Falaise 1944 [PDF]

Zitiervorschau

HISTORYCZNE

BITWY

JADWIGA NADZIEJA

FALAISE 1944 scan - zawisza

Dom Wydawniczy Bellona Warszawa 2003

Żołnierz polski bije się o wolność wielu narodów, ale umiera tylko dla Polski Generał Stanisław Maczek Dowódca Pierwszej Dywizji Pancernej

OPERACJA„OVERLORD" GENEZA

14 lipca 1940 r., a zatem sześć tygodni po klęsce bry­ tyjskiego korpusu ekspedycyjnego pod Dunkierką 1 , Winston Churchill oznajmił w Izbie Gmin, że Wielka Brytania podejmie, najpewniej w roku 1942, działania na kontynencie. Trudno było jednak uwierzyć słowom premiera. Armia brytyjska dysponowała wtedy zaledwie trzema dywizjami, z których podobno tylko jedna była kompletna. Ponadto rozpoczynała się właśnie bitwa o Wielką Brytanią (10 lipca—31 października 1940). Rok później, także w lipcu, w ośrodku ekspertów, zaj­ mujących się kwestią przygotowywania operacji morskoDunkierka — miasto i port w północnej Francji nad Morzem Północnym. W czasie zarówno pierwszej, jak i drugiej wojny światowej stanowiła ważną bazę francuskiej floty wojennej. I tak w maju i czerwcu 1940 r. toczyły się tu ciężkie walki z Niemcami. Wojska brytyjskie i francuskie były sys­ tematycznie bombardowane przez lotnictwo i atakowane przez oddziały 6 armii niemieckiej. Sprzymierzeni skierowali do rejonu Dunkierki wielką liczbę okrętów, w tym niszczyciele polskie „Błyskawica" i „Burza". Pod osłoną własnej artylerii okrętowej i lotnictwa okrążone oddziały brytyjskie i francuskie zdołały się ewakuować, ale poniosły przy tym duże straty. Zob. także: R. B i e l e c k i , Normandia 1944, Warszawa 1991, s. 9 n.

6

7

lądowych, powstał pierwszy plan inwazji w północno-zachod­ niej Europie. W październiku 1941 r. premier powołał na stanowisko konsultanta w Dyrektoriacie Operacji Kombinowanych (na czele którego stał od jesieni poprzedniego roku admirał Sir Roger Keyes) wiceadmirała Louisa Mountbattena. Ten utalen­ towany 41-letni wiceadmirał, syn księżnej Wiktorii heskiej (wnuczki królowej Wiktorii) i pierwszego lorda morskiego, admirała Królewskiej Marynarki Brytyjskiej Ludwika Battenberga-Mountbattena, mógł poszczycić się ogromnymi suk­ cesami w wojnie morskiej z Niemcami2. Otrzymawszy przydział służbowy u lorda Rogera Keyesa, Mountbatten zasiadł w Komitecie Połączonych Szefów Szta­ bów (Joint Combined Chiefs of Staff), któremu przewodniczył premier Winston Churchill. Admirał prowadził dyskusje nad „operacjami kombinowanymi", słuchał opinii fachowców i przedstawiał swoje wnioski. Zadanie otrzymał bardzo kon­ kretne: „przestudiowanie możliwości operacji inwazyjnej w Europie przez Kanał La Manche". Bardzo szybko się zorientował, że w niedługim czasie ma zastąpić zasłużonego i otoczonego nimbem sławy admirała Floty Sir Rogera Keyesa; w jego sztabie pracował już w roku 1927. Zdaniem Roberta Bieleckiego, to właśnie Mountbatten może uchodzić za ojca operacji desantowej w Normandii, prze­ prowadzonej w czerwcu 1944 r.3. * Już na początku 1942 r. politycy brytyjscy, a także wojs­ kowi, doszli do przekonania, że jedynie szeroko zakrojona operacja inwazyjna w zachodniej Europie, przeprowadzona z Wysp Brytyjskich poprzez kanał La Manche, może przesą2

Szerzej na ten temat: J. N a d z i e j a , Saga rodu Hauków, Warszawa 1999, s. 217. 3 B i e 1 e c k i, op. cit., s. 12 nn.

dzić o pokonaniu Trzeciej Rzeszy. Koncepcję tę zaaprobował szef sztabu amerykańskich wojsk lądowych, gen. George Marshall, a następnie prezydent Stanów Zjednoczonych Ame­ ryki Północnej Franklin Delano Roosevelt. 14 kwietnia 1942 r. doszło w Londynie do konferencji z udziałem premiera Wielkiej Brytanii Winstona Churchilla, oen. George'a Marshalla i Harry'ego Hopkinsa jako przed­ stawiciela prezydenta Stanów Zjednoczonych. Ustalono, że „operacja inwazyjna poprzez kanał La Manche, podjęta wspólnymi silami amerykańskimi i brytyjskimi, będzie sta­ nowić główne uderzenie aliantów zachodnich na okupowaną Europę"4. Odtąd Stany Zjednoczone zaczęły kierować na Wyspy Brytyjskie swoich żołnierzy, a także sprzęt wojskowy. Ponad dwa miesiące później (25 czerwca 1942 r.) przybył do Londynu Dwight David Eisenhower, którego prezydent Roosevelt mianował dowódcą wojsk amerykańskich w Europie. Sztab generała miał się zająć rozmieszczeniem żołnierzy amerykań­ skich w Zjednoczonym Królestwie oraz ich wyszkoleniem i przygotowaniem do inwazji. Wypada nadmienić, że Związek Radziecki w tym czasie coraz silniej domagał się od Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych utworzenia drugiego frontu w Europie oraz podjęcia działań, które odciągnęłyby z frontu wschodniego jak najwięcej dywizji wojsk niemieckich. Rozmowy na ten temat w maju i czerwcu 1943 r. prowadził w Londynie i Waszyngtonie radziecki minister spraw zagranicznych Wiaczesław Mołotow. Amerykanie byli raczej skłonni poprzeć żądania Związku Radzieckiego i przedstawili w Londynie własną wersję planu inwazji, przygotowaną przez sztab gen. Eisenhowera. Nato­ miast premier Churchill i dowódcy brytyjscy byli raczej przeciwni otwarciu drugiego frontu w 1942 r., uzasadniając, że Wielka Brytania nie jest jeszcze do tego przygotowana. Tamże, s. 13.

8

9

W styczniu 1943 r. odbyła się w Casablance5 konferencja z udziałem prezydenta Stanów Zjednoczonych Franklina Roosevelta i premiera Wielkiej Brytanii Winstona Churchilla. Ustalono, że niezwłocznie trzeba rozpocząć koncentrację wojsk i sprzętu w Zjednoczonym Królestwie oraz przystąpić do opracowania szczegółów ataku na kontynent poprzez kanał La Manche. Temu też miało służyć powołanie wspólnego sztabu anglo-amerykańskiego. Na jego czele stanąć miał szef Sztabu Naczelnego Dowództwa Wojsk Sprzymierzonych (Chief of Staff of the Supremę Allied Commander — COSSAC6). 12 marca 1943 r. szefem tego sztabu mianowano brytyjskiego generała Sir Fredericka Morgana. W maju tegoż roku, na kolejnej konferencji, odbywającej się tym razem w Waszyngtonie, potwierdzono koncepcję dokonania inwazji na kontynent. Operacji nadano nazwę „Cwerlord" („Suzeren"), natomiast jej część morska otrzymała miano „Neptun"7. Termin rozpoczęcia inwazji wyznaczono na wiosnę 1944 r. Pod koniec 1943 r. prezydent Roosevelt i premier Churchill spotkali się w Kairze. Stamtąd obaj mężowie stanu udali się do Teheranu, gdzie w dniach od 28 listopada do 1 grudnia odbyła się konferencja z udziałem marszałka Związku Radzieckiego Józefa Wisarionowicza Stalina. Uczestniczyli w niej również szefowie alianckich sztabów generalnych. Wtedy też oficjalnie ogłoszono nominację amerykańskiego generała Dwighta Davida Eisenhowera na stanowisko Naczelnego Dowódcy Wojsk Sprzy5

Casablanca — największe miasto i port Maroka nad Oceanem Atlantyc­ kim. Zob. D. D. E i s e n h o w e r . Krucjata w Europie, wyd. I, Warszawa 1959, s. 98; Zob. też: D. I r v i n g , Wojna generałów, Warszawa 2002, s. 21. 6 Field Marshall The Viscount M o n t g o m e r y of Alamein, Od Normandii do Bałtyku, Katowice 1948, s. 32 (dalej cyt.: M o n t g o m e r y , Orf Normandii do Bałtyku). 7 „Neptun" — nazwa używana tylko w korespondencji i dokumentach, które ujawniają: teren operacji, dokładną datę ataku lub jego ogólną skalę. Zob.: D. D. E i s e n h o w e r , Krucjata w Europie, Warszawa 1998 (wydanie nowe), s. 480 nn.

mierzonych w operacji „Cwerlord". Jego zastępcą został mar­ szałek lotnictwa brytyjskiego Arthur William Tedder8. Jak podaje wicehrabia of Alamein, Bernard Law Mont­ gomery, celem operacji „Cwerlord" było „przygotowanie do dnia 1 maja 1944 r. i wykonanie siłami oraz sprzętem, nagromadzonym w Zjednoczonym Królestwie inwazji, celem zabezpieczenia na kontynencie terenu, z którego będą się rozwijały dalsze operacje ofensywne"9. Wkrótce potem brytyjski generał Montgomery uzyskał nominację na głównodowodzącego 21 Grupy Armii. Obej­ mowała ona wojska brytyjskie i kanadyjskie znajdujące się na terenie Wielkiej Brytanii, które miały wziąć udział w inwazji. NACZELNY DOWÓDCA WOJSK SPRZYMIERZONYCH

24 grudnia 1943 r. Dwight Eisenhower oraz jego najbliżsi podwładni otrzymali rozkaz powrotu do Londynu w celu dopracowania planu inwazji na Francję. Już od stycznia tego roku przygotowaniem takiego planu zajmował się generał porucznik Frederick Edgworth Morgan. Początkowo zakładano lądowanie trzech dywizji. Zarówno Eisenhower, jak Mont­ gomery uważali, że to stanowczo za mało, wobec czego liczbę dywizji zwiększono do pięciu. Wymagało to uwzględnienia kolejnych zmian. Jak stwierdza w swojej książce gen. mjr John Frederic Charles Fuller, termin inwazji został już w końcu stycznia 1944 r. przesunięty z 1 maja na 5 czerwca 1944 r. 10 . 14 stycznia 1944 r. gen. Eisenhower przybył do Londynu. Montgomery oczekiwał go z niecierpliwością i z... propozy­ cją, żeby w operacji „Overlord" użyć większych sił i roz­ szerzyć ją na półwysep Cotentin. „Z pięcioma dywizjami w pierwszym rzucie i dwiema w drugim moglibyśmy nacierać M o n t g o m e r y , Od Normandii do Bałtyku, s. 34. Tamże, s. 35. J. F. C. F u l l e r , generał-major, Druga wojna światowa 1939-1945, Warszawa 1958, s. 407.

10

11

— stwierdza Montgomery — zarówno na plaże Caen, jak Cotentin"". Eisenhower zatwierdził propozycje Montgomery'ego w spra­ wie rozszerzenia frontu lądowania i niezwłocznie zawiadomił Waszyngton o konieczności zwiększenia wojsk desantowych do pięciu dywizji. „Z mniejszymi siłami — informował —• nie będziemy mieli szans na osiągnięcie sukcesu" 12. 21 stycznia 1944 r. odbyło się pierwsze spotkanie Dwighta Eisenhowera z podległymi mu głównodowodzącymi poszcze­ gólnych rodzajów sił zbrojnych. Na zastępcę Naczelnego Wodza wyznaczony został marszałek lotnictwa Arthur William Tedder. W spotkaniu uczestniczyli: admirał Bertram H. Ramsay — dowódca ekspedycyjnych sił morskich aliantów (zginął później w katastrofie lotniczej), marszałek lotnictwa Sir Trafford Leigh-Mallory — dowódca ekspedycyjnych sił lotniczych, generał porucznik Omar Nelson Bradley oraz brytyjski generał Bernard Law Montgomery — dowódca ekspedycyjnych sił lądowych aliantów 13. W meldunku do Departamentu Wojny z 24 stycznia Dwight Eisenhower podawał argumenty za rozszerzeniem frontu inwazji w Normandii i oświadczył, że z punktu widzenia armii wolałby rozpocząć operację w maju. Jednakże „... zamiast ... ryzykować niepowodzenie mniejszymi siłami we wcześniej­ szym terminie, zgodzę się na przesunięcie jej o miesiąc, jeżeli będę miał pewność, że wtedy otrzymam to, czego żądam" l4 . " E i s e n h o w e r, op. cit., s. 211 (wyd. 1998); zob. też: O. N. B r a d 1 e y, Żołnierska Epopeja, Warszawa 1963, s. 257. 12 E i s e n h o w e r , op. cit, s. 211 n; por. też: B. L. M o n t g o m e r y , Wspomnienia, Warszawa 1961, s. 213 n. 13 Jak nadmienia sam Montgomery: „... nominacji na głównodowodzącego alianckich ekspedycyjnych sił lądowych nie było... Na czas ataku i aż do momentu takiego rozwoju operacji, gdy całkowite amerykańskie armie będą mogły być przeniesione na kontynent, dowództwo nad tymi siłami będzie spoczywało w moich rękach..." M o n t g o m e r y , Od Normandii do Bałtyku, s. 34. 14

Ei s e n h o w e r, op. cit., s. 211 (wyd. 1998); zob. też: B r a d l e y , op.

cit., s. 259.

W skład ekspedycyjnych sił lądowych aliantów weszły: 1 Armia Stanów Zjednoczonych z 81 i 101 dywizjami powietrznodesantowymi pod dowództwem gen. Omara Nelsona Bradleya, 21 Grupa Armii gen. Bernarda Montgomery'ego obej­ mująca: kanadyjską 1 armię (dowódca: gen. por. Henry Duncan Graham Crerar), brytyjską 2 armię (dowódca: gen. por. Miles C. Dempsey), brytyjską 6 dywizję powietrznodesantową (dowódca: gen. por. Frederick A. Browning), a ponadto inne jednostki alianckich kontyngentów ' 5 . Działania wojenne w Europie Zachodniej zapoczątkowała operacja desantowo-morska wojsk sprzymierzonych w Nor­ mandii, realizowana pod kryptonimem „Neptun". Miejscem koncentracji wojsk inwazyjnych była Anglia. Do przeprowadzenia operacji wydzielono około 36 dywizji, 10 samodzielnych brygad pancernych oraz 6500 okrętów bojo­ wych i transportowych, 11 000 samolotów bojowych, 2300 samolotów transportowych oraz 2600 szybowców 16. Wypada podkreślić, że naczelnym dowódcą odpowiedzial­ nym za przeprowadzenie desantu i za pierwszą fazę operacji we Francji odpowiedzialny był Brytyjczyk, dowódca 21 Grupy Armii: gen. Bernard Law Montgomery. Siły morskie, wyznaczone do operacji „Overlord", były w 80 procentach siłami brytyjskimi. Premier Winston Chur­ chill sądził, że dzięki temu Wielka Brytania „uzyska prawo współdecydowania w operacjach, które mają tak kapitalne znaczenie" 17. F u l l e r , op. cit., s. 407; M o n t g o m e r y , Od Normandii do Bałtyku, s. 34 i 43. Zob.: Polski Czyn Zbrojny w 11 wojnie światowej, t. II — Walki formacji polskich na Zachodzie 1939-1945, Warszawa 1981, s. 544. 17 W. T. K o w a l s k i , Wielka koalicja 1941-1945, t. II, Rok 1944, Warszawa 1976, s. 127.

13

12 Naczelny Dowódca Sojuszniczych Sił Ekspedycyjnych gen. Eisenhower wraz ze swym sztabem (Supremę Headąuarters Allied Expeditionary Forces — SHAEF) zajął kwaterę w Londynie. Dwight David Eisenhower urodził się 14 października 1890 r. w Teksasie jako syn urzędnika pocztowego. W roku 1915 ukończył elitarną szkołę wojskową w West Point i uzyskał stopień podporucznika. W czasie pierwszej wojny światowej wyróżnił się jako instruktor żołnierzy przeznaczo­ nych do nowego rodzaju broni — do czołgów. W roku 1922 pełnił służbę w strefie Kanału Panamskiego, gdzie osiągnął bardzo dobre wyniki i został skierowany do Wyższej Szkoły Wojennej, którą ukończył w 1928 r. Powołany do Ministerstwa Wojny, kontynuował studia i uzyskał dyplom ukończenia Anny Industrial College, czyli wyższej technicznej szkoły wojskowej. Pełniąc ważną misję na Filipinach, który to archipelag Stany Zjednoczone przekształciły w latach trzydziestych na bazę wojskową przeciwko Japonii, już jako podpułkownik uzyskał w roku 1938 dyplom pilota. W 1940 r. wrócił do Stanów Zjednoczonych, w następnym roku otrzymał nominację na generała i etat w Sztabie General­ nym Amerykańskiej Armii Lądowej. Wkrótce uzyskał opinię specjalisty do spraw broni pancernej i współdziałania różnych rodzajów wojsk. W 1942 r. już jako generał porucznik przybył do Londynu, skąd jesienią kierował operacjami w Afryce, latem następnego roku — lądowaniem na Sycylii, a we wrześniu — na Półwyspie Apenińskim. Od grudnia 1943 r. kieruje przygotowaniami do inwazji na Francję („Overlord"), a potem działaniami wojsk aliantów aż do Łaby i do kapitulacji Trzeciej Rzeszy. Eisenhower był niewątpliwie uznaną osobistością wojskową i polityczną, jednym z wybitnych współczesnych dowódców amerykańskich. Jego książka pt.: Krucjata w Europie zyskała

uznanie i jest podsumowaniem wrażeń, ocen i uwag generała na temat drugiej wojny światowej. Mówiono ponadto, że dwie kobiety wywarły ogromny wpływ na życie Eike'a: jego żona Mamie, a w latach drugiej wojny trzydziestoparoletnia Irlandka Kay Summersby, zatrudniona w charakterze szofera generała. Była narzeczoną, a potem żoną Roberta R. Arnolda, pułkownika amerykańskiego 2 korpusu. Gdy mąż zginął w akcji, Kay wróciła do pracy jako „pani szofer" i długi czas pozostawała u boku Naczelnego Dowódcy, wpływając na jego życie i działania ' 8 .

23 kwietnia 1944 r. Dwight Eisenhower zarządził odprawę dowódców wojsk sojuszniczych. Odbyła się ona w historycz­ nym budynku Norfolk House, gdzie w 1738 r. przyszedł na świat król Wielkiej Brytanii i Irlandii Jerzy III. Oprócz zastępcy naczelnego dowódcy — marszałka lotnictwa Arthura Williama Teddera, dowódcy 21 Grupy Armii, gen. Bernarda Law Montgomery'ego, szefa sztabu Waltera Bedell Smitha, zastępcy szefa sztabu, brytyjskiego gen. Fredericka Edgwortha Morgana (twórcy planu inwazji), brytyjskiego marszałka lotnictwa Sir Trafforda Leigh-Mallory'ego, brytyjskiego ad­ mirała Bertrama Ramsaya, reprezentującego marynarkę wojen­ ną — w odprawie uczestniczył także Amerykanin Tooey Spaatz, chociaż jako dowódca lotnictwa strategicznego nie podlegał jeszcze Eisenhowerowi. Z wyjątkiem zadań specjal­ nych, rozkazy otrzymywał bezpośrednio od Połączonego l9 Komitetu Szefów Sztabów . Naczelny Dowódca przyjął propozycje Montgomery'ego dotyczące rozszerzenia frontu lądowania i natychmiast poinZob. posłowie pióra płk. dypl. rez. Jana G e r h a r d a do książki D. D. E i s e n h o w e r a , Krucjata w Europie, Warszawa 1959 (wyd. I), s. 628; I r v i n g , op. cit., s. 62. 19

B r a d l e y , op. cit., s. 257.

14

15

formował prezydenta Franklina Delano Roosevelta o potrzebie podwyższenia liczby wojsk desantowych. Wypada też nadmienić, że brytyjski sztab 21 Grupy Armii rozpoczął pracę nad szczegółowym przygotowaniem planów jeszcze przed przybyciem do Anglii Bernarda Montgomery'ego. Plany te bowiem zostały włączone do ogólnego planu operacji „Overlord". Gen. Bradley podaje, że 25 lutego 1944 r. ukończono plan działań amerykańskiej 1 armii w operacji „Overlord" i połączono go z planami poszcze­ gólnych korpusów20. Trzeba podkreślić, że oprócz zdecydowanej przewagi w lot­ nictwie i siłach morskich, alianci górowali nad Niemcami także tym, iż to oni wybrali czas i miejsce lądowania desantu. Nieprzyjaciel mógł jedynie czekać i odgadywać, w którym miejscu sprzymierzeni wylądują. 21 stycznia 1944 r. podczas narady oficjalnie zaaprobowano plan operacji „Overlord". Przewidywano, że pierwszego dnia wyląduje dziewięć dywizji, w tym cztery powietrzno-desantowe. W pierwszych tygodniach kampanii siły sojuszników zamierzano kierować ku terenom położonym między ujściem Sekwany na północy a środkową Loarą na południu z zadaniem zniszczenia głównych sił nieprzyjaciela. Jak podkreślał Eisen­ hower: „Z tego generalnego planu, szczegółowo opracowanego na konferencjach sztabowych przed dniem «D» nie zrezyg­ nowaliśmy nigdy nawet na chwilę przez cały czas trwania kampanii"21. 15 maja odbyła się ostatnia już „planistyczna" odprawa dowódców alianckich. Uczestniczyli w niej m.in.: Jerzy VI, król Wielkiej Brytanii, premier Winston Churchill, feldmar­ szałek Jan Christian Smuts — premier Południowej Afryki, a także Dwight David Eisenhower, amerykańscy generałowie: George Patton i Omar Nelson Bradley oraz dowódca 1 armii kanadyjskiej generał porucznik Henry Duncan Graham Crerar. 20 21

Tamże, s. 260 i 263. E i s e n h o w e r, op. cit., s. 304 n (wyd. 1998); tamże. s. 317 (wyd. 1959).

Wypada tu nadmienić, że Naczelny Dowódca nakazał Montgomery'emu, Bradleyowi, a także innym dowódcom, by pamiętali o zakazie rozmyślnego niszczenia europejskich zabytków..."22. Operację „Overlord" w znacznym stopniu uzależniono od przygotowania lotniczego. Chodziło też głównie o to, aby nieprzyjaciel był przekonany, że alianci uderzą poprzez kanał La Manche w jego najwęższym odcinku naprzeciwko twierdzy Pas-de-Calais. Powszechnie było wiadomo, że na kanale La Manche o każdej porze roku szaleją sztormy. Największe jednak odnotowuje się zimą23. Wyznaczając termin natarcia, brano pod uwagę fazy księżyca, przypływu oraz godziny wschodu słońca. Najbardziej sprzyjające kombinacje przypadały w dniach 5, 6 i 7 czerwca. 2 czerwca do kwatery Eisenhowera w Portsmouth przybył premier Winston Churchill z zamiarem zapewnienia sobie udziału we wstępnej fazie lądowania. Generał początkowo sprzeciwił się temu, ale naciskany przez Churchilla, uległ jego sugestiom. Wtedy wkroczył do akcji król Jerzy VI i katego­ rycznie odmówił premierowi udziału24. Tego dnia pogoda była znośna i następnego dnia na porannej konferencji u Eisenhowera postanowiono utrzymać termin wyznaczony na 5 czerwca. Jednakże sytuacja z godziny na godzinę się pogarszała. W niedzielę 4 czerwca mglista pogoda utrudniała widoczność. Morze było wzburzone, wiał silny wiatr, a niski pułap chmur uniemożliwiał udział lotnictwa. Ostatecznie Naczelny Dowódca osobiście zadecydował o prze­ sunięciu operacji z 5 na 6 czerwca25.

Ir

Zob. Cronicle of Brilain and Ireland, England 1992, s. 1113; także v i n g , op. cit., s. 145 i 149.

23 E i s e n h o w e r, op. cit., s. 322 i 327 (wyd. 1959); por. K o w a l s k i , °P- ci'., t. II, s. 171.

K o w a l s k i , op. cit., s. 165. Tamże, s. 171.

16 5 czerwca. „O godzinie 5.30 mały nasz obóz — pisał Eisenhower — trząsł się i drżał pod uderzeniami niemal huraganowego wiatru, a towarzyszący mu deszcz lał jak z cebra... Na kanale panował silny sztorm. Upierając się przy początkowym terminie rozpoczęcia operacji narażeni moglibyśmy być na kieskę" 2 6 . Meldunki meteorologiczne przewidywały jednak uciszenie się sztormu i względnie dobrą pogodę na 6 czerwca, a nawet w ciągu kilku następnych dni 2 7 . Zbliżał się czas desantu we Francji. Operacja „Overlord" weszła w stadium realizacji.

Na głównodowodzącego 21 Grupy Armii uzyskał nominację brytyjski generał Bernard Law Montgomery, wicehrabia of Alamein. Jak stwierdza Eisenhower, „generał Montgomery nie miał równego sobie pod dwoma ważnymi względami. Po pierwsze, szybko umiał zdobyć pełne zaufanie i podziw żołnierzy brytyjskich... Drugą wybitną cechą Montgomery'ego były jego taktyczne umiejętności dowodzenia tym, co można nazwać bitwą «przygotowaną»" 28 . Bezpośrednio przed rozpoczęciem ofensywy dowództwo 21 Grupy Armii zajęło kwatery w Portsmouth, na południowym wybrzeżu Anglii. W czerwcu tuż przed inwazją, pracownicy wywiadu podali dokładne dane dotyczące nowej broni niemieckiej i jej właściwości. 12 czerwca pierwszy (pocisk latający) — bomba, znana jako V-l, dosięgła Londynu. Był to niewielki samolot bezzałogowy, który leciał z dużą prędkością po wytyczonej trasie. Kończył zaś swój lot dzięki odpowiedniemu ustawieniu 26

E i s e n h o w e r, op. cit., s. 240 (wyd. 1998); B i e 1 e c k i, op. cit., s. 91 nn; por. także: M o n t g o m e r y , Od Normandii do Bałtyku, s. 71. 27 E i s e n h o w e r, op. cit., s. 343 (wyd. 1959). 28 Tamże, s. 291 (wyd. 1998).

17 mechanizmu. Zawierał dużą ilość materiału wybuchowego. Po zetknięciu z celem następowała detonacja, powodująca ogrom­ ne zniszczenia. Natomiast pierwsza bomba V-2 została użyta dopiero 1 sierpnia. Był to pocisk balistyczny, napędzany silnikiem rakietowym. Niemieckie pociski kierowane były głównie przeciwko Wielkiej Brytanii. W miejscowości Peenemiinde w Niemczech na północno-zachodnim cyplu wyspy Uznam — znajdowały się zakłady naukowo-konstrukcyjne (budowane od roku 1935), a także poligon doświadczalny pocisków rakietowych V-l i V-229. Dwight Eisenhower wspomina, że nieco wcześniej nastąpiło „małe" nieporozumienie między aliantami a francuskim gene­ rałem Charlesem de Gaulle'em. Ten zasłużony generał fran­ cuski w latach drugiej wojny światowej po klęsce Francji w roku 1940, a od 1942 r„ kiedy Francja znalazła się pod okupacją niemiecką, organizator na emigracji francuskich sił zbrojnych oraz francuskiej władzy państwowej — zażądał, aby oba rządy sojusznicze uznały powołany przez niego komitet za nowy rząd francuski. Twierdził, iż tylko on ma prawo wydawania rozkazów Francuzom w kwestii dotyczącej 30 współpracy z wojskami aliantów . Jak podaje Włodzimierz Kowalski, Charles de Gaulle zaraz potem wycofał kilkuset oficerów łącznikowych przydzielonych do 21 Grupy Armii Montgomery'ego. Odmówił też wy­ głoszenia przemówienia do narodu francuskiego po królu Norwegii, królowej Holandii, wielkiej księżnej Luksemburga i premierze Belgii. „Jeżeli w ogóle wygłoszę przemówienie 29

Tamże, s. 353 (wyd. 1959); zob. też: M. B o r c h ó l s k i , Z saperami generała Maczka, Warszawa 1990, s. 111; J. N o w a k o w s k i, Z propor­ czykiem na antenie, Warszawa 1986. s. 132. Natomiast Wacław K r ó l stwierdza, że pierwszy pocisk rakietowy V-2 wystrzelili Niemcy na Londyn 8 września. Zob. Polskie Skrzydła w inwazji na Francję, Warszawa 1983, s. 240. E i s e n h o w e r , op. cit., (wyd. 1998), s.. 237; zob. też: I r v i n e, op. "i., s. 247. Falaisc 1944

18 — oświadczył — to tylko o innej porze, poza kolejnością wszystkich innych przewidzianych wystąpień". Generał de Gaulle przybył 4 czerwca do Londynu i w towa­ rzystwie Antony'ego Edena udał się do specjalnego pociągu premiera nieopodal wybrzeży. Rozmowa toczyła się w burzliwej atmosferze. Francuski generał był do głębi poruszony zlekcewa­ żeniem podstawowych atrybutów suwerenności Francji, a także tym, że sojusznicy bez jego zgody wydrukowali sojusznicze franki, które miały wejść do obiegu na terenach wyzwolonych. Ostatecznie ustalono, że szefowie rządów i monarchowie wygłoszą przemówienia w godzinach rannych w dniu inwazji, natomiast brytyjskie radio BBC będzie transmitować wy­ stąpienie de Gaulle'a po południu. Francuski generał powiedział m.in.: „Rozpoczęła się decydują­ ca bitwa o Francję i bitwa Francji... Wszyscy powinni ściśle stosować się do rozkazów rządu francuskiego i francuskich dowódców, wydających rozkazy z jego (rządu) upoważnienia. Spoza ciężkich chmur, znad morza naszej krwi i łez znowu wschodzi słońce naszej wielkości" 3 1 . Oczywiście wystąpienie radiowe de Gaulle'a mogło jedynie pogłębić atmosferę napięcia. Prezydent Franklin Delano Roosevelt dowiedział się o wszystkim od premiera Churchilla i wyraził swój sprzeciw wobec takiego pojmowania spraw. SIŁY NIEMIECKIE Głównodowodzącym siłami niemieckimi na Zachodzie (Oberbefehlshaber „West") był feldmarszałek Gerd (Karl Rudolf) von Rundstedt. Zajmował wówczas kwaterę w Saint Germain-en-Laye pod Paryżem. Zdając sobie sprawę, że armie niemieckie są zbyt rozciągnięte na tym obszarze działań, a przewaga w powietrzu należy do sprzymierzonych, feldmar­ szałek twierdził, iż do rozbicia oddziałów inwazyjnych należy " Cyt. wg: K o w a l s k i , op. cit., l. II, s. 168.

19 zystąpić w głębi Francji, a zatem kilka lub kilkanaście dni wylądowaniu. Adolf Hitler nie chciał o tym słyszeć, ale D0 zostawił Rundstedta na stanowisku dowódcy całości sil nie­ mieckich na Zachodzie. Jednakże w lutym 1944 r. dowództwo wojsk we Francji przekazał feldmarszałkowi Erwinowi Rommlowi, jednemu z najlepszych dowódców niemieckich, popu­ larnemu zwłaszcza w oddziałach Wehrmachtu. Planował on rozpocząć walkę z przeciwnikiem już w trakcie lądowania na plażach. Różnice zdań obu dowódców zaważyły później na nie najlepszym współdziałaniu rodzajów wojsk. Wiosną 1944 r. feldmarszałek von Rundstedt zajmował kwaterę w średniowiecznym zamku La Roche-Guyon na północny zachód od Paryża. Szefem sztabu głównodowodzą­ cego był gen. Gunther Blumentritt. Rundstedtowi podlegały dwie Grupy Armii: „B" i „G". Wię­ ksza z nich Grupa Armii „B" — pozostawała od 15 stycznia 1944 r. pod dowództwem feldmarszałka Erwina Rommla. W jej skład wchodziły: 7 armia w Normandii i Bretanii, 15 armia w Pas-de-Calais i Flandrii wraz z 88 samodzielnym korpusem armijnym. Zadaniem Grupy Armii „B", rozlokowa­ nej na północ od Loary, była obrona północnego wybrzeża Holandii, Belgii i Francji. Grupa Armii „G" (dowódca gen. Johannes Blaskowitz) obejmowała 1 armię i 19 armię. Pozostawały one na południe od Loary po granicę Francji z Włochami i Szwajcarią. Grupie Armii „G" powierzono obronę wybrzeża Zatoki Biskajskiej i Morza Śródziemnego. Główny jednak wysiłek tej Grupy Armii koncentrował się nad Cieśniną Kaletańską. W sumie — jak podaje John Fuller — feldmarszałek von Rundstedt miał 50 dywizji piechoty i 10 dywizji pancernych. Większość tych sił znajdowała się w rejonie Pas-de-Calais. W Normandii zaś pozostawało dziewięć dywizji piechoty 1 jedna dywizja pancerna 3 2 . " F u l l e r , op. cit., s. 410.

20

21

Niemieckie siły lądowe. Niemcy mieli do dyspozycji kilka rodzajów dywizji bojowych. Najważniejsze z nich to: „— dywizje piechoty składające się po dniu «D» z trzech pułków po dwa bataliony każdy, liczące łącznie blisko 12 tysięcy oficerów i żołnierzy; — dywizje grenadierów pancernych składające się z dwóch pułków piechoty zmotoryzowanej, po dwa bataliony każdy, z pułkiem artylerii zmotoryzowanej oraz 6 batalionów służb pomocniczych o łącznej sile blisko 14 tysięcy oficerów i żołnierzy; — dywizje pancerne, odpowiadające amerykańskim, skła­ dające się z dwóch pułków grenadierów pancernych, pułku czołgów, pułku artylerii pancernej, 5 batalionów służb pomoc­ niczych oraz jednostek obsługi w sile 14 tysięcy oficerów i żołnierzy" n . Trzeba też pamiętać, że w wojskach niemieckich istniał ścisły podział między Wehrmachtem, czyli zwykłymi jedno­ stkami liniowymi, a jednostkami Schutzstaffel ze znakiem SS. Początkowo te ostatnie składały się tylko z wybranych członków partii nazistowskiej, tworzących polityczną i wojs­ kową elitę oraz korzystających z przywilejów i zaszczytów, niespotykanych w Wehrmachcie. Należy dodać, że dopiero we wrześniu 1944 r. powstały Volksgrenadier-divisionen, czyli tzw. dywizje Ludowych Gre­ nadierów. Wojska niemieckie rozmieszczone na terenie Francji, Holan­ dii i Belgii, a dowodzone przez feldmarszałka Gerda von Rundstedta tworzyły — j a k już wiemy — dwie grupy armii: Grupę Armii „B" — pozostającą od 15 stycznia 1944 r. pod dowództwem feldmarszałka Erwina Rommla. W jej skład wchodziły: — 7 armia (dowódca: gen. płk Friedrich Doli mann), która zajmowała kwaterę w Le Mans. 33

Por. E i s e n h o w e r , op. cif., (wyd. 1998). s. 485; zob. także: B i e l e ­ c k i , op. cit., s. 26 nn.

Oddziały 7 armii stacjonowały w północnej Francji między Sekwaną a Loarą. Do 7 armii należał m.in. 84 korpus armijny (dowódca: gen. artylerii Erich Marcks) mający bronić wybrzeża od ujścia Sekwany do klasztoru Mont Saint-Michele u nasady półwyspu Bretońskiego. Kwatera dowódcy znajdowała się w zamku Chiffrevast w Tamerville (departament Manche). Po śmierci dowódcy korpusu w połowie czerwca 1944 r. na jego następcę wyznaczony został gen. Farmbacher. 15 armia rozlokowana była na terenie między ujściem Skaldy i Sekwany. 88 samodzielny korpus armijny (dowódca: gen. Friedrich Christiansen) miał bronić Holandii. Grupa Armii „G" (dowódca: gen. Johannes Blaskowitz) pozostająca na południe od Loary po granicę Francji z Wło­ chami i Szwajcarią, broniła wybrzeża Zatoki Biskajskiej i Morza Śródziemnego. Była ona o wiele słabsza od Grupy Armii „B". Jej dowódca zajmował kwaterę w Tuluzie. Obok Grup Armii „B" i „G" istniało też dowództwo wojsk pancernych „Zachód" (Panzergruppe „West") podporząd­ kowane gen. Geyrowi von Schweppenburgowi. Stanowiło ono odwód pancerny Erwina von Rundstedta 34 . DESANT

Z 5 na 6 czerwca 1944 r. o godzinie 2 w nocy flotylla sprzymierzonych odbiła od brzegów Wielkiej Brytanii. W przededniu inwazji na północno-zachodnią Europę w An­ glii stało gotowych do działań: 17 brytyjskich dywizji imperialnych, w tym trzy kanadyjskie, 20 dywizji amerykańskich, 1 dywizja francuska, 1 dywizja polska. Ponadto: M o n t g o m e r y , Orf Normandii do Bałtyku, s. 47; F u 11 e r, op. cit., - 410; Polski Czyn Zbrojny, t. U, s. 544.

s

22 5049 samolotów myśliwskich, 3467 ciężkich bombowców, 1645 bombowców lekkich, średnich i torpedowych, 698 innych samolotów bojowych, 2316 samolotów transportowych, 2591 szybowców, 233 desantowe jednostki transportowe (Landing Slup, tank) 835 desantowych jednostek transportowych {Landing Craft, tank), 6 okrętów liniowych i 2 monitory, 22 krążowniki, 93 niszczyciele, 159 mniejszych jednostek bojowych floty, nie wliczając w to kutrów torpedowych i stawiaczy min, 255 trałowców. Część 6 Dywizji Desantu Powietrznego zrzucili alianci w pobliżu miejscowości Benouville z zadaniem obsadzenia mostów na kanale Caen i rzece Orne. Dwa mosty udało się zdobyć w stanie nienaruszonym 35 . 6 czerwca przed świtem zrzucono dywizje powietrzno-desantowe, których zadaniem była osłona skrzydeł rejonu lądowania. Brytyjska 6 dywizja wylądowała u ujścia rzeki Orne. Natomiast amerykańskie dywizje 82 i 101 — w rejonie na północ od ujścia rzeki Vire. O godzinie 6.30 — po przygotowaniu lotniczym i artyleryjskim — rozpoczęło się lądowanie pod osłoną silnego lotnictwa myśliwskiego, wspierane z morza i powietrza. Lancastery i Wellingtony RAF-u (Royal Air Force — Kró­ lewskie Siły Powietrzne) zaatakowały niemieckie urządzenia nabrzeżne. Potem dzieło niszczenia kontynuowane było przez lotnictwo Stanów Zjednoczonych. Na niemieckie umocnienia i przeszkody na plażach lotnictwo sprzymierzonych zrzuciło 9400 ton bomb, w tym 4200 małego 33 Zob. F. i n s e h o w e r, op. cii., (wyd. 1959), s. 80 nn; także F u l l e r , op. cit.. s. 416 n.

23 waaomiaru. Leje po bombach mogły być w pewnej części wykorzystane przez wojska desantowe jako okopy. Podczas lotniczego bombardowania rozpoczęło się prze­ rzucanie na kontynent trzech dywizji powietrznodesantowych. Lądowały one 10-15 km od brzegu morza. Pozwalało to na połączenie się z desantem morskim w ciągu jednego dnia, a ponadto zapewniało wsparcie artylerii okrętowej. Dywizje te nie napotkały większego oporu nieprzyjaciela. Wyznaczone zadania bojowe wykonały i zajęły pozycje obronne na skrzyd­ łach desantu morskiego 3 6 . 6 czerwca rano siły morskie sojuszników dotarły do północnych brzegów Francji. Desant grup szturmowych rozpoczął się o godzinie 6.30 pod osłoną czołgów-amfibii. Odcinek lądowania dywizji wynosił około 6-10 km. Każda dywizja w pierwszym rzucie miała przy tym do dyspozycji jeden lub dwa pułki. Im właśnie przydzielono zadanie zdobycia przyczółków. 1 Armia amerykańska szybko zdołała zdobyć dwa przyczółki na plażach „Utah"' i „Omaha", zaś 2 Armia brytyjska — trzy przyczółki „Gold", „Juno" i „Sword". Do 12 czerwca wysa­ dzono na ląd 16 dywizji, w tym dwie pancerne. Po wylądowaniu, na przedmościu normandzkim walczyły dwa zgrupowania. Na zachodnim skrzydle zgrupowanie ame­ rykańskie, dowodzone przez generała Omara Bradleya. Była to początkowo 1 armia, później zaś amerykańska 12 Grupa Armii. Na skrzydle wschodnim zmagania prowadziło zgrupo­ wanie brytyjskie — 21 Grupa Armii Bernarda Montgome­ ry ego. Warto podkreślić, że temu zasłużonemu generałowi powierzono ponadto (do 1 września) koordynację działań całości wojsk lądowych, według koncepcji operacyjnych i wytycznych Naczelnego Dowódcy Dwighta Eisenhowera. Wkrótce okazało się, że skrzydło amerykańskie (zachodnie) osiągało większe powodzenie taktyczne i operacyjne, aniżeli '" Polski Czyn Zbrojny, t. II, s. 545.

24 skrzydło brytyjskie „drepczące na miejscu dokoła węzła drogowego Caen". Walki były bardzo ciężkie, a miasto systematycznie burzone przez lotnictwo bombowe. W rezultacie plan jego zdobycia, przewidziany już na 7 czerwca, nie został dotrzymany. Północno-zachodnią część miasta Caen alianci opanowali 9 lipca. Natomiast cale miasto, a raczej jego ruiny i zgliszcza zostały zdobyte przez Brytyjczyków dziesięć dni później, a zatem 6 tygodni po zaplanowanym terminie. Brytyjskie działania wokół Caen w znacznym stopniu odciążyły wojska amerykańskie, które 26 czerwca opanowały port Cherbourg, a 30 lipca — rejon Avranches. Jak podaje Franciszek Skibiński, pierwszego dnia desantu „wylądowało — zgodnie z planem — pięć dywizji piechoty, które połączyły się z desantem powietrznym. 12 czerwca utworzono przyczółek o wymiarach 80 km wszerz i 17 km w głąb. Po dziewięciu dniach osiągnął on 100 km wszerz i 30-50 km w głąb. 27 lipca znajdowało się na nim już 37 dywizji i 13 brygad. Tego dnia wojska sprzymierzonych przeszły do natarcia na zachód od St. L6. Główne uderzenie wykonywała 1 armia amerykańska, która przełamała obronę niemiecką na ośmiokilometrowym odcinku" 3 7 . Działania rozpoczęto silnym bombardowaniem niemieckich umocnień nabrzeżnych, a także przeszkód na plażach. Zrzu­ cono około 8 tysięcy ton bomb. Samo zaś lądowanie wspierała bezpośrednio 2 Armia Brytyjska oraz 9 Amerykańskie Zgru­ powanie Lotnictwa Taktycznego. Natomiast połączone floty ostrzeliwały ogniem ciężkich dział okrętowych nieprzyjaciel­ skie baterie stałe i umocnienia betonowe. Kiedy zaś pierwsza fala uderzeniowa zbliżała się do brzegu, na plaże położono silny ogień zaporowy. Operacje te osłaniało dziesięć eskadr myśliwców. Reakcja myśliwców niemieckich była raczej niewielka. Trzeba podkreślić, że 37

Tamże; zob. też: Fr. S k i b i ń s k i , wstęp do: B. L. M o n t g o m e r y , Wspomnienia, Warszawa 1961, s. 14 n.

25 „D" Niemcy mieli w strefie lądowania aliantów w dniu zaledwie 160 samolotów 3 8 . Dwight Eisenhower stwierdza, iż: „użycie dużej ilości ołgów-amfibii w celu zapewnienia wsparcia ogniowego cz w początkowej fazie operacji stanowiło istotną cechę naszych planów i pomimo strat, jakie poniosły one z powodu burz­ liwego morza... Wątpliwe jest, czy oddziały szturmowe potrafiłyby utrzymać się na lądzie bez pomocy tej broni" 3 9 . Jako ciekawostkę wypada podać, że już wcześniej podjęto decyzję o zbudowaniu dwóch sztucznych portów o kryptonimie „Mulberry", przyholowanych przez kanał La Manche. Jeden z nich, oznaczony literą „A" (Americans) miał powstać w strefie amerykańskiej naprzeciw Saint-Lorent na plaży „Omaha". Drugi zaś, oznaczony literą „B" {British) — w strefie brytyjskiej w Arromanches na plaży „Gold". Planowano, że osiągną one przepustowość portów brytyjskich tej skali, co Dover czy Gibraltar. Jak podaje Robert Bielecki, zakładano, że po trzech tygodniach inwazji „oba porty będą mogły przyjmować dziennie 12 tysięcy ton załadunków i 2500 pojazdów 40 . Późną jesienią 1943 r. przystąpiono do wyznaczania je­ dnostek, które miały być użyte do budowy sztucznych tam. Zaangażowano do tego 18 brytyjskich statków han­ dlowych, 22 amerykańskie i panamskie, 3 greckie, 2 no­ rweskie, 1 holenderski i 1 belgijski, a także 1 polski. Jednostki te wiosną 1944 r. zgrupowano w miejscowościach Methnil i Oban w Szkocji, a potem przewożono dużymi statkami transportowymi, by wreszcie w odległości kilku 41 mil od plaży spuszczać je na wodę . Admirał Bertram Ramsay twierdził, że powodzenie inwazji zależy od sprawnego przewiezienia wojsk alianckich. Każde * F u l l e r , op. cit.. s. 416 n. Cyt. wg: F u l l e r , op. cii., s. 417. B i e l e c k i , op. cit.. s. 43 nn. Więcej na ten temat: Tamże, ss. 44-61.

39

26 ze zgrupowań, będących w dyspozycji admirała, powinno wyruszyć z innego portu. Według planu, pierwszy rzut miały wesprzeć rzuty kolejne. Trzeba wiec było zapewnić im niezbędny sprzęt i amunicję. Sztabowcy Ramsaya obawiali się, że przeciwnik, gdy będzie już pewny terminu inwazji, zrobi wszystko, by nie wpuścić alianckich okrętów podwod­ nych do kanału La Manche. UDZIAŁ POLSKICH OKRĘTÓW W operacji normandzkiej uczestniczyły również polskie okręty, a mianowicie niszczyciele „Błyskawica", „Piorun", „Krakowiak" i „Ślązak", krążownik „Dragon", a także statki handlowe „Modlin", „Kmicic", „Kordecki", „Chorzów", „Narocz", „Wilno", „Katowice", „Kraków" i „Poznań". Polskie okręty bojowe najpierw osłaniały przejście desantu morzem, a niektóre z nich wspierały ogniem lądujące oddziały desantowe 4 2 . Szczególne znaczenie w walce z artylerią nabrzeżną nie­ przyjaciela miał jedyny polski krążownik „Dragon", pod dowództwem komandora porucznika Stanisława Dzienisiewi­ cza. Przydzielony do 2 dywizjonu krążowników, miał wspierać oddziały brytyjskie lądujące na plaży „Sword". Ponadto codziennie od 12 do 18 czerwca ostrzeliwał wybrzeże opano­ wane przez wojska niemieckie. Zachodził do portu jedynie po uzupełnienie amunicji. Później „Dragon" przebywał na krótkim remoncie w Portsmouth, a od 7 lipca znowu ostrzeliwał wybrzeże zajęte przez nieprzyjaciela.

27 W tym czasie dowództwo niemieckiej Kriegsmarine rzuciło do działań tzw. żywe torpedy będące specjalnymi pojazdami, kierowanymi przez płetwonurków. Pojazd z podwieszoną pod nim torpedą zbliżał się zazwyczaj nocą do okrętów alianckich. Potem płetwonurek z niewielkiej odległości wystrzeliwał torpe­ dę, a sam na swym pojeździe próbował się ratować ucieczką. 8 lipca niemieckiemu podchorążemu Potthastowi udało się podejść do krążownika „Dragon" i skierować w jego stronę torpedę. Nastąpił potężny wybuch. Poległo 37 marynarzy, a 14 odniosło rany. Dzięki energicznej akcji załogi uszkodzony okręt nie zatonął, ale nie nadawał się też do dalszych działań. Został użyty jako falochron sztucznego portu. Dwa niszczyciele: „Ślązak" pod komendą komandora porucz­ nika Romualda Tymińskiego i „Krakowiak", dowodzony przez kapitana marynarki Wszechwłada Macarewicza operowały na wschodnim skrzydle lądujących wojsk brytyjskich na plaży „Sword". Niszczyciele: „Błyskawica" (dowódca: kmdr por. Konrad Namieśniowski) i „Piorun" (dowódca: kmdr ppor. Tadeusz Gorazdowski) osłaniały desant od strony zachodniej. Należały one pod względem organizacyjnym do 10 flotylli, która miała patrolować okoliczne wody i zwalczać na nich okręty podwodne i nawodne przeciwnika. Już w marcu i kwietniu 1944 r. ORP „Piorun" uczestniczył w trzech kolejnych operac­ jach przeciwko niemieckiemu okrętowi liniowemu „Tirpitz". Trzeba też podkreślić, że załoga „Ślązaka" 6 lipca wzięła do niewoli pierwszego płetwonurka niemieckiego.

*

42

E. K o s i a r z . Polacy na morzach 1938-1945, Warszawa 1969, s. 117 nn.; M. N o w i ń s k i , Dzieje oręża polskiego tablicami Grobu Nieznanego Żołnierza pisane. „Polsce Wierni". Miesięcznik Związku Kombatantów RP i byłych Więźniów Politycznych, nr 6/66, czerwiec 2001, s. 14; W. I w a n o w s k i . Z dziejów formacji polskich na Zachodzie 1939-1945, Warszawa 1976, s. 336 n; A. L i e b i c h pik dypl.. Na obcej ziemi. Polskie Siły Zbrojne 1939-1945, Londyn 1947, Polska Historia Drugiej Wojny Światowej t. II. s. 125 oraz s. 130.

Pierwszy szturm przyniósł aliantom powodzenie, a jedno­ cześnie ogromnie zaskoczył Niemców. Tylko na plaży „Oma­ ha napotkano dywizję pancerną nieprzyjaciela, która właśnie wyruszała na ćwiczenia. Amerykanie natrafili tu na silny opór i w ciągu dnia toczyli kiwawe walki o utrzymanie się na wybrzeżu.

29

28 W pierwszym tygodniu inwazji oddziały desantowe i spado­ chronowe sprzymierzonych pod ogólnym dowództwem Montgomery'ego walczyły o uchwycenie przyczółków na plażach w Arromanches oraz w rejonie ujścia do morza rzeki Carentan. Walki toczyły się ze zmiennym szczęściem, ale zdobyte na plażach przyczółki zostały pogłębione i poszerzone. Oddziały desantu morskiego zdołały się połączyć z dywizjami spado­ chronowymi, które o świcie 6 czerwca zostały zrzucone na 43 tyły przyczółków . Nazajutrz, poniósłszy dotkliwe straty, Amerykanie utorowali sobie drogę w głąb lądu. Bitwa o przyczółki trwała jednak aż do 25 czerwca. Przed frontem dywizji generałów Omara Nelsona Bradleya i Milesa Dempseya broniła się niemiecka 7 armia feldmarszałka Erwina Rommla, któremu nadciągały z pomocą mniejsze jedno­ stki z Francji, a nawet z Belgii. W tym czasie siły 15 armii nadal pozostawały w rejonie Pas-de-Calais, na północ od Sekwany, oczekując inwazji. Dopiero po trzech tygodniach feldmarszałek dostrzegł swój błąd i skierował 15 armię w rejon zagrożenia. POLSKIE DYWIZJONY LOTNICZE Od maja 1943 r. oficerem łącznikowym przy dowództwie brytyjskiego lotnictwa myśliwskiego, a następnie obrony powiet­ rznej Wysp Brytyjskich, był pułkownik Wojska Polskiego, pilot Jerzy Bajan. W roku 1932 zdobył drugie miejsce w międzynaro­ dowych zawodach lotniczych w Zurichu. Dwa lata później na samolocie RWD-9 był — zwycięzcą w czasie Challenge'u. W 1938 r. ukończył Wyższą Szkołę Lotniczą i został komendan­ tem Szkoły Pilotów w Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnict­ wa w Dęblinie. Po klęsce Francji przedostał się w 1940 r. do Wielkiej Brytanii. Tam początkowo był szefem wydziału personalnego w Inspektoracie Polskich Sil Powietrznych, a do 1942 r. pilotem w dywizjonach myśliwskich. 43

W. D e c . Narwik i Falaise. cz. II, wyd. III, Warszawa 1972. s. 204.

Od 13 czerwca polscy lotnicy brali udział w dziennych wyprawach bombowych, osłanianych przez dywizjony myś­ liwców. Celem tych wypraw było atakowanie Niemców strefie frontowej i na bliskich tyłach. Kontynuowano również w naloty na ziemie rdzennie niemieckie. Od 2 kwietnia 1944 r. do końca stycznia 1945 r. dowódcą 300 dywizjonu był mjr pil. Teofil Pożyczka. Od marca 1944 r. dywizjon miał swoją bazę w miejscowości Faldingworth. Polscy lotnicy latali na Lancasterach i Wellingtonach. W czasie jednego z lotów wydarzył się niezwykły incydent, opisany przez prasę brytyjską. „Wybuch pocisku uszkodził jeden z polskich samolotów, zrzucił wieżyczkę strzelca pokładowego, a podmuch wiatru otworzył drzwiczki poza jego plecami. Nastąpiło potężne ssanie powietrza, które wyciągnęło strzelca na zewnątrz. W ostatniej jednak chwili zaczepił on lewą stopę między ramą drzwi a kadłubem. Wisiał tak z głową do dołu w czasie całej drogi powrotnej. Nikt z personelu lotniska, widząc powracający samolot, nie wierzył, by człowiek ten mógł przeżyć lądowanie. A jednak, mimo krwawienia z ust i uszu, nie odniósł większych obrażeń i po kilku dniach wrócił do służby" u . Dywizjon działał zarówno w dzień, jak w nocy, starając się bezpośrednio wspierać wojska lądowe, a także bombardować niemiecką flotę. W okresie 6 czerwca-31 sierpnia dywizjon bombowy 300 poniósł bardzo dotkliwe straty. Utracił aż dziesięć załóg, a mia­ nowicie 70 członków personelu latającego. Tylko dwóch lotników trafiło do niewoli niemieckiej, jednemu natomiast udało się powrócić do Anglii. Ponadto dywizjon 300 straci! 14 Lancasterów. 15 października 1943 r. na stacji lotniczej w Northolt na zachodnim przedmieściu Londynu, na bazie dotychczasowego W. K r ó l , Polskie dywizjony lotnicze w Wielkiej Brytanii, Warszawa 6_- s. 110; t e n ż e. Polskie Skrzydła w inwazji na Francją, Warszawa 1983. *• -5 n, s. 235 nn. oraz 257; zob. też: L i e b i c h , op. cii., s. 136 n; * a n o w s k i, op. cir., s. 328: K o w a 1 s k i, op. cii., t. 2. s. 176. 97

31

30 1 Polskiego Skrzydła Myśliwskiego, zorganizowano 131 Polskie Skrzydło Myśliwskie i 131 Polowy Port Lotniczy. Na dowódcę 131 Skrzydła powołano mjr. pil. Aleksandra Gabszewicza, natomiast na dowódcę 131 Polowego Portu Lot­ niczego — mjr. pil. Zdzisława Krasnodębskiego, dawnego dowódcę dywizjonu 303 z okresu bitwy o Wielką Brytanię. Do „...131 Skrzydła weszły dywizjony: 302 Poznański pod dowództwem kpt. pil. Wacława Króla..., 308 Krakowski z dowódcą kpt. pil. Józefem Żulikowskim i 317 Wileński pod dowództwem kpt. pil. Franciszka Kórnickiego... Do składu personelu 131 Polowego Portu Lotniczego włączono dotychczasowy personel techniczny i pomocniczy dywizjonów myśliwskich: 302, 308 i 317, zorganizowany w trzech eskadrach technicznych... Zastępcą dowódcy 131 Polowego Portu Lotniczego do spraw technicznych mianowano kpt. inż. Rafała Dąbrowskiego" 45 . Powstało ponadto 133 Polskie Skrzydło Myśliwskie i 133 Polowy Port Lotniczy. Dowódcą 133 Skrzydła został mjr pil. Walerian Żak, a dowódcą 133 Polowego Portu Lotniczego — mjr pil. Tadeusz Nowierski. Do 133 Skrzydła włączono wówczas następujące dywizjony: 306 Toruński pod dowództwem kpt. pil. Włodzimierza Kar­ wowskiego i 315 Dębliński, którego dowódcą był kpt. pil. Jerzy Popławski. Oba skrzydła i oba polowe porty lotnicze otrzymały przydział do 18 Polskiego Sektora Myśliwskiego. Dowództwo nad nim objął ppłk pil. Tadeusz Rolski. W drugiej połowie grudnia 1943 r. nastąpiły kolejne zmiany personalne. Mjr pil. Gabszewicz został zastępcą dowódcy 18 Sektora, a dowódcą Skrzydła — mjr pil. Stanisław Skalski. Trzeba dodać, że dowódcą lotnictwa w Inspektoracie Polskich Sił Powietrznych od września 1943 r. był gen. bryg. pilot Mateusz Iżycki. 45

W. K r ó l , Polskie Skrzydła..., s. 24 n oraz s. 38.

Na początku 1944 r. nastąpiły znowu zmiany. Dowódcą 133 Polskiego Skrzydła został mjr pil. Julian Kowalski, były dowódca dywizjonu 302 Poznańskiego. Również od stycznia dowódcą dywizjonu 317 Wileńskiego był kpt. pil. Włodzi­ mierz Miksa. Ponadto nowym dowódcą dywizjonu 306 Toruńskiego został kpt. pil. Stanisław Łapka. 16 lutego na dowódcę dywizjonu 315 Dęblińskiego wyznaczono kpt. pil. Eugeniusza Horbaczewskiego. I wreszcie 21 marca nowym dowódcą dywizjonu 308 Krakowskiego został kpt. pil. Witold Retinger. W przededniu operacji „Overlord" polskie dywizjony myś­ liwskie otrzymały konkretne zadania. Miały one ubezpieczać lądujące na kontynencie jednostki spadochronowe. „W dniu inwazji — jak podał płk dypl. Andrzej Liebich — polskie dywizjony 302, 308 i 317 — biorą udział w osłonie lądowania wojsk inwazyjnych desantu spadochronowego. Wypada dodać, że w pierwszych dniach inwazji polscy myśliwcy wykonali 530 lotów operacyjnych" 46 . Do 2 Grupy Bombowej włączono też polski 305 Dywizjon Bombowy Ziemi Wielkopolskiej, którym dowodził mjr pil. Kazimierz Konopasek. W sierpniu wojska niemieckie w zasadzie nie przestrzegały już zasad maskowania swoich ruchów przed lotnictwem alianckim. Wycofywały się jedyną pozostałą im jeszcze drogą — jedynym korytarzem — w stronę Chambois. Gdy 19 sierpnia polska dywizja pancerna zamknęła kocioł Falaise, zdobywała węzeł komunikacyjny Chambois i masyw Mont-Ormel, Niemcy atakowali z największą zawziętością, chcąc utrzymać w swych rękach jedyną drogę odwrotu. Polacy z przeogromnym wysiłkiem i poświęceniem utrzymy­ wali zdobyte pozycje. Nazajutrz jednak zostali odcięci od oddziałów amerykańskich, zbliżających się od południa, i od kanadyjskich nacierających od północnej strony. Niezwykle i e b i c h, op. ci/., s. 136 n; zob. też: I w a n o w s k i, op. cii., s. 328.

32

33

krwawy bój toczył się przez trzy dni. Zaopatrzenie w żywność i sprzęt bojowy następowało tylko z powietrza. Niemcy wycofywali się bocznymi drogami, polnymi dróż­ kami i byli nieustannie bombardowani lub ostrzeliwani przez samoloty aliantów. Wacław Król podaje, że w jednym ze sprawozdań brytyjskich nazwano walki toczone w kręgu Falaise-Argentan-Chambois — wprost rzezią. Wokół wszędzie leżały trupy poległych żołnierzy, szkielety spalonych czołgów, samochodów, wozów konnych i wszelkiego rodzaju pojazdów oraz sprzętu. Nasilenie lotów było wyjątkowo duże, a dywizjony biły rekordy w zniszczonych środkach transportu. Trzeba jeszcze wspomnieć o operacjach 305 Dywizjonu Bombowego Ziemi Wielkopolskiej. Dywizjon działał zwykle w nocy na korzyść alianckich wojsk inwazyjnych, niszczył cele przy użyciu bomb i z broni pokładowej. Od 1 sieipnia dywizjonem dowodził 45-letni mjr pil. Bolesław Orliński. Natomiast dowódcą eskadry polskiej był mjr pil. Józef Rawicz-Szabuniewicz. Straty własne dywizjonu wyniosły 6 załóg (12 lotników) i 6 samolotów Mosąuito*1: Na uwagę zasługuje też fakt, że Niemcy do końca nie rezygnowali z ataków pociskami latającymi V-l; nawet wtedy gdy zostali już wyparci z Holandii. Ataki te kontynuowali aż do końca marca 1945 r. Ostatni pocisk V-I pojawił się nad Anglią 29 marca 1945 r. Zestrzelił go — j a k twierdzono — por. pil. Henryk Bibrowicz z dywizjonu 315. Wacław Król podał, że Niemcy wystrzelili nad Wielką Brytanią 10492 pociski latające V-l, popularnie zwane „czarow­ nicami". 3000 z nich nie osiągnęło brzegów wyspy. Lotnicy zestrzelili 1846 pocisków, artyleria przeciwlotnicza 1878. W zapory balonowe wpadło 232 pocisków. Na Londyn spadło aż 2416 „czarownic". Reszta powędrowała na rozmaite miasta Anglii.

Jeżeli chodzi o Polaków, to unieszkodliwili 190 pocisków latających V-l. 306 dywizjon zniszczył 60 sztuk, 315 dywizjon 48 __53, a 316 — 74 .

12 czerwca pięć przyczółków zdobywanych stopniowo na plażach zostało jak gdyby powiązanych w jeden przyczółek o długości 80 km i sięgający w głąb lądu od 13 do 20 km. Tymczasem na zachodnim skrzydle trwały działania prze­ ciwko Cherbourgowi. Ich celem było odcięcie półwyspu Cotentin i skoncentrowanie wojsk do marszu na Cherbourg. Zupełnie niespodziewanie 19 czerwca nastąpił niezwykle silny sztorm, jakiego podobno nie było tu od 40 lat. W ciągu czterech dni dokonał wielkiego spustoszenia. Opóźniło to wyładowanie statków prawie o tydzień. Zniszczył on sztuczny port „Mulberry" w strefie amerykańskiej i uszkodził port w Arromanches w strefie brytyjskiej. Ponadto uszkodził, zniszczył albo zatopił 415 statków. Aliancka ofensywa została trochę przyhamowana, a Niem­ com udało się w tym czasie ściągnąć posiłki z południowej Francji, Belgii, a nawet z frontu wschodniego. KRWAWE BOJE O CAEN Caen — ważny węzeł drogowy, miasto i port morski nad rzeką Orne, znaczący ośrodek przemysłowy i kulturalny w pół­ nocno-zachodniej Francji, zajmował bardzo ważną pozycję w systemie obrony niemieckiej. Nieprzyjaciel skoncentrował tu swoje najlepsze dywizje. Marsz oddziałów Dempseya został więc przyhamowany. Rozgorzały ciężkie długotrwałe walki o miasto. W ciągu najbliższych dni sprzymierzeni przypuścili zmasowane ataki lotnictwa. W jednym rzucie brało udział tysiąc, Tamże, s. 241.

K r ó l , op. cit., s. 257. 3

- Falaise 1944

34 a nawet więcej samolotów. W akcji uczestniczył także polski 300 Dywizjon Bombowy Ziemi Mazowieckiej. Gdy 6 czerwca rozpoczęła się operacja desantowa w Nor­ mandii, wojska aliantów co noc niszczyły nieprzyjacielską komunikację. John D'Arcy Dawson — j a k o świadek wydarzeń — podaje: „Nadeszła pierwsza fala i zrzuciła bomby tuż za przedmieściami Caen... linia wybuchów znajdowała się dobre cztery mile dalej. Gorsze miało nadejść, kiedy następne samoloty... zrzuciły swoje tysiącfuntówki akurat na tyły w rejon naszych odwodów. Nieszczęście chciało, że trafili w nasz ogromny skład amunicji, który z hukiem wyleciał w powietrze... Trwało to tak długo, dopóki nasze tyły nie zamieniły się w masę dymu i płomieni z pękających bomb i płonących pojazdów. A ponieważ to było siedem mil za przednimi pozycjami, nikomu się nawet nie śniło, że Amerykanie pomylą linie bombardowania... Dowództwo jednej z dywizji kanadyjskich, biorącej udział w natarciu, zostało trafione bezpośrednio i obezwładnione... Chociaż wiemy, że bombardowanie bezpośredniego wsparcia jest niecelne, to jednak pomyłka o siedem mil jest straszliwa" 49 . Dawson stwierdza ponadto, że o ile planowanie kampanii aliantów, przeprowadzenie lądowania i wykorzystanie pano­ wania w powietrzu w celu unieruchomienia Niemców były doskonałe, o tyle wysiłki zmierzające do uzyskania ruchliwości taktycznej drogą „kolosalnych bombardowań" były — zdaniem autora — głupotą, a w dodatku... absolutnie niepotrzebne. Gdy 9 lipca po bardzo ciężkich zmaganiach Caen zostało zdobyte, nie przyniosło to rozstrzygnięcia na tym etapie. Niemcy wprawdzie opuścili miasto, lecz na jego południowych przedpolach aż do samego Falaise zgromadzili potężne zgru­ powanie pancerne, które przeszkodziło w dalszym marszu armii, dowodzonej przez brytyjskiego generała Milesa Christophera Dempseya. 49 J. D' A rc y Dawson, European Yictory, s. 136 n, cyt. za: F u l l e r , op. cit., s. 428.

35 Według opinii Naczelnego Dowódcy, „Bitwa wokół Caen... kosztowała zbyt wiele przelanej krwi w zestawieniu z małymi zdobyczami terenowymi; niemniej przeto była ona decydują­ cym czynnikiem w zapewnieniu nam ostatecznego sukcesu... Jak się wyraziłem wobec korespondentów wojennych na konferencji prasowej w końcu sierpnia 1944 r. — każda stopa terenu utraconego przez nieprzyjaciela pod Caen równała się 50 dziesięciu milom straconym gdziekolwiek indziej" . Na kontynent przybywały coraz to nowe dywizje. I tak 23 lipca nadszedł kontyngent kanadyjski. Gen. Henry Duncan Graham Crerar miał objąć dowództwo nad powstałą właśnie 1 armią kanadyjską. Pod koniec lipca 1944 r. nastąpiły kolejne zmiany. Oto 3 armia amerykańska gen. George'a Pattona wykonała decy­ dujące uderzenie na prawym skrzydle pod Avranches. Po przełamaniu obrony niemieckiej Amerykanie przystąpili do oskrzydlenia 7 i 15 armii nieprzyjaciela. Natarcie Amerykanów rozpoczęło się 25 lipca. Poprzedziło je potężne bombardowanie dywanowe, które zaskoczyło i na wiele godzin oszołomiło Niemców. Ucierpiały także pozycje Amerykanów. Mimo poniesionych strat, natarcie to okazało się jednak rozstrzygające dla kampanii francuskiej. Gdy początkowo postępy wojsk amerykańskich były raczej niewiel­ kie, to w następnych dniach ofensywa ruszyła z wyjątkową siłą. 31 lipca Amerykanie zajęli Avranches. Kierunek na Bretanię stanął otworem. Wtedy właśnie weszła do działań 3 armia amerykańska. DOWÓDCA 3 ARMII AMERYKAŃSKIEJ Na osobiste życzenie Dwighta Eisenhowera do zespołu amerykańskiego dołączył George Patton, przeniesiony ze śród­ ziemnomorskiego teatru wojny. Naczelny Dowódca zastrzegł i e b i c h . op. cit.. s. 108.

37

36 jednak na wstępie, by generał unikał konferencji prasowych i publicznych oświadczeń. George Smith Patton wiele miesięcy czekał na przydział służbowy. Co było tego przyczyną? Otóż niespełna pięć­ dziesięcioletni generał byl wykształconym wojskowym, ale chorobliwie ambitnym i pewnym siebie, impulsywnym i nie­ kiedy wręcz nieodpowiedzialnym człowiekiem. W roku 1940 Patton uzyskał nominację na dowódcę 2 brygady pancernej, a następnie — powstałej z niej — 2 dy­ wizji pancernej. Dwa lata później w listopadzie 1942 r. kie­ rował desantem w Afryce Północnej, a potem dowodził 7 armią amerykańską w czasie inwazji na Sycylię. Był złośliwy i arogancki. Reprezentował poglądy rasistowskiej prawicy amerykańskiej. Często posługiwał się językiem peł­ nym przekleństw i niewybrednych dowcipów. W ciągu kilku miesięcy George Patton stał się indywidual­ nością na froncie zachodnim. Nie znosił jednak płaszczenia się Eisenhowera przed Brytyjczykami i w ogóle nie przepadał za Brytyjczykami. Według opinii Davida Irvinga, Patton „był żołnierzem z krwi i kości. Młodym i prostym żołnierzom imponował znajomością dziejów wojen..." 51 Gdy 3 sierpnia 1943 r. generał wizytował 15 szpital polowy na Sycylii, dostrzegł 26-letniego szeregowego z Indiany leżącego w łóżku właściwie bez widocznych obrażeń. Podszedł bliżej i spytał żołnierza, co robi wśród rannych? Ten od­ powiedział: „«To nerwy. Nie mogę już wytrzymać.» Patton wrzasnął: «Jesteś po prostu tchórzem!» Obrzuciwszy go stekiem przekleństw, kazał mu się wynosić. Ale żołnierz się nie ruszył. Wówczas spoliczkował go rękawiczką, złapał za 52 kołnierz i kopniakiem wyrzucił z namiotu" . W następnym tygodniu doszło do innej, jeszcze większej awantury w 93 szpitalu polowym. Gdy drżący ze strachu szeregowy przyznał się, że nie może już wytrzymać ostrzału, generał nazwał go tchórzem. Ale na tym " 1 r v i n g, op. ci!., s. 73. 52 Tumie, 76.

• nie skończyło. Patton podszedł do żołnierza i oświadczył mu: pójdziesz na linię frontu. Może cię trafią i zabiją, ale będziesz walczyć. A jak nie, to postawię cię pod ścianą i każę rozstrzelać dla przykładu. Sięsnął po swój rewolwer, wysadzany masą perłową i dodał: Właściwie to powinienem cię zastrzelić osobiście, ty przeklęty skamlący tchórzu..." 5 3 Przyjaciele Pattona próbowali jakoś zatuszować skandal. Sycylia huczała od plotek. Dowódca korpusu Omar Bradley odłożył sprawę ad acta. Zastępca dowódcy teatru działań wojennych Everett Hughes również nie zareagował, gdy o incydencie głośno mówiono. Jednakże dziennikarze dotarli do Eisenhowera. Głównodo­ wodzący przekonał ich, by nie nagłaśniali sprawy, Pattona zaś ostrzegł, że jeśli nie przestanie się zachowywać jak szaleniec, to „zostanie spalony" -14. Wprawdzie Patton publicznie przeprosił drugiego napięt­ nowanego, ale wielu straciło dla niego szacunek. Trzeba jednak przyznać, że o ile w lipcu 1943 r. 50 tysięcy żołnierzy otwarcie wyraziło swoją niechęć do generała, już późnym latem tegoż roku we Francji stał się dowódcą, o którym krążyła opinia, że „podwładni najpierw go prze­ klinają, a później... kochają". Żołnierze z poboru, którzy pełnili służbę pod rozkazami Pattona, byli jego entuzjastami i uważali go za wielkiego dowódcę 5 3 . Późną wiosną 1944 r. znów zebrały się ciemne chmury nad głową Pattona. Biorąc udział w jakimś przyjęciu oświadczył zebranym tam Anglikom, że po zwycięskiej wojnie Wielka Brytania i Ameryka powinny się połączyć, aby wspólnie 56 rządzić światem . Tamże, 76. Tamże, 78. ' 5 Por. K o w a l s k i , op. cit., t. II. s. 178. 54

Si r -

,

E i s e n h o w e r , op. cif., (wyd. 1998), s. 215; także: I r v i n g , op. cit., *• 131.

38

39

George Smith Patton był jednak postacią wyjątkową i jed­ nym z najstarszych wiekiem i służbą generałów amerykańs­ kich. Urodził się w roku 1895 w Kalifornii. Po latach został oficerem kawalerii. Był zamożnym człowiekiem. Wyróżniał się ponadto jako utalentowany sportowiec. W roku 1912 reprezentował w Sztokholmie Stany Zjednoczone w pięcioboju nowoczesnym. Zdobył gruntowne wykształcenie wojskowe i zyskał przydomek „byczego faceta". Był wysoki, masywnie zbudowany, zawsze starannie ogolony i w świeżutkim umun­ durowaniu. Tego też wymagał od podwładnych. Jak podaje Franciszek Skibiński we wstępie do książki Pattona, miał on „opinię pozera, aktora czy nawet komedian­ ta, zgrywającego się przy każdej okazji. Ogromnie był popularny. Jego język stanowił mieszaninę klątw, nieprzyzwoitości, dowcipów i paradoksów... Ten ryczący lew był przy tym bardzo uczuciowy i niekiedy w momentach wzru­ szenia nawet skłonny do łez... Patton był dowódcą 3 armii, najsilniejszej i najbardziej upancernionej spośród wszystkich armii na zachodnim teatrze działań wojennych... Światopo­ gląd Pattona należy zlokalizować na najbardziej skrajnej prawicy najbardziej zacofanych i reakcyjnych poglądów południowców USA"'' 7 . Historycy zgodnie zaznaczają, że mimo wyjątkowego temperamentu George Patton był bardzo systematyczny. Zawsze umiał świetnie organizować pracę sztabu. Każda jego decyzja była dokładnie przemyślana, co przesądzało o jej pomyślnej realizacji. Ani na chwilę nie przestawał być dowódcą. Był poza tym osobiście bardzo odważny i wyróżniał się dużymi zdolnościami operacyjnymi, popartymi wiedzą i bardzo dużym doświadczeniem. Zyskał ogromną popularność wśród żołnierzy. Zdaniem Omara Bradleya Patton był jednym z najlojalniejszych dowódców. Był też świetnym żołnierzem, „jednym

tych, których naród amerykański może podziwiać nie tylko jako wielkiego dowódcę, lecz jako wybitnego człowieka" 5 8 . W końcu lipca 3 armia amerykańska George'a Pattona wykonała decydujące uderzenie na prawym skrzydle pod Avranches. Po przełamaniu obrony niemieckiej Amerykanie przystąpili do oskrzydlania 7 i 15 armii nieprzyjaciela. W tym też czasie weszła do akcji 1 Polska Dywizja Pancerna, dowodzona przez generała Stanisława Maczka. z

17

Fr. S k i b i ń s k i, Wstąp do książki: G. P a 11 o n. Wojna, jak ją poznałem, Warszawa 1964, s. 11 nn; zob. też: K o w a l s k i , op. r/7., t. II, s. 178 n.

p

r. S k i b i ń s k i . Wstęp do książki: O. N. B r a d l e y , Żołnierska Popeja, Warszawa 1963. s. 26 oraz wyd. II (1989).

E

41

NARODZINY 1 POLSKIEJ DYWIZJI PANCERNEJ

KORZENIE 1 Polska Dywizja Pancerna była jedyną wielką jednostką polską, która brała udział w trzech kampaniach drugiej wojny światowej. Gen. Franciszek Skibiński podkreślał, że dwukrotnie zmieniała strukturę organizacyjną, a także nazwę, ale mimo to „była prawowitą spadkobierczynią i kontynuatorką przedwrześniowej 10 Brygady Kawalerii. Cały czas pod rozkazami tego samego dowódcy. We wszystkich trzech wcieleniach trzon dywizji stanowili jej dawni żołnierze oraz oddziały wywodzące się z kampanii 1939 roku" '. W 1937 r. 10 brygada kawalerii stacjonowała w Rze­ szowie, Łańcucie i Kraśniku. Wkrótce jednak została zre­ organizowana i stała się jedyną polską jednostką zme­ chanizowaną. We wrześniu 1939 r., dowodzona przez płk. dypl. Stanisława Maczka, dzielnie walczyła w szeregach armii „Kraków", na czele której stał gen. bryg. Antoni Szylling. Jej przeciwnikiem był niemiecki 22 korpus pancerny, dowodzony przez gen. kawalerii Ewalda von Kleista. W jego ' Fr. S k i b i ń s k i , Falaise, wyd. II. (Biblioteka Pamięci Pokoleń. Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa), Warszawa 1984, s. 8.

skład wchodziła 2 dywizja pancerna, 4 dywizja lekka i 3 dywi­ zja górska (z 18 korpusu). 10 brygada kawalerii zmotoryzowanej, działająca od rana 13 września między Żółkwią a Lwowem, została wieczorem odcięta od Lwowa. Gdy Niemcy wtargnęli do Zboisk, brygada zmuszona była udać się na południe tej miejscowości. Po trzydniowej zaciętej walce wyparła 17 września w godzinach popołudniowych Niemców ze wzgórza 324 i Zboisk, przy­ wracając sobie łączność ze Lwowem. Końcowe natarcie przygotowywano na 17 września. Jednak wobec radykalnej zmiany sytuacji (wkroczenie wojsk radzieckich na ziemie polskie) około godziny 16.00 brygada otrzymała rozkaz od Naczelnego Dowództwa natychmiastowego przerwania walki i odejścia do Stanisławowa. Brygada przerwała walkę i w nocy z 17 na 18 września w zwartym szyku, z bronią i sztandarami obrała kierunek na Halicz-Stanisławów, potem dalej ruszyła do granicy węgiers­ kiej, którą przekroczyła 19 września po południu pod Tatarowem. Na Węgrzech została internowana 2 . Wobec internowania w Rumunii prezydenta Rzeczypos­ politej Polskiej profesora Ignacego Mościckiego, Naczelnego Wodza, marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego i członków rządu, którzy 17 września 1939 r. przekroczyli granicę polsko-rumuńską, powstała konieczność powołania do życia nowych władz Rzeczypospolitej. Zarządzeniem prezydenta RP na Naczelnego Wodza wyznaczony został gen. dywizji, inżynier Władysław Eugeniusz Sikorski (ur. w 1881 r.). 25 września generał przybył do Paryża i objął dowództwo nad powstającymi we Francji oddziałami polskimi. Ostatniego września 1939 r. urząd prezydenta RP przejął Władysław Raczkiewicz (ur. 1885 r.). W roku 1936 był ministrem spraw wewnętrznych, w latach 1930-1935 — marszałkiem senatu, Wł. S te b 1 i k. Armia „Kraków" 1939, Warszawa 1975, s. 492; zob. też: • " k i b i ń s k i , 10 brygada kawalerii w kampanii wrześniowej, ,.WPH" 1959 - nr 2, s. 248-255.

42

43

a od 1936 do 1939 — wojewodą pomorskim. Raczkiewicz był m.in. rzecznikiem rządów silnej ręki wobec antypolskiej części mniejszości niemieckiej. Początkowo rezydował w Pa­ ryżu, następnie w Angers, a po kapitulacji Francji w kwietniu 1940 r. przeniósł się do Londynu. Rząd powołany przez prezydenta Raczkiewicza uznany został m.in. przez: Francję, Wielką Brytanię i Stany Zjed­ noczone Ameryki Północnej. Mimo utraty terytorium, zapew­ niło to prawno-narodową ciągłość państwa. Władysław Raczkiewicz powierzył gen. Władysławowi Sikor­ skiemu kierowanie rządem, a następnie także Naczelne Dowódz­ two. Premierem rządu RP na emigracji i Naczelnym Wodzem oraz organizatorem polskiego wojska był gen. Władysław Sikorski do 4 lipca 1943 r., tj. do katastrofy w Gibraltarze. Nowy Naczelny Wódz wysoko ocenił udział 10 brygady kawalerii zmotoryzowanej we wrześniu 1939 r., a jej dowódca, płk Stanisław Maczek został awansowany do stopnia generała i nagrodzony Złotym Krzyżem Orderu Wojennego Virtuti Militari. Brygadzie natomiast gen. Sikorski nadał zbiorowe od­ znaczenie bojowe, a mianowicie przywilej noszenia jednego, lewego naramiennika w kolorze czarnym 3 .

Jedynie niewielka część brygady (tzw. zgrupowanie wojsk szybkich), nazywana wtedy 10 Brygadą Kawalerii Pancernej, nod dowództwem gen. Stanisława Maczka wyruszyła na front. Reszta miała pozostać pod Paryżem pod wodzą płk. Kazimierza Dworaka, by po osiągnięciu stanu gotowości bojowej dołączyć do „oddziału przedniego". Losy brygady potoczyły się jednak zupełnie inaczej. Wskutek klęski Francji, 10 brygada zakończyła swój szlak bojowy niedaleko m. Dijon, portu nad kanałem Burgundzkim. 18 czerwca 1940 r. marsz. Philippe Petain podpisał kapitula­ cję Francji wobec Trzeciej Rzeszy. Gen. Sikorski zaś nakazał ewakuację jednostek polskich do Wielkiej Brytanii. Płk. Kazimierzowi Dworakowi udało się w porę przerzucić powie­ rzoną mu część oddziałów polskich przez Atlantyk do Szkocji. Żołnierze spieszyli się, zniszczyli samochody i broń ciężką, pozostawiwszy sobie tylko broń osobistą, przedzierali się do francuskich portów na południu Francji, by odpłynąć do Wielkiej Brytanii 4 . Większość stanu osobowego 10 brygady tylko jej znanymi sposobami dotarła do Szkocji, gdzie czekało na nich zgrupo­ wanie płk. Dworaka. Żołnierzy przywiodły tu rozmaite drogi, najczęściej przez Atlantyk albo Morze Śródziemne, czasem zaś przez Afrykę Północną, Pireneje, Hiszpanię i Portugalię.

PIERWSZE PLANY Wypada wspomnieć, że projekt organizacji polskiej dywizji pancernej zrodził się już w październiku 1939 r. w obozie Coetąuidan w Bretanii, gdzie gen. Maczek przystąpił do ponownego organizowania swojej jednostki, co, niestety, nie zyskało aprobaty strony francuskiej. Natomiast pod koniec maja 1940 r. przerzucono brygadę w rejon Paryża i zażądano, by niezwłocznie wymaszerowała na front. Okazało się to absolutnie niemożliwe do wykonania. 3

S k i b i ń s k i , Falai.se, s. 12; T. A. W y s o c k i , / Polska Dywizja

Pancerna 1939-1947. Warszawa 1994, s. 65.

W niedługim czasie znalazły się na Wyspach Brytyjskich prawie w komplecie dwa zgrupowania: zgrupowanie płk. Kazimierza Dworaka i szkolne gen. Bronisława Regulskiego. Sytuacja w Zjednoczonym Królestwie była wówczas bardzo skomplikowana, a Polaków kierowano przede wszystkim do obrony zagrożonego Królestwa. Z polskich żołnierzy ewakuowanych z Francji utworzono I polski korpus, a jego dowódcą został gen. Marian Kukieł. S k i b i ń s k i , op. cii., s. 10; por. E. K o s p a t h - P a w 1 o w s k i, Poci . Zgodnie z kolejnym rozkazem, przygotowywano się do niezwłocznego uderzenia na ten tragiczny dla Polaków las. Nacierać miała grupa pancerna wraz z piechotą. Skład jej był następujący: szwadron pancerny 24 pułku ułanów, jedna kompania 8 baonu oraz pluton rozpoznawczy batalionu. Gdy grupa uderzeniowa ruszyła do natarcia, 2 pułk artylerii motorowej ppłk. Karola Maresza udzielił jej wspa­ rcia ogniowego 4-calowymi moździerzami por. Handelsmana. Od strony wzgórza 206 ubezpieczał natarcie szwadron 24 pułk ułanów. Tyralierę kompanii por. Popka z 8 ba­ talionu poprzedzały Carriery (rozpoznawcze wozy bojowe piechoty na gąsienicach, odkryte z góry) por. Patryny. Sunęły ostrożnie, uważnie obserwując, czy na drzewach nie kryją się niemieccy snajperzy. Z każdą minutą przy­ bliżali się do lasu. Wszystkim wydawało się dziwne, że Niemcy wcale się nie odzywają. Czyżby nie było ich w lesie? Gdy Polacy znaleźli się tuż przed skrajem lasu, nieprzyjaciel powitał ich huraganowym ogniem moździerzy. Tyraliera zaległa. Obsługi wozów bojowych błyskawicznie schroniły się w rosnącym tu zbożu. Por. Popek poderwał swoją kompanię i poprowadził na skraj lasu. Wpadli między pierwsze drzewa i tu natknęli się na nieprzyjacielski karabin maszynowy. Jego obsługę udało im się wprawdzie zlikwidować, ale sami też nie uniknęli strat. Polegli strzelcy: Deja i Strapko, plut. Tarkowski i kilku Tamże, s. 229.

innych. Byli też ranni. Wśród nich por. Patryna. Natomiast ciężko ranny por. Lewandowski spłonął żywcem. Niemiecki ogień nie ustawał ani na sekundę. Straty rosły. Kompania por. Popka musiała się wycofać. Niestety, 10 żołnierzy poległo, a 27 odniosło rany. Po rannym por. Patrynie pluton Carrierów przejął plut. Drygan. Gdy zostały mu już tylko cztery wozy, plutonowy błys­ kawicznie wskoczył w palącą się pszenicę, wyciągnął z niej paru rannych i odstawił w bezpieczne miejsce. Zarówno por. Handelsman, jak i por. Marcinkiewicz nie przestali strzelać, osłaniając resztki cofającej się kompanii. Moździerze wspierały również 4 kompanię kpt. Jaworskiego, która dostała się pod gwałtowny ogień z bunkrów niemieckich w lesie i przy torze kolejowym. Żołnierzom udało się odskoczyć do tyłu. Poległ, niestety, ppor. Kozłowski i trzej dowódcy drużyn jego plutonu. Nagle rozległy się głosy: „Niemcy idą!" 4 kompania zatrzymała się. Żołnierze otworzyli ogień. Wsparły ich czołgi, drużyna przeciwpancerna i pluton moździerzy. I nagle... nacierający Niemcy zaczęli się wycofywać. Na stanowiskach pozostało tylko kilku obserwatorów. Wieczorem patrole 1 dywizji pancernej złożyły meldunki, że nieprzyjaciel opuścił stanowiska i wycofał się w stronę Falaise. W nocy z 14 na 15 sierpnia patrole 8 baonu zajęły wieś Quesnay. Jak stwierdził Władysław Dec, „w bitewnym zgiełku także prawa «zawiasa» niemieckiej obrony została podważona. Niestety, droga na Falaise nie stała jeszcze otworem. Blokowała ją niemiecka pozycja obronna na wzgórzu 170" 3 7 . Po kilku dniach w gazetce dywizyjnej „Żołnierz 1 Dywizji Pancernej" pojawił się rysunek przedstawiający Polaka i Niem­ ca podczas nalotu alianckich bombowców. Każdy z nich Tamże, s. 231.

ucieka do tyłu z głośnym krzykiem. Żołnierz polski woła„Chodu! Alianty lecą!", Niemiec zaś klnie: „Donnerwetterfm Współpraca z lotnictwem sprzymierzonych w tym pierw­ szym okresie mocno z pewnością zapadła w pamięć polskim żołnierzom. 14 sieąmia 1944 r. zakończyła swój udział 1 Polska Dywizją Pancerna w pierwszej fazie operacji. Po tygodniu krwawych walk 2 korpusowi kanadyjskiemu udało się posunąć naprzód jedynie około 6-8 kilometrów. Polska dywizja miała — j a k podaje Edward Kospath-Pawłow38 ski — około 656 zabitych i rannych oraz straciła 66 czołgów .

Generał Stanisław Maczek

Generał Dwight Eisenhower przed frontem szwadronu honorowego 1 dywizji pancernej. Z lewej strony dowódca dywizji

Por. K o s p a t h - P a w ł o w s k i, op. cit., s. 43 nn.

Generał Bernard Montgomery wizytuje oddziały polskiej dywizji pod Kelso 13 marca 1944 r.

Odprawa u dowódcy dywizji przed pierwszą bitwą. Od prawej: ks. Franciszek Tomczak, płk Aleksander Stefanowicz, dowódca 1 pułku pancernego; płk dypl. Franciszek Skibiński, zastępca dowódcy 10 brygady kawalerii pancernej; ppłk Stanisław Koszutski, dowódca 2 puł­ ku pancernego; mjr Władysław Zgorzelski, dowódca 10 pułku drago­ nów; NN; ppłk Zdzisław Szydłowski, dowódca 9 batalionu strzelców Pułkownik dypl. Franci­ szek Skibiński — szef sztabu 10 brygady ka­ walerii pancernej w Szkocji, dowódca 10 pułku strzelców kon­ nych, zastępca dowód­ cy 10 brygady kawalerii pancernej w Normandii, dowódca 3 brygady strzelców i od stycznia 1945 r. do końca walk w Niemczech, dowódca 10 brygady kawalerii pancernej

Ppłk Stanisław Koszutski, dowódca 2 pułku pancernego

Mjr Władysław Zgorzelski, dowódca 10 pułku dragonów

Kpt. Alfons Stopa, kapelan 10 pułku dragonów

Płk Robert L. Bacon, dowódca ame­ rykańskiego 359 pułku piechoty

Zniszczony czołg niemiecki — Tygrys

Niemiecka wielolufowa wyrzutnia pocisków rakietowych, tzw. Nebelwerfer, porzucona przez Niemców w centrum Chambois

Mjr Jan Maciejewski, do­ wódca 10 pułku strzelców konnych, poległ20 sierpnia pod Chambois

Niemcy poddają się do niewoli we wsi Saint-Lambert

Po walce

DRUGA FAZA BITWY ODWRÓT NIEMCÓW Por. Jan Karcz

Płk de Langlade, przyjaciel gen. Maczka

Po bitwie pod Chambois. Na drodze pełno zniszczonego sprzętu nie­ mieckiego

SYTUACJA WOJSK PRZECIWNIKA Niemieckie wojska lądowe we Francji, Belgii i Holandii podlegały bezpośrednio dowódcy Frontu „Zachód". Dzieliły się one na dwie Grupy Armii. Do Grupy Armii „B" należały: — 15 armia, która broniła wybrzeża morskiego w Belgii i północnej Francji — od ujścia Skaldy do ujścia rzeki Orne, — 7 armia — rozmieszczona w Normandii i w Bretanii — między rzekami Orne i Loarą, — 88 samodzielny korpus w Holandii. Grupie Armii „G" podporządkowane były: — 1 armia na wybrzeżu Atlantyku — na południe od Loary; — 19 armia broniąca wybrzeża Morza Śródziemnego. Istniało także dowództwo Grupy Wojsk Pancernych „Za­ chód", zobowiązane do szkolenia wszystkich dywizji pancer­ nych Frontu Zachodniego i administrowania nimi. Wypada jednak zaznaczyć, że dowódcy Frontu Zachodniego n 'e podlegało lotnictwo z artylerią przeciwlotniczą ani też Marynarka Wojenna z artylerią nadbrzeżną 1 . l9

t"r- S k i b i ń s k i , Wstąp do: E. F1 o r e n t i n, Kocioł Falaise, Warszawa 69,s. 18. — Falaise 1944

99

98 Do 2 lipca 1944 r. dowódcą Frontu „Zachód" był feld­ marszałek: Gerd (Karl Rudolf) von Rundstedt. Urodził się w 1875 r. Uczestniczył w pierwszej wojnie światowej, a po jej zakończeniu był oficerem Reichswehry (zawodowej armii niemieckiej utworzonej po wojnie na mocy posta­ nowień traktatu wersalskiego, ograniczonej do 100 tysięcy żołnierzy). Przez cały okres służby był doceniany i awansowany do kolejnych stopni wojskowych. W roku 1938 uzyskał nominację na generała pułkownika. Jednakże niedługo po tym został przeniesiony w stan spoczyn­ ku. Wkrótce, bo już w następnym roku znów powołano von Rundstedta do armii. W czasie drugiej wojny światowej — mimo zaawan­ sowanego wieku — był jednym z głównych realizatorów hitlerowskich planów podboju Europy. W niemiecko-polskiej wojnie we wrześniu 1939 r. został dowódcą Grupy Armii „Sud" („Południe"). W lipcu 1940 r. został mianowany feldmarszałkiem. Od marca 1942 r. do 2 lipca 1944 r. był głównodowodzącym Frontu „Zachód". Od końca czerwca tego roku wiadomo było, iż jest zwolennikiem szybkiego zawarcia pokoju z zachodnimi aliantami. Popadł też u fiihrera w niełaskę z powodu zdobycia 26 czerwca przez sprzymierzonych Cherbourga na Półwyspie Bretońskim. Wystarczyło zatem powodów, aby feldmarszałek został pozbawiony dowództwa Frontu „Zachód". 2 lipca 1944 r. nominację na stanowisko głównodowodzą­ cego Frontu „Zachód" otrzymał 61-letni feldmarszałek Hans Giinther von Kluge. Był — j a k powiadają — niski, barczysty, o bladej cerze. Od 1901 r. służył w armii niemieckiej. Uczestniczył w pier­ wszej wojnie światowej. Potem był w Reichswehrze. W okresie władzy Adolfa Hitlera Reichswehra w roku 1935 została przekształcona w Wehrmacht — armię opartą na powszechnej służbie wojskowej.

W latach 1935-1939 von Kluge brał udział w aneksji Austrii i Sudetów. Był dowódcą 4 armii, atakującej Polskę od strony Pomorza Zachodniego. Feldmarszałkiem został w lipcu 1940 r. Od 19 grudnia 1941 do października 1943 r. dowodził Grupą Armii „Środek" („Mitte"). Po klęsce Niemiec na froncie wschodnim Hans von Kluge został zdjęty ze stanowiska. Jednakże 2 lipca 1944 r. uzyskał nominację na głównodowodzącego Grupy Armii „Zachód" we Francji 2 . Dowódcą Grupy Armii „B" do 17 lipca 1944 r. był feldmar­ szałek Erwin Rommel (1891-1944). W latach 1938-1939 pełnił służbę jako dowódca ochrony Głównej Kwatery Adolfa Hitlera. 14 lutego 1941 r. został dowódcą Niemieckiego Korpusu Afrykańskiego (Deutscher Afrika Korps), wspierającego wojska włoskie w Libii. Zyskał wtedy przydomek „Lisa pustyni". W roku 1943, po klęsce Niemców pod Stalingradem, Erwin Rommel — j e d e n z najwierniejszych żołnierzy Adolfa Hitlera — w znacznym stopniu zmienił swoje poglądy, a wkrótce doszedł nawet do przekonania, że tylko odsunięcie od władzy fiihrera może uratować Trzecią Rzeszę. Tymczasem w maju 1944 r. skapitulował w Tunezji Afrika Korps. Ponad 130 000 Niemców poddało się aliantom za­ chodnim. Jeszcze przedtem, 9 marca 1943 r., Hitler odwołał Rommla do Rzeszy. Do 17 lipca 1944 r. feldmarszałek był dowódcą Grupy Armii „B". Tego dnia został ranny. Dwa dni przedtem wysłał jakoby do Adolfa Hitlera memorandum z apelem o zaprzestanie beznadziejnej walki we Francji. Gdy po 20 lipca 1944 r. likwidowano antyhitlerowski spisek, nastąpiły zakrojone na szeroką skalę aresztowania jego uczest­ ników. w

Zamach na Adolfa Hitlera był nieudany. Dokonał go Gierłoży koło Kętrzyna pułkownik Sztabu Generalnego K e i t e l , on. cit., s. 176 i 257.

101

100 Wehrmachtu Claus Maria Philipp hrabia Schenk von Stauffen. berg. Wówczas feldmarszałek von Rundstedt przewodniczy) honorowemu trybunałowi, zadaniem którego było wykluczenie z Wehrmachtu oficerów podejrzanych o udział w spisku. Umożliwiło to z kolei postawienie ich przed Trybunałem Ludowym i skazanie na śmierć3. Ranny Erwin Rommel został odwieziony do szpitala a potem przebywał w swojej posiadłości z dala od Berlina. Tymczasem podczas śledztwa wyszło na jaw, że feldmar­ szałek kontaktował się ze spiskowcami. Caesar von Hopaker zeznał, iż Rommel obiecał im nawet jakąś pomoc. W tej sytuacji Hitler wraz z Keitlem wysłali do feldmar­ szałka Rommla dwóch generałów, którzy postawili mu ulti­ matum: albo proces, jeśli nie czuje się winny, albo samobójs­ two i ocalenie rodziny przed represjami. 14 października 1944 r. Rommel zażył przywiezioną mu przez wysłanników fiihrera szybko działającą truciznę. Oficjalnie ogłoszono, że feldmarszałek zmarł na atak serca. 18 października odbyły się uroczystości pogrzebowe. W imie­ niu Adolfa Hitlera mowę wygłosił feldmarszałek Gerd von Rundstedt. Caesar von Hopaker został ścięty. Jego żona i syn przeżyli 4 wojnę . Kiedy Erwin Rommel przebywał w szpitalu, Adolf Hitler nie wyznaczył jego następcy. Grupą Armii dowodził wtedy bezpośrednio dowódca Frontu „Zachód", feldmarszałek Hans Giinfher von Kluge. Jak stwierdza Franciszek Skibiński: „W konsekwencji von Kluge miał dwa sztaby: sztab Frontu Zachodniego z siedzibą w Saint Germain-en-Laye z szefem sztabu gen. [Guntherem] 3

Zob. W. K e i t e 1, W służbie aż do klaski. Wspomnienia feldmarszałka Hitlera i szefa Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu, Warszawa 2001 s. 205Zob. też szerzej na temat spisku: J. N a d z i e j a , Saga rodu Hanko*'' Warszawa 1999, s. 143 nn. 4 Tamże, , s. 330 oraz 402.

Blumentrittem i sztab Grupy Armii „B" w La Roche-Guyon 5 7 »en. [Hansem] Speidlem na czele" . Dowódcy Frontu „Zachód" podlegało 60 dywizji, w tym 10 pancernych.

Operacja desantowa nastąpiła w pasie obrony 7 armii. Jej dowódcą był od czterech lat gen. płk Friedrich Dollmann. Niestety, 28 czerwca 1944 r. zawal serca wykluczył generała z walki. Na miejsce Friedricha Dollmanna Adolf Hitler powołał Obergruppenfuhrera SS Haussera. Był to dawny oficer Reichswehry, który odszedł z niej w stopniu generała leutnanta (generała porucznika). Do Normandii Hausser przybył dopiero 25 czerwca 1944 r. wraz z 2 korpusem pancernym SS. W jego skład wchodziły 9 i 10 dywizja SS, które — jak rozgłaszano — zatrzymały ofensywę wojsk Armii Czerwonej pod Tarnopolem. Wskutek posuwania się Kanadyjczyków w kierunku rzeki Odon, Naczelne Dowództwo Wehrmachtu postanowiło ściąg­ nąć tu gen. por. Haussera. Minął zaledwie tydzień, gdy 2 lipca uzyskał on zupełnie wyjątkową nominację: był pierwszym 6 oficerem SS, któremu powierzono dowództwo armii . Feldmarszałek von Kluge był z tego wyraźnie niezadowo­ lony. Nie lubił Haussera, nie łączyła ich przyjaźń ani nawet bliższa znajomość. ZAGON NA SKRZYDŁO

Począwszy od nocy z 11 na 12 aż do 14 sierpnia Polska %wizja Pancerna kilka razy przegrupowywała się pod ogniem m emieckiej artylerii. Taki był nakaz chwili. 2 korpus 6

S k i b i ń s k i . Wstęp do: F 1 o r e n t i n, op. cit., s. 18. Tamie, s. 53,

103

102 kanadyjski utknął bowiem przed pozycją niemiecką tuż przy wąwozie Laison. Gen. por. Simonds czuł się trochę zagubiony i praw­ dopodobnie nie bardzo wiedział, jak przełamać pozycje nieprzyjaciela. Parę razy zmieniał swoją decyzję do natarcia. Oddziały były więc przesuwane raz na wschodnią, a raz na zachodnią stronę szosy. Wyraźne zagrożenie wojsk niemieckich, a zwłaszcza grupy pancernej gen. Heinricha Eberbacha, unieruchomionej pod Mortain, uwidoczniło się pod Argentan. 13 sierpnia bowiem dotarły tam cztery dywizje 15 Korpusu 3 Armii Amerykańskiej gen. George'a Pattona. Wprawdzie Amerykanom nie udało się jeszcze okrążyć Niemców, ale stopniowo ograniczali im swobodę manewru. Jak stwierdził gen. Franciszek Skibiński, „na wschodzie pomiędzy Argentan, gdzie byli już Amerykanie, a wąwozem Laison, nad którym «drepta!i» w miejscu Kanadyjczycy, powstała otwarta «brama» odwrotu, szerokości około trzy­ dziestu kilometrów" 7 . Dostrzegając zagrożenie, już 12 sierpnia feldmarszałek von Kluge podjął decyzję stopniowego wyprowadzania swych wojsk na wschód od tej „bramy". Nie czekał nawet na zgodę fiihrera, która nadeszła dopiero cztery dni później. Von Kluge od razu też przystąpił do umacniania filarów „bramy", a mianowicie: Argentan i Laison. Jednocześnie skierował w te rejony nowe siły. Ich zadaniem było bronie zarówno północnej, jak i południowej krawędzi korytarza. Równocześnie nakazał wyprowadzanie wojsk w stronę Se­ kwany. W związku z tym sprzymierzeni uznali, że wybrana przed­ tem rubież Falaise-Argentan nie spełnia już roli bariery, która mogłaby zamknąć nieprzyjacielowi drogę odwrotu. Zapadła 7

Fr. S k i b i ń s k i, Falaise, wyd. II. Warszawa, 1984, s. 50.

ięc kolejna decyzja, aby tę „barierę" przesunąć bardziej na wschód, nad rzekę Dives w rejon miasta Trun. Po stronie północnej (kanadyjskiej) rolę tej „bariery" miały spełniać dwie dywizje pancerne, natomiast po południowej (amerykańskiej) — 90 dywizja piechoty, wzmocniona zgrupo­ waniem francuskiej 2 dywizji pancernej gen. Jacąuesa Leclerca i 5 Korpusu 1 Armii Amerykańskiej. Zgodnie z rozkazem dowódcy 2 korpusu kanadyjskiego dywizje piechoty powinny kontynuować czołowe natarcie na Falaise. Początek natarcia miał nastąpić w nocy z 14 na 15 sierpnia8. 14 sierpnia wieczorem zarówno Falaise, jak rejon na północ od miasta, aż do rzeki Laison, ciągle jeszcze pozostawał w rękach Niemców, mimo że natarcie sił gen. Heinricha Eberbacha zostało powstrzymane. Polska Dywizja Pancerna otrzymała następujące zadanie: przejść po tyłach nacierającej piechoty, uderzyć w kierunku południowo-wschodnim przez miejscowości Rouvres i Sassy, sforsować rzekę Dives i opanować Trun. Zakładano, że właśnie w tym mieście powinno nastąpić połączenie obu skrzydeł okrążających wojska nieprzyjaciela. Kanadyjska zaś 4 dywizja pancerna, nacierając przez Morteaux-Couliboeuf miała wyjść na wzgórza na północny zachód od Trun 9 . 15 korpusowi amerykańskiemu uderzającemu z kierunku południowego udało się dopiero 20 sierpnia opanować Argen­ tan. 1 Armia Amerykańska i 2 Armia Brytyjska, wstrzymywane przez niemieckie straże tylne, naciskały na Niemców z kierun­ ku zachodniego i północno-zachodniego. Gdyby 1 Armia Kanadyjska zdołała zdobyć Falaise i połączyć swoje sity z wojskami amerykańskimi znajdującymi się między w

Tamie, s. 51 n. Tamże, s. 52; Fr. S k i b i ń s k i, Pierwsza Pancerna, wyd. V, Warszawa l 9 7 C s. 298; zob. też: T. A. W y s o c k i . / Polska Dywizja Pancerna '939-1947 Geneza i dzieje, wyd. II. Warszawa 1994. s. 121.

104

105

Falaise i Argentan, nastąpiłoby całkowite okrążenie 7 armii niemieckiej i zamknięcie jej drogi na prawy brzeg Sekwany. . Zdając sobie sprawę z zagrożenia, Niemcy rozpoczęli odwrót w kiemnku wschodnim przez stojące otworem „wrota" między Argentan i pozycją nad rzeką Laison. W tym też celu zebrali znaczne siły. Miały one utrzymać w swych rękach wspomniane „wrota". Jak podaje Franciszek Skibiński, „za pomocą obrony Argentan — frontem ku południowi i pozycji nad rzeką l0 Laison — frontem ku północy" .

Odwrót wojsk niemieckich rozpoczął się właściwie już przed paroma dniami. Część sił zdążyła nawet przedostać się do rejonu na wschód od szosy Argentan-Falaise. Tymczasem węzeł drogowy Falaise tracił w północnej Francji znaczenie jako punkt, którego opanowanie decydowało o okrąże­ niu 7 armii. Aby odciąć od Sekwany jak najwięcej dywizji niemieckich, należało na drodze ich odwrotu postawić silną „barierę" w obszarze wysuniętym jeszcze dalej na wschód.

* Dowódca 21 Grupy Armii, gen. Bernard Montgomery powierzył bardzo odpowiedzialne zadanie — odcięcia odwrotu 7 armii niemieckiej wraz z jednostkami 15 armii — 2 kor­ pusowi kanadyjskiemu, który miał połączyć się z idącymi od południa oddziałami amerykańskimi. Rozkaz gen. Simondsa był więc następujący: „Zamknąć «worek» w miejscowości Trun na południowy wschód od Falaise" ". 14 sierpnia dowódca wyznaczył do tego zadania 1 polską i 4 kanadyjską dywizję pancerną. Polskiej dywizji nakazano 10

S k i b i ń s k i , Pierwsza Pancerna, s. 297. " Zob. W y s o c k i , op. cii., s. 124.

przekroczyć rzekę Dives i jej dopływ Antę, aby równolegle dywizją kanadyjską działać wzdłuż rzeki na południu. z BÓJ O MIASTECZKO JORT 15 sierpnia obchodzono w kraju przed wojną Święto Żołnierza Polskiego. Tym razem umordowani i wyczerpani walką Polacy łudzili się, być może, iż będzie to dzień bardziej 12 pomyślny dla nich niż poprzednie . Strzelcy konni byli mocno przygnębieni, łch kapelan, ksiądz Głażewski, dokonał poprzedniego dnia pochówku kilkunastu poległych. Ci zaś, którzy wyszli z boju cało, powoli wychodzili z dołów pod czołgami, aby przygotować coś na śniadanie. Zaraz potem mjr Jan Maciejowski — zwany potocznie „Maciejem" — zarządził odprawę. Powiedział krótko: „Mamy rozpoznać i złapać przeprawy na rzece 13 Dives" . 1 dywizja pancerna wyruszyła około godziny 11 z rejonu Urville-Langannerie. Obecnie znajduje się tam cmentarz żołnierzy polskich, poległych w Normandii. Przed frontem dywizji maszerował 10 pułk strzelców konnych. Za nim w pierwszym rzucie posuwała się 10 brygada pancerna. Żołnierze szli szosą mijając stanowiska artylerii kanadyjskiej i tylne rzuty kanadyjskiej piechoty. W pobliżu rzeki Dives strzelcom konnym udało się zlik­ widować kilka mniejszych gniazd oporu przeciwnika. Tam też nastąpił kontratak Panter. Na szczęście Polacy zdołali Niem­ ców odeprzeć. Ich dowódcy, mjr. Maciejowskiemu gen. Maczek polecił: „Rozpoznać drogę marszu Sassy-Jort, rozpo­ znać Dives na północ i południe od Jort i w razie możliwości uchwycić przeprawy na rzece" 14 . ^ Zob. S k i b i ń s k i , Pierwsza Pancerna, s. 297. w ł - D e c , Narwik i Falaise, wyd. III, Warszawa 1972. s. 233. F

V

c - K o s p a t h - P a w t o w s k i . Pod rozkazami generała Maczka (Bitwy •kicie) Warszawa 1991, s. 49.

106

107

Miasteczko Jort i pobliska duża wieś Vendeuvre leżą nad rzeką Dives. Na tym odcinku nie jest ona szeroka, lecz tuż za Jort rozdziela się i płynie jakby dwoma strumieniami, między którymi jest bagno, a dno rzeki błotniste. „Wzdłuż zachodniego brzegu — jak podaje w swojej książce Tadeusz Wysocki — biegnie tor kolejowy, miejscami na stromym nasypie. W pobliżu stacja kolejowa. Most uszkodzony..." I5 Ponad trzystu mieszkańców Jort — miejscowości położonej wzdłuż obu ramion Dives, w dolinie między wzgórzami — zgromadziło się w święto Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny na wschodnim brzegu rzeki. Most, który prowadził ku pagórkom, już nie istniał, został wysadzony w powietrze. „Dzień 15 sierpnia Święto Żołnierza Polskiego stał się jednym z najjaśniejszych dni działań Polskiej Dywizji Pancernej... Upalny dzień. Koszmar przechodzenia przez linie komunikacyjne trzech dywizji w natarciu zamienił się w pokazowy niemal przemarsz jednostki zmotoryzowanej w garnizonie..." — napisał w swojej książce gen. Stanisław Maczek ". Lewe ramię 21 Grupy Armii gen. Montgomery'ego — pol­ ska dywizja — zgrupowana kilka dni temu na zachód od szosy nr 158, zakończyła właśnie zawiły przemarsz w poprzek linii komunikacyjnych trzech dywizji alianckich z zadaniem utworzenia przedmościa na rzece Dives. 10 pułk strzelców konnych to rozpoznawczy pułk dywizji — 56 czołgów typu Cromwell z powiewającymi propor­ czykami o barwach pułku (szmaragdowo-żółtych z białym pasem pośrodku). Pod dowództwem mjr. Jana Maciejowskiego zdołał po 10-godzinnej walce z czołgami Kurta Meyera dotrzeć do linii kolei żelaznej, biegnącej wzdłuż rzeki. Czołgi 15 16

W y s o c k i , op. cit.. s. 126; zob. też: F 1 o r e n t i n, op. cit., s. 249. St. M a c z e k . Od podwody do czołga, wycl. II, Londyn 1984. Wspo­

mnienia wojenne 1918-1945, s. 158.

polskie zostały „przyjęte" tu ogniem dział przeciwpancernych ustawionych na przeciwległych pagórkach jakby obramowa­ nych lasem Courcy, gdzie się skryła 85 dywizja Wehrmachtu. Czołgom „Macieja" nie towarzyszy piechota. Żołnierze schodzą na ziemię, organizują patrol pod wodzą por. Zbigniewa Maksymowicza, maszerują ku rzece, biorą jeńców, przeczesują teren i opuszczone domostwa. „Przechodzimy z bijącym sercem pod mostem kolejowym — opowiada por. Antoni Położyński. — W każdej chwili obawiam się, że zobaczę, jak tony żelbetonu lecą na nasze czołgi. Na szczęście mijamy czołg za czołgiem..., ale po to, by natychmiast po przejściu tunelu powitał nas niemiłosierny ogień moździerzy... Oto pierwsze domy. I oto most. Obser­ wujemy go przez lornetki. Niestety! Jest częściowo zniszczony. Musimy szukać innego przejścia" n . 10 pułk strzelców konnych słynny był z tego, że zdobywał i utrzymywał to, co miał jedynie rozpoznać: Saint-Sylvain, Soignolles, Estrees-la-Campagne. Teraz przechodził — według słów jednego z polskich oficerów — przez „pustynię usłaną trupami ludzkimi i końską padliną, na której nie było żadnych oznak życia". Tym razem jednak Polacy wchodzili do wsi, która pozornie zachowała raczej „normalniej szy" wygląd. Por. Położyński pilnie obserwował rzekę. Na prawo od mostu leżą na dnie miny. Na lewo „nie ma min, ale są moczary". Czołg, do którego strzelają teraz Niemcy, posuwa się stromym brzegiem, gdy jego załoga sieje granatami po sadach na przeciwległym brzegu. Czołg wchodzi do rzeki i natychmiast grzęźnie. Następny czeka na swoją kolej. Wychodzi z krzaków, rzuca kable temu, który ugrzązł, naciska wsteczny bieg i... wyciąga czołg. Kilkaset metrów w prawo wachm. Bolesław Laskowski z 1 szwadronu znalazł bród. Czołg wolno ześlizguje się do Lyt. wg: FI o r e n ti n. op. cii., s. 250 nn; zob. też: J. N o w a k o w s k i , ^ • P o ł o ż y ń s k i , M. K o w a l s k i , Z dziejów 10 pułku strzelców konnych, Warszawa 1982, s. 53 n.

108 rzeki i forsuje ją spokojnie. Dociera do przeciwległego brzegu i wspina się między dwiema fermami polną drogą, która przecinając wieś, prowadzi na wzgórza. Następny czołg grzęźnie, ale zostaje wyciągnięty i wychodzi z wody. Czołg dowódcy 1 szwadronu, rtm. Jerzego Wasilewskiego, wprost cudem pokonuje rzekę bez pomocy. Kilkadziesiąt minut później całość 1 szwadronu dotarła na wzgórze, które umilkło pod ogniem artylerii polskiej, zgrupowanej w Sassy. 3 szwadron rtm. Hermana Cieślińskiego rozpoznał bród pod Vendeuvre, obsadzony przez Niemców, i uderzył nań w kierun­ ku południowego skraju, a 2 szwadron rtm. Michała Gutows­ kiego — na północ od Jort. Oba szwadrony ubezpieczały skrzydła. Jeszcze przed wieczorem natarł na Vendeuvre ppłk Stefano­ wicz z 1 pułkiem pancernym i szwadronem dragonów. Sforsował przeprawę, wyszedł na stok wzgórza i nawet wziął jeńców. Szwadrony dzielnie stawiły opór kontratakującym czołgom niemieckim. Gdy czołgi rtm. Wasilewskiego dotarły do Jort, od jeńca uzyskano informację, że na południe od miasteczka pozostał jeszcze niezniszczony most. Po walce most ten udało się Polakom przejąć. Nie obyło się jednak bez strat. 4 oficerów i 14 szeregowych odniosło rany. W czasie walk z Tygrysami w szwadronie został ranny w rękę m.in. pisarz Ksawery Pruszyński, który jeździł z puł­ kiem strzelców konnych w Cromwellu jako korespondent wojenny. Wypada też nadmienić, że 3 szwadron rtm. Hermana Cieślińskiego opanował wprawdzie wieś Vendeuvre, ale nie 18 zdołał uchwycić przepraw na rzece Dives . Tak więc w toku zmagań z nieprzyjacielem 10 pułk dotarł do rzeki, odrzucił Niemców z zachodniego jej brzegu, odparł 18

D e c , op. cit., s. 239; K o s p a t h - P a w t o w s k i. op. cit., s. 50; S k i b i ń s k i . Pierwsza Pancerna, s. 299; W y s o c k i , op. cit., s. 127; JM a r o w s k i , Siadami czołgów Pierwszej Dywizji Pancernej, wyu. "' Wrocław 1948, s. 121.

109 kontrataki czołgów i zdobył przyczółek na brzegu wschodnim. Polskim pancerniakom bardzo przydał się ocalały most w mias­ teczku Jort. Na ten most gen. Maczek skierował wszystkie pojazdy dywizji, które nie mogły przekroczyć rzeki w bród 1 9 . Wieś Vendeuvre zajął ostatecznie 10 Pułk Dragonów mjr. Władysława Zgorzelskiego, a zaraz za nim 1 Pułk Pancerny ppłk. Aleksandra Stefanowicza. Pluton ppor. Tadeusza Gwoź­ dzia znalazł jako pierwszy — nieco na północ od Jort — bród, przez który dragoni przeprawili się przez rzekę Dives dwie godziny przed brzaskiem. 16 sierpnia byli już na wschodnim brzegu rzeki 2 0 . Ponieważ dragoni nie nadeszli, dowódca 10 pułku strzelców konnych rozkazał rzucić do Jort 3 szwadron, osłaniany przez 1 szwadron Jerzego Wasilewskiego. Polacy toczyli walki uliczne z niemiecką piechotą wśród walących się budynków. W chwili wejścia do Jort 3 szwad­ ronu, z prawego skrzydła wzdłuż szosy, wyszło przeciw­ natarcie pancerne nieprzyjaciela. Dzięki jednak uporowi dowódcy pułku i nieugiętej walce dwóch szwadronów oraz dywizjonu przeciwpancernego, działania Niemców zostały powstrzymane. 1 szwadron nie mógł jednak wejść do płonącej miejscowości. Dowódca postanowił więc obejść Jort od południa i próbował przeprawić się brodem. Pozostało mu już tylko siedem czołgów nadających się do walki. Niezbędne okazało się wtedy położenie przez saperów szybkich mostów. 3 szwadron dalej toczył walki w miasteczku. Mjr Maciejow­ ski prosił piechotę o wsparcie. Przybyli dragoni. Zapadał już z mierzch, gdy 1 szwadron rtm. Wasilewskiego zameldował 0 21 sforsowaniu Dives . Zob. K o s pa t h - P a w ł o w s k i , op. cii., s. 50. N o w a k o w s k i , P o ł o ż y ń s k i, K o w a l s k i , op. cit., s. 54; W y s o ­ k i , op. cit., s. 127. K o s p a t h - P a w t o w s k i , op. cit., s. 50; W y s o c k i, op. cit., s. 121.

110 Wypada zaznaczyć, że sforsowanie rzeki przez 10 pujjc strzelców konnych i dwa pułki 10 brygady pancernej miało duże znaczenie dla realizacji planu gen. Montgomery'eg 0 uderzenia wzdłuż tejże rzeki w kierunku miasta Trun. Polacy zasłużyli na pochwałę od dowódcy dywizji, a także na słowa uznania od dowódcy 21 Grupy Armii, przekazane im przez dowódcę 2 Korpusu Kanadyjskiego, gen. por. Granville'a Simondsa 2 2 . W nocy z 15 na 16 sierpnia 2 pułk pancerny ppłk. Koszutskiego znalazł bród na rzece Dives i sforsował ją na południe od Jort. Rano większość sił 10 brygady pancernej była już na wschodnim brzegu Dives. Tego dnia wczesnym rankiem do miasteczka Jort i wsi Vendeuvre wjechała 3 bry­ gada strzelców płk. dypl. Mariana Wierońskiego. Saperzy por. Włodzimierza Jasińskiego przystąpili nie­ zwłocznie do rekonstrukcji drugiego mostu. Dzięki ich wysiłkowi do godziny 9.20 most nadawał się już do użytku. Mogąc zatem korzystać z dwóch mostów i paru brodów, reszta sił dywizji przechodziła na przyczółek na wschodnim brzegu rzeki. 16 sierpnia przez bród na rzece Dives na południe od Jort przeprawił się także 24 pułk ułanów. Dno rzeki umocnili 23 saperzy przez położenie metalowej siatki . ŚMIERĆ DOWÓDCY 24 PUŁKU UŁANÓW

16 sierpnia z rana dowódca 24 pułku ułanów mjr Jan Kański, został wezwany na odprawę do Jort. Wyjechał o godz. 9.30 czołgiem Stuart por. Adama Dzierżka. Zabrał ze sobą rtm. Zygmunta Kozłowskiego. Zgodnie z rozkazem płk. Tadeusza Majewskiego 10 brygada miała działać w dwóch zgrupowaniach: — zgrupowanie ppłk. Stanisława Koszutskiego w składzie: 22 23

W y s o c k i. np. cit., s. 127. Tamże.

111 2 pułk pancerny, 3 dywizjon przeciwpancerny, 8 baon strzelców, zespół sanitarny; zgrupowanie mjr. Jana Kańskiego w składzie: 24 pułk ułanów, 10 pułk dragonów, dywizjon przeciwpancerny (bez baterii), zespół sanitarny. O godzinie 11.30 wrócił por. Adam Dzierżek do miejsca postoju pułku z rozkazem dowódcy pułku, aby jego zastępca, rtm. Władysław Rakowski, przeprowadził 24 pułk ułanów przez Jort do wsi Vicquette i zajął stanowiska w linii szwadronów z gotowością do uderzenia wzdłuż rzeki Dives na prawym skrzydle brygady pancernej. Rtm. Rakowski przesiadł się do czołgu dowódcy i pułk ruszył w kolumnie marszowej do Jort, gdzie na moście czekał już mjr Kański z rtm. Kozłowskim i rozkazami co do dalszego działania. Około godziny 12.30 w oczekiwaniu na pułk ułanów major i rotmistrz stali przy moście, obserwując przechodzące od­ działy. Ponieważ była to jedyna przeprawa Polaków, Niemcy trzymali ją stale pod ostrzałem. Od wybuchu pocisku moździerza ciężko ranny został mjr Jan Kański. Na miejscu zaś zginął rtm. Zygmunt Kozłowski. Dowódca pułku ułanów zmarł 27 sierpnia w szpitalu polowym. Meldunek o zdarzeniu przekazano niezwłocznie dowódcy brygady. Płk Tadeusz Majewski rozkazał, by dotychczasowy zastępca dowódcy 24 pułku ułanów — rtm. Władysław Rakowski, objął dowodzenie pułkiem i wyznaczył rtm. Jana Kantego Zbroskiego na swego zastępcę. Natomiast ppor. Zbigniew Rosiński przejął stanowisko oficera wywiadowczego Pułku. Ppor. Jan Krysta został dowódcą plutonu czołgów dowódcy pułku. Dowodzenie 3 szwadronem objął por. Marian 'adeusz Michalski. Z rozkazu dowódcy 10 brygady pancernej

112

113

dowództwo nad zgrupowaniem mjr. Kańskiego przejął mjr Władysław Zgorzełski. O godzinie 16.00 oba zgrupowania ruszyły naprzód. Po pół godzinie 24 pułk osiągnął wieś L'Homme Couliboeuf, a 2 pułk pancerny — wieś Louvagny24, Droga w kierunku Chambois stała dla polskiej dywizji otworem. Podczas działań lotnictwa niemieckiego w dniach 14 i 15 sierpnia, artyleria przeciwlotnicza 1 dywizji strąciła 4 samoloty nieprzyjaciela. W nocy zaś z 14 na 15 sierpnia spadła bomba na dowództwo 10 brygady kawalerii pancernej. Kilku żołnierzy poniosło śmierć. Następnej nocy nieprzyjaciel zrzucił znów bombę na kwaterę główną dywizji. Zginęło czterech oficerów kwatermistrzostwa uczestniczących w odprawie służbowej w pancernym wozie dowodzenia. Wspomnieć wypada, że w Jort Polacy zestrzelili pierwszego Focke-Wulfa25. Od odłamków pocisków artyleryjskich zginęli: plut. Niewęg­ łowski i st. ułan Konieczny. Jak podaje Franciszek Skibiński, 15 sierpnia „wieczorem dowiedzieliśmy się o lądowaniu Amerykanów na wybrzeżu śródziemnomorskim. Z zazdrością zapisałem wtedy w moim dzienniku: «Ci mają dobry i przyjemny front, nie tę pustynię śmierdzącą spalenizną i trupami»" 2 6 .

* 16 sierpnia rano 1 Dywizja pancerna (jako pierwsza z wielkich jednostek sprzymierzonych) skoncentrowała swe siły na wschodnim brzegu rzeki Dives. 24

S. K o m o r n i c k i, 24 Pułk Ukmów. Zaiys historii 1920-1947, Londyn 1976, s. 296; zob. też: W y s o c k i , op. cit., s. 128. 23 Heinrich Focke (1890-1979), niemiecki konstruktor samolotów. W roku 1924 założyciel zakładów lotniczych wspólnie z G. W. Wulfem, które dostarczały samolotów dla Luftwaffe. 26 S k i b i ń s k i , Pierws7.a Pancerna, s. 299.

W nocy z 15 na 16 sierpnia Niemcy skierowali na biwaki oolskiej dywizji lotnictwo bombowe. Zginęło pięciu strzelców konnych, m.in. zastępca dowódcy 1 szwadronu por. J. Wąsowski. a 14 odniosło rany. Nieprzyjaciel zniszczył 2 czołgi. Polacy natomiast jednego Tygrysa i uszkodzili 15 niemieckich dział przeciwpancernych. Ponadto wzięli 103 jeńców. Jak podkreśla gen. Skibiński: „... przyczółek pod Jort stał się rejonem wyjściowym do uderzenia dywizji na Trun wzdłuż wschodniego brzegu rzeki Dives" 2 7 . 16 sierpnia rano przybył gen. Maczek i na miejscu wydał ustne rozkazy. 10 brygadzie kawalerii pancernej polecił udać się w kierunku Louvagny i Barou. Natomiast 3 brygada strzelców miała się posuwać w stronę wsi Courcy, by oczyścić tamtejsze lasy. „Nasza dywizja — powiedział dowódca — jest dzisiaj jedyną wielką jednostką armii kanadyjskiej, która znalazła się na wschodnim brzegu Dives. Przełamaliśmy całą zorganizo­ waną obronę... Uzyskaliśmy swobodę działania niezbędną do odcięcia odwrotu Niemcom..." Słowom generała uważnie przysłuchiwał się mjr Jan Maciejowski. Jego 10 pułk strzelców konnych powrócił na ziemię francuską, na której cztery lata temu, po sfor­ mowaniu się w obozie Coetąuidan, walczył pod Champaubert lh i Montbard. Nazwany w Szkocji „10 Mounted Rifles Regiment" — 10 pułk strzelców konnych, pancerny pułk rozpoznawczy dywizji, spotkał się koło Saint-Sylvain z Ty­ grysami i Panterami, skoncentrowanymi tu przez gen. Kurta Meyera, strzelcy konni prowadzili rozpoznanie stale przed frontem posuwania się Polaków. „Bił się pan wspaniale, panie majorze Maciejowski — za­ kończył gen. Maczek — ale jednak pański oddział rozpo­ znawczy nie odczuje bezpośrednio korzyści ze wspaniałego cz ynu, którego dokonał..." 2 8 2

1 e n z e. Falaise, s. 56. D

e e, op. cit., s. 239; por. F 1 o r e n t i n, op. cit., s. 253.

~" Falaise 1944

114

115

Tego dnia już od rana oddziały dywizji poszerzyły przedmoście miasteczka Jort — wieś Vendeuvre, umożliwiając przerzucenie po zbudowanym przez saperów moście całej ]fj brygady pancernej na wschodni brzeg Dives. Niemcy posyłali huraganowe nawały ognia moździerzy na przedmoście, ale nie zdołali wyprzeć Polaków. Dywizja szykowała się do wykonania zagonu na Trun. Płk Wieroński, dowódca 3 brygady strzelców, od rana czuł się niezbyt dobrze. Jego zastępca, ppłk Władysław Dec, starał się więc wyręczać dowódcę w dowodzeniu brygadą. Najpierw sprawdził przeprawy pod Vendeuvre i Jort, a potem podjechał jeepem w stronę wsi Vicquette, gdzie na rozpoznanie ruszył por. Pietrawski. Nagle pułkownik dostrzegł, że leżący na górze pluton Pietrawskiego daje znak „padnij!". Władysław Dec podczołgał się do stanowisk plutonu, ale po chwili z głębokim smutkiem przyjął wiadomość, iż od pocisku niemieckiego snajpera poległ por. Pietrawski 29 .

* Tego dnia wieczorem 10 pułk strzelców konnych po bardzo krótkim odpoczynku uzupełniał paliwo, amunicję i straty w sprzęcie. Wtedy to otrzymał rozkaz specjalny: „1 Dywizja Pancerna wykonuje 17 sierpnia dalszy ciąg swego zadania, posuwając się na wzgórza 5 kilometrów na północny wschód od miejscowości Trun. Na zachód od nas 4 Kanadyjska Dywizja pancerna naciera dzisiaj w nocy z Perriers na wzgórza na zachód od miejscowości MorteauxCouliboeuf, po czym ma działać na miejscowość Trun. Na północny wschód od Jort 51 dywizja piechoty szkockiej opanowała przeprawy w Saint-Pierre-sur-Dives. Na południu Amerykanie znajdowali się dzisiaj o 4 mile na południe od Trun..." 3 0 29 38

D e c , op. cii., s. 239. W y s o c k i , op. cit., s. 128.

powstanie dużego przyczółka na wschodnim brzegu Dives rejonie miejscowości Jort pozwoliło zatem na podjęcie natarcia w kierunku Trun. Gen. Maczek utworzył w tym celu trzy zgrupowania bojowe nacierające w kierunku południowym i południowowschodnim. — Zgrupowanie mjr. Władysława Zgorzelskiego (10 pułk dragonów, 24 pułk ułanów oraz 3 samodzielny dywizjon artylerii przeciwpancernej i zespół sanitarny) — uderzało w kierunku L'Homme-Couliboeuf; — Zgrupowanie ppłk. Stanisława Koszutskiego (2 pułk pancerny, 8 batalion strzelców oraz dywizjon artylerii przeciw­ pancernej) przeszło do działań wzdłuż szosy Saint-Pierre-surDives przez Louvagny, Barou; — Zgrupowanie ppłk. Zdzisława Szydłowskiego (9 batalion strzelców, szwadron czołgów 1 pułku pancernego, zespół sanitarny) zabezpieczało wschodnie skrzydło dywizji, atakując las Courcy. Skrzydło zachodnie miała z kolei osłaniać kanadyjska 4 dywizja pancerna. Nie zdołała ona jednak jeszcze sforsować rzeki ani opanować miejscowości Morteaux-Couliboeuf, gdzie znajdowało się duże zgrupowanie czołgów niemieckich. Gen. Maczek zażądał, aby lotnictwo zbombardowało zgrupowanie nieprzyjaciela. I tak się też stało 3 1 . w

„KRWAWE KOSZULE"

Tymczasem 10 brygada kawalerii pancernej z 8 baonem strzelców rozwinęła się do natarcia na Barou-Norrey-en-Auge -wzgórze 159. Już przed wieczorem wzgórze to znalazło się w rękach Polaków. Na horyzoncie po lewej stronie zarysowały S1 § zalesione wzniesienia na wschód od Trun. W dole, na w Prost, rozciągało się miasto. S k i b i ń s k i , Falaise, s. 57; K o s p a t h - P a w t o w s k i, op. cit., s. 51.

117

116 W popołudniowym natarciu na Barou został raniony prosto w twarz odłamkami granatu dowódca 8 batalionu strzelców ppłk Aleksander Nowaczyński. Wprawdzie rana nie by}a groźna, ale bardzo krwawiła. Zaraz też na koszuli pułkownika utworzyły się ogromne czerwone plamy. Ranny nie miał, niestety, koszuli zapasowej. 14 sierpnia bowiem wszystko, co miał, spłonęło w taborze zbombardowanym omyłkowo przez alianckie samoloty. Jak podaje Władysław Dec, przypadkowo przejeżdżali tamtędy Kanadyjczycy. „ What a bloody shirt! (Jaka krwawa koszula!) — powiedział jeden do drugiego. I ta właśnie nazwa «Krwawa koszula» — przylgnęła do 8 batalionu strzelców, a z czasem stała się jego oficjalną nazwą. Dowódcy witali batalion: «Czołem, Krwawe koszule». Żołnierze batalionu wzięli skądś jedwab spadochronowy i zaczęli paradować w szalikach noszonych po harcersku. Po paru dniach wszystkie «Krwawe koszule» nosiły krwawe szaliki. Tę honorową odznakę ppłk [Aleksander] Nowaczyński wręczał ważnym osobistościom w dywizji" 2. Warto nadmienić, że chcąc zalegalizować istniejący stan rzeczy, prawie pół roku później — w styczniu 1945 r. — płk Władysław Dec wystąpił z wnioskiem o oficjalne przyznanie 8 batalionowi strzelców nazwy „Krwawe koszule". Niestety, wniosek nie został przyjęty.

16 sierpnia dowódca niemiecki Kurt Meyer znalazł się w opałach. Nagle poczuł mocny piekący ból. Krew popłynęła mu po twarzy. Dowódca 12 Dywizji Pancernej SS szukał jakiegoś schronienia. Odłamki pocisku raniły go bowiem w głowę. 32

D e c , op. cit., s. 240 n; zob. S k i b i ń s k i , Pierwsza Pancerna, s. 300,

t e n ż e , Falaise, s. 58.

Był zupełnie sam. Nawet jego samochód gdzieś zniknął. p 0 wódca żołnierzy z Hitlerjugend z niemałym trudem wsko­ czył w końcu do rowu i próbował się czołgać, aby skryć się przed nieprzyjacielem, stojącym obecnie na stokach wzgórza [59. Wzgórze to, a właściwie niewielkie wzniesienie na północny wschód od Falaise, schodzące do rzeki Dives, ostrzeliwanej przez artylerię amerykańską, miała opanować kanadyjska 3 dywizja piechoty operująca na prawym skrzydle 4 dywizji pancernej gen. Kitchinga. Pięciuset grenadierów dywizji gen. Meyera obsadziło sam wierzchołek wzgórza, broniąc go przed czołgami kanadyjskimi, które posuwały się jeden przy drugim. Tego dnia po południu — jak podaje Eddy Florentin — „...natarcie kanadyjskiego pułku Regina Rifle wspierały Typhoony. Kurt Meyer pilnie obserwował pojedynek Shermanów i Panter i oczekiwał pomocy. Nagle dostrzegł, że biegnie doń kierowca, który właśnie wrócił z jego samo­ chodem. Wezwani sanitariusze opatrzyli ranę głowy dowódcy i Kurt Meyer ponownie wyjechał na wzgórze, gdzie sytuacja była poważna. W godzinach popołudniowych wzgórze 159 opanowali Kanadyjczycy" 33 . ZDOBYCIE FALAISE Kilka godzin później oddziały kanadyjskie na lewo i na prawo od szosy nr 158, nacierając tu od piętnastu godzin na Falaise, wkraczały właśnie do miasta Wilhelma Zdobywcy 34 . Por. F1 o r e n t i n, op. cit., s. 260. Wilhelm I Zdobywca (ok. 1028-1087), ks. Normandii, założyciel dynastii lormandzkiej. Dokonał najazdu na terytorium Anglii i pokonał angielskiego króla Harolda II w bitwie pod Hastings w roku 1066. Od tego roku był królem " n glii. Po stłumieniu w latach 1067-1071 buntu baronów anglosaskich "sadzał na ich ziemiach rycerstwo normandzkie. Reformy Wilhelma Zdobywcy Przyspieszyły ukształtowanie się feudalizmu w Anglii. Harold II (1022-1066) — król Anglii od 1066 r. trzy lata wcześniej jako Jeniec Wilhelma normandzkiego (późniejszego Wilhelma Zdobywcy) obiecał

118 „Około północy rozjaśniało niebo nad wyzwolonym Falaise — pisze Eddy Florentin. — Stu strzelców pułku Fusiliers Mont Royal, wspartych działami przeciwpancernymi i moź­ dzierzami, atakuje Wyższą Szkołę, bronioną przez sześć­ dziesięciu z Hitlerjugend i dwa Tygrysy. Walka, która będzie trwała trzy godziny, rozgrywa się teraz w okopach opusz­ czonych przez uciekinierów cywilnych, w świetle rakiet i w huku bomb kilku samolotów niemieckich... Budynek płonie pod gradem pocisków z dział przeciwpancernych. Esesmani... okopują się w ruinach i w krzakach w sąsiedztwie. Wszyscy z wyjątkiem sześciu (czterech rannych jeńców oraz — jak ich przedstawia Kurt Meyer — dwóch ocalałych «wysłanych od towarzyszy dla przekazania nam ostatniego meldunku i ostatniego pozdrowienia») — umrą w gruzach, podczas gdy reszta 12 Dywizji Pancernej SS, upadła na duchu, wycofuje się między Dives i Necy. O godzinie 5.00 — zano­ towano w Dzienniku 6 brygady — leżały «wokół budynku stosy martwych Niemców i rozkładające się trupy koni»" 3 5 . Tej nocy z 16 na 17 sierpnia, wszyscy byli zatrwożeni, słysząc nieustannie warkot samolotów. Czy jeszcze coś zostało do zniszczenia w Falaise — mieście zbombardowanym „6 sierpnia, potrzaskanym 7 sierpnia, doszczętnie rozbitym 10 sierpnia, spalonym 12 sierpnia, zrabowanym i opuszczonym, a od 15 sierpnia ostrzeliwanym przez artylerię i rozbitym, zanim tego poranka zostało wydane na walki uliczne...?" 3 6 NATARCIE NA TRUN Nazajutrz dywizja przeszła do pościgu za nieprzyjacielem. 10 pułk strzelców konnych wysunął się do przodu. Przed południem poprzeć jego pretensje do tronu angielskiego. Stato się to pretekstem oo podboju Anglii przez Normanów. Harold II zginął pod Hastings. is F 1 o r e n t i n, op. cit., s. 286 n. J6

Tamże.

119 kanadyjska 4 dywizja pancerna zajęła Morteaux-Couliboeuf j sforsowała rzekę Dives. Wysuwając w kierunku Tran jeden pUlk pancerny Kanadyjczycy ubezpieczyli prawe skrzydło dywizji polskiej, która dotąd działała właściwie w oderwaniu od kanadyjskiego 2 korpusu. Trun — brama do korytarza Dives — przytulone do wzgórz Auge, stanowi na drodze odwrotu niemieckiej 7 armii (po­ zbawionej już Falaise) skrzyżowanie dróg na Vimoutiers, Orbec i Bernay. Miasto ostrzeliwane było od 13 sierpnia wieczór przez artylerię aliancką, a 16 sierpnia wydane na łup płomieni. „...Trun, które przyjęło aż 140 000 uciekinierów napły­ wających z równiny Caen, którzy zostali rozdzieleni po okolicznych wsiach, nie liczyło 17 sierpnia więcej niż kilkadziesiąt osób... Przez cały poranek 17 sierpnia we wsiach na wzgórzach i w laskach na wzgórzach odbija się echem trzask polskich karabinów maszynowych. 10 pułk strzelców konnych maszeruje na Norrey-en-Auge, by wspiąć się na wzgórza 159 i 259, skąd rozciąga się widok na całe pole walki" 3 7 . 17 sierpnia o godzinie 14.45 gen. Montgomery przekazał dowódcy 1 armii kanadyjskiej gen. por. Henry'emu Crerarowi następujące żądania: „Jest absolutnie niezbędne, aby obie dywizje pancerne 2 korpusu — 4 kanadyjska i 1 polska — zamknęły lukę między 1 armią kanadyjską i 3 armią amerykańską. 1 dywizja pancerna musi przejść przez Trun w kierunku na Chambois, osiągając Trun za wszelką cenę i możliwie jak najszybciej" 38 . O godzinie 15.30 zatelefonował gen. Montgomery i nakazał Przyspieszyć ruch na Trun. >,— To jest «korek od butelki». Konieczne jest jego Posiadanie. Cyt. wg: FI o r e n t i n, op. cit., s. 283. K o s p a t h - P a w ł o w s k i , op. cit., s. 52; zoh. też: K o m o r n i c k i , °P- cit., s. 299.

120 — A... Falaise? — zapytał gen. Simonds. — Falaise pozostaje sprawą kanadyjskiego 2 korpusu, którym ma pan zaszczyt dowodzić. Tylko, że Foulkes się tym zajmie; jedna dywizja wystarczy". Kanadyjska 2 dywizja gen. Foulkesa posuwała się istotnie na zachód od osi Caen--Falaise w sąsiedztwie 1 armii brytyj­ skiej gen. por. Milesa C. Dempseya. Główne siły kanadyjskiego 2 korpusu miały odstąpić od natarcia wprost na południe i skierować swoje siły w lewo. „Choćby tylko jeden czołg miał osiągnąć Trun, a reszta została zniszczona, musicie to wykonać" — takie było polecenie dla gen. Kitchinga i dla gen. Maczka" 3 9 . Do Trun podążają także Amerykanie. Zanim jednak opanują miasto, muszą jeszcze sforsować trzy rzeki: Traine, Antę i Dives. Tak naprawdę są to tylko strumyki, które można by z łatwością przeskoczyć, ale zostały dobrze przygotowane do obrony przez 12 Dywizję Pancerną SS i, niewątpliwie, zakłócają plany gen. Simondsa. Gdy 152 pułk kanadyjski minął już wzgórze, natknął się na urządzenia obronne. Musiał zatem poszukać z lewej strony słabszego punktu w obronie niemieckiej. Tymczasem o godzinie 17.15 gen. por. Guy Simonds przybył na stanowisko dowodzenia gen. Maczka i postawił polskiej dywizji pancernej następujące zadanie: „Uderzyć i zająć węzeł dróg Chambois" 4 0 . Znaczenie węzła komunikacyjnego Chambois doceniali wszyscy: zarówno gen. Montgomery, jak i generałowie: Crerar, Simonds i Maczek, a także Amerykanie. Na Chambois z północy mieli iść Polacy i Kanadyjczycy. Z południa szli już Amerykanie. Na Chambois cofali się z zachodu Niemcy. Dowódca 21 Grupy Armii rozkazał zdobyć Chambois. Tutaj też miało nastąpić spotkanie Polaków z Amerykanami.

121 Zgodnie z rozkazem gen. Maczka w spotkaniu miał wziąć udział 2 pułk pancerny i 8 batalion strzelców, tzw. Krwawe koszule. Gdy gen. Maczek otrzymał rozkaz zdobycia Chambois za wszelką cenę, wysłał 10 pułk strzelców konnych prze. Louvagny i Barou na Trun. Natomiast 1 pułk pancerny mjr. Stefanowicza — 15 km na północny wschód od Trun. Teren ten był niekorzystny dla czołgów. Dla nieprzyjaciela zaś stanowił jedyną drogę odwrotu. 17 sieipnia odwrót niemiecki został oficjalnie zarządzony. Dywizja pancerna Kurta Meyera, wycofywała się między rzekami Dives i Necy.

Zanim jednak zakończono przygotowania do dalszej akcji, zapadła noc. Rozświetlały ją jedynie pożary i krwawe łuny. W niebo nieustannie strzelały wysokie słupy ognia i dymu. Po dniu walk pułki pancerne 10 brygady z niemałym trudem wspinały się na wzgórze 259, aby uzyskać wgląd na drogę z Trun do Vimoutiers. Zadanie zostało wykonane, choć, niestety, zginęło kilkunastu dzielnych żołnierzy. Wśród nich był 24-letni ppor. Bolesław Rouppert, syn lekarza, gen. bryg. Stanisława Roupperta (od lutego 1926 r. szefa Departamentu Służby Zdrowia Ministerstwa Spraw Wojskowych). Ten wzo­ rowy żołnierz 10 pułku strzelców konnych został pośmiertnie awansowany do stopnia porucznika i odznaczony Krzyżem Walecznych. Polegli także m.in. porucznicy: Władysław Nowak i Zbi­ gniew Maksymowicz oraz plut. Leon Szwemiak 4 '.

39

..Daily Telegraph" z 2 września 1944 r., zob. F l o r e n t i n , op. ciis. 284 nn. 40 K o s p a t h - P a w ł o w s k i, op. cii., s. 52.

D e c . op. cit., s. 242.

122

123

Gen. Maczek sugerował gen. Simondsowi, że Niemcom będzie można przeciąć drogi odwrotu przede wszystkim przez opanowanie zalesionych wzgórz na wschód od Trun i Chambois. „Więc wal pan na te wzgórza, a na Trun pójdzie 4 armia kanadyjska — zadysponował dowódca korpusu wieczorem 17 sierpnia. — Ale nie zapomnij pan wysłać silnej grupy pancerno-piechociarskiej na Chambois. Z kierunku Argentan idzie tam amerykańska 90 dywizja piechoty i trzeba jej podać 42 rękę" — dodał gen. Simonds . LES CHAMPEAUX TO NIE CHAMBOIS! 43

Była godzina pierwsza w nocy , gdy ppłk Stanisław Koszutski zarządził odprawę. „Do rana — oznajmił — mamy wbić się klinem w niemiec­ kie zgrupowanie i podejść jak najbliżej do miejscowości Chambois, dokąd z kierunku Argentan zdąża 90 dywizja piechoty... Głównymi drogami iść nie możemy, lecz jedynie kolumną na przełaj i drogami polnymi. I bez świateł. Trzymać się ogonów poprzedników... Będziemy udawali niemiecką kolumnę. Każdy Sherman musi zabrać na swój grzbiet drużynę strzelców. W straży przedniej pójdzie pierwszy szwadron... — nakazał Koszutski 44 . Tymczasem jakby się sprzysięgły wszystkie moce na ziemi i niebie: wymarsz wyznaczony na godzinę 2.00 w nocy — po prostu się opóźnił. Nad wzgórzem 259 rozjarzyły się „żyrandole" 4 1 . Grupa zatrzymała się, czekając aż zgasną flary. Wkrótce zapadły 42

Tamże. Obowiązywał czas letni, przyśpieszony o dwie godziny w stosunku do czasu londyńskiego. 44 W y s o c k i, op. cir., s. 130. 45 Flara (nazywana też żyrandolem) — sygnałowe światło rozbłyskowe: rakieta świetlna zrzucana z samolotów na spadochronach, oświetlająca zwykle cele bombardowania. 43

ciemności. Trzymając się jedynie czerwonych świateł po­ przedników, z trudem dotarła do jakiejś drogi. W tym czasie idący w szpicy dowódca 1 szwadronu zameldował, że właśnie zbliża się jakaś niemiecka kolumna. Nieprzyjaciel zatrzymał się na chwilę i zupełnie nieoczekiwa­ nie... przepuścił Polaków. Po kilkunastu minutach dotarli do jakiegoś skrzyżowania dróg. Łączność radiowa z brygadą nagle się urwała. W pobliżu widać było kilka opustoszałych domów. Okazało się, że pomylono kierunek. Kolumna w marszu znalazła się na terenie nieprzyjaciela. O brzasku powitał ją ogień dział i cekaemów. Por. Wielogórski, widząc przed Polakami około 15 samochodów z nie­ miecką piechotą, wydał komendę: „Ognia!". Dość szybko rozprawiono się z nieprzyjacielem. Samochody niemieckie stanęły w płomieniach. Część ich załóg zginęła, reszta zaś ratowała się ucieczką. Polski szwadron, uporawszy się z rozbitymi pojazdami, ruszył naprzód i znalazł się obok jakichś zabudowań wśród sadów. Pod drzewami stało wiele samochodów. O godzinie 5.00 po przebyciu 18 km trudnej drogi dotarli do wsi Les Champeaux, położonej w centrum stanowisk niemieckich, 12 km na północ od skrzyżowania w Chambois. W okolicznych domach zauważono niepokój. Piechurzy ppłk. Aleksandra Nowaczyńskiego mieli pełne ręce roboty. Wzięli wielu jeńców, wyrwanych z głębokiego snu. Niektórzy byli tylko w bieliźnie. Znaleziono też mundury paru niemiec­ kich generałów, którzy uciekli. Z prawej strony dochodził warkot silników czołgów. Były to niemieckie czołgi, które po prostu nie zauważyły przeciw­ nika. Wioska nazywała się Les Champeaux i była oddalona około 20 km od wyznaczonego celu i w dodatku na tyłach Wojsk niemieckich. Okazało się potem, że w wyniku strzelaniny rozpędzono sztab niemieckiej 2 dywizji pancernej SS, która wyrwała się z „kotła" 1 odpoczywała.

124 Wczesnym rankiem ppłk Koszutski rzucił szwadron kpr. Wielogórskiego na wzgórze 239, położone 3 km na południe od wsi. Wywiązała się walka. Niemcy bronili się ostro, ale Koszutski wcale nie myślał ustąpić. Zmagania trwały kilka godzin. Polacy w końcu wyparli nieprzyjaciela i opanowali 46 wsie Les Champeaux i Ecorches . Grupie ppłk. Koszutskiego pomagało lotnictwo. W tym samym jednak czasie amerykańskie Tłumcierbolty — znów przez pomyłkę — zaatakowały Polaków, ostrzeliwując z dzia­ łek i zadając straty, zwłaszcza 8 batalionowi strzelców. KLUCZOWY REJON DZIAŁAŃ 18 sierpnia już od świtu na posterunku bojowym w rejonie wzgórza 159 koło Norrey-en-Auge dowódca dywizji z szefem sztabu zastanawiali się, co się mogło przydarzyć grupie ppłk. Koszutskiego, z którą utracono łączność radiową. Gen. Maczek, zdając sobie sprawę, że zadanie nie zostało wykonane, postanowił uderzyć w wyznaczonym kierunku większymi silami. Studiując mapę, dostrzegł bardzo ważny punkt topograficzny, którego opanowanie mogło przesądzić o odcięciu Niemcom drogi odwrotu na wschód i północny wschód. Obok miasteczka Chambois wznosił się kompleks wzgórz Mont-Ormel: wzgórze 262 północne i 262 południowe. W rozmowie z szefem sztabu 10 brygady kawalerii pancer­ nej, mjr. Marianem Czarneckim gen. Maczek oznajmił, że widzi konieczność utworzenia dwóch silnych zgrupowań: „jednego w Chambois i drugiego na tym dominującym wzniesieniu, przez które wiedzie droga z Trun przez Chambois do Vimoutiers. I tu użył wyrażenia «Maczuga» ze względu na układ poziomic obejmujący wierzchołki 262 północny i 262 południowy wzgórz Mont-Ormel, które należało obsadzić" • 46

Por. S k i b i ń s k i , / Dywizja Pancerna w walce, Bruksela 1947. s. Vn; zob. t e n ż e , Falai.se, s. 62 n. 47 W y s o c k i , op. cit., s. 133; S k i b i ń s k i , Fataise, s. 66.

125 Kompleks wzgórz Mont-Ormel z miasteczkiem Chambois stał się teraz kluczowym rejonem działań całej 21 Grupy Armii gen. Montgomery'ego. 1 pułk pancerny opanował 17 sierpnia wzgórze 159. Nie przerywając walki i posuwając się w kierunku południowym, nazajutrz rano dotarł do wzgórza 259, około 5 km na północny 4S wschód od Trun w pobliżu miejscowości Hordousseaux . 18 sierpnia rano, gdy w dalszym ciągu nie było żadnej wiadomości od ppłk. Koszutskiego, 10 brygada kawalerii pancernej — z rozkazu dowódcy 1 Dywizji Pancernej — sfor­ mowała dwa zgrupowania uderzeniowe: — zachodnie — mjr. Władysława Zgorzelskiego w składzie: 24 pułk ułanów, 10 pułk dragonów i dywizjon niszczycieli — miało nacierać przez Louvieres-en-Auge i wzgórze 137 na Chambois, opanować je i utrzymać; współpracować z 10 pułkiem strzelców konnych na północ od Chambois: — wschodnie — ppłk. Aleksandra Stefanowicza w składzie: 1 pułk pancerny, wzmocniony batalionem strzelców pod­ halańskich — powinno uderzyć ze wzgórza 259 przez wzgórze 240 na Maczugę. Trzeciemu szwadronowi 10 pułku strzelców konnych powierzono rozpoznawanie obsady miasteczka Chambois i ewentualne nawiązanie łączności z oddziałami amery­ kańskimi. Rtm. Hermanowi Cieślińskiemu udało się przeprowadzić 3 szwadron na wzgórze 124 (2 km na północ od Chambois) i przeciąć drogę maszerującym kolumnom nieprzyjaciela 49 . Gen. Maczek tak oto wspomina walki stoczone przez polską dywizję w dniu 18 sierpnia: „Z mego punktu obser­ wacyjnego, leżącego na południowym stoku wzgórza 159, widać niemal gołym okiem odwrót niemiecki wzdłuż stoków la -su Gouffern, opadających do doliny Trun-Chambois; odwrót 48

,

U; w

> ' s o c k i , op. cit.. s. 133. 'omie: Skibiński, Falaise, s. 67: K o s p a t h - P a w ł o w s k i , '• s- 5 3 ; Historia 10 pułku strzelców konnych, Edynburg 1946. s. 32.

op.

127

126 wytyczany wybuchami pocisków każdego kalibru lotniczego i artyleryjskiego. Niemcy zmuszeni do wycofywania się dniem coraz zwężającym się korytem padają pastwą masowych 50 nalotów lotnictwa brytyjskiego i amerykańskiego" . Tego dnia czołowe oddziały kanadyjskiej 4 dywizji pancer­ nej wdarły się do Trun, ale napotkały przeciwuderzenie czołgów niemieckich i początkowo zostały wyparte. Gen. Franciszek Skibiński stwierdza, że „powstał przedziw­ ny przekładaniec jednostek własnych i niemieckich, na skutek czego hitlerowcy obsadzający wspomniane wsie zadawali Polakom pewne straty, niszcząc szereg pojazdów, głównie 51 kwatermistrzowskich" . Nie można się więc dziwić, że także lotnictwo z trudem mogło odróżnić własne wojska od oddziałów nieprzyjaciela. Wypada wspomnieć, że tego dnia wieczorem myśliwce amerykańskie Typhoony, zwane po prostu Tajfunami, za­ atakowały pomyłkowo dowództwo 10 brygady kawalerii pancernej. W tych bardzo trudnych dniach zdarzało się nieraz, że alianckie lotnictwo było groźniejsze od lotnictwa niemieckiego. Tej nocy zbombardowało właśnie sztab 10 brygady. Późnym wieczorem 18 sierpnia, po wielu próbach, zdołano nawiązać łączność z zagubionym zgrupowaniem ppłk. Stani­ sława Koszutskiego. Znajdowało się ono 3 km na południowy wschód od Les Champeaux. Było odcięte od dowództwa brygady. Powód tego okazał się całkiem prozaiczny: wyczer­ panie akumulatorów. W dodatku wysłani gońcy dostali się w ręce Niemców. Mnóstwo kłopotów z zorganizowaniem pomocy dla zgru­ powania Koszutskiego miał dowódca 10 brygady płk Tadeusz Majewski, a także jego szef sztabu mjr Marian CzarneckiDopiero 19 sierpnia z rana wysłano do Koszutskiego — p°d 50

M a c z e k , op. cii., s. 164, zob. także: K o s p a t h - P a w ł o w s k i , op-

cit., s. 54. 51 S k i b i ń s k i , Falaise, s. 69,

ochroną czołgów — konwój z zaopatrzeniem w amunicję i benzynę, na który z utęsknieniem czekali wyczerpani pancerniacy. ŚMIERĆ KWATERMISTRZÓW ]8 sierpnia wieczorem wyjechały z zaopatrzeniem wozy poszczególnych oddziałów. Przede wszystkim czekano na amunicję, benzynę i żywność. Bardzo też chciano dostarczyć żołnierzom oczekiwaną gazetę, a mianowicie odbijany na powielaczu „Dziennik Żołnierza". Transport miał dotrzeć jeszcze przed świtem do Chambois i na Maczugę. Noc była bardzo ciemna, a kręte drogi wcale nie ułatwiały wykonania zadania. Kwatermistrzowie próbowali szukać nowych przejść, ale, niestety, natrafiali na coraz to nowe przeszkody. Po­ wtarzały się także ataki niemieckie. Kpt. Jan Kurowski był kwatermistrzem 10 brygady kawalerii pancernej. Zamierzał przygotować kolumny transportowe, które ruszyłyby pod osłoną czołgów. Z kierowcą, st. strz. Basarym wsiadł do brytyjskiego lekkiego samochodu pancernego i po­ jechał do szefa sztabu brygady mjr. Mariana Czarneckiego, aby omówić dalszą akcję. Niestety, nie wrócił. Dopiero po kilku tygodniach ze szpitala wojskowego w Newcastle z Anglii nadszedł list od kierowcy i wszystko się wyjaśniło. Jadąc prawie po ciemku, napotkali bliżej nieokreśloną grupę Niemców, która ostrzelała ich z rusznicy przeciwpan­ cernej. Kpt. Jan Kurowski zginął na miejscu, a kierowca z pogruchotaną ręką dostał się do niewoli. Miał szczęście, że odbili go Kanadyjczycy i odtransportowali do szpitala. Prawie w tym samym czasie dotarła do żołnierzy wiadomość 0 śmierci kwatermistrza 1 pułku artylerii motorowej. Kpt. Edward Zan-Kreysler poległ 2 km na południe od GrandMesnil, przeszyty pociskami karabinu maszynowego. Nazajutrz, 19 sierpnia przed południem poległ oficer zaopat­ rywania 24 pułku ułanów, lubiany przez kolegów blondynek,

1

128 por. Jan Skirmuntt, kawaler Orderu Krzyża Virtuti Militari Wracał jeepem, prowadząc kolumnę wozów. Gdy dojeżdżał już do wsi Norrey-en-Auge, pocisk działa przeciwpancernego urwał mu głowę. Zginął także kierowca ułan Trojan. W niedzielę 20 sierpnia w godzinach rannych poległ również kwatermistrz 8 batalionu strzelców, tzw. Krwawych koszul kpt. Józef Lichtarowicz. Wczesnym rankiem wyruszył na rozpoznanie dróg, którymi można byłoby zaopatrywać wal­ czący 8 batalion. Minął 25-funtowe (88 mm) brytyjskie działa samobieżne i z werwą pozdrowił mocno zakurzonego, ale nie tracącego humoru ppłk. Borzysławskiego. Chwilę później napotkał niewielką grupkę Niemców. Błyskawicznie wyskoczył z wozu, trzymając w ręku zdobycznego schmeissera (niemiecki pistolet maszynowy). Zamierzał wziąć jeńców. Gdy krzyknął „halt!", padła seria z broni maszynowej. Kpt. Józef Lich­ tarowicz zginął na miejscu. Jeszcze jeden kwatermistrz nie przeżył tej krwawej niedzieli. Miejsce kpt. Lichtarowicza zajął por. Szczepański. Niestety, nie na długo. Już następnego dnia poległ w boju l 2 .

18 sierpnia po południu Lucjan Meyer, Alzatczyk wcielony siłą do Wehrmachtu, jechał ze swoim 668 dywizjonem ciężkich dział przeciwpancernych w stronę wzgórz Auge. Trzy kom­ panie dywizjonu, każda po 12 dział przeciwpancernych 88 mm, przydzielone były do 15 armii. W chwili lądowania aliantów we Francji, dywizjon został wycofany z BelgiiW końcu lipca 1944 r. przywieziono go koleją i samochodami w celu wzmocnienia przeciwnatarcia na Avranches. Wprawdzie jednostka nie brała bezpośredniego udziału w walce, ale w ciągu trzech dni poniosła straty sięgające około 30 procent stanu osobowego. Aż do Argentan próbowała zachowywać 52

Zob. M a r o w s k i , op. r/r., s. 204: także W y s o c k i , op. cii., s. MO.

129 nozory porządku i zwartość, ale kocioł w tym czasie stale się zacieśniał. Natomiast bombardowania lotnicze i ogień artylerii stawały się coraz bardziej dokuczliwe. Pokonując kolejne wzgórza, dywizjon wspinał się w kierun­ ku starego dworu Boisjos ze strzelistą wieżyczką. U jego stóp rozciągała się dolina pełna zieleni. W pewnej chwili wyraźnie dał się słyszeć szum gąsienic. — To angielskie czołgi — wykrzyknął jakiś podoficer. Alzatczyk stwierdza, że jest ich chyba czterdzieści. Towa­ rzyszą im dwa jeepy. Najpewniej jest to polski pododdział, idący na Mont-Ormel 3 3 . Wieczorem cała dolina stoi w ogniu. Gdy wreszcie zapadła noc, w Trun dalej płoną domy i zabudowania. Czołgi 1 Polskiej Dywizji Pancernej docierają do centrum miasta. Polacy mają jedynie dokonać rozpoznania. Czekają na rozkaz wymarszu w stronę wzgórza 137, dominującego nad Chambois. Równina drży od wybuchów bomb. Przez dziewięć godzin samoloty alianckie latają bez przerwy. Zrzucają bomby niemal na każdy punkt terenu. Wszystko jest niszczone, palone, równane z ziemią, zamieniane w gruzy. Tego wieczoru Polacy informowali dowództwo kanadyjskiego 2 korpusu, że znów są bombardowani przez alianckie lotnictwo! Niemcy bez przerwy sypią ogniem. Ich wielolufowe moź­ dzierze wypełniają powietrze przeraźliwym wyciem pocisków. Dołączają się do tego inne działa, a płomienie wzbijają się coraz wyżej. Również niemieckie samoloty złowrogo krążą nad miastem Trun 5 4 . W CHAMBOIS

Niewielka osada Chambois położona między Trun, które znajduje się już w rękach Kanadyjczyków, a Bourges-SaintLeonard — w rękach Amerykanów, jest oddalona zaledwie Wg: FI o r e n ti n, op. cit., s. 305. Tamże, s. 306 n. Falaise 1944

130 o 5 km od gen. Simondsa, nadchodzącego z północy i tylko o 2 km od amerykańskiego gen. Gerowa, zbliżającego się z południa. Wypełniając rozkaz gen. Simondsa, dowódca 1 dywizji pancernej nakazał opanować Chambois wraz z położonym na północny wschód od miasteczka masywem Mont-Ormel, a na zachodnim jego zboczu — wsią Coudehard. Gwarantowało to jakoby odcięcie Niemcom ostatnich dróg odwrotu w kierunku wschodnim. Zadanie miało realizować zgrupowanie ppłk. Koszutskiego. Jednakże 18 sierpnia w nocy zgrupowanie to, wskutek pomylenia kierunku, zamiast na Chambois uderzyło na Champeaux i nawiązało walkę z niemiecką 2 dywizją pancerną SS. W dowództwie polskiej dywizji o pomyłce dowiedziano się kilka godzin później. Wtedy opanowanie Chambois i nawią­ zanie kontaktu z Amerykanami powierzono zgrupowaniu mjr. Władysława Zgorzelskiego, które współdziałało z 10 pułkiem strzelców konnych. Natomiast 1 pułk pancerny ppłk. Aleksan­ dra Stefanowicza, wzmocniony dwiema kompaniami Podhalan, 5 miał uderzyć na wieś Ecorches *, Wieczorem 19 sierpnia Kanadyjczycy, Polacy, Francuzi, Amerykanie i Brytyjczycy — byli od siebie oddaleni zaledwie o kilkaset metrów. Kanadyjczycy znajdują się na północy wzdłuż rzeki Dives. Polacy — na wschodzie na wzgórzach. Grupa Taktyczna, dowodzona przez francuskiego pułkownika Langlade'a — na południowym wschodzie w głębi doliny. Amerykanie natomiast — na południu wzdłuż skraju lasu Gouffern. Wreszcie Anglicy zajęli stanowiska wzdłuż linii kolejowej Mezidon-Argentan. Skrzyżowanie wyznaczone jako miejsce spotkania... zostało przydzielone wszystkim sześciu dywizjom jednocześnie; uwa­ żano, że „chwała" za opanowanie miejscowości spłynie na 56 patrole, którym uda się pierwszym do niej przedostać . 53 56

W y s o c k i , op. cii., s. 133. F1 o r e n t i n. op. ciL, s. 349.

131 Tego wieczoru w dzienniku bojowym niemieckiej 5 armii pancernej przyznano, że: wojska alianckie z północy i z połu­ dnia połączyły się i zakończyły dość jednak luźne otaczanie 7 armii obergruppenfiihrera Haussera i grupy pancernej gen. Heinricha Eberbacha. „Nawały artylerii nieprzyjaciela trwały przez cały dzień stwierdził dowódca 7 armii niemieckiej, obergruppenfiihrer Hausser. — Wydaje się pewne, że koło się zamyka. Głębokie włamanie nastąpiło w lesie Gouffern na wschód od drogi Argentan-Chambois. Tej nocy pojazdy kolumny próbowały uciec na wschód" 5 7 . Jednocześnie w rozkazie dowódcy 7 armii zaznacza się, iż zbyt małe były wysiłki jednostek pancernych aliantów na zachodnim skrzydle. Dodaje się przy tym, że jedna dywizja pancerna (chodzi o polską dywizję pancerną — Przyp- cut-) „zaawanturowała się" na wschodzie i zagraża liniom komunikacyjnym armii niemieckiej. W związku z tym dowódca rozkazał 2 korpusowi pancernemu SS, który już wydostał się z potrzasku i przeszedł do rejonu Vimoutiers, zawrócić i uderzyć na zachód w celu zni­ szczenia polskiej dywizji. Następnie zaś przekazać teren 1 korpusowi pancernemu SS, który wycofuje się na czele oddziałów 7 armii 5 8 . KOLEJNA REDUTA

Gdy 19 sierpnia dołączyły siły ppłk. Koszutskiego, powstała reduta w składzie: dwa pułki pancerne z dwoma batalionami strzelców, 8 batalion „Krwawe koszule" i Podhalanie. Jej zadaniem było zatrzymać Niemców wycofujących się szosą przez Mont-Ormel na Vimoutiers. Nieprzyjaciel — jak się wydaje — ciągle jednak się łudził, że potrafi odzyskać kompleks wzgórz Mont-Ormel. 57

Tamże, s. 362.

58 ~y

/.ob. M a c z e k , op. cit., s. 165.

133

132 Zgrupowanie mjr. Zgorzelskiego dotarło do Mesnil-Gerard i trzymało pod ogniem szosę prowadzącą z Trun do Vimoutiers. Pod wieczór jednak zgrupowanie odwołano z tego kierunku i skierowano 4 km na wschód od Trun oraz 5 km na północ od Chambois. Po przegrupowaniu o godzinie 11.00 pomaszerowano w kierunku Chambois. Tadeusz Wysocki stwierdza, że teren był trudny do działania czołgów. 10 pułk dragonów posuwał się na przedzie. Na wschód od niego grupa ppłk. Stefanowicza osiągnęła około południa wzgórze 262 (północne), zaskakując kolumnę nie­ miecką idącą od strony Chambois na Vimoutiers. Równolegle, w odległości 1 km od osi Polaków, posuwała się inna grupa nieprzyjaciela, próbując jak najszybciej wydostać się z po­ trzasku. Polacy, chcąc możliwie szybko zająć Chambois, wcale nie planowali jakiegoś starcia z Niemcami. Patrole spotykały po drodze coraz częściej małe, a tylko niekiedy większe grupy żołnierzy niemieckich wyczerpanych i niezdolnych do oporu. Wreszcie Polacy dotarli do wzgórza 124, około dwóch kilometrów od miasteczka. Zatrzymał się tam pułk rozpo­ znawczy dywizji. Jego dowódca, mjr Jan Maciejowski, pozostał na miejscu. Obiecał jednak wesprzeć w razie potrzeby natarcie po osi Vimoutiers-Chambois. Od zachodu teren między 10 pułkiem strzelców konnych a Chambois miał ubezpieczać 24 pułk ułanów s9 . O godzinie 18.45 ruszyło natarcie. Sypnęły ogniem ciężkie karabiny maszynowe i moździerze na zachodni skraj mia­ steczka. „Drogi i ulice — pisze dalej Tadeusz Wysocki — zawalone rozbitym sprzętem... nie nadawały się do walki czołgów; tylko piechota mogła się przeciskać. Niemcy bronili się w sadach i żywopłotach... Po ulicach błąkali się ranni i zszokowani 60 Niemcy..." 59 60

W y s o c k i , op. cit., s. 135 nn. Tamże, s. 136 n.

Około godziny 18.00 patrol zameldował o wzrokowym kontakcie z piechotą amerykańską na południowym przedpolu Chambois. Czołgi dotarły do miasteczka. Najpierw ujrzano tam od razu niemiecki punkt opatrunkowy z lekarzem i ran­ nymi żołnierzami niemieckimi. Rannych i jeńców zaczęto spiesznie odsyłać na odcinek amerykański. Zgrupowanie mjr. Zgorzelskiego miało uchwycić północną stronę wzgórza 262. Wtedy to doszło do jednej z dwu decydujących akcji w walce 1 dywizji pancernej o zamknięcie „kotła Falaise" oraz opanowanie Chambois. W tym samym czasie część polskich sił dochodzi do wzgórza 113. Zgorzelski nakazuje 2 szwadronowi pancernemu por. Bnińskiego zająć rejon cmentarza na północno-zachodnim skraju miasteczka. Wzgórze 262 (północne) zostało obsadzone przez zgrupo­ wanie 1 pułku pancernego ppłk. Aleksandra Stefanowicza z batalionem Podhalan ppłk. Karola Complaka oraz zgrupo­ wanie 2 pułku pancernego ppłk. Stanisława Koszutskiego z 8 batalionem strzelców ppłk. Aleksandra Nowaczyńskiego, które wspierał 9 batalion strzelców ppłk. dr. Zdzisława Szydłowskiego. Natomiast południowe wzgórze 262 pozostawało niemal do końca akcji w rękach załogi niemieckiej. Zdaniem Tadeusza Wysockiego, nie odegrało ono jakiejś większej roli 61 . 19 sierpnia cała polska dywizja dzielnie walczyła. Jak stwierdza Edward Kospath-Pawłowski: „1 pułk atakował wzgórze 262 masywu Mont-Ormel, opanował je, a następnie odpierał liczne niemieckie kontrataki. 10 pułk strzelców konnych nacierał na Chambois; w kierunku tego miasteczka uderzyło też zgrupowanie mjr. Zgorzelskiego. Zgrupowanie Ppłk. Koszutskiego po zmianie kierunku działania przygoTamże, s. 138.

134 towywało się do natarcia na Mont-Ormel z południa... Zamknięcie wojsk niemieckich w kotle było kwestią 62 godzin..." Gdy zajęto wzgórze 262 (północne), o godzinie 17.00 przybyło nań zgrupowanie ppłk. Koszutskiego. Natomiast dwie i pół godziny później zjawił się baon strzelców pod­ halańskich ppłk. Complaka, a zaraz za nim większość 9 baonu strzelców ppłk. dr. Szydłowskiego. Ze względu na zapadający zmrok i słabą widoczność na skutek zasłony dymnej, zgrupowanie 1 pułku pancernego i 9 baonu strzelców nie wyruszyło na południowe wzgórze 262. Niestety, w nocy nie nadeszło zaopatrzenie, a na liniach komunikacyjnych prawie wszędzie panoszyli się Niemcy. Tego wieczoru większa część oddziałów 10 brygady pan­ cernej i 3 brygady strzelców uczestniczyła w walkach o masyw wzgórz Mont-Ormel i pod Chambois. Działania rozpoczął 1 pułk pancerny, wzmocniony dwiema kompaniami strzelców podhalańskich. Zdecydowanie ruszył na Maczugę. Natarcie się powiodło. Szwadrony zajęły wzgórze bez większego wysiłku. Dotarłszy do południowego stoku Maczugi, Polacy zobaczyli w wykopie drogę wiodącą do Chambois. Parę kilometrów pnie się ona w górę wzdłuż zachodniego stoku do grzbietu, który niewielkim wykopem wyprowadza ją aż na głowicę Maczugi. Oto, jak wspomina tę chwilę mjr Jan Marowski: „Czołgi doszły na kilkadziesiąt metrów od wykopu. Szosą przed nimi płynął nieprzerwanie strumień pojazdów niemieckich. Niekoń­ cząca się kolumna złożona z czołgów, dział, samochodów różnego typu i wozów o konnym zaprzęgu. Za załadowanym tobołami małym wózkiem sunie Pantera. Za czołgiem konie zmęczone i bite przez obsługę ciągną działo. Za działem samochód sanitarny. Po obu stronach drogi wąż pieszych towarzyszy kolumnie... Tempo marszu dyktuje wychudzony.

135 zmęczony i okładany batami, wspinający się pod stromą 63 górę koń..." Shermany rozwinęły się w szyku i zajęły szeroki odcinek drogi- Wkrótce odezwały się ostrym ogniem dział. Polacy zdołali zamknąć ostatnią wolną drogę z Chambois w kierunku wschodnim. Niespełna po roku, marszałek Bernard Montgomery oświad­ czył: „Pod Falaise Niemcy byli zamknięci jak w butelce, a wy 64 (Polacy — przyp- aut.) byliście korkiem tej butelki" . ŻOŁNIERSKIE SPOTKANIE Amerykański oficer kpt. Waters przygotowywał się do przejścia drogi z częścią swojej kompanii, gdy — jak podaje Eddy Florentin — „...spostrzegł z dala w kierunku nieprzyjaciela mundur brytyjski. Człowiek ten stał na środku drogi, rozglądając się na wszystkie strony, zupełnie obojętny na ogień broni lekkich pochodzący od jeszcze nie ziden­ tyfikowanych oddziałów w sąsiedztwie mojego prawego skrzydła. Muszę przyznać — stwierdza kpt. Waters — że raczej nie miałem ochoty dojść do tego oficera, ale wydało mi się, że najlepsze, co mógłbym zrobić, to dać przynajmniej moim ludziom tak piękny obraz odwagi, jak tamten oficer dał swoim... Był to dowódca polskiego zgrupowania major Władysław Zgorzelski... Mówił słabo po angielsku, a ja nie znałem ani słowa po polsku. Tak więc pod ogniem, wciąż się po­ zdrawiając, wymieniliśmy na kawałkach kartki wyrwanej z blok-notesu nazwy naszych jednostek. Przyznaję — zaznacza kpt. Waters — że gdy przypomnę sobie owe greetings (pozdrowienia), które wymienialiśmy w imieniu naszych ski

Cyt. wg: K o s p a t h - P a w t o w s k i, op. cit., s. 56; zob. także: M a r o w - op. cit., s. 160.

(u .-> 62

K o s p a t h - P a w t o w s k i, op. cit., s. 55 n.

Lyt. wg: M a c z e k , op. cit., s. 181; zob. też: Polski Czyn Zbrojny wII woj",e światowej, t. II, Walki formacji polskich na Zachodzie, s. 559.

136 oficerów, generałów i naszych krajów pod ogniem broni maszynowej wszelkiego rodzaju i pod deszczem pocisków, mam dzisiaj ochotę się uśmiechnąć: ciekawe to były okolicz­ ności wybrane na tak uroczyste ceremonie" 6\ Niedługo potem nastąpiła bardzo oczekiwana przez Polaków chwila. Od południowej strony ujrzano amerykańskich żoł­ nierzy: kpt. Watersa z kompanii czołgów i mjr. Dulla z bata­ lionu piechoty. Spotkaniu towarzyszyła wielka radość, ser­ deczne uściski i radosne okrzyki. Około czterystu metrów na północny wschód od skrzyżo­ wania, które dzieli Chambois na cztery dzielnice, stał jakiś zniszczony samochód niemiecki, a w nim było mnóstwo rozmaitych zabranych Francuzom przedmiotów. W pewnej chwili por. Jan Karcz odkrył w nim... polską wódkę. Wzniesiono więc uroczysty toast z okazji spotkania żołnierzy dwóch armii. Tymczasem w poszczególnych sztabach trzaskały dalekopisy i każdy z nich sobie przypisywał „zwycięstwo". O godzinie 19.20 Maczek zawiadomił gen. Simondsa, że „10 pułk dragonów oczyszcza Chambois". Dziesięć minut później dowódca amerykańskiego 5 korpusu, gen. Gerow, uprzedza: „Chambois jest w naszych rękach". Z kolei o 19.50: „Kanadyjski 2 korpus połączył się z ame­ rykańską 90 dywizją piechoty" — telegrafuje gen. Guy Granville Simonds do gen. Montgomery'ego. Godz. 20.15. „Przedmiot osiągnięty. Spotkanie z Polakami" — stwierdza się w meldunku amerykańskiego 359 pułku piechoty. Po piętnastu minutach: „Spotkanie z Kanadyjczykami" — uzupełnia nowy meldunek amerykańskiego oddziału. Zaalarmowany drogą radiową mjr Zgorzelski, dowódca 10 pułku dragonów, przybiega, salutuje mjr. Dulla, dowódcę 2 batalionu 359 pułku piechoty. F1 o r e n t i n, op. ci/., s. 368.

137 W dzienniku bojowym amerykańskiej 90 dywizji piechoty je^o redaktor, gen. Mac Lain, stwierdza, co następuje: „Przy­ pominam sobie jeszcze dzisiaj — opowiadał nam kpt. Waters dreszcz, który uczułem. Przeżywaliśmy spotkanie armii dwóch narodów, narodów — jak się wyraził gen. Eisenhower zaangażowanych w krucjacie. Osobiście odczułem w tej chwili satysfakcję, jakby charakteryzującą racje, za które walczyliśmy"66. Zanim zapadła noc, nastąpił podział terenu na odcinki. Amerykanie obsadzili południową część miasteczka z rzeką Dives. Polacy zaś zajęli stanowiska w rejonie wsi NoissySaint-Lambert. KTO PIERWSZY ZAJĄŁ CHAMBOIS?

Około czterech i pół kilometra na północny zachód w rejonie Chambois walczyło również drugie zgrupowanie polskiej dywizji pancernej. Od 19 sierpnia w rejonie wzgórza 113 bronił się na północny wschód od miasteczka wzmocniony 10 pułk strzelców konnych. O godzinie 11.00 ruszyło w stronę Chambois zgrupowanie mjr. Zgorzelskiego. Po południu dotarło ono do rejonu obrony 10 pułku strzelców konnych. Mniej więcej dwie godziny później 10 pułk dragonów podjął natarcie na miasteczko. Nieprzyjaciel nie stawiał większego oporu. Prawie bez walki, tuż przed godziną 19.00 Polacy opanowali Chambois. Tymczasem żołnierze por. Jana Karcza już około 19.00 spotkali przy głównym skrzyżowaniu Chambois atakujących Tamże, s. 371 n. Jedni Autorzy wypowiadający się na temat spotkań Amerykanami twierdzą, że mjr Duli był dowódcą 2 batalionu 359 pułku Piechoty 90 dywizji piechoty amerykańskiej, drudzy natomiast podają, że był dowódcą 2 batalionu 395 pułku piechoty. Ponieważ opinie na ten temat są "urdzo podzielone, przyjęłam za Polskim Czynem Zbrojnym, t. II, s. 556 oraz bddy F1 o r e n t i n e m. op. cit.. passim, iż chodzi o 359 pułk piechoty. Nie Jest wykluczone, że zakradł się w tej kwestii tzw. czeski błąd. 2

139 od północnego zachodu amerykańskich żołnierzy z 2 batalionu 359 pułku piechoty z 90 dywizji. W tym również czasie ułani ppor. Jana Sołtysiaka z 24 pułku 67 ułanów dostrzegli w pobliżu kościoła żołnierzy amerykańskich . Nietrudno się domyślić, że spotkanie żołnierzy polskich i amerykańskich przepojone było wzajemną sympatią i nie­ kłamaną serdecznością. Obie strony długo przecież czekały na tę chwilę. Tymczasem do najwyższego szczebla dowodzenia dotarły meldunki o zajęciu Chambois zarówno przez 1 armię kanadyj­ ską, jak i przez 1 armię amerykańską. Jednakże ich treść znacznie się różniła. W meldunku od Kanadyjczyków za­ znaczono, że miasteczko zajęli Polacy. Natomiast Amerykanie wyraźnie podkreślali, że to oni zajęli Chambois. Jak powiada przysłowie: „Sukces ma zawsze wielu ojców".

2 korpus pancerny SS będący w dyspozycji Grupy Armii «B» uderzy z rejonu położonego na wschód od Vimoutiers w nocy z 17 na 18 [sierpnia], zniszczy nieprzyjaciela nacierające­ go na ogólnym kierunku na Trun i zamknie wyrwę w rejonach położonych na południowy wschód od Morteaux-Couliboeuf. Teren zdobyty przejmie 1 korpus pancerny SS, a 2 korpus 68 odejdzie do rejonu koncentracji Grupy Armii «B»" . Natomiast w meldunkach do dowódcy Grupy Armii ,B", Hausser informował: „...odrywam się do nieprzyjaciela ; zgodnie z planem... Silny nacisk nieprzyjaciela na Chambois. Położenie nieprzyjaciela na południowy wschód od Falaise i na północ od Trun — nieznane. Armia oderwie się w kierunku wschodnim w nocy z 19 na 20 [sierpnia], naprzeciw uderza­ 69 jącemu 2 korpusowi pancernemu S S " . Plany dowódcy 7 armii pokrzyżowała Polska Dywizja Pancerna.

NIE ZAPRZEPAŚCIĆ SUKCESU!

Natarcie oddziałów niemieckich napotkało silny opór zgru­ powania polskiego w Chambois. Natomiast zgrupowanie mjr. Władysława Zgorzelskiego na Maczudze odrzuciło uderzenie 2 korpusu pancernego SS, który próbował umożliwić wojskom niemieckim wydostanie się z okrążenia. Polskie zgrupowanie zamykało drogę na wschód grupom niemieckim, które zdołały się prześlizgnąć koło Chambois, a 19 sierpnia w godzinach popołudniowych przedzierały się na wschód wszystkimi wol­ nymi jeszcze drogami i polami.

Z uzyskanych informacji wynikało, że w okrążeniu znalazły się oddziały rozbitych dziesięciu dywizji 7 armii niemieckiej, dowodzonej przez gen. Haussera. Miały one realizować rozkaz dowódcy z 17 sierpnia 1944 r., w którym czytamy: „Nie­ przyjaciel na zachodnim odcinku 7 armii działa niezdecydo­ wanie, natomiast uzyskał sukces w rejonie Falaise... Przebił się na południowy wschód od Morteaux-Couliboeuf do rejonu na północny zachód od Trun. Oceniając na podstawie skupisk nieprzyjaciela — należy liczyć się z dużym naciskiem. Dla przeprowadzenia pomyślnej operacji wycofania [się] za rzekę Dives niezwykle ważne jest odzyskanie rejonu wokół Morteaux-Couliboeuf, aby w ten sposób wytworzyć klin jako zaczątek nowego frontu... Mam zamiar wycofać oddziały znajdujące się na północny zachód od rzeki Dives, w ciągu dwóch-trzech nocy, trzymając silne wymienione wyżej kliny-

Artyleria biła bez przerwy. Samoloty alianckie z wyciem krążyły nad siłami nieprzyjaciela, rzucały bomby, atakowały rakietami i ogniem z broni pokładowej. Wokół szalały pożary. Płonęło wszystko: domy i krzaki, czołgi i samochody z benzyną70. Ostatecznie jednak luka została zamknięta, zwłaszcza dla oddziałów niemieckich z ciężkim sprzętem. Polacy zaś po Icimze, s. 39. lamie, s. 60.

K o s p a t h - P a w 1 o w s k i. op. ci!., s. 58.

Zob. S k i b i ń s k i , Pierwsza Pancerna, s. 305.

140 spotkaniu z Amerykanami wiele zyskali. Popłynął do nich obfity strumień zaopatrzenia właściwie we wszystko, co na polu bitwy było niezbędne. Mimo to w dalszym ciągu brakowało, niestety, amunicji do dział 75 mm na czołgach będących w dyspozycji Polskiej Dywizji Pancernej. Po nawiązaniu łączności przez por. Jana Karcza z ba­ talionem amerykańskim, nastąpiły ściślejsze kontakty por. Wołodkowicza z oddziałem zaopatrywania i kwatermistrzem amerykańskiego 70 baonu niszczycieli mjr. Moore'a. Trzeba też zaznaczyć, że jednym z pierwszych, który przywiózł Polakom zaopatrzenie, był Amerykanin polskiego pocho­ dzenia — Ułaszewski71. Wśród Polaków panował bardzo dobry nastrój. Amerykanie byli też w świetnych humorach, a dla polskich sprzymierzeń­ ców życzliwi i bardzo gościnni. 2 batalion amerykańskiego 359 pułku piechoty już pod koniec walki o Chambois wkroczył do miasteczka od strony południowej i podporządkował się mjr. Władysławowi Zgorzelskiemu, dowódcy całego zgrupowania Chambois. Należy wspomnieć, że polskie czołgi wzmacniały amerykańską pie­ chotę. Amerykańska była też benzyna oraz pociski, które dostarczano całemu zgrupowaniu gen. Maczka w Chambois. Oficjalne wydawnictwo kanadyjskie „Canadian's Battle in Normandy" — published by authority of the Minister of National Defence (1946) poda później, że tylko w dniach 18 i 19 sierpnia zostało zniszczonych 2179 pojazdów mechanicz­ nych i 182 czołgi niemieckie72.

Tego samego dnia w godzinach popołudniowych sztab polskiej dywizji otrzymał od dowództwa kanadyjskiego kor­ pusu radiogram następującej treści: „Oddziały Kanadyjskiej 71

M a c z e k , op. cit., s. 167. '2 Tamże, s. 164 n; zoh. też: K o s p a t h - P a w ł o w s k i , op. cit., s. 60.

141 4 Dywizji Pancernej zdobyły Chambois, gdzie w ich ręce wpadł olbrzymi tłum jeńców; ich liczba wielokrotnie przewyższa siły Kanadyjczyków. Polacy mają natychmiast pchnąć do Chambois jakieś najbliższe oddziały, aby wybawić zagrożonych przez jeńców Kanadyjczyków z tej niezwykłej opresji"73. Gdy gen. Stanisław Maczek otrzymał radiogram, bardzo się zdenerwował. Trudno się zresztą temu dziwić. Kanadyjczycy „sprzątnęli przecież Polakom sprzed nosa historyczny już taktyczny punkt terenowy". Jak więc rozumieć wcześniejsze meldunki 10 pułku strzel­ ców konnych wyraźnie mówiące o „toczącym się od wielu godzin pojedynku na armaty z niemiecką załogą Chambois"? Dowódca zgrupowania, ppłk Zgorzelski, niezwłocznie na­ wiązał łączność ze strzelcami konnymi. Stwierdził, że wpraw­ dzie w miasteczku jest bardzo dużo wojska, czołgów, dział i rozmaitego sprzętu, ale przede wszystkim... niemieckiego. Natomiast Kanadyjczyków wcale tam nie widać. Na wzgórzu 124 Zgorzelski i dowódca 10 pułku strzelców konnych Maciejowski natychmiast uzgodnili współdziałanie. Jak stwierdza gen. Skibiński: „... dragoni w pieszym szyku mieli zaatakować osiedle z kierunku północnego przy wsparciu szwadronu czołgów 10 pułku strzelców konnych, gdy ułani szli... koncentrycznie z kierunku północno-zachodniego. Jak widać, Zgorzelski już w czasie ataku zamknął obwód okrążenia, wysyłając szwadron por. Jana Karcza na obejście przez wschodni skraj wsi (?) z zadaniem zaatakowania Niemców od południa. Jeszcze przed zapadnięciem zmroku Chambois zostało wreszcie zdobyte, dragoni wzięli około 74 1300 jeńców" . Podobno dwa razy tyle niż było dragonów. Por. Karcz znalazł się tymczasem na południowym skraju Chambois i szykował się do ataku w kierunku północnym. Spojrzał na zachód, widok był wstrząsający. Wszędzie pożary, bombardujące samoloty i siejący spustoszenie ogień artylerii. S k i b i ń s k i , Falaise, s. 71. Tamże, s. 73.

142 Kiedy zaś spojrzał na południe, po prostu oniemiał z wrażenia. Gęste tyraliery piechoty, której towarzyszyło kilka czołgów, sunęły z Le Bourg-St. Leonard na Chambois. Porucznik polecił ustawić karabiny maszynowe i wydał rozkaz otwarcia ognia. Po pierwszych seriach kolejne za­ skoczenie! Nacierający rozwinęli białe flagi. Inna zaś grupka żołnierzy, również z białą flagą, oderwała się i szybko zbliżała ku dragonom. Po chwili żołnierze polscy i amerykańscy ściskali się bardzo serdecznie. Identyczna scena rozegrała się na wschodniej stronie wsi Coudehard, do której Polacy i Amerykanie zbliżali się z dwóch stron. Z Chambois nie padł ani jeden strzał! Kiedy zdobywcy weszli do miasteczka, krew po prostu płynęła strumieniami. Domy stały w ogniu, odór zaś spalonych ciał był nie do zniesienia. „Droga, która — j a k później zapisał por. Jan Karcz — prowadziła do wsi oraz ulice były zasłane spalonymi lub jeszcze palącymi się czołgami niemieckimi, trupami nieprzyjaciół i licznymi rannymi żołnierzami. Ani jednego cywila! Co prawda miasteczko było od wielu dni obiektem bombardowania zarówno w dzień, jak w nocy przez lotnictwo i artylerię. Nagle zastępca por. Karcza zawołał: „— Panie poruczniku... cały batalion piechoty nieprzyjaciel­ skiej naciera na nas w szyku rozproszonym, jakieś osiemset metrów stąd. Karcz przyłożył do oczu lornetkę. — Ma pan rację: niekończące się szeregi piechoty nie­ przyjacielskiej zbliżają się przez pola do wsi. — Nigdy nie będzie nas za wielu do obrony... przed taką siłą. Alarmuj pan pułk: potrzebujemy natychmiastowego wzmocnienia. Co do nas — strzelać, ile tylko można z kara­ binów maszynowych! Rzekomi Niemcy, już teraz w odległości 600 metrów, zatrzymali się i rozwinęli białe płachty.

143 7 1

— Przerwać ogień! — rozkazał Jan Karcz" ' Mała grupka żołnierzy z biała chorągwią oderwała się od nieprzyjaciela. „Im bliżej byli, tym bardziej czułem — opowiada dalej jan Karcz — że się rumienię. Nie było wątpliwości — hełmy amerykańskie!... Z daleka hełmy amerykańskie wyglądają zupełnie tak, jak hełmy niemieckie i pomyłka była zro­ zumiała... Śmiejąc się głośno, ale raczej z miną zakłopotaną, wyskoczyłem na drogę i z trudem machałem moją prze­ wiązaną ręką w kierunku Amerykanina. Ten zaś biegnie do mnie i nie przestając biec, w biegu niemal mnie obejmuje, podnosi w górę jakbym był dzieckiem, potrząsa mną, ryczy na cały głos i w końcu stawia mnie na ziemię, wołając: «Ależ, oczywiście cieszę się, że was tu widzę». Było to dokładnie — zanotował por. Karcz — w momencie, gdy kocioł Falaise został zamknięty. Był 19 sierpnia. Do­ 76 chodziła godzina 18.00" . KOCIOŁ ZAMKNIĘTY Kurt Meyer i jego podkomendni będąc u kresu sił, stawiają opór Kanadyjczykom na odcinku od Breux do wsi Magny. Jak podaje Eddy Florentin — kocioł ma obecnie 11 kilometrów szerokości i 10 głębokości. Zostały w nim zamknięte dwa sztaby niemieckich armii, cztery korpusy, sześć dywizji piechoty, a właściwie ich resztki, jedna dywizja spadochronowa, pięć dywizji pancernych oraz liczne grupy składające się z rozmaitych zdziesiątkowanych je­ dnostek i służb. 18 sietpnia koło południa Kurt Meyer spotkał się z dowódcą 1 armii gen. Hausserem. Oprócz niego obecni byli: szef sztabu gen. mjr Rudolf Christoff, baron von Gersdorff, ppłk von Kluge (syn feldmarszałka) i mjr Guderian. 76

Cyt. wg: F ! o r e n t i n, op. cit., s. 367. Tamie, s. 368.

144

145

Tego dnia feldmarszałek Walter Model, mianowany w przeddzień na miejsce von Klugego dowódcą Grupy Armii „B", a dotąd szef sztabu 4 korpusu armijnego, jechał w kierun­ ku Fontaine-1'Abbe, ażeby spotkać się u gen. Seppa Dietricha dowódcy 1 korpusu pancernego SS, z dowódcami okrążonych armii niemieckich. Dowódca korpusu prezentował się raczej niezbyt ciekawie. Był niski, krępy, o szerokiej twarzy i dużym nosie. Mówiło się, że ma wygląd raczej barmana niż wojskowego. Sepp Dietrich dobrze wiedział, że trzon sił niemieckich w Normandii, w tym jego 1 korpus SS, osiąga od początku operacji, to jest od 7 czerwca, same sukcesy. I tak na przykład w starciach z gen. Montgomerym odrzucał Brytyjczyków od Caen przez 33 dni. Dwie jego dywizje były bezsprzecznie najlepsze — 12 Dywizja Pancerna SS Hitlerjugend i jej fanatyczni wojskowi, a także 1 dywizja pancerna SS, która nie pozwalała Kanadyjczykom wyjść z Caen i wydostać się na płaskowyż wiodący na Falaise77. 19 sierpnia od rana jednooki gen. płk Hausser i gen. mjr von Gersdorff nawiązywali kontakty ze sztabami korpusów armijnych i dywizjami zamkniętymi w kotle, aby wydać im rozkazy przebijania się na wschód. Jednakże wiadomość, że „kocioł został zamknięty" wywo­ łała ogólny niepokój. Zrodziło się mnóstwo pytań. Lotnictwo alianckie bowiem ostro atakowało na drogach wyprowadzają­ cych z kotła. Wieczorem, tego samego dnia — jak twierdzi generał von Liittwitz, dowódca 2 Dywizji Pancernej Das Reich, znajdującej się na zachodnim krańcu lasu Gouffern — „duża liczba niemieckich oddziałów skupiła się m.in. w następujących miejscowościach: Fourches, Trun, Chambois i Montabard. Powierzchnia kotła stale się zmniejszała. Niemcy wiedzieli ponadto, że Brytyjczycy, idąc z zachodniego kierunku szosa

j58, zbliżają się do Argentan. Kanadyjczycy zaś na skraju i Saint-Lambert zajmują wzgórza aż do Hordousseaux. Ltomiast gen. Maczek wysłał na północne stoki Mont_Ormel dwa pułki pancerne i trzy bataliony piechoty zmoto­ ryzowanej. ws

Dowódca 7 armii, jakby podsumowując wypowiedzi oświad­ czył, że on sam poprowadzi prawą kolumnę, a gen. Meindl lewą. Dochodziła właśnie godzina 22.30. Trzy godziny później kocioł w Chambois został zamknięty78.

Tymczasem feldmarszałek Hans Gtinther von Kluge był w La Roche-Guyon przygotowany do wyjazdu do Niemiec. Kilka godzin wcześniej poinformował szefa sztabu 7 armii, gen. mjr. Rudolfa Christoffa barona von Gersdorffa, że został wezwany do Berlina przez Adolfa Hitlera. Pożegnał się z generałem i przekazał mu listy do żony i syna. Okazało się, że feldmarszałek von Kluge — posądzony o udział w spisku na życie fiihrera w dniu 20 lipca — po­ stanowił popełnić samobójstwo79. MASYW WZGÓRZ MONT-ORMEL

W sobotę 19 sierpnia ranek był pogodny, a słońce przy­ piekało już od bardzo wczesnych godzin rannych. Polacy dochodzą do Maczugi z ogromnym, nadludzkim wprost wysiłkiem. Teren niełatwy, pancerniakom zaś po kilku nieprzespanych nocach i męczących upalnych dniach sier­ pniowych bardzo trudno jest wypełniać nakazane zadania. Po nieustających walkach bez odpoczynku, bez uzupełnienia s Przętu, amunicji i materiałów pędnych, załogi czołgów gonią resztkami sił. 78 y.

Zob. też: FI o r e n t i n, op. cit., s. 85.

lamge, s. 348. K e i t e l , op. cit., s. 479. - Kili.isc 1944

146 W 1 pułku pancernym i dwóch kompaniach baonu strzelców podhalańskich gotuje się wodę na herbatę i szykuje coś ciepłego na śniadanie. Nagle przychodzi pilna wiadomość z 10 brygady kawalerii pancernej: „Natychmiast iść na Maczugę". Ze śniadania — jak to się mówi potocznie: po prostu nici! O godzinie 10.00 1 pułk pancerny wychodzi na drogę, z której wyraźnie widać duże łyse wzgórze, a właściwie głowicę, czyli północną jego część. Droga biegnie w odległości dwóch kilometrów i wznosi się pod górę. Na stoku jakieś bliżej nieokreślone rowy i nasypy. Podhalanie idą, choć są śmiertelnie zmęczeni. Rozwijają się drużynami i znikają gdzieś w terenie. Niedługo potem prowa­ dzą jeńców. „Całym pułkiem naprzód!" — rozkazuje ppłk Aleksander Stefanowicz. Od czoła posuwa się 2 szwadron. Wjazd jest stromy, a silniki ryczą głośno. 1 szwadron zostaje na północnej stronie wzgórza. Dowódca pułku ponagla: „Naprzód do szosy prowadzącej z Chambois"! Parę kilometrów wspina się ona w górę wzdłuż zachodniego stoku aż do linii grzbietu, które prowadzą na głowicę Maczugi.

147 (rozpoznawczych wozów bojowych piechoty na gąsienicach, odkrytych z góry) podchorążego Mogilskiego i dodaje mu pluton strzelecki 4 kompanii. W pobliżu kościółka wychodzą rano na stok. Wita ich tam silny ostrzał. W dole pod wzgórzem zaczaiła się Pantera. Wycofują się więc w stronę czołgów. Zaskakuje ich nawała artyleryjska. Mają trzech zabitych i dwunastu rannych. Dochodzi godzina 10.00. Wprost na Polaków sunie średni czołg niemiecki (25-tonowy z działem 75 mm). Gęsto strzelając, prowadzi do natarcia kompanię piechoty. Sierż. Gmurek kieruje na niego ogień. Tuż przy nim plut. Kiedas. Następują kolejne wybuchy: 17-funtówka rtm. Zawiszy unieszkodliwia czołg, a plut. Kiedas wykańcza wóz przeciwnika. W godzinach popołudniowych znów ożywia się niemiecka artyleria. 1 pułk pancerny uwija się, jak tylko może, na „Łysym wzgórzu". Widać jakąś kolumnę przeciwnika. Aby ominąć Mont-Ormel, posuwa się polnymi drogami. Niemcy napotkali w tym czasie wozy z zaopatrzeniem, prowadzone przez por. Pawelskiego do 1 pułku pancernego. Po chwili Pantery zapaliły kilka Shernianów. Zginął dowódca plutonu por. Adamczewski i dowódca czołgu plut. Żyrmont. Spłonął żywcem kpr. Wachlaj s o . PLUTON SANITARNY DOKTORA SZYGOWSKIEGO

Tuż przed zmrokiem dotarł na masyw Mont-Ormel 9 bata­ lion strzelców dr. Zdzisława Szydłowskiego. Po w miarę spokojnej nocy, od samego rana rozpoczęły się nawały moździerzy. Plutony zajęły stanowiska między czołgami, a brytyjskie breny (ręczne karabiny maszynowe) były gotowe do działania. Por. Ludwik Józef Szygowski jest podenerwowany. Prze~ siaduje go myśl, że południowa część Maczugi nie została należycie obsadzona. Kieruje więc tam pluton carriersów

Nawały ogniowe nieprzyjaciela nie ustają, siejąc prawdziwe spustoszenie na polskich stanowiskach. Rośnie liczba rannych. Znosi się ich do „zameczku". Tam na północno-zachodnim stoku głowicy w kilku domkach lekarze pełnią swoje wyjąt­ kowo trudne obowiązki. Pluton sanitarny Ludwika Szygowskiego usiłuje ratować życie rannym żołnierzom. Ten 40-letni wówczas porucznik, znakomity ginekolog 1 położnik, a ponadto amator artysta-malarz, od kilku pokoleń M a r o w s k i, op. cit., s. 166 nn.

148 rodowity Iwowiak, najpierw studiował medycynę we Lwowie a ukończył ją w Warszawie. Jako lekarz okrętowy pływał na m/s „Piłsudskim". Gdy ostatnim rejsem z Nowego Jorku udał się w powrotną drogę do Polski, Admiralicja Brytyjska nakazała mu 1 września 1939 r. o świcie zawinąć do małej zatoki w północnej Szkocji. Następnego dnia z eskortą lotnictwa i okrętów Królewskiej Marynarki płynął już wschodnim wybrzeżem na południe. 3 września „Piłsudski" przycumował do nabrzeża portu Newcastle. Tego dnia Wielka Brytania wypowiedziała wojnę Niemcom. Doktor Szygowski zgłosił się niezwłocznie do Royal Infirmary — Królewskiej Służby Zdrowia. Natomiast w połowie lipca 1943 r. zameldował się w 1 dywizji pancernej gen. Stanisława Maczka. Promocję na podporucznika uzyskał tuż przed wymar­ szem wraz z dywizją na front. Ppor. Ludwik Szygowski otrzymał przydział do 9 batalionu strzelców jako lekarz batalionowy. Tak się bowiem złożyło, że dotychczasowy lekarz został ranny. Do pomocy miał dostać ppor. dr. Drozdowskiego i księdza kapelana Hupę, a ponadto: 3 podoficerów i 8 szeregowych, w tym 4 kie­ rowców. Ppor. Szygowski z powierzoną mu grupą powinien się zameldować u dowódcy batalionu, znajdującego się wtedy w Jort. W niedługim czasie grupa zatrzymała się około 4-5 kilo­ metrów od celu swej podróży. Czekał tam na nią szef plutonu sanitarnego, strz. Teodor Zieliński. Dr Szygowski zameldował się u dowódcy 9 baonu, ppłk. dr. Zdzisława Szydłowskiego, wysokiego blondyna z dużymi wąsami. Potem konwój ruszył w dalszą drogę. Wkrótce znaleźli się na miejscu wskazanym przez gońca motocyklistę. Jak podaje dr Szygowski, „...był to w istocie szczyt wzgórza [159]. Na prawo i bliżej brzegu drogi rosły wysokie drzewa. ac Na lewo od drogi i bezpośrednio przy niej znajdował się pl '

149 otoczony młodym lasem brzozowym. Przy dalszym brzegu placu stała jakaś maleńka szopa, a za nią kupa żwiru i kamieni... Hupa i Drozdowski dołączyli, badając nasze nowe miejsce postoju. Kazałem wjechać z wszystkimi wozami do teao lasu, rozlokować się wygodnie w ukryciu drzew, z łatwym dostępem do namiotu opatrunkowego dla rannych. Kazałem ustawić tablicę rozpoznawczą «Stacji Opatrunkowej 9 batalionu strzelców* oraz rozłożyć płachty ze znakami Czerwonego Krzyża i duże płachty spadochronowe koloru zapowiedzianego na dzień dzisiejszy rozkazem dywizji... aby mogli nas rozróżnić i nie wziąć za Niemców..." 8 1 W pobliskim lesie na wzgórzu stały niemieckie jednostki. Na drogach otaczających wzgórze trwały nieustanne walki z czołgami nieprzyjaciela. Około godziny 6.00 wieczorem gdzieś niedaleko zaterkotały karabiny maszynowe, a w górze krążyły Spitfire'y i Hurricany. Gdy już się zupełnie ściemniło, w lasach na szczycie wzgórza 259, które nazwano wzgórzem Srebrnych Brzóz, zapadła cisza. Wszyscy, pragnęli jedynie odrobiny odpoczynku. Noc minęła szczęśliwie. Niedzielny ranek 20 sierpnia zapowiadał się raczej spokojnie. Pogoda się jednak wyraźnie pogorszyła, a niebo zasnuły chmury. W godzinach przedpołudniowych motocyklista przywiózł dr. Szygowskiemu rozkaz od dowódcy batalionu wraz ze sporządzo­ nym szkicem dróg prowadzących na wzgórze 262 Mont-Ormel. Ppłk Zdzisław Szydłowski rozkazał niezwłocznie opuścić miejsce postoju i z całym plutonem sanitarnym dołączyć do 9 batalionu. Trzeba więc było jak najszybciej zlikwidować obóz, a rzeczy załadować do samochodów. Wyjazd miał nastąpić o godzinie 18.00. Wszystkie wozy nosiły znaki Czerwonego Krzyża. Po upalnym dniu wieczór był pochmurny, ale duszny. Wkrótce pluton sanitarny dotarł do skrzyżowania dróg. Za L. J. S z y g o w s k i . Siedem dni i siedem nocy w Normandii, Londyn '"74, (nakładem Autora), s. 7 nn oraz 55 i 66.

150 nim ponad kilometr dalej rozciągał się las liściasty, a w nim prosto biegła droga, zatarasowana rozbitymi pojazdami. Dr Szygowski zadecydował skręcić nieco w prawo i posuwać się w stronę lasu. Wkrótce tuż za lasem żołnierze ujrzeli łąkę, na niej jakieś ciężarowe samochody, pododdziały wojska z działami, czołgami i samochodami pancernymi. Nagle ktoś wykrzyknął: „Ależ, to Polacy!". Radość była wielka, gdy okazało się, że był to właśnie 9 batalion ppłk. dr. Zdzisława Szydłowskiego82. KORYTARZ ŚMIERCI

Dowódca 12 Dywizji Pancernej SS Hitlerjugend z trudem posuwał się w stronę masywu Mont-Ormel. Zachęcany bez przerwy przez wiernego ordynansa Michaiła, wlókł się od wielu godzin. O północy zebrał ochotników, by mu towarzy­ szyli w przebijaniu się naprzód. W ciągu nocy i poprzedzającego ją dnia kolumny ludzi próbowały przedostać się pod ogniem przez rozległy płasko­ wyż, rzekę i wreszcie przez drogę, którą patrolowały kanadyj­ skie czołgi. 19 sierpnia rano Meyer miał przy sobie już tylko dwustu ludzi. W towarzystwie gen. Elfeldta, obersturmfuhrera Kolna i nieodłącznego Michaiła, dowódca dywizji pancernej musiał wyruszyć jako ostatni. Jak podaje Eddy Florentin: „Dowódca żołnierzy z Hitler­ jugend miał zadanie osłony północnego skrzydła przebijania się, następnie przekroczenia rzeki Dives śladem spadochronia­ rzy prowadzonych przez Meindla, dowódcę 2 koipusu... Meyer wlókł się, pozwalał się wyprzedzać, wyczerpany, z potem spływającym mu na spieczone oczy, ze znowu odnowiona raną na głowie... Znał każde drzewko i każdy krzaczek między Trun i Chambois, ponieważ zajmował ten rejon przed Szerzej zob. tamże, s. 97 n i 105.

151 przemieszczeniem jego jednostki w dniu 6 czerwca... Dobrze wiedział, że jedyna nadzieja pozostała w przejściu, które wciskało się między wzgórze Coudehard na lewo i Mont-Ormel na prawo... Marsz rozpoczął się w środku nocy... Szalona noc z 19 na 20 sierpnia, która pozwoli 7 armii przerwać w sprincie zaporę, która miała ją zamknąć. Żadna opowieść nie zdoła przedstawić walk, nigdy nie potrafi odtworzyć tysiąca indywidualnych aktów zawartych w parciu naprzód jednostek całkowicie bezładnych, które z niezwykłą odwagą rzucały się na blanki forteczne zajęte przez polskie czołgi..."83 Dowódca dywizji pancernej podzielił towarzyszące mu osoby na dwa samodzielne pododdziałki i zorganizował dwie kolumny. Jedna z nich (dla zmotoryzowanych) miała się udać w kierunku Chambois, druga zaś (dla pieszych) — na Saint-Lambert. Gdy wysadzono działa, rozpoczął się marsz po przekątnej „dróg i ścieżek beznadziejnie zapchanych". Pożary rozświetlały ciemności nocy. Wokół wybuchała amunicja. Natomiast ogień kanadyjskiej artylerii i polskich dział trafiał prosto w cel.

Tymczasem dowódca 2 korpusu spadochronowego, gen. Meindl, zebrał resztki 3 dywizji spadochronowej i 12 dywizji pancernej, a także sztabu 7 armii i około godziny 22.30 wyjechał z miejsca postoju, aby z dwudziestoma spado­ chroniarzami „wytyczać drogę". Czołgając się wśród zbóż, dotarli do szosy Trun-Argentan. Ostrzelani przez przednie straże kanadyjskie, znaleźli stosun­ kowo płytki bród. „Spuszczają się ze stromego brzegu do rzeki i — jak podaje Florentin — w milczeniu przemykają wśród gęstych zarośli od krzaka do krzaka. O słabym jeszcze F l o r e n t i n , op. cit.. s. 378; zob. także Kurt M e y e r , Grenadiere, •^child Yerlag, Miinchen b.r.w.

152 świcie dostrzegli jakieś trzy czołgi. Nie wiedzieli, czy to polskie czy kanadyjskie. Przeszli drogę na południe od wsi Magny i jM pod ogniem z któregoś czołgu padli plackiem w bruzdach" 84 , W tym samym czasie dowódca 353 dywizji piechoty, gen. Mahlmann, dowlókł się do Tournai. Wieś płonęła, a jej uliczki były całkowicie zatarasowane. Jedna kolumna próbowała przejść brodem rzeki Dives. Żołnierze tłoczą się, żeby przedostać się przez most. Z drugiej strony brodu, w kierunku wzgórz, do których trzeba było dotrzeć, zaczynała się polna droga, która dalej dochodziła do innej prowadzącej do Vimoutiers. Na niej to wszyscy tłoczą się i sypią... przekleństwami. Artyleria i lotnictwo alianckie atakują bez przerwy tę na wpół sparaliżowaną masę. Piechurzy umykają na okoliczne łąki, by uniknąć zmiażdżenia. Ta droga, dotąd była prawie nieznana. W sobotę rano przeszły nią kanadyjskie pojazdy gąsienicowe, a także część niemieckich żołnierzy. Teraz okazała się bardzo ważna. Bardzo wąskie przejście było od tej pory drogą osłoniętą z obu stron stanowiskami obronnymi: okoliczni mieszkańcy nazywali ją „tropem zwierzyny", Niemcy natomiast — „kory­ tarzem śmierci". Nazwa ta przetrwała jeszcze wiele lat. Trudno sobie wyobrazić, jak to było możliwe, aby czołgi, artyleria o trakcji samochodowej i konnej, a także samochody osobowe mogły „zapuszczać się w ten «korytarz śmierci»" 85 . Cały czas teren ten ostrzeliwała aliancka artyleria, a straty przeciwnika rosły z każdą godziną. Niemcy zdawali sobie sprawę, że trudno będzie się z kotła wydostać. Pozostaje jednak zagadką, dlaczego 19 sierpnia wieczorem nagle ucichł ogień artylerii aliantów, a rozpoczął się od nowa dopiero nazajutrz rano? O świcie masyw wzgórz Mont-Ormel wynurzył się wyraźnie z mgły. Dostrzegł je zarówno gen. Meindl, jak i Kurt Meyer. Nie wiedzieli jednak, iż grzbiet wzgórza jest kontrolowany przez 1500 żołnierzy i 80 polskich czołgów. 84 85

Szerzej na ten temat: F 1 o re n t i n, op. c/7., s. 379. Tamże, s. 380.

153

Tymczasem 600 kilometrów na wschód od skrzyżowania w Chambois, między Clermont-en-Argonne i Dombasle, oficer ordynansowy feldmarszałka Giinthera Hansa von Kluge przygo­ towywał się ze swym panem do odjazdu do Berlina, na wezwanie Adolfa Hitlera. Feldmarszałek był przypuszczalnie zamieszany w spisek przeciwko fuhrerowi z dnia 20 lipca 1944 r. Gdy von Kluge jadł posiłek w cieniu drzew, oficer ordynansowy przyszedł go uprzedzić, że za chwilę ruszają w drogę. „Wydawało się, że feldmarszałek drzemie, nie­ ruchomy, skurczony. Oficer ordynansowy podszedł bliżej i... wydał przeraźliwy okrzyk, który zaalarmował osoby towarzyszące: rozbita na zielonej murawie ampułka po cyjanku świadczy o dramacie..." 8 6

A jednak to jeszcze nie koniec! Radość Polaków była wielka, lecz trwała krótko. Przez Chambois w dalszym ciągu przedzierają się Niemcy. Mjr Duli dobrowolnie oddaje się pod rozkazy Władysława Zgorzelskiego. Ten zaś stara się możliwie najszybciej or­ ganizować obronę miasteczka. Wyznacza odcinek dla Amery­ kanów, a jako wzmocnienie przydziela im szwadron czołgów 24 pułku ułanów. Na południowo-zachodniej stronie francuski por. Kintzi dojrzał w blasku zachodzącego słońca wycofującą się kolumnę niemiecką. „Obserwujemy ją z zapartym tchem. Czołgi amerykańskie, które mam — informuje porucznik — dla osłony skrzydła, otwierają ogień. Wkrótce cała linia stanęła w purpurze. Zaskoczeni Niemcy tracą głowę. Ich załadowane, a raczej 6

Zob. tamże, s. 372.

154 przeładowane pojazdy, jeden po drugim stają w ogniu Niektóre — bezpośrednio trafione przez nasze działa przeciw­ pancerne — spowite są dymem. W ciągu dziesięciu minut akcja została zakończona. Powraca cisza. Palące się pojazdy i zwały trupów — oto, co zostało z wyborowych oddziałów niemieckich" 8 7 . Zapada zmierzch. Ziemia drży nieustannie od ruchu jedno­ stek alianckich. Por. Kintzi rozkazuje okopać się na noc na północ od skrzyżowania, które zapewne zaraz zaatakują inne grupy nieprzyjaciela.

Mjr Władysław Zgorzelski, a także dowódca 2 batalionu 359 pułku amerykańskiej 90 dywizji piechoty przez sieci radiowe niezwłocznie złożyli dowódcy 1 dywizji pancernej meldunki o spotkaniu. Gen. Maczek wysłał gen. Simondsowi meldunek następującej treści: „Moja dywizja nawiązała bez­ pośredni kontakt z amerykańską 90 dywizją piechoty". Gen. Simonds z kolei meldował gen. Crerarowi: „Mój korpus spotkał się z 5 korpusem amerykańskim". Następnie kanadyjski dowódca armii składał właściwy meldunek gen. Montgomery'emu, dowódcy 21 Grupy Armii. W podobny sposób popłynęły meldunki do gen. Dwighta Eisenhowera, a za pośrednictwem wymienionych dowódców — do Londynu i Waszyngtonu. Tak więc świat dowiedział się, że niemiecka Grupa Armii „B" znalazła się w kotle Falaise w sytuacji bez wyjścia. 19 sierpnia 1944 r. około godziny 19.00 do Europy i świata dotarła historyczna informacja o spotkaniu brytyjskiej 21 Grupy Armii z żołnierzami amerykańskiej 12 Grupy Armii. „W rzeczywistości — j a k stwierdził gen. Franciszek Skibiń­ ski — spotkały się dwie słabe końcówki zgrupowań i to 87

Cyt. wg: F1 o r e n t i n. op. cit., s. 373 n.

155 dopiero 19 sierpnia, kiedy Niemcy w ciągu całego tygodnia wyprowadzali już swoje wojska z kotła. Tak to zamierzony okrążający manewr strategiczny został rozmieniony na drobne przez wypaczenie go pod względem miejsca, siły, kierunku i czasu. Wycofujące się z kotła niemieckie zgrupowania (z wszyst­ kich rodzajów broni i wspierane ogniem artyleryjskim) zaczęły natychmiast nadciągać z północy, północnego zachodu, z za­ chodu i z południa w trop za Polakami i Amerykanami... Należało jak najszybciej przystąpić do organizacji skutecznej obrony okrężnej. Powstał więc w tym rejonie ośrodek oporu Chambois, a strzelcy konni zorganizowali w bezpośrednim sąsiedztwie Chambois samodzielny punkt oporu na wzgórzu 113. Mjr Duli oddał się ze swoim batalionem pod rozkazy mjr. Zgorzelskiego. Chambois stanowiło tylko jeden z punktów terenu, niejako «połowę» tej rubieży, którą Maczek postanowił opanować i obsadzić w celu odcięcia Niemcom pasa odwrotu — ogólnie z kierunku Trun i lasów Gouffern na wschód i na północny wschód. Drugą «połowę» wyznaczała przecież Maczuga" s

S k i b i ń s k i , Falaise, s. 76 nn.

157

TRZECIA FAZA BITWY OBRONA OKRĘŻNA CHAMBOIS I WZGÓRZ MONT-ORMEL

OPANOWAĆ I UTRZYMAĆ KOMPLEKS WZGÓRZ

Zgrupowaniu ppłk. Aleksandra Stefanowicza (1 pułk pancer­ ny, batalion strzelców podhalańskich, dywizjon niszczycieli) powierzono 19 sierpnia opanowanie i utrzymanie rozległego kompleksu wzgórz Mont-Ormel. Gdy tylko dowódca 1 pułku pancernego rozpoczął atak na Maczugę, błyskawicznie się zorientował, że na jego tyłach znajdują się siły niemieckie. Posunął się więc naprzód z pułkiem czołgów i dwiema kompaniami strzelców. Natomiast batalion podhalański miał go ubezpieczać od strony miejscowości Les Champeaux. Dobrze zorganizowany manewr sprawił, że strzelcy podhalań­ scy odrzucili kontratak piechoty i czołgów nieprzyjaciela nadciągających z północnego zachodu. Zaraz po południu Stefanowicz wydostał się na wzgórze 262 (północne) Maczugi. Natomiast z kierunku Chambois na Vimoutiers sunęła trzema rzędami kolumna Niemców przeko­ nanych, że już się wyrwali z okrążenia. Ppłk Stefanowicz — jak podaje gen. Franciszek Skibiński — „pełnym gazem rozwinął cały pułk równolegle do szosy i rozkazał otworzyć ogień z 50 dział i 100 karabinów

maszynowych. Po kilkunastu minutach droga na przestrzeni 2 kilometrów była zawalona wrakami czołgów, dział, wozów, trupami ludzi i koni... Ocalało tylko kilkudziesięciu Niemców, którzy rzucili broń i poddali się Polakom" '. Szosę wiodącą na masyw Mont-Ormel, czyli tzw. Maczugę nazwali żołnierze „Psim polem". Mimo poniesienia wyraźnej porażki, Niemcy dalej próbowali atakować i to ze wszystkich stron. Dowódca nakazał przeorupować siły do obrony. Niestety, miał ich zbyt mało do utrzymania rozległego kompleksu wzgórz Mont-Ormel. Dowódca dywizji, orientując się w niekorzystnej sytuacji ppłk. Stefanowicza, skierował na Maczugę pozostałe siły dywizji. W nocy z 19 na 20 sierpnia przybyła reszta batalionu podhalańskiego, zgrupowanie ppłk. Stanisława Koszutskiego, a także 9 batalion strzelców. Ponadto w wyniku interwencji gen. Maczka uderzył na Grand-Mesnil batalion piechoty kanadyjskiej i opanował wieś. Również artyleria dywizyjna skutecznie wspierała ogniem obrońców Maczugi. Na postój nocny strzelcy konni przesunęli się na pagórki na północny wschód od Chambois, „przyjmując — jak określił płk Władysław Dec — szyk «staropolskiego taboru», zdolnego do obrony na wszystkie strony świata"2. Załogi czołgów wykopały sobie pod czołgami dołki i ułożyły się do snu. Tylko ubezpieczenia czuwały. Masyw Mont-Ormel, dominujący nad równiną, wyłonił się o świcie w odległości około 1500 metrów. Dostrzegł go od razu Kurt Meyer, widział go także gen. Meindl. Czy jednak wiedzieli, że grzbiet masywu jest kontrolowany, a — być może — opanowany już przez półtora tysiąca żołnierzy i 80 Polskich czołgów? ' Por. Fr. S k i b i ń s k i , Falaisc, wyd. II, Warszawa 1984, s. 79. Wł. D e c . Narwik i Falaise, wyd. II, Warszawa 1972, s. 254.

159

158 Niedziela, 20 sierpnia. O świcie Niemcy obłożyli polski „tabor" nawałą ognia. Na fermę, położoną w dolinie między Bourdon a Neuphe-sur-Dives, spadł ogień moździerzy i broni maszynowej. Nastąpił też niespodziewany napad niemieckich samochodów pancernych. Powstało spore zamieszanie i wy­ wiązała się strzelanina. Znajdujące się w obrębie sztabu 10 brygady kawalerii pancernej niemieckie samochody zaczęły się powoli wycofy­ wać. Ruszył swoim czołgiem za nimi w pościg zastępca dowódcy 10 brygady, odważny kawalerzysta, płk dypl. Fran­ ciszek Skibiński. Minęło zaledwie pół godziny, gdy wrócił. Okazało się, że zniszczył jeden z samochodów przeciwnika i wziął do niewoli jego załogę. Jednakże swojej brygady już nie zastał. Jej dowództwo oraz 3 brygady strzelców postanowiły wycofać się na wzgórze 259, poza linię piechoty szkockiej. Tam, odcięte od własnych sił, ale utrzymując z nimi kontakt drogą radiową, sztaby obu brygad pozostały aż do końca bitwy w kotle 3 . NOCNE ZMAGANIA Po godz. 2 w nocy z 19 na 20 sierpnia Niemcy zasypali Polaków gradem pocisków z broni maszynowej. Czołgi polskie odpowiedziały ogniem. Po godzinie ustała obustronna strzelanina 4 . Była godzina 3 rano. Panowała jeszcze noc, pochmurna i niespokojna, gdy nastąpiła kolejna nawała ogniowa. Niemiecka piechota poderwała się do szturmu. Zdusił go w samym zarodku ogień polskich dział i broni maszynowej. I znów walka na jakiś czas przycichła. W ciągu dnia Niemcy nacierali kilkakrotnie na pozycje 10 pułku strzelców konnych, ale los im nie sprzyjał. W intensyw­ nym ogniu polskiego „taboru" pancernego załamywały się 5 4

T e n ż e , op. cit., s. 249. Tamże, s. 254.

niemieckie próby przebicia się w kierunku wschodnim. Na boczach wzgórza przybywało zabitych i rannych. z Nagle rtm. Jerzemu Wasilewskiemu zameldował jeden dowódców plutonów, że sprzed jego odcinka wycofuje się z niemiecka piechota. Rotmistrz wydał komendę: „Ognia!" „Po kilku chwilach — j a k podaje Władysław Dec — spośród tumanów kurzu wyrósł na drodze las białych chustek. — Przerwać ogień! — padła kolejna komenda. Z rękami w górze kilkuset Niemców hurmą ruszyło w kierunku Cromwelli. 5 — Natychmiast przysłać eskortę scout-carów po jeńców 6 — nadał Wasil do Macieja . Jeńców odprowadzono do środka «taboru». — Na prawym skrzydle niemieckie czołgi — zameldował wachmistrz Turek z 10 pułku strzelców konnych. Tymczasem por. Antoni Położyński, zmieniwszy front o 90 stopni, dopadł najbliższego żywopłotu. Dróżką pod górę, prosto na 3 szwadron wspinała się Pantera, a za nią średni czołg niemiecki z działem 75 mm, samochód osobowy i kilka ciężarówek. Celne strzały granatów przeciwpancernych na «ogony» niemieckich smoków wytrąciły je z walki... Pali się Pantera, dymi się z drugiego [czołgu]. Płomienie buchają z trzech samochodów ciężarowych" — zameldował por. Położyński. Jedynie Horch, duży wóz osobowy, pozostał nie tknięty. Jeździł nim później gen. Maczek" 7 . GENERAŁ OTTO VON ELFELDT W POLSKIEJ NIEWOLI Niemcy zalegli pod ogniem i... nie wytrzymali. Po krótkiej przerwie oczom Polaków ukazał się zaskakujący widok. Scout-car — brytyjski lekki samochód pancerny. Wasilem nazywano rtm. Jerzego Wasilewskiego, a Maciejem — mjr. Jana Maciejowskiego. D e c , op. cit., s. 255; por. E. F l o r e n t i n , Kocioł Falaise, Warszawa J9 » , s. 384 nn.

161

160 Z rękami wzniesionymi do góry cale plutony i kompanie wystawiały w górę kije z jakimiś białymi szmatami i pod­ dawały się strzelcom konnym. W tamtym kierunku pojechał por. Sachse z brytyjskimi lekkimi samochodami pancernymi i amerykańskimi lekkimi czołgami rozpoznawczymi. Niemieccy wyżsi oficerowie de­ monstracyjnie odpinali pasy z pistoletami i podniósłszy ręce do góry, podchodzili powoli ku polskim czołgom. Na ich czele, nie podnosząc rąk, stoi z monoklem w oku wysoki oficer. Na spodniach czerwone lampasy. A za nim także inni oficerowie. A potem żołnierze bez broni, za którymi czołgając się i kuśtykając, idą ranni. Dochodzą do Cromwelli. Świszczą wokół pociski. Generał wymienia swoje nazwisko: — Otto von Elfeldt. Ni mniej ni więcej, to jest dowódca 84 korpusu! Porzucił Kurta Meyera. Nie zgadzał się z jego planami przebicia... Generał i jego sztab wykonali napad ogniowy na wieś SaintLambert, usiłowali przebić się z dwiema setkami ludzi i dwoma czołgami, a natknęli się na por. Antoniego Położyńskiego. Wystrzeliwszy po dwóch godzinach walki ostatni nabój, Elfeldt się poddał. General pali papierosa jednego po drugim. Jest wyraźnie zdenerwowany, ale butny. „Poczekajmy do końca dnia — odzy­ wa się po chwili — a zobaczymy, kto jeszcze będzie jeńcem." Począwszy od walk na plażach i lądowania 6 czerwca 1944 r., aż do 20 sierpnia tegoż roku, sztab 84 korpusu — to jeden z dwóch, który (na 24 sztaby) cały dał się wziąć do niewoli. Szli zdrowi i lżej lub ciężej ranni, a na końcu tego pochodu niewidomi, którzy stracili wzrok w podpalonych czołgach. Do niewoli strzelcy konni zgarnęli wówczas także dowódcę pułku grenadierów pancernych 2 dywizji pancernej płkGustawa Fenstela, dwóch majorów jego sztabu, 22 oficerów młodszych i 800 szeregowych 8 . 8 J. N o w a k o w s k i , A. P o ł o ż y ń s k i, M. K o w a l s k i . Z dziejów 10 pułku strzelców konnych, Warszawa 1982, s. 58; por. też. F I o re n t i n. opcit., s. 385.

Między rozbitymi czołgami na rubieży leżało około tysiąca zabitych. Bogaty łup zdobyty przez polskich strzelców konnych został, niestety, drogo okupiony.

Niemcy raz po raz uderzali na pancerny „tabor" Polaków. Na przedpolu zostawało coraz więcej spalonych lub uszkodzo­ nych czołgów i samolotów nieprzyjaciela. Cromwellom (po­ ścigowym czołgom brytyjskim) wtórowały przeciwpancerne niszczyciele kpt. Makiełły, a jeńców stale przybywało. Tymczasem gen. por. Otto von Elfeldt siedział pod strażą w cieniu Cromwella i — być może — zastanawiał się, u jakich to śmiałków przebywa w niewoli. Przekonany był, że spotkał go prawdziwy pech. Gdyby bowiem poszedł trochę bardziej w prawo lub w lewo, to z pewnością nie natknąłby się na Polaków i byłby już chyba... nad Sekwaną. Gdy później Niemcy zaatakowali 10 pułk strzelców kon­ nych z dwóch kierunków jednocześnie, gen. Elfeldt oświad­ czył z ironią: „Właściwie nie wiadomo, kto jest czyim jeńcem". Był przekonany, że poddał się Amerykanom. Widocznie nie mógł sobie wyobrazić, iż dostał się do polskiej niewoli. Wtedy to rtm. Michał Gutowski nie wytrzymał i odpowiedział wprost: „Jest zupełnie pewne, że ani nie jesteśmy, ani też nigdy nie będziemy w niewoli u pana generała" 9 . Gen. por. Otto von Elfeldt był najstarszym rangą jeńcem niemieckim. Dowodzenie 84 korpusem objął 28 lipca 1944 r. na odcinku obrony na półwyspie Cherbourskim, gdzie miał stawić czoło inwazji amerykańskiej. „84 korpus niemiecki — jak podaje gen. Maczek — to właściwie resztki siedmiu «przetrzepanych» dywizji, łącznie ze 116 dywizją pancerną. Spod Arromanches wycofał się w kierunku wschodnim na S k i b i ń s k i , Falaise, s. 93; D e c , op. ci!., s. 256. " — Falaise 1944

162

163

rzekę Orne i objął w połowie sierpnia 1944 r. odcinek obronny na wzgórzach Falaise. Z punktów obserwacyjnych niemiecki generał wnikliwie śledził ruch czołgów brytyjskich po wschodniej stronie rzeki Dives, które należały do polskiej dywizji pancernej, o czym jeszcze nie wiedział. „Gdy więc dostał — jak stwierdza dalej gen. Maczek — rozkaz przebijania się spod Falaise w kierunku północnowschodnim poprzez tyły naszych pułków pancernych, uznał to za niemożliwe i uzyskał zgodę dowódcy 7 armii, gen. Haussera, na dołączenie się do wojsk spadochronowych, dowodzonych przez gen. Meindla i przebijanie się z Saint-Lambert w kierun­ ku północnowschodnim. 19 sierpnia, zanim wszystkie drogi z tego rejonu na wschód zostały zablokowane przez Polaków, część oddziałów spado­ chronowych zdołała się wymknąć z kotła. Gdy jednak idąc w ślad za nimi, o świcie 20 sierpnia zastał odwrót zamknięty i natarciem z Saint-Lambert w kierunku poprzez wzgórze 113 na «Maczugę» chciał otworzyć sobie drogę, po dwóch godzinach walk pełnych strat w sprzęcie i ludziach, resztki jego korpusu zostały rozbite, a on sam ze sztabem dostał się do niewoli naszego 10 pułku strzelców konnych" l 0 . Wypada tu przypomnieć, że polska 10 brygada kawalerii pancernej w Normandii spotyka w walce — podobnie jak w 1939 r. — tę samą 2 dywizję pancerną i 21 dywizję pancerną, sformowaną z dawnej niemieckiej 4 dywizji lekkiej. Wówczas, we wrześniu 1939 r., z szybko jadącego motocykla z przyczepą wyskoczył młody oficer niemiecki i przepadł w pobliskich zaroślach. Nieco później znaleziono jego lornetkę i mapnik, w którym był naniesiony plan natarcia. Oficerem tym okazał się mjr dypl. Otto von Elfeldt z niemieckiej 4 dywizji lekkiej. On to właśnie jako butny generał, dowódca 10

M a c z e k , op. cit.. s. 176.

g4 korpusu piechoty, został wzięty do niewoli pod Chambois przez 10 pułk strzelców konnych. We wtorek 22 sierpnia na w Z górzu 113 musiał oddać swą broń por. Antoniemu Położyńskiemu z 3 szwadronu ". W wypowiedziach niemieckiego generała, które opub­ likował angielski autor Basil Henry Liddell Hart w książce pt. ,,Po drugiej stronie wzgórza (The other sicie of the Hill) wyraża się on z uznaniem o gen. Maczku, mówiąc, że dowódca polskiej dywizji pancernej „był dobrze pre­ zentującym się człowiekiem i dżentelmenem". Poczęstował go ostatnim swoim papierosem. A dywizja polska była też w rozpaczliwie trudnej sytuacji, gdyż oddziały polskie i niemieckie były nawzajem przemieszane. „Pokusa mnie bierze — twierdzi Stanisław Maczek — by ten komplement w stosunku do dowódcy dywizji wziąć na swe konto. Ale, co zrobić z papierosem? Całe życie byłem niepalący i wszyscy o tym wiedzieli... Muszę więc sprostować! Za dowódcę dywizji wziął gen. Elfeldt mjr. Michała Gutowskiego, dowódcę szwadronu odwodowego 10 pułku strzelców konnych, a późniejszego dowódcę 2 pułku pancer­ nego. Pod jego strażą zbierała się w tym dniu masa branych do niewoli Niemców... Mimo znajomości języka niemieckiego, Gutowski rozmawiał po francusku z generałem i oficerami, z których jeden był mu dobrze znanym członkiem ekipy konnej w czasie zawodów w Berlinie" 12. Wypada dodać, że w niewoli zarówno gen. von Elfeldt, jak 1 jego oficerowie byli bardzo butni i pewni siebie. Jednakże wobec stale zwiększającej się liczby jeńców zrozumieli, że to nie przelewki. Wkrótce zrzedły im miny i całkiem zrezyg­ nowani otwierali pochód jeńców przekazywanych Ameryka­ nom przez polską dywizję. Zb. T o m k o w s k i , General Maczek. Najstarszy Żołnierz Rzeczypos­ politej, Warszawa 1994, s. 58. Szerzej zob. M a c z e k , op. cit., s. 176 n.

164

165

W ciągu dnia rozmaite niemieckie grupy bojowe próbowały przedostać się przez wzgórze 113. Natomiast niemieccy strzelcy wyborowi mierzyli nieustannie w wieże polskich czołgów. Ostatni silniejszy atak odnotowano o godzinie 19.00. 10 pułk strzelców konnych zniszczył tego dnia 8 czołgów 2 samochody pancerne, 1 działo 88 mm i 1 ciągnik. Już w nocy pułk przegrupował się pół kilometra na południe i znalazł się w bezpośredniej styczności z amerykańskim batalionem mjr. Dulla. Polacy przekazali jeńców Amerykanom. Ci zaś zaopatrzyli polskich strzelców konnych w amunicję, u paliwo i artykuły żywnościowe . Czołgi pułku były uzbrojone w działa produkcji ame­ rykańskiej. Wskazując na znak pancernej dywizji, mjr Duli zapytał: ,Ąnd what is that?" (I co to jest?). „To znak naszej dywizji. To samo, co wasz zielony kwadrat 14 z literami TO — odrzekł mjr Gutowski . Amunicję przywiózł od Amerykanów szwadron mjr. Mi­ chała Gutowskiego. Ponadto amerykańskie Dakoty zrzuciły suchary i kakao. BOHATER DYWIZJI W niedługim czasie na południowe skrzydło „taboru" spadła lawina pocisków nieprzyjaciela. W momencie, gdy jeńcy doszli do czołgów polskich, była godzina 8.30. Wtedy to jakiś zupełnie niespodziewany pocisk karabinowy niemieckiego snajpera śmiertelnie zranił w szyję mjr. Jana Maciejowskiego, wspaniałe­ go dowódcę 10 pułku strzelców konnych. Natychmiast znalazł się przy rannym lekarz pułkowy, ppor. Weisager, ale, niestety, nie dawał najmniejszej iskierki nadziei, że dowódca przeżyje. Mjr. Maciejowskiego zwano po prostu „Maciejem", a jego żołnierzy „dziećmi Macieja". 13 14

S k i b i ń s k i . Falaise. s. 94; por. także: D e c , op. cii., s. 257. D e c . op. cii., s. 257 n.

Wieść o zgonie dowódcy 10 pułku strzelców konnych rozeszła się bardzo szybko. Jego adiutant z największym smutkiem i żalem powiedział: „Od rana już nie żył, a nam się zdawało, że przez cały czas dowodził bitwą". Mjr Jan Maciejowski został pośmiertnie awansowany do stopnia podpułkownika i odznaczony złotym Krzyżem Orderu Wojennego Virtuti Militari. Dowódca 1 dywizji pancernej, gen. Stanisław Maczek już po bitwie nazwał mjr. Jana Maciejowskiego „pierwszym L bohaterem dywizji" \ Dowództwo 10 pułku strzelców konnych po Janie Maciejow­ skim przejął mjr Otto Ejsymont. 10 pułk strzelców, już pod dowództwem mjr. Ottona Ejsymonta, cały dzień prowadził ciężkie i bardzo krwawe walki. „Pod wieczór — wspomina rtm. Rozwadowski — nasze miejsce biwakowania wyglądało dość niesamowicie. Wpraw­ dzie czołgi stały na swoich stanowiskach, ale na wzgórzu pośrodku polany siedziało ramię przy ramieniu około tysiąca jeńców. Amerykanie w pokwitowaniu Niemców, określili ich liczbę na siedmiuset. W innym miejscu polany leżało rannych prawie trzystu jeńców" 16 . Noc z 20 na 21 sierpnia minęła w miarę spokojnie. Nazajutrz w samo południe 1 szwadron nawiązał łączność z obsadą dominującego nad okolicą wzgórza Mont-Ormel. W dywizji nazywano je Maczugą. „Zarys warstwie — jak podał Władysław Dec — dwóch wzgórz tej samej wysokości z siodełkami w środku przypomina kształt maczugi: północna część wzniesienia tworzy «glowicę», południowa — «rękojeść» maczugi. Autorem tej nazwy był gen. Stanisław Maczek. Nie chcąc w rozmowie radiowej podać wysokości wzgórza, określił je opisowo według układu warstwie. «Kto pierwszy złapie Zob. S k i b i ń s k i , Falaise, s. 256; St. M a c z e k , Od podwody do Wiga, wyd. II, Londyn 1984, s. 173; D e c , op. cit., s. 255. E. K o s p a t h - P a w ł o w s k i , Pod rozkazami generała Maczka. War­ szawa 1991, s. 63.

166 Maczugę, ten będzie panował nad okolicą* — mówili sztabowcy. Słowo Maczuga było na ustach żołnierzy przez cały czas bitwy i potem jeszcze długo, długo po bitwie. Nazwa ta żyje i żyć będzie, dopóki żyją żołnierze 1 dywizji pancernej, którzy w bitewne upalne dni sierpnia J944 r. walczyli na głowicy 17 Maczugi" . Przebieg walk na Maczudze bardzo uważnie śledził z mapą w ręku i słuchawkami na uszach Władysław Dec. Meldunki z pola bitwy, a także sporządzane na gorąco zapiski, raporty, notatki kronikarskie oraz oględziny pobojowiska — posłużyły mu do przedstawienia tej sławnej bitwy 1 Polskiej Dywizji Pancernej. MACZUGA Znacznie przetrzebione oddziały polskie dochodziły do wzgórz Mont-Ormel z wielkim trudem. Mocno dawały się przy tym we znaki braki w sprzęcie. Już 18 sierpnia przed południem grupa mjr. Aleksandra Stefanowicza, składająca się z 1 pułku pancernego i dwóch kompanii Podhalan, dowodzonych przez kpt. Zagórskiego i kpt. Tkacza, dotarła przez wzgórze 258 na wzniesienie 240. Oto, jak zapisał te wydarzenia płk Władysław Dec. „Uwaga, uwaga! Alianty lecą, kryć się — poszło po linii. Okazało się, że lotnictwo taktyczne dostało rozkaz zbombar­ dowania rejonu Mont-Ormel. Swoją robotę lotnicy odwalali tak gorliwie, że zupełnie nie zwrócili uwagi na... pomarań­ czowe dymy i takież płachty, które oznaczały, że w tym terenie są własne oddziały naziemne. — Oznaczcie się i wkopcie w ziemię — rozkazał mjr Stefanowicz. Na rejon grupy spadło kilkanaście bomb. Od ich 17

D e c . op. cir., s. 257 n.

167 odłamków zginęli: ... juhasi Tomczyk, Mazur, Chlebowicz i Lewkut. Rannych było dwunastu... 0 przyczynach tej pomyłki ani wtedy, ani później się nie 18 dowiedziano" . Następnego dnia już od rana żołnierze zaczęli sobie przy­ gotowywać śniadanie. Wtem na linii ubezpieczeń rozległy się strzały. Nieco później doprowadzono grupę esesowców. Wśród nich było kilku oficerów. Podczas przesłuchań otrzymano drogą radiową z 10 brygady kawalerii pancernej szyfrowany rozkaz płk. Tadeusza Majewskiego: „Wal natychmiast na Maczugę!" — Silniki w ruch! — nakazał Stefanowicz. 1 znów rozpoczęły się zmagania z nieprzyjacielem. „Po ciężkich walkach grupa wdrapała się na głowicę Maczugi i doszła do szosy Chambois-Vimoutiers... Wąwóz szosy był zapchany nieprzerwanym strumieniem niemieckich pojazdów: czołgi, działa, samochody i ciężkie, maksymalnie naładowane wozy konne. Kolumna wlokła się. W walizkach, które później stały się łupem towarzyszy pancernych i podhalańskiej piechoty było wszystko, co sprytny złodziej mógł zrabować..." 19 Zrabowane rzeczy były podobno przeznaczone na upominki. Wśród nich znalazły się: bielizna, suknie, futra, srebro stołowe i wielka kolekcja francuskich alkoholi. Wtem Shermany zasypały szosę w wąwozie ogniem z dział i karabinów maszynowych. Niemcy zatrzymali się, a załogi pojazdów starały się ukryć w krzakach i zaroślach. Wozy zapaliły się i w ciągu paru minut pożar ogarnął całą kolumnę. Raz po raz wybuchała amunicja. Ciemny dym zaś, ścielący się po wzgórzu, uniemożliwiał widoczność. I oto część nieprzyjaciół zaprzestała walki i z białymi płachtami wdrapywała się na wzgórze, aby się poddać. „Nagle z boku — stwierdza dalej Władysław Dec — ode­ zwały się «młynki niemieckie» [wielolufowe moździerze]. 8 Tamże. s. 259. "' Tamże, s. 260.

168

169

Waliły na oślep... Reszta Niemców usiłowała terrorem ognia otworzyć sobie drogę na wschód... Niemieckie kolumny szukały ujścia z matni. Na Maczudze zaczęło się piekło, które miało trwać trzy dni i trzy noce..." 2 0 Gdy zapadał już wieczór, grupa 2 pułku pancernego ppłk Stanisława Koszutskiego obsadziła wschodnią i północno-wschodnią część głowicy. Wtedy też dołączył 9 batalion strzelców i zajął stanowisko na południowej stronie. Powstał tu dość silny ośrodek oporu. Sztaby 1 dywizji, 10 brygady kawalerii pancernej płk. dypl. Tadeusza Majewskiego i 3 brygady strzelców płk. dypl. Mariana Wierońskiego były odcięte od oddziałów między innymi dlatego, że teren między wzgórzami 259 i 258 a Maczugą, stale przechodził z rąk do rąk. Koordynować działania na głowicy miał ppłk dr Zdzisław Szydłowski. Nie mając jednak aparatu dowodzenia ani środków łączności, nie mógł sprawnie dowodzić całością. 19 sierpnia granica kotła Falaise — jak podaje ppłk Koszutski — przebiegała, licząc od południa, w zasadzie: od Chambois przez las Gouffern do Argentan (wciąż jeszcze w rękach Niemców), stąd od strony zachodniej wzdłuż szosy do Falaise (już zdobytej) i wzdłuż szosy do Trun. Samo miasto Trun przechodziło także wiele razy z rąk do rąk. 2 Teren walk obejmował łącznie 250 km , a jego obwód wynosił około 55 km. W rejonie tym znajdowało się jeszcze ponad sto tysięcy Niemców oraz wyższe dowództwa dwu armii nieprzyjaciela. Siły niemieckie ściskała od zachodu, północy i południa „żelazna obręcz" osiemnastu alianckich dywizji piechoty i dywizji pancernych oraz 2600 dział rozmaitych kalibrów. Prawie cały obszar zajęty przez nieprzyjaciela pozostawał pod obserwacją wojsk sprzymierzonych. Ich działa zalewały ogniem Niemców, którzy jeszcze rozpaczliwie walczyli. Setki Tamże.

samolotów myśliwskich i bombowych złowieszczo krążyły po normandzkim niebie i gorliwie wypełniały swoje zadania. Były to ponure, wręcz makabryczne dni. W nocy z 19 na 20 sierpnia Niemcy okrążyli Maczugę. Ogień ich dział i moździerzy zmieniał się w kolejne nawały. W czołgach bez przerwy czuwali strzelcy wieżowi, a dostępu do czołgów broniły placówki piechoty. Śmiertelnie zmor­ dowana i całkowicie wyczerpana obsada Maczugi próbowała złapać jakąś chwilę oddechu. Noc zupełnie ciemna. Nieprzyjaciel nie podejmował skoor­ dynowanego uderzenia na Maczugę. Pojedyncze grupy Niem­ ców poddawały się, a niekiedy pośpiesznie, jeśli tylko się dało — uchodziły na północ. Oto, co mówią na ten temat naoczni świadkowie wydarzeń. I tak na przykład dowódca 12 Dywizji Pancernej SS Kurt Meyer zanotował: „Powietrze drga od myśliwców, znaj­ dujących tyle celów, ile zapragną... Wybucha samochód z amunicją, odłamki nas błogosławią... Płk Gersdorff ranny... Odchodzę w piekle spadających pocisków". Natomiast hrabia Vingal, Francuz z Trun, stwierdził, że „Oddziały niemieckie wysadzają czołgi i uciekają w głąb lasu, ścigani przez piechurów amerykańskich. Pocisk angielski odcina wieżę jednego z czołgów. Czołg spala się wraz z załogą. Pomieszana masa od 1500 do 2000 esesmanów zapytuje o drogę do Pomaville. Są czarni od kurzu i potu, piją wodę ze studni; opróżniają ją całą. Wjeżdża w tę masę najpierw jeden, potem dragi ciągnik gąsienicowy angielski. Niemcy padają na ziemię. Ci, którzy próbują wstać, są koszeni z karabinów maszynowych..." 21 Maurice Hommey, Francuz z Argentan zapisał: „Artyleria bardziej bliska nas niż poprzednich nocy strzelała bez przerwy. Dachy fruwały między nami. W gruzach spadały ciężkie kamie­ nie. Pociski wybuchały, rozrywając chodniki. Palił się Instytut St. K o s z u t s k i, Wspomnienia z różnych pobojowisk, Londyn 1972, s- 206.

170

171

św. Joanny d'Arc i ratusz w Tournai-sur-Dives... Ludność ma nadzieję znaleźć schronienie na pobliskich polach... Ksiądz Launay, wybiegając z zakrystii, wpada do kuchni pełnej Niem­ ców. Pocisk. Duszący dym wypełnia dom. Ksiądz usiłuje wyjść przez okno. Żołnierz niemiecki chwyta go za sutannę, wyciągając rewolwer. Musi pozostać. Przebiega strażak. Niemcy biorą go za Amerykanina i podnoszą ręce do góry. Za chwilę wybiegają z kuchni w kierunku młyna w Saint-Lambert, gdzie rzeka jest najwęższa. Na brzegu koń z rozprutym brzuchem, leżący w furgonie. Żołnierze nie mając siły, aby wykonać najmniejszy wysiłek, kryją się w potrzaskanych pojazdach. Inni leżą za­ krywając twarze łopatkami przed odłamkami lecących jak ulewa pocisków... Dokoła trzaskają karabiny maszynowe... Piekło!" 2 2 . W liście znalezionym przy zabitym żołnierzu niemieckim można przeczytać o niezwykle ciężkich zmaganiach obu walczących stron: „Byłem pod Charkowem i Stalingradem. Było to niczym w porównaniu z tym, co dzieje się tutaj... Nasz batalion przebywa tu od trzech tygodni. Z 700 ludzi pozostało 37 i nikt stąd żywy nie wyjdzie. Żegnajcie!... Od czterech dni jedliśmy tylko dwa razy. Nie ma kuchni ani dowozu żywności. Strzelają do nas ze wszystkich stron w dzień i w nocy. Brak jakiejkolwiek ochrony przed ogniem. Ranni leżą nieopatrzeni. Wszyscy lekarze i sanitariusze zabici. Samoloty wyszukują pojedynczych ludzi. Bombardują nas bez przerwy. Nie ma żadnej nadziei. Bóg nas przeklął. To koniec. Lepiej będzie w piekle niż tutaj. To nie wojna, to szlachtuz..."23. Obydwu stronom nie było łatwo! Ziemia płonęła wokół, a ludzie ginęli.

Tymczasem dowódca 7 armii niemieckiej, gen. Hausser, przebywając tego dnia we wsi Villedieu-les-Bailleul, wydaje 22 23

Tamże. Tamże, s. 207.

niezbędne rozkazy. Doskonale zdaje sobie sprawę, że jakikol­ wiek sukces albo porażka zależą od zajęcia i utrzymania dominującego nad okolicą kompleksu wzgórz: Coude­ hard- 162-Boisjos, leżących — jak podaje ppłk Koszutski — „w poprzek otworu zacieśniającej się każdej godziny obręczy okrążenia" oraz regionu Chambois, jedynego ist­ niejącego jeszcze węzła dróg prowadzących na wschód. To właśnie przez Coudehard i Chambois mają się wycofywać oddziały pobitej armii. Dwa zgrupowania niemieckie będą sobie torować drogę przez rejony obsadzone przez polskich żołnierzy. Pierwsze — to 2 korpus spadochronowy gen. Meindla. Powinien on sforsować rzekę Dives pod wsią Saint-Lambert-sur-Dives, uderzyć stamtąd i opanować południowe stoki wzgórza Coudehard. Drugie zaś to zgrupowanie gen. von Funcke. Ma ono sforsować Dives pod Chambois i następnie zająć południową część tych wzgórz. Z tego piekła usiłują się wydostać następujące jednostki: 1 i 2 dywizje pancerne w lesie Gouffern, 74 korpus pod Argentan oraz 216 dywizja pancerna pozostająca jeszcze między Tran i Falaise. Osłaniać operację powinna 12 Dywizja Pancerna Hitlerjugend pod wodzą gen. Kurta Meyera. Na pomoc zgrupowaniom generałów Meindla i gen. von Funcke pośpieszą wszystkie (będące jeszcze w dys­ pozycji) dywizje pancerne 2 korpusu SS, które zdołały się już wydostać z kotła.

20 sierpnia już od rana dowódca 7 armii doskonale wiedział, że w zaistniałej sytuacji nic już nie może zrobić. Każdy działa jedynie na własne ryzyko. W fermie na północny zachód od wsi Saint-Lambert gen. Hausser starał się choć trochę odetchnąć po przebyciu w nocy rzeki Dives. Wyraźnie jednak słyszał odgłosy walki, która przybierała na sile na kierunku południowym. Orientował

173

172 się, że w tym rejonie bierze udział w akcji polska jednostka pancerna. Gen. Kurt Meyer próbował się schronić w rowie, ale stwierdził, że jest on wypełniony trupami zmiażdżonych przez czołgi żołnierzy. Wkrótce potem gen. Meindl w jakimś leju po pocisku spotkał Haussera, który zebrał grupkę żołnierzy wojsk lądo­ wych, Luftwaffe i Waffen SS. Wciągnął ich do ataku na drogę Saint-Lambert - Coudehard. Dowódca niemieckiej 7 armii gromadzi posiłki. 1500 m na północny wschód od Coudehard napotyka polskie czołgi, które zapaliły kilka pojazdów i droga została całkowicie zablokowana. O godzinie 16.30 pojawiają się dwa czołgi i przechodzą do ataku. Meindl uderza, ale wkrótce brakuje mu amunicji. Uderza też Mahlmann na południowych stokach masywu Mont-Ormel, ale tam nie ma Polaków. Kurt Meyer napisał później: „Jakby kierowani napędem odrzutowym rzuciliśmy się gwałtownie naprzód poprzez nieprzyjacielską piechotę przewróconą w jednej sekundzie i to w ciszy, którą zakłóciło zaledwie kilka pocisków..." Jak stwierdził w swojej książce Eddy Florentin, „Kurta Meyera uratował jakiś farmer francuski, przeprowadzając go przez linię frontu". Dowódca 12 Dywizji Pancernej SS Hitlerjugend został skazany przez trybunał kanadyjski na karę śmierci za to, że rozkazał zamordować 45 jeńców kanadyjskich 8 czerwca 1944 r. w miejscowości Authie. Później karę śmierci zamie­ niono na dożywocie. We wrześniu 1954 r. podjęto decyzję o przedterminowym zwolnieniu Meyera. Długo nie cieszył się tą wolnością! 23 grudnia 1961 r. — w 51 rocznicę swoich urodzin — zmarł na zawał serca 2Ą .

1 pułk pancerny Aleksandra Stefanowicza stoczył bardzo trudną walkę o wieś Coudehard i wprowadził na wzgórze 262 część baonu strzelców podhalańskich. Zaskoczona na szosie z Chambois do Vimoutiers kolumna niemiecka została znisz­ czona w dużej części ogniem dział czołgów i ciężkich karabinów maszynowych. Zablokowane drogi, a także gęste dymy z płonącego sprzętu niemieckiego — uniemożliwiły zajęcie wzgórza 262 (południowego), a także zejście na południe od Chambois. 1 pułk pancerny z częścią batalionu Podhalan zgrupował się na wzgórzu 262, stale trzymając pod ogniem duży odcinek drogi Chambois-Vimoutiers. W godzinach wieczornych do rejonu Maczugi przybyło zgrupowanie ppłk. Koszutskiego i reszta 3 brygady strzelców. Natomiast ppłk. Zdzisławowi Szydłowskiemu z 9 batalionu strzelców powierzono zdobycie południowego wzgórza 262. Akcja miała się rozpocząć wczesnym rankiem następnego 23 dnia, to jest w niedzielę 20 sierpnia . Tymczasem w nocy z 19 na 20 sierpnia Niemcy okrążyli Maczugę. Zaopatrzenie nie dotarło do polskich oddziałów. Niemieckie działa i moździerze zasypywały Polaków ogniem. Placówki piechoty bacznie pilnowały dostępu do czołgów. Reszta obsady Maczugi była u kresu sił. Niemcy nie podjęli w nocy skoordynowanego uderzenia. Pojedyncze grupy przeciskały się na wschód kotliną między wzgórzem 262 a szosą wiodącą z Trun do Vimoutiers 2 6 . KRWAWA NIEDZIELA 20 SIERPNIA 19 sierpnia wieczorem grupa ppłk. Koszutskiego obsadziła wschodnią i północno-wschodnią część głowicy. Wtedy też dołączył 9 batalion strzelców. Obok siebie stanęły trzy bataliony strzeleckie i dwa pułki pancerne. Powstał zatem dość silny ośrodek oporu. 26

24

Zob. szerzej na ten temat: tamże oraz F l o r e n t i n . op. cit., s. 388 i

Por. M a c z e k , o/), cit., s. 167. Por. D e c , op. cit., s. 261.

175

174 Koordynację działań na głowicy przejął 9 batalion dr. Szydłowskiego. W czołgu dowodzenia w otwartej jego wieży­ czce stał dowódca w brezentowym płaszczu koloru żółtawozielonego. U pasa na prawym boku miał w pochwie duży rewolwer angielski. Na głowie — hełm ze słuchawkami zawieszonymi na lewym łokciu, a ponadto zwisającą na piersiach, lornetkę polową. Po prawej stronie polskiego stanowiska rozpościerała się łąka, na której rosły z rzadka krzaki i rozłożyste drzewa. Przy czołgu dowodzenia panował spory ruch. Po ciemnej, bezgwiezdnej, ale upalnej nocy, wcześnie rano spadochroniarze gen. Meindla i grenadierzy gen. von Funcke, podjęli atak na trzy polskie zgrupowania: od zachodu na Chambois, na wzgórze 113 i na Maczugę. Od wschodu zaś i północy uderzył korpus SS gen. Seppa Dietricha. Niemcy podchodzili do zgrupowanych tu sił polskich na bardzo bliskie odległości. Co i raz udawało się im przeniknąć na teren zajmowany przez Polaków. Kilkakrotnie doszło do walki wręcz. Piechota polska walczyła na bagnety. W krwawych zmaganiach uczestniczyli wszyscy bez wy­ jątku: sanitariusze, kierowcy, a także majstrowie z warsztatów naprawczych. Nawet kapelan 10 pułku dragonów kpt. Alfons Stopa wraz. z kierowcą swego jeepa wziął do niewoli aż... 72 jeńców. Czołgi były skupione i walczyły w miejscu. Rannych, a także jeńców nie można było ewakuować. Musieli pozostać wewnątrz walczących zgrupowań, masakrowani przez własne i nieprzyjacielskie pociski. Wydawało się, że lada moment zabraknie amunicji. Lufy dział i kaemów rozgrzały się niemal do czerwoności, a uczestnicy walki pozostali pod intensywnym ostrzałem. Na stanowiska Polaków biła bez przerwy artyleria i moździerze 7 armii niemieckiej. Jak podaje ppłk Koszutski, „...natarcia czołgów i piechoty niemieckiej wychodziły nieregularnie, w odstępach od go­ dziny do kilku godzin w sile od kilkudziesięciu ludzi

do kilku batalionów piechoty z wewnętrznej strony «worka», bądź kilkudziesięciu czołgów z towarzyszącą piechotą z ze­ wnątrz kotła. Zdziesiątkowani polskim ogniem Niemcy poddawali się lub wycofywali, pozostawiając na przedpolu dosłownie masy trupów" 2 7 . Żołnierze z oddziałów polskich walczyli bez chwili przerwy, a spali ostatni raz — i to zaledwie parę godzin — w nocy z 16 na 17 sierpnia. Siedem dni nieustannych walk i pięć nocy czuwania bez snu i zmiany miejsc postoju — wszystko to odcisnęło swoje piętno. Mocno podnieceni, a nierzadko po prostu oszołomieni biegiem spraw, wyglądali jak upiory. Czarni od kurzu z zapad­ niętymi policzkami i z przekrwionymi oczami. Nie ustępowali jednak nieprzyjacielowi, w swym zacięciu i zdeterminowaniu. Stanisław Koszutski stwierdza, że z dwóch ugrupowań biorących udział w walce, jedynie to w Chambois było dowodzone przez właściwych dowódców oddziałów. Na Maczu­ dze natomiast brakowało nadrzędnego dowódcy wskutek odcię­ cia 10 brygady kawalerii pancernej i 3 brygady strzeleckiej. Wskutek braku łączności z wyższymi dowództwami, dowód­ cy dwóch pułków pancernych i trzech batalionów strzeleckich na Maczudze w rejonie wsi Coudehard uznali za swojego dowódcę najstarszego podpułkownika, a mianowicie dowódcę 9 batalionu strzelców, dr. Zdzisława Szydłowskiego. Adiutant 1 pułku pancernego, por. Jan Potworowski, zano­ tował, że ta niepisana umowa właściwie nie miała większego znaczenia wskutek niemożności obserwacji ruchów nieprzyja­ ciela i jego niekończących się natarć ze wszystkich kierunków. „Bronimy się do ostatniego naboju" — oto hasło wysunięte przez Polaków. Jak podkreśla Stanisław Koszutski, niezwykłym dowodem odwagi, a jednocześnie wyjątkowego szczęścia ppłk. Zdzisława Szydłowskiego „było to, że nie mając do dyspozycji wozu pancernego, będąc wysokiego wzrostu i zawsze dowodząc K o s z u t s k i, op. cit., s. 208 nn.

176 stojąc, przeżył nie tylko Maczugę, lecz także całą kampanię, ani razu nie trafiony przez nieprzyjaciela..." 28 Żaden jednak z dowódców nie miał, niestety, technicznych możliwości dowodzenia całością. Z ubolewaniem wypada stwierdzić, że doprowadziło to do znacznych strat. I tak na przykład 1 pułk pancerny stracił w ciągu kilku sekund 7 czołgów zniszczonych przez Tygrysy ze wzgórza 140. Niemcy zdołali się wtedy wedrzeć pomiędzy ugru­ powania polskie, ale zostali odrzuceni dzięki bohaterskiej postawie piechurów. W sukcesie pomógł im również gęsto zalesiony teren. Pamiętając o polskich pancerniakach, z największym po­ święceniem zwalczających Tygrysy, satyryk dywizji napisał taką oto fraszkę: „Raz kocię, między jednym a drugim posysem, Zwierzyło się kotce — mamie, że chce być tygrysem. Rzekła mu na to kotka: „Skończ z tymi żartami! Czy nie wiesz, co Polacy robią z Tygrysami?" Ppłk dypl. Stanisław Koszutski tak charakteryzuje te trudne chwile: „...Była to walka parszywa, pozbawiona okazji do wykonania indywidualnego czynu męstwa, wyróżnienia się pojedynczego żołnierza, owego dopingu działania, zakorze­ nionego głęboko w duszy rasowego żołnierza pancernego, spadkobiercy tradycji kawaleryjskich. Jedynym czynem było tu trwanie, zachowanie życia przez zabijanie przeciwników"".

W tę krwawą niedzielę 20 sierpnia Polacy na Maczudze bronili masywu Mont-Ormel w następującym ugrupowaniu: — 1 kompania 9 batalionu — wysuniętego najbardziej na północ rejonu tzw. zameczku, 28 29

177 — batalion strzelców podhalańskich, wzmocniony dwoma szwadronami 2 pułku pancernego — leżącego na południe „zameczku" „Łysego Wzgórza", w tym wzgórza 262 0d (północnego), — 8 batalion, wzmocniony plutonem Shermanów 2 pułku pancernego — tzw. Polany na wschód od „Łysego Wzgórza". Między „Polaną" a „Łysym Wzgórzem" ześrodkowano odwodowy szwadron czołgów. W południowej części rękojeści Maczugi bronił się 9 batalion strzelców, wzmocniony dwoma szwadronami Shermanów 1 pułku pancernego 3 0 . W godzinach przedpołudniowych ppłk. Szydłowskiemu szczęście jakoś nie sprzyjało. Wprawdzie prowadził walki o wzgórze 262 (południowe), ale sytuacja polskich obrońców masywu Mont-Ormel stale się pogarszała. O godzinie 9.00 2 korpus pancerny SS zaatakował od wschodu 8 batalion ppłk. Aleksandra Nowaczyńskiego. Polacy powitali przeciwnika silnym ogniem. 230 Niemców szybko się poddało. Zaopatrzeniowcy od ppor. Mieczysława Pawelskiego z 1 puł­ ku pancernego imponują brawurową jazdą. Na czele kolumny sunie Sherman. Początkowo wszystko układało się dobrze. Potem jednak wraki rozbitej kolumny niemieckiej utrudniały ruch do przodu i Polacy musieli zmniejszyć prędkość wozów. Sześć trafionych czołgów, niestety, spłonęło. Reszta, choć z ogromnym trudem, zdołała dotrzeć do wzgórza. Około godziny 11.00 Polacy odpierają kolejny atak Niem­ ców w północnej części Maczugi. Niewiele czasu upłynęło, a 3 szwadron 1 pułku pancernego traci 5 Shermanów, a pluton 9 batalionu — kilka rozpoznawczych wozów bojowych piechoty na gąsienicach (tzw. carriersów). Chwilę później okazało się, że sytuacja jest trudna do opanowania. Wkrótce nastąpił kolejny atak Niemców, tym razem 2 korpusu pancernego SS od strony wschodniej.

Tamże, s. 210. Tamże; zob. też: D e c , op. cit., s. 275.

K o s p a t h - P a w t o w s k i , op. cit., s. 64. 2

— Falaisc 1944

178

179

O godzinie 14.00 2 korpus SS znów uderza, a z zachodniej strony nadciągają resztki 84 korpusu gen. Elfeldta i 2 korpusu spadochronowego gen. Meindla. Trzeba tu nadmienić, że w momencie tego silnego ataku na „Łysej Polanie" znajdowało się około 800 jeńców niemieckich 3 1 . Trzy godziny później zaatakowała nieprzyjacielska 21 dywizja pancerna. Przełamawszy obronę 8 batalionu ppłk. Nowaczyńskiego, kilka czołgów niemieckich przedarło się na „Łysą Polanę". Jak stwierdza Edward Kospath-Pawlowski, „...jeden z wo­ zów najechał gąsienicą na nogę strzelca podhalańskiego i w tym momencie czołg ten został trafiony. Zatrzymał się i zaczął płonąć. Piechur na oczach kolegów poniósł śmierć w wielkich męczarniach od ognia i eksplozji amunicji palącego się czołgu. Po dwóch godzinach krwawych zmagań 21 dywizję niemiecką odrzucono. Było to najsilniejsze uderzenie niemiec­ kie w dniu 20 sierpnia"' 12 . Znaczną rolę w odpieraniu niemieckich natarć odegrała artyleria polska. Jej ogniem kierowali: Kasprzycki i Rupniak oraz Kanadyjczyk Piotr Sevigny. Ogromnie dużo pracy miały też punkty medyczne lekarzy Tadeusza Markiewicza i Tadeusza Drozdowskiego, urządzone w północnej części Maczugi na tyłach zgrupowania polskiego. Tuż przed zmrokiem zgrupowanie ppłk. dr. Zdzisława Szydłowskiego niezwykłe ofiarnie broniło masywu Mont-Ormel. 8 batalion strzelców ppłk. Aleksandra Nowaczyńskiego, wzmocniony jednym szwadronem 2 pułku pancernego, strzegł północno-wschodnich krańców wzgórza. 9 batalion dr. Szydłow­ skiego, wsparty 1 pułkiem pancernym, bronił południowych jego rubieży, natomiast batalion podhalański — krańców północnozachodnich. W odwodzie pozostawał 2 pułk pancerny. W nocy, z niedzieli na poniedziałek 21 sierpnia, spadł rzęsisty deszcz, który szybko zamienił się w ulewę. Wtedy dopiero walki ucichły11 32

Tamże, s. 65. Tamże. s. 66.

Niedziela 20 sierpnia była niezwykle krwawym dniem obfitującym w bardzo trudne, a chwilami nawet krytyczne momenty. Maczuga była atakowana dosłownie ze wszystkich stron. Walki z nacierającymi Niemcami rozgrywały się nawet na polu opatrunkowym, a także w miejscu, gdzie zgromadzono wziętych do niewoli Niemców. Desperackie natarcia od wschodu oddziałów 7 armii niemieckiej spotykały się ze zdecydowanym oporem dra­ gonów 10 pułku mjr. Władysława Zgorzelskiego. Obronę prowadzono razem z batalionem amerykańskiej dywizji, którą wspierała artyleria przeciwpancerna i czołgi 24 pułku ułanów. Nieprzyjaciel napotkał także nieugiętą postawę 10 pułku strzelców konnych, wzmocnionego dwoma dy­ wizjonami przeciwpancernymi. Gen. Stanisław Maczek stwierdził w pewnym momencie, że jako dowódca nie ma już żadnych odwodów interwencyjnych. Pozostaje mu jedynie „możność moralnego wspierania dowód­ ców różnych ugrupowań przez radio i montowanie pomocy z zewnątrz dywizji przez żądanie akcji sąsiednich jednostek, ognia kanadyjskiej ciężkiej artylerii, wsparcia lotniczego, zrzutów zaopatrzenia z powietrza... Pierwsze moje alarmy w dowództwach, że cały napór niemieckiej armii w odwrocie jest na polskiej dywizji, spotykają się w sztabach kanadyjskich z pewnym niedowierzaniem. Upierają się w sztabie 2 korpusu, że wieś St.- Lambert-sur-Dives, opanowana przez 4 dywizję pancerną kanadyjską, dostatecznie asekuruje dywizję polską od północnego zachodu. Nieporozumienie polega na tym, że do St. Lambert wszedł szczupły liczebnie oddział wydzielony 4 dywizji pancernej kanadyjskiej i opanował tylko północno-zachodnią cząstkę miejscowości, gdzie opadnięty przez Niemców i odcięty od swojej dywizji bardzo dzielnie się bronił. Południowo-Zachod­ nia część wsi, zasłaniająca wgląd do doliny 2,5 kilometra szerokiej, przez nikogo nie kontrolowanej, była przez cały dzień 20 sierpnia w rękach niemieckich.

181

180 Były tu resztki dwóch dywizji pancernych z 1 korpusu pancernego SS z generałami: von Luttwitz i Harmel, którzy przepychali swe oddziały przez tę lukę. Prawdopodobnie przez tę lukę wyciekła kwatera główna 7 armii... gdy sztab 5 armii pancernej, który znalazł się z 2 korpusem pancernym 33 SS na zewnątrz «worka», dyrygował odsieczą z Rouen" . Trzeba tu jeszcze dodać, że kanadyjski gen. por. Granville Guy Simonds zapewniał dowódcę 1 Polskiej Dywizji Pancer­ nej, iż w ciągu niedzieli 20 sierpnia 4 kanadyjska dywizja pancerna podejmie natarcie na swym wschodnim skrzydle w celu odciążenia polskiej dywizji pancernej. W tę krwawą niedzielę natarcie kanadyjskiej dywizji, niestety, nie nastąpiło. KRYZYS BITWY 20 sierpnia po południu dał się zauważyć kryzys bitwy na Maczudze. Ppłk Stanisław Koszutski skrupulatnie podaje, że 2 pułk pancerny skupił się na północnych stokach wzgórza 262 w kształcie litery „L". Jej dłuższe ramię składało się z 1 i 2 szwadronu pancernych oraz dowództwa pułku. Natomiast ramię krótkie stanowił tylko 3 szwadron. Czołgi, usytuowane na długim ramieniu, weszły na głębokość 10 metrów w młody las i każdy z nich strzelał ostro, jakby przez duchtę w lesie. W środku litery „L", a także na przedpolu czołgów, zgromadzono prawie półtora tysiąca jeńców. Pilnowało ich zaledwie... kilku strzelców z pistoletami maszynowymi. Jeńcy ponosili duże straty i to przede wszystkim od własnych pododdziałów. Często zdarzało się, że nawet większe niż Polacy. Około godziny 15.00 dał się we znaki silniejszy niż zazwyczaj ogień nieprzyjaciela. Zdaniem ppłk. Koszutskiego, ogień prowadziło m.in. „jakieś potężne zgrupowanie wielo-

lufowych moździerzy rakietowych, tzw. organów Stalina. 34 Zdawało się, że świat się kończy" . Było to zapowiedzią nowego ataku z kierunku północnozachodniego. Tymczasem dowódca 2 pułku pancernego przekazał gen. Maczkowi meldunek, że wychodzi nowe natarcie 2 korpusu pancernego SS. Aż tu w pewnym momencie ogień osłabł. Za to u podnóża wzniesienia ukazały się dwie linie tyraliery niemieckiej. „... Szli wolno — czytamy we wspomnieniach ppłk. Koszutskiego — w naszym kierunku. Wszyscy mieli zatknięte białe chustki na karabinach i powiewali białymi płachtami. Kazałem dwom plutonom 1 szwadronu wysunąć się naprzód i wziąć pod­ dających się. Wyszło pięć czołgów, ale gdy zbliżyły się na odległość 200-300 metrów do posuwającej się tyraliery, piechota nie­ miecka padła na ziemię, a spoza niej wysunęło się z sadów kilka Panter, które otworzyły ogień. Trzy nasze czołgi zostały rozsiekane i stanęły w płomieniach. Dwa rzuciły świece dymne i zdołały się wycofać, pułk otworzył ogień na «poddających się Niemców», strzelając na linię białych płacht..." 3 5 W tym samym czasie inna grupa Niemców, licząca około dwóch-trzech kompanii, weszła do zagajnika, za­ skakując pluton polskich czołgów, przeprowadzając atak od tyłu. Polacy strzelali bez przerwy na przedpole. W sytuacji zorientowali się dopiero wówczas, gdy nieprzyjaciel rzucał już granaty na czołgi. Kilku Niemców próbowało wdrapać się na Shermany 1 szwadronu, który „samorzutnie zaczął zawracać czołgami do tyłu". Niektórzy dowódcy strzelali do tyłu z przeciwlotniczych karabinów maszynowych, strzelcy zaś — do przodu z dział. Później dowódcy wyciągnęli rewolwery i odpierali natarcie wdrapujących się na polskie czołgi żołnierzy z Hitlerjugend. 34

M a c z e k, op. cii., s. 174.

Zob. szerzej: K o s z u t s k i , op. cif., s. 211. Tamże, s. 212.

•82 Pluton dowódcy pułku znajdował się między 1 i 2 szwad­ ronem. Ppłk Koszutski wezwał dowódcę kompanii 8 batalionu strzelców i rozkazał mu niezwłocznie podjąć atak, aby wyrzucić piechotę niemiecką z lasu. Dowódca kompanii 8 batalionu stwierdził jednak, że ma do dyspozycji zaledwie 27 ludzi. Wtedy ppłk Koszutski przywołał drugiego dowódcę kompanii. Ten z kolei oświadczył, iż ma tylko 16 ludzi. Cóż więc robić w takiej sytuacji? W zasadzie nie ma wyjścia. Pułkownik nakazał dowódcom obu kompanii uderzyć z siłami, które jeszcze pozostały. Piechota nieprzyjacielska, widząc płonące czołgi 1 szwa­ dronu polskiego podrywa się i biegnie skokami wprost na strzelające do tyłu polskie czołgi. Sytuacja staje się bardzo groźna. Z polecenia dowódcy oficer pośredniczenia nadaje do dywizji meldunek następującej treści: „Niemcy atakują nas z przodu, a od tyłu wchodzą na czołgi w lesie. Zdaje się, że to jest mój ostatni meldunek..." Nagle Koszutski dostrzega niemiecki czołg około 10 kroków przed lufą działa. Za nim sunie drugi i trzeci. Są to pewnie czołgi współdziałające z piechotą, która przedostała się do lasu i naciera na Polaków od tyłu. Ppłk Koszutski krzyczy do radiooperatora Kuby Zemlika: „Niemiec przed nami. Ognia!" Kuba wypełnia rozkaz, pocisk rozrywa się nad głowami jeńców. Równocześnie rozpoczyna się strzelanina ze wspo­ mnianego już wcześniej krótkiego ramienia litery „L". Dziesięć czołgów 3 szwadronu i bateria artylerii przeciwpancernej skutecznie atakują czołgi przeciwnika. Dosłownie w ciągu kilku sekund zostały unicestwione. Powstała szczególna sytuacja! Wszystkie działa pułku „przemawiają" jednocześnie. Zarówno wieżowe karabiny maszynowe, jak i wszystkie karabiny przeciwlotnicze. Łącznie chyba 44 działa i około 90 karabinów maszynowych. Ziemia

183 nie tylko drży, ale po prostu wyraźnie się trzęsie. Nerwy ponoszą wszystkich. Napięcie rośnie. Dowódca 2 pułku pancernego zanotował w swoich wspo­ mnieniach: „Jest to kulminacyjny punkt bitwy, wojny, życia, czegoś zasadniczego. Nikt tu nie dowodzi, każdy działa na własną rękę. Widzę białe płachty, ale powiewają nimi Niemcy! Najpierw ci w lesie, następnie piechota leżąca przed nami w otwartym polu. Jeden z przeciwników nie wytrzymał nerwowo w ostat­ niej minucie, kiedy wystrzeliwaliśmy ostatnie granaty z dział i ostatnie taśmy z kaemów, kiedy rozpalone lufy groziły rozerwaniem, kiedy zaczęły gasnąć silniki z braku benzyny... Po tym epizodzie walka właściwie ustała. Artyleria niemiec­ ka prowadziła jeszcze przez noc z 20 na 21 sierpnia ogień nękający, ale dopiero w południe wyszło samobójcze natarcie piechoty, które załamało się w naszym ogniu. Coraz liczniejsze grupy niemieckie rzucały broń u zachodnich stoków wzgórza, wdrapywały się na Maczugę i poddawały, śmiertelnie wyczer­ pane i ogłupiałe od ognia. Byliśmy u kresu sił... Gromadkami obsiedliśmy czołgi i rozpaliliśmy ogniska... Nie było radości zwycięstwa. Kosz­ 36 towało zbyt wiele krwi, wysiłku i nerwów..." Nad polem krwawych walk unosił się potworny fetor rozkładających się trupów ludzkich i końskich. Na drodze wiodącej z Chambois widać setki koni zabitych w zaprzęgach. Wokół zniszczony lub porzucony sprzęt i ekwipunek wojskowy. 350 szeregowych i 70 oficerów, a wśród nich dwóch dowódców pułków, siedmiu dowódców szwadronów i kompanii — spoczęło na zawsze na pobliskim cmentarzu w Langannery. Na Maczudze pozostały spalone kadłuby 11 polskich i 7 niemieckich czołgów 3 7 . 36

Tamże, s. 214. " Cytaty, a także opis sytuacji zaczerpnięto ze wspomnień ppłk. Koszuts­ kiego, np. cii., s. 212 nn.

184 JESZCZE O „ZAMECZKU" Chcąc się wydostać z kotła, Niemcy musieli przejść przez wzgórze. Polski punkt opatrunkowy rozlokował się na noc w dużym sadzie. Po lewej stronie sad się skończył, a dalej widać było już tylko łąki i pola. Noc była ciemna bez gwiazd, a granatowe niebo jak gdyby leżało nisko nad wzgórzem. Z daleka stale jeszcze dochodził odgłos strzałów. Samoloty nieprzyjaciela nieustannie krążyły nad wzgórzem i zrzucały świetlne rakiety. Co jakiś czas można było widzieć, jak na spadochronach Niemcy zrzucali zaopatrzenie dla swoich jednostek, odlatywali do baz i wkrótce wracali z nowymi zrzutami. „Nieco później okazało się, że wcale nie były to samoloty niemieckie, lecz... angielskie. Ich zrzuty amunicji, żywności, paliwa — zdaniem gen. Maczka — były przeznaczone dla 1 dywizji pancernej. Pomyliły się jednak co do naszych stanowisk i zrzucały tam, gdzie byli Niemcy" 3 8 . W upalną i ponurą noc z 19 na 20 sierpnia żołnierze wyraźnie byli jacyś niespokojni. Z samego rana punkt opatrunkowy został zaatakowany przez nieprzyjaciela. Zaraz potem jakiś żołnierz niemiecki przyprowa­ dził sporą gromadkę jeńców. Wśród nich było dwóch rannych. Dr Krejcarek, chirurg 10 kompanii sanitarnej, miał pełne ręce roboty. Natomiast niemieccy snajperzy, siedzący na drzewach, nie przestawali polować, na kogo tylko się dało. Huk dział, dochodzący gdzieś spoza wzgórza, mieszał się z wybuchami pocisków i gwizdem niemieckich lekkich karabi­ nów maszynowych. Polska artyleria nie próżnuje. Od czasu do czasu odzywają się działa przeciwpancerne. Dopiero około 15.30 niemieckie Spandauy (lekkie karabiny maszynowe) umilkły. Dr Ludwik Józef Szygowski tak odnotował w swojej książce te godziny: „...Przedzieramy się wśród pocisków do «Zamecz38

185 lcu». W lewym jego boku baszta z wieżą wysoką i spiczastą. Gzymsy na murach pod oknami, nad drzwiami dokładnie widoczne. Odróżniam dwie mniejsze wieżyczki w tyle nad dziwacznym stromym dachem. Wysokie kominy pochylone 39 starością odbijają się na tle czarnego nieba... Majdan zapełniony rannymi żołnierzami. Na samym środku jakiś ogromny samochód ciężarowy — nasza polska trzytonowa ciężarówka z wysoką budą brezentową. Szwabskie samoloty krążą nad nami... Spadałem z nóg, szukałem miejsca na odpoczynek... Zasnąłem jak kamień i nawet strzelanie z kara­ 40 binu maszynowego nie zdołało mnie obudzić" . W niedzielę w nocy spadł ulewny deszcz. Pochmurny poniedziałkowy ranek był ciepły, choć bez słońca. Wokół panowała cisza. Nie słychać dział ani terkotu karabinów maszynowych. Niebo bez samolotów nieprzyjacielskich! Nagle na majdan padł pocisk, a samochód zaczął się palić. W nocy podobno jakiś pododdział piechoty z karabinami maszynowymi tam się ulokował. Po godzinnej strzelaninie wszystko ucichło. Po jakimś czasie znowu wybuch pocisku. Po paru minutach następny. Duży pokój w „zameczku" zapchany rannymi. Wśród nich są również Niemcy. Dr Drozdowski sądził, iż to Pantery zaatakowały. Twierdził, że gdyby Niemcy potrzebowali opieki medycznej lub lekarstw, mogliby się zgłosić do polskich sanitariuszy, którzy pomocy na pewno by im nie odmówili 4 1 . Któregoś dnia zgłosił się do polskiego punktu opatrun­ kowego jakiś Niemiec. Później okazało się, że był to Jugo­ słowianin, pół roku wcześniej przymusowo wcielony do Wehrmachtu. Poskarżył się, że Niemcy źle go traktowali i oświadczył krótko, że chce pracować dla Polaków. Majdan — to plac we wsi, w obozie wojskowym; plac w fortecy otoczony watami.

Zob. L. J. S z y g o w s k i , Siedem dni i siedem nocy w Normandii,

Londyn 1974, s. 117.

41

S z y g o w s k i , op. cit., s. 196. Tamże, s. 207.

186 Tymczasem załoga punktu opatrunkowego zastanawiała się, gdzie jest 9 batalion, do którego powinna dołączyć? Gdzie znajduje się również 8 batalion i pułki pancerne? Wkrótce rozległ się terkot karabinów maszynowych, a maj­ dan zamienił się znowu w pole bitwy. Wszyscy byli przeko­ nani, że to kolejny raz atakuje nieprzyjaciel. Nie minęło pół godziny i... znów zaległa cisza. Aż tu nagle w furtce wjazdowej na majdan dostrzeżono wóz bojowy z polskimi żołnierzami. Dowiedziano się, że 9 batalion jest zupełnie niedaleko. Natomiast u stóp „zameczku" pełno było Niemców, którzy stąd próbowali przedzierać się dalej. Stale też przywożono kogoś rannego. Jednym z nich był lekarz 10 kompanii sanitarnej, por. Jan Tołwiński, były dowódca kompanii w Szkole Podchorążych w Anglii. Polacy bardzo się obawiali, że silne ostrzeliwanie „zamecz­ ku" może doprowadzić do jego uszkodzenia, a nawet zawalenia i pogrzebania żywcem przebywających tam rannych. Jeszcze w nocy z 22 na 23 sierpnia działa niemal bez przerwy biły pociskami w bezbronne mury. Na szczęście znów umilkły i zapadła cisza, której towarzyszył rzęsisty deszcz. Por. Szygowski powiedział wtedy rannym, że walka o „zameczek" właśnie się skończyła. W środę 23 sierpnia wstał jasny, pogodny dzień. Życie w obozie wracało do normy. Przybywali żołnierze z innych jednostek, a wśród nich wielu rannych. Było też rzeczą oczywistą, że trzeba ich będzie odsyłać do kompanii sanitarnej i do Polowej Stacji Opatrunkowej. Szefem służby zdrowia był płk dr Pawłowicz 4 : . Wtem wyraźnie dał się słyszeć warkot silników. W od­ ległości około 200 metrów dostrzec można było potężny czołg z kanadyjskim znakiem rozpoznawczym na wieżyczce. Sunął powoli pod górę, torując sobie drogę w rozmiękłej od deszczu ziemi. 4:

Tamże, s. 277 nn.

187 Jak stwierdza dr Szygowski: „...zapadając się od czasu do czasu w zagłębieniach i dolach tej nowo wyrąbanej i wyłama­ nej dróżki... 50 metrów za nim posuwał się drugi czołg... Zrobiłem kilka kroków naprzód i zacząłem machać ręką do niego... Na pełnym gazie, rycząc wielkimi silnikami, zbliżał się teraz do mnie... Zgrabnie przejechał przez furtkę wjazdową i... znalazł się na majdanie. Miłe powitanie, poczęstunek, whisky i calvados. A potem? Załoga kanadyjskiego czołgu opuściła majdan i dołączyła do konwoju posuwającego się wolno na szczyt wzgórza 262. Prawie w tej samej chwili przybył motocyklista z poleceniami: — Panie poruczniku! Z rozkazu dowódcy 9 Baonu strzel­ ców ma pan doktor zaraz dołączyć z całym plutonem sanitar­ nym do batalionu 4 3 . Dr Drozdowski pozostał w „zameczku", aby opiekować się rannymi i przypilnować odtransportowania ich do szpitala oraz do 10 i 11 kompanii sanitarnych. Przewodnikiem był motocyklista, który właśnie wyjeżdżał z majdanu. Polski wóz ruszył za nim. Droga wiodła przez pobojowisko. Wkrótce skończył się stumetrowy wąwóz i roz­ poczęła się trochę lepsza droga. Potem jeszcze prawie 50 metrów i dr Szygowski ze swoimi żołnierzami był już na szczycie wzgórza 262, na Maczudze. Droga była pusta i jakby wysłana połamanymi gałązkami, konarami drzew i masą liści. Z lewej strony ciągnęły się pola i łąki, a potem szeroki gościniec prowadził przez las. Wreszcie po jeszcze stu metrach Polacy mijali parkan z gałęzi i szeroką bramą wjazdową. Dalej był sad, a po jego prawej stronie niezbyt wysokie zabudowania folwarczne. Nieco zaskoczonego dr. Szygowskiego powitał dowódca 9 batalionu, ppłk Zdzisław Szydłowski, podkreślając że pluton sanitarny dzielnie się spisywał. Później trochę jedzenia, przydział papierosów, czekolady, żyletek i ginu lub whisky. Tamże, s. 296.

188 Po godzinie 17.30, po odprawie, nareszcie długo oczekiwany odpoczynek. Pojawiła się też zaległa poczta, a w niej „Dziennik Polski" i „Dziennik Żołnierza". Dr Szygowski otrzymał też upragniony list, z którego — ku swej wielkiej radości — dowiedział się, że wkrótce zostanie ojcem. Porucznik miał się zainstalować z plutonem sanitarnym niedaleko pod lasem, by urządzić punkt opatrunkowy w pobliżu dowódcy i kompanii dowodzenia. Wkrótce punkt opatrunkowy był gotowy do udzielania pomocy rannym i chorym żołnierzom. Losy wojny stale się zmieniają. Parę dni później punkt opatrunkowy trzeba było likwidować. Wtedy znów przybył goniec na motorze i głośno obwieścił, że „cały 9 batalion jedzie na siedmiodniowy odpoczynek. Proszę się trzymać razem z konwojem i nie odłączać!" Jak podaje dr Szygowski: „...Droga doprowadziła nas do jakiegoś skrzyżowania dróg, które wraz z otoczeniem było strasznym pobojowiskiem... Na pierwszym planie ujrzałem ogromny wysoki krzyż przydrożny... Rosnące wokół wysokie i stare drzewa były całkowicie zniszczone. Kilka tylko zupełnie nagich konarów sterczało w górę do nieba, jakby wołając o pomstę dla ich zabójców i morderców. U podnóża krzyża leżał przewrócony i rozbity samochód niemiecki... Wokół cisza głęboka po­ krywała swoim żałobnym całunem martwe szczątki leżących tu jeszcze ludzi... i zwierząt... W dali za krzyżem, nieznacznie na prawo od nas wzgórze opadało stromo w dół. W tym kierunku biegła druga droga, która ostrym skrętem szybko ginęła za tym spadzistym zboczem wzgórza. Znisz­ czony polski czołg Sherman stał na środku tej drogi, a w po­ bliżu niego przewrócony na bok «łazik»... Zdawało mi się, że jesteśmy po drugiej stronie wzgórza 262..." **

189 Po krótkim postoju Polacy ruszyli dalej. Mijali jakieś miasteczko. Na rynku stały duże samochody ciężarowe i trzy czołgi innego oddziału polskiego... Polski konwój szybko posuwał się naprzód. Droga była pusta. Humor żołnierzom dopisywał. Dla pokrzepienia serc roz­ brzmiewały słowa rozmaitych piosenek. Jechali przecież po bardzo trudnych dniach walki na odpoczynek. Ppłk Szydłowski polecił dr. Szygowskiemu znaleźć od­ powiednią kwaterę, by ulokować się z plutonem sanitarnym i otworzyć izbę chorych. Po dłuższych poszukiwaniach znaleziono biały pałacyk na wzgórzu, który wydawał się całkowicie opuszczony. Po dłuższej chwili w drzwiach zjawił się jednak starszy, wysoki, szczupły mężczyzna. Szef i dwaj sanitariusze próbowali wyjaśnić, że polski lekarz z plutonem sanitarnym chce się tu urządzić, by leczyć chorych i rannych żołnierzy. Pojawiła się również jakaś kobieta i oświadczyła, że z drugiej strony pałacu można zająć pokoje na kwaterę. Tam pomieszczenia były czyściutkie i dobrze utrzymane. W niedługim czasie przyjechał samochód ciężarowy, który dowiózł niezbędne rzeczy do urządzenia izby chorych i izby przyjęć. Dr Szygowski otrzymał prasę, m.in. „Daily Mail" i „Dzien­ nik Żołnierza". Spragniony wiadomości niezwłocznie przy­ stąpił do czytania. Zwróciły jego uwagę następujące tytuły artykułów: Gen. de Gaulle powraca do Paryża! Armie Sprzymierzonych Narodów zajmują i uwalniają całą Francją. I dalej: Polska Dywizja Pancerna pod dowództwem gen. Maczka rozgramia armią niemiecką pod Chambois i Falaise!45

44

W tym miejscu na szczycie pagórka znajduje się imponujący pomnik, wzniesiony przez rząd francuski na cześć i chwałę: „Armii Polskiej Walczącej tutaj u boku jej Sprzymierzeńców: Anglików. Amerykanów, Kanadyjczyków i Wolnych Francuzów".

S z y g o w s k i , op. cit., s. 354.

190 20 sierpnia po południu Niemcy, widząc że sytuacja staje się dla nich coraz bardziej skomplikowana, znowu uruchomili swoją ciężką artylerię. Działa i wielolufowe moździerze siały wokół spustoszenie. Rannych przybywało. Przynoszono ich w pobliże „zameczku", gdzie na północno-zachodnim stoku głowicy wokół kilku domków dzielnie krzątali się lekarze. Ruszyły znowu dwa natarcia nieprzyjaciela: silnych jeszcze niedobitków dywizji SS, którzy marzyli jedynie o wyrwaniu się z kotła, a ponadto z zachodniej strony — 21 dywizji pancernej. Ich celem było skruszenie muru zamykającego kocioł. Rozgorzała pełna napięcia walka. Chwilami wydawało się, że obrona lada moment zostanie rozbita. Radiostacje Maczugi alarmowały, żądając pomocy. Któż mógłby wtedy pomóc Polakom? Niestety, na nikogo nie można było liczyć. Kanadyjska 4 Dywizja pancerna w ostatnich dniach mocno nadwątlona, nie była w stanie odpowiedzieć na wezwanie Polaków. Wprawdzie gen. Simonds, obserwując przebieg zmagań z wysuniętego rzutu dowództwa Polskiej Dywizji Pancernej, domagał się od 4 dywizji pośpiechu, ale na nic nie było można liczyć. Na Maczudze nie brakowało obserwatorów artylerii. Były dwa zespoły z 1 pułku artylerii motorowej oraz trzej obser­ watorzy z 2 pułku. Był też kpt. Piotr Sevigny z kanadyjskiego 4 pułku. Wszyscy mieli bardzo trudną pracę. Ich pułki — zdaniem Jana Marowskiego — „muszą kłaść ognie dokoła Maczugi. Strzelanina trwa i ani na sekundę nie słabnie jej natężenie. Wokół słychać terkot karabinów maszynowych. Jadą półgąsienicowe niemieckie samochody pancerne. Rzu­ cają ręczne granaty. W wieżyczkach widać głowy w niemiec­ kich hełmach. Są coraz bliżej. Głośny huk i trafiony trzeci samochód. Strzela działon pchor. Lewandowskiego. Dwa trafienia - to pierwszy i drugi samochód. 2 pułk artylerii motorowej

191 bije granatami na wprost. To pchor. Ginda i kan. Pustuł z 3 baterii. ...Nieco dalej polował na samochód pancerny płk Franciszek Skibiński. Najechały one nieostrożnie na dowództwo 10 brygady kawalerii pancernej. Zastępca dowódcy nie tracił czasu. Wskoczył w swego Shermana i pogonił na łowy. Broń myśliwską miał dobrą — działo, kaliber 7 5 " 4 6 . Tymczasem na Maczudze obserwator artyleryjski nie tylko podawał centralom strzelniczym cele, lecz także sam musiał strzelać z działa do nacierających Niemców, a ponadto... szybko uciekać z płonącego czołgu, który zaatakowała Pantera. Por. Kasprzycki odniósł rany. Z załogi por. Rupniaka zginął radiotelegrafista bombardier Pilch, ranny został także kierowca. Reszta załogi uratowała się dosłownie w ostatniej chwili. Jan Marowski stwierdza, że „... kpr. Paschek szaleje. Raz działo, raz browning. Strzela zapamiętale z pasją. Ma 43 lata i bogatą przeszłość. Trzynaście lat służby w handlowej marynarce angielskiej w dorzeczu Amazonki. Storpedowany na Atlantyku, leczy się w Kapsztadzie, gdzie postanawia wstąpić do Wojska Polskiego. Interesuje się tylko strzelaniem, jeńcami i... alkoholem. Kpt. Sevigny również nie gardzi calvadosem. Jest Kanadyj­ czykiem z Quebec. Jego rodzina pochodzi z Francji, z normandzkiej wsi Sevigny. Na Maczudze w polskim czołgu i z polską załogą radził sobie doskonale do chwili, kiedy z płonącego Shermana razem musieli wyskoczyć..." 47

* Punkt opatrunkowy ppor. Markiewicza zainstalował się w znanym nam już „zameczku". Jakiż to zameczek? To zwykły domek myśliwski i jakaś ferma na północnym stoku 46 J . M a r o w s k i , Siadami czołgów Pierwszej Dywizji Pancernej, wyd. II, Wrocław 1948. s. 178. Tamie, s. 179.

192 głowicy Maczugi! Dzięki wysokim fundamentom, jak gdyby podnoszącym budowlę z jednej strony w górę, nadano jej taką nazwę na wyrost. Pracowali tam z największym poświęceniem lekarze wszystkich oddziałów na Maczudze. Szczególnie ofiarnie zajmował się rannymi ppor. lekarz Izaak Klajman z batalionu strzelców podhalańskich, którego dowódcą był ppłk Karol Complak. Wszyscy szanowali i lubili doktora. A niejeden żołnierz opowiadał, jak to kazał on w okolicy wyłapywać kury, aby móc gotować dla rannych i chorych pożywny rosół. Trochę niżej w sadzie pod jabłoniami urządzono zespół sanitarny ppor. dr. Drozdowskiego. Jemu to bardzo pomagał w pracy ppor. dr Ludwik Szygowski, lekarz 9 batalionu strzelców48. Zespół sanitarny pełnił tu, na Maczudze, niezwykle od­ powiedzialne i trudne zadania, mimo że brakowało choćby małego kącika, gdzie można byłoby w miarę spokojnie udzielać pomocy rannym żołnierzom. Celem natarcia nieprzyjaciela był właśnie 9 batalion strzel­ ców, mimo że bardzo duże znaki Czerwonego Krzyża wyraźnie wskazywały, co się tutaj mieści. Na początku walki poległ kapelan 9 batalionu, franciszkanin ks. Hupa. Biegnący doń z pomocą st. sierż. Cichocki, niestety, nie zdążył. Padł na ziemię, trzykrotnie przeszyty pociskiem i zakończył życie. Pantery szły dalej naprzód. Nagle odezwały się działa dywizyjne. Strzały były celne. Obie Pantery zapaliły się. Wkrótce poparzeni Niemcy przyczołgali się do polskich sanitariuszy, prosząc o pomoc. Gdy zabrakło przeciwnikowi osłony czołgów, Shermany gwałtownie zaatakowały niemiec­ kich piechurów. Zaraz też zjawili się oni samochodem sanitarnym, w którym było kilkunastu śmiertelnie rannych. 48

Od 1 lipca 1945 r. batalion ten nosił nazwę: 9 Batalionu Strzelców Flandryjskich z nadania księcia Karola, regenta Belgii. Wypada dodać, ze książę wraz z tytułem nadal batalionowi sznury naramienne. tzw. Fourragere w kolorach belgijskiego Krzyża Wojennego, noszone na prawym ramieniu-

Czołg niemiecki uszkodzony przez Polaków w lasku Mont-Ormel na Maczudze

Kanadyjczyk kpt. Laughlin E. Waters

Mjr (pp+k) Jerzy Wasilewski, najmłodszy dowódca 10 pułku strzelców konnych

Po walce 20 sierpnia 1944 r. na drodze Coudehard w pobliżu Chambois Odpoczynek po walce w Chambois. W głębi zdobyty sztandar hitlerowski

Polski czołg zniszczony na Maczudze

Gen. Otto von Elfeldt, dowódca 84 korpusu niemieckiego, wzięty do niewoli przez 10 pułk strzelców konnych pod Chambois

Jort. Ulica imienia Pierwszej Polskiej Dywizji Pancernej

Gen. Stanisław Maczek dekoruje Orderem Krzyża Wojennego Virtuti Militari dowódcę 24 pułku ułanów ppłk. Romualda Dowbora. Z prawej strony następny do dekoracji mjr Władysław Rakowski

Pomnik na cmentarzu żołnierzy 1 Polskiej Dywizji Pancernej. UrvilleLangannerie

Tablica pamiątkowa z okazji przekroczenia w dniu 15 sierpnia 1944 r. rzeki Dives przez 10 pułk strzelców konnych

Pomnik w Chambois dla upamiętnienia miejsca połączenia się wojsk polskich i amerykańskich

Krzyż wzniesiony na pa­ miątkę krwawych walk na wzgórzu Mont-Ormel na Maczudze

Spotkanie po latach 11 lipca 1966 r. w Chambois. Od lewej: kapelan Alfons Stopa, gen. Stanisław Ma­ czek, płk Władysław Zgorzelski i mer mias­ teczka Chambois

W pościgu za nieprzyjacielem. Medal pamiątkowy wybity staraniem Kół Oddziałowych żołnierzy 1 dywi­ zji pancernej dla upamiętnienia zwycięstwa nad Niemcami

193 Ppor. Drozdowski i lekarz 8 batalionu, ppor. Wierdak, próbowali opatrywać tych, co jeszcze żyli, a sanitariusze spieszyli się z pochówkiem poległych. * W dalszym ciągu szalał ogień artylerii i moździerzy. Rannych było coraz więcej, ale sanitarki po nich nie nadjeż­ dżały. Szukając jakiegoś wyjścia z tragicznej wprost sytuacji oba zespoły sanitarne połączono w jeden punkt opatrunkowy w „zameczku". „Wkrótce — jak pisze mjr Jan Marowski — wszystkie budynki i szopy zapełnione były rannymi. Część ich leżała wprost na ziemi na podwórzu... Lekarze nie mieli chwili odpoczynku, sanitariusze uwijali się bez wytchnienia. Pomagał ksiądz kapelan Rembowski, a także lekarz 2 pułku pancernego por. Kulesza. Plut. Garczyński nosił rannych razem z kierow­ cami. W wyjątkowo prymitywnych warunkach dokonywano zabiegów i operacji"49. Wieczorem stało się rzeczą oczywistą, że na Maczugę nie zdoła dotrzeć żaden wóz z zaopatrzeniem, którego już wyraźnie brakowało. Kanadyjczycy nie mogli pomóc, ponieważ byli jeszcze za daleko, Amerykanie także nie. Pozostawała jedynie droga zrzutów z powietrza. Wymagało to dokładnego oznaczenia miejsca, wytyczenia kierunku zrzutów płachtami rozpoznawczymi i sygnałowymi. Zarówno amunicja, jak i żywność musiały być dostarczane aż z An­ glii. Termin zrzutu — to 48 godzin od zamówienia. Tym razem uzgodniono, że zrzut nastąpi wyjątkowo w ciągu 18 godzin. Noc była bardzo ciemna i padał deszcz. Dopiero 21 sierpnia rano jedynie kilka Dakot50 znalazło oznaczony punkt zrzutu 49

M a r o w s k i , op. cit., s. 182. Dakota — brytyjski samolot transportowy, często używany przez polskich lotników, m.in. w lotach do krajów okupowanych (zrzuty żołnierzy i sprzętu). 50

Pomnik 1 Dywizji Pancernej na placu Inwalidów w Warszawie

13 — Falaise 1944

194 i spuściło tam ze spadochronami kosze z zaopatrzeniem. Kilka z nich wpadło, niestety, w ręce Niemców. Reszta zasobników spadła osiem kilometrów dalej, w rejonie kanadyjskiej brygady piechoty, której — jak się okazało — wcale nie były potrzebne. Tak więc sytuacja jeszcze 51 bardziej się skomplikowała . Dopiero 21 sierpnia pojawiła się możliwość odesłania rannych rozmaitymi wozami po usłanej trupami i zniszczonym sprzętem drodze. Tego dnia dotarł na Maczugę pluton prze­ wozowy 11 kompanii z 9 batalionu. Coraz silniej dawał się we znaki brak amunicji. ZWYCIĘSTWO...! W poniedziałek 21 sierpnia wcześnie rano odezwały się pierwsze serie, którymi czujki powitały niemiecki patrol. Gdy w jego stronę padł strzał, natychmiast zaczęła wyskakiwać załoga czołgu z rękami wzniesionymi w górę. Buchnął słup ognia. Za czołgiem posuwał się samochód na gąsienicach. Wyskoczyła z niego i rozbiegła się piechota, a po chwili padła na ziemię. Zaterkotały lekkie niemieckie karabiny maszynowe. Zaraz też odpowiedziały im brytyjskie kaemy szeregowych Koropeckiego i Młynka. Nieprzyjaciel broni się, ale posuwa się naprzód. „Koropecki ranny. Młynek wysuwa się wyżej na pagórek — relacjonuje Jan Marowski. — Rąbie serię i drugą... Sierż. Stypiński zastąpił Koropeckiego... Pociski sypią się gęsto... Niemcy machają chustkami. Natarcie jakby zamiera. I znowu fala piechoty... Zginął st. szer. Chmielewski, zginął sierż. Stypiński i plut. Wiśniewski. Dziesięciu kierowców rannych. W prowadzonym przez nich ogniu załamały się trzy kolejne natarcia..." S2 51 32

Zob. szerzej na ten temat: D e c , op. cit., s. 272. M a r o w s k i , op. cii., s. 184 n.

195 Artyleria stopniowo cichnie i powoli milkną moździerze. Następuje oczekiwane odprężenie. Wszyscy czują, że kryzys chyba mija. Tymczasem sztaby 10 brygady pancernej, a także 3 brygady strzelców zmotoryzowanych znajdowały się na wzgórzu 259. Było stąd jednak zbyt daleko, aby można dowodzić jedno­ stkami walczącymi na Maczudze. Już 19 sierpnia po południu płk Tadeusz Majewski po­ stanowił podejść bliżej do fermy między miejscowościami Bourdon i Neauphe-sur-Dives, leżącej na szlaku wycofujących się niemieckich grup bojowych. Do fermy przeniósł się także płk Wieroński ze swoim sztabem. Płk Skibiński, zastępca dowódcy 10 brygady pancernej tak opisał te dni: „Noc z 19 na 20 sierpnia spędziliśmy w ogniu moździerzy i wśród strzelaniny... Gdy o świcie zobaczyłem, że na polu pod fermą kręcą się dwa niemieckie samochody pancerne... wskoczyłem do Shennana, «zgwizdałem» moją załogę i wyjechałem w pole. Niemcy zaczęli uciekać... Teraz z wszystkich stron biły do nich armaty przeciwlotnicze i przeciwpancerne. Jeden samochód znikł gdzieś poza dymami, drugi zakręcił się, przechylił i stanął. Wysypało się trzech ludzi i wtedy dopadł ich mój Sherman. Oficer i podoficer podnieśli ręce do góry. Trzeci leżał na ziemi i jęczał ciężko ranny... Wróciliśmy do fermy, gdzie nie zastaliśmy żywego ducha. Oba sztaby odjechały w nieznane. Rannego przekazałem napotkanemu Francuzowi, a zdrowych — żandarmom. I poje­ chałem, żeby dogonić sztab brygady, który znów wrócił na wzgórze 259, a Maczka poprosiłem, żeby mi dal z powrotem mój stary pułk. (Chodzi o 10 psk — przyp. aut.). Zgodził się... Rano pojechałem do Chambois. Droga w pobliżu zawalona była rozbitym sprzętem i zwałami trupów niemieckich... 53 W poniedziałek 21 sierpnia małe grupki nieprzyjaciela próbowały się przebić przez polską zaporę na wzgórze 262. " Fr. S k i b i ń s k i, Pierwsza Pancerna, wyd. V, Warszawa 1970. s. 309 n.

197

196 Prawie na każdy okrzyk „Halt!" Niemcy poddawali się, a Polakom przybywało jeńców, z którymi zupełnie nie wiadomo było, co zrobić. Kolejne, prowadzone z niemałym rozmachem, ataki niewiel­ kich pododdziałów niemieckich, można określić jako rozpacz­ liwe próby esesowców ratowania życia. Polacy dzielnie odpierali natarcia i wytrzymywali wszystkie nawały ogniowe, które nieprzyjaciel wysyłał im jedną po drugiej. Poniesiono bardzo bolesne straty. Jak podaje Władysław Dec, poległo piętnastu żołnierzy. Wśród nich m.in.: sierż. Zarzyna, plut. Sarnecki i plut. Grzenia; kaprale Kanduła i Rucki. Rany odnieśli: ppor. Michalski, oficer łączności Biernacki i dowódca plutonu Gabriel 3 4 . Również na odcinek „Krwawych koszul" wyszło wczes­ nym rankiem natarcie z kierunku wschodniego. Zdołał je odeprzeć jadący na resztkach benzyny 1 szwadron 2 pułku pancernego. Przed południem jakiś pododdział niemiecki uderzył wprost na głowicę Maczugi. Przywitał go skuteczny ogień sprzężonych ciężkich przeciwlotniczych karabinów maszynowych, a także 2 pułku pancernego. Po paru minutach Niemcy zalegli w polu. Według relacji płk. Władysława Deca, „...dużą aktywność wykazywał kierunek z Chambois na Coudehard-Vimoutiers. Bronili go mężnie «doktorzy» wraz z przydzielonym plutonem wachm. Boryny. Nieustannie pojawiały się tam czołgi nie­ przyjaciela. Za nimi piechota, a także samobieżne działa artyleryjskie. Wachmistrz w którymś momencie dostrzegł w krzakach przemykających Niemców. Wypadł na nich swoim rozpoznawczym wozem bojowym na gąsienicach i puścił parę długich serii. Za moment podeszła następna grupka Niemców i skierowała na wóz Boryny ostry ogień karabinów maszyno­ wych. Zginął wspaniały żołnierz i doskonały «karabiniarz» 1 samodzielnego szwadronu ciężkich karabinów maszynowych. D e c , op. cit., s. 272 n.

Pośmiertnie mianowany został podporucznikiem i odznaczony Orderem Wojennym Krzyża Virtuti Militari V klasy"' ,: '. Warto tu nadmienić, że flagi i znaki Czerwonego Krzyża w najmniejszym nawet stopniu nie stanowiły ochrony przed wrogiem. Wprost przeciwnie, stały się jakby magnesem przyciągającym niemieckie ataki. Lekarz opatrujący rannych usłyszał w pewnej chwili czyjś wyraźny głos: „«Dwie Pantery idą na nas». Były to Panteryprzewodniki, prowadzące za sobą piechotę... Ziały ogniem swych ciężkich karabinów maszynowych, przewracały wozy sanitarne i tratowały po drodze absolutnie wszystko. Zginęli: kpr. Noras, st. szer. Cichocki, szer. Matysiak i kilkunastu rannych w sanitarkach. Zginął także dwukrotnie ranny tego dnia ksiądz Hupa, kapelan 9 baonu strzelców"'' 6 . Gdy natarcie Niemców ruszyło dalej ku „czubowi" głowicy Maczugi, Shermany dały im skuteczny odpór. Obie Pantery buchnęły ogniem. Brytyjskie ciężkie czołgowe karabiny ma­ szynowe (tzw. besy) stopniowo unieszkodliwiały niemiecką piechotę. Na chwilę walka przycichła, ale po kilku minutach strzelanina znów się rozszalała. Lekarze i sanitariusze jakby nie widząc i nie słysząc pocisków, pracowali bez wytchnienia. Również kapelan pan­ cerny, ksiądz Rembowski, był wspaniałym duszpasterzem i lubianym przez wszystkich „łapiduchem". Operacje odbywały się pod gradem pocisków i, niestety, w absolutnie prymityw­ nych warunkach. Z opatrywaniem rannych nie sposób było nadążyć. Sala z rannymi, a była to zwykła szopa, się zapaliła. Sanitariusze wyciągali rannych i próbowali opanować ogień, aby nie zagroził sąsiednim budynkom. Pośpiech trwał prawie do południa. Potem działania powoli zamierały. Wreszcie pojawili się Kanadyjczycy. Dotarły również wozy z zaopatrzeniem. Wszystko przecież było już na wyczerpaniu. Zarówno amunicja, jak benzyna, żywność i lekarstwa. "" Tamże, s. 274. Tamie; zob. też: F I o re n t i n, op. cit., s. 446.

198 21 sierpnia rano wjechał na Maczugę pierwszy czoła, obserwator artylerii 4 kanadyjskiej dywizji pancernej. Wyszedł z niego mjr Piotr Sevigny, a łzy ciurkiem płynęły mu z oczu. Zbliżył się — j a k podaje Stanisław Koszutski — do gromady „brudnych oberwańców, zwycięzców i panów pola bitwy. Stanął na baczność, zasalutował i powiedział: — What a bloody spectacle! (Jakiż krwawy widok!) This is real Polish Battlefield, My God! (To jest prawdziwe polskie pole bitwy, mój Boże!) Spojrzał na niego strzelec z 8 batalionu... i rzekł bez emocji do kolegów: — Czemu ten cyrkowiec nie przyjechał tu trzy dni temu? A do mjr Sevigny: Thank you, major! (Dziękuję ci, majorze!)? Cóż, strzelec wyraźnie się mylił. Piotr Sevigny od 19 sierpnia towarzyszył bez przerwy 1 pułkowi pancernemu. Według opinii ppłk. Koszutskiego był to bardzo dzielny żołnierz i prawy człowiek. Spotkanie na Maczudze z Polakami wywarło na nim ogromne wrażenie. Stał się zagorzałym rzecznikiem polskich spraw, także później po wojnie, gdy był politykiem i posłem do kanadyjskiego parlamentu 3 7 .

199 22 sierpnia z samego rana ppłk dypl. Władysław Dec udał się na Maczugę, aby wszystko bardzo dokładnie sprawdzić i zobaczyć swoich umęczonych ostatnimi walkami żołnierzy. „W kotle Falaise-Trun-Chambois i Maczuga mogą być jeszcze Niemcy. Obsadź więc rękojeść Maczugi i trzymajcie 58 się!" — rozkazał przez radio gen. Maczek ppłk. Decowi . Na rękojeść skierowano „doktorów" i 1 pułk pancerny zgodnie z planem ustalonym przez gen. Maczka przed paroma dniami. Niestety, plan ten pokrzyżował nieprzyjaciel. Trzeba więc było na nowo obsadzić Maczugę, a zwłaszcza jej rękojeść, aby wyłapać resztę maruderów niemieckich.

W 10 pułku strzelców konnych, który miał swój ogromny udział w zwycięstwie dywizji nad wrogiem, panował poważny nastrój. Żołnierze — „dzieci Macieja" — pożegnali ukocha­ nego i szanowanego przez wszystkich bohaterskiego dowódcę mjr. Jana Maciejowskiego, awansowanego pośmiertnie do stopnia podpułkownika i odznaczonego Orderem Krzyża Virtuti Militari IV klasy. PO BITWIE

Koło południa kryzys minął. Ostatnie natarcie niemieckiego 2 korpusu pancernego z północnego wschodu na Maczugę załamało się dzięki nieugiętym polskim obrońcom, a także wskutek uderzenia 4 Kanadyjskiej Dywizji pancernej z północy na wschodnie przedpole obrony. Bitwę wygrali więc Polacy. Czas naglił. Trzeba było jak najprędzej przygotować drogi do ewakuacji rannych z „zameczku" i z „Łysej Polany". Zarządzono ewakuację rannych. Zob. K o s z u t s k i. op. cii., s. 215.

W rozkazie wydanym po bitwie gen. Stanisław Maczek wyraził żołnierzom dywizji podziękowanie za ofiarność i męs­ two w boju. Dowódca 1 dywizji pancernej przybył 22 sierpnia do Chambois i widział pole bitwy w całej grozie. Było ono dosłownie pokryte trupami ludzkimi, poczerniałymi od dymu, kurzu i deszczu. Wszystkie drogi i dróżki, a także polany zatłoczone niezliczonymi wrakami i szczątkami rozmaitych pojazdów, a przede wszystkim czołgów. Były tu też liczne 38

M a c z e k , op. cit., s. 175; Dec, op. c/7., s. 275.

200 czołgi niemieckie, Tygrysy i Pantery, rozbite na ulicach i pobliskich drogach. Tego dnia po południu odbyła się z udziałem dowódcy polskiej dywizji podniosła uroczystość. Trębacze 10 pułku dragonów odegrali marsz Wojska Pol­ skiego w obecności amerykańskich, brytyjskich i polskich korespondentów wojennych. Odczytano depeszę od gen. Kazimierza Sosnkowskiego, skierowaną z Londynu do armii polskiej: „Wasze walki — stwierdził Naczelny Wódz — przejdą do historii. Wasze poświęcenie przyczyni się do ustanowienia praw Polski na niezniszczalnej podstawie... Pierwsza Dywizja pancerna pod wypróbowanym dowó­ dztwem gen. Stanisława Maczka okryła się sławą na polach Normandii i odegrała wybitną rolę w wielkiej bitwie, która pozostanie w pamięci ludzkiej jako jedna z najświetniejszych operacji wojennych, uwieńczona zniszczeniem 7 armii nie­ mieckiej... Wspominając z czcią Waszych poległych kolegów i to­ warzyszy broni, ślę Wam wyrazy dumy i wiary oraz w imie­ niu służby za dotychczasowe osiągnięcia z głębi serca 59 dziękuję" . Odczytano gratulacje nadesłane przez króla Jerzego VI. Podano też do wiadomości treść depeszy gen. por. Henry'ego Duncana Grahama Crerara, dowódcy 1 Armii Kanadyjskiej. Czytamy w niej między innymi: „... Pierwsza Armia Kanadyj­ ska jest dumna z tego, że ma w swoich szeregach Pierwszą Polską Dywizję Pancerną..." 60 Nadeszła również depesza od bezpośredniego przełożonego, gen. por. Granville'a Guy Simondsa, dowódcy 2 Korpusu -9 Rozkaz Naczelnego Wodza nr 17 z 23 sierpnia 1944 r.. cyt. wg: T o m k o w s k i , op. cit., s. 58; zob. też: Zb. i M i e r z w i ń s k i , Generałowie I! Rzeczypospolitej..., Warszawa 1990. s. 173. m M a r o ws k i. op. cit., s. 213: T o m k o w s k i. op. cit.. s. 28; zob. też: M i e r z w i ń s k i , op. cit., s. 173; K o s pa t h - P a w I o w s k i, op. cit.. s. 68 n; Wy s o c k i , op. cit., s. 150.

201 Kanadyjskiego, w której znalazły się m.in. następujące słowa: „W moich oczach — stwierdził generał porucznik — był to bój o decydującym znaczeniu i jako taki został zapisany w historii nowoczesnej sztuki wojennej..." 61 Gdy w godzinach popołudniowych przybył na Maczugę gen. Maczek, w zasadzie panował już spokój. Walki dogasały. Polacy oczyszczali teren i porządkowali niezwykłe ważne w danej chwili sprawy zaopatrzeniowe. U dowódcy dywizji zameldował się niezwłocznie ppłk dr Zdzisław Szydłowski, dowódca 9 batalionu strzelców, a pod­ czas ostatnich dwóch dni faktyczny dowódca całego zgrupo­ wania na Maczudze. Żołnierze byli nieludzko zmęczeni i całkowicie wyczerpani. Przeżywali bardzo mocno poniesione straty, być może nie do końca przekonani o osiągniętym sukcesie. Kiedy gen. Maczek dotarł do mjr. Władysława Zgorzelskiego i jego dragonów oraz ułanów 24 pułku, nerwy po krwawych zmaganiach prawie już minęły, a do głosu do­ chodziła powoli świadomość odniesionego zwycięstwa. „Pod zdobycznym namiotem, zasłanym — jak dywanem — zdobytym sztandarem ze swastyką jakiegoś oddziału SS, wychyliłem kieliszek szampana, też zdobycznego, na cześć ułanów, dragonów i strzelców przeciwpancernych" — stwier­ 62 dza w swojej książce dowódca polskiej dywizji . Gdy gen. Maczek cisnął pod nogi sztandar hitlerowski, podszedł do dowódcy prosty żołnierz i podarował mu niemiecki Krzyż Żelazny, zdobyty w Chambois na jeńcu niemieckim. Charakterystyczny zbieg okoliczności, że Nie­ miec dostał ten właśnie Żelazny Krzyż pięć lat temu za udział w walkach przeciwko płk. Maczkowi na polskich polach bitew w roku 1939... 63 61 T o m k o w s k i . op. cit., s. 59; K o s p a t h - P a w ł o w s k i , op. cit.. s. 69; W y s o c k i , op. cit., s. 151. 62 M a c z e k , op. cit., s. 175; zob. też: S k i b i ń s k i . Falaise, s. 101. 63 F I o r e n ł i n, op. cit., s. 454.

202

203

Warto wspomnieć, że innym razem żołnierze dostrzegli na obliczu dowódcy pewne zakłopotanie czy po prostu smutek. Gen. Maczek, ściskając rękę płk. de Langlade'a z Francuskiej 2 Dywizji Pancernej odjeżdżającego do Francji, wypowiedział przepojone smutkiem słowa: „Pan jest szczęśliwym człowie­ kiem, panie pułkowniku. Jeśli zostanie pan zabity we Francji, umrze pan na swej odzyskanej ziemi. Ale my, my będziemy umierali na obcej, choć przyjaznej ziemi za Polskę, której już nigdy nie zobaczymy... M

W dzienniku merostwa Mont-Ormel pod datą 22 sierpnia zanotowano następującą informację: „... wróciliśmy do domów w chwili, gdy pierwsi polscy i kanadyjscy żołnierze przybyli do Pantheliere; są zdumieni widząc cywilów..." 65 W ten wtorek na równinie zaległa cisza. Wszyscy liczą straty, znajdują zabitych na łąkach, drogach, sadach, w piw­ nicach i rowach. Na pastwiskach pusto. Trawę pokryła warstwa kurzu, umilkły ptaki. Wokół widok okropny. Droga zasłana spalonymi samo­ chodami ciężarowymi, szczątkami wszelkiego rodzaju pojaz­ dów. Domy zrównane z ziemią, powyrywane z korzeniami jabłonie i rozmaite drzewa owocowe. Wszędzie trupy Niem­ ców. Na skraju łąki leżał okaleczony krzyż przydrożny... Fermy wokół popalone, zwierzęta martwe lub ranne, drzewa połamane i sczerniałe od ognia. Wokół tysiące lejów od pocisków. „Były tam setki trupów — zanotował kpt. Peter Simonds, brat generała — pomieszanych w ciasnocie wybojów z mart­ wymi końmi, zaprzęgami, uszkodzonymi samochodami i fur­ gonami kamuflowanymi na zielono, żółto i brązowo. Wszystkie te wyboje były jakby otwartymi grobami. Zawalone mury, 64 65

Tamie. Tamie, s. 472.

zniszczone domy, poprute dachy, trupy końskie. Żołnierze, którzy się stali już łupem robactwa, leżą porozrzucani w nie­ ładzie. Zbombardowane domostwa i zabudowania Saint-Lambert, Trun i Chambois w dwóch trzecich zrównane z ziemią" 6 6 . Przy zabitym żołnierzu niemieckim znaleziono rozkaz podpisany przez gen. Schimpfa, dowódcę 3 niemieckiej dywizji spadochronowej, w którym można było odczytać m.in.: „Głupie plotki... Mówi się, że dywizja jest otoczona. Nie mogę bawić się w szczegóły, jedynie stwierdzam, że to fałsz. Plotkę taką należy uważać za nieprzyjacielską propagandę! Nie istnieje taka armia, która mogłaby naszą dywizję otoczyć lub schwytać. Jest absolutnie pewne, że wojnę tę skończymy zwycięsko, tak jak pewne jest to, że własna 3 Dywizja Spadochronowa nie przestanie walczyć i spełni swój obowiązek do końca wojny. Kto myśli lub mówi inaczej, dostanie po pysku" 6 7 . A jednak gen. Schimpf całkowicie się pomylił.

Tymczasem Polacy uzupełniali amunicję i paliwo. Po południu przybył płk dypl. Franciszek Skibiński. W myśl rozkazu dowódcy miał przekazać dowodzenie 10 pułkiem strzelców konnych. Następnego dnia odprowadził pułk na łąki pod wsią Barou. Tam bowiem wyznaczony był biwak na odpoczynek. Przekazując 24 sierpnia dowództwo ukochanego 10 pułku strzelców konnych majorowi (a właściwie jeszcze rotmist­ rzowi), najmłodszemu wiekiem dowódcy szwadronu, Jerzemu Wasilewskiemu, płk Skibiński wyjeżdżał z pułku z ogromnym żalem. Zastępcą dowódcy został rtm. Michał Gutowski. Ze względu na niewątpliwe zasługi nowego zastępcy dowódcy 10 pułku strzelców konnych wypada przybliżyć jego postać. 66

67

Tamże. N o w a k o w s k i . P o ł o ż y ń s k i , K o w a l s k i , op. cit., s. 59.

204 Michał Gutowski urodził się w 1911 r. w Wielkopolsce. Osiemnaście lat później ukończył Oficerską Szkołę kawalerii w Grudziądzu. Jako jeden z najzdolniejszych jeźdźców, zakwalifikował się do kadry narodowej w tej dyscyplinie sportu. W roku 1936 brał udział w olimpiadzie w Berlinie. W wojnie z Niemcami w 1939 r. jako rotmistrz dowodził 1 szwadronem 17 pułku ułanów w bitwie nad Bzurą. Zaraz po wojnie wstąpił do Związku Walki Zbrojnej. W kwietniu ł940 r. jako kurier udał się z meldunkiem do Francji i tam uczestniczył w walkach. W roku 1944, gdy nastąpiła inwazja Francji, był rotmistrzem w 1 Dywizji Pancernej gen. Maczka. Z polską dywizją szedł przez pola bitew Francji, Belgii, Holandii i Niemiec. W końcu kwietnia 1945 r. już jako pułkownik objął dowodzenie 2 Puł­ kiem Pancernym i z nim wkroczył do Wilhelmshaven. Później awansował do stopnia generała. Po wojnie zamieszkał z żoną i dwoma synami w Kanadzie. Pracował tam jako trener kanadyjskiej kadry narodowej w jeździectwie. Wiele razy odwiedzał ojczysty kraj, sam lub z żoną. W roku 1989 — w 50 rocznicę odbicia Walewic z rąk Niemców — brał udział w uroczystościach w Polsce. Parę lat temu Michał Gutowski przyjechał do kraju, aby złożyć prochy żony w grobie rodzinnym na cmentarzu w Lgowie w Wielkopolsce. Gen. Michał Gutowski jest m.in. kawalerem Krzyża Orderu Wojennego Virtuti Militari. Ma opinię jednego z najdzielniej­ szych oficerów ł Dywizji Pancernej w latach drugiej wojny światowej. W roku 2003 „Rzeczpospolita" zamieściła informację o wizycie w kraju gen. Gutowskiego. Przewodniczący PKOL wręczył generałowi odznaczenie z okazji 80-lecia polskiego ruchu olimpijskiego.

205 Jeszcze 24 sierpnia wezwał płk. Skibińskiego gen. Maczek i polecił mu objąć dowództwo... 3 Brygady Strzelców Zmoto­ ryzowanych. Dotychczasowy dowódca brygady płk dypl. Marian Wieroński (odznaczony 15 sierpnia 1944 r. Krzyżem Virtuti Militari za bohaterską walkę pod wsią Potigny) wraz ze swoim szefem sztabu, kpt. Józefem Nawarą, od­ latywał do Londynu. Perspektywa objęcia stanowiska dowódcy 3 Brygady Strzel­ ców Zmotoryzowanych odpowiadała ambicjom utalentowane­ go płk. Skibińskiego. Nawet w najbardziej krytycznych sytuacjach zachowywał zimną krew. Ponadto cechowały go: odwaga, błyskawiczne podejmowanie decyzji, a przy tym wyjątkowo kulturalny sposób bycia i urok osobisty. Nigdy też nie opuszczał go humor. Zastanawiał się wprawdzie, czy poradzi sobie z brygadą strzelców, która była mniej zgrana z dywizją. Panowały też w niej nieco odmienne obyczaje i normy współżycia, z którymi — jak pułkownik sam stwierdzał — miał do czynienia od lat dwudziestu siedmiu 6 8 . Do 3 brygady płk Franciszek Skibiński zabrał dwa Cromwelle jako czołgi dowodzenia wraz z załogami. W GrandMesnil płk Marian Wieroński oficjalnie przekazał dowództwo brygady, przedstawił sztab i... odjechał. Zastępcą dowódcy 3 brygady był ppłk Władysław Dec. Funkcję szefa sztabu brygady objął dawny dowódca łączności mjr Hieronim Kurek, zwany Hirkiem. Jak twierdzi Władysław Dec, „...chociaż nie «dyplomatek», szefował doskonale, bo chłopak miał smykałkę taktyczną, dużo zdrowego rozsądku, zawsze serdecznie roześmianą gębę i wiele taktu w stosunkach z ludźmi. Bardzo lubiłem, gdy mi szefował..." 69 Pierwszym oficerem sztabu brygady był kpt. Gulin, drugim oficerem — kpt. Kubiak, kwatermistrzem zaś — kpt. Kozicki. 68 59

S k i b i ń s k i . Pierwsza Pancerna, s. 311; D e c. op. cit., s. 278. D e c , op. ci!., s. 278; S k i b i ń s k i , Pierwsza Pancerna, s. 312.

207

206 Był także komendant kwatery głównej oraz trzech oficerów łącznikowych.

Militari V klasy, 60 — Krzyżem Walecznych oraz 2 — Sre­ brnym Krzyżem Zasługi z Mieczami71.

* Nazajutrz punktualnie od godz. 10 rano Jerzy Wasilewski zarządził zbiórkę 10 pułku strzelców konnych. Por. Zygmunta Kłodzińskiego wyznaczył na stanowisko dowódcy 1 szwad­ ronu, którym właściwie dotychczas dowodził, a na jego zastępcę ppor. Kazimierza Szkutę. Dowódcą 2 szwadronu — po rtm. Michale Gutowskim — został por. Jan Salwa, a jego zastępcą ppor. Nikodem Kluż. Pluton rozpoznawczy ponownie objął por. Marian Plichta. 26 sierpnia mjr Jerzy Wasilewski przejął w miejscowości Barou sztandar pułku z rąk mjr. Ottona Ejsymonta, dotych­ czasowego zastępcy dowódcy pułku strzelców konnych, który właśnie awansował na dowódcę 1 pułku pancernego70. Wypada nadmienić, że tego dnia kapelan 10 pułku strzelców konnych, ks. Andrzej Głażewski odprawił mszę świętą żałobną za poległego dowódcę, mjr. Jana Maciejowskiego oraz za wszystkich poległych oficerów, podoficerów i szeregowych pułku. Na tej smutnej uroczystości był obecny gen. Stanisław Maczek z wyższymi oficerami dywizji pancernej. Nadszedł również z Londynu rozkaz Naczelnego Wodza, gen. Kazimierza Sosnkowskiego, w którym czytamy m.in.: „Na podstawie artykułu 4 i artykułu 9 Ustawy o Orderze Wojennym Virtuti Militari nadaję Złoty Krzyż Orderu Wojennego Virtuti Militari IV klasy świętej pamięci majorowi Maciejowskiemu Janowi — w uznaniu wybitnych czynów bojowych w bitwach w Normandii, gdzie poległ na Polu Chwały, dowodząc zwycięs­ ko 10 Pułkiem Strzelców Konnych". Ponadto Naczelny Wódz odznaczył za męstwo w walkach 13 oficerów i szeregowych pułku Orderem Wojennym Virtuti M a c z e k , op. cit., s. 186.

29 sierpnia nowy dowódca 3 brygady strzelców, płk dypl. Franciszek Skibiński, wydał swój pierwszy rozkaz do marszu w dniu 30 sierpnia. Trasa dywizji, pozostającej jeszcze w drugim rzucie kanadyjskiego korpusu, prowadziła w kierun­ ku Sekwany do rejonu Foret-Domanial-de-Bord. Strzelców 3 brygady żegnał rzęsisty deszcz. Na północ od biwaków toczyły się jeszcze walki. W paru miejscach na zachodnim brzegu Sekwany niemieckie straże tylne... osłaniały przeprawy i odwrót ocalałych spod Falaise niedobitków niemieckiej 7 armii gen. Haussera. Lekkie wozy poszczególnych oddziałów rozjechały się po okolicy. Jedne do szpitali polowych, drugie do stacji ewakua­ cyjnych. Specjalni wysłannicy ustalali, kto pozostał jeszcze w szpitalach w Normandii, kogo ewakuowano do Wielkiej Brytanii, kto zmarł na skutek odniesionych ran i pozostał na cmentarzykach w pobliżu szpitali wojennych. W drodze powrotnej wstępowali na pobojowiska, gdzie obok góry żelastwa niemieckiego niekiedy jeszcze ze sterczącą swastyką widniały wypalone Cromwelle lub Shermany z dywizyjną „wiewiórką". Tu i ówdzie wyłaniały się z ziemi niewielkie skromniutkie kopczyki żołnierskich mogił. Od czasu do czasu mijali groby i gdzieniegdzie ustawiali skromne drewniane krzyże z nazwiskami poległych i znakami pułków. Gdy 22 sierpnia dywizje 1 Armii Kanadyjskiej i 2 Armii Brytyjskiej minęły Chambois i Mont-Ormel, 1 Polska Dywizja Pancerna przegrupowała się w kolumny i odeszła parę kilo­ metrów dalej na... całotygodniowy odpoczynek. 71

N o w a k o w s k i , P o t o ż y ń s ki, K o w a l s k i , op. cit., s. 60 n.

209

POŻEGNANIE Z NORMANDIĄ KRAJOBRAZ PO BITWIE Operacja Fałaise-Chambois, rozgrywająca się w dniach od 8 do 21 sierpnia 1944 r., była bodaj najcięższą bitwą 1 Polskiej Dywizji Pancernej w całej kampanii 1944-1945 roku we Francji. W końcowym, trzydniowym okresie zmagań, walki nie ustawały ani na chwilę. Wszystkie były bardzo krwawe i prowadzone z niezwykłą zaciętością. Poszczególne oddziały polskiej dywizji, odcięte w zasadzie od dowództw i tyłów, walczyły bez systematycznego zaopatrzenia, bez możności udzielania doraźnej pomocy rannym oraz ich ewakuacji z pola bitwy. Mimo ogromnych trudności dywizja polska potrafiła ode­ przeć natarcia trzech doborowych niemieckich dywizji pan­ cernych, wspieranych dywizjami piechoty. Polscy pancerniacy wzięli do niewoli ponad 5113 jeńców, w tym 137 oficerów z generałem, czterema pułkownikami i dwoma podpułkownikami. Zniszczono (lub zdobyto): 55 czołgów, 49 dział, 38 transporterów opancerzonych, 207 pojazdów mechanicznych, 152 pojazdy konne. Zwycięstwo zostało okupione wysokimi stratami dywizji: 446 poległych, 1501 rannych i 150 zaginionych. Utracono ponad 100 czołgów.

Kanadyjczycy oficjalnie podają, że Niemcy w rejonie Trun-Argentan-Chambois stracili 187 czołgów, 157 pojazdów opancerzonych, 1778 samochodów ciężarowych, 669 samo­ chodów osobowych, 252 armaty, łącznie 3043 dział, czołgów i pojazdów '. Bitwa ta przeszła do tradycji jako „kocioł Falaise", „worek Falaise", a nawet „butelka pod Falaise". Znana też była na ten temat popularna fraszka normandzka: „Workiem zwali Polacy pułapkę pod Falaise. Anglik zwał ją pocket. Nie sprzeczam się wcale, bo żadnymi czarami faktu się nie zmieni. 2 Więc Polak bił po worku, Anglik zaś po... kieszeni" . Za udział i bohaterskie zmagania w rozstrzygającej bitwie normandzkiej dywizja doczekała się wkrótce — jak wiemy — wielu pochwał i słów uznania: od króla Wielkiej Brytanii Jerzego VI, od dowódcy 1 Armii Kanadyjskiej, gen. por. Henry'ego Crerara, od dowódcy 2 Korpusu Kanadyjskiego, gen. por. Granville'a Simondsa i wreszcie od marszałka Bernarda Montgomery'ego, który mówiąc później o bitwie pod Falaise, użył historycznego porównania: „Niemcy byli jakby w butelce, a polska dywizja była korkiem, którym ich w niej zamknęliśmy" 3 . Pancerniaków polskich najbardziej jednak ucieszył artykuł w fachowym piśmie brytyjskiej broni pancernej „Tank", które zamieściło w numerze z września 1944 r. dłuższy opis walk Polskiej Dywizji Pancernej pod Falaise i Chambois. A oto parę fragmentów z tego artykułu. ' Polski Czyn Zbrojny..., t. II, Walki formacji polskich na Zachodzie, Warszawa 1981, s. 559; St. M a c z e k , Od podwody do czołga, wyd. II, Londyn 1984, s. 180 nn; T. A. W y s o c k i , 1 Polska Dywizja Pancerna 1939-1947, wyd. II, Warszawa 1994, s. 154 n. Autorzy różnią się, niestety, w swoich opiniach na temat strat własnych i przeciwnika. Wl. D e c , Namnk i Falaise, wyd. 3, Warszawa 1972, s. 276. Pocket (ang.) — kieszeń. Cyt. wg: M a c z e k , op. cit., s. 181; zob. także: Polski Czyn Zbrojny, s. 559. M — Falaise 1944

210 „Wspaniała walka Polaków... Dopiero teraz ogłoszono oficjalnie, że Polska Dywizja Pancerna pod dowództwem gen. Maczka odegrała czołową rolę w uzyskaniu zwycięstwa Sprzymierzonych w Normandii, zamykając w dniu 21 sierpnia 1944 r. lukę, która była jedyną ostatnią drogą wyjścia na wschód od Argentan dla przetrzebionej armii niemieckiej. W ciągu sześciu dni bardzo ciężkich walk Polska Dywizja wstrzymywała całą furię ataku dwóch niemieckich korpusów SS, biorąc do niewoli 5000 jeńców, w tym jednego generała i 140 oficerów... Bitwa zmierzająca do zniszczenia sił niemieckich osiągnęła moment krytyczny w dniu 18 sierpnia. Podczas gdy jedne oddziały polskie musiały utrzymać całość zdobytego terenu, inne oddziały polskie — atakowane bez przerwy przez nieprzyjaciela, który dopiero teraz zaczął sobie uprzytamniać, iż jego koniec się zbliża — parły jak walec parowy na Chambois w kierunku ostatniej drogi pozostającej jeszcze otworem dla Niemców... ...Spośród pól bitewnych Normandii żadne inne nie przedsta­ wia takiego obrazu piekła, zniszczenia i śmierci, jak to, które rozciąga się na północny wschód od Chambois. Tam, wykonując osobiste rozkazy Hitlera, dwa wyborowe korpusy SS przeprowa­ dzały atak za atakiem, starając się rozpaczliwie przerwać żelazny pierścień, który Polacy zaciągnęli dookoła nich. W tej właśnie fazie bitwy Polska Dywizja Pancerna operująca o jakieś pięć mil dalej od swych kanadyjskich i amerykańskich sąsiadów, musiała powstrzymać cały ciężar fanatycznego naporu Niemców... Punkt szczytowy przypada na noc z 19 na 20 sierpnia... Szereg oddziałów polskich zamykających lukę było atakowa­ nych przez czołgi niemieckie nie tylko od zachodu, ale niekiedy ze wszystkich stron... Z nastaniem wieczoru 20 sierpnia nacisk nieprzyjaciela zaczął słabnąć i w ciągu nocy ustał. Amerykanie, z którymi Polacy nawiązali łączność poprzedniego dnia, zaczęli dostar­ czać paliwa i amunicji oddziałom Maczka...

211 21 sierpnia zwycięstwo było osiągnięte. Około godziny 11.00 Kanadyjczycy zrównali się z Polakami na lewej ich flance. Należało oczyścić «worek», który był już ostatecznie zamknięty..." 4 Po kilku latach zastanawiano się, dlaczego Falaise nie stało się zagładą całej armii niemieckiej. Próbowano nawet pod­ suwać myśl, że to właśnie Polska Dywizja Pancerna przepuściła część armii nieprzyjaciela na wschód. Wojska niemieckie, które wydostały się z kotła, jeszcze przed nastaniem zimy otrzymały uzupełnienie i dobre zaopa­ trzenie. Nabrały też nowych sił i później zdołały skutecznie przeciwstawić się wojskom sprzymierzonym. Jak wiadomo, w okresie od 16 grudnia 1944 do końca stycznia 1945 r. feldmarszałek Gerd von Rundstedt z podporządkowanymi mu dywizjami podjął przeciwnatarcie w Ardenach, w masywie górskim w południowej Belgii, w celu izolowania i zniszczenia wojsk brytyjskich i amerykańskich w Belgii i Holandii (1 Armia Amerykańska i 1 Armia Kanadyjska oraz 2 Armia Brytyjska). Pomyślny wynik tej operacji miał pokrzyżować — zdaniem Niemców — plany aliantów w 1945 r. i opóźnić ich ofensywę strategiczną na Rzeszę, a tym samym umożliwić dowództwu hitlerowskiemu skoncentrowanie głównych wysiłków na fron­ cie wschodnim. Operacja ta, trwająca do końca stycznia 1945 r. wprawdzie nie zapewniła Niemcom powodzenia, ale wyrządziła aliantom znaczne straty, co opóźniło o kilka tygodni ofensywę sprzy­ mierzonych w głąb Trzeciej Rzeszy. Tak więc wysunięte pewne zarzuty wobec Polaków, nie znajdują potwierdzenia w rzeczywistości. Gdy Polacy zamykali ostatnią lukę, znaczna część armii niemieckiej (ok. 30%) wydostała się już z kotła i posuwała się 4 Czasopismo „Tank", wrzesień 1944 r. Wspaniała walka Polaków... Cyt. wg: W y s o c k i , op. cit., s. 151; zob. także: E. K o s p a t h - P a w l o w s k i , Pod rozkazami generała Maczka, Warszawa 1991, s. 69.

213

212 w kierunku wschodnim przez Trun i Chambois na Vimoutiers, aż do chwili podejścia do Trun 10 pułku strzelców konnych 18 sierpnia wieczorem, a potem już przez Chambois do soboty wieczór 19 sierpnia, kiedy to nastąpiło spotkanie z Amerykanami. Wypada jednak podkreślić, że reszta sił niemieckich, to jest 70%, tkwiła dalej wjcotle. Po ostatecznym zamknięciu odwrotu nieprzyjaciela, 20 sierpnia osamotnionej Polskiej Dywizji Pancernej wymknęły się pewne grupy niemieckie, ale bez ciężkiego sprzętu. Stale jednak trwał niesłabnący ogień artylerii i polskich czołgów z Maczugi. Przemykanie armii nieprzyjaciela odbywało się w ogniu bardzo ciężkiej walki wszystkich oddziałów niemieckich, która toczyła się od nocy z 17 na 18 sierpnia do godzin wieczornych dnia następnego zarówno z oddziałami przebi­ jającymi się, jak i z korpusem pancernym, skierowanym tu specjalnie w celu zniszczenia polskiej dywizji. Bitwa o Normandię zakończyła się... Wypada tu przytoczyć opinię marsz. Bernarda Law Mongomery'ego, który opisał w swoich wspomnieniach krytyczne dni zamykania „worka". „19 sierpnia «worek» został praktycznie zamknięty, gdy Amerykanie z południa połączyli się z Polską Dywizją Pancerną w Chambois. Tego dnia kanadyjska 4 Dywizja Pancerna chwyciła miejscowość St. Lambert-sur-Dives i trzy­ mała ją, znosząc desperackie ataki nieprzyjaciela. Polska dywizja doświadczyła podobnie ciężkich walk... W trudnym terenie, na północ od Les Champeaux, oddziały pancerne i piechota staczały dezorientujące walki z czołgami niemiec­ kimi atakującymi ze wschodu, południa i zachodu, które desperacko starały się utrzymać wąski wylot do ucieczki. Około południa Ecorches zostało opanowane, a polskie czołgi były w rejonie Coudehard-Mont-Ormel. Polacy uchwy­ cili Chambois około godziny 19.00 i w tymże czasie został nawiązany kontakt z 5 Korpusem Amerykańskim.

W nocy 19 sierpnia... w Trun i na północ od tej miej­ scowości mieliśmy kanadyjską 3 Dywizję Piechoty i ka­ nadyjską 4 Dywizję Pancerną z małym oddziałem czołgów, z piechotą dzielnie trzymającą St. Lambert-sur-Dives na drodze do Chambois... Polska Dywizja była w Chambois i w rejonie Coudehard i Ecorches. Od Chambois do Argentan amerykański 5 Korpus miał dwie dywizje piechoty i jedną dywizję pancerną (francuską). Na początku niemieckie siły wewnątrz «worka»... robiły wrażenie, że działają według jakiegoś planu. Dywizje pancerne skoncentrowały się koło wyjścia z «worka», gdzie nacisk sprzymierzonych był najsilniejszy, i próbowały nie dopuścić do jego zamknięcia, gdy dywizja piechoty, a w szczególności spadochronowa, działały jak mogły jako straż tylna. Około 16 sierpnia pozory planowania znikły; dywizje zatraciły wartość, wymieszały się i ich dowódcy mogli tylko dowodzić własnymi zgrupowaniami bojowymi... Jeńcy. Masy sprzętu tarasowały drogi... Naszym zadaniem później było skierowanie armii kanadyj­ skiej i brytyjskiej jak najszybciej nad Sekwanę. Lewe skrzydło miało zająć się terenem z wyrzutniami latających bomb, aby ulżyć sytuacji bombardowanego Londynu" 5 . Szukając odpowiedzi na pytanie, dlaczego 7 armia niemiecka i grupa pancerna gen. Heinricha von Eberbacha zdołały uniknąć całkowitego odcięcia, gen. Stanisław Maczek stwier­ dza, że źródło tego tkwiło w ogromnych nieporozumieniach, jakie istniały na najwyższych szczeblach alianckich dowództw. I tak już „13 sierpnia amerykańska armia gen. [George'a Smitha] Pattona znalazła się w rejonie na południe od Argentan, a więc kilkanaście kilometrów z drugiej strony (płd.) Falaise. Ten wielki żołnierz ze zmysłem taktycznym i operacyjnym, widział dobrze wagę południowego ramienia kleszczy i jego 15 korpus był w marszu na Argentan. 3

Cyt. wg: W y s o c k i , op. cit., s. 154 nn.

214 Rozgraniczenie jednak pasów działania między 12 Grupą Armii gen. por. [Omara Nelsona] Bradleya a 21 Grupą Armii marsz. [Bernarda Law] Montgomery'ego przebiegało około 8 mil na południe od Argentan. Dając rozkaz dowódcy 15 korpusu [gen. Wadę H. Haislipowi] Patton nakazał wolny nacisk aż do nawiązania kontaktu z Brytyjczykami — nie chcąc eksponować zbytnio swego korpusu i bojąc się przypad­ kowego rozlewu krwi amerykańsko-brytyjskiej. 13 sierpnia wieczorem gen. Patton odwołał ten rozkaz i kazał oddziałom amerykańskim zatrzymać się na południe od Argentan. I to na zarządzenie z góry..." 6 Nakreślona na mapie linia rozgraniczenia „stała się prze­ szkodą — nie do przebycia — w osiągnięciu pełnego sukcesu... Powodem odwołania rozkazu, oprócz obawy Bradleya, czy Patton zdoła się przeciwstawić tłoczącej się armii niemieckiej w odwrocie, była jakaś przesadzona obawa nieporozumienia na polu bitwy i wzajemnego postrzelania się oddziałów amerykańskich z brytyjskimi. Dlatego od 13 do 17 sierpnia stały oddziały amerykańskie niejako «z bronią u nogi» na południe od Argentan, gdy przed ich nosem odchodziły na wschód oddziały niemieckie, gnę­ bione tylko przez lotnictwo do chwili wyjścia uderzenia północnego ramienia kleszczy, którego awangardą była polska dywizja pancerna" 7 . Warto tu nadmienić, że gdy przestano zwracać uwagę na pas rozgraniczenia i armia amerykańska ruszyła od południa, spotkanie z Brytyjczykami nastąpiło już w formie niemal „salonowej" nawiązania łączności patrolu, dowodzonego przez por. Jana Karcza z 10 pułku dragonów, z czołową kompanią 6

M a c z e k , op. cit., s. 183. W grudniu 1945 r. jako dowódca 15 Armii Amerykańskiej, gen. George Patton zginął w wypadku samochodowym. Żona generała Jean Gordon dwa tygodnie później popełniła samobójstwo. Zob. D. I r v i n g, Wojna generałów, Warszawa 2002, s. 500. ' M a c z e t o / ; , cit., s. 185.

215 batalionu amerykańskiego. Nastąpiło to jednak dopiero... 19 sierpnia wieczorem 8 . Podkreślić należy, iż bitwa w Normandii (mimo że około 40% wojsk niemieckich udało się wydostać z potrzasku) była wspaniałym zwycięstwem aliantów. Kanadyjczycy stwierdzają, że absolutna przewaga po stronie sprzymierzonych istniała nie tylko w lotnictwie, lecz także w liczebności wojsk. W decydującym jednak momencie dla odwrotu Niemców, Polska Dywizja Pancerna samotnie wal­ czyła przeciw absolutnej przewadze broni pancernej i sił żywych nieprzyjaciela. Jednocześnie — jak wiemy — prze­ waga lotnictwa cały czas pozostawała niepodzielnie w rękach Sprzymierzonych. Walcząc w osamotnieniu, Polacy zmagali się z wielokrotną przewagą sił żywych i sprzętu niemieckiego. W związku z tym rozeszły się pogłoski — niekiedy być może wy­ olbrzymione — o wielkich stratach polskiej dywizji oraz o „niewłaściwym jej użyciu przez dowódcę i niepotrzebnym skrwawieniu". Gdy gen. Stanisław Maczek pojechał na kilka dni do Londynu, ówczesny minister Obrony Narodowej, gen. Marian Kukieł, zaprosił dowódcę pancernej dywizji na posiedzenie Rady Ministrów. Gen. Maczek zreferował szczegółowo sprawy, by położyć kres niepotrzebnym plotkom i wątpliwościom. Oto, co podkreślił generał w tej kwestii: „Charakte­ rystycznym było, że cena, jaką zapłaciliśmy nie tylko za udział w tej bitwie, ale za główną w niej rolę, była niższa niż ta wyrażona w stratach dywizji kanadyjskiej piechoty i 4 dywizji pancernej kanadyjskiej, a chyba dzie­ sięciokrotnie niższa niż straty niemieckie w naszym obszarze bitwy. A żołnierz niemiecki wciąż był dobry i rozpaczliwa 9 sytuacja wzmagała siłę jego oporu" . 8 9

Tamże. Tamże.

216 POŚCIG

Wygrana bitwa 21 Grupy Armii w Normandii i rozbicie niemieckiej 7 armii gen. Haussera oraz zagon operacyjny na stolicę Francji — wszystko to stworzyło dobre warunki do pościgu za nieprzyjacielem na całej szerokości frontu. 28 sieipnia Kanadyjczycy przeprawiali się już przez Sek­ wanę. Natomiast polscy pancerniacy czekali w pogotowiu marszowym l 0 . Maszerująca na czele 4 kanadyjska dywizja pancerna sforsowała rzekę w rejonie na południowy zachód od Rouen. Jednakże nie powiódł się manewr przeprowadzony z myślą o przecięciu odwrotu na Sekwanie resztkom sił 7 armii niemieckiej. Wprawdzie na wschodni brzeg rzeki zdołała się przeprawić znaczna część ocalałych pod Falaise wojsk nieprzyjaciela, ale jeszcze kilka dni Niemcy zaciekle bronili przepraw na Sek­ wanie. Próbowali bowiem zyskać na czasie, aby za wszelką cenę opóźnić pościg wojsk sprzymierzonych. Działania opóźniające prowadzili wzdłuż większych dróg, obsadzając znaczące pod względem taktycznym punkty terenu. Nie byli jednak zdolni do zorganizowania jakiejś ciągłej rubieży obronnej. Opór stawili dopiero na kanałach w Belgii: na Gandawskim, na kanałach Skalda-Moza i na kanale Alberta w pobliżu Antwerpii ". Po kilkudniowym oddechu Polacy mieli się udać w kierunku Sekwany. Otrzymali uzupełnienie w ludziach i sprzęcie. Do pełnej obsady stanowisk brakowało wprawdzie jeszcze 41 żołnierzy, a 12 etatów oficerskich zastąpiono podoficerami, ale pancerniacy gen. Stanisława Maczka czekali z niecierp­ liwością na rozkaz podjęcia dalszej akcji. 30 sierpnia polska dywizja ześrodkowała się w lasach Domanial-le-Bord — między miejscowościami Elbeuf i Lou10 11

S k i b i ń s k i , Pierwsza Pancerna, s. 312. Polski Czyn Zbrojny.... t. II, s. 560.

217 viers, 15 kilometrów na południe od Rouen. Sekwana jest tam już dość szeroka, ale płynie spokojnie rozległymi zakolami wśród lasów. Następnego dnia już od południa dywizja była gotowa do dalszego marszu. Wprawdzie na południowy zachód od brzegu Sekwany broniły się jeszcze niewielkie niemieckie grupy bojowe, ale kanadyjska 3 dywizja piechoty i 4 dywizja pancerna były już na wschodnim brzegu i posuwały się naprzód. Pogoda, niestety, nie dopisała, wobec czego marsz odbywał się bocznymi drogami i sprawiał wiele trudności z powodu deszczu i roztopów. 31 sierpnia od rana 10 pułk strzelców konnych w pogotowiu marszowym oczekiwał rozkazu przekroczenia Sekwany po moście pontonowym, zbudowanym przez polskich saperów: ppłk. Jana Dorantta, mjr. Pogorzelskiego i kpt. Neklawsa. Angielski inżynier Bailley poświęcił wiele lat pracy nad znalezieniem rozwiązania, które pozwoliłoby na budowę mostów na łatwym do przewożenia i w miarę jednolitym sprzęcie. Po dłuższym czasie udało mu się opracować kon­ strukcję składanego mostu, który — jak się potem okazało — dobrze służył wojskom sprzymierzonych w latach drugiej wojny światowej. Samo jednak połączenie przęseł i zakotwiczenie pontonów nie wystarcza, aby móc korzystać z mostów. Trzeba było poświęcić jeszcze dużo pracy i środków niezbędnych do urządzenia dojazdów. I tak na przykład konieczne było wybudowanie półtorakilometrowej drogi na prawym brzegu Sekwany, aby załado­ wane po brzegi samochody mogły po przekroczeniu mostu dojechać do szosy prowadzącej w stronę Neufchatel i dalej na Abbeville. „Drogę — jak stwierdza Jan Marowski — budowała kompania parkowa. 10 i 11 kompanie saperskie pracowały na wodzie, a parkowa buldożerami zrywała ziemię, zwoziła

218 kamienie, ścinała drzewa, układała nawierzchnię i wzmacniała ją stalowymi siatkami" n. Każdy most otrzymał oprócz numeru — zgodnie z obowią­ zującym zwyczajem — również nazwę. Tym razem polscy saperzy wyposażyli most w tablicę ze znakiem 1 Dywizji pancernej i napisem: To Warsaw — Do Warszawy! u 1 września 1944 r. o godzinie 7 rano oddziały polskie po tym moście przekroczyły Sekwanę i spiesznie ruszyły w stronę Abbeville. W straży przedniej szedł 10 pułk strzelców konnych, wzmocniony szwadronem dragonów, dywizjonem przeciwpancernym rtm. Bobra oraz saperami. 1 września 1944 r. Pięć lat temu Niemcy napadli na Polskę! Sięgając pamięcią do roku 1939 żołnierze polscy stwierdzali z zadowoleniem, że wszystko od tamtego czasu zdecydowanie się zmieniło. Wtedy zostaliśmy pokonani przez silniejszego przeciwnika, natomiast obecnie Niemcy wycofują się po­ spiesznie, nawet na rowerach i podwodach konnych, przeko­ nani, że ucieczka przed czołgami sprzymierzonych długo już nie potrwa. Nieprzyjaciel stale jeszcze nie daje za wygraną. Osłaniają go straże tylne z jednostkami saperów, które mają niszczyć mosty, a nawet kładki na rzekach i kanałach, próbując w ten sposób opóźniać groźny pościg. Resztki wojsk niemieckich ześrodkowały się w rejonie Gamaches i Abbeville. Do północno-zachodniego skraju przedmieść miasta nad Sommą dotarł w południe 3 szwadron rtm. Hermana Cieślińskiego. Zadanie forsowania kanału powierzono batalionowi 4 strzelców podhalańskich ' . 12

J . M a r o w s k i , Siadami czołgów Pienvszej Dywizji Pancernej, wyd. II, Wrocław 1948, s. 220 n. 13 Tamże, s. 221. 14 J. N o w a k o w s k i, A. P o t o ż y ń s k i. M. K o w a 1 s k i. Z dziejów 10 pułku strzelców konnych. Warszawa 1982, s. 63.

219 Po przekroczeniu rzeki Bethune w Neufchatel pułk pancerny wyprzedził Kanadyjczyków, ale nie napotkał niemieckiego oporu. Dopiero pod wsią Blangy na rzece Bresle strzelcy konni uderzyli... Zdobyli most i niedopuścili do jego wysadze­ nia. Wzięli przy tym trochę sprzętu i około 200 jeńców. Następnie zajęli stację kolejową, oddaloną 3 kilometry od miejscowości Translay. O zmroku 10 pułk strzelców konnych zakończył działania. Przebywszy około 90 kilometrów, przeszedł do obrony okręż­ nej na zachód od miejscowości Huppy IS . W nocy dywizja osiągnęła teren obsadzony przez strzelców konnych, aby nazajutrz kontynuować pościg. Polakom w czasie marszu towarzyszyły tablice z napisami: „Polish forces pńority" (Pierwszeństwo dla oddziałów polskich). Na lewo od 10 pułku strzelców konnych działały: 10 pułk dragonów, 1 pułk pancerny i dywizjon przeciwpancerny. Rankiem Polacy dotarli do rzeki Sommy. Z rozpoznania dowiedzieli się, że rzeki bronić będzie silna niemiecka grupa bojowa, wyposażona w artylerię i moździerze. Równocześnie z informacji napływających z 3 brygady strzelców okazało się, że warunki forsowania rzeki bardziej na północ w rejonie lasu Port-le-Grand mogą być nieco łatwiejsze. Gen. Maczek wyznaczył wtedy zastępcę dowódcy 3 brygady strzelców ppłk. Władysława Deca, na dowódcę tego forsowania. W nocy z 2 na 3 września przeprawiła się na północny brzeg rzeki Sommy kompania por. Tucewicza z 8 batalionu strzelców. W akcji brały też udział: 9 batalion strzelców oraz batalion strzelców podhalańskich. Obrona niemiecka okazała się słaba. Godzinę później na przedmościu był już cały 8 batalion. 15

Polski Czyn Zbrojny..., t. II, s. 560; M a c z e k , op. cit., s. 188.

220 O godzinie 12.00 Abbeville zostało wyzwolone od nie­ przyjaciela 16 . 1 kompania por. Misiewicza opanowała stację kolejową. 10 brygada kawalerii pancernej znalazła się na wschodnim brzegu Sommy. Musiała jednak czekać do wie­ czora na ukończenie budowy mostu pod ciężki sprzęt. Pod osłoną dwóch batalionów mjr Pogorzelski ze swoimi saperami rozpoczął składać 40-tonowy most. Tuż przed wieczorem miały po nim przejść Cromwełle i Shermany 1 dywizjonu pancernego, by ścigać nieprzyjaciół uciekających do Belgii. Ten most otrzymał nazwę: „Gdynia" l 7 . Do wieczora bataliony wyszły na brzeg, przeprowadziły rozpoznanie i przygotowały się do forsowania rzeki, które nastąpiło 3 września o świcie. 8 batalion uchwycił przyczółek w rejonie Port-le-Grand i Tilbeaucourt, 9 batalion — w rejonie Grand-Laviers i Buigny-St. Maclou. Batalion podhalański natomiast energicznie uderzył na Abbeville i do godziny 10.00 zdołał opanować miasto IS . Saperzy przystąpili do budowy kolejnego mostu. Chociaż dokucza słota, hula porywisty wiatr, a drogi są podmokłe, oddziały dywizji wciąż posuwają się naprzód. Od nocy z 3 na 4 września dywizja prowadzi działania w okolicznych dwu wsiach w celu opakowania przejść na kanale Neuf Fosse. Na przedzie posuwa się 10 brygada kawalerii pancernej, a 3 brygada strzelców idzie w drugim rzucie, brygada kawalerii ma po drodze omijać ogień nie­ przyjaciela. Do 3 brygady strzelców należy zajmowanie i oczyszczanie wsi i miasteczek bądź forsowanie rzeki i budowanie mostu ". 4 września polska dywizja musi się uporać z trzema rzekami: L'Authie, La Canche i Ternoise. Polacy wciąż szukają nieuszko"' S k i b i ń s k i , Pierwsza Pancerna, s. 374; D e c , op. cit., s. 293. 17 M a c z e k , op. cit.. s. 189. 18 Polski Czyn Zbrojny.... t. II, s. 561. '" Tamże; M a c z e k , op. cit, s. 189.

221 dzonych mostów i brodów. Nie jest to zadanie łatwe. Często trzeba kluczyć, schodzić z osi przemarszu, a potem znów na nią wracać. W końcu w godzinach popołudniowych udało się znaleźć na rzece Ternoise most pod wsią Tilly-Capelle. Znalezio­ ne przejście wyzyskał podczas starcia 24 pułk ułanów w pobliżu lasu Hesdin. Napotkani tam Niemcy należeli do 164 i 245 dywizji piechoty 2 0 . Czołowe oddziały dywizji posuwały się za strzelcami konnymi „wspierając ich walkę o rozszerzenie uchwyconych przyczółków". Następnego dnia, pokonując słaby opór mniejszych grup niemieckich, dywizja przebyła kolejne 50 kilometrów. 24 pułk ułanów opanował nieuszkodzony most na rzece Bleąuin pod miejscowością Vizernes. A przecież rozpoznanie informowało, że nieprzyjaciel zdążył wysadzić w powietrze wszystkie mosty. Można też było się spodziewać ognia cekaemów i moździerzy z przeciwległego brzegu. 5 września strzelcy konni dotarli do kanału Neuf Fosse. Wszystkie mosty na nim zostały zniszczone przez pospiesznie wycofujących się Niemców. Natomiast wschodniego brzegu kanału stale jeszcze próbowały bronić oddziały niemieckiej 245 dywizji piechoty. Gdy polska dywizja wyszła na linię kanału, 10 pułk dragonów mjr. Władysława Zgorzelskiego opanował miej­ scowość St. Omer, a 1 pułk pancerny — Belle Croix. Wieczorem 8 batalion strzelców, wsparty ogniem czołgów pułku strzelców konnych sforsował kanał Neuf Fosse pod Blaringen 21 . 6 września o godzinie 9 rano saperzy oddali do użytku dywizji kolejny most i wtedy Polacy przeprawili się przez kanał. Nazajutrz około godziny 13.40 dywizja przekroczyła granicę belgijską pod Westloutre i podążyła w kierunku historycznego miasta Ypres. 20

M a c z e k, op. cit., s. 190. Polski Czyn Zbrojny..., s. 561.

223

222 Oto, jak odnotował tę chwilę dowódca dywizji pancernej, gen. Stanisław Maczek: „...Historia patrzy na nas nie tylko z murów tego średnio­ wiecznego miasta, z łuku bramy wejściowej, pomnika wojny 1918 roku, ale i z tysięcy krzyży na cmentarzach alianckich z poprzedniej wojny... Niegdyś każdy most ziemi wydarty w natarciu, był sukcesem, okupionym masami poległych. Dziś? Taktyka szybkości triumfuje. 10 brygada kawalerii pancernej, trafiając na obronę miasta, omija go szybko z obu stron i wychodzi na północny wschód od Ypres, odcina odwrót jednostkom niemieckim. Pod wieczór wychodzi do działania 3 brygada strzelców, najpierw baonem strzeleckim, który zdobywa północną i północnowschodnią część miasta w zaciekłych walkach ulicznych, a w końcu całą brygadą dla szybkiego oczyszczenia miasta z poszczególnych grup jeszcze się broniących w murowanych obiektach..." 22 Gdy granica francusko-belgijska została już przekroczona, dopiero wtedy zapanował prawdziwie radosny nastrój. Były to niezapomniane chwile, o których wcześniej mógł tylko polski żołnierz marzyć. „Wchodząc do Belgii — napisał później ppłk Stanisław Koszutski — pierwszy raz od lat pięciu poczuliśmy się zwycięzcami... Normandia była krwawą rzeźnią. Tam zdo­ byliśmy ostrogi rycerskie w zażartych zmaganiach, płacąc ciężko krwią za każdy kawałek terenu i za każdy rozbity niemiecki czołg... Wchodząc do Belgii, poczuliśmy swoją moc, ścigając odgryzającego się wroga... Zaczęliśmy być pijani sukcesami — winem, szaloną radością wyzwalanych Belgów, owacjami tłumów. Na wieżach powiewały biało-czerwone chorągwie, a w zło­ tych księgach miast spoczęły nazwy pułków... Na rynku grała

orkiestra i tańczono w lokalach... a groby poległych tonęły w kwiatach. W kościołach modlono się za nas i za Polskę. My byliśmy dumni z siebie i z ducha Belgii. Nabraliśmy poczucia własnej siły... Były to dni, na które żołnierz czekał namiętnie, a teraz przeszły jego marzenia..." 2 3

2J

22

M a c z e k , op. cit., s. 190.

St. K o s z u t s k i , Wspomnienia z różnych pobojowisk, Londyn s. 219.

1972,

225

ZOSTAŁA PAMIĘĆ I WSPOMNIENIE...

W roku 2004 obchodzić będziemy sześćdziesiątą rocznicę bitwy pod Falaise we Francji. W sierpniu 1944 r. toczyły się tam krwawe walki wojsk sprzymierzonych z wielokrotnie liczniejszym i silniejszym nieprzyjacielem. Znaczącą rolę w bitwie odegrała Polska Dywizja pancerna, dowodzona przez gen. Stanisława Maczka, która wniosła swój wkład w rozgromienie hitlerowskich Niemiec. Udział w tej bitwie przyniósł zasłużoną chwałę orężu polskiemu. Polska dywizja wchodziła wówczas w skład 2 Korpusu Kanadyjskiego, którym dowodził gen. por. Guy Granville Simonds. Stanisław Maczek bardzo wysoko oceniał kanadyj­ skiego dowódcę i widział w nim wspaniałego człowieka. W dniach 18-22 sierpnia 1944 r. — w decydującej trzeciej fazie bitwy — polska dywizja musiała przejść do nieugiętej obrony, atakowana z jednej strony przez oddziały wojsk niemieckich, próbujące za wszelką cenę wydostać się z kotła Falaise, z drugiej zaś — przez oddziały spieszące im z odsieczą. Walki z przeważającymi siłami nieprzyjaciela 1 dywizja prowadziła w całkowitym osamotnieniu. Gen. Maczek napisał: Pod Falaise moja dywizja była w ciągłym ogniu, zaś ostatnie doby stały się koszmarem . 1

Cyt. wg: Z. T o m k o w s k i , Najstarszy żołnierz Rzeczypospolitej, War­ szawa 1994, s. 57.

Warto zaznaczyć, że początkowo do zamknięcia Niemcom drogi odwrotu wyznaczono aż dwa korpusy wojsk sprzymie­ rzonych. W rejonie Falaise i Argentan miała powstać zapora składająca się z ośmiu dywizji oraz wojsk korpuśnych. Tymczasem gen. Omar Bradley po prostu zatrzymał swój 15 korpus pod Argentan, ponieważ... „obawiał się, że nacie­ rająca od zachodu masa dywizji niemieckich zmiecie ten korpus z powierzchni ziemi!" 2 . W tej sytuacji 1 Polska Dywizja Pancerna musiała odegrać w ostatecznym rachunku rolę wcześniej planowanej zapory. Zamiast dwóch korpusów 1 Dywizja Pancerna wypełniła swoje zadanie w stopniu, w jakim pozwalały na to warunki i okoliczności. Po latach gen. Maczek napisał: „Polska Dywizja Pancerna jest zupełnie odosobniona, odcięta; otrzymuje broń i paliwo drogą powietrzną. Walczy w morzu ognia. Nieraz po kilka razy dziennie atakowana ze wszystkich stron. Zażarta walka toczy się na terenie gęsto zasłanym trupami niemieckimi, stosami porzuconego sprzętu i rozbitych czołgów. Niemcy rozpaczliwie ponawiają próby przebicia się. Żoł­ nierz polski wyczuwa, że rozgrywa się decydująca walka nie tylko o wykonanie zadania żołnierskiego, lecz o istnienie własne dywizji; rozumie, jak wielkie znaczenie posiada bitwa, której losy spoczywają w jego rękach. Nadludzkim wysiłkiem zmaga się z przewagą liczebną nieprzyjaciela i zwycięża"3. Także gen. Franciszek Skibiński zabrał głos w tej sprawie i stwierdził później, że „Rzucona na tyły przeciwnika pomiędzy jego zgrupowania operacyjne, izolowana dywizja polska nic już nie mogła poradzić na to, że słynna «butelka» Montgomery'ego była pełna dziur i że przez te dziury przeciekali Niemcy. 2

O. B r a d 1 e y, Żołnierska epopeja. Warszawa 1963, s. 425 n. St. M a c z e k , W dziesięciolecie walk 1 Dywizji Pancernej, „Orzeł Biały", Londyn, nr 32, 7 VIII 1954, cyt. wg: T o m k o w s k i , op. cit., s. 57. 3

15 _ Falaise 1944

226 Jedno jest pewne, mianowicie to, że polski «korek» — a ra­ czej trzy korki — zatrzymał i nie przepuścił tych wszystkich hitlerowców, którzy próbowali iść na wzgórze 113, na Chambois, na Maczugę i tych, którzy opływali te korki w zasięgu polskiej broni. I nie pozwolił się wyrwać czy pokruszyć przez gruppenfuhrera Bittricha, jego dywizje pancerne i brygady moździerzy" 4. Obrońcy Maczugi wyróżniali się męstwem, ogromnym uporem i wyjątkowo wysokim morale. Mocno wykrwawiona, ale okryta chwałą 1 Dywizja Pancerna opuściła Normandię, udając się w kierunku wschodnim, żeby dalej bić się o Polskę...

W Normandii pozostały, istnieją i pozostaną być może na zawsze trwałe pomniki polskiej *dy wizji. Największym z nich, mającym niezwykle mocną wymowę, jest pomnik walki 1 Dywizji Pancernej, a mianowicie cmentarz żołnierzy dywizji poległych na polu chwały w Normandii w roku 1944 w bojach o wyzwolenie Francji i o wolność Polski. Cmentarz ten znajduje się na polu bitwy w miejscowości Urville-Langannerie pod Potigny, a zatem tuż przy magistrali Caen-Falaise. Już z dala widać rzędy białych krzyży... Na każdym znaki dywizji pancernej, rodzajów broni, służb i oddziałów. A w mo­ giłach spoczywają polegli żołnierze dywizji. Jedni stwierdzają, że jest ich tam 660, inni zaś podają, że 900. Więcej zatem niż zginęło w bitwie. Pochowano tam bowiem jeszcze tych, którzy już po walkach zmarli od ran w szpitalach polowych, a ponadto poległych w walkach stoczonych przez dywizję na ziemi francuskiej po zakończeniu zmagań w Normandii. 4

Fr. S k i b i ń s k i , Falai.se, wyd. II, Warszawa 1984, s. 123.

227 Na bramie cmentarza odznaki dywizyjne: „skrzydła husars­ kie z hełmem na tle kół broni pancernej... Ten znak rozpo­ znawczy, wyszyty na mundurach żołnierzy, a także znajdujący się na wszystkich pojazdach, powtarza się w głównych motywach pomników i cmentarzy dywizji..."5 W dziesiątą rocznicę bitwy — 8 sierpnia 1954 r. na cmentarzu tym wzniesiono okazały i bardzo piękny pomnik dłuta Karola Gianferrariego i Jakuba Bertoux. Został on ufundowany ze składek społeczeństw francuskiego i polskiego, z inicjatywy Komitetu Społecznego, na którego czele stał płk Leonard Gille6. Sięgając pamięcią do minionych lat wypada zaznaczyć, że w Muzeum w Arromanches została otwarta 9 sierpnia 1969 r. ekspozycja polska. Przedstawiła ona licznym rzeszom zwie­ dzających Muzeum — udział Polaków w krwawej bitwie o wyzwolenie Normandii w roku 1944. O urządzenie ekspozycji postarali się: Związek Bojowników o Wolność i Demokrację, Naczelna Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa, Muzeum Wojska Polskiego i Ambasada PRL w Paryżu. Czynny udział w tym przedsięwzięciu wziął mer miasta Arromanches, a także francuscy przyjaciele polskich pancerniaków. Wiele tysięcy turystów z Francji i innych krajów obejrzało tę wymowną ekspozycję polską. W Chambois na znanym skrzyżowaniu dróg umieszczono tablicę o dużych rozmiarach na pamiątkę wyzwolenia tej miejscowości w dniu 19 sierpnia 1944 r. przez Polaków i Amerykanów. Na tablicy figuruje nazwisko dowódcy 10 pułku dragonów, mjr. Władysława Zgorzelskiego. Na wzgórzu 262, na Maczudze — w masywie Mont-Ormel — ustawiono pokaźny pomnik w kształcie muru. Umieszczono na nim tablicę z następującymi słowami: „Ku czci walczących 5

Pomniki Pierwszej Dywizji Pancernej (Monuments ofthe Polish Arnioured DMsion), London 1989, s. 16; zob. też: S k i b i ń s k i , Falaise, s. 136. 6 S k i b i ń s k i , Falaise, s. 136.

229

228 na tym wzgórzu żołnierzy polskich". Jak odnotował gen. Franciszek Skibiński: „... po obu stronach muru stoją dwa wozy bojowe — czołg z napisem «Maczek» i samochód pancerny"7. W miejscowości Jort, w północnej Francji, tam, gdzie toczyły się krwawe boje 15 sierpnia 1944 r., Polaków przypo­ mina ulica Pierwszej Dywizji Pancernej, natomiast w Abbeville istnieje Droga Polaków8. Jak podaje Mieczysław Borchólski, w bazylice katedralnej w Kielcach znajduje się tablica upamiętniająca duże jednostki Wojska Polskiego, które walczyły na rozmaitych frontach w Europie. Tablica ta została ufundowana dzięki ofiarności Kielecczyzny i patriotyzmowi jej mieszkańców 9. Wypada jeszcze przypomnieć, że na starym cmentarzu Montmorency w Paryżu jest tablica poświęcona pamięci żołnierzy 1 Dywizji Pancernej. Wreszcie — również Warszawa jako stolica Trzeciej Rzeczy­ pospolitej doczekała się pomnika swoich „maczkowców". Odsłonięty 30 września 1995 r. na placu Inwalidów, na warszawskim Żoliborzu, stał się — jak pisze Zbigniew Mieczkowski, prezes Komitetu Budowy Pomnika — „sym­ bolem tradycji i powrotu dywizji do wolnej i demokratycznej Ojczyzny. Prezentuje on braterstwo broni wśród żołnierzy 10 Drugiej i Trzeciej Rzeczypospolitej" . Ten pomnik 1 Dywizji Pancernej został wzniesiony z darów Europy Zachodniej, weteranów walk dywizji i rodaków „na znak wdzięczności i hołdu dla tych, którzy polegli w walkach o wspólną sprawę". Spośród wyzwolonych w latach 1944-1945 dużych miast, jak Abbeville, St. Omer, Ypres, Gandawa, holenderska Breda Tamże, s. 135. T o m k o w s k i, op. cit., s. 95. 9 M. B o r c h ó l s k i , Z saperami generała Maczka. Warszawa 1990, s. 174. 10 Pomnik Pierwszej Dywizji Pancernej w Warszawie, 30 IX 1995, Warszawa 1990, s. 174.

związała się szczególnie silnie z żołnierzami 1 Dywizji Pancernej, nadając im wszystkim godność honorowych oby­ wateli miasta. Powstało również wiele pomników, ufun­ dowanych przez społeczeństwo holenderskie w podzięce za wyzwolenie miasta bez zniszczeń ".

W gościnnej ziemi holenderskiej na cmentarzu wojennym 1 Dywizji Pancernej spoczął w grudniu 1994 r. jej dowódca — generał broni Stanisław Maczek.

1

8

" Pomniki Pierwszej Dywizji Pancernej (Monuments of the Polish Armoured DMsion), s. 16.

230

231

233

WAŻNIEJSZE POZYCJE WYKORZYSTANE W DRUKU B i e l e c k i Robert, Normandia 1944, Warszawa 1991 (Historyczne Bitwy). B o r c h ó l s k i Mieczysław, Z saperami generała Maczka, War­ szawa 1990. B r a d l e y Omar Nelson, Żołnierska Epopeja, Warszawa 1963, Biblioteka Wiedzy Wojskowej. D e c Władysław, Narwik i Falaise, wyd. III, Warszawa 1972. Dziewięćdziesiąta piąta rocznica urodzin generała Stanisława Maczka, „Za Wolność i Lud", nr 14, 4 kwietnia 1987. E i s e n h o w e r Dwight David, Krucjata w Europie, Warszawa 1959, wyd. I, Biblioteka Wiedzy Wojskowej. E i s e n h o w e r Dwight David, Krucjata w Europie, Warszawa 1998, Wyd. nowe. E n g l e r t Juliusz L. i B a r b a r s k i Krzysztof, Generał Maczek i żołnierze I Dywizji Pancernej, Instytut Polski i Muzeum im. generała Władysława Sikorskiego. Polska Fundacja Kulturalna, Londyn 1992. F e r e n s t e i n Ludwik, Czarny naramiennik. Wspomnienia oficera sztabu 10 Brygady Kawalerii Zmotoryzowanej, Warszawa 1985. F1 o r e n t i n Eddy, Kocioł Falaise, Warszawa 1969. F u l l e r J[ohn] Ffrederic] C[harles], generał major, Druga wojna światowa 1939-1945, Warszawa 1958, Biblioteka Wiedzy Woj­ skowej.

I r v i n g David, Wojna generałów, Warszawa 2002. I w a n o w s k i Wincenty, Z dziejów formacji polskich na Zachodzie 1939-1945, Warszawa 1976. K e i t e l Wilhelm, W służbie aż do klaski. Wspomnienia feld­ marszałka Hitlera i szefa Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu, Warszawa 2001. K o m o r n i c k i Stefan, 24 Pułk Ułanów. Zarys dziejów 1920-1947, Oprać..., Londyn 1976. Koło Pułkowe 24 Pułku Ułanów. K o s p a t h - P a w ł o w s k i Edward, Pod rozkazami generała Maczka (Bitwy Polskie), Warszawa 1991. K o s i a r z Edmund, Polacy na morzach 1939-1945, Warszawa 1969. Wyd. Interpress — Rada Ochrony Pomników Walki i Mę­ czeństwa. K o s z u t s k i Stanisław, Wspomnienia z różnych pobojowisk z przed­ mową generała Stanisława Maczka, Wydawnictwo Przeglądu Kawalerii i Broni Pancernej, nr 3, Londyn 1972. K o w a l s k i Włodzimierz T[adeusz], Wielka koalicja 1941-1945, t. II, Rok 1944, Warszawa 1976. K r ó l Wacław, Polskie Skrzydła w inwazji na Francją, Warszawa 1983. Krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej, nr 5, Warszawa 1967, B i e g a ń s k i Witold, Regularne jednostki Wojska Polskiego na Zachodzie. Formowanie. Działania bojowe. Organizacja. Metryki dywizji i brygad. Pod red. Stanisława Komornickiego. L i e b i c h Andrzej, płk dypL, Na obcej ziemi. Polskie Sity Zbrojne 1939-1945, t. II. Polska Historia Drugiej Wojny Światowej, Londyn 1947. Wydawnictwo Światowego Związku Polaków z Zagranicy. M a c z e k Stanisław, Od podwody do czołga, wyd. II, Londyn 1984. Wspomnienia wojenne 1918-1945. M a r o w s k i Jan, Siadami czołgów Pierwszej Dywizji Pancernej, wyd. II, Wrocław 1948. Wydawnictwo „Dobra Książka''. M i e c z k o w s k i Zbigniew, M i l e w s k i Jan J., Ż a k o w s k i Władysław (Komitet Redakcyjny), Pomnik Pierwszej Dywizji Pancernej w Warszawie, 30 września 1995, Warszawa 1995. Fundacja Upamiętnienia Pierwszej Dywizji Pancernej generała Stanisława Maczka.

234 M i e r z w i ń s k i Zbigniew, Generałowie II Rzeczypospolitej, 1.1, Polonica, Londyn 1990; t. II, Generałowie II Rzeczypospolitej, Warszawa 1990. Hasło: Generał Stanisław Maczek. [ M o n t g o m e r y ] Field Marshal The Viscount Montgomery of Alamein, Od Normandii do Bałtyku, Katowice 1948 (Książka ukazała się w Anglii pt.: Normandy to the Baltic). Z angielskiego przełożył Tadeusz Swieściak. Wyd. AWIR. M o n t g o m e r y Bernard L[aw], Wspomnienia, Warszawa 1961, Biblioteka Wiedzy Wojskowej. Tłum. z angielskiego Emilia Niemirska. N o w a k o w s k i Jerzy, P o ł o ż y ń s k i Antoni, K o w a l s k i Ma­ rian, Z dziejów 10 pułku strzelców konnych. Przedmowa Franciszka S k i b i ń s k i e g o , Warszawa 1982. N o w a k o w s k i Jerzy, Z proporczykiem na antenie, Warszawa 1986. N o w i ń s k i Marian, Dzieje oręża polskiego tablicami Grobu Nieznanego Żołnierza pisane, „Polsce Wierni". Miesięcznik Związ­ ku Kombatantów RP i byłych Więźniów Politycznych, Nr 6/66, czerwiec 2001. P a t t o n George Smith, Wojna, jak ją poznałem, Warszawa 1964, Biblioteka Wiedzy Wojskowej. Tłum. z angielskiego Emilia Niemirska. Pomniki Pierwszej Dywizji Pancernej — Monuments of the Polish Armoured Division, London 1989. Fundacja „Veritas", Słowo wstępne Zbigniew M i e c z k o w s k i . R u d n i c k i Klemens, Na polskim szlaku, Wrocław 1990. S k i b i ń s k i Franciszek, Pierwsza Pancerna, wyd. V, Warszawa 1979. S k i b i ń s k i Franciszek, Wojska pancerne w drugiej wojnie świato­ wej. Rodzaje wojsk i sił zbrojnych, wyd. I, Warszawa 1982, Biblioteka Wiedzy Wojskowej. S k i b i ń s k i Franciszek, Falaise, wyd. II, Warszawa 1984, Biblioteka Pamięci Pokoleń. Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa. S z y g o w s k i Ludwik Józef dr, Siedem dni i siedem nocy w Nonnandii, Londyn 1974. Z przedmową generała Stanisława M a c z k a . T o m k o w s k i Zbigniew, Generał Maczek. Najstarszy żołnierz Rzeczypospolitej Warszawa 1994, (Ypsylon). W a l e n t y n o w i c z Marian, Wojna bez patosu. Z notatnika i szkicownika korespondenta wojennego. Warszawa 1969.

235 W y s o c k i Tadeusz Antoni, / Polska Dywizja Pancerna 1939-1947. Geneza i dzieje, wyd. I — Polska Fundacja Kulturalna, Londyn 1989; wyd. II — Bellona, Warszawa 1994. Z a w i 1 s k i Apoloniusz, Polskie Fronty 1918-1945, t. II Warszawa 1997. Zbiorowe, Polski Czyn Zbrojny w II wojnie światowej, t. II, Walki formacji polskich na Zachodzie 1939-1945, red. naukowy Witold B i e g a ń s k i , Warszawa 1981. Ż e b r o w s k i Marian Włodzimierz, Zaiys historii polskiej broni pancernej 1918-1947. Przedmowa generała dywizji Stanisława K o p a ń s k i e g o , Londyn 1971.

237

WYKAZ ILUSTRACJI Generał Stanisław Maczek Generał Dwight Eisenhower przed frontem szwadronu honorowego 1 dywizji pancernej. Z lewej strony dowódca dywizji Generał Bernard Montgomery wizytuje oddziały polskiej dywizji pod Kelso 13 marca 1944 r. Pułkownik Franciszek Skibiński — szef sztabu 10 brygady kawalerii pancernej w Szkocji, dowódca 10 pułku strzelców konnych, zastępca dowódcy 10 brygady kawalerii pancernej w Normandii, dowódca 3 brygady strzelców i od stycznia 1945 r. do końca walk w Niemczech, dowódca 10 brygady kawalerii pancernej Caen w sierpniu 1944 r. Odprawa u dowódcy dywizji przed pierwszą bitwą. Od prawej: ks. Franciszek Tomczak, płk Aleksander Stefanowicz, dowódca 1 pułku pancernego; płk dypl. Franciszek Skibiński, zastępca dowódcy 10 brygady kawalerii pancernej; ppłk Stanisław Koszutski, dowódca 2 pułku pancernego; mjr Władysław Zgorzelski, dowódca 10 pułku dragonów; NN; ppłk Zdzisław Szydłowski, dowódca 9 ba­ talionu strzelców Ppłk Stanisław Koszutski, dowódca 2 pułku pancernego Mjr Władysław Zgorzelski, dowódca 10 pułku dragonów Kpt. Alfons Stopa, kapelan 10 pułku dragonów Płk Robert L. Bacon, dowódca amerykańskiego 359 pułku piechoty Zniszczony czołg niemiecki — Tygrys Niemiecka wielolufowa wyrzutnia pocisków rakietowych, tzw. Nebelwerfer, porzucona przez Niemców w centrum Chambois Transport rannych Po walce Mjr Jan Maciejewski, dowódca 10 pułku strzelców konnych, poległ 20 sierpnia pod Chambois

Niemcy poddają się do niewoli we wsi Saint-Lambert Por. Jan Karcz Płk de Langlade, przyjaciel gen. Maczka Po bitwie pod Chambois. Na drodze pełno zniszczonego sprzętu niemieckiego Czołg niemiecki uszkodzony przez Polaków w lasku Mont-Ormel na Maczudze Kanadyjczyk kpt. Laughlin E. Waters Mjr (ppłk) Jerzy Wasilewski, najmłodszy dowódca 10 pułku strzelców konnych Po walce 20 sierpnia 1944 r. na drodze Coudehard w pobliżu Chambois Gen. Otto von Elfeidt, dowódca 84 korpusu niemieckiego, wzięty do niewoli przez 10 pułk strzelców konnych pod Chambois Odpoczynek po walce w Chambois. W głębi zdobyty sztandar hitlerowski Polski czołg zniszczony na Maczudze Gen. Stanisław Maczek dekoruje Orderem Krzyża Wojennego Virtuti Militari dowódcę 24 pułku ułanów ppłk. Romualda Do­ wbora. Z prawej strony następny do dekoracji mjr Władysław Rakowski Pomnik na cmentarzu żołnierzy 1 Polskiej Dywizji Pancernej. UrvilleLangannerie Jort. Ulica imienia Pierwszej Polskiej Dywizji Pancernej Tablica pamiątkowa z okazji przekroczenia w dniu 15 sierpnia 1944 r. rzeki Dives przez 10 pułk strzelców konnych Pomnik w Chambois dla upamiętnienia miejsca połączenia się wojsk polskich i amerykańskich Krzyż wzniesiony na pamiątkę krwawych walk na wzgórzu MontOrmel na Maczudze W pościgu za nieprzyjacielem... Spotkanie po latach 11 lipca 1966 r. w Chambois. Od lewej: kapelan Alfons Stopa, gen. Stanisław Maczek, płk Władysław Zgorzelski i mer miasteczka Chambois Medal pamiątkowy wybity staraniem Kół Oddziałowych żołnierzy 1 Dywizji Pancernej dla upamiętnienia zwycięstwa nad Niemcami Pomnik 1 Dywizji Pancernej na placu Inwalidów w Warszawie

239

SPIS TREŚCI Operacja „Overlord" Geneza Naczelny Dowódca Wojsk Sprzymierzonych Siły niemieckie Desant Udział polskich okrętów w operacji Polskie dywizjony lotnicze Krwawe boje o Caen Dowódca 3 armii amerykańskiej Narodziny 1 Polskiej Dywizji Pancernej Korzenie Pierwsze plany Organizacja dywizji W^Szkocji W Anglii Zwierzchnicy Aldershot Pierwsi polegli Do Normandii Spotkanie z Bernardem Montgomerym Kilka słów o przeciwniku Dowódca.Polskiej Dywizji Pierwsza faza bitwy. Kierunek: Falaise Wymarsz z Bayeux Dramatyczny chrzest bojowy Druga fala natarcia Las Quesnay Kolejne szarże 9 batalion strzelców w akcji Kolejna tragiczna pomyłka

5 5 9 18 21 26 28 33 35 40 40 42 45 48 49 51 54 58 59 61 64 65 69 69 71 77 79 86 89 91

Druga faza bitwy. Odwrót Niemców Sytuacja wojsk przeciwnika Zagon na skrzydło Bój o miasteczko Jort Śmierć dowódcy 24 pułku ułanów „Krwawe koszule" Zdobycie Falaise Natarcie na Trun Les Champeaux to nie Chambois! Kluczowy rejon działań Śmierć kwatermistrzów W Chambois Kolejna reduta Żołnierskie spotkanie Kto pierwszy zajął Chambois? Nie zaprzepaścić sukcesu! Kocioł zamknięty Masyw wzgórz Mont-Ormel Pluton sanitarny doktora Szygowskiego Korytarz śmierci Trzecia faza bitwy. Obrona okrężna Chambois i wzgórz Mont-Ormel Opanować i utrzymać kompleks wzgórz Nocne zmagania Generał Otto von Elfeldt w polskiej niewoli Bohater dywizji Maczuga Krwawa niedziela 20 sieipnia Kryzys bitwy Jeszcze o „zameczku" Zwycięstwo...! Po bitwie Pożegnanie z Normandią Krajobraz po bitwie Pościg Zostata pamięć i wspomnienie Szkic: Szlak bojowy 1 Dywizji Pancernej w sierpniu 1944 r. .. Ważniejsze pozycje wykorzystane w druku Wykaz ilustracji

97 97 101 105 110 115 117 118 122 124 127 129 131 135 137 138 143 145 147 150 156 156 158 159 164 166 173 180 184 194 199 208 208 216 224 230 232 236