Kresowe rezydencje : zamki, pałace i dwory na dawnych ziemiach wschodnich II RP. T.1: Województwo wileńskie [1] 9788380980938 [PDF]

Zitiervorschau

GRZEGORZ RAKOWSKI

KRESOWE REZYDENCJE ZAMKI, PALACE I DWORY NA DAWNYCH ZIEMIACH WSCHODNICH II RP

TOM I WOJEWÖDZTWO WILENSKIE

WARSZAWA 2017

Mitaw,

Dzwina

Karlskrona Morze Battyckie

Szawle

Dyneburg

Poiąga

c Druja Braslaw Dzisna

Klajpeda Kiejdan;

DANI A

Potock

Wilkomierz

W O L N E MIÄSTO GD A NSK

;więcian; tobylnik Królewiec įampoj

Pilawa

Wilejka Oszmiana

iBorysów

Kotobrzeg

M ohfceczno Suwalki O Minsk

Szczecin

v

Grudzi,

BIAtYSTOK J t f Lom ža

Àleksandrów Kuj

6

^ * NOWOGRÓPEK ^ Wolkowvsk

)

fe Baranowicze

°

woj. biatostockie

O Slonim ..

\

Ciecham

eia we k Ptock Gniezno

POZNAN

BRZEŠČ ÚTEWSKI

StG

WARSZAWA

Piñsk

Siedlce

\ Kalisz

V LUBLIN

Piotrków Tryb, Yoclaw

C h e lín

woj. kieleckie O KIELCE

Kowel

woj.

Owrucz

wotyn

Korosteñ

woj. Zwiahel

Carnose

KRAKOW

Olomun

arnow

woj. krakowskie

Opawa

Žytomierz

Krzemieniec

LW Ó W C ------- ^

Cieszyn

Lubar

_ r _ - ______ TARNOPOL

Ptoskirów

S T A N IS L A W

Kamieniec Podolski Koszyce len

Mukaczewo

Bratyslavya

Debreczyn B u d ap eszt

Waradyn Koloszwar

Czerniowce

Berdyczów

Krasta

JeziorossyO

Siobödka

Poniewie;

OJEWODZTWO WILENSKIE

DZISNA ikotajöw

Dzwina

MAPA ADMINISTRACYJNA Uciana

Bohiri

aa'Öwicze

Wicfze VSq

Prozoroki

Daugieliszki Melegia

Witkomierz Malaty

ucisz Janöw

ntupy

(Szyrwinty

Porpliszcze Wotkotata

Podbrodzie

osno Miadziol Ncwy

:emetowszi

mieliszki

Niem

Berezyna ParaQanöw

tez. Batoryn /

Jewie O Kronie

pow. wilerisko-trocki

Krzywicze

Jez. Wiszniew

Dolhinöw Gierwiaty Koscieniewfcze Kurzeniec Rudomi Smorg Turgiel

, r

pow. oszmiahski

—^ W" t

ZMIANA

i

Wiazyri

O Kucewiczi

QGrauzyszki A7e

Dziewieniszki

V .H olszany

M O tO D ECZN Potoczany

Werenow Wotozyn

Grödek

Krasn

i( mbin

OZNACZENIA I SKROTY

bar. Czeka

- baron, baronowa - Wsierossijskaja czeriezwyczajnaja komissija po bor'bie s kontrriewolucyjej i sabotažom (ros. Wszechrosyjska Komisja Nadzwyczajna do Walki z Kontrrewolucją i Sabotazem) hr. - hrabia, hrabina IS PAN - Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk KGB - Komitiet gosudarstwiennoj biezopasnosti (ros. Komitet Bezpieczenstwa Paristwowego) KOP - Korpus Ochrony Pogranicza ks. - ksiądz, ksiąžę, księžna, księžniczka LVR - Lietuvos vietinė rinktinė (lit. Litewski Korpus Lokalny) NAC - Narodowe Archiwum Cyfrowe NKWD - Narodnyj komissariat wnutriennych diel (ros. Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych) PRL - Polska Rzeczpospolita Ludowa PSL - Polskie Stronnictwo Ludowe PWN - Panstwowe Wydawnictwo Naukowe PZL - Polski Związek Lowiecki RP - Rzeczpospolita Polska UJ - Uniwersytet Jagielloriski WIG - Wojskowy Instytut Geograficzny WP - Wojsko Polskie ZSRR - Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich ZWZ - Związek Walki Zbrojnej

0 ^ 0

MAPY: - zamek, majątek ziemski, cmentarz dworski lub kaplica dworska na mapie przedwojennej - zespöl dworski lub palacowy - zamek lub grodzisko kaplica lub cmentarz dworski

cmentorze rosnq maleje liczba obrohcow ale obrona trwa i będzie trwala do kohca iješli Miasto padnie a ocaleje jeden on będzie nios! Miasto w sobie po drogach wygnania on będzie Miasto Zbigniew Herbert, Raport z oblęžonego Miasta

PRZEDMOWA ddzial IPN w Warszawie od wielu lat bada najdramatyczniejszy okres dziejow polnocno-wschodnich terenow II Rzeczypospolitej - wojen šwiatowych, okupacji sowieckiej, niemieckiej i wtadzy bolszewickiej. Dzięki projektowi badawczemu „Dopalanie Kresow” staramy się zachowač w pamięci zbiorowej wspoIczesnych Polakow obraz šwiata, ktorego juž nie ma. Šwiata rožnorodnego etnicznie i kulturowo, pelnego postaw patriotycznych - prezentowanych przez miejscowe spolecznošci, jakby wyjęte z Sienkiewiczowskiej Trylogii. OdszedI on bezpowrotnie na skutek kataklizmow wieku XX, pozostawiając nas z bolesną tęsknotą i žalėm wywo!anym niesprawiedliwym wyrokiem historii. W dotychczasowych opracowaniach koncentrowališmy się na tym, aby przedstawič dorobek kresowej konspiracji lat wojny i ostatnich obroncow polskich Kresow, ktorzy w osamotnieniu toczyli walkę na Nowogrodczyžnie i Grodzieriszczyžnie až do początku lat pięčdziesiątych XX w. Teraz przyszedl czas na zaprezentowanie materialnych šwiadectw lączących te tereny z Rzeczpospolitą. Nieprzypadkowo wybrališmy wlašnie rezydencje - to one w największym stopniu tworzy!y historyczny krajobraz. Byty pomostem między tradycją konkretnych rodzin, ziem i regionow a literatūrą i sztuką, po prostu polskošcią. Przypominanie o ich obecnošci traktujemy jako nasz obowiązek, aby przekazač kolejnym pokoleniom Polakow ich wlasne dziedzictwo, ktorego istnienia mogą nawet nie byč w pelni šwiadomi.

O

Dr Tomasz Labuszewski

OD AUTORA iedziby panujących i ziemianskie rezydencje na dawnych ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej w ciągu kilku wiekôw odgrywaly niezwykle istotną rolę w polskiej historii i kulturze. W ksiąžęcych i krôlewskich zamkach podejmowano wažące na losach panstwa decyzje, magnackie palace i szlacheckie dwory byly promieniującymi na okolicę ošrodkami kultury, a często rôwniez stanowily wybitne zabytki architektury oraz miešcily cenne zbiory dziel sztuki i gromadzone przez wieki archiwa rodzinne. Z kresowych rezydencji wywodzila się cala plejada znanych postaci: politykôw, wodzôw i wojownikôw, duchownych, literatôw i artystôw. W okresie zaborôw siedziby ziemianskie byly ostojami polskošci i patriotyzmu. Na Kresach nie znalazlby się chyba dwôr ani palac, z ktôrego ktoš nie uczestniczylby w jednym z powstan narodowych, co zaborcy karali m.in. konfiskatami majątkôw i zsylkami. Ziemianie wstçpowali do polskich formacji wojskowych tworzonych przy armiach panstw zaborczych podczas I wojny swiatowej, a po odrodzeniu Polski masowo zasilali szeregi Wojska Polskiego, brali udzial w wojnie bolszewickiej i innych walkach o ksztalt granic II Rzeczy­ pospolitej, a takže w wojnie obronnej we wrzesniu 1939 r. Podczas II wojny swiatowej to wlasnie zie­ mianie tworzyli zręby polskiej konspiracji na Kre­ sach, a tamtejsze dwory wielokrotnie byly bazami zaopatrzeniowymi i kryjôwkami dla zbrojnych oddzialôw polskiego podziemia. ^

II wojna swiatowa i jej nastçpstwa spowodowaly calkowitą zagladę polskiego ziemianstwa jako warstwy spolecznej. Kresowi ziemianie utracili nie tylko swe rezydencje i majątki, ale często byli takže ofiarami aresztowah, zsylek, trafiali do wiçzien, lagrôw i obozôw. Niektôrzy z nich przyplacili to žydėm, mordowani przez bezpiekę i wojsko sowieckie, zbuntowanych chlopôw, radziecką partyzantkę bądž hitlerowski aparat represji. Ci, ktôrzy zdolali przetrwac, wyjechac za granicę, wrôcic ze zsylek lub z armią Andersa wydostac się z ZSRR, po wojnie albo pozostali na emigracji, albo rozpoczęli nowe žyde w komunistycznej Polsce. Ze zniknięciem ziemianstwa wiązala się takže materialna zaglada licznych rezydencji na kresach II RP. Juž we wrzesniu 1939 r. niemal wszystkie tamtejsze dwory i palace rozgrabili Sowieci lub mieszkancy sąsiednich wsi. Niektôre siedziby ziemianskie przestaly istnieč w wyniku bezpošrednich dzialah wojennych, inné zaš w rezultacie atakôw radzieckiej partyzantki. Po zakonczeniu wojny, gdy Kresy zostaly wlączone w sklad ZSRR, pozbawione wlascicieli i gospodarzy rezydencje ulegaly dewastacji lub byly celowo niszczone jako naležące do dawnych „panôw krwiopijcôw”. Najczęšciej jednak robiono z nich užytek praktyczny, wykorzystując palace i dwory jako siedziby administracji kolchozôw lub sowchozow, szkol, bibliotek, szpitali, sanatoriôw i innych instytucji. Wiązalo się to na ogôl z przebudową, często barbarzynską, na potrzeby nowych užytkownikow.

10

OD AUTORA

Dalszą dewastację powodowalo niewlasciwe užytkowanie budynkow i brak troški o ich stan oraz zaniechanie remontow i konserwacji. Paradoksalnie do pogorszenia stanu tych obiektow doprowadzily upadek ZSRR w 1991 r. oraz likwidacja kolchozow i sowchozow. Z dnia na dzien wiele dawnych siedzib ziemianskich, w ktorych miešcily się biurą tych przedsiębiorstw, stracilo dotychczasowych gospodarzy, zostalo opuszczonych, a w rezultacie szybko zamienily się one w ruiny tub calkowicie zniknęly z powierzchni ziemi. Podobny los często spotykal te dwory i palace, w ktorych po wojnie urządzono szkoly i szpitale, gdy wybudowano nowoczesniejsze i większe siedziby tych instytucji. Gwoli prawdy trzeba dodač, ¿e niektore zamki, palace i dwory w paristwach powstalych po rozpadzie ZSRR (szczegolnie na Litwie) w ostatnich latach starannie odnowiono, odbudowano lub nawet zrekonstruowano od podstaw dzięki zaangazowaniu funduszy paristwowych (lub unijnych - w przypadku Litwy), samorządowych bądž prywatnych i mieszczą one dziš muzea, domy kultury lub inne instytucje užytecznošci publicznej, hotele, pensjonaty i prywatne rezydencje. Tych odnowionych (albo będących w trakcie remontu) obiektow jest stosunkowo niewiele, ale są to na ogol rezyden­ cje największe, najciekawsze i o uznanej wartosci artystycznej i historycznej. Warto zdač sobie sprawę, že choc ostateczna zaglada rezydencji kresowych nastąpila podczas II wojny swiatowej i po jej zakoriczeniu, to ogromne i niepowetowane straty siedziby ziemiariskie poniosly juž w trakcie I wojny swiatowej oraz wojny polsko-bolszewickiej w latach 1919-1920 i walk z paristwami ošciennymi o ksztalt granic odrodzonej Rzeczypospolitej. Trwające przez kilka lat zažarte walki pozycyjne na froncie wschodnim, przecinającym ziemie kresowe, spowodowaly zniszczenie znacznie większej liczby dworow i palacow niz boje toczone podczas II wojny swia­ towej, kiedy fronty przesuwaly się na ogol dose szybko. To wlasnie w trakcie I wojny swiatowej znaezna częšč, a moze nawet większošč kreso­ wych rezydencji stracila swoje bezeenne nieraz wyposaženie, na ktore skladaly się niejednokrotnie gromadzone przez wiele pokolen zbiory dziel sztuki, mebli, militariow, biblioteki, domowe archiwa i pamiątki rodzinne. Przyczyną byly dewastaeja i grabieze, ktorych dopuszczaly się stacjonujące lub przechodzące wojska, oraz rabunki dokony wane przez okoliezną ludnošč, często podburzaną przez agitatorow. W licznych przypadkach przed nadejšciem frontu wlasciciele wywozili najeenniejsze zbiory i przedmioty ze swych rezydencji w gląb Rosji, gdzie požniej na ogol ginęly bezpowrotnie w zamęcie rewolucyjnym.

W okresie międzywojennym wielu ziemian nie bylo stač na odbudowę zniszczonych w czasie walk siedzib, tym bardziej ze ich dochody ograniczyla przeprowadzona przez polskie wladze re­ forma rolna. W rezultacie niektóre dwory i palace pozostaly zdewastowane bądž nawet zrujnowane do wybuchu II wojny swiatowej lub ich wlasciciele užytkowali tylko te pomieszczenia, które zdolali wyremontowac. Niniejsza ksiąžka jest pierwszą z planowanego cyklu publikaeji pošwięconych siedzibom ziemiañskim na ziemiach wschodnich II RP oraz ich dziejom, až po czasy wspolczesne, a takže ich znanym i mniej znanym wlascicielom i mieszkañcom. Inspiracją do przygotowania tych publikaeji byla trwająca od najmlodszych lat fascynacja Kresami autora niniejszego opracowania oraz szczególne zainteresowanie tamtejszymi zamkami, palacami i dworami, które rozwinęlo się jeszcze pod wplywem literatury i wrazeñ z blisko dwustu wyjazdów za obeeną wschodnią granicę Polski, odbytych w ciągu minionego cwiercwiecza. Tytul Kresowe rezydencje w sposób oczywisty nawiązuje do wielotomowego dziela Romana Aftanazego Dzieje rezy­ dencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, które bez najmniejszej przesady možna nazwac wiekopomnym, a które jest efektem kilkudziesięcioletniej benedyktyñskiej pracy tego wybitnego archiwisty, kustosza lwowskiego, następnie zas wroclawskie­ go Ossolineum (autor mial z nim zresztą zaszczyt korespondowac). W publikacjach z obecnego cyklu przyjęto jednak nieco inne založenia. Dzielo Romana Aftanazego dotyezylo calosci przedrozbiorowych ziem wschodnich Rzeczypo­ spolitej, z podzialem na województwa wg stanu na 1772 r. W niniejszym cyklu ograniezono się natomiast do województw wschodnich II RP, w związku z czym uklad tekstu i zasięg terenów opisanych w poszczególnych tomach odnoszą się do podzialu administracyjnego w Polsce międzywojennej wg stanu sprzed 1939 r. Roman Aftanazy w swojej wielotomowej publikaeji uwzględnil tylko rezy­ dencje najbardziej znaczące, które wyróznialy się „substaneją zabytkową, ksztaltem architektonieznym, zbiorami nagromadzonymi w ich wnętrzach lub tež wiązaly się ze znanymi postaciami i zdarzeniami historycznymi”1. Založenie to jest calkowicie zrozumiale, ješli wežmie się pod uwagę sięgającą kilkudziesięciu tysięcy obiektów liczbę kresowych siedzib ziemianskich, które istnialy przed 1939 r. i ktorych nie sposób bylo oczywiscie w calošci ani nawet w istotnej częšci opisac. Wobec ogromu zniszczeñ, które dotknęly ziemianskie rezydencje podczas II wojny swiatowej i po jej 1

Aftanazy 1997, s. 730.

OD AUTORA

'

.

-

zakoriczeniu, w okresie rz^dow komunistycznych, w niniejszym cyklu przyj^to zasad$, ze opisane zostan^ wszystkie te nieliczne siedziby ziemianskie i ich pozostalosci, ktore w lepszym lub gorszym stanie dotrwaly do naszych czasow. Uwzgl^dniono wi$c nie tylko wspaniale, wielkie palace i zamki, ale takze wiele obiektow mniejszych i skromniejszych, malo lub zupelnie dot^d nieznanych, nieopisywanych ani w literaturze fachowej, ani w przewodnikach turystycznych. W tym kontekscie uzyty w tytule niniejszego cy­ klu termin „rezydencje”, w odniesieniu do niektorych opisanych w publikacji skromnych dworkow, moze si$ wydawac okresleniem nieco lub nawet mocno na wyrost, jednak uzyto go celowo - nawi^zuj^c do Dziejow rezydencji. Ponadto nie ograniczono si£ do siedzib, ktore zachowaly si^ w dobrym stanie, bo tych jest naprawd^ niewiele. Opisano takze rezydencje, ktore s^ mniej lub bardziej zrujnowane, ulegly dewastacji albo ktore przebudowano. Uwzgl^dniono rowniez te siedziby ziemianskie, gdzie nie ocalal obiekt glowny, czyli dwor, palac lub zamek, lecz zachowaly si^ inne cenne i interesuj^ce elementy zespolow rezydencjalnych: zabudowania mieszkalne i gospodarcze, uklady przestrzenne lub ich elementy, parki, aleje, obiekty malej architektury, kaplice grobowe, cmentarzyki rodzinne etc. Oczywiscie wybor opisanych siedzib byl w pewnym stopniu subiektywny, ale wykorzystano wiele roznorodnych kryteriow, ktore pozwolily wyodr^bnic te najciekawsze. Uwzgl^dniono m.in. stan zachowania ukladow przestrzennych, liczb^ i wartosc zabytkow^ oraz historyczn^ zachowanych obiektow, znaczenie artystyczne niezachowanych glownych obiektow rezydencjalnych oraz zgromadzonych w nich niegdys zbiorow dziel sztuki i archiwaliow, a takze zwi^zek siedziby ze znanymi osobami i wydarzeniami. W zwi^zku z tym przedstawiono m.in. te rezydencje ziemianskie (w tym niemal wszystkie nieistniej^ce dzis obiekty opisane przez Romana Aftanazego), z ktorych do naszych czasow przetrwalo niewiele, ale ranga artystyczna istniej^cych tarn niegdys dworow lub palacow i/lub zgromadzonych w nich zbiorow byla wysoka b^dz tez z rezydencjami tymi zwi^zki mialy znane postacie historyczne. Warto jeszcze dodac, ze w obecnym cyklu publi­ kacji uwzgl^dniono takze w wi^kszosci pomini^te przez Romana Aftanazego zamki (oraz ich ruiny b^dz inne pozostalosci), ktore nie byly siedzibami ziemian, lecz dawnymi rezydencjami panuj^cych - ksi^z^t litewskich i ruskich oraz krolow polskich i ich namiestnikow, a takze ziemianskie siedziby zamkowe, ktore w XIX w. nie byly juz zamieszkane. Pomini^to typowo miejskie palace,

MNMNIMMMRNMNNHaNMNIRIIHNnilNiaa^^

zlokalizowane w centrach duzych miast, opisano natomiast te rezydencje, które powstawaly jako siedziby podmiejskie i dopiero pózniej zostaly wl^czone w granice rozrastaj^cych siç aglomeracji. Istotna jest takze róznica zakresu czasowego obu opracowañ. Roman Aftanazy opisal siedziby ziemianskie w stanie, w jakim zachowaly siç do 1939 r., w publikacjach z niniejszego cyklu zas przedstawiono rezydencje wg stanu, w jakim znajduj3 siç obecnie, z uwzglçdnieniem zarówno ich historii dawniejszej, jak i powojennej. Kustosz Ossolineum sw^ wiedzç na temat prezentowanych obiektow czerpal przede wszystkim z korespondencji z rozsianymi po calym swiecie ich ostatnimi wlascicielami lub czlonkami ich rodzin, z ktorymi wymienil kilkadziesi^t tysiçcy listów. Wiedzç tç poglçbil oczywiscie dziçki wykorzystaniu bogatych archiwaliów i fachowej "literatury przedmiotu. Jedynie stosunkowo nieliczne obiekty Roman Aftanazy znal z autopsji. Przy opracowaniu niniejszego cyklu wykorzystano natomiast przede wszystkim dostçpne materialy drukowane, z kto­ rych podstawowe to rzecz jasna Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, zawieraj^ce ogromn^ ilosc danych na temat najcenniejszych obiektow. Liczne informacje o rezydencjach i ich wlascicielach znaleziono w niezwykle bogatej literaturze pamiçtnikarskiej i wspomnieniowej dotycz^cej zycia na Kresach; bardzo wiele tego rodzaju pozycji ukazalo siç w Polsce po 1989 r. Wykorzystano takze pamiçtniki i wspomnienia opublikowane wczesniej w kraju i za granic^, w tym pozycje z okresu miçdzywojennego, sprzed I wojny swiatowej i z XIX w. Cennym zrôdlem wiadomosci okazaly siç katalogi zabytkôw oraz inne publikacje poswiçcone architekturze i historii sztuki, które po wojnie, a zwlaszcza w ostatnich 20-30 latach ukazaly siç na Litwie, Bialorusi i Ukrainie. W wyszukiwaniu informacji dotycz^cych siedzib ziemiañskich i ich wlascicieli, w szczegôlnosci powojennych losów zespolôw rezydencjalnych, niezwykle przydatnym narzçdziem okazal siç internet. Podstawowym zrôdlem danych o obecnym stanie opisywanych rezydencji byly wizyty terenowe. Z bardzo nielicznymi wyj^tkami wszystkie uwzglçdnione w publikacjach z niniejszego cyklu obiekty autor opracowania odwiedzil osobiscie (niektôre po kilka razy), wykonuj^c przy tej okazji dokumentacjç fotograficzn^, badajee ich obeeny stan zachowania oraz sposób uzytkowania i na miejscu, najczçsciej w rozmowach z miejscowymi mieszkaheami, uzyskuj^c dodatkowe informacje o najnowszych dziejach tych siedzib, a niekiedy rôwniez o losach ich przedwojennych wlascicieli. Skrupulatny przegl^d materialôw zrôdlowych oraz dokladne rozpoznanie terenowe pozwalaj^

11

12

OD AUTORA

mieč nadzieję, že w ksiązkach z serii Kresowe rezydencje nie zostanie pominięta žadna siedziba 0 znaczeniu historycznym i artystycznym lub taka, po której do naszych czasów zachowaly się jakiekolwiek godne uwagi materialne pozostalošci. Kresowe zamki, palace i dwory - siedziby wielu generacji rodów panujących, magnackich i szlacheckich - byly swiadkami licznych wažnych wydarzeñ historycznych, a ich wlasciciele i mieszkañcy niejednokrotnie ksztahowali historię tych ziem. Rezydencje na Kresach często stanowily takže ogniska kultury, ošrodki dzialalnošci niepodleglosciowej 1patriotycznej oraz - w związku ze zgromadzonymi w nich przez pokolenia zbiorami i archiwaliami - swoiste muzea dziejów ojczystych i pamięci narodowej. Te stosunkowo nieliczne z nich, które mimo kataklizmów i zawieruch dziejowych zachowaly się do naszych czasów, zaslugują na upamiętnienie, chočby w formie publikacji. Potrzeba ta jest tym bardziej paląca, ¿e substancja tych obiektów z každym rokiem ulega uszczupleniu, a ješli wziąč pod uwagę fatalny stan niektórych, za lat kilka lub kilkanašcie može juž nie byč po nich šladu. Odwiedzanie kresowych rezydencji bądž ich pozostatošci, polączone ze wspomnieniem ich dawnych mieszkañców oraz związanych z nimi wydarzeñ, može byč pasjonującą lekcją historii oraz wspanialą przygodą. Autor wyraža nadzieję, že w przežyciu takiej

przygody pomogą Czytelnikom ksiąžki z rozpoczętego niniejszym tomem cyklu. * * * a zakonczenie autor sklada serdeczne podziękowania panom Tomaszowi Labuszewskiemu i Kazimierzowi Krajewskiemu z Oddzialowego Biurą Badan Historycznych IPN w Warszawie za žyczliwe wsparcie i realizację idei wydania publika­ cji, panstwu Katarzynie Dinwebel i Jackowi Koteli ze studia graficznego Felis Fidelis, ktorym ksiąžka zawdzięcza piękną szatę graficzną oraz opracowanie kartograficzne, redaktorom tekstu - pani Monice Noszczak i panų Krzysztofowi Gajowiakowi, autorce indeksow pani Annie Prusek, paniom korektorkom Marii Aleksandrow i Indze Jaworskiej-Rog, a takže recenzentom, panstwu Agnieszce Luczak i Tomaszowi Krzywickiemu. Podziękowania zechce przyjąč takže pan Bohdan Bulhak - za zgodę na wykorzystanie w albumie zdjęč Jana Bulhaka. Szczegolną wdzięcznošč autor chcialby wyrazic wszystkim towarzyszom kresowych wypraw, ktorych w tym miejscu nie sposob wymienic, a ktorzy wraz z nim znosili wszelkie niewygody i niedogodnošci tych podrožy, služąc swym towarzystwem bądž udostępniając wlasne pojazdy, a jednoczesnie dzieląc jego fascynacje i radošč odkrywania tajemnic kresowych rezydencji.

N

Grzegorz Rąkovuski

WSTĘP ^

m niniejszym tomie - pierwszym z zaU I f mierzonej serii pošwięconej rezywi dencjom na kresach II RP - opisano blisko dwiescie miejscowosci z zespolami dworskimi, palacowymi lub zamkowymi položonych na terenie przedwojennego wojewodztwa wilenskiego, a dziš znajdujących się w granicach Litwy i Bialorusi. Jest to zaledwie niewielki procent ogolnej liczby siedzib ziemianskich na tym obszarze przed II wojną šwiatową, gdyž wg stanu na 1939 r. w wojewodztwie wilenskim istnialo ok. 2250 majątkow ziemskich o powierzchni ponad 50 ha1. Wsrod owych niespelna 200 przedstawionych zespolow rezydencjalnych jedynie w 120 zachowaly się ich ošrodki, czyli dwory, palace lub zamki, z czego w stosunkowo dobrym stanie jest zaledwie 75 obiektow. Liczby te ušwiadamiają ogrom zniszczeri, ktorych rezydencje na Wileriszczyžnie doznaly w ciągu minionych kilkudziesięciu lat. Warto podkrešlič specyfikę wlasnosci ziemskiej w wojewodztwie wilenskim. Spošrod wszystkich wojewodztw kresowych II RP najwięcej bylo tam bowiem majątkow o powierzchni powyžej 50 ha, a jednoczešnie ich šrednia powierzchnia byla najmniejsza i wynosila nieco ponad 300 ha (w kraju przeciętnie ponad 500 ha)2. Posiadlošci te byly więc rozdrobnione, nie istnialy tu ogromne latyfundia, jak np. w wojewodztwach poleskim 1 2

Jasiewicz 1997, s. 38. Ibidem.

i wolynskim. Ze względu na stabe w większošci glėby majątki na Wilenszczyžnie nie przynosily zbyt dužego dochodu ich wlašcicielom, co nie sprzyjalo powstawaniu potęžnych fortun. W rezultacie dwory ziemianskie w wojewodztwie wilenskim byly wyjątkowo liczne, lecz na ogol skromne, a na miano wielkopanskich rezydencji zaslugiwalo wšrod nich može kilkanašcie najbardziej okazalych palacow. Godna uwagi jest jeszcze jedna charakterystyczna cechą ziemianstwa wilenskiego. Nawet wšrod wojewodztw kresowych z wielonarodową i wielokulturową ludnošcią wojewodztwo wilenskie wyrožnialo się wyjątkowym bogactwem zamieszkującej je mozaiki narodowošci i wyznan, ktorą oprocz Polakow tworzyli glownie Bialorusini, Litwini, Žydzi, „biali” Rosjanie, rosyjscy staroobrzędowcy, Tatarzy i Karaimi. Warto jednak zdač sobie sprawę, ¿e wielonarodowego pochodzenia bylo takže wilenskie ziemianstwo. Ziemianie na Wilenszczyžnie z nielicznymi wyjątkami na ogol nieulegających asymilacji etnicznych Rosjan, ktorzy mieli tu majątki pochodzące w większošci z carskich nadan dobr skonfiskowanych uprzednio Polakom za udzial w powstaniach narodowych, oraz bardzo tu nielicznych ziemian Žydow, byli w zdecydowanej większošci narodowošci polskiej. Jednak liczne spolonizowane rody, z ktorych się wywodzili, pochodzily niemal z calej Europy. Mie­ li korzenie litewskie, jak np. Radziwillowie, Gasztoldowie, Holszanscy, Oginscy, Giedroyciowie,

14

VVSTĘP

Swirscy, Naruszewiczowie, Rudomina-Dusiaccy, Jundzihowie, Dowgiatlowie, Domeykowie, Mineykowie, Narbuttowie czy Pitsudscy; ruskie, jak Tyszkiewiczowie, Sapiehowie, Druccy-Lubeccy, Massalscy, Wankowiczowie, Bulhakowie, Swiatopelk-Mirscy czy Kozietl-Poklewscy; mazowieckie, jak Lopacinscy, Dmochowscy, Mostowscy czy Przezdzieccy; malopolskie, jak Sulistrowscy i Skarbek-Wažynscy; šląskie, jak Kotwiczowie; wielkopolskie, jak Wolanowie czy Šniadeccy; pomorskie, jak Wagnerowie; niemieckie, jak Hylzenowie, Platerowie, Tyzenhauzowie, Romerowie, Klottowie, Mohlowie, Hutten-Czapscy i Uexklill-Gyllenbandowie; wtoskie, jak Manuzziowie, Pizaniowie i Cappelli; francuskie, jak Choiseul-Gouffierowie; szwedzkie, jak Swolkieniowie; tužyckie, jak Mitoszowie; serbskie, jak Despot-Zenowiczowie; chorwackie, jak Szyrynowie (Zrinyi, pierwotnie Zrinscy), węgierskie, jak Šližniowie i Epereyszowie; czeskie, jak Pelikanowie; greckie, jak Laskarysowie i Mawrosowie; tatarskie, jak Fursowie, Alibekowie czy Bazarewscy; wreszcie jacwieskie, jak Skinderowie, Skirmuntowie (Skirmunttowie) czy Warakomscy. Ponadto byly jeszcze wspomniane ziemianskie rody „bialych” Rosjan, ktore po I wojnie swiatowej zostaty w Polsce, jak m.in. Djakowowie, Puszkinowie, Kopytowowie, Artamonowie i Jegorowowie, oraz nieliczne ziemianskie rodziny zydowskie, jak Strugacze. Opisy poszczegolnych obiektow uwzględnionych w niniejszej publikacji są bardzo zrožnicowane pod względem objętošci i stopnia szczegolowošci, со wynika zarowno z wielkosci i znaczenia danėj rezydencji, jak i dostępnošci zrodeh W založeniu opis každego z przedstawionych obiektow zawiera podstawowe dane dotyczące j ego lokalizacji, z uwzględnieniem dawnej i obecnej przynaležnošci administracyjnej, oraz historii i wlascicieli, krotką charakterystykę architektoniczną obiektu gtownego i wybranych innych elementow zespolu rezydencjalnego (niekiedy rowniez ukladu przestrzennego i/lub zatoženia parkowego), a takže obecny stan i sposob uzytkowania obiektu/obiektow. W niektorych przypadkach opisy zamkow, paiacow i dworow uzupeiniono o krotkie biogramy związanych z rezydencjami znanych osob oraz 0 informacje na temat znajdujących się tam niegdyš cennych zbiorow. Często jednak, szczegolnie w odniesieniu do niewielkich majątkow i skromnych dworow, przedstawienie pelnej charakterystyki nie byto mozliwe ze względu na szczuptošč lub zupetny brak žrodet informacji dotyczących ich dziejow, dat budowy czy nazwisk wtascicieli. Dlatego obok rozbudowanych, kilkustronicowych opisow rezydencji największych, najbardziej znanych 1 najlepiej zachowanych w publikacji znalaziy się

krotkie notki traktujące o niewielkich dworkach lub pozostaiošciach zespotow dworskich. Teksty zostaly uzupetnione bogatym materiaiem ilustracyjnym, na ktory skladają się przedwojenne i wspotczesne тар у pokazujące lokalizację prezentowanych miejscowosci i rezydencji, wspotczesne zdjęcia giownych obiektow, a w przypadku rezydencji najokazalszych i najcenniejszych takže ikonografia archiwalna oraz plany zespoiow rezydencjalnych i rzuty wybranych zamkow, palacow i dworow. Znajdujące się na terenie dawnego wojewodztwa wilenskiego rezydencje znacznie rožnią się między sobą wielkošcią oraz znaczeniem historycznym i rangą artystyczną, a takže stanem zachowania. Do obiektow powszechnie znanych i cenionych oraz odwiedzanych przez turystow naležy zaledwie kilkanašcie z nich. Są to na ogol siedziby największe, związane ze znanymi osobami bądž wydarzeniami historycznymi i/lub projektowane przez dobrych architektow. Ponižej przedstawiono przegląd najciekawszych rezydencji i obiektow ich przedwojenną przynaležnošč administracyjną okrešlono za pomocą symboli literowych oznaczających powiaty: B - brasiawski, D - dzišnienski, M - motodecki, O - oszmianski, P - postawski, Š šwięcianski, W - wilejski i W-T - wilensko-trocki. Wsrod opisanych rezydencji znalazto się kilka­ našcie zamkow. Dwa największe i najbardziej znane zespoiy zamkowe są potožone na wspotczesnej Litwie w Trokach (W-T) oraz Wilnie (W-T) i naležą do giownych atrakcji turystycznych tego kraju. Oba początkowo peinily funkcję rezydencji wielkich ksiąžąt litewskich, a požniej krolow polskich. Zespot zamkow trockich sklada się z odbudowanego z ruin w kohcu XX w. dužego gotyckiego zamku na jeziornej wyspie w Trokach (wzniesionego na początku XV w. przez wielkiego księcia Witolda i wzorowanego na francuskiej architekturze obronnej) oraz starszego, XlV-wiecznego tzw. zamku na potwyspie, z ktorego zachowaly się mūry obwodowe i narožne baszty (byi on ulubioną rezydencją ojca Witolda - księcia Kiejstuta). W obu zamkach obecnie mieszczą się muzea. Trzecim i najmniej znanym zamkiem trockim jest najstarszy z nich znajduje się w Starych Trokach i zostal wzniesiony na początku XIV w. przez wielkiego księcia Giedymina, będący miejscem urodzenia jego wnuka - požniejszego wielkiego księcia Witolda. Z zamku zachowaty się jedynie umocnienia ziemne, juž bowiem w czasach Witolda na jego miejscu powstal klasztor Benedyktynow, ktorego pozostalošcią jest wznoszący się dziš na dawnym majdanie zamkowym koscioh Zespot zamkowy w Wilnie, miescie, ktore od początku XIV w. petnito funkcję stolicy Litwy, stanowil oficjalną g!owną rezydencję wielkich ksiąžąt litewskich. Starszy, gotycki zamek, zwany

VVSTĘP

Zamkiem Görnym, zostal zbudowany przez Giedymina w pierwszej polowie XIV w. na wznoszącej się w centrum Wilna görze noszącej dziš jego imię. Obiekt istnieje jako częšciowo zrekonstruowana trwala mina z masywną wiežą mieszczącą ekspozycję muzealną. U stop Zamku Görnego wznosi się renesansowy Zamek Dolny, zbudowany w pierw­ szej polowie XVI w. i rozebrany do fundamentöw na przelomie XVIII i XIX w. - w ostatnich latach staraniem wladz litewskich zostal on calkowicie zrekonstruowany (praca nad wnętrzami jeszcze trwa). Miešti ekspozycje muzealne i sale reprezentacyjne. Na Litwie znajduje się jeszcze jeden okazaly zamek krölewski - wzniesiona jako rezydencja wielkich ksiąžąt litewskich XlV-wieczna budowla w Miednikach Krölewskich (W-T), początkowo drewniana, od początku XV w. murowana, požniej ulubiona rezydencja Kazimierza Jagiellonczyka. Zachowane mury obwodowe i narožna baszta mieszczącą dziš ekspozycję muzealną zostaly odrestaurowane w ostatnim czasie. Dwa okazale murowane zamki znajdują się na dzisiejszej Bialorusi. Są to XlV-wieczny zamek krölewski (wczesniej wielkoksiąžęcy) w Krewie (O), upamiętniony zawarciem slynnej unii w 1385 r., z ktörego zachowaly się zrujnowane mury obwodowe, oraz ruina XVI-wiecznego zamku Sapiehöw w Holszanach (0), ktörego częšciowa rekonstrukcja jest planowana na najbližsze lata. Inne uwzględnione w niniejszym opracowaniu zamki položone w dawnym wojewödztwie wilehskim w większošci byly budowlami drewnianymi, po ktörych do naszych czasöw zachowaly się tylko umocnienia ziemne w postaci grodzisk, walöw, fos i majdanöw oraz resztek fundamentöw i podziemi. Naležą do nich będące niegdyš siedzibami krölewskich starostöw i namiestniköw zamki w Braslawiu (B), Starym Miadziole (P), Dryswiatach (B) i Mejszagole (W-T), a takže pozostalošci stanowiących rezydencje prywatne niewielkich zamköw w Holszanach (0) - starego zamku, Ikažni (B), Swirze (Š) oraz w podwilenskich Rekanciszkach (W-T), Zameczku (W-T) i Landwarowie (W-T). Opröcz zamköw wsröd najstarszych siedzib ziemiahskich zachowanych na opisywanym terenie mozna wymienic wzniesiony na początku XVII w. dwör obronny w Murowanej Oszmiance (0) - mieszczący niegdyš takže znaną drukarnię, z ktörego zachowala się zrujnowana pierwsza kondygnacja i zawalone podziemia, XVII-wieczny dwör obronny w Narwiliszkach (O) - przebudowany požniej na klasztor, a obecnie przeksztalcony w ošrodek turystyczny, oraz wzniesiony na po­ czątku XVIII w. wczesnobarokowy dwör Brzostowskich w Michaliszkach (W-T), požniej przebudowany i adaptowany na budynek gospodarczy.

Najwiçksze i najlepiej zachowane rezydencje palacowe z siedzibami wlašcicieli oraz dužymi i rozleglymi parkami zachowaly się w najbližszych okolicach Wilna, w granicach obecnej Litwy. Trzy z nich naležaly do rodu Tyszkiewiczöw: položona tuž pod Wilnem (obecnie w granicach miasta) Waka (W-T), zlokalizowany między Wilnem a Trokami Landwaröw (W-T) oraz znajdujące się w gra­ nicach Trok Zatrocze (W-T). Mają one sporo cech wspölnych. Wszystkie powstaly w kohcu XIX w. i z tego okresu pochodzą zachowane tarn palace wlašcicieli; wszystkie otoczone są rozleglymi založeniami przestrzennymi z licznymi zespolami budynköw mieszkalnych i gospodarczych oraz parkami zaprojektowanymi przez pracującego dla Tyszkiewiczöw wybitnego francuskiego tworcę ■' ogrodöw Édouarda François André; wszystkie wreszcie znajdują się w dobrym stanie - w ostatnich latach ich glöwne ošrodki zostaly odrestauro­ wane. Wszystkie trzy palace projektowali znani architekci. Neoklasycystyczny, udanie nawiązujący do warszawskich Lazienek palac w Wace zaprojektowal (1876-1880) Leandro Marconi, neoklasycy­ styczny palac w Zatroczu (1896-1901) - warszawski architekt Jözef Huss, a projekt przebudowy utrzymanego w stylu angielskiego neogotyku palacu w Landwarowie (1899) opracowal belgijski architekt Alfred de Waegh, przy udziale Polaköw Tadeusza Rostworowskiego i Leandro Marconiego. Na uwagę zaslugują takže dwie duže, choc nieco skromniejsze rezydencje Tyszkiewiczöw z mającymi znaczną wartošč artystyczną klasycystycznymi palacami, ktöre obecnie znajdują się w trakcie restauracji. Są to siedziby w Ornianach (Š) niedaleko Podbrodzia, z palacem z ok. 1800 r., ktörego projekt przypisuje się slynnemu wilenskiemu architektowi Wawrzyncowi Gucewiczowi, oraz w zlokalizowanej na obrzežach Wilna Niemiežy (W-T), z palacem z pierwszej polowy XIX w. Do najwiçkszych rezydencji položonych w okolicach Wilna naležy takže znajdujący się obecnie w granicach miasta dobrze zachowany zespöl palacowy w Werkach nad Wilią (W-T), ktöry powstal w kohcu XVIII w. na terenie majątku biskupa wilenskiego Ignacego Massaiskiego. Co prawda, nie zachowal się glöwny obiekt zespolu, ogromny palac zaprojektowany przez wspomnianego Wawrzynca Gucewicza, nigdy zresztą nieukonczony i rozebrany po požarze jeszcze w pierwszej polowie XIX w., ale przetrwaly dwie oficyny, z ktörych jedna zostala przebudowana na palacową rezydencję požniejszych wlašcicieli - Wittgensteinöw, oraz wielki zespöl ponad dwudziestu budynköw miesz­ kalnych i gospodarczych, a takže rozlegly park na wysokim brzegu Wilii. Godnymi uwagi wielkopahskimi rezydencjami są takže zespoly palacowe

15

16

VVSTĘP

w Jaszunach (W-T), z odrestaurowanym ostatnio klasycystycznym palacem Balinskich, wzniesionym w pierwszej polowie XIX w. wg projektu znanego architekta Karola Podczaszynskiego, w položonych pod Šwięcianami Cerkliszkach (Š), z dužym klasycy­ stycznym palacem Mostowskich z tego samego okresu, oraz w Bortkuszkach (W-T), z takže klasycystycz­ nym palacem Platerow (potem Lednickich) z polowy XIX w. Skromniejsze siedziby znajdują się w Szumsku (W-T), z ladnym klasycystycznym dworem z początku XIX w., parkiem i innymi zabudowaniami dworskimi, w Mejszagole (W-T), z zaprojektowanym przez wilenskiego architekta Michala Szulca dwo­ rem Houwaltow, oraz w Glinciszkach (W-T), z neogotyckim palacem Jelehskich z 1860 r. i zespolem starszych od niego, mocno juz jednak zniszczonych XVIII-wiecznych zabudowan dworskich. W częšci dawnego wojewodztwa wilenskiego znajdującej się na terenie obecnej Bialorusi dobrze zachowanymi dužymi rezydencjami są zespoly palacowe w Postawach (P), Lyntupach (Š), Hermanowiczach (D), Horodžcu k. Lūžėk (D) i w Zalesiu k. Smorgon (M). W Postawach znajduje się dawna rezydencja Tyzenhauzow i Przezdzieckich z mieszczącym obecnie szpital dužym klasycystycznym palacem z kohca XVIII w., ktorego projekt przypisuje się wybitnemu wloskiemu architektowi Giuseppemu de Sacco. W niezbyt odleglych od Postaw Lyntupach wznosi się otoczony parkiem bogato zdobiony palae Biszewskich w stylu willi wloskiej (obecnie w remoncie), zaprojektowany przez znanego architekta Tadeusza Rostworowskiego. W Hermanowiczach w dobrym stanie zachowal się mieszczący dziš muzeum klasycystyczny palae Szyrynow. W Horodžcu ocalal klasycystyczny dwor Zabow (požniej Platerow) z kohca XVIII w., wraz z zespolem innych zabudowan. W Zalesiu znajduje się otoezona dužym parkiem dawna siedziba znakomitego kompozytora Michala Kleofasa Oginskiego z klasycystycznym palacem z pierwszej polowy XIX w. zaprojektowanym przez wilenskiego archi­ tekta Michala Szulca, starannie odrestaurowanym w ostatnich latach z przeznaczeniem na muzeum. Do mniejszych i gorzej zachowanych rezydeneji, w ktorych przetrwaly palace wlascicieli, naležą Leonpol nad Džwiną (B), z barokowym XVIII-wiecznym palacem Lopacinskich, zamienionym obecnie na kosciol, w Dziedzince (B), z opuszczonym klasycystycznym palacem z pierwszej polo­ wy XIX w., w Mejsztach (B), gdzie ocalala częšč wspanialego niegdyš neogotyckiego palacu Meysztowiczow, w Opsie (B), gdzie stoi neoklasycystyczny palae Platerow, oraz w Žodziszkach (W), gdzie zachowal się okazaly palae przebudowany z dawnego klasztoru Jezuitow, zeszpecony jednak powojenną adaptaeją na szpital.

Ciekawym obiektem jest zaprojektowany przez Karola Podczaszynskiego požnoklasycystyczny, starannie ostatnio odnowiony palacyk z 1826 r. w Tuskulanach (W-T), znajdujący się obecnie w granicach Wilna. Interesujące palace, palacyki i dwory z XIX i początku XX w. zachowaly się w majątkach položonych w okolicach Wilna: požnoklasycystycz­ ny dwör w Bujwidziszkach (W-T), dwör w stylu willi wloskiej w Bezdanach (W-T), neoklasycystyczne pa­ lace i dwory w Bialej Wace (W-T), Czerwonym Dworze k. Niemenczyna (W-T) i Solecznikach Wielkich (W-T) oraz eklektyczny palac w Wižulanach (W-T) i dworek w Pikieliszkach (W-T), naležący niegdyš do marszalka Pilsudskiego. W większej odleglošci od Wilna wznoszą się naležący do najpiękniejszych i zarazem najlepiej zachowanych rezydeneji na opisywanym terenie wyremontowany ostatnio klasycy­ styczny dwör w Duksztach (Š) oraz klasycystyczny dwör w Widzach Lowczyhskich (B), z oryginalną częšcią neorenesansową, neorenesansowy palacyk w Swirze Laskowskim (Š), neobarokowy dwör w Komarowszczyžnie (Š) i zachowana neobarokowa częšc dworu w Budslawiu (W) oraz dwör Miloszöw w Idolcie (B). Mniej efektowne i nie tak ciekawe, przebudowane lub gorzej zachowane murowane dwory znajdują się w podwilenskich Bujwidziszkach, Suderwie, Galinie, Anowilu, Kazimierzowie, Zameczku, Pieruhcach i Punžanach (wszystkie wymienione miejscowosci znajdowaly się w granicach dawnego powiatu wilensko-trockiego) oraz w položonych w większej odleglošci od dawnej stolicy wojewödztwa Stanislawowie (Š), Trokienikach (W-T), Dubnikach (W-T), Swiranach Malych (Š), Drui (B), Görkach k. Dzisny (D), Bazylpolu k. Szarkowszczyzny (D), Oziercach k. Glębokiego (D), Starzynkach (W), Dworcu (M) i Kamionce (0). Do dworöw odznaczających się nietypową, niekonwencjonalną formą naležą dawne ziemiahskie siedziby w podwilenskich Antowilu (W-T), Wilii Nowej (W-T) i Prudziszczu (W-T, drewniany), w Nowym Dworze k. Podbrodzia (Š) i Doroszkowiczach k. Dzisny (D). Zaczną częšc uwzględnionych w niniejszej publikacji siedzib ziemiahskich stanowią nieopisywane dotychczas w literaturze przedmiotu drewniane dwory, wzniesione w większošci w XIX w. lub na przelomie XIX i XX w. Wiele z nich gruntownie przebudowano bądž znieksztalcono rozmaitymi przybudöwkami. Są jednak wšrod nich takže, niestety nieliczne, obiekty niezmienione lub malo zmienione, ktöre zachowaly pierwotny wygląd oraz wysokie walory estetyczne i zabytkowe. Do najcenniejszych dworöw drewnianych na opisywanym terenie naležą wzniesione w pierwszej polowie XIX w. piękny, wyremontowany ostatnio

VVSTĘP

dwör w Przyjažni (Š) oraz dwör w Boryskowiczach w okolicach Glębokiego (D), ktöry w niemal pierwotnej formie przetrwal do naszych czasöw. Ciekawe są röwniez položone w okolicach Wilna dwory w Gasciewiczach, Žudziszkach, Peteszy, Korwiu, Szrubiszkach, Mereczu-Michnowie, Werusowie, Wilkiszkach i Karaciszkach oraz starannie odrestaurowane w ostatnich latach dworki w Borejkowszczyžnie i w znajdującej się obecnie w granicach Wilna Puszkarni (wszystkie wymienione miejscowosci ležą w granicach dawnego powiatu wilensko-trockiego), a takze oryginalny neobarokowy dwör w Ponawieliszkach pod Oszmianą (O). Inne, skromniejsze, gorzej zachowane lub przebudowane drewniane dwory stoją w podwilenskich Mazuryszkach, Antonowie, Kowszadole i Czerwonym Dworze k. Rzeszy oraz w znajdujących się w granicach Wilna Markuciach (wszystkie wymie­ nione miejscowosci są zlokalizowane w granicach dawnego powiatu wilensko-trockiego), a takze w Drewienikach (W-T), Hipolitowie (W-T), Kacienowiczach (W-T), Palestynie (W-T), Kuszlanach (0), Ludwikowszczyznie (O), Maželacie (Š), Lubochowie (Š), Januliszkach (Š), Szwincie (Š), Karolinowie (Š), Bieniunach (O), Giejstunach (O), Sanniczkach (D), Antoprudziu (Š), Smolwach (B), Ukli (B), Iwanowszczyžnie (D), Mniucie II (D), Krzywiczach (W), Deksznianach (M), Hryniukach (M), Korsakowiczach (M) i Piktuszy (O). Drewniane dwory w Kamienpolu (B), Markiniętach (O) i Narbutowszczyžnie (0) utracily walory zabytkowe przez obmurowanie ich bialą silikatową ceglą. Do najciekawszych dužych rezydencji, po ktörych zachowaly się jedynie ruiny lub fragmenty zespolöw rezydencjalnych, naležą pozostalošci zespolu palacowego w Pawlowie nad Mereczanką (W-T), z ruiną palacu będącego niegdyš ošrodkiem tzw. Republiki Pawlowskiej, w ktörej liczne reformy przeprowadzil oswiecony wlasciciel majątku - kanonik wilenski Pawel Brzostowski, w Belmoncie pod Braslawiem (B), gdzie z dawnej rezydencji Hylzenöw, Manuzzich i Plateröw przetrwal jedynie rozlegly zdziczaly park, oraz w Hanucie nad Naroczanką (W), gdzie po jednym z najpiękniejszych palacöw na Wilenszczyžnie nie ma juž nawet šladu. Nie nie zostalo tez z wielkiego palacu Brzostowskich i Pilsudskich w Mosarzu (P) oraz röwnie okazalych palacöw Czapskich w Nowosiölkach (0) i Pikutowskich w Kobylniku (P). Z rezydencji Abramowiczöw w Wornianach (W-T), z palacem, ktöry splonąl jeszcze w 1913 r., oealalo niewiele, choč zachowal się oryginalny uklad przestrzenny miasteezka, ktörego zespöl palacowy byl częšcią. Rowniež niewiele zostalo z rezydencji Güntheröw w Dobrowlanach (Š), a z rezydencji Lopacinskich w Kojranach (W-T),

znajdujących się obecnie w granicach Wilna, ocalal park, okazale stajnie i mlyn wodny. Nie przetrwaly takze oryginalny barokowy dwör Lopacinskich w Jodach (B) oraz piękne, typowe polskie dwory murowane z portykami kolumnowymi, ktöre wznosily się w Turlach (W-T, zachowala się resztka ruin budynku), Taboryszkach (W-T, ocalal niewielki fragment skrzydla dworu), Mackowcach (W), Serweczu Wielkim (W), Stajkach (W), Obodowcach (W) i Osciukowiczach (W), ani okazale drewniane dwory w Mankowiczach (P), Bienicy (M) i Szemetowszczyznie (Š), ani mniejszy dwör w Zablociu (B). Juž w naszych czasach zniszczeniu ulegl piękny drewniany barokowy dwör w Olszewie (Š) nad rzeką Straczą. Z dworu Wędziagolskich w Jaworowie (W-T) pozostal tylko nietypowy arkadowy portyk, z dworu Okuszköw w Konstantynowie (D) - jedno skrzydlo, z klasycystycznego dworu w Lucynie (M) - zarošnięta ruina, podobnie jak z dworku Jamonttöw w Rockiszkach (O), a z drewnianego dworu Dowgiallöw w Romaniszkach (Š) - alkierz z początku XIX w. Opröcz palacöw i dworöw oryginalną architek­ tūrą odznacza się wiele innych budynköw zespo­ löw rezydencjalnych, jak oficyny, czworaki, spichlerze, lamusy, stajnie, gorzelnie, wieze cisnieri i inne budynki gospodarcze, bramy wjazdowe i elementy malej architektury parkowej oraz kaplice grobowe. Do najbardziej interesujących murowanych oficyn wyrožniających się znacznymi rozmiarami bądž ciekawą architektūrą naležą klasycystyczne parzyste oficyny palacowe w Werkach (W-T), Ornianach (Š) i Komarowszczyžnie (Š), požnoklasycystyczne oficyny w Bortkuszkach (W-T), Pawlo­ wie (W-T), Czerwonym Dworze k. Szarkowszczyzny (D) i Jaszunach (W-T), neobarokowe oficyny w Lubowie (W-T) i Kijakowie (D), neoklasycystyczna oficyna w Lyntupach (Š), neogotycka oficyna w Malinowszczyžnie (M), eklektyczna oficyna w Jachimowszczyžnie (M) oraz oficyny w podwilenskich Tuskulanach (W-T), Bialej Wace (W-T), Bukiszkach (W-T) i Glinciszkach (W-T). Najciekawsze, często mające formę murowanych bądž drewnianych dworköw domy administratoröw i czworaki zachowaly się w Wace (W-T), Landwarowie (W-T), Werkach (W-T), Glinciszkach (W-T), Kwietniowie (W-T), Sužanach (W-T), Prudziszczu (W-T), Galinie (W-T), Polesiu (Š), Duszkowie (M), Jachimowszczyžnie (M), Woropajewie (P) i Roma­ niszkach (Š). Szczegölnie interesującą grupę obiektöw stanowią typowe dla dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego drewniane dworskie spichlerze (swirnie, swironki), ktörych na omawianym terenie zachowalo się kilkanašeie. Są to zwykle budynki

17

18

VVSTĘP

o konstrukcji zrębowej, zazwyczaj piętrowe, zaopatrzone w podcienia lub portyki, często z masywnymi drzwiami z grubych, geometrycznie uložonych klepek i ozdobnymi okuciami. Najciekawsze tego rodzaju budowle to spichlerze w Antowilu, Gašciewiczach, Jaszunach, Mereczu-Michnowie, Prudziszczu, Taboryszkach, Czerwonym Dworze k. Rzeszy, Wace i Mejszagole (ww. miejscowošci težą w granicach dawnego powiatu wilensko-trockiego) oraz w Duksztach (Š), Hryszkowszczyžnie (B), Widzach Lowczyriskich (B), Koltynianach (Š), Jachimowszczyžnie (M), Starzynkach (W), Wolkolacie (P), Kuszlanach (O) i Ponawieliszkach (O). Do najbardziej oryginalnych zabudowan wchodzących w sklad zespolow palacowych i dworskich naležą takže spichlerze murowane, często zwane tež lamusami bądž skarbcami. Najciekawsze z nich to piętrowy lamus otoczony podcieniowymi galeryjkami w Czerwonym Dworze k. Rzeszy (W-T); piętrowy murowano-drewniany lamus i dūžy barokowy spichlerz w Glinciszkach (W-T); barokowy ošmioboczny, kilkupiętrowy lamus w Pawlowie (W-T); lamus z dwoma portykami wglębnymi w Lukawcu (W); skarbiec w Horodžcu k. Lūžėk (D); spichlerz w Konstantynowie k. Glębokiego (D); oto­ czony z dwoch stron kolumnowymi podcieniami lamus w Kasztelanowszczyžnie k. Glębokiego (D); spichlerz w Wolkolacie (P) z podcieniem w šcianie szczytowej; neogotycki spichlerz w Dobrowlanach (Š); dūžy neoklasycystyczny spichlerz z portykiem kolumnowym w Lyntupach (Š); ozdobiony kamiennymi maszkaronami i kartuszami herbowymi wielki spichlerz w Landwarowie (W-T); nakryty lamanym dachem mansardowym spichlerz w Peteszy (W-T); kamienny spichlerz w Szumsku (W-T) i spichlerz w Nowopolu (O), z oryginalnym oblicowanym kamieniem podjazdem wiodącym do pomieszczenia na piętrze. Ciekawą architektūrą odznaczają się takže budynki palacowych i dworskich stajni. Najbardziej interesujące są utrzymane w stylu francuskiego neorenesansu, przypominające raczej palac niž budynek gospodarczy stajnie w Wace pod Wilnem (W-T), neoromariskie z elementami neobaroku stajnie w Niemiežy (W-T) i neoklasycystyczne staj­ nie w Kojranach (W-T). Oryginalne są zrujnowane obecnie okazale neogotyckie stajnie w Kamienpolu (B) i Koziczynie (Š). Architektūrą bądž rozmiarami wyrožniają się takže stajnie w Landwarowie (W-T) z mieszkalną częšcią na piętrze, w Pawlowie (W-T), Rzeszy Ruskiej (W-T), Peteszy (W-T), Trokienikach (W-T), Bolkowie (Š), Žalėsių k. Glębokiego (D) i Lubaniu (W) oraz tworzące zamknięte czworoboki zabudowari stajnie w Horodžcu k. Lūžėk (D), Oziercach k. Glębokiego (D), Nowosiolkach (O) i Wilkiszkach (W-T).

Wšrod dworskich budynkow gospodarczych wielkošcią, a często i architektūrą wyrožniają się gorzelnie i browary. Do najciekawszych naležy neoklasycystyczna gorzelnia z portykiem kolumnowym w Horodžcu k. Lūžėk (D), zeszpecona niestety powojennymi przebudowami. Na uwagę zaslugują takže gorzelnie w Jaszunach (W-T), Zatroczu (W-T), Szemetowszczyžnie (Š), Stajkach (W), Žodziszkach (W), Horodžcu (D), Dubrowach (M), Michalowszczyžnie (O), Bolkowie (Š), Šwiranach Wielkich (Š) i Lyntupach (Š) oraz ogromny browar w Czerwonym Dworze k. Niemenczyna (W-T). Interesujące zabytki techniki stanowią rowniež mlyny wodne: murowane - w Werkach (W-T), Kojranach (W-T), Lubowie (W-T), Szumsku (W-T), Gierwiatach (W-T), Wornianach (W-T), Mačkowcach (W), Horodžcu (D), Žalėsių (M) i Woropajewie (P), oraz drewniane - w Zameczku (W-T), Žodziszkach (W) i Krykalach (P). W kilku większych zespolach rezydencjalnych znajdują się oryginalne wieže cišnien, często stylizowane na baszty obronne, jak np. w Wace (W-T), Werkach (W-T), Wornianach (W-T) oraz Landwarowie (W-T), gdzie na ten cel przebudowano autentyczną wiežę XVII-wiecznego zameczku. Przypominająca basztę obronną wielka wieža w Lyntupach (Š) služyla jako wędzarnia. W wielu rezydencjach znajdują się inne wyrožniające się oryginalnym wyglądem budynki i obiekty malej architektury. Naležą do nich m.in. zaplanowane przez wybitnego architektą Wawrzynca Gucewicza klasycystyczne elementy zespolu palacowego w Werkach (W-T): zajazd z wydatnym portykiem kolumnowym od frontu i nakryty kopulą pawilon palacowy, pawilony parkowe: klasycystyczna Šwiątynia Amelii w Žalėsių (M) oraz neoklasycystyczne „Riwiera” w Landwarowie (W-T) i pawilon w Lyntupach (Š), klasycystyczne drewniano-murowane pawilony dworskie (dziš zrujnowane) w Krykalach (P), kamienna lodownia na planie kola w Cerkliszkach (Š), mające ksztalt drewnianych dworkow budy­ nek dworskiej poczty w Punžanach (W-T) oraz zaprojektowana przez wilenskiego architektą Jana Borowskiego, odnowiona ostatnio tzw. oficyna w Zulowie (Š), a takže będące jedynymi pozostalošciami založenia palacowego w Hanucie (W) dwie rokokowe kapliczki. Do rezydencji wiodly zazwyczaj mniej lub bardziej ozdobne bramy. Do najciekawszych tego typu zachowanych obiektow naležą imponująca barokowa brama w Sitcach Wielkich (D), dwie bramy w Wace (W-T): neogotycka i neobarokowa, neogo­ tyckie bramy w Pawlowie (W-T) i Hnieždzilowie (D) oraz empirowa brama w Jaszunach (W-T). Inne godne uwagi bramy znajdują się Werkach (W-T),

VVSTĘP

Bortkuszkach (W-T), Szumsku (W-T), Zameczku (W-T), Horodžcu k. Lūžėk (D), Woropajewie (P), Koztowszczyznie (P), Michalowszczyžnie (0), Osciukowiczach (W), Ornianach (Š), Komarowszczyžnie (Š) i w Przyjažni (Š). Interesujące są tež liczne parki palacowe i dworskie, niekiedy projektowane przez znanych specjalistöw od ogrodöw i architektury krajobrazu, umiejętnie wkomponowane w pofaldowany krajobraz Wilenszczyzny, często z egzotycznymi gatunkami w drzewostanie. Do najwiçkszych i najciekawszych nalezą zaprojektowane przez Francuza Édouarda François André parki w podwilenskich Tyszkiewiczowskich rezydencjach w Wace, Landwarowie i Zatroczu, park w podwilenskich Werkach przekomponowany przez Belgą Kamila Jammego, park otaczający rezydencję Oginskich w Žalėsių (M) oraz zdziczaly park w dawnej rezydencji Manuzzich i Platerow Belmoncie k. Braslawia (B). Na uwagę zaslugują röwniez znajdujące się obecnie w granicach Wilna parki w Kojranach (dziš ogröd botaniczny) i Markuciach oraz parki w podwilenskich Niemiežy, Bialej Wace i Bujwidziszkach, a takže w Cerkliszkach (S), Jaszunach (W-T), Szumsku (W-T) i Wizulanach (W-T). Mniejsze parki są zlokalizowane w Bortkuszkach (W-T), Werusowie (W-T) i Wilkiszkach (W-T). W bardziej odleglych od Wilna miejscowosciach warto wskazac parki w Ornianach (Š), z dužym kompleksem stawöw, w Annodworze (B), z oryginalnym ukladem alej lipowych, w Opsie (B), w Kamienpolu (B), w Dryswiatach (B), Leonpolu (B), Widzach Lowczyhskich (B), w Norzycy (P), z ciekawym systemem wodnym, w Lyntupach (Š), Koltynianach (Š), Komarowszczyznie (Š), Kozaczyžnie (Š), Przy­ jažni (Š), Krykalach (P), Mahkowiczach (P), Wo­ ropajewie (P), Žalėsių k. Glębokiego (D), Sitcach Wielkich (D), Obodowcach (W), Wiazyniu (W) i Miadziole (P). W sklad založen palacowych i dworskich czę­ sto wchodzily takže kaplice grobowe lub mauzolea wlascicieli, zlokalizowane najczęšciej w obrębie parköw dworskich, choc niekiedy takže w znacznym oddaleniu od pozostalych zabudowah. Najstarszy taki obiekt to renesansowa, XVII-wieczna kaplica grobowa Snarskich w Žošnie Starym (P), dziš znajdująca się w calkowitej ruinie. Do ciekawszych naležą tež wzniesione w pierwszej polowie XIX w. drewniana kaplica dworska w Hnieždzilowie (D) - niedawno odnowiona, oraz murowane kaplice Koziell-Poklewskich w Serweczu Wielkim (W), Druckich-Lubeckich w Mahkowiczach (P) i Kozlowszczyžnie (P), Swolkieniöw w Szajkunach (Š), Oginskich w Žalėsių (M), przebudowana na košciol kaplica Sulistrowskich w Szemetowszczyžnie (Š) i mająca oryginalny ksztalt piramidy

kaplica grobowa Swiçtorzeckich w Malinowszczyžnie (M). W drugiej polowie XIX i na początku XX w. wzniesiono kaplice grobowe Miloszöw w Idolcie (B), Tyszkiewiczöw w Wace (W-T), Pizanich w Puszkach (B), Pelikanöw w Pelikanach (B), Kijakowskich w Kijakowie (D), Bohdanowiczöw w Obodowcach (W), Gieczewiczöw w Wiazyniu (W), Šniadeckich w Horodnikach (0), Bortkiewiczöw w Koziczynie (Š), Walickich w Tuskulanach (W-T), Konarzewskich w Punžankach (Š) oraz kaplicę dworską w Dobrowlanach (Š) i kamienne mauzoleum w Bukiszkach (W-T), a takže cerkiewki: w Markuciach (W-T), będącą kaplicą dworską Puszkinöw, i w Mereczu-Michnowie (W-T), pelniącą tę šamą funkcję w rodzie Koreckich. W obrębie niektörych rezydencji lub w ich ; pobližu znajdują się cmentarzyki rodzinne wlasci­ cieli: Balihskich w Jaszunach (W-T), Morawskich w Duszkowie (M), Wçdziagolskich w Jaworowie (W-T), Pisanköw w Kowszadole (W-T), Pizanich w Puszkach (B), Šližniow w Lubowie (W-T), Tysz­ kiewiczöw w Zatroczu (W-T), Meysztowiczow w Paciunach k. Mejszt (B), Odyncow w Giejstunach (0) i Puszkinöw w Markuciach (W-T). W niektö­ rych przypadkach wlascicieli majątkow i ich rodziny pochowano w kryptach pobliskich kosciolöw bądž w wydzielonych kwaterach na cmentarzach przykoscielnych lub parafialnych. Warto pamiętac o tym, že wiele dworöw i palacow na Wilenszczyžnie pelnilo funkcję zamiejskich centrow žycia kulturalnego i towarzyskiego, gromadząc przedstawicieli wilenskich élit. W swoim czasie takimi ošrodkami byly m.in. Werki (W-T) biskupa Massalskiego, a požniej Wittgensteinöw, Žodziszki (W) Laskarysow, Belmont (B) Manuzzich i Platerow, Jaszuny (W-T) Balihskich, Zalesie (M) Oginskich, Dobrowlany (Š) Güntheröw, Tuskulany (W-T) Juliana Titiusa, Kojrany (W-T) Lopacinskich, Worniany (W-T) Abramowiczow, Cerkliszki (Š) Mostowskich, Borejkowszczyzna (W-T) Wladyslawa Syrokomli, Malinowszczyzna (M) Swiçtorzeckich czy Dukszty (S) Zanöw. W licznych palacach i dworach znajdowaly się niegdyš cenne zbiory dziel sztuki, mebli, rzemiosla artystycznego i archiwaliöw. Szczegölnie wyrožnialy się pod tym wzglçdem duže rezydencje Tyszkiewiczöw w Landwarowie (W-T), Wace (W-T) i Zatroczu (W-T), Wittgensteinow w Werkach (W-T), Chaleckich w Cerkliszkach (S), Güntheröw w Dobrowlanach (S), Platerow w Belmoncie (B), Tyzenhauzöw i Przezdzieckich w Postawach (P), Oginskich w Žalėsių (M) i Balihskich w Jaszu­ nach (W-T). Wartosciowe kolekcje zgromadzono takže w rezydencjach Jelenskich w Glinciszkach (W-T), Lęskich w Bialej Wace (W-T), Platerow w Bortkuszkach (W-T), Houwaltöw w Mejszagole

19

20

VVSTĘP

(W-T), Wagnerow w Solecznikach Wielkich (W-T), Kotwiczow w Turlach (W-T), Mineykow w Dubnikach (W-T), Zanow w Duksztach (Š), Chominskich w Olszewie (Š), Dowgiallow w Romaniszkach (Š), Sulistrowskich i Skirmuntow w Szemetowszczyžnie (Š), Kociellow i Szwykowskich w Bienicy (M), Rudnickich w Dziedzince (B), Lopacinskich w Leonpolu (B), Wawrzeckich i Meysztowiczow w Mejsztach (B), Wawrzeckich i Mineykow w Widzach Lowczynskich (B), Szyrynow w Hermanowiczach (D), Brzostowskich i Pilsudskich w Mosarzu (P), Przezdzieckich w Woropajewie (P), Oskierkow w Budslawiu (W), Koziell-Poklewskich w Serweczu Wielkim (W), Bohdanowiczow w Stajkach (W), Karczewskich w Bieniunach (0) i Czapskich w Nowosiolkach (0). Imponująca jest lista wybitnych osob związanych z wilenskimi zamkami, palacami i dworami, obejmująca zarowno postacie znane powszechnie, jak i te mniej kojarzone, ale godne przypomnienia. Wsrod mieszkancow wilenskich zamkow na pierwszy plan wysuwają się oczywiscie panujący. Wielki ksiąžę litewski Giedymin (ok. 1275-1341) zbudowal wilenski Zamek Gorny, ktory byl następnie rezydencją jego syna i następcy na tronie wielkoksiąžęcym - Olgierda (zm. 1377). Ten ostatni wzniosl zamek w Krewie (0). Brat Olgierda, wspolrządzący z nim Litwą Kiejstut (zm. 1382), na swą siedzibę wybral Troki (W-T), gdzie postawil zamek na polwyspie. Jego syn Witold (ok. 1354-1430) urodzil się na zamku w Starych Trokach, a po objęciu tronu wielkoksiąžęcego wzniosl w Trokach zamek na wyspie, ktory štai się jego ulubioną rezydencją. Z kolei Jagiello (ok. 1352­ 1434), syn Olgierda, przed objęciem tronu wielkoksiąžęcego rezydowal w Krewie. Po tym, gdy jako Wladyslaw Jagiello uzyskal koronę polską, kolejni wladcy z dynastii Jagiellonow zasiadali jednoczešnie na polskim i litewskim tronie i na Litwie bywali juž rzadziej. Najczęšciej zamki na Wilenszczyžnie odwiedzali Kazimierz Jagiellonczyk (1427­ 1492), ktorego ulubionymi rezydencjami byly Troki i Miedniki (W-T), Aleksander Jagiellonczyk (1461­ 1506), ktory zazwyczaj rezydowal w Wilnie, oraz Zygmunt August (1520-1572), ktory wraz z žoną Barbarą Radziwillowną (ok. 1520-1551) najchętniej mieszkal w wilenskim Zamku Dolnym. Rezydencje na Wilenszczyžnie posiadali liczni wysocy dostojnicy i dzialacze polityczni pochodzący z najwybitniejszych rodow magnackich. Za­ mek na wyspie w Ikažni (B) zbudowal Jan Sapieha (zm. 1517) - dyplomata, dworzanin krolewski, wojewoda witebski i podlaski. Jednym z następnych wlascicieli tych dobr byl Lew Sapieha (1557— 1633), kanclerz wielki litewski, a požniej hetman wielki litewski i wojewoda wilenski, naležący do

najpotęžniejszych magnatôw ôwczesnej Rzeczypospolitej. Z kolei koniuszy wielki, a potem podkanclerzy litewski Pawel Stefan Sapieha (1565-1635) wzniosl zamkową siedzibę w Holszanach (O). Wlascicielami majątku w podwilehskim Lubowie byli možni magnaci: jeden z najswiatlejszych ludzi swojej epoki - kanclerz wielki litewski i wojewo­ da wilenski Olbracht Gasztold (1470-1539), oraz piastujący te same urzędy hetman wielki litewski Mikolaj Radziwill „Rudy” (1512-1584), wybitny dowôdca i lider ruchu rožnowierczego na Litwie. Wysoki dygnitarz i posiadacz znacznej fortuny, woje­ woda trocki i podskarbi litewski Michal Kazimierz Kociell (1653-1722) stworzyl rezydencję w Bienicy. Kasztelan wilenski i hetman wielki litewski Michal Jôzef Massalski (1700-1768) byl wlascicielem Czerwonego Dworu k. Niemenczyna (W-L), a jego syn, biskup wilenski, mecenas sztuki i targowiczanin, Ignacy Massalski (1727-1794) zbudowal siedzibę w Werkach (W-L). Tworcą rezydencji w Leonpolu (B) oraz wlascicielem podwilenskich Bezdan (W-L) byl wojewoda brzeskolitewski Mikolaj Tadeusz Lopacinski (1715-1778), jeden z najbogatszych magnatôw litewskich swojej epoki, posel na liczne sejmy, dobry môwca i znakomity znawca prawa. Do wojewody mihskiego i mscislawskiego Jozefą Jerzego Hylzena (1736-1786), zwolennika reform sejmowych i wspôlpracownika krôla Stanislawa Augusta, naležal majątek Belmont (B) pod Braslawiem. Dobrze znane są związki z Wilenszczyzną marszalka Jozefą Pilsudskiego (1864-1935), ktory urodzil się w Zulowie (Š), a w okresie międzywojennym byl wlascicielem niewielkiego majątku w Pikieliszkach (W-T). Do slynnych dzialaczy gospodarczych trzeba zaliczyč horodniczego wilehskiego i zarządcę wilenskiej mennicy Ulryka Hozjusza (ok. 1455-1535) - wlasciciela podwilehskiego majątku w Bezdanach (W-T); slawnego innowatora, podskarbiego nadwornego litewskiego Antoniego Tyzenhauzą (1733-1785) - do ktorego naležaly Postawy (P); innego reformatora, kanonika wilehskiego Pawla Ksawerego Brzostowskiego (1739-1827) - ktôry posiadal Pawlôw (W-T) nad Mereczanką, gdzie stworzyl „Republikę Pawlowską”; urodzonego w Michaliszkach (W-T) jego krewnego Karola Brzostowskiego (1796-1854), ktôry w swoich dobrach wdrazal zmiany spoleczne oraz najnowoczešniejsze technologie przemyslowe, a takže propagatorôw nowoczesnej gospodarki rolnej Aleksandra Skirmunta (1798-1870) z Szemetowszczyzny (Š) i Konstantego Gabriela Przezdzieckiego (1879-1966) z Woropajewa (P). Spolecznie udzielali się Michal Balinski (1794­ 1864) - wlasciciel Jaszun (W-T), Aleksander Lednicki (1866-1934) - wlasciciel Bortkuszek (W-T),

WSTĘP

historyk i publicysta. Majątek w Jaworowie (W-T) nad Wisinczą naležal do braci Wędziagolskich: Bronislawa (1876-1942) - aktywnego spolecznie zawodowego oficera, Pawla (1883-1929) - archi­ tektą, oraz Karola (1886-1974), który angažowal się w politykę i pisal pamiętniki. Gospodarzami dworu w Malinowszczyžnie (M) byli slynny dzialacz lowiecki Boleslaw Šwiętorzecki (1874-1938), a następnie jego syn Zygmunt (1911-1964) - autor opowiadah mysliwskich. W kręgach ziemiahskich udzielal się Stanislaw Wahkowicz (1860-1937) z podwilenskiej Peteszy (W-T). Z wilenskim palacami i dworami związki mialo wielu dowódców powstanczych, wojskowych i partyzanckich. W Mejsztach (B) urodzil się ostatni naczelnik powstania kosciuszkowskiego Tomasz Wawrzecki (1759-1816). Rezydentem dwo­ ru w Widzach Lowczyhskich (B) byl inny bohater insurekcji, zeslaniec i pamiętnikarz - gen. Józef Kopec (1762-1833). W Duszkowie k. Rakowa (M) na swiat przyszedl jeden z organizatorów tego powstania na Litwie i uczestnik wojen napoleonskich - gen. Karol Morawski (1767-1841). Do wladz insurekcji naležal Alojzy Sulistrowski (zm. 1796) z Szemetowszczyzny (Š), który po upadku powsta­ nia ūdai się na emigrację. W dworze w Polesiu (Š) urodzil się Wincenty Bortkiewicz (1776-1838), uczestnik insurekcji kosciuszkowskiej, a w powstaniu listopadowym dowódca sii zbrojnych powiatu zawilejskiego, požniej zeslaniec. Oddzialem powstanczym w powstaniu listopadowym dowodzil Konstanty Parczewski (1801-1855) z Czerwonego Dworu k. Niemenczyna (W-T), następnie emigrant i pamiętnikarz. W tym samym czynie zbrojnym uczestniczyl, a potem obszernie go opisal Feliks Wrotnowski (1803-1871) z podtrockich Karaciszek (W-T). W powstaniu styczniowym walczyl pamiętnikarz Edward Bonifacy Pawlowicz (1825-1909), urodzony w dworze w Wilkiszkach nad Mereczanką (W-T). W dworze w Widzach Lowczyhskich (B) zmarl natomiast spokrewniony z gospodarzami czlonek powstanczego Rządu Narodowego i zeslaniec Aleksander Oskierka (1830-1911). Jan Koziell-Poklewski (1837-1896) z Serwecza Wielkiego (W) w powstaniu stycznio­ wym byl naczelnikiem wojennym województwa augustowskiego i dowodcą oddzialu powstanczego, następnie wyemigrowal, a po powrocie do kraju zostal aresztowany i zeslany na Sybir. W po­ wstaniu brali udzial takže jego bracia. Z wilenskimi dworami byli związani dwaj legendarni zagonczycy z okresu walk z bolszewikami w latach 1919-1920: w Mejsztach (B) jako syn oficjalisty na swiat przyszedl gen. Stanislaw Bulak-Balachowicz (1883-1940), a wlascicielem majątku w podwilenskich Mazuryszkach (W-T) byl Jerzy Dąmbrowski

„Lupaszko” (1889-1940). Wlascicielem majątku w Punžankach (Š) byl bohater wojny polsko-bolszewickiej gen. Daniel Konarzewski (1871-1935). W walkach tych wielkie zaslugi položyli takže gen. Mikolaj Osikowski (1873-1950), do którego naležal majątek w Karaciszkach (W-T), oraz Jan Michal Tyszkiewicz (1896-1939) z Waki (W-T), adiutant gen. Lucjana Zeligowskiego. W rodzinnym dworze w Trokienikach (W-T) dziecihstwo i mlodošc spędzil wybitny dowódca wilehskiej partyzantki, cichociemny Maciej Kalenkiewicz „Kotwicz” (1906-1944), polegly w boju z NKWD pod Surkontami. Na stanowisku administratora . w majątku Boltup (O) pracowal Witold Turonek „Tur” (1916-1977), zastępca dowódcy Obwodu AK Oszmiana i požniejszy dowódca 8. Oszmiahskiej Brygady AK. Podczas okupacji niemieckiej w dworze w Szajkunach (Š) wraz z žoną Anną ze Swolkieniów - corką wlascicieli majątku - mieszkal Zygmunt Szendzielarz (1910-1951), požniejszy. slynny major „Lupaszka”, dowódca 5. Wilehskiej Brygady AK i jeden z największych bohaterów walk polskiego podziemia na Kresach. Szajkunski dwór stanowil požniej jedną z glównych baz zaopatrzeniowych jego oddzialu. Znanymi dzialaczami religijnymi byli przywódcy kalwinów na Litwie: Jan Abramowicz (zm. 1602), wlasciciel Wornian (W-T), oraz An­ drzej Wolan (ok. 1530-1610), pisarz, publicysta i teolog, do którego naležaly Giejstuny (O). Arcybiskup metropolita mohylewski Kazimierz Dmochowski (1780-1851) urodzil się w rodzinnym dwo­ rze w Zablociu (B), a w Krykalach (P) przyszedl na swiat bl. Mieczyslaw Bohatkiewicz (1904-1942), ksiądz katolicki i męczennik. Wlascicielami, rezydentami lub goscmi dworów i palaców na Wilenszczyžnie byli liczni pisarze, poeci i pamiętnikarze. Murowana Oszmianka (O) naležala do marszalka wielkiego litewskiego Krzysztofa Dorohostajskiego (1562-1615), poety i pisarza, propagatora kalwinizmu i nowoczesnej hipologii, utrzymującego w swym majątku drukarnię. Renesansowy poeta Maciej Kazimierz Sarbiewski (1595-1640) mieszkal i tworzyl w podwilenskiej rezydencji jezuitów w Bezdanach (W-T). W podwilenskim Zameczku (W-T) przez pewien czas mieszkala pisarka Anna Olimpia z Radziwillów Mostowska (1762-1833?), autorka pierwszego pol­ skiego romansu grožy Strach w Zameczku. W Krzywiczach (W) urodzil się Jan Chodžko (1777-1851), dramaturg, powiesciopisarz, poeta i prawnik, a w Jaworowie (W-T) przyszedl na swiat pisarz biografista Dominik Chodžko (1796-1863). Dwory w Widzach Lowczyhskich (B), Doroszkowiczach (D) i Jaszunach (W-T) podczas studiów na Uniwersytecie Wilenskim odwiedzal Adam Mickiewicz

21

22

VVSTiįP

(1798-1855), a w tym ostatnim majątku bywal takže Juliusz Slowacki (1809-1849). Przyjaciel Mickiewicza Tomasz Zan (1796-1855), poeta, wspolzaložyciel i przywódca Towarzystwa Filomatów, Związku Promienistych i Zgromadzenia Filaretów, dzialających na Uniwersytecie Wilenskim, a następnie wieloletni zeslaniec, dziecinstwo spędzil w Wiazyniu (W), odwiedzal takže Malinowszczyznę (M), skąd pochodzila jego žona. W Giejstunach (O) przyszedl na swiat inny przyjaciel naszego wieszcza, poeta, tlumacz i pamiętnikarz Antoni Edward Odyniec (1804-1885). Poeta Wladyslaw Syrokomla (1823-1862) przez kilka lat mieszkal i tworzyl w podwilenskiej Borejkowszczyžnie (W-T). W Dobrowlanach (Š) urodzila się, a wiele lat spędzila w Horodzilowie (M) znana pamiętnikarka Gabriela z Giintherów Puzynina (1815-1869). W Dubnikach k. Wornian (W-T) bywal spowinowacony z wlascicielami Henryk Sienkiewicz (1846-1916), który pracowal tu m.in. nad Trylogią. Majątek w Kuszlanach (O) naležal do klasyka literatury bialoruskiej, poety i pisarza Franciszka Bohuszewicza (1840-1900). W Polanach (O) pod Oszmianą przyszedl na swiat Czeslaw Jankowski (1857-1929), publicysta, historyk, dzialacz spoleczny, poeta i tlumacz. W rodzinnym dworze w Karolinowie (Š) przez wiele lat mieszkala literatka, dziennikarka, dzialaczka oswiatowa i spoleczna Helena Romer-Ochenkowska (1875-1947). Majątek w Bortkuszkach (W-T) naležal do krytyka literackiego i pamiętnikarza Waclawa Lednickiego (1891-1967). Z wilenskim dworami związki mieli takže inni twórcy i artyšci. Rezydencję w Žalėsių (M) stworzyl Michal Kleofas Oginski (1765-1833), slynny kompozytor, polityk, dyplomata, uczestnik powstania kosciuszkowskiego, mecenas sztuk pięknych i pa­ miętnikarz. Rezydentem dworu w Duksztach (Š) i gošciem wielu innych podwilenskich siedzib byl znakomity wilenski malarz Jan Rustem (1762-1835). Majątek w Krykianach (Š) naležal do malarza, rysownika, ilustratora i drzeworytnika Wincentego Smokowskiego (1797-1876). Roža Parczewska (1799-1852) z Czerwonego Dworu k. Niemenczyna (W-T) byla malarką miniaturzystką i autorką obrazów o tematyce religijnej. Majątek w Lubowie (W-T) stanowil wlasnosc rysownika, medaliera i rzežbiarza Rafala Šližnia (1804-1881). W dworze w Zablociu (B) urodzil się rzežbiarz Henryk Dmochowski (1810-1863), który zginąl w powstaniu styczniowym, walcząc na ežele oddzialu. Dwór w Karolinowie (Š) naležal do malarza, grafika i historyka sztuki Alfreda Izydora Rómera (1832-1897). W Trokienikach (W-T) urodzil się malarz ekspresjonista Marian Bohusz-Szyszko (1901-1995). Artystką estrady byla žona ostatniego wlasciciela Ornian (Š) Michala Tyszkiewicza - niezwykle

popularna w okresie miçdzywojennym piosenkarka i aktorka Hanka Ordonôwna (1902-1950). W znajduj^cym siç obeenie w granicach Wilna rodzinnym maj^tku Tuskulany wychowal siç Franciszek Walicki (1921-2015) - ojciec chrzestny pol­ skiego rocka w czasach PRL. Wielu wlascicieli wileñskich rezydencji bylo takze kolekejonerami dziel sztuki i archiwaliow. Nalezeli do nich m.in. wlasciciele Leonpola (B) mecenas sztuki, malarz i rzezbiarz Jan Nikodem Lopaciñski (1747-1810) oraz historyk, archiwista i bibliofil Euzebiusz Lopaciñski (1882-1961), a ponadto Adam Günther (1782-1854) z Dobrowlan (S), historyk, archiwista, wydawca i literat Aleksander Przezdziecki (1814-1871) z Postaw (P) i jego syn Konstanty Przezdziecki (1846-1897), znany numizmatyk Emeryk Hutten-Czapski (1828-1896) z Horodzca (D), dzialacz spoleczny i filantrop Wladyslaw Tyszkiewicz (1865-1936) z Landwarowa (W-T), Jan Witold Emanuel Tyszkiewicz (1831-1892) z Waki (W-T) oraz Witold (1844-1906) i Karol (1880­ 1956) Wagnerowie z Solecznik Wielkich (W-T). Dluga jest lista zwi^zanych z wileñskimi dwo­ rami znanych uczonych. Do wojewody miñskiego, historyka Jana Augusta Hylzena (1702-1767), autora monograficznego opisu Inflant, nalezal maj^tek Belmont (B) pod Braslawiem. Wielokrotnym gosciem i rezydentem palacu w Jaszunach (W-T) byl wybitny uezony, astronom, matematyk i filozof, profesor Uniwersytetu Wileñskiego Jan Sniadecki (1756-1830). Wlasnosc jego brata, profesora chemii i medycyny na Uniwersytecie Wilenskim, Jçdrzeja Sniadeckiego (1763-1838) stanowil maj^tek Boltup (O). Do prawnika, profesora Uniwersytetu Wileñ­ skiego, z pochodzenia Wlocha - Ludwika Alojzego Cappellego (ok. 1776-1838), nalezala podwileñska Petesza (W-T). Wykladowc^ na katedrach fizyki i gospodarstwa wiejskiego Uniwersytetu Wileñ­ skiego byl wlasciciel maj^tku w Kacienowiczach (W-T) Kajetan Justyn Krassowski (1784-1845). Wlascicielem Postaw (P) byl ornitolog Konstanty Tyzenhauz (1785-1853). Swoich krewnych w dworach w Gierwiatach (W-T) i Sitcach Wielkich (D) odwiedzal wybitny geolog, przyjaciel Adama Mickiewicza Ignacy Domeyko (1802-1889) - wg niektorych przekazôw mial siç on urodzic wlasnie w Sit­ cach Wielkich. Inny geolog, Antoni Karol Giedrojc (1848-1909), przyszedl na swiat w Korwiu (W-T) i byl wlascicielem Antonowa (W-T) pod Mejszagol^. W majqtku Adamaryn k. Radoszkowicz (M) urodzil siç wybitny zoolog Benedykt Dybowski (1833-1930), a w Zulowie (S) - zapomniany dzis brat marszalka Pilsudskiego - Bronislaw Pilsudski (1866-1918), wybity etnograf i jçzykoznawca, badaez ludów Dalekiego Wschodu. Maj^tek w Suderwie (W-T) nalezal do literaturoznawcy, krytyka literackiego, filozofa,

VVSTĘP

politologą i publicysty, profesora, a požniej rektora Uniwersytetu Wileñskiego Mariana Zdziechowskiego (1861-1938). Wlasnosc prawnika, profesora Uni­ wersytetu Wileñskiego Bronislawa Wróblewskiego (1888-1941) stanowily Wizulany (W-T). Wynalazcą i konstruktorem samochodów byl Stefan Tyszkiewicz (1894-1976) z Landwarowa (W-T). Z wileñskim rezydencjami lączyly się losy nie tylko osób wybitnych, które zapisaly się chlubnie na kartach historii, ale takže okrytych nieslawą sprzedawczyków oraz barwnych i niejednoznacznych postad - hulaków, awanturników i kobiet fatalnych. Zaborcom wyslugiwali się wspominany ju¿ targowiczanin, biskup wileñski Ignacy Massalski (1727-1794) - wlasciciel Werek (W-T), uwieczniony przez Adama Mickiewicza w trzeciej częšci D ziadów rektor Uniwersytetu Wileñ­ skiego, z pochodzenia Czech, Wadaw Pelikan (1790-1873) - do którego naležal majątek Pelikany (B) na Braslawszczyznie, oraz znani z hulaszczego trybu žycia dawni oficerowie napoleoñscy, brada Mikolaj (1788-1835) i Ignacy (1793-1867) Abramowiczowie - wlasciciele Wornian (W-T). Ciekawymi osobistošciami byli polityk i hulaka, podskarbi wielki litewski Michal Brzostowski (1722-1784) - wlasciciel Michaliszek (W-T), zwany Diablem Weneckim awanturnik Mikolaj Manuzzi (zm. 1809) - wlasciciel Belmontu (B), oraz jego zona - znana z burzliwych romansów pięknosč, Jadwiga Strutyñska (1736-1778) z Opsy (B), a takže równie powabna i nie mniej kochliwa malžonka Michala Kleofasa Ogiñskiego - wloska spiewaczka Maria z domu Neri (zm. 1851), która przez wiele lat rezydowala w Žalėsių (M).

Pomimo niepowetowanych strat spowodowanych dziejowymi zawieruchami walory artystyczne i historyczne rezydencji zachowanych na Wilenszczyžnie, z ktörych wiele zostalo wspaniale wkomponowanych w piękny krajobraz tej krainy, nierozerwalnie związanych z historią i kultūrą Wielkiego Księstwa Litewskiego i Rzeczypospolitej, oraz barwny korowöd znanych i mniej znanych postaci związanych z tymi siedzibami sprawiają, že dla historyka, historyka sztuki, krajoznawcy i turysty jest to jeden z najciekawszych regionöw dawnych kresöw II RP. * * * ustrację terenową obiektöw uwzględnionych w niniejszym opracowaniu, polączoną ze sporządzeniem dokumentacji fotograficznej, przeprowadzono zasadniczo w latach 2015-2016 i z tego okresu w zdecydowanej większošci pochodzą zamieszczone w publikacji, a wykonane pržez . autora wspölczesne zdjęcia. Wiele sposröd opisanych rezydencji autor odwiedzil takže wczesniej (w latach 1990-2014, niektöre kilkakrotnie), co m.in. pozwolilo przešledzič zmiany stanu zachowania i sposobu užytkowania obiektöw. Z tego wczesniejszego okresu pochodzą jedynie nieliczne wykorzystane w ksiąžce fotografie. W kilkunastu przypadkach, z rožnych względow (položenie na terenie zamkniętym lub przygranicznym, brak zgody wlascicieli lub užytkownikow na wejscie na posesję), nie udalo się sfotografowac opisywanych zespolöw rezydencjalnych lub ich pozostalošci, wobec czego w publikacji wykorzystano material ikonograficzny pochodzący z innych žrodel.

L

23

POWIAT BRASLAWSKI O P Iu sy

Leonpol

Jeziorossy

IDOtTA ZABtOCIE

Slobôdka

BRAStAW

Smoiwy Jez.

Przebrddzie

Drysw

JezjPrzebmdzie

Dryswiaty BELM ONT

Mikofajow

□

Rymsza

PEUKANY

N. Pohost

r\ _r>n

HRYSZK0W5ZCZYZNA PUSZKI □ M EJSZTY

Bohin

o

W IDZELOW CZYNSKIE Q

Hermanowicze

Widze

Daugieliszki

iu zki

Szarkowszczyzna Flff*

*

Q Tw erecz Melegiany

^ O Z a ie s ie

Koftyniany Jez. Krezony Q

Plissa Koztowszczyzna

26

GMINA J O D Y

ANNODWÖR BAPOHKA O b e c n a p r z y n a le ž n o š č a d m in is tra c y jn a :

Biatorus, obwöd witebski, rejon szarkowszczyriski (LUapKayiuMbiHCKi paėH). N ie g d y s o s ro d e k m a jq tk u z ie m sk ie g o , o b e c n ie c z q s c w si W o ro n k a , p o lo ž o n y n a d n ie w ie lk q rze kq B iatq, 12 km n a p ö ln o c n y z a c h ö d o d S z a rk o w s zc z y z n y , p rz y s z o s ie Iq czq ce j to o s ie d le m ie jsk ie z B ra s ta w ie m .

1. Annodwör. ▼ Dwör na zdjęciu * sprzed II wojny swiatowej.

W XVIII w. okoliczne tereny wchodzily w sklad döbr Lopacinskich z osrodkiem w niedalekich Jodach (V). W drugiej polowie XVIII w. ich wlascicielem byl s^dzia braslawski Ignacy Blazej Lopacinski (1722-1776), zonaty z Judyt^ z Prozoröw. W 1774 r. dobra zostaly podzielone mi^dzy jego czterech synöw. Jeden z nich, Tadeusz (1762-1814), otrzymal folwark Tadulin (nazwany tak przez ojca na jego czesc), a sam w kohcu XVIII w. zalozyl w swych dobrach nowy folwark, ktöry od imienia swej zony - Anny z Hlasköw - nazwal Annodworem. Przez wiele dziesi^cioleci Annodwör byl zwi^zany z Tadulinem, ktöry nalezal do kolejnych pokolen Lopacinskich. Po Tadeuszu maj^tek odziedziczyl jego syn, s^dzia apelacyjny i kamerjunkier przy dworze carskim Ignacy Stanislaw Lopacinski (1802-1841), zonaty z Ew^ z Moniuszköw. Ich trzej

synowie: Wilhelm (ur. 1827), Konstanty (ur. 1829) i Ignacy Adam (1831-1867), byli wspölwlascicielami Tadulina i Annodworu. Wilhelm, uczestnik powstania styczniowego, ktöry w walkach odznaczyl si$ niezwykl^ odwag^, po jego upadku musial uciekac do Francji. Konstanty, ci^zko pobity przez Kozaköw szukaj^cych w Tadulinie jego brata powstanca, postradal zmysly. Jedynym wlascicielem obu maj^tköw pozostal Ignacy Adam, zonaty z Ann^ ze Szczepkinöw (zm. 1917). Po nich odziedziczyl je ich jedyny syn Sergiusz Lopacinski (zm. 1934), uzywaj^cy tytulu hrabiowskiego, zona­ ty z Ewelin^ z Rutkiewiczöw (zm. 1933). To wlasnie on w kohcu XIX w. wybudowal w Annodworze nowy drewniany dwör i zalozyl tu nowoczesne gospodarstwo rolne. Hrabia Sergiusz podzielil oba maj^tki mi^dzy dwöjke swych dzieci:

POWIAT BRASLAWSKI

2. Annodwór. ► Stare üpy w alei. 3. Annodwór. ► ► Aleja lipowa.

4. Annodwór. ► ► Park podworski nad rzekq Bialkq.

Annodwór. ▲ Plan parku.

Tadulin otrzymala córka Eugenia (1893-1975), która pošlubila wileñskiego prawnika Iwona Przyborę, a wlascicielem Annodworu zostal syn, hr. Jerzy Lopaciñski (1900-1964), który we wrzesniu 1939 r. wyjechal do Wilna, a następnie do Warszawy, gdzie w 1944 r. pošlubil Marię z Ulenieckich (1919-1998)1. Wzniesiony przez hr. Sergiusza Lopaciñskiego drewniany dwór w Annodworze spalil się podczas II wojny swiatowej. Nie przypominal typowych szlacheckich rezydencji. Wzniesiono go na planie prostokąta, ze šrodkową częšcią parterową i piętrowymi częšciami skrajnymi. Podwyzszona o jedną kondygnację lewa częšč dworu byla

zaakcentowana szerokim piętrowym portykiem, zwieñczonym trojkątnym frontonem. Na piętrze portyku znajdowal się balkon. Prawej częšci dwo­ ru nadano formę przysadzistej, dwukondygnacyjnej, czworobocznej wiezy, zwieñczonej obwiedzionym balustradą tarasem widokowym. Na terenie dawnego majątku, zajmującego ok. 16 ha, który od zachodu i poludnia oplywa niewielka rzeczka Bia­ la, zachowal się jedynie oryginalny park dworski, widoczny z daleka jako kępa starodrzewu w plaskiej, bezlešnej okolicy. Tworzą go dwie równolegle do siebie aleje lipowe, o dlugošci blisko kilo­ metra každa, polączone ze sobą kilkoma krótkimi alejami poprzecznymi. Aleje, które wg rodzinnej tradycji sadzila na przelomie XVIII i XIX w. Anna Lopaciñska z Hlasków, od której imienia pochodzi nazwa Annodwór, są došč wąskie, a tworzące je lipy rosną bardzo gęsto i są wysokie, o stosunkowo niewielkich koronach. W okach powstalej w ten sposób prostokątnej siatki založono sady, które jeszcze kilkanašcie lat temų uzytkowano, a rosnąca w nich trawa byla koszona bądž wypasana. Obecnie sady zdziczaly i zarosly wysokimi ziolorošlami, krzewami i mlodymi drzewami. Miejsce spalonego dworu, który štai w centrum tego oryginalnego parku, znaczy jedynie silnie rozrošnięta kępa ozdobnych krzewów na dawnym gazonie. Nie zachowaly się žadne inne budynki majątku ani ich pozostalošci2.

1

2

Lopaciñski, s. 3-4; Rąkowski 2000, s. 187-194.

Fiedoruk 1989, s. 82; Rąkowski 2000, s. 186-187.

27

28

GMINA B R A S t AW

BELMONT AXPSM AyUbl O b e c n a p r z y n a le ž n o š c a d m in is tra c y jn a :

Bialorus, obwöd witebski, rejon braslaw ski (Bpac/iaycKi paeH).

6 Belmont. T Ruiny palacu na rysunku Napoleona Ordy z 1876 r.

N ie g d y s o s ro d e k m a jq tk u ziem skieg o, o b e c n ie c z q s c w si (m ajqcej d zis s ta tu s a g ro m ia s te c z k a ) A c h re m o w c e , p o io ž o n y n a jej p o lu d n io w y m skraju, b lisko w s c h o d n ie g o b rz e g u jez. D ry w ia ty , 8 km n a p o lu d n io w y w s c h d d o d B ra s ta w ia .

Miejscowe dobra nazywaly si? niegdys Dwor Olgierdowszczyzna. Pozniej, od nazwiska XVII-wiecznych wlascicieli Achremowiczow, nazwano je Achremowcami, podobnie jak poblisk^ wies. Kolejnymi wlascicielami byli Salmanowiczowie, od ktorych w 1748 r. maj^tek, najprawdopodobniej juz wtedy zwany Belmontem (wg innych zrodel posiadlosc nazwal tak dopiero Mikolaj Manuzzi), kupil kasztelan inflancki i wojewoda miriski Jan August Hylzen (1702-1767), pochodz^cy ze spolonizowanego rodu inflanckiego, zonaty z Konstancj^ z hr. Platerow. Nalezal do najbogatszych wlascicieli ziemskich w tej cz?sci Rzeczypospolitej. Wszechstronnie wyksztalcony, w mlodosci wiele podrozowal po Europie. Byl poslem na sejmy, a w swoich dobrach zakladal katolickie misje, szkoly i szpitale. Dla potomnosci zasluzyl si? jednak przede wszystkim jako autor wydanych w 1750 r. w Wilnie Inflant - mongraficznego opisu tej prowincji i jej dziejow, ktory do dzis jest nieocenionym zrodlem historycznym. Po nim Belmont dziedziczyl jego starszy syn, wojewoda mscislawski i starosta braslawski Jozef Jerzy Hylzen (1736-1786), i to dopiero on zamieszkal w posiadlosci na stale oraz wzniosl tu okazaly barokowy palac. Po jego bezpotomnej smierci Bel­ mont odziedziczyl uposledzony umyslowo bratanek

Idzi Jozef Hylzen (1772-1801), ktöry röwniez zmarl bezpotomnie i byl ostatnim przedstawicielem tego rodu w Polsce. Przed smierci^ zd^zyl jednak w 1798 r. sprzedac Belmont staroscie opeskiemu Mikolajowi Manuzziemu (zm. 1809), s^siadowi z niedalekiej Opsy (