Kultura pucharów dzwonowatych na Wyżynie Małopolskiej [PDF]

Zitiervorschau

Kultura pucharów dzwonowatych na Wyżynie Małopolskiej

Michałowi, dziękując za cierpliwość...

Janusz Budziszewski, Piotr Włodarczak

Kultura pucharów dzwonowatych na Wyżynie Małopolskiej

z udziałem

Elżbiety Haduch i Antonína Přichystala

INSTYTUT ARCHEOLOGII I ETNOLOGII PAN, ODDZIAŁ W KRAKOWIE Kraków 2010

Copyright © by Authors

Książka recenzowana i zatwierdzona do druku przez Komisję Wydawniczą Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w składzie: doc. dr hab. Andrzej Janeczek (przewodniczący), prof. dr hab. Bogdan Balcer, prof. dr hab. Małgorzata Drozd-Piasecka, doc. dr hab. Marek Dulinicz, dr inż. Zdzisław Hensel, prof. dr hab. Andrzej Klonder, dr Małgorzata Mogielnicka, doc. dr hab. Zofia Sulgostowska, doc. dr hab. Piotr Taracha

Ryciny: Janusz Budziszewski, Małgorzata Byrska, Agnieszka Dziedzic, Elżbieta Haduch, Irena Jordan, Jolanta Ożóg, Antonín Přichystal, Wojciech Suder, Katarzyna Szewczyk, Ewa Włodarczak, Piotr Włodarczak

Tłumaczenie na język angielski: Monika Sobejko

Projekt okładki i stron tytułowych: Joanna Kulczyńska Na okładce i stronie tytułowej zamieszczono fotografię autorstwa Piotra Włodarczaka

Skład komputerowy i Redakcja techniczna: Joanna Kulczyńska

Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk 31-016 Kraków, ul. Sławkowska 17 www.archeo.pan.krakow.pl

Skład komputerowy wykonano w Instytucie Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, Oddział w Krakowie

ISBN: 978-83-923556-5-6

Druk:

Nakład: 400 egz.

Spis treści 1. Wstęp ............................................................................................................................................................................. 7 2. Historia badań ...................................................................................................................................................... 9 3. Katalog stanowisk ............................................................................................................................................ 11 3.1. Cmentarzyska i znaleziska pojedynczych grobów ...................................................................................... 12 3.1.1. Beradź, pow. Sandomierz, stanowisko 1 ....................................................................................... 12 3.1.2. Kraków-Krzesławice, stanowisko 41 ............................................................................................. 15 3.1.3. Samborzec, pow. Sandomierz, stanowisko 1 („Niwa dworska” lub „Okólnik”) ......................... 15 3.1.4. Sandomierz, pow. loco, stanowisko 6 („Wzgórze Zawichojskie”) ............................................. 24 3.1.5. Święcice, pow. Miechów, stanowisko 7 („Ostrów”) .................................................................... 25 3.1.6. Świniary Stare, pow. Sandomierz, stanowisko 1 ......................................................................... 27 3.1.7. Złota, pow. Sandomierz, stanowisko 2 („Grodzisko II”)............................................................. 28 3.1.8. Złota, pow. Sandomierz, stanowisko 3 („Nad Wawrem”) .......................................................... 32 3.2. Znaleziska luźne ............................................................................................................................. 36 3.2.1. Beszowa, pow. Staszów ................................................................................................................ 36 3.2.2. Duraczów, pow. Kielce ................................................................................................................ 36 3.2.3. Grabowa, pow. Staszów ............................................................................................................... 36 3.2.4. Siesławice, pow. Busko Zdrój ...................................................................................................... 37 4. Analiza materiału ............................................................................................................................................ 39 4.1. Ceramika ....................................................................................................................................................... 39 4.1.1. Makromorfologia .......................................................................................................................... 39 4.1.2. Wybrane cechy mikromorfologiczne ......................................................................................... 42 4.1.2.1. Krawędzie wylewu ....................................................................................................... 42 4.1.2.2. Ukształtowanie den .................................................................................................... 42 4.1.2.3. Ucha ............................................................................................................................. 42 4.1.2.4. Otwory ........................................................................................................................ 42 4.1.3. Ornamentyka ............................................................................................................................... 42 4.1.4. Cechy technologiczne ................................................................................................................. 43 4.2. Wyposażenie narzędziowe .......................................................................................................................... 46 4.2.1. Ekwipunek łuczniczy .................................................................................................................. 46 4.2.1.1. Groty strzał .................................................................................................................. 46 4.2.1.2. Płytki łucznicze ........................................................................................................... 52 4.2.1.3. Prostowniki do strzał .................................................................................................. 52 4.2.2. Sztylety ......................................................................................................................................... 53 4.2.3. Narzędzia nożowate .................................................................................................................... 57 4.2.3.1. Wkładki noży o jednolitym ostrzu ............................................................................ 57 4.2.3.2. Zgrzebła ...................................................................................................................... 58 4.2.4. Łuszcznie ..................................................................................................................................... 59 4.2.5. Instrumentaria do niecenia ognia. Krzesaki ............................................................................. 59 4.2.6. Narzędzia kościane i z poroża .................................................................................................... 61 4.2.7. Szydło miedziane ........................................................................................................................ 62 4.3. Ozdoby i elementy stroju ............................................................................................................................ 62 4.4. Półsurowiec krzemienny ............................................................................................................................. 66

5. Wytwórczość krzemieniarska ................................................................................................................. 69 5.1. Pozyskiwanie surowców ............................................................................................................................... 69 5.2. Sposoby obróbki krzemienia ....................................................................................................................... 70 5.3. Zestaw narzędziowy ...................................................................................................................................... 71 5.4. Organizacja wytwórczości krzemieniarskiej .............................................................................................. 73 5.5. Podsumowanie ............................................................................................................................................. 73 6. Charakterystyka obrządku pogrzebowego ................................................................................... 75 6.1. Położenie stanowisk ..................................................................................................................................... 75 6.2. Rozplanowanie cmentarzysk ....................................................................................................................... 75 6.3. Cechy konstrukcji grobowych ..................................................................................................................... 77 6.4. Płeć i wiek zmarłych .................................................................................................................................... 79 6.5. Cechy ułożenia i orientacji pochówków ...................................................................................................... 81 6.6. Wyposażenie grobów .................................................................................................................................. 84 6.7. Porównanie cech obrządku pogrzebowego kultury pucharów dzwonowatych, kultury ceramiki sznurowej fazy protomierzanowickiej oraz wczesnych faz kultury mierzanowickiej na Wyżynie Małopolskiej ......................................................................................................................................... 88 7. Chronologia ........................................................................................................................................................ 95 7.1. Chronologia względna .................................................................................................................................. 95 7.1.1. Pozycja chronologiczna małopolskich zespołów względem innych ugrupowań regionalnych kultury pucharów dzwonowatych ......................................................................................... 95 7.1.2. Kultura pucharów dzwonowatych a kultura ceramiki sznurowej .................................... 100 7.1.3. Kultura pucharów dzwonowatych a wczesne fazy kultury mierzanowickiej ......................... 106 7.2. Chronologia absolutna ................................................................................................................................ 114 8. Zakończenie ......................................................................................................................................................... 123 Bibliografia ............................................................................................................................................................. 127 BELL BEAKER CULTURE ON MAŁOPOLSKA UPLAND ............................................................................................. 147 TABLICE ........................................................................................................................................................................... 163 Elżbieta Haduch, Szczątki kostne ludności kultury pucharów dzwonowatych z terenów Małopolski ........................................................................................................................ 213 1. Charakterystyka anatomo-antropologiczna ............................................................................................................... 213 1.1. Beradź, pow. Sandomierz, stanowisko 1 ....................................................................................................... 213 1.2. Samborzec, pow. Sandomierz, stanowisko 1 („Niwa dworska” lub „Okólnik”) ....................................... 215 1.3. Sandomierz, pow. loco, stanowisko 6 („Wzgórze Zawichojskie”) ................................................... 223 1.4. Święcice, pow. Miechów, stanowisko 7 („Ostrów”) ................................................................................... 223 1.5. Złota, pow. Sandomierz, stanowisko 2 („Grodzisko II”) ............................................................................... 224 1.6. Złota, pow. Sandomierz, stanowisko 3 („Nad Wawrem”) ....................................................................... 225 2. Stan biologiczny osobników z grobów kultury pucharów dzwonowatych z terenu Małopolski ........................... 226 3. Czaszki z grobów kultury pucharów dzwonowatych z Małopolski na tle innych serii kraniologicznych z terenu Europy ................................................................................................................................................................ 229 Bibliografia ...................................................................................................................................................................... 242 Antonín Přichystal, Raw material determination of chipped artefacts from graves of the Bell Beaker culture at Samborzec, Poland ................................................................ 245 Bibliografia ...................................................................................................................................................................... 247

1 Wstęp

W naszych dotychczasowych studiach nad różnymi aspektami prahistorii Małopolski u schyłku młodszej epoki kamienia i we wczesnej epoce brązu wielokrotnie poruszaliśmy problemy związane z kulturą pucharów dzwonowatych (np. BUDZISZEWSKI 1991: 187–190; HADUCH 1997: 122–166; WŁODARCZAK 2006: 127–130). Prace te zawsze napotykały na spore trudności wynikające z bardzo złego stanu opracowania jej materiałów. Prawie połowa odkrytych tu, nielicznych zespołów od lat pozostawała nieopublikowana, a niektóre oceny zawarte w starszych opracowaniach budziły wątpliwości. Zatem, gdy w 2002 roku zostaliśmy zaproszeni do wzięcia udziału w organizowanym na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu międzynarodowym sympozjum poświęconym problematyce północno wschodniej rubieży kultury pucharów dzwonowatych postanowiliśmy podjąć trud pełnego uporządkowania wiedzy o jej małopolskich materiałach. Krótkie podsumowanie przeprowadzonych badań zostało przedstawione na konferencji i opublikowane w tomie materiałów pokonferencyjnych (BUDZISZEWSKI i in. 2003), natomiast niniejsza książka stanowi pełną publikację uzyskanych wyników. Aktualny stan badań nad kulturą pucharów dzwonowatych w Małopolsce pozwala klarownie wyznaczyć cele prezentowanego opracowania. Przede wszystkim chcemy w nim jak najpełniej przedstawić wszystkie odkryte dotychczas w Małopolsce materiały tej kultury. Ich oceny spróbujemy zaprezentować na szerokim środkowoeuropejskim tle nawiązując do standardów wypracowanych podczas badań znacznie liczniejszych zespołów z innych grup prowincji wschodniej kultury pucharów

dzwonowatych. Analizy nasze zmierzać będą w dwóch kierunkach. Po pierwsze ponownej refleksji wymaga ocena genezy interesującej nas kultury w Małopolsce i jej powiązań kulturowych. Studia takie mogą mieć szersze, ponadregionalne znaczenie. Na granicy ekumeny kultury pucharów dzwonowatych wiele zjawisk może być czytelniejszych niż na obszarach o bogatym i długotrwałym osadnictwie, a kontekst kulturowy, w jakim występują, jest w Małopolsce wyjątkowo dobrze opracowany. Drugim kierunkiem dociekań musi stać się weryfikacja dotychczasowych ustaleń dotyczących roli, jaką małopolskie społeczności kultury pucharów dzwonowatych odegrały w pradziejach regionu.

Podziękowania Za udostępnienie do publikacji materiałów z cmentarzyska w Samborcu pragniemy serdecznie podziękować Barbarze Burchard, śp. Jadwidze Kamieńskiej i Annie Kulczyckiej-Leciejewiczowej. Wdzięczni jesteśmy również osobom, które ułatwiły nam dotarcie do zbiorów muzealnych: Wojciechowi Brzezińskiemu, Barbarze Matraszek i Sławomirowi Sałacińskiemu z Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie oraz Elżbiecie Chochorowskiej, Radosławowi Liwochowi, Irenie Pieróg i Andrzejowi Matodze z Muzeum Archeologicznego w Krakowie. Dziękujemy również Fundacji Przyjaciół Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego za sfinansowanie datowań radiowęglowych grobów z cmentarzyska w Samborcu oraz Januszowi Czebreszukowi (grant KBN: 1 H01H 01917) za wsparcie finansowe opracowywania części materiałów ilustracyjnych.

2 Historia badań

Pierwszym zabytkiem kultury pucharów dzwonowatych odkrytym na terenie Małopolski był niewielki fragment kamiennej płytki łuczniczej pozyskany w trakcie badań powierzchniowych, prowadzonych na przełomie XIX i XX w. przez E. Majewskiego na wydmach wsi Beszowa. Już w roku 1923 zabytek ten został poprawnie zinterpretowany przez L. Kozłowskiego (1923: 49, 158; Tabl. XX-23) dzięki analogiom wśród opublikowanych kilka lat wcześniej materiałów z Dolnego Śląska (SEGER 1916). W 1927 roku odkryte zostało pierwsze cmentarzysko kultury pucharów dzwonowatych w Małopolsce — Złota, stan. „Nad Wawrem”, a w rok później kolejne obiekty sepulkralne odsłonięto w Beradzi. Odkrycia te zbiegły się z opublikowaniem syntezy interesującej nas kultury w „Reallexikon der Vorgeschichte“ (BOSCH-GIMPERA 1926) oraz obszernych prezentacji materiałów tej kultury z Moraw i Czech (ČERVINKA 1926; STOCKÝ 1926: 124– 138, 181-184, Tab. CVIII–CXII, mapa VI; SCHRÁNIL 1928: 81–86, Taf. XVI). Publikacje te spowodowały swoistą modę na studia problematyki kultury pucharów dzwonowatych i sprowokowały całą serię opracowań materiałów z różnych regionów środkowej Europy. W klimacie tym także materiały z małopolskich cmentarzysk zostały szybko zaprezentowane (ŻUROWSKI 1929; 1930a) i w pełni opublikowane (ŻUROWSKI 1932). Opracowanie ich powstało w takim pośpiechu, że brakło w nim miejsca na materiały z kolejnego stanowiska, które w 1930 roku odkryto na „Grodzisku II” w Złotej. Pochodzące z niego szczątki kostne zostały uwzględnione w opublikowanej kilka lat później analizie antropologicznej (SEDLACZEKKOMOROWSKI 1935), natomiast pod względem archeologicznym pozostało ono nieopracowane aż po dzień dzisiejszy. Analizując małopolskie materiały kultury

pucharów dzwonowatych J. Żurowski odnotował wiele analogii do inwentarzy tej kultury z Moraw i Czech. W efekcie uznał, że jej pojawienie się w Małopolsce było wynikiem migracji ludności z terenu Moraw (ŻUROWSKI 1932: 149). Kolejną falę odkryć przyniosły dopiero intensywne badania terenowe z początku lat sześćdziesiątych. Wyeksplorowano wtedy kolejne groby kultury pucharów dzwonowatych w Świniarach Starych (KRAUSS 1964), Święcicach (PROKOPOWICZ 1964, KRAUSS 1971) i Samborcu (KAMIEŃSKA 1963; 1964; 1965; KAMIEŃSKA, KULCZYCKA 1964; SIKORA 1964; KAMIEŃSKA, KULCZYCKA-LECIEJEWICZOWA 1970a). Choć najbogatszy zespół materiałów pochodzący z cmentarzyska w Samborcu znów opublikowano jedynie częściowo, odkrycia te ożywiły zainteresowanie problematyką kultury pucharów dzwonowatych. Przyniosło to serię opracowań syntetyzujących, których celem było uporządkowanie małopolskich inwentarzy tej kultury i określenie jej roli w zachodzących u schyłku neolitu przemianach kulturowych w Małopolsce (MACHNIK 1963; BURCHARD 1967; MACHNIK 1967; BURCHARD 1968; KAMIEŃSKA, KULCZYCKA-LECIEJEWICZOWA 1970a; 1970b). Prace te podsumował krótko J. Machnik, omawiając problematykę kultury pucharów dzwonowatych w wydanej nieco później syntezie pradziejów ziem Polski. Uznał on ludność tej kultury w Małopolsce za imigrantów, zapewne ze środowiska środkowodunajskiego, którzy przynieśli na nasze ziemie cechy południowej cywilizacji wczesnobrązowej. Ich pojawienie się doprowadzić miało do powstania kultury Chłopice-Veselé w środowisku małopolskiej kultury ceramiki sznurowej (MACHNIK 1979; MACHNIK 1978: 31–48). Taki sposób rozumienia fenomenu kultury

10

Historia badań

pucharów dzwonowatych był odmienny od wypracowywanego w tym czasie dla innych regionów Europy, gdzie traktowano ją powszechnie jako typową kulturę schyłkowego neolitu, z charakterystycznymi dla tego czasu przejawami życia społecznego oraz ideologii (m.in. FISCHER 1976; HARRISON 1980). Pokłosiem zainteresowań kulturą pucharów dzwonowatych w latach siedemdziesiątych było także powstanie pierwszego polskiego podsumowania problematyki tej kultury w skali paneuropejskiej (WYSZOMIRSKI 1974). W ciągu ostatniego ćwierćwiecza baza materiałowa do poznania osadnictwa kultury pucharów dzwonowatych w Małopolsce powiększyła się jedynie o dwa zespoły grobowe — z Sandomierza (KOWALEWSKA-MARSZAŁEK, CYNGOT 1989) i Krakowa-Krzesławic (KACZANOWSKA 1988: 38, 62, 63). Natomiast solidniejszego opracowania doczekały się w tym czasie niektóre szczegółowe zagad-

wali w powyższej kwestii większą wstrzemięźliwość (HARRISON 1980, 61–63). W ostatnio opublikowanej monografii kultury pucharów dzwonowatych C. Strahm połączył materiały z Małopolski ze skupiskiem czeskim (STRAHM 1995: 11; WIECHMANN 1995). Ostatnich kilkanaście lat przyniosło niebywały postęp w badaniach zjawisk kulturowych zarówno schyłkowego neolitu (np.: MACHNIK 1999, WŁODARCZAK 2006), jak i wczesnej epoki brązu z terenu Małopolski (np.: KADROW 1991, 1995, KADROW, MACHNIK 1997). W świetle nowo uzyskanych materiałów okazało się, że niemożliwe jest rozdzielenie materiałów typu ChłopiceVeselé i zespołów wczesnobrązowej kultury mierzanowickiej (KADROW 1991). Wobec powyższego najstarszą część materiałów dawnej kultury Chłopice-Veselé uznano za inicjalny etap w formowaniu się kultury mierzanowickiej — „fazę protomierzanowicką” (KADROW,

nienia. Wnikliwym analizom poddano krzemienne groty strzał (BORKOWSKI 1984: 66–72; 1987: 168–170). Wytwórczość krzemieniarską małopolskiej społeczności kultury pucharów dzwonowatych próbowali podsumować B. Balcer (1983: 254, 255) i J. Budziszewski (1991: 187–190) dochodząc przy tym do mocno przeciwstawnych wniosków. Przedmiotem wielostronnych studiów stały się także szczątki ludzkie interesującej nas kultury. Analizowano je zarówno pod względem zróżnicowania morfologicznego (WOJDANOWICZ, PYŻUK 1989; GLEŃ-HADUCH 1990), jak i zastanawiająco częstych patologii kośćca (HADUCH, SZOSTEK, GŁĄB 1997). Stwierdzono biologiczną odrębność znacznej części populacji kultury pucharów dzwonowatych od pozostałych mieszkańców Małopolski u schyłku neolitu (HADUCH 1997). Uzyskano też pierwsze datowanie bezwzględne zespołu omawianej kultury metodą radiowęglową (WŁODARCZAK, KOWALEWSKA-MARSZAŁEK 1998). Natomiast próby syntetycznej oceny małopolskich materiałów kultury pucharów dzwonowatych i ich miejsca w pradziejach regionu były w tym okresie zdecydowanie mniej liczne. Jedynie W. Wojciechowski zaprezentował rozwinięcie koncepcji o południowych związkach polskich materiałów tej kultury, proponując połączenie ich z morawskimi i węgierskimi w jedną „kulturę Csepel” (WOJCIECHOWSKI 1987). Obcy badacze, analizujący małopolskie materiały z większego dystansu, zachowy-

MACHNIK 1997). Interpretacja roli, jaką w procesie jej powstawania odegrała społeczność małopolskiej grupy kultury pucharów dzwonowatych, nie uległa przy tym zmianie. Wynikać to może z braku nowoczesnej refleksji nad problematyką interesującej nas kultury. Aktualny stan opracowania jej małopolskich materiałów wypada bowiem żenująco: ciągle prawie połowa odkrytych tu zespołów pozostaje nieopublikowana. Sytuacja taka jest tym bardziej kłopotliwa, że studia nad kulturą pucharów dzwonowatych przeżywają dziś w Europie niebywałe ożywienie (CZEBRESZUK, MAKAROWICZ 1995), a w jego nurcie powstały już nowe ujęcia problematyki jej oddziaływań na Niżu Polskim (MAKAROWICZ, CZEBRESZUK 1995; CZEBRESZUK 2001). Jednym z elementów intensyfikacji studiów nad kulturą pucharów dzwonowatych w Europie stały się w ciągu ostatnich kilkunastu lat doroczne międzynarodowe spotkania inicjowane przez stowarzyszenie „Archéologie et gobelets”. W 2002 roku sympozjum takie zorganizowano na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu poświęcając je problematyce północno-wschodniej rubieży tej kultury. Zmobilizowało nas to do podjęcia trudu pełnego uporządkowania wiedzy o małopolskich materiałach kultury pucharów dzwonowatych. Krótkie podsumowanie przeprowadzonych wówczas badań zostało przedstawione w tomie materiałów pokonferencyjnych (BUDZISZEWSKI i in. 2003).

3 katalog stanowisk

Prezentowany poniżej katalog zawiera jedynie te znaleziska, które mogą być w sposób pewny łączone z kulturą pucharów dzwonowatych. Z tego powodu nie został tu zamieszczony domniemany obiekt grobowy z Jaksic, pow. Miechów (Żurowski 1925: 340, 341; 1932: 153). Materiał z tego stanowiska nie został solidnie opracowany i opublikowany, a dziś nie sposób go odnaleźć, co uniemożliwia weryfikację. Nieuwzględnione zostały też obiekty, które czasami łączono z interesującą nas kulturą — Święcice, grób 3 (Prokopowicz 1964: 402–405), Złota, stan. „Nad Wawrem”, grób 376 (Żurowski 1932: 121, tabl. XXII: 1–2), Żerniki Górne, grób 88 (Kempisty 1978: 143–145, 396) — lecz współczesna analiza materiałów nie potwierdziła takiej ich afiliacji. Z drugiej strony zdecydowano się włączyć do katalogu kilka pojedynczych zabytków, odkrytych w nieznanym dziś kontekście, lecz formalnie tak wyrazistych, że ich związek z kulturą pucharów dzwonowatych nie może budzić wątpliwości. Katalog podzielony został na dwie części. W pierwszej prezentowane są materiały z cmentarzysk i znaleziska pojedynczych grobów kultury pucharów dzwonowatych, w drugiej — nieliczne znaleziska luźne. Każda pozycja katalogowa składa się z trzech części: opisu stanowiska, obiektu oraz pochodzących z niego zabytków. Integralnymi elementami każdej z nich są tablice prezentujące odpowiednie mapy, plany oraz rysunki zabytków. Numery zabytków na tablicach są zgodne z ich oznaczeniami na planach grobów. Opisy stanowisk zawierają omówienie ich położenia wraz z lokalizacją na mapie w skali 1:25 000 oraz planem rozlokowania obiektów, historię badań, listę literatury oraz miejsce przechowywania pochodzących z nich materiałów. W opisach obiektów pomieszczono omówienie formy grobów, a także rozlokowania

w nich pochówków oraz wyposażenia. Opisy słowne uzupełniają plany, bądź fotografie obiektów. W części tej umieszczono także dane dotyczące płci oraz wieku pochówków, a także wyniki ich datowania bezwzględnego. Wszystkie określenia wieku metodą radiowęglową wykonano w Laboratorium Radiowęglowym Ukraińskiej Akademii Nauk w Kijowie, które dla swych oznaczeń używa symbolu „Ki”. Zabytki zostały opisane szczegółowo, z użyciem ugruntowanych w literaturze terminów określających „typologiczne grupy bazowe” (np. „puchar”, „drapacz”, „szydło”). Ich definiowanie — z uwagi na powszechność i zrozumiałość użycia — nie jest, naszym zdaniem, konieczne. Definicje bardziej szczegółowych podziałów typologicznych, wykraczających poza zakres „bazowego” opisu, zostały przedstawione w rozdziale 3. Tam też określone są zasady na jakich w odniesieniu do konkretnych form używa się terminów względnych typu „duży”, „mały”, „krępy”, „smukły”, itp. Prezentując wymiary zabytków zastosowano kilka powszechnie przyjętych symboli oraz skrótów: H — wysokość, ∅ — średnica, dł. — długość, szer. — szerokość, grub. — grubość. Liniowe wymiary ceramiki podano w centymetrach, zaś krzemieni w milimetrach. Z kolei masę zabytków krzemiennych mierzono w gramach. Wszystkie powyższe wartości podano z dokładnością do 0,1. Rysunki zabytków krzemiennych wzbogacono kilkoma zwyczajowo stosowanymi oznaczeniami symbolicznymi: ♂ — kierunek odbicia okazu o zachowanej piętce; ○ — położenie części przypiętkowej okazu, o nie zachowanej piętce; → ← — krawędź uformowana przez wyłamanie; vvvvv — krawędź lekko wymiażdżona;

Katalog Stanowisk

12

••••••• — krawędź zagładzona od spracowania, intensywne ślady wykorzystywania w charakterze krzesaka.

3.1. Cmentarzyska i znaleziska pojedynczych grobów 3.1.1. Beradź, pow. Sandomierski, stanowisko 1 Stanowisko położone jest na południowo-wschodniej krawędzi wysoczyzny lessowej wznoszącej się nad doliną Kozinki, lewego dopływu Koprzywianki (tabl. I: A). Według J. Żurowskiego (1932: 124) miejsce to nosiło nazwę „Niwa” lub „Księżyzna”. W 1928 roku miejscowy rolnik (Stefan Murawski) natrafił tu podczas prac budowlanych na grób szkieletowy (grób 1). Ze zniszczonego obiektu odzyskano 10 naczyń. Jeszcze w tym samym roku Kazimierz Salewicz przeprowadził ratownicze badania wykopaliskowe, w wyniku których znalezione zostały dwa dalsze groby kultury pucharów dzwonowatych (tabl. I: B). Podczas badań natrafiono również na obiekty osadowe, które budziły wówczas wątpliwości w ocenie chronologicznej (Żurowski 1932: 146, 147). Obecnie można je z pewnością uznać za jamy pochodzące z wcześniejszych faz neolitu. W 1959 roku Helena Burchard przeprowadziła na stanowisku badania weryfikacyjne. Nie doprowadziły one do odkrycia kolejnych grobów interesującej nas kultury. Literatura: Żurowski 1932. Opracowania antropologiczne: Sedlaczek-Komorowski 1935, Gleń 1977. Zbiory: Muzeum Archeologiczne w Krakowie (nr inw.: MAK 5860-5862). Grób 1 Szczegóły dotyczące konstrukcji obiektu są nieznane. Wiadomo jedynie, że był to grób szkieletowy. Razem z kośćmi ludzkimi wydobyto fragmenty 9 naczyń kultury pucharów dzwonowatych (1–9). W inwentarzu znalazła się również dolna część dużego naczynia o wyodrębnionym dnie (Żurowski 1932: 130). Jednak jest to zabytek mający formę nietypową dla interesującej nas kultury, a w dodatku wykonany w nieco odmiennej technologii.

Opis zabytków: 1. Zrekonstruowany z dużych fragmentów kubek o wyraźnie podkreślonym, ostrym załomie brzuśca. Ma szerokie, taśmowate ucho, łączące największą wydętość brzuśca z górną częścią szyjki. Naczynie zdobione jest układem wątków tworzących dwie strefy ornamentu. W każdej z tych stref układ wątków jest analogiczny: zwielokrotnione poziome pasma odcisków radełkowych, przeplatane pasmem specyficznych, nierównych odcisków w kształcie płomyka. Na odciskach tych widoczne są pozostałości białej inkrustacji. Naruszeniem „symetrii” ornamentyki jest brak jednego wątku odcisków radełkowych w części przywylewowej (widoczne są tu jedynie dwa rzędy odcisków, podczas gdy wszystkie pozostałe pasma złożone są z wątków potrójnych) oraz przesunięcie ostatniego rzędu odcisków radełkowych nieco ku dołowi — w stronę dna naczynia. Ucho zdobione dwoma pionowymi oraz jednym poziomym wątkiem odcisków radełkowych. Powierzchnia zewnętrzna koloru brązowego, równa, półmatowa. Widoczne są na niej liczne ziarna domieszki piasku drobno- i średnioziarnistego. Wymiary: H — 10,3 cm, ∅ wylewu — 12,6 cm, ∅ brzuśca — 11,4 cm, ∅ dna — 5,6 cm, grub. ścianek — 4–5 mm. Tabl. II: 1–1 oraz ryc. 4. 2. Duże fragmenty zdobionego kubka, o wyraźnie podkreślonym załomie brzuśca. Naczynie ornamentowane było prawdopodobnie w sposób analogiczny jak wyżej opisany zabytek, jednak brak części przywylewowej uniemożliwia obecnie rekonstrukcję najwyżej położonej części układu zdobniczego. Niewielką różnicą był brak przesunięcia ostatniego wątku odcisków radełkowych w stronę dna kubka. Widoczne są ślady białej inkrustacji wypełniającej wątki ornamentacyjne. Zachowane niemal w całości ucho zdobione jest analogicznie jak w przypadku wyżej opisywanego naczynia. Powierzchnia zewnętrzna koloru brązowego, równa, półmatowa, miejscami lekko lśniąca. Przełom wyraźnie warstwowany, koloru szarego. W glinie obecna spora ilość drobnej domieszki mineralnej piasku oraz tłucznia. Wymiary: H — 11,4 cm, ∅ wylewu — ok. 14,2 cm, ∅ brzuśca — 13,7 cm, ∅ dna — 6,8 cm, grub. ścianek — 4–5 mm. Tabl. II: 1–2. 3. Duże fragmenty zdobionego kubka o wyraźnie podkreślonym załomie brzuśca i lejkowatej szyjce. Ucho nie zachowało się. Układ zdobienia jest niemal identyczny jak w przypadku pierwszego z opisywanych naczyń. Jedyną różnicą jest obecność dodatkowego — czwartego

Katalog Stanowisk

13

wątku odcisków radełkowych w ostatnim, dolnym paśmie ornamentu. Powierzchnia zewnętrzna koloru brązowego, równa, lekko lśniąca. Przełom trójbarwny: ceglasto-szaro-ceglasty. Widoczna jest w nim spora ilość domieszki drobnego piasku. Wymiary: H — 11,3 mm, ∅ wylewu — 13,6 mm, ∅ brzuśca — 13,2 mm, ∅ dna — 6,1 mm, grub. ścianek — 4 mm. Tabl. II: 1–3. 4. Niezdobiony kubek o profilu łagodnie esowatym. Zaopatrzony w ucho, którego jedynym zachowanym śladem jest obecność fragmentów nasady nieco powyżej największej wydętości brzuśca. Powierzchnia zewnętrzna koloru brązowego, równa, półmatowa. Widoczne są na niej liczne bardzo drobne ziarna miki. W glinie obecna jest spora ilość domieszki drobnego piasku. Wymiary: H — 8,9 cm, ∅ wylewu — 10,6 cm, ∅ brzuśca — 9,2 cm, ∅ dna — 6,3 cm, grub. ścianek — 4–5 mm. Tabl. III:1–4. 5. Zrekonstruowany z kilku fragmentów mały niezdo-

raźnie oddzielona od brzuśca. Brzusiec pękaty, o kształcie dwustożkowym. Wymiary: H — 7 cm, ∅ brzuśca — 9,2 cm, ∅ dna — 7 cm. Tabl. III: 1–8. Naczynia nie odnaleziono w zbiorach muzealnych — opis według J. Żurowskiego (1932: 129, tabl. XXV: 4). 9. Czara niezdobiona, z zagiętą nieco do wewnątrz częścią wylewową. Powierzchnia zewnętrzna „bez połysku” (matowa?). Wymiary: H — 10,5 cm, ∅ wylewu — 17 cm. Tabl. III: 1–9. Naczynia nie odnaleziono w zbiorach muzealnych — opis według J. Żurowskiego (1932: 129, tabl. XXV: 6).

biony kubek. Posiada esowaty profil, „załamany” nieco na granicy szyjki oraz brzuśca. Ucho taśmowate umieszczone pomiędzy górną częścią brzuśca a wylewem. Powierzchnia zewnętrzna koloru brązowego, równa, półmatowa. Widoczne są na niej liczne, bardzo drobne ziarna miki. Przełom szary. W glinie obecna jest spora ilość domieszki drobnego piasku. Wymiary: H — 12,7 cm, ∅ wylewu — 10,4 cm, ∅ brzuśca — 10,9 cm, ∅ dna — 5,4 cm, grub. ścianek — 4 mm. Tabl. III: 1–5. 6. Zachowany w dużych fragmentach niezdobiony puchar o szyjce lejkowatej, dwustożkowym brzuścu i niewyodrębnionym dnie. Powierzchnia zewnętrzna koloru brązowego, równa, półmatowa, lekko popękana, z błyszczącymi ziarnami bardzo drobnej miki. Wymiary: H — 14,9 cm, ∅ wylewu — 18,4 cm, ∅ brzuśca — 17,3 cm, ∅ dna — 8,4 cm, grub. ścianek — 5 mm. Tabl. III: 1–6. 7. Zachowany w całości niezdobiony kubek o profilu esowatym. Zaopatrzony w taśmowate ucho, umieszczone pomiędzy górną częścią brzuśca a partią przywylewową. Powierzchnia zewnętrzna koloru brązowego, lśniąca, pokryta warstwą angoby. Jej nierówność jest spowodowana obecnością licznych, dużych ziaren tłucznia kamiennego koloru różowego. Przełom szary, warstwowany. Oprócz tłucznia widoczna jest w nim również spora ilość domieszki piasku. Wymiary: H — 8,6 cm, ∅ wylewu — 10,1 cm, ∅ brzuśca — 9,9 cm, ∅ dna — 5,7 cm, grub. ścianek — 4–5 mm. Tabl. III: 1–7. 8. Kubek zaopatrzony we fragmentarycznie zachowane ucho, łączące krańce szyjki. Na granicy szyjki i brzuśca widoczna pojedyncza linia ryta. Szyjka pionowa wy-

to pochówek kobiety w wieku senilis, ułożony na prawym boku. Był on zorientowany wzdłuż osi N–S, głową na S, z twarzą zwróconą w kierunku wschodnim. Kończyny dolne zostały zgięte po kątem ostrym zarówno w stawie biodrowym, jak i kolanowym. Kończyny górne zgięte w łokciach i zwrócone w stronę twarzy. W odległości 15 cm za miednicą znaleziono dwa naczynia (1–2). Tabl. IV:A.

Grób 2 Wypełnisko obiektu stanowił niemal czysty żółty less. Wskutek tego nie udało się ustalić zarysu wkopu grobowego. Na głębokości 80 cm od powierzchni ziemi odkry-

Opis zabytków: 1. Zrekonstruowana z kilku fragmentów duża misa z lekko esowatym podcięciem, podkreślającym część przydenną. Pogrubiona krawędź wylewu jest poziomo ścięta i lekko wychylona na zewnątrz. Zdobiona jest ornamentem strefowym, złożonym z kilku rodzajów wątków zdobniczych, wykonanych metodą nakłuwania (motywy krokwiowie, odcisków krzyżujących się oraz prostych pasm ograniczających strefę zdobioną). Poniżej krawędzi wylewu znajdują się dwa małe otwory. Powierzchnia zewnętrzna koloru szarego, nierówna, półmatowa, „mączysta”. Przełom szary. Widoczna jest w nim domieszka dużej ilości tłucznia kamiennego (koloru brązowego), o średnicy ziaren dochodzącej do 5 mm. Wymiary: H — 7,7 cm, ∅ wylewu — 28,1 cm, ∅ dna — 13,1 cm, grub. ścianek — 7 mm, średnice otworów — 4 mm. Tabl. IV: 2–1. 2. Zrekonstruowany z dużych fragmentów niezdobiony kubek, o esowatym profilu, z lekko podkreślonym załomem brzuśca. Zachował się jedynie fragment ucha, zaczepiony jedną nasadą na największej wydętości brzuśca. Powierzchnia zewnętrzna koloru szarobrązowego, równa,

Katalog Stanowisk

14

półmatowa. Widoczna jest na niej domieszka sporej ilości piasku i tłucznia kamiennego (średnio- i gruboziarnistego). Ponadto w glinie obecne są drobne ziarna miki (składnik naturalny?). Wymiary: H — 10,0 cm, ∅ wylewu — 11,2 cm, ∅ brzuśca — 12,6 cm, ∅ dna — 5,2 cm, grub. ścianek — 4 mm. Tabl. V: 2–2. Grób 5 Obiekt miał kształt w przybliżeniu prostokątny i wymiary 270 x 160 cm. Na głębokości 60 cm od powierzchni ziemi odkryto szkielet mężczyzny w wieku senilis, ułożony w pozycji skurczonej na lewym boku i zorientowany wzdłuż osi N–S, z głową na N i twarzą skierowaną na E. Nogi silnie podkurczone (kąt prosty — ostry w stawie biodrowym oraz ostry w stawie kolanowym). Kończyny górne zgięte w łokciach pod kątem zbliżonym do prostego, z przedramionami złożonymi przed klatką piersiową. Większość wyposażenia — dwa naczynia (1–2), szydło kościane (3), narzędzie z kła dzika (4), dwa kamienne prostowniki strzał (6–7) i 6 odłupków krzemiennych — złożono w skupisku, na zachód od miednicy oraz nóg zmarłego (11–16). Pomiędzy tym skupiskiem a kośćmi nóg oraz miednicy znaleziono dwa krzemienne groty strzał (8–9). Pod lewym przedramieniem znajdowała się kamienna płytka łucznicza, częścią wklęsłą zwrócona do kości (5). Przed czaszką na wysokości czoła znajdował się krzesak krzemienny (10). Tabl. V: A. Opis zabytków: 1. Zrekonstruowany niezdobiony kubek o profilu esowatym. Poprzez wyraźnie podkreślony załom brzusiec ma formę dwustożkową. Wylew wyraźnie wychylony na zewnątrz. Zachowała się jedynie nasada ucha, usytuowana nieco powyżej największej wydętości brzuśca. Powierzchnia zewnętrzna koloru szarobrązowego, równa, lekko lśniąca. Obecne są na niej połyskujące ziarna bardzo drobnej miki. Przełom szary. Widoczna jest w nim spora ilość domieszki piasku i tłucznia drobno-, średnioi gruboziarnistego (koloru szarego i białego). Wymiary: H — 9,9 cm, ∅ wylewu — 12,6 cm, ∅ brzuśca — 13,7 cm, ∅ dna — 6,2 cm, grub. ścianek — 4–5 mm. Tabl. V: 5–1. 2. Zrekonstruowane z kilku fragmentów naczynie — puchar lub kubek o łagodnie esowatym profilu. Brzeg naczynia miejscami płasko, a miejscami skośnie ścięty, szeroki na 12 mm. Powierzchnia zewnętrzna koloru ciemnobrązowego. Wymiary: H — 15,5 cm, ∅ brzuśca —

l8 cm. Tabl. V: 5–2. Zabytku nie odnaleziono w zbiorach muzealnych — opis według J. Żurowskiego (1932: 135, Tabl. XXVII: 8). 3. Słabo zachowane szydło z fragmentu zwierzęcej kości długiej. Posiada szpic oszlifowany dokładnie i dookolnie. Wymiary: dł. — 82 mm, szer. u nasady — 9 mm. Tabl. VI: 5–9. 4. Narzędzie z kła dzika. Kieł został rozłupany wzdłuż i zagładzony od strony wewnętrznej. Wymiary: dł. — 69 mm, szer. u nasady — 22 mm. Tabl. VI: 5–8. 5. Płytka łucznicza wykonana z łupku o kolorze oliwkowo-brązowym. Wygładzona dokładnie na powierzchni wypukłej, a lekko na powierzchni wklęsłej. Na krańcach ma cztery, symetrycznie rozmieszczone, obustronnie nawiercane otwory. Wymiary: dł. — 99 mm, szerokości krańców — 53 i 54 mm, szer. w części środkowej — 47 mm, grub. — 4 mm, średnice otworów 4–5 mm. Tabl. VI: 5–7. 6–7. Dwie kamienne osełki — prostowniki do strzał. Wykonane z piaskowca średnioziarnistego, kwarcytowego, pochodzenia karpackiego. Jedno z narzędzi zachowane było w dwóch częściach (Żurowski 1932: tabl. XXVII:1). Obecnie w zbiorach muzealnych znajduje się tylko jeden z tych fragmentów. Wymiary osełek: 103 x 41 x 24 mm i 42 x 42 x 22 mm. Tabl. VI: 5–5,6. 8. Mały, krępy grot strzały o asymetrycznie trójkątnej, płytkiej wnęce w podstawie. Wykonany z krzemienia czekoladowego (?). Wymiary: dł. — 21 (?) mm, szer. — 16,3 (?) mm. Tabl. V: 5–3. Zabytku nie odnaleziono w zbiorach muzealnych — opis według J. Żurowskiego (1932: 135, tabl. XXVII: 3). 9. Mały, krępy grot strzały z płytką trapezowatą wnęką w podstawie. Wierzchołek zapewne utrącony. Wykonany z krzemienia czekoladowego (?). Wymiary: dł. zachowana — 20,1 (?) mm, szer. — 19,2 (?) mm. Tabl. V: 5–4. Zabytku nie odnaleziono w zbiorach muzealnych — opis według J. Żurowskiego (1932: 135, tabl. XXVII: 4). 10. Omiażdżony na obu krańcach naciskacz/krzesak z noża sporządzonego z odłupka przeciwstawnego dwustronnym retuszem przykrawędnym obu boków. Krzemień pasiasty. Wymiary: dł. — 54,0 mm, szer. — 25,0 mm, grub. — 6,0 mm, masa — 13,0 g. Tabl. VII: 5–10. 11. Odłupek jednokierunkowy o cienkich krawędziach, mocno poszczerbionych zapewne w trakcie przechowywania. Piętka surowa. Naturalne, zeolityzowane powierzchnie stanowią ponad połowę strony wierzchniej  Opinia dr. Marka Doktora z Instytutu Nauk Geologicznych PAN w Krakowie.

Katalog Stanowisk

15

oraz piętkę. Krzemień świeciechowski. Wymiary: dł. zachowana — 35,5 mm, szer. zachowana — 23,0 mm, grub. (w połowie długości) — 3,5 mm, masa — 4,1 g. Tabl. VII: 5–12. 12. Odłupek odbity po przeniesieniu kierunku rdzeniowania na bok. Piętka masywna — fragment dużego negatywu poprzedniej serii. W części wierzchołkowej zachowany fragment naturalnej, zeolityzowanej powierzchni. Krzemień kredowy narzutowy, dobrej jakości („rejowiecki”?), zapewne z tej samej bryły co dwa następne okazy. Wymiary: dł. 40,0 mm, szer. 32,0 mm, grub. (w połowie długości) 3,5 mm, masa — 8,7 g. Tabl. VII: 5–11. 13. Odłupek odbity po przeniesieniu kierunku rdzeniowania na bok. Piętka masywna bez przygotowania. Wzdłuż prawej krawędzi niewielki fragment naturalnej, zeolityzowanej powierzchni. Krzemień kredowy narzutowy, dobrej jakości („rejowiecki”?), zapewne z tej samej bryły co poprzedni i następny okaz. Wymiary: dł. —

oraz w latach 1979–1987, odkryto tu liczne ślady osadnictwa neolitycznego (kultury ceramiki wstęgowej rytej, kultury malickiej, grupy pleszowskiej kultury lendzielskiej i grupy wyciąsko-złotnickiej) oraz z młodszego okresu przedrzymskiego (Kaczanowska 1988). Przebadano także jeden obiekt kultury pucharów dzwonowatych (nr 74). Znajdował się on w północnej części obszaru objętego wykopaliskami.

23,0 mm, szer. — 40,5 mm, grub. (w połowie długości) — 5,0 mm, masa — 5,2 g. Tabl. VII: 5–14. 14. Odłupek jednokierunkowy. Piętka duża, z negatywami odbić poprzedniej serii. W części wierzchołkowej zachowany duży fragment naturalnej, zeolityzowanej powierzchni. Krzemień kredowy narzutowy dobrej jakości („rejowiecki”?), zapewne z tej samej bryły co dwa poprzednie okazy. Wymiary: dł. — 40,0 mm, szer. — 54,0 mm, grub. (w połowie długości) — 7,5 mm, masa — 16,0 g. Tabl. VII: 5–15. 15. Odłupek przeniesiony. Piętka opracowana kilkoma odbiciami. Krzemień czekoladowy. Wymiary: dł. — 40,5 mm, szer. — 54,0 mm, grub. (w połowie długości) — 7,0 mm, masa — 15,5 g. Tabl. VII: 5–13. 16. Odłupek jednokierunkowy. Piętka masywna bez przygotowania. Wzdłuż wierzchołka i prawej krawędzi (na stronę spodnią) oraz na piętce fragmenty przełamów

w części spągowej jej kształt stał się kolisty (średnica — 80 cm). Obiekt zorientowany był wzdłuż osi W–E, z odchyleniem w kierunku NE–SW. Zachowana głębokość: do 75 cm od powierzchni ziemi. W części wschodniej obiektu odkryto naczynie (tabl. VIII: B). Mając na uwadze kształt i wymiary jamy, a także cechy typologiczne i technologiczne odkrytego zabytku, należy przypuszczać, że obiekt 74 był jamowym grobem dziecięcym.

intensywnie spatynowanych sugerujące, że okaz odbito z reutylizowanego, starszego artefaktu. Krzemień czekoladowy odmiany „Zele”. Wymiary: dł. — 41,5 mm, szer. — 63,0 mm, grub. (w połowie długości) — 8,0 mm, masa — 24,0 g. Tabl. VII: 5–16.

∅ wylewu — 13,5 cm, ∅ brzuśca — 13 cm, ∅ dna — 3,7 cm, grub. ścianek — 6 mm (Tabl. VIII: 74–1).

3.1.2. Kraków-Krzesławice, pow. krakowski grodzki, stanowisko 41 Stanowisko położone jest na kulminacji eksponowanego cypla terasowego doliny Dłubni (tabl. VIII: A). Podczas badań ratowniczych, prowadzonych w roku 1957

Literatura: Kaczanowska 1988, s. 38, 62, 63. Zbiory: Muzeum Archeologiczne w Krakowie, Odział w Nowej Hucie (nr inw.: MAK/NH/298/7:1). Obiekt 74 Jama miała kształt prostokątny i wymiary 110 x 80 cm. Z uwagi na wyraźnie nieckowaty charakter wypełniska,

Opis zabytku 1. Przysadzisty, szerokootworowy kubek niezdobiony. Zaopatrzony został w taśmowate ucho łączące największą wydętość brzuśca z górną częścią szyjki. Profil naczynia esowaty, z lekko zaznaczoną granicą pomiędzy szyjką i brzuścem. Dno niewyodrębnione, płaskie. Powierzchnia zewnętrzna słabo zachowana, koloru brunatno-czerwonego, angobowana, równa, lśniąca. Wymiary: H — 9 cm,

3.1.3. Samborzec, pow. sandomierski, stanowisko 1 („Niwa dworska” lub „Okólnik”) Stanowisko położone jest w dolnej części południowego stoku wzgórza lessowego, opadającego łagodnie ku dolinie Gorzyczanki (tabl. IX). Podczas badań wykopaliskowych prowadzonych w latach 1961–1963 przez Barbarę Burchard, Jadwigę Kamieńską i Annę Kulczycką-Lecieje-

Katalog Stanowisk

16

wiczową odkryto tu bogate pozostałości osadnictwa neolitycznego (kultury ceramiki wstęgowej rytej, kultury malickiej, kultury złockiej, kultury ceramiki sznurowej, kultury pucharów dzwonowatych), a także z wczesnej epoki brązu (kultury mierzanowickiej, kultury trzcinieckiej), okresu lateńskiego, późnego okresu wpływów rzymskich oraz wczesnego średniowiecza (Kamieńska, KulczyckaLeciejewiczowa 1970a). Spośród 10 odkrytych tu grobów kultury pucharów dzwonowatych pierwsze trzy zostały opracowane i opublikowane wiele lat temu (Kamieńska, Kulczycka 1964). Materiały z pozostałych obiektów, wielokrotnie wzmiankowane w literaturze (m.in. Kamieńska 1963; 1964; 1965; Kamieńska, Kulczycka-Leciejewiczowa 1970b; Machnik 1979; 1987; Balcer 1983; Budziszewski 1991), pozostawały do chwili obecnej bez opracowania monograficznego. Groby kultury pucharów dzwonowatych odkryte zostały w centralnej oraz północnej części przebadanego obszaru (tabl. X: A). W części centralnej znajdowało się skupisko trzech obiektów (nr III, VIII i IX). Niespełna piętnaście metrów na NNE od niego rozpoczyna się ciągnący się dalej ku północy rząd kolejnych sześciu obiektów. Ich rozlokowanie sugeruje, że cmentarzysko mogło rozciągać się ku północy poza obszar wykopalisk. Nie ma więc pewności co do jego rzeczywistej wielkości. W odległości 10 metrów na E od rzędu obiektów odkryto pojedynczy grób VII. Literatura: Kamieńska 1963; 1964; 1965; Kamieńska, Kulczycka 1964; Kamieńska, Kulczycka-Leciejewiczowa 1970a; Machnik 1979; 1987; Balcer 1983; Budziszewski 1991. Opracowania antropologiczne: Sikora 1964; GleńHaduch 1990. Zbiory: Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Pracownia Archeologiczna w Igołomi. Grób I Zarysu jamy grobowej nie udało się określić. Pochówek odkryto w żółtym lessie, na głębokości 30 cm od powierzchni ziemi. Ułożony był na lewym boku i zorientowany wzdłuż osi NE–SW, z głową na NE i twarzą skierowaną na E. Kończyny dolne silnie podkurczone (kąt prosty — ostry w stawie biodrowym oraz ostry w stawie kolanowym). Kończyny górne zgięte w łokciach i zwrócone

w stronę twarzy. Szkielet należał do dziecka w wieku 11–13 lat (infans II). Za pochówkiem, na wysokości miednicy, odkryto misę (1) oraz kubek (2). Tabl. XI: A. Datowanie: Oznaczenie wieku bezwzględnego fragmentu kości pochówku wynosi 3830±50 BP (Ki-7921). Opis zabytków: 1. Zachowana niemal w całości niezdobiona misa o prostych, rozchylających się na zewnątrz ściankach. Poziomo ścięta, pogrubiona krawędź tworzy wyraźny okap zarówno od strony zewnętrznej, jak i wewnętrznej. Poniżej krawędzi znajdują się dwa, położone blisko siebie otwory. Powierzchnia zewnętrzna koloru jasnobrązowego, niezbyt starannie wyrównana, matowa. Przełom dwubarwny, ceglasto-szary. Widoczna jest w nim dość liczna domieszka drobno- i średnioziarnistego tłucznia kamiennego oraz, być może, piasku. Wymiary: H — 6,5 cm, ∅ wylewu — 16,5 cm, ∅ dna — 9,6 cm, średnice otworów — 6 mm, grub. ścianek 5–6 mm. Tabl. XI: I–1. 2. Zachowany w całości niezdobiony kubek o profilu esowatym, z lekko podkreśloną granicą pomiędzy szyjką a brzuścem. Posiada taśmowate ucho umieszczone pomiędzy górną częścią brzuśca a górną częścią szyjki. Część przywylewowa została lekko wygięta na zewnątrz. Powierzchnia zewnętrzna koloru brązowego, równa, półmatowa. Wymiary: H — 8,0 cm, ∅ wylewu — 9,7 cm, ∅ brzuśca — 9,5 cm, ∅ dna — 6,2 cm, grub. ścianek 4 mm. Tabl. XI: I–2. Grób II Jama grobowa miała kształt prostokątny i wymiary 160 x 120 cm. Jej dno znajdowało się na głębokości 40 cm od powierzchni ziemi. Dobrze zachowany pochówek dziecka w wieku 11–13 lat (infans II) odkryty został w żółtym lessie o „calcowym” charakterze. Ułożony był na lewym boku i zorientowany wzdłuż osi NE–SW, z głową na NE i twarzą zwróconą na E. Układ kończyn górnych został postdepozycyjnie zakłócony. Można rekonstruować, że pierwotnie były one zgięte w łokciach i zwrócone w kierunku twarzy. Kończyny dolne zostały podkurczone pod kątem lekko rozwartym w stawie biodrowym i ostrym w stawie kolanowym. Za zmarłym, na wysokości barku, znaleziono trzy naczynia: misę (1) i dwa kubki (2–3). Tabl. X: B.

Katalog Stanowisk Datowanie: Oznaczenie wieku bezwzględnego fragmentu kości pochówku wynosi 3870±60 BP (Ki-7922). Opis wyposażenia: 1. Zachowana w całości niezdobiona misa. Zaopatrzona przy wylewie w ucho pionowo podwójnie przekłute. Profil łagodnie łukowaty załamuje się nieco w stronę wewnętrzną w górnej części naczynia. Pogrubiony, poziomo ścięty wylew tworzy wyraźny okap od strony wewnętrznej. Dno niewyodrębnione, lekko wklęsłe. Powierzchnia zewnętrzna koloru brunatno-czerwonego, równa, lekko lśniąca. Miejscami widoczna jest na niej domieszka piasku oraz średnioziarnistego tłucznia kamiennego koloru różowego. Wymiary: H — 7,2 cm, ∅ wylewu — 18,0 cm, ∅ dna — 8,0 cm, grub. ścianek — 7–8 mm, szer. krawędzi wylewu — 10 mm. Tabl. XI: II–3. 2. Zachowany w całości szerokootworowy, niezdobiony kubek o esowatym profilu i płaskim, niewyodrębnionym dnie. Powierzchnia zewnętrzna koloru brązowego, równa, półmatowa — lekko lśniąca, prawdopodobnie angobowana. W glinie widoczne bardzo drobne kawałki miki (składnik naturalny?) oraz spora ilość drobnych ziaren domieszki piasku. Wymiary: H — 8,9 cm, ∅ wylewu — 12 cm, ∅ brzuśca — 12 cm, ∅ dna — 5,3 cm, grub. ścianek ścianek — 4 cm. Tabl. XI: II–2. 3. Zachowany w całości kubek o lekko podkreślonym przejściu pomiędzy szyjką a brzuścem. Zaopatrzony w taśmowate ucho, umieszczone między górną częścią brzuśca a górną częścią szyjki. Brzusiec przysadzisty, o kształcie spłaszczonej kuli. Dno niewyodrębnione, lekko wklęsłe, nierówne. Powierzchnia zewnętrzna koloru brązowego o czerwonawym odcieniu, równa, lekko lśniąca. Wymiary: H — 9,7 cm, ∅ wylewu — 9,4 cm, ∅ brzuśca — 10,3 cm, ∅ dna — 5,8 cm, grub. ścianek — 5 mm. Tabl. XI: II–1. Grób III Górna część obiektu została zniszczona przez rów kultury trzcinieckiej. Poniżej rowu zarys wkopu grobowego był nieczytelny. Pochówek mężczyzny w wieku maturus odkryto w żółtym lessie, bezpośrednio pod dnem rowu, na głębokości 140 cm od powierzchni ziemi. Zmarły ułożony był na wznak i zorientowany wzdłuż osi N–S, z głową na N. Kończyny dolne, rozgięte na zewnątrz, zostały wyraźnie podkurczone w stawie kolanowym (pod kątem bliskim kątowi prostemu). Kończyny górne ułożo-

17

no w sposób analogiczny do układu kończyn dolnych: wyraźnie zgięte w łokciach, z dłońmi skierowanymi w stronę bioder. Prawą dłoń złożono na pasie, zaś lewą — w pobliżu miednicy. Kości palców lewej ręki były zaciśnięte, jakby zmarły dzierżył w ręce jakiś przedmiot. Ponad nimi odkryto miedziany grot (4). Obok lewego przedramienia leżała płytka łucznicza (5). Poniżej prawego podudzia znaleziono dwa naczynia (1, 3), duże narzędzie kościane (8), grocik (9) i dwa noże krzemienne (10, 11) oraz kości zwierzęce (14). Na S od kości lewej stopy odkryto narzędzie z kła dzika (7). Poniżej prawego łokcia leżała zdobiona zawieszka z kła dzika (6). Około 50 cm na zachód od czaszki znajdowało się kolejne naczynie (2). Pomiędzy nim a prawym łokciem odkryto ość ryby (13) i krzemienny krzesak (12). Tabl. XII: A, B. Datowanie: Oznaczenie wieku bezwzględnego fragmentu kości pochówku wynosi 3850±50 BP (Ki-7923). Opis wyposażenia: 1. Zachowana w dużych fragmentach misa w kształcie wycinka kuli, na czterech wysokich nóżkach. Krawędź wylewu pogrubiona, poziomo ścięta, z okapem od strony wewnętrznej. Powierzchnia zewnętrzna koloru ceglastoczerwonego, niezbyt równa, lśniąca, pokryta warstwą przeszlamowanej glinki. Na jej zniszczonych fragmentach widoczna niezbyt liczna domieszka tłucznia kamiennego, drobno- i średnioziarnistego. Wymiary: H — 11,5 cm, ∅ wylewu — 27,6 cm, grub. ścianek — 8 mm, wysokość nóżek — 3,6–4,0 cm, grub. nóżek — 2,8–3,0 cm. Tabl. XIII: III–3 oraz ryc. 7. Analizę chemiczną misy wykonała M. Wirska. W wyniku ekspertyzy stwierdzono, że zewnętrzna warstwa gliny została nałożona już po wypaleniu naczynia. Jako angobę nakładaną na powierzchnię zewnętrzną użyto glinę z dużą zawartością żelaza. Natomiast powierzchnię wewnętrzną pokryto warstwą mniej żelazistą. Zdaniem M. Wirskiej do glinki, którą pokryto misę, mogła być dodana substancja organiczna w rodzaju żółci lub moczu (zob. Kamieńska, Kulczycka 1964: 393–394). 2. Zachowany niemal w całości, przysadzisty, niezdobiony kubek o profilu esowaty z uchem łączącym górną granicę brzuśca i górną część szyjki. Dno niewyodrębnione, wyraźnie wklęsłe. Powierzchnia zewnętrzna koloru ceglasto-czerwonego, równa, półmatowa, pokryta warstwą przeszlamowanej glinki. Na jej zniszczonych

18

Katalog Stanowisk

Tabela 1. Wyniki ilościowej analizy spektograficznej sztyletu miedzianego z grobu III w Samborcu. Analizę wykonała Longina Koziorowska z Centralnego Laboratorium IHKM w Warszawie w 1965 roku Table 1. Results of quantitative spectrographic analysis of the copper dagger from grave III in Samborzec. Analysis was performed by Longina Koziorowska from the Central Laboratory of the Institute for the History of Material Culture in Warsaw in 1965

fragmentach widoczna jest mała ilość drobnoziarnistej domieszki piasku. Wymiary: H — 9,4 cm, ∅ wylewu — 13,9 cm, ∅ brzuśca — 13,2 cm, ∅ dna — 5,1 cm, grub. ścianek — 5 mm. Tabl. XIII: III–1 oraz ryc. 6. 3. Zachowany w całości duży kubek o wyraźnie zaznaczonej granicy pomiędzy szyjką a brzuścem. Zaopatrzony w taśmowate ucho, umieszczone pomiędzy górną granicą brzuśca a górną częścią szyjki. Szyjka wysoka, cylindryczna, zakończona wyraźnie rozchylającą się, zaokrągloną krawędzią. Dno niewyodrębnione, płaskie. Powierzchnia zewnętrzna koloru brązowego, równa. W glinie obecna niewielka ilość domieszki piasku. Wymiary: H — 12,5 cm, ∅ wylewu — 10,0 cm, ∅ brzuśca — 15,0 cm, ∅ dna — 6 cm, grub. ścianek — 5 mm. Tabl. XIII: III–2. Zabytku nie odnaleziono w zbiorach — opis według J. Kamieńskiej i A. Kulczyckiej (1964: 383–384, ryc. 13). 4. Trzpieniowaty sztylet miedziany (tab. 1) o krótkim, trójkątnym ostrzu. Na obu stronach nad trzpieniem widoczne ślady osadzania w rękojeści w postaci niegłębokich rys. Wymiary: dł. — 8,5 cm, szer. ostrza — 4,5 cm, szer. trzpienia — 1,8 cm, grub. — 1 mm. Tabl. XIV: III–4. Zabytku nie odnaleziono w zbiorach — opis według J. Kamieńskiej i A. Kulczyckiej (1964: 384, ryc. 14). 5. Prostokątna, płasko-wypukła płytka łucznicza wykonana z łupku krzemionkowego koloru brunatnego. Posiada cztery, rozmieszczone w narożnikach, otwory wiercone od wewnętrznej strony. Jeden narożnik ułamany. Na krawędzi jednego z węższych boków ślad po starszym otworze świadczący, iż płytka była już naprawiana, skrócona z jednej strony (KAMIEŃSKA, KULCZYCKA 1964a: 385, ryc. 15). Wymiary: dł. — 7,0 cm, szer. — 3,7 cm, grub. — 0,5 cm, średnice otworów — 0,6–0,7 cm. Tabl. XIV: III–6. Zabytków nie odnaleziono w zbiorach — opis według J. Kamieńskiej i A. Kulczyckiej (1964a). 6. Łukowata zawieszka z kła dzika, z otworem przewierconym pionowo w części środkowej. Zdobiona grupami podwójnych i potrójnych rytych kresek, ograniczonych usytuowanymi do nich poprzecznie, krótkimi, trójkątnymi nacięciami. Na obu końcach stopkowate zgrubienia —

jedno w płaszczyźnie okazu, drugie prostopadle do niej. Wymiary: dł. — 11,5 cm, grub. maksymalna — 1,5 cm. Tabl. XV: III–10. Zabytku nie odnaleziono w zbiorach — opis według J. Kamieńskiej i A. Kulczyckiej-Leciejewiczowej (Kamieńska, Kulczycka 1964: 387, ryc. 17; Kamieńska, Kulczycka-Leciejewiczowa 1964: fig. 5). 7. Narzędzie z kła dzika. Kieł został rozpołowiony wzdłuż dłuższej osi. Na krańcu dalszym widoczne odpęknięcia, powstałe prawdopodobnie w wyniku pracy. Krawędzie dłuższe przedmiotu noszą ślady szlifowania i wygładzenia. Wymiary: dł. — 7,5 cm, szer. — 2,3 cm, grub. — 0,4 cm. Tabl. XIV: III–5. 8. Słabo zachowane narzędzie (naciskacz?) ze zwierzęcej kości długiej. Jeden kraniec uformowany starannie w „zaokrąglony szpic”. Wymiary: dł. — 18,5 cm, szer. — 2,3 cm, grub. 0,8 cm, szer. części pracującej — 1,1 cm. Tabl. XIV: III–7. 9. Mały, krępy, lekko asymetryczny grot strzały o asymetrycznie trójkątnej, bardzo płytkiej wnęce w podstawie. Dłuższy bok wykończony drobnym retuszem zębatym. Wierzchołek utrącony. Krzemień pasiasty. Wymiary: dł. zachowana — 19,3 mm, szer. — 16,0 mm, grub. — 5,3 mm, masa — 1,3 g. Tabl. XV: III–8. 10. Nóż wykonany z niezwykle krępego odłupka jednokierunkowego, częściowo korowego. Jedna krawędź oraz bok opracowane dwustronnym retuszem powierzchniowym znoszącym przypiętkową część odłupka. Druga krawędź pokryta nieregularnym mikroretuszem, głównie na stronę wierzchnią. Krzemień pasiasty. Wymiary: dł. (szer. odłupka) — 65,0 mm, szer. (dł. odłupka) — 24,0 mm, grub. — 8,5 mm, masa — 12,4 g. Tabl. XV: III–12. 11. Nóż wykonany z niezwykle krępego odłupka przeciwstawnego. Krawędź pracująca pokryta nieregularnym mikroretuszem, głównie na stronę wierzchnią. Jej kształt skorygowano jedynie w jednym miejscu nieregularnym retuszem przykrawędnym. Na stronie spodniej seria negatywów znoszących sęczek w celu ułatwienia oprawy. Krzemień jurajski odmiany G. Wymiary: dł. (szer. odłup-

Katalog Stanowisk ka) — 45,0 mm, szer. (dł. odłupka) — 22,0 mm, grub. — 7,5 mm, masa — 10,1 g. Tabl. XV: III–11. 12. Omiażdżony na obu krańcach naciskacz/krzesak z noża sporządzonego z odłupka odbitego po przeniesieniu kierunku rdzeniowania na bok. Krawędź pracująca noża opracowana była regularnym retuszem przykrawędnym na stronę wierzchnią. Krzemień pasiasty. Wymiary: dł. — 47,0 mm, szer. — 26,0 mm, grub. (w połowie długości) — 6,4 mm, masa — 10,9 g. Tabl. XV: III–9. 13. „Krąg ryby”. Zabytku nie odnaleziono w zbiorach — opis według J. Kamieńskiej i A. Kulczyckiej (1964: 387). 14. Fragmenty kości krowy. Zabytków nie odnaleziono w zbiorach — opis według J. Kamieńskiej i A. Kulczyckiej (1964: 387). Grób IV Jama grobowa miała kształt owalny i wymiary 95 x 70 cm. Jej wypełnisko tworzyła ziemia koloru jasnobrązowego. Na głębokości 50 cm od powierzchni ziemi spoczywał szkielet dziecka w wieku infans II (ok. 8 lat). Był on ułożony na lewym boku i zorientowany wzdłuż osi NE–SW, głową na NE, z twarzą zwróconą w kierunku wschodnim. Kończyny górne, zgięte w łokciach, zwrócone były w stronę twarzy. Kończyny dolne zostały podkurczone pod kątem prostym (prawa) i ostrym (lewa) w stawie biodrowym oraz pod kątem ostrym w stawie kolanowym. Za plecami szkieletu znaleziono misę (1) oraz kubek (2), natomiast za głową — drugi kubek (3). Tabl. XVI: A. Datowanie: Oznaczenie wieku bezwzględnego fragmentu kości pochówku wynosi 3940±50 BP (Ki-7924). Opis wyposażenia: 1. Misa o kształcie stożkowatym. Posiada pogrubiony, poziomo ścięty wylew (o szerokości 10–12 mm), który tworzy nierówny okap zarówno od strony zewnętrznej, jak i wewnętrznej. Dno płaskie, wyodrębnione w postaci stopki rozszerzającej się ku dołowi. Poniżej wylewu naczynie ma dwa umieszczone blisko siebie otwory o średnicy 5–6 mm. Powierzchnia zewnętrzna koloru brązowego, nierówna, lekko lśniąca. Przełom szary, a miejscami dwubarwny — ceglasty i szary. W glinie obecna spora ilość domieszki piasku drobno- i średnioziarnistego (∅ do 2 mm), a także nieliczne ziarna tłucznia cera-

19

micznego. Wymiary: H — 7,8 cm, ∅ wylewu — 20,4 cm, ∅ dna — 10,9 cm, grub. ścianek — 7 mm. Tabl. XVI: IV–3. 2. Uszkodzony w górnej części, niezdobiony kubek o lekko zaznaczonej granicy pomiędzy szyjką a brzuścem. Zaopatrzony w taśmowate ucho, umieszczone pomiędzy nasadą szyjki a częścią przywylewową. Wylew lekko ścięty poziomo. Brzusiec odwrotnie gruszkowaty. Dno niewyodrębnione, lekko wklęsłe. Powierzchnia zewnętrzna koloru ceglastego oraz ceglasto-szarego, równa, matowa. Wymiary: H — 9,8 cm, ∅ wylewu — 8,6 cm, ∅ brzuśca — 9,1 cm, ∅ dna — 5,0 cm, grub. ścianek — 4–5 mm. Tabl. XVI: IV–1. 3. Zrekonstruowany z wielu fragmentów niezdobiony kubek o profilu esowatym. Zaopatrzony w taśmowate ucho, zaczepione pomiędzy górną częścią brzuśca a górną częścią szyjki. Brzusiec pękaty, dwustożkowy. Dno niewyodrębnione, wklęsłe, nierówne. Powierzchnia zewnętrzna koloru brązowego, równa, lekko lśniąca. Przełom szary, lekko warstwowany. W glinie obecna spora ilość domieszki drobnoziarnistego piasku. Wymiary: H — 8,0 cm, ∅ wylewu — 8,5 cm, ∅ brzuśca — 9,4 cm, ∅ dna — 4,0 cm, grub. ścianek — 4 mm. Tabl. XVI: IV–2. Grób VI Jama grobowa miała kształt prostokątny i wymiary 140 x 85 cm. Jej wypełnisko stanowiła ziemia koloru jasnobrunatnego. Pochówek kobiety w wieku maturus (40–50 lat) umieszczony został w centralnej części dna jamy, na głębokości 100 cm od powierzchni ziemi. Spoczywał na prawym boku, zorientowany wzdłuż osi N–S, z głową na S i twarzą zwróconą w kierunku wschodnim. Kończyny górne, zgięte w łokciach, skierowane zostały w stronę twarzy. Kończyny dolne silnie podkurczone: pod kątem lekko ostrym w stawie biodrowym oraz silnie ostrym w stawie kolanowym. Za głową odkryto duży dzban (1), wewnątrz którego znajdowały się dwa małe kubki (3, 4). Obok naczyń znaleziono szydło kościane (5) oraz kilka kości zwierzęcych (6). Na zachód od kości stóp znajdował się drugi dzban (2), a w nim małe kostki zwierzęce (7). Tabl. XVI: B. Datowanie: Oznaczenie wieku bezwzględnego fragmentu kości pochówku wynosi 3885±50 BP (Ki-7925).

20

Katalog Stanowisk

Opis wyposażenia: 1. Duży dzban o pękatym, dwustożkowatym brzuścu i lekko rozchylającej się lejkowato szyjce. Zaopatrzony w taśmowate ucho łączące górne partie brzuśca z częścią przywylewową. Na granicy szyjki oraz brzuśca widoczny słabo zaznaczony rowek. Dno niewyodrębnione, lekko wklęsłe. Na największej wydętości brzuśca rozmieszczone zostały symetrycznie w czterech miejscach motywy potrójnych, pionowych żeberek plastycznych. Powierzchnia zewnętrzna koloru brązowego, równa, półmatowa. Obecne są na niej liczne, duże nisze (∅ do 6 mm), powstałe prawdopodobnie w wyniku wypalenia ziaren domieszki organicznej lub wapiennej. Przełom lekko warstwowany, szary, a miejscami dwubarwny (ceglasty i szary). W glinie obecna domieszka dużej ilości piasku drobnoziarnistego z dodatkiem żwiru (∅ do 5 mm) oraz drobnego szamotu. Wymiary: H — 19,8 cm, ∅ wylewu — 14,4 cm,

przeszlamowanej glinki. Przełom ciemnoszary, lekko warstwowany. W glinie widoczna niezbyt liczna domieszka drobnoziarnistego piasku oraz tłucznia ceramicznego. Wymiary: H — 7,7 cm, ∅ wylewu — 7,9 cm, ∅ brzuśca — 8,2 cm, ∅ dna — 4,9 cm, grub. ścianek — 5–6 mm. Tabl. XVII: VI–3. 5. Szydło kościane (zaginęło podczas wykopalisk). Tabl. XVI: B–5. 6. „Kości zwierzęce”. Nie odnalezione w zbiorach. 7. „Małe kostki zwierzęce”. Nie odnalezione w zbiorach.

∅ brzuśca — 21,4 cm, ∅ dna — 7,2 cm, grub. ścianek — 5–6 mm. Tabl. XVII: VI–4 oraz ryc. 5. 2. Zachowany niemal w całości dzban niezdobiony, zaopatrzony w taśmowate ucho mające zaczepy w górnej części brzuśca oraz w środkowej części szyjki. Krawędź wylewu została nierówno ścięta poziomo. Dno lekko wklęsłe, wyodrębnione w postaci rozszerzającej się ku dołowi stopki. Powierzchnia zewnętrzna koloru jasnobrązowego, nierówna, lekko lśniąca, obmazywana przeszlamowaną glinką. Przełom jednorodny, szary. Uboga domieszka drobnoziarnistego piasku. Wymiary: H — 17,2 cm, ∅ wylewu — 11,7 cm, ∅ brzuśca — 16,0 cm, ∅ dna — 8,7 cm, grub. ścianek — 5–6 mm. Tabl. XVII: VI–1. 3. Zachowany niemal w całości mały kubek niezdobiony, o pękatym, wyraźnie dwustożkowatym brzuścu i cylindrycznej szyjce. Taśmowate ucho umieszczone zostało

Na głębokości 70 cm od powierzchni ziemi odkryto pochówek mężczyzny w wieku adultus (25–30 lat). Był on ułożony w NE części jamy, na lewym boku i zorientowany wzdłuż osi N–S, głową na N, z twarzą zwróconą w kierunku wschodnim. Prawa kończyna górna zgięta w łokciu i złożona na klatce piersiowej. Lewa — również zgięta, z dłonią pozostawioną na pasie. Kończyny dolne zostały podkurczone pod kątem prostym w stawie biodrowym oraz pod kątem ostrym w stawie kolanowym. Za plecami zmarłego odkryto leżący na boku kubek (2) oraz odwróconą do góry dnem misę (1). Nieco wyżej — w obrębie ziemistej substancji koloru rdzawego — znajdowały się: krzemienne narzędzie wiórowe (3) oraz zgrzebło (4). Tabl. XVIII: A. Datowanie: Oznaczenie wieku bezwzględnego fragmentu kości pochówku wynosi 3990±60 BP (Ki-7926).

pomiędzy podstawą szyjki a częścią przywylewową. Dno niewyodrębnione, lekko wklęsłe. Powierzchnia zewnętrzna ceglasto-jasnobrązowa, równa, lekko lśniąca, ze śladami obmazywania przeszlamowaną glinką. Przełom szary. Wymiary: H — 8,1 cm, ∅ wylewu — 6,1 cm, ∅ brzuśca — 8,6 cm, ∅ dna — 3,2 cm, grub. ścianek — 4 mm. Tabl. XVII: VI–2. 4. Uszkodzony kubek o esowatym profilu. Z taśmowatego ucha zachowały się jedynie zaczepy umieszczone na górnej granicy brzuśca oraz w górnej partii szyjki. Dno niewyodrębnione, lekko wklęsłe. Powierzchnia zewnętrzna koloru ceglasto-czerwonego, a miejscami brązowego, równa, lśniąca, powleczona grubą warstwą

Grób VII Jama grobowa miała kształt zbliżony do prostokąta i wymiary 140 x 100 cm. Zorientowana była wzdłuż osi NW–SE. Jej wypełnisko stanowiła jasnobrunatna ziemia.

Opis zabytków: 1. Zrekonstruowana w całości misa w kształcie wycinka kuli. Poniżej krawędzi wylewu ma szerokie, poziomo przekłute ucho taśmowate. Wylew zgrubiały, poziomo ścięty, z wyraźnym okapem od strony wewnętrznej i krawędzią lekko rozchylającą się na stronę zewnętrzną. Dno niewyodrębnione, płaskie. Powierzchnia zewnętrzna koloru brązowego i ceglastego, równa, matowa, pokryta przeszlamowaną glinką. Przełom szary, warstwowany. Wymiary: H — 7,4 cm, ∅ wylewu — 20,6 cm, ∅ dna — 9,0 cm, grub. ścianek — 10 mm, szer. brzegu — 15 mm, ∅ otworu ucha — 6 mm. Tabl. XVIII: VII–2.

Katalog Stanowisk

21

2. Lekko uszkodzony mały kubek niezdobiony o profilu esowatym. Zaopatrzony w taśmowate ucho łączące górną część szyjki z górną częścią brzuśca. Załom brzuśca lekko zaznaczony. Dno niewyodrębnione, lekko wklęsłe. Powierzchnia zewnętrzna koloru brązowego, równa, matowa, pokryta warstwą przeszlamowanej glinki. Przełom szary. Na zniszczonych powierzchniach widoczna spora ilość domieszki mineralnej — piasku i tłucznia drobno- i średnioziarnistego (grub. do 2,5 mm), a także pojedyncze fragmenty tłucznia ceramicznego i domieszki organicznej. Wymiary: H — 9,0 cm, ∅ wylewu — 9,1 cm, ∅ brzuśca — 8,8 cm, ∅ dna — 4,2 cm, grub. ścianek — 4 mm. Tabl. XVIII: VII–1. 3. Zniszczony sztylet wiórowy noszący ślady wcześniejszej przeróbki — zmiany orientacji. Krawędzie sztyletu uformowane były regularnym retuszem przykrawędnym na stronę wierzchnią. W części wierzchołkowej wyretu-

Opis zabytków: 1. Zrekonstruowana z dużych fragmentów misa w kształcie wycinka kuli. Na krawędzi wylewu posiada ucho w postaci dużego, pionowo przekłutego guza (∅ otworu — 4 mm). Brzeg wylewu pogrubiony i poziomo ścięty, z okapem od obydwu stron. Dno niewyodrębnione, płaskie. Powierzchnia zewnętrzna koloru brązowego, nierówna, gruzełkowata, matowa. Na jej zniszczonych fragmentach widoczna spora ilość domieszki kamiennego tłucznia drobno- i gruboziarnistego (o wielkości do 3 mm). Wymiary: H — 7,6 cm, ∅ wylewu — 22,8 cm, ∅ dna — 9,6 cm, grub. ścianek — ok. 8–10 mm. Tabl. XX: VIII–1. 2. Lekko uszkodzona misa o kształcie doniczkowatym. Poniżej krawędzi zachowały się ślady po zaczepie ucha (najpewniej pionowo przekłutego). Brzeg wylewu nierówny, poziomo ścięty. Dno płaskie, wyodrębnione w postaci stopki lekko rozszerzającej się ku dołowi. Powierzchnia

szowane są dwie pary wnęk ułatwiających mocowanie w oprawie. W części bazowej złamany w miejscu analogicznej pary wnęk. Lekkie wymiażdżenia grani krawędzi w pobliżu wierzchołka i podstawy mogą być świadectwem wykorzystywania okazu jako naciskacza/krzesaka. Krzemień wołyński. Wymiary: dł. zachowana — 77,0 mm, szer. — 19,5 mm, grub. — 7,0 mm, masa — 12,1 g. Tabl. XIX: VII–3. 4. Zgrzebło wachlarzowatego kształtu, wykonane z wierzchołkowej partii dużego odłupka korowego. Dłuższa krawędź uformowana regularnym retuszem przykrawędnym na stronę wierzchnią, zaś krótsza — przykrawędnym retuszem dwustronnym. Na wierzchołku smukły negatyw pararylcowy, sugerujący wykorzystywanie narzędzia także jako przekłuwacza. Krzemień pasiasty. Wymiary: dł. — 59,0 mm, szer. — 42,0 mm, grub. — 6,0 mm, masa — 17,6 g. Tabl. XIX: VII–4.

zewnętrzna koloru ceglasto-pomarańczowego, nierówna, matowa. Przełom jednorodny, ciemnoszary. Wymiary: H — 5,2 cm, ∅ wylewu — 15,3 cm, ∅ dna — 11,8 cm, grub. ścianek — 5–6 mm. Tabl. XX: VIII–2. 3. Zrekonstruowany z kilkunastu fragmentów mały kubek niezdobiony o profilu esowatym. Zaopatrzony w taśmowate ucho, zaczepione pomiędzy górną częścią szyjki a górną granicą brzuśca. Dno niewyodrębnione, lekko wklęsłe. Powierzchnia zewnętrzna koloru brązowego, równa, matowa. W niektórych miejscach zachowały się na niej ślady pokrycia cienką warstwą przeszlamowanej glinki. Przełom ciemnoszary. Widoczne są w nim pojedyncze ziarna domieszki drobnoziarnistego piasku oraz tłucznia ceramicznego. Wymiary: H — 7,6 cm, ∅ wylewu — 6,4 cm, ∅ brzuśca — 7,4 cm, ∅ dna — 4,0 cm, grub. ścianek — 4 mm. Tabl. XX: VIII–3. 4. Zrekonstruowany z kilkunastu fragmentów mały

Grób VIII Była to płytka, kolista jama o średnicy ok. 80 cm i głębokości 45 cm od powierzchni ziemi. Na jej dnie odkryto czaszkę dziecka w wieku infans I (0–1 roku) oraz kilka drobnych, bardzo słabo zachowanych kości. Możliwe, że były to resztki słabo zachowanego szkieletu dziecięcego. Z układu kości można wnioskować, że zmarłego zorientowano wzdłuż osi N–S, z głową na S. Na zachód od szkieletu znaleziono dwie misy (1–2), a w nich dwa kubki (3–4). Tabl. XX: A.

kubek niezdobiony o profilu esowatym. Zaopatrzony w taśmowate ucho mające zaczepy w górnej części brzuśca oraz w górnych partiach szyjki. Dno niewyodrębnione, lekko wklęsłe. Powierzchnia zewnętrzna koloru brązowego i ceglastego, równa, matowa, z połyskującymi fragmentami miki. Przełom ceglasto-czerwony, a miejscami dwubarwny (ceglasty i szary). Widoczna jest w nim spora ilość domieszki piasku oraz tłucznia drobno- i gruboziarnistego (o wielkości do 3 mm). Wymiary: H — 6,2 cm, ∅ wylewu — 7,0 cm, ∅ brzuśca — 6,6 cm, ∅ dna — 3,0 cm, grub. ścianek — 4 mm. Tabl. XX: VIII–4.

Katalog Stanowisk

22 Grób IX

Jama grobowa miała kształt prostokątny i wymiary 160 x 130 cm. W części północnej została częściowo zniszczona przez rów kultury trzcinieckiej. Jej wypełnisko stanowiła ziemia koloru jasno-brunatnego oraz płaty żółtego lessu calcowego. Na głębokości 110 cm od powierzchni ziemi spoczywał szkielet kobiety w wieku adultus/maturus (ok. 30 lat), ułożony w pozycji skurczonej, na prawym boku. Był on zorientowany wzdłuż osi N–S, z głową na S i twarzą zwróconą w kierunku wschodnim. Prawa kończyna górna ułożona w pozycji wyprostowanej, wzdłuż ciała, lewa zaś mocno zgięta w łokciu, skierowana dłonią w stronę twarzy. Kończyny dolne zgięte pod kątem ostrym (lewa) i rozwartym (prawa) w stawie biodrowym oraz ostrym w stawie kolanowym. Przy szkielecie znaleziono dwa kubki: jeden — rozbity — bezpośrednio przed klatką piersiową, drugi — zachowany w całości — na zachód od kości stóp. W okolicy kości ciemieniowej odkryto fragmenty diademu z cienkiej blaszki miedzianej. Tabl. XXI: A. Datowanie: Oznaczenie wieku bezwzględnego fragmentu kości pochówku wynosi 3850±50 BP (Ki-7927). Opis wyposażenia: 1. Zrekonstruowany z kilkudziesięciu fragmentów niezdobiony kubek o lekko zaznaczonej granicy pomiędzy szyjką a brzuścem. Taśmowate ucho umieszczone zostało pomiędzy krawędzią wylewu a górną częścią brzuśca. Krawędź wylewu nierówna, miejscami ścięta poziomo. Brzusiec kulisty, pękaty. Dno niewyodrębnione, lekko wklęsłe. Powierzchnia zewnętrzna koloru brązowego, równa, lekko lśniąca, pokryta warstwą przeszlamowanej glinki. Przełom szary, lekko warstwowany. Obecność domieszki trudna do zaobserwowania. Wymiary: H — 11,2 cm, ∅ wylewu — 11,0 cm, ∅ brzuśca — 14,0 cm, ∅ dna — 6,3 cm, grub. ścianek — 5 mm. Tabl. XXI: IX–2. 2. Zachowany w całości niezdobiony kubek o pękatym, dwustożkowatym brzuścu. Zaopatrzony w taśmowate ucho umieszczone pomiędzy krawędzią wylewu a granicą pomiędzy szyjką i brzuścem. Wylew rozchylający się szeroko, zakończony krawędzią ściętą nierówno, poziomo. Dno niewyodrębnione, płaskie. Powierzchnia zewnętrzna równa, półmatowa, miejscami lekko lśniąca; kolor zróżnicowany: od ceglastego, przez jasnobrązowy

do ciemnobrązowego. Prawdopodobnie pokryta została cienką warstwą przeszlamowanej glinki. Wymiary: H — 10,1 cm, ∅ wylewu — 11,5 cm, ∅ brzuśca — 13,0 cm, ∅ dna — 7,2 cm, grub. ścianek — 4–5 mm. Tabl. XXI: IX–1. 3. Trzy fragmenty słabo zachowanej blaszki miedzianej. Największy z nich jest prostokątny, płasko-wypukły. Na jednym z krańców ma symetrycznie umieszczone dwa otwory. Wymiary największego fragmentu: dł. — 4,6 cm, szer. — 2,6 cm, grub. — 0,3 mm, średnice otworów — 3 mm. Wymiary pozostałych fragmentów: 2,7 x 2,2 x 0,2 cm i 2,2 x 2,1 x 0,2 cm. Tabl. XXI: IX–3. Grób X Jama miała kształt prostokątny i wymiary 150 x 100 cm. Zorientowana była wzdłuż osi N–S. Na głębokości 60 cm od powierzchni ziemi spoczywał szkielet mężczyzny w wieku maturus (30–35 lat), zorientowany wzdłuż osi NE–SW, z głową na NE i twarzą skierowaną na SE. Był on ułożony w pozycji skurczonej, na lewym boku. Wskutek naruszenia układu kości nie można ustalić pierwotnego ułożenia kończyn górnych. Kończyny dolne zgięte pod kątem prostym (lewa) i silnie rozwartym (prawa) w stawie biodrowym oraz pod kątem ostrym w stawie kolanowym. Całe wyposażenie złożone zostało za plecami zmarłego. Składało się ono z dwóch małych kubków (1– 2), trzech grocików krzemiennych (5–7), dwóch ostrzy kościanych (3–4) oraz trzech narzędzi krzemiennych (8–10). Tabl. XXII: A. Datowanie: Oznaczenie wieku bezwzględnego fragmentu kości pochówku wynosi 3870±60 BP (Ki-7928). Opis zabytków: 1. Zrekonstruowany niemal w całości smukły, niezdobiony kubek o profilu esowatym. Taśmowate ucho umieszczone zostało pomiędzy krawędzią wylewu a górną granicą brzuśca. Krawędź wylewu nierówna, poziomo ścięta. Dno niewyodrębnione, lekko wklęsłe. Powierzchnia zewnętrzna koloru brązowego, równa, półmatowa, miejscami lekko lśniąca. Pokryta została warstwą przeszlamowanej glinki (podobnie jak górna część powierzchni wewnętrznej). Przełom lekko warstwowany, szary. W glinie obecna domieszka mineralna w postaci piasku o średnicy ziaren do 1 mm oraz ślady domieszki organicznej. Wymiary: H — 10,1 cm, ∅ wylewu — 8,0 cm,

Katalog Stanowisk

23

∅ brzuśca — 8,2 cm, ∅ dna — 4,7 cm, grub. ścianek — 5 mm. Tabl. XXII: X–1. 2. Lekko uszkodzony, przysadzisty, niezdobiony kubek o profilu esowatym. Zaopatrzony w taśmowate ucho, umieszczone pomiędzy krawędzią wylewu a górną częścią brzuśca. Krawędź wylewu nierówna, miejscami poziomo ścięta. Dno niewyodrębnione, zaokrąglone. Powierzchnia zewnętrzna koloru jasnobrązowego, równa, półmatowa, prawdopodobnie pokryta cienką warstwą przeszlamowanej glinki. Przełom jednorodny, szary. W glinie obecna duża ilość domieszki piasku oraz tłucznia drobno- i średnioziarnistego (∅ do 2 mm). Wymiary: H — 8,0 cm, ∅ wylewu — 10,7 cm, ∅ brzuśca — 11,8 cm, ∅ dna — ok. 4 cm, grub. ścianek — 4 mm. Tabl. XXII: X–2. 3–4. Dwa wrzecionowate, małe ostrza kościane (groty strzał?) o starannie zagładzonych częściach przyostrzowych. Wymiary: 59 x 6 x 5 mm oraz 54 x 6 x 5 mm. Tabl. XXII: X–3,4.

wana — 64,0 mm, szer. — 37,0 mm, grub. — 7,0 mm, masa — 19,5 g. Tabl. XXIII: X–8. 9. Naciskacz/krzesak ze śladami intensywnego omiażdżenia na trzonku zgrzebła/wiertnika wykonanego z odłupka korowego. Krawędź zgrzebła opracowana retuszem przykrawędnym na stronę wierzchnią. Podobne opracowanie trzonka uzupełniają duże negatywy na stronie spodniej znoszące sęczek w celu ułatwienia oprawy. Krzemień pasiasty. Wymiary: dł. — 48,0 mm, szer. — 38,0 mm, grub. — 9,5 mm, masa — 16,7 g. Tabl. XXIII: X–9. 10. Nóż wykonany ze smukłego odłupka wielokierunkowego. Jedna krawędź uformowana retuszem przykrawędnym na stronę spodnią. Krzemień pasiasty. Wymiary: dł. — 43,0 mm, szer. — 21,0 mm, grub. — 3,0 mm, masa — 4,0 g. Tabl. XXIII: X–10.

5. Mały, krępy, lekko asymetryczny grot strzały o asymetrycznie łukowatej, płytkiej wnęce w podstawie. Wierzchołek utrącony. Krzemień pasiasty. Wymiary: dł. zachowana — 20,2 mm, szer. — 18,0 mm, grub. — 3,6 mm, masa — 0,8 g. Tabl. XXII: X–5. 6. Duży, krępy grot strzały z płytką, asymetrycznie łukowatą wnęką w podstawie. Krzemień pasiasty. Wymiary: dł. — 28,1 mm, szer. — 21,1 mm, grub. — 4,0 mm, masa — 1,5 g. Tabl. XXII: X–6. 7. Duży, smukły grot strzały o asymetrycznie uformowanej podstawie z płytką, łukowatą wnęką. Wykonany retuszem przykrawędnym po wcześniejszym przegrzaniu surowca. Krzemień pasiasty. Wymiary: dł. — 29,3 mm, szer. — 19,8 mm, grub. — 3,3 mm, masa — 1,7 g. Tabl. XXII: X–7.

Jama miała kształt w przybliżeniu prostokątny i wymiary 170 x 80 cm. Słabo zachowany szkielet mężczyzny w wieku adultus (25–30 lat) odkryto na głębokości 60 cm od powierzchni ziemi. Ułożony był w pozycji skurczonej, na lewym boku i zorientowany wzdłuż osi N–S, z głową na N i twarzą skierowaną na E. Kończyny górne, zgięte w łokciach, zwrócone były w stronę twarzy. Kończyny dolne zgięto pod kątem lekko rozwartym w stawie biodrowym oraz pod katem ostrym w stawie kolanowym. Kości żeber, kręgosłupa, dłoni oraz stóp nie zachowały się. Wyposażenie stanowiła misa (1), złożona za głową zmarłego. Ponadto przy naczyniu odkryto duży fragment czarki kultury ceramiki wstęgowej rytej (2), który pozostawiony został przy zmarłym, być może, intencjonalnie. Tabl. XIX: A.

8. Zniszczony sztylet wykonany ze smukłego odłupka jednokierunkowego. Jedna krawędź uformowana przykrawędnym retuszem dwustronnym, druga — drobniejszym retuszem przykrawędnym wyłącznie na stronę wierzchnią. W części bazowej para wnęk ułatwiających mocowanie w oprawie, wykonana pojedynczymi odbiciami ulokowanymi zwrotnie. Wierzchołek odłamany. Grań krawędzi podstawy lekko wymiażdżona. Surowiec o cechach makroskopowych bliskich krzemieniowi jurajskiemu odmiany „G”. Badania mikroskopowe A. Přichystala (zob. jego artykuł w niniejszym tomie) sugerują, iż może to być krzemień narzutowy grupy II (DMOCHOWSKI 2006: 219, 220). Wymiary: dł. zacho-

Grób XIII

Datowanie: Oznaczenie wieku bezwzględnego fragmentu kości pochówku wynosi 3920±60 BP (Ki-7929). Opis zabytku: 1. Zachowana we fragmentach duża, niezdobiona misa o kształcie w formie wycinka kuli. Posiada wylew zgrubiały i ścięty lekko skośnie do środka. Tworzy on okap od obydwu stron (nierówny od strony zewnętrznej). Dno niewyodrębnione, płaskie, niewygładzone. Powierzchnia zewnętrzna koloru ceglasto-brązowego, równa, lekko lśniąca, pokryta cienką warstwą przeszlamowanej glinki.

Katalog Stanowisk

24

Przełom szary, lekko warstwowany. W glinie obecna jedynie mała ilość bardzo drobnej domieszki piasku. Wymiary: H — 8,8 cm, ∅ wylewu — 25,1 cm, ∅ dna — 13,6 cm, grub. ścianek — 6–9 mm. Tabl. XIX: XIII–1. 2. Duży fragment czarki kultury ceramiki wstęgowej rytej (z krawędzią wylewu), z poziomymi i skośnymi (tworzącymi motyw zygzaka) liniami rytymi oraz odciskami nutowymi. Powierzchnia zewnętrzna koloru ciemnoszarego, dobrze zachowana, równa, lekko lśniąca. Pokryta nalotem wapiennym. Przełom jednorodny, ciemnoszary. Wymiary: wielkość skorupy — 8,6 cm, grub. — 5–9 mm.

3.1.4. Sandomierz, pow. loco, stanowisko 6 („Wzgórze Zawichojskie”) „Wzgórze Zawichojskie” jest jednym z lessowych pagórów wznoszących się stromo ponad doliną Wisły i wyznaczających wschodni kraniec Wyżyny Sandomierskiej (tabl. XXIV). Znajdujące się w jego partii przyszczytowej rozległe stanowisko z pozostałościami osadnictwa neolitycznego (kultury malickiej oraz kultury lubelskowołyńskiej) oraz z wczesnej epoki brązu (kultury mierzanowickiej, w tym pochówek psa) badane było wykopaliskowo w latach 1981–1989 przez Hannę Kowalewską-Marszałek (Kowalewska-Marszałek 1990). Południowowschodnia część stanowiska zniszczona jest przez wielką gliniankę. W 1985 roku obrywy lessu odsłoniły czaszkę w profilu skarpy, rozcinającej NE stok wysoczyzny. Podczas ratowniczych prac wykopaliskowych udało się odsłonić cały pochówek i najprawdopodobniej także komplet wyposażenia grobowego. Ponieważ obszar na południe od obiektu został zniszczony na znacznej przestrzeni, nie wiadomo, czy odkryty grób był obiektem pojedynczym, czy też stanowił północny kraniec większego założenia. Literatura: Kowalewska-Marszałek, Cyngot 1989; Włodarczak, Kowalewska-Marszałek 1998. Opracowanie antropologiczne: Wojdanowicz, Pyżuk 1988. Zbiory: Instytut Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie. Obiekt 31 Zarys jamy był nieczytelny. Grób został więc zasypany czystym lessem calcowym. Pochówek odkryto na głębo-

kości ok. 15–45 cm od powierzchni ziemi. Został ułożony na prawym boku i zorientowany wzdłuż osi NW–SE, z głową na SE i twarzą skierowaną na E. Lewa kończyna górna, zgięta pod kątem prostym, złożona została przedramieniem na pasie. Prawa kończyna górna, zgięta pod kątem ostrym, zwrócona została dłonią w stronę twarzy. Kończyny dolne podkurczone pod kątem prostym w stawie biodrowym i ostrym w stawie kolanowym. Szkielet należał do kobiety o wzroście 157–160 cm i wieku ok. 30 lat (adultus/maturus). Poniżej kości nóg odkryto dwa naczynia (1–2) i szydło miedziane (3). Na piersiach, pomiędzy kośćmi żeber, znajdowało się 11 guzków kościanych (4–14). Tabl. XXV: A. Datowanie: Oznaczenie wieku bezwzględnego fragmentu kości pochówku wynosi 3790±40 BP (Ki-6153; Włodarczak, Kowalewska-Marszałek 1998). Opis zabytków: 1. Zachowany niemal w całości niezdobiony kubek z taśmowatym uchem, łączącym brzusiec z częścią przywylewową. Profil naczynia esowaty. Wylew i dno niewyodrębnione. Powierzchnia zewnętrzna koloru brązowego, równa, matowa, najprawdopodobniej angobowana. Przełom ciemnoszary. W glinie widoczna domieszka drobno- i średnioziarnistego piasku. Wymiary: H — 8,1 cm, ∅ wylewu — 9 cm, ∅ brzuśca — 9,4, ∅ dna — 4,4 cm, grub. ścianek — 4 mm. Tabl. XXV: 1. 2. Zrekonstruowany z kilkudziesięciu fragmentów kubek o profilu esowatym. Granica szyjki i brzuśca została tu jednak zaznaczona silniej niż w przypadku poprzedniego naczynia. Taśmowe ucho łączy górne partie brzuśca z częścią przywylewową. Powierzchnia zewnętrzna koloru brązowego równa, półmatowa — lekko lśniąca, prawdopodobnie angobowana. Przełom ciemnoszary. W glinie widoczna domieszka drobno- i średnioziarnistego piasku. Wymiary: H — 8,6 cm, ∅ wylewu — 9,6 cm, ∅ brzuśca — 9,6 cm, ∅ dna — 4,4 cm, grub. ścianek — 4 mm. Tabl. XXV: 2. 3. Szydło miedziane, uszkodzone od strony podstawy. Przekrój poprzeczny prostokątny. Wymiary: dł. zachowana — 37,5 mm; grub. maksymalna — 3 mm. Tabl. XXV: 3. Analiza spektograficzna została wykonana w latach osiemdziesiątych XX wieku w Centralnym Laboratorium IHKM PAN przez mgr inż. Longinę Koziorowską (Kowalewska-Marszałek, Cyngot 1989: 134).

Katalog Stanowisk

25

Wskazała ona na składnik podstawowy — miedź, przy podwyższonej zawartości srebra (0,27%) oraz obecności następujących pierwiastków śladowych: cyny, antymonu, arsenu, ołowiu, bizmutu, niklu, żelaza, chromu i glinu (w sumie: 1,28%). 4–14. Jedenaście guzków kościanych o kształcie półkulistym (trzy okazy) i stożkowatym (osiem okazów) z otworami w kształcie litery V. Otwory te umieszczone były pośrodku powierzchni płaskiej (7 przypadków) lub asymetrycznie (4). Stopień obróbki nie pozwala na określenie rodzaju kości, z jakiej zostały wykonane. Wymiary guzków półkulistych: maksymalna średnica — od 18 do 22 mm, grub. — od 3,5 do 6 mm. Wymiary guzków stożkowatych: maksymalna średnica — od 10 do 14 mm, grub. — od 7 do 10 mm. Tabl. XXV: 4–14.

Literatura: Prokopowicz 1964; Krauss 1971. Zbiory: Muzeum Archeologiczne w Krakowie (nr inw.: MAK 10375–10376).

3.1.5. Święcice, pow. miechowski, stanowisko 7 („Ostrów”)

wnętrznej naczynia. Dno wyodrębnione poprzez słabo zaznaczoną stopkę. Powierzchnia zewnętrzna koloru brązowego, gładka, lśniąca. Przełom trójbarwny: ceglastoszaro-ceglasty, lekko warstwowany. Widoczna jest w nim domieszka drobnego i średniej wielkości piasku, a także ślady domieszki organicznej (nieintencjonalnej?). Wymiary: H — 6,8 cm, ∅ wylewu — 22 cm, ∅ dna — 7,8 cm, grub. ścianek — 5–6 mm. Tabl. XXVII: 2–3. 2. Duży, niezdobiony kubek o profilu esowatym. Zaopatrzony w taśmowate ucho łączące górną część brzuśca z górną częścią szyjki. Powierzchnia zewnętrzna angobowana, ceglasto-czerwona, gładka, lśniąca. Przełom szary. Domieszka schudzająca sporej ilości piasku z dodatkiem żwiru. Wymiary: H — 11,2 cm, ∅ wylewu — 12,7 cm, ∅ brzuśca — 11,5 cm, ∅ dna — 6,8 cm, grub. ścianek — 4 mm. Tabl. XXVII: 2–1. 3. Zachowany w całości, niezdobiony kubek o profilu

Stanowisko położone jest na południowo-wschodnim stoku wzgórza lessowego, zwanego „Ostrowiem”, wznoszącego się bezpośrednio na północ od doliny zalewowej Nidzicy (tabl. XXVI: A). W 1961 roku podczas budowy domu Stanisława Szostaka na NE stoku wzgórza zniszczono dwa groby szkieletowe, w tym jeden z pewnością należący do kultury pucharów dzwonowatych. Drugi (obiekt nr 1), zniszczony zupełnie podczas prac budowlanych, znamy jedynie z relacji przypadkowego odkrywcy. Pochówek miał znajdować się na głębokości 80–100 cm. Spoczywał na lewym boku, z głową na SE i twarzą zwróconą w kierunku zachodnim. Pomiędzy kośćmi podudzia znaleziono jedynie kamień kwarcowy (Prokopowicz 1964: 401). W trakcie ratowniczych badań wykopaliskowych, prowadzonych w latach 1961–1962 przez Janinę Proko-powicz (Krauss), odkryto trzy dalsze groby (tabl. XXVI: B), z których dwa należą z pewnością do interesującej nas kultury. Trzeci (obiekt nr 3) odbiega od małopolskich standardów kultury pucharów dzwonowatych zarówno pod względem obrządku, jak i wyposażenia (Prokopowicz 1964: 402–405, ryc. 5–8). Łączony był kiedyś z kulturą Chłopice-Veselé (Machnik 1978: 35–47, tabl. XVIA; 1981: 308, Abb. 2: 18–20), a ostatnio z wczesnymi fazami kultury mierzanowickiej (Kadrow, Machnik 1997: 20, ryc. 4: 52–54). Przebadane obiekty stanowią prawdopodobnie jedynie część większego cmentarzyska.

Grób 2 Podobnie, jak grób 1, obiekt został zniszczony podczas prac budowlanych. Zdaniem odkrywców szkielet leżał na głębokości 80–100 cm, z głową zwróconą w kierunku NW. We wschodniej części grobu znaleziono ułożone w rzędzie trzy naczynia. Opis zabytków: 1. Niezdobiona misa o lekko profilowanych, silnie rozchylających się na zewnątrz ściankach. Część przywylewowa lekko wychylona na zewnątrz. Skośnie ścięta, zgrubiała krawędź tworzy wyraźny okap od strony we-

esowatym. Zaopatrzony w taśmowate ucho, łączące górną część brzuśca z górną częścią szyjki. Powierzchnia zewnętrzna koloru brązowego, gładka, lśniąca. Wymiary: H — 8,8 cm, ∅ wylewu — 7,6 cm, ∅ brzuśca — 8,7 cm, ∅ dna — 4,8 cm, grub. ścianek — 4–5 mm. Tabl. XXVII: 2–2. Grób 4 Jama grobowa miała kształt prostokątny w części górnej i owalny w części dolnej; wymiary: 135 x 80 cm, głębokość: 80–120 cm od powierzchni ziemi. Wypełnisko stanowiła czarna ziemia z węglami drzewnymi. Na dnie obiektu spoczywał szkielet, którego kości były w bardzo

Katalog Stanowisk

26

złym stanie zachowania. Udało się wyróżnić jedynie zarys kości nóg i czaszki oraz zebrać kości zębów. Zmarłego ułożono na prawym boku i zorientowano wzdłuż osi N–S, z głową na S i twarzą zwróconą w stronę wschodnią. Wyposażenie składało się z misy, pozostawionej za pochówkiem na wysokości kolan. Tabl. XXVII: A. Opis zabytków: 1. Niezdobiona misa o górnej części wyraźnie zagiętej do wewnątrz. Krawędź naczynia ścięta. Poniżej niej dwa umieszczone obok siebie otwory. Powierzchnia zewnętrzna koloru szarego o brązowym odcieniu, równa, półmatowa, prawdopodobnie pokryta warstwą przeszlamowanej glinki. Widoczna jest na niej spora ilość domieszki schudzającej — piasku drobno- i średnioziarnistego. W glinie obecna jest spora ilość drobnych ziaren miki, nadających naczyniu połysk. Wymiary: H — 7,5 cm, ∅ wylewu — 17,3 cm, ∅ dna — 7,2 cm, średnice otworów — 5 mm, grub. ścianek — 5 mm. Tabl. XXVII: 4–1. Grób 5 Jama grobowa miała kształt prostokąta o zaokrąglonych bokach i wymiary 170 x 100 cm. Jej głębokość sięgała 110 cm od powierzchni ziemi. Wypełnisko stanowiła szaroczarna ziemia, w części przydennej wyraźnie ciemniejsza na obrzeżach obiektu. Na dnie jamy spoczywał słabo zachowany szkielet dorosłego osobnika w pozycji skurczonej. Zorientowany był on wzdłuż osi N–S z głową na N, zaś ułożony najprawdopodobniej na plecach z głową i kolanami zwróconymi na E. Kąt podkurczenia kończyn dolnych był lekko rozwarty w stawie biodrowym i ostry w stawie kolanowym. Poniżej kości nóg odkryto kubek (1) oraz łuszczeń (13) i 6 odłupków krzemiennych (14–19). Na zachód od kości miednicy znajdowało się skupisko 10 grotów strzał zwróconych ostrzami w kierunku południowym (2–11). Przed zmarłym, na wysokości pasa, znaleziono narzędzie krzemienne (12), a w okolicy głowy — paciorek bursztynowy (20). Tabl. XXVIII: A. Opis zabytków: 1. Zachowany niemal w całości, niezdobiony kubek, zaopatrzony w taśmowate ucho łączące górną część brzuśca z górnym fragmentem szyjki. Profil naczynia łagodnie esowaty. Wylew i dno niewyodrębnione. Powierzchnia zewnętrzna koloru brązowego, równa, lśniąca, z błyszczącymi ziarnami miki. Powleczona zo-

stała dość grubą warstwą angoby. Przełom czerwonawy. Widoczna jest w nim domieszka dużej ilości drobnego piasku oraz pojedynczych ziaren drobnego i średniej wielkości tłucznia ceramicznego. Wymiary: H — 11,7 cm, ∅ wylewu — 12,4 cm, ∅ brzuśca — 12,9 cm, ∅ dna — 6,1 cm, grub. ścianek — 5 mm. Tabl. XXVIII: 5–1. 2. Duży, smukły grot strzały z głęboką, trapezowatą wnęką w podstawie. Krzemień jurajski odmiany G. Wymiary: dł. — 31,8 mm, szer. — 22,0 mm, grub. — 5,0 mm, masa — 2,0 g. Tabl. XXIX: 5–10. 3. Duży, smukły grot strzały z głęboką, trapezowatą wnęką w podstawie. Krzemień jurajski odmiany G. Wymiary: dł. — 30,5 mm, szer. — 20,5 mm, grub. — 4,1 mm, masa — 1,7 g. Tabl. XXIX: 5–11. 4. Duży, krępy grot strzały z głęboką, trapezowatą wnęką w podstawie. Opracowanie krawędzi wykończone drobnym retuszem zębatym. Krzemień jurajski odmiany G. Wymiary: dł. — 26,6 mm, szer. — 20,5 mm, grub. — 4,3 mm, masa — 1,6 g. Tabl. XXIX: 5–18. 5. Duży, krępy grot strzały z głęboką, łukowatą wnęką w podstawie. Wyłamanie jednego ze skrzydełek (zapewne już podczas formowania) czyni okaz wyraźnie asymetrycznym. Krzemień jurajski odmiany G. Wymiary: dł. — 26,3 mm, szer. — 20,6 mm, grub. — 4,0 mm, masa — 1,5 g. Tabl. XXIX: 5–19. 6. Mały, smukły grot strzały z głęboką, łukowatą wnęką w podstawie. Krzemień jurajski odmiany G. Wymiary: dł. — 26,1 mm, szer. — 19,0 mm, grub. — 3,6 mm, masa — 1,1 g. Tabl. XXIX: 5–16. 7. Mały, krępy grot strzały z głęboką, łukowatą wnęką w podstawie i wyraźnie asymetrycznie uformowanymi skrzydełkami. Krzemień jurajski odmiany G. Wymiary: dł. — 24,0 mm, szer. — 19,0 mm, grub. — 3,6 mm, masa — 1,1 g. Tabl. XXIX: 5–12. 8. Mały, krępy grot strzały z głęboką, trapezowatą wnęką w podstawie. Krzemień jurajski odmiany G. Wymiary: dł. — 21,8 mm, szer. — 17,4 mm, grub. — 3,5 mm, masa — 0,9 g. Tabl. XXIX: 5–17. 9. Mały, krępy grot strzały z głęboką, łukowatą wnęką w podstawie. Krzemień jurajski odmiany G. Wymiary: dł. — 22,3 mm, szer. — 17,6 mm, grub. — 3,1 mm, masa — 0,9 g. Tabl. XXIX: 5–13. 10. Mały, krępy grot strzały z głęboką, lekko asymetrycznie łukowatą wnęką w podstawie. Wierzchołek utrącony. Krzemień jurajski odmiany G. Wymiary: dł. zachowana — 21,3 mm, szer. — 17,4 mm, grub. — 3,0 mm, masa — 0,8 g. Tabl. XXIX: 5–15.

Katalog Stanowisk 11. Mały, krępy grot strzały z głęboką, łukowatą wnęką w podstawie. Wierzchołek utrącony, jedno ze skrzydełek wyłamane. Krzemień jurajski odmiany G. Wymiary: dł. zachowana — 23,2 mm, szer. zachowana — 16,8 mm, grub. — 3,5 mm, masa — 0,9 g. Tabl. XXIX: 5–14. 12. Naciskacz/krzesak, intensywnie omiażdżony na jednym krańcu noża wykonanego ze smukłego odłupka wielokierunkowego. Obie krawędzie noża opracowane nieregularnym dwustronnym retuszem przykrawędnym. Krzemień jurajski odmiany G. Wymiary: dł. — 63,0 mm, szer. — 33,0 mm, grub. — 4,5 mm, masa — 13,0 g. Tabl. XXIX: 5–9. 13. Mały łuszczeń dwubiegunowy, wykonany z łuszczki złuszczonej z odłupka. Krzemień jurajski odmiany G. Wymiary: dł. — 27,0 mm, szer. — 23,5 mm, grub. max — 5,0 mm, masa — 3,5 g. Tabl. XXVIII: 5–5. 14. Mikroodłupek jednokierunkowy. Piętka opracowana trzema odbiciami drobnego retuszu. W partii wierzchołowej zachowany fragment powierzchni pozytywowej starszego odbicia. Krzemień jurajski odmiany G. Wymiary: dł. — 14,0 mm, szer. — 11,0 mm, grub. (w połowie długości) — 2,0 mm, masa — 0,3 g. Tabl. XXVIII: 5–3. 15. Odłupek odbity po przeniesieniu kierunku rdzeniowania na bok. Piętka surowa. W części wierzchołkowej zachowany duży fragment naturalnej powierzchni korowej, ze śladami oskrobywania. Krawędzie mocno poszczerbione i wyłamane. Krzemień jurajski odmiany G. Wymiary: dł. — 42,5 mm, szer. zachowana — 31,0 mm, grub. (w połowie długości) — 6,5 mm, masa — 8,3 g. Tabl. XXVIII: 5–4. 16. Odłupek z zachowanymi w partii wierzchołkowej negatywami poświadczającymi przeniesienie kierunku rdzeniowania na bok. Krawędzie mocno poszczerbione. Piętka drobna, przygotowana. Krzemień jurajski odmiany G. Wymiary: dł. zachowana — 51,5 mm, szer. zachowana — 38,5 mm, grub. (w połowie długości) — 6,5 mm, masa — 13,1 g. Tabl. XXVIII: 5–6. 17. Odłupek z zachowanymi w partii przypiętkowej negatywami poświadczającymi przeniesienie kierunku rdzeniowania na bok. Krawędzie mocno poszczerbione. Piętka drobna, przygotowana. W części wierzchołkowej duży fragment powierzchni naturalnego przełamu. Krzemień jurajski odmiany G. Wymiary: dł. zachowana — 36,0 mm, szer. zachowana — 34,0 mm, grub. (w połowie długości) — 3,0 mm, masa — 5,3 g. Tabl. XXVIII: 5–8.

27

18. Odłupek jednokierunkowy. Partia wierzchołkowa wyłamana. Piętka masywna, przygotowana. Krzemień jurajski odmiany G. Wymiary: dł. zachowana — 38,0 mm, szer. — 26,5 mm, grub. (w połowie długości) — 2,5 mm, masa — 5,7 g. Tabl. XXVIII: 5–2. 19. Odłupek pierwszej serii. Stronę wierzchnią stanowi powierzchnia naturalnego przełamu, na której widoczne są punktowe wymiażdżenia od uderzeń twardym tłukiem. Piętka przygotowana pojedynczym odbiciem. Krzemień jurajski odmiany G. Wymiary: dł. — 36,0 mm, szer. — 35,5 mm, grub. (w połowie długości) — 5,0 mm, masa — 7,2 g. Tabl. XXVIII: 5–7. 20. Uszkodzony mały paciorek bursztynowy z asymetrycznie umieszczonym otworem. Wymiary: 9 x 10 x 8 mm, ∅ otworu — 3 mm. Tabl. XXIX: 5–20.

3.1.6. Świniary Stare, pow. sandomierski, stanowisko 1 Stanowisko położone jest na piaszczystej terasie oddalonej o kilkadziesiąt metrów od starorzecza Wisły (tabl. XXX). Obszar ten, permanentnie niszczony przez wybieranie piasku, był w latach 1958–1962 przedmiotem ratowniczych badań wykopaliskowych prowadzonych przez Adama Kraussa. Ujawniły one bogate ślady osadnictwa z okresu neolitu (kultur kręgu lendzielsko-polgarskiego), epoki brązu (kultury mierzanowickiej, kultury trzcinieckiej i kultury łużyckiej), wczesnej epoki żelaza, okresu wpływów rzymskich oraz okresu wczesnośredniowiecznego (Krauss 1963). Grób kultury pucharów dzwonowatych odkryty został w 1959 roku na południowym stoku wzniesienia, blisko północnej granicy obszaru zniszczonego przez piaśnicę (tabl. XXXI). Nie ma zatem pewności, czy był on obiektem pojedynczym, czy też stanowił północny kraniec większego założenia. Nieco ponad 10 m na W od niego rozpoczynało się rozległe cmentarzysko kultury mierzanowickiej (Kraussowie 1971). Literatura: Krauss 1964. Zbiory: Muzeum Archeologiczne w Krakowie (nr inw.: MAK/KA/245/96). Grób 4/1 Obiekt został częściowo zniszczony przez palenisko z okresu wpływów rzymskich. Jego zarysu nie udało się

28

Katalog Stanowisk

ustalić. Pochówek odkryto na głębokości ok. 60–75 cm od powierzchni ziemi. Zachowały się z niego jedynie fragmenty czaszki. Zdaniem odkrywcy ich układ wskazuje, że zmarły ułożony został głową na NE, z twarzą zwróconą w kierunku wschodnim. Przy „lewym boku” pochówku znaleziono trzy naczynia. Ponadto w warstwie kulturowej powyżej obiektu odkryto kamienną płytkę łuczniczą. Opis wyposażenia: 1. Zrekonstruowany z kilku fragmentów, duży, niezdobiony kubek o profilu esowatym, zaopatrzony w taśmowate ucho łączące górną część brzuśca z górną częścią szyjki. Dno niewyodrębnione, lekko wklęsłe. Powierzchnia zewnętrzna koloru ceglasto-czerwonego, plamista, równa, lśniąca. Została powleczona szlamowaną glinką. Zabieg ten jest widoczny także na górnej części powierzchni wewnętrznej. Przełom szary, jednorodny. W glinie widoczna domieszka dużej ilości drobnoziarnistego piasku. Wymiary: H — 13,8 cm, ∅ wylewu — 18,5 cm, ∅ brzuśca — 18,3 cm, ∅ dna — 8,8 cm, grub. ścianek — 5 mm. Tabl. XXXII: 4/1–1. 2. Zachowany w dużych fragmentach, smukły, niezdobiony kubek/dzbanek zaopatrzony w taśmowate ucho mające zaczepy w dolnej oraz górnej części lejkowato wychylającej się szyjki. Granica pomiędzy szyjką a brzuścem została zaznaczona pojedynczym żłobkiem, zatartym nieco podczas wygładzania powierzchni naczynia. Dno niewyodrębnione, lekko wklęsłe. Powierzchnia zewnętrzna koloru szarego, równa, lekko lśniąca. Przełom szary. Widoczna jest w nim domieszka niedużej ilości drobnego piasku. Wymiary: H — 11,9 cm, ∅ wylewu — 9,7 cm, ∅ brzuśca — 11,2 cm, ∅ dna — 5,7 cm, grub. ścianek — 4 mm. Tabl. XXXII: 4/1–2. 3. Zrekonstruowany z dużych fragmentów, niezdobiony kubek o profilu esowatym, zaopatrzony w taśmowate ucho łączące górną część brzuśca z górną częścią szyjki. Dno niewyodrębnione, lekko wklęsłe. Powierzchnia zewnętrzna koloru ceglasto-czerwonego, równa, lśniąca. Została pokryta warstwą szlamowanej glinki. Przełom szary, jednorodny. Widoczna jest w nim domieszka niedużej ilości drobnego piasku. Wymiary: H — 12,7 cm, ∅ wylewu — 14,8 cm, ∅ brzuśca — 15,0 cm, ∅ dna — 5,2 cm, grub. ścianek — 5–6 mm. Tabl. XXXII: 4/1–3. 4. Płytka łucznicza wykonana z ciemnego, szarobrązowego łupku. Ma kształt czworoboku o dłuższych bokach wyraźnie wklęsłych. W przekroju poprzecznym łukowata. Powierzchnia wypukła starannie wygładzona.

Przy jednym z węższych boków ma dwa otwory w narożnikach nawiercone jednostronnie, a w środku między nimi dołek nawiercony od strony zewnętrznej. Oba narożniki przy drugim węższym boku zostały uszkodzone. Z jednej strony uszkodzenie sięgnęło jednego ze znajdujących się w narożnikach otworów. W jego miejsce nawiercono dodatkowy otwór w środkowej partii. Wymiary: dł. 98 mm, szer. w części środkowej — 41 mm, szer. krańca nie uszkodzonego — 49 mm, średnice otworów — 3 mm. Tabl. XXXII: 4, 4/1–4.

3.1.7. Złota, pow. sandomierski, stanowisko 2 („Grodzisko II”) Stanowisko „Grodzisko II” położone jest w obrębie rozległego wzgórza lessowego, będącego częścią eksponowanej od strony doliny Wisły, południowo-wschodniej krawędzi Wyżyny Sandomierskiej. Wzniesienie to okalał z trzech stron mały potok Polanówka (dawniej „Żyć”), który od strony SE płynął już w obrębie doliny Wisły. Dziś na odcinku tym jego wody odprowadzone są do skanalizowanej sztucznie doliny Koprzywianki (tabl. XXXIII). Zapewne cały obszar wzgórza pokrywają ślady prahistorycznego osadnictwa, które odkrywane były i badane w różnych jego punktach już od XIX wieku (Antoniewicz 1925: 197–198, fig. 1; Żurowski 1930b). W opracowaniach archeologicznych obszar wzgórza dzieli się na stanowiska odpowiadające lokalnemu nazewnictwu pól. Zgodnie z tą tradycją SW kraniec wzgórza — stanowiący najniższy, lecz wyraźnie wyodrębniający się cypel — określa się jako „Grodzisko I”. Sąsiadujące z nim od NE pola — położone już nieco wyżej — nazywane są „Grodzisko II”. Natomiast SE stok znacznie wyższej, centralnej partii wzgórza opisywany jest jako stanowisko „Nad Wawrem”. W latach 1926–1930 znaczne partie powyższych stanowisk były przedmiotem zakrojonych na wielką skalę szerokoprzestrzennych badań wykopaliskowych (Żurowski 1934). Niestety, ich wyniki nie zostały w pełni opracowane po dzień dzisiejszy. Badania na obszarze „Grodziska II” rozpoczęły się od amatorskich rozkopywań Z. Lenartowicza w 1915 roku (Antoniewicz 1925: 204, Fig. 1). W roku 1930, w trakcie kampanii kierowanej przez J. Żurowskiego, przebadano blisko 90 arów w SE części stanowiska (Żurowski 1934). Badania te uzupełniła Z. Podkowińska w 1956 roku rozkopując nieco ponad 2 ary na rubieżach między-

Katalog Stanowisk wojennego wykopu (Podkowińska i in. 1959). Prace te przyniosły w sumie odkrycie ponad 200 obiektów neolitycznych (kultury lubelsko-wołyńskiej ceramiki malowanej, kultury amfor kulistych, kultury złockiej, kultury ceramiki sznurowej i kultury pucharów dzwonowatych), z wczesnej epoki brązu (kultury mierzanowickiej i kultury trzcinieckiej) oraz z późniejszych okresów pradziejów. Wskutek zawieruchy wojennej część materiałów z międzywojennych badań zaginęła, część straciła metryki, co uniemożliwia ich powiązanie z konkretnymi obiektami. Niestety, są wśród nich także dwa naczynia kultury pucharów dzwonowatych. Wszystkie trzy obiekty grobowe kultury pucharów dzwonowatych zidentyfikowane wśród materiałów z „Grodziska II” znajdowały się w najwyższej partii stoku, w pobliżu lokalnej kulminacji. Obiekty 166 i 173 leżały w niewielkiej od siebie odległości, natomiast grób 182 oddalony był od nich o około 50 m na NNE. Wydaje się, że znaczą one dwa niezależne „skupiska” obiektów sepulkralnych (tabl. XXXIV). Oba leżą bezpośrednio przy NW granicy przebadanego obszaru; nie ma zatem pewności, czy nie stanowią jedynie południowych krańców większych założeń. Literatura: Żurowski 1932 (wzmianki — przypisy: 7, 45, 91). Opracowanie antropologiczne grobu 182: Sedlaczek-Komorowski 1935. Zbiory: Muzeum Archeologiczne w Krakowie (nr inw.: MAK 9076) oraz Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie (nr inw.: PMA II/7701). Grób 166 Jama grobowa miała kształt nieregularny, wydłużony po osi N–S. Na głębokości ok. 40 cm od powierzchni ziemi odkryto słabo zachowany pochówek dziecka (określenie wieku według dokumentacji polowej J. Żurowskiego). Szkielet był zorientowany wzdłuż osi N–S, głową na S. Kończyny dolne zgięto pod kątem prostym (w przybliżeniu) w stawie biodrowym oraz pod kątem ostrym w stawie kolanowym. Z tyłu, za kośćmi pasa barkowego szkieletu, znaleziono dwa małe naczynia, zaś za głową — odłupek krzemienny. Tabl. XL: A. Opis wyposażenia: 1. Mały, niezdobiony kubek o profilu esowatym. Zaopatrzony w taśmowate ucho umieszczone pomiędzy górną częścią brzuśca a krawędzią wylewu. Dno niewy-

29

odrębnione, płaskie. Powierzchnia zewnętrzna koloru brązowego, półmatowa, z połyskującymi, drobnymi kawałkami miki. Przełom szary, lekko warstwowany. Wymiary: H — 7,2 cm, ∅ wylewu — 6,8 cm, ∅ brzuśca — 8,1 cm, ∅ dna — 3,7 cm, grub. ścianek — 4 mm. Tabl. XL: 166–1. 2. Lekko uszkodzony, mały kubek niezdobiony o profilu esowatym. Z taśmowatego ucha zachowały się jedynie zaczepy umieszczone w górnej części brzuśca i na krawędzi wylewu. Dno niewyodrębnione, płaskie. Powierzchnia zewnętrzna koloru ciemnego szarobrązowego, równa, półmatowa, z połyskującymi drobnymi kawałkami miki. Przełom warstwowany, szary, a miejscami dwubarwny — ceglasty i szary. W glinie widoczna niewielka ilość domieszki drobnoziarnistego piasku. Wymiary: H — 8,0 cm, ∅ wylewu — 6,6 cm, ∅ brzuśca — 7,9 cm, ∅ dna — 3,0 cm, grub. ścianek — 4 mm. Tabl. XL: 166–2. 3. Odłupek krzemienny. Zabytku nie odnaleziono w zbiorach muzealnych. Grób 173 Obiekt kultury pucharów dzwonowatych naruszył jamę 184, łączoną z kulturą lubelsko-wołyńską ceramiki malowanej. Jama grobowa miała kształt prostokątny. Jej wymiary na głębokości 60 cm od powierzchni ziemi wynosiły 195 x 120 cm. Zorientowana była wzdłuż osi N–S. Na jej dnie, na głębokości ok. 120 cm od powierzchni ziemi, odkryto pochówek dorosłego osobnika (brak analizy antropologicznej), ułożony w pozycji skurczonej na lewym boku. Zorientowany był wzdłuż osi N–S, z głową na N i twarzą na E. Kończyny górne zgięte w łokciach i splecione na wysokości klatki piersiowej. Kończyny dolne podkurczono pod kątem prostym w stawie biodrowym oraz pod ostrym (lecz większym niż 30˚) w stawie kolanowym. Około 40 cm na zachód od głowy odkryto rozbite naczynie (2) oraz 2 narzędzia i odłupek krzemienny (14, 15, 21). Na zachód od kości stóp znaleziono zachowany w całości kubek (1) oraz pięć dalszych odłupków krzemiennych (16–20). Z tyłu za głową, plecami i biodrami zmarłego znaleziono w układzie rozproszonym 11 grocików krzemiennych (3–13). Tabl. XXXV: A, XXXVIII: A. Opis zabytków: 1. Mały, niezdobiony kubek o profilu esowatym zaopatrzony w taśmowate ucho łączące górną część brzuśca

30

Katalog Stanowisk

z krawędzią wylewu. Zabytku nie odnaleziono w zbiorach muzealnych. Rycinę sporządzono na podstawie archiwalnego rysunku J. Machnika. Tabl. XXXVI: 173–5. 2. Fragmenty naczynia o esowatym profilu. Zabytku nie odnaleziono w zbiorach muzealnych. 3. Mały, krępy, wyraźnie asymetryczny grot strzały o asymetrycznie trójkątnej, bardzo płytkiej wnęce w podstawie. Krzemień czekoladowy. Wymiary: dł. — 23,5 mm, szer. — 18,0 mm, grub. — 4,1 mm, masa — 1,2 g. Tabl. XXXVII: 173–18. 4. Mały, smukły, lekko asymetryczny grot strzały o asymetrycznie uformowanej podstawie z płytką, łukowatą wnęką. Krzemień pasiasty. Wymiary: dł. — 25,0 mm, szer. — 18,3 mm, grub. — 3,7 mm, masa — 1,2 g. Tabl. XXXVII: 173–9. 5. Duży, smukły, wyraźnie asymetryczny grot strzały z płytką, asymetrycznie trójkątną wnęką w podstawie.

szer. — 17,6 mm, grub. — 3,7 mm, masa — 1,2 g. Tabl. XXXVII: 173–14. 11. Mały, krępy grot strzały z głęboką, trapezowatą wnęką w podstawie. Krzemień pasiasty. Wymiary: dł. — 22,9 mm, szer. — 18,9 mm, grub. — 3,6 mm, masa — 1,2 g. Tabl. XXXVII: 173–16. 12. Mały, krępy grot strzały o asymetrycznie uformowanej podstawie z głęboką, trapezowatą wnęką. Krzemień pasiasty. Wymiary: dł. — 22,0 mm, szer. — 16,4 mm, grub. — 3,3 mm, masa — 0,8 g. Tabl. XXXVII: 173–11. 13. Mały, krępy grot strzały z płytką, trapezowatą wnęką w podstawie. Skrzydełka uformowane wyłamaniami. Krzemień pasiasty. Wymiary: dł. — 24,2 mm, szer. — 18,4 mm, grub. — 3,0 mm, masa — 1,1 g. Tabl. XXXVII: 173–17. 14. Naciskacz/krzesak intensywnie omiażdżony na jednym krańcu noża wykonanego ze smukłego odłupka

Jedno skrzydełko zaretuszowane wtórnie po wyłamaniu. Wierzchołek utrącony w trakcie przechowywania. Krzemień pasiasty. Wymiary: dł. — 28,2 mm, szer. — 19,3 mm, grub. — 3,8 mm, masa — 1,3 g. Tabl. XXXVII: 173–10. 6. Mały, smukły, lekko asymetryczny grot strzały o asymetrycznie uformowanej podstawie z płytką, łukowatą wnęką. Jedno skrzydełko wyłamane. Krzemień pasiasty. Wymiary: dł. — 25,4 mm, szer. — 17,3 mm, grub. — 4,2 mm, masa — 1,4 g. 173–19. 7. Duży, krępy grot strzały z relatywnie płytką, trapezowatą wnęką w podstawie. Lekko utrącony wierzchołek i wewnętrzny narożnik jednego skrzydełka. Opracowanie krawędzi wykończone drobnym retuszem zębatym. Krzemień pasiasty. Wymiary: dł. zachowana — 26,9 mm, szer. — 22,0 mm, grub. — 4,4 mm, masa — 1,9 g. Tabl. XXXVII: 173–13. 8. Duży, krępy grot strzały z głęboką, trapezowatą wnęką w podstawie. Opracowanie krawędzi wykończone drobnym retuszem zębatym. Krzemień pasiasty. Wymiary: dł. — 26,6 mm, szer. — 20,7 mm, grub. — 4,4 mm, masa — 1,4 g. Tabl. XXXVII: 173–12. 9. Mały, smukły grot strzały z głęboką, trapezowatą wnęką w podstawie. Krzemień jurajski odmiany G. Wymiary: dł. — 26,3 mm, szer. — 18,7 mm, grub. — 4,1 mm, masa — 1,3 g. Tabl. XXXVII: 173–15. 10. Mały, krępy grot strzały z głęboką, trapezowatą wnęką w podstawie. Wierzchołek wtórnie zaretuszowany po wyłamaniu. Negatywy naprawy mają pobłysk podobny do powstającego po wcześniejszym przegrzaniu surowca. Krzemień pasiasty. Wymiary: dł. — 22,6 mm,

odbitego po przeniesieniu kierunku rdzeniowania na bok. Jedna krawędź noża opracowana regularnym retuszem przykrawędnym na stronę wierzchnią, druga krawędź i wierzchołkowy kraniec opracowane również jednostronnie drobnym, nieregularnym retuszem. Krzemień pasiasty. Wymiary: dł. — 58,5 mm, szer. — 25,0 mm, grub. — 5,0 mm. Tabl. XXXVII: 173–20. Zabytek spłonął w trakcie pożaru PMA w Warszawie w 1991 r. 15. Zgrzebło wachlarzowatego kształtu wykonane z dużego odłupka korowego regularnym retuszem przykrawędnym na stronę wierzchnią. Krzemień pasiasty. Wymiary: dł. — 63,0 mm, szer. — 43,0 mm, grub. — 3,5 mm. Tabl. XXXVI: 173–7. Zabytek spłonął w trakcie pożaru PMA w Warszawie w 1991 r. 16. Odłupek przeciwstawny. Piętka masywna, na części powierzchni przygotowana drobnym łuszczeniem. Krawędzie mocno poszczerbione zapewne w trakcie przechowywania. Krzemień pasiasty. Wymiary: dł. — 63,0 mm, szer. — 66,0 mm, grub. (w połowie długości) — 6,0 mm. Tabl. XXXVI: 173–8. Zabytek spłonął w trakcie pożaru PMA w Warszawie w 1991 r. 17. Odłupek jednokierunkowy. Piętka drobna, na części powierzchni przygotowana drobnym łuszczeniem. Wzdłuż prawej krawędzi zachowany duży fragment powierzchni korowej. Krawędzie mocno poszczerbione, zapewne w trakcie przechowywania. Krzemień pasiasty. Wymiary: dł. zachowana — 80,0 mm, szer. — 57,5 mm, grub. (w połowie długości) — 6,0 mm. Tabl. XXXVI: 173–6. Zabytek spłonął w trakcie pożaru PMA w Warszawie w 1991 r.

Katalog Stanowisk 18. Odłupek jednokierunkowy. Piętka drobna, przygotowana. W części wierzchołkowej fragment naturalnego przełamu. Krawędzie poszczerbione zapewne w trakcie przechowywania. Krzemień pasiasty. Wymiary: dł. zachowana — 71,0 mm, szer. — 50,5 mm, grub. (w połowie długości) — 4,0 mm. Tabl. XXXV: 173–1. Zabytek spłonął w trakcie pożaru PMA w Warszawie w 1991 r. 19. Odłupek pierwszej serii. Strona wierzchnia całkowicie pokryta korą. Piętka drobna, surowa. Krawędzie poszczerbione zapewne w trakcie przechowywania. Krzemień pasiasty. Wymiary: dł. — 58,0 mm, szer. — 55,0 mm, grub. (w połowie długości) — 5,5 mm. Tabl. XXXV: 173–2. Zabytek spłonął w trakcie pożaru PMA w Warszawie w 1991 r. 20. Odłupek jednokierunkowy. Piętka drobna, surowa. Wzdłuż prawej krawędzi zachowany duży fragment powierzchni korowej. Krawędzie mocno poszczerbione zapewne w trakcie przechowywania. Krzemień pasiasty. Wymiary: dł. zachowana — 47,5 mm, szer. zachowana — 37,5 mm, grub. (w połowie długości) — 3,5 mm. Tabl. XXXV: 173–3. Zabytek spłonął w trakcie pożaru PMA w Warszawie w 1991 r. 21. Odłupek odbity wzdłuż krawędzi, od której wcześniej prowadzono obróbkę pod kątem prostym do obecnej. Piętka mała — fragment pojedynczego odbicia. To forma typowa dla odpadków z kształtowania siekier czworościennych. Krzemień pasiasty. Cały okaz pokryty intensywną patyną typową dla materiałów nakopalnianych. Wymiary: dł. — 49,0 mm, szer. — 37,0 mm, grub. (w połowie długości) — 6,0 mm. Tabl. XXXV: 173–4. Zabytek spłonął w trakcie pożaru PMA w Warszawie w 1991 r. Grób 182 Grób wkopany został w kompleks jam osadowych kultury lubelsko-wołyńskiej ceramiki malowanej. Jego zarys był nieczytelny na tle starszych obiektów. Można jedynie rekonstruować, że oś dłuższa jamy grobowej była mniej więcej zgodna z kierunkiem N–S. Zarówno w górnych częściach jamy grobowej, jak i na poziomie pochówku, odkryto liczne zabytki oraz kości zwierzęce, pochodzące z naruszonych obiektów neolitycznych. Szkielet mężczyzny w wieku senilis odkryty został na głębokości 80 cm od powierzchni ziemi. Ułożony został w pozycji skurczonej, na lewym boku, z klatką piersiową silnie zwróconą ku dołowi. Zorientowany był wzdłuż osi NNE–SSW, z głową na NNE i twarzą zwróconą w stronę

31

wschodnią. Kończyny górne, mocno zgięte w łokciach, zwrócone zostały w stronę twarzy. Kończyny dolne podkurczone pod kątem ostrym w stawie biodrowym oraz w stawie kolanowym. Na wysokości barku, ok. 12 cm na zachód od kości szkieletu, odkryto zachowaną w całości misę na czterech nóżkach (1). Pomiędzy nią a szkieletem znaleziony został odłupek krzemienny (4). Poniżej kości stóp odkryto mały kubek (2). Być może z pochówkiem kultury pucharów dzwonowatych jest związana również zawieszka z zęba zwierzęcego (3), którą odkryto ok. 35 cm na północ od czaszki. Tabl. XXXVIII: B. Opis zabytków: 1. Duża misa o profilu w kształcie wycinka kuli, zaopatrzona w cztery nóżki. Poniżej wylewu ma dwa, umieszczone blisko siebie otwory o średnicy 5 mm. Wylew zgrubiały, lekko ścięty na zewnątrz, tworzy okap wyraźny od strony wewnętrznej oraz lekko zaznaczony od strony zewnętrznej. Powierzchnia zewnętrzna koloru brązowego, równa, lśniąca. Wymiary: H — 7,9 cm, ∅ wylewu — 22,2 cm, ∅ nóżek — 2,2–2,6 cm, szer. wylewu — 15 mm, grub. ścianek — 10 mm. Tabl. XXXIX: 182–4. 2. Zachowany w całości, mały, niezdobiony kubek o profilu esowatym. Zaopatrzony w taśmowate ucho z zaczepami umieszczonymi na górnej granicy brzuśca oraz przy wylewie. Dno niewyodrębnione, płaskie. Powierzchnia zewnętrzna koloru ciemnobrązowego, równa, półmatowa, z połyskującymi, drobnymi ziarnami miki. Wymiary: H — 8,5 cm, ∅ wylewu — 7,0 cm, ∅ brzuśca — 8,5 cm, ∅ dna — 4,1 cm, grub. ścianek — 4–5 mm. Tabl. XXXIX: 182–3. 3. Zawieszka z zęba siecznego dużego przeżuwacza, najprawdopodobniej łosia (opinia mgr Danuty MakowiczPoliszot na podstawie dokumentacji rysunkowej). Mały otwór został przewiercony u nasady korzenia zęba. Wymiary: dł. — 5,1 cm, ∅ otworu — 3–4 mm. Tabl. XXXIX: 182–2. 4. Odłupek jednokierunkowy. Piętka duża — fragment dużego negatywu poprzedniej serii. W części wierzchołkowej spory fragment powierzchni naturalnego przełamu. Krzemień pasiasty. Wymiary: dł. — 64,5 mm, szer. — 34,0 mm, grub. (w połowie długości) — 5,0 mm, masa — 16,1 g. Tabl. XXXIX: 182–1. Ze stanowiska „Grodzisko II” w Złotej pochodzą ponadto zabytki, których nie można obecnie przyporządkować poszczególnym obiektom:

32

Katalog Stanowisk

1. Zachowany w całości niezdobiony kubek o profilu esowatym. Zaopatrzony w taśmowate ucho zaczepione pomiędzy krawędzią wylewu a górną częścią brzuśca. Dno niewyodrębnione, płaskie. Powierzchnia zewnętrzna koloru ciemnobrązowego i ceglastego, równa, lekko lśniąca. Glina schudzana dużą ilością domieszki gruboziarnistego tłucznia kamiennego, a także piasku i tłucznia ceramicznego. Wymiary: H — 8,8 cm, ∅ wylewu — 9,8 cm, ∅ brzuśca — 10,5 cm, ∅ dna — 4,5 cm, grub. ścianek — 5 mm. Tabl. XLVII: 1 2. Zachowany niemal w całości niezdobiony kubek o profilu esowatym. Uszkodzone ucho taśmowate łączyło górną granicę brzuśca z częścią przywylewową szyjki. Dno niewyodrębnione, lekko wklęsłe. Powierzchnia zewnętrzna koloru jasnobrązowego, równa, półmatowa, mączysta. Wymiary: H — 10,1 cm, ∅ wylewu — 11,4 cm, ∅ brzuśca — 11,8 cm, ∅ dna — 5,3 cm, grub. ścianek — 4 mm. Tabl. XLVII: 2

3.1.8. Złota, pow. sandomierski, stanowisko 3 („Nad Wawrem”) Stanowisko „Nad Wawrem” w Złotej położone jest w obrębie tego samego rozległego wzgórza lessowego, na którym znajduje się „Grodzisko II”. Leży na SE stoku znacznie wyższej, centralnej jego partii w odległości ok. 800 metrów na północny-wschód od stanowiska „Grodzisko II” (tabl. XXXIII). Badania stanowiska rozpoczęły amatorskie eksploracje grobów neolitycznych, dokonywane jeszcze przed pierwszą wojną światową przez Zdzisława Lenartowicza (Antoniewicz 1925: 197–205, fig. 1). W latach 1922 i 1925 niewielkie prace ratownicze przeprowadzili tu Włodzimierz Antoniewicz (1925: 191–196, fig. 1–9) i Józef Żurowski (1930). Ten ostatni badacz kierował też w latach 1927 i 1929 szerokopłaszczyznowymi wykopaliskami ratowniczymi, w trakcie których przebadano powierzchnię ok. 3 hektarów. Prace te przyniosły odkrycie blisko sześciuset obiektów, głównie pozostałości osadnictwa neolitycznego (kultury malickiej, kultury lubelsko-wołyńskiej ceramiki malowanej, kultury pucharów lejkowatych, kultury złockiej, kultury ceramiki sznurowej i kultury pucharów dzwonowatych) oraz z wczesnej epoki brązu — kultury mierzanowickiej i kultury trzcinieckiej (Żurowski 1934). Odkryte w 1927 roku niewielkie cmentarzysko kultury pucharów dzwonowatych zostało niemal natychmiast

opracowane i opublikowane przez J. Żurowskiego (1932). Leżało ono na zachodnim skłonie wzgórza — na południowy wschód od lokalnej kulminacji wysoczyzny lessowej, której wysokość wzrasta wraz z posuwaniem się w kierunku północno-wschodnim. Składało się z czterech grobów ułożonych rzędem wzdłuż osi NS i jednego grobu oddalonego od nich o około 8 m na zachód (tabl. XL: B). Ponieważ cała przestrzeń w okolicy została przebadana, można mieć pewność, że cmentarzysko zostało odsłonięte w całości. Jest to jedyny taki przypadek wśród małopolskich stanowisk kultury pucharów dzwonowatych. W pierwszym opracowaniu cmentarzyska ze stanowiska „Nad Wawrem” J. Żurowski (1932) zaliczył do interesującej nas kultury 6 grobów. Jednak przeprowadzona przez nas analiza wykazała, że w grobie nr 376, wiązanym przez J. Żurowskiego z kulturą pucharów dzwonowatych (Żurowski 1932: 121, tabl. XXII: 1–2), odkryto wyłącznie materiał kultury trzcinieckiej — charakterystyczne, zdobione naczynie wazowate, a także liczne fragmenty ceramiki z listwami plastycznymi oraz skośnie ściętym brzegiem. Zatem obiekt ten został wyłączony z materiałów omawianej przez nas kultury. Literatura: Żurowski 1932. Opracowania antropologiczne: Sedlaczek-Komorowski 1935. Zbiory: Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie ( nr inw.: PMA II/7699). Grób 374 Brak danych o charakterze i rozmiarach jamy grobowej. Szkielet kobiety w wieku senilis odkryto na głębokości 70 cm od powierzchni ziemi. Ułożony został w pozycji silnie skurczonej, na prawym boku, z klatką piersiową silnie zwróconą ku dołowi. Zorientowany był wzdłuż osi N–S, z głową na S i twarzą skierowaną na E. Kończyny górne, mocno zgięte w łokciach, zwrócone były w stronę twarzy. Kończyny dolne podkurczone pod kątem ostrym zarówno w stawie biodrowym, jak i kolanowym. Na lewej kości ciemieniowej czaszki obecny duży, regularny otwór trepanacyjny (tabl. XLI: B). Około 8 cm na zachód od kręgosłupa odkryto niewielki kubek (2). Na zachód od czaszki leżały natomiast: misa na nóżkach (1) oraz drugi kubek (3). Pod kośćmi dłoni znaleziono 4 guzki kościane (5–9), a pomiędzy górnymi żebrami — zdobioną tarczkę kościaną (4). Piąty guzek odkryto w okolicach zgięcia łokciowego. Tabl. XLI: A, B; XLII: A.

Katalog Stanowisk

33

Opis zabytków: 1. Duża misa na czterech nóżkach. Brzeg wylewu pogrubiony i poziomo ścięty, z wyraźnym okapem na stronę zewnętrzną. Poniżej krawędzi dwa położone blisko siebie otwory. Powierzchnia zewnętrzna koloru żółtobrązowego, równa, bez połysku. Wymiary: H — 9,0 cm, ∅ wylewu — 22,8 cm. Tabl. XLII: 374–3. Naczynia nie odnaleziono w zbiorach muzealnych — opis według J. Żurowskiego (1932: 120, tabl. XX: 3). 2. Lekko uszkodzony, mały, niezdobiony kubek o profilu esowatym. Zaopatrzony w taśmowate ucho umieszczone pomiędzy górną częścią brzuśca a krawędzią wylewu. Dno niewyodrębnione, płaskie. Powierzchnia zewnętrzna koloru brązowego w różnych odcieniach (plamista), równa, półmatowa. Obecne są na niej duże wnęki, powstałe po wykruszeniu lub wypaleniu domieszki. Przełom jednorodny, szary. W glinie obecna domieszka

nych odnaleziono jedynie dwa zabytki (tabl. XLII: 374– 5,6). Wymiary obydwu zachowanych okazów: H — 6 mm, ∅ — 13 mm. Według J. Żurowskiego (1932: 120, rys. 2, tabl. XX: 1) średnice pozostałych wahały się od około 10,5 mm do 16,5 mm.

drobnego szamotu, białego tłucznia kamiennego, a także spora ilość gruboziarnistej substancji wapiennej lub przepalonych kości (∅ — do 4 mm). Wymiary: H — 7,5 cm, ∅ wylewu — 7,6 cm, ∅ brzuśca — 7,4 cm, ∅ dna — 4,4 cm, grub. ścianek — 5 mm. Tabl. XLII: 374–2. 3. Zachowany w dużych fragmentach, niezdobiony kubek o profilu esowatym. Zaopatrzony w taśmowate ucho łączące górną granicę brzuśca z krawędzią wylewu. Dno niewyodrębnione, lekko wklęsłe. Powierzchnia zewnętrzna koloru brązowego (o różnych odcieniach), równa, półmatowa. Prawdopodobnie pokryta została cienką warstwą przeszlamowanej glinki. Widoczne są na niej małe wnęki powstałe po wykruszeniu lub wypaleniu ziaren domieszki — zapewne bliżej nie zidentyfikowanej substancji wapiennej. W glinie obecna również domieszka tłucznia ceramicznego (∅ — do 1,5 mm). Wymiary: H — 12,5 cm, ∅ wylewu — 13,0 cm, ∅ brzuśca — 14,0 cm, ∅ dna — 6,8 cm, grub. ścianek — 5 mm. Tabl. XLII: 374–1. 4. Wklęsło-wypukła tarczka kościana w kształcie zbliżonym do owalnego. Od strony wklęsłej ma otwór w kształcie litery V, umieszczony blisko krawędzi. Powierzchnia wypukła, pierwotnie wygładzona, obecnie starta w wielu miejscach. Na tarczce widoczne jest zdobienie w postaci małych dołków, umieszczonych na krańcach zabytku, a także tworzących zbiegające się ku środkowi motywy liniowe. Wymiary: dł.— 3,8 cm, szer. — 3,4 cm, grub. — 0,4 cm. Tabl. XLII: 374–4. 5–9. Pięć stożkowatych guzków kościanych. Powierzchnie dokładnie wygładzone. Od strony płaskiej obecne otwory w kształcie litery V. W zbiorach muzeal-

zowego (w różnych odcieniach), nierówna, matowa. Przełom szary. Widoczna jest w nim nieduża ilość domieszki drobnoziarnistego piasku oraz pojedyncze kawałki tłucznia ceramicznego. Wymiary: H — 5,8 cm, ∅ wylewu — 20,1 cm, ∅ dna — 12,8 cm, grub. ścianek — 11–12 mm. Tabl. XLI: 377–1.

Grób 377 Brak danych o kształcie, rozmiarach i głębokości jamy grobowej. Przy zgniecionej czaszce dziecięcej, zwróconej twarzą w stronę NE, odkryto duże fragmenty misy (1). Tabl. XLIII: A. Opis zabytku: 1. Zachowana we fragmentach, niska misa niezdobiona. Brzeg wylewu lekko zrównany poziomo. Dno wyodrębnione, płaskie. Powierzchnia zewnętrzna koloru brą-

Grób 379 Brak danych o kształcie jamy grobowej. Miała ona rozmiary 150 x 100cm. Na jej dnie, na głębokości 70 cm od powierzchni ziemi, odkryto szkielet kobiety w wieku adultus ułożony w pozycji skurczonej, z głową i nogami zwróconymi na prawy bok. Zorientowany był on wzdłuż osi N–S, z głową na S i twarzą zwróconą w stronę wschodnią. Układ kończyn górnych został wtórnie zaburzony. Najprawdopodobniej prawą kończynę zgięto w łokciu i zwrócono w stronę twarzy, zaś lewą — zgięto również w łokci i złożono w okolicy pasa. Kończyny dolne zostały podkurczone pod kątem silnie rozwartym w stawie biodrowym i ostrym w stawie kolanowym. Na zachód od kręgosłupa znaleziono kubek o profilu esowatym (1). Pomiędzy kręgami krzyżowymi leżał natomiast kubek o kształcie doniczkowatym (2). Na wysokości pasa, ok. 20 cm na wschód od kości szkieletu, odkryto guzek kościany (6) oraz kościany paciorek workowaty (3). Poniżej kręgów szyjnych znaleziono cienką blaszkę miedzianą (5). Ponadto z bliżej nieokreślonego miejsca w grobie pochodzi zdobiony wisiorek w formie płytki o ósemkowatym kształcie (4). Tabl. XLIV: A, XLV: A.

Katalog Stanowisk

34

Opis zabytków: 1. Nieornamentowany kubek o profilu esowatym. Zaopatrzony w ucho taśmowate, umieszczone pomiędzy górną częścią brzuśca a górną częścią szyjki. Powierzchnia zewnętrzna równa, lśniąca, prawdopodobnie pokryta szlamowaną glinką koloru „czarniawego” Według odkrywcy, spod angoby „przebijała spod niej skorupa barwy czerwonawej z drobnymi ziarneczkami piasku”. Wymiary: H — 9,6 cm, ∅ brzuśca — 10,5 cm. Tabl. XLIV: 379–4. Naczynia nie odnaleziono w zbiorach muzealnych — opis według J. Żurowskiego (1932: 121, tabl. XXI: 4). 2. Niezdobiony kubek o kształcie doniczkowatym zaopatrzony w zachowane fragmentarycznie ucho taśmowate. Dno wyodrębnione w postaci stopki wyraźnie rozchylającej się ku dołowi. Powierzchnia zewnętrzna koloru „różowawego”, nierówna. Wymiary: H — 6,7 cm, ∅ wylewu — 7,0 cm. Tabl. XLIV: 379–5. Naczynia nie odnaleziono w zbiorach muzealnych — opis według J. Żurowskiego (1932: 121, tabl. XXI: 5). 3. Paciorek „z kła jelenia lub kości” o kształcie workowatym i grubości wyraźnie zmniejszającej się ku otworowi. Tabl. XLIV: 379–1. Zabytku nie odnaleziono w zbiorach muzealnych — opis według J. Żurowskiego (1932: 121–122, tabl. XXI: 3). 4. Płaski wisiorek kościany o kształcie ósemkowatym, z otworem u szczytu, zdobiony na powierzchni czternastoma dołeczkami. Tabl. XLIV: 379–2. Zabytku nie odnaleziono w zbiorach muzealnych — opis według J. Żurowskiego (1932: 122, tabl. XXI: 2). 5. Łukowato wygięta blaszka miedziana w kształcie prostokąta o zaokrąglonych bokach. Na krańcach ma dwa, symetrycznie umieszczone otwory o średnicy 1,5 mm. Na powierzchni wypukłej blaszki widoczny jest odcisk tkaniny wykonanej techniką splotu płóciennego. Wymiary: dł. — 52 mm, szer. — 25 mm, grub. — 1,5 mm. tabl. XLIV: 379–3. 6. Guzek kościany o kształcie stożkowatym (?) i otworem w kształcie litery V (?). Zabytku nie odnaleziono w zbiorach muzealnych. Według J. Żurowskiego (1932: 121) nie można go było odnaleźć już w 1932 roku — „być może zaginął lub mylnie zanotowano w protokule z badań”.



Opinia mgr Katarzyny Szewczyk z Krakowa.

Grób 381 Brak danych o kształcie i rozmiarach jamy grobowej. Na jej dnie, na głębokości ok. 70 cm od powierzchni ziemi, spoczywał szkielet osobnika w wieku adultus, zorientowany wzdłuż osi N–S, z głową na S. Według analizy Lubomira Sedlaczka-Komorowskiego (1935: 111, 112) należał on do mężczyzny, jednak zarówno jego ułożenie w grobie, jak i wyposażenie są typowe dla pochówków kobiecych. Szkielet był ułożony na plecach, z nogami zwróconymi na prawy bok. Również na prawą stronę, twarzą w kierunku wschodnim, przechylona była jego czaszka. Lewą kończynę górną, zgiętą w łokciu, złożono na pasie, zaś prawą — również zgiętą — zwrócono w stronę twarzy. Kończyny dolne podkurczono pod kątem rozwartym w stawie biodrowym oraz pod kątem ostrym w stawie kolanowym. W grobie odkryto trzy kubki niezdobione (1–3): jeden bezpośrednio na zachód od czaszki, drugi kilka centymetrów na zachód od kości miednicy, trzeci — ponad kośćmi szkieletu. Na kościach lewego przedramienia znaleziono dwa guzki kościane (4–6). Trzeci guzek odkryto pod prawą kością udową. Ponad kością czołową, leżał fragment blaszki z elektrum (7). Dwie dalsze jej części znaleziono pod kośćmi szczęki oraz pod prawą łopatką. Tabl. XLV: B, XLVI: A. Opis zabytków: 1. Lekko uszkodzony, mały kubek o profilu esowatym. Zaopatrzony w taśmowate ucho mające zaczepy w górnej części szyjki oraz na granicy szyjki i brzuśca. Dno niewyodrębnione, lekko wklęsłe. Granica pomiędzy szyjką a brzuścem została podkreślona żłobkiem, zamazanym następnie podczas wygładzania naczynia. Powierzchnia zewnętrzna koloru brązowego, równa, lekko lśniąca, pokryta warstwą przeszlamowanej glinki. Przełom jasnoszary, „mączysty”. W glinie obecna jedynie nieliczna domieszka drobnoziarnistego tłucznia kamiennego i piasku. Wymiary: H — 10,0 cm, ∅ wylewu — 7,7 cm, ∅ brzuśca — 9,3 cm, ∅ dna — 3,5 cm, grub. ścianek — 4 mm. Tabl. XLVI: 381–5. 2. Zachowany w dużych fragmentach, przysadzisty kubek o profilu esowatym. Taśmowate ucho zostało zaczepione pomiędzy górną częścią brzuśca a górną częścią szyjki. Granica pomiędzy szyjką a brzuścem podkreślona nierówną linią żłobkowaną, zamazaną podczas wyrów-

Katalog Stanowisk nywania ścianek naczynia. Dno niewyodrębnione, lekko wklęsłe. Powierzchnia zewnętrzna koloru ciemnoszarego, równa, półmatowa. Przełom szary. Na powierzchni naczynia widoczne pojedyncze kawałki domieszki tłucznia ceramicznego. Wymiary: H — 10,9 cm, ∅ wylewu — 14,0 cm, ∅ brzuśca — 13,0 cm, ∅ dna — 6,5 cm, grub. ścianek — 4 mm. Tabl. XLVI: 381–6. 3. Mały niezdobiony kubek o profilu esowatym. Grube, taśmowate ucho łączy górną część brzuśca z krawędzią wylewu. Brzusiec w kształcie dwustożkowatym. Dno niewyodrębnione, lekko wklęsłe. Wymiary: H — 6,8 cm, ∅ brzuśca — 6,4 cm. Tabl. XLVI: 381–4. Naczynia nie odnaleziono w zbiorach muzealnych — opis według J. Żurowskiego (1932: 123, tabl. XXIII: 3). 4–6. Trzy stożkowate guzki kościane, z otworami w kształcie litery V. Tabl. XLVI: 381–1,2,3. Zabytków nie odnaleziono w zbiorach muzealnych — opis według J. Żurowskiego (1932: 123, tabl. XXIII: 2). 7. Słabo zachowane fragmenty taśmowatej blaszki z elektrum. Zachował się m.in. mały fragment z otworem o średnicy 2 mm. Grubość blaszki — 0,2 mm. Według opisu J. Żurowskiego (1932: 123) taśma ta miała szerokość 2,2 cm, a otwory widoczne były na dwóch spośród zachowanych części. Analizę składu chemicznego metalu wykonał na początku lat trzydziestych XX wieku inż. Antoni Feill z Wyższego Studium Handlowego w Krakowie. Stwierdził on, że jest to stop o zawartości 75% złota i 25% srebra (Żurowski 1932: 123, przypis 14). Grób 386 Jama grobowa miała kształt zbliżony do prostokątnego i wymiary 200 x 160 cm. Zorientowana była wzdłuż osi W–E. Na jej dnie, 60 cm od powierzchni ziemi, odkryto słabo zachowane szczątki dwóch osobników. W części wschodniej jamy znajdowały się fragmenty czaszki dziecka w wieku około 3 lat. Na południe od niej znaleziono misę (1) oraz dwa kubki (2–3). W części zachodniej obiektu leżały w skupisku słabo zachowane, niedopalone szczątki osobnika starszego. Wśród nich odkryto przepalone fragmenty kamiennej płytki łuczniczej (4). Ponadto w niesprecyzowanej części jamy grobowej znaleziono krzemienne „zgrzebło neolityczne typu wschodniego” (5), „odłupek” krzemienny (6) oraz „skorupy nieornamentowane i gładki brzeg naczynia” (Żurowski 1932: 124).

35

Opis zabytków: 1. Zachowana w dużych fragmentach niezdobiona misa w kształcie wycinka kuli. Krawędź wylewu pogrubiona i poziomo ścięta, z okapem od obydwu stron (wyraźniejszym od strony wewnętrznej). Dno niewyodrębnione, płaskie. Powierzchnia zewnętrzna koloru ceglastobrązowego, nierówna, matowa. Widoczne są na niej duże nisze, powstałe po całkowitym wypaleniu ziaren domieszki. Przełom jasnoszary. W glinie obecna jest spora ilość średnio- i gruboziarnistej (∅ — do 3 mm) domieszki białej substancji wapiennej lub kości. Wymiary: H — 5,1 cm, ∅ wylewu — 17,3 cm, ∅ dna — 7,2 cm, grub. ścianek — 5 mm. Tabl. XL: 386a–3. 2. Niezdobiony kubek o profilu esowatym z „wałkowatym” uchem, wystającym nieco powyżej krawędzi naczynia. Dno niewyodrębnione, płaskie. Powierzchnia brązowa, gładzona, ale bez połysku. Wymiary: H — 6,1 cm, ∅ brzuśca — 7,3 cm. Tabl. XL: 386a–2. Naczynia nie odnaleziono w zbiorach muzealnych — opis według J. Żurowskiego (1932: 123, tabl. XXII: 3). 3. Niezdobiony kubek o zaznaczonej granicy pomiędzy szyjką a brzuścem. Z ucha, umieszczonego pomiędzy górną częścią brzuśca a krawędzią wylewu, zachowały się jedynie fragmenty. Dno niewyodrębnione. Powierzchnia zewnętrzna brązowa, gładzona ale bez połysku. Wymiary: H — 7,9 cm, ∅ brzuśca — 7,0 cm. Tabl. XL: 386a–1. Naczynia nie odnaleziono w zbiorach muzealnych — opis według J. Żurowskiego (1932: 123, tabl. XXII: 3). 4. Wykonana z łupku płytka łucznicza. Została uszkodzona wskutek działania ognia i zachowała się we fragmentach. Ma kształt czworoboku o dłuższych bokach wyraźnie wklęsłych. W przekroju poprzecznym łukowata. Posiada cztery otwory rozmieszczone symetrycznie w narożnikach. Wymiary: dł. — 11,6 cm, szer. — 5,5 cm. Tabl. XL: 386b–1. Zabytku nie odnaleziono w zbiorach muzealnych — opis według J. Żurowskiego (1932: 124, tabl. XXII: 6). 5. Zgrzebło wykonane z odłupka. Krzemień pasiasty. Zabytku nie odnaleziono w zbiorach muzealnych — opis według J. Żurowskiego (1932: 124). 6. Odłupek. Krzemień pasiasty. Zabytku nie odnaleziono w zbiorach muzealnych — opis według J. Żurowskiego (1932: 124). 7. „Skorupy nieornamentowane i gładki brzeg naczynia”. Zabytków nie odnaleziono w zbiorach muzealnych — opis według J. Żurowskiego (1932: 124).

36

Katalog Stanowisk

3.2. Znaleziska luźne

3,2 cm. Długość okazu szacować można na ok. 7 cm. Tabl. XLVII: 4.

3.2.1. Beszowa, pow. staszowski 3.2.2. Duraczów, pow. kielecki Z badań powierzchniowych prowadzonych na przełomie XIX i XX w. na wydmach w tej wsi przez Erazma Majewskiego (1901: 144–146; Kozłowski 1923: 47–49) pochodzi bogaty inwentarz zabytków schyłkowopaleolitycznych, mezolitycznych, neolitycznych (krąg lendzielsko-polgarski, kultura pucharów lejkowatych, „neolit leśny”, kultura amfor kulistych, kultura złocka, kultura ceramiki sznurowej), z epoki brązu (kultura mierzanowicka) i okresu wpływów rzymskich. Jest wśród nich fragment płytki łuczniczej o cechach typowych dla kultury pucharów dzwonowatych. Literatura: Kozłowski 1923: 49, 158; Tabl. XX– 23; Żurowski 1932; Sangmeister 1974 (Nr 54). Zbiory: Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie (nr inw.: PMA II/2695). Opis zabytku: 1. Niewielki fragment płytki łuczniczej o klepsydrowatym zarysie wykonanej ze skały o ziarnistej strukturze barwy szarobeżowej. Na zachowanym krańcu była ona zdobiona wykonanym niezwykle precyzyjnie ornamentem rytych linii, składającym się z trzech pasm poprzecznych oraz zygzaka wypełniającego przestrzeń pomiędzy pasmem brzeżnym i środkowym. Pasma brzeżne składają się z sześciu linii, środkowe z siedmiu, zaś pasma ornamentu krokwiowego z czterech. Kraniec węższego boku płytki pogrubiony jest wyraźną listwą. Łukowatość strony spodniej płytki została jedynie zamarkowana przez wyszlifowanie wzdłuż okazu płytkiego rowku o szerokości około 1,2 cm i głębokości niespełna 0,1 cm. W zachowanym fragmencie widoczne są trzy otwory o formie stożkowatej wiercone od spodniej strony okazu. Dwa większe rozmieszczone są symetrycznie bliżej dłuższych boków, a dalej od krańca. Jeden mniejszy otwór znajduje się bardziej centralnie, bliżej krańca okazu. Wydaje się, iż był on efektem naprawy dokonanej po wyłamaniu fragmentu narożnika. Nie ma pewności, czy otwór ten miał symetryczny odpowiednik w partii niezachowanej. Wymiary: dł. zachowana — 2,6 cm, szer. zachowana — 3,0–2,8 cm, wysokość — 0,66 cm. Rekonstruowana szer. max — ca

Z badań powierzchniowych prowadzonych w końcu XIX w. na wydmach w tej wsi przez Erazma Majewskiego i Jana Czarnockiego (Kozłowski 1923: 55) pochodzi bogaty inwentarz zabytków mezolitycznych i neolitycznych (kultura pucharów lejkowatych, „neolit leśny”). Było wśród nich 7 krzemiennych grocików strzał, wśród których dominowały okazy o cechach kultury mierzanowickiej i kultury ceramiki sznurowej (Borkowski 1984: 87). Razem z nimi przechowywany był pojedynczy grocik o cechach typowych dla kultury pucharów dzwonowatych. Literatura: Borkowski 1984. Zbiory: zabytek spłonął w trakcie pożaru Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie w 1991 r. Opis zabytku: 1. Mały, smukły grot strzały z głęboką, trapezowatą wnęką w podstawie. Krzemień świeciechowski. Wymiary: dł. — 26,1 mm, szer. — 19,5 mm, grub. — 3,7 mm. Zabytek spłonął — opis według W. Borkowskiego (1984: 87).

3.2.3. Grabowa, pow. staszowski Z badań powierzchniowych prowadzonych w końcu XIX w. na wydmach w tej wsi przez Erazma Majewskiego (1901: 149; Kozłowski 1923: 51, 52) pochodzi bogaty inwentarz zabytków mezolitycznych, neolitycznych (kultury lubelsko wołyńskiej ceramiki malowanej, kultury pucharów lejkowatych, kultury złockiej) i z epoki brązu (kultury mierzanowickiej, kultury łużyckiej). Było wśród nich ponad 20 krzemiennych grocików strzał, wśród których dominowały okazy o cechach kultury mierzanowickiej i kultury ceramiki sznurowej (Borkowski 1984: 88). Razem z nimi przechowywany był pojedynczy grocik o cechach typowych dla kultury pucharów dzwonowatych. Literatura: Borkowski 1984. Zbiory: zabytek spłonął w trakcie pożaru Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie w 1991 r.

Katalog Stanowisk Opis zabytku: 1. Mały, krępy grot strzały z płytką, trapezowatą wnęką w podstawie. Krzemień pasiasty. Wymiary: dł. — 22,6 mm, szer. — 18,8 mm, grub. — 3,7 mm. Zabytek spłonął — opis według W. Borkowskiego (1984: 88).

3.2.4. Siesławice, pow. buski W Muzeum Archeologicznym w Krakowie przechowywane jest naczynie, na którym widniej podpis „BuskoSiesławice”. Brak danych na temat bliższej lokalizacji oraz okoliczności odkrycia.

37

Zbiory: Muzeum Archeologiczne w Krakowie (bez numeru inwentarzowego). Opis zabytku: 1. Zrekonstruowany z dużych fragmentów, niezdobiony kubek z uchem łączącym górne partie brzuśca z częścią przywylewową. Profil naczynia łagodnie esowaty. Dno niewyodrębnione. Powierzchnia zewnętrzna koloru brązowego, równa, półmatowa — lekko lśniąca. Widoczne są na niej liczne ziarna domieszki mineralnej — tłucznia średniej i dużej wielkości, koloru czerwonego. Wymiary: H — 11,1 cm, ∅ wylewu — 13,7 cm, ∅ brzuśca — 12,5 cm, ∅ dna — 5,7 cm, grub. ścianek — 4 mm. Tabl. XLVII: 3.

4 Analiza materiału

4.1. Ceramika 4.1.1. Makromorfologia Prezentowany poniżej podział typologiczny zaproponowano dla 69 naczyń kultury pucharów dzwonowatych z Wyżyny Małopolskiej (ryc. 1). Dla przedstawienia charakterystyki ich poszczególnych rodzajów („grup typologicznych bazowych”) wykorzystano propozycję A. Kośko (1979: 41–50; 1981: 24–32). Jej jedynym uzupełnieniem było wprowadzenie definicji czary. W obrębie poszczególnych grup wyróżniono odmiany — zgodnie ze specyfiką analizowanych materiałów. W sumie wydzielono 6 rodzajów naczyń: misy, kubki niezdobione, kubki zdobione, dzbany, puchary i czary (tab. 2). W obrębie dwóch z nich (misy i kubki niezdobione) dokonano podziału na odmiany. A. Misy (M). Należą tu naczynia jedno- lub dwuczłonowe, spełniające następujące warunki: ∅3≤∅1 i ∅1: H≥2. Na interesującym nas obszarze odkryto 15 mis. Można wśród nich wyróżnić następujące odmiany: a) M1 — naczynia w kształcie wycinka kuli, mające cztery nóżki plastyczne (3 szt.), b) M2 — naczynia w kształcie wycinka kuli o płaskim lub lekko wklęsłym dnie (5 szt.), c) M3 — naczynia o prostych, stożkowato rozchylających się ściankach, w przypadku których kąt pomiędzy ściankami bocznymi a dnem jest większy niż 115° (4 szt.),

3 Skróty zastosowane przy podawaniu wymiarów naczyń: H — wysokość, ∅1 — średnica wylewu, ∅2 — średnica brzuśca, ∅3 — średnica dna, ∅max — największa średnica naczynia.

d) M4 — naczynia o prostych, lekko rozchylających się ściankach („doniczkowate”), w przypadku których kąt pomiędzy ściankami bocznymi a dnem jest zawarty w przedziale 90°–115° (1 szt.), e) M5 — naczynia o ściankach profilowanych esowato (1 szt.), f) M6 — naczynia o ściankach łukowato wygiętych i zagiętych do wewnątrz (1 szt.). B. Kubki niezdobione (K). Stanowią najliczniejszą grupę zabytków ceramicznych (46 szt.). Są to naczynia jedno- lub dwuczłonowe, mające ucho i spełniające warunek metryczny: ∅max (∅1 lub ∅2): H≥0, 8. Ich wysokość nie przekracza zazwyczaj 15 cm (ryc. 2). W najbardziej generalnym podziale kubków można wyróżnić dwie odmiany: a) K1 — kubki dwuczłonowe, b) K2 — naczynia jednoczłonowe (doniczkowate). Zaliczyć tu należy jeden zabytek — z grobu 379 w Złotej („Nad Wawrem”), znany jedynie z przedwojennej publikacji (Żurowski 1932, tabl. XXI: 5). Tabela 2. Ogólna statystyka występowania poszczególnych rodzajów naczyń kultury pucharów dzwonowatych na Wyżynie Małopolskiej Table 2. General statistics of the occurrence of individual types of vessels in the Bell Beaker culture on Małopolska Upland

40

Analiza materiału

Ryc. 1. Podział typologiczny naczyń kultury pucharów dzwonowatych z Wyżyny Małopolskiej Fig. 1. Typological division of Bell Beaker culture vessels from Małopolska Upland

Analiza materiału Tabela 3. Liczebności odmian kubków niezdobionych Table 3. The number of types of undecorated cups

Duża zmienność w grupie kubków dwuczłonowych (K1) wymaga wprowadzenia bardziej szczegółowych, wielostopniowych jednostek podziału (tab. 3, ryc. 1). Kryteriami w tej procedurze powinna stać się w pierwszej kolejności sama wielkość naczynia (czyli wysokość i średnica maksymalna), a także jego ogólne proporcje (stosunek średnicy maksymalnej do szerokości). Inne istotne cechy proporcji naczynia (np. stosunek średnicy wylewu do średnicy brzuśca), a także różnice morfologiczne (np. stopień wyodrębnienia szyjki), stanowić mogą również istotny element różnicujący omawianą grupę zabytków. Jednak z uwagi na małą liczebność próby wyodrębnienie zbyt dużej liczby wariantów wydaje się obecnie bezcelowe. Stosując podział „generalny” można wyróżnić 6 odmian kubków niezdobionych (ryc. 3): a) K1A — naczynia małe, smukłe. Ich wysokość mieści się w przedziale 6–10 cm, zaś maksymalna średnica — 6–9 cm. Spełniają one ponadto warunek: ∅max: H≤1, 2. Z reguły średnica wylewu jest wyraźnie mniejsza od średnicy brzuśca (∅11, 1, a najczęściej ∅max: H>1, 2. Z reguły średnica wylewu jest zbliżona do średnicy brzuśca (∅1≈∅2). Do odmiany tej zaliczono 10 kubków. c) K1C — formy średniej wielkości, bardzo smukłe (o proporcjach małych dzbanów). Ich wysokość wynosi od 11,5 do 13 cm, zaś średnica maksymalna: ok. 11 cm. Ponadto spełniają one warunki: ∅max: H1. Najczęściej średnica wylewu jest nieco mniejsza od średnicy brzuśca (∅1≤∅2). Do odmiany K1D należy 11 kubków. e) K1E — naczynia duże, bardzo przysadziste. Od form odmiany K1D różnią się ogólnymi proporcjami (∅max: H≥1, 3). Ich wysokość wynosi od 8 do 10 cm, a szerokość maksymalna: od 11,5 do 14 cm. Przedstawione powyżej kryteria spełnia 5 naczyń. f) K1F — kubki bardzo duże. Do odmiany tej należy kubek odkryty w grobie 4/1 w Świniarach Starych (tabl. XXXII: 4/1–1). Jest on wyraźnie większy od innych form z omawianej grupy naczyń (wysokość — 13,8 cm, średnica maksymalna — 18,5 cm). Możliwe, że podobny do niego był również niezachowany kubek z grobu 5 w Beradzi (Żurowski 1932, tabl. XXVII: 8), jeżeli właściwa jest rekonstrukcja wymiarów oraz kształtu, przedstawiona przez autora opracowania. C. Kubki zdobione (KZ). Do grupy tej zaliczono kubki mające ornament typowy dla pucharów dzwonowatych. Z interesującego nas obszaru znane są jedynie trzy naczynia tego rodzaju. Wszystkie pochodzą z grobu 1 w Beradzi (tabl. II). Pod względem cech morfologicznych mieszczą się one w kategoriach ustalonych dla odmiany K1D kubków niezdobionych, czyli form dużych, przysadzistych. W przypadku kubków zdobionych uwagę zwraca sposób ukształtowania i wyodrębnienia brzuśca (podkreślony załom oraz płynne przejście pomiędzy brzuścem a dnem oraz brzuścem a szyjką), różniący te naczynia wyraźnie od form odmiany K1D. D. Dzbany (DZ). Są to duże naczynia dwuczłonowe, zaopatrzone w ucho. Spełniają one warunki: ∅max: H