj dom biskupa prawosawnego, który usun si z miasta, przerobi znajdujc si tam doi

mow

dobrej

cerkiew

powicenia.

na

hodu Napoleonowi, gorliwa

kaplic

Udawa si te

czynno

nia przywróconego

i

dokona

do

którego jednak

ju tam

zosta

uroczystego dla

zoenia Ta

nie zasta.

biskupa podczas krótkotrwaego istnieWielkiego Ksistwa Litewskiego ci-

gna na nastpnie surowe przeladowania rosyjskiego;

jej

Gbokiego

on

przeniesiony

ze strony

rozkazem

rzdu

cesarza

—

-

269

Aleksandra do dyecezyi uckiej, gdzie mia przebywa przy kolegiacie olyckiej pod dozorem biskupa. Prócz tego dano w nastpstwie od biskupa zwrotu lub odszkodowa-

utracon ruchomo, która znajdowaa si

nia za

biskupa obrzdku wschodniego. Sprawa ta

a

do roku 1837, kiedy na zasadzie

komitetu ministrów skazano

opinii

z tego

najwyej zatwierdzonej

Dederk na zapacenie

tytuu 2.870 rubli 90 kop. owiecenia i religii

Komitet

dawa równie

w paacu

przecigna si

w

innych

sprawach

dowody taktu rozumnego umiarkowania. Tak wic stara si hamowa zapdy nazbyt klerykalne, jak to miao naprzykad miejsce w sprawie liczne

i

Augustyn Tomaszewski, pro»mnich BazyliFinin, fanatyk, witoszek, cudzych postpków opinii surowy postrzegacz, std artobliwie strapczym Pana Boga nazywany, wszystkim oienawidziany«, utrudnia wystawianie sztuk, dopatrujc si wszdzie rzekomego zniewaenia religii. Komitet wyda rozporzdzenie do zarzdu uniwersyteckiego, aby na miejsce ks. Tomaszewskiego wybra do cenzury inn osob, któraby ani w ubiorze braminów w sztuce Lanussa, ani w innych podobnych drobnostkach trzymaa si cinie dopatrywaa si obrazy religii le prawide o cenzurze z roku 1804. Polecono naogó stosowa si do tych prawide z wyjtkiem tylko zakazu picenzury

teatralnej, kiedy ks.

fesor teologii, delegat od uniwersytetu do cenzury,

i

i

sania przeciwko

W

piknej,

rzdowi

z dnia 28 listopada

szczliwo

rosyjskiemu.

podniosej komitet,

odezwie

duchowiestwa

do

wychodzc

z

»e

zaoenia,

porzdek trzody zaley od jej pasterzy «, za najwaniejsz poczytywa, aby duchowni nie opurzecz i

swoich parafii inaczej, jak za kadorazowem zenie duej, jak na przezwoleniem swojej zwierzchnoci cig kilkunastu dni. »Nie tylko Pismo wite ale do wiadczenie wieków potwierdzio t prawd*, tak brzmiaa ta odezwa, »e szczliwo i porzdek trzody zaley od szczali

i

i

—

—

270

e

rozwolnienie obyczajów i zepsucie mozawsze hyly poprzedzone zym przykadem, zepsuralne ciem i rozwolnieniem nauczycieli i przewodników duchownych. Biada krajowi, biada spoeczestwu, kiedy z tego samego róda, które na utrzymanie ycia moralnego jest przeznaczone, wypywaj jadowite i wypleniajce cnot zarazy. Nic niema powszechniejszego nad przepisy i prawida, podug których porzdek i karno w duchowiestwie zachowane by powinny; lecz nic niema powszechniejszego^ jej

pasterza,

jak widzie codzienne i

A

prawide.

gdy

w

naduycia

i

przestpienia tych praw

szczególnoci pierwiastkowe zasady do-

porzdku karnoci pomidzy duchownymi na tern zale, aeby kady z nich miejsca obowiz-

brego

i

najbardziej

i

i

ków swoich pilnowa, przeto komitet religijny poczytuje za wit powinno, odwoujc si do dawnych ustaw i przepisów, poruczy szczególniejszemu dozorowi biskupów i rzdców dyecezyi wykonanie nastpujcych punktów...* Podug wydanych podówczas prawide, ustanowiono jedn taks dla obu obrzdków za posugi kocielne. Wykraczajcy przeciw temu plebani, to jest wymagajcy wikopaty, poczytani za ciemiycieli

szej

lecz

rzonej

i

nie

tylko

bd i

»nie

za pasterzy

upieców

bez adnej

zwoki

i

stróów^

i

im

powieklemencyi po do-

trzody

wiedzeniu im przestpstwa kary odnios, ale nadto jeszcze dla powszechnego obrzydzenia

wystpku imiona

gazety krajowe ogoszone zostan «. Biskupi

ich przez

bd

czuwa,

wszyscy duchowni, kady przy s wojem miejscu i obowizku w porzdku, cichoci i pokorze ducha penili powinnoci stanu swego; rezydencye po miastach, zabawy i in-

aby

»

teresa wieckie, z

powoaniem duchownem niezgodne

wami kocielnemi surowo

zabronione, nigdzie nie

i

usta-

bd

cier-

uyciem wadzy wieckiej ima winnych albo na pokut albo do domu poprawy albo do miejsc ich obowizków niezwocznie wysya obowizani...* Nakapiane

i

zano

te,

z

i

bd

aby

duchowni wieccy odbywali rok rocznie

271

w klasztorze piciodniowe wiczenia duchowne, którym towarzyszy miay obowizkowe egzamina z teologii, Pisma witego

obrzdków kocielnych. Komitet owiecenia opracowa te prawida kollacyi w dobrach skarbowych^ która ongi naleaa do korony. Po upadku Rzpltej, na zasadzie ukazu

z

i

dnia 19 sierpnia 1796

r.,

naznaczanie beneficyów

byo do obowizków ministra religijnego, obecnie z odmian rzdu prawo to przeszo do komitetu owiecewyzna. nia zaliczone

i

Chcc uwolni skarb od corocznego wydatku, postanowiono dnia 13 padziernika odda na utrzymanie biskupstwa wileskiego dobra biskupie w powiecie brasawskim Jeziorosy i Lubonary, które za poprzedniego rzdu byy administrowane przez gubernatora; na utrzymanie

za kocioa i

ozdob

katedralnego

w

Wilnie,

bdcego chlub

kraju, przeznaczono dobra biskupie Szeszole, poo-

powiecie wileskim, chcc w ten sposób przynajzmniejszy ciary spoczywajce na skarbie W. Ksistwa Litewskiego. Troszczy si te komitet o odbu-

one w mniej

dowanie zniszczonego podczas tegorocznej kampanii Eremu Poajskiego, szacownego pomnika starodawnej architektury, i w tym celu poczyni odpowiednie starania. Zwaywszy wszystkie nadzwyczajne trudnoci, naley przyzna, komitet owiecenia gorliwie wywiza si ze swych powinnoci, ratujc od zagady powierzone jego pieczy zakady, fundusze i cenne zbiory naukowe oraz doprowadzajc do skutku w tak krytycznej chwili otwarcie cho poczci szkó w W. Ksistwie Litewskiem. Zasuga to niespoyta i wyczna wielkiego kierownika komitetu, niadeckiego.

e

ROZDZIA

W W

VIII.

przededniu klski.

cigu pierwszych miesicy swego

istnienia Komiw kraju pozaprowadzeniem zajta bya sya rzdku i instalacy nowych wadz. Zadanie to nie byo wcale atwem wobec anarchii panujcej w kraju, samowoli komend wojskowych i skrpowania dziaalnoci rzdowej przez dodanych opiekunów. Trzeba byo we wszystkich dziedzinach rozpoczyna prac od podstaw. Przy braku wykwalifikowanych urzdników, zabraniu wszelkich archiwów, utrudnionej komunikacyi z wadzami i braku

Rzdowa

bezpieczestwa, Rzd Litewski nie by w monoci podowszystkim zadaniom, zrobi jednak w tym kierunku duo. Pooono kres anarchii, jaka ujawnia si w pierwszych dniach po wkroczeniu armii francuskiej, kraj oczyszczono z maruderów, rabusiów i wóczgów wszelkiego rodzaju, buntujcych si wocian przyprowadzono do porzdku i zapewniono normalny bieg robotom rolnym, które w tym roku przyniosy olbrzymi plon, nawet w okolicach, gdzie pola w czerwcu byy zupenie stratowane przez przechodzce wojska. Goiy si zwolna rany, zmniejszaa groza klsk, na jakie kraj by wystawiony przed paru miesicami, napeniay si magazyny wojskowe wszelk

a

— ywnoci, pochodzc

273

-

wytwórczoci krajowej, Wzburzone fale zwolna opaday i ycie spoeczno ekonomiczne kraju zaczynao normalnym biegiem. Rzd kraw jowy, ufny potn opiek Napoleona, z otuch poglda w przyszo i krzta si gorliwie na rozmaitych polach pracy, rzucajc podstawy przyszej niepodlegoci kraju. Gwiazda Napoleona janiaa penym jeszcze blaskiem, nic jak transportowanej

w

zarówno

z

wielkiej iloci z zagranicy.

pyn

nie

wróyo

caa budowa trudem.

mogaby

run

organizacyjna, wznoszona obecnie z

takim

bliskiej katastrofy,

Wanie

w

której

ostatnie biuletyny Wielkiej Armii dono-

siy o samych tryumfach:

zdobyciu Smoleska, pomylWalutyn, dalszem posuwaniu si Napoku wschodowi, opanowaniu Kurlandyi Dynaburga

nej utarczce pod

leona

i

oraz blokadzie Rygi przez Macdonalda. Niepowodzenie,

ja-

dozna pod Poockiem marszaek Oudinot, zostao zrównowaone przez zwycistwo, odniesione tame 18 sierpnia przez marszaka Gouviona Saint Cyra. miertelna trwoga, rzucona na Ksistwo Warszawskie powiat brzeski kiego

i

mina po zwycistwie pod Horodeczn i wojska austryacko- saskie posusi nawet ku Woyniowi. Wobec tych powodze, rozprzez niespodzian

dywersy Tormansowa,

ny

dymanych

urzdowe, Litwini si do uroczystego wicenia imienin Napoleona w dniu 15 sierpnia. Kury er Litewski opisywa t uroczysto w entuzyastycznych wyrazach: »Oddawna Litwini zazdrocili Polakom tego szczcia, e mogli swobodnie obchodzi wito Napoleona. Wczora speniy si nasze yczenia. Na brzegu Wilii zabrzmiay te same okrzyki radosne, które od lat piciu rozlegay si nad Wis«. Dzie ten obchodzono niezmiernie uroczycie w Wilnie. katedrze odbyo si uroczyste naboestwo, które celebrowa biskup ks. Puzyna. wieo uformowana gwardya narodowa wileska staa na stopniach koo wielkiego otarza. Znany z wymowy peni

jeszcze

najlepszych

przez

biuletyny

nadziei

gotowali

W

MOMOSIIIFIE

1.

>X.

IK

—

274

—

czynny czonek, a póniej Micha Duski wielki mistrz ló masoskich w Wilnie, zwolennik gorcy uwolnienia wocian, mia pikne kazanie na te mat: »Bóg zesa Anioa swego dla wydarcia niewinks.

praat

noci

uczt

rk

z ,

ludu,

,

Heroda «.

wyprawion podczas

wypowiedzia

której

gorc

Dzie zakoczy si wspania municypalno wilesk dla

przez

prezydent

miasta

patryotyczn

Micha Romer

mow, zachcajc

do

skierowania wszystkich usiowa ku jednemu celowi, obywatele wilescy stali si godnymi naszych » aeby

przodków i Napoleona «. Miasto tono w powodzi wiate, na wielu gmachach janiay wspaniae przezrocza. » Poród niezliczonych lamp, okrywajcych facyat i przysionek ratuszowy widziano midzy kolumnami 5 transparentów. Najwikszy wyobraa dwóch uanów Polaka Litwina, otoczonych licznym orszakiem wspórodaków, wznoszcych rce ku cyfrze J. C. K. Moci i ku orowi pioruny ciskajcemu i czcych swoje szable na obron dwóch ciskajcych si kobiet, które byy obrazem Polski i Litwy: U dou czytano napis: Aahniimue vocamns magnanimi Herois. Na owietlonej bramie uniwersytetu widnia na transparencie Herkules, prowadzcy Muzy pod ukoronowan cyfr J. C. K. Moci; na górze by napis: HercuU Musarum, a na dole: Tam heue conveniimt illae Jmjiis nomine tutae. Clarirs hic illarum rocis et artis ope. Pomidzy prywatnymi domami kamienica ks. Bogusawi

wysuonego w Uniwersytecie profesora, wystawiona kosztem jego na skad patryotyczny portretów sawnych Polaków, zwracaa oczy przechodniów, znajcych skiego,

scen wyobraon na transparencie. nie na nim widzieli miasto nasze, Wili, most doskonale

nieprzyjaciela

uciekajcego,

rzemielników

Wyraspalony,

pracujcych

koo budowy dwóch nowych mostów, a w tem otoczeniu poznawali atwo Napoleona, siedzcego na awie nad brzegami Wilii; obok J. C. K. Moci zebra si lud, z podziwem

275

wdzicznoci przypatrujcy si swojemu wybawicielowi; rzucao si równie w oczy dwóch uanów, wpaw rzek przebywajcyci, a kilku pdzcych po mocie w pogo za nieprzyjacielem, gdy tymczasem najaskawiej J. C. K. rozmawia z ksidzem Gogowskim, rektorem szkó pobonych. U góry tego transparentu czytano: Wilno uwolnione dnia 28 czerwca 1812 r. U dou by napis: Yirtus non territa monstris, wyobraajcy nieprzyjaciela, który tylko co by 36 armat, przed chwil na brzegu do miasta wycelowanych «. Ten dzie pamitny w dziejach Wilna uczczony zosta od prof. literatury Euzebiusza Sowackiego, który niezmordowany w pracy, poza wykadami uniwersyteckiemi znajdowa jeszcze czas na zupenie bezinteresown pomoc przecionemu prac sekretarzowi generalnemu Komisyi. Uroczysto t w podobny sposób wicono we wszystkich miastach departamentowych i powiatowych. Misku obchodzono j podug zawczasu uoonego proi

Mo

cign

W

gramu. O godzinie 9 rano dnia 15 sierpnia nastpio otwarcie miskiego sejmiku powiatowego oraz zgromadzenia

miejskiego

dla

obioru

posów

i

deputowanych miejNa posa obrany

skich na sejm Konfederacyi Generalnej.

Wakowicz

i sdzia Bohuszewicz, towarzysz warszawskim. Zgromadzenie miejskie, «kutkiem nieprzybycia wielu delegowanych od miast, nie doszo do skutku i odoone zostao na póniej. O godzinie 11 rano wszystkie wojskowe cywilne wadze zgromadziy si w mieszkaniu gubernatora Bronikowskiego uday si z nim razem do katedry, gdzie biskup Dederko odprawi uroczyst msz w otoczeniu duchowiestwa wieckiego zakonnego obu obrzdków. Kazanie wypowiedzia kapelan giranazyalny kanonik yliski. Po skoczonem naboestwie odby si popis wojskowy. Tatarzy miejscowi ze swoim zastpili drog

zosta Antoni

Reytana na sejmie

i

i

i

mu

gubernatorowi,

skadajc yczenia swoje

dla cesarza 18*

i

jego

276 rodziny.

si

O

poudniu mer miasta Lipski uda municypalnoci na plac miejski, zwany Wy-

godzinie 4 po

ca

z

sokim Rynkiem, gdzie wzniesiono pomnik z odpowiednim napisem na pamitk pierwszego obciodu w Misku imienin cesarza Napoleona. Plac ten postanowiono odtd nazywa placem Napoleona. Wieczorem w teatrze odegran zostaa przez amatorów sztuka Jana Chodki p. t.: Oswobodzenie Litwy albo przejcie przez Niemen. Sztuka ta napisana jeszcze w roku 1807, kiedy na Litwie oczekiwano lada dzie pojawienia si orów Napoleoskich, odegran zostaa przez osoby z towarzystwa miskiego; poprzedza j specyalnie napisany prolog. Dochód z przedstawienia przeznaczono na chorych i rannych onierzy w szpitalach miskich. Wspaniaa iluminacya z przeroczami i bal maskowy, dany przez municypalno, zako-

czyy

obchód.

W

Grodnie obchód imienin Napoleona,

»

które niemal

caa Europa obchodzi a które sercu Polaka najwikszem jest witem«, mia podobny przebieg. Huk dzia bicie i

dzwonów zwoyway lud do wity paskich. Garnizon cay sta uszykowany pod broni, formujc szpaler od zamku starego przez ulic Zamkow, rynku przez most murowany, dotykaulic Dominikask, Horodnic jc lewem skrzydem do kwatery generaa gubernatora Bruna. Wszystkie wadze cywilne zebray si o godzi-

cz

i

nie

9

do starego

czonków

zamku, gdzie

w

w mowie

sali

sesyonalnej jeden

urzdników przedstawia wielko uroczystoci, któr naród Polski z najwikszym zapaem wdzicznoci dla zbawcy swojego winien obchodzi. »0 godzinie 10 wszystkie wadze uday si do kwatery J. W. generaa Bruna dla wynurzenia uczu wdziz

administracyi

do

i

cznoci uszanowania bohaterowi wieków, który wraca najdrosze dobro, bo wydart ojczyzn a z J. W. gubernatorem, otoczonym swym sztabem i tomnymi w miecie oficerami, w asystencyi wojska i

nam wraz przyudali

I

—

277

-

si nastpnie do kocioa parafialnego w rynku, gdzie wysuchano przy odgosie wszystkich dzwonów mszy w., Te deiim laudamus i Salviim fac Imperatorem N. Wadze zajy wskazane sobie miejsca. Jeden z czonków izby administracyjnej, zabrawszy miejsce u podnóka tronu, na którym wyobraenie Najjaniejszego Cesarza J. M. umieszczono, przemówi do przytomnego ludu w sowach tchncych mioci ojczyzny, wdzicznoci duchem obyskoczonem naboestwie watelskiem. Po wadze razem z J. W. Gubernatorem uday si na rynek, gdzie wojsko przy stosownych okrzykach czyni miao obroty wojenne. Po paradzie wojskowej wadze odprowadziy J. W. gubernatora do mieszkania, zapraszajc go na bal, który mia by wydany dnia tego przez miasto dla wadz wojskowych cywilnych. O godzinie 4 po poudniu rozpoczy si rozrywki dla ludu. nocy wszystkie domy wietnie uiluminowano. O godzinie 9 rozpocz si bal w paacu i

i

W

Radziwiowskim, na który osoby z miasta powiatu zostay zaproszone przez bilety. Dnia tego wojsko otrzymao dubeltow racy ywnoci wódki, winie wojskowi cyi

i

i

wilni dostali

sowem

równie zwikszon racy ywnoci

nie zaniedbano niczego,

i

wódki,

coby do uwietnienia uro-

czystoci mogo si przyczyni*. Projektowano pierwotnie, stosownie do uprzednio wy-

uchwa Konfederacyi Generalnej Komisyi Rzdoodby w tym dniu sejmiki zgromadzenia miejskie

danych wej

i

i

posów na sejm Konfederacyi Generalnej do Warszawy. Wobec tego jednak, e termin zebrania si sejmu nie by jeszcze wyznaczony, a nawet sama Rada Generalna nie bya pewn, czy sejm dojdzie do skutku dla

w

obioru

delegatom litewskim owiadczaa, »i w obecnych okolicznociach potrzeba zwoania gotowego sejmu jest zakryt, zaley bowiem od rónych nie przewidzianych zdarze stosunków, które ani wiadomo

i

odpowiedzi

swej

i

ci

ani

wrób

wyprowadzi si

nie

daj«, zgromadzenia

278

i

sejmiki

wyborcze

wszdzie si zebray.

nie

W

wielu

miejscach z powodu abstynencyi wyborców wybory wyna póniej. Termin ostateczny wyznaczono pado

odoy

przeczuwano zupenie podóww dniu tym nie bdzie ju na Litwie ani jednego czas, onierza francuskiego, a Rzd Litewski i Konfederacya poza krajem poszukiwa bezpieczniejszego sctironienia. podobny sposób jak imieniny cesarza obchodzono zwycistwo pod Moajskiem, zajcie Moskwy i t. p. Kada

na dzie 15 grudnia.

Nie

e

bd

W

stosowna okoliczno dawaa powód do uroczystoci o teatralnym przepychu, gorcych mów patryotycznych, wierszy okolicznociowych, ód, sawicych zwycistwa cesarza, iluminacyi

oraz

naboestw dzikczynnych z odpoMisku podczas obchodu wejcia

W

wiedniem kazaniem. Napoleona do Moskwy dnia 24 wrzenia prezydent Jan Chodko w gorcej mowie wzywa rodaków do ofiar i powice, do których powouje ich bohater wiata i wybawiciel Polski, oraz do najrychlejszego formowania siy zbrojnej: » Szczcie narodu a tem samem i nasze od tego

emy

istotnie gozawiso. Przekonamy zbawc naszego, w rku dni jego zaufania i wspaniaej opieki, pomnijmy,

e

s

wezwania nie Zachty te bardzo skutkoway. Zapa pocztkowy rycho przemin, pobory wycieczay do reszty nieustanne rekwizycye

jego

zoone

nasze losy«.

i

i

zupiony przez wojska i maruderów kraj, który móg podoa olbrzymim wymaganiom stawianym przez Napoleona tylko dziki niepamitnemu na Litwie

zrujnowany

w

i

tym roku urodzajowi. Nie

pomagay adne nawoywania,

W

adne mowy

jednym z druków wspói odezwy najbardziej gorce. czesnych autor usiuje broni rodaków swoich przed zarzutem braku patryotyzmu i maej ofiarnoci na cele naLitwa, ojczyzna Korodowe. »Co za potwarz twierdzi, ciuszki, So tana, Radziwiów, Paco w, Rey tanów, Korsaków, Niesioowskich, Giedroyciów, Weyssenhoff ów, Matusza-

e

279

wiczów, Prozorów, Bohusza Wierzejskiego, Oskierków, CieZienkowiczów i wielu innych równie zasuonych, nie czuje patryotyzmu! wicej zapalaa spodziewana jeszcze obietnica Polski od cesarza rosyjskiego, anieli dzisiejsza jej istotna egzystencya! Co za wszystkie czynnoci leniwym id zuchwao sdzi, krokiem, do wszystkiego egzekucyami sztrafami znagla w Ksistwie Warszawtrzeba. Jak krzywdzce uwagi, cierskich, Judyckich,

e

j

e

e

i

e

skiem w przecigu 6 tygodni wystawiono kilkanacie tysicy wojska, kiedy w Litwie przez 2 miesice nie zeusiuj do reszty przytubrano jeszcze jednego puku, mi ducha patryotycznego, rozsiewajc faszywe wieci o ogromnej sile wojsk rosyjskich, o ich przewadze nad wojskiem francuskiem, a nawet o prdkim powrocie Mojakoby wanie dla uaskaów do Litwy Wilna, twienia sekretnej komunikacyi z nieprzyjaciómi adnej

e

i

i

niema

policyi,

zakopali

e

skarby,

e

ojczyzny.

kapitalici nie

chcc

proboszcze

i

e

a nimi

rodka kuli ziemskiej wesprze matki swojej

do

zakonnicy nie

ucz

ludu po-

winnoci obywatelskich, jako nierozdzielnych od chrzecijaskich na mioci Boga i wspólnej pomocy gruntujcych uczeni prónuj, nie mylc wcale o owieceniu si, narodu w tem wszystkiera, coby si tylko przyoy mogo do cywilizacyi wszystkich mieszkaców, polepszenia praw, rozszerzenia przemysu, wydoskonalenia ekonomiki krajowej utwierdzenia mioci ojczyzny, któr si Polacy dotd nad inne wznieli narody, e niemono czynienia ofiar dhi kraju, opacania podatków, uskutecznienia rekwizycyi, skadaj na straty w majtkach swych po-

e

i

a

czynione przez przechody wojsk rozmaitych,

e

nie

chc

wolnoci wocian, ale owszem sil si nad sposobami ujarzmienia ich na zawsze!* zarzutach tych, które autor nastpnie usiowa obali, kryo si jednak sporo prawdy. Chcc odeprze > okropne obelgi rzucone na najszlachetniejsz prowincy«, bezimienny autor nawouje rodaków,

W

by

usilnoci

»z

luje

wic

do

starali

sumie

280

—

si zawstydzi potwarców«. Apewskazuje wietne

obywatelskich,

przykady powicenia Jeremiego Winio wieckiego, Stanisawa Maachowskiego, zachca wacicieli ziemskich kupców do wsparcia ubogiego skarbu litewskiego, namawia dziedziców do proszenia Napoleona, aby za przykadem Ksistwa Warszawskiego uwalnia z poddastwa wocian litewskich; nawouje duchownych, by nauczali lud wiejza najwitsz mia poski, aeby obron ojczyzny i

winno, powica

dla

niej

siebie,

swój czas

i

majtek,

we

pojcie prawdziwej wolnoci, » która jest nie na rozwizoci, jak wielu ciemnych lub ugruntowan leniwych wyobraa, ale na prawie do równej sprawiedliwoci od rzdu, opieki jego nad sob i wolnoci osoby swojej, bo wolno nie uwalnia nikogo od niedotrzymania

by wpoili

przyjtych na jako

zobowiza

siebie

te wzgldem

fesorowie uniwersytetu

tak

Uczeni,

kraju«.

wileskiego,

wzgldem

w

dziedzica

szczególnoci pro-

powinniby,

zdaniem

wskaza

sposoby owiecenia rolników i niszej klasy mieszczan, dopomódz do zakadania rónych fabryk, w szczególnoci, skór, sukna, pótna, szka, papieru, pro-

autora,

chu, elaza, saletry,

wskaza

sposoby otworzenia komuni-

kacyi wodnej z niemieckimi krajami, a przez nie z Fran-

cy, wydajc pisma, zapalajce obywateli do trwania w mioci ojczyzny, powinni te porówna prawa litewprzystosowa je do potrzeb miejscowych, co uatwioby zadanie projektowanemu sejskie z

kodeksem Napoleona

i

mowi.

Wezwania

te

pozostaway przewanie bez echa,

za-

pa

gas, administracya funkcyonowaa le. Olbrzymie poczynione przez Litwinów w ywnoci dostarczenia, i

furau,

niemi lub cuskich.

wersacye,

byy marnowane przez nieumiejtny zarzd naduycia popeniane przez urzdników franTo tu, to tam wykryway si kolosalne malpoczynione

przez

magazynierów lub dostaw-

—

281

—

ców francuskich, wadze za francuskie w tych przestpstwach czsto osaniay swoich rodaków, skadajc win na nieprzychylno mieszkaców. wiadek zgoa nieuprzedzony, sam wysoki dygnitarz, intendent witebski Pastoret t kategory w nader surowych sowach pitnuje osób, z których przewanie rekrutowali si urzdnicy woj-

ca

skowi,

przynoszcy

hab

iraieniowi francuskiemu.

trudnociami finansowemi. Wobec upadku wszelkiego handlu i zastoju ycia ekonomicznenawet fundugo, niepodobna byo zebra niezbdnych Gorzej jeszcze

byo

z

Podatki napyway powoli i to z kilkunastu zalew rku nieprzydwie powiatów, poniewa inne byy wystawione na cige napady kozaków jaciela, nie mogy bra staego udziau w dwiganiu ciarów. Z koniecznoci wic wypado rzdowi krajowemu odna póniej wszelkie dalsze prace organizacyjne, ograniczajc si jedynie do wystawienia 9 puków litewskich i zaprowiantowania magazynów, czego wymaga Napoleon. Niestety i tym nawet zadaniom nie móg podoskarb litewski. Zebrane wojska nie byy jeszcze caopakowicie umundurowane i przedstawiay obraz zbliajcej butów wobec brak i ciepych paszczy kany, szów.

bd

bd

oy

a

do

si jesieni by dla modego onierza wielce niebezpieco sprawa formacyi wojska posuwaa si cznym. naprzód dziki energii Hogendorpa, który, piszc do Napoleona, wyraa nadziej korpus litewski cakowicie ubrany uzbrojony w styczniu 1813 r. wystpi ju na lini bojow. Po usuniciu si z urzdu, a nastpnie mierci wojskowego ks. Aleksandra Sapiehy prezesem komitetu zosta genera Stefan hr. Grabowski na czem sprawa publiczna wiele wygraa. komitecie skarbowym nieudolnego, a zarozumiaego w najwyszym stopniu Sierakowskiego zastpi Prozor zaprowadzi w tej gazi administracyi wikszy porzdek. Tyzenhaus zastpi w Komisyi Rzdowej Sapieh i otrzyma prezydency w korni-

Bd

bd

,

e

i

,

W

i

— tecie

ywnoci. Na

tera

282

-

stanowisku

rozwin wielk

ener-

ywno

i zyska gorce pogi, zaopatrujc Wilno w chwa}" ze strony wadz francuskici. Giedroyó, mianowany dowódc korpusu litewskiego, razem z inspektorami broni generaami Wawrzeckim i Niesioowskim wiczyli w obrotach wojskowycli mode puki litewNawet Hogendorp po ostatnich ostrych starciach skie. z czonkami komisyi i Bignonem utemperowa si nieco,

moe skutkiem uwag ks. bywa na posiedzeniach

Bassano i Napoleona, przesta Komisyi Rzdowej, wróci do spraw wojskowych bardziej dla siebie waciwych i Sotan po powrocie ze wsi obj ponownie obowizki prezesa komisyi. Zasza te pewna zmiana, polegajca na tera, wydzia wojskowy zosta jak gdyby wyodrbniony z Komisyi, przyczem prezes jego Stefan Grabowski, nie czonkiem Rzdu, by zalenym bezporednio od Hogendorpa. Chcc uczyni czynniejszemi administracye departamentowe i podprefektury oraz podnie zwtlay duch publiczny mieszkaców, chwycono si rodka nadzwyczajnego, mianowicie, wysano do departamentów delegowanych opatrzonych specyalnemi penomocnictwami, w celu, jak opiewaa instrukcya, »przypieszenia egzekucyi rozkazów, obudzenia ducha narodowego, owiecenia o duchu i znaczeniu ustaw rzdowych, zachcenia do cierpliwoci i ofiar nieoddzielnych od stanu rzeczy, w jakim si znajdujemy, nakoniec, aby podaniem rady i rodków uatwia zachodzce trudnoci, wzbudza upion gorliwo, a szlachetne usiowania kierowa ku dobru publicznej sprawy*. »Nie mona pomyle bez smutku i boleci tak brzmiaa powysza instrukcya — po 2 miesicach otwartej kampanii, puki litewskie nie zebray si jeszcze na obron Ojczyzny, nie wystpiy na pole chway i walecznoci, któr wietniej wojska Ksistwa Warszawskiego, epoka

e

bdc

—

e

e

zwoanych sejmików, wito zbawcy szczcia naszego, zawioda oczekiwania Komisyi Rzdowej w zgromadzeniu i

—

283

—

podatków zalegoci skarbowych. Gdy dotd nie odpo wiada skutek tak gwatownie dotykajcym nas potrzebom wielkim zamiarom, komisya postanowia wysa do dei partamentów delegowanych z poród ludzi powszechnem zaufaniem i gorliwoci znakomitych*. Na delegatów przeznaczono do departamentu wileskiego, do powiatów i

oszmiaskiego, Wikomirskiego, upickiego, brasawskiego, zawilejskiego i kowieskiego Michaa Romera, do powiatów mudzkich ks. biskupa Giedroycia, do departamentu miskiego Jana Chodk i Petersona, do powiatów lidzkiego, wokowyskiego, nowogrodzkiego i Sonimskiego departamentu grodzieskiego Siehenia, do powiatów brzeslviego, kobryskiego pruaskiego Kazimierza Grabowskiego, do obwodu biaostockiego Jana Grawileskiego,

i

bowskiego.

Pierwszem ich zadaniem miao

by

zbadanie przy-

opóniajcych wybieranie kantonistów, strzelców zastpców oraz opacanie pienidzy oddawanie po-

czyn, i

i

trzebnych

dla

kantonistów

rzeczy.

Delegowani

mieli

przypieszy wszystkie te czynnoci, a take formowagwardyi narodowej, oraz zbada, czy nie andarmeryi we wszystkich powiatach istniej egzaktorowie czy podatki si pobieraj. braku egzaktorów mieli porucza przyjmowanie podatków albo podprefekturom albo pewnym jakim obywatelom podug wyboru administracyi, byleby tylko pobór nie uleg opónieniu, poniewa skarb w ostatecznym znajduje si niedostatku, co opónia formacy wojska. Delegowani obowizani byli take kwalifikacye ludzi zarzdzaj zbada magazyny zaopiniowa, gdzie naley zaoy nowe cych nimi i

i

W

i

i

magazyny, i

wiejska

nastpnie sprawdzi, czy policya miejska odpowiada swoim zadaniom, zapewni korau-

nikacy pomidzy admiiiistracy a kadym z powiatów, przekona si, czy wszystkie rozporzdzenia Komisyi Rzdowej we waciwym czasie doszy do administracyi

284 oraz

czy przez

ni we waciwym

czasie zostay roze-

W

tym celu dano im regestr wszyst^ kich rozporzdze rzdowych, posanych do izb admini-

sane po powiatach.

innych wadz po departamentach. Wreszcie wejrze mieli delegowani czy si gdziekolwiek nie dziej stracyjnych

i

naduycia

nieprawidowe rozkady

i

ciarów

publicznych,

w

takim razie, albo sami kadli kres naduyciom, albo dawali zna o tem Komisyi Rzdowej, urzdników, dopu. szczajcych si naduy lub te nieczynnych i niezdatnych, skaniali do proszenia o dymisy, przedstawiajc na ich miejsca zdatnych i gorliwych kandydatów. Rezultatem tej rewizyi dziaalnoci administracyi byl szereg dymisyi, udzielonych na wniosek Bignona nastpujcym podprefektom: oszmiaskiemu abie, dzinieskiemu brzeskiemu Bucho^ Bujnickiemu, lidzkiemu Skinderowi wieckiemu, który samowolnie usun si z Brzecia w czasie powrotu tam wojsk austryackich i wreszcie podprefektowi trockiemu Petrykowskiemu; mianowano na ic miejsce nowych: do Oszmiany Michaa Paszkowskiego, da ,

Lidy Rajeckiego, do Brzecia Rafaa Czya. Wobec napy wajcych powoli podatków komisya polecia tworzenie po powiatach komisyi, zoonych z podprefektów, podkomorzego, chorego i prezydenta sdu ziemskiego dla czu^ wania nad regularnym wpywem podatków. Komisarze ci mieli objeda powiaty i nakania obywateli do pacenia zalegoci podatkowych, groc nieposusznym lub ociga-

jcym si egzekucy wojskow. Szczególnie w tym wzgldzie zalegay powiaty de^ partamentu miskiego, gdzie jeszcze 6 listopada dawno po uplynionym terminie nie rozpoczto pobierania podatku osobistego, egzakcye powiatowe nie przysyay tygodniO' wych raportów i nakazanych tabeli lustracyjnych. Komisya Rzdowa uskaraa si te na opieszao administracyi miskiej, która pomimo stanowczych rozkazów nie nadsyaa podatków do kasy generalnej, a take nie przy-

— sya

285

spisu wszelkich dostarcze,

Zarzucaa

dalej

e

Komisya,

uczynionych dla wojska.

nie ustanowiono dotychczas

dozoru parafialnego, szczególniej w miejscowociach zagroonych przez nieprzyjaciela, skd co 24 godziny winny

przychodzi raporty,

e

nie

spisano osiadych obywateli,

obowizanych do suby w andarraeryi, a przysyano tylko sowne skargi bez dowodów na gwaty wojsk sprzymierzonych. Dla przypieszenia opóniajcej si formacyi czuwania nad ca t spraw, utwo wojska litewskiego i

rzono po departamentach specyalne komisye, bernatora, i

jednego

z

zoone

z gu-

pukownika andarmeryi, czonka adrainistracyi obywateli. Komisya próbowaa podówczas utrwa-

wyj

ze stanu tymczasowoci, w jali swoje pooenie, kim cigle jeszcze si znajdowaa, co odbijao si fatalnie na wszystkich gaziach administracyi. Czu te rzd obecnie pod sob grunt pewniejszy, majc w rku pewne, jakkolwiek zawsze jeszcze skpe z wielu wzgldów niei

dokadne

materyay

statystyczne.

Byy

to

wiadomoci

pobieranych za byego rzdu, dane o stanie ludnoci, zbierane przez podprefektów w powiatach z wielkim trudem, wobec zabrania przez Rosyan wszystkich aro podatkach

W

kadym chiwów. terya statystyczny,

posiadajc cho tak skpy mamielej poczyna, moga przystpowa do zarzdze, liczcych si z istotnerai siami kraju. Zreformowano te podówczas podprefektury, przeksztacajc je na pewnego rodzaju ciaa kolegialne przez dodanie radców i zmniejszajc tym sposobem ciar obowizków, spoczywajcych na podprefekcie. Podzielono powiaty na cyrkuy, mianujc do nich specyalnych inspektorów dla czuwania nad wykonywaniem wszelkich rozporzdze zwierzchnoci. Cyrkuy za podzielono na parafie, gdzie obowizi grudnia cie do Niewiea generaa Tuczkowa. Tuczkow razem z pukownikiem kozackim Grekowem rozpoczli na nowo indagowa Burchelskiego, puszczajc w ruch wszelkiego rodzaju groby, godzc zniewaajc nieszczliwego burgrabiego, by wymódz na nim wskazanie miejsca, gdzie przechowuje si reszta skarbów radziwilporozrzucauemi

nieadzie

,

i

W

i

—

294

—

owskich. Nie mogc niczego wicej si dowiedzie, Tuczkow opuci Niewie, zabierajc z sob wszystko, co pozostao jeszcze w zamku, a miao jakkolwiek warto. Straty, poczynione w zamku, wynosiy podug oblicze adrainistracyi radziwilowskiej olbrzymi sum 10 milionów zotych polskich, nie liczc spustoszenia, dokonanego zaw folwarkach ksicych. Tuczkow, na skutek

da

rzdu

dóbr radzi wilowskich, pozostawi zawiadczenie,

e

admiraa Czyczagowa by zmuszony wskaza miejsca, gdzie znajdoway si róne rzeczy, bdce wasnoci ks. Dominika Radziwia. Bezprzykadna sprawa ta staa si gon, skutkiem skargi, wniesionej przez plenipotenta radziwiowskiego Ludwika Kamiskiego do Burchelski z rozkazu

gubernatora cywilnego

a nastpnie

Dobrianskiego,

i

do

wojennego gubernatora miskiego, generaa Ignatiewa; dosza ona do samego cesarza Aleksandra; wyznaczone zostao ledztwo, które zakoczyo si pocigniciem do odpowiedzialnoci generaa Tuczkowa. Po atwem zdobyciu i spldrowaniu Niewiea armia Czyczagowa ruszya dalej, kierujc si drog na Misk. Na spotkanie tych znacznych si wysunity by drobny oddziaek lichych bardzo wojsk pod dowództwem generaa Kosseckiego. Korpusik ten skada si w znacznej czci z nowozacinych wojsk litewskich; byy tu 2 bataliony 22 puku piechoty litewskiej pod dowództwem pu-

kownika Stanisawa Czapskiego, 2 bataliony

strzeleckie

Kossakowskiego, liczce nie wicej, jak 724 ludzi, oprócz tego

batalion

marszowy

francuski,

»

zoony

z

samych

Gry/onów, Wallonów Wochów, z którymi nawet rozmówi si trudno, nowozacinych, którzy nawet nie byli w ogniu «, 2 bataliony marszowe polskie i 2 szwadrony marszowe jazdy polskiej i francuskiej, naogó nie wicej nad 3.500 onierzy, w tem parset jazdy i 2 dziaa. Korpus ten pod wzgldem bojowym nie przedstawia ai

dnej wartoci.

Ani nowo

zacine puki

litewskie, ani od-

-

•

dziay, zbierane

z

daa si wikszo

295

—

rónych narodowoci,

których ska-

z

korpusu Kosseckiego,

nie

nadaway

si do osaniania Miska i wielkiej przestrzeni kraju wobec przewanych si nieprzyjacielskich. Brakowao

puk

Kosseckiemu jazdy; poprzednich

ju

nie

Konopki,

który

stosownie

do

rozporzdze mia by pod jego rozkazami, nie byo uzdolnionych oficerów, a nade-

istnia,

wszystko dzia, o które cigle doprasza si Kossecki. Móg lina 2 sabe bataliony marszowe polskie i parset jazdy francusko-polskiej, nie wystarczajcej na pilnowanie kraju od Sucka do Piska, Sonima i Miska. Kosecki wymawia si dugo od przyjcia tak niebezpiecznego i trudnego stanowiska, wreszcie zosta do tego skonionym przez generaa Dbrowskiego, pod którego rozkazami mia pierwotnie si znajdowa. Przerzucany póniej pod rozkazy to Bronikowskiego, to Dbrowskiego, paraliowany w swo-

czy tylko

czsto sprzeczne rozkazy tych skutecznie swemu zadaodpowiedzie generaów, nie móg sam bdc nieudolnym generaem, niu, tembardziej, znajdowa si pod rozkazami jeszcze bardziej nieudolnego Bronikowskiego, który, zawsze » bufon « w swoich rozkazach, to ulega panicznemu strachowi z powodu faszywych alarmów, to znów wobec istotnego niebezpieczestwa lekpoowie listopada armia ceway siy przeciwnika. Czyczagowa, poprzedzana przez mocn awangard LamBronikowski zaberta, ruszya naprzód drog na Misk. ich rozporzdzeniach przez

e

i

W

miast

cignicia

sowa,

gdzie

tecznie

z

broni

Kosseckiego do

Miska

lub

te

do Bory-

pomoc

dywizyi Dbrowskiego mogli skumostu na Berezynie, przypuszczajc,

e

gówne siy rosyjskie poszy gdzieindziej, nakaza mu opiera si nadchodzcym wojskom. Dnia 12 listopada Kossecki,

napadnity pod Swierniem, musia si cofn ze strat w zabitych, rannych niewolnikach, a w trzy

kilkuset ludzi

i

zaskoczony pod Kojdanowem przez przemone siy przeciwnika, zosta doszcztnie rozdni

póniej

15

listopada,

296 bitym.

Puk

nierzy

zoy bro

22 piechoty litewskiej, zebrany z i

pierzchn

z pola bitwy,

modych opomimo wale-

cznoci swego pukownika, który » wasn odwag i mstwo chcia przela w nowo zacinych onierzy, karzc mierci na polu bitwy o zakazan boja w bojut. Kossecki tylko garstk uciek do Miska, straciwszy 2 dziaa z okoo 3 tysicy w zabitych, rannych i niewolnikach. i Klska Kosseckiego, spowodowana jego nieudolnoci a jeszcze w wikszym stopniu lekkomylnoci Bronikowskiego, rozstrzygna losy Miska, którego utrzymanie stawao si teraz ju niemoliwem nawet przy pomocy dywizyi Dbrowskiego, która znajdowaa si w pobliu

ma

w

miowicach. Bronikowski 16 listopada opuci Misk, udajc si w kierunku Borysowa, chcc przynajmniej oca-

li ten posterunek i zabezpieczy odwrót armii, idcej z pod Smoleska. Na wie o wyjedzie z Miska guberobywatele natora, wadze miejscowe, skompromitowani przed zemst Rosyan popiesznie opuszczali miaw obawie Bronikowski w tasto, udajc si przewanie do Wilna. nawet zakim popiechu opuszcza Misk, nie bra swego srebra oraz zniszczy korespondencyi wojskotym sposobem wpada w rce Czyczawej, której gowa i dostarczya mu cennych inforraacyi. Pozostawiono w miecie wielk ilo rannych i chorych 45 oficerów i okoo 2.000 onierzy; olbrzymie magazyny miskie stay si upem nieprzyjaciela, który zaj miasto dnia 16 listopada. magazynach, na które przeznaczono kocioy Dominikaski, Bernardynów, Benedyktynów Franciszkanów, nagromadzone byy ogromne zapasy zboa, ubra, prochu i oowiu. skadach magazynach fran-

zdy

e

cz

W

i

W

cuskich,

obfitujcych

we wszystkie

i

zapasy,

cz

któ-

rych generaowie rosyjscy rozdali ydom miskim w nagrod za wiern szpiegowsk, znaleziono tak ilo wieo przywiezionej przez liwerantów francuskich pszenicy saraceskiej, zapas jej starczy dla armii Czy-

sub

e

—

297

—

czagowa na cay miesic. Strata Miska i jego zapasów to miasto, zaopabya niepowetowan. Napoleon liczy, trzone tak obficie bdzie dobroczynn, cho kilkudniow przystani dla jego zgodniaej, zmarznitej sfatygowanej armii. Wiadomo o zajciu tego miasta przez Rosyan pokrzyowaa jego plany, zmuszaa bowiem do skierowania si wprost na Wilno. Wkrótce przysza jeszcze bardziej zowróbna wie o wyparciu z Borysowa Bronikowskiego Dbrowskiego, straceniu mostu na Berezynie uniemoliwieniu w ten sposób dalszego prawidowego odwrotu Wielkiej

e

i

i

i

Ani Bronikowski po rozbiciu Kosseckiego, ani Dbrowski ze dywizy uszczuplon zmczon w najwyszym stopniu skutkiem odbycia wielkiej iloci czsto armii.

sw

i

kontrmarszów, nie byli w stanie obroni tego wanego posterunku. Na Bronikowskiego spad zupenie susznie gniew Napoleona, który grozi mu nawet podobno rozstrzelaniem. Za kar posa go z oddziaem andarmów i huzarów, nie wicej nad 50 ludzi liczcym, na niebezpieczny rekonensans do Ziembina dla zbadania, jaka sia nieprzyjacielska tam si znajduje, groc mu rozstrzelaniem w razie dostarczenia mylnych wiadomoci.

zbytecznych marszów

i

ROZDZIA

IX.

Epilog.

komunikacya pomidzy Wilnem a powracajc armi ulega zupenemu przerwaniu. a-

Od

16

listopada

den z licznych kuryerów, wysyanych w obu kierunkach, nie dotar do miejsca swego przeznaczenia. Ks. Bassano przeywa, jak si do tego przyznaje, najcisze dni swego yOstatni list cesarza, wyprawiony na wyjezdnem ze cia. Smoleska, by ponury w swoim lakonizmie, wyrzuca Bassauowi opónienie w zakupie koni, których zapotrzebowanie byo ogromne, »gdy nasze potrzeby w tym wzgldzie nie

maj

granic*.

Z rónych

stron

przybyway

hio-

e

Bassano mia pewno, bowe wieci. Misk znajduje si w rku Rosyan, z lewego skrzyda armii nadchodziy niepokojce doniesienia. 19 padziernika mar17 listopada

ks.

szaek aint-Cyr wyparty zosta czego

byo

z

Poocka, nastpstwem

opuszczenie Witebska, a 14 listopada

marszaek

zmuszony do cofai popiech i uderzenie na tyy Czyczagowa Schwarzenberg misternie manewrowa, zwleka, traci czas drogocenny na niepotrzebne marsze. Nie pomagay adne proby, adne zaklcia, jakich nie aowa w swych czstych ponaglajcych depeszach ks. Bassano. SchwarzenVictor zosta pobity pod Smolanami nia si. Naglony

o

m

299 berg pozosta wiernym przyjtej zasadzie unikania, o ile starcia z wojskiem rosyjskiem. Wreszcie przybya zowroga nowina o zdobyciu szaców przedmostowych na Berezynie przez awangard Czyczagowa. Ks. Bassano widzia elazny piercie, zamykajcy si przy Berezynie nad szcztkami Wielkiej Armii,

mona,

i

nie

mia ju adnej

nadziei ratunku.

czny plan Hogendorpa, siadanych

w

Wilnie

Odrzuci fantasty-

aeby na czele szczupych si pona Misk dla podania rki wra-

i

cajcej armii. Komunikowano o pojawieniu si nieprzyjaw okolicach Moodeczna. czasie od 22 do 26 listopada wysano 4 goców, których zaledwie zdoa uprosi Bassano o podjcia tej niebezpiecznej misy i; byli nimi oficer wojsk polskich Stypnowski, 2 ydów, z których jeden Mowsza Barenz kaznodzieja synagogi wileskiej, wreszcie mony obywatel Abramowicz, Ten przebrany za chopa; dotar do miejsca przeostatni znaczenia, znalaz cesarza po przebyciu tysicznych niebezpieczestw, 27 listopada przy Studziance by wiadkiem strasznej katastrofy berezyskiej, odda Napoleonowi listy ks. Bassano z wiadomociami, których tak dugo cesarz by pozbawiony, ruszy z powrotem do Wilna. Przyby tam wieczorem dnia 28 listopada prosto na bal, który wydawa Bignon, aeby ukry pod pozorem wesooci

W

ciela

i

,

i

stan rzeczy. Chciano, udajc swobod wesoo, zada kam niepokojcym wieciom, obiegajcym miasto w ostatnich dniach, majc na wzgldzie szczególniej obistotny

i

cych ministrów, którzy natarczywie dopytywali si ks, Bassano o nowiny z gównej kwatery. Ks, Bassano, ukrywajc z duym wysikiem woli wasny niepokój, rozpowiada gono o powodzeniach, odniesionych przez Schwarzenberga nad Sackenem i przez Macdonalda pod Ryg, usiujc zatrze wraenie, wywoane przez inne wydarzenia, których dalej niejjodobna byo ukrywa, jak sprawa paryskiego sprzysienia Malleta, opuszczenie Moskwy, po-

—

-

300

Kojdanowem, wreszcie tak dugoraki pod Sonimem trway brak wiadomoci z kwatery gównej. Atmosfera i

balowa zostaa niespodzianie zamcon przez pojawienie si naocznego wiadka katastrofy berezyskiej, Abramowicza. Wieci, które przynosi, nie day si dugo ukry; kania kobiece, ponury szmer rozmów, toczonych pógosem, komunikujcyci wzajemnie okropne nowiny, stano-

wiy

w

tak

racy

kontrast z

dotychczasow zabaw,

e

kilka minut wspaniale owietlone salony opustoszay.

Wie

Wielkiej Armii lotem byskawicy obiega Wilno. Trwoga, niepewno, zwtpienie owa-

dny

o

sercami

zniszczeniu

Wadze

wszystkich.

francuskie

dare-

mnie usioway rozproszy deprymujce wraenie, wywoane temi wiadomociami, nie skutkoway kary, któremi Hogendorp grozi za szerzenie wieci o klskach WielZa takie przewinienie Hogendorp odda pod kiej Armii. sd wojenny pukownika Przedzieckiego i tylko wstawienie si czonków Komisyi, samego nawet ks. Bassano uratowao mu ycie. Wadze francuskie krajowe rozwiny gorczkow dziaalno w celu zaopatrzenia Wilna w odpowiedni ywno, fura i opa. Przypuszczano, uda si jeszcze skupi armi w Wilnie, zreorganizowa j na nowo i zatrzyma si tu na zimowe lee. Ostatnie listy Napoleona zapowiaday ryche przybycie do Wilna caej armii. Z tego wzgldu zgromadzenia tutaj jak najwikszych zapasów ywnoci, wymaga od 100 do 120 tysicy dziennych racyi na przecig 4 zimowych miesicy, domagajc si i

e

da

cisych

raportów o stanie zaprowiantowania Wilna, skary si, w Smorgoniach nie znalaz takiej iloci ywnoci, jaka si tam miaa znajdowa, obawia si wic, by to samo bdzie miao miejsce i w Wil-

przedstawienia

e

ywno

Wilna Brak wiadomoci o zaopatrzeniu w nie Kowna, obawa, nagromadzone tara zapasy wystarczajce, wpyny na decyzy jego opuszczenia ar-

nie. i

e

bd

— powzit,

mii,

zdaje

301

—

si, ostatecznie wieczorem 4 gru-

dnia podczas przejazdu z Moodeczna do wczeniejsze posiadanie tych wiadomoci stanowienie Napoleona i ocalioby armi jakie niespodziany jego odjazd pocign za

Moe

Bienicy.

zmienioby pood nastpstw, sob. Smorgoniach 5 grudnia Napoleon oznajmi zebranym marszakom o swym zamiarze udania si niezwocznie do Parya neapolitaskiemu. Usprawiei oddania dowództwa królowi dliwia si z poniesionych klsk, przyznawa si do popenienia

bdów, zachca

niektórych

W

do wytrwaoci, har-

wzajemnego wspierania si, obiecywa nakoniec instrukcyi, pozostaprzyby na czele 300.000 posików. wionej Muratowi, zaleca zgromadzi armi w Wilnie, trzyma si tam, ile monoci, jak najduej, austryakami osania Brze, Grodno Warszaw, a pozostae wojska w okolice Wilna i Kowna; w razie za niemonoci duszego trzymania si w Wilnie, zasania pramonii

i

W

ca

i

cign

wem skrzydem Warszaw, a pozostae wojsko zgromadzi na lewym brzegu Niemna, zajmujc jednoczenie KoWszelkie zapasy w tawywiezione z Kowna i Wilna, przed-

wno, jako przedmostowy szaniec.

kim

razie

miay

by

W

mioty najcenniejsze naleao odesa do Gdaska. kazie danym Berthierowi pozwolono czyni zmiany instrukcyi, stosownie do okolicznoci.

naleao zgromadzi zacigi pus

w

Warszawie, VI

w

za jedców

Grodnie, VIII

lewca.

bez koni

tej

Zdaniem Napoleona,

litewskie

w Kownie, V korw Olicie, urzdzi

w Olicie Mereczu, wszystodsya do Warszawy Kró-

niewielkie depot kawaleryjskie

kich

roz-

w

i

i

Korpus dyplomatyczny, pozostajcy przy

ks.

Bas-

otrzyma rozkaz natychmiastowego wyjazdu do Warszawy, tam te lub do Królewca miano skierowywa ranoficerów. Wiadomo o zamierzonym nych generaów

sano,

i

odjedzie cesarza wywoaa powan konsternacy ród sprawi to, jak zebranych marszaków, przewidywano,

e

— najgorsze

wraenie

i

302

-

dopeni miary zupenej dezorganiza-

cyi armii.

W

na 6 grudnia Napoleon w najwikszej udajc si w niebezpieczn tajemnicy drog, eskortowany tylko przez szwadron subowy szwoleerów i szwadron strzelców konnych gwardyi. Towarzynocy

z 5

opuci armi

mu

,

marszaek Duroc, hr. Lobau, Lemameluk Rustan kapitan Wsowicz. Oszmianie eskorta zostaa zmienion, zastpi j puk uanów nadwilaskich Stokowskiego. Pón noc szczliszyli

Caulaincourt,

febvre-Desnouettes,

i

W

wie

przemkny si powozy

ród rozoonych po obu

cesarskie

stronach

z

nieliczn eskort

biwakujcych

drogi

wojsk rosyjskich. Duga ciemna noc zimowa i mróz, dochodzcy do 28 stopni, uatwiy to szalone przedsiwzicie; o wicie dojechano do Równego Pola, gdzie znajdoway si wysane przez ks. Bassano i Hogendorpa posiki ze wieo Miednikach oczekiwa ceprzybyej dywizyi Loisona.

W

przybyy z Wilna ks. Bassano. Zda spraw ze stanu magazynów wileskich, zapewni, e znajduje si tam ywnoci na 40 dni dla 100.000 wojska. Wiadomo ta do-

sarza

Napoleonowi, który teraz ujrza moliwo uratowania armii i gorco poleca ks. Bassano namawia Murata do jak najduszego trzymania si w Wilnie. Powtórzy raz jeszcze wydane poprzednio rozkazy najrychlejszego usunicia z Wilna korpusu dyplomatj^^cznego przed przybyciem armii do miasta. Omijajc Wilno, Napoleon

daa otuchy

zatrzyma si

tylko

dla

zmiany koni

w

jednym

z

dom-

ków nawpó spalonego przedmiecia kowieskiego ruszy dalej drog kowiesk do Warszawy. Wie o odjedzie cesarza nie daa si dugo ukry i

w armii cy ogóln, i

przypieszya

jeszcze

bardziej

dezorganiza-

która ogarniaa teraz nawet najlepsze puki.

wydawao

si tyra nieszczliwym niedobitkom ziemi obiecan. Lada dzie zwali si miay do miasta te tumy, a Rzd Litewski, nie przeczuwajc jeszcze Wilno

I

— penych rozmiarów miasta w

ywno

—

303

zajty

katastrofy,

by

zaopatrywaniem

formowaniem pospolitego ruszenia. Chcc dnia 1 grudnia rocznic koronacyi Napoleona, po naradzie z ks. Bassano powzito projekt wezwania caej szlachty litewskiej za pomoc wici generalnych do powszechnego ruszenia, »aby przyoy si dla zapewnienia odpoczynku dla zwyciskiego wojska bdcego na leach zimowych, oraz zadouczyni patryotycznym yczeniom narodu, okazanym w wielu powiatach w czasie wejcia zastpów francuskich*. Szlachta w wieku od lat 18 do 45 miaa skada chorgwie powiatowe pod dowództwem chorych, si obliczono na 30 tysicy i

uwietni przypadajc

ca

czyli ^3 ogólnej

iloci

mentach. Z tego miano

powoania

w

we wszystkich

szlachty

utworzy

departa-

pospolite ruszenie pierw-

Departament wileski mia dostarczy, stosownie do uczynionego rozkadu, 7.300 ludzi, biaostocki 1 800, grodzieski 2.200 miski 4.500. Drugie powoanie stanowioby rezerw. Wobec jednak zajcia czci powiatów przez nieprzyjaciela, sami projektodawcy nie liczyli na wicej jak na 8 lub 9 tysicy. Kady z powoanych mia si stawi z koniem otrzyma szabl lanc. rodek ten, powzity we waciwym czasie móg szego

iloci 15 tysicy.

i

i

i

mie pewne wodzeniach,

znaczenie, obecnie jednak po wszystkich niepo-

po

zalaniu

kraju

w

znacznej

czci

przez

mia adnych

widoków powodzenia, w obecnej chwili by stanowczo spónionym. Naleao to uskuteczni w pierwszych dniach po wejciu na Litw, obecnie zebranoby w najlepszym razie nie wicej nad Napoleon, tak bardzo na500 jedców. Szkoda jednak, rzekajc obecnie na opieszao rzdu, zapomnia, on sam sprzeciwi si wtedy powoaniu pospolitego ruszenia, nieprzyjaciela

nie

e

e

odrzuci stosowne plany Sokolnickiego jeszcze z roku 1811, nie pozwoli modziey wileskiej urzeczywistni jej miaej inicyatywy, wreszcie tworzy puk('>w jazdy drog po-

-

—

304

spolitego ruszenia, jak tego chcieli

dowej.

W

czonkowie Komisyi

odpowiedzi swej Bassanowi na projekt

Rz-

powyszy

ywy

wyraz swemu niezadowoleniu z Litwy, która nie dostarczya mu adnej pomocy. Na skutek aktu Konfederacyi, zdaniem jego, caa szlachta powinna na ko, tymczasem nikt si nie ruszy. bya tym wzgldzie by niesprawiedliwym, zapomina o wielkich ofiarach poczynionych przez Litw i Koron, co o ruinie, jak sprowadzia wojna na Litw, wreszcie o wasnej winie, któr byo paraliowanie wszelkiego rudal

Napoleon

si bd

chu

i

W

samodzielnej inieyatywy.

bowany przez

Powyszy

projekt, apro-

cesarza, dnia 5 grudnia zosta zamieniony

w uchwa, z warunkiem wprowadzenia go w wykonanie. Mianowano dwóch generalnych pospolitego ruszenia ks. Giedroycia na

skiego na

bd

Litw, którzy

mieli

mud

natychmiast inspektorów a Niesioow-

przypieszy wykonanie

tej

uchway. Jak niedokadne miaa Komisya pojcie o sytuacyi ówczesnej, wiadczj' fakt, jeszcze dnia 8 grudnia, kiedy ju zaczy przybywa do Wilna szcztki armii, kiedy kwestya opuszczenia Wilna bya ju prawie rozstrzygnita, Rzd Litewski trwa jeszcze na swem stanowisku, odbywa swe posiedzenia i zapytywa Hogendorpa, czy nie naleaoby, wobec alarmujcych z rozmaitych stron wiadomoci o napadach nieprzyjacielskich, pociga z dalszych

e

kwaterunków nowozacine puki litewskie. Tego dnia po otrzymaniu wiadomoci o moliwoci dalszego odwrotu

zapakowa archiwa Komisyi i komitetów i mie wszystko przygotowane do drogi. Pozwolono jednoczenie pozosta w Wilnie niadeckiemu, zwaywszy, i »konserwacya zakadów edukacyj-

polecono sekretarzowi generalnemu

nych wymaga, aeby rektor z miejsca si nie oddala*. Dnia 7 grudnia pierwsze zwiastuny klski zaczy nadciga do Wilna. Mróz zwiksza si stale, dochodzi

—

—

305

stawa si niemoliwym do znieludzi zgodniaych, zmczonych, Drogi zasane byy gsto trupami

do 28 stopni Reaumura,

tembardziej

sienia,

licho

dla

przyodzianych.

koskiemi, pochód wielkiej armii znaczony by zwglonemi ciaami, których cae kupy pozostaway po kadym noclegu. Dokucza gód, od Orszy ju bowiem nie wydawano wojsku ywnoci, któr zdobywa trzeba byo na wasn rk. Obfite magazyny, zaoone po etapach, zniszczone przez lotne oddziay partyzantów zostay rozrosyjskich, przecinajcych drog odwrotu armii, grabione i zmarnowane przez oddziay francuskie idce na przodzie. Przybywajce póniej wojska nie znajdoway nic prócz zwglonych trupów i pogorzelisk wsi, dworów ludzkiemi

i

bd

bd

zwikszao si coraz barupadek karnoci brak silniejszych garnizonów przy magazynach etapowych potgoway wytworzony niead. Wielka Armia, tak wietna jeszcze przed 6 miesicami, zamienia si prawie w nico. Niezliczony tum w najdziwaczniejszych kostyumach, salopach sukniach damskich, chustkach, ornatach cerkiewnych, czstokro caunach, bez broni, z odmroonemi czonkami, nieczuy by na gos dowódzców i honoru wojskowego, ogarnity strachem panicznym przed kozakami, przejty jednem tylko pragnieniem za jak wypoczynku w ciepych cen ogrzania si, posilenia izbach po kilkotygodniowych mczarniach odwrotu. Ten smutny obraz przypomina jaki przeraajcy karnawa

i

miasteczek. Rozprzenie, które

dziej,

i

i

bd

i

orszaku

wiadka

w

znakomicie uchwycony przez wspóczesnego zosta spopularyzowany nastpnie

mar

okropnych,

licznych sztychach.

Dziwnie wobec tego brzmia rozkaz Berthiera do generaa Hogendorpa przygotowania kwater zimowych dla gwardyi cesarskiej oraz korpusów Davouta, wicekróla innych, zbliajcych si do Wilna. Jakkolwiek ludno i wileska, ju z opowiada Abramowicza i Przedzieckiego, naocznych wiadków katastrofy berezyskiej, bya MONOORAFIE

T

IX.

20

—

306

-

powiadomiona o stanie Wielkiej Armii, jednak widok, jaki przedstawiay szcztki »niezwycionego wojska s przeszed wszelkie oczekiwania. Dopiero teraz zrozumiano rozmiary zmniejszy usioway biuletyny klski, któr ukry,

bd

zapewnienia ks. Bassano. Odezwy i plakaty Hogendorpa, umieszczone u bram

cesarskie

i

przybywaniu do Wilna Wielkiej Armii, wyznaczay dla poszczególnych korpusów kwatery, by tym sposobem uporzdkowa wydawanie ywnoci i uatwi rónolitym gromadom powrót do waciwych chorgwi. Plakaty te jednak pozostay bez adnego skutku. U bramtoczyy si w okropnym nieadzie tumy rónych wojsk. O utrzymaniu jakiego porzdku, lub rozkla syfikowaniu ich przynajmniej na korpusy nie mogo by mowy. onierze wtargnli przemoc do miasta, mimo ustawionych u bram stray, majcych pilnowa porzdku; nie suchano niczyich rozkazów, rzucono si na magazyny miecie z ywnoci i wódk i zaczto rabowa je. powsta nieopisany zamt, w obawie rabunku zaczto zamyka sklepy, obere i domy. Zgodniali onierze, podmiasta,

oznajmiay

o

W

wielk ilo wypili, widzc przed sob zamknite bramy domów, gdzie mogliby znale schronienie, zaczli wybija drzwi i bramy; zwikszyo to

nieceni

wódk,

jeszcze

powszechne zamieszanie, któremu nie

której

móg

zapo-

zapenione wojskiem, wozami amunicyjnemi, furgonami ze zdo-

biedz król neapolitaski.

byy bycz wywiezion

z

Place

Moskwy.

i

ulice miasta

Na

ulicach

pony

ognie

biwakowe, przybyway coraz wiksze tumy i nieporzdek zwiksza si z godziny na godzin. Ks. Bassano, doczekawszy si Murata i oddawszy mu ostatnie rozkazy cesarskie, opuci Wilno, udajc si do ^Varszawy, przekonany o niepodobiestwie utrzymania si w Wilnie. Zwtpienie ogarniao najdzielniejsze umysy i serca. Rachowano, z pomoc garnizonu wileskiego i korpusów ks. Schwarzenberga i Reyniera mona bdzie przynajmniej

e

307

trzyma si w

pewien czas

Wilnie

w

szeregach cofajcej si armii; oby si jeszcze z tych wojsk zmierzenia si skiemi.

Tymczasem

otrzymawszy

przyby

ze

w^e

przywróci

i

karno

kilka dni spokoju, a da-

utworzy si zdoln

znacznie uszczuplonemi

siami

do

rosyj-

korpus austryacki ani saski, nie czasie rozkazów, nie mogy Garnizon wileski, zoony z dywizyi ani

waciwym

do Wilna.

brygady jazdy ciepych koszar wileskich do spotkanie wracajcej armii na

Loisona, korpusu bawarskiego Wredego, oraz

wysany

neapolitaskiej,

Miednik

i

Oszmiany na

z

mróz 25 stopniowy, uleg prawie cakowitemu zniszczeniu; przybya dywizya Loisona, liczca prawie 12 tysicy, obecnie stopniaa do 3. Wobec tego Wilno nie mogo na dugo pozosta bezpiecznem schronieniem dla ar-

wieo

potrzebujcej nieco spokoju dla zreorganizowania si.

mii,

uwaa

za

miecie, tembardziej,

e

gow,

Król neapolitaski straci zupenie

moliwe duej zatrzyma si

ju

w

nie

awangarda rosyjska, prowadzona Patowa Czaplica stana u bram miasta. Panika rozprzez przenie doszo do punktu kulminacyjnego, mylano tylko o najpieszniejszym wydostaniu si z miasta. Murat przeniós sw kwater do jednego z domów na przedmieciu kowieskiem std w nocy 10 grudnia uda si do Kowna pod pozorem zrobienia tam przygotowa dla wojsk, które miay si zgromadzi za Niemnem. Odjazd króla neapolitaskiego sta si hasem do powszechnej ucieczki, zwaszcza, kozacy usiowali ju miejscach przedosta si w kilku do miasta, a szczupe Lefebvra nie mosiy, bdce pod dowództwem Neya gy wystarczy na osonicie wszystkich zagroonych 9 grudnia wieczorem i

i

i

e

i

punktów. Wilno przedstawiao podówczas straszny widok. Sklepy i domy byy zamknite przed obaw rabunku, na uli-

cisny si tumy ndzarzy w achmanach, mrce setkami z godu zimna. Bagania o lito, jki przeklestwa umierajcych napeniay ulice, zapchane furgonami wojsko-

cach

i

i

20*

—

—

308

wemi, powozami, pademi komi i trupami ludzkiemi. Od czasu do czasu tumy zryway si w szalonej panice, spowodowanej ukazaniem si gdzie na przedmieciu jakiej sotni kozackiej, i biegy jak oszalae w stron drogi kowieskiej. Dalszy pobyt w Wilnie stawa si ju niemoli-

wym. Wojska i wadze rzdowe francuskie w popiechu opuszczay miasto, kierujc si na trakt kowieski. Za miastem rozlega si grzmot dzia dywizyi Loisona, która pod

wodz

nym

J^eya

usiowaa powstrzyma

parcie wojsk ro-

drodze kowieskiej toczyy si w nieopisanieadzie wojska, dziaa, furgony wojskowe, powozy

syjskich.

Na

prywatne, cesarskie, furgony z kas cesarsk, wreszcie ogromny tum bezbronnych niedobitków. Napotkano tutaj nieprzezwycion przeszkod pod gór Ponarsk, pokryt lodem, której niepodobna byo przeby. Setki furgonów zatamoway zupenie przejcie nawet dla pieszych wojsk.

zamt. Z tyu tymczasem rozlegay si przeraajce okrzyki pogoni kozackiej. Oddziay Patowa i Orowa-Denisowa przypuciy atak, bohatersko odpierany przez Neya ze szczup aryergard. Wypadao porzuci wikszo furgonów, dzia, powozów, upy przykasy cesarwiezione z Moskwy, wreszcie znaczn

Wytworzyo

to nieopisany

cz

milionów w zocie i srebrze. Wszystko to wpado w rce kozaków. »Na górze tej stracilimy pienidze, hopowiada historyk francuski nor, resztki dyscypliny i siy, sowem, stracilimy wszystko «. skiej,

liczcej

przeszo

10

—

—

Wreszcie

12

grudnia resztki Wielkiej Armii dotary

do Kowna, gdzie raz jeszcze

niezamany marszaek Ney

na czele zebranej z trudem wielkim kolumny, liczcej nie wicej nad 1.000 ludzi, próbowa stawi opór przez czas pewien, dopóki król neapolitaski ze szcztkami armii nie

przeprawi si przez Niemen. Pomimo bohaterskiej obrony Ney, otoczony z przodu i tyu przez oddziay kozackie, musia ustpi; torujc sobie drog bagnetem, przeszed

—

309

—

Niemna, gdzie zczy si z Muratem. Rzeka pokryta lodem nie tworzya adnej przeszkody po lodzie na

i

drug stron

hufce rosyjskie

Warszawskiego.

wtargny w pocigu w granice Ksistwa Na Litwie pozostaway jeszcze 3 korpusy

Jednym z nich by korpus Macdonalda, rozcignity pókolem od Mitawy do Wanden, który pozostawa francuskie.

w

zupenej niewiadomoci o stanie Wielkiej Armii. Otrzywie o jej klskach, Macdonald nie chcia dugo temu wierzy, cofa si ku Tyly, party przez Witgensteina,

mawszy

usiujcego go odci; 27 grudnia zaj Tyl, lecz w trzy dni póniej podpisan zastaa w Taurogach konwencya prusko-rosyjska, która pozbawia ten pikny korpus prawie po-

owy berg,

obezwadnia drug jego poow. Schwarzenwykonawszy spóniony ruch ze Sonima do Nowo-

wojsk

gródka, na

i

wie

o zajciu

Wilna rozpocz odwrót ku gra-

nicy Ksistwa; na zasadzie zawartego ustnie porozumienia

agentami rosyjskimi usun si z Grodna i Biaegostoku, a 26 grudnia przeszed granic. Reynier z Sasami, opuszczony przez ks. Schwarzenberga, nie mogc mierzy si z Sackenem, przeszed tego dnia Bug pod Drohiczynem. Na ziemi litewskiej nie byo wicej wojsk francuskich, pozostawali tylko jecy lub chorzy w szpitalach wileskich miskich oraz ocaleni przez powicenie Li z

i

Litwinek, które czsto z naraeniem wasnego ycia ratoway nieszczliwych onierzy przed zemst rozjuszonego odactwa. Wielkie zasugi pod tym wzgldem pooy zacny ks. Aloizy Korzeniowski, dominikawileski. Nieszczliwych onierzy francuskich nin przeladowaa zemsta ydów wileskich, którzy wskawydawali w rce kozaków ukryzywali uchodzcych wajcych si Francuzów, a nawet, jak zgodnie stwierdzaj wspóczeni pamitnikarze, sami splamili si niejednokrotnie mordem tych nieszczliwych w celach rabunku. Wilno oddane byo zupenie na pastw pldrujcych

twinów

i

i

po miecie kozaków.

Pozbawione wszelkiej

wadzy

poli-

310 cyjnej

przeywao

straszne chwile

w

bezustannej

obawie

Najokropniejszy obraz przedstawiay szpitale, szpiprawdziwe ogniska zarazy tyfusowych gorczek. talach wileskich znajdowao si 5.139 chorych w chwili zajcia Wilna przez wojska rosyjskie. Chorzy ci byli pozostawieni bez adnej opieki; zgodniali spoywali znajduklasztorze jce si w spirytusie preparaty anatomiczne. bazyliaskim znajdowao si, okoo 7.500 trupów, zoonych na korytarzach wybite szyby lub szczeliny w cianach byy pozaty kane rkami, nogami i gowami nieboszczyków. » Niepodobna opisa, wyraa si naoczny wiadek, brudów i zabójczego smrodu, jaki tu panowa*. takich warunkach znajdowao si tutaj kilkunastu chorych, skazanych na mier ród tego gniazda zarazy. Nie dziwn si wobec tego wydawa musi straszna depresya spoeczestwa litewskiego, oddanego na ask lub nieask zwycizców, opakujcego ruin wszystkich swych marze i nadziei. Obawiano si represyi i zemsty za te krótkie chwile uniesie i zudze. Skompromitowani pieszyli opuci co rychlej Wilno. Z osób, biorcych jakikolwiek udzia w administracyi W. Ksistwa Litewskiego, pozostay tylko nieliczne jednostki, jak niadecki, Adam Chrepto wicz, Ferdynand Plater, Kalikst Daniowicz dyrektor policyi; reszta posza na tuaczk za Rzdem Litewskim i nowozacinemi pukami. Generalicya rosyjska z Kutuzowem na czele, gono zapowiadaa konfiskat majtków wszystkich skompromitowanych osób dla wynagrodzenia wojskowych rosyjskich, którzy odznaczyli si w tej wojnie. Zamiary te i apetyty wodzów rosyjskich zostay jednak zawiedzione. Cesarz Aleksander odrzuci propozycy Kutuzowa; przeciwnie jedn z pierwszych czynnoci jego byo wydanie amnestyi ogólnej. Cesarz przyby do Wilna 23 grudnia, powitany u bram paacu genera-gubernatorskiego na czele wspanialej wity, przez Kutuzowa trzymajcego

rabunku.

W

i

W

W

w rkach dwa ory

francuskie, które

zoy

u stóp cesa-

—

311

—

Przybycie cesarza do Wilna pooyo poczci folg strasznym cierpieniom chorych jeców francuskich. Na jego rozkaz zaopiekowano si tymi nieszczliwymi rozpoczto energiczne zarzdzenia w celu walki z szerzc si zaraz. Aleksander sam zwiedza szpitale, pocieszajc choosobicie kierowa akcy ratunkow, majc oczyrych, ci miasto z setek gnijcych trupów. Jak si rzeko, jeszcze dnia 8 grudnia Bassano by opuci Wilno. Duszy bowiem pobyt w tem miecie stawa si bezcelowym niebezpiecznym. Niepodanem wydawao si, eby penomocnicy obcych mocarstw byli rza.

i

i

i

ksi

i

spotkaa Wielk Armi; chciano Europ istotny stan rzeczy. Przed swoim odjazdem ks. Bassano odby dug konferency z królem neapolitaskim, która dodaa mu nieco otuchy nadziei,

wiadkami

ukry

katastrofy, jaka

jeszcze

przed

i

e

Wilno nie bdzie opuszczone. Jak móg, pociesza zgnbionych czonków Komisyi Rzdowej, powtarza im to, w co sam gboko wierzy, to tylko chwilowe zamienie powodzenia Napoleona ich nadziei patryctycznych. wypadku jednak opuszczenia Wilna przez wojska francuskie, zaleca im uda si wszystkim z archiwami rzdowemi do Biaegostoku, nie zajtego jeszcze przez Rosyan. Oni, zdaniem Mareta, powinni byli ostatni opuszcza ziemi litewsk. Mówiono wtedy jeszcze o moliwoci wyjazdu z Wilna, nie przypuszczano jednak, nastpi to Komisya ma tak rycho. Sniadecki, dowiedziawszy si, rozkaz opuszczenia miasta, opar si temu stanowczo owiadczy, pozostanie na stray powierzonych jego skarbów naukowych. Na nic si nie pieczy zakadów zday nalegania Bignona Hogcndorpa, którzy tomaczyli pozostajc w miecie, narazi si na zniewagi i przemu, ladowania, uwaczajce urzdnikowi mianowanemu przez

e

i

W

e

e

e

i

i

i

e

Napoleona, a przez

to

i

osobie cesarskiej.

suwajce si niekiedy do grób, postanowienia

rektora.

Ks.

nie

Wywody

te,

po-

zachwiay niezomnego

Bassano,

o

którego

caa

ta

312

sprawa si opara, uwzgldni motywy, kierujce postpowaniem niadeckiego a gorco poparte przez innych czont spraw przeoy królowi ków Komisyi, i obieca

ca

neapolitaskiemu, od którego zaleaa ostateczna w tym wzgldzie decyzya. Murat przychyli si do proby Komisyi i zezwoli niadeckiemu pozosta w Wilnie. Pozostajc w opustoszaem miecie, da niadecki dowód nie-

wystawia bowiem swoj osob na zemst powracajcych Rosyan, którzy przeladowali przede wszystkiem osoby piastujce stanowiska urzdowe w czapospolitego hartu,

pobytu wojsk francuskich na Litwie. Król neapolitaski rycho przekonawszy si o niemonoci utrzymania si w Wilnie, zawiadomi Komisy, sam opuszcza miasto, i przypomnia jej rozkaz ks. Bassano usunicia si z Wilna. Niepodobna ju byo myle o udaniu si do Biaegostoku, drogi bowiem lada chwil mogy by przecite. Postanowiono skierowa si na drog kowiesk, po któsie

e

cofay si gówne masy uciekinierów. Pakowano w popiechu archiwa Komisyi Rzdowej, kas litewsk, pieszono co rychlej opuci Wilno, któremu lada chwila grozio zajcie Na przedmieciach rozlegay si co chwila dzikie rej

wpadajcych dem ustpujcej armii

okrzyki

si nieszczliwy

Rzd

lotnych

oddziaów kozackich. Siadrog na Kowno cofa

napoleoskiej, Litewski,

wywoc

z

sob w caoci

wszystkie archiwa, bdce pod piecz sekretarza generalnego. Nie pozostawiono jednego kwitka, nie chcc kompromitowa przed wrogiem nikogo, oraz w nadziei, moe w najbliszej przyszoci wypadnie powi'óci na Litw i tu-

e

zoy

przed rzdem krajowym sprawozdanie ze swej picio miesicznej dziaalnoci, »wypadnie, jak mówi Prozor, usprawiedliwi si przed powszechnoci, zdajc rachunek z powierzonego nam skarbu*. 21 grudnia zgromadzono si w komplecie, z wyjtkiem niadeckiego, w Warszawie i odbyto pierwsze posie-

taj

dzenie.

Na tem

posiedzeniu

uoono odezw

do Konfedera-

—

313

-

oddajc pod jej opiek siebie, a pod komend cigajce do Warszawy resztki w^ojska litewskiego. kwestyach dotyczcych wojska odwoywano si do generaa Stefana Grabowskiego, przew^odniczcego w komitecie wojskowym, liczc, e funcyi Generalnej, ks.

Poniatowskiego

W

duszów, potrzebnych nadal na

mówi i

w

swej

Król.« Ks. Bassano nie

Pozostawa

opat

wspaniaomylnoci

tego wojska, »nie od-

Najjaniejszy

Cesarz

byo ju podówczas w Warszawie.

tutaj do 20 grudnia, niespokojny o los

Bignona

czonków Komisyi Rzdowej, o których od wyjazdu z Wilna nie mia adnej wiadomoci. Wreszcie, nie mogc duej pozostawa w Warszawie, wyjecha na trzy godziny zalei

dwie przed przybyciem Komisyi Rzdow^ej z Bignonem. Od tego ostatniego otrzyma listownie obszerny raport o wszystkiem, co si dziao w Wilnie po odjedzie ksicia do chwili opuszczenia miasta. Opisujc straszn katastrof podczas przebywania gór Ponarskich, gdzie nastpia utrata wszystkich bagay cesarskich i furgonów Bignon donosi, z kas katastrofy tej daoby si

a

e

,

z

atwoci unikn, gdyby

skierowano

si wpierw^ na

drog grodziesk, a potem zwrócono si po gór Ponarskich

na trakt kowieski.

objechaniu

Usprawiedliwia te

postpowanie czonków Rzdu Litewskiego, którzy, wbrew rozkazowi Mareta udania si do Biaegostoku, opucili Litw przybyli do Warszawy. Wypadki najbliszej przyszoci przekonay, Rzd Litewski postpi zupenie susznie, ju bowiem rozpoczte byy rokow^ania pomidzy agentem rosyjskim Anstettem a Schwarzenbergiem, na zasadzie których Austryacy popiesznie ewakuowali Litw, wobec czego pobyt Komisyi Rzdowej stawa si w Biaymstoku niemoliwym. Dnia 31 grudnia odbyto w^ Warszawie wspólne posiedzenie z Konfederacy Generaln, na którem Stefan Grabowski sprawozdanie o stanie obecnym wojska litewskiego, Sierakowski za zawiadomi Rad Generaln i

e

zoy

— o projekcie utworzenia

w Pisku

z

puku

314

—

puku kozaków

z

jeców zabranych

ukraiskiego.

Postanowiono dalej kontynuowa posiedzenia Komisy i Rzdowej, zwaywszy, e prawie w komplecie znajdowaa si w Warszawie, przybrano tylko na czonka Stefana Grabowskiego.

Na

wiono, zgodnie z

w

ministra

posiedzeniu 29 stycznia 1813 postano-

daniem

Bignona, obecnie penomocnego

Ksistwie Warszawskiem,

dowych emigrujcych z Litwy. Na czonkowie komisyi Sotan, Potocki

uoy list osób urzlicie

tej

znaleli si

Sierakowski

,

,

Jelski

Tyzenhauz, Prozor, sekretarz generalny Kossakowski, Stefan Grabowski, z czonków administracyi Dziekoski, Jan widziski i Grabowski, z dyrektorów skarbu Czapski i Gra-

i

bowski, z i

komendantów andarmeryi

Chrapowicki, z

Orsetti, ks.

merów Jan Horain

i

Radziwi

wreszcie z podpre-

fektów Ciecierski, Suchodolski, Czy i Pachniewski. Za porednictwem Bignona otrzymano z kasy cesarskiej 10.000 franków zapomogi dla osób urzdowych, potrzebujcych

Takowego udzielono Pachniewskiemu, podprefektowi kobryskiemu, Bogorskiemu radcy podprefektury kobryskiej, osawionemu póniej Hankiewiczowi, zastpcy obewsparcia.

cnie pod prefekta sokolskiego, i Kwiatkowskiemu, sekretarzowi

kademu; Nakiewiczowi urzdnikowi podprefektury biaostockiej, Topolskiemu, komendantowi gwardyi narodowej biaostockiej, Szostakow-

administracyi grodzieskiej, po 1.000 z.

skiemu, oficerowi teje gwardyi, Zellowi, komendantowi niewieskierau po 600 z.; a Matuszewiczowi, komendantowi lidz-

kiemu 300 z. Na tem samem posiedzeniu zapada uchwaa,

yczeniem Bignona, by, zwaywszy okolicznoci opuci Warszaw uda si do Krakowa, gdzie szu-

zgodnie z obecne,

i

Rzd Ksistwa Rada Konfederacyi GeZa wojskiem, Rzdem Konfederacy pody do Krakowa Rzd Litewski, który tutaj nie przerywa swoich posiedze. Z grona czonków uby Aleksander Potocki, który wola pozostawa w miejscu bezpiecznem. kali

schronienia

neralnej.

i

i

i

i

315

Do Krakowa zostaa dostarczon dnia 7 lutego kasa lilad czonkowie stracili podczas odwrotu. Zawieraa ona sumy, pochodzce z egzakcyi tewska, której wszelki

rosieskiej

szawelskiej,

i

telszewskiej,

wywiezione

z Li-

twy przez byego marszaka kowieskiego Zawisz. Kasa bkaniu znalaza si w Bydgoszczy ta po dugiem std razem z innemi sumami rzdowemi przez kapitana 17 puku jazdy odesan zostaa do Warszawy; w drodze napotka j kapitan andarmeryi Sonimskiej Jurgaszko, wysany dla jej poszukiwania z Warszawy, skierowa j do Krakowa, gdzie ju podówczas przebywa Rzd Litewski. Ocalenie tych pienidzy zawdzicza naley wachmistrzowi andarmeryi wileskiej Burskiemu, który eskori

i

towa

Kowna

po przebyciu wielu niebezpieczestw najtemi ydowskiemi komi do Krakowa. Po obliczeniu w obecnoci czonków Rzdu, 2 dyrektorów Czapskiego Grabowskiego, mera wileskiego Horaina Pocieja obonego Litewskiego, okazao si w dwóch beskrzyni razem 61.756 z. polskich. Z sumy tej czkach wypacono zalegy od niektórym wojskowym litewskim, pozostaym bez rodków do ycia. Wobec niepewnoci niebezpieczestwa pozostawania duej w Krakowie i niei od

je

przywióz

i

j

i

i

i

monoci

przewiezienia tej sumy do Galicyi austryapostanowiono podzieli pozostae pienidze pomidzy obywateli prywatnych, z prawem rozporzdzania si temi pienidzmi ale z obowizkiem zwrócenia ich na kade zapotrzebowanie wadz rzdowych. Z sumy tej Jan ckiej,

,

Grabowski otrzyma 4 666 z. 20

Sapieyna

z. 20

gr.,

Czapski 13.333 z. 10

gr.

gr.,

ksina

Franciszkowa

gr., KaHorain 3.333 z. 10 gr. pocztkach marca czonkowie Rzdu otrzymali zawiadomienie od ks. Bassano, puki litewskie, zachowujc swoje numery, wzite na francuski, Bignon zatrzymuje nad.il urzd komisarza cesarskiego przy Rzdzie Litewskim, wszyscy urzdnicy oby-

rol

14.6r)6

Pociej 13.333 z. 10

i

W

e

bd i

e

od

e

i

—

316

—

zmuszeni z powodu tei majtki, otrzymaj stosownie do swych stanowisk stae wsparcie od ce sarza do chwili powrotu do kraju.

W. Ksistwa

watele

Litewskiego,

opuci

raniejszych okolicznoci

kraj

a

pooenie Rzdu zazdroci. Wygnani z siedzib Istotnie

czk w

Lite\\ ,kiego nie

ojczystych, skazani na tua-

oddaleniu od rodzin swoich

remi zawisa

groba

byo godnem

majtków, nad

i

któ-

konfiskaty lub sekwestru, pozbawieni

odpowiednich funduszów, w które nie zdyli si zaopatrzy, popiesznie opuszczajc Wilno, co gorsza, zawiedzeni w swoich nadziejach, znajdowali si podówczas w drczcej rozterce moralnej,

pod

ogniem

krzyowym

intryg

i

robót polity-

widowni by ówczesny Kraków. Nie dziw, e w duszach tych ludzi, którzy, powiciwszy wszystko, dotrwali do koca, budzia si gorycz, potpienie dla snucznych, jakich

tych podówczas racyi

ukadów

ctwem

ks.

przez

Rad

Ministrów

i

Rad

Konfede-

tajnych z cesarzem Aleksandrem za poredni-

Czartoryskiego

i

ks.

duszy w Krakowie stawa si

Antoniego Radziwia. Pobyt nadal niemoliwym. Wojska

opuszczay Kraków. Rada Konfederacyi postanowia zawiesi swe czynnoci. Rzd Litew^ski tylko trwa jeszcze na swem stanowisku, wykazujc wiele hartu staoci. Czonkowie jego udali si za w^ojskiem 30 kwietnia do Podgórza i w dalszym cigu odbywali tu swe posiedzenia. Niedugo jednak wypado opuci ten ostatni kt ojczysty dalej na tuaczk. Na posiedzeniu swojem, odbytem w Podgórzu 1 maja, Komisya Rzdu Tymczasowego »po roztrznieniu aktualnych okolicznoci, które na tern miejscu dugiego jej bezpieczestwa nie dozwalaj, determinowaa sesye swoje zawiesi kraj do czasu opuci, z tym atoli nawzajem zarczonym sobie warunkiem, wszystkie czonki rzdowe razem by maj zebrane, do i

i

i

i

i

e

którego to zebrania

i nastpionej z ministrem francuskim komunikacyi miasto bawarskie Bayreuth, Norymberga lub Ratysbona proponowane zostay. Istotnym tego powodem

jest

317

~

zblienie si do wskrzesiciela naszego,

w

którego po-

tnem

wsparciu cala i jedyn nasz pokadamy nadziej*. Inaczej jednak si stao. Nie do oddalonej Ratysbony lub Norymberg!, lecz tam, gdzie rozstrzygay si losy potgi napoleoskiej, do Drezna udaa si Komisya Litewska za Rad Ministrów warszawsk. Dnia 22 lipca widzimy

deponujc pomij, obradujc spokojnie w Drenie dzy swoich czonków resztki kasy litewskiej, pochodzce z kas upickiej i wikomierskiej, zatrzymane przez gene reia Giedroycia i przywiezione przez kapitana Dowiatta w sumie 790 napoleondorów, 1.514 dukatów holenderskich i 125 piciofrankówek. Sum t rozdano z zastrzeeniem »oddania na Komisyi w komplecie bdcej rekwizycy z ewikcy kadego na wszelkim jego majtku «. par dni potem odbyo si ostatnie posiedzenie Rzdu Litewskiego w nastpujcym skadzie: Sotan, Prozor, Jelski, Tyzenhauz, Sierakowski i sekretarz generalny Kossakowski. Potocki, jak zaznaczono, uwaa za stosowne opuci swych towarzyszy niedoli i przebywa podówczas w Salzburgu, przyjaciele i znajomi usprawiedliwiali jednak jego postpowanie, zapewniajc, pad ofiar intrygi, stao si to wbrew jego woli. Do Drezna jednak nie przyby, nie podpisa uroczystej deklaracyi, któr Rzd i

kad

W

e

e

Litewski

zakoczy

actwie.

»Przecignione

swoje czynnoci po 6 miesicznym

armistycyum

w

celu

tu-

zblienia

wojujcych do generalnego pokoju byo powodem do zoenia posiedzenia Komisyi, na którem przez uwag nieznajdowania si na tem miejscu Rady Konfederacyi stron

Generalnej Królestwa Polskiego, postanowiono

dow

not

do

ks.

Bassano

wszystkich wspórodaków,

i

z

poda urz-

owiadczeniem

trwali zawsze

w

imieniem

raz przyj-

tych prawidach, najmocniej jestemy zawsze przekonani,

i powicenie si

kadego prawdziwego Poktóremy zbawcy naszemu Wielkiemu Napoleonowi przyrzekli, i w Nim jedynie hika nieoddzielnem

dla ojczyzny jest

od tego,

318

ca

i e wierni temu prawiodstpujemy go do ostatnich dni ycia naszego, polegajc oraz z ufnoci na tern pocieszajcem wspoani Francya ani jej sprzymierzecy, ani namnieniu, potwierdzia nigdy bezprzykadnego krajów nie w^et Anglia

du

nasz pokadamy nadziej

nie

e

polskich rozbioru «.

gos nieszczliwego Rzdu Litewwasnego spoeczestwa, gos wagruzy tczowych nadziei w r. 1812, to bya

by

To skiego

ostatni

do Europy,

lcych si w odpowied na kowie

do

akt amnestyjny cesarza Aleksandra.

Komisyi

Litewskiej

pozostali

wierni

Czon

deklaracyi,

ad finem, gdy wrócili do kraju dopiero po r. 1814, kiedy abdykacya Napoleona zwolnia ich od raz przyjtych zobowiza. Nad Litw tymczasem zawisa chmura nieszczcia. Dokonywaa si tam przez powrócone wadze rosyjskie podotrwali na stanowisku usiie

pieszna

likwidacya

krótkotrwaego

Wielkiego

istnienia

Ksistwa Litewskiego. Szybko przywracano dawny porz dek; pomimo zapewnionej aktem z dnia 24 grudnia amnestyi, wadze rosyjskie dopuszczay si rozmaitych szykan przeladowa. Prym w tem wiedli cywilny gubernator wileski awinskij i genera- policmajster Ertel. Genera ten, który w czasie wojennym wykaza zupen nieudolnieposuszestwo, które w znacznym stopniu sparai

no

i

lioway dziaalno wzgldnych

represyi,

armii Czyczagowa, jakie

zasyn z bezw kocu

stosowa na Litwie

r. 1812 i 1813. Osoby zamieszane w ostatnich wypadkach stay si celem jego przeladowa. Ertel, zdaniem Czartoryskiego, by gówn przyczyn nieszcz Litwy. »Czowiek ten by bezdusznym optacem bez pojcia o uczu-

ycie ka-

ciu sprawiedliwoci, od niego

zaleao mienie

dego nieszczliwego Polaka.

Mia prawo porwa kadego

i

wysia, gdzie mu si podobao bez dochodze i bez proginli czonkowie rodzin bez monoci dania jakiejkolwiek o sobie wiadomoci. Rozporzdzajc mnóstwem i

cesu;

— oficerów,

spraw

z

rozsya

319

—

po kraju, a nie trudno zda sobie jak ci dla przypodobania si mu speszczdzc oskare, aresztowa katoich

gorliwoci, z

niali

rozkazy, nie

wa

w

i

zezna. Gdziekolwiek dotd urzdowa Ertel, wszdzie zem si odznaczy, bo jest Gubernator wileski awiskij z gruntu jego natura«. znany by ze swej nienawici do Polaków, nie pomija wic celu wydobycia

z

sposobnoci dania jej wyrazu, posya karciliwe raporty do Petersburga lub do cesarza, denuncyujc najniewinniejszych ludzi, w rozmowach publicznych nie ukrywa pogardy i wstrtu, jaki ywi wzgldem Polski. Dwaj ci ludzie opanowali zupenie atwowiernego, sabego ks. Korsakowa, genera-gubernatora wileskiego, faszywemi denuncyacyami budzili jego podejrzliwo, zachcali do represyi wszelkiego rodzaju. Pomimo aktu amnestyjnego 24 grudnia, który wyznaczy termin powrotu do kraju w cigu 2 miesicy, w nastpstwie zosta prolongowany, wadze miejscowe, wychodzc z zasady, Bóg wysoko, a car daleko, hojnie szafoway sekwestrem, konfiskat dóbr osób zamieszanych w ostatnich wypadkach. Olbrzymie dobra ks. Dominika Radziwia, Prozora, Giedroyciów, Sotana, Chodkiewicza i wielu innych wzito pod sekwestr lub skonfiskowano. Wywlekano sprawy, które po amnestyi powinny byy by zapomniane, jak np. przeciwko redaktorowi Kuryera Litewskiego podczas wojny Daniowiczowi, lub przeciwko starocie Morykoniemu za odesanie do Poniewiea kasy podczas odwrotu Francuzów na wie o zblieniu si Rosyan. Jeców polskich zsyano na Kaukaz caemi partyami, wcielajc ich tam do puków. Wzitego do niewoli ks. Romualda Giedroycia traktowano jako winia stanu. Czonkowie adininistracyi witebskiej Borch Szczyt, pomimo wstawienia si za nimi Ogiskiego, zoteraz

e

i

stali

wysani

do

Pietrozawodska.

Dziewanowski Zajczek okryci sani zostali do Potawy. i

Generaowie ranami,

polscy

chorzy,

wy-

—

320

—

pierwszych ofiar tych represyi by niadeprofesorów uniwersytetu, przebywajcych podczas wojny w Petersburgu, Lobenweina, Pinabla, Bojanusa, usposobiy przeciwl5:o niemu wrogo ministra owie-

Jedn

z

decki.

Intrygi

cenia

i

nawet

samego

cesarza,

litóry

prócz

tego

od-

biera z Wilna raporty, przedstawiajce zupenie faszywie dziaalno niadeckiego jako czonka Rzdu Tymczaspwego. Cesarz Aleksander uwierzy tym potwarczym denuncyacyom i chcia go z aktu ogólnej amnestyi. Ocalio go wstawiennictwo Ogiskiego, a póniej hr. Tyzenhauzówny, która przedstawia w istotnem wietle postpowanie rektora. niadecki, nie przeczuwajc zgoa niebezpieczestwa, jakie wisiao nad jego gow, jedyny z czonków Rzdu Litewskiego pozosta, jak wiemy, w kraju na stray powierzonych sobie instytucyi. Jego niezmordowana czujno ocalia gmachy uniwersyteckie z ich szacownemi zbiorami od grocego im rabunku, czy to ze strony rejterujcych przez Wilno szcztków Wielkiej Armii, czy te od komend kozackich Czaplica, pldrujcych po miecie i wdzierajcych si nawet do kolegium w. Jana. Interwencya niadeckiego, którj' owiadczy Czadziwi si, i ten pobaa swawoli kozaków, plicowi, rabujcych dobro publiczne i cesarskie, szanowane nawet przez nieprzyjaciela, uratowaa zbiory uniwersytetu od rabunku. Wadze rosyjskie, powracajc na Litw, nie mogc

wyczy

e

zoryentowa si w zamcie i chaosie, powstaym skutkiem dwukrotnie zmieniajcej si administracyi, musiay z koniecznoci posugiwa si osobami pracujcemi poprzednio nii

w

W

administracyach departamentowych. guberw kilka dni po przybyciu do Wilna cesa-

wileskiej

Komisy Gubernialn TymczaFerdynand Plater Adam Chre-

rza Aleksandra utworzono

sow, do

której

ptowicz, obecni skiej.

Gownem

weszli

w

i

Wilnie czonkowie administracyi wilezadaniem tej komisyi byo zaprowianto-

321

wanie armii rosyjskiej. Chcc otrzyma mniej wicej prawdziwy obraz ówczesnego stanu kraju, w celu sprawiedliwego rozkadu nakazanej ywnoci, komisya powoaa do ycia komisye lustracyjne na wzór dwukrotnie tworzonych za rzdów Komisyi Rzdowej. Obywatele podug specyalnych schematów musieli przedstawia do tych komi-

w artykuach ywnoci,

syi regestr szkr3d, szczególnie

po-

czynionych zarówno przez wojska rosyjskie jak wojska francuskie. Osoby, nie podajce w terminie waciwym podobna eh regestrów, nie miay otrzymywa adnych ulg przy czynionym podówczas rozkadzie dostarcze dla woj-

Ze sprawozda, zoonych przez powysze komisye, z raportów, nadesanych przez wadze administraciekawy obraz spustoszenia i strat, cyjne, da si ska.

oraz

uoy

poniesionych

Okazuje si,

menty

Litw w pamitnym

przez

e straty poniesione przez

litewskie

w

roku

bye

cztery

wojny. departa-

domach spalonych lub zburzonych,

zabudowaniach wiejskich i miejskich, stratowazasiewach, zabranej lub dostarczonej dla nych polach armii walczcych yw^noci, zrabowanym dobytku innych poniesionych szkodach, w^ynosiy w gubernii groinnych

i

i

dzieskiej 32,535.616 rubli, wileskiej skiej 34,186.976

w a

gubernii

w

rs.

i

biaostockiej

witebskiej

mohylowskiej

wynosiy

straty

33,497.764

19,273.007

777.321

rs.,

czyli

rs.

rs.,

mi

Prócz tego

39,942.110

ogóem na

rs.

terenie

ziem litewsko-ruskich byej Rzptej, gównie dotknitych wojn, 160.212,794 rs. Kraj, zniszczony wyczerpany doszcztnie, musia obecnie armi ks. Kutuzowa oraz idce za ni korpusy rezerwowe. Komisya tymczasowa i

ywi

najwiksz trudno miaa

z

dostarczeniem furau

dla

którego brak dawa si ju odczuwa podczas pobytu Francuzów; komisya administracyjna wileska musiaa wic za drogi grosz kupowa fura od dostawców zagranicznych. Zboa i innych zapasów nie brakowao, korzystano z obficie zaopatrzonych magazynów francuwojska,

322 które wpady w rce Rosyan w Misku i Wilnie. Czynnoci swoje tymczasowa komisya gubernialna zakoczya 18 marca 1813 z chwil objcia rzdów przez gubernatora awiskiego i przywrócenia zwykego zarzdu

skich,

gubernialnego.

bd

stale konDostawy dla armii rosyjskiej, która przechodzia przez systowaa w wielkich masach, Litw, byy dla mieszkaców ogromnie uciliwe; narzekano na nie powszechnie. Tym niedogodnociom mia za-

bd

w

pobiedz wskrzeszony

Wilnie komitet

centralny dla po-

grodziesk, winnoci wojennych na guberni wilesk biaostock. Prezesem mianowany zosta gubernator wojenny Korsaków, czonkami za wice- gubernator pukownik Bobiatyski, marszaek Wojciech Pusowski hr. Antoni Ludwik Plater, marszaek Ignacy Lachnicki, appa, Adam hr. Chreptowicz, Ksawery ks. Lubecki i Adam Gimther. Liczba czonków tego komitetu zostaa potem ,

misk

i

,

znacznie

w

powikszon. Komitet mia dziaa w tej formie, wojn, oraz mie pod sob komi-

jakiej istnia przed

w

tety

guberniach

i

Na

powiatach.

razie

dziaalno

jego

grodzie przekraczaa granic gubernii wileskiej skiej. Litwini pragnli rozcignicia tej dziaalnoci i na raohylewsk, powoania gubernie biaoruskie witebsk do komitetu delegatów ze wszystkich gubernii i znacznego nie

i

i

rozszerzenia jego kompetencyi.

W

planach Czartoryskiego i Platera, podsuwanych komitet ten mia odegra rol; powracano do koncepcyi ks. Adama z r. 1807, chciano

obecnie

po-zy

wan

ce.sarzowi,

komitet litewski z

poudniowym utworzonym

trzech gubernii poudniowych.

Poczone

komitety

dla

miay si

zaj

wszechstronnem rozpatrzeniem potrzeb i nieszcz mieszkaców. One to, podug planów Czartoryskiego, po winny byy urabia opini publiczn w duchu przychyl-

nym

dla Aleksandra,

agodzi

cierpienia obywateli,

oywia

— umysy, a w

323

chwili stosownej

—

wykonywa

zamiary

i

plany

cesarza Aleksandra, tyczce si ziem polskich.

yczeniem Litwinów hylo te utworzenie trybunatu, do którego weszliby mianowani przez samego cesarza despraw wynikych z po wodu konfiskaty sekwestru majtków, nalecych do osób, które nie powróciy do kraju po akcie amnestyjnym. Trybuna ten oceniaby bezstronnie prawa maonków wierzycieli, legaci 8 gubernii dla rozstrzygania i

i

kwestyonowane przez wadze rosyjskie uspokajaby wzburzon opini litewsk, która po doznanych cierpieniach odwrócia si od Aleksandra. Rozdranienie to potgowao nietaktowne, bezwzgldne i w najwyszym stopniu prowokujce postpowanie wadz rosyjskich. Nastrój by pomimo powszechnego przygnbienia taki, depresyi liczono si z moliwo.ci wybuchu insurekcyi. Czartoryski w dzienniku swoim notowa podówczas: »Na Litwie jeszcze powrotu si spodziewaj. Takie mniemanie powszechne. Tam na Woyniu duch przeciwniejszy Moskwie, przychylniejszy Francuzom, ni w Ksistwie. Przyczyny atwo zgadn, bo bliej widzc i cierpic, nie kochaj. Duch zawsze za Polsk; goli gotowi ruszy*. Powrót Napoleona lub akcya powstacza, wskazywana przez niego Poniatowskiemu, znalazaby teraz moe o wiele bardziej przygotowany grunt wicej moe poparcia, ni w roku i

e

i

i

i

ubiegym

»wojny

i

urodzaju

i

tylu nadziejami brzemien-

nym*, które niestety nie miay si urzeczywistni, pozostawiajc same zawody tskne wspomnienie » piknej i

mary

sennej*.

21^

PRZYPISY.

(Str. 1 sq.)Stan Litwy po 3 rozbiorze: Bumagi Repnina, Sbornik Istor. Obszcz., XVI; Sbornik dokumentów, kasajuszczychsia ustrojstwa Siew. Zapad, kraj pri Jekatierynie II (1903); Ponoje sobr. zak., XXIV— XXX; Lehtonen, Die poinischen Provinzen Russlands unter Katharina II, (Berlin, 1907); Batiuszkow, Bielorussia Litwa, (Petersburg-, 1890); Dubrowin, Rus^kaja w naczalc XIX w., Russk. Star. CIV sq. Smorodskij, Stoletje minskoj gub., (Misk, 1893); Dobrynin, Zapiski, Russk. Star. III, IV; Zapiski igumiena Oresta, Archeograficzeskij Sbornik, II, (Wilno, 1867); Korzon, Wewntrzne dzieje Polski za St. Augusta, (Warszawa, 1897); religii katolickiej w CesarSzanty r, Zbiór wiadomoci o kociele 8twi(! ros., (Pozna, 184:5); Kalinka, Dziea, 111, (Kraków, 1892); Likowski, Dzieje Kocioa unickiego na Litwie i Rusi, (Warszawa 1906); Loret, Koció katolicki a Katarzyna II, Monografie dziejów nowoytnych, XII, (Warszawa, 1910); Mocicki, Dzieje porozbiorowe Litwy Rusi, I-X, (Wilno, 1910-12); Jundzi, Pamitniki, (Kraków, 1905); Cyprynus (Przeclawski), Kalejdoskop wospominanij (Moskwa, 1874);

iz

i

;

i

i

Niemcewicz, Pamitniki, (Pozna, 1871); Waradinow, Istorja minist. wnutr. diet, I — 111. Opinia Bezborodki: list Bezborodki do Repnina 25 listopada 1794, Sbornik, XVI, 60. Pawe a Polska: Mazade, Memoiies du pce Adam Czartoryski et correspondanee (Paris, 1887), 1; Askcnazy, Przysiga Kociuszki, Bibl. Warsz, (1912), III; Malinowski, Ksiga wspomnie, 20 sq., 123—126; Ochocki, III, 123 sq.; Ogiski, Memoires, II, (Geneve, 1827); Pon. sobr. zak. 17585, 17788, 17790, 1K135, 18266, 18314, 18405, 18427, 18449 191Ó4; Kuryer Litewski, i

(Wilno, 1798 s.). (Str. 4).

Plan

puawski: Józef Turski do

ks.

Adama, Puawy

»Dwa razy b(;d.'ic wysanym do Puaw od J. O. generaa Bennigsena, dwa razy byem tak nieszczliwym, i nie zasta13 listop. 1805:

em

ani Imperatora,

ani W. Ks. M.; przy pierwszej

odprawie mojej

.

—

—

328

miaem list od tego generaa pod decyzy mego planu korpusu latajcego, któren równie posaem przez rce p. Kajsarowa, sekretarza JW. Strogauowa; byby on zapewne uytecznym mocno tak przed akcy, jak nawet po akcj generaa Macka. Jako od dziecistwa onierzowi, nie naley mi wciodzi w obroty d3'plomatyczne i zgtalentami bia, jaka to jest wojna? Do mnie naley tylko memi najlepszemu monarsze a przytem przyjacielowi W. Ks, Moci, a ofiarujc najcitniej usugi, zdatno pierwszemu, pragn zarobi na szacunek drugiego. Za powtórnym przyjazdem moim do Puaw przywiozem z sob ochot i ofiar wicej jak od 3 tysicy moproby uformowania korpusu dziey litewskiej suenia wojskowo stray szlachetnej litewskiej. Niemasz w wiecie wierniejszego narodu ku swemu monarsze, kiedy go pokocha, nad nasz; czas nam wierzy, ju dalimy tego dowody nieraz. Caa modzie paa chci okazania wiernoci i przychylnoci Aleksandrowi, a przywizania i yczenia najlepszego W. Ks. Moci; nie chciej ugasza tego ognia tak szlachetnego, któren pragnie da dowód mstwa narodowego;

suy

i

sta si szefem naszym sam, lub daj nam takiego, do którego mielibymy t sam mio, któr nosimy w sercach naszych ku ojcu ludu, jako te ku osobie Twojej. Ja bior na siebie jako pukownik potwierkomenderujcy, dany od teje modziey, a jeeli dzonym, i w kilka miesicy wystawi taki korpus, który liczy si

bd

móg

bdzie to,

aby

za najpierwszy

kady modzian

w

Europie.

szlachetny,

S

niektóre kondycye, jako

zacigajcy si na onierza do

korpusu, nie by inaczej zwanym i traktovvanym, jak kadet, po wyjciu pewnj^ch lat suby bez plamy nalea do kreskowania na sejmikach, tak jak ten, co ma 8 d3'mów, by mia prawo ubiegania si do urzdów, a ostatnia kondycya, aby ci wszyscy, tego

eby

którz\'

ju suyli

wojskowo

w jakimkolwiekbd

kraju,

wchodzili

do tego korpusu za oficerów podug ich patentów lub abszytów. Te M. Ks. kondycye, które nic nie kosztuj, a które utworzy korpus najbitniejszy. modzie, patrzc zazdrosnem okiem na wojn, w której ju bracia ora, walczc, na honor i slawe zarabiaj, oczekuje z niecierpliwoci decyzyi N. C. za porednictwem

s

Ta

mog

któremu, daj Boe, by tak byo jak yczymy €. (Arch. byy pukownik wojsk polskich, osobisto niewyrana, gra rol nader dwuznaczn, umieszczony póniej (1809— 1812) w Biaymstoku, peni specyaln misy informowania wyszych wadz wojskowych rosyjskich o stanie rzecz}' w Ksistwie Warsz.; por. jego raporty Otieczestw. wojna 1812, (wydawnictwo sztabu gó-

W.

Ks. M.,

do

Czart.). Józef Turski,

wnego

petersb.)

I

— XII.

Akcya Stanisawa Ursyn-Niemcewicza: papiery

St.

Niemcewi-

329 cza z 180(5—7, (Arch. Czart.);

269 6q. Por. list osób,

II,

Chodko, Historya domu

podan u Chodki,

jako

Oi^trowskich,

nalecych

do

organizacyi spiskowej, ze spisem osób, popierajcych akcye Czarto-

ryskiego

i

Niemcewicza (Arch.

Na obu

Czart.)-

znajduj

listach

sie

Biaopiotrowiczowie, Czacki, Chomiski, Horain, rodzina Grabowskich, Kossakowscy, Kosielski, Niesioowscy, Wawrzeccy inni. List Czartoryskiego, powoujcy Kniaziewicza do gównej kwatery: Litwa w przededniu wojny 1812, Bibl. Warsz. (1906), IV, 420. O Kniaziei

wiczu: Bronikowski, Pamitniki (Pary, 1845), II, 199; Zaleski, Rocznik T. H. L. (1861); Smolka, Polityka Lubeckiego (Kraków, 1907), II, GO sq.; Tokarz, Ostatnie lata Hugona Kotaja (Kraków, 1905), I, 279 sq., ciekawe informacye Kotaja o ludziach stosunkach i

w

dzielnicy rosyjskiej,

vousta. ris,

znajdujce si

w

jego

memoryaach

dla

Akcya litewska w Tyly: Ernouf, Maret, duc de Bassano

1884), 395;

Da(Pa-

Russk. Star. CIX, 244; Skalkowski w Kwart. Histor., memorya przedstawiony przez Feliksa Potockiego

(1911), II, podaje

e

akcya ta bya zakreNapoleonowi w Finckensteinie wiadczcy, lona na szerokie rozmiary, wiedzia o niej Kociuszko, por. Korzon ibidem (1911) III. Potocki wymienia jako organizatorów projektowanego powstania: Wawrzeckiego, Biaopiotrowicza, Soltana, Prozora, Pocieja, Niesioowskiego, Romera, Mostowskiego, gen. Gieguda, Giedroycia, ks Dominika Radziwia, sowem, te same osoby, na które liczono w grupie Niemcewicza. (Str. 6 sq.) Stan ekonomiczny Litwy po Tyly: Siemionów, Istoricz.

swiedien.

o

wniesznicj

ros.

torgowle,

Stoletje

minister-

—

stwa finansów (Petersburg, 1902) 54 189; memorya Speraskiego, Wojenskij, Priczyny wojny 1812 g. (Pe.Sbornik, XXXI; Karcow i

tersburg, 1911)

45 sq;

Ewa Feliska, Pamitniki,

(Wilno, 1856),

III;

Cyprynus, 7 sq.; Smolka, Polityka Lub., I, 431 sq.; .Memor\a J. Mostowskiego dla Korsakowa z 1808 r. (Arch. Czart.); Wiadomo o stanie finansów w depart. litewsk., sporzdzona przez komitet skarbowy w r. 1812 (Arch. Prozora, Bibl. Jagiell.), zob. niej. Stan pra wno-polityczny spoeczestwa polskiego na Litwie: Waradinow, Istoria ministr. wnutr. die, II; Sieredonin, Istoricz. obzor komitcta ministr. (Petersb., 1902), I; urna komitieta ministr.. I; Archiw. Mordwinowa,

Bukiewicz. gub., zapiska anskoja, VI, 15. sq Obrazki Litwy (ms. Akad. Umiejtnoci); Askenazy, Wczasy historyczne, II, 274; memorya .1. Mostowskiego z r. IMOH dla gen. -gubernatora Korsakowa (Arch. Czart.). Józef Mostowski, syn Pawa, wojeSostojanie grodn.

wody mazowieckiego,

;

ur. 1763,

zmar we Lwowie w

r.

.1817;

pose

inflancki na .Sejm Czteroletni, brat Tadeusza, ruchliwy publicysta,

uy"

330 wajacy pseudonimu Joseph Diipont, autor wielu memoryalów, artykuów, umieszczanych w pismach wileskich, gównie w Dzienniku Wileskim, por. Sokolnicki, Józef i T. Mostowscy, Przegld Histor.yczny (190H), VI, 195 sq., Smoleski ib. VII, 111. Mostowski by autorem memoryau o stanie i potrzebach Litwy p. t.: i>Objets de soulagement pour le g-ourernement de Lithuanie a obtenir par les bons offices de S. E. mr. le Gouverneur-Gneral«; memorya ten opracowany przez Mostowskiego przy wspóudziale Wawrzeckieg'o Chomiskiego, b. wojewody mcisawskiogo, zosta przez tego ostatniego przesany do Petersburga dla bawicego tam podówczas Avileskiego wojennego gubernatora Korsakowa, który mia przedstawi dezyderaty litewskie Aleksandrowi, poprze je mia te swoim wpywem ks. Adam Czartoryski, któremu Mostowski przesa kopi tego memoryau, doczajc obszerny list, wyjaniajcy niektóre jego punkty. J. Mostowski do Czartoryskiego, Wilno, 10 stycznia 1808; Chomiski do tego, 16 stycznia (Arch. Czart.); WaM-rzecki do Mostowskiego, Wilno, i

»Wtpi, ebymy

zyskali wsparcia, koatajc niepodobna, eby nas nie pocieszono odstpnoci podatków, ulg rolnikom sprawujc, i eby nie pozwolono na to, co koronie nie kosztuje a nas ciemiy. liczna 13

stycznia

1808:

u oszczdzaca najwikszego,

myl podaa Panu posia

ale

kopie memoryau, gen. -gubernatorowi po sanego, ksiciu Czartoryskiemu*. (^Arch. Przedz. w Warszawie). Russkaja Star. XCVIII, 66 sq Istoriczeskij oczerk ministerstwa wnutrennich die (Petersburg, 1901). (Str. 10 sq.). Sejmiki i wybory: P. S. Z., 20273, 20288, 21646: dodatkowe przepisy co do wyborów w gub. polskich ibidem 2351323534; Dubrowin, Russk. Star. XCVIII, 58; Stanisaw ITrsyn Niemcewicz, Zbiór praw i ukazów o prerogatywach szlachty (Grodno, 1805): Kontrym Kazimierz, O urzdach i i-angach w guberniach polskich, (Arch. Czart). Wybieranie delegatów na sejmik gubernialny: P. S. Z. 24709; reskrypt Aleksandra do Sulistrowskiego 6 padz, 1810 r.; do ks. Lubeckiego 24 grudnia 1811, Kuryer Lit, (1812), 13. Pobór rekruta: Bukicwicz, Kwestya wociaska na Litwie w XIX wieku: »Najgorsz bya powinno rekrucka, pacio si nie za zbrakowanie, ale za przyjcie, bo zawsze stawiano czowieka najgorszej konduity. Kiedy Awbia godzina poboru, starszyzna wociaska pod przewodnictwem rzdcy lub ekonoma wpadaa na picych, wizaa i oddawaa pod stra. Ujtych rekrutów naleao dostawi do miasta guh. ponie trudy i koszta w zdaniu i odebraniu urzdowego pokwitowania. Przy tej czynnoci uzyskiwano przedewszystkiera skadk pienin z tych gospodarzy, których dzieci nie szy w rekruty. ;

i

-

-

331

Koszta tego rodzaju byy tak wyliczane: 1) na wyywienie rekrutów stróów, 2) podró stancya w miecie gubernialneni, 3) faktorom, uatwiajcym dorczenie pienidzy dia zabezpieczenia od zbrakowania rekrutów, 4) inspektorowi lekarskiemu, czy bj'! przyjty, czy brakowany od Odebrawszy od czonków, Prze.w. K. Rz. skadajcych, zlecenie, aebym z waniejszych czynnoci Icomitetu Avojsk. zda spraw, mam honor to dopeni nastpujcym sposobem: 1) WiaN. C. Francuzów dekretowa 5 puków piedomo Prz. K. Rz., choty, 4 puki jazdy dla Litwy. Komitet wojsk, pod prezydency ks. Al. Sapiehy skad onych uoy, a taryfo pacy odmienn od wojsk polskich Ks. Warsz. bez wiedzy komitetu w rzdzie wyjedna. Za przybyciem moim wyjedna nie mogem zrównania w pacy wojsk jednego narodu, pozwolono mi tylko niektóre sprostowa omyki ucina frakcye, przytrudniajce zbyt rachunkowo. 2) Wyrachowano tako za ks. Al. Sapieliy koszt na pierwszy sprawunek tak

darmery na

19.000;

e

i

pieszego, jak i uana nader mylnie, wiele efektów za tanio, za drogo cenic, wiele cakiem opuszczajc. Ju pukownikom byo poruczone ubranie puków i jvi byo rozpoczte, zmienia, ile bez zaprowadzonej administracyi wojennej, nie mona byo. 3) Nominowa cesarz pukowników, majorów, szefów do tych !l puków, póniej za upowanieniem cesarskiem hr. Hogendorp na wszystkie stopnie nominowa oficerów. Z rozkazu J. O. ks. Poniatowskiego,

onierza A\iele

jako naczelnego wojsk polskich dowódcy, podaem listy imienne ofibroni, tych tu nie przyczam, jako niecerów wszelkiego stopnia mogcych ile teraz by 1'rzew. K. Rz. potrzebnemi. 4) Dekretowaa osaczników 6 batalionów strzelców pieszych, Komisya z gajowych czasowa, dnia 23 wrzenia zostay forraac\'a zrazu im miaa i

i

by

w komput

regularnego wojska wcielone, nakoniec dnia 19 listopada

kazano uformowa

z nich

dwa puki

lekkiej piechoty.

1,

2

i

3 bata-

do koca udzielne skaday baprzemiany Pieskiego na dniu taliony; 4, 5 6 za ofiar W-go Lubaskiego 1 grudnia zczone w puk 2-gi lekkiej piechoty. 5) Dla zoenia hodu N. C. po wziciu Moskwy uchwalia K. Rz. puk strzelców majora Abramowicza, zakonnych z ofiar pukownika Moniuszki lion nie

uzupeniy

tej

i

i

i

i

cza

by

si formacya,

tene, co

i

etat tak co do siy,

dla innyci

puków.

6)

jak

pacy tego puku

nii;i

Dnia H padziernika powoani 24*

372 Tatarzy do wojska, 1 szwadron jest dekretowany. 7) Szef kapitan Kostrowicki rozpoczli formacye artyleryi i konnej od gów 120 z wasnych funduszów, nie przyszo do dekretu, stanowicego ich skad i pac, a zatem w komput wojska, dla Litwy dekretowanego, artylery konn umieci nie mog, szczególnie oficerów w niej nominowanych w listy imienne pooyem. 8) Nominowa N. C. generalnego inspektora obojej broni i generaów-inspektorów tak piechoty jako i jazdy, póniej rzd uchwali sztab gówny dla wojska w Litwie uformowanego, jak na 2 dywizye, tymczasowa naznaczajc im pac. 9) Do zaprowadzenia administi-acyi wojennej i inspekcyi popisów nie przyszo, swoich szczególnie komisarzy przybyo. Do ronycli placów rónymi czasy naznaczono komendantów placu, wszystkie te indywidua, jako oficerów bez wojska miaem honor poda J. O. ks. Poniatowskiemu. 10) Skad caego wojska dla Litwy dekretowanego, skadajcego si z powyej wyraonych korpusów, mam honor przyczy. 11) Zandarmerya tworzca sie ostatni swoj dopiero odebra miaa organizacy. Komisye byy ustanowione, udzielne instrukcye miay dla siebie przez komitet wojzostali

hr.

Tyzeuhauz

skowy przepisane. Zajcie przez nieprzyjaciela Litwy to przerwao dzieo. To i co do gwardyi narodowej. Wilno, Misk, Biaystok, daleko posunit formacye swych gwardyów, Grodno miay upowszechnienie tej ustawy i ostateczna organizacya nie przysza do skutku. 12) 500000 franków przez N. C. sposobem poyczki, póniej inne sumy ze skarbu litewskiego z kas rónych wydawano na pierwszy sprawunek na dla Avojska. Wiadomo Prz. K., si

do

i

to

za

jej

od

e

upowanieniem przez asygnacye od prezesa skarbu na

puki wydawane, a tymo przez komitet wojskowy przesyane speRachunek zatem asygnacyów, do komitetu wojskowego we-

niao.

szych, a przez tego pukom rónym wydanych, mam honor przyczy, które z tych asygnacyów zostay realizowane, a które dotd mojej nie doszy wiadomoci, te jednak da moe najbliej prezes komitetu skarbu, jeeli kasy mu nadesay kwity pukowe. 13) Nakoniec pukownicy róne inne osoby podpisay submisye, obowizali si i

tych ofar mam honor przyczy, który z submisyów dopeni, popisy w pukach odbyte wykaza

do

ofiar,-

spisanie wszystkich

ile

bd

mogy. Jest to krótki wj^cig czynnoci komitetu wojskowego, wywiecajcy to, co Prz. K. w materyi wojskowej postanowia. Chciabym przyczy stan rzeczywisty, do jakiego stopnia ju doszo byo wojsko w Litwie. Ale raczy sobie przypomnie Prz. K. Rz., i nie odebraem od niej rozkazu na zapytanie moje pod N. 500, co mam archiwum komitetu robi, to samo milczenie JW. hr. Hogendorpa na rekwizycy moj pod N. 501 o dwie parokonne podwody, admiz

—

373

—

tako nie odpowiedziaa podwód nie daa, niuzabierajc z sob, co byo wanycli papierów, protokó i Icsigi, reszt wszystko spali, a miedzy tera raporty wszystkie. Pamitam tylko, i ogólny stan rzeczywistego wojska, dla N. C. dnia 1 grudnia uoony, ju po zniszczeniu 22 puku piecioty wynosi gów 12.174. Tern mniej stan dzisiejszy wojska tego wiadomym by moe, niektóre korpusy wziy marsz swój na Królewiec, niektóre nadeszy do Warszawy, a nakazane przez naczelnego wodza popisy stan ich rzeczywisty wyka. Nie mog jednak zamilcze, rozkaz, dany ju w nocy prawie dnia 7 grudnia, maszerowania do Wilna, pomimo stara usilnych komitetu wojskowego niemaej straty jest przyczyn. Dopeniwszy tym sposobem zlecenia Prz. K. Rz. Lit., yczybym sobie zda uwizion waniejsz archiwum komitetu wojskowego: protokó sesyów, ksigi pism, oryginay submisyów, zalece rzdu, JW. Hogendorpa etc. ale na to potrzebuj i rozkazu K. Rz. zakwitowania jeje: nie czonkiem rzdu, potrzebna jest dla mnie jeszcze bardziej ta ostrono, wszelako t uwag, przy oddaniu teraz najwyszej nad wojskiem komendy J. O. ks. Poniatowskiemu, naczelnemu w. p. dowódcy wiadomo wielu rzenistracyn wileska

>iaem

i

tedy,

i

e

cz

bdc

i

e

czy z tego archiwum (Str.

ski,

182

sq.).

by moe

Dalsze losy

cz

potrzebna*, (ms. Bibl. Ces.

puków

Pet,).

litewskich: Tyszkiewicz,

j.

w.,

Gembarzewski, Reboul, II, 217 sq.: raport St. Grabowskiego do Poniatowskiego o stanie wojska lit., Varsovie, 15 janv. 1813, udzielony mi przez p. Skakowskiego (patrz tablica str. 374). j.

w.;

(Str.

183

sfj.).

Sliarbowo: Dubiecki, Prozor, 300

sq.;

Zaleski,

Pamitniki, 348; Jankowski, Powiat oszm. I, z pam. Karczewskiego. Kazimierz Kontrym, adjunkt Uniwersytetu Wi., byy artylerzysta kociuszkowski, sekretarz kancel. iiniw., zosta 20 sierp. 1812 sekretarzem komitetu skarbowego, 16 padziernika kosyliarzem komit. policyi, jego memorya finansowy por. niej; Mocicki, Wilno i War-, szawa (1908), U, 145) sq.; Rogalski, Historya liter, polsk. TI, .'330 sq.; Malinowski, KsiUwaajc, zblia si ju koniec wakacyi i otwarcie szkó na pocztku przyszego miesica musi nastpowa koniecznie, albowiem ojcowska troskliwo Rzdu nie moe dopuci tego, aeby kwiat narodu, przysza nadzieja ojczyzny, miaa gnunie bezczynnie i traci te drogie modoci chwile na prónowaniu, które na przysposobienie si do cnót obywatelskich i do przyszych posug krajowych s powicone i widzc, zajcie domów szkolnych tak przy Uniwersytecie Wileskim, jako te po departamentach i powiatach byoby przyczyn zamitreenia i przerwy w edukacyi modziey, postanowi przeoy K. Rz. T., aby zniós^^zy si z wadzami francuskiemi raczya uczyni ogólne do wadz administracyjnych, powiatowych i municypalnych rozporzdzenie, aby domy szkolne i mie

e

e

powiatach, ile tylko szkania nauczycielów we wszystkich depart. moe, od postojów i skadów wojskowych przed pierwszym wrzenia zwolnione zostay. Powtóre, w szczególnoci za, co si tyczy Uniwerst. Wil. jako szkoy centralnej, do której zbiera si modzie ze wszystkich prowincyi, gdy znajdujce si przy nim domy, jako i

by

gimnazyalny, w którym zwyko si wojskowy, dom nauczycielski

uczy

do 500 modziey, na gabinet zoologiczny, przy teme gimnazyum pooony, domy gównego i dyecezyalnego seminaryura, domy anatomiczny i kliniczny oraz same kolegium Sw. J.iskie tak postojem onierskim, jako te rozmaitymi skadami to

szpital

i

s

wozami wojennymi zajte, przeto komitet owiaty postanowi uprasza K. Rz., aeby raczya wyjedna u hr. Hogendorpa szczególne rozkazy, aby reszta domów, a szczególniej kolegium .w. Jana, zawierajce w sobie bibliotek, obserwatoryum, gabinet rónych zbiorów, archiwum funduszu edukacyjnego sal do lekcyi, zostay i

i

—

409

—

przynajmniej przed dniem 20 sierpnia oswobodzone i w czasie nauk od postojów uwolnione, wedle praw ki-ajow\ eh, to uwolnienie domom uniwersyteckim warujcych*. (Arch. spr. zagr. Pet.)- Gimnazyum miskie, Krasnianskij, 33 sq.; Ado, 216 sq.; Gaz. Tymcz. Miska, N. 20; administr. miska do obyw. 27 sierpnia (dr. sp.); o Uniwers. Wil.: Bieliski, III, 540; Pogodin, Wil. uczebn okru;:;-; raport niadeckiego do ministra Kazumowskiego o stanie Uniw. Wil. w 1. 1812 13 w brulionie (Arch. Czart akta Uniw. Wil.); memoryaly niadeckiego: Baliski I, 706: por. bezimienny elaborat pióra niewtpliwie n. b. d. ra. w Arch. Nat. AF. IV, 1650, udzielony mi przez p. Skakowskiego: »Les Polonais dans les beaux jours de leur patrie

—

,

i

cherchaient toujours a allier la gloire militaire a

Tamour des

scien-

Les hommes celebres par la valeur dans leur histoire furent en meme temps des hommes tres instruits. En Pologne Tinstruction publiue fut de tout temps gratuite et la meme pour toutes les classes des habitants. Des le commencement du christianisme Tetablissement des couvents et leur dotation eurent pour principal motif Tinstruction de la jeunesse. Dans les temps des plus grands desastres de ce pays, cet objet ne fut pas pcrdu de vue. En 1775 lors du premier dmembrement de la Pologne les vrais patriotes sont parvenus avec bien des efforts k sauver et k relever Tinstruction publiue, en en faisant une branche du gouvernement par Tetablissement d'une Commission d'Educatioii et en dcretant les fonds des Jsuites alors supprims, comme fond educational uniquement consacre k cet objet Les puissances voisines dans Taneantissemcnt politique de ce pays respectercnt cette institution comme objet de Taffcction gónrale des Polonais. Tous les sourerains, qui depuis 1794 ont rgne en Rus.^ie, ont confirme et maintenu les lois ces et des lettres.

polonaises sur Tinstruction

publique et sur ses fonds.

Alxandre

1

a augmentees, renforcees et adaptees k tout son empire. La Pologne, renaissant de ses cendres par la puissante magnanimite du Hros

les

(iu

par

siecle,

retrouvera cette seule institution, conscryee et amelioree de ses enfants. La Commission

les efforts et les conseils civiqui'S

polonaise d'Education nationale fut nist^re

cró pour

cet objet,

dont

remplace en Russie par un

les attributions

M-

gont derolues au-

jourd*hui k la Commission provisoir(; de gourernement et k son corait«'' de rinstruction publique et des cultes. Dans cette branche du gouvernenient ii y a trois objets ii considc-rcr: les fonds et leur administration, le systeme drs etudes et le regime des coles. Fonds. Dans toutes les provinces polonaises chouóes k la Russie la fortun des Jósuites supprims constitue les fonds ducational en vertu des lois de 1775 et 1776. .•\k'.\andre y ajouta I-o les debris de pro1

—

dans ses Etats

priete qiie possedait

—

410

le clerge

etranger

nommemant

cehii de la Gallicie, 2-do quelques b6nefices ecclesiastiues de la collection

royale concedes a Tuniyersite

entretenir

le

de Wilna sous condition d'y

clerge et le culte et d'employer le reste

au payement

des professeurs emei-ites, a ramelioration des etablissements scienti-

fiues comme sont le jardin botaniue, les cabinets et la biblotheue. Les reveuus de ces fonds. ne pouvaient etre divertis a aiicun autre ils etaient k la disposition du ministre de rinstruction sous rapprobation du sourerain Le tableau des payements et des depenses fut presente par le ministre et decrete par TEmpereur, rUniversite

usage;

«''mettait

des assig-nations en vertu de ces decrets.

sion CU depense avait besoin

Chaue nouvelIe pen-

du decret de TEmpereur. Systeme des

etudes. Les ecoles se divisaient en paroissiales, en ecoles des districts, et en

gymnases. Dans

on enseignait a lir, ecrire, Tarithde religion et de morale. On se proposait d'y ajouter quelques connaissances elementaires sur Tagriculture, Tarpenmetique,

les premiferes

les principes

tage, et la veterinaire.

grammaire polonaise la

Dans

geometrie elementaire,

pes de physique,

les ecoles

des distrits on enseignait la

et latine; rarithmetique, la geographie, Thistoire, les

premiers elements d'algebi-e,

les princi-

Feconomie politique, la logique et la rhetorique. II y avait dans chaque ecole un maitre de la lngue russe, un maitre de la langue francaise ou allemande, un maitre du dessein, et un aumonier. Dans les gymnases les memes objets prescrits aux ecoles des districs se traitaient plus amplement en ajoutant les elements de chimie et la litterature ancienne latine et grecque. II y avait en outre quatre maltres: de la langue russe, de la langue francaise, de la langue allemande et du dessin, un aumonier. Les eleves sortant des ecoles du district ou du Gymnase etaient bien prepares pour les cours de rUniversite. Reginie des ecoles. II y avait trois arrondissements: celui du district, renfermant d'histoire

naturelle,

des ecoles paroissiales y comprises sous la 8urvellance du prepose de rcole du district, Tarrondissement du gymnase, renferment plusieurs discricts et ses ecoles sous la surveillance du directeur de gymnase, enfin Tarrondissement de rUniversite qui renfermait neuf gouvernements ou provinces et autant de gymnases c'est a dire de Wilna, de Grodno, de Biaystok, de Misk, de Witebsk, de Mohilow, de Kiiew, de Volhynie et de Podolie. L'Universit pourvoyait les ecoles des instituteurs publics, tires de Tinstitut pedagogique etabli pres d'elle, ou la jeunesse choisie tudiait et se formalt aux frais publics. Elle envoyait chaque annee des visiteurs pour inspecter chaque gymnase et toutes les coles de son arrondissement. Chaque visiteur faisait le rapport sur l'c'tat, les besoins, les mórites et les detauts de

—

—

411

chaque ecole en particulier a TUnirersite, qui faisait des dispositions necessaires a Toi-dre et a la marche des etudes et a la fin de Tannee envoyait son rapport au ministre sur Tetat de rinstruction publiue dans tout son arrondissement avec le compte des depenses annnelles. Quelques unes des communautes religieuses se chargereut de Tenseig-nement public et entretenaient les ecoles dans les districts a leurs elles enroyaient a rUniversite des sujets tires de leur sein, qui y etudiaient et se formaient sous la suweillance du prefet de rinstitut pedagogique. Ces coles furent soumises comme les autres frais:

a la direction et

k,

la

de rUniversite selon les rógles dans le rit latin les Peres des eco-

surveillance

etablies. Telles sont entre autres

les Pies et dans le rit catholiqiie g'rec les Basiliens, qui ont bien merite dii pays dans cette branche du service public. La justice exig"e, qu'elles soient reg"ardees

comme

des instituts deroues a Ten-

seig^nement public, et que leur fortun jouisse de la protection accordc aux fonds de Tinstruction publique. Pour conserver et maintenir cet oi-dre

et etat

des

choses

ii

est

essentiel dc consacrer les

principes suivants, fondes sur les lois de Pologne, et les decrets posterieurs,

qui

serviraient

rinstruction et des cultes. ses fonds. Article

1.

de regles aux operations du Comite de Titre premier. L'instruction publique et

L'Universite de Wilna, tous les g'ymnases, eco-

des districts et des paroisses resteront quant aux etudes et leur dotation sur le meme pied, ou elles se trouvent etablies. Article 2. les

Les fonds des ci-devant Jcsuites en terres et capitaux consacr^.s par les lois de Polog^ne k rinstruction publique, ainsi que les bnfces ecclesiftstiquos appartenants a rUniversite de Wilna et tout ce qui constituait et constitue en genera le fonds educational est raaintenu &2. Rutkowski ()7. Rychlowski 1.38.

.Sadowski

358, 362,

.341,

Sianocki 140. Siehe 102, 283.

Rosii^r 257.

Rzyszczewski

286,298-9,

88, 103,

Segnr Oetave 70. Segur Philippe 339, 402-3, 417-9.

38, 44, 333, 336.

Roy 425. Roniecki 84 — 5,

Sawicz 247. Schwarzenberg-

306, 309, 313, 340.

3(il.

Rosen ;i37. RoBenkampff

141, 315.

Sokoowski Sokolnicki

Sotan Adam 417. Sotan Stfinislaw 1.36,

337,

Sotyk 141,

1.5S,

225.

;'.;;7,

.360—1.

Solen 210.

21(;,

81,

.56,

78,

129—33,

228, 278, 314, .317, 329,

360-1,

So tano wie

141, 36.3.

150. ;;()3,

117,

420—4, 427.

.57.

.337, 3.59,

362,

101,

lOS,

419.

Speraski 332—3.

27

— W,

:>\,:i\),

51—2,

.32i),

—

438 Teofiakt 416. Theyls 337.

Spitznagiel 2(50— 1, iOO.

Stanisaw August

84, o27.

Stalkowski 149.

Thomas

Starzeski

101.

Tobiasz Jose 405.

Stawiarski

:^4:'2.

Toll 339.

Stein

Towiski

(i.!.

Stroganow 52, 328, 336. Stroynowski Hieronim 267. Stroynowski Waleryan 1'),

101.

Tomaszewski

269.

Topolski 109, 314, 349, 369. 30,

34,

Tormasow

220, 273.

Towiauski 337. Tracewski 403.

331.

StrumUo

87, 102.

204.

Strutyski 139. Stypnowski 299.

Trbicki

Suchodolski Ignacy 101. Suchodolski Tomasz 102, 314. Suchorzewski 70 1.

Tuczkow 292—3.

Troland Turski

—

Sulistrowski

37,

41,

56,

62—4,

J.

66,

N. 101, 143, 363.

138.

Sylwestrowicz 228. Szachowskoj 68. Szadurski 34, 137. Szczyt 137, 319. Szostakowski 176, 314, 363, 374. Szulc 66—7, 70, 3.38—9.

327—8, 336—7.

Tyszkiewicz Ignacy 158. Tyszkiewicz Micha 161, 368. Tyszkiewicz Tadeusz 5, 58, 84. Tyzenhauz Antoni 44, 56. Tyzenhauz Antoni 10.5, 343 4, 346.

—

Tyzenhauz Ignacy 131 — 2, 136 — 7, 142,

228, 238, 281, 314, 317, 362,

420—3. Tyzenhauz Konstanty 370, 420,

161, 368, 374,

"^423.

Tyzenhauz Rudolf

Szuwalow 75. Szwykowski 1S4. Szydowski .54.

114,

174,

351.

372.

Tyzenhauzówna

Szymkiewicz 114, 149, 351. Szyszków 63, 339, 425. migielski 2.50, 407. niadecki 62, 72, 78, 80, 91, 129— 31, 13.3, 209, 216, 253—6, 259, 261—4, 271, 304, 310—3, 320, .360 —2, 401. 408—9, 414—7. wietorzccki 149. Switoslawski 337. Taiiiki 162, 172,

60,

Tilly 210.

77, 184, 330.

widziski Swolyski

417. 149.

.568,

Tarankicwicz 149. Tarnowski 1H4.

417, 424.

Gouffier)

Zofia

131, .320,

419.

Ulanowski 138. Ulan 173. Umiastowski 95,

Yandamme

242.

155.

Yedel 425. Yictor 288, 298, 365.

Wakowicz

87, 275.

Wasilewski

140.

Wawrzeccr

329.

(Choiseul-

.••..'.7—

8,

362,

— Wawrzecki Jan 225. Wawrzecki Józet 35, 181—2,

53, 66, 72, 161,

10,

3, 5,

34—6,

307. 101. .-)8,

93-4,

121,

337, 351.

Wyszkowski

3."),

168.

72, 302.

Wereszezaka 1I»3. Weyssenhoff Jan 342, 360—1. Weyssenhoff Micha 137. Weyssenhoff Tadeusz 138. Weyssenhoffowie 278.

Wgierski

367.

Wgliski

424.

Zadarnowski 1.50. Zaborowski 226.

Zajczek

2si.

Wiszniewski 19.). Wilanowski .>63. Witkiewicz 111, 3.50. Witt .3S, 48, 60, 337. Wittgenstein

332. 339, 368, 419,

Zbroek

:M9, 420.

138.

Zdanowicz

226.

Zell 314.

Zelman

124.

Wolf 247. Wolfowicz Lejba

184.

Zawisza 315.

30f>.

Wojnicz Ignacy Wojnicz 149.

Micha podkomorzy

Zaleski Winceoty 225.

Zamoyski 109, 291, Zan 184. Zawadowski 34, 52. Zawadzki 101.

Wirszupski Boruch 426. Wirtemberski ks. 34.

Wokowyski

Zaleski I

Zauscy Zauski

228.

Wojczyski

339, 342, 359, 373, 414, 421.

203,

427.

Wilson 419.

Winiowiccki

319.

Zakrzewski 174. Zaleski Marcin 265, 414, 421. Zaleski Micha wojski 1.56, 183—4,

342, 424.

Wielhorski 181, 367, 369—70. Wierzbicki 149.

Wiejko

Wrede Wróbel

417, 424.

92, 32ii-30, 42.')-7.

41,.")G, (51, 7(1,

Wyk

—

Wybicki

282.

Wawrzecki Tomasz

Wsowicz

439

220.

Zienkowiczowie 278. Znosko 184.

149, 255.

Zubow Zyberg

405.

14, 216, 27.S.

105, 343.

IHS.

Wolowicz Joachim WoUowicz 188. Wollowiczowie 172. Wolo