Dziennik hioba 8321583067, 9788321583068 [PDF]

Zitiervorschau

F ERNANDO S AVATER

D ZIENNIK H IOBA

Przeło˙zyła z hiszpa´nskiego Hanna Igalson-Tygielska Tytuł oryginału: Diario de Job Data wydania: 1990 Data wydania oryginalnego: 1983

´ SPIS TRESCI ´ SPIS TRESCI. . Notatka pierwsza Notatka druga. . Notatka trzecia . Notatka czwarta . Notatka piata ˛ . . Notatka szósta . Notatka siódma . Notatka ósma . . Notatka dziewiata ˛

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

2

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

2 4 10 22 32 40 55 63 74 84

E. M. Cioranowi, który nigdy nie zdradził Krzyku Gdzie´s był, gdy zakładałem ziemi˛e? Powiedz, je˙zeli znasz madro´ ˛ sc´ . (Ksi˛ega Hioba, 38, 4) I znowu ze zdumieniem patrza˛ i podziwem, jak wszystko odpowiada, kiedy kto si˛e pyta, jako wpo´sród przypadków przypadek jedyny po omacku utrafia, by słu˙zy´c wybra´ncom. (Jorge Guillén, C˘antico; tłum. Hanna Igalson-Tygielska)

Notatka pierwsza Dzi´s s´niło mi si˛e, z˙ e z˙ ycie moje jest nieprzerwanym pasmem szcz˛es´cia; ka˙zdy dzie´n był perła˛ dodana˛ do kosztownego naszyjnika. Teraz ju˙z nie s´pi˛e. Przebudzenie przyszło nagle. Krater zastygł pod lodowatym wzrokiem ksi˛ez˙ yca, brutalnie obna˙zajacym ˛ okolona˛ kraw˛edziami pustk˛e szorstka˛ pieszczota˛ drapie˙znika. Czuj˛e groz˛e, czajac ˛ a˛ si˛e w´sród zakrzepłej lawy, skulonych kamieni, nieruchomych gał˛ezi krzaków, które tak jak ja czekaja˛ na czysty powiew poranka. Długa noc bez ko´nca. Otulam si˛e szczelnie starym wojskowym płaszczem, ale po chwili uczucie duszno´sci zmusza mnie do odsłoni˛ecia twarzy. Pod prawa˛ r˛eka˛ czuj˛e piasek podobny do popiołu. Cofam dło´n. Zostaje mi na niej mrowienie, nieustanny ruch drobnych niestrudzonych stworze´n. Wraca dawny l˛ek przed robactwem, głównie przed pajakami. ˛ A ju˙z my´slałem, z˙ e si˛e go pozbyłem raz na zawsze. Jeszcze chwila, a zaczn˛e si˛e ba´c w˛ez˙ y. Stop. Obawa przed jadowitym ukaszeniem ˛ niegodna jest tr˛edowatego, chocia˙z i nam zdarza si˛e otrzasn ˛ a´ ˛c z obrzydzeniem na my´sl o upokarzajacym, ˛ szybkim dotyku łuski. . . Wystarczy. W tym potwornym Kraterze nie ma pajaków ˛ ani w˛ez˙ y. Jedynym z˙ ywym stworzeniem jestem ja, wdowiec niepocieszony. A jednak, kiedy pewnego dnia obmywałem rany w jeziorku na dnie Krateru, widziałem z˙ ywa˛ istot˛e. Zagł˛ebiałem dło´n w wilgotnym piasku i przesypywałem go mi˛edzy palcami. Nagle poczułem łaskotanie czego´s twardego. Przypominało miniaturowa˛ harf˛e o dwóch odnó˙zach i delikatnych czułkach. Nie jestem ju˙z tak biegły w zoologii jak dawniej, ale mógłbym przysiac, ˛ z˙ e to przedstawiciel trylobitów. Jestem tego pewien, ale to przecie˙z niemo˙zliwe. Zreszta˛ kto wie? Mo˙ze trylobity pojawiły si˛e znowu, mo˙ze wszystko rozpoczyna si˛e raz jeszcze w tej brunatnej kału˙zy, gdzie proces gnilny stwarza idealne warunki do nowego z˙ ycia. W mojej sytuacji nie mog˛e lekcewa˙zy´c z˙ adnej ewentualno´sci odradzania si˛e. Z uporem maniaka wierz˛e, z˙ e wszystko co było, mo˙ze by´c raz jeszcze. Zatem witajcie trylobity, bad´ ˛ zcie pozdrowione dinozaury, je´sli zdecydujecie si˛e na powtórne przyj´scie. Teraz jednak wa˙zniejszy jest inny powrót. Wła´snie to wyrwało mnie ze snu. Wrócił Potwór. Znowu czai si˛e w ciemno´sciach, w˛eszy, grzebie, wspina si˛e; trudno to okre´sli´c. Chyba mnie szuka, a mo˙ze ju˙z znalazł i teraz, głodny lub oboj˛etny, s´ledzi mój sen. Nie wiem, czy go obchodz˛e. Oczywi´scie Potwór nie nale˙zy do 4

stworze´n, które chciałbym zobaczy´c. Przesadzam mówiac ˛ „zobaczy´c”; przecie˙z tak naprawd˛e nigdy go nie widziałem. Skłonno´sc´ do przesady to cecha samotników. Wiem tylko, czym staje si˛e noc w jego obecno´sci: jest gro´zna i obca, a jednocze´snie taka sama jak zawsze, jakby nic w nia˛ brutalnie nie wtargn˛eło. Klasyczny przykład stosunku wła´sciciela do własno´sci: szanuje ja˛ i gwałci. Potwór sprawia, z˙ e noc dr˙zy, omdlewa, a mimo to pozostaje niezmieniona. Zbyt jest ostro˙zny, by pozostawi´c s´lady pazurów na skale czy piasku, zbyt pewny swego, by z cała˛ bezwzgl˛edno´scia˛ nie egzekwowa´c swych praw. Działa jawnie, pozostajac ˛ jednocze´snie w ukryciu; mieszanina nie´smiało´sci i pychy. Nieraz podejrzewam, z˙ e przypisuj˛e mu cechy, jakich nie posiada i z˙ e raczej powinienem go traktowa´c jak to, czym w rzeczywisto´sci jest: dziki stwór działajacy ˛ bez celu i zastanowienia, mi˛eso˙zerny drapie˙znik, którym rzadzi ˛ przypadek i którego łowieckie obyczaje pozostaja˛ dla mnie tajemnica,˛ chocia˙z mo˙zna przypuszcza´c, z˙ e pewnego dnia jego z˙ arłoczno´sc´ przestanie mnie oszcz˛edza´c. Czy rzeczywi´scie dotad ˛ mnie oszcz˛edzał? Równie dobrze mo˙zna przypuszcza´c, z˙ e to niewidzialne obl˛ez˙ enie jest forma˛ ataku, a nieoczekiwane manifestowanie swej obecno´sci (bo tak chyba wypada okre´sli´c fakt, i˙z daje si˛e raczej odczu´c ni˙z postrzec, chyba z˙ e postrzeganiem nazwiemy s´wiadomo´sc´ zachodzenia czegokolwiek) i nieokre´slone najprawdopodobniej wrogie zamiary, mimo braku na to dowodów, sa˛ działajac ˛ a˛ z opó´znieniem bronia,˛ która˛ niszczy swoich przeciwników, swoich wi˛ez´ niów, swoje ofiary. Mo˙ze Potwór nale˙zy do nowego nie znanego dotad ˛ gatunku istot, zatruwajacych ˛ ofiar˛e l˛ekiem. Potwór zabija — dosłownie — wzbudzajac ˛ niepokój. Nie potrafi˛e jednak w sposób kategoryczny wypowiada´c si˛e o czym´s lub o kim´s, kogo nie znam. Gdyby mi przyszło opisa´c obawy i przypuszczenia zwiazane ˛ z Potworem, zaczerniłbym niejedna˛ ryz˛e papieru; gdybym miał powiedzie´c, co naprawd˛e o nim wiem, musiałbym to skwitowa´c zdawkowym zdaniem o pozorach naukowo´sci. Jestem, pewien, z˙ e był tu w Kraterze, na tym. . . s´mietnisku, przede mna.˛ Nie wiem natomiast, jak okre´sli´c to trudne do uchwycenia co´s, co stało si˛e moim udziałem. Kl˛eska? Nieszcz˛es´cie? To ostatnie słowo przypomina mi moja˛ matk˛e; ilekro´c wybierałem si˛e w podró˙z, matka wr˛eczała mi dodatkowa˛ sum˛e pieni˛edzy mówiac: ˛ „We´z na wypadek nieszcz˛es´cia”; tre´sc´ nie wykluczała oczywi´scie ewentualno´sci zwykłego skr˛ecenia nogi, lecz ton głosu pozwalał przypuszcza´c, z˙ e matka ma raczej na my´sli kataklizm. Nieraz u˙zywała bardziej mglistego sformułowania „na wypadek gdyby co´s ci si˛e przydarzyło”. To okre´slenie chyba najlepiej ze wszystkich pasuje do mojej obecnej sytuacji. Tak, co´s mi si˛e przydarzyło. Dlatego znalazłem si˛e tutaj, pełzam w odwróconym sto˙zku pełnym zakrzepłej lawy, suchych badyli, rozprutych plastikowych opakowa´n o niezwykłej trwało´sci, zardzewiałych lodówek, martwych telewizorów, których ekrany po pewnym czasie zaczynaja˛ intrygowa´c pustka; ˛ pozlepianych prezerwatyw, skrzydlatych strz˛epów pornograficznych pism, zdekompletowanych modeli samolotów z drugiej wojny s´wiatowej, połamanych parasoli. . . Od czasu do czasu nowe dostawy wzbogaca5

ja˛ nasza˛ kolekcj˛e: gigantyczne rami˛e z z˙ ółtego metalu, zako´nczone ły˙zka˛ koparki ukazuje si˛e na brzegu Krateru i bez pardonu wyrzuca swa˛ zawarto´sc´ na wybrzuszone rumowisko. Operacja powtarza si˛e kilka razy, po czym rami˛e znika. Nast˛epuje wtedy ruch odpadków, lawina s´mieci sunie na dno sto˙zka, gdzie cuchnace ˛ zielonkawe bajoro zwraca ku niebu oko s´ni˛etej ryby. Przyznaj˛e, z˙ e z braku bardziej wyrafinowanych rozrywek nieraz mnie to bawi; widowisko jest pouczajace, ˛ chocia˙z nie pozbawione pewnego niebezpiecze´nstwa. Warto jednak ryzykowa´c z˙ ycie pod lawina˛ odpadków, je´sli stawka˛ sa˛ stale dostarczane s´wie˙ze s´mieci, które upokorzone wala˛ z łomotem z martwego nieba niczym strugi brudnego deszczu. Wró´cmy do Potwora. Nie zapomniałem o nim i nie sadz˛ ˛ e, bym kiedykolwiek mógł to uczyni´c. Wszystko wskazuje na to, z˙ e błakał ˛ si˛e po Kraterze, zanim ja stałem si˛e jego przymusowym i, jak wszystko na to wskazuje, (za wyjatkiem ˛ mo˙ze obł˛ednej nadziei, czepiajacej ˛ si˛e wszystkiego, nawet trylobitów) — do˙zywotnim go´sciem. Jego obecno´sc´ dostrzegłem dopiero w kilka miesi˛ecy po tym, jak Co´s odmieniło moje z˙ ycie. Nie mo˙zna zatem wykluczy´c, z˙ e Potwór przybył tu pó´zniej ni˙z ja, a nawet, z˙ e jego pojawienie si˛e ma zwiazek ˛ ze mna; ˛ z˙ e jest jeszcze jedna˛ okoliczno´scia˛ towarzyszac ˛ a˛ mojemu nieszcz˛es´ciu, nadajac ˛ mu nowy, złowrogi wymiar. Uspokaja mnie i daje niejasna˛ satysfakcj˛e my´sl, z˙ e istnieje jaki´s naturalny zwiazek ˛ mi˛edzy Potworem a Kraterem, rodzaj fatalnej zale˙zno´sci. Potwór jako Stra˙znik lub Duch Krateru, jako jego genius loci. . . Pragnałbym ˛ wierzy´c, z˙ e mieszka tu od niepami˛etnych czasów. Zawsze miałem skłonno´sc´ do operacji my´slowych, porzadkuj ˛ acych ˛ rzeczywisto´sc´ i oswajajacych ˛ ja.˛ W chwilach ostatecznego, graniczacego ˛ z groza˛ przygn˛ebienia wydaje mi si˛e jednak bardziej prawdopodobne, z˙ e Potwór nale˙zy do mnie, a ja do niego, dwaj bracia-wygna´ncy w Kraterze; z˙ e on by´c mo˙ze przypisuje mnie swoje nieszcz˛es´cie i szuka zemsty w mojej zagładzie, w powolnym zatruwaniu mnie l˛ekiem widzac ˛ jedyna˛ mo˙zliwo´sc´ odkupienia. . . Nieraz podejrzewam, z˙ e Potwór boi si˛e mnie tak, jak ja jego. Teraz zbli˙za si˛e do mnie, z instynktowna˛ łatwo´scia˛ wykorzystujac ˛ zasłon˛e rozpraszanego przez ksi˛ez˙ yc mroku. Jedno nie ulega watpliwo´ ˛ sci: jest stworzeniem nocnym. Działa z ukradkowa˛ spontaniczno´scia,˛ goraczkowo ˛ i chaotycznie, bez okre´slonego celu: cechy te zwykle przypisywałem pewnemu gatunkowi lemurów. Nie jest przy tym pozbawiony pewnego lenistwa, w sposób naturalny tłumiacego ˛ jego z˙ ywiołowo´sc´ , rozładowywana˛ co jaki´s czas w napadach w´sciekło´sci. Wte˙ dy lepiej trzyma´c si˛e z daleka. Zyje z doskoku i z doskoku zabija. Nie sadz˛ ˛ e, by działalno´sc´ tego typu mogła rozwija´c si˛e za dnia, chocia˙z w zasadzie jego wyjat˛ kowa zdolno´sc´ kamufla˙zu i umiej˛etno´sc´ pozostawania w ukryciu mogłyby równie dobrze znale´zc´ zastosowanie w blasku sło´nca. Musz˛e przyzna´c, z˙ e gdyby nawet rozciagn ˛ ał ˛ swoje manewry na druga,˛ ja´sniejsza˛ cz˛es´c´ doby, i tak nie dowiedziałbym si˛e o nim nic poza tym, co wiem teraz. Có˙z by to dla mnie miało za znaczenie, gdyby zamiast odpoczywa´c w ukryciu w ciagu ˛ dnia, jak to zapewne robi, dy˙zurował bez przerwy dzie´n i noc, a potem kilka dni z rz˛edu odpoczywał? Na domiar 6

złego, wprowadziłoby to w jego rozproszone w czasie wypady niekorzystny element zaskoczenia. Ostatnio pojawia si˛e jakby cz˛es´ciej. Jedna˛ z bardziej skomplikowanych spraw, majacych ˛ zwiazek ˛ z Potworem — zreszta˛ wszystko, co go dotyczy jest równie skomplikowane — jest sprawa jego inteligencji. Wychodz˛e z zało˙zenia, z˙ e nie jest inteligentny, przynajmniej tak jak jestem, a raczej byłem, ja. Co nie oznacza, z˙ e nie posiada z˙ adnych zdolnos´ci, okre´slanych tym mianem. Mo˙zna by go porówna´c do jastrz˛ebia lub tygrysa gdyby mechaniczne odruchy, nie pasujace ˛ do zwierz˛ecia wy˙zszego gatunku, nie spychały go do rz˛edu organizmów na wpół wegetatywnych, jak ameby czy wiciowce. Zreszta˛ jak mog˛e przypisywa´c okre´slone cechy komu´s, kogo nigdy nie widziałem? Komu´s lub czemu´s. Nie, jednak komu´s, zdecydowanie komu´s. Fakt, i˙z tak długo pozostaje niedostrze˙zony, jest dowodem jego niewatpliwej ˛ inteligencji. Z drugiej strony, definicja inteligencji obejmuje umiej˛etno´sc´ komunikowania si˛e, wymiany my´sli, nawiazywania ˛ kontaktów z otoczeniem. W tym kontek´scie trudno nazwa´c inteligentnym kogo´s tak ponurego i nieufnego jak Potwór. Jest zamkni˛ety w sobie, nieczuły jak kamie´n, niezdolny do otwarcia i współdziałania. Oczywi´scie on to samo mo˙ze powiedzie´c o mnie, poniewa˙z do nawiazania ˛ kontaktu potrzebne sa˛ przynajmniej dwie istoty. A je´sli to ja nie potrafi˛e zrozumie´c i przechwyci´c jego sygnałów? W podobnych przypadkach wina nie le˙zy tylko po jednej stronie, przynajmniej je´sli spojrze´c na to bezstronnie. Jednym słowem, inteligencja Potwora jest sprawa˛ tak samo dyskusyjna,˛ zagadkowa˛ i — łagodnie mówiac ˛ — nieuchwytna˛ jak moja własna. Owo sporadyczne sasiedztwo ˛ wyrzadziło ˛ mi niemało szkód (by´c mo˙ze kiedy´s odwa˙ze˛ si˛e wystawi´c mu rachunek). Dawniej my´slałem, z˙ e nic nie jest w stanie pogorszy´c mojego losu, teraz jakakolwiek poprawa wydaje mi si˛e równie niemo˙zliwa. Przede wszystkim Potwór z cała˛ bezwzgl˛edno´scia˛ pozbawił mnie statusu istoty wyjatkowej, ˛ owego komfortu psychicznego, nieoczekiwanie kompensuja˛ cego niefortunny obrót losu. Lubiłem my´sl, z˙ e to Co´s, co mi si˛e zdarzyło i co wykluczyło mnie z ludzkiej wspólnoty (chocia˙z zdaj˛e i zdawałem sobie spraw˛e z tego, z˙ e nigdy nie byłem istota˛ tak społeczna,˛ jak w chwili obecnej) unicestwiło jednocze´snie z˙ ycie jako takie, wszystkie jego przejawy i konwencje. Ja jeden pozostałem przy z˙ yciu, ja, jednostka wyjatkowa, ˛ absolut. Oczywi´scie byli i inni, na przykład moja z˙ ona, moi przyjaciele Bildad i Elifaz, ognista Azabache, Acacia, Paloma, Kosmokrator i wielu pozostałych. Nale˙za˛ jednak do innego s´wiata, poza Kraterem: widziani stad ˛ podczas rzadkich wizyt wła´sciwie nie istnieja,˛ sa˛ martwi, a przynajmniej wyłaczeni ˛ z z˙ ycia. W tym jedynym, niepowtarzalnym, niepotocznym sensie słowa „istnie´c”, istniej˛e tylko ja. Powtarzałem to sobie, czujac, ˛ z˙ e ta my´sl niesie obł˛ed i pociech˛e. Istnie´c to nie byle co, istnie´c nie ka˙zdy potrafi; mówi´c, je´sc´ , ubiera´c si˛e, uprawia´c miło´sc´ , wydawa´c polecenia itd. mo˙zna nie istniejac ˛ lub te˙z zarysowujac ˛ jedynie niewyra´znie swe istnienie w ka˙zdym z gestów. W ten wła´snie sposób istnieje si˛e tam na zewnatrz, ˛ na tym najni˙zszym 7

etapie egzystencji, nie majacym ˛ nic wspólnego z „˙zyciem”: podobnie ulicznik wpatrzony w okna restauracji, do której nie ma wst˛epu, na´sladuje ruchy skrzypka, grajacego ˛ w s´rodku. Naprawd˛e zaistnie´c mo˙zna tylko tu, wewnatrz ˛ Krateru; tylko ˙ tu „istnienie” staje si˛e „˙zyciem”. Zeby istnie´c trzeba znale´zc´ si˛e na dnie Krateru, trzeba by´c na niego skazanym. Ja równie˙z nie istniałem, nie „˙zyłem”, dopóki nie trafiłem na to gnojowisko; musiało jednak tkwi´c we mnie co´s, pewna predyspozycja do prawdziwego z˙ ycia, dzi˛eki czemu wła´snie tu si˛e znalazłem. Nie chc˛e przez to powiedzie´c, z˙ e nie pragn˛e si˛e stad ˛ wydosta´c. Nie zazdroszcz˛e tym, którzy przebywaja˛ na zewnatrz, ˛ nie zamieniłbym si˛e z nikim (gdybym był jednym z tych osobników, których mo˙zna zastapi´ ˛ c, nie znalazłbym si˛e tutaj), marz˛e jedynie o honorowym wyj´sciu na miar˛e z˙ ycia, jakie odnalazłem w Kraterze. Uznałem si˛e tedy za jedyna˛ z˙ ywa˛ istot˛e. Wkrótce jednak pojawił si˛e Potwór: nie wiem, czy miała to by´c pociecha, czy nowa plaga, majaca ˛ przywoła´c mnie do porzad˛ ku, gdy˙z wła´snie zaczynałem delektowa´c si˛e losem, jaki mi przypadł w udziale, z pełna˛ rezygnacji wy˙zszo´scia.˛ Potwór nie przybył z zewnatrz, ˛ zamieszkuje Krater na takich samych prawach co ja. Istnieje. Jest druga˛ z˙ ywa˛ istota; ˛ w pewnym sensie jest moim rewersem, uzupełnia mnie. Słowem, z wy˙zyn — jak˙ze podniecajacej! ˛ — samotno´sci zostałem stracony ˛ w otchła´n nienawistnego towarzystwa. W przeciwie´nstwie do istot, które tam na zewnatrz ˛ przy pomocy serii działa´n udaja˛ istnienie mgli´scie zaledwie przeczuwane, Potwór jest istnieniem w stanie czystym, egzystencja˛ nie potrzebujac ˛ a˛ gestów, by si˛e uzewn˛etrzni´c. Stad ˛ jego mo˙ze wzgl˛edna, lecz niewatpliwa ˛ przewaga. Te notatki maja˛ wzmocni´c moja˛ pozycj˛e: postanowiłem stworzy´c co´s w rodzaju Krateru wewnatrz ˛ Krateru i sta´c si˛e jego jedynym mieszka´ncem. Ledwie jednak zaczałem ˛ pisa´c, Potwór powrócił. Prawdopodobnie przeczuwa, z˙ e pisz˛e przeciwko niemu, a zatem — dla niego. W˛eszy, zaglada ˛ mi przez rami˛e. . . Wraz z jego pojawieniem si˛e poznałem jeszcze jedno: strach. Byłem oswojony z ró˙znego rodzaju obawami i l˛ekami, otarłem si˛e o rozmaite niebezpiecze´nstwa, poznałem gorzki smak grozy. Jednak prawdziwe przera˙zenie zjawiło si˛e wraz z Potworem niczym złowrogie podsumowanie lekcji udzielonych mi w Kraterze. Czuj˛e je równie˙z teraz, bezbronny, wyrwany ze snu: lodowaty dygot paraliz˙ uje mi kr˛egosłup. To nie strach przed Potworem, to nie l˛ek przed tym nieznanym czym´s lub kim´s, co ze strachu nazwałem „Potworem”; to co´s wi˛ecej, rodzaj samoniszczacego ˛ napi˛ecia, które braterska˛ wi˛ezia˛ (Kain i Abel byli bra´cmi) łaczy ˛ mnie i jego. Pozornie wszystko nas ró˙zni: wyglad, ˛ zachowanie, sposób od˙zywiania, moralno´sc´ , je´sli takowa˛ ma (co i w moim przypadku jest raczej watpliwe). ˛ Wszystkie te ró˙znice niepokoja˛ mnie i intryguja,˛ nie mog˛e jednak powiedzie´c, z˙ e budza˛ l˛ek. Dusz˛e moja˛ napełnia chłodem dopiero przeczucie nieuniknionych podobie´nstw, wstydliwa wspólnota tego, co w nas najbardziej intymne i niezb˛edne do istnienia (a co zatem musi si˛e sta´c przedmiotem za˙zartego sporu) ka˙zdemu z nas. To, co moje w nim, to, co jego we mnie. A jednak nie mog˛e mówi´c o na8

szej wspólnej własno´sci, bo bywaja˛ rzeczy nale˙zace ˛ wyłacznie ˛ do jednego z nas. Trza´ ˛sc´ si˛e ze strachu nauczyła mnie nienawi´sc´ , nieuchronnie dojrzewajaca ˛ mi˛edzy nami. Tak, nienawi´sc´ , có˙z innego mo˙ze istnie´c pomi˛edzy nim a mna? ˛ Nienawi´sc´ zrodzona z podobie´nstwa i wspólnoty, z niemo˙zno´sci lub nieumiej˛etno´sci podzielenia tego, co faktycznie nale˙zy do nas obu. Nienawi´sc´ mimowolnych wspólników, złaczonych ˛ wspólna˛ sprawa,˛ wa˙zna˛ i ohydna.˛ Potworna i nieuchronna nienawi´sc´ ! Gdybym przynajmniej mógł uwierzy´c, z˙ e trylobity naprawd˛e rodza˛ si˛e tu i rozwijaja,˛ gdybym miał cho´c cie´n nadziei, z˙ e wkrótce powstanie nowe z˙ ycie, s´wie˙ze i nieska˙zone, z˙ e nowe formy, ewoluujac ˛ wypełnia˛ rozedrgana˛ nienawi´scia˛ przestrze´n pomi˛edzy Potworem a mna.˛ . . Jak długo musi ewoluowa´c trylobit, by mógł spełni´c rol˛e mediatora? Siedz˛e w brudnym pyle, z podkurczonymi nogami, poła˛ podartego płaszcza osłaniam skołatana˛ głow˛e i próbuj˛e wypatrzy´c czajace ˛ si˛e w mroku niebezpiecze´nstwo. Co´s si˛e porusza? Wszystko si˛e porusza. To moje dr˙zenie wprawia wszystko dokoła w ruch. Podejd´z wreszcie, rzu´c si˛e na mnie, pazurami si˛egnij gardła, rozszarp pier´s! Zlituj si˛e.

Notatka druga Dzi´s rano, o s´wicie, odwiedziło mnie dwóch moich najlepszych przyjaciół. Sadz˛ ˛ e, i˙z w dalszym ciagu ˛ mog˛e ich tak nazywa´c, chocia˙z dzieli nas przepa´sc´ tak gł˛eboka, z˙ e nie mam pewno´sci, czy mo˙zna słowem „przyja´zn´ ” okre´sli´c t˛e przedziwna˛ chwiejna˛ kładk˛e, łacz ˛ ac ˛ a˛ nasze dwa brzegi. Nie znaczy to, z˙ e nie dostrzegam zasadniczych ró˙znic, które sprawiaja,˛ z˙ e mówienie o wspólnej sytuacji moich dwóch przyjaciół jest znacznym uproszczeniem; jednak˙ze poszczególne cechy, decydujace ˛ o ich odmienno´sci niemal gina˛ w porównaniu z tym, co dzieli ich obu ode mnie. Jestem czym´s w rodzaju monstrum, przera˙zam i jednocze´snie fascynuj˛e. Mam wra˙zenie, z˙ e widza˛ we mnie zapowied´z przyszłych kataklizmów, sygnał bliskiego czasu zagłady, komet˛e, która złowieszczym blaskiem zapowiada wydarzenia straszne, ale nieuniknione. Przy tym porusza ich nie mój los (na kogo´s innego w podobnej sytuacji nie zwróciliby zapewne uwagi), lecz kontrast mi˛edzy tym, kim byłem, a tym, czym si˛e stałem. Zwłaszcza za´s fakt, i˙z b˛edac ˛ tym, czym teraz jestem, zachowuj˛e pewne charakterystyczne cechy osoby, która˛ byłem niegdy´s; mo˙zna by rzec, strz˛epy cech, lecz strz˛epy, których trwało´sc´ w pewien sposób graniczy z niesamowito´scia,˛ tak jakby wszystko, co składa si˛e na mnie obecnego, było bezpo´srednia˛ konsekwencja˛ tego, czym byłem dawniej. Czuja˛ si˛e wobec mnie tak, jakby znali ojca istoty, która˛ przed soba˛ maja; ˛ wspominaja˛ przeszło´sc´ , retrospektywnie wypatrujac ˛ (czy to w nadmiernej pobła˙zliwo´sci rodziców, czy w bł˛edach natury wychowawczej) ziarno ro´sliny, której owoce teraz zbieram. Pami˛etaja˛ moja˛ wy˙zszo´sc´ w pewnych sprawach i równorz˛edno´sc´ w pozostałych. Byłem egzemplarzem zbli˙zonym do doskonało´sci, wyposa˙zonym w zalety serca i umysłu, osobnikiem pełnym rozmachu, z solidnym oparciem w rodzinie, ambitnym i równie zdolnym co ka˙zdy z nich, lecz silniejszym, bo mniej małostkowym. Mimo to nastapił ˛ rozkład, a raczej (słowo „rozkład” sugeruje powolno´sc´ procesu, a ów w moim przypadku był błyskawiczny) upadek, tak jakby ka˙zda pozytywna cecha zmieniła nagle znak i to, co zapowiadało s´wietlana˛ przyszło´sc´ ; zacz˛eło niespodziewanie da˙ ˛zy´c do maksymalnego przy´spieszenia chwili kl˛eski, od której nikt, nawet najwy˙zej przez los wyniesiony, nie jest wolny. Dzi´s, stałem si˛e ju˙z całkowitym zaprzeczeniem tego, czym mógłbym był by´c, co nie znaczy, z˙ e stałem si˛e gorszy. Dlatego w dalszym ciagu ˛ fascynuj˛e — niewykluczone, z˙ e wła´snie teraz 10

bardziej ni˙z kiedykolwiek — tych, co mieli okazj˛e by´c s´wiadkami owej fatalnej metamorfozy. Helikopter Elifaza zawarczał gniewnie w´sród z˙ ółtawych chmur, z którymi bez przekonania zmagały si˛e blade promienie porannego sło´nca. Wyladował ˛ po zachodniej, najbardziej ode mnie oddalonej stronie Krateru. Po chwili ujrzałem, jak Elifaz wielkimi krokami wspina si˛e po skalnym grzebieniu, a wreszcie nieruchomieje z szeroko rozstawionymi nogami, jak ekonom podejrzliwie czuwajacy ˛ nad praca˛ wyrobników. Kilkusetmetrowa odległo´sc´ i słaby wzrok nie pozwoliły mi stwierdzi´c, czy si˛e pos˛epnie u´smiecha, czy po prostu pos˛epnie marszczy brwi. Czerwone s´wiatełko walkie-talkie, sm˛etnie wiszacego ˛ na mojej piersi, rozbłysło rozkazujaco ˛ i posłusznie przeszedłem na odbiór. — Halo! halo! Tu Elifaz z Temanu! Elifaz z Temanu do Hioba! Słyszysz mnie? Odbiór. — Tak, tak, doskonale, jak zwykle. Nie sadzisz, ˛ z˙ e troch˛e przesadzasz z ta˛ ostro˙zno´scia? ˛ Zarazi´c si˛e nie jest tak łatwo. — Im dalej, tym lepiej. Zreszta˛ jestem tak przyzwyczajony do dyktafonu, z˙ e łatwiej mi mówi´c do czego´s takiego. Jak wiesz, w Departamencie nagrywamy wszystko ze wzgl˛edów bezpiecze´nstwa. — Teraz te˙z nagrywamy? Chwila ciszy. Kontynuujemy. — Wiesz, nie jest dobrze. W Departamencie wszyscy sa˛ bardzo zaniepokojeni, od Kosmokratora po ostatniego urz˛ednika na jakim takim stanowisku. Nadchodza˛ ci˛ez˙ kie czasy, wydarzenia o trudnych do przewidzenia konsekwencjach. Kryzys nie przebiera. — Tak to zwykle bywa. — Nie bad´ ˛ z cyniczny. Mówi˛e powa˙znie. Nie zapominaj, z˙ e znam fakty, o których ty nie masz poj˛ecia. Mam pewna˛ koncepcj˛e, wiesz? Przemy´slałem twój przypadek i uwa˙zam, z˙ e to, co ci si˛e przytrafiło, było sygnałem; zapowiedzia˛ przyszłych zdarze´n. W odpowiednim czasie nie odczytali´smy tego wła´sciwie. Było nie było, teraz chcieliby´smy mie´c pewno´sc´ , z˙ e od tej pory mo˙zemy na ciebie liczy´c. — Liczy´c na mnie? Przecie˙z nigdy nie przestali´scie tego robi´c, liczyli´scie na mnie zawsze i to nie pytajac ˛ nikogo o zgod˛e! Nawet tu, jak widz˛e, nie zamierzacie przesta´c na mnie liczy´c. — Posłuchaj, szanuj˛e twoja˛ niezale˙zno´sc´ . Musisz jednak wiedzie´c, z˙ e moz˙ esz sobie na nia˛ pozwoli´c wyłacznie ˛ dzi˛eki nam. Do tej pory osłaniali´smy ci˛e. Nadchodzi jednak czas, kiedy trzeba b˛edzie płaci´c za to, co kochamy i bez czego nie wyobra˙zamy sobie z˙ ycia. Nie mo˙zesz wiecznie gra´c roli nonkonformisty lub chłodnego obserwatora, liczac ˛ na to, z˙ e inni zajma˛ si˛e ochrona˛ tego, co w gruncie rzeczy jest ci potrzebne.

11

— Mój drogi, nie znam dokładnej ceny tego, co dla mnie najdro˙zsze i dlatego nie zamierzam płaci´c wedle ustalonej taryfy. By´c mo˙ze dla mnie najcenniejsze jest wła´snie prawo do nieuiszczania opłat. — Nie istnieje prawo, nie majace ˛ oparcia w sile. Z chwila˛ gdy mówisz „prawo”, odwołujesz si˛e do nas i usprawiedliwiasz nasza˛ działalno´sc´ . Słyszysz mnie? Słyszałem go bardzo dobrze. Elifaz z Temanu to co´s wi˛ecej, ni˙z osobnik z gatunku gabinetowatych, jak mo˙zna by sadzi´ ˛ c słuchajac ˛ jego oficjalnych przemówie´n. Posiada wykształcenie solidne, chocia˙z ukierunkowane wyłacznie ˛ na praktyk˛e. Elifaz zakasał r˛ekawy po łokcie i zagł˛ebił r˛ece w galaretowatej masie s´wiata, zamierzajac ˛ go przekształci´c s´ci´sle według swej racjonalistycznej koncepcji; zbo˙zny ten cel w sposób widoczny odcisnał ˛ si˛e równie˙z na nim samym. — W chwilach tak trudnych nie mo˙zemy zrezygnowa´c z kogo´s takiego, jak ty. Musisz wiedzie´c, z˙ e sam Kosmokrator zainteresował si˛e twoim przypadkiem. Pytał mnie ostatnio, czy badał ci˛e jaki´s dobry lekarz. — Mogłe´s mu powiedzie´c, z˙ e szczegółowa diagnoza brzmi nast˛epujaco: ˛ trad ˛ psychosomatyczny na tle ogólnego braku odporno´sci na fikcj˛e dnia codziennego. — Co za niezno´sna pedanteria, maniak z ciebie, mój drogi! I to teraz gdy obserwujemy znaczny spadek produkcji, gdy raz po raz dochodzi do zakłóce´n porzadku ˛ publicznego, a barbaria grozi nam zepchni˛eciem w otchła´n obskurantyzmu, z której dopiero co si˛e wydobyli´smy. Zale˙zy ci na powrocie tyranii przesadu ˛ i ciemnoty? Nie odeszli´smy od niej zbyt daleko, mo˙ze nawet. . . jej czas niebezpiecznie si˛e przybli˙za. Co si˛e z toba˛ dzieje? Ty te˙z przestałe´s posługiwa´c si˛e rozumem? Nie bardzo mi pasujesz do roli jednego z tych apatycznych speców od m˛edrkowania, zalecajacych ˛ makowe mleczko jako panaceum na roztrz˛esione nerwy sfrustrowanych impotentów. — A ty co? W dalszym ciagu ˛ koka? — To nie jest odpowiedni moment na rozczulanie si˛e nad soba.˛ Pesymizm tak, ale przenikliwy i aktywny. Poznali´smy oblicze tego, co w sposób nieuchronny nam zagra˙za i fakt ten mo˙ze wzmocni´c sił˛e naszego przeciwuderzenia, pod warunkiem, z˙ e nie pozwolimy si˛e znie´sc´ anarchii. My´sl˛e, z˙ e ostatnie wydarzenia na zawsze uleczyły ci˛e z apokaliptycznego s´wiergotu, a la Sofar. — Dawno go nie widziałem, nie miałem okazji go słysze´c, pewnie i on si˛e postarzał. — My w Departamencie stawiamy czoła faktom. Dlatego jestem tam, a nie wegetuj˛e z toba˛ na tym s´mietnisku. Jeste´s moim przyjacielem i nie chc˛e ci˛e obraz˙ a´c, ale nie rozumiem, jak mo˙zesz tak opuszcza´c r˛ece. Nieobecni nie maja˛ racji, jak to si˛e mówi. Taka postawa nie ma sensu, i jest niebezpieczna. Wiesz równie dobrze jak ja, z˙ e prawidłowo rozumujacy ˛ realista to ten, kto wyciaga ˛ maksymalne korzy´sci z konieczno´sci, która˛ ty pogardzasz. — Dwa plus dwa zawsze równa si˛e cztery, prawda? Czy tego chcemy, czy nie. Kogo to obchodzi? 12

— A dlaczego nie mieliby´smy chcie´c, z˙ eby równało si˛e cztery? Najwa˙zniejsze to wiedzie´c, z˙ e tak jest. Ja idee podporzadkowuj˛ ˛ e faktom, nie zwalczam oczywisto´sci przy pomocy idei. — U mnie, przeciwnie, idea rzadzi ˛ faktem. Nie interesuje mnie poznanie nagiej prawdy, lecz tego, co jest godne, by by´c prawda.˛ Nie idee podporzadkowane ˛ faktom, lecz fakty — ideom. Podejrzewam, z˙ e tego wła´snie rodzaju wiedzy szukali nasi prarodzice na drzewie Wiadomo´sci Dobrego i Złego, zamiast je´sc´ z drzewa Nie´smiertelno´sci, gdzie niewatpliwie ˛ rósł ten upragniony owoc. Zreszta˛ teraz to nie ma znaczenia. — Mylisz si˛e. Wła´snie teraz wszystko jest wa˙zne. Teraz, nie w tamtych zamierzchłych czasach czy w niedalekiej przyszło´sci, zapewne nie najlepszej. Słuchaj. . . Odbiornik przestał na chwil˛e trzeszcze´c, a widoczna w oddali posta´c uczyniła r˛eka˛ ruch, jakby odp˛edzała kogo´s zbli˙zajacego ˛ si˛e do niej z tyłu. Po chwili głos odezwał si˛e znowu: — Posłuchaj, nie zamierzam z˙ artowa´c ani sia´c paniki. Wszystko wskazuje na to, z˙ e Inwazja jest nieunikniona. Wczoraj miałem półgodzinna˛ rozmow˛e z Kosmokratorem. Niedługo zostanie ogłoszona powszechna mobilizacja. Dowódcy sił zbrojnych spotkali si˛e w zeszłym tygodniu trzy razy. Jak wszyscy, tak i ja wi˛eksza˛ cz˛es´c´ z˙ ycia sp˛edziłem na wysłuchiwaniu wies´ci o gro˙zacej ˛ nam Inwazji, przy czym niejednokrotnie twierdzono, z˙ e jest ona nieunikniona. Podobne informacje pełnia˛ w naszym systemie politycznym rol˛e zasłony dymnej, wentyla, dajacego ˛ uj´scie (jednocze´snie pozbawiajace ˛ odium mało´sci i w pewien sposób — transcendentalizujace) ˛ temu wszystkiemu, co okrutne, arbitralne i za´slepione w najmniej własnej sferze naszego z˙ ycia. Zapowied´z Inwazji stała si˛e frazesem, nadu˙zywanym przez członków elity, do której jeszcze niedawno nale˙załem wraz z Elifazem. Utrzymywali´smy, z˙ e gro´zba Inwazji jest tak realna, i˙z jedynym sposobem zapobie˙zenia jej jest uprzedzenie wroga i zbrojne zaj˛ecie naszego własnego terytorium. Odczuwam zdumienie i wstyd na my´sl, ile uwagi po´swi˛ecałem dawniej tym kuglarskim sztuczkom. — Chyba nie przyjechałe´s wr˛eczy´c mi karty mobilizacyjnej? Pełne rezygnacji westchnienie, a potem: — Przyszedłem, z˙ eby zobaczy´c, co z ciebie zostało na tym przekl˛etym s´mietnisku. Zostało sporo, Hiobie, ale nie ma w tym nic pocieszajacego. ˛ Twoje poczucie wy˙zszo´sci znalazło nowa˛ po˙zywk˛e, teraz mo˙zesz sobie pozwoli´c na luksus totalnej negacji. Zachowałe´s te˙z w nienaruszonym stanie pogard˛e dla tego, co nazywasz paktowaniem z rzeczywisto´scia.˛ Potrafisz tylko narzeka´c i przeklina´c. Paktowa´c to znaczy czyni´c starania, udawa´c, zabiega´c, wywiera´c nacisk. . . Podejmowa´c decyzje i ponosi´c konsekwencje bł˛ednych wyborów. Ty wolisz błaka´ ˛ c si˛e po bezdro˙zach swego niepowtarzalnego z˙ ycia wewn˛etrznego. W gł˛ebi duszy masz jednak nadziej˛e (do tego nie przyznasz si˛e jednak nigdy), z˙ e i tak starsi pokieruja˛ 13

za ciebie tym s´wiatem wystarczajaco ˛ dobrze, by krowy były wydojone na czas, a poczta funkcjonowała w miar˛e sprawnie, i jednocze´snie wystarczajaco ˛ z´ le, z˙ eby ci nie zabrakło tematu do owocnej krytyki. Trudno uwierzy´c, z˙ e obchodzi ci˛e zło tego s´wiata, bo wła´snie dzi˛eki jego niedoskonało´sci mo˙zesz gra´c wdzi˛eczna˛ rol˛e s˛edziego. Jednej tylko rzeczy nigdy nie wybaczyłby´s uniwersum: braku okazji do popisywania si˛e. — Zdziwisz si˛e, ale ju˙z wszystko wszystkim przebaczyłem. Tylko dla siebie nie mog˛e znale´zc´ usprawiedliwienia. — Jeszcze jedna twoja wada, nawet trad ˛ jej nie zmógł: ogólnikowo´sc´ . Nie znosisz tego, co dokładne i s´ci´sle okre´slone, stad ˛ twoja niech˛ec´ do mechanizmów sprawowania władzy. Nie kalkulowa´c, oto twoja dewiza. Liczbom i miarom przeciwstawiasz m˛etna˛ statystyk˛e swojej duszy. Mówisz, z˙ e wszystkim przebaczyłe´s, tylko sobie nie mo˙zesz przebaczy´c. Zupełnie jakby´s kiedykolwiek potrafił odró˙zni´c jedno od drugiego! Zawsze, ferujac ˛ ostateczne wyroki, zupełnie bezbole´snie przechodziłe´s od dr˛eczacej ˛ ci˛e zgagi lub bezsenno´sci do praw rzadz ˛ acych ˛ wszechs´wiatem. I vice versa. No, Hiobie, na mnie ju˙z czas. Jak mi donosza,˛ masz nast˛epnego go´scia. Je´sli to Bildad, pozdrów go ode mnie. I nie zapominaj, z˙ e jeszcze nie jest za pó´zno, jeszcze mo˙zesz przyłaczy´ ˛ c si˛e do naszej wspólnej walki w obronie najwy˙zszych warto´sci. Sko´nczyłem. Przez chwil˛e s´ledziłem wzrokiem energiczny lot helikoptera, zda˙ ˛zajacego ˛ ku nast˛epnej misji przewidzianej na przedpołudnie. Wyobraziłem sobie Elifaza, jak siedzac ˛ w kabinie wykre´sla notatk˛e „Hiob” i łykajac ˛ witaminy i syrop na wzmocnienie, skupia si˛e na przygotowaniach do nast˛epnego zadania. Potem usłyszałem kroki i ujrzałem Bildada. Szedł ostro˙znie, podpierał si˛e laska,˛ uwa˙zajac, ˛ by si˛e nie po´slizna´ ˛c na plastikowej torebce i unikna´ ˛c zderzenia z jakim´s samotnym bidetem. U´smiechał si˛e z daleka, pozdrawiajac ˛ mnie uniesiona˛ dłonia.˛ Ubrany był w d˙zinsy; kołnierzyk sportowej koszuli wesoło wystawał z grubego grantowego swetra. Grzywa szpakowatych włosów, ogorzała, czerstwa twarz: z˙ ywa reklama naturalnych kosmetyków ziołowych dla panów. Ulokował si˛e kilka metrów ode mnie na przednim siedzeniu sportowego samochodu, jaki´s czas temu wyłaczonego ˛ z obiegu, i z tylnej kieszeni spodni wyjał ˛ płaska˛ srebrna˛ butelk˛e. Pociagn ˛ ał ˛ spory łyk i u´smiechnał ˛ si˛e. — Przepraszam, chłopie, z˙ e nie cz˛estuj˛e, ale sam rozumiesz. . . Kwarantanna. Ja musz˛e sobie pociagn ˛ a´ ˛c burbona od czasu do czasu. To chyba helikopter Elifaza? — Kazał ci˛e pozdrowi´c. — Kawał hipokryty. Jego zdrowie. Co ci próbował sprzeda´c tym razem, je´sli wolno zapyta´c? — Mniej wi˛ecej to, co zwykle. Chyba znowu mówi si˛e o Inwazji i wszystko wskazuje na to, z˙ e on i ja mamy jej zapobiec.

14

— Inwazja. . . tak, słyszałem. Kiedy´s wreszcie ten cyrk musi si˛e sko´nczy´c, prawda? Tylko jako´s nie mog˛e w to uwierzy´c. Wiesz, jak sobie wyobra˙zam koniec? Chmara mrówek, jak w tym filmie, pami˛etasz? Armia mrówek pochłania las, male´nkimi niestrudzonymi szcz˛ekami mia˙zd˙zy pola, lasy, z˙ ywcem po˙zera psy i woły, a ty i Elifaz, jak Charlton Heston i Eleanor Parker. . . Bildad ma skojarzenia niemal wyłacznie ˛ filmowe. O ile nie czerpie ze starych powie´sci przygodowych lub dawnych romansów rycerskich. Siebie samego uwa˙za za połaczenie ˛ królewicza z bajki i rycerza, z domieszka˛ Filipa Marlowe’a dla zaostrzenia apetytu. Uwielbia zwyci˛ezców, lecz jest równie˙z w stanie doceni´c romantyczny aspekt kl˛eski. Kiedy troch˛e wypije, potrafi ze łzami w oczach rozprawia´c o generale Lee. Nauczył mnie, z˙ e nieustannie manifestowana sympatia do skazanych na niepowodzenie akcji, których nie szcz˛edzi nam historia, mo˙ze w konfrontacji z rzeczywisto´scia˛ przybra´c posta´c zwykłego cynizmu. Bildad kieruje swoimi sprawami z tupetem i pazerno´scia,˛ bez skrupułów dobierajac ˛ sobie sojuszników, przynoszacych ˛ dora´znie korzy´sci. Mimo to nie mo˙zna nie lubi´c Bildada, nieco spłowiała˛ lecz miła˛ dla oka ilustracj˛e z czytanej w dzieci´nstwie ksia˙ ˛zki Salgariego — bardziej Izmaela ni˙z Billy Budda — podstarzałego chłopaka o bł˛ekitnych oczach i o lasce z ukryta˛ szpada,˛ nadajacej ˛ jego poczciwej postaci posmak szale´nczej przygody. . . — Wiesz, troch˛e ci zazdroszcz˛e. . . — mówi — uciec tak od wszystkiego, zerwa´c ze s´wiatem, podepta´c układy i konwencje. Nieraz mam ochot˛e zrobi´c to ˙ samo. Zyjemy w klatkach, skazani na przymusowa˛ obecno´sc´ innych, jak ci zbrodniarze, którym w s´redniowieczu przywiazywano ˛ do pleców trupa ofiary. Poezja i przygoda moga˛ istnie´c tylko w samotno´sci. Jeste´smy otoczeni nakazami, zakazami, dławi nas biurokracja. Ty uwolniłe´s si˛e od tego raz na zawsze. Zapłaciłe´s wysoka˛ cen˛e, zgoda. Nie wiem, czy mnie byłoby na to sta´c. Twoje zdrowie! Nikt ci pomóc nie mo˙ze, ale te˙z nikt nie mo˙ze oczekiwa´c pomocy od ciebie ani wywiera´c na ciebie nacisku. . . Raz na zawsze uwolniłe´s si˛e od zale˙zno´sci, w´sród których z˙ yjemy. Wi˛ekszo´sc´ ludzi nawet o tym nie s´mie marzy´c! — Wiesz, mnie si˛e wydaje, z˙ e moja samotno´sc´ wynika z czystej, zgubnej ch˛eci bycia z lud´zmi. Nie chodzi o przypadkowe towarzystwo jakiej´s osoby, lecz o mo˙zliwo´sc´ spokojnego przebywania w grupie, zorganizowanej na zasadzie dobrowolno´sci. — Troch˛e mnie rozczarowałe´s tym „spokojnym przebywaniem”. . . Marzy ci si˛e szpital i morfina na recept˛e z ubezpieczalni? — Przez spokojne przebywanie, odpoczynek, rozumiem ostateczna˛ rezygnacj˛e z nakładania ludzkiej twarzy na to, co nazywamy trwoga˛ istnienia. Moim zdaniem, taka zmiana nastawienia pozwoliłaby odkry´c z´ ródła energii o niespotykanej sile i przyniosła zupełnie niewymierne korzy´sci. Zdobyliby´smy w ten sposób sojuszników gotowych wraz z nami zwalcza´c l˛ek, który obecnie wobec nas uciele´sniaja˛ i czynia˛ namacalnym poprzez swoje czyny. Kluczem do wolno´sci, a ten 15

moga˛ nam da´c tylko inni, jest u´swiadomienie sobie, z˙ e to nie oni sa˛ z´ ródłem naszego l˛eku. — Nie wierz˛e w nic, co mo˙zna zinstytucjonalizowa´c, chocia˙z nie jestem wrogiem społecze´nstwa jako takiego. Ma ono swoich zwolenników i zapewne nie brak im po temu powodów. Mog˛e ci tylko powiedzie´c, z˙ e mnie ono nic nie załatwia, a wszystko komplikuje. Wierz˛e w kontakt osobisty, porozumienie dusz, chocia˙z to takie pretensjonalne. Na przykład miło´sc´ : miło´sc´ staje si˛e eksponatem z gabinetu figur woskowych, wynikiem zabiegów a la Vincent Price, z chwila˛ gdy s´wiadectwo zawarcia zwiazku ˛ mał˙ze´nskiego, a co za tym idzie ubezpieczenie dla wszystkich członków rodziny, pozwala umie´sci´c ja˛ w rubryce „usługi dla ludnos´ci”. A przecie˙z tak naprawd˛e miło´sc´ to stała gotowo´sc´ do kochania; w ka˙zdej kobiecie kochamy to, co najbardziej intymne, najbardziej jej własne, kobieco´sc´ , dzi˛eki której ka˙zda kobieta jest inna, niepowtarzalna. Ksi˛ez˙ a i feministki sa˛ naturalnymi wrogami miło´sci. . . Ale odszedłem od tematu, o czym to mówili´smy? Ach tak, nawet tu nie pozbyłe´s si˛e tej obł˛ednej koncepcji, z˙ e uratowa´c człowieka moga˛ tylko inni ludzie, lub co gorsza, z˙ e człowiek mo˙ze si˛e uratowa´c jedynie za po´srednictwem innych. Pomału przestaj˛e wierzy´c w zbawienne wła´sciwo´sci tego twojego tradu. ˛ .. Bildad z Szuach mieszka w Hotelu. Od czasu do czasu skład jego niewielkiego haremu (co najmniej dwie, najwy˙zej cztery kobiety) ulega pewnym zmianom. Kobiety kochaja˛ go, bo jak głosi fama, bardzo si˛e do tego nadaje, a ponadto potrafi ze s´miertelna˛ powaga˛ powtarza´c romantyczne frazesy i powiedzonka z pogranicza magii i higieny na temat tego pradawnego c´ wiczenia fizycznego, które z biegiem lat nabrało cech uczucia. Gra rol˛e pełnego wdzi˛eku, sumiennego dyktatora, sprawujacego ˛ władz˛e nad kilkoma niewolnicami, których wierno´sc´ , na ogół całkiem zadowalajaca, ˛ niewolna jest od przelotnych dasów. ˛ Kobiety Bildada z˙ yja˛ ze wzrokiem utkwionym w drzwi, czekajac ˛ na wej´scie nast˛epnej, nowej, która mo˙ze odrzuci´c układ albo zmieni´c go na ich niekorzy´sc´ . — Nie zapomniano o tobie w Hotelu — mówi — na ogół ludzie sa˛ zdania, z˙ e to wszystko z powodu twojej pychy. A tak˙ze tej barbarzy´nskiej pogardy, z jaka˛ ostatnio odrzucałe´s dobre trunki i osiagni˛ ˛ ecia kulinarne, z˙ e nie wspomn˛e o czarodziejskich ziołach, które tak uprzyjemniaja˛ muzyk˛e i uprawianie miło´sci. Mo˙ze to wła´snie były pierwsze objawy twojej choroby, chocia˙z ja my´sl˛e raczej, z˙ e ta pozbawiona skruchy asceza (asceza hedonisty dra˙ ˛zonego pycha˛ raczej ni˙z przesytem) s´wiadczyła o tym, z˙ e szukasz choroby, aby w nia˛ uciec i oczy´sci´c si˛e przez nia.˛ Trzeba ci wiedzie´c, z˙ e mamy w Hotelu nowego kucharza, prawdziwy wirtuoz, ka˙zde jego danie to arcydzieło prostoty, dawniej to lubiłe´s. . . Słuchajac ˛ go przypominam sobie jeden z moich ostatnich pobytów w hotelowej restauracji. Byłem sam, jak kto´s, kto nagle powrócił z podró˙zy. Zwykle nie potrafi˛e rozkoszowa´c si˛e jedzeniem w samotno´sci (mam oczywi´scie na my´sli przeszło´sc´ , dzi´s nie zniósłbym niczyjej obecno´sci w czasie posiłku), lecz tamtego 16

wieczora byłem spragniony ceremoniału, opanowany ch˛ecia˛ spo˙zywania w sposób ostentacyjnie kosztowny i wytworny. Ostre s´wiatło nadawało hotelowej jadalni wyglad ˛ sali operacyjnej; oskar˙zycielsko podkre´slało biel obrusów, stojace ˛ na stołach szeregi kieliszków ró˙znej wielko´sci i kształtu, wazony pełne wyzywajacych, ˛ bezinteresownie aroganckich z˙ ywych kwiatów, bardziej bezdusznych ni˙z ich sztuczne odpowiedniki. Wi˛ekszo´sc´ stolików była pusta. Prócz mnie dwóch innych samotnych biesiadników szukało schronienia pod s´ciana˛ w gł˛ebi sali, jaka´s milczaca ˛ para tkwiła nad talerzami w kacie, ˛ a czterech dyskretnie o˙zywionych businessmenów spo˙zywało obiad w przerwie mi˛edzy obradami. Osobliwy nastrój kazał mi zaja´ ˛c miejsce po´srodku sali. Maître d’hotel, wysoki Ormianin o siwych, kr˛econych włosach i ciemnych wasach ˛ wyra˙zał si˛e z niedbała˛ drobiazgowo´scia,˛ która, gdy si˛e go słuchało przez dłu˙zszy czas, miała w sobie co´s upiornego. Kelnerka w czarnej obcisłej bluzce i bardzo krótkiej spódnicy, zgodnie z zaleceniem dyrekcji, bezustannie sprawdzała poziom wody i wina w kieliszkach. Kiedy szepczac ˛ „przepraszam” nachylała si˛e nade mna,˛ aby je napełni´c, czułem lekki zapach potu, dra˙zniacy ˛ oczy suchymi łzami. Trudno o bardziej absurdalny zwiazek: ˛ ona nie patrzac ˛ na mnie robiła to, czego wcale nie pragnałem ˛ i nie potrzebowałem; ja spogladałem ˛ na nia˛ ostro˙znie, z wymuszona˛ uprzejmo´scia˛ i pełna˛ za˙zenowania uległo´scia,˛ jakbym nie potrafił dziewczynie powiedzie´c czego´s dowcipnego lub spyta´c o rodzin˛e. Nie, tej dziewczynie nie umiałem nic powiedzie´c. Jej obowiazkiem ˛ było utrzymywanie sztucznej równowagi napojów w moich kieliszkach. . . Słu˙zenie, akt niewolnictwa, rozumiany jako prawo traktowania drugiego człowieka jak „o˙zywione narz˛edzie”, by posłu˙zy´c si˛e terminem Arystotelesa, jest z´ ródłem bolesnych nieporozumie´n i to nie tylko dla tego, kto słu˙zy. Słu˙zenie to bycie na skinienie, okrutne skinienie bytu, pogró˙zka raczej. Na przystawk˛e zamówiłem faszerowane li´scie bo´cwiny, a potem pieczona˛ ryb˛e (trzeba wzia´ ˛c pod uwag˛e mój stan ducha), do tego odpowiednio schłodzony riesling, którego smak skutecznie zepsuła mi gorliwa troskliwo´sc´ kelnerki. Po pierwszej zmianie nakry´c maître zwrócił si˛e do mnie z niezno´sna˛ usłu˙zno´scia: ˛ „jak pan ocenia sposób, w jaki przyrzadzono ˛ to danie?” Najwyra´zniej miał mnie za cudzoziemca lub idiot˛e; sam za´s był jednym i drugim. Sposób, w jaki przyrzadzono ˛ to danie! Z ka˙zda˛ chwila˛ czułem si˛e gorzej! A do tego jeszcze podkład muzyczny, mogacy ˛ z powodzeniem by´c dziełem mego przyjaciela maître’a lub kogo´s równie uzdolnionego pod wzgl˛edem lingwistycznym. chciałbym tak by´c jaskółeczka˛ co pod niebo ulata, nad polem, nad cicha˛ rzeczka,˛ tak lata tylko i lata. Kogo chciano ol´sni´c ta˛ nieudolna˛ pochwała˛ cyga´nskiego z˙ ycia? Od stolika businessmenów dobiegł mnie urywany s´miech i szklany d´zwi˛ek toastu. Najwyra´z17

niej z lubo´scia˛ rozwa˙zali ewentualno´sc´ wzlatywania nad polami, jak niewinnym ptaszkom, z˙ yjacym ˛ w przestworzach przystało co bynajmniej nie miało im przeszkodzi´c w trawieniu kolacji przed kolorowym telewizorem w wyło˙zonym dywanami apartamencie. Ich mózgi machinalnie rejestrowały liryczny nastrój piosenki, mogacej ˛ zreszta˛ mie´c pewien wpływ na trawienie, jako i˙z działała jak delikatny s´rodek przeczyszczajacy. ˛ Natura nic nie stwarza na pró˙zno, a sztuka usiłuje ja˛ na´sladowa´c i pod tym wzgl˛edem. Para siedzaca ˛ w kacie ˛ podniosła si˛e i opu´sciła sal˛e w´sród rutynowych objawów uni˙zono´sci maître’a. Te˙z niezłe jaskółeczki gotowe do lotu: ona blada i wychudzona, on krzaczastobrewy typ sangwinika. Ska˛ po wymieniane zdania, którymi (ile lat mogli ju˙z tak razem wegetowa´c, dziesi˛ec´ , pi˛etna´scie?) szpikowali pieczyste najwyra´zniej im nie słu˙zyły. Op˛etana symetria˛ kelnerka przelała resztk˛e rieslinga do mego kieliszka. „Nieraz, nawet przy sporym wysiłku wyobra´zni — pomy´slałem — człowiek nie znajduje nic, co mogłoby usprawiedliwia´c pozostawanie przy z˙ yciu; warto przy tym sobie u´swiadomi´c, z˙ e z˙ ycie nas nie potrzebuje”. Moje poobiednie medytacje najwyra´zniej stawały si˛e tak melodramatyczne, jak towarzyszaca ˛ im melodyjna czkawka muzycznego akompaniamentu. wchodziła w nia˛ s´mier´c u´smiechni˛eta, lekkim i pewnym krokiem, by gmatwa´c losu jej p˛eta i zabi´c s´miechu wyrokiem. „W nia” ˛ czy „z nia”? ˛ A mo˙ze „dla niej”? Nie udało mi si˛e ustali´c, gdy˙z chór zwrotki nie powtórzył. Wtedy ostatecznie dojrzała we mnie decyzja, by raz na zawsze zrezygnowa´c z wizyt w Hotelu i z kulinarnych osiagni˛ ˛ ec´ jego kuchni. Bildad z Szuach współczuje mi i zazdro´sci. Nie pot˛epia, ale nie aprobuje. Docenia malowniczy aspekt tego, co mi si˛e przytrafiło (a co, jego zdaniem, jest wynikiem wyboru, postawa), ˛ ale dostrzega te˙z niekorzystna˛ stron˛e mojej „przygody”, a mianowicie — s´mier´c. W Bildadzie najsilniejszy jest instynkt samozachowawczy; według niego, aby z˙ y´c dla przyjemno´sci, trzeba znajdowa´c przyjemno´sc´ w z˙ yciu. Podejrzewa, z˙ e ja jej nie szukam i chocia˙z nieco przesadza, wiele si˛e nie myli. — Nie daj si˛e tylko zwie´sc´ temu przekl˛etemu uniwersalizmowi — mówi. — Ka˙zdy bierze na siebie ryzyko budowy własnego gniazda i ka˙zdy wznosi si˛e tak wysoko jak mo˙ze. Nikt nikogo nie mo˙ze ze soba˛ zabra´c i ka˙zdy leci sam tak długo, jak mu starcza sił. (Znowu jaskółki; lata´c i lata´c!) Dawne przestarzałe marzenia o wspólnocie wyra˙zały tylko strach przed z˙ yciem, a mo˙ze nawet niech˛ec´ do niego. My´sl˛e o Sofarze. Wszyscy przez to przeszli´smy: ty, Elifaz, ja te˙z. Nie ma co si˛e rozczula´c nad czym´s, co z gruntu niemo˙zliwe. Uwielbiam sprawy skazane na niepowodzenie, ale nie zamierzam skazywa´c si˛e wraz z nimi. Sa˛ jeszcze rzeczy 18

zdolne uprzyjemni´c nam ten długi zmierzch: dobry alkohol, j˛edrna pier´s, wiersz starego poety, przyja´zn´ z garstka˛ wybranych i pogarda dla reszty. Jeszcze niejedna przygoda przed nami, jestem pewien. Udało ci si˛e zerwa´c ze wszystkimi w sposób radykalny i efektowny, ale nie obracaj tego przeciwko sobie. Nie pozwól, z˙ eby to, co w twoim do´swiadczeniu przykre, przyniosło ci rezygnacj˛e i staro´sc´ . Przeszedłe´s swoje i si˛egnałe´ ˛ s dna; teraz si˛e od niego odbij. Udowodniłe´s w sposób niepowtarzalny, z˙ e jeste´s kim´s; takich osób jak ty nie ma zbyt wiele. Dlaczego nie miałby´s teraz wróci´c ze mna˛ do Hotelu i cieszy´c si˛e z˙ yciem w doborowym towarzystwie, ty, człowiek wolny i zdecydowany na wszystko? Otworzymy kilka butelek czego´s, czego nie pija si˛e codziennie i uczcimy twój powrót; Marina, moja nowa przyjaciółka, nie znasz jej jeszcze, za´spiewa nam co´s. Odszedł spr˛ez˙ ystym krokiem, wyprostowany i zgrabny, z wystudiowana˛ elegancja˛ podpierajac ˛ si˛e laska˛ z ukrytym ostrzem, b˛edac ˛ a,˛ jak mi kiedy´s powiedział, wierna˛ kopia˛ laski psychiatry z Kobiety pantery Jacquesa Tourneura. Jego masywne plecy dojrzałego m˛ez˙ czyzny i delikatny, niemal chłopi˛ecy profil kontrastowały w zdumiewajacy ˛ sposób; było w tym co´s jednocze´snie podniecajacego ˛ i rozpaczliwego. Kiedy doszedł do brzegu Krateru, odwrócił si˛e i z u´smiechem uniósł w niemym po˙zegnaniu lask˛e ku niebu niczym włóczni˛e. Po chwili straciłem go z oczu. Bildad, Elifaz, moi przyjaciele (za nic w s´wiecie nie chciałbym musie´c przesta´c was tak nazywa´c), nieraz mam wra˙zenie, z˙ e przychodzicie tu, z˙ eby si˛e przede mna˛ usprawiedliwia´c i w ten sposób mnie oskar˙zacie. Aby uwolni´c si˛e od oskarz˙ e´n, musz˛e raz po raz szuka´c usprawiedliwienia. Wzywacie mnie do powrotu do waszej codzienno´sci, bo jednostronne (powzi˛ete na mocy przez siebie samego wydanego dekretu) postanowienie, z˙ e jest si˛e nieuleczalnie chorym, wydaje si˛e wam niezno´sna˛ zarozumiało´scia.˛ A tak wła´snie jest ze mna: ˛ jestem nieuleczalnie chory, mimo i˙z nie stało si˛e to na mocy mojej własnej decyzji. Pewien lekarz powiedział mi, z˙ e aby wyzdrowie´c trzeba pokory. Odrzuciłem jego rad˛e: my´sl, z˙ e mógłbym chcie´c wyzdrowie´c za wszelka˛ cen˛e upokarza mnie. Ka˙zda choroba w pewien sposób człowieka wywy˙zsza: ułomno´sc´ nas wyró˙znia, zdrowie spycha do rz˛edu istot anonimowych. Wystarczy si˛e rozchorowa´c, by zosta´c zauwa˙zonym. . . Jednak to, co spotkało mnie, stało si˛e bez mojego udziału i zwykły wysiłek woli nie wystarczy, by ten stan rzeczy odmieni´c. Pierwszym objawem mojej choroby był nagły brak zainteresowania dyskusjami. Trudno sobie wyobrazi´c, jaki pod tym wzgl˛edem byłem dawniej, przed choroba.˛ Replikowałem z zaci˛eto´scia˛ zawodowego szermierza, bez skrupułów rozdawałem s´miertelne ciosy na prawo i lewo, argumentowałem z jezuicka˛ przebiegło´scia,˛ stawiałem prowokacyjne tezy; moja sprawno´sc´ intelektualna nie znała granic. Z byle głupstwa gotów byłem uczyni´c casus belli, najmniejszy sprzeciw uwa˙załem za osobista˛ obraz˛e. Nie zadowalałem si˛e zbijaniem argumentów przeciwnika, chciałem uderzy´c w niego samego, nie w jego koncepcje czy słowa; na19

wet je´sli to był mój najlepszy przyjaciel czy ukochana osoba. Po zako´nczonej dyskusji zwykle gn˛ebiły mnie wyrzuty sumienia, wyrzucałem sobie, z˙ e zraniłem kogo´s, kogo lubiłem. W ogniu bitwy nigdy jednak nie my´slałem „co b˛edzie potem”, jak prawdziwy wojownik, który rzuca si˛e w wir walki, nie baczac, ˛ co go czeka, co b˛edzie nazajutrz, tak jakby nie miał z niej wyj´sc´ z˙ ywy. Tak wła´snie jest: z tak gł˛eboko prze˙zytej walki — na słowa czy z u˙zyciem broni — człowiek nie wychodzi z˙ ywy, człowiek wychodzi inny. Byłem gotów walczy´c do upadłego z ka˙zdym, nie cofajac ˛ si˛e na krok, w obronie jakiej´s przypadkowej prawdy, która nagle stawała si˛e moja˛ prawda,˛ a wkrótce opanowywała mnie całkowicie, by sta´c si˛e mna˛ w wi˛ekszym stopniu, ni˙z ja byłem soba.˛ Najcz˛es´ciej z równowagi wyprowadzało mnie podejrzenie, z˙ e przeciwnik nie działa w dobrej wierze. Nigdy nie traciłem opanowania wobec głupca czy fanatyka op˛etanego jaka´ ˛s idée fixe (zreszta˛ ten drugi jest tylko wariantem tego pierwszego), nie znosiłem natomiast podwójnej miary w argumentacji przeciwnika, miałko´sci i fałszu perspektywy, celowego przekr˛ecania moich wypowiedzi, lekcewa˙zenia oczywisto´sci, akceptowanych potem ukradkiem w dalszym ciagu ˛ debaty. Podobne zachowanie denerwowało mnie tym bardziej, im wy˙zej ceniłem intelektualne mo˙zliwo´sci interlokutora. Nie mo˙zna oczywi´scie wykluczy´c, z˙ e wszystko to było moim subiektywnym odbiorem i z˙ e ja sam równie˙z nieraz wpadałem w pułapk˛e arbitralno´sci i przesady, byleby tylko pogn˛ebi´c przeciwnika. Jednego jednak nie mog˛e sobie zarzuci´c teraz, kiedy wspominam te wstydliwe chwile: zawsze byłem wolny od hipokryzji, nigdy nie byłem tak szczery, tak przera˙zajaco ˛ szczery, jak w podobnych okazjach. Jednocze´snie, mówiac ˛ to, widz˛e, ile jest — było — we mnie tego fanatyzmu, z którego nie bez pewnego powodzenia próbowałem si˛e rozgrzesza´c. . . Dzi´s owa skłonno´sc´ do polemizowania zanikła we mnie prawie całkowicie. Wiele spraw interesuje mnie w dalszym ciagu, ˛ ale my´sl˛e o nich w zupełnie inny sposób. Kiedy rozpatruj˛e je w samotno´sci, napawaja˛ mnie l˛ekiem, kiedy słysz˛e na ich temat wypowied´z kogo´s innego, doznaj˛e uczucia lito´sci i ironii, szlachetniejszych ni˙z pogarda i zapobiegajacych ˛ wybuchowi. Nie chodzi, przy tym o to, z˙ e wiem wi˛ecej ni˙z inni lub z˙ e uwa˙zam za co´s niemo˙zliwego osiagni˛ ˛ ecie porozumienia za pomoca˛ złotego s´rodka. Zachowałem niektóre moje dawne przekonania i wszystkie kryteria; nie doznałem z˙ adnego specjalnego objawienia, które pozwoliłoby mi poja´ ˛c to, co dla umysłu niedost˛epne. Mój glos nie ma wi˛ekszej wagi, ni˙z miał dotad, ˛ ale te˙z nie jest mniej znaczacy. ˛ A mimo to utraciłem. . . jak to okre´sli´c?. . . zdolno´sc´ rozkoszowania si˛e opiniowaniem. Dawniej znajdowałem powód do dumy i dobrego samopoczucia w naginaniu innych do mojego zdania i wydawało mi si˛e sprawa˛ z˙ ycia i s´mierci bronienie go przeciwko wszystkim, tak jak szlachetny rycerz broni wrogom i zwyczajnym podró˙znym dost˛epu na most wiodacy ˛ do lasu, gdzie pod wpływem czarów s´pi dama jego serca. Teraz zrozumiałem, z˙ e dama nie obudzi si˛e, mimo z˙ e wej´scia b˛ed˛e strzegł nie szcz˛edzac ˛ siły mojego ramienia. Przeciwnie, mo˙ze wła´snie mój wysiłek zamyka drog˛e te20

mu jedynemu, nieznanemu w˛edrowcowi, którego pocałunek mógłby ja˛ wyrwa´c z wiecznego letargu. Podwójna gra moich przeciwników nie napawa mnie ju˙z pogarda,˛ a ich głupota nie nu˙zy, podobnie nie nu˙zy mnie i nie napawa pogarda˛ ubóstwo mego wewn˛etrznego z˙ ycia: zrozumiałem, i˙z to, co skrz˛etnie skryte w sanktuarium mojej duszy (a co dotad ˛ uwa˙załem za kamie´n filozoficzny) jest nic nie znaczac ˛ a˛ błahostka.˛ Nie usłyszycie jednak z moich ust skargi. Nie musz˛e nawet jej tłumi´c. Nie wspominajcie tylko o konieczno´sci, nie mówcie o tym, co nieodwracalne. Utraciłem na zawsze cnot˛e zwana˛ umiej˛etno´scia˛ z˙ ycia i wystawiam si˛e teraz na ludzkie spojrzenia niczym z˙ ywa, protestujaca ˛ rana. Nie mam tu na my´sli czyich´s okre´slonych spojrze´n. Nie chciałbym te˙z, by´scie rozpatrywali mój przypadek w kontek´scie teologii, gdy˙z podobne uj˛ecie, jak jakiekolwiek inne, oznaczałoby po prostu niech˛ec´ do uwa˙znego wysłuchania mnie. Niech˛ec´ do cierpienia. „Cierpienie” to niezbyt odpowiednie słowo, zbyt drapie˙zne, zwłaszcza dla waszych, uszu, zwłaszcza, z˙ e pochodzi z ust tr˛edowatego. Dlatego wol˛e mówi´c niepokój. Jestem niespokojny, a odkryłem, z˙ e aby skutecznie zwalcza´c przeciwno´sci, potrzebny jest spokój, a ja go nie mam. Równie˙z, aby wyzdrowie´c, potrzebny jest spokój; aby wyzdrowie´c wraz z innymi lub za ich przyczyna.˛ Nie wiem, czy mnie rozumiecie. Niepokoi mnie fakt, z˙ e wszystkie formy zbawienia i uleczenia, jakie znam, wymagaja˛ przede wszystkim spokoju, a to wła´snie, ów spokój, pozwalajacy ˛ zachowa´c lub odzyska´c zdrowie, ja utraciłem. Ten wła´snie rodzaj spokoju, wła´snie ten. Prosicie, z˙ ebym jako´s si˛e opanował, z˙ ebym si˛e uspokoił, a wtedy wyzdrowiej˛e. Wła´snie tego jednego zrobi´c nie mog˛e, wła´snie to zatruwa mnie od chwili, gdy odczułem pierwsze objawy choroby. Moje schorzenie polega w istocie na tym; z˙ e oddala mnie od tego, co jest istota˛ kuracji w zwykłym rozumieniu słowa. Absurdalne, prawda? Bł˛edne koło: wyleczy´c mógłbym si˛e dopiero po tym, jak odzyskam zdrowie. A to wła´snie jest niemo˙zliwe. I tak podali´smy sobie r˛ece: niemo˙zno´sc´ i ja. Gdyby istniała kuracja mo˙zliwa do przeprowadzenia w stanie niepokoju albo kuracja, która polegałaby na odczuwaniu niepokoju, byłbym najzdrowszym człowiekiem na s´wiecie. Nawet wy, okazy zdrowia, mogliby´scie mi pozazdro´sci´c, wy, na swój sposób równie˙z niespokojni, mimo z˙ e pozornie tak bardzo zrównowa˙zeni. Jednak jest to niemo˙zliwe i dlatego uwa˙zam si˛e za nieuleczalnego. Nie jestem zrezygnowany ani zrozpaczony; protestuj˛e. Mog˛e zrezygnowa´c ze wszystkiego, ale nie z tego protestu.

Notatka trzecia — Jeszcze tu jeste´s, jak widz˛e; dlaczego nie umrzesz i nie sko´nczysz z tym raz na zawsze? Moja z˙ ona siedzi na skalnym odłamku, machajac ˛ nogami jakie´s dziesi˛ec´ metrów powy˙zej mnie, po prawej stronie. Humor jej dopisuje, najwyra´zniej napiła si˛e przed przyj´sciem tutaj. W ciagu ˛ ostatnich kilku miesi˛ecy znacznie przytyła, chocia˙z ona pewnie by powiedziała, z˙ e tylko tak wyglada ˛ w letniej, powiewnej sukience. Widziana z tej odległo´sci przywodzi na my´sl bombiasta˛ komet˛e, bladoró˙zowa,˛ ozdobiona˛ z˙ ółtymi wsta˙ ˛zkami, lub olbrzymia˛ meduz˛e, unoszac ˛ a˛ si˛e po rozległym spokojnym oceanie nieba. Mam nadziej˛e, z˙ e nie zechce podej´sc´ bli˙zej. Nie jest zbyt prawdopodobne, z˙ e si˛e na to odwa˙zy, chocia˙z gdyby wiedziała, jak bardzo denerwuje mnie ta mo˙zliwo´sc´ , gotowa nawet przezwyci˛ez˙ y´c strach przed zaraza.˛ — No i masz to, czego chciałe´s, bo przecie˙z o to ci chodziło, prawda? Siedzie´c tak sobie jak mumia i prze˙zuwa´c to, co ci si˛e roi w głowie. Bro´n Bo˙ze nie podejmowa´c z˙ adnych decyzji, nie by´c za nic odpowiedzialnym. Nawet my´c si˛e nie musisz, co za szcz˛es´cie. . . Mo˙zesz popu´sci´c wodzy swoim obsesjom i gmera´c do woli w tych swoich głupotach, bo przecie˙z jeste´s genialny. Genialny! to dobre. Sprawa mojej genialno´sci była w naszym domu tematem wyjatkowo ˛ dra˙zliwym. Zreszta˛ u nas wszystkie tematy były wyjatkowo ˛ dra˙zliwe. By´c mo˙ze to ona ma racj˛e, a ja mylnie uwa˙zam pewna˛ osobliwo´sc´ mego zachowania, nie zasługuja˛ ca˛ na taka˛ uwag˛e, za oznaki wyjatkowych ˛ uzdolnie´n. Na przykład tiki. Miewam je stale: du˙ze, małe, nieustanne i okazjonalne oraz takie, które wyst˛epuja˛ w chwilach wyjatkowego ˛ podniecenia. Interpretowane optymistycznie moga˛ uchodzi´c za znaki, przez które objawia si˛e jakie´s niezbyt powa˙zne bóstwo: podobno niektóre prymitywne plemiona stosuja˛ takie kryterium. W bezwarunkowej akceptacji podobnego wyja´snienia przeszkadza mi jednak fakt, i˙z nie znosz˛e tików u innych osób, a starcza mi bezstronno´sci, by t˛e nietolerancj˛e rozszerzy´c na moje własne. Znakomicie rozumiem — Bo˙ze, jak ja go rozumiem! — bohatera opowiadania Edgara Poego, „nerwowego, ale nie szalonego” osobnika, który zamordował swego pra˙ codawc˛e, bo nie mógł znie´sc´ jego zeza i chrapliwego oddechu. Zadna zbrodnia nie wydaje mi si˛e tak usprawiedliwiona, jak zabójstwo b˛edace ˛ wynikiem buntu 22

przeciwko stałym cechom bli´zniego, niezale˙znym od jego woli. Najbardziej odpychajace ˛ jest w ludziach to, na co nie maja˛ wpływu. Wszystko, co robia˛ w sposób celowy i przemy´slany jest do pewnego stopnia wybaczalne. W pół drogi mi˛edzy tikami (lub deformacjami w dosłownym znaczeniu słowa) a projektami le˙zy rutyna, obrzydliwa jak pierwsze i nieuchwytna jak drugie. Musz˛e wyzna´c, z˙ e jestem na nia˛ niezmiernie podatny. Skadin ˛ ad ˛ ka˙zdy rodzaj współ˙zycia jest oparty na zabójczej przewidywalno´sci zachowa´n bli´znich. Straszne słowo: bli´zni, ten co jest blisko, zbyt blisko, stale wystawiony na pokaz, zło˙zony ze znaczacych ˛ mrugni˛ec´ i ukradkowych spojrze´n rzucanych na zegarek. . . Ka˙zda forma współ˙zycia jest czym´s wbrew naturze. . . Słowem, ze sm˛etna˛ duma˛ mog˛e demonstrowa´c moje tiki i dziwactwa, „manie”, jak mawia moja z˙ ona. Czy to wystarczy, z˙ eby uwa˙za´c si˛e za geniusza? W pewnym sensie tak, wziawszy ˛ pod uwag˛e, i˙z słowa „mania” i „geniusz” maja˛ wspólna˛ etymologi˛e. Oba maja˛ zwiazek ˛ z daimonionami, które wst˛epuja˛ w s´miertelnych, aby ich dr˛eczy´c. Kiedy „wychodz˛e z siebie”, oddzielam si˛e od siebie, co´s we mnie wchodzi i bierze mnie w posiadanie, jestem we władaniu bóstwa, jestem nawiedzony. Mania i geniusz to dwie postacie op˛etania. Upo´sledzenie psychiczne starannie kultywowane mo˙ze z powodzeniem zastapi´ ˛ c talent. Pocieszam si˛e w ten sposób, ale ona nie mo˙ze mi tego wybaczy´c. Nie ust˛epuje. — Gdyby´s naprawd˛e był geniuszem, nie musiałby´s si˛e ukrywa´c przed lud´zmi. Przeciwnie, szukano by twego towarzystwa, noszono na r˛ekach, od czasu do czasu wyst˛epowałby´s w telewizji, nie jadałby´s kolacji z byle kim. Ale ty umiesz tylko si˛e o´smiesza´c, to te˙z rodzaj sławy. Dla ciebie to wszystko jedno? Cały ty. Jeszcze bardziej komiczny ni˙z dawniej. Na dodatek udajesz, z˙ e jeste´s wy˙zszy ponad to, do czego nie dorosłe´s. Wlazłe´s do tej dziury, bo w ko´ncu zrozumiałe´s, z˙ e jeste´s nienormalny. Od dawna o tym wiedziałam. Spójrz na swój rozporek, nosisz ju˙z w lewej nogawce, jak debil! Nie ma co przekłada´c, to nic nie zmieni, jeste´s nienormalny. Dziwadło, odpychajace ˛ dziwadło, takie, co nawet rodzonej matce si˛e nie podoba. Pozornie wydaje si˛e bolesnym paradoksem, z˙ e istota odpychajaca ˛ mo˙ze by´c jednocze´snie s´mieszna, lecz jest to przypadek nierzadki. Nikt tak skutecznie nie pobudza nas do s´miechu jak ten, w którym nie ma nic s´miesznego. Na pró˙zno staramy si˛e pokry´c wesoło´sc´ lito´scia˛ lub grzeczno´scia.˛ W tym przypadku, jak w wielu innych, decydujacego ˛ dowodu dostarcza nam pozbawione hipokryzji zachowanie dzieci. Dzieci pokazuja˛ nam, jak wyglada ˛ spontaniczna ludzka reakcja na cudze nieszcz˛es´cia, słabo´sc´ lub po prostu odmienno´sc´ . Sprawy te wywołuja˛ u nich najpierw s´miech, a potem — grad kamieni. Bad´ ˛ zcie niczym dzieci, mówi si˛e nam; wybierzcie sobie jakiego´s grubasa czy innego odmie´nca spo´sród was i m˛eczcie go sobie do woli — dodaj˛e według mojej osobistej ewangelii. Tak włas´nie ja poznałem moja˛ nienormalno´sc´ , jak to słusznie nazywa moja z˙ ona, moja˛ odmienno´sc´ , przez która˛ tyle si˛e wycierpiałem. Zawsze jest w grupie kto´s, kto 23

wywołuje wrogo´sc´ , cho´cby robił wszystko, cho´cby wyłaził ze skóry, by wydawa´c si˛e sympatycznym lub gorliwie i bez zgubnej przesady starał si˛e na´sladowa´c doskonała˛ pospolito´sc´ . Podobny osobnik działa na zasadzie piorunochronu, który nieodmiennie s´ciaga ˛ na siebie zgodne okrucie´nstwo, b˛edace ˛ naturalna˛ rozrywka˛ ka˙zdej zbiorowo´sci. Nie musi by´c w z˙ aden sposób odmienny, nie musi mie´c z˙ adnego s´miesznego defektu: zbiorowo´sc´ i tak zw˛eszy w nim co´s obcego, trudno okre´sli´c co, jakie´s dra˙zniace ˛ promieniowanie zdolne w kilka sekund przemieni´c spokojna˛ grup˛e dzieci w dzika˛ sfor˛e. Kiedy miałem kilka lat, dzieci w naszym parku tworzyły bandy, których jedynym zadaniem było prze´sladowanie mnie. Repertuar miały urozmaicony: od kawałów i przezwisk — zapami˛etałem tylko jedno, niezbyt odkrywcze: „goryl” — do kopniaków, podstawiania nogi, ciagni˛ ˛ ecia za włosy. Nie wiem, jak si˛e to zacz˛eło, ale pami˛etam, z˙ e popołudniowy spacer był dla mnie droga˛ przez m˛ek˛e. Moi prze´sladowcy zbiegali si˛e ze wszystkich stron parku, skrzykiwali i skupiali si˛e w bandzie zło˙zonej z bratersko pojednanych na t˛e okazj˛e członków zazwyczaj rywalizujacych ˛ ze soba˛ grup. Wbrew sobie stawałem si˛e czynnikiem integrujacym ˛ tych kanibali. . . Na rodzinnych fotografiach z tamtych lat wida´c chłopca z uszami nietoperza, o spłoszonych oczach tropionego zwierz˛ecia. Podejrzewam, z˙ e ju˙z wówczas próbowałem czerpa´c n˛edzna˛ satysfakcj˛e z mojej oryginalno´sci i widzie´c w prze´sladowaniach rodzaj hołdu. Musiałem zapewne od czasu do czasu przyjmowa´c melancholijne pozy gwiazdy znu˙zonej natr˛ectwem wielbicieli. Którego´s dnia moja ucieczka przed wyjac ˛ a˛ sfora˛ została nagle przerwana przez bezbł˛ednie podstawiona˛ nog˛e. Upadłem na ziemi˛e; le˙załem na plecach, a dokoła zaciskał si˛e krag ˛ z˙ adny ˛ mojej krwi. Nagle kto´s przebił si˛e ku mnie energicznymi ruchami i ujrzałem starsza˛ kobiecin˛e w czepku na głowie (najwyra´zniej niani˛e którego´s z moich prze´sladowców). Wzi˛eła si˛e pod boki i zawołała: „nie wstyd wam, nie widzicie, z˙ e ten biedak jest nienormalny?” Od tej chwili los mój był przesadzony. ˛ Podobne prze´sladowania znosiłem we wczesnej młodo´sci za ka˙zdym razem, kiedy zmieniałem szkoł˛e albo szedłem na wycieczk˛e z zupełnie nieznajomymi osobami; było tak i pó´zniej podczas odbywania słu˙zby wojskowej. Nie trzeba podkre´sla´c, z˙ e to wszystko zdeterminowało moja˛ postaw˛e wobec ludzi. Zrodziło l˛ek, pogard˛e i nienawi´sc´ do zbiorowisk ludzkich: nie cierpi˛e zadowolonego z siebie, pewnego swej siły tłumu, gardz˛e jego przekonaniami, l˛ekam si˛e jego nieprzewidzianych zachowa´n. Nic nie jest w stanie przekona´c mnie dogł˛ebnie (ze wzgl˛edów etycznych i politycznych jestem oczywi´scie w stanie zaakceptowa´c podobny poglad), ˛ z˙ e co´s pozytywnego i godnego mo˙ze wynikna´ ˛c za sprawa˛ beczacego ˛ stada zwanego wi˛ekszo´scia.˛ Z drugiej strony, czułem (a mo˙ze jeszcze teraz czuj˛e, kto wie) nienasycony głód publicznej aprobaty, powszechnego uznania mojej wy˙zszo´sci (wspominałem o uporze, z jakim broniłem swych pogla˛ dów) oraz co´s nieco szlachetniejszego — t˛esknot˛e za braterstwem nie zakłóconym pycha,˛ za bezinteresowna˛ wzajemno´scia.˛ Moja nienormalno´sc´ wreszcie zbudziła we mnie sympati˛e do tego, co nie mie´sci si˛e w normie, do wyjatków, ˛ marginesu; 24

tego, co niezrozumiałe, odpychane, prze´sladowane. Wszystko, co przeciwstawia si˛e wi˛ekszo´sci, natychmiast mnie sobie zjednuje i tylko dzi˛eki intensywnemu treningowi intelektualnemu mog˛e dopu´sci´c my´sl, z˙ e niekiedy zdanie wi˛ekszej liczby ludzi jest słuszne, a ogólnie przyj˛ete zachowanie bardziej wskazane. Nie potrafi˛e okre´sli´c znaczenia faktu, z˙ e nosz˛e w lewej nogawce, a nie w prawej. Posłuchajmy zatem, co ma na ten temat do powiedzenia osoba, która wie lepiej. — Milczysz jak zwykle. Oszcz˛edzasz siły, z˙ eby pogada´c z kolegami albo obwie´sci´c im nowa˛ prawd˛e objawiona.˛ Nie interesuje ci˛e to, co mówi˛e. Jestem tylko kobieta,˛ a na dodatek twoja˛ z˙ ona.˛ Tylko oni sa˛ w stanie ci˛e zrozumie´c. Ten s´wiatowy samiec Bildad, wazeliniarz Elifaz, li˙zacy ˛ stopy Kosmokratora, nawet ten nieszcz˛esny Sofar. Nie zauwa˙zyłe´s, z˙ e wszyscy ci˛e wykorzystali? Gdzie sa˛ teraz oni, a gdzie ty? Nie mówi˛e o sobie, nie´zle mnie urzadziłe´ ˛ s, ale to ci˛e nie obchodzi. Pomy´sl przynajmniej, jak si˛e maja˛ twoi serdeczni „przyjaciele”. To jasne, wiedza,˛ czego chca˛ i potrafia˛ to zdoby´c. Nie musza˛ grzeba´c si˛e z˙ ywcem jak ty. Dlaczego nie umiesz z˙ y´c przynajmniej tak jak oni! A gdzie oni teraz sa? ˛ Zawsze ci potakiwali, ale w krytycznym momencie zostawili ci˛e samego jak psa. Skoro tak ich uwielbiasz, to dlaczego nie wyleziesz z tego gnoju i nie pójdziesz zabawi´c si˛e z nimi? Nie umiem jej odpowiedzie´c, cho´cbym nawet chciał. W jaki´s sposób jej nieubłagana logika przemawia do mnie. Nie bardzo tylko rozumiem, czy zarzuca mi, z˙ e przyznaj˛e racj˛e moim przyjaciołom, czy z˙ e oni mi potakuja,˛ chocia˙z ani jedno, ani drugie nie jest zbyt pewne. Mniejsza o to. Oskar˙zenie wymierzone jest w sam fakt wymiany pogladów, ˛ który umo˙zliwia przyja´zn´ . Moja z˙ ona widzi w tym swoisty spisek przeciwko sobie, chytry sposób wyproszenia jej za drzwi. Kto´s kiedy´s powiedział, z˙ e m˛ez˙ czy´zni wynale´zli kultur˛e, aby uciec przed kobietami. W tym kontek´scie czysto m˛eskie przyja´znie uzyskuja˛ wymiar kulturowy. Przynajmniej moje. Dawniej zarzucała mi, z˙ e nie potrafi˛e patrze´c na z˙ ycie z perspektywy rodziny, z˙ e zawsze przyjmuj˛e punkt widzenia samotnego m˛ez˙ czyzny. Grupa przyjaciół ma dla mnie w sobie co´s mistycznego, co´s co umieszcza ja˛ w górnych rejonach mojej s´wiadomo´sci. Natomiast okres narzecze´nstwa zapisał si˛e w mojej pami˛eci jako co´s lepkiego, brudnego. Mimo to uwa˙zam, z˙ e w swoim czasie przykładałem si˛e do roli rzetelnie, cho´c nie trwało to zbyt długo. Jedyna˛ dost˛epna˛ memu rozumieniu rodzina˛ jest rodzina, w której si˛e urodziłem, rodzina, w której ja jestem dzieckiem. My, dzieci, nie mo˙zemy stworzy´c swojej własnej komórki rodzinnej, musimy zadowoli´c si˛e bractwem, klanem. Twarz umalowana czerwonym i niebieskim atramentem, obozowe ognisko, oczekiwanie przed polowaniem lub bitwa,˛ nucacy ˛ pod nosem koledzy, napi˛eci i czujni, decydujaca ˛ chwila jedno´sci. Do tego samego gatunku prze˙zy´c nale˙za˛ goraczkowe ˛ dyskusje o literaturze i teologii, w czasie których dym papierosów zyskuje lekko trujace ˛ st˛ez˙ enie, a butelki opró˙zniaja˛ si˛e niedostrzegalnie. Głos przyjaciela, jego z˙ art. Wspólne, nieco trywialne uczucie dumy, nieco zbyt s´miałe z˙ arty — jeste´smy przecie˙z w´sród doro25

słych — poszukujace ˛ odpowiedniego słuchacza, który je potwierdzi pełnym zrozumieniem. Wszystko ma swój czas: czas takich spotka´n jest cudowny. Potem wszystko si˛e ko´nczy, trzeba płaci´c koszty miło´sci, a to powoli rozdziela nas, przyjaciół. Na zawsze zostaje jednak pewne przyzwyczajenie, respektowanie umówionych spotka´n, zwyczaj snucia wspólnych planów na przyszło´sc´ . Wiem, z˙ e podobne sprawy moga˛ by´c szkodliwe. Sp˛edziłem z˙ ycie na poszukiwaniu mitycznej wspólnoty, prawdziwego bractwa. Nie znalazłem go. Po przekroczeniu pewnego wieku przyjaciele przestaja˛ by´c soba,˛ mo˙ze staja˛ si˛e soba˛ na powrót u kresu, nie wiem. Trzeba by´c bardziej mi˛ekkim, mniej ukształtowanym, nieuko´nczonym, w przeciwnym razie przyja´zn´ b˛edzie gwałtownym starciem krzemieni zbyt twardych, by skorzysta´c z ciepła wykrzesanej z nich iskry. Fiasko dziecka, które si˛e postarzało, to katastrofa. Przyjaciele zamykaja˛ si˛e kolejno jak sklepy po wyprzeda˙zy lub kurczowo wczepiaja˛ si˛e w to, czym jak sadz ˛ a˛ byli dawniej. A wszystko to przy akompaniamencie coraz bardziej natarczywych wyrzutów z˙ ony, domaga˙ jacej ˛ si˛e wyjatkowych ˛ praw oraz owej rodzinnej perspektywy. Zony lub kobiety czy kobiet, w ka˙zdym razie tej spo´sród nich, która wmówiła sobie, z˙ e jest istota˛ jedyna,˛ niepowtarzalna.˛ Szcz˛es´liwi ci, co nie poznali innej przyja´zni jak tylko chwilowa, dora´zna znajomo´sc´ ; nie zaznaja˛ fanatyzmu i nie b˛eda˛ cierpie´c z powodu tej osobliwej wi˛ezi. — . . . przecie˙z w gruncie rzeczy, te wszystkie szepty mi˛edzy facetami, te sprzeczki i pojednania, sekreciki i zdrady to po prostu pedalstwo i to z´ le maskowane. Dlaczego nie oddałe´s im si˛e cały, skoro tak ci si˛e podobali, zamiast bra´c si˛e za mnie i zmarnowa´c mi z˙ ycie? Odpowiedz, je´sli mo˙zesz. Nie, nie mog˛e. To prawda, poczatkowo ˛ było w tym co´s z homoseksualizmu. Tak to si˛e zacz˛eło. Do siedemnastego roku z˙ ycia bardziej interesowali mnie chłopcy ni˙z dziewcz˛eta, bardziej albo tak samo. Moje pierwsze miło´sci (platoniczne, jak to si˛e mówi; du˙zo mnie kosztowało przej´scie od Platona do Arystotelesa, z˙ e o Epikurze nie wspomn˛e) zawsze były m˛eskiego rodzaju: przyjaciele opromienieni nimbem przynale˙zno´sci do poetyckiej cyganerii, koledzy ze szkoły, pociagaj ˛ a˛ cy atrakcyjnym wygladem ˛ lub swoboda˛ obyczajów. Wszyscy oni mieli ju˙z pewne do´swiadczenie z dziewcz˛etami, ja za´s pod tym wzgl˛edem zupełnie sobie nie radziłem. Jak widzisz, niewiele si˛e zmieniło. Niektóre spo´sród moich idealnych przedstawie´n braterstwa nie kryja˛ erotycznych upodoba´n: trzystu z˙ ołnierzy Leonidasa zaplatajacych ˛ sobie wzajemnie długie włosy przed atakiem na Persów („to znaczy, z˙ e b˛eda˛ walczy´c do ostatniej kropli krwi”, powiedział król naje´zd´zców, kiedy mu o tym doniesiono), oddziały Aleksandra powracajace ˛ z Indii w bachicznym pochodzie, pijane od z˙ aru pustyni, pod wodza˛ ledwo wzeszłej, a ju˙z spadajacej ˛ gwiazdy przebranej to za Dionizosa, to za Artemid˛e. . . Najbardziej podoba mi si˛e zdanie Aleksandra, powszechnie uwa˙zane za objaw jego defetyzmu; słowa, z jakimi zwrócił si˛e do jednego ze swych dowódców: „Zdobyli´smy wszystko, nie mamy nic”. Wspaniałe. Daruj mi te helle´nskie fascynacje efebami, tak pospolite, z˙ e a˙z 26

niezno´sne, a co wa˙zniejsze idealnie pasujace ˛ do twoich opinii. Nie daj si˛e równie˙z zwie´sc´ czemu innemu, kiedy bowiem ocknałem ˛ si˛e z tej z˙ adzy. ˛ . . nie wiem, jak to okre´sli´c. . . z tego nami˛etnego zainteresowania. . . wiesz, co mam na mys´li. . . po˙zadanie, ˛ którego nie zaspokoi urojenie ani kontakt z kobieta.˛ . . bardziej da˙ ˛zenie do miło´sci ni˙z miło´sc´ sama. . . pustka, która˛ m˛ez˙ czyzna mo˙ze wypełni´c tylko. . . wypełniajac ˛ ja.˛ Nic wi˛ecej nie mog˛e powiedzie´c, ale jedno jest pewne: ju˙z potem nic innego nie miało dla mnie znaczenia pod wzgl˛edem seksualnym. Co w pewnym stopniu jest przyznaniem ci racji i swoistym, bolesnym i pogmatwanym, usprawiedliwieniem twojej nienawi´sci. Nie ja skazałem ci˛e na nia,˛ ale dzi´s z˙ adne z nas nie jest w stanie tego zrozumie´c. Poczekaj chwil˛e, wrócimy jeszcze do tego, do tej mrocznej szczeliny z˙ ycia, której l˛ekam si˛e najbardziej. Opowiem ci o moich przyjaciołach, znasz ich; opowiem ci, jacy byli´smy wtedy, kiedy nasza przygoda dopiero si˛e zaczynała, kiedy patrzyli´smy sobie w oczy z u´smiechem lub z powaga,˛ zawsze jednakowo sobie bliscy. Teraz wiesz, z˙ e do mnie nikt nie mo˙ze si˛e zbli˙zy´c. . . Elifaz i Sofar byli s´wietnymi studentami, czytali bez wysiłku najtrudniejsze ksia˙ ˛zki, z dystansem i ironia˛ przebiegali puste pola abstrakcji. Bildad i ja rozczytywali´smy si˛e w powie´sciach; na wykłady chodzili´smy bez zapału, ale te˙z bez zbytniej odrazy. Ju˙z wtedy zaczynałem mie´c poczucie owej odmienno´sci, której prawdziwe znaczenie pojałem ˛ dopiero pó´zniej. Ma to s´cisły zwiazek ˛ z sama˛ istota˛ rzeczywisto´sci lub z tym, co ka˙zdy z nas za t˛e istot˛e uwa˙za. Dla Elifaza i Sofara sprawa˛ nadrz˛edna,˛ której podporzadkowane ˛ sa˛ wszystkie zjawiska natury fizycznej oraz fenomeny ze sfery psychiki, tym, co ostatecznie kieruje s´wiadomo´scia˛ i organizuje to, co nieu´swiadomione, sa˛ formy abstrakcyjne: liczby, litery, opozycje, współrz˛edne. Natomiast zdaniem Bildada i moim, rol˛e t˛e pełnia˛ obrazy, innymi słowy figury mityczne, pozytywne i negatywne zasady, przepowiednie. Dla nich prawda nale˙zy do sfery logiki i doprowadzi´c do niej mo˙ze prosty rachunek, dla nas jedynym oparciem jest sens (lub jego odwrotno´sc´ : absurd): poszukujemy, wychodzac ˛ od przypowie´sci. W obu przypadkach mamy do czynienia z tym, co niektóre religie nazywaja˛ „wiara”, ˛ ostatecznym wyborem, sztywno zwiazanym ˛ z charakterem danej osoby w jego najbardziej stanowczej formie, z wyborem ostatecznym, niezale˙znie od jakichkolwiek pó´zniejszych spekulacji, gdy˙z sa˛ one tyiko jego konsekwencja˛ i pełnia˛ wobec niego — w sposób utajony lub bezwstydnie jawny — funkcje słu˙zebne. Tamci dwaj na ko´ncu swej drogi widzieli nieodmiennie co´s bezosobowego, schematycznego, s´ci´sle okre´slonego; dla mnie i Bildada jedynym punktem docelowym do przyj˛ecia było to, co nieodgadnione i wymykajace ˛ si˛e okre´sleniom. Od Bildada dzieliło mnie wiele, jeszcze wi˛eksze były ró˙znice mi˛edzy Elifazem i Sofarem. niemniej owe zbie˙zno´sci hipotez epistemologicznych od poczatku ˛ umie´sciły nas w dwóch obozach i nieraz przyczyniły si˛e do nasilenia krzy˙zowego ognia naszych dyskusji. Elegancki, dokładny Elifaz, romantyczny Bildad, ja — zadziorny i nieugi˛ety.

27

I Sofar, anioł pora˙zajacy ˛ bijacym ˛ od niego blaskiem. Była´s kiedy´s obecna na jednym z naszych ostatnich spotka´n i musisz przyzna´c, z˙ e co´s niezwykłego uno´ etego. siło si˛e w powietrzu. Zesłanie Ducha Swi˛ — . . . a poniewa˙z nie wylatałe´s si˛e przed s´lubem, musiałe´s próbowa´c po s´lubie. Nic na to nie mo˙zesz poradzi´c, głupiejesz na widok kobiet, prawda? Kiedy wreszcie prawdziwa kobieta pokazała ci, do czego słu˙za,˛ latasz bez przerwy z wywieszonym ozorem i wlepiasz gały w ka˙zdy stanik na wystawie, przed która˛ przechodzisz. Jeste´s obrzydliwy i s´mieszny. Kiedy zobaczysz dziewczyn˛e, to cho´cby nawet nie zerkn˛eła w twoja˛ stron˛e, robisz z siebie małp˛e, opowiadasz dowcipy, wygłaszasz te swoje kawałki, a wszystko to takie gł˛ebokie, jakby´s czytał kalendarz. Dawniej toba˛ gardziłam, teraz jeste´s mi oboj˛etny, biedaku. Nawet tu pewnie sobie sprowadzasz dziwki, z˙ eby z nimi wyrabia´c s´wi´nstwa, eunuchowate prosi˛e. Mo˙ze to po to zamknałe´ ˛ s si˛e w tym chlewie. Nic mnie to nie obchodzi, niech ci idzie na zdrowie. Jak ci to wytłumaczy´c? Jak ci˛e przekona´c, z˙ e masz racj˛e, wła´snie racj˛e, lecz nic wi˛ecej, masz tylko racj˛e i wła´snie dlatego si˛e mylisz. Udało ci si˛e sprawi´c mi ból, to prawda, to zreszta˛ nie było trudne, poza tym masz do tego prawo. Omyliła´s si˛e jednak w diagnozie, przeinaczyła´s sens tego, co powiedziała´s. Sens, zmysł, zmysły raczej, gdy˙z tematem naszej rozmowy jest polisensualizm. Mamy tyle zmysłów! Nawet najbardziej t˛epy osobnik ma ich co najmniej pi˛ec´ . Niektóre rozwijaja˛ si˛e samodzielnie, inne potrzebuja˛ pomocnej dłoni i słów: „wsta´n i chod´z”. ˙ Zaden nie jest zbyteczny, z z˙ adnego nie mo˙zemy zrezygnowa´c a priori, a to skazuje nas na stała˛ czujno´sc´ , graniczac ˛ a˛ z niezaspokojona˛ zachłanno´scia.˛ Wydaje mi si˛e, z˙ e chc˛e ci powiedzie´c, jak bardzo skomplikowana˛ sprawa˛ jest miło´sc´ . (Powiem ci to oczywi´scie bez słów, gdy˙z mi˛edzy toba˛ a mna˛ — dla naszego wspólnego dobra — słowa w ko´ncu wyschły). A z˙ eby mie´c za soba˛ to najgorsze, musz˛e ci powiedzie´c, z˙ e najbardziej nienawidz˛e bełkotu. Lub raczej zasady upowa˙zniajacej ˛ bełkot, pomieszanie poj˛ec´ . Nienawidz˛e go tak, jak nienawidz˛e reguły, wedle której wierno´sc´ i tylko wierno´sc´ jest znakiem jako´sci uczucia łacz ˛ acego ˛ dwoje ludzi. W obu przypadkach mamy do czynienia z prymatem ilo´sci pod pozorem poszanowania jako´sci. Niewa˙zne „kto”, tylko „ile”. Czy to w celu zwi˛ekszenia, czy te˙z ograniczenia. Sadzisz, ˛ z˙ e zazdroszcz˛e Bildadowi haremu i talentu uwodziciela, podczas gdy naprawd˛e brak poczucia humoru nie pozwoliłby mi czu´c si˛e dobrze w podobnej sytuacji, a jego nadmiar utrudniałby mi skuteczne rozwini˛ecie podobnych umiej˛etno´sci. W tych sprawach nale˙ze˛ do osób, które s´mieja˛ si˛e nie w por˛e i sa˛ powa˙zne w nieodpowiednim momencie. Nieraz widywałem Bildada w działaniu podczas kolacji czy na przyj˛eciu, osaczajacego ˛ upatrzona˛ sztuk˛e; z niezno´sna˛ dezynwoltura˛ przechodzacego ˛ od astrologii do problemów ekologii, od magii do gastronomii, od spro´snej aluzji do mistyki albo jakiejkolwiek literatury, opowiadajacego ˛ o swych najbanalniej w s´wiecie zorganizowanych przez agencj˛e turystyczna˛ podró˙zach ze swada˛ odkrywcy nieznanych ladów, ˛ fascynuja˛ 28

cego, w sposób naturalny budzacego ˛ ciekawo´sc´ bez szczypty niepokoju — zawsze nieodparcie pospolitego. Aby rezultat spełnił oczekiwania, konieczne jest te˙z — zwykle łatwo dost˛epne — ubóstwo umysłowe wybranki, skłonnej myli´c nud˛e z intelektualnym niepokojem, osoby pragnacej, ˛ by ja˛ fascynowano, nie wprawiajac ˛ przy tym w zdumienie, osoby nie majacej ˛ watpliwo´ ˛ sci o co chodzi, lecz pragna˛ cej opakowania zdobnego w sentencje Lao-Tse, by zawina´ ˛c w nie oczekiwana˛ prezerwatyw˛e. Jestem równie niezdolny do tej werbalnej nagonki, jak do s´piewania w operze: po kilku minutach wybucham s´miechem albo jawnie zaczynam drwi´c z oszołomionej partnerki. Czego czyni´c nie nale˙zy, je˙zeli si˛e chce, by zwierzyna truchtem pobiegła do pułapki. Pragn˛e czego´s innego: nie chc˛e fascynowa´c, chc˛e by´c fascynowany, chc˛e si˛e otworzy´c, obna˙zy´c, odda´c. Chc˛e by mnie porwano, sam porywa´c nienawidz˛e (lub te˙z wiem, z˙ e nie jestem do tego zdolny); jestem ofiara,˛ która wydaje si˛e w r˛ece kata, ofiara,˛ która oczekuje w rozwibrowanej ciemno´sci na grad pocałunków i burz˛e j˛eków, majacych ˛ zniweczy´c moja˛ samotno´sc´ i unie´sc´ mnie gdzie´s daleko, jak to si˛e zdarza we s´nie. Jest to oczywi´scie postawa typowa dla człowieka, któremu „˙zycie rodzinne” jest całkowicie obce. Nie tego oczekuje si˛e od ojca rodziny, nami˛etnego kochanka, obiecujacego ˛ narzeczonego czy pewnego, oddanego „towarzysza z˙ ycia”. Lubi˛e to, co niezasłu˙zone. Nigdy nie odmawiam kobiecie, je´sli to ona odwa˙za si˛e mnie zdobywa´c. Nigdy te˙z nie zbieram kuponów, by z czasem zasłu˙zy´c na obiecany sprz˛et gospodarstwa domowego. To, czego si˛e boj˛e, to, na co czekam, czego potrzebuj˛e, dla czego z˙ yj˛e, co całym soba˛ przyzywam, mog˛e codziennie otrzymywa´c od innej kobiety lub te˙z nieodmiennie od tej samej. Nie jest w mojej mocy planowa´c cokolwiek lub czemukolwiek si˛e opiera´c, dlatego wiara w moje obietnice jest lekkomy´slno´scia.˛ . . W miło´sci nie ma nic trwałego, gdy˙z wszystko co jej dotyczy, odbywa si˛e poza czasem. — Jak sobie z nimi radzisz, powiedz? Trzeba przyzna´c, z˙ e ze mna˛ nie szło ci nadzwyczajnie. Mo˙ze one lepiej znosza˛ te s´wi´nskie sztuczki, którymi lubisz si˛e zabawia´c. Ale przecie˙z musza˛ ci˛e widzie´c, biedaczki, bardzo im współczuj˛e. Wiesz co? Kiedy sobie ciebie przypominam nago, ciesz˛e si˛e, z˙ e mnie opu´sciłe´s. To wielka ulga, ba, przyjemno´sc´ . O innych rodzajach przyjemno´sci opowiem ci innym razem. Tak, kiedy chc˛e sobie poprawi´c humor, przypominam sobie twój wyglad. ˛ Nie mam poj˛ecia, jak ci si˛e udało by´c jednocze´snie chudym i grubym. Jeste´s najbardziej ko´slawym okazem braku umiaru, jaki znam. Brzuch masz obwisły jak proboszcz, chude r˛ece, ramiona paralityka, włosy na pół głowy, plamy jak brudna piana szarej sier´sci w najbardziej nieoczekiwanych miejscach. Jeste´s tak samo zezowaty jak dawniej. O tym n˛edznym przyrzadziku, ˛ który masz mi˛edzy nogami, nie wspomn˛e. I jeszcze te wszystkie tiki, kurcze i skr˛ety, kiedy ci si˛e trafi erekcja, te skoki epileptyka. Ani z´ d´zbła czego´s atrakcyjnego, iskry wdzi˛eku, dla dodania cało´sci jakiego´s malowniczego rysu. Jeste´s kwintesencja˛ brzydoty, mistrzowskim bublem. 29

To straszne by´c nienawidzonym przez kogo´s, kto zna nasze ciało! Nie ma zmiłowania dla człowieka ogladanego ˛ bezlitosnym okiem w swej cielesno´sci. Dlatego ka˙zdy z nas mo˙ze si˛e sta´c najwi˛ekszym wrogiem samego siebie, jak to si˛e przytrafiło Ryszardowi III Szekspira. Albo mnie. Zawsze pozostawałem w niezgodzie z moim ciałem, a jego niedoskonało´sc´ , która˛ z wnikliwo´scia˛ zrodzona˛ z nienawi´sci opisała moja z˙ ona, była raczej rezultatem mojego wrogiego do´n stosunku, ni˙z jego przyczyna.˛ Zamieniłem si˛e w to, czego zawsze si˛e obawiałem. ˙ Zaden zakatek, ˛ z˙ adna płaszczyzna mego ciała nie wzbudza we mnie sympatii, buntuj˛e si˛e przeciw niemu, nie wiem, co takiego uczyniłem, by na nie zasłu˙zy´c (ale czy nie powiedziałem, z˙ e lubi˛e to, co niezasłu˙zone?). Mam do mego ciała stosunek raczej oschły: podejmowane nieraz próby wykrzesania do´n iskry sympatii zwykle ko´nczyły si˛e niepowodzeniem. Ozdoby go nie upi˛ekszaja,˛ zdrowie nie nadaje zwierz˛ecej witalno´sci, choroba nie czyni interesujacym. ˛ To nieuleczalne, wiem o tym od dawna. Kiedy byłem mały, nieraz płakałem w nocy nad moja˛ nieodwołalna,˛ rzucajac ˛ a˛ si˛e w oczy brzydota.˛ Nie wierz˛e w histori˛e brzydkiego kaczatka ˛ odkupionego za sprawa˛ zmiany wygladu; ˛ ka˙zdy łab˛ed´z po takich dos´wiadczeniach, wewn˛etrznie okaleczony przez pogard˛e i nienawi´sc´ , byłby równie odra˙zajacy ˛ w swej nowej postaci jak dawniej. W lokalach publicznych nie siadam nigdy w pobli˙zu lustrzanych powierzchni. Od biedy mog˛e jeszcze znie´sc´ moje odbicie w lustrze, kiedy jestem sam, ale nie wtedy, kiedy na dodatek musza˛ si˛e porównywa´c z innymi. Ka˙zde słowo, s´miech, jakikolwiek gest powi˛ekszaja˛ we mnie odraz˛e do mojego wygladu. ˛ Jako tako mog˛e wytrzyma´c, gdy trwam nieruchomo, z zaci´sni˛etymi ustami i zamkni˛etymi oczami. My´sl˛e nieraz, z˙ e moje prawdziwe odmienione oblicze uka˙ze si˛e dopiero na ło˙zu s´mierci, jak skryta pod rysami potwora twarz ksi˛ecia z filmu Pi˛ekna i bestia Cocteau lub wyłoniona z nico´sci spokojna, szlachetna twarz Claude Rainsa umierajacego ˛ w Niewidzialnym człowieku. Barokowe ryciny o tematyce mistycznej przedstawiały dusz˛e pod postacia˛ wystraszonej dziewczynki zamkni˛etej w odra˙zajacej ˛ klatce ciała: pojmuj˛e ten obraz dosłownie. . . Jako z˙ e wszystko ma swoja˛ dobra˛ stron˛e, musz˛e przyzna´c, z˙ e trening nienawi´sci do okrywajacego ˛ mnie ciała przydał mi si˛e, gdy przyszedł trad. ˛ Kiedy go rozpoznałem, powitałem serdecznie, z powaga,˛ nieomal z czuło´scia.˛ Nieraz mys´l˛e, z˙ e pojawienie si˛e tej symbolicznej choroby troch˛e mi ul˙zyło. Mam nadziej˛e, z˙ e otwarte rany i jawne nieuleczalne wrzody dodaja˛ mi pewnego splendoru i godno´sci, jakiej dotad ˛ byłem pozbawiony. Z drugiej strony, teraz kiedy odraza do moich członków jest bardziej usprawiedliwiona, zaczynam odczuwa´c do nich co´s w rodzaju sympatii: moje biedne, szlachetne, zesztywniałe, um˛eczone dłonie. . . Gdy widz˛e, jak moje ciało schnie, z˙ ółknie, odpada od ko´sci, saczy ˛ biaława˛ wydzielin˛e, mam prawie wyrzuty sumienia, z˙ e je tak podle traktowałem. A mo˙ze trad ˛ jest wła´snie zewn˛etrznym objawem owej nienawi´sci: psyche obleczona w kształt i zwrócona przeciwko physis. Dziewczynka mogaca ˛ wreszcie wzia´ ˛c odwet na ko30

s´cianej klatce, która ja˛ tak długo wi˛eziła. . . Mówi˛e ci, cho´c moje usta nie poruszaja˛ si˛e: straszna jest nienawi´sc´ osoby, która zna nasze ciało. Był taki dzie´n, kiedy jej wzrok, wzrok pełen pi˛ekna zamieniał w pi˛ekno wszystko, co we mnie kochała: savourez le regard qui vient de la beauté. . . l’amour c’est l’immortalité! Wieczne, smakowite kłamstwa poetów; takiego to zmartwychwstania nauczyłem si˛e od was i jeszcze dzi´s nie potrafi˛e go odrzuci´c. By´c w czyich´s oczach pi˛eknym i by´c pi˛eknym dla nich, tak jak teraz jestem odra˙zajacy ˛ w twoich oczach, które tak dokładnie mnie znaja.˛ Pami˛ec´ , moja sm˛etna nieprzyjaciółka, jest siedliskiem z˙ alu. Mo˙ze inna przebaczy mi kiedy´s w twoim imieniu — chocia˙z na to nie zasłu˙zyłem — stworzy mnie na nowo i ozdobi girlandami, jakie czuło´sc´ rezerwuje dla nowo przybyłego. — Tkwisz tu. Nawet ci nie z˙ ycz˛e, z˙ eby´s zgnił, bo ju˙z to od pewnego czasu robisz z własnej inicjatywy. Mam nadziej˛e, z˙ e nie zapomnisz, z˙ e masz w stosunku do mnie pewne zobowiazania, ˛ zobowiazania ˛ natury finansowej, chciałabym, z˙ eby to było jasne. Samo siedzenie na gnoju nie zwalnia od zobowiaza´ ˛ n, chocia˙z to by ci było bardzo na r˛ek˛e. Jestem gotowa broni´c swych praw i by´c mo˙ze sko´nczysz w miejscu gorszym jeszcze od tego s´mietniska, Nie powiem, z˙ e z˙ ałuj˛e tego, co si˛e stało, bo zawsze wiedziałam, z˙ e nie mo˙ze by´c inaczej z kim´s takim, jak ty. Teraz nareszcie jeste´s na wła´sciwym miejscu i we wła´sciwej sytuacji. Mo˙zesz sobie przeczy´c do woli, mówi´c „nie” na to i na tamto i tak dalej, mo˙zesz si˛e czu´c wy˙zszy ponad wszystko i wszystkich. Co wła´sciwie chciałe´s powiedzie´c? z˙ e nigdy nie mo˙zna na ciebie liczy´c? No i udało ci si˛e tego dowie´sc´ , chocia˙z znam takich, co wiedzieli ju˙z o tym od pewnego czasu. Mo˙zesz sobie bredzi´c i onanizowa´c si˛e do woli, tylko nie wymagaj, z˙ eby ci, co ci˛e znaja,˛ wynosili ci˛e pod niebiosa, jako geniusza i m˛eczennika. Nie musisz mi odpowiada´c, je´sli nie masz ochoty, sied´z tam sobie nabzdyczony, ale nie my´sl, z˙ e ze mna˛ sko´nczyłe´s. Trzeba si˛e liczy´c z konsekwencjami swoich czynów, wróc˛e, z˙ eby ci to przypomnie´c, na razie pa. Odchodzi, kołyszac ˛ si˛e dostojnie jak balon wypełniony trujacym ˛ gazem. Ochrypłe echo odbija si˛e i cichnie wewnatrz ˛ Krateru. Mógłbym pogratulowa´c sobie milczenia, gdyby nie to, z˙ e kiedy si˛e nad tym lepiej zastanowi´c, trzeba przyzna´c, z˙ e było ono spowodowane zwykła˛ niemo˙zno´scia˛ reakcji, gro´zby, pro´sby, ironii czy przebaczenia. Jak tyle razy przedtem i tym razem za sprawa˛ wewn˛etrznej afektacji nadałem znamiona heroizmu temu, co tylko nieuniknione. Teraz kiedy kre´sl˛e te słowa, r˛eka niezgrabnie trzymajaca ˛ flamaster dr˙zy mi nieco bardziej ni˙z zwykle. Mon front est rouge encore du baiser de la Reine.

Notatka czwarta Dzi´s mamy wspaniały dzie´n, słoneczny i przyjemnie chłodny, przypomina kieliszek wybornego jerezu. Resztki zalegajace ˛ Krater wygladaj ˛ a˛ jak s´wie˙zo wymyte. Jaka szkoda, z˙ e niektóre prady ˛ współczesnej sztuki raz na zawsze ograbiły nas z zaskoczenia pi˛eknem, wynikajacym ˛ z przypadkowego zestawienia odpadków! Nieraz kiedy na moim s´mietnisku zaczynam rozkoszowa´c si˛e jakim´s przedmiotem lub nieoczekiwanym zestawieniem (zwykle znacznie bardziej wymy´slnym ni˙z parasol i maszyna do szycia na prosektoryjnym stole) doznaj˛e nagle uczucia, z˙ e znajduj˛e si˛e na wernisa˙zu i cały zachwyt natychmiast ga´snie. Jak wida´c, nawet tu nie uwolniłem si˛e od widma podst˛epnej pedanterii. Pewnie to zasługa dobrej pogody, ale dzi´s mam ochot˛e troch˛e popracowa´c. Przejrz˛e notatki, dotyczace ˛ od dawna nurtujacego ˛ mnie zagadnienia. Tytuł rozprawy: Czym jest konieczno´sc´ ? Bez fałszywej skromno´sci mog˛e stwierdzi´c, z˙ e jestem jednym z najlepszych specjalistów w tej dziedzinie. Nie chc˛e przez to oczywi´scie powiedzie´c, z˙ e przemy´slałem problem do ko´nca, nie, po prostu z niemałym trudem zebrałem wi˛ekszo´sc´ lu´znych rozwa˙za´n, pozytywnych i negatywnych opinii na ten temat. Moje archiwum mie´sci si˛e w ciemnozielonej torbie stanowiacej ˛ cały mój skromny dobytek. Rousseau pisał Reveries d’un promeneur solitaire na odwrocie kart do gry: jestem skromniejszy (cho´c niemniej samotny) i moje uwagi o konieczno´sci umie´sciłem na perforowanych kartach komputerowych. Nie jest to materiał odpowiedni do tego typu pracy; człowiek ma wra˙zenie, z˙ e pisze pozdrowienia na kawałku ementalera. W ko´ncu jednak przyzwyczaiłem si˛e, a nieraz nawet udaje mi si˛e wykorzysta´c dziurkowanie kart dla zaznaczenia luk tak cz˛estych w moich rozwa˙zaniach. Owe otwory słu˙za˛ za zako´nczenie opornego zdania lub konkluzj˛e nieprzemy´slanego do ko´nca argumentu. Nie musz˛e dodawa´c, z˙ e moje litery sa˛ drobne i regularne, a charakter pisma staranny i elegancki, co sprawia, z˙ e niewielki otwór maskujacy ˛ ubytek werbalny jest tu bardziej na miejscu ni˙z skre´slenie. Ka˙zdy kto czyta mój dziennik — w zasadzie nie przeznaczony dla szerokiej publiczno´sci, zwykle jednak w takich postanowieniach jest nieco hipokryzji — musiał zwróci´c uwag˛e na moja˛ osobliwa˛ kaligrafi˛e. Jest w wygladzie ˛ tych kart co´s co sprawia mi satysfakcj˛e, w pewien sposób zaspokaja intelektualnie. Dla mnie bowiem konieczno´sc´ , owa dira necessitas jest pełna białych plam, 32

podziurawiona i poszarpana, niezdolna do wypełnienia luk i odzyskania ciagło˛ s´ci. Ten intencjonalny z˙ art zwraca si˛e jednak przeciwko mnie, kiedy pomy´sl˛e, z˙ e przecie˙z otwory na kartach sa˛ rezultatem nieubłaganego przeznaczenia. Przegladam ˛ stos fiszek, obiecujaco ˛ kryjacy ˛ tyle domniemanej madro´ ˛ sci. Mam tu filozofów, matematyków i polityków z ich „obiektywnymi uwarunkowaniami” i „prawami rynku”, wobec których na ogół jeste´smy bezradni. W Prawach Platon powiada, z˙ e nawet bogowie nie moga˛ uj´sc´ konieczno´sci; Arystoteles w Metafizyce okre´sla konieczno´sc´ jako co´s, czego „nie mo˙zemy opanowa´c przy pomocy intelektu, gdy˙z z natury jest niezale˙zna od naszego rozumu i formułowanych przez nas sadów”. ˛ (Dlatego te˙z, twierdzi dalej, „konieczno´sc´ jest ucia˙ ˛zliwa, a wszelka rzecz konieczna trudna do zniesienia”). Szukajmy zatem dalej zwi˛ezłej i wyczerpujacej ˛ definicji konieczno´sci; znakomicie ułatwi nam to s´wi˛ety Tomasz: konieczny byt to byt quod non potest non esse, byt, który nie mo˙ze nie istnie´c. Jest tym, czym jest i nie mo˙ze przesta´c tym by´c, nie mo˙ze cho´cby tego chciał, cho´cby zamierzał to uczyni´c, gdy˙z istnieje z własnej natury; jego byt silniejszy jest ni˙z jego mo˙zno´sc´ i jego ch˛ec´ . Spinoza dodaje, z˙ e wszystko, co istnieje, uczestniczy w zachowaniu swego bytu, gdy˙z niewyobra˙zalne jest (lub s´ci´slej: nale˙zy raczej do sfery wyobra´zni wła´snie ni˙z rozumu), by co´s, co istnieje, pragn˛eło zaprzeczy´c swojemu bytowi lub przesta´c by´c tym, czym jest: nic, co istnieje, nie podwaz˙ a konieczno´sci swojego istnienia. Na czym zatem polega konieczno´sc´ tego, co konieczne; co sprawia, z˙ e nie mog˛e przesta´c by´c tym, czym jestem; z jakiego powodu nie mog˛e przesta´c chcie´c by´c tym, czym jestem? Optymalna˛ odpowiedzia˛ b˛edzie tu. . . rzadek ˛ otworów w komputerowej karcie. Przechodz˛e do Schopenhauera, mojego drogiego hipochondryka Artura, który zapewnia mnie, z˙ e s´wiat jest moim wyobra˙zeniem — czyli tym, co dost˛epne mojemu postrzeganiu, a czego prawa i zasady, jak mniemam, poznałem — i ka˙zde wydarzenie, ka˙zda istota a nawet ka˙zde pragnienie sa˛ nieubłaganym skutkiem jakiej´s odpowiedniej przyczyny; nic, co istnieje, nie mo˙ze by´c uwa˙zane za pozbawione przyczyny, czyli — wolne, za wyjatkiem ˛ woli kosmicznej, b˛edacej ˛ jakby odwrotno´scia˛ s´wiata wyobra˙zonego. Mo˙zna to uzna´c lub odrzuci´c. Bohater Notatek z podziemia Dostojewskiego owa˛ zasad˛e odrzuca, głoszac ˛ swoje prawo do zaprzeczenia, i˙z dwa i dwa to cztery, gdy˙z jest to niezgodne z jego wola,˛ a ponadto nie brał udziału w ustanawianiu tej reguły. Kierkegaard popiera go z całej duszy i zaleca wiar˛e w istnienie Boga jako zabieg uwalniajacy ˛ nas od ulegania innej jakiej´s konieczno´sci — fizycznej, matematycznej, historycznej. W takim przypadku istnieje tylko konieczno´sc´ natury teologicznej, uciele´snionej wła´snie przez Niego. Nietzsche z kolei zaleca amor fati, prze˙zywanie z nadludzka˛ intensywno´scia˛ ka˙zdej sekundy, by w ten sposób utrwali´c rzeczywisto´sc´ , b˛edac ˛ a˛ nieustanna˛ zmiana.˛ Itd. Itd. Jedni zalecaja˛ mi cierpliwo´sc´ , inni rezygnacj˛e, jeszcze inni tragiczny bunt. W ko´ncu jednak wszyscy dochodza˛ do wniosku, z˙ e z tym „co nie mo˙ze by´c” wypada raczej nieco po˙zarto-

33

wa´c. Zreszta˛ ja sam, jak powiedziałem, specjalista w tej dziedzinie, jestem zmuszony do powtórzenia wraz z chórem z Alkestis Eurypidesa: Duch mój niebianów przezierał wyroki, poezji cudnej przezierał wierzeje, a ludzkiej my´sli koleje do gł˛ebi bada. . . I wysnuł jedno z tej my´slenia prz˛edzy, z˙ e nad człowiekiem w jego z˙ ycia n˛edzy twarda konieczno´sc´ wcia˙ ˛z włada! (. . . ) Ona jedyna ołtarzów nie miewa, ani posagów ˛ wyrzezanych z drzewa, na wszelkie ofiary głucha!1 Na zewnatrz ˛ jakby pociemniało, nadciagaj ˛ a˛ chmurzyska nie zapowiadane przez jasno´sc´ poranka. Mimo to zamierzam kontynuowa´c prac˛e nad referatem, którego nigdy nie b˛edzie mi dane wygłosi´c. Niech zgniłe powietrze meteorologii nie o´smiela si˛e wtargna´ ˛c w od˙zywcze, heroiczne w swym oskar˙zycielskim zapale powiewy nauki! Przemy´sl˛e problem raz jeszcze, poczynajac ˛ od tego, od czego powinienem był rozpocza´ ˛c: od etymologii. Czy istnieje jakie´s inne prawdziwe z´ ródło poznania ni˙z etymologia? Greckie słowo na okre´slenie „tego, co konieczne” brzmi ananke. Wedle wyczerpujacej ˛ pracy profesora Heinza Schreckenberga (zob. bibliografia) ananke u Homera pochodzi z wcze´sniejszego semickiego rdzenia, składajacego ˛ si˛e z trzech spółgłosek hnk. Słowa nale˙zace ˛ do tej samej rodziny spotykamy w staroegipskim (w znaczeniu „waski” ˛ oraz „dusi´c”), koptyjskim („obr˛ecz”), akadyjskim („zaciska´c”, „dławi´c”), hebrajskim („ła´ncuch na szyj˛e”), chaldejskim („okowy”), arabskim („dusi´c”, „jarzmo”) etc. Inne słowa majace ˛ etymologiczny zwiazek ˛ z ananke uzupełniaja˛ interesujace ˛ nas pole semantyczne: agham to w sanskrycie „zły”, eng — po niemiecku „waski”, ˛ agchein — „dusi´c”, po grecku, dodajmy hiszpa´nskie angina i angosto („waski”), ˛ angustia („trwoga”). . . Co´s jakby mnie dusiło, ale nic, id˛e dalej. Platon w Kratylu pisze, z˙ e ananke pochodzi od słowa oznaczajacego ˛ zw˛ez˙ enie, waski ˛ otwór: „jakby si˛e poda˙ ˛zało waskim ˛ jakim´s przej´sciem, tak zw˛ez˙ onym i s´ci´sni˛etym, z˙ e z˙ adnego ruchu wykona´c nie mo˙zna”. Nieoceniony Schreckenberg wskazuje na powiaza˛ nia interesujacego ˛ nas słowa z terminem, jakiego u˙zywano na okre´slenie jarzma noszonego przez niewolników, przypominajac ˛ jednocze´snie, z˙ e wi˛ezienie w Atenach i Tebach zwano anankaion. Dopiero teraz dostrzegam prawdziwy klimat tego słowa, przy czym nie mam tu na my´sli jego wymiaru metafizycznego, lecz kontekst ludzkich wyobra˙ze´n. . . Bracia akadyjscy, drodzy Chaldejczycy, koledzy z Teb i Germanii, jak dobrze rozumiemy si˛e w tej sprawie, chocia˙z nikt z nas nie 1

(tłum. Bolesław Karpi´nski, Alkestis, Eurypides, Kraków, 1915)

34

pojmuje, czym jest konieczno´sc´ ! Proponujecie mi „okowy”, „dławienie”, „duszno´sc´ ”, a ja odpowiadam „trwoga”. Jak to w´sród przyjaciół. . . Z oddali dochodzi mnie odgłos grzmotu, potem drugi, znacznie bli˙zszy. Podmuchy wiatru staja˛ si˛e chłodniejsze, chmury spowijaja˛ sło´nce. Półmrok sprawia, z˙ e aby dalej czyta´c, musz˛e niemal wodzi´c nosem po notatkach. Ale brn˛e dalej. W moim zaj˛eciu te˙z dostrzegam co´s na kształt nieubłaganej konieczno´sci. Zajmijmy si˛e teraz słowem konieczno´sc´ (necesidad) jako takim. Pochodzi od łaci´nskiego necessitas, w którego polu semantycznym mie´sci si˛e równie˙z idea wi˛ezi, powiaza˛ nia, głównie w znaczeniu wi˛ezi rodzinnej, wi˛ezów krwi. Necessitudines to osoby, z którymi jest si˛e bezpo´srednio zwiazanym, ˛ krewni, znajomi, przyjaciele. Słowem tym, jak wida´c, okre´sla si˛e zarówno wi˛ezi naturalne, jak zwiazki ˛ o charakterze moralnym lub politycznym, łacz ˛ ace ˛ nas z innymi lud´zmi. Necessaria to krewna lub przyjaciółka; mo˙zna by tu umie´sci´c równie˙z moja˛ z˙ on˛e, gdy˙z nienawi´sc´ to równie˙z forma pokrewie´nstwa. Słowem, konieczno´sc´ to inni, ci, od których zale˙ze˛ , ci, których kocham i nienawidz˛e, ci którymi posługuj˛e si˛e w konkretnych celach. Wszyscy jeste´smy konieczni, potrzebni, potrzebni jedni drugim. Któ˙z na przykład mógłby zrezygnowa´c z wrogów? Kochajcie jedni drugich, to znaczy wzajemnie si˛e potrzebujcie. Głosi´c powszechna˛ miło´sc´ , to optowa´c za powszechna˛ konieczno´scia.˛ Buntowa´c si˛e przeciwko wi˛ezom krwi mo˙ze jedynie ten, kto odrzuca bezwzgl˛edna˛ konieczno´sc´ takich wi˛ezów: na przykład Lajos, nie chcacy ˛ spłodzi´c syna, który miał go zabi´c (jak ka˙zdy syn zabija swego ojca), uprawiał miło´sc´ per angostam viam, a˙z do dnia, gdy pija´nstwo osłabiwszy jego czujno´sc´ , spowodowało zgub˛e. W s´wiecie bóstw przezorna Atena odrzuciła nami˛etno´sc´ pokracznego Hefajstosa, zmuszajac ˛ go do wytrysku nasienia w ziemi˛e, podobnie jak Onan, mój s´wi˛ety patron. Cały nasz rodowód, wszystkie wrodzone wady, genetyczne niedoskonało´sci to necessitas; nasi rodacy, nasi bracia, nasi nauczyciele, nasi odwieczni wrogowie i nieprzyjaciele, których zjednujemy sobie osobi´scie, to necessitas, podobnie — przyjaciele, kochankowie, koledzy i wspólnicy. Rasa łaci´nska, która jako pierwsza sklasyfikowała ostatecznie zwiazki ˛ łacz ˛ ace ˛ członków jednej rodziny i obywateli jednego pa´nstwa, która uprawomocniła to˙zsamo´sc´ osobista˛ (czy istnieje s´ci´slejsze pokrewie´nstwo, ni˙z to, które łaczy ˛ człowieka z samym soba?) ˛ i dała podstawy pod integracj˛e sasiaduj ˛ acych ˛ ze soba˛ wspólnot, widziała w tym, co nieubłaganie łaczy ˛ ze soba˛ ludzi, z˙ ywy paradygmat konieczno´sci. Wielka kropla spadła wła´snie na trzymana˛ przeze mnie kartk˛e i rozmazała moje kulfony. Deszcz zrazu łagodny g˛estnieje z ka˙zda˛ chwila.˛ Wszystko zdaje si˛e skupia´c w zakl˛etej sekundzie błyskawicy, wydobywajacej ˛ z kropli deszczu blask klejnotu, by pó´zniej rozt˛etni´c si˛e długo nie milknacym ˛ grzmotem na wybojach nieba. Musz˛e si˛e gdzie´s schroni´c; po´spiesznie chowam fiszki do ciemnozielonego wora. Ananke to ła´ncuch, sznur, okowy, stryczek, duszno´sc´ , duszenie, s´cisk. . . a necessitas spycha owo duszenie i jarzmo w m˛ek˛e obcowania z innymi, z osobnikami tej samej, co ja krwi, nale˙zacymi ˛ do tej samej rasy i klasy, z tymi, którzy 35

sa˛ mi potrzebni jako przedmiot miło´sci, rywal lub ofiara. Necessitas sprawia, z˙ e rezygnuj˛e z samego siebie. Deszcz wzmaga si˛e, gubi˛e okulary, schylajac ˛ si˛e po moje — nie wiem do jakiego stopnia konieczne — dobra doczesne. Ni˙zej, w stron˛e jeziora na dnie Krateru, spoczywa wrak starego autobusu (kiedy´s woził dzieci do szkoły), słu˙zacy ˛ mi w razie potrzeby za schronienie. Musz˛e si˛e po´spieszy´c, bo leje jak z cebra. Szkła okularów mam zalane woda,˛ oprawk˛e z jednej strony chyba p˛ekni˛eta,˛ lepiej schowa´c je do worka. Deszcz łzami pokrywa moja˛ twarz, mru˙ze˛ oczy o´slepione nagła˛ łuna˛ błyskawicy. Wszystko zale˙zy od tego, czy słowa maja˛ jaka´ ˛s warto´sc´ , czy nie, inaczej mówiac: ˛ czy istota rzeczywisto´sci jest podatna na perswazj˛e. Ju˙z stary Epikur, któremu wydawało si˛e, z˙ e nas uleczył z l˛eku przed bogami — czym zbła´znił si˛e raz na zawsze — uprzedzał, z˙ e t˛epa ananke fizyków jest bardziej przera˙zajaca ˛ ni˙z bóstwa, gdy˙z nie mo˙zna jej w z˙ aden sposób przebłaga´c. Jestem przemoczony do suchej nitki, ledwo widz˛e, nie mog˛e znale´zc´ autobusu; zataczam si˛e, przyciskajac ˛ worek do piersi, z twarza˛ zlana˛ deszczem, sm˛etny Gene Kelly, któremu wszystkie melodie wyleciały z głowy, a zbyt jest zm˛eczony, by gwizda´c. Je˙zeli to, co znajduje si˛e w samym s´rodku, owo jadro, ˛ jest — jak sadz ˛ a˛ Elifaz i Sofar — rzecza˛ lub zespołem mechanicznie połaczo˛ nych ze soba˛ rzeczy, niczym si˛e od siebie nie ró˙zniacych, ˛ nieczułych na błagania, pochlebstwa i z˙ arty, to tylko tracimy czas na słowa, zamiast posługiwa´c si˛e liczbami lub innymi znakami formalnymi. W takim razie konieczno´sc´ jest naprawd˛e konieczna i pozostaje nam jedynie wykonywa´c ruchy, a nie mówi´c, nie s´piewa´c: porusza´c si˛e, montowa´c, składa´c, oblicza´c, programowa´c, pracowa´c, naprawia´c. Cierpie´c, ale i działa´c. Je´sli jednak jest przeciwnie i istota˛ rzeczywisto´sci jest nie równanie matematyczne, lecz Dusza, czyli dwuznaczno´sc´ , nastrój, z˙ adza ˛ i nonsens, je´sli wszystko jest Dusza,˛ je´sli to, co szepce wewnatrz ˛ nas jest tym samym, co na zewnatrz ˛ proponuje nam tajemne symbole, to wtedy nie mówimy na pró˙zno, nie rozpaczamy, nie radujemy si˛e, nie kpimy na pró˙zno. Konieczno´sc´ to okowy i trwoga, ale konieczno´sc´ ironiczna, a mo˙ze nawet z˙ yczliwa słyszy nasze protesty. Je´sli za´s konieczno´sc´ jest Dusza,˛ a zatem Dusza jest konieczna, to nie mo˙zna wykluczy´c, z˙ e konieczno´sc´ zaprzecza samej sobie, gdy˙z to wła´snie le˙zy w naturze Duszy. Mo˙zliwe zatem, z˙ e konieczno´sc´ sama sobie przeczy: mo˙zliwe jest to, co mo˙zliwe, i nie tak bardzo konieczne to, co konieczne. Słowem, dla Duszy liczy si˛e słowo i tylko słowo, tworzy w słowie i w słowie odtwarza; w słowie znajduje sił˛e i tak konieczno´sc´ zmienia si˛e w sens. Dostrzegam wreszcie pot˛ez˙ ny szkielet autobusu i biegn˛e ku niemu, s´lizgajac ˛ si˛e na mokrych, plastikowych torebkach i strz˛epach jednorazowych opakowa´n, smagany przez niemal poziome smugi deszczu, siekacego ˛ mnie po twarzy. Trzeba wszystko przemieni´c w Dusz˛e, a ja˛ sama˛ podda´c metamorfozie zgodnie z jej naj´smielszymi mo˙zliwo´sciami: metanoia. Potykam si˛e, kilka bezładnych ruchów i o mało nie dochodzi do zderzenia czołowego z sinawym widmem lodówki, której rozmiar sugeruje, z˙ e z powodzeniem mogła słu˙zy´c do przechowywania byka Api36

sa w pozycji pionowej w nienaruszonym stanie. Instynktownie wyciagam ˛ r˛ece, z˙ eby osłabi´c uderzenie (przekl˛ety instynkt upokarza nas na ka˙zdym kroku!) i zawarto´sc´ worka sypie si˛e w błotnista˛ kału˙ze˛ : leca˛ fiszki, madro´ ˛ sc´ wieków, wiekopomne przemy´slenia trzepocza˛ okaleczonymi skrzydłami pod niebieskim prysznicem, szarpane i rozrzucane podmuchami bezmy´slnego wiatru, pokryte kleksami błota, zniweczone, martwe. Nie mam czasu, by je ratowa´c, z trudem odzyskuj˛e nieszcz˛esne okulary. Dwoma susami dopadam zbawczego autokaru, lekki i zwinny jak nigdy! Metanoia! Metanoia! Deszcz b˛ebni o metalowy dach niczym biegła maszynistka. Ostro˙znie sadowi˛e si˛e na jednym z rozprutych siedze´n, gdzie kiedy´s tłoczyły si˛e dzieci i na całe gardło wy´spiewywały harcerskie piosenki. Teraz tamci chłopcy sa˛ in˙zynierami lub kapitanami statków, a dziewcz˛eta hostessami na kongresach lub zawiedzionymi czy szcz˛es´liwymi narzeczonymi. Wpadaja˛ na co´s mocniejszego do baru na rogu, czyszcza˛ pantofelki pluszowa˛ szmatka,˛ a w ich długich pachnacych ˛ włosach błyszcza˛ jeszcze krople deszczu; w nocy s´ni im si˛e mo˙ze stary z˙ ółty autobus czekajacy ˛ w cieniu rod drzewami w wiosenne popołudnie, ale rano tego nie pami˛etaja.˛ Burza rozszalała si˛e na dobre: spi˙zowe wyładowania grzmotów dudnia˛ po czarnym firmamencie, przetykane złowieszcza˛ iluminacja˛ niesamowitych, elektrycznych wykrzykników; ruchoma s´ciana wody t˛ez˙ eje z ka˙zda˛ chwila.˛ Krater przypomina fili˙zank˛e podstawiona˛ pod ogromny kran. Bystre strumienie p˛edza˛ po wewn˛etrznych zboczach sto˙zka w stron˛e jeziora, porywajac ˛ porozbijane skrzynie, puszki i inne dajace ˛ si˛e unie´sc´ resztki nieznanego pochodzenia; od czasu do czasu jaki´s przedmiot wi˛ekszych rozmiarów zmienia o kilka metrów miejsce postoju — metalowa skrzynia, która mogła kiedy´s by´c winda; ˛ prze˙zarta rdza˛ rufa zdezelowanego jachtu, która, korzystajac ˛ z bystrego pradu ˛ próbuje płyna´ ˛c tyłem i zderzajac ˛ si˛e z innymi przedmiotami daje w efekcie prowizoryczna˛ lawin˛e. Przez okno autobusu widz˛e miotajacy ˛ si˛e w czekoladopodobnych strugach manekin bez głowy, Mora zagin˛eła Bóg wie gdzie i kiedy. Moje pozbawione fundamentów schronienie smagni˛ete wiatrem pochyla si˛e niebezpiecznie; lada chwila upadnie i zjedzie wprost do jeziora. Zdumiewa mnie podobna mo˙zliwo´sc´ , gdy˙z s´mier´c przez utopienie nigdy nie mie´sciła si˛e w moim rachunku prawdopodobie´nstwa. Chyba trzeba b˛edzie to przemy´sle´c. Nale˙zy doda´c, z˙ e nie mamy ju˙z do czynienia z m˙zawka,˛ lecz z prawdziwym potopem. Zastygłe jeziorko w gł˛ebi Krateru zmieniło si˛e w bulgocace ˛ morze i z ka˙zda˛ chwila˛ si˛e powi˛eksza. Woda wrze i burzy si˛e z ohydnym furkotem jakby roz˙zarzone trzewia u´spionego dotad ˛ wulkanu zaczynały si˛e pr˛ez˙ y´c. Zachowuje przy tym swój nieskazitelnie okragły ˛ kształt, co sprawia, z˙ e przypomina teraz m˛etne, szalone oko jakiego´s bóstwa burzy. Nast˛epne straszliwe uderzenie i mój autobus rusza w drog˛e, sunie bokiem pochylony, wstrzasany ˛ drgawkami, nie sprzyjajacymi ˛ zachowaniu równowagi ducha. Najwy˙zszy czas znale´zc´ jakie´s pewniejsze schronienie.

37

Naciagam ˛ na głow˛e prowizoryczny kaptur ze skaju pokrywajacego ˛ autobusowe siedzenia i przeciskam si˛e przez okienko (drzwi sa˛ zawalone lawina˛ odpadków). Zaczynam wspina´c si˛e po zboczu, by dotrze´c na brzeg Krateru, gdzie kilka miesi˛ecy temu widziałem do´sc´ sucha˛ jam˛e. Woda si˛ega mi do kolan, brn˛e tak, jakbym posuwał si˛e w gór˛e rwacego ˛ strumienia: łoso´s w drodze na tarło! W przerwach mi˛edzy proroczym głosem grzmotów dobiega mnie od czasu do czasu niewyra´zny łomot, jaki moga˛ wydawa´c przewracajace ˛ si˛e sterty gromadzonego od dawna s´miecia. A mo˙ze to ziemia opada kawałami podmyta ulewa.˛ Deszcz zas´lepia mnie, rwacy ˛ potok wi˛ezi nogi, nie wiem, po czym stapam. ˛ Prawa˛ stopa˛ zaczepiam o co´s pod woda˛ i le˙ze˛ jak długi, zje˙zd˙zam kilka metrów w dół, jakby kto´s ciagn ˛ ał ˛ mnie za nogi. Upokorzona głowa niemal niknie pod rwacym ˛ strumieniem. Próbuj˛e wsta´c i wtedy odbiornik telewizyjny, zsuwajacy ˛ si˛e w podskokach z siła˛ pocisku wystrzelonego z katapulty przez niewidzialnych obro´nców, tam, na górze broniacych ˛ mi dost˛epu, wali mnie z całej siły w klatk˛e piersiowa.˛ Znów trac˛e równowag˛e, co´s ciagnie ˛ mnie w dół, zje˙zd˙zajac ˛ chwytam si˛e rozpaczliwie kierownicy motocykla, sterczacej ˛ po prawej stronie z kupy z˙ elastwa, kierownica zostaje mi w r˛eku, a cała sterta leci mi na głow˛e. Tak ko´nczy si˛e próba oporu. Zje˙zd˙zam koziołkujac, ˛ oczy i uszy zalewa mi woda, przedmioty ró˙znych rozmiarów i kształtów obijaja˛ mi boki, moje powykr˛ecane członki wyko´slawiaja˛ si˛e w skr˛etach matwy ˛ pora˙zonej pradem ˛ elektrycznym. Nagłe uderzenie w pachwin˛e, jakby kopni˛ecie w krocze, a potem co´s ci˛ez˙ kiego — mo˙ze kawał s´ciany? — wali mnie na odlew. Moja biedna s´wiadomo´sc´ ulega znacznemu za´cmieniu i zaczyna mi si˛e wydawa´c, z˙ e oto le˙ze˛ na ulicy w deszczowy wieczór, kompletnie pijany, jak to mi si˛e kiedy´s przed laty zdarzyło w wieczór sylwestrowy. Pod wpływem strachu z wolna przytomniej˛e; nie mam gruntu pod nogami, fale zalewaja˛ mi twarz, id˛e pod wod˛e. Wpadłem do jeziora. Zaczynam na o´slep wali´c r˛ekami i po chwili udaje mi si˛e wychyna´ ˛c na powierzchni˛e. Dokoła pływaja˛ niewyra´zne kształty, wystajace ˛ z wody gał˛ezie pr˛ez˙ a˛ si˛e jak pijane peryskopy. W powszechnym zamieszaniu nie mog˛e si˛e zorientowa´c, gdzie jest brzeg. Nogi, których nieustanny ruch pozwala mi utrzyma´c si˛e na powierzchni, raz po raz zderzaja˛ si˛e z niezidentyfikowanymi przedmiotami o konsystencji gabczastej ˛ lub elastycznej, których natury wol˛e si˛e nie domy´sla´c. Ciemna m˛etna woda jest lepka i cuchnaca. ˛ Gdybym przynajmniej natknał ˛ si˛e na co´s, co mo˙zna by potraktowa´c jak desk˛e ratunku. . . Czuj˛e, z˙ e nieustannie zbaczam z kursu, gorzej: co´s mnie cia˛ gnie. Poruszam si˛e coraz szybszym okr˛ez˙ nym ruchem po´sród odpadków i na wpół zatopionych przedmiotów. Rozpaczliwie próbuj˛e oddali´c si˛e od głównego nurtu Maelstromu, wywołanego by´c mo˙ze wirem w gł˛ebi jeziora, który porywa mnie wprost ku wn˛etrzu wygasłego wulkanu. Moim głównym zadaniem, nie liczac ˛ utrzymania nosa nad powierzchnia˛ wody, jest oprze´c si˛e wirowi, znajdujacemu ˛ si˛e prawdopodobnie po´srodku jeziora. Poniewa˙z jest okragłe, ˛ do brzegu mog˛e dopłyna´ ˛c kierujac ˛ si˛e w którakolwiek ˛ stron˛e. Najwa˙zniejsze to wydosta´c si˛e poza obr˛eb 38

wiru. Młóc˛e jak szalony wzburzona˛ wod˛e w´sród całkowitej ciemno´sci, przerywanej nerwowymi błyskami nie cichnacej ˛ burzy. Po pewnym czasie nadludzkich wysiłków udaje mi si˛e wreszcie wydoby´c ze strefy zagro˙zenia. Brzeg pozostaje jednak poza zasi˛egiem wzroku, chocia˙z w tych ciemno´sciach mo˙ze znajdowa´c si˛e w odległo´sci kilku metrów. Przede mna˛ sterczy z wody co´s czarnego, mokry kształt; płyn˛e w jego stron˛e. Nagle ginie z oczu jakby si˛e skrył pod woda.˛ Co´s nadpływa ku mnie z lewej strony, tnac ˛ fale. Nie jest to nic z zawarto´sci s´mietnika, to chyba co´s z˙ ywego, co´s jakby grzbiet ogromnego nurka. . . Mimo woli my´sl˛e o trylobitach znalezionych na brzegu i zaraz potem zjawia si˛e podejrzenie, z˙ e w jeziorze mogły przetrwa´c inne jeszcze prymitywne formy z˙ ycia. Czuj˛e mocne uderzenie w plecy i z przera˙zeniem odwracam głow˛e. Z wody wyłania si˛e co´s ogromnego, czarna bryła w kształcie sto˙zka, sapiaca ˛ jak ci˛ez˙ arówka, pokonujaca ˛ strome zbocze; w s´wietle błyskawicy dostrzegam straszliwe spiczaste kły, tkwiace ˛ niczym stalaktyty w ogromnej jamie paszczy, i nienawistne spojrzenie bladoniebieskich s´lepi. Próbuj˛e płyna´ ˛c, ale chyba nie dam rady, ledwo si˛e poruszam. Twardy przedmiot o ostrych brzegach uderza mnie w rami˛e i przez głow˛e przebiega my´sl, z˙ e to atak tego przera˙zajacego ˛ stwora. Ale nie, przedmiot unosi si˛e na wodzie; chwytam si˛e go ostatkiem sił. Potem chyba musiałem straci´c przytomno´sc´ , bo przywidziała mi si˛e słoneczna pla˙za pełna małych, obwieszonych błyskotkami dzikusów. Jeden z nich, pewnie wódz, jak na to wskazywał wyjat˛ kowo okazały strój, zwrócił si˛e do mnie łaskawie: „my tutaj nie znamy słowa ananke” — i wszyscy wybuchn˛eli s´miechem, a ja si˛e zawstydziłem. Ju˙z nie pada. Fale wyrzuciły mnie na brzeg i le˙ze˛ teraz po´sród odpadków, kurczowo uczepiony deski, która prawdopodobnie uratowała mi z˙ ycie. Nie jest to trumna Queequega, która ocaliła Izmaela, ani beczka Diogenesa, tylko zwykła skrzynia słu˙zaca ˛ do transportu butelek z oran˙zada,˛ pomalowana czerwona˛ wyblakła˛ farba.˛ Osłupiały spogladam ˛ z wdzi˛eczno´scia˛ na drewniane przegródki i białe litery trade mark umieszczone obok znaku firmy. Mimo kra´ncowego wyczerpania my´slenie mnie nie opuszcza: nawet teraz nie zapominam, z˙ e człowiek mo˙ze si˛e uratowa´c tylko wtedy, gdy na to zasłu˙zył. Po chwili jednak, czołgajac ˛ si˛e przed siebie, pozwalam, aby uczucie wdzi˛eczno´sci z wolna opanowało mnie bez reszty. Sło´nce najwyra´zniej zdecydowało si˛e znowu za´swieci´c, jakby miało nadziej˛e, z˙ e kto´s jeszcze raz si˛e na to nabierze. A zreszta.˛ . . dlaczego by nie?

Notatka piata ˛ Wczoraj po zachodzie sło´nca bardzo si˛e ochłodziło i postanowiłem zabezpieczy´c sobie okolice nerek starymi gazetami. Byłem całkowicie pochłoni˛ety praca˛ — zawsze tak ze mna˛ jest, nawet gdy zaj˛ecie jest zupełnie banalne — i Sofara zauwa˙zyłem dopiero wtedy, kiedy dobiegł mnie jego s´miech. Odwróciłem si˛e i ujrzałem go; siedział kilka kroków ode mnie, na ziemi, z nogami skrzy˙zowanymi jak Budda. — Zdaje si˛e, z˙ e wreszcie znalazłe´s wła´sciwe zastosowanie dla prasy. . . Wydał mi si˛e znacznie starszy ni˙z niecały rok wcze´sniej, kiedy widziałem go po raz ostatni. Jego dziwna, spiczasta czaszka była bardziej łysa, długie siwawe resztki włosów, wiszace ˛ dokoła głowy przypominały fr˛edzle obrusa. U´smiechał si˛e z wła´sciwa˛ sobie mieszanina˛ pogardy i niemej pro´sby w oczach, zaprawionej tym razem czym´s w rodzaju zainteresowania. Zauwa˙zyłem, z˙ e stracił kilka z˛ebów. Ubrany był w co´s, co mogło by´c kiedy´s zdekompletowanym uniformem listonosza, przy czym marynarka była w znacznie lepszym stanie ni˙z postrz˛epione spodnie; przez rami˛e miał przewieszona˛ wypchana˛ torb˛e z brazowej ˛ skóry, która˛ po pewnym czasie zdjał ˛ i ostro˙znie postawił obok siebie. Cało´sc´ musiała stanowi´c jedno z jego rozlicznych przebra´n. Odezwał si˛e cicho, z satysfakcja˛ w głosie: — Ale ty n˛edznie wygladasz. ˛ — Nawzajem, ty te˙z nie wygladasz ˛ kwitnaco. ˛ Nic dziwnego, los pewnie obszedł si˛e z toba˛ gorzej ni˙z ze mna.˛ U mnie w ko´ncu to tylko trad. ˛ .. Jego u´smiech pogł˛ebił si˛e. Nagle przypomniało mi si˛e zdanie Szekspirowskiego Juliusza Cezara: „człowiek mo˙ze si˛e s´mia´c i s´mia´c, i by´c podły”. Nie zamierzam twierdzi´c, z˙ e Sofar jest podły; o nikim nie mógłbym powiedzie´c czego´s tak dwuznacznego i jednocze´snie lekcewa˙zacego ˛ — a zwłaszcza o nim, gdy˙z zbyt wiele osób tak uwa˙za. Kiedy kto´s jest jednogło´snie oceniany jako zły (lub dobry), istnieje powód, by uwa˙za´c to za nadu˙zycie ze strony opinii publicznej; zbyt łatwa,˛ przesadna˛ identyfikacj˛e z archetypem pojmowanym w mylaco ˛ prosty sposób. Człowiek godny wydawa´c sady, ˛ rzadko kiedy je wydaje. — Jak długo zamierzasz trwa´c w tym bezsensownym odosobnieniu? Przyznaj˛e, z˙ e sporo zrobiłe´s, by si˛e wyzwoli´c z konwencji i układów, które ci˛e kr˛epowały. Gratuluj˛e. Uwolniłe´s si˛e od z˙ adzy ˛ władzy, sławy, od rodziny, od tego wszystkiego, 40

co zwykle nas mami na tym n˛edznym padole. A co teraz? Jak widz˛e, nie zamierzasz zrobi´c kroku dalej i w ten sposób ukoronowa´c swoje zerwanie ze s´wiatem. Udowodniłe´s, z˙ e nie chcesz mie´c nic wspólnego z tym wszystkim. Kiedy o´smielisz si˛e wystapi´ ˛ c przeciw? — Obsesja walki, oporu, to jedna z tych spraw, od których najbardziej chciałem si˛e uwolni´c. Tu, w tym Kraterze dostapiłem ˛ oczyszczenia. Jestem teraz odporny na wszelkie hasła. Sporo za to zapłaciłem. — Masz pewnie na my´sli cały ten biurokratyczny rytuał towarzyszacy ˛ ka˙zdej opozycji i te kilka zu˙zytych haseł, co były ozdoba˛ twojej młodo´sci. Znam ci˛e doskonale i wiem, z˙ e umierasz z ch˛eci naprawy rzeczywisto´sci, w której przyszło nam z˙ y´c. Albo raczej, w której nam przyszło kona´c. Dobrze wiesz, z˙ e rzeczywisto´sc´ naprawi´c mo˙zna tylko wtedy, kiedy si˛e doprowadzi do ko´nca oczyszczajace ˛ dzieło zniszczenia. A to wła´snie przera˙za ci˛e i odpycha, prawda? Nieunikniona destrukcja. Stale jeszcze solidaryzujesz si˛e ze zbyt wieloma sprawami tego s´wiata, chocia˙z do tego nie przyznasz si˛e nawet przed soba.˛ Nieustannie jeszcze wzbudza w tobie l˛ek — w tobie, tr˛edowatym, który ostentacyjnie głosi, z˙ e przyszło´sc´ go nie interesuje — pytanie, b˛edace ˛ w istocie pretekstem do unikni˛ecia ryzyka: co b˛edzie potem? W młodo´sci my wszyscy — Elifaz z Temanu, Bildad z Szuach i ja — walczyli´smy na swój sposób niezbyt skutecznie, ale entuzjastycznie, przeciwko tyranii, która wówczas gn˛ebiła nasz kraj. Sofar z Naamatu robił to samo, jednak zawsze w czasie długich dyskusji, jakie wtedy jeszcze prowadzili´smy, wyra´znie podkre´slał, z˙ e wyst˛epuje przeciwko uzurpowaniu sobie władzy, jako takiemu, a nie przeciwko temu czy innemu konkretnemu uzurpatorowi. Dlatego te˙z, kiedy tyra´nskie rzady ˛ zostały obalone i nastały błogie czasy naukowego despotyzmu Kosmokratora, Sofar broni nie zło˙zył. Przeciwnie, w nowym ustroju widział jeszcze bardziej skuteczna˛ i wyrafinowana˛ form˛e tyranii, ni˙z poprzednia, jako z˙ e pozorami liberalizmu osłabiała wol˛e walki u nonkonformistów. Trzeba przyzna´c, z˙ e gorliwo´sc´ , z jaka˛ wszyscy dawni obrazoburcy padli na kolana przed ołtarzem zwyci˛eskiego bóstwa — nie próbujac ˛ nawet dociec, czy bijacy ˛ od niego blask jest blaskiem prawdziwego złota, czy tombaku — miała w sobie pod pewnymi wzgl˛edami co´s obrzydliwego. Niedawni najbardziej nieust˛epliwi konspiratorzy okazali si˛e bezwstydnymi politycznymi graczami gotowymi na wszystko, aby tylko zapewni´c sobie udział w sprawowaniu władzy i przeciwnymi wszystkiemu, co mogłoby ograniczy´c ich rol˛e w rza˛ dzeniu krajem. Sam Kosmokrator, równie cyniczny i obłudny jak oni, ale o wiele bardziej przebiegły, musiał hamowa´c ich zap˛edy i od czasu do czasu w sposób chytrze wywa˙zony zaspokaja´c z˙ adania ˛ ludu. Podobne postawy bujnie rozkwitały wokół mnie; w gł˛ebi duszy sam czułem do tego skłonno´sc´ . Nazywano to „realizmem”, „dojrzało´scia”, ˛ „madro´ ˛ scia”. ˛ Weszli´smy w wiek m˛eski i teraz my byli´smy odpowiedzialni za losy ojczyzny. Niektórzy, jak Elifaz, obj˛eli najbardziej 41

odpowiedzialne stanowiska i wzi˛eli na siebie ci˛ez˙ ar uwierzytelniania nowego porzadku ˛ wraz ze wszystkimi tego konsekwencjami. Inni, jak Bildad, wycofali si˛e w zacisze prywatnego z˙ ycia, obserwujac ˛ wydarzenia polityczne z ironia˛ i sceptycyzmem, i opowiadajac ˛ si˛e za przygodami indywidualnymi tyle˙z romantycznymi, co — hedonistycznymi. Tylko Sofar nie ustał w działalno´sci wywrotowej; jego zapał wzrósł. Od publicznej agitacji, ułatwionej niezbyt surowym prawodawstwem co si˛e tyczy wolno´sci słowa, przeszedł do działalno´sci podziemnej i był zamieszany, jako wykonawca lub inspirator, w liczne zamachy i porwania. Odwiedzałem go w poczatkowej ˛ fazie jego walki przeciw Kosmokratorowi, kiedy wraz z grupa˛ wyznawców spotykał si˛e w ruinach Opustoszałej Katedry, z˙ eby ich indoktrynowa´c. Korzystajac ˛ z praw dawnej przyja´zni wiele z nim wówczas rozmawiałem, ale wkrótce spostrzegłem, z˙ e bardziej mu zale˙zy na utworzeniu grupy nieprzejednanych, którzy powtarzali za nim słowo w słowo, na´sladujac ˛ nawet ton jego głosu, ni˙z na dyskusji o sprawach zasadniczych. Kiedy interweniowała policja, Sofar zniknał ˛ z z˙ ycia publicznego, ale mimo to, od czasu do czasu, jak dawniej zjawiał si˛e u mnie, z˙ eby po´smia´c si˛e z bajd, jakie dziennikarze wypisywali na jego temat. — Przyznaj, nie jeste´s w stanie oderwa´c si˛e od wspólnoty — powiedział po chwili tonem perswazji. — Trudno ci si˛e pogodzi´c z tym, co narzucone i konieczne. Jestem pewien, z˙ e i teraz nie opu´sciła ci˛e ochota oddziaływania na losy s´wiata w ten sposób. Chciałby´s go przekształci´c. na swój obraz i podobie´nstwo, zamiast siebie dostosowa´c do jego przypuszczalnych wymogów. To wła´snie nas łaczy ˛ mimo wszystkich ró˙znic, zwiazanych ˛ nie tyle z niezłomno´scia˛ twoich przekona´n, co z pewna˛ nie´smiało´scia˛ z twojej strony. Posłuchaj, Hiobie, obaj wiemy, z˙ e porzadek ˛ społeczny — celowo u˙zywam liczby pojedynczej, gdy˙z ró˙znorodno´sc´ w tym przypadku to tylko pewna liczba wariantów i nic nie pozwala nam sadzi´ ˛ c, z˙ e w przeszło´sci lub przyszło´sci zaistniało lub zaistnieje co´s naprawd˛e odmiennego — jest niereformowalny. Pa´nstwo to administracja, której celem jest powolne dawkowanie obywatelom s´mierci. Zajmuje si˛e tym garstka uzurpatorów, z˙ erujacych ˛ na jednostkach, z których wysysa siły, pozbawiajac ˛ je uprzednio cech indywidualnych. Nie brak teoretycznych usprawiedliwie´n tej struktury opartej na nierówno´sci, wyzysku i miernocie, od cynicznego historyzmu po ograniczony pragmatyzm, lecz przekona´c moga˛ one jedynie kogo´s, komu brak wiary w sens opozycji. Daleki jestem od idealizowania przeszło´sci, nie wierz˛e w przyszłe utopie. Wspólnoty pierwotne, wolne od choroby nowoczesnej pa´nstwowo´sci, były niewolone przez religi˛e, tradycj˛e i wojn˛e, podobnie jak to dzi´s obserwujemy u ludów prymitywnych, wbrew temu, co usiłuje nam wmówi´c antropologia a la Rousseau. Co si˛e za´s tyczy przyszłych utopii, opartych na sprawiedliwo´sci i równo´sci, to wystarczy spojrze´c na osiagni˛ ˛ ete w tej dziedzinie rezultaty, by skonstatowa´c, z˙ e mamy do czynienia ze sztuczkami teoretyków pa´nstwowo´sci, majacymi ˛ na celu jedynie umocnienie totalitaryzmu. 42

— Przecie˙z społecze´nstwo musi przyja´ ˛c taki czy inny system. . . — A skad ˛ ta pewno´sc´ ? A mo˙ze samo społecze´nstwo nie jest wcale konieczne, zwłaszcza jego skostniała, raz na zawsze okre´slona atrapa. Mo˙ze lepiej byłoby, gdyby ludzie łaczyli ˛ si˛e w grupy, które nast˛epnie rozwiazywaliby ˛ dobrowolnie, w kapry´snej zale˙zno´sci od przypadkowych, spotka´n. Wyobra´zmy sobie struktur˛e chaotyczna˛ i zmienna,˛ nietolerancyjna˛ jedynie wobec prób zhierarchizowania jej, struktur˛e, gdzie ka˙zda interwencja majaca ˛ na celu zahamowanie spontanicznych odruchów jednostek w stosunkach mi˛edzyludzkich byłaby obło˙zona anatema,˛ która,˛ dzi´s rezerwujemy dla niewolnictwa. — Nawet wtedy ta zmienna, rozczłonkowana wspólnota, musiałaby si˛e rza˛ dzi´c wedle pewnych norm. Sztuka, nauka, kultura wymagaja˛ pewnej stabilno´sci, pewnej ciagło´ ˛ sci. Podobnie wychowanie dzieci i ochrona członków wspólnoty przed niektórymi zbrodniami, przeciwko którym buntuje si˛e sam instynkt samozachowawczy. — Nie wymagaj ode mnie, z˙ ebym ci zbudował na poczekaniu nowy model utopii, doskonale skonstruowanej z idealnie dopasowanych kółek i idealnie naoliwionych zawiasów. Nie nabierzesz mnie na to. Moim zamiarem jest jedynie podda´c w watpliwo´ ˛ sc´ to, co według ciebie jest nieodwołalne. Przeczuwam, z˙ e pod osłona˛ owych norm, które uwa˙zasz za absolutnie niezb˛edne, próbujesz przemyci´c stary porzadek, ˛ od którego jak mniemam raz na zawsze si˛e uwolnili´smy. Co masz na my´sli mówiac ˛ „sztuka”? My´slisz o muzeach i wydawnictwach? O fingowanych konkursach? O szkołach i krytykach? O kongresach pisarzy? O całej tej akcji rozdmuchiwania nazwisk, b˛edacej ˛ ni to nowoczesnym bałwochwalstwem, ni to afera˛ handlowa? ˛ Nie sadz˛ ˛ e, z˙ e warto jest si˛e podporzadkowywa´ ˛ c jakiejkolwiek normie w zamian za co´s podobnego! Przeciwnie, uwa˙zam, z˙ e nale˙zy da˙ ˛zy´c do likwidacji tego wszystkiego. Tylko w ten sposób mo˙zemy odzyska´c poetów, b˛edacych ˛ ponad literatura,˛ ludzi malujacych ˛ i rze´zbiacych ˛ bez potrzeby bycia „malarzami”, „rze´zbiarzami” i podpisywania własnych tworów: muzyków, dla których wa˙zniejszy jest d´zwi˛ek fujarki lub gwizd, ni˙z zagryzmolone partytury wielkich orkiestr symfonicznych. Nauka, której losem tak si˛e przejmujesz, to narz˛edzie niewolenia i maltretowania natury, a nie bezinteresowny twór czystej ciekawo´sci. To ona słu˙zy producentom broni, osłabia ludzi lekami pod pretekstem leczenia ich, wyposa˙za człowieka w zb˛edne urzadzenia, ˛ które zamiast wolno´sci niosa˛ mu niewol˛e, utrzymuje fałszywy mit uniwersytetów. W rezultacie, obie, Nauka i Sztuka ko´ncza˛ po prostu w Banku, a owe normy, ta „ciagło´ ˛ sc´ ” i „stabilno´sc´ ” słu˙za˛ nie ochronie prawa człowieka do twórczo´sci, nie ochronie prawa dziecka do wra˙zliwo´sci, która ka˙ze mu si˛e interesowa´c losem gwiazd, lecz ochronie interesów Kraju (czy Pa´nstwa), w imi˛e którego niszczy si˛e jedno i drugie. Długie, po˙zółkłe palce Sofara z nerwowa˛ precyzja˛ nabijały fajk˛e, podczas gdy on sam zasypywał mnie słowami w sposób, który staram si˛e w tym miejscu jak najwierniej przedstawi´c (jako z˙ e głównym celem tego dziennika jest utrwalenie 43

na papierze zarzutów i wyrzutów, jakie mi si˛e czyni). Dalszy ciag ˛ jego wywodów musiałem ju˙z kiedy´s słysze´c przy innej okazji. — Wzruszajaca ˛ jest ta twoja troska o wychowanie dzieci, ale czy mo˙zesz z czystym sumieniem powiedzie´c, z˙ e normy rzadz ˛ ace ˛ naszym stabilnym i zhierarchizowanym społecze´nstwem wystarczajaco ˛ te dzieci chronia? ˛ Sa˛ poddawane stałej indoktrynacji, tresowane, zatruwane obsesjami i fobiami, tłumione w swej spontaniczno´sci, a wszystko to za pomoca˛ przykładu, jaki im dajemy. A co powiesz o nieopisanym okrucie´nstwie, jakiego sa˛ ofiara˛ ze strony sfrustrowanych rodziców, których w wi˛ekszo´sci przypadków wolałyby wcale nie mie´c. Zastanów si˛e przez chwil˛e nad liczba˛ samobójstw popełnianych przez dzieci albo sta´n kiedy´s po południu przy bramie której´s ze szkół pod koniec lekcji, a dostrze˙zesz na twarzach i w ruchach tych dzieci te same oznaki paniki, które kurczem przera˙zenia znacza˛ przyszłego pensjonariusza domu wariatów lub kandydata na samobójc˛e. Zreszta˛ ochrona dzieci to sprawa gatunku nie jednostki. A mo˙ze powinni´smy zorganizowa´c społecze´nstwo tak, aby mogło czuwa´c nad doskonało´scia˛ naturalnego mechanizmu, którego pierwszym i do´sc´ nieprzyjemnym obowiazkiem ˛ jest nasza własna s´mier´c? Niech si˛e kto chce trz˛esie nad swoimi dzie´cmi, ale nikt nie mo˙ze nas zmusi´c do sp˛edzenia z˙ ycia nad kołyska! ˛ Jak dotad ˛ gatunek ludzki broni si˛e wcale nie´zle i to w ka˙zdej sytuacji; nie ma powodów, by mniema´c z˙ e znikni˛ecie społecznego ładu w znanej nam postaci cokolwiek mu zaszkodzi. Przeciwnie, mo˙ze nawet zmusi´c do wysiłku i wyprodukowania rasy wy˙zszego rz˛edu. A nawet gdyby tak si˛e nie stało, gdyby gatunek ludzki nie był zdolny do dalszego rozwoju bez ponurej protezy struktury społecznej, byłoby to dodatkowym argumentem przemawiajacym ˛ za tym, z˙ eby ludzie zrozumiawszy, i˙z machina zwana gatunkiem nie słu˙zy im, tylko oni słu˙za˛ jej, s´wiadomie wybrali egoizm, odmówili współpracy i zacz˛eli z˙ y´c wedle własnej woli, nie baczac ˛ na biologi˛e i prawa ewolucji. Przez kilka sekund skupiał si˛e wyłacznie ˛ na nabijaniu fajki, co jak wiadomo nie słu˙zy elokwencji. Mogłem wróci´c my´slami do spotka´n w ruinach Opustoszałej Katedry. Ujrzałem oczyma duszy mena˙zeri˛e wyznawców Sofara: gorliwych prymusów, których wypowiedzi wydawały si˛e kopiami pogladów ˛ mistrza sporzadzo˛ nymi na szmatławym papierze, zadziornych oponentów (w gł˛ebi duszy bardziej uległych ni˙z ktokolwiek inny) formułujacych ˛ pozornie opozycyjne sady; ˛ kontestujace ˛ dziewczyny otulone w poncza i powiewne wschodnie szaty, z koktajlem Mołotowa w torebce i czołem opiecz˛etowanym czerwonym kwiatem; nieznajomego m˛ez˙ czyzn˛e w marynarce i krawacie uwa˙zanego za szpicla do momentu, a˙z si˛e okazało, z˙ e jest drobnym wytwórca˛ nieszcz˛es´liwie zakochanym w najbardziej roz´swiergotanej z tych amazonek. . . Nad zgromadzeniem królował głos Sofara, powa˙zny i d´zwi˛eczny, zadajacy ˛ pytania i sam udzielajacy ˛ na nie odpowiedzi, od czasu do czasu kraszacy ˛ gorzkie prawdy ironia,˛ majac ˛ a˛ zapobiega´c nieuchronnej emfazie. Nigdy nie widziałem nikogo, kto by tak przekonujaco ˛ wyst˛epował przeciwko nauczaniu, prezentujac ˛ przy tym takie zdolno´sci dydaktyczne; nikt przed 44

nim nie posiadł w stopniu tak doskonałym umiej˛etno´sci drwienia z prawd objawionych, b˛edac ˛ przy tym absolutnie pewnym, i˙z jest w posiadaniu czego´s, co mo˙ze je zastapi´ ˛ c, nikt dotad ˛ nie zwalczał z takim zapałem autorytetów, z cała˛ powaga˛ uwa˙zajac ˛ si˛e jednocze´snie za wyroczni˛e. Sofar z Naamatu, patetyczny w swej kontrowersyjno´sci, jest człowiekiem najmniej sympatycznym i najbardziej utalentowanym, jakiego dane mi było spotka´c. — Powiadasz, Hiobie, z˙ e trzeba jako´s zapobiega´c zbrodni. Oczekujesz pewnie, z˙ e powołam si˛e teraz na pana de Sade i wystapi˛ ˛ e przed toba˛ z obrona˛ morderstwa i pochwała˛ ojcobójstwa. Nic z tego. Je´sli pozwolisz i tym razem odwołam si˛e po prostu do zdrowego rozsadku. ˛ Po pierwsze, godzac ˛ si˛e na normy, których utrata˛ tak si˛e przejmujesz, zauwa˙zył to ju˙z Proudhon, sam z własnej woli naraz˙ asz si˛e na działanie przemocy: jeste´s s´ledzony, cenzurowany, ograbiany, zniewalany, torturowany, manipulowany, karany oraz skazany na s´mier´c (lub wysyłany na wojn˛e) przez tych, którzy czuwaja˛ nad twym doczesnym szcz˛es´ciem. Czy musz˛e ci dowodzi´c, z˙ e to wła´snie Prawo rodzi zbrodni˛e, (poczawszy ˛ od słynnego zakazu spo˙zywania owoców w Raju) zamiast jej zapobiega´c? Wspomniałe´s, z˙ e instynkt samozachowawczy (b˛edacy ˛ twoim zdaniem, paradoksalnie, argumentem za utrzymywaniem rzadów, ˛ które nas krzywdza˛ i wojen, które nas niszcza) ˛ buntuje si˛e przeciwko okre´slonym zbrodniom. Warto by si˛e zastanowi´c, czy byłoby ich tak wiele, gdyby główne powody — ambicja bogacza, rozpacz biedaka, zraniona duma, zazdro´sc´ — straciły racj˛e bytu znikajac ˛ wraz z „normami”, w których maja˛ swe z´ ródło. Oczywi´scie i wtedy zdarzałyby si˛e sporadyczne przypadki zabójstw bez widocznej przyczyny, b˛edace ˛ dziełem szale´nca czy zbrodniczego introwertyka, nie byłyby jednak zbyt cz˛este, gdy˙z człowiek jest zwierz˛eciem raczej łagodnym, a przede wszystkim „tchórzliwym”, zagro˙zenia mo˙zna by unikna´ ˛c za pomoca˛ kilku podstawowych zasad bezpiecze´nstwa, które ka˙zdy mógłby dobrowolnie stosowa´c według sił i s´rodków. W najgorszym przypadku, mo˙zliwo´sc´ spotkania na swej drodze szale´nca o zbrodniczych instynktach jest nieporównanie mniejsza ni˙z s´mier´c w wypadku kolejowym czy lotniczym, na co dzi´s jeste´smy stale nara˙zeni. Nie, przyjacielu, jestem przekonany, z˙ e nie istnieja˛ obiektywne racje przemawiajace ˛ za utrzymaniem porzadku ˛ społecznego, zalegalizowanego przez pa´nstwo lub podporzadkowanego ˛ jakiejkolwiek normie uniwersalnej prócz rutyny i naszego haniebnego przywiazania ˛ do tego, co nas zabija. — Z przyjemno´scia˛ zauwa˙zam, z˙ e twoja dialektyka ma si˛e dobrze, drogi Sofarze. Jako z˙ e moja werwa polemiczna została niejako nadwer˛ez˙ ona na tym pustkowiu, pozwolisz, z˙ e zamiast podja´ ˛c trud dyskusji, podziel˛e si˛e z toba˛ kilkoma watpliwo´ ˛ sciami raczej ni˙z — zastrze˙zeniami. Czy zgodzisz si˛e ze mna,˛ z˙ e my, to znaczy ja i ty, nie mamy szans na z˙ ycie w owym wymarzonym s´wiecie, jak to powiedziałe´s, zmiennym i chaotycznym? Czy˙z nie lepiej zatem optymalnie przystosowa´c si˛e do obecnych warunków, gdy˙z, jak rozumiem, nie bierzemy pod uwag˛e przyszłych nagród za heroizm ani w historycznym, ani w religijnym wymiarze? 45

— Ch˛etnie si˛e z toba˛ zgodz˛e. Nie mamy z˙ adnych szans na ziemi˛e obiecana.˛ Głównie dlatego, z˙ e Pa´nstwo to nie co´s, co czai si˛e na zewnatrz. ˛ Pa´nstwo wcielone jest w ka˙zdego z nas i nawet najskromniejszy obywatel ma prawo powiedzie´c jak król Francji: „Pa´nstwo to ja”. Słowem, my sami stanowimy cz˛es´c´ tego, co uniemo˙zliwia nam spełnienie naszych marze´n. Dlatego te˙z z nas samych nie mo˙ze si˛e wyłoni´c nic niosacego ˛ wyzwolenie, co znalazłoby odbicie w naszych planach i zamiarach; wszystkie nasze zamierzenia sa˛ bowiem na nasz własny obraz i podobie´nstwo. Jedynie nasza negacja ma warto´sc´ emancypacyjna,˛ gdy˙z przeciwstawia si˛e temu, czym jeste´smy i co uciele´sniamy. Powiesz, z˙ e program autodestrukcji jest swego rodzaju masochizmem, z˙ e mo˙ze byłoby korzystniej przystosowa´c si˛e bez szemrania do istniejacych ˛ warunków i okoliczno´sci. Dobrze wiesz, z˙ e sa˛ ludzie, dla których to nie jest mo˙zliwe, z˙ yja˛ ch˛ecia˛ odkłamania siebie i odrzucenia zb˛ednego balastu, gdy˙z ich przygniata i uniemo˙zliwia im z˙ ycie. Tylko bunt, który nic nie obiecuje i po którym niczego nie oczekujemy za wyjatkiem ˛ likwidacji upokarzajacej ˛ jednomy´slno´sci, niesie nam powiew swobody, cho´cby trzeba było za to drogo zapłaci´c. Prawdopodobnie nic nie zyskamy, ale mo˙ze uda nam si˛e chocia˙z co´s straci´c. Straci´c to, czego nie wybierali´smy, co nas dr˛eczy i w ostatecznym rachunku zabija, te˙z jest swego rodzaju zyskiem. Pewien przywódca teoretyk rewolucji powiedział, z˙ e nieszcz˛esny proletariat nie ma do stracenia nic prócz swoich kajdan. Dla człowieka potrafiacego ˛ patrze´c, kajdanami jest wszystko i nawet w najbardziej okrutnej rewolucji nie stracimy wi˛ecej, ni˙z tracimy codziennie d´zwigajac ˛ jarzmo. — Chciałbym co´s wtraci´ ˛ c. Mo˙ze to ci si˛e wyda troch˛e mieszcza´nskie, a mo˙ze nawet. . . metafizyczne. Sa˛ chyba jakie´s granice, których nie wolno przekracza´c, jaka´s wrodzona subtelno´sc´ w człowieku, która podczas rewolucji po prostu ginie. Mam wra˙zenie, z˙ e nawet kiedy mówisz o osobnikach wyzyskiwanych, wi˛ezionych czy w inny sposób n˛ekanych przez instytucje społeczne, brak w twoich słowach prawdziwego współczucia dla ludzi, nie ma w tobie sympatii ani solidarno´sci. . . Kiedy ci˛e słucham, przychodzi mi do głowy tylko jedno słowo: hybris. Sofar u´smiechnał ˛ si˛e ze smutkiem i godno´scia,˛ i zaczał ˛ wystukiwa´c na dło´n zgaszona˛ fajk˛e, by usuna´ ˛c z niej resztki popiołu. — Dla Greków hybris nie była jedynie tragicznym w skutkach przewinieniem wobec bogów. Pewien epigramat dedykowany Hermesowi ko´nczy si˛e słowami: hybris pore pollaki kerdos — hybris cz˛esto przynosi wiele korzy´sci. Wi˛ecej mam zaufania do zuchwałej hybris, ni˙z do współczucia; uwa˙zam ja˛ nawet za co´s bardziej ludzkiego. Wydaje mi si˛e, z˙ e Nietzsche si˛e tu nie mylił: nadmiar lito´sci dla człowieka w obecnej dobie przyczynia si˛e do dalszego utrzymywania go w jego po˙załowania godnej kondycji, a ponadto jest dodatkowym wsparciem dla ciemi˛ez˙ acych ˛ go praw. — Jakich praw, ludzkich czy boskich? A mo˙ze naturalnych?

46

— Wszelka˛ form˛e władzy poznaj˛e jedynie za po´srednictwem historii, czyli ludzkiej refleksji; jest zatem dla mnie w istocie swej — ludzka. Co´s obejmuje nad nami władz˛e i uzurpuje sobie prawo decydowania o naszym losie. . . a mo˙ze wcale go nie posiada. Gdyby je miało, nie musiałoby tak tego podkre´sla´c. Cała nasza walka ma wła´snie dowie´sc´ , z˙ e podobne prawo nie istnieje. W rezultacie wszystko jedno, czy władz˛e nazwiemy Bogiem, Ekonomia,˛ Historia˛ czy Natura˛ Ludzka,˛ chocia˙z pod wzgl˛edem taktyki to czy inne słowo mo˙ze by´c korzystniejsze jako bardziej pasujace ˛ do terminologii danej epoki. Zawsze kiedy rozmawiam z Sofarem, zdarza mi si˛e to samo: zaczynam czu´c dławiacy ˛ gabczasty ˛ opar, w jego kł˛ebach najprostsze, najbardziej podstawowe warto´sci naszego z˙ ycia staja˛ si˛e zdradziecka˛ iluzja.˛ Ogarnia mnie — pewnie na zasadzie samoobrony, gdy˙z zazwyczaj człowiek jest znacznie bardziej normalny, ni˙z sadzi ˛ — gł˛ebokie, kojace ˛ przekonanie, i˙z mam do czynienia z nieprawdopodobie´nstwem i zaczynam zwyczajnie t˛eskni´c do chwili, a˙z uda mi si˛e pozby´c mojego rozmówcy. Z drugiej strony nie opuszcza mnie złowieszcze przeczucie, z˙ e oto wreszcie dane jest mi ujrze´c, jak si˛e sprawy naprawd˛e maja,˛ sznurki poruszajace ˛ marionetki, cie´n za kulisami z˙ ałosnego spektaklu. Moja reakcja zwiazana ˛ jest raczej z moim osobliwym temperamentem, ni˙z z tre´scia˛ tez Sofara czy ich celem. Sofar usiłuje zdemistyfikowa´c, wszystkowidzacym ˛ wzrokiem logika przenikna´ ˛c s´wiat pozorów, ogołoci´c wyimaginowany panteon zaludniany przez nas bez przerwy nowymi złowieszczymi cieniami, a przede wszystkim — rozwia´c opary spowijajacej ˛ nas mgły. Sofar wprawia mnie w zmieszanie, a jednocze´snie intryguje, pogł˛ebiajac ˛ moja˛ naturalna˛ skłonno´sc´ do enigmatycznej personalizacji przyczyn owych zakulisowych działa´n. Wbrew jego zamierzeniom, po rozmowie z nim jestem jeszcze bardziej przesadny, ˛ ni˙z byłem przedtem. Jego system oparty na totalnej negacji nie odpowiada mi, ale mnie fascynuje, jednym słowem — kusi. — Mam wra˙zenie, z˙ e to, co mówisz, jest zbyt abstrakcyjne, Sofarze. Rozumiem, jak bardzo musi ci˛e dziwi´c podobny zarzut w moich ustach. Jak widzisz, przypadł ci zaszczyt uczynienia ze mnie. . . pozytywisty. A zatem, gdyby nawet przyja´ ˛c, z˙ e kto´s z mniejszym lub wi˛ekszym zapałem we´zmie udział w burzeniu ustalonego porzadku ˛ jako takiego, to bynajmniej nie dowodzi, z˙ e wszystkie bez wyjatku ˛ objawy owego ładu sa˛ w równym stopniu nie do przyj˛ecia. Tyrania, której ofiarami byli´smy w latach naszej młodo´sci, była chyba okrutniejsza, ni˙z obecne rzady ˛ Kosmokratora i jego tolerancyjny oportunizm. Jak rozumiesz, nie mówi˛e tego w oczekiwaniu na korzy´sci, jakie mo˙ze mi przynie´sc´ podobna opinia, próbuj˛e raczej spojrze´c na rzecz cała˛ od strony ewentualnej rebelii. W obecnej sytuacji istnieje znacznie wi˛eksze poszanowanie podstawowych praw, a z˙ e liberalne warunki sprzyjaja˛ działaniom opozycyjnym, zwi˛eksza si˛e równie˙z mo˙zliwo´sc´ negowania aktualnej władzy. — Bład, ˛ straszny bład! ˛ Albo hipokryzja. Słynny liberalizm Kosmokratora! Komu słu˙zy ten liberalizm? Wam, Bildadowi, Elifazowi i tobie, wam, którzy nie 47

chcecie z˙ adnej zmiany! Zbyt kochacie rzeczywisto´sc´ i zbyt jeste´scie zainteresowani w jej utrzymaniu, by pragna´ ˛c jakiejkolwiek prawdziwej zmiany. Wiecie, z˙ e ka˙zda gł˛eboka przemiana musi w nas uderzy´c. Nie, Hiobie, to nie jest tak. Liberalizm nie niesie z soba˛ mo˙zliwo´sci działania, liberalizm to jeszcze jeden sposób podporzadkowania ˛ obywatela Pa´nstwu. Skoro wolno wam pisywa´c w gazetach, wydaje si˛e wam, z˙ e sytuacja prasy jest prawidłowa. Skoro wyst˛epujecie w telewizji, biorac ˛ udział w „krytycznych”, „szczerych” dyskusjach i skoro od czasu do czasu wy´swietla˛ wam film Fassbindera, zaczynacie uwa˙za´c publikatory za pochodni˛e wolno´sci. Skoro w okre´slonych okoliczno´sciach pozwala si˛e wam — a raczej zmusza si˛e was — do wybrania kogo´s przez głosowanie, spogladacie ˛ na waszych władców z rozczuleniem i nadzieja,˛ z˙ e pr˛edzej czy pó´zniej i wy staniecie „legalnie” wraz z nimi w uczciwych zawodach. Skoro wam pozwalaja˛ nale˙ze´c do jakiego´s zwiazku ˛ zawodowego, uwa˙zacie za słuszne prowadzi´c z wła´scicielami zakładów „kulturalne” rozmowy na temat zwi˛ekszenia produkcji, co jakoby pozwoli przezwyci˛ez˙ y´c nie ko´nczacy ˛ si˛e kryzys gospodarczy itd. itd. A gdzie prawo pozwalajace ˛ raz na zawsze zamkna´ ˛c t˛e fabryka˛ kłamstw, jaka˛ jest prasa i sko´nczy´c z telewizja,˛ jako mechanizmem indoktrynacji wykluczajacym ˛ jakakolwiek ˛ dyskusj˛e i udział szerokich mas? Gdzie podstawowe prawo bezwzgl˛ednej likwidacji wszelkich posiadaczy i wła´scicieli? Wasze liberalne prawa niszcza˛ pragnienie wolno´sci, a tylko ono ma naprawd˛e znaczenie. Powiem ci, kto jest rzeczywi´scie wolny: wolny jest ten, kto jest ofiara˛ najokrutniejszej dyktatury, kto z˙ yje i konspiruje pod butem wroga, kto nienawidzi ka˙zdego rozkazu, jaki otrzymuje, a w ka˙zdym oficjalnym pomniku widzi twarz swojego ciemi˛ez˙ cy. Wolni sa˛ ci, którym odbiera si˛e prawo do j˛ezyka i tradycji, ci, którym kradnie si˛e owoc ich pracy, ci, którym zabrania si˛e uprawia´c miło´sc´ tak jak lubia,˛ ci, którym narzuca si˛e rozsadek, ˛ b˛edacy ˛ jedynie zniewolonym umysłem. To sa˛ naprawd˛e wolni ludzie; porzucili wszelka˛ nadziej˛e, nie wierza˛ w „kulturalne zachowanie”. Sa˛ wolni, bo moga˛ powiedzie´c „nie” ideom, które usprawiedliwiaja˛ zastany porzadek ˛ i próbowa´c go zniszczy´c. Nikt nie mo˙ze odebra´c im prawa do negacji. — Rozumiem, nie uno´s si˛e tak. Nie jeste´s na wiecu i nie ma obawy, z˙ e odbior˛e ci którego´s z uczniów. Pami˛etaj, z˙ e nie po raz pierwszy rozmawiamy na ten temat i na pewne figury retoryczne jestem dzi´s bardziej odporny ni˙z kilka lat temu. Mam na my´sli zwłaszcza wszelkie mniej lub bardziej złowieszcze wariacje na temat opinii „im gorzej, tym lepiej”. Jak rozumiesz, moje odosobnienie nie przyczyniło si˛e do zaostrzenia politycznych obaw, widz˛e jednak jasno, z˙ e to, co mog˛e nazwa´c moim skromnym buntem rozgrywa si˛e jakby na dwóch poziomach. Mam wra˙zenie, z˙ e z toba˛ jest podobnie, dwa poziomy, ale w odwrotnej kolejnos´ci. Spróbuj˛e to wyja´sni´c dokładniej: tak było zawsze, z czasem si˛e tylko jakby pogł˛ebiło. Na pierwszym poziomie buntu wyst˛epuje przeciw nadu˙zyciom i bolaczkom, ˛ b˛edacym ˛ złem oczywistym, to znaczy takim, które ka˙zdy, kto si˛e z nimi spotyka, bez potrzeby mieszania w to jakiejkolwiek ideologii, odczuwa jako złe: 48

głód, tortury, wi˛ezienie, ograniczenie z˙ yciowych mo˙zliwo´sci z powodu n˛edzy lub przepisów prawnych, wojna itd. Na tym poziomie stale jeszcze odczuwam oburzenie. Mo˙zna to nazwa´c goracym ˛ poziomem mojego buntu, jedynym, dla którego by´c mo˙ze byłbym jeszcze zdolny do działania, gdybym wierzył, z˙ e jest w ludzkiej mocy zwyci˛ez˙ y´c nieludzkie. Podkre´slam to, gdy˙z o ile zachowałem jeszcze wiar˛e w sens naprawy rzeczywisto´sci, to niemal całkiem — przynajmniej obecnie — nie mam potrzeby wymierzania kary. Drugi poziom, zimny, obejmuje to wszystko, co za złe w strukturze społecznej mo˙zna uzna´c jedynie na skutek pewnej mniej lub bardziej rozbudowanej refleksji, a przy tym nieraz nie uznaje si˛e tego za zło bezwzgl˛edne, tylko za zło konieczne, a niekiedy — nawet dobro: władza, hierarchia, prawo, biurokracja, własno´sc´ prywatna, policja, wojsko, rodzina, nauczanie, Pa´nstwo, pieniadz ˛ itd. itd. Na tym poziomie nie odczuwam ju˙z wzburzenia tylko niepokój; zreszta˛ nie uwa˙zam si˛e za powołanego ani upowa˙znionego, by komukolwiek narzuca´c co´s, co jest złe w sposób oczywisty i nie podlegajacy ˛ dyskusji, aby w zamian uwolni´c go od owego wzgl˛ednego zła, uzale˙znionego od punktu widzenia. W tym przypadku mój bunt ogranicza si˛e — lub lepiej, ograniczał si˛e — do tego, by innym wskaza´c zło tam, gdzie ja je widz˛e oraz powody, które mnie zmuszaja˛ do okre´slonego zachowania, a wszystko wyłacznie ˛ przy pomocy dyskusji i s´rodków perswazji. Wydaje mi si˛e, z˙ e ty, Sofarze, odwracasz hierarchi˛e wa˙zno´sci owych poziomów; cały zapał zachowujesz dla drugiego, traktujac ˛ pierwszy z pewna˛ oboj˛etno´scia; ˛ co wi˛ecej, uwa˙zasz, z˙ e nieszcz˛es´cia pierwszego sa˛ potrzebne, o ile moga˛ doprowadzi´c do otwartego ataku na wypaczeniu poziomu drugiego. Oto podstawowa ró˙znica w naszych pogladach ˛ na ustalony porzadek ˛ społeczny. Sofar wyszczerzył z˛eby w pogardliwym, nieco napastliwym u´smiechu. Przez chwil˛e znowu nabijał fajk˛e, po czym nie zapalajac ˛ jej powiedział: — Zgadzam si˛e z twoim rozró˙znieniem dwóch poziomów buntu i przyznaj˛e, z˙ e w zasadzie masz racj˛e mówiac, ˛ z˙ e wi˛eksza˛ wag˛e przywiazuj˛ ˛ e do drugiego. Powody wydaja˛ mi si˛e jasne: zło „wzgl˛edne” poziomu drugiego jest przyczyna˛ zła oczywistego poziomu pierwszego: nie mo˙zna w sposób trwały przeciwdziała´c temu ostatniemu, je´sli si˛e raz na zawsze nie pozb˛edzie tamtego. W niektórych przypadkach konieczne staja˛ si˛e s´rodki, które nazywasz „nieludzkimi” (a co w obecnym społecze´nstwie jest norma˛ ludzkiego zachowania), by tym skuteczniej zniszczy´c podstawy wła´snie tego, co nieludzkie. Obro´ncy panujacego ˛ systemu bez wahania si˛egaja˛ po owe s´rodki i ka˙zdy bunt, który je odrzuca, skazuje si˛e na niepowodzenie. Wspomniałe´s o torturach, dobrze, przypomnij sobie nasza˛ dyskusj˛e sprzed lat. Była to ostatnia polemika, która przeciwstawiła nas sobie (w pewien sposób równocze´snie nas jednoczac) ˛ jako czterech za˙zartych dyskutantów. Zapoczatko˛ wał ja˛ pewien incydent; wydarzył si˛e wkrótce po doj´sciu do władzy Kosmokratora, kiedy to opinia publiczna upajała si˛e z dawna oczekiwanym upadkiem ty49

ranii. Aresztowano wła´snie trzech członków podziemnej organizacji „Niecierpliwi”’ (zło˙zonej z najbardziej radykalnych elementów organizacji „Synowie ludu”, które odmówiły zło˙zenia broni z chwila˛ obj˛ecia władzy przez nowa˛ ekip˛e) i przez dziesi˛ec´ dni trzymano ich w całkowitym odosobnieniu, tak z˙ e nawet adwokaci nie mieli do nich dost˛epu. Podejrzewani byli o udział w zamachu, którego ofiara˛ padli dwaj komisarze Kosmokratora. Po upływie dziesi˛eciu dni ogłoszono wiadomo´sc´ o ich s´mierci podczas próby ucieczki, podj˛etej jakoby w czasie transportu z wi˛ezienia, gdzie ich przetrzymywano, do Ministerstwa Spraw Wewn˛etrznych. Tylko bardzo naiwni lub całkowicie bezkrytyczni zwolennicy nowego rzadu ˛ mieli wat˛ pliwo´sci co do tego, z˙ e trzej nieszcz˛es´nicy zmarli w wyniku tortur, jakim poddano ich w s´ledztwie. Prasa i inne publikatory (je´sli nie liczy´c kilku nie´smiałych i zawoalowanych głosów sprzeciwu) niemal jednogło´snie przyj˛eły wersj˛e oficjalna.˛ „Synowie ludu” cieszyli si˛e ogromna˛ popularno´scia˛ w czasach tyranii, osiagaj ˛ ac ˛ wy˙zyny ludowego mitu, za´s nieprzejednani przedstawiciele frakcji „Niecierpliwych” uwa˙zani byli za politycznych awanturników, szkodzacych ˛ sprawie demokracji, je´sli nie wr˛ecz za prowokatorów na usługach „legitymistów”, da˙ ˛zacych ˛ do przywrócenia dawnej dyktatury: słowem, nikt nie był zainteresowany w zakłócaniu s´wiatecznej ˛ atmosfery wokół Kosmokratora rozgrzebywaniem czego´s, co w najgorszym wypadku mogło by´c po prostu rezultatem zbytniej gorliwo´sci kilku funkcjonariuszy policji wyprowadzonych z równowagi przez zatwardziało´sc´ terrorystów. Taki punkt widzenia reprezentował Elifaz w czasie długiej i burzliwej debaty po´swi˛econej tej sprawie, debaty, która miała by´c ostatnim z naszych cotygodniowych spotka´n. — Co innego nadmierna gorliwo´sc´ i jej „mimowolne” konsekwencje, a co innego tortury — powiedziałem wtedy — nazywajmy rzeczy po imieniu i nie starajmy si˛e łagodzi´c wymowy faktów nadu˙zywajac ˛ słów. — Nikt nie chce nic łagodzi´c — z˙ achnał ˛ si˛e Elifaz — stosowanie tortur jest zabronione przez aktualnie obowiazuj ˛ ace ˛ prawo, co za czasów Tyrana było niemo˙zliwe. Ka˙zdy kto stosuje tortury, post˛epuje bezprawnie, cho´cby był wysokim urz˛ednikiem pa´nstwowym. Nie rozumiem, jak mo˙zna kogo´s, kto nie chce si˛e da´c manipulowa´c prowokatorom, oskar˙za´c o łagodzenie czy ukrywanie faktów. — A czy wiadomo z cała˛ pewno´scia,˛ z˙ e ich torturowano? — zapytał Bildad. — Z taka˛ pewno´scia,˛ na jaka˛ mo˙zna sobie pozwoli´c w podobnym przypadku — odpowiedziałem. — Lekarze sadowi, ˛ którzy przeprowadzali sekcj˛e zwłok, wykluczyli stosowanie s´rodków przymusu. — To Elifaz. — Ci sami lekarze wydawali podobne o´swiadczenia za poprzednich rzadów. ˛ Zreszta˛ policjanci te˙z sa˛ ci sami. — Ja. — W porzadku. ˛ Przejd´zmy do sedna sprawy. Nie bombardujmy si˛e wielkimi słowami i nie dajmy si˛e ponie´sc´ uczuciom, których szlachetno´sci nikt nie podwaz˙ a. Zdobad´ ˛ zmy si˛e na obiektywizm i spójrzmy realnie na problemy zwiazane ˛ ze 50

sprawowaniem władzy. Zanalizujmy obecny stan demokracji, zastanówmy si˛e, co podwa˙za jej stabilno´sc´ , jacy wrogowie jej gro˙za˛ i. . . jakie s´rodki trzeba podja´ ˛c w jej obronie. Stosowanie tortur jest godne pot˛epienia, zgoda, ale czy terroryzm nie jest równie potworny? — Nie opłacam terrorystów z moich podatków i nie czuj˛e si˛e instytucjonalnie odpowiedzialny za okrucie´nstwa, jakich si˛e dopuszczaja.˛ — Ja. — Nie sadz˛ ˛ e, z˙ e terroryzm jest potworny, chocia˙z przyznaj˛e, z˙ e jako posuni˛ecie polityczne mo˙ze by´c bł˛edny lub szkodliwy. Według mnie, terroryzm to ostatnia romantyczna przygoda naszych czasów, rozpaczliwy, a jednocze´snie pi˛ekny bunt przeciwko absolutnemu unormowaniu z˙ ycia, które parali˙zuje nas w naszych zbyt sensownie, zbyt „normalnie” urzadzonych ˛ pa´nstwach. — Bildad. — Czy sadzisz, ˛ z˙ e powinno si˛e ich wzia´ ˛c pod ochron˛e jak gatunek, któremu grozi wygini˛ecie. . . taka ekologia polityczna czy co´s takiego? — Ja. — Bandyta na pa´nstwowym wikcie traci du˙zo uroku. . . — Elifaz. — Zreszta˛ byłoby absurdem, gdyby chroniło ich to samo prawo, które zwalczaja.˛ To wielcy strace´ncy naszych czasów, skazani na samotno´sc´ i ulotne, ryzykowne przyjemno´sci. Tego zwykli zjadacze chleba nigdy nie zrozumieja.˛ — Bildad. — Wró´cmy do sedna sprawy. Prawo chroni ka˙zdego, nawet wbrew jego woli, nawet tego, kto je odrzuca, takie obowiazuj ˛ a˛ reguły gry. W przeciwnym wypadku byliby´smy w tym samym punkcie co za dyktatury. Zrozumiałem, z˙ e Elifaz usprawiedliwia tortur˛e, jako s´rodek konieczny w pewnych przypadkach dla utrzymania ładu społecznego. — Ja. — Tego nie powiedziałem. Podobna opinia wydaje mi si˛e godna uwagi, to wszystko. Przede wszystkim trzeba ustali´c hierarchi˛e warto´sci i podporzadko˛ wa´c jedne drugim wedle konkretnych kryteriów: w przeciwnym razie b˛eda˛ si˛e wzajemnie znosi´c i nic z tego nie wyniknie. Trzeba wiedzie´c, dlaczego si˛e robi pewne rzeczy. Społecze´nstwo to równie˙z rynsztoki i s´mietniska, i nie mo˙zemy z˙ a˛ da´c od ludzi, którzy nam wy´swiadczaja˛ grzeczno´sc´ i dbaja˛ o nie, z˙ eby byli czy´sci i pachnacy ˛ jak tancerki z opery. Sfera ducha, szlachetno´sc´ , nawet prawo to luksus, luksus cywilizacyjny, za który w s´wiecie, gdzie porzadek ˛ stale jeszcze graniczy z poprzednio obowiazuj ˛ acymi ˛ prawami d˙zungli, trzeba mie´c odwag˛e płaci´c brudna˛ moneta.˛ Gdybym był ministrem i zwrócono by si˛e do mnie z pro´sba˛ o tajne zezwolenie na zastosowanie tortur wobec zbrodniarza, od zezna´n którego zalez˙ y z˙ ycie wielu ludzi i bezpiecze´nstwo mojego kraju, udzieliłbym zezwolenia bez wahania. — Elifaz. — Co dowodzi wyłacznie ˛ tego, z˙ e urodziłe´s si˛e na ministra. . . — Bildad! — Moim zdaniem, niektóre s´rodki zatruwaja˛ cele, do których prowadza.˛ Osia˛ gni˛ec´ cywilizacyjnych nie mo˙zna opłaca´c barbarzy´nstwem, gdy˙z wtedy barbarzy´nstwo mo˙ze si˛e sta´c jedyna˛ prawdziwa˛ forma˛ istnienia cywilizacji. Ponadto, okazjonalne odwoływanie si˛e do barbarzy´nskich metod budzi podejrzenie co do 51

jako´sci cywilizacji, która musi broni´c si˛e w taki sposób. (Kto ma decydowa´c, kiedy stosowa´c owe metody, skoro ju˙z raz udzielono pozwolenia na potajemne czynienie tego, co oficjalnie si˛e pot˛epia?) Co´s, czego trzeba broni´c przy pomocy bezprawia, nie jest warte obrony. — Ja. — Bywa, z˙ e kto nie chce by´c katem, dobrowolnie staje si˛e ofiara.˛ — Elifaz. — Wcale nie dobrowolnie ani z pokora,˛ tylko do ko´nca utrzymujac, ˛ z˙ e jest maltretowany nie dlatego, z˙ e chce, tylko dlatego, z˙ e nie chce czego´s uczyni´c. Nigdy ten, kto staje si˛e ofiara,˛ nie ponosi tak całkowitej kl˛eski jak ten, kto zgadza si˛e by´c katem. — Ja. Podczas naszej przedłu˙zajacej ˛ si˛e i coraz bardziej zawzi˛etej dyskusji Sofar zachowywał milczenie. Od czasu do czasu u´smiechał si˛e ironicznie, to wszystko. W pewnej chwili wstał i wyszedł. Nasze cotygodniowe spotkania zostały zawieszone na mocy milczacej ˛ umowy i nie wiem, czy widział si˛e potem jeszcze z pozostałymi uczestnikami dyskusji. — Nie odzywałem si˛e wtedy, bo musiałbym przyja´ ˛c postaw˛e całkowicie obca˛ ka˙zdemu z was — powiedział teraz — musz˛e przyzna´c, z˙ e w pewien sposób zgadzałem si˛e z tym, co mówił Elifaz, nasz minister z powołania. Trzeba mie´c odwag˛e płaci´c za to, co chce si˛e osiagn ˛ a´ ˛c, a płaci´c trzeba tym, czym si˛e płaci´c nie chce. Najwa˙zniejsze, to wiedzie´c, dlaczego pewne rzeczy si˛e dzieja.˛ Tortury i kara s´mierci moga˛ by´c s´rodkiem działa´n rewolucyjnych, je´sli u˙zywa si˛e je po to, by zdemontowa´c Pa´nstwo, wsparte przecie˙z na nich. Je´sli władz˛e przycisna´ ˛c, natychmiast si˛egnie po s´rodki, które w okresie, gdy nie czuła si˛e zagro˙zona, z cała˛ hipokryzja˛ pot˛epiała: w ten sposób objawia si˛e jej prawdziwa natura. Posługujac ˛ si˛e w walce s´rodkami, które nazywasz „nieludzkimi”, przyczyniamy si˛e do zdemaskowania okrucie´nstwa, na którym wspiera si˛e Pa´nstwo. — Wasze okrucie´nstwo jest równie oczywiste. — Istotnie. Zakładamy, z˙ e w obecnych warunkach nie mo˙zna by´c ludzkim. Głosimy otwarcie, z˙ e nie jeste´smy członkami społecze´nstwa i z˙ e walczymy o to, by pewnego dnia mo˙zna było bezkarnie by´c dobrym. Nasi wrogowie dzier˙zacy ˛ władz˛e polityczna˛ uzurpuja˛ sobie prawo do monopolizowania i instytucjonalizowania moralno´sci. Nasze działanie ma ich zmusi´c do okazania si˛e tak niemoralnymi, jak niemoralni by´c musza,˛ i do przyznania tego głosami ich najprzenikliwszych rzeczników, jak to uczynił Elifaz w owej pami˛etnej dyskusji. — Mo˙zna zatem powiedzie´c, z˙ e ty i ka˙zdy, kto robi to co ty, prowadzicie walk˛e w obronie prawdziwej moralno´sci. — Mo˙zna to tak okre´sli´c, chocia˙z ka˙zdy sad ˛ pozytywny, majacy ˛ za przedmiot negacj˛e, musi si˛e wyda´c troch˛e niepowa˙zny. Wyst˛epujemy przeciwko temu, co jest; nie wiemy, co mo˙ze nastapi´ ˛ c pó´zniej, kiedy znikna˛ obecne przeszkody, i nie mo˙zemy wypowiada´c si˛e na ten temat z powodu braku danych. Nie wierz˛e, z˙ e na poczatku ˛ człowiek był dobry, te˙z był zły, ale wtedy to nie miało znaczenia. . . My staramy si˛e przywróci´c mu stan okrutnej niewinno´sci. 52

Wstał, przewiesił torb˛e przez rami˛e i schował do niej fajk˛e. Jak błyskawica przemkn˛eła mi przez głow˛e my´sl, z˙ e widz˛e go po raz ostatni. — Ta sofistyka zaj˛eła nam tyle czasu, z˙ e nie zda˙ ˛zyłem ci powiedzie´c, z czym przyszedłem — mówiac ˛ to Sofar zaczał ˛ si˛e z wolna przechadza´c po cuchnacych ˛ resztkach mojej samotni. — Pewnie ju˙z słyszałe´s, z˙ e grozi nam Inwazja. — Tak, Elifaz mi o tym wspominał. — A to mnie ubiegł, jak widz˛e. Chciałbym, z˙ eby´s si˛e do nas przyłaczył, ˛ Hiobie. Przypuszczam, z˙ e Elifaz proponował ci to samo, tylko z˙ e ja mam na my´sli współprac˛e z przyszłym okupantem. Zbli˙zaja˛ si˛e dni, podczas których nie b˛edzie mo˙zna sobie pozwoli´c na luksus neutralno´sci, nawet tu, na tym wysypisku. Zreszta˛ ty nie zasługujesz na neutralno´sc´ , przestałe´s by´c neutralny przychodzac ˛ tutaj, chocia˙z sam nie zdawałe´s sobie z tego sprawy. — Po tym wszystkim o czym tu mówili´smy, nie rozumiem, czego mo˙zesz oczekiwa´c po Inwazji. — Oczekiwa´c? Nie bad´ ˛ z dzieckiem, oczywi´scie, z˙ e niczego. Powiem ci co´s w tajemnicy: jestem przekonany, z˙ e Inwazja ma si˛e dokona´c za zgoda˛ Kosmokratora; chce zlikwidowa´c resztki opozycji i wzmocni´c swoja˛ władz˛e. Nie przywia˛ zuj˛e wagi do rezultatów Inwazji tylko do niej samej. Nastanie bezkrólewie, s´wi˛eto szale´nców, wielki karnawał. Maszyna zostanie zastopowana, codzienna inercja zmacona ˛ i koła poruszajace ˛ mechanizm wyleca˛ w powietrze. Potem wszystko wróci do normy, jeszcze bardziej sztywnej ni˙z przedtem. Spadna˛ głowy chwilowych samozwa´nców i karnawał zako´nczy si˛e ta´ncem s´mierci. Chyba, z˙ e temu przeszkodzimy. Chyba, z˙ e uda nam si˛e ten przej´sciowy stan przedłu˙zy´c do tego stopnia, z˙ e zorganizowanie nowej struktury pa´nstwowej stanie si˛e niemo˙zliwe. Jak rozumiesz, pan i władca nie mo˙ze by´c pewien swej omnipotencji, skoro my o´smielamy si˛e w nia˛ watpi´ ˛ c. Nieraz hybris przynosi korzy´sci. Zastanów si˛e nad tym. Nie musisz mi odpowiada´c zaraz. Przyjd˛e po ciebie w odpowiedniej chwili. . . Kiedy odchodził, zapadał ju˙z zmierzch. Trzasłem ˛ si˛e z zimna mimo opatulonych papierem boków i my´slałem, z˙ e nigdy go ju˙z nie zobacz˛e, to niemo˙zliwe, z˙ ebym go jeszcze kiedy´s zobaczył. A przecie˙z, powinienem si˛e z nim spotka´c ˙ nie odrzucam i powiedzie´c mu to wszystko, czego mu dzi´s nie powiedziałem. Ze wszystkiego, co ustalone, co sprawnie funkcjonuje, co kieruje monotonia˛ naszego ˙ nie mam za grosz zaz˙ ycia, które bez tego byłoby jeszcze bardziej jednostajne. Ze ufania do działa´n spontanicznych, tego zuchwałego złudzenia wałkoni i nierobów. ˙ podobnie jak Hölderlin sadz˛ Ze ˛ e, z˙ e duch winien by´c uj˛ety w kształty i uwa˙zam pewne rutynowe posuni˛ecia i ich publiczna˛ instytucjonalizacj˛e za gwarancj˛e te˙ przyjaciół przyszłych pokole´n uwa˙zam za pogo, co rozumiem jako wolno´sc´ . Ze ˙ obcy mi jest ka˙zdy humanitarny cel, tencjalnych wrogów pokole´n obecnych. Ze którego nie mo˙zna osiagn ˛ a´ ˛c godziwymi s´rodkami.

53

Wczorajsza noc była jedna˛ z najchłodniejszych nocy tej wiosny, a ja nie mogłem zapomnie´c o Sofarze. Z mroku dobiegał mnie jego cichy, sugestywny głos, słyszałem jego strace´ncze argumenty, udzielałem odpowiedzi i znów słyszałem, jak z sarkazmem odrzuca moje racje. Nim zdołałem sformułowa´c zdanie, ju˙z do´ biegała mnie jego odpowied´z. Scierali´ smy si˛e tak ze soba˛ do s´witu, cz˛es´ciowo we s´nie. Po przebudzeniu słyszałem go znowu. Nie zobacz˛e go nigdy wi˛ecej, ale wcia˙ ˛z jeszcze stale go słysz˛e.

Notatka szósta Czy to ja s´ni˛e? Dlaczego ogranicza´c do jednego ja mnogo´sc´ , która˛ kipia˛ moje noce? To nie ja s´ni˛e, to si˛e s´ni? Nieraz moje ja pojawia si˛e we s´nie poza mna,˛ obok mnie. rozło˙zone na kilka głosów. Nigdy nie stanowi centrum, snu, miejsca, gdzie pulsuje — nierzadko w trwodze — najintensywniejsze prze˙zywanie. Nie do wiary, z˙ e po opracowaniu naukowej teorii snów, w dalszym ciagu ˛ s´nimy jakby nigdy nic. Nawet lepiej, teraz s´nimy interpretacj˛e na równi z samym snem. Freudowi i jego psychoanalizie nie mo˙zna jedynie wybaczy´c zmniejszenia fundamentalnej dziwno´sci snu i zastapienia ˛ go łamigłówka˛ lu´znych skojarze´n lub gorzej — poradnictwem uczuciowym. W naszych czasach przesłanie snów, tak istotne ze wzgl˛edu na powszechny brak po˙zywki dla intelektu, jest najcz˛es´ciej zakłócane przy pomocy szkolnej terminologii, mac ˛ acej ˛ obrazy ju˙z w chwili samego snu. Co za szale´nstwo naukowo interpretowa´c sny, racjonalizowa´c je, analizowa´c! Jak˙ze to irracjonalne, jak bardzo trzeba gardzi´c rozumem, by co´s takiego zamierzy´c! Parafrazujac ˛ słowa romantycznego my´sliciela Carla Gustava Carusa, to tak jakby próbowa´c uczy´c geografii goł˛ebia pocztowego: najprostszy sposób, z˙ eby zabładził. ˛ A jednak sen dociera do miejsca przeznaczenia, dociera nieomylnie, jak samo przeznaczenie. Potrafi dotrze´c, znale´zc´ drog˛e mimo i wbrew wszelkim mapom, które usiłuje narzuci´c mu pedanteria epoki op˛etanej jałowa˛ obsesja˛ kodeksów. Odkrywczo´sc´ wyobra´zni karłowacieje w cyfrze lub symbolu jak w banalnym zbiorze renesansowych emblematów. Ale nie po to zapuszczamy si˛e ka˙zdej nocy w otchła´n zachwycenia i trwogi. Czynimy tak, by rozlu´zni´c opinajac ˛ a˛ nas to˙zsamo´sc´ , zaprzeczy´c przekonaniom, odwoła´c wybory, oczy´sci´c si˛e z nie popełnionych zbrodni, odnale´zc´ twarze zmarłych. ´ ac Zmarli. . . bohaterowie i prawdziwi mieszka´ncy snów. Sni ˛ zst˛epujemy do piekieł; nie musimy nawet zst˛epowa´c, po prostu przechodzimy na stron˛e Hadesu, prze´slizgujemy si˛e na teren tamtego s´wiata, ju˙z prawie jeste´smy jego obywatelami. Tam wszyscy jeste´smy umarli, a tylko umarli ukazuja˛ si˛e w czasie snu. ˙ Zywi wyst˛epujacy ˛ w snach pojawiaja˛ si˛e w nich jako przyszli zmarli, jako zmarli, którymi b˛eda.˛ W tajemnych, a mimo to przejrzystych egzekwiach snu bierze udział ukryta strona naszego jestestwa, to, co sekretnie przynale˙zy w nas do tamtego s´wiata. Jak znakomicie rozumiemy we s´nie s´mier´c! Jak potwornie wydaje si˛e 55

nam bliska! Straszne i pocieszajace ˛ zarazem. Zmarli w naszych snach zmieniaja˛ si˛e, sa˛ młodsi albo smutni. Opowiadaja˛ o swoich kłopotach, o tym, co ich dr˛eczy. Dzi´s w nocy s´nił mi si˛e ojciec; był jakby pogodzony z faktem swego zgonu; kiedy objałem ˛ go ramieniem, wydał mi si˛e ni˙zszy i drobniejszy ni˙z dawniej, chocia˙z to pewnie ja urosłem i zm˛ez˙ niałem przez ten czas. Chwil˛e rozmawiali´smy, a w przerwach spogladał ˛ na mnie z czuło´scia.˛ Kocham go bardzo i w pewnym momencie poczułem l˛ek na my´sl o tym, z˙ e musi umrze´c i zaraz potem ogromna˛ ulg˛e, kiedy sobie u´swiadomiłem, z˙ e ju˙z mu to nie grozi. Powinienem si˛e teraz l˛eka´c nie s´mierci ojca, lecz własnej. To przez co musz˛e jeszcze przebrna´ ˛c, jest łagodzone przez do´swiadczenie jego długiego obcowania ze s´miercia.˛ Zazdroszcz˛e mu i jednocze´snie jestem rad, z˙ e to wła´snie jego spotkało. Chyba spytałem, czy b˛edziemy si˛e widywa´c a˙z do ko´nca, bo z u´smiechem wzruszył ramionami, jakby bagatelizujac ˛ moje pytanie, po czym porozumiewawczo zmru˙zył oko. Roze´smiałem ´ si˛e. . . Smiałem si˛e razem z nim przez dłu˙zsza˛ chwil˛e nagle rozumiejac ˛ wszystko. Wszystko. Nigdy tyle si˛e od niego nie nauczyłem; dzi˛eki niech b˛eda˛ pełnej godno´sci rezerwie, z jaka˛ z˙ ył, dzi˛eki mu za to, z˙ e przesunał ˛ ostateczna˛ lekcj˛e na jeden z tych momentów absolutnego rozumienia, które wcze´sniej si˛e nie zdarzaja.˛ Nie zawsze zmarli ze snów sa˛ naszymi zmarłymi. Nieraz zjawy ukazuja˛ si˛e w naszym teatrze cieni mimochodem, jak kto´s, kto przypadkiem zachodzi do dalekich znajomych, nie majac ˛ nic lepszego do roboty. Mo˙ze nie maja˛ dokad ˛ i´sc´ . Zmarli bezdomni, poszukujacy ˛ schronienia i uczucia prosza˛ o kilka kropli naszej ciemnej krwi wylanej u wrót snu, by zabarwi´c nieco blado´sc´ istot opuszczonych i opowiedzie´c nam jaka´ ˛s wzruszajaco ˛ obca˛ histori˛e. My´sl˛e, z˙ e z wiekiem sen nasz staje si˛e coraz bardziej go´scinny i wyrozumiały dla obcych zmarłych, jak kto´s, kto majac ˛ niedługo si˛e przeprowadzi´c, zawiera znajomo´sc´ w nieznanym miejscu. Nale˙zy przy tym pami˛eta´c, z˙ e i my odwiedzamy cudze sny; jeste´smy go´sc´ mi niosacymi ˛ pociech˛e lub gro´zb˛e. Cz˛esto cytuje si˛e pierwsza˛ cz˛es´c´ monologu z zako´nczenia Burzy (mo˙ze i ja ju˙z tak uczyniłem w moim dzienniku), gdzie Prospero mówi, z˙ e jeste´smy zrobieni z tego samego tworzywa co sny, pomijajac ˛ druga˛ niemniej znaczac ˛ a˛ cz˛es´c´ jego wypowiedzi: „I marne nasze z˙ ycie sen otacza”. W tym wła´snie „otoczeniu” poznajemy si˛e najlepiej, tam wła´snie, gdy giniemy, odnajdujemy watłe ˛ oparcie, pozwalajace ˛ nam wznie´sc´ si˛e ku s´wiatło´sci pozaziemskiej, a jednak tak bardzo naszej, która rodzi si˛e z cienia i cieniowi nas zwraca. Niektóre sny gasna,˛ kiedy si˛e budzimy. Inne trwaja˛ i rozrastaja˛ si˛e. Przejmuja˛ władz˛e nad jawa,˛ uzurpuja˛ sobie prawo kierowania nia,˛ pomagaja˛ nam lub atakuja,˛ nagradzaja˛ nasze wysiłki lub niwecza˛ ambicje. Linia oddzielajaca ˛ nas od ´ Tamtego Swiata zaciera si˛e i zaczynamy z˙ y´c w dwóch s´wiatach jednocze´snie; nie musimy zamyka´c oczu ani rezygnowa´c z blasków i cieni s´wiadomego z˙ ycia. Nasza wyobra´znia, z natury władcza i zaborcza, zaczyna ogarnia´c coraz rozleglejsza˛ przestrze´n. Tak bogowie zamieszkuja˛ w´sród nas. To nieuniknione, je´sli mamy znie´sc´ l˛ek, jarzmo narzucone przez konieczno´sc´ . Równie˙z sny nie sa˛ wolne od ko56

nieczno´sci: my nie mo˙zemy nimi dysponowa´c, to one kre´sla˛ linie naszego przeznaczenia, opanowuja˛ jaw˛e i niosa˛ z soba˛ nieograniczony, pozaziemski wymóg tego, co mo˙zliwe. Zaczyna si˛e walka mi˛edzy ananke a zjawami, i najwra˙zliwsi spo´sród nas asystuja˛ przy niej z udr˛eka˛ i niecierpliwo´scia.˛ My przy niej asystujemy. Zmarli zawieraja˛ z nami sojusz przeciw temu, co nieuniknione: w ten sposób mszcza˛ si˛e na s´mierci za to, z˙ e ju˙z ich wchłon˛eła. Kto wie, jak to jest naprawd˛e. Wszyscy mo˙zemy by´c snem, jeste´smy nim, kiedy wznosimy przeciw ananke okrzyki głuchym głosem umarłych: z˙ adamy ˛ obalenia konieczno´sci! nigdy nie zrezygnujemy z tego, co jest mo˙zliwo´scia; ˛ z tego, co wolne! Przez nasze l˛eki i nasze nadzieje zmarli domagaja˛ si˛e rewindykacji, z˙ adaj ˛ a˛ powtórnego zaistnienia. Krzycza˛ ze snów i s´wiaty´ ˛ n. Nasza trwoga maleje, gdy˙z rozumiemy, z˙ e we s´nie nie jeste´smy sam na sam z ananke, z˙ e jest dla nas mo˙zliwa inna jaka´s konieczno´sc´ (mimo z˙ e ananke ogłosiła swa˛ niemo˙zno´sc´ w tym wzgl˛edzie). Dlatego musimy sprzymierzy´c si˛e ze zjawami. Niepokorni, brutalni sojusznicy obejmuja˛ nad nami władz˛e równie bezwzgl˛ednie, jak to czyniła konieczno´sc´ . Widocznie niewola jest naszym przeznaczeniem. . . Trwoga maleje, ro´snie niepokój. Jak mówiłem, jestem jedna˛ z jego ofiar. Niepokój wia˙ ˛ze człowieka z z˙ yciem nie gorzej ni˙z trwoga. Nasza sytuacja nie ulega poprawie. Przynajmniej moja; wykaza´c to, oto cel tego dziennika. Niepokój rodzi niemoc, wi˛ecej — przera˙zenie (dlaczego to ukrywa´c). To cena, jaka˛ płacimy zmarłym za to, z˙ e zostaja˛ naszymi sojusznikami. Przera˙zenie wytwarza podatny grunt na wizje. W moim przypadku ten rodzaj udr˛eki zrodził dar przewidywania przyszło´sci. Nagie przera˙zenie wybiega naprzód, niczym zziajany ogar, po ciepłym s´ladzie mknie ku wiekom, które maja˛ nadej´sc´ , z˙ adaj ˛ ac ˛ niemo˙zliwej niemo˙zno´sci; poprzez połacie czasu, przyrzeczone niepewna˛ obietnica˛ nadziei, tropi oblicze tego, czego nie mo˙zna nazwa´c utraconym, chocia˙z zawsze jest nieobecno´scia.˛ To, co si˛e ma sta´c, nie stanie si˛e, stanie si˛e natomiast to, co bezpodstawne, to, na co nie zasługujemy, to, co nas unicestwi i odkupi nasze popioły. Miło´sc´ . Domine, non sum dignus. . . W rzeczywisto´sci nie wołam do Pana, lecz do niej, Donna mia, la belle dame sans merci. Nie jestem godzien, ale nie lituj si˛e nade mna,˛ przybad´ ˛ z, chocia˙z nie szukam ci˛e prawdziwie, chocia˙z ja sam jestem najwi˛ekszym wrogiem twojego przybycia, chocia˙z zaparłem si˛e ciebie trzy, tysiac ˛ razy, zanim zapiał kur, mimo i˙z dr˙ze˛ i nie mog˛e si˛e skupi´c na twej nieobecnej obecno´sci; spogladam ˛ w inna˛ stron˛e ku innemu wiekowi, z uporem nie chcac ˛ ci˛e rozpozna´c. Miło´sc´ nastanie, cho´c nasta´c nie ma. Przyb˛edzie do mnie nie zwlekajac, ˛ bezlitosna, „bardziej okrutna ni˙z głód, cierpienie, morze”, lecz równie tajemnicza i pełna piekielnej rado´sci jak bezkres oceanu. Przera˙zenie naprowadzi mnie na s´lad jej kryjówki, osaczy ja,˛ nie patrzac, ˛ z mgławicy wyszczerzy kły, pochwyci i zło˙zy ja˛ — jeszcze dr˙zac ˛ a˛ i rozdygotana˛ — u czyich´s stóp. Jednak ju˙z powiedziałem, z˙ e nie jestem pewien, czy mam prawo mówi´c, z˙ e to ja s´ni˛e. Niepokój mówi mi, ze nie b˛edzie mnie w miejscu, do którego zawita miło´sc´ . Przetrwam jedynie w owej nieokre´slono´sci osoby, ja57

ka˛ tam zastanie, zjawa mi˛edzy zjawami. To ostatni przywilej udzielony mi przez przera˙zenie. W moim s´nie wszystko jest ju˙z dane: widz˛e moje trzy córki; narodza˛ si˛e, kiedy wygnanie si˛e sko´nczy, a trad ˛ zniknie, nie pozostawiajac ˛ s´ladów na zdrowej skórze. B˛ed˛e je kochał innym ciałem i innym soba; ˛ dzi´s przynosi mi je mój niepokój. One sa˛ niepokojem. Sa˛ owym profetycznym przera˙zeniem, wiodacym ˛ mnie ´ przez przyszłe wieki na s´lad majacej ˛ nastapi´ ˛ c miło´sci. Sni˛e je teraz, je, majace ˛ dopiero nadej´sc´ . Sa˛ przy mnie. Pusty, o´slepiony gnijacymi ˛ resztkami Krater rozbrzmiewa niczym gigantyczny instrument kaskada˛ ich s´miechu i zmienia si˛e pod nia˛ nie do poznania. Nie ma przyszło´sci, nie ma godnej zaakceptowania, oswojonej tera´zniejszo´sci, nie ma trwałej, pozbawionej zastrze˙ze´n zgody na z˙ ycie — na to konieczne, pełne niepokoju, przera˙zajace ˛ z˙ ycie — bez owego przyzwolenia, którym t˛etni dla nich moje serce i moje rozwarte ramiona. Ich przybli˙zona przez sen obecno´sc´ umo˙zliwia zwyci˛eskie odparcie ataku pustki. Powstaja˛ z l˛eku przed pustka˛ i niwecza˛ ja.˛ Mimo i˙z zrodzone z mojej krwi (sa˛ przecie˙z moimi córkami), uwa˙zaja˛ si˛e za niezale˙zne. Utwierdzam je w tym przekonaniu; z ich niezale˙zno´sci czerpi˛e sił˛e, umacniaja˛ mnie nia.˛ Tak, miło´sc´ . Napadaja˛ na mnie, ograbiaja,˛ chronia.˛ Bad´ ˛ zcie pozdrowione. Nieraz odwa˙zam si˛e my´sle´c w nie´smiałym upojeniu, z nadzieja,˛ której nie mam odwagi wyzna´c ani porzuci´c, z˙ e mo˙ze ˙ patrzac i ja co´s dla nich znacz˛e. . . Ze ˛ na mnie czuja˛ rado´sc´ , jak ja na ich widok. . . Lepiej jednak uda´c, z˙ e tego nie dostrzegam. Przyjda˛ jutro. Pewne siebie, silne, wolne jak sen. Trzy ksi˛ez˙ niczki nocy, damy pikowe, ulepione z przera˙zenia, i˙z sa˛ ksi˛ez˙ niczkami. W ich miłosnej blisko´sci zdaje si˛e rozstrzyga´c wieczne pytanie o istot˛e ananke, pytanie, majace ˛ dociec poczatku ˛ tego splotu „kurzu, czasu i snu, i agonii”. Wszystko przyszło na s´wiat wraz z nimi, które jeszcze si˛e nie narodziły: przeszło´sc´ wypływa z tych, co nadejda˛ jako ze swego jedynego z´ ródła. Oto wys´niona logika wszechwładnej wyobra´zni, tylko ona mo˙ze wymóc na s´mierci to, co mo˙zliwe: miło´sc´ . Jak napisał stary angielski poeta: When was it that we swore to love forever? When did this Universe come at last to be? The two questions are one. Fetch me a rose from your rose-arbour to bless this night and grant me honest sleep: Sleep, not oblivion. Sen, nie zapomnienie. Moja najstarsza córka ma na imi˛e Paloma. Niemal si˛e waham przed okre´sleniem jej banalnym mianem blondynki. Moja głowa szuka jej, by spocza´ ˛c na jej łonie. Nie pytajcie, czy jest mi dobrze; kiedy ona jest blisko, nie mo˙zna sobie wyobrazi´c czego´s nad dobro, które z niej emanuje. Mówi´c o niej, z˙ e jest dobra, to strata czasu. Dotychczas nie zdołałem nauczy´c jej mego imienia i nie 58

mam nadziei, by mi si˛e to kiedykolwiek udało. U´smiecha si˛e do mnie z roztargnieniem, a jej dziewicze palce o zapachu lawendy spoczywaja˛ na moich rozgoraczko˛ wanych, pokrytych tradem ˛ skroniach. Nie usiłuje by´c przebiegła, nie jest sprytna ani zalotna; silna czuło´scia˛ nie musi si˛e ucieka´c do z˙ adnych sztuczek. Jest niby sen we s´nie. Przywlokłem si˛e pod jej drzwi przemokni˛ety od deszczu, który siecze mój s´wiat, s´wiat gdzie szaleje burza. Zarost pokrywał moja˛ twarz, obłaka´ ˛ ncza ˙ niecierpliwo´sc´ s´ciskała serce. Absurdalna, odra˙zajaca ˛ mieszanina Zyda Wiecznego Tułacza ze szczypta˛ Heathcliffa. W kojacym ˛ cieple jej salonu rozpr˛ez˙ am si˛e i zaczynam mrucze´c jak lampart w dzie´n s´wiatecznego ˛ pojednania mieszka´nców Arki. Paloma troskliwie przykłada wonny okład na moje wrzody, a kiedy sprawia mi ból, podaje mi swe białe rami˛e, bym je ugryzł i w ten sposób ukoił skargi. Doskonale wie — ona, która nie mo˙ze zapami˛eta´c mojego imienia — jak nale˙zy przyrzadzi´ ˛ c befsztyk, by mi smakował (niezbyt wypieczony, lekko krwisty, ale raczej usma˙zony ni˙z zupełnie saignant) i nigdy nie zapomina podsuna´ ˛c mi po kolacji moich ulubionych cygar, starannie uło˙zonych w cygarnicy z cedrowego drewna. Wydaje si˛e, z˙ e lubi mój ochrypły, lekko szorstki głos, władczy i słaby zarazem, i chocia˙z nie mo˙zna powiedzie´c, z˙ e mnie słucha, łagodnym ruchem głowy zdaje si˛e podkre´sla´c rytm mojego monologu. Od czasu do czasu jaki´s mój wyjatkowo ˛ grubia´nski i niesprawiedliwy wybuch sprawia, z˙ e w jej bladych oczach ukazuja˛ si˛e ciche łzy; wtedy szybko si˛e opanowuje i idzie przyrzadzi´ ˛ c kaw˛e. Nie przypominam sobie, bym słyszał, jak mówi, s´piewa za to z cudowna˛ łagodno´scia,˛ mo˙ze nieco zbyt wysokim głosem, swoje pro´sby, pytania, kołysanki, rozkazy. Tak, rozkazy, gdy˙z słu˙zac ˛ mi z całkowitym oddaniem, włada mna˛ jednocze´snie, jak to si˛e zawsze dzieje w przypadku gdy oddanie jest prawdziwe. I tak moje sekretne podda´nstwo odpowiada jej podda´nstwu manifestacyjnemu i wi˛ezy silniejsze nad konieczno´sc´ sama˛ — trwog˛e i okowy — spajaja˛ nas wspólnym zadowoleniem. Sen, nie zapomnienie. Moja druga córka ma na imi˛e Acacia. Ma płomienne włosy i goracy ˛ oddech. Nie zna wytchnienia ni spoczynku. Nie ustaje w p˛edzie u mego boku, bierze udział w ka˙zdej bitwie, pod ka˙zdym niebem, przeciw ka˙zdemu wrogowi. Odpowiada za mnie, kiedy brak mi słów i gdy słabn˛e, bliski oddania tego, czego odda´c mi nie wolno. Nieomylnie s´ledzi ka˙zdy mój gest. chwyta najl˙zejsza˛ oznak˛e złego humoru, niedostrzegalna˛ dla mnie samego, a objawiaja˛ ca˛ si˛e u˙zyciem innego ni˙z zwykle słownictwa w nieznaczacej ˛ pogaw˛edce. Kiedy jeste´smy w towarzystwie i kto´s powie co´s głupiego lub niezamierzenie komicznego, nie musz˛e na nia˛ patrze´c, by wiedzie´c, z˙ e zauwa˙zyła potkni˛ecie i z˙ e potem po´smiejemy si˛e z niego razem. Nigdy mi si˛e nie podporzadkowuje, ˛ nie pozwala nad soba˛ panowa´c. Nieraz znika z sobie tylko znanego powodu, a ja zostaj˛e sam i z trudem przełykam jałowa˛ gorycz zazdro´sci. Obawiam si˛e nie tego, z˙ e zostan˛e porzucony i zapomniany, bardziej boj˛e si˛e niekorzystnego porównania, które obni˙zy w jej oczach moja˛ warto´sc´ . Przy niej czuj˛e przesadny obowiazek ˛ bycia lepszym, ni˙z jestem w istocie. Kiedy Acacia spoglada ˛ na mnie swymi s´miałymi, 59

zielonymi oczyma, miarowe, stanowcze bicie serca mówi mi, z˙ e my, m˛ez˙ czy´zni, przyszli´smy na s´wiat dla tego, co wolne i co nie´smiertelne. Mówi˛e jej o moim niepokoju i tradzie, ˛ o niewytłumaczalnym wygnaniu, które z mojej winy stało si˛e moim udziałem (jak˙ze strasznie brzmi mi w bole´snie przewra˙zliwionych uszach to banalne „z mojej winy”!) i ona rozumie mnie, nie litujac ˛ si˛e, uspokaja bez egzaltacji i pobła˙zliwo´sci. Kiedy u˙zalam si˛e nad soba˛ zbyt płaczliwie, marszczy brwi lub znaczaco ˛ ziewa, by mnie przywoła´c do porzadku. ˛ Potem opowiada mi historie. Jest wytrawna˛ narratorka,˛ umiejac ˛ a˛ nada´c wymiar mityczny najbardziej codziennemu zdarzeniu. Snuje opowie´sci o szlachetnej miło´sci, okrutnych wojnach, burzach morskich i podró˙zach na odległe planety, o m˛ez˙ czyznach nie znajacych ˛ strachu, nie cofajacych ˛ si˛e przed niczym i o madrych, ˛ przebiegłych kobietach, które znajomo´sc´ magii łacz ˛ a˛ z melancholijnym odsuni˛eciem si˛e od spraw tego s´wiata. Opowiada mi, jak król Itaki przybył do swego ograbionego pałacu, odmieniony do niepoznaki, w łachmanach z˙ ebraka, ze s´ladami, jakie na jego ciele pozostawiły długie lata trudów. Rozpoznał go tylko stary wierny pies my´sliwski i podszedł do niego po raz ostatni, by skona´c u stóp odzyskanego pana. Zielone oczy Acacii l´snia˛ duma˛ i czuło´scia,˛ kiedy mówi imi˛e: Odys. Innym razem milczy zamy´slona, kiedy łakn˛e słów pociechy lub dobrej rady. Nie oczekuj˛e od niej w zamian z˙ adnych zwierze´n. Długie chwile ciszy to najwi˛eksza jej tajemnica, jaka˛ znam (ona o mnie wie wszystko, absolutnie wszystko). Nieraz, kiedy jestem zamy´slony lub zrezygnowany, jakby mimochodem, lekko, dotyka mojego ramienia. Sen, nie zapomnienie. Moja najmłodsza córka ma na imi˛e Azabache. Do jej imienia przywodzacego ˛ na my´sl imi˛e konia doskonale pasuje jakby od szalonego p˛edu rozwiana czarna grzywa i doskonała kragło´ ˛ sc´ pełnych po´sladków. Pewien niemiecki my´sliciel pisał, z˙ e „przed upadkiem ludzie rozmna˙zali si˛e rozgał˛eziajac ˛ si˛e niczym drzewa; ró˙znica płci jest degeneracja˛ gatunku, cechujac ˛ a˛ kondycj˛e jednostek s´miertelnych”. Słowem, Azabache jest wyrafinowanym i subtelnym osiagni˛ ˛ eciem wielowiekowej ewolucji, która si˛e dokonała po wygnaniu z raju. Felix culpa. Kiedy si˛e do niej zbli˙zam (chocia˙z wła´sciwie wol˛e, kiedy ona do mnie podchodzi), nie´smiałe zwierzatko ˛ wewnatrz ˛ mnie, które patrzy moimi oczyma, skr˛eca si˛e w przeczuciu rozkosznej m˛eki. Łaknie, by jakie´s ciało wyrwało go z lochu zamy´slenia. Bywa, z˙ e nawet s´mier´c wita człowiek z rado´scia,˛ pod warunkiem, z˙ e jej blisko´sc´ daje nam pozna´c, z˙ e jeste´smy organicznie z˙ ywi. Azabache spogla˛ da na mnie z wahaniem i zach˛eta.˛ Jej spojrzenie wymazuje wszystko, jednoczy, prosi i daje. Skoncentrowana w niej rzeczywisto´sc´ t˛ez˙ eje od swego zwielokrotnionego do bólu, osobliwego ci˛ez˙ aru. Chod´z, Azabache. Id˛e, Azabache. Dotykam delikatnych sutek i z wolna odchodza˛ w zapomnienie pretensjonalne i rozkazuja˛ ce słowa, słowa niepotrzebne. Chc˛e, z˙ eby´s mnie czuła. Coraz bardziej i bardziej. Chciałbym własna˛ skóra,˛ samym soba˛ dotrze´c do najbardziej intymnych zakat˛ ków twego ciała. Nie my´sl, czy dajesz mi rozkosz; jej jedynym warunkiem jest rozkosz twoja. Zobacz, w jakim upojeniu spijam twa˛ tajemna˛ wilgo´c. Jeszcze raz 60

i jeszcze. Jej buzia drapie˙znika czerwienieje; odwraca ode mnie zmacone ˛ spojrzenie z niewinnym bezwstydem. Jej paznokcie wbijaja˛ si˛e w moje rami˛e: teraz nie pozwoli mi odej´sc´ cho´cbym nawet chciał! Rytmiczne ruchy jej po´sladków podrzucaja˛ mnie z furia.˛ Ju˙z nie mo˙ze, ale instynkt, powołanie, ka˙za˛ jej przedłuz˙ a´c przyjemno´sc´ , jak tylko to mo˙zliwe. Z jakim zapami˛etaniem zapewnia sobie rozkosz, z jak naturalna˛ lubie˙zno´scia˛ to czyni. Nie zwa˙za na nic, wszystko w niej ogranicza si˛e teraz do tego jednego, jedynego spazmu. Słysz˛e zwierz˛ece j˛eki: jeszcze, jeszcze. . . Wtedy zaczynam szepta´c urywanym głosem do jej ucha rozpustne słowa i spro´sne polecenia; ka˙zda sylaba pogł˛ebia jej trans, dobrze ci tak, dziwko, mów teraz, co czujesz. Kasa ˛ mnie w´sciekle, widz˛e biel jej wywróconych gałek, nie ust˛epuje, chce wyssa´c wszystko do ostatniej kropli, daj, jeszcze daj. Wreszcie pr˛ez˙ y si˛e z chrapliwym j˛ekiem, przypominajacym ˛ parskni˛ecie morskiego ssaka, a mnie odst˛epuja˛ substancje i akcydensy, odpływa nieszcz˛esna s´wiadomo´sc´ , ulatuje gdzie´s imperatyw kategoryczny; jak zmyte znikaja˛ uniwersalia. Nie ma nic lepszego, ni˙z Ty, cielesna moja Azabache. Nieraz spotykamy si˛e wszyscy czworo, Paloma, Acacia, Azabache i ja, niczym zgodna rodzina. Wtedy dziewcz˛eta zamieniaja˛ si˛e rolami (nie tracac ˛ przy tym swego własnego stylu), co naszej grze dodaje dodatkowego uroku. Acacia przygotowuje kolacj˛e, prosta˛ i wyrafinowana˛ jak opowiadanie Stevensona, Azabache opowiada pieprzne przygody pewnej dzielnej niewiasty, popadajacej ˛ z jednego nieszcz˛es´cia w drugie, Paloma pozwala si˛e pie´sci´c, s´ciskajac ˛ mi˛edzy udami, pod stołem, przypadkowo tam zabłakan ˛ a˛ moja˛ r˛ek˛e. Potem s´miejemy si˛e i pijemy do woli. Poczatkowo ˛ raził je nieco mój brak wstrzemi˛ez´ liwo´sci w spo˙zywaniu napojów wyskokowych, ale potem roztropnie postanowiły upija´c si˛e razem ze mna.˛ Fascynuja˛ mnie objawy ich upojenia. Palomita zalewa si˛e na smutno, jest czuła i troch˛e płaczliwa, Acacia staje si˛e gadatliwa i krnabrna, ˛ Azabache musuje bezwstydem, szampan pokrywa jej oczy mgła,˛ koniuszek j˛ezyka ukazuje si˛e w nabrzmiałych po˙zadaniem ˛ wargach. . . Spogladam ˛ na nie z ojcowska˛ duma,˛ wzrokiem zm˛etniałym od czuło´sci i alkoholu, z ust wyrywa mi si˛e czkni˛ecie podobne do j˛eku i przy d´zwi˛ekach jednego z tych tang, do których mam po˙załowania godna˛ słabo´sc´ , odrzucam stanowczo my´sl, z˙ e córki moje musza˛ si˛e zestarze´c, z˙ e ich piersi utraca˛ kiedy´s swa˛ spr˛ez˙ ysto´sc´ , po´sladki zwiotczeja,˛ a charaktery zdegeneruja˛ si˛e, stajac ˛ si˛e z˙ ałosna˛ mieszanina˛ zazdro´sci, frustracji, sm˛etnej pazerno´sci. Własny schyłek jest dla człowieka łatwiejszy do zniesienia (nigdy zreszta˛ nie jeste´smy go tak w pełni s´wiadomi, jak sobie wyobra˙zamy), je´sli nie musi jednocze´snie asystowa´c przy starzeniu si˛e osób, które uosabiały dla niego cały splendor młodo´sci. Dotyczy to zwłaszcza kobiet: m˛ez˙ czy´zni starzeja˛ si˛e, kobiety — rozpadaja.˛ Do´sc´ , dosy´c tego. Kim jestem ja, wła´snie ja, by rozprawia´c o cudzym rozpadaniu si˛e? Moje córki to jedyna wieczno´sc´ , jaka˛ znam. Słysz˛e teraz, jak chórem s´piewaja˛ ballad˛e, której słów nie mog˛e dosłysze´c; mo˙ze s´piewaja˛ w nie znanym mi j˛ezyku. Zreszta˛ nie zwracaja˛ na mnie uwagi; tylko od czasu do czasu która´s 61

przypadkowo zerka w moja˛ stron˛e. Teraz zajmuja˛ si˛e soba.˛ Miło´sc´ mi˛edzy siostrami to najbardziej niepokojacy ˛ rodzaj miło´sci. Delikatne pieszczoty, docierajace ˛ do miejsc zazdro´snie strze˙zonych przed dotkni˛eciem m˛ez˙ czyzny, pocałunki jak piana zderzajacych ˛ si˛e ze soba˛ fal morskich, ciche wprowadzajace ˛ w trans s´miechy, szepty, które po raz pierwszy rozbrzmiały w g˛estwinie dalekiego lasu, podobne do tych, co zawiodły Akteona w pobli˙ze zakazanego stawu, ku jego s´mierci jelenia. Sen to odpór dany zapomnieniu, wynalazek pami˛eci innego rodzaju. W snach ´ przypominamy sobie to, co jeszcze nie mogło si˛e wydarzy´c. Smiałe głosy, zuchwałe gesty, nikogo nie obra˙zajacy ˛ bezwstyd. Imaginacyjna, rozgoraczkowana ˛ gromada zmarłych faluje u naszego boku, niszczac ˛ si˛e na nieprzenikliwej rzeczywisto´sci, która ich pogrzebała. We s´nie widz˛e moje córki: Azabache, Acacia, Paloma, za ich sprawa˛ od˙zywam, wolny od tradu, ˛ gotów do walki przeciw konieczno´sci. Gdybym kiedykolwiek mógł co´s zbudowa´c — hipoteza do natychmiastowego odrzucenia — to tylko na nich. Na nas. Nie mam jednak złudze´n. Nie da˙ ˛ze˛ do z˙ adnej ziemi obiecanej; nikt nie raczył nawet czegokolwiek mi obiecywa´c. Pozostaje mi jedynie sen o miło´sci (jeszcze raz o´smielam si˛e to tak nazwa´c w tych moich bezwstydnych wynurzeniach) i wiedza, z˙ e miło´sc´ jest wytworem snu i zawsze, podobnie jak Mesjasz, przychodzi za pó´zno. Paloma, Acacia, Azabache, nasze igraszki, nasze złaczone ˛ dłonie, ich s´lina, która otwiera oczy s´lepców, lekkie przej´scie cienia, mogace ˛ uzdrowi´c paralityka. Cud. Po có˙z ten biblijny ton? Nie zagł˛ebiam si˛e w nie, aby obmy´c si˛e z tego, czym jestem zbrukany, lecz aby ostatecznie uleczy´c si˛e z m˛eskiej kulturowej obsesji czysto´sci. Nikt mi ich nie obiecywał, ju˙z powiedziałem, z˙ e niczego nigdy mi nie obiecywano; po prostu sa˛ dziwkami z moich majaków, a to, czego naprawd˛e od nich z˙ adam, ˛ zgorszyłoby swym bezwstydem ka˙zda˛ szanujac ˛ a˛ si˛e opini˛e publiczna.˛ Siła pchajaca ˛ mnie ku szale´nstwu, jakim emanuja,˛ bardziej jest niszczaca ˛ i zgubna dla s´wiata, ni˙z rewolucyjne zap˛edy Sofara. Tarzam si˛e w darmo oczekiwanej miło´sci, szaleniec zlany ´ potem, lubie˙zny z˙ adz ˛ a,˛ która˛ syc˛e własnym wstr˛etem. Slina cieknie mi z ust; opanowuj˛e si˛e na chwil˛e i z dr˙zeniem odczytuj˛e prorocze słowa Novalisa: „wiem, z˙ e wyobra´znia uwielbia to, co niemoralne, z˙ e zawsze wybiera barbarzy´nstwo ducha; wiem jednak i to, z˙ e ka˙zde działanie wyobra´zni podobne jest do snu, lubuje si˛e w mroku nocy, w braku sensu, w samotno´sci”.

Notatka siódma Oczy pustki mierzyły mnie wczoraj spojrzeniem długo i dokładnie, wywołujac ˛ dr˙zenie. Samotno´sc´ stała si˛e moim wrogiem na nowy, nie znany dotad ˛ sposób i chyba po raz pierwszy odczułem w pełni gł˛ebi˛e mego opuszczenia. Słysz˛e głosy, s´miechy, krzyki. Kto´s rozkazujaco ˛ woła: „tutaj, chod´zcie tutaj!” Hała´sliwa grupa ukazuje si˛e na brzegu Krateru i ostro˙znie zaczyna schodzi´c przy akompaniamencie pisku i szczebiotu. Jaki´s m˛ez˙ czyzna staje wyprostowany na skraju Krateru, rozkłada dłonie jakby chciał obja´ ˛c usypisko s´mieci: jest raczej rosły ni˙z otyły, raczej przebrany ni˙z ubrany, nosi kapelusz z niewielkim opuszczonym rondem, ciemne okulary, długi rozwiany z˙ ółty szal. Jego armia niezbyt zbornie zajmuje pozycje, kamery z cichym pomrukiem wyłaniaja˛ si˛e z metalowych skrzy´n. Trójnogi, stalowe z˙ yrafy, rozkołysane mikrofonami reflektory podnosza˛ ci˛ez˙ kie powieki; nastrój improwizacji, majacy ˛ jednak w sobie co´s ostatecznego jak sala operacyjna przygotowana na okazj˛e niezbyt wymagajacego ˛ pacjenta, który nie docieka powodów majacego ˛ nastapi´ ˛ c zabiegu. Kto´s potyka si˛e o milowe jelita kabla, pełznacego ˛ mi˛edzy stertami gratów. Po´sród gromady migaja˛ gdzieniegdzie drobne wdzi˛eczne postacie, przeciagaj ˛ a˛ si˛e i wiotczeja˛ w oczekiwaniu na zako´nczenie parady maszyn. Lu´zne stroje w pastelowych barwach, przezroczysto´sci, tu i ówdzie kraszone z˙ ywym kolorem, płomie´n purpury na mu´slinie. Kilka postaci jest niewatpliwie ˛ kobiecych, kilka innych — watpliwie ˛ m˛eskich. Z daleka robia˛ wra˙zenie czego´s niepokojaco ˛ dziecinnego, niczym bal przebiera´nców. Gruby, brodaty, rozgestykulowany m˛ez˙ czyzna rozstawia na wła´sciwych miejscach stylizowane sylwetki, jak zjawy wyci˛ete z ektoplazmy, gotowe do rozegrania partii spektralnych szachów. Potem postacie zaczynaja˛ si˛e rusza´c, powoli, delikatnie. Kamery szemrzac ˛ s´ledza˛ ka˙zdy ich ruch, w poszukiwaniu efektownych kontrastów zapewnionych przez zastygły gnój, zalegajacy ˛ wn˛etrze Krateru. Ciekawe, jak zatytułuja˛ ten program? „Wdzi˛ek i rdza”?, „Wiosna w´sród zimy”? Postacie biora˛ si˛e za r˛ece; przechadzaja˛ si˛e teraz długimi krokami, nie tracac ˛ nic ze swej zwiewno´sci, przystaja,˛ s´mieja˛ bezgło´snie; jedna z nich zdejmuje kapelusz z szerokim rondem, potrzasa ˛ głowa˛ i kaskada złotych włosów spływa jej na ramiona. Od czasu do czasu ballet przystaje i Murzyn jak z˙ ywcem z Broadwayu — czerwona koszula, blue jeans — poprawia tancerzom makija˙z i porzadkuje ˛ fryzu63

ry. W cało´sci wida´c pazur jakiego´s młodego, zdolnego, „niespokojnego ducha”, jak si˛e to mówi bez najmniejszego wyczucia sytuacji (chciałbym słowo „niepokój” i jego pochodne zachowa´c na swój wyłaczny ˛ u˙zytek). Zupełnie jakbym go słyszał: „sprzedajemy estetyk˛e”; „matowy połysk naszych linii znakomicie kontrastuje z tymi oto resztkami przedmiotów, które doszły swego kresu. To, co b˛edzie u˙zyte jutro, koegzystuje z tym, co porzucono wczoraj. To, co jutro stanie si˛e przedmiotem po˙zadania ˛ wszystkich, s´ciera si˛e z tym, co dzi´s nikomu niepotrzebne. Wizualno´sc´ w naszym uj˛eciu rywalizuje z dekadencja˛ i czerpie z niej swoje siły”. Uff. Gówno półinteligenta w poszukiwaniu pseudopoezji rynku. Jako´sc´ — nie majaca ˛ nic wspólnego z rzetelnym wykonaniem, tylko z ewentualno´scia˛ akceptacji — przedestylowana w alembiku przymiotników, z dodatkiem flou. Postacie suna˛ dalej w szele´scie powiewnych tunik, bufiastych spodni, ubiorów rodem z dyskoteki, przed tymi ruinami pozbawionymi godno´sci ruin, resztkami elektroluksów, opon, połamanych parasoli, lepkiej nieust˛epliwej gutaperki, kieszonkowego wydania tej ksia˙ ˛zki, wedle której nakr˛econo tamten film, lalek rozpaczliwie próbujacych ˛ upodobni´c si˛e do swej dorosłej ju˙z pani. Ile tu rzeczy nie do zdarcia zdartych do cna, ile materii zmywalnych, których nikomu nie przyjdzie do głowy zmywa´c. . . Siedz˛e schowany mi˛edzy sterczacymi ˛ szczatkami ˛ prefabrykowanego domku (typ chalet) i ukradkiem wygladam ˛ przez jego szwajcarskie, niepotrzebne ju˙z, ozdobione tombakiem okno. Wszystko wskazuje, z˙ e nawet najsurowsza kwarantanna nie jest w stanie zapewni´c człowiekowi spokoju. Jak przep˛edzi´c te muchy utrapione, paradujace ˛ tam na górze? Rzuci´c czym´s czy mo˙ze przestraszy´c bezwstydnie obna˙zajac ˛ swoje rany? Mógłbym si˛e zdoby´c na osobliwy rodzaj striptease’u i zademonstrowa´c nago´sc´ kompletna,˛ do gołej ko´sci. . . Dobrze, ale czy ja naprawd˛e chc˛e, z˙ eby poszli? A je˙zeli wstydliwie ukrywam my´sl, z˙ e na swój sposób cieszy mnie ich towarzystwo? Mo˙ze po prostu zapewniaja˛ mi co´s w rodzaju rozrywki na tym odludziu? Mo˙ze nawet mnie kusza,˛ pociagaj ˛ a? ˛ Jak długo b˛ed˛e ich wspominał, kiedy odejda,˛ jak b˛ed˛e to robił, co b˛ed˛e czuł? Czy ja nie mógłbym równie˙z wystapi´ ˛ c w ich rewii mody jako z˙ ywy s´mie´c, zlepek odpadków, osobliwe memento mori? Doprowadziłbym ich upragniony, szokujacy ˛ efekt do perfekcji. Ja za´s, cho´c na jedna˛ chwil˛e powróciłbym do s´wiata z˙ ywych, do tego s´wiata, który tak naprawd˛e nigdy nie zniknał ˛ z moich marze´n. Goła czaszka na bankiecie te˙z na swój sposób uczestniczy w uroczysto´sci. . . Czy˙zby zarzad ˛ główny do spraw zabaw ludowych do tego stopnia nie miał wyczucia potrzeb swych p.t. klientów, by odrzuci´c propozycj˛e szkieletu-ochotnika, spontanicznego mane tekel fares, robaka po˙zadanego ˛ przez ka˙zde szanujace ˛ si˛e jabłko? Z cała˛ pewno´scia˛ przydałbym im si˛e na co´s. Chyba z˙ e znowu straciłbym wiar˛e w sens mojej roli, przekonanie, które uwierzytelnia i ułatwia z˙ ycie. Przeciwstawi´c si˛e przedmiotom, czyli by´c soba.˛ Innym ludziom wydaje si˛e to rzecza˛ najłatwiejsza˛ w s´wiecie. Dla mnie nigdy tak nie było. Zawsze uwa˙załem, z˙ e jestem mało prawdopodobny. Próbuj˛e za wszelka˛ 64

cen˛e by´c błyskotliwie, doskonale, ol´sniewajaco, ˛ nieodparcie skuteczny, ze strachu, z˙ e nikogo nie przekonam. Nie wynika to z braku sceny, lecz z niezgody na rol˛e, jaka przypadła mi w udziale lub jeszcze bardziej z niezgody na cała˛ sztuk˛e, bo z˙ adna z ról nie wydaje mi si˛e godna odegrania czy cho´cby wiarygodna. Skad ˛ si˛e wzi˛eli ci wszyscy ludzie, którym to tak dobrze idzie? Gdzie ich nauczono tak sprawnie si˛e porusza´c, podawa´c r˛ek˛e, całowa´c, wychowywa´c dzieci? ˙ Zycie jako takie wydaje mi si˛e nie do zniesienia. Nie do przyj˛ecia. Kiedy kto´s opowiada mi o swoich planach, projektach, miłosnych przygodach; kiedy mówi o swoim codziennym z˙ yciu, ustabilizowanym i zaakceptowanym, czuj˛e, z˙ e si˛e dusz˛e. To niemo˙zliwe, my´sl˛e, do´sc´ , do´sc´ , nie udawajmy ju˙z, to, co mi pan opowiada jest straszne, nie m˛ecz si˛e tak i nie m˛ecz mnie, zabij si˛e i sko´ncz z tym wszystkim, na miło´sc´ boska.˛ Ale ten kto´s w dalszym ciagu ˛ tokuje, u´smiechni˛ety, szcz˛es´liwy, pełen nadziei. . . Ja po prostu nie pasuj˛e do niezmaconego ˛ spokoju panujacego ˛ w całym domu. Skad ˛ bierze si˛e mój niepokój, to przekonanie, z˙ e „ju˙z dłu˙zej nie mog˛e”? Towarzyszyło mi w chwilach tak zwanych najwi˛ekszych osiagni˛ ˛ ec´ , kiedy wszystko zdawało si˛e by´c w najlepszym porzadku, ˛ nie opuszczało, kiedy jaki´s szcz˛es´liwiec czy po prostu zadowolony z z˙ ycia człowiek kre´slił przede mna˛ niezno´sna˛ platanin˛ ˛ e linii swego losu. Jedynie w chwilach kl˛eski, własnej lub cudzej, dochodziły mnie dodajace ˛ otuchy sygnały, co´s na kształt obietnicy. Powiedzie´c: „w ko´ncu jest jak jest, inaczej nie b˛edzie” to podpisa´c na siebie wyrok; krzykna´ ˛c: „ju˙z dłu˙zej nie mog˛e, nie wytrzymam”! to zwróci´c si˛e w stron˛e s´wiatła. Tak w skrócie mo˙zna by scharakteryzowa´c to, co w moim przypadku dobrowolne, to, co jest wyborem. Chocia˙z wahałbym si˛e przed okre´sleniem siebie s´miesznym mianem „tr˛edowatego na miar˛e nadziei”. . . Wró´cmy do innych ludzi i ich cudownej umiej˛etno´sci z˙ ycia. Czy jest mo˙zliwe, z˙ e i im w pewien sposób zdarza si˛e to, co mnie? Byłoby to uogólnienie zbyt pocieszajace. ˛ Trzeba jednak przyzna´c, z˙ e je´sli si˛e dobrze przyjrze´c, sztuka, w której gramy, jest wielowatkowa ˛ i role nasze nieubłaganie si˛e krzy˙zuja.˛ W mojej osobistej tragedii odgrywam, dajmy na to, rol˛e Antygony lub Makbeta, ale w twojej jestem Kreonem; w jeszcze innej gram Dunkana lub Malkolma. Mog˛e by´c s´wietnym, wiarygodnym Poloniuszem i zupełnie nieprzekonujacym ˛ Filoktetem. Gramy nawzajem w swoim z˙ yciu ró˙zne role, nosimy halabard˛e lub wypowiadamy dwa słowa, wieszczace ˛ głównym bohaterom s´mier´c albo szcz˛es´cie, i wszystko toczy si˛e ku ogólnemu zadowoleniu. Nasze przeznaczenie to role drugoplanowe. Ale nadchodzi moment, gdy trzeba wyj´sc´ na s´rodek sceny i rozpocza´ ˛c długi monolog lub odegra´c wielka˛ scen˛e miłosna; ˛ odpowiedzialno´sc´ przytłacza nas, na tyle nie jeste´smy przygotowani. Pozostali zazdroszcza˛ nam brawury, bo dotad ˛ widywali nas jedynie w chórze lub w roli postaci charakterystycznych, lecz, niestety, w ka˙zdej sztuce aktorzy grajacy ˛ główne role zawsze ponosza˛ kl˛esk˛e. Ach, gdyby tak człowiek umiał zadowoli´c si˛e rola˛ statysty, rzuciłby od czasu do czasu jakie´s zgrabne słówko, zrobił co´s niezbyt wa˙znego i koniec. Gubi nas nieopano65

wana ch˛ec´ zagrania głównej roli. Kiedy kto´s porzuca drugi plan i — chcac ˛ zosta´c gwiazda˛ — zaczyna przed nami odgrywa´c z˙ ycie jako główna osoba dramatu, niewiarygodno´sc´ i sztuczno´sc´ jego sytuacji rzuca si˛e w oczy. Tacy jeste´smy; taki jest ka˙zdy z nas, to znaczy ja, ja, zawsze ja; słabi, nieprawdziwi, godne pogardy gwiazdy farsy czy tragedii, niewa˙zne, sztuki przytłaczajacej ˛ nas zło˙zono´scia˛ i jałowo´scia˛ powtórze´n. A przecie˙z mogli´smy tam pozosta´c, z tyłu, ograniczy´c si˛e do epizodycznych wypadów w cudze z˙ ycie! Musz˛e przyzna´c, z˙ e obecno´sc´ (nie umiem si˛e jej przeciwstawi´c) tych półgłówków z kamerami dr˛eczy mnie. Nie wiem, czy mam im oferowa´c swoje usługi jako strz˛ep człowieka (wykorzystujac ˛ wszystkie mo˙zliwo´sci wywołania s´miechu lub łez, w które ta rola obfituje), czy te˙z raczej odegra´c kilka kawałków z czarnej serii a la „upiór Opery”. Jedno i drugie ma swoje dobre strony. Na szcz˛es´cie nie´smiało´sc´ i lenistwo madrzejsze ˛ sa˛ ni˙z niekontrolowane odruchy i radza˛ mi co´s bardziej odpowiedniego: odczeka´c. To dobre na wszystko. Lenistwo nie jest bynajmniej matka˛ wszystkich grzechów. Lenistwo to najpewniejsza i najprostsza droga do nirwany. Nigdy nie ufałem woluntarystycznym ideałom głoszacym ˛ wykluczenie woli, ascetyzmowi, rezygnacji ze złudze´n przy pomocy zasłony Mai ani tutti quanti. Moje trzecie oko — z˙ e nie wspomn˛e o dwóch pozostałych — nie dostrzega nic szczególnego w białym portrecie J. D. Salingera, moje organy słuchu, zewn˛etrzne i wewn˛etrzne, sa˛ na głucho zatrza´sni˛ete przed milczac ˛ a˛ muzyka˛ Johna Cage’a. A jednak w dalszym ciagu ˛ uwa˙zam, z˙ e odczeka´c to rzecz wielka. Mo˙ze niezbyt zaszczytna, lecz — ostateczna. Wszystko, stan ducha, sytuacja, zamiary, uczucia, w miar˛e odczekiwania mo˙ze tylko zyska´c. Mo˙ze nawet osiagn ˛ a´ ˛c trudne stadium doskonało´sci, je´sli odczeka´c odpowiednio długo. Musimy raz na zawsze wyleczy´c si˛e z manii szukania drugiego dna, bo i tak pr˛edzej czy pó´zniej tam wyladujemy. ˛ Jeste´smy chorzy; jeste´smy maniakami podejmowania decyzji i to stanowczych, obłakanie ˛ da˙ ˛zymy do jasno´sci sytuacji, dr˛eczy nas potrzeba pewno´sci co do własnych zamiarów. Jak to ironicznie pisał hiszpa´nski poeta: „I na có˙z docieka´c, co ci pozostanie, skoro tak czy inaczej ciebie ju˙z nie b˛edzie?” Znowu mija godzina, manekiny kre´sla˛ soba˛ kilka nowych linii, grubawy re˙zyser ko´ncem z˙ ółtego szala wyciera pot z brody, Murzyn usłu˙znie podaje mu napój orze´zwiajacy ˛ z przeno´snej lodówki. W dalszym ciagu ˛ czekam, a raczej oczekuj˛e. Wreszcie zaczynaja˛ zwija´c swój pretensjonalny obóz. Podczas gdy kamery i mikrofony (co wła´sciwie mówili, jakim komentarzem opatrzyli pokaz, jaka muzyka towarzyszyła ich plasom?) ˛ rozmontowane wracaja˛ do pokrowców, niektórzy spos´ród uczestników pokazu rozchodza˛ si˛e ostro˙znie po moim cuchnacym ˛ królestwie. Najodwa˙zniejszy ze wszystkich (on czy ona?) idzie niemal wprost na mnie. Postanawiam nareszcie tak długo odkładana decyzja — uprzedzi´c go o mojej obecno´sci i ostrzec, z˙ eby si˛e nie zbli˙zał. — Kim jeste´s? — Jestem tr˛edowatym. 66

— Prawdziwym tr˛edowatym? — Najprawdziwszym. Lepiej nie podchod´z zbyt blisko. Chłopiec nie ma jeszcze dwudziestu lat, jest wysoki, szczupły, bardzo ładny; ubrany w rozpi˛eta˛ biała˛ koszul˛e i szerokie purpurowe spodnie przewiazane ˛ w pasie rodzajem sznura. Zatrzymuje si˛e w odległo´sci kilku metrów i spoglada ˛ na mnie z umiarkowanym zainteresowaniem, odrzucajac ˛ z czoła obowiazkowy ˛ kosmyk ciemnych włosów. Wyra´znie podejrzewa, z˙ e moja choroba jest pretekstem, dzi˛eki któremu mog˛e w ukryciu realizowa´c jakie´s zdro˙zne cele. Troch˛e prawdy w tym jest. — My´slałem, z˙ e tr˛edowatych ju˙z nie ma. — Jak widzisz sa.˛ — Lepiej nie b˛ed˛e podchodził bli˙zej. — Bardzo słusznie. Siada na płaskim kamieniu i z westchnieniem wyciaga ˛ długie nogi obute w sandały. — Jestem wyko´nczony. Te pokazy to m˛eka. Słuchaj, je´sli re˙zyser si˛e dowie, z˙ e jest tu prawdziwy tr˛edowaty, gotów sfilmowa´c ci˛e teleobiektywem. — Wła´snie dlatego si˛e przed wami schowałem. — Mnie nie musisz si˛e ba´c. Chc˛e tylko, z˙ eby to si˛e jak najpr˛edzej sko´nczyło, nie zamierzam sobie przez ciebie przedłu˙za´c roboty. Na imi˛e mi Elihu. — Jestem Hiob. — Tak to mówisz, jakbym powinien ci˛e zna´c. — Mo˙zliwe — i my´sl˛e: pró˙zno´sc´ to najtrwalsza forma optymizmu. — Nigdy o tobie nie słyszałem. Jak długo tu siedzisz? — Do´sc´ długo, wiele miesi˛ecy. — Okropne. A to historia! Jak sobie radzisz? — To wymaga głównie cierpliwo´sci. — Wyobra˙zam sobie. . . — ziewa i przeciaga ˛ si˛e jak kot — przepraszam, prawie wcale nie spałem. Wczoraj do pó´zna siedzieli´smy w El Jardin, a dzi´s zerwali nas o s´wicie na ten pokaz. — Co to jest El Jardin? — Nie wiesz? No, tak, rzadko musisz stad ˛ wychodzi´c wieczorami. . . To taki lokal, bardzo teraz modny. Po północy mo˙zesz tam spotka´c wszystkich. Re˙zyserów, aktorów, pisarzy, ró˙znych narwa´nców. . . Co wieczór tam chodz˛e, na wszelki wypadek. — Na wypadek czego? — Wszystkiego, stary. Tam mo˙ze si˛e zdarzy´c wszystko. Ka˙zdy tam co´s dla siebie znajdzie. — A ty co chcesz znale´zc´ ? — Ja chc˛e by´c aktorem. Nie my´sl, z˙ e to proste, okropnie trudno dzi´s o prac˛e w zawodzie. Dlatego trzeba wykorzysta´c ka˙zda˛ okazj˛e, zawsze by´c pod r˛eka,˛ 67

wreszcie kto´s człowieka zauwa˙zy. Jest spora konkurencja, ale z czasem wszystko przyjdzie. Mam chyba warunki zewn˛etrzne, prawda? — My tu sadzimy, ˛ z˙ e uroda to nie wszystko. — Dla mnie uroda jest najwa˙zniejsza. Zreszta˛ prawdziwa uroda to co´s wi˛ecej ni˙z ładna buzia. Trzeba mie´c wdzi˛ek, styl. Ładnie si˛e porusza´c, siada´c, umie´c si˛e ubra´c i. . . rozebra´c. Aktor musi mie´c ochot˛e pokazywa´c si˛e, prawda? Przynajmniej pewien typ aktorów. Nie my´sl, z˙ e zamierzam by´c drugim Borysem Karloffem. — A jaki inny rodzaj pi˛ekna uwa˙zasz za wa˙zny? — Inny rodzaj. . . nie wiem. Ka˙zdy, mówiłem ju˙z. Pi˛ekne ubranie, dzieło sztuki, ładna twarz — uroda, tylko to si˛e liczy. Chciałbym by´c zawsze otoczony ładnymi przedmiotami, czymkolwiek, aby było pi˛ekne. Dla ciebie, w tym stanie, w tej dziurze. . . to wszystko musi wyglada´ ˛ c zupełnie inaczej, prawda? Nie tak bardzo, Elihu. Jakby ci powiedzie´c, tu, w tej sytuacji, czym dla mnie jest pi˛ekno? A raczej czym było. Nie wiem, czy si˛e odwa˙ze˛ wyzna´c, z˙ e dla mnie pi˛ekno to była droga wiodaca ˛ do piekła. Teraz jest ju˙z po wszystkim, doszedłem tam. Je me crois en enfer, donc j’y suis jak powiedział pewien chłopiec w twoim wieku, bardziej op˛etany my´sla˛ o wieczno´sci ni˙z o pi˛eknie. Dla mnie pi˛ekno znajdowało si˛e zawsze na zewnatrz, ˛ było zawsze poza mna,˛ zagubione, porwane przez s´wiat zewn˛etrzny. Piekło to miejsce, skad ˛ pi˛ekno zostało wygnane na zawsze. Posiadałem tylko jedna˛ jedyna˛ rzecz naprawd˛e pi˛ekna; ˛ nosiłem w sobie jeden jedyny prawdziwy klejnot; on płonał ˛ we mnie z˙ ywym ogniem. Diament Ojca, Elihu. Diament czystej z˙ adzy, ˛ diament szale´nstwa. Surowy, twardy klejnot godno´sci, sławy, odwagi, prawo´sci przede wszystkim. Wła´snie to wyłacznie ˛ wewn˛etrzne pi˛ekno, ów krajobraz, który nosiłem w sobie, czysty i burzliwy, pełen smutku i napi˛ecia odciał ˛ mnie na zawsze od pi˛ekna zewn˛etrznego. Ale t˛esknota za owa˛ odrzucona˛ uroda˛ — odrzuciłem ja,˛ a ona wyparła si˛e mnie — nigdy mnie nie opu´sciła. Przeciwnie, rosła we mnie stale, pchajac ˛ w otchła´n piekieł. I doszedłem tam wreszcie. Ty przynosisz ze soba˛ pi˛ekno zewn˛etrzne, Elihu, patrz˛e na ciebie, marz˛e o tobie, zazdroszcz˛e ci i nienawidz˛e ci˛e z gł˛ebi mego piekła. Twoja uroda to utracone pi˛ekno Matki, bal, na który mnie nie zaproszono. Twoje skronie efeba, niczym aureola non sancta, wie´nczy nimb wdzi˛eku, a nie stanowczo´sci, subtelno´sci, niezdecydowania; nie spi˛eta czujno´sc´ wartownika, lecz senne oddanie odaliski. A mimo to emanuje z ciebie jaka´s przedziwna siła, siła mimowolna, której ja nigdy nie miałem i której nigdy nie b˛ed˛e miał. Nieubłagany wysiłek włoz˙ ony w to, co najwa˙zniejsze — pi˛ekno Ojca, ów klejnot wewn˛etrzny — pozbawił mnie tej dwuznacznej słodyczy i gotowo´sci oddania si˛e bez reszty pieszczocie, która˛ uciele´sniasz. Ja si˛e wysilam, ty jeste´s silny nie wiedzac ˛ o tym, nie chcac ˛ tego, niczym David Donatella lub Verrocchia, któremu zawsze udaje si˛e s´cia´ ˛c głow˛e pot˛ez˙ nego Goliata bez potrzeby mobilizowania bioder. Tobie przypadło w udziale wciela´c pi˛ekno, mnie — s´ciga´c je. Nie przybli˙zam si˛e do niego ani o krok, moje 68

ruchy sa˛ niezr˛eczne i rozpaczliwe. Teraz tu, w tym piekle nie ma ju˙z ratunku, pi˛ekno zostało na zewnatrz, ˛ na zawsze utracone. Tylko wewn˛etrzny klejnot l´sni jeszcze, lecz teraz gotów jest zaprzeczy´c wszystkim swoim dziełom, zaprze´c si˛e całej przebytej drogi, zmieniony w matowy kamie´n niepokoju. Ze swego pustkowia w dalszym ciagu ˛ wyzywa niemo˙zliwe ju˙z m˛estwo, niemo˙zliwo´sc´ sama,˛ jednym słowem — konieczno´sc´ . Arete kontra ananke: nie ma tu nawet cienia obietnicy jakiego´s innego pi˛ekna, pełnego wdzi˛eku i lekko´sci. Elihu wyciaga ˛ si˛e na kamieniu i podparłszy głow˛e r˛ekami patrzy na mnie jak powabny hipnotyzer. — Co robiłe´s zanim. . . zanim to si˛e stało? — Byłem pisarzem. — Ty te˙z? Teraz wszyscy pisza˛ ksia˙ ˛zki, nie wiem, co was ugryzło. Mam na my´sli ludzi w twoim wieku. Znam mnóstwo pisarzy, roi si˛e od nich w El Jardin. Zwariowane, hamujace ˛ si˛e przez ostro˙zno´sc´ cioty. No, mo˙ze nie wszyscy si˛e hamuja.˛ . . — Ja, owszem. Lubisz czyta´c? — Raczej tak. Lubi˛e komiksy, chocia˙z pewnie dla ciebie to niepowa˙zne. Lubi˛e niektórych poetów. . . takich chyba niezbyt znanych. Dostałem od kolegi wiersze Victora Segalena i bardzo mi si˛e podobały. Lubi˛e te˙z Guido Cavalcanti, chocia˙z jest zupełnie inny. Z powie´sci to chyba Jerzy Kosi´nski. — Całkiem nie´zle sobie radzisz. — Nie znam si˛e na literaturze, mówi˛e ci tylko, co lubi˛e czyta´c. Nie my´sl, z˙ e czytam całe dnie, znam lepsze zaj˛ecia. I ciekawsze. Ksia˙ ˛zki, czytanie to było dobre dawniej. Dla mnie słowo drukowane nie jest znów tak bardzo wa˙zne, sa˛ wa˙zniejsze sprawy. — Jakie? — Wiadomo. Kino, na przykład, muzyka, inne rzeczy. Uwielbiam ta´nczy´c, mog˛e nawet sam, tylko z˙ eby otoczenie było ładne. Lubi˛e te˙z malarstwo, wol˛e obraz prerafaelicki od ksia˙ ˛zki. A ty co pisałe´s? — Głównie o polityce, nieraz o teologii. — To dlatego nigdy o tobie nie słyszałem. Takich ksia˙ ˛zek nie bior˛e do r˛eki. Zajmowa´c si˛e polityka.˛ . . Do jakiej partii nale˙zysz?. . . to znaczy, nale˙załe´s? — Do partii, której członkowie przekonani sa,˛ z˙ e ludzie bogaci sa˛ z´ li, co nie znaczy, i˙z wierza˛ w dobra˛ wol˛e ludzi biednych. Do partii, której członkowie wiedza,˛ z˙ e nawet najlepszy ustrój pr˛edzej czy pó´zniej si˛e skompromituje. Do partii, której członkowie nie maja˛ wspomnie´n ani nadziei, lecz pieczołowicie hołubia˛ kilka podstawowych zasad. — Jakich? — Chciałbym zobaczy´c sprawiedliwo´sc´ na tym s´wiecie, cho´cby przez jeden dzie´n.

69

— Spokojnie, stary. To, co mówisz, to raczej teologia ni˙z polityka. Powiedz, jeste´s przeciwko Kosmokratorowi czy za nim? — Pytasz mnie o sprawy, które mnie ju˙z nie obchodza.˛ Tr˛edowaty musi mie´c chyba jakie´s przywileje. Kiedy władza ju˙z nic nie mo˙ze człowiekowi zrobi´c ani złego, ani dobrego, człowiek w znacznym stopniu przestaje si˛e nia˛ interesowa´c. A ty do jakiej partii nale˙zysz? — Do jakiej partii? Dobre sobie! Ja chc˛e po prostu z˙ y´c pełnia˛ z˙ ycia, to wszystko. Nie my´sl, z˙ e to łatwo. Czas ucieka. . . Pomy´sl, mam ju˙z dwadzie´scia lat. Nale˙zy mi si˛e wszystko, a nie mam sposobu, z˙ eby podja´ ˛c ten spadek. Chciałbym, z˙ eby z˙ ycie było s´wi˛etem bez ko´nca, długa noc w El Jardin, wszyscy cudownie poprzebierani, przymru˙zone, umalowane na zielono oczy, s´miechy, taniec, długie pieszczoty nad ranem, pot nami˛etno´sci rozmazujacy ˛ plamy szminki. Potem nowy dzie´n, bez kaca i bez tego głosu, który codziennie ka˙ze nam robi´c rzeczy złe i nudne. Och, z˙ eby tak mogło by´c zawsze. . . — Jak to wszystko osiagn ˛ a´ ˛c? — A jak osiagn ˛ a´ ˛c twoja˛ sprawiedliwo´sc´ ? Wiem, z˙ e to, czego pragn˛e, jest niemo˙zliwe, dlatego tak bardzo tego chc˛e. Brzydz˛e si˛e polityka˛ i boj˛e si˛e jej. Wydaje mi si˛e, z˙ e politycy sa˛ wrogami tego wszystkiego, co lubi˛e. Zawsze gotowi sa˛ kara´c poddanych za to, z˙ e nie daja˛ si˛e zamkna´ ˛c w schematach i zaprogramowa´c. Jedyny rodzaj niesprawiedliwo´sci, jaki mnie bulwersuje, to gdy nie pozwalaja˛ mi z˙ y´c tak, jakbym chciał i ka˙za˛ czeka´c do pó´znej staro´sci na połow˛e tego, co całe jest mi potrzebne teraz. — Zaczynasz si˛e buntowa´c. . . — Napisz˛e list do Kosmokratora, dołacz˛ ˛ e artystyczne zdj˛ecie, zobaczymy, czy si˛e zainteresuje i załatwi mi z˙ ycie bez zmarszczek i kłopotów. . . ´ Smiej ac ˛ si˛e wstaje z niezrównana˛ zr˛eczno´scia˛ anioła. Kto´s woła go z góry. Oddział najwyra´zniej w ko´ncu si˛e wycofuje, pozostawiajac ˛ w´sród s´mieci strumienie cekinów. Pytam go, sam nie wiem dlaczego — rozdra˙znił mnie czy rozczulił? — Inwazja te˙z ci˛e nic nie obchodzi? Mówi si˛e, z˙ e tym razem jest pewna. — Nie ma rzeczy pewnych, chyba to sło´nce na niebie i li´scik, który czeka na mnie w domu. Ciepła kapiel, ˛ du˙zo pachnacej ˛ piany, perfumowane sole, a potem dobra woda kolo´nska. . . Cze´sc´ , trzymaj si˛e. Wspina si˛e zr˛ecznie, ale wystarczajaco ˛ wolno, aby nagłymi ruchami nie zakłóci´c doskonałej kompozycji smukłej sylwetki. W połowie drogi odwraca si˛e i woła. — Słuchaj, a ci naje´zd´zcy sa˛ chocia˙z przystojni? ´ Smiej ac ˛ si˛e, przy´spiesza kroku i dołacza ˛ do grupy. Dziewczyna w słomkowym kapeluszu — musi by´c s´liczna — szybko całuje go w policzek i bierze pod r˛ek˛e. Posta´c w złocistym szaliku niecierpliwie klaszcze w dłonie, ponaglajac ˛ maruderów. W ko´ncu wszyscy znikaja˛ i po kilku minutach jest tak, jakby ich nigdy nie było. Ostatnie zdanie przywodzi na my´sl wersy Lukrecjusza: 70

Ten, któremu z˙ ywot zabiera s´mier´c wieczna, jest jak ów, co nigdy na s´wiat nie był przyszedł. Gdy co´s si˛e ko´nczy, to tak, jakby si˛e nigdy nie zacz˛eło; gdy co´s przemija, jest tak, jakby nigdy nie istniało. Co za banały, jakie niezno´sne truizmy! Pomy´sle´c, z˙ e tysiac ˛ lat ludzkiej madro´ ˛ sci nie wystarczyło, aby co´s w tym zmieni´c, pogł˛ebi´c, poprawi´c. Fakt, i˙z istota sprawy jest tak oczywista, to dla nas niemal policzek, dla nas istot tak wyrafinowanych pod wzgl˛edem j˛ezykowym i tak obezwładnionych nuda.˛ Jak jeszcze mówił Lukrecjusz, zrozpaczony, madry ˛ Lukrecjusz: „o czas si˛e roztrzaskuja˛ znu˙zone ludzkie istoty”. Tak wła´snie jest. Nie my´sl o tym, Elihu. Ty taki pi˛ekny, taki s´wie˙zy, masz przeciw sobie okrutne, powtarzane od wieków wersy poetów. Czy˙zby´s my´slał, ty, zrodzony po to, aby ci˛e opiewano w wierszach, z˙ e poeci ci˛e nie zauwa˙za? ˛ Nie, oni sławi´c b˛eda˛ twoja˛ urod˛e i zreszta˛ tak˙ze twoja˛ zgub˛e. Twoja˛ zagład˛e, moje biedne, urocze dziecko. Nic nie daruja˛ ci bowiem godziny, godziny co łupem sa˛ dni, po˙zeranych z kolei przez lata. Co za nudna lekcja! Nic nie mo˙zna zrobi´c, aby jej nic słysze´c; w z˙ aden sposób nie mo˙zna podwa˙zy´c płynacych ˛ z niej wniosków. Znasz ja˛ ju˙z, ale jeszcze niewystarczajaco ˛ ja˛ opanowałe´s. Słyszałe´s o niej, tak jak si˛e słyszy o czym´s, co dotyczy kogo´s innego lub opowie´sci z lat dziecinnych, których si˛e nie pami˛eta, a które moga˛ by´c produktem niezbyt dokładnej pami˛eci rodziców. Na razie jeste´s jeszcze we władzy niecierpliwo´sci i zm˛eczenie nie ma do ciebie dost˛epu, nadejdzie jednak nagle dzie´n, gdy wła´snie ta niecierpliwo´sc´ zamieni si˛e w s´miertelne znu˙zenie. Wierz mi, przemawia przeze mnie człowiek do´swiadczony. Dzieli nas wszystko, nasze ciała, nasze głosy, drogi naszego z˙ ycia, ale to jedno łaczy ˛ nas braterskimi wi˛ezami. Roztrzaska´c swoje um˛eczone ciało o czas, dobrze wiem, co miał na mys´li Lukrecjusz. Ty te˙z si˛e tego dowiesz. To złowieszcze odkrycie, bez splendoru nowo´sci, bez blasku geniusza. Nudne i smutne jak ka˙zda prawda. . . Tak jak prawda˛ jest, z˙ e powtarzam te powszechnie znane opinie, by ukara´c twa˛ wspaniało´sc´ . Wyrzadziłe´ ˛ s mi krzywd˛e, Elihu. Zjawiłe´s si˛e, by mi zada´c cios swoja˛ młodo´scia,˛ wyzwa´c mnie, wystawi´c na pokaz dobra, na które w z˙ aden sposób zasłu˙zy´c nie mo˙zna, a których bezinteresowno´sc´ sprawia, i˙z sa˛ tym bole´sniej po˙zadane. ˛ Nie ma innych dóbr, mówi ci to Hiob, zapiekły w swoim tradzie. ˛ Pragniesz jak najszybciej wej´sc´ w posiadanie godno´sci, których kto´s lub co´s, jak sadzisz, ˛ pragnie ci˛e pozbawi´c, godno´sci polegajacych ˛ na panowaniu nad rzeczami, na ustawieniu si˛e w s´wiecie, nieograniczonych przyjemno´sciach, podziwie, wpływach. Nie rozumiesz, i˙z jedyna˛ naprawd˛e godna˛ po˙zadania ˛ rzecza˛ jest to, co posiadasz, nie wiedzac ˛ o tym; nie powi˛ekszysz tego ani nie zachowasz: b˛edziesz to tracił, podczas gdy twoje marzenia b˛eda˛ si˛e realizowały lub nie, to bez znaczenia. Ja te˙z 71

taki byłem, władca nie´swiadomy swej pot˛egi, mo˙ze mniej efektowny ni˙z ty, mniej pasujacy ˛ do ulotnego królestwa jutrzenki, które poznajemy ciałem, nigdy bowiem nie byłem pi˛ekny, lecz niemniej pan dnia i nocy, wyłaczny ˛ wła´sciciel tego szcz˛es´cia, które le˙zało u moich stóp, a ja my´slałem, z˙ e jestem w niełasce. My´slałem, z˙ e jestem w piekle, a zatem w nim byłem. Teraz ju˙z wiem, z˙ e to młodzie´ncze piekło to jedyny skrawek nieba, jaki nam przypada w udziale, ale jest ju˙z za pó´zno. Odeszło, jakby nigdy nie istniało. I ty odszedłe´s, Elihu, odchodzisz, a ja, zamiast si˛e nad toba˛ litowa´c, zazdroszcz˛e ci i zamiast ci˛e przeklina´c (lub podczas gdy ci˛e przeklinam), wielbi˛e ci˛e na swój ironiczny sposób. Teraz chc˛e przypomnie´c sobie fale. Wierne morze dzieci´nstwa, pi˛ekna plaz˙ a w kształcie muszli lub zgrabnego kobiecego ucha, zako´nczonego kolczykiem wyspy po´srodku zatoki. Zwykle morze było doskonale spokojne i my wszyscy, moi przyjaciele, moi bracia i ja, podpływali´smy a˙z do z˙ ółtych boi znaczacych ˛ umowna˛ linia˛ granic˛e mi˛edzy pływakami, a motorówkami z prujacymi ˛ fale, wyzywajacymi ˛ narciarzami. Pracowite dni pełne s´miechu. Podpływali´smy do boi, kładli´smy si˛e nieruchomo plecami na wodzie, niczym topielcy i czekali´smy na słodki głos błogosławie´nstwa, dochodzacy ˛ nas słabym echem z ko´scioła Naj´swi˛etszego Serca Jezusa, poło˙zonego na sasiednim ˛ wzgórzu. Woda nie´smiało dotykała naszych twarzy, a my mrugali´smy porozumiewawczo w stron˛e sło´nca. Nieraz jednak, zwłaszcza w pierwszych dniach wrze´snia, morze było wzburzone. Nie mogli´smy wypływa´c daleko i nawet nie próbowali´smy tego robi´c: za nic w s´wiecie nie pozwoliliby´smy sobie odebra´c przyjemno´sci zabawy z falami. Czekali´smy, a˙z fala podpłynie, a kiedy zjawiała si˛e, w ka˙zdej chwili gotowa roztrzaska´c si˛e o brzeg, rzucali´smy si˛e na jej spieniony grzbiet z wyciagni˛ ˛ etymi ramionami i ciałem wypr˛ez˙ onym jak struna. Szalony wir porywał nas i wyrzucał na piasek. Nie było łatwo trafi´c na odpowiedni moment; najmniejszy po´spiech i fala, mimo energicznych wysiłków ramion próbujacych ˛ wej´sc´ w jej rytm, umykała spod nas jak nieuje˙zd˙zony ko´n; ułamek sekundy spó´znienia i p˛ekała nam nad głowa˛ pienistym rozchichotanym grzmotem. Fala w jednym tylko, s´ci´sle okre´slonym momencie jest skłonna zanie´sc´ nas ku brzegowi, oszołomionych i szcz˛es´liwych, z dziwnym uczuciem pustki w z˙ oładku ˛ i gorzkosłonym smakiem w gardle, zwyci˛eskich, bo ujarzmiajacych ˛ moce, które opływaja˛ nas, nie wiedzac ˛ o naszym istnieniu. Człowiek unoszony przez sił˛e, która, jak sadzi, ˛ nie ma granic, my´sli, z˙ e na brzegu zaryje w piasek lub, co równie prawdopodobne, wpadnie mi˛edzy kosze i parasole, niczym pocisk przeszywajac ˛ pla˙ze˛ w´sród krzyków przera˙zonych pla˙zowiczów i ostrego pogwizdywania straz˙ y. Nic Podobnego, fala pod koniec wytraca siły i ladujemy ˛ w Płytkiej wodzie, piersiami szorujac ˛ dno, o ile wcze´sniej nie zderzyli´smy si˛e z jaka´ ˛s gruba˛ paniusia,˛ nie mogac ˛ a˛ si˛e zdecydowa´c, czy zamoczy´c co´s wi˛ecej ni˙z kostki nóg Nie pozostaje wtedy nic innego jak zawróci´c, z piskiem, rozchlapujac ˛ wokół siebie wod˛e i zawoła´c: „ta była niezła”! „ale mi si˛e udało”! I czeka´c na nast˛epna.˛ Nieraz przez 72

dłu˙zsza˛ chwil˛e nie pojawia si˛e z˙ adna, a potem ida.˛ jedna za druga.˛ Zawsze znajdzie si˛e kto´s, kto podskoczy i rzuciwszy okiem na grzbiet podpływajacej ˛ wła´snie fali o´swiadczy: „Poczekaj na nast˛epna! ˛ tamta jest dopiero dobra!” Wtedy czekamy ryzykujac, ˛ z˙ e nast˛epna rozmyje si˛e, zanim do nas dotrze, spó´znimy si˛e na nia˛ lub zaskoczy nas zbyt szybko. Nie dbamy jednak o przyszłe rozczarowanie i prawie zawsze jeste´smy posłuszni głosowi, który nas kusi nast˛epna˛ fala,˛ ta˛ niewidoczna.˛ Widz˛e pla˙ze˛ , widz˛e siebie i wszystko to, co utraciłem, braci, przyjaciół, sło´nce i wiem ju˙z — ta s´wiadomo´sc´ sprawia mi ból — z˙ e fala przeszła i nie zabrała mnie, bo próbowałem skoczy´c zbyt szybko lub te˙z mój brak zdecydowania sprawił, z˙ e bezu˙zytecznie roztrzaskała si˛e o moje piersi. Jest tylko jedna, jedyna chwila dla ka˙zdej fali i by´c mo˙ze jedna, jedyna fala dla ka˙zdego z nas. Pragn˛e wierzy´c, z˙ e nie zawsze traci si˛e ja˛ bezpowrotnie, jak to było w moim przypadku. A mo˙ze włas´nie tak jest, mo˙ze tajemnica polega na tym, z˙ e fala odpływa, zabierajac ˛ wszystko, co kochamy i pozostawia nas rozedrganych uderzeniem i zakotwiczonych w mokrym piasku. Wtedy zwodniczy głos przewrotnego stra˙znika woła z ukryta˛ ironia˛ „nast˛epna idzie! ta dopiero jest dobra!” I oczy, moje zrozpaczone oczy bładz ˛ a˛ w czarnej pustce morza.

Notatka ósma Wczoraj, o s´wicie, w porze kiedy człowiek zaczyna odzyskiwa´c poszczególne cz˛es´ci duszy wypo˙zyczonej na nocne godziny bogom otchłani, rozpocz˛eła si˛e Inwazja. Bywaja˛ wydarzenia, na które czekamy tak intensywnie, i˙z przestajemy wierzy´c, z˙ e sa˛ w ogóle mo˙zliwe: raz na zawsze zaliczone do rzeczy nieuchronnych nale˙za˛ do wiecznej przyszło´sci. Kiedy nast˛epuja,˛ jeste´smy bardziej zaskoczeni, ni˙z gdyby zaszło co´s, czego si˛e nie spodziewali´smy. Mo˙zna powiedzie´c, z˙ e ich fatalizm zostaje zatarty w chwili ich zaistnienia, tak jakby jego istot˛e podwa˙zał fakt po´spiesznego przybrania przez dane zjawisko pospolitego kształtu rzeczywistos´ci. Ma to równie˙z dobra˛ stron˛e: mur kryjacy ˛ przyszło´sc´ kruszy si˛e w momencie spełnienia, a kiedy kurz opada, ukazuja˛ si˛e nowe krajobrazy. Od czasu do czasu zmiana wizji przyszło´sci dobrze robi. Od lat panował u nas swoisty mit Inwazji. Wielbiono ja˛ z satysfakcja˛ i l˛ekiem, widzac ˛ w niej oblicze kresu naszego czasu. Wszystko musi mie´c koniec, nawet katastrofy bywaja˛ po˙zadane. ˛ Inwazja poło˙zy wszystkiemu kres, mówili ludzie i chocia˙z odkładali ja˛ na bli˙zej nieokre´slona˛ przyszło´sc´ , w pewien sposób czuli si˛e z ta˛ my´sla˛ spokojniejsi: tak czy inaczej mieli pewno´sc´ , z˙ e kres nastapi. ˛ I nagle, to niewyobra˙zalne, co stale sobie wyobra˙zano, to, co miało by´c ko´ncem, staje si˛e i kres nie nadchodzi. Przeciwnie, czas w dalszym ciagu ˛ — starym zwyczajem — słu˙zy odwracaniu uwagi od tera´zniejszo´sci. Wtedy ludzie, poruszeni i podnieceni, poznaja˛ smak nie´smiertelno´sci, jak to si˛e staje udziałem tych, co prze˙zyli co´s, co miało by´c kresem ich z˙ ycia. Czuja˛ swoja˛ sił˛e i swoja˛ samotno´sc´ . Ju˙z dawno temu, zanim jeszcze znalazłem si˛e w Kraterze, Inwazja przestała by´c dla mnie gro´zba˛ lub obietnica˛ wolno´sci. Jednak teraz, kiedy wreszcie stała si˛e faktem, czuj˛e si˛e mo˙ze bardziej podniecony ni˙z niejeden z tych, którzy tam, na zewnatrz, ˛ z˙ yli my´sla˛ o niej, niecierpliwie wygladaj ˛ ac ˛ jej ka˙zdego ranka. Od kilku godzin powtarzam sobie to zaszyfrowane przesłanie, którego nie umiem odczyta´c i czuj˛e rozkoszny smak tajemnicy, kiedy sobie mówi˛e: stało si˛e, rozpocz˛eła si˛e. Wiadomo´sci dostarcza mi radio, nieodzowny atrybut tr˛edowatego naszych czasów. Zanim dotarła do mnie pierwsza informacja, zostałem zaalarmowany grzmotem eskadry p˛ekatych samolotów, lecacych ˛ wyzywajaco ˛ nisko. Pozostawiły po sobie powietrze rozedrgane przez gigantyczne wiertło, w´swidrowujace ˛ si˛e gł˛e74

boko w niebo. Pierwsze wybuchy usłyszałem kilka godzin pó´zniej. Głos w radiu zapewniał, z˙ e wszystko jest w porzadku ˛ takim tonem, z˙ e nawet najbardziej beztroski obywatel nabierał ochoty do natychmiastowej ucieczki. „Wszystko w porzadku. ˛ Rzad ˛ całkowicie panuje nad sytuacja”. ˛ Spiker odczytywał wiadomo´sci tonem tak złowrogim, jakby chciał da´c do zrozumienia, z˙ e ka˙zdy, kto podwa˙za ich wiarygodno´sc´ , winien jest zdrady stanu. W połowie komunikatu nagle zabełkotał i łaczno´ ˛ sc´ została przerwana przez hymn pa´nstwowy w wykonaniu orkiestry wojskowej. Jako z˙ e mój odbiornik ma bardzo szeroki zakres fal, zaczałem ˛ w˛edrowa´c w eterze, szukajac ˛ jakiej´s niezale˙znej stacji lub chocia˙z radioamatora z zaci˛eciem historycznym. W ten sposób dysponowałem wkrótce cała˛ gama˛ komentarzy, pogłosek, obaw, wezwa´n i proklamacji w ró˙znych odcieniach emocjonalnych, od czystego entuzjazmu po histeri˛e, poprzez pełna˛ najgorszych przeczu´c rezygnacj˛e. O ile mogłem si˛e zorientowa´c, wróg zaatakował nas równocze´snie ze wszystkich stron i otrzymał powa˙zne wsparcie z atakowanego terytorium. Wygladało ˛ na to, z˙ e prawdziwa Inwazja dokonała si˛e wewnatrz ˛ kraju, a wojska przekraczajace ˛ granic˛e były jedynie mizernym pretekstem, zewn˛etrznym objawem trwajacej ˛ od lat podziemnej roboty, która teraz pod wpływem impulsu z zewnatrz ˛ miała przynie´sc´ oczekiwane owoce. Czy mogło to kogo´s naprawd˛e dziwi´c? Kraj nie tylko „dojrzał do Inwazji”, jak głosili domoro´sli prorocy, lecz faktycznie był ju˙z całkowicie podbity, na wskro´s przenikni˛ety pragnieniem zmiany, z˙ adz ˛ a˛ odkłamania z˙ ycia. Ka˙zdy z nas czuł w sobie potencjalnego „naje´zd´zc˛e”. Jedynie nie´smiało´sc´ lub przyzwyczajenie chroniły niektórych przed tym uczuciem, rzadziej czyniła to siła woli. Symptomatyczne, z˙ e w czasie oczekiwania na spełnienie si˛e coraz bardziej kuszacej ˛ gro´zby całkowitego unicestwienia, nie zrodziła si˛e z˙ adna siła próbujaca ˛ mu zapobiec. Obecnie, kiedy jest ju˙z za pó´zno na wydobycie z obywateli energii koniecznej do reformy i obrony, pozostaja˛ jedynie dwie najłatwiejsze i najbardziej pociagaj ˛ ace ˛ drogi: kolaboracja albo samobójczy heroizm. Kiedy kto´s raz zainteresował si˛e technika˛ władzy i bezlitosnymi kalamburami historii, nie wyzwoli si˛e z tego nigdy, nawet w najbardziej odludnej, najbardziej tr˛edowatej samotni. Tak przynajmniej uczy moje osobiste do´swiadczenie. Bo có˙z mnie to wszystko obchodzi? Wła´snie dzi´s jedno dziasło ˛ wygniło mi do reszty, wyłaczaj ˛ ac ˛ z u˙zycia lewa˛ stron˛e ust, jedna powieka odpadła, druga zamieniona w cuchnac ˛ a˛ rop˛e zastygła w wiecznym przymru˙zeniu; moje dłonie spotworniały i stały si˛e obce; przera˙zaja˛ mnie za ka˙zdym razem, gdy jestem do´sc´ nieostro˙zny, by na nie spojrze´c. Ciało odpada mi płatami i ogólnie daje si˛e zaobserwowa´c post˛ep procesu wyniszczania. Nareszcie rozumiem prawdziwy sens słowa „post˛ep”! Mimo to tkwi˛e z uchem przy tranzystorze chciwie chłonac ˛ wie´sci ze s´wiata, wysłuchujac ˛ informacji o tym, co powinno było si˛e zdarzy´c, ale si˛e nie zdarzyło, wydajac ˛ sady, ˛ uczestniczac ˛ w wypadkach. Na Boga, kiedy si˛e wreszcie zmieni˛e! Co mnie obchodzi los pot˛eg tego s´wiata, kiedy bola˛ mnie szcz˛eki i nie mog˛e odda´c moczu? A gdybym tak miał szcz˛eki w doskonałym stanie, a mocz mój t˛eczowym 75

łukiem si˛egałby gwiazd, có˙z obchodziłby mnie upadek imperiów i powstawanie nowych? Musz˛e wyzna´c, z˙ e ów tak zwany zdrowy rozsadek ˛ — rzecz powszechna i zabójcza, z´ ródło roztropno´sci jednostkowej — jest dla mnie bardziej niezno´sny ni˙z najsro˙zsze dolegliwo´sci spowodowane choroba.˛ Jestem jednostka,˛ ale nie umiem z˙ y´c sam; pragn˛e i poszukuj˛e samotno´sci, ale z˙ arliwie, okrutnie łakn˛e towarzystwa innych ludzi, gardz˛e tłumem, ale bez niego nie wyobra˙zam sobie istnienia, nienawidz˛e upływu czasu, ale bezlito´snie, jedynie w nim widz˛e lekarstwo; nie mog˛e si˛e odzwyczai´c od my´slenia o sobie „my”, ale doskonale wiem, z˙ e ka˙zdy, kto mówi „my” oszukuje siebie i innych! Od czasu do czasu miewam chwile ol´snienia i wtedy staje si˛e dla mnie oczywiste, z˙ e inni, jak sama nazwa wskazuje2 , to co´s zb˛ednego, niepotrzebny nadmiar. Szkodniki z˙ erujace ˛ na mojej rzeczywisto´sci i niszczace ˛ ja.˛ Odwracaja˛ uwag˛e od cierpienia, ale nieraz potrafia˛ by´c jego przyczyna.˛ Mo˙ze, koniec ko´nców, wła´snie to tak mnie w nich pociaga, ˛ mo˙ze mój do nich stosunek okre´sla poszukiwanie skutecznego leku na gro´zb˛e „uwewn˛etrznienia si˛e”. . . Nie, nawet teraz, kiedy powinienem si˛e czu´c raz na zawsze wolny — i to za jaka˛ cen˛e! — od mrzonek o wspólnocie, w dalszym ciagu ˛ widz˛e w innych ludziach mój obowiazek, ˛ moje zadanie, moje przeznaczenie. Co za upadek! by´c tr˛edowatym i łakna´ ˛c towarzystwa! Co za dno. Chocia˙z nie nale˙zy wykluczy´c, z˙ e podobne iluzje moga˛ nieco złagodzi´c cierpienie. Najgorsze w tym wszystkim jest, z˙ e inni nie istnieja˛ dla mnie jako pojedyncze osoby: przyjaciel, kochanek, wróg; nie, n˛ekaja˛ mnie „grupowo”; dr˛eczy mnie organizacja współ˙zycia mi˛edzy lud´zmi. Wiem, nie ma doskonałego ustroju społecznego; wszystkie nakładaja˛ na człowieka wi˛ecej praw i obowiazków ˛ wobec bli´zniego, ni˙z jeste´smy i kiedykolwiek b˛edziemy w stanie znie´sc´ . Ka˙zda władza nieodmiennie skierowana jest przeciwko mnie, ka˙zda instytucja manipuluje mna˛ jak marionetka, a sprawiedliwo´sc´ to bełkot lub zapewnianie sobie alibi; polityka, bioraca ˛ pod uwag˛e moje prawdziwe cierpienia, nie istnieje. A mimo to z niecierpliwo´scia˛ oczekuj˛e na rozwój wydarze´n i po´sród pustkowia wykrzykuj˛e plan zbawienia moich dalekich bli´znich, których ogromnym wysiłkiem woli mo˙ze uda mi si˛e nie znienawidzi´c, lecz których nigdy, przenigdy nie pokocham. Pod wieczór, po długiej serii wybuchów (po kolejnej eksplozji, bli˙zszej ni˙z inne, ujrzałem ogromny czerwonawy neon niczym nagły zachód sło´nca) oficjalna radiostacja zapowiedziała wystapienie ˛ Kosmokratora. Przez dłu˙zszy czas słycha´c było dziarski d´zwi˛ek marszów wojskowych, przypominajacy ˛ pijackie przytupy nieodpowiedzialnych z˙ ałobników. Mo˙ze chciano w ten sposób doda´c ludziom odwagi lub te˙z patriotycznie rozgrza´c jakiego´s z˙ ółtodzioba: swoiste nap˛edzanie odwagi przy pomocy warkotu werbli. Mo˙zliwe te˙z, z˙ e chodziło o wypełnienie niepo2

Los demás — inni, de más — zb˛edny, niepotrzebny. Gra słów nie dajaca ˛ si˛e przetłumaczy´c na j˛ez. polski.

76

kojacych ˛ luk w agencyjnych doniesieniach. Tym razem, wyjatkowo, ˛ wiadomo´sc´ nast˛epujaca ˛ po wydarzeniu nie miała wystarczajacej ˛ siły, aby je zmieni´c lub nawet zniweczy´c, jak zwykle bywało. Wzniosła inwokacja do „krwi bohaterskich synów naszej ojczyzny” logicznie nastapiła ˛ po lamentach nad „bolesnym do´swiadczeniem, które stało si˛e udziałem naszej matki-ojczyzny”. „Ojczyzna-matka”, có˙z za pustosłowie i jaki paradoks; co´s równie bezsensownego jak „duch ciała” lub „materializm dialektyczny”. Potem ju˙z rutynowo: wierno´sc´ , po´swi˛ecenie, oddanie, zaszczytna s´mier´c na polu chwały, uff, i jeszcze raz wierno´sc´ , po´swi˛ecenie i znowu s´mier´c, zawsze s´mier´c. B˛ebny i trabki. ˛ Przez chwil˛e wydawało mi si˛e, z˙ e słysz˛e gło´sny warkot wozów pancernych na zewnatrz ˛ Krateru, ale nie odwa˙zyłem si˛e — mo˙ze po prostu nie zdecydowałem? — wyjrze´c, z˙ eby si˛e upewni´c. Czy to tamci? A mo˙ze nasi? Niepotrzebnie si˛e zastanawiam, dla mnie z˙ aden czołg nie b˛edzie korzystny. . . Jak wida´c, mimo wszystko, ja tak˙ze — ja, tr˛edowaty o wygniłych szcz˛ekach i bezu˙zytecznych dłoniach — czuj˛e potrzeb˛e identyfikowania mundurów i sztandarów. Nie b˛ed˛e ukrywał, skoro zdecydowałem si˛e by´c całkowicie szczery: wystarczy lekko zwi˛ekszy´c napi˛ecie, nieco przykr˛eci´c sentymentalno-patriotyczno-narcystyczna˛ s´rub˛e i ja te˙z wypr˛ez˙ e˛ si˛e na baczno´sc´ , wzruszony d´zwi˛ekiem trabki ˛ z ogranych marszów. Patetycznie, wstydliwie pociagaj ˛ acych. ˛ Wreszcie przemówił Kosmokrator. Mówił krótko. Jego starannie modulowany głos, umiejacy ˛ przybiera´c ton m˛eskiej stanowczo´sci, był nieco zniech˛econy, jakby dramatyczne wydarzenia zwiazane ˛ ze sprawowaniem władzy przy´cmiły protokolarna˛ rutyn˛e i oficjalny splendor. O´swiadczył z˙ e nie zamierza opu´sci´c posterunku i urbi et orbi nawoływał, by ka˙zdy czynił to samo, udzielajac ˛ wszelkiej mo˙zliwej pomocy przedstawicielom władzy. Nadeszła chwila, w której mo˙zemy pokaza´c, kim jeste´smy i czego chcemy, powiedział i w jego słowach zabrzmiała mimowolna — a mo˙ze zamierzona? — ironia. Przypomniałem go sobie w obszernym, widnym gabinecie, kiedy do niego przyszedłem z petycja˛ intelektualistów domagaja˛ cych si˛e uwolnienia wi˛ez´ niów politycznych, w´sród których znajdował si˛e Sofar. Wydał mi si˛e silny i godny, i natychmiast poczułem do siebie niesmak z powodu łatwo´sci, z jaka˛ zachwyciłem si˛e władca.˛ A zatem doszło do tego, z˙ e pospolite s´wi´nstwa napawały mnie trwoga,˛ a byle n˛edzny cynizm wbijał mnie w dum˛e! Sofar oczywi´scie głosił, z˙ e jego zdaniem, Inwazj˛e przygotowuje sam Kosmokrator i nie wykluczał mo˙zliwo´sci wystapienia ˛ przeciwko niemu. Czułem niemal rado´sc´ na my´sl, z˙ e owa paranoidalna hipoteza mo˙ze okaza´c si˛e trafna. . . Co teraz robi Sofar? Nie sadz˛ ˛ e, by grono jego oddanych uczniów znacznie si˛e powi˛ekszyło w ostatnich czasach. Ale kto wie, mo˙ze pó´zniej wypłynie w jaki´s inny sposób. Po wystapieniu ˛ Kosmokratora zabrzmiały powa˙zne, niemal ponure takty hymnu narodowego. Potem usłyszałem trzy armatnie wystrzały, wyra´zne i miarowe, jak honorowe salwy. Noc zapadła szybko. Przez kilka godzin zza zamkni˛etej kurtyny mroku dobiegał odgłos samolotów. Odległe reflektory obrony przeciwlotniczej stolicy goniły je po matowym niebie 77

jaskrawymi sto˙zkami s´wiatła, przypominajacymi ˛ reklam˛e rozrywkowego spektaklu. Ledwo zwracałem uwag˛e na pot˛ez˙ ne, miarowe wybuchy. Pi˛ec´ ogromnych helikopterów o brzuchach inkrustowanych czerwono-niebieskimi s´wiatłami przeleciało nisko, jakby szukało miejsca dogodnego do ladowania. ˛ Potem oddaliły si˛e. Jedna ze stacji podała informacj˛e o pot˛ez˙ nym desancie wroga na Północnym Wybrze˙zu, a inna w chwil˛e potem wiadomo´sc´ t˛e zdementowała bez wi˛ekszego jednak przekonania. Od czasu do czasu wszystko uspokajało si˛e jak za dotkni˛eciem czarodziejskiej ró˙zd˙zki i tylko znajomy odgłos wiatru lekko naruszał pełna˛ zapachów noc. W gł˛ebi Krateru jezioro l´sniło fosforyzujac ˛ a˛ zielenia.˛ Pomy´slałem, z˙ e to, co nazywamy pokojem, jest jedynie przebiegajac ˛ a˛ w ukryciu fermentacja,˛ a wojna to wylewanie si˛e zaczynu poza brzegi naczynia. bulgocaca ˛ masa, bezwzgl˛edna i okrutna, niosaca ˛ zniszczenie, lecz nie pozbawiona wła´sciwo´sci o˙zywczych. Przerwy pomi˛edzy aktami gwałtu sa˛ równie˙z na swój sposób naznaczone przemoca,˛ mimo z˙ e rozedrgana cisza próbuje maskowa´c konflikt, tak jak rzadkie chwile ciszy kryja˛ niepokój tej nocy, zasadzki, wypady, otwarte rany. Wkrótce potem udało mi si˛e po raz pierwszy złapa´c stacj˛e nieprzyjaciela. Kobiecy głos donosił o powodzeniu Inwazji, która, jak zapewniał, dokonała si˛e przy decydujacym ˛ poparciu mas ludowych zbuntowanych przeciwko Kosmokratorowi. Co prawda, gdzieniegdzie bronia˛ si˛e jeszcze rzadowe ˛ oddziały (bez zb˛ednego zapału, niemal uprzejmie nazwano ich „lokajami na z˙ ołdzie imperialistycznego tyrana”), lecz ostateczne zwyci˛estwo jest sprawa˛ najbli˙zszych godzin. W dalszym ciagu ˛ audycji kobiecy głos wzywał słuchaczy do działalno´sci dywersyjnej: „dla sprawy pokoju, wolno´sci i demokracji”! Potem rozległy si˛e d´zwi˛eki odpowiedniego hymnu, zakłócane trzaskami i szumami, i łaczno´ ˛ sc´ została nagle przerwana. Pomy´slałem, z˙ e wkrótce po obu stronach zaczna˛ rozstrzeliwa´c ludzi, o ile ju˙z tego nie robia.˛ Tu˙z po wschodzie sło´nca mogłem z brzegu Krateru obserwowa´c przejazd tasiemcowej, zmotoryzowanej kolumny zło˙zonej z wozów pancernych i wojsko˙ wych ci˛ez˙ arówek. Zołnierze nieprzyjaciela nie zdradzali niepokoju, z czego wywnioskowałem, z˙ e przynajmniej pierwsza linia obrony stolicy została przerwana. Wojsko wydawało si˛e nowoczesne i doskonale uzbrojone, chocia˙z moje zdanie w tej materii nie jest zbyt miarodajne, gdy˙z w dziedzinie wojskowo´sci jestem kompletnym zerem. Nie sadz˛ ˛ e, aby zamiarem nieprzyjaciela było podbicie naszego kraju (chocia˙z i takiej ewentualno´sci nie mo˙zna wykluczy´c), my´sl˛e raczej, z˙ e chodzi tu o stworzenie czego´s w rodzaju protektoratu z rzadem ˛ zło˙zonym z oddanych bez reszty kolaborantów. Słowem, nowy stan rzeczy nie powinien spowodowa´c istotnych zmian w z˙ yciu codziennym przytłaczajacej ˛ wi˛ekszo´sci obywateli. Najmniejszych nawet zmian. Suwerenno´sc´ to coraz mniej modna entelechia, której strata zabolałaby jedynie nielicznych zagorzałych patriotów pogra˙ ˛zonych ˙ w zbiorowym narcyzmie. Wi˛ekszo´sc´ ludzi zadowala si˛e po prostu z˙ yciem. Zycie. . . kto´s wiele lat temu wspominał o „niewyczerpanym tchórzostwie narodów”, 78

ja jednak w podobnym tchórzostwie widz˛e madro´ ˛ sc´ , a nawet bierny opór przeciw samej istocie władzy, której głównym przecie˙z zadaniem jest wywoływa´c reakcj˛e, prowokowa´c, organizowa´c masy za lub przeciw sobie. ˙ c, z˙ y´c. . . skłonno´sc´ nieprzyzwoita i powszechna. Swobody obywatelskie, Zy´ prawa człowieka to luksusowe potrzeby garstki wybra´nców. Wi˛ekszo´sc´ ludzi mogłaby mie´c kłopoty ze zrozumieniem, na czym polega wolno´sc´ słowa, gdy˙z mowa˛ posługuje si˛e jedynie w zaciszu domowym, a i tam ogranicza si˛e do powtarzania obiegowych sadów ˛ i pospolitych utyskiwa´n. Zwykły obywatel nie t˛eskni do wolno´sci zgromadze´n i zebra´n politycznych, bo branie w nich udziału jest dla niego niezno´snym ci˛ez˙ arem. Nie obchodza˛ go wi˛ez´ niowie polityczni, bo sadzi, ˛ z˙ e nigdy nie znajdzie si˛e na ich miejscu. Co si˛e za´s tyczy godno´sci ludzkiej, to ogłupiajaca ˛ praca i drobne przyjemno´sci codziennego z˙ ycia potrafia˛ zepchna´ ˛c ja˛ w rejony wyszukanej pedanterii lub obróci´c w z˙ art. Dziesi˛ec´ dni bez telewizora boli bardziej ni˙z dziesi˛ec´ lat bez wyborów do parlamentu. W ka˙zdym ustroju politycznym ludzie musza˛ wykonywa´c prac˛e, której nienawidza,˛ marzy´c o niedost˛epnych przyjemno´sciach, gardzi´c rodzicami i znosi´c pogard˛e dzieci, bardziej lub mniej pokornie akceptowa´c zwiazki, ˛ do których zmusza ich plemi˛e, do jakiego nale˙za,˛ starze´c si˛e i umiera´c. Tylko nieliczni zdaja˛ sobie spraw˛e z tego, co traca˛ ulegajac ˛ autorytetom i absolutystycznym paternalizmom: wi˛ekszo´sc´ docenia godne pogardy, lecz niezaprzeczalne korzy´sci płynace ˛ z posłusze´nstwa. Zatem, mo˙zna powiedzie´c, z˙ e i my z˙ adaj ˛ ac ˛ wolno´sci i równouprawnienia w z˙ yciu publicznym jeste´smy despotami o dobrych intencjach, starajacymi ˛ si˛e narzuci´c ludziom ci˛ez˙ ar ponad ich siły w imi˛e warto´sci, które tylko my sami potrafimy doceni´c. . . Wol˛e zatrzyma´c w tym miejscu tok mego rozumowania: dobiega mnie bowiem echo przekl˛etej ironii Sofara. W południe zupełnie przypadkowo dowiedziałem si˛e, jak zginał ˛ Bildad. Jego s´mier´c relacjonował pewien mieszkaniec Hotelu, radioamator, pracujacy ˛ obecnie w podziemiu na terenie okupowanego terytorium i zamierzajacy ˛ nadawa´c audycje do momentu wyzwolenia lub wpadki. Jak wiadomo, Hotel jest (mo˙ze włas´ciwiej byłoby powiedzie´c „był”) nieco oddalony od stolicy, w kierunku wybrzez˙ a. Kiedy przerwano pierwsza˛ lini˛e obrony, nadszedł rozkaz ewakuacji mieszka´nców. Akcja przebiegała szybko i sprawnie do momentu, kiedy nagle zjawiły si˛e dwie ci˛ez˙ arówki wypełnione zbuntowanymi najemnikami, pragnacymi ˛ wykorzysta´c mo˙zliwo´sc´ grabie˙zy, jaka˛ nastr˛eczała sytuacja. Hotel cieszył si˛e zawsze opinia˛ przybytku bogactwa i rozpusty; uwa˙zany był za raj rozbestwionego kosmopolityzmu, pławiacego ˛ si˛e w rozkoszach stołu, hazardu i Wenery (które to imi˛e przywodzi nieodmiennie na my´sl obmierzłe skojarzenia z nazwa˛ chorób towarzyszacych ˛ owym rozkoszom, o ile kto´s nie uwa˙za). W du˙zej mierze były to wymysły, swoisty mit, produkt pospolitej zawi´sci filistrów klasy s´redniej i nawiedzonych ascetów, których nigdzie nie brakuje. Mnie po kilkakrotnej bytno´sci w Hotelu pozostało wspomnienie miejsca raczej nudnego i nie ko´nczacych ˛ si˛e po79

siedze´n przechodzacych ˛ zwykle w pija´nstwo, mniej lub bardziej obyczajne, albo w pospolita˛ zgag˛e. O osiagni˛ ˛ eciach kuchni hotelowej ju˙z wspominałem. Hazard nigdy mnie nie pociagał, ˛ a co do erotycznych nadziei jedynie harem Bildada mógł je spełni´c w zadowalajacym ˛ stopniu. Ten˙ze harem, a raczej jego cz˛es´c´ , kosztował Bildada z˙ ycie. Bandyci przebiegali pokryte dywanami salony w poszukiwaniu legendarnych skrzy´n, kryjacych ˛ dochody z ruletki i prostytucji. Po drodze zaopatrywali si˛e w kosztowne drobiazgi — torebka, złoty zegarek, kolczyki — nie dr˛eczac ˛ przy tym zbytnio okradanych wła´scicieli. Z czasem jednak, w miar˛e jak opó´zniało si˛e ostateczne odnalezienie skarbu, zachowanie napastników pogarszało si˛e proporcjonalnie do ilo´sci butelek whisky opró˙znianych w ogałacanym barze. W pewnej chwili, z tarasu wychodzacego ˛ na rozległy ogród pełen oleandrów i bougainvilli rozległy si˛e kobiece krzyki. Bildad rozpoznał rozpaczliwe, wołajace ˛ o pomoc, głosy dwóch najmłodszych hurys ze swojej troupe. Wyobra˙zam go sobie, jak wychodzi na taras przez oszklone rozsuwane drzwi, oddzielajace ˛ go od jadalni, te same drzwi, przez które pewnego dnia patrzyli´smy zamy´sleni na czyste złoto jesiennej melancholii, popijajac ˛ ze smakiem wyborne Vosne-Romanée. Widz˛e, jak energicznym, młodzie´nczym krokiem przemierza płyty posadzki; u´smiecha si˛e lekko, pokazujac ˛ wilcze z˛eby. W dłoni trzyma lask˛e, która wysun˛eła ju˙z j˛ezyk srebrnej szpady. Anonimowy informator podał, z˙ e zanim go s´ci˛eli seria˛ z karabinu maszynowego, unieszkodliwił jednego z napastników pchni˛eciem szpady starannie wymierzonym w pier´s. Dziewcz˛eta zostawiono w spokoju i wkrótce napastnicy wycofali si˛e rozczarowani nieudanym skokiem, w wyniku którego ich stan posiadania zwi˛ekszył si˛e tylko nieznacznie. Wszystko musiało bardzo si˛e zmieni´c. Mam na my´sli to, co znałem. W ciagu ˛ doby wiele rzeczy mo˙ze ulec zniszczeniu, wiele innych mo˙ze zosta´c przemieszczonych, wszystkie moga˛ przeobrazi´c si˛e w sposób ostateczny. W rzeczywisto´sci czasowi nie oprze si˛e nic, prócz tego, co jest dziełem s´mierci, jak piramidy czy co´s w tym rodzaju. Wszystko, co jest oparte na powtarzalno´sci, obyczaj, moda, honor, autorytet, entuzjazm — cho´cby głupi, cho´cby okrutny — wszystko to jest przera˙zajaco ˛ nietrwałe i kiedy postuka´c w odpowiednie miejsce, usłysze´c mo˙zna głuchy odgłos pustki. Zawsze miałem wra˙zenie, z˙ e z˙ yj˛e w´sród prowizorycznych dekoracji i z˙ e maszyni´sci teatralni w ka˙zdej chwili moga˛ je usuna´ ˛c. Z tego, co widz˛e, wła´snie nadeszli. Moja zachowawczo´sc´ bierze si˛e stad, ˛ z˙ e wsz˛edzie dostrzegam symptomy niestało´sci. Nie ma to nic wspólnego z rozsadn ˛ a˛ akceptacja˛ zmian, nawet zmian natychmiastowych. Moje wyczulenie sprawia, z˙ e zapowied´z rychłego upadku widz˛e w strukturach powszechnie uwa˙zanych za niezwykle solidne. Wsz˛edzie widz˛e p˛ekni˛ecia. Rewolucjonista˛ z krwi i ko´sci mo˙ze by´c jedynie człowiek, któremu niezno´snie doskwiera niewzruszono´sc´ tego, co ustanowione, którego dławi stabilno´sc´ ka˙zdej instytucji i ka˙zdej konwencji. Ale jak mo˙zna bun-

80

towa´c si˛e z pełnym przekonaniem, kiedy si˛e odbiera wszystko (potworne i wzniosłe, to, co gn˛ebi i to, co wyzwala) jako co´s, co lada chwila si˛e rozpadnie? Kiedy człowiek zaczyna rozumie´c, z˙ e nawet nietolerancja jest efemeryda,˛ wtedy narzuca sobie tolerancyjno´sc´ . Przede wszystkim dlatego, z˙ e rzecza˛ najbardziej delikatna˛ i niedost˛epna˛ jest wła´snie to, co sprawia, i˙z z˙ ycie staje si˛e nieco mniej niezno´sne. Drobne uprzejmo´sci, grzeczna oboj˛etno´sc´ wobec bli´znich, odruch warunkowy, ka˙zacy ˛ szanowa´c kobiet˛e, dziecko i starca, codzienna niespodzianka w skrzynce na listy, bezinteresowna erudycja, da˙ ˛zenie do bezstronno´sci sadów. ˛ Nic nie znaczace ˛ drobiazgi lub szczytne ideały, zawsze jednakowo niedost˛epne, błagalne ofiary zagro˙zone najl˙zejszym powiewem historii lub zwykłym post˛epem czasu, dzbanuszki z chi´nskiej porcelany, które rozbi´c na kawałki mo˙ze ju˙z sam zamiar zmienienia wody stojacym ˛ w nich kwiatom. Ka˙zdy zrealizowany projekt jest według mnie wielkim osiagni˛ ˛ eciem: nawet najwi˛ekszy oportunista ma przecie˙z wszystko przeciw sobie. Je´sli co´s trwa, je´sli z˙ ycie zwyci˛ez˙ a, je´sli dochodzi do łagodzenia obyczajów i pewnej harmonii, je´sli uparta ludzka wola — nawet zaborcza i zbyt ostentacyjna — zostaje przeprowadzona, uwa˙zam to za godne podziwu i to mi wystarczy. Rozumiem, nale˙zy wymaga´c coraz wi˛ecej, aby s´wiat mógł ulega´c korzystnym przemianom, lecz brak mi pychy, by okazywa´c pewno´sc´ , której nie mam. Mo˙ze trzeba było napisa´c „nie miałem” (z pewnych wzgl˛edów uwa˙zam, z˙ e powinienem u˙zywa´c wyłacznie ˛ czasu przeszłego), jako z˙ e tak zwany polityczny epizod w moim z˙ yciu został zako´nczony na długo przed Inwazja.˛ A oto w ogólnym zarysie moje requiem: byłem nie´smiałym buntownikiem, uwaz˙ ajacym ˛ si˛e zawsze w gł˛ebi duszy za prawdziwego obro´nc˛e tego, co atakował; byłem konserwatysta˛ zmuszonym reagowa´c na niedocenianie i niszczenie wartos´ci, które chciałem zachowa´c, negowałem (z powodu miło´sci i fascynacji) s´wiat, który wielbiłem i cud z˙ ycia, które mimo wszystko nie przestawało mnie cieszy´c. Teraz sko´nczyło si˛e wszystko: ja i to, co kochałem, albo to, co mnie nurtowało. ´ Swiatło dnia szybko ga´snie. Dr˙zace ˛ cienie otaczaja˛ mnie ostro˙znie. Jaka´s stacja, najwyra´zniej prorzadowa, ˛ jak na to wskazywał podniosły, pełen nadziei ton kraszacy ˛ informacj˛e, podała wła´snie wiadomo´sc´ o rozwiazaniu ˛ Departamentu. Kosmokrator wraz z całym gabinetem schronił si˛e w Górach Wolno´sci, jak nale˙zy rozumie´c nie tylko ze wzgl˛edu na zwiazane ˛ z nazwa˛ skojarzenia wywoływane przez to ustronie. Wszystko zaszło nieoczekiwanie szybko. Od czasu do czasu, nieproszone zjawia si˛e pytanie, co wła´sciwie powinienem czyni´c. Elifaz prawdopodobnie jest w górach u boku Kosmokratora, Sofar spiskuje zapewne na korzy´sc´ Nieprzyjaciela, o ile nie zaczał ˛ ju˙z (pr˛edzej czy pó´zniej to nieuniknione) spiskowa´c przeciw niemu, Bildad zginał ˛ w idealnie pasujacy ˛ do swego z˙ ycia sposób. Tylko moja rola pozostała nie napisana. Najprawdopodobniej owe retoryczne pytania, dotyczace ˛ mojego obowiazku, ˛ mojej roli etc. sa˛ jedynie cz˛es´cia˛ po˙załowania godnych złudze´n, które miewam jeszcze w stosunku do samego siebie. Nieraz zapominam, z˙ e mój upadek ju˙z nastapił, ˛ z˙ e dla mnie to, co nieuniknio81

ne, czego inni dopiero oczekuja˛ — ju˙z si˛e stało. Nic do mnie nie nale˙zy, ja sam w mniejszym jeszcze stopniu ni˙z cokolwiek innego. Nie rozporzadzam ˛ soba˛ i niczym nie mog˛e rozporzadza´ ˛ c. W niczym nie wezm˛e udziału, w niczym nie b˛ed˛e uczestniczył. Nie powinienem zadawa´c sobie pytania, co mi wypada czyni´c w tej czy w jakiejkolwiek innej sytuacji, zanim nie zostan˛e sobie przywrócony, nie odzyskam siły, nie przyjd˛e do siebie. Reszta jest iluzja.˛ Wir czasu pociaga ˛ mnie na swój sposób, podobnie jak Szekspirowskich opilców ogarnia pod wpływem wina seksualne po˙zadanie, ˛ po˙zadanie, ˛ którego wła´snie wino nie pozwala im zaspokoi´c. To dokładnie mój przypadek. Jestem pijakiem, op˛etanym przez sztuczki historii, za wszelka˛ cen˛e pragnacym ˛ powróci´c do gry w chowanego z z˙ yciem. Wszystko wskazuje na to, z˙ e nigdy nie b˛ed˛e miał do´sc´ . Zdaj˛e si˛e zapomina´c o niekorzystnym wydarzeniu, jakie legło u podstaw mojej obecnej sytuacji i raz na zawsze wyłaczyło ˛ mnie z gry. Na zawsze? Lepiej si˛e przyzwyczai´c: zostałem zepchni˛ety na dno, którego nie ma. Wielki, hojny ksi˛ez˙ yc na darmo próbuje odmieni´c z˙ ałobny wyglad ˛ nocy. Z punktu obserwacyjnego na brzegu Krateru widz˛e przeciagaj ˛ ace ˛ w bezładzie rzesze uciekinierów. Matki z małymi dzie´cmi, starcy, chorzy, wszyscy opuszczaja˛ spladrowan ˛ a˛ stolic˛e. Wielotysi˛eczny tłum. Z trudem d´zwigaja˛ tobołki, zawieraja˛ ce to, co konieczne i to, co zb˛edne; to, bez czego z˙ y´c nie mo˙zna i to, bez czego z˙ y´c si˛e nie chce albo nie potrafi. Dzier˙zawcy zdruzgotanego s´wiata; cierpliwy, niezmordowany tropizm wiedzie ich ku odległemu niemo˙zliwemu ustroniu; tam wszystko, co zaszło, zostanie zapomniane. Tam ich mini warto´sci odnajda˛ podatna˛ gleb˛e i b˛eda˛ sobie mogli pozwoli´c na drobne rozkosze na miar˛e swojej słabo´sci, poczynajac ˛ od nostalgicznego odgrzewania wspomnie´n. Sa˛ po ludzku oboj˛etni, letni. Nie marza˛ o podbojach i zwyci˛estwach i nikt ich nie broni. Wczoraj płyn˛eli do stolicy, bo im powiedziano, z˙ e czeka ich tam łatwe z˙ ycie i kariera. Pracowali, m˛eczyli si˛e, brali udział w dorocznych paradach i darmowych koncertach pod gołym niebem. Z pełna˛ rezygnacji ciekawo´scia˛ przyjmowali nowe doktryny i mody. Łatwo nienawidzili, kiedy było trzeba, nie czerpiac ˛ z tego korzy´sci, i równie łatwo podziwiali na swoja˛ zgub˛e. Warto´sciowali wedle narzuconych kryteriów, które nie były i nie mogły by´c ich kryteriami. Teraz wybiła godzina zamkni˛ecia ogródka i potulnie opuszczaja˛ miejsce, gdzie chcieli si˛e bawi´c. Mo˙ze wkrótce zdziesiatkuje ˛ ich bombardowanie albo zostana˛ zagnani do obozu koncentracyjnego. Na razie ida,˛ uparcie, na o´slep, gotowi maszerowa´c cała˛ noc. Jestem przekonany, z˙ e wi˛ekszo´sc´ z nich prze˙zyje. Urodzili si˛e, z˙ eby prze˙zy´c. Fatalizm tych nieodpornych istot przetrwa wieki i trwa´c b˛edzie wiele wiosen po tym, jak ja znikn˛e z powierzchni ziemi, a te tak dzi´s wa˙zne wydarzenia stana˛ si˛e cz˛es´cia˛ trudno czytelnej kroniki, której nikt nie pami˛eta i której nikt nie potrafi całkowicie zapomnie´c. Wła´sciwie powinienem skorzysta´c z okazji, nadarzajacej ˛ si˛e pod postacia˛ pielgrzymki uchod´zców. Troch˛e wysiłku: zbiec ze stoku i przyłaczy´ ˛ c si˛e do nich.

82

Zaakceptowa´c exodus. Stawi´c czoła temu, co nieuniknione i bez cienia nadziei podda´c w watpliwo´ ˛ sc´ nieodwracalne. Metanoia! Metanoia!

Notatka dziewiata ˛ My´sla˛ o ró˙zach, o zmaganiach, o mgle; my´sl˛e o wyprawach, o morzu. My´sl˛e o słowach i rozpaczliwie próbuj˛e dopasowa´c do nich obrazy i zapachy. Wymykaja˛ si˛e, odchodza,˛ trac˛e wszystko. Niektóre potem wracaja˛ wyblakłe, jakby z daleka chciały mi pomacha´c r˛eka˛ na po˙zegnanie; unosi je prad, ˛ cichna˛ głosy. Ju˙z nic do mnie nie nale˙zy; jestem nico´scia.˛ Znowu zapada mrok. Sprawy b˛eda˛ trudniejsze, ni˙z to sobie w swoim trwo˙znym lenistwie wyobra˙załem. Gdyby˙z tak wraz z utrata˛ ostatniej rzeczy, b˛edacej ˛ nasza˛ własno´scia,˛ wraz z zastygni˛eciem ostatniego zmysłu, wraz z rozwianiem si˛e ostatnich planów i ostatniej nadziei, z ostatnim zatrza´sni˛eciem si˛e pułapki, w której si˛e szamocemy, zamierała w nas równie˙z owa s´lepa siła, szalona i z˙ ałosna, niezdolna do rezygnacji. . . Jest jednak przeciwnie. Zasłona opada; obna˙zaja˛ nas szturcha´ncem albo obna˙zamy si˛e sami i — poczatkowo ˛ — trawieni niepokojem, z obolałym ciałem i krwawiacymi ˛ wargami, których nie dane nam było zagryza´c, a potem z czysta˛ rezygnacja˛ apatii, zaczynamy si˛e godzi´c na unicestwienie: oto odchodzi od nas wszystko, nadeszła chwila po˙zegnania. A jednak. A jednak! Ju˙z tylko delikatna błonka i lekki s´lad oddechu na szybie (gdzie nasz dr˙zacy ˛ palec kres´li ostatnie linie, na zawsze nie doko´nczone słowa. . . ) dzieli nas od przepastnego chłodu otchłani, negacja pogł˛ebia si˛e, a wezwanie majace ˛ nas sprowadzi´c do stanu minerałów z wolna nabiera siły. Lecz wkrótce potem, nagle, bez zapowiedzi, z bezgranicznym po´spiechem nie respektujacym ˛ ju˙z z˙ adnego czasu, przezroczysta przegroda rozwiewa si˛e i upadamy. W spokój? Nie, nie w spokój! Wprost w wir z˙ ada´ ˛ n, gdzie z impetem odradza si˛e gro´zna i straszna siła pewna, i˙z wszystko jej przysługuje, zwłaszcza, z˙ e nic ju˙z nie posiada. Zupełnie jakby czerpała moc z samego faktu, i˙z to czyni. Słabła, kiedy zdawało si˛e, i˙z czego´s potrzebuje; słabła tak, a˙z utraciła wszystko, straciła cel, bo zabrakło jej oparcia. Wtedy dopiero od˙zyła z cała˛ moca: ˛ utraciwszy ostatni punkt oparcia, utraciła jednocze´snie jego potrzeb˛e. Krzyczy teraz, wiruje, bez z˙ adnego widomego znaku czuje blisko´sc´ pełnego odrodzenia. Miejscowe znieczulenie spowodowane utrata˛ czucia przestało działa´c: lek wymknał ˛ mi si˛e z rak ˛ i efekt jest przeciwny do zamierzonego. W dalszym ciagu ˛ znajduj˛e si˛e tam, gdzie byłem, rozpaczliwie z˙ ywy w nieprzeniknionym mroku.

84

Dzisiejszej nocy Potwór pojawił si˛e znowu. Czy naprawd˛e? Nie mog˛e tego stwierdzi´c z cała˛ pewno´scia.˛ Mog˛e jedynie powiedzie´c, z˙ e powrócił strach towarzyszacy ˛ jego pojawieniu si˛e, z czego wnioskuj˛e, z˙ e on sam musi znajdowa´c si˛e w pobli˙zu. Bardziej ni˙z kiedykolwiek słysz˛e ci˛ez˙ ki oddech nocy; kurcz z˙ oładka ˛ zmusza mnie do przykucni˛ecia z twarza˛ na kolanach, jak ukarane dziecko. Teraz nie dr˙ze˛ , wydaje mi si˛e, z˙ e to Krater dr˙zy, jakby przedrze´zniał moje dawne dreszcze. Zm˛etniała z´ renica jeziora mierzy we mnie z wyzywajac ˛ a˛ dokładno´scia.˛ Czego ode mnie chce? Czego z˙ ada ˛ ta przekl˛eta noc? Gdzie´s w dole trylobity rozmna˙zaja˛ si˛e niestrudzenie. Od czułek do płetwy, do fotoreceptorów do oka fotograficznego, od wodniczki do z˙ oładka, ˛ watroby, ˛ płuc, woreczka z˙ ółciowego. Ile czasu potrzeba, aby rozległy si˛e pierwsze uderzenia nowo powstałego serca? Niektóre z nich wylazły ju˙z pewnie z wody i pełzna˛ teraz w gór˛e Krateru, prze˙zuwajac ˛ starannie po˙zywne odpadki bujnie zalegajace ˛ ich nowy habitat. Maja˛ du˙zo szcz˛es´cia: dla nowej formy z˙ ycia, która postanowiła za wszelka˛ cen˛e przetrwa´c, nie ma nic lepszego ni˙z s´mietnisko. To, co dopiero kiełkuje i rozkwita, adaptuje si˛e do gnoju najłatwiej i z najwi˛ekszym entuzjazmem. Zatem, odwagi dzielne pierwotniaki. Jeszcze mały wysiłek i macie szans˛e zosta´c ło˙zyskowcami. Marzy wam si˛e kondycja ssaków! Uwa˙zacie to za cel ostateczny! A to tylko poczatek, ˛ walka trwa. Walka na s´mier´c i z˙ ycie, a wła´sciwie tylko o z˙ ycie; struggle for life, zmagania, których etapem ostatnim b˛eda˛ zmagania mi˛edzy s´wiadomo´sciami. Pan kontra niewolnik, decydujaca ˛ walka! Armagedon! Ragnarek! Dzie´n Sadu ˛ tylekro´c odkładany, a przecie˙z niemo˙zliwy do odroczenia! Co wiedza˛ o tym moje trylobity, co przeczuwaja,˛ czego pragna˛ si˛e doskroba´c odnóz˙ ami przyszłych skorupiaków? Czeka je długa droga. Od plejstocenu do paruzji. Tyle co nic. Nic dziwnego, z˙ e si˛e zbytnio nie s´piesza.˛ Przekonanie, i˙z jest si˛e na tak odległym etapie filogenezy musi sprzyja´c lenistwu. Znam tylko jedna˛ ksia˙ ˛zk˛e historyczna˛ dobrze zatytułowana,˛ napisał ja˛ pewien Anglik pod koniec XIX wieku i nazwał M˛ecze´nstwo człowieka. Rozpoczyna si˛e w jaskini, a ko´nczy wizja˛ podróz˙ y mi˛edzyplanetarnych i sztucznych gwiazd; ludzie z˙ yja˛ zawieszeni w dławia˛ cych, pustych przestrzeniach kosmosu i od czasu do czasu odbywaja˛ pielgrzymki na stara˛ Ziemi˛e niczym do wpółzapomnianej s´wiatyni. ˛ . . Mam nadziej˛e, z˙ e nie zapomna˛ przy tym wyda´c uroczystego przyj˛ecia na cze´sc´ trylobitów. M˛ecze´nstwo człowieka! Tytuł dobry, ale za waski. ˛ Kto´s powinien napisa´c histori˛e ludzko´sci, stawiajac ˛ sobie wy˙zsze cele i nazwa´c ja˛ M˛eka˛ istnienia. Dzisiaj nie dr˛eczy mnie zwykła s´wiadomo´sc´ , z˙ e Potwór czai si˛e gdzie´s w ciemno´sciach; dokucza mi jego nieobecno´sc´ . Wła´snie to. Boj˛e si˛e nie Potwora, lecz jego utraty. Jeden z dwóch mieszka´nców krateru po raz pierwszy nie stawił si˛e na spotkanie. Po raz pierwszy? Owszem. Wła´snie to przesłanie pragnie mi przekaza´c rozpaczliwie spi˛eta noc. Pozostaje mi jedynie zastanowi´c si˛e, jak i dlaczego zasłu˙zyłem sobie na to, z˙ e mnie porzucił. Niewatpliwie ˛ pr˛edzej czy pó´zniej

85

przypisz˛e sobie odpowiedzialno´sc´ i za to; za ten nietakt o trudnych do przewidzenia konsekwencjach. Pierwsze wyja´snienie zwalnia mnie w pewien sposób z odpowiedzialno´sci za to, co si˛e stało. To po prostu zwykła kolej rzeczy — wszystkich rzeczy: niepokoju, miło´sci, zła — które otrzymujemy. Wszystko, co dane, ma swój kres; oto jedyne sensowne streszczenie ekonomii uniwersalnej, dotyczace ˛ tyle˙z energii entropicznej, co łaski boskiej. Po prostu godzina Potwora wybiła. Utraciłem wa˙zniejsze rzeczy, ale poniewa˙z ta jest ostatnia, jej by´c mo˙ze b˛ed˛e z˙ ałował najbardziej. Kiedy przychodzimy, obsypuja˛ nas bogactwem i mo˙zliwo´sciami; poznanie, obyczaje, perspektywy, wszystko jest do naszej dyspozycji; mo˙zemy si˛egna´ ˛c po ka˙zda˛ ksia˙ ˛zk˛e, po ka˙zdy krajobraz, rzeczywisty lub namalowany; symfonie i doktryny obiecujace ˛ zbawienie le˙za˛ w zasi˛egu dłoni; wolno nam nawiazywa´ ˛ c stosunki, dawa´c nasze ciało i słowo, pokłada´c nadziej˛e w nadziei. Ale kredyt si˛e ko´nczy i człowiek o tym wie. Incipit tragoedia. Za ka˙zdym razem otrzymujemy mniej i z wi˛ekszym wysiłkiem, lub, co wychodzi na jedno, za ka˙zdym razem z mniejsza˛ rados´cia˛ podejmujemy wysiłek. To, co człowiek inwestuje, na dłu˙zsza˛ met˛e nie słu˙zy niczemu, je´sli nie liczy´c tego — a to wcale nie mało — z˙ e w momencie inwestowania czujemy si˛e w pełni z˙ ywi. To, co zachowujemy na lepsza˛ okazj˛e, okazuje si˛e by´c w nie najlepszym stanie, kiedy okazja przychodzi. . . o ile w ogóle przychodzi. Jak brzmiała zagadka rybaków, która popchn˛eła Homera w szale´nstwo? „Nie przynosimy tego, co złowili´smy, przynosimy to, czego nie złowili´smy”. Homer umarł z rozpaczy, rozbiwszy głow˛e o przezroczyste s´ciany tajemnicy. Jestem jednak pewien, z˙ e szale´nstwo zatruło go swym jadem nie dlatego, i˙z nie mógł rozwiaza´ ˛ c zagadki, lecz dlatego, z˙ e znał znacznie lepsza˛ i gł˛ebsza˛ odpowied´z ni˙z to, co zawszeni rybacy mieli na my´sli. Albowiem zagadka konieczno´sci nie była obca ani jemu, ani jego bohaterom. Spytajcie Ajaksa lub Achillesa, co sadz ˛ a˛ o fatalizmie kl˛eski, zapytajcie Odysa, do czego prowadza˛ drobne niedokładno´sci w obliczeniach i czym jest przekle´nstwo wiecznego zwyci˛ez˙ ania. Słowem, ja sam mogłem lekkomy´slnie zmarnowa´c Potwora, mogłem go zniszczy´c moja˛ serdeczna˛ trwoga˛ i dr˙zacymi ˛ inwokacjami. Nie mam ju˙z pretekstu do niepokoju. Wierno´sc´ Potwora nie mogła by´c wieczna, tak jak nie b˛edzie zapewne wieczna moja za nim t˛esknota. Chocia˙z trzeba powiedzie´c, z˙ e co si˛e tyczy przetrwania, to w tym s´wiecie powszechnej nietrwało´sci najlepiej sobie radza˛ strach i niepokój. Mo˙zliwe jest te˙z inne wyja´snienie. Przyznaj˛e, z˙ e l˛ekam si˛e go bardziej ni˙z poprzednio. By´c mo˙ze Potwór po prostu przestał si˛e mna˛ interesowa´c. W takim przypadku trzeba sobie zada´c pytanie, czy kiedykolwiek si˛e mna˛ interesował naprawd˛e. Nie sadz˛ ˛ e, by moje zwyczaje i sytuacja uległy jakimkolwiek zmianom. Nie mo˙zna jednak wykluczy´c czego´s nieuchwytnego, jakiego´s znaczacego ˛ jakos´ciowo post˛epu moich nieszcz˛es´c´ , jakiej´s nieodwracalnej degradacji. . . Przypuszczam, z˙ e zmysły Potwora musza˛ by´c bardziej wyczulone ni˙z moje i szybciej re86

agowa´c na pewne, niemal niedostrzegalne, odcienie rozkładu. W takim razie jego znikni˛ecie nale˙zy rozumie´c jako symptom ostateczny. Je´sli istota, nie majaca ˛ zbyt wielkiego wyboru (przynajmniej za taka˛ go zwykle uwa˙załem) jest zmuszona pozbawi´c mnie swego dokuczliwego zainteresowania, musz˛e to traktowa´c jako powa˙zne ostrze˙zenie, spadłem widocznie o stopie´n ni˙zej. Utrata czegokolwiek w mojej n˛edznej sytuacji wydawała mi si˛e niemo˙zliwa, ale pewnie grzeszyłem optymizmem. Ka˙zdy grzech jest objawem optymizmu lub raczej jego wynikiem, prawda? Kiedy wreszcie przestan˛e my´sle´c, z˙ e jaki´s zbieg okoliczno´sci jest w stanie mnie zbawi´c? Potwór był moim wrogiem, ale posiadanie wroga to pewien przywilej. Mo˙ze to wrogowie wła´snie najskuteczniej pomagaja˛ nam z˙ y´c; dzi˛eki nim nasza trwoga polaryzuje si˛e, koncentruje, a my mamy gwarancj˛e czyjego´s zainteresowania nami, niewatpliwego ˛ i pewnego, albowiem na tym pierwszym etapie, w pełni niez˙ yczliwego. To wła´snie wy´swiadcza nam najwi˛eksza˛ przysług˛e. Jedyne pytanie, jakie stawiamy wszech´swiatu brzmi: czy jeste´s moim wrogiem, czy przyjacielem? Ka˙zda odpowied´z jest dobra, o ile w ogóle istnieje. Zbyt po´spieszna deklaracja przyja´zni powinna zbudzi´c nasze watpliwo´ ˛ sci, gdy˙z nadto przypomina wyolbrzymione echo naszego marzenia. Lepiej jest usłysze´c najpierw gro´zny, daleki pomruk. Bóg zawsze objawia si˛e w ten sposób, gdy˙z ka˙zdy bóg celem potwierdzenia swej bosko´sci musi najpierw wywoła´c strach. Nie uwierzyliby´smy w niego, gdyby´smy si˛e go nie bali. Jeste´s moim wrogiem czy przyjacielem? — pytamy Wszech´swiat i błogostan objawia si˛e nam pod postacia˛ siarczystego, z nienawis´cia˛ wymierzonego policzka. Upadamy pod nim i w ten sposób wst˛epujemy na drog˛e wiodac ˛ a˛ do Damaszku; innej drogi nie ma. Trzeba jednak szybko si˛e pozbiera´c; nie zawsze człowiek docenia ostrze˙zenie. Oto zostali´smy usłyszani, ale ten, kto nas usłyszał, czuje si˛e obra˙zony faktem. i˙z raczył to uczyni´c. Kto´s lub co´s, tego si˛e nie podejmuj˛e rozwiaza´ ˛ c. Odpowied´z nadeszła, a jej autentyczno´sc´ gwarantuje nienawi´sc´ , jaka˛ jest naznaczona. Tylko to si˛e liczy. Na wrogo´sc´ reagujemy najpierw l˛ekiem, a nast˛epnie uległo´scia; ˛ w odpowiedzi dobiega nas grzmot i s´wiatło błyskawic, co nie jest jednak pozbawione pewnych akcentów pojednawczych, spowodowanych satysfakcja˛ bóstwa. Wtedy ustanawiamy kult i zaczynamy usługiwa´c, stajac ˛ si˛e w ten sposób niezb˛edni Temu, czyja siła polegała na tym, z˙ e nas nie potrzebował. Otrzymujemy za to pewne łaski; dar przepowiadania i władz˛e. Z czasem stajemy si˛e bezczelni, nasze błagalne modły zaczynaja˛ graniczy´c z pogró˙zkami, oddajemy cze´sc´ w sposób coraz bardziej arogancki i ironiczny. Spadaja˛ na nas nieszcz˛es´cia lub jeste´smy obsypywani łaskami, s´wiadczacymi ˛ o pełnym trwogi pomieszaniu tam na górze, jakby nie bardzo było wiadomo, z której strony nas podej´sc´ . Wreszcie wyst˛epujemy z otwartym buntem, odkrywajac ˛ wreszcie przewidywane rozkosze s´wi˛etokradztwa i blu´znierstwa: odpowiedzi nie ma, piorun nie uderza, dokoła panuje przyczajona pustka. Po´sród zrujnowanych ołtarzy my stajemy si˛e bogami lub — co w rezultacie jest tym samym — wiemy ju˙z, jak 87

obej´sc´ si˛e bez bóstwa, nie wcielonego w nas samych. Wówczas mo˙zemy ju˙z by´c pokorni bez upodlenia i bezinteresownie, nieostentacyjnie pobo˙zni. Zaprawd˛e, nale˙załoby napisa´c kilka traktatów o korzy´sciach płynacych ˛ z posiadania wrogów. . . A ja utraciłem mego wroga, zanim go mogłem wła´sciwie wykorzysta´c. Potwór znudził si˛e szybko moim towarzystwem i najwyra´zniej nie uwa˙za mnie ju˙z za godnego, by na mnie czyha´c. Nie wszyscy wrogowie sa˛ cierpliwi, zdyscyplinowani i przychylni. Gdyby warunki nie zmuszały mnie do pewnej skromno´sci, mógłbym dopu´sci´c my´sl, z˙ e Potwór nie tyle miał mnie do´sc´ , co udało mi si˛e go przestraszy´c i w pewien sposób zmusi´c do odwrotu. Bzdura, co za zuchwało´sc´ . Trudno si˛e w istocie domy´sli´c, co we mnie mogłoby przestraszy´c t˛e zagadkowa˛ istot˛e. Mo˙ze moje wyrafinowanie w nieszcz˛es´ciu lub osamotnienie, a mo˙ze jaka´s rezerwa nie znanej mi siły, mogacej ˛ w pewnych warunkach okaza´c si˛e niebezpieczna? ˛ Koncepcja „rezerwy” ma na celu oczywi´scie podniesienie mnie na duchu, co nie znaczy, z˙ e staje si˛e w ten sposób bardziej dorzeczna. Jak mógłbym obecnie by´c niebezpieczny dla kogokolwiek, oprócz mnie samego? Krzywdy, jakie miałem wyrzadzi´ ˛ c, ju˙z wyrzadziłem. ˛ Znowu kusi mnie optymistyczna wizja grzechu. Jedno tylko we mnie mogło zaniepokoi´c Potwora: ewentualno´sc´ zara˙zenia. Nawet on nie chciał by´c taki jak ja. Przypuszczam, z˙ e Potwór te˙z cierpi na jakie´s sekretne dolegliwo´sci, mógłbym nawet spróbowa´c wymieni´c najbardziej prawdopodobne niedomagania jego organizmu. Ale ja mogłem go zarazi´c innym rodzajem choroby: choroba˛ moralna,˛ s´ci´slej mówiac, ˛ mogłem go zdeprawowa´c. Najgorsza˛ rzecza˛ dla Potwora był mój przykład: nie mo˙zna wykluczy´c, i˙z wła´snie to zmusiło do ucieczki t˛e złowroga,˛ lecz w gł˛ebi duszy nie´smiała˛ istot˛e. Tak, mo˙ze powód mojej ostatniej straty le˙zy w niewinno´sci Potwora — cecha, której u niego dotad ˛ nie dostrzegałem. Jak by nie było, Potwór odszedł, a raczej nie powrócił. Szukajac ˛ go — moz˙ e nawet poszukujac ˛ — przetrzasam ˛ wysrebrzone ksi˛ez˙ ycem krzaki, gołe, t˛epo zako´nczone skały, piramidy s´mieci, wzniesione z kalekich skrawków byłego instrumentarium, m˛etny osad przedmiotów, strz˛epy, połamane resztki; cała˛ t˛e nieporzadn ˛ a˛ n˛edz˛e mego mizernego z˙ ywota. Poszukiwania prowadz˛e nie ruszajac ˛ si˛e z miejsca (w dalszym ciagu ˛ siedz˛e zwini˛ety niczym embrion); wzrokiem przebiegam g˛esta˛ jak rt˛ec´ zawiesin˛e jeziora, którego powierzchni˛e gdzieniegdzie przebijaja˛ sterczace, ˛ niesamowite grzbiety. Potwora nie ma. Nie ma go i nie jest oczekiwany. Czy zatem był tu kiedykolwiek? Teraz tylko to pytanie ma sens. Odpowied´z, ci˛ez˙ ko dyszac, ˛ toruje sobie drog˛e maczeta˛ przez d˙zungl˛e nadziei, tnie krzewy, poda˙ ˛za na przełaj, dociera do mnie z niezmierzonej gł˛ebiny; z gł˛ebi mojej tr˛edowatej duszy, gdzie powstała: teraz wiem i wiem, z˙ e zawsze wiedziałem. Potwora nie ma i nigdy nie było. Dla mnie Potwora nie b˛edzie. Nie mam go; nigdy na niego nie zasłu˙zyłem. Nikt mi nie przyrzekał takiego daru, a nie ma daru bez obietnicy. Wszystko było nieporozumieniem, gorzej: z góry ukartowana˛ gra,˛ 88

fikcja,˛ piedestałem, którego nie chciałem albo nie umiałem pozbawi´c mego zdetronizowanego bóstwa. Kiedy wszystko straciłem, w celach obronnych, instynktownie wyprodukowałem (niczym matwa ˛ swój atrament) cudownie niekonkretna˛ istot˛e, a jej zadaniem było ukoronowa´c moje nieszcz˛es´cie dodatkowym prze´sladowaniem. Krater przyjał ˛ mnie, znakomitego go´scia, szanownego wygna´nca, w towarzystwie tajemniczego Stra˙znika na prywatny u˙zytek! W finale zachciało mi si˛e jeszcze lizna´ ˛c troch˛e miodu powszechnej szcz˛es´liwo´sci. Co za wstyd! Do ko´nca nienasycony, pełen złudze´n, znalazłem sobie podniecajace ˛ towarzystwo przeciwnika, aby mnie gn˛ebił. W rzeczywisto´sci wcale go nie było. Krater nie interesował si˛e mna,˛ przyjał ˛ mnie jak jeden odpadek wi˛ecej, bez pyta´n, bez zastrze˙ze´n, rzec mo˙zna, z zawodowa˛ oboj˛etno´scia.˛ Niczym wrak, który osiadł na mieli´znie jego stoku pewnego z nieko´nczacego ˛ si˛e szeregu dni; tym wła´snie byłem, a nie tajemniczym wygna´ncem z jakiego´s mniej uległego nieba. Wyobra´znia bywa czasem obcesowa i nieokrzesana; utrudnia nam szanowanie jednej godnej szacunku rzeczy, jaka˛ mamy: osamotnienia, kl˛eski. Zbli˙z si˛e raz jeszcze do ognia, Edypie, ale nie daj si˛e zwie´sc´ arystokratycznym wizjom, które ciagle ˛ jeszcze o´slepiaja˛ upartego Tezeusza; ziemia, po której stapasz, ˛ o´swietlona jest jedynie przekle´nstwem i ty je za soba˛ ciagniesz, ˛ lub raczej — czysto ziemska˛ niewiedza˛ (zwyczajnie, biurokratycznie ziemska), ˛ jaka˛ reaguje na niełask˛e, b˛eda˛ ca˛ twoim udziałem. Antygona wyruszyła ku swemu przeznaczeniu siostry, Kreon ku przeznaczeniu kata-ofiary, Ismena na wieki zostanie bladym cieniem cierpie´n wykwintniejszych ni˙z jej własny ból. Pozostaje Tezeusz, pogromca dawnych bestii, a teraz król, odwieczny król; do królewskiej kondycji wyniosła go ch˛ec´ ratowania siebie w imi˛e Aten. Ateny to potwór Tezeusza, Edypie; oby nie stał si˛e twoim. Nie przejmuj si˛e, nie pytaj, jakie korzy´sci twoja s´mier´c da ziemi, która ja˛ znosi. Równie˙z Ateny, szcz˛es´liwe Ateny, nie zostana˛ zbawione, bowiem legendarny wysiłek Tezeusza w przypadku niepowodzenia jest jałowy, za´s w przypadku tryumfu — zbyteczny. On te˙z, ten zbyt przedsi˛ebiorczy bohater, wolał nie słysze´c głosu, mówiacego ˛ mu w samym sercu labiryntu, i˙z z˙ adnej bestii nie ma: „˙zadnej nadziei nie ma dla człowieka / nawet na´n w mroku i bestia nie czeka”. Pozostaja˛ tylko twe oczy Edypie, oczy twoje odwróciły si˛e od pociechy, jaka˛ jest istnienie Potwora; twoje oczy nie moga˛ go ujrze´c, twoje serce odrzuca go. Oczyszczajacy, ˛ boski ogie´n. Godziny i godziny. Potem miesiace, ˛ lata. Widz˛e, jak ciagn ˛ a˛ ku mnie z bezdennej jamy czasu. Sieka˛ mi twarz mro´znym deszczem chwil, które dopiero nadejda.˛ Nic mi nie przynosza˛ i nie prosza˛ o nic. Chca˛ jedynie zmusi´c mnie do po´spiesznego przebycia stworzonego przez siebie tunelu niczym upiorna s´cie˙zka zdrowia mi˛edzy szpalerem policyjnych pałek. Taki los jest naszym udziałem. Nawet skarga zdaje si˛e bezsensowna. Słowem, to wszystko. Dalsze prowadzenie tych zapisków nie ma znaczenia nawet jako c´ wiczenie retoryczne. Moje przyszłe notatki nie zasłu˙za˛ ju˙z na niczyja˛ 89

uwag˛e. Jestem całkowicie zapomniany. Czeka mnie tylko jeszcze długa lekcja zapominania o samym sobie, ale tym do´swiadczeniem nie b˛ed˛e mógł si˛e z nikim podzieli´c. Krew przestaje kra˙ ˛zy´c w z˙ yłach. Chwila zastoju przedłu˙za si˛e. Dla mnie nie sko´nczy si˛e nigdy. Prawie przestan˛e istnie´c. Albo dopiero w pełni zaistniej˛e. Nadziei nie utraciłem. Wybacz Tezeuszu, tobie te˙z nie było dane otrzyma´c bestii, która nale˙zała ci si˛e od mroków labiryntu, lecz ty o´smieliłe´s si˛e skłama´c, aby to ukry´c. Ja nie mog˛e sobie pozwoli´c na z˙ adne kłamstwo wi˛ecej. A rozpacz to kłamstwo; prawie tak wielkie jak przekl˛eta nadzieja. Musz˛e znowu spotka´c siebie samego, za wszelka˛ cen˛e, przeciw wszystkim. Zaszyj˛e si˛e w jakim´s kacie. ˛ Krater, trad, ˛ słowa; inni, ich cierpienia, ich s´wiadectwo przeciw mojej odrzuconej miłos´ci. . . konieczno´sc´ . Konieczno´sc´ — skad ˛ czerpa´c m˛estwo, je´sli nie z niej wła´snie? W ko´ncu stanałem ˛ twarza˛ w twarz z jej nieprzenikniona˛ obecno´scia˛ (dawniej tylko o niej słyszałem) i teraz mog˛e ju˙z zamilkna´ ˛c. . . znaczaco. ˛ Tak jak kto´s, kto porozumiewawczo mru˙zy oko albo dwiema choragiewkami ˛ daje sygnał SOS. Wiem, z˙ e istnieje jaki´s kat, ˛ z którego to wszystko wyglada ˛ inaczej: w nagłym rozbłysku mo˙zna ujrze´c t˛e odmian˛e. Mój niepokój ka˙ze mi go szuka´c. Mój niepokój polega wła´snie na szukaniu go. Mo˙zna to nazwa´c transfiguracja,˛ miło´scia,˛ mo˙ze ilumi˙ nacja,˛ ale niekoniecznie. Zadne miano nie jest w tym przypadku godne polecenia, bo ka˙zde nazwanie jest rezygnacja˛ z dalszych poszukiwa´n. Nie mog˛e równie˙z pozwoli´c, aby moja˛ przedłu˙zajac ˛ a˛ si˛e agoni˛e rozproszyło współczucie, przekształcajac ˛ ja˛ w poetyczna˛ skarg˛e lub wyniosła˛ samotno´sc´ . Nie, gdy˙z koniecznie musz˛e (jak najszybciej, ju˙z najwy˙zszy czas) odnale´zc´ punkt widzenia, z którego wszystko jest mo˙zliwe. Droga moich poszukiwa´n b˛edzie jak Krzyk, uparty, płomienny, chory, nagi Krzyk. Nie zgodz˛e si˛e na nic, z niczym nie b˛ed˛e paktował, nic nie zaakceptuj˛e i niczego nie uznam oprócz Krzyku. Teraz i zawsze. A poniewa˙z wyrzekłem si˛e rodziców, a moje potomstwo zostało unicestwione, od dzi´s b˛ed˛e synem Krzyku i Krzyk b˛ed˛e płodził. Krzykiem poszukuj˛e i w nim pokładam nadziej˛e. Słowa ustaja˛ i słycha´c tylko jak fale morskie tłuka˛ si˛e o siebie niczym szalone, zbuntowane gwiazdy. Niechaj z mroku bez granic wytry´snie Krzyk po´sród milczenia, w stron˛e milczenia.