Dialektyka oświecenia. Fragmenty filozoficzne 8386166126 [PDF]

Zitiervorschau

MAX HORKHEIMER THEODOR W ADORNO

DIALEKTYKA OŚWIECENIA

Przełożyła Ma/gorgata

Łukasiewicz

Przekład przejrzał i p o s ł o w i e m Marek

J.

Siemek

opatrzył

Tytuł oryginału Dialektik

der Auf klarung.

Philosophische

Fragmente

Redaktor Elżbieta

Projekt Andrzej

©

Morawska

okładki Łubniewski

1994 by Social Studies Association Inc., N e w

York.

F ü r die N e u a u s g a b e : © © ©

S. F i s c h e r V e r l a g G m b H , F r a n k f u r t a m M a i n , 1 9 6 9 by Polish Edition W y d a w n i c t w o IFiS P A N , 1994 for the P o l i s h T r a n s l a t i o n b y M a ł g o r z a t a Ł u k a s i e w i c z

Książka powstała przy

współudziale

G o e t h e Institut Warschau i Inter Nationes

ISBN

83-86166-12-6

e.V.

Friedrichowi Pollockowi

Spis treści

Do nowego wydania

9

Przedmowa

11

Pojęcie oświecenia

19

Dygresja I O d y s e u s z albo mit oświecenia

60

Dygresja II Julia albo oświecenie i moralność

98

Przemysł kulturalny. Oświecenie jako m a s o w e oszczerstwo

138

Żywioły antysemityzmu. Granice oświecenia

189

Notatki i szkice

232

Posłowie

do wydania

polskiego

(Marek J . Siemek)

283

Do nowego wydania

Dialekty

ka

oświecenia

ukazała

się w

1 9 4 7 r. w

wydawnictwie

Querido w Amsterdamie. Książka, stopniowo zyskująca n o ś ć , jest o d d a w n a w y c z e r p a n a . J e ż e l i dziś, p o p o n a d latach,

znów

ją w y d a j e m y , to

skłaniają

nas

do

popular­

dwudziestu

tego

nie

tylko

w i e l o r a k i e n a c i s k i , ale p r z e ś w i a d c z e n i e , że niejedna z t y c h m y ś l i jest i dziś

na

czasie oraz

w

znacznym

stopniu

określiła

nasze

późniejsze wysiłki teoretyczne. O s o b o m postronnym trudno sobie wyobrazić, do jakiego stopnia obydwaj ponosimy n o ś ć za k a ż d e zdanie. O b s z e r n e f r a g m e n t y

nie; napięcie o b u intelektualnych t e m p e r a m e n t ó w , s i ę w Dialektyce,

odpowiedzial­

dyktowaliśmy wspól­ które połączyły

j e s t jej ż y w i o ł e m .

N i e w s z y s t k o z tego, co p o w i e d z i a n o w książce, g o t o w i jesteśmy dziś bez zastrzeżeń p o d t r z y m y w a ć . B y ł o b y to nie d o

pogodzenia

z teorią, k t ó r a p r z y j m u j e , że p r a w d a m a s w o j e k o r z e n i e w czasie, i n i e p r z e c i w s t a w i a jej b i e g o w i d z i e j ó w j a k o c z e g o ś n i e z m i e n n e g o . Książka powstawała w

momencie,

g d y kres

narodowo-socjalis-

t y c z n e g o terroru był już w i d o c z n y . W wielu miejscach sformułowania

nie

pasują

do

rzeczywistości

dnia

jednakże

dzisiejszego.

A przecież już w t e d y przejście d o świata a d m i n i s t r o w a n e g o j a w i ł o n a m się n a z b y t W

okresie

politycznego

obiektywnie w

Trzecim

prące

do

Świecie,

nie

różowo. podziału

starcia,

ponowne

na

groza

dwa

trwała

narastanie

kolosalne nadal.

bloki,

Konflikty

totalitaryzmu

b y n a j m n i e j h i s t o r y c z n y m i i n c y d e n t a m i , tak jak w m y ś l

nie

są

Dialektyki

i n c y d e n t e m nie b y ł ó w c z e s n y faszyzm. K r y t y c z n e myślenie, które nie

oszczędza

w obronie humanizmu,

także

postępu,

wymaga

dziś

zajęcia

resztek w o l n o ś c i , w obronie dążeń d o nawet

wielkiego pochodu

jeśli

wydają

historii.

się

one

stanowiska

rzeczywistego

bezsilne

w

obliczu

Dialektyka oświecenia

o

P r z e ś l e d z o n a w tej k s i ą ż c a e w o l u c j a k u t o t a l n e j i n t e g r a c j i z o s t a ł a jedynie p r z e r w a n a , nie z a k o ń c z o n a ; g r o z i n a m jejrealizacja p o p r z e z dyktatury obraca

i wojny.

się w

ostatecznie

Prognoza,

pozytywizm, w

staje

się w r o g i e m

że w mit

z tym

oświecenie

t e g o , c o jest, że

związku

inteligencja

ducha,

potwierdziła

p r z e k o n y w a j ą c o . Naszej koncepcji historii daleko o d

się aż

i ż h i s t o r i a jej s i ę n i e i m a , k o n c e p c j a ta j e d n a k n i e g o n i n a pozytywizmu

za

informacją.

Jako

krytyka

nadto

uroszczenia,

filozofii

modłę

nie

chce

w y r z e k a ć się filozofii. Z A m e r y k i , g d z i e k s i ą ż k a ta p o w s t a ł a , w r ó c i l i ś m y d o

Niemiec

w p r z e k o n a n i u , że t e o r e t y c z n i e i p r a k t y c z n i e m o ż e m y tu zdziałać więcej niż g d z i e k o l w i e k indziej. R a z e m z F r i e d r i c h e m P o l l o c k i e m , k t ó r e m u książka jest d e d y k o w a n a , s w e g o c z a s u na

pięćdziesiąte,

dziś na siedemdziesiąte piąte u r o d z i n y , s t w o r z y l i ś m y z n ó w Institut fur

Sozialforschung

(Instytut

Badań

u p r a w i a ć s f o r m u ł o w a n ą w Dialektyce

Społecznych),

aby

dalej

koncepcję. W dalszej pracy

nad teorią i w związanych z tym w s p ó l n y c h doświadczeniach, jak już przy pierwszej redakcji, w najpiękniejszym znaczeniu słowa pomagała nam Gretel

tak tego

Adorno.

W p r o w a d z a j ą c zmiany w y k a z a l i ś m y więcej p o w ś c i ą g l i w o ś c i , niż jest to w z w y c z a j u p r z y n o w y c h e d y c j a c h książek s p r z e d d z i e s i ę c i o ­ leci. N i e c h c i e l i ś m y r e t u s z o w a ć t e g o , c o z o s t a ł o napisane,

nawet

w miejscach jawnie nieadekwatnych; d o p r o w a d z i ć tekst d o postaci zgodnej

z

obecnym

stanem

naszych

przemyśleń

oznaczałoby

napisać n o w ą książkę. Ż e dziś c h o d z i raczej o to, b y w o l n o ś ć , k r z e w i ć ją i r o z w i j a ć , miast -

przyspieszać

bieg

do

świata

zachować

choćby tylko

administrowanego

pośrednio -

tę

myśl

w y p o w i a d a l i ś m y także w późniejszych pismach. T u poprzestaliśmy na s k o r y g o w a n i u b ł ę d ó w drukarskich i t y m p o d o b n y c h .

Wskutek

tej p o w ś c i ą g l i w o ś c i k s i ą ż k a s t a j e s i ę d o k u m e n t e m ; m a m y n a d z i e j ę , że jest z a r a z e m c z y m ś w i ę c e j .

MAX HORKHEIMER Frankfurt

nad Menem,

kwiecień

1969

THEODOR W. ADORNO

Przedmowa

R o z p o c z y n a j ą c tę p r a c ę , k t ó r e j p i e r w s z e p r ó b k i d e d y k o w a n e s ą F r i e d r i c h o w i P o l l o c k o w i , m i e l i ś m y n a d z i e j ę , że u k o ń c z o n ą c a ł o ś ć zdołamy mu

przedłożyć na pięćdziesiąte

urodziny.

Im

bardziej

j e d n a k z a g ł ę b i a l i ś m y się w to z a d a n i e , t y m w y r a ź n i e j w i d z i e l i ś m y d y s p r o p o r c j ę między nim a naszymi siłami. Z a m i a r e m naszym b y ł o rozpoznać,

dlaczego ludzkość, zamiast

dziwie ludzki, popada

w

doceniliśmy

tego

trudności

nowego

wkroczyć w

rodzaju

stan

praw­

barbarzyństwo.

przedsięwzięcia,

ponieważ

Nie

nazbyt

j e s z c z e u f a l i ś m y w s p ó ł c z e s n e j ś w i a d o m o ś c i . B o c h o ć o d w i e l u lat z d a w a l i ś m y s o b i e s p r a w ę , że w i n s t y t u c j o n a l n e j

praktyce

nowo­

czesnej n a u k i w i e l k i e w y n a l a z k i o k u p i o n e są p o s t ę p u j ą c y m kładem

kultury

podążając wzięciu

teoretycznej,

za tą p r a k t y k ą ,

ograniczyć

się

to

jednak

będziemy

do

krytyki

wydawało nam

mogli w albo

naszym

do

roz­

się, iż

przedsię­

kontynuacji

nauk

s z c z e g ó ł o w y c h . M i a ł o o n o p r z y n a j m n i e j t e m a t y c z n i e t r z y m a ć się t r a d y c y j n y c h d y s c y p l i n , s o c j o l o g i i , p s y c h o l o g i i i teorii

poznania.

F r a g m e n t y , k t ó r e tu z e b r a n o , d o w o d z ą j e d n a k , ż e m u s i e l i ś m y w y z b y ć się t y c h nadziei. J e ż e l i t r o s k l i w e k u l t y w o w a n i e i s p r a w ­ dzanie n a u k o w e j tradycji, zwłaszcza tam, gdzie jako zbędny balast została

ona

przez

pozytywistyczną czystkę skazana

na

zapom­

nienie, stanowi m o m e n t poznania, to dzisiejsze załamanie cywiliza­ cji m i e s z c z a ń s k i e j s t a w i a p o d z n a k i e m z a p y t a n i a nie t y l k o i n s t y t u c ­ jonalną

praktykę

nauki,

faszyści

obłudnie

lecz także

zachwalają,

a

jej s e n s .

gorliwie

T o , co

niezłomni

przystosowujący

się

eksperci o d s p r a w ludzkich naiwnie realizują - nieustanna autodestrukcja

oświecenia — nakazuje

dobroduszności czasów.

Gdy

w

stosunku

myśleniu

wyzbyć

się w s z e l k i e j

do zwyczajów i skłonności

życie publiczne

osiągnęło

stan,

w

którym

n i e u c h r o n n i e staje się t o w a r e m , a j ę z y k j e g o r e k l a m ą , t o

ducha myśl próba

p r z e ś l e d z e n i a tej d e p r a w a c j i m u s i r o z s t a ć s i ę z a k t u a l n y m i w y m o -

Dialektyka oświecenia g a m i j ę z y k o w y m i i m y ś l o w y m i , zanim ich historyczne k o n s e k w e n ­ cje d o szczętu ją u d a r e m n i ą . Gdyby

chodziło

zapomnieniu

tylko

o

przeszkody

instrumentalizacji

wynikłe

nauki, myślenie o

z

hołdującej

zagadnieniach

społecznych m o g ł o b y przynajmniej nawiązać do tych kierunków, k t ó r e p o z o s t a j ą w o p o z y c j i d o n a u k i o f i c j a l n e j . A l e i o n e d o s t a ł y się w t r y b y g l o b a l n e g o p r o c e s u p r o d u k c j i . Z m i e n i ł y się nie m n i e j niż ideologia, z którą triumfującej.

miały sprawę.

Spotyka

je z w y k ł y l o s

myśli

G d y myśl dobrowolnie opuszcza żywioł krytyczny

i j a k o z w y k ł y ś r o d e k w s t ę p u j e na służbę istniejącej r z e c z y w i s t o ś c i , to

mimowolnie

wybrała,

w

zamienia

pierwiastek

pierwiastek

negatywny,

który

sobie

niszczący. Filozofia,

pozytywny,

która

w osiemnastym w i e k u , na przekór i n k w i z y t o r o m książek i ludzi, n a p a w a ł a n i k c z e m n o ś ć ś m i e r t e l n y m strachem, już za B o n a p a r t e g o p r z e s z ł a n a jej s t r o n ę .

W

końcu

apologetyczna szkoła

zawłaszczyła sobie spuściznę nieprzejednanych

Comte'a

encyklopedystów

i podała rękę temu wszystkiemu, z c z y m tamci walczyli. M e t a m o r ­ foza k r y t y k i w a f i r m a c j ę nie o s z c z ę d z a też treści -

ich

prawda

wyprzedzają

ulatnia

podobną

się.

Dziś

ewolucję

zresztą

teoretycznych

zmotoryzowane

duchową

i oficjalni

dzieje

rzecznicy,

zajęci i n n y m i s p r a w a m i , l i k w i d u j ą teorię, k t ó r a p o m o g ł a i m z w y c i ę s t w a , z a n i m ta z d ą ż y s i ę n a d o b r e Rozważając

swoje własne przewiny

do

sprostytuować. myślenie widzi tedy,

że

o g r a b i o n o je z m o ż l i w o ś c i a p r o b u j ą c e g o u ż y w a n i a n i e t y l k o j ę z y k a n a u k o w e g o i p o t o c z n e g o , ale także o w e g o j ę z y k a o p o z y c j i . N i e da się dziś znaleźć s ł o w a , k t ó r e nie w i o d ł o b y d o z g o d y n a kierunki szmacony

myślenia. C z e g o zaś nie d o k o n a język, tego

Cenzorzy, dobrowolnie z o b a w y przed

dopełni

skrupulatnie

machina

stratami, mają

jest

bądź

z

góry,

ghost-writers

przez w

automatycznie, sztab

obrębie

przez

lektorów,

wydawnictwa

ów

filmowe

swe odpowiedniki

samego

i poza

we

poddawany

twórcę,

wydawców,

ze-

społeczna.

utrzymywani przez w y t w ó r n i e

zbytnimi

w s z y s t k i c h resortach. O b r ó b k a , jakiej tekst literacki

przynajmniej

panujące

samodzielnie

bądź

adiustatorów,

nim,

przewyższa

g r u n t o w n o ś c i ą w s z e l k ą cenzurę. W y d a j e się, że a m b i c j ą s y s t e m u edukacyjnego

jest, w b r e w

wszelkim dobroczynnym

reformom,

Przedmowa

13

uczynić urząd cenzorski całkowicie zbędnym. W przekonaniu p o z n a j ą c y d u c h , k t ó r y nie o g r a n i c z a się d o s t w i e r d z a n i a i stosowania reguł prawdopodobieństwa,

że

faktów

b y ł b y zbyt p o d a t n y na

szarlatanerię i z a b o b o n y , s y s t e m ten r o b i w s z y s t k o , b y na w y j a ł o ­ w i o n y m g r u n c i e szarlataneria i z a b o b o n y b u j n i e się pieniły. J a k prohibicja zawsze była szansą dla t y m bardziej trujących

produk­

t ó w , tak z a b l o k o w a n i e w y o b r a ź n i teoretycznej p r a c o w a ł o na rzecz p o l i t y c z n e g o szaleństwa. N a w e t tam, gdzie ludzie jeszcze m u ulegli, mechanizmy

cenzury, zewnętrzne

wnątrz, pozbawiają ich ś r o d k ó w

i wszczepione do

nie we­

oporu.

A p o r i a , j a k ą n a p o t k a l i ś m y w naszej p r a c y , o k a z a ł a się p r z e t o pierwszym przedmiotem,

który mieliśmy zbadać: chodzi o auto-

£

destrukcję oświecenia. N i e m a m y wątpliwości - i w tym t k w i nasza petitio

principii

- że w o l n o ś ć w s p o ł e c z e ń s t w i e jest n i e o d ł ą c z n a o d

C

o ś w i e c a j ą c e g o m y ś l e n i a . W y d a j e n a m się j e d n a k , że s t w i e r d z i l i ś m y r ó w n i e ż p o n a d w s z e l k ą w ą t p l i w o ś ć , iż p o j ę c i e t e g o m y ś l e n i a , t a k samo

jak

konkretne

historyczne

formy,

instytucje

społeczne,

w j a k i e m y ś l e n i e to jest w p l e c i o n e , z a w i e r a j ą już z a r o d e k

owego

p o w s z e c h n e g o dziś regresu. J e ś l i o ś w i e c e n i e nie zechce w z i ą ć na siebie refleksji nad o w y m w s t e c z n y m m o m e n t e m , s w ó j w ł a s n y los. G d y refleksję nad postępu

pozostawia

się w r o g o m

przypieczętuje

destrukcyjnymi

postępu,

ślepo

elementami

pragmatyczne

m y ś l e n i e traci z d o l n o ś ć d o z a p o ś r e d n i c z a j ą c e g o znoszenia, a z a t e m także odniesienie do p r a w d y . Z a g a d k o w a g o t o w o ś ć technologicz-

c

nie w y c h o w a n y c h m a s , b y p o d d a w a ć się w s z e l k i m d e s p o t y z m o m , grożąca autodestrukcją

skłonność do

nacjonalistycznej

paranoi,

w s z y s t k i e te n i e p o j ę t e a b s u r d y u j a w n i a j ą s ł a b o ś ć d z i s i e j s z e j ś w i a ­ domości

teoretycznej.

W i e r z y m y , ż e te f r a g m e n t y m o g ą s t a n o w i ć p e w i e n w k ł a d w tę ś w i a d o m o ś ć . P o k a z u j e m y b o w i e m , iż p r z y c z y n r e g r e s u o ś w i e c e n i a 0 w m i t o l o g i ę szukać należy nie tyle w w y m y ś l o n y c h specjalnie dla celów takiego regresu

nacjonalistycznych, pogańskich i innych •

m i t o l o g i a c h n o w o c z e s n y c h , lecz w s a m y m o ś w i e c e n i u , g d y z a s t y g a : o n o w lęku przed p r a w d ą . O b a pojęcia należy rozumieć nie t y l k o w sensie n a u k o dziejach k u l t u r y , ale t a k ż e realnie. wyraża

rzeczywisty

ruch

społeczeństwa

Oświecenie

mieszczańskiego

jako

Dialektyka oświecenia

14

całości w aspekcie j e g o idei ucieleśnionej w o s o b a c h i instytucjach; i analogicznie

prawda

to

nie

tylko rozumna

świadomość,

r ó w n i e ż jej p o s t a ć w r z e c z y w i s t o ś c i . S t r a c h , j a k i m

lecz

nieodrodnego

syna cywilizacji n a p a w a odejście od f a k t ó w , które w s z a k już przy samym

ich

sprawą

dzisiejszych praktyk

postrzeganiu

bezpośrednio

ten

podlegają w

sam strach,

stereotypowej

nauce,

interesach

jaki w z b u d z a

obróbce

za

i polityce,

społeczna

to

dewiacja.

Pojęcie jasności w języku i myśleniu, któremu sprostać m a sztuka, literatura

i f i l o z o f i a , r ó w n i e ż d e f i n i o w a n e jest p r z e z te

praktyki.

P o j ę c i e to, tabuizując w s z e l k ą m y ś l , k t ó r a n e g a t y w n i e o d b i j a się o d f a k t ó w i panujących f o r m m y ś l o w y c h , j a k o mętną s p r a w ę , najchęt­ niej w

jako

coś

narodowo

obcego

duchowi,

utrzymuje

coraz głębszej ślepocie. J e s t rzeczą beznadziejnie

nawet

najuczciwszy

reformator,

zaleca innowacje, przejmując

który

w

umysły

smutną,

zeszmaconym

zużyte kategorie

że

języku

i stojącą za

nimi

l i c h ą f i l o z o f i ę , u m a c n i a t y l k o tę p o t ę g ę i s t n i e j ą c e g o s t a n u r z e c z y , którą chciałby złamać. F a ł s z y w a jasność to tylko inna n a z w a mitu. M i t zawsze był niejasny i zarazem przekonywający. L e g i t y m a c j ą jego była zawsze s w o j s k o ś ć i dyspensa o d pracy pojęcia. Jeśli

człowiek

pogrąża

się

dziś

w

żywiole

natury,

jest

nieodłączne od postępu społecznego. Wzrost wydajności

to

ekono­

micznej, który z jednej strony stwarza w a r u n k i dla s p r a w i e d l i w ­ szego

świata,

z

drugiej

strony

użycza

aparaturze

i g r u p o m społecznym, które nią rozporządzają, wagi

nad

resztą ludzi. W o b e c

potęg

technicznej

bezmiernej

ekonomicznych

prze­

jednostka

staje się n i c z y m . Z a s p r a w ą t y c h p o t ę g p r z e m o c s p o ł e c z e ń s t w a n a d naturą

wznosi

aparaturze,

się n a

którą

niebywały poziom.

obsługuje,

a zarazem

Jednostka

znika

przy

jest p r z e z nią lepiej

niż

k i e d y k o l w i e k zaopatrzona. W stanie n i e s p r a w i e d l i w o ś c i bezsilność i sterowność

mas

rośnie

wraz

z przydzielaną

jej i l o ś c i ą

dóbr.

Materialnie znaczny, a społecznie żałosny wzrost standardu życia n i ż s z y c h w a r s t w o d z w i e r c i e d l a się w z ł u d n y m

upowszechnieniu

w a r t o ś c i d u c h o w y c h . S p r a w ą d u c h a jest b o w i e m n e g a c j a u r z e c z o wienia.

Zmieniony

w

dobro

kultury

i serwowany

dla

celów

konsumpcyjnych musi zginąć. Z a l e w dokładnych informacji i ga­ lanteryjnej r o z r y w k i zaostrza d o w c i p i zarazem

otępia.

przedmowa

x

^

N i e c h o d z i o k u l t u r ę j a k o w a r t o ś ć , tak jak to r o z u m i e j ą k r y t y c y c y w i l i z a c j i , H u x l e y , J a s p e r s , O r t e g a y G a s s e t i inni: c h o d z i o to, że oświecenie

musi

się

opamiętać

i

zastanowić

nad

sobą,

jeżeli

ludzkość nie m a zostać ostatecznie zdradzona. N i e w t y m rzecz, by k o n s e r w o w a ć p r z e s z ł o ś ć , ale b y nie z a w i e ś ć p r z e s z ł y c h

nadziei.

D z i ś zaś przeszłość t r w a j a k o niszczenie przeszłości. Jeżeli s z a c o w ­ ne

wykształcenie

aż

po

wiek

dziewiętnasty

okupionym

tym w i ę k s z y m cierpieniem

kształcenia,

to

dwudziesty

wiek

za

było

przywilejem,

ludzi p o z b a w i o n y c h higieniczną

wy­

fabrykę

płaci

stopieniem wszelkich pierwiastków kultury w kolosalnym tyglu. N i e b y ł a b y to m o ż e w c a l e cena tak w y s o k a , jak sądzą o w i o b r o ń c y k u l t u r y , g d y b y ta w y p r z e d a ż k u l t u r y n i e p r z y c z y n i a ł a s i ę d o t e g o , że o s i ą g n i ę c i a e k o n o m i c z n e o b r a c a j ą się w s w o j e p r z e c i w i e ń s t w o . W

tych

warunkach

elementami

nawet

nieszczęścia.

uszczęśliwiające

Masa

dóbr,

która

dobra

stają

kiedyś,

s p o ł e c z n e g o p o d m i o t u , j a k o tak z w a n a n a d p r o d u k c j a

w

się

braku

powodowała

w e w n ę t r z n e k r y z y s y g o s p o d a r c z e , dziś, na s k u t e k t e g o , że j a k o ó w społeczny podmiot narodowe

intronizowano

niebezpieczeństwo

g r u p y władzy, rodzi

faszyzmu: postęp

między­

o b r a c a się w

g r e s . T o , że h i g i e n i c z n a f a b r y k a i w s z y s t k o , c o się z t y m volkswagen

i pałac

sportu,

tępym

nożem

zarzyna

re­

wiąże,

metafizykę,

b y ł o b y j e s z c z e o b o j ę t n e , ale nie jest o b o j ę t n e , że w c a ł o ś c i ż y c i a s p o ł e c z n e g o o w a f a b r y k a , v o l k s w a g e n i pałac s p o r t u s a m e stają się metafizyką,

ideologiczną

zasłoną,

za

którą

n i e s z c z ę ś c i e . T a k i jest p u n k t w y j ś c i a t y c h

gnieździ

się

realne

fragmentów.

P i e r w s z a r o z p r a w a , t e o r e t y c z n a p o d s t a w a n a s t ę p n y c h , stara się przedstawić związki między racjonalnością a rzeczywistością społe­ czną, a także nieodłączne o d nich związki między naturą a o p a n o ­ w a n i e m natury. K r y t y k a , jakiej p o d d a n e zostaje o ś w i e c e n i e ,

ma

p r z y g o t o w a ć j e g o p o z y t y w n e p o j ę c i e , w y r w a ć je z u w i k ł a ń w ś l e p ą praktykę

panowania.

Część krytyczną pierwszej rozprawy można z grubsza

sprowa­

d z i ć d o d w u tez: że już m i t jest o ś w i e c e n i e m o r a z że o ś w i e c e n i e obraca

się

ponownie

w

mitologię.

Tezy

te

przedstawione

są

s z c z e g ó ł o w o w d w ó c h dygresjach. P i e r w s z a śledzi dialektykę mitu i o ś w i e c e n i a w Odysei,

jednym z najwcześniejszych

reprezentatyw-

Dialektyka oświecenia

i6

nych świadectw mieszczańsko-zachodniej

cywilizacji. T r z o n

sta­

n o w i ą pojęcia ofiary i wyrzeczenia, demonstrujące zarazem różnicę i jedność mitycznej natury i o ś w i e c o n e g o panowania nad naturą. D r u g a dygresja zajmuje którzy

nieubłaganie

się K a n t e m , de S a d e ' e m i N i e t z s c h e m ,

dopełnili

dzieła

oświecenia. Pokazuje,

ujarzmienie wszystkiego, co naturalne, przez suwerenny

jak

podmiot

prowadzi w końcu właśnie do panowania tego, co naturalne, ślepo przedmiotowe.

T e n d e n c j a ta n i w e l u j e w s z y s t k i e p r z e c i w i e ń s t w a

myśli mieszczańskiej, zwłaszcza opozycję moralnego i absolutnej

rygoryzmu

amoralności.

Rozdział poświęcony przemysłowi kulturalnemu ukazuje regre­ sję o ś w i e c e n i a n a p r z y k ł a d z i e i d e o l o g i i , k t ó r e j m i a r o d a j n y m w y r a ­ z e m jest film i r a d i o . O ś w i e c e n i e p o l e g a tu p r z e d e w s z y s t k i m na kalkulacji efektów oraz techniki wytwarzania i rozpowszechniania; n a t o m i a s t i d e o l o g i a c o d o s w e j w ł a ś c i w e j treści s p r o w a d z a się d o b a ł w o c h w a l c z e j g l o r y f i k a c j i t e g o , c o jest, o r a z w ł a d z y , s p r a w u j ą c e j k o n t r o l ę n a d t e c h n i k ą . P r z y r o z p a t r y w a n i u tej s p r z e c z n o ś c i p r z e ­ m y s ł k u l t u r a l n y t r a k t o w a n y jest p o w a ż n i e j , niż s a m się o to p r o s i . A l e s k o r o j e g o p o w o ł y w a n i e się na w ł a s n y k o m e r c y j n y

charakter,

o p o w i e d z e n i e się za p r a w d ą z ł a g o d z o n ą o d d a w n a s t a ł o się t y l k o w y m ó w k ą , w y k r ę t e m o d o d p o w i e d z i a l n o ś c i za k ł a m s t w o , analiza nasza

kieruje

się

obiektywnie

w

jego

produktach

zawartym

roszczeniem do tego, by być tworami estetycznymi, czyli ukształtowaniami

prawdy.

Ukazując

nicość

tego

roszczenia,

analiza

o b n a ż a s p o ł e c z n y b e z ł a d . R o z d z i a ł ten jest bardziej jeszcze n i ż i n n e fragmentaryczny. Mające charakter

tez r o z w a ż a n i a w r o z d z i a l e „ Ż y w i o ł y

anty­

semityzmu" dotyczą rzeczywistego nawrotu oświeconej cywiliza­ cji d o

barbarzyństwa.

Racjonalność zawiera w

sobie nie

tylko

idealną, lecz także p r a k t y c z n ą tendencję d o autodestrukcji, i to o d p o c z ą t k u , nie t y l k o w fazie, g d y a u t o d e s t r u k c j a ta staje się j a w n a . W

tym

sensie n a s z k i c o w a n o tam

semityzmu. J e g o

filozoficzną prehistorię

anty­

„ i r r a c j o n a l n o ś ć " w y w i e d z i o n a zostaje z

samej

istoty panującego r o z u m u oraz świata urządzonego na j e g o obraz. „ Ż y w i o ł y " pozostają w ścisłym związku z empirycznymi badania­ mi Instytutu B a d a ń Społecznych, fundacji założonej i u t r z y m y w a -

przedmowa

17

nej p r z y ż y c i u p r z e z F e l i x a W e i l a , b e z k t ó r e j n i e t y l k o n a s z e s t u d i a , ale r ó w n i e ż s p o r a c z ę ś ć k o n t y n u o w a n e j

w b r e w Hitlerowi

pracy

teoretycznej n i e m i e c k i c h e m i g r a n t ó w nie b y ł a b y m o ż l i w a . P i e r w ­ sze

trzy

tezy

napisaliśmy

wspólnie

z

Leonem

Lówenthalem,

z k t ó r y m o d p i e r w s z y c h lat f r a n k f u r c k i c h p r a c o w a l i ś m y w s p ó l n i e nad w i e l o m a zagadnieniami W

ostatniej

należące

do

wchodzą

w

naukowymi.

części z a m i e s z c z o n e są n o t a t k i i szkice, p o części kręgu ich

zagadnień

skład,

po

poprzednich

części

rozpraw,

zarysowujące

przyszłej pracy. Większość dotyczy dialektycznej

Los

Angeles,

Książka

California,

ta

maj

prezentuje

choć

nie

problematykę antropologii.

1944

tekst

w

postaci,

w

jakiej

został

on

o p r a c o w a n y jeszcze podczas w o j n y , bez istotnych zmian. J e d y n i e ostatnia teza „ Ż y w i o ł ó w a n t y s e m i t y z m u " została d o d a n a p ó ź n i e j .

Czerwiec

1947

MAX HORKHEIMER

THEODOR W. ADORNO

Pojęcie oświecenia

O ś w i e c e n i e - r o z u m i a n e najszerzej j a k o p o s t ę p m y ś l i -

zawsze

dążyło do tego, by uwolnić człowieka od strachu i uczynić panem.

Lecz

oto

triumfującego

w

pełni

oświecona ziemia

stoi p o d

go

znakiem

nieszczęścia. P r o g r a m e m oświecenia b y ł o odczaro^l

w a n i e świata. C h c i a n o r o z b i ć mity i obalić urojenia za w i e d z y . M o t y w y te p o d a j e

już „ojciec

filozofii

pomocą,

eksperymental­

!

n e j " , B a c o n . G a r d z i a d e p t a m i tradycji, k t ó r z y „ w p i e r w sądzą, że inni w i e d z ą to, c z e g o nie w i e d z ą ; p o t e m zaś, że o n i sami w i e d z ą to, c z e g o nie wiedzą. W s z e l a k o ł a t w o w i e r n o ś ć , odraza d o w ą t p l i w o ­ ści, n i e o p a m i ę t a n i e kształceniem dbalstwo

wobec

we

w

dawaniu

skromnej

własnej

poprzestawanie

na

pracy

odpowiedzi,

badawczej,

fragmentarycznych

c z y c h : te i p o d o b n e p r z y c z y n y s t a n ę ł y liwemu pchnęły

T

małżeństw u go

w

perymentów

-

pysznienie

fetyszyzowanie osiągnięciach

na przeszkodzie

ludzkiego intelektu z naturą

ramiona płody

się w y ­

nieśmiałości, interesowność,

próżnych

pojęć

i potomstwo

tak

i

nie­ słów,

poznaw­ szczęś­

rzeczy, a

bezplanowych

osławionego

po­ eks-/

związku

nietrudno sobie wyobrazić. Prasa drukarska - wynalazek ciężkiego a u t o r a m e n t u ; a r m a t a — w y n a l a z e k leżący już w z a s i ę g u rąk;

kompas

- p o n i e k ą d z n a n y j u ż w c z e ś n i e j : j a k i c h z m i a n n i e s p o w o d o w a ł a ta trójka - w stanie w i e d z y , w sytuacji w o j n y , w dziedzinie f i n a n s ó w , handlu i ż e g l u g i ! W s z y s t k i e trzy zaś, p o w i a d a m , są t y l k o dziełem p r z y p a d k u . W y ż s z o ś ć c z ł o w i e k a p o l e g a na w i e d z y , co d o t e g o nie ma wątpliwości. Wiedza

kryje w

sobie tysiące rzeczy,

których

k r ó l o w i e nie z d o ł a j ą k u p i ć za cenę s w y c h s k a r b ó w , n a d

którymi

^

r o z k a z ich nie m a m o c y , o k t ó r y c h nie p o i n f o r m u j ą ich w y w i a d o w ­ cy i d o n o s i c i e l e , d o k t ó r y c h nie d o t r ą ich żeglarze i o d k r y w c y . D z i ś

1

V o l t a i r e : Lettres philosophiques XII. Oeuvres compPetes. T . X X I I . W y d .

G a r n i e r , Paris 1 8 7 9 , s. 1 1 8 .

Dialektyka oświecenia

20

panujemy nad naturą jedynie w e własnych wyobrażeniach i pod­ d a n i j e s t e ś m y jej w ł a d z y ; p o z w ó l m y j e d n a k , b y p o w i o d ł a n a s

ku 2

odkryciom, a będziemy mogli rozporządzać

nią w p r a k t y c e " .

C h o ć B a c o n o w i o b c a b y ł a m a t e m a t y k a , t o j e d n a k d o s k o n a l e ujął stanowisko

nauki,

która

miała

się p o t e m

rozwinąć.

Szczęśliwe

małżeństwo ludzkiego intelektu z naturą rzeczy, o k t ó r y m

pisze,

jest w y b i t n i e patriarchalne: intelekt, k t ó r y z w y c i ę ż a p r z e s ą d y ,

ma

r o z k a z y w a ć o d c z a r o w a n e j n a t u r z e . W i e d z a , k t ó r a jest p o t g g ą , nie /zna g r a n i c " a n i w n i e w o l e n i u s t w o r z e n i a / ani w u l e g ł o ś c i w o b e c 'ganów

świata. Daje

ekonomii

w

się u ż y ć d o

fabryce i na

polu

wszelkich celów

burżuazyjnej

bitwy, i podobnie

służy

każdej

przedsiębiorczej jednostce bez w z g l ę d u na pochodzenie. K r ó l o w i e p o s ł u g u j ą się t e c h n i k ą na r ó w n i z k u p c a m i : jest tak

demokratyczna

jak s y s t e m g o s p o d a r c z y , w r a z z k t ó r y m się r o z w i j a . T e c h n i k a jest i s t o t ą tej w i e d z y . W i e d z a ta n i e z m i e r z a d o w y k s z t a ł c e n i a p o j ę ć n i obrazów,

nie

przyświeca

jej s z c z ę ś c i e p o z n a n i a ,

jej c e l e m

jest

m e t o d a , w y k o r z y s t a n i e cudzej pracy, kapitał. O w e tysiące rzeczy, k t ó r e w e d l e B a c o n a w sobie kryje, są s a m e w sobie z n ó w

tylko

instrumentami: radio jako w y s u b l i m o w a n a prasa drukarska, samo­ lot b o j o w y j a k o skuteczniejsze działo artyleryjskie, zdalne s t e r o w a ­ nie j a k o s p r a w n i e j s z y k o m p a s . L u d z i e c h c ą n a u c z y ć się o d n a t u r y j e d n e g o : j a k jej u ż y ć , b y w p e ł n i z a p a n o w a ć n a d n i ą i n a d Nic

innego

oświecenie

się

nie

zniszczyło

liczy.

Bezwzględne

resztki

własnej

wobec

swej

ludźmi.

samego

siebie

samowiedzy.

Jakoż

t y l k o m y ś l e n i e , k t ó r e s a m o s o b i e zadaje g w a ł t , jest

dostatecznie

t w a r d e , b y s k r u s z y ć m i t y . W o b e c t r i u m f u p r z e ś w i a d c z e n i a , iż liczą s i ę j e d y n i e f a k t y , n a w e t n o m i n a l i s t y c z n e credo B a c o n a b y ł o b y d z i ś podejrzane

jako metafizyka i podpadałoby

p o d zarzut jałowości,

o którą B a c o n oskarżał scholastykę. Władza i poznanie^to synoni­ my.

3

B e z p ł o d n e szczęście poznania

jest dla B a c o n a

występkiem

- tak s a m o jak dla L u t r a . N i e c h o d z i b o w i e m o o w o

2

spełnienie,

F . B a c o n : In Vraise of Knowledge. Miscellaneous Tracts Upon Human

Philosophy. The Works of Francis Bacon. T . i . W y d . B a s i l M o n t a g u , L o n d o n 1 8 2 5 , s. 2 5 4 i nast. 3

P o r . F . B a c o n , Novum Organum. Przeł. J . W i k a r j a k . W a r s z a w a 1 9 5 5 ,

s. 57-

Pojęcie oświecenia

li

j a k i e c z ł o w i e k o w i d a j e p r a w d a , a l e o operation, o s k u t e c z n ą „prawdziwym

celem i funkcją

nauki"

są nie

metodę;

„przekonywające,

z a b a w n e , zasługujące na szacunek albo e f e k t o w n e p r z e m o w y takie czy inne nieodparte

argumenty,

lub

ale działanie, p r a c a i o d ­

k r y w a n i e nieznanych przedtem s z c z e g ó ł ó w , p o to, by zyskać lepsze wyposażenie

i pomoc

4

w

ż y c i u " . Precz z tajemnicą

-

a

wraz

z t a j e m n i c ą n i e c h a j z n i k n i e t e ż p r a g n i e n i e jej o b j a w i e n i a . O d c z a r o w a ć świat to w y p l e n i ć animizrr^ K s e n o f a n e s w y k p i w a w i e l o b ó s t w o , g d y ż b o g o w i e - skażeni w a d a m i i p r z y p a d k o w o ś c i ą -

podobni

są d o

ludzi,

demaskuje ukształtowane

którzy

ich

stworzyli,

a nowa

logika

w języku słowa jako fałszywe monety,

k t ó r e lepiej zastąpić n e u t r a l n y m i ż e t o n a m i . Ś w i a t staje się c h a o s e m , synteza - ocaleniem. N i e ma jakoby różnicy między zwierzęciem,

marzeniami

jasnowidzącego

totemicznym

i ideą absolutną.

Na

d r o d z e d o n o w o ż y t n e j n a u k i ludzie w y r z e k a j ą się sensu. Z a s t ę p u j ą pojęcie

formułą,

przyczynę -

regułą

i

prawdopodobieństwem.

P r z y c z y n a to ostatnie z filozoficznych pojęć, p r z e c i w k o zwróciła

się

pozostało

naukowa

z dawnych

krytyka, idei -

ono

jedno

ostatni akt

bowiem

któremu już

sekularyzacji

tylko

twórczej

zasady. D e f i n i o w a ć w j ę z y k u e p o k i substancję i j a k o ś ć , stan c z y n n y i bierny, byt i istnienie - b y ł o o d c z a s ó w B a c o n a s p r a w ą filozofii, n a u k a z a ś r a d z i ł a s o b i e b e z t a k i c h k a t e g o r i i . P o z o s t a ł y j a k o idola theatridawnej

m e t a f i z y k i i już w ó w c z a s u c h o d z i ł y za p o m n i k i

istot

i p o t ę g zamierzchłej przeszłości. Przeszłości, dla której mity b y ł y wykładnią filozofia

i tkanką zachodnia

życia oraz określała

śmierci. swój

Kategorie,

wieczny

w

których

porządek

natury,

wypełniły miejsca z a j m o w a n e niegdyś przez O k e a n o s a i Persefonę, Ariadnę

i Nereusa.

Moment

przejścia

odnajdujemy

w

kosmo­

logiach presokratycznych. Wilgotność, niepodzielność, powietrze, o g i e ń - w y s t ę p u j ą c e tam j a k o p r a t w o r z y w o n a t u r y - to w ł a ś n i e dopiero co zracjonalizowane osady oglądu mitycznego.

Podobnie

jak w y o b r a ż e n i a zapładniania ziemi przez w o d ę , które znad

Nilu

p r z e s z ł y d o G r e c j i , stały się tu h y l o z o i c z n y m i z a s a d a m i , ż y w i o ł a m i , tak cała bujna w i e l o z n a c z n o s c m k ^ c ^ o v c h d e m o n ó w 4

wysublimo-

F . B a c o n : Valerius Termitłul, qfihe InterprĄation of Nature. Miscellaneous

Tracts, w y d . cyt., t. i , s. 2 » i i

Dialektyka oświecenia

22

wała

się w

czystą

formę

istności

ontologicznych.

Wreszcie,

za

s p r a w ą Platońskich idei, także patriarchalnych b o g ó w olimpijskich zagarnął filozoficzny logos. A l e w platońskim i arystotelesowskim dziedzictwie metafizyki o ś w i e c e n i e d o s t r z e g a ł o z n ó w stare potęgi i

tępiło

uniwersalia

przesąd.

W

wraz

autorytecie

z

pojęć

ich

roszczeniem

do

prawdy

ogólnych dopatrywano

jako

się w c i ą ż

strachu przed d e m o n a m i , k t ó r y m ludzie nadają postać, by w trybie m a g i c z n e g o rytuału w p ł y w a ć na przyrodę. O d t ą d p a n o w a n i e

nad

materią

lub

ma

o b y w a ć się b e z iluzji o j a k i c h ś r z ą d z ą c y c h

nią

z a m i e s z k u j ą c y c h ją sił i u k r y t y c h w ł a s n o ś c i . T o , c o n i e c h c e p o d d a ć się k r y t e r i o m o b l i c z a l n o ś c i i u ż y t e c z n o ś c i , u c h o d z i za p o d e j r z a n e . R a z u w o l n i o n e o d z e w n ę t r z n e j presji o ś w i e c e n i e nie cofnie się już p r z e d n i c z y m . J e g o w ł a s n a idea p r a w c z ł o w i e k a zazna zaś

tego

samego

opór

losu,

co

niegdyś

zwiększa tylko jego siłę.

5

uniwersalia.

Wszelki

duchowy

A l b o w i e m oświecenie nawet w

mitach

rozpoznaje jeszcze s a m o siebie. N i e w a ż n e , na jakie mity p o w o ł u j ą się p r z e c i w n i c y : argumentem,

mit,

już

przez

to,

że w

tym

sporze

staje

s a m o p o w i a d a się za z a s a d ą d e s t r u k c y j n e j

się

racjonal­

n o ś c i , k t ó r ą z a r z u c a o ś w i e c e n i u . O ś w i e c e n i e jest t o t a l i t a r n e . Z a podłoże mitu oświecenie uważało zawsze projekcję p o d m i o t o w o ś c i na p r z y r o d ę .

6

antropomorfizm,

Zjawiska

nadprzyrodzo­

ne, d u c h y i d e m o n y , to zwierciadlane w i z e r u n k i ludzi, którzy dają się s t r a s z y ć n a t u r z e . W i e l o ś ć m i t y c z n y c h p o s t a c i daje się sprowadzić do Edypa

na

wspólnego

zagadkę

stereotypowy

mianownika:

podmiotu.

Sfinksa: „ T o człowiek", powtarza

komunikat

oświecenia,

bez

zatem

Odpowiedź

względu

się

na

jako

to,

czy

w d a n y m p r z y p a d k u chodzi o cząstkę o b i e k t y w n e g o sensu, zarysy jakiegoś

porządku,

strach

przed

złymi

potęgami

czy

nadzieję

zbawienia. Z a byt i zdarzenie oświecenie z g ó r y uznaje t y l k o to, co można

u j e d n o l i c i ć ; j e g o i d e a ł e m jest s y s t e m , z k t ó r e g o

wszystko

5

razem

i każda

rzecz

z

osobna.

Pod

tym

wynika

względem

P o r . G . W. F . H e g e l : Fenomenologia ducha. Przeł. A . L a n d m a n . T .

z.

W a r s z a w a 1 9 6 5 , s. 1 4 5 i nast. 6

Z g a d z a j ą się ze s o b ą w tej k w e s t i i K s e n o f a n e s , M o n t a i g n e ,

F e u e r b a c h i S a l o m o n R e i n a c h . P o r . t e g o o s t a t n i e g o Orpheus - N e w Y o r k 1 9 0 9 , s. 6 i nast.).

Hume, (London

pojęcie oświecenia

2

racjonalistyczna

i empirystyczna

wersja

oświecenia

są ze

3

sobą

zgodne. C h o ć b y poszczególne szkoły dawały odmienne interpretac­ je p e w n i k ó w , s t r u k t u r a n a u k i j e d n o l i t e j b y ł a z a w s z e ta s a m a . M i m o całego pluralizmu dziedzin badawczych postulowana przez B a c o n a una scientia

1

universalis

jest r ó w n i e w r o g a w o b e c w s z y s t k i e g o , c o nie

d a j e s i ę w ł ą c z y ć w s y s t e m , j a k mathesis skoku.

Wielość

kształtów

zostaje

universalis

Leibniza w o b e c

sprowadzona

do

położenia

i miejsca w szeregu, historia d o faktów, rzeczy d o materii. R ó w n i e ż w e d ł u g Bacona między najwyższymi zasadami a zdaniami obserwa­ cyjnymi, ma zachodzić jednoznaczny związek logiczny, mianowicie p o p r z e z s t o p n i o w e u o g ó l n i e n i a . D e M a i s t r e w y ś m i e w a się, że B a c o n 8

hołduje „ i d o l o w i d r a b i n y " .

L o g i k a formalna była wielką szkołą

ujednolicania. Podsunęła oświeceniu schemat obliczalności świata. Mitologizujące

zrównanie

idei z liczbami w

ostatnich

pismach

P l a t o n a w y r a ż a t ę s k n o t ę w s z e l k i e j d e m i t o l o g i z a c j i : liczha_stała się kanonem

oświecenia.

sprawiedliwością

i

Te

same

wymianą

równości

towarów.

rządzą

„Czyż

mieszczańską

reguła,

że

gdy

dodajesz liczbę nieparzystą d o parzystej, to s u m a będzie nieparzysta, nie jest na r ó w n i z a s a d ą s p r a w i e d l i w o ś c i i m a t e m a t y k i ? I c z y ż nie zachodzi prawdziwa zgodność między sprawiedliwością dystrybutywną

a komutatywną

z jednej

strony

oraz

między

proporcjami

geometrycznymi a arytmetycznymi z drugiej strony?" stwem mieszczańskim

rządzi e k w i w a l e n t . T o , co

9

Społeczeń­

różnoimienne,

s p r o w a d z o n e zostaje d o w i e l k o ś c i abstrakcyjnych, w s k u t e k

czego

m o ż e b y ć p o r ó w n y w a n e . D l a o ś w i e c e n i a t o , c o nie daje się w y r a z i ć , w liczbach;, a o s t a t e c z n i e w j e d n o s t k a c h , jest p o z o r e m ; w s p ó ł c z e s n y pozytywizm

zalicza

to

do

poezji.

Hasłem

jest

jedność

-

od

P a r m e n i d e s a p o R u s s e l l a . C e l e m jest o b a l e n i e b o g ó w i j a k o ś c i . Ale

mity,

które padły ofiarą oświecenia, same

produktem. W naukowej

już b y ł y jegoj)

kalkulacji zdarzenia anuluje

się r a c h u ­

nek, jaki niegdyś m y ś l w y s t a w i a ł a zdarzeniu w micie. M i t chciał opowiadać, 7

8

nazywać,

w s k a z y w a ć początek:

a

tym

też

F . B a c o n : De augmentis scientiarum, w y d . cyt., t. 8, s. 1 5 2 . J . M . de Maistre, Les Soirées de Saint-Pétersbourg, jferne entretien. Oeuvres

complètes. T . 4. L y o n 1 8 9 1 , s. 2 5 6 . 9

samym

F . B a c o n : Advancement of Learning, w y d . c y t . , t. 2, s. 1 2 6 .

Dialektyka oświecenie/ p r z e d s t a w i a ć , u t r w a l a ć , w y j a ś n i a ć . T o r o s z c z e n i e w z m o c n i ł o się, gdy

mity poczęto z a p i s y w a ć i zbierać. B a r d z o wcześnie przestały

być

relacjami, a stały się t e o r i a m i .

K a ż d y rytuał zawiera

obraz

z d a r z e n i a o r a z o k r e ś l o n e g o p r o c e s u , na k t ó r y c h c e się m a g i c z n y m sposobem wywrzeć wpływ. Ó w

teoretyczny pierwiastek

rytuału

u s a m o d z i e l n i ł się w n a j w c z e ś n i e j s z y c h e p o s a c h n a r o d o w y c h . M i t y , z

którymi

zetknęli

się

tragicy,

stoją

już

pod

znakiem

owej

dyscypliny i potęgi, która przyświecała B a c o n o w i . Miejsce lokal­ n y c h d u c h ó w i d e m o n ó w zajęło n i e b o ze s w ą hierarchią, m a g i c z n y c h p r a k t y k c z a r o w n i k a o r a z p l e m i e n i a zajęła

miejsce

odpowied­

nio odmierzona ofiara oraz w y k o n y w a n a na rozkaz praca niewol­ ników.

Bóstwa

olimpijskie

nie

są

już

bezpośrednio

tożsame

z ż y w i o ł a m i , lecz oznaczają ż y w i o ł y . W e d l e H o m e r a Z e u s p r z e w o ­ dzi d z i e n n e m u

niebu,

A p o l l o kieruje

słońcem,

a Helios

i

Eos

zatrącają już a l e g o r i ą . B o g o w i e o d d z i e l a j ą się o d m a t e r i i j a k o ich k w i n t e s e n c j e . B y t r o z p a d a się o d t ą d na l o g o s , w m i a r ę filozofii

kurczący

się

do

wymiaru

monady,

postępów

czystego

punktu

odniesienia, oraz na masę wszystkich rzeczy i stworzeń

zewnętrz­

nych w o b e c niego. T a jedna różnica między w ł a s n y m

istnieniem

a całą pozostałą rzeczywistością pochłania wszystkie inne różnice. Ś w i a t - bez rozróżnień - p o d p o r z ą d k o w a n y zostaje c z ł o w i e k o w i . Pod

tym

względem

żydowska

historia

stworzenia

zgodna

jest

z religią o l i m p i j s k ą . ,,...i niech panuje n a d r y b a m i m o r s k i m i i n a d p t a c t w e m niebios, i nad b y d ł e m , i nad całą ziemią, i nad w s z e l k i m płazem pełzającym po z i e m i " .

1 0

„ O Z e u s i e , o j c z e Z e u s i e , t w o j e jest

w ł a d a n i e n i e b i o s , i ty w i d z i s z s p r a w y l u d z k i e , w y s t ę p n e i s p r a w i e d ­ l i w e , a t a k ż e z u c h w a l s t w o z w i e r z ą t , i r z e t e l n o ś ć leży ci n a s e r c u " . „ A l b o w i e m t a k s i ę te r z e c z y m a j ą , ż e j e d e n p o k u t u j e

1 1

zaraz, inny

p ó ź n i e j ; jeżeli zaś c h o ć b y jeden miał ujść i nie d o s i ę g ł a b y g o g r o ź n a fatalność b o g ó w , to przecież na ostatku i tak u g o d z i , i n i e w i n n i będą musieli o d p o k u t o w a ć czyn, bądź dzieci jego, bądź późniejsze pokolenia".

1 2

P r z e d b o g a m i o s t a n i e się j e d y n i e ten, k t o się i m bez

1 0

G e n e s i s i , 26.

11

A r c h i l o c h o s , fr. 87. C y t . w g Deussen: Allgemeine Geschichte der Philoso-

phie. T . 2, cz. 1 . L e i p z i g 1 9 1 1 , s. 1 8 . 1 2

S o l o n , fr. 1 3 , 2 5 . C y t . tamże, s. 20.

pojecie oświecenia

2

reszty p o d d a . P r z e b u d z e n i e p o d m i o t o w o ś c i o k u p i o n e jest

^

uzna-

n j e r n w ł a d z y j a k o z a s a d y w s z e l k i c h s t o s u n k ó w . W o b e c talTjednolitej r o z u m n o ś c i r ó ż n i c a m i ę d z y b o g i e m a c z ł o w i e k i e m o k a z u j e s i ę nieistotna,

co

najdawniejszej

rozum

wskazywał niezawodnie

krytyki Homera. Porządkujący

już

od

czasów

u m y s ł r ó w n y jest

s t w ó r c z e m u b o g u , g d y ż tak s a m o s p r a w u j ą w ł a d z ę nad

naturą.

J e ś l i c z ł o w i e k jest i s t o t ą na o b r a z i p o d o b i e ń s t w o b o ż e , to z a s a d ą t e g o p o d o b i e ń s t w a jest s u w e r e n n e p a n o w a n i e n a d t y m , c o istnieje, władcze spojrzenie, zwierzchność. Mit przechodzi w oświecenie, a natura w czystą obiektywność.^] L u d z i e p ł a c j j za p o m n a ż a n i e

swojej władzy wyobcowaniem

od

tego, nad czym władzę sprawują. Oświecenie poczyna sobie w o b e c r z e c z y jak d y k t a t o r w o b e c l u d z i . D y k t a t o r z n a l u d z i o t y l e , o ile m o ż e n i m i m a n i p u l o w a ć . C z ł o w i e k n a u k i z n a r z e c z y o t y l e , o ile m o ż e je z r o b i ć . W t e n s p o s ó b i c h b y t w s o b i e staje s i ę b y t e m d l a niego.

W

tej p r z e m i a n i e

istota

rzeczy okazuje

się z a w s z e

samym, substratem panowania. Właśnie o w a tożsamość

tym

konstytu­

u j e j e d n o ś ć n a t u r y . P r a k t y k i m a g i c z n e n i e z a k ł a d a ł y tej j e d n o ś c i - p o d o b n i e jak nie z a k ł a d a ł y jedności p o d m i o t u . R y t u a ł y s z a m a n a o d n o s i ł y się d o w i a t r u , d e s z c z u , w ę ż y w ś w i e c i e z e w n ę t r z n y m a l b o do

demona,

który

wstąpił

w

chorego

-

nie

do

materii

e g z e m p l a r z y . M a g i i nie u p r a w i a ł jeden i z a w s z e t o ż s a m y zmieniał

się n i c z y m

kultowe

maski,

które

miały

czy duch;

przypominać

w i e l o ś ć d u c h ó w . M a g i a jest k r w a w ą n i e p r a w d ą , ale p r z y n a j m n i e j nie z a p i e r a się p a n o w a n i a - nie p r z e d s t a w i a się j a k o c z y s t a p r a w d a , l e ż ą c a u p o d s t a w p o d l e g ł e g o jej ś w i a t a . C z a r o w n i k u p o d o b n i a s i ę d o d e m o n ó w ; a b y je o d s t r a s z y ć l u b p r z e j e d n a ć , p r z y b i e r a straszną

lub

łagodną.

Jakkolwiek

jego

urząd

polega

postać na

po­

wtarzaniu, czarownik - w przeciwieństwie do człowieka cywilizo­ w a n e g o , dla k t ó r e g o s k r o m n e m o t y w y p o l o w a n i a stają się j e d n o ­ litym kosmosem, kwintesencją wszelkich możliwości łupu -

nie

d e k l a r u j e się j a k o istota na p o d o b i e ń s t w o n i e w i d z i a l n y c h m o c y . D o p i e r o taka d e k l a r a c j a zaś p o z w a l a c z ł o w i e k o w i u z y s k a ć s a m o ś ć jaźni, k t ó r e j nie zatraci się w u t o ż s a m i e n i u T

k t ó r ą p o s i a d a się na zaw sze j a k o s z c z e l n i e p r z y l e g a j ą c ą Tożsamość

ducha

i jej k o r e l a t ,

jedność

przyrody,

toż­

z i n n y m , ale maskę.

kasuje

całą

Dialekty'ka oświecenia

26

w i e l o ś ć j a k o ś c i . Z d y s k w a l i f i k o w a n a p r z y r o d a staje się c h a o t y c z n ą materią podlegającą

już t y l k o p o d z i a ł o w i , a w s z e c h m o c n a

jaźń

- czystym posiadaniem, tożsamością abstrakcyjną. W magii m a m y do czynienia z systemem specyficznych zastępstw. T o , co przyda­ rza się o s z c z e p o w i w r o g a , j e g o w ł o s o m , j e g o i m i e n i u ,

przydarza

się z a r a z e m o s o b i e , z a m i a s t b o g a na rzeź idzie o f i a r n e

zwierzę.

Substytucja w rytuale o f i a r n y m to k r o k w stronę logiki d y s k u r ­ sy w n e j . J a k k o l w i e k łania, k t ó r ą s k ł a d a n o w ofierze za c ó r k ę , czy jagnię, swoje

składane

za p i e r w o r o d n e g o

szczególne

w ł a ś c i w o ś c i , to

gatunek.

Miały

w

sobie

cechy

syna, musiały przecież

jeszcze

reprezentowały

dowolnego

egzemplarza.

ś w i ę t o ś ć hic et nunc, n i e p o w t a r z a l n o ś ć w y b r a ń c a , k t ó r a

mieć już Ale

przechodzi

na substytut, radykalnie g o odróżnia, s p r a w i a , że m i m o w y m i a n y jest n i e w y m i e n n y . O t ó ż n a u k a kładzie t e m u kres. N a u k a nie uznaje takiej substytucji: jeżeli z w i e r z ę ofiarne, to już nie b ó g . M o ż l i w o ś ć s u b s t y t u c j i z m i e n i a się w z d o l n o ś ć u n i w e r s a l n e g o f u n k c j o n o w a n i a . A t o m r o z b i j a n y jest nie w z a s t ę p s t w i e , ale j a k o p r ó b k a i

królik

nie

w

zastępstwie

eksperymentów,

ale w

przechodzi

zapoznaniu,

mękę

materii,

laboratoryjnych

jako egzemplarz.

Ponieważ

w funkcjonalnej n a u c e różnice są tak p ł y n n e , że w s z y s t k o zanika w

jednej

i tej

samej

materii,

tedy

przedmiot

nauki

kostnieje,

a s z t y w n y rytuał d a w n y c h c z a s ó w w y d a j e się w p o r ó w n a n i u z n i m giętki, j a k o że w miejsce J e d n e g o p o d s u w a ł Inne. Ś w i a t m a g i i znał jeszcze różnice, których ślady zanikły nawet w formie j ę z y k o w e j . W i e l o r a k i e p o w i n o w a c t w a w obrębie t e g o , c o istnieje, zostają

przez

jedno

jedyne odniesienie:

1 3

wyparte

między nadającym

sens

p o d m i o t e m a p o z b a w i o n y m sensu przedmiotem, między racjonal­ nym

znaczeniem

a

przypadkowym

nośnikiem

znaczenia.

szczeblu m a g i c z n y m senne marzenie i obraz nie były

Na

traktowane

j a k o g o ł y z n a k r z e c z y , ale j a k o c o ś , c o w i ą ż e się z r z e c z ą p r z e z p o d o b i e ń s t w o albo n a z w ę . Odniesienie w y z n a c z a ł a nie ale p o w i n o w a c t w o . M a g i a p o d o b n i e

jak n a u k a

intencja,

nastawiona

c e l o w o , ale z m i e r z a d o c e l u m i m e t y c z n i e , a nie p r z e z

jest

narastający^

dystans d o p r z e d m i o t u . M a g i a nie w y r a s t a bynajmniej z „ w s z e c h 1 3

P o r . np. R o b e r t H . L o w i e : An Introduction to Cultural Anthropology.

N e w Y o r k 1 9 4 0 , s. 344 i nast.

Pojecie oświecenia

2

m o c y m y ś l i " , jaką człowiek p r y m i t y w n y jakoby przypisuje na r ó w n i z n e u r o t y k i e m

H

7

sobie

; tam, g d z i e m y ś l i r z e c z y w i s t o ś ć nie są

radykalnie o d siebie oddzielone, nie m o ż e b y ć m o w y o „ p r z e c e n i a ­ niu zjawisk psychicznych kosztem rzeczywistości". „ N i e z a c h w i a ­ na p e w n o ś ć c o d o m o ż l i w o ś c i o p a n o w a n i a ś w i a t a "

1 5

, którą Freud

anachronicznie przypisuje magii, odpowiada dopiero

opanowaniu

ś w i a t a za p o ś r e d n i c t w e m bardziej w y r o b i o n e j n a u k i ,

opanowaniu

l i c z ą c e m u się z r z e c z y w i s t o ś c i ą . A b y z w i ą z a n e z m i e j s c e m p r a k t y k i szamana zastąpić w s z e c h o g a r n i a j ą c ą techniką p r z e m y s ł o w ą , m y ś l m u s i a ł a u s a m o d z i e l n i ć się w s t o s u n k u d o p r z e d m i o t ó w - a na

to

t r z e b a jaźni liczącej się z r z e c z y w i s t o ś c i ą . Jako

rozwinięta

roszczenie

do

p r a w d y w y p i e r a starsze wierzenia m a g i c z n e , religię l u d o w ą ,

już

patriarchalny filozoficzne

językowo

totalność,

której

mit s o l a r n y jest o ś w i e c e n i e m , z k t ó r y m daje

się p o d

pewnym

względem

oświecenie

porównać.

Otóż

o b r a c a się o n s a m p r z e c i w k o s o b i e . S a m a m i t o l o g i a w s z c z ę ł a nie k o ń c z ą c y się p r o c e s o ś w i e c e n i a , w k t ó r e g o trakcie k a ż d y o k r e ś l o n y pogląd teoretyczny podlega destrukcyjnej krytyce, widzącej w nim li t y l k o w i e r z e n i e , a ż n a k o n i e c t a k ż e p o j ę c i a d u c h a , p r a w d y , b a , nawet

o ś w i e c e n i a stają

się a n i m i s t y c z n y m i

nymi.

Zasada

konieczności,

fatalnej

która

formułkami niszczy

magicz­

mitycznych

b o h a t e r ó w i k t ó r a w y s n u w a się z w i e s z c z e ń w y r o c z n i j a k o l o g i c z n a konsekwencja, systemie

panuje

filozofii

nie

tylko

zachodniej

-

w pod

każdym postacią

racjonalistycznym rygorów

logiki

f o r m a l n e j - ale rządzi też s e k w e n c j ą s y s t e m ó w , k t ó r a z a c z y n a się wraz

nieustającego

zmierzchu

b o ż y s z c z p r z e k a z u j e s t a l e tę s a m ą t r e ś ć : o b u r z e n i e n a

z

hierarchią

bogów

i

w

toku

niedostatek

rzetelności.

oświecenie

I jeśli już m i t y d o k o n u j ą

oświecenia, to

z k a ż d y m k r o k i e m c o r a z g ł ę b i e j w i k ł a się w m i t o l o g i ę . W s z e l k ą m a t e r i ę c z e r p i e z m i t ó w , a b y je z n i s z c z y ć , i s a m o j a k o osądzająca

wpada

w

zaklęty

krąg

mitu.

Z

procesu,

w

instancja którym

splatają się ze s o b ą los i z e m s t a , p r ó b u j e w y r w a ć się w ten s p o s ó b , że s a m o d o k o n u j e na n i m zemsty. W mitach w s z y s t k o , c o k o l w i e k 1 4

P o r . S. F r e u d : Totem i tabu. Przeł. J . P r o k o p i u k , M . P o r ę b a . W a r s z a w a

1 9 9 3 , s. 87 i nast. 1 5

T a m ż e , s. 9 1 .

Dialektyka oświecenia

28

się z d a r z a ,

musi

pokutować

za t o , że się z d a r z y ł o . T a k

samo

w o ś w i e c e n i u : fakt zostaje u n i c e s t w i o n y , z a l e d w i e się w y d a r z y ł . N a u k a o r ó w n o ś c i akcji i reakcji utwierdzała władzę p o w t ó r z e n i a n a d i s t n i e n i e m , n a w e t w ó w c z a s , g d y l u d z i e d a w n o j u ż w y z b y l i się iluzji, że p r z e z p o w t ó r z e n i e z d o ł a j ą u t o ż s a m i ć się z p o w t ó r z o n y m istnieniem

i w

ten

sposób

ujść j e g o w ł a d z y . A l e w

miarę

jak

m a g i c z n e z ł u d z e n i e się r o z w i e w a , t y m b e z w z g l ę d n i e j p o w t ó r z e n i e — pod nazwą prawidłowości -

więzi człowieka w o w y m cyklu,

c h o ć uprzedmiotawiając g o w p r a w i e p r z y r o d y c z ł o w i e k sobie roi, iż t y m s a m y m m a z a p e w n i o n ą p o z y c j ę w o l n e g o p o d m i o t u .

Zasada

i m m a n e n c j i , uznania k a ż d e g o w y d a r z e n i a za p o w t ó r z e n i e , k t ó r ą to zasadę oświecenie reprezentuje p r z e c i w k o wyobraźni

mitycznej,

jest zasadą s a m e g o

dopuszcza

mitu.

Sucha mądrość,

która

nie

niczego n o w e g o p o d słońcem, a l b o w i e m wszystkie karty

bezsen­

s o w n e j g r y j a k o b y zostały już zgrane, w s z y s t k i e w i e l k i e m y ś l i już p o m y ś l a n e , m o ż l i w e wynalazki z g ó r y już w y k a l k u l o w a n e , a ludzie skazani mądrość

są

na

samozachowanie

reprodukuje

przez

jedynie mądrość

adaptację

-

fantastyczną,

owa

sucha

którą

sama

odrzuca; sankcję losu, który przez zemstę nieustannie w y t w a r z a to, co

już

było.

To,

co

byłoby

inne,

zostaje

ujednolicone.

Oto

werdykt, który krytycznie ustanawia granice m o ż l i w e g o doświad­ czenia. W s z y s t k o t o ż s a m e jest ze w s z y s t k i m - ale za to nic nie m o ż e już b y ć tożsame z s a m y m sobą. O ś w i e c e n i e obala

niesprawied­

l i w o ś ć d a w n e j n i e r ó w n o ś c i , b e z p o ś r e d n i e p a n o w a n i e , ale z a r a z e m u w i e c z n i a je w u n i w e r s a l n y m z a p o ś r e d n i c z e n i u , g d z i e k a ż d y b y t o d n o s i się d o k a ż d e g o i n n e g o . O ś w i e c e n i e d o k o n u j e t e g o , za c o Kierkegaard wysławiał swoją protestancką etykę i co w podaniach

o Heraklesie jako jednym z prawzorów

znajdujemy mitycznej

p r z e m o c y : ucina to, co niewspółmierne. N i e tylko jakości zanikają w myśli, także ludzie zostają zmuszeni d o realnego

konformizmu.

Z a d o b r o d z i e j s t w o p o l e g a j ą c e na t y m , że r y n e k nie p y t a o u r o d z e ­ nie, uczestnik w y m i a n y płaci - m i a n o w i c i e g o d z ą c się, że d a n e m u od

urodzenia

możliwości

modelowane

będą

przez

produkcję

t o w a r ó w , jakie m o ż n a n a b y ć na r y n k u . C z ł o w i e k o w i p o d a r o w a n o j e g o jaźń jako coś w ł a s n e g o , o d m i e n n e g o o d w s z y s t k i c h innych, a b y t y m n i e z a w o d n i e j d a ł o się z i n n y m i z r ó w n a ć . A l e jaźń ta n i g d y

Pojecie oświecenia

2

się b e z r e s z t y n i e r o z p ł y n i e , t o t e ż n a w e t

w

okresie

liberalizmu

oświecenie s y m p a t y z o w a ł o z siłami s p o ł e c z n e g o p r z y m u s u . ność m a n i p u l o w a n e g o k o l e k t y w u p o l e g a na n e g o w a n i u jest d r w i n ą

ze

społeczeństwa,

które

umiało

9

Jed­

jednostki,

jednostkę

uczynić

jednostką. Horda, która niewątpliwie patronuje organizacji Hitler­ j u g e n d , nie jest b y n a j m n i e j n a w r o t e m d o d a w n e g o lecz

triumfem

prawa

w

represyjnego

bezprawie

egalitaryzmu,

popełniane

przez

barbarzyństwa,

przejściem

równych.

i m i t a c j a m i t u o k a z u j e się a u t e n t y c z n y m

mitem

równości

Faszystowska

prehistorycznym,

a u t e n t y c z n y mit b o w i e m w y p a t r u j e z e m s t y , f a ł s z y w y zaś jej

na

ofierze

ślepo.

Każda

próba

złamania

dokonuje

przymusu

polegająca na złamaniu natury, p o w o d u j e t y m w i ę k s z ą

natury, zależność

od przymusu natury. T a k przebiegała droga europejskiej cywiliza­ cji. A b s t r a k c j a , n a r z ę d z i e o ś w i e c e n i a , o d n o s i s i ę d o s w y c h p r z e d ­ miotów

niczym

los,

którego

pojęcie

chce

wyeliminować:

jako

likwidator. P o d niwelującym p a n o w a n i e m abstrakcji, które spro­ wadza całość przyrody do tego, co powtarzalne, oraz

przemysłu,

k t ó r e m u w ten s p o s ó b p r z y r z ą d z o n a n a t u r a m a s ł u ż y ć , na t a k ż e w y z w o l e n i stają się o w ą „ g r o m a d ą " , k t ó r ą H e g e l

1 6

koniec

u w a ż a za

o w o c oświecenia. Dystans podmiotu wobec przedmiotu, trahowania,

wywodzi

uzyskać może

się

z

dystansu

dzięki temu, nad

będący warunkiem wobec

którym

rzeczy,

panuje.

Pieśni

abs­

jaki

pan

Homera

T

i h y m n y R i g w e d y p o c h o d z ą już z c z a s ó w p a n o w a n i a o p a r t e g o

na

własności ziemskiej i związanego

to

ze s t a ł y m m i e j s c e m ,

T

wojow niczy lud p a n ó w p o d p o r z ą d k o w u j e

sobie masę zwyciężo­

n y c h t u b y l c ó w i o s i e d l a się na i c h t e r y t o r i u m . szego

spomiędzy

bogów

powstaje

wraz

kiedy

1 7

z tym

Pozycja najwyż­ mieszczańskim

ś w i a t e m , k i e d y to król j a k o p r z y w ó d c a h e r b o w e j szlachty c i e m i ę ż y podbity

lud,

podczas

gdy

lekarze,

wieszczkowie,

rzemieślnicy

i k u p c y t r o s z c z ą się o k o m u n i k a c j ę s p o ł e c z n ą . W r a z z k o ń c e m ż y c i a k o c z o w n i c z e g o p o d s t a w ą s p o ł e c z n e g o p o r z ą d k u staje się u t r w a l o 16

G.W.F. Hegel, Fenomenologia ducha, wyd. cyt., t. 2, s. 1 5 4 . Por. W. Kirfel: Geschichte Indiens. W serii „Propyläenweltgeschichte". T. 3, s. 2 6 1 i nast. G . Glotz: Histoire Grecque. T. 1 . W : Histoire Ancienne. Paris 1 9 3 8 , s. 1 3 7 i nast. 17

Dialektyka oświecenia

3°

n a w ł a s n o ś ć . P a n o w a n i e o d d z i e l a się o d p r a c y . P o s i a d a c z t a k i jak O d y s e u s z „ z daleka kieruje licznym, d r o b i a z g o w o zhierarchizowa­ nym

personelem

pasterzy

wołów, owczarzy, świniopasów

sług. W i e c z o r e m , z o b a c z y w s z y z o k i e n s w e j siedziby, że

oraz kraina

r o z ś w i e t l a się t y s i ą c e m o g n i s k , m o ż e s p o k o j n i e u ł o ż y ć się d o snu: wie,

że

dzielni

słudzy

czuwają,

by

odpędzać

i strzec p o w i e r z o n e

im rewiry przed

myśli,

dyskursywnej,

owoc

logiki

w s p i e r a się n a f u n d a m e n c i e dawne,

niejasne

zastąpiono w

panowanie

panowania

wyobrażenia,

dzikie

złodziejami" w

ustalony

przez

zwierzęta

.

Ogólność

sferze

należące

do

dziedzictwa

ludzi w o l n y c h

magii,

artykułowany

ustrój

życia. Jaźń,

k t ó r a w p r o c e s i e p o d b i j a n i a ś w i a t a u c z y ł a się, c z y m jest i podporządkowanie,

pojęć

w rzeczywistości. Jeżeli

p o j ę c i o w ą j e d n o ś c i ą , to w y r a ż a się tu

rozkazach,

1 8

porządek

rychło utożsamiła prawdę w ogóle z myś­

leniem d y s p o n u j ą c y m , c h o ć bez ich ścisłego rozróżnienia nie m o ż e istnieć. W r a z z tabuizacją m i m e t y c z n e j m a g i i dziła d o tabuizacji poznania, które rzeczywiście ujmuje

prawda

doprowa­ przedmiot.

C a ł a jej n i e n a w i ś ć k i e r u j e s i ę k u p r z e z w y c i ę ż o n e m u ś w i a t u szłości i jego w y i m a g i n o w a n e m u szczęściu. Chtoniczni t u b y l c ó w zostają odesłani d o piekła -

prze­

bogowie

w p i e k ł o też z m i e n i a

się

ziemia p o d rządami słonecznej i świetlistej religii I n d r y i Z e u s a . A l e n i e b o i p i e k ł o b y ł y ze s o b ą związane. I m i ę Z e u s a w k t ó r e nie w y k l u c z a ł y się w z a j e m n i e , podziemnego,

jak

do

odnosiło 1 9

boga

światłości ,

się tak

bogowie

kultach, do

boga

olimpijscy

o b c o w a l i na wszelkie s p o s o b y z b o g a m i chtonicznymi, i p o d o b n i e nie b y ł y jednoznacznie

oddzielone

dobre

i złe m o c e ,

zbawienie

i z g u b a . S p l a t a ł y się jak p o w s t a w a n i e i p r z e m i j a n i e , ż y c i e i ś m i e r ć , lato i zima. W j a s n y m świecie greckiej religii żyje nadal niezróżnicowanie zasady religijnej, czczonej w z n a n y c h s t a d i a c h r o z w o j u l u d z k o ś c i j a k o mana.

mroczne

najwcześniejszych Prymarne, niezróż-

n i c o w a n e jest w s z y s t k o t o , c o n i e z n a n e , o b c e ; to, c o

przekracza

krąg doświadczenia, to, co t k w i w rzeczach poza ich już z g ó r y 1 8

G . Glotz: Histoire Grecąue, wyd. cyt., s. 1 4 0 . Por. K . Eckermann w „Jahrbuch der Religionsgeschichte und Mythologie". T. 1. Halle 1 8 4 5 , - 4 -> 0. Kern: Die Keligion der Griechen. T. 1 . Berlin 1 9 2 6 , s. 1 8 1 i nast. 1 9

s

1

1

1

pojecie oświecenia

31

z n a n y m b y t e m . Z a r a z e m to, c o c z ł o w i e k o w i p i e r w o t n e m u j a w i się tu j a k o n a d n a t u r a l n e , t o n i e s u b s t a n c j a

duchowa

w

przeciwień­

stwie d o materialnej, ale z a w i l e spleciona t k a n k a natury w przeci­ wieństwie d o pojedynczego elementu. przyjmuje

się c o ś n i e z w y k ł e g o ,

staje

Okrzyk

strachu, z jakim

się n a z w ą

tego

czegoś.

Utrwala transcendencję tego, co nieznane, w stosunku d o tego, c o znane, a t y m s a m y m ustanawia grozę jako świętość. P o d w o j e n i e p r z y r o d y w p o z o r z e i b y c i e , działaniu i sile, k t ó r e jest w a r u n k i e m z a r ó w n o m i t u , jak n a u k i , w y w o d z i się z l u d z k i e g o s t r a c h u , a w y r a z t e g o s t r a c h u staje się w y j a ś n i e n i e m . N i e jest t a k , j a k p o d a j e w i e r z e n i a p s y c h o l o g i z m , iż dusza p r z e n o s z o n a mana,

duch-poruszyciel,

n i e jest

projekcją,

do

jest n a p r z y r o d ę ;

lecz e c h e m

realnej

p r z e w a g i n a t u r y w słabej d u s z y p i e r w o t n e g o c z ł o w i e k a . I d o p i e r o z tego

preanimizmu

w y w o d z i się rozdział

przyrody

ożywionej

i nieożywionej oraz usytuowanie w określonych miejscach nów

i bóstw. W preanimizmie

z a ł o ż o n y jest j u ż n a w e t

demo­ rozdział

p o d m i o t u i p r z e d m i o t u . G d y d r z e w o t r a k t o w a n e jest nie p o p r o s t u j a k d r z e w o , a l e j a k o ś w i a d e c t w o c z e g o ś i n n e g o , j a k o s i e d z i b a mana, j ę z y k w y r a ż a s p r z e c z n o ś ć - że m i a n o w i c i e c o ś jest s o b ą i z a r a z e m c z y m ś i n n y m , że jest t o ż s a m e i n i e t o ż s a m e .

2 0

Z a sprawą boskości

j ę z y k p r z e s t a j e b y ć t a u t o l o g i ą i staje się j ę z y k i e m . P o j ę c i e , k t ó r e chętnie definiuje się j a k o j e d n o ś ć p e w n e j c e c h y w s z y s t k i e g o , c o w n i m ujęto, b y ł o raczej o d p o c z ą t k u p r o d u k t e m

dialektycznego

m y ś l e n i a , g d z i e w s z y s t k o jest t y m , c z y m jest, t y l k o o tyle, o ile staje się t y m , c z y m n i e jest. N a t y m p o l e g a ł a p r a f o r m a

obiektywizujące­

g o definiowania, gdzie pojęcie i rzecz rozchodzą się, definiowania, które święci triumfy już w eposie H o m e r a , a w nowoczesnej

nauce

p o z y t y w n e j p r z e l i c y t o w u j e s a m o s i e b i e . A l e d i a l e k t y k a ta p o z o ­ staje b e z s i l n a , g d y ż w y w o d z i się z o k r z y k u

strachu, a ten jest

p o d w o j e n i e m , tautologią s a m e g o strachu. B o g o w i e , których imio­ na są z a s t y g ł y m e c h e m

lęku, nie m o g ą o d lęku u w o l n i ć

ludzi.

C z ł o w i e k o w i w y d a j e s i ę , iż w y z w o l i się o d l ę k u , g d y n i e b ę d z i e j u ż 2 0

W ten sposób Hubert i Mauss opisują treść wyobrażenia sympatii, mimesis'. „Uun est le tout, tout est dans Fun, la nature triomphe de la nature". H. Hubert, M . Mauss: Théorie generale de la Magie, ,,L'Année Sociologique" 1 9 0 2 - 3 , s. 1 0 0 .

^

Dialektyka oświecenia

3*

nic nieznanego. T o przeświadczenie w y t y c z a d r o g ę demitologizacji.

Oświecenie,

które

zrównuje

to,

co

ożywione,

z

tym,

co

n i e o ż y w i o n e - tak jak mit z r ó w n y w a ł to, c o n i e o ż y w i o n e , z t y m , c o ożywione

-

oświecenie

to

zradykalizowany,

mityczny

strach.

Czysta immanencja p o z y t y w i z m u , ostatni p r o d u k t oświecenia, to nic

innego,

zewnątrz,

jak

uniwersalne

tabu.

Nic

już

nie

może

być

bo samo tylko wyobrażenie czegoś zewnętrznego

na jest

w ł a ś c i w y m źródłem strachu. Jeżeli zemsta człowieka p i e r w o t n e g o za m o r d p o p e ł n i o n y na k i m ś z j e g o b l i s k i c h z a d o w a l a ł a się n i e k i e d y przyjęciem

mordercy

wchłonięcie

cudzej

w krwi

poczet we

rodziny

własny

2 1

,

oznacza

krwiobieg,

to

wszak

ustanowienie

i m m a n e n c j i . M i t y c z n y d u a l i z m nie w y k r a c z a p o z a sferę

istnienia.

Ś w i a t , k t ó r y m w ł a d a mana, a t a k ż e ś w i a t h i n d u s k i e g o i g r e c k i e g o mitu

są beznadziejnie

okupione

są śmiercią,

i wiecznie takie każde

same.

szczęście -

Każde

narodziny

nieszczęściem.

Ludzie

i b o g o w i e m o g ą p r ó b o w a ć w czasie, który został im dany, inaczej rozdzielić losy niż ślepy t o k

przeznaczenia -

na ostatku

jednak

zatriumfuje nad nimi istnienie. N a w e t ich s p r a w i e d l i w o ś ć , w y d a r t a fatalności, pierwotny,

nosi

jej r y s y ; o d p o w i a d a

spojrzeniu,

a także G r e c y i barbarzyńcy,

jakie c z ł o w i e k

rzucali z

perspektywy

społeczeństwa ucisku i nędzy na otoczenie. T o t e ż i w mitycznej, i w oświeconej sprawiedliwości kategorie w i n y i pokuty, szczęścia i nieszczęścia u c h o d z ą za strony r ó w n a n i a . S p r a w i e d l i w o ś ć w y r a ­ d z a się w p r a w o . S z a m a n zaklina niebezpie~czeństwo za p o ś r e d n i ­ ctwem

jego

wizerunku.

Posługuje

się

równością.

W

świecie

cywilizacji r ó w n o ś ć rządzi karą i zasługą. R ó w n i e ż w y o b r a ż e n i a m i t ó w dają się b e z r e s z t y s p r o w a d z i ć d o s t o s u n k ó w w p r z y r o d z i e . J a k g w i a z d o z b i ó r Bliźniąt w r a z ze w s z y s t k i m i i n n y m i s y m b o l a m i dwoistości

wskazuje

na

nieuchronny

kołowrót

przyrody,

jak

z n a k i e m s a m e g o t e g o k o ł o w r o t u jest o d p r a c z a s ó w j a j k o , z k t ó r g o w y s z ł y bliźnięta, tak w a g a w r ę k a c h Z e u s a , s y m b o l i z u j ą c a s p r a w i e ­ dliwość całego patriarchalnego

świata, wskazuje z n o w u na samą

^tylko naturę. K r o k o d chaosu d o cywilizacji, w której naturalne

rządzą

już

nie

bezpośrednio,

ale

za

stosunki

pośrednictwem

\ ludzkiej ś w i a d o m o ś c i , nie n a r u s z y ł w n i c z y m z a s a d y r ó w n o ś c i . C o 2 1

P o r . W e s t e r m a r c k : Ursprungder Moralbegriffe. T . i . L e i p z i g 1 9 1 3 , 5 . 4 0 2 .

w

Pojęcie oświecenia więcej -

33

ludzie o k u p i l i ten

przedtem podporządkowani

krok

u w i e l b i e n i e m dla tego,

czemu

byli zwyczajnie, jak wszystkie s t w o ­

rzenia. P r z e d t e m fetysze p o d l e g a ł y zasadzie r ó w n o ś c i . T e r a z s a m a r ó w n o ś ć staje się f e t y s z e m . P r z e p a s k a na o c z a c h b o g i n i s p r a w i e d ­ l i w o ś c i o z n a c z a nie t y l k o , że w p r a w o nie w o l n o i n g e r o w a ć , ale p o n a d t o - że nie w y r a s t a o n o z w o l n o ś c i .

N a u k a k a p ł a n ó w b y ł a s y m b o l i c z n a w t y m sensie, że stapiały się w niej ze s o b ą z n a k i o b r a z . J a k z a ś w i a d c z a j ą h i e r o g l i f y ,

słowo

s p e ł n i a ł o p i e r w o t n i e t a k ż e f u n k c j ę o b r a z u . F u n k c j a ta p r z e s z ł a n a mit.

Mity

podobnie

jak

rytuały

magiczne

odnoszą

wtarzającej się p r z y r o d y . P r z y r o d a jest r d z e n i e m

się d o

po­

symboliczności:

to byt albo proces, p r z e d s t a w i a n y j a k o w i e c z n y , g d y ż w realizacji s y m b o l u w c i ą ż n a n o w o staje się z d a r z e n i e m .

Niewyczerpalność,

nieustanne o d n a w i a n i e się, stałość znaczeń - to nie .tylko atrybuty w s z e l k i c h s y m b o l i , ale także ich w ł a ś c i w a treść. W s z y s t k i e o b r a z y s t w o r z e n i a , w k t ó r y c h ś w i a t w y ł a n i a się z p r a m a t k i , z k r o w y a l b o z j a j k a , m a j ą w p r z e c i w i e ń s t w i e d o genesis symboliczny.

Nawet

jeśli s t a r o ż y t n i

żydowskiej

drwili

z

charakter

nazbyt

ludzkich

b o g ó w , ó w rdzeń pozostał nietknięty. I n d y w i d u a l n o ś ć nie w y c z e r ­ p u j e i s t o t y b o g ó w . M i e l i o n i w s o b i e j e s z c z e c o ś z mana\

ucieleśniali

przyrodę jako uniwersalną potęgę. Z e swymi

preanimistycznymi

rysami

wstydliwą osłoną

wyrastają do

o l i m p i j s k i e j chronique się,

ciśnienia

na

w y ż y n oświecenia. P o d scandaleuse

siebie

i

w y k s z t a ł c i ł a się teoria

wzajemnego

zderzania

się

mieszania ze

sobą

e l e m e n t ó w , k t ó r a r y c h ł o u s t a n o w i ł a się n a u k ą , a m i t y o k r z y k n ę ł a t w o r a m i fantazji. W r a z z r y g o r y s t y c z n y m r o z g r a n i c z e n i e m

nauki

i p o e z j i p o d z i a ł p r a c y w k r a c z a też w d z i e d z i n ę j ę z y k a . S ł o w o j a k o znak przypada nauce; jako dźwięk, obraz, jako właściwe s ł o w o rozdzielone zostaje m i ę d z y rozmaite d y s c y p l i n y sztuki - i n a w e t w d r o d z e ich z s u m o w a n i a , synestezji a l b o sztuki totalnej nie m o ż n a o d t w o r z y ć j e g o j e d n o ś c i . J a k o z n a k j ę z y k m a o g r a n i c z y ć się d o kalkulacji,

i żeby

służyć

poznaniu

przyrody,

ma

wyzbyć

się

pretensji, j a k o b y b y ł d o niej p o d o b n y . J a k o o b r a z m a o g r a n i c z y ć się d o o d b i c i a , i ż e b y b y ć c a ł k o w i c i e p r z y r o d ą ,

m a w y z b y ć się

p r e t e n s j i d o jej p o z n a w a n i a . W m i a r ę p o s t ę p ó w o ś w i e c e n i a t y l k o

Dialektyka oświecenia

34 autentyczne

dzieła

sztuki

zdolne

były

wykraczać poza

prostą

imitację t e g o , c o i tak już jest. P o t o c z n a antyteza sztuki i n a u k i , która

rozgranicza

poddaje

je j a k o d w i e d z i e d z i n y

wspólnemu

zarządzaniu,

sprawia

kultury, na

i jako

takie

k o n i e c , że

będąc

dokładnie przeciwieństwami, sztuka i nauka m o c ą własnych s w y c h tendencji

w

interpretacji

n e o p o z y t y w i s t y c z n e j e s t e t y z a c j i , stając się s y s t e m e m

przechodzą

wzajem

w

siebie. N a u k a

oderwanych

z n a k ó w , k t ó r e w y z b y t e są w s z e l k i e j intencji w y k r a c z a j ą c e j

poza

s y s t e m p r z e c h o d z i w o w ą z a b a w ę , g r ę , za jaką o d d a w n a z d u m ą uważali

swą

wzorowania

dyscyplinę zaś

aż

po

matematycy. swe

techniki

Sztuka zaciąga

integralnego się p o d

od­

sztandar

p o z y t y w i s t y c z n e j n a u k i . S z t u k a ta w i s t o c i e s t a j e s i ę r a z j e s z c z e światem, ideologicznym podwojeniem, giętką reprodukcją.

Roz­

dział z n a k u i o b r a z u jest n i e o d w o ł a l n y . A l e g d y n i e ś w i a d o m i e raz jeszcze

zostaje

w

najlepsze

zhipostazowany,

wówczas

każda

z d w ó c h w y i z o l o w a n y c h zasad prze do zniszczenia p r a w d y . Przepaść, jaką otwiera ó w rozdział, filozofia upatrywała w sto­ s u n k u o g l ą d u i p o j ę c i a , z a w s z e t e ż d a r e m n i e p r ó b o w a ł a z e w r z e ć jej oddalające

się

krawędzie:

usiłowanie

to

należy

wręcz

do

d e f i n i c j i . P r z e w a ż n i e j e d n a k s t a w a ł a s a m a p o tej s t r o n i e ,

jej

której

zawdzięcza s w ą nazwę. Platon potępiał poezję tym s a m y m gestem, z

jakim p o z y t y w i z m k w i t o w a ł teorię

sławioną

sztuką nie p r z e p r o w a d z i ł

idei. H o m e r

wszak

ze s w ą

tyle

ani p u b l i c z n y c h ,

ani

p r y w a t n y c h r e f o r m , nie w y g r a ł w o j n y ani nie d o k o n a ł

żadnego

w y n a l a z k u . N i c n a m nie w i a d o m o o licznych rzeszach

zwolen­

n i k ó w , które g o czciły lub kochały. Sztuka ma dopiero

dowieść

swej użyteczności.

2 2

Platon, tak s a m o jak Ż y d z i , stawia n a ś l a d o w ­

n i c t w o p o d p r ę g i e r z e m . Z a s a d a c z a r ó w w y k l ę t a jest z a r ó w n o dla rozumu,

jak dla religii. Pozostaje x z y m ś n i e g o d n y m n a w e t

gdy

j a k o sztuka z rezygnacją uznaje s w ó j dystans w o b e c istnienia; ci, c o ją u p r a w i a j ą , stają się w ę d r o w c a m i , n o m a d a m i , d l a k t ó r y c h nie m a miejsca p o ś r ó d ludzi osiadłych. N i e chodzi b o w i e m już o to, b y wpływać

na

przyrodę

przez

upodobnienie

się d o

niej,

ale

by

z a p a n o w a ć nad nią przez pracę. D z i e ł o sztuki m a z czarami jeszcze to 2 2

w s p ó l n e g o , że u s t a n a w i a P o r . Platon: Państwo, ks.

X.

swą własną, zamkniętą

dziedzinę,

pojęcie oświecenia która

uchyla

szczególne

35

się o d z w i ą z k ó w

prawa.

z e s f e r ą profanum.

J a k czarownik

na początku

Panują

tam

ceremonii

od­

graniczał obszar, który miał b y ć p o l e m działania ś w i ę t y c h sił, tak każde dzieło sztuki zakreśla pewien zamknięty obszar w y d z i e l o n y z

rzeczywistości. Właśnie

sztuka

różni

dziedzictwo

rezygnacja

z oddziaływania -

się o d m a g i c z n e j s y m p a t i i magii.

Czysty

obraz

zostaje

t y m bardziej tu

czym utrwala

przeciwstawiony

cielesnej egzystencji, której elementy w sobie znosi. D z i e ł o sztuki, estetyczny pozór,

chce b y ć t y m , czym w czarach

pierwotnego

c z ł o w i e k a s t a w a ł o się n o w e , straszne w y d a r z e n i e : u j a w n i e n i e m się całości w t y m , c o szczególne. W dziele sztuki raz jeszcze d o k o n u j e się p o d w o j e n i e , za k t ó r e g o s p r a w ą rzecz j a w i się j a k o d u c h o w o ś ć , j a k o e m a n a c j a mana. T o s k ł a d a s i ę n a j e g o a u r ę . B ę d ą c w y r a z e m totalności

sztuka

pretenduje

do

rangi

absolutu.

Filozofia zaś

n i e k i e d y s k ł o n n a b y w a ł a w s k u t e k t e g o p r z y z n a w a ć jej w y ż s z o ś ć nad p o z n a n i e m p o j ę c i o w y m . W e d ł u g S c h e l l i n g a sztuka z a c z y n a się tam,

gdzie

ludzi

zawodzi

wiedza.

Sztuka

m a dla niego

walor

„ w z o r c a nauki, i nauka musi dopiero dojść tam, gdzie sztuka już jest"

2 3

.

W

m y ś l j e g o teorii

sztuka

przez

„każde

przedstawienie znosi rozdział obrazu i z n a k u "

2 4

poszczególne

. Świat burżuazyj-

ny r z a d k o p o k ł a d a ł aż takie zaufanie w sztuce. J e ś l i z a w ę ż a ł g r a n i c e nauki, to z reguły p o to, b y stworzyć miejsce dla wiary, nie dla sztuki.

Wojująca

quemady,

religijność

Lutra, Mahometa

nowej -

epoki

-

w

osobach

Tor-

t w i e r d z i ł a , iż w ten s p o s ó b d o ­

p r o w a d z a d o pojednania ducha z istnieniem. A l e wiara to pojęcie prywacyjne: opozycji wdzięcza

ulega unicestwieniu,

wobec

wiedzy albo

jeśli nie p o d k r e ś l a

swej z nią zgodności.

s w e miejsce ograniczeniu

nauki,

sama

stale

swej

Jeżeli za­

wskutek

tego

ulega ograniczeniu. G d y protestantyzm podjął próbę, b y transcen­ dentną w stosunku d o w i a r y zasadę p r a w d y - bez której wiara nie m o ż e istnieć - odnaleźć jak niegdyś w s a m y m s ł o w i e i p r z y w r ó c i ć s ł o w u j e g o s y m b o l i c z n ą m o c , zapłacił za to p o s ł u s z e ń s t w e m w o b e c słowa, i to wcale nie słowa świętego. Wiara, która - jako w r ó g albo 2 3

F . W . J . Schelling, Er ster Entwurf eines Systems der Naturphilosophie. Funfter Hauptabschnitt. Werke. Erste Abteilung. T. 2, s. 6 2 3 . Tamże, s. 626.

2 4

Dialektyka oświecenia

36 jako przyjaciel -

t r z y m a się k u r c z o w o w i e d z y , u t r w a l a

rozdział

c h c ą c g o z a w s z e l k ą c e n ę p r z e z w y c i ę ż y ć : jej f a n a t y z m d o w o d z i jej nieprawdy,

jest o b i e k t y w n y m

przyznaniem,

że

ktoś,

kto

tylko

w i e r z y , t y m s a m y m w ł a ś n i e j u ż nie w i e r z y . N i e c z y s t e s u m i e n i e jest jej d r u g ą n a t u r ą . N i e u c h r o n n a

- skrywana - świadomość

braku,

ś w i a d o m o ś ć immanentnej sprzeczności, powstającej z chwilą gdy pojednanie

staje

się p r o c e d e r e m

-

oto

co

sprawia,

że

szczere

intencje wierzących zawsze były czymś d r a ż l i w y m i niebezpiecz­ n y m . O k r o p n o ś c i o g n i a i miecza, k o n t r r e f o r m a c j a i reformacja nie były nadużyciem,

lecz u r z e c z y w i s t n i e n i e m

zasady wiary.

o k a z u j e się z a w s z e k r e w n i a c z k ą d u c h a d z i e j ó w , k t ó r y m rządzić,

a

w

czasach

nowożytnych

staje

się

jego

środkiem, szczególnym przejawem jego chytrości.

Wiara

chciałaby ulubionym

Niepowstrzy­

m a n e jest nie t y l k o o ś w i e c e n i e o s i e m n a s t o w i e c z n e , c o p o ś w i a d c z a ł H e g e l , ale - jak H e g e l w i e d z i a ł najlepiej - s a m r u c h m y ś l i . J u ż na n i z i n a c h i jeszcze na w y ż y n a c h p o z n a n i e ś w i a d o m e jest d y s t a n s u , j a k i d z i e l i je o d kłamstwem.

prawdy,

Paradoks

toteż wszelka apologia poznania

wiary

wyrodnieje

na

ostatku

w

jest

marne

o s z u s t w o , w m i t d w u d z i e s t e g o w i e k u , a jej i r r a c j o n a l n o ś ć s t a j e s i ę racjonalnym urządzeniem

w ręku ludzi doszczętnie

którzy pchają społeczeństwa ku

oświeconych,

barbarzyństwu.

G d y język w k r a c z a w historię, jego mistrzami o d początku kapłan i czarownik. K t o narusza symbole, w imię

są

nadziemskich

m o c y d o s t a j e się w r ę c e m o c y z i e m s k i c h , k t ó r y c h p r z e d s t a w i c i e l a ­ m i s ą o w e k o m p e t e n t n e o r g a n a s p o ł e c z e ń s t w a . T o , c o je p o p r z e ­ dza,

ginie

w

mroku.

w y w o d z i s i ę mana, przez

starszyznę

mana

ludzie

Etnologia

plemienia.

nadają

stwierdza,

że

groza,

była wszędzie usankcjonowana Nietożsamemu,

konsystencję

z

której

przynajmniej

rozmywającemu

i przemocą

je

się

materializują.

C z a r o w n i c y rychło zaludniają każde miejsce emanacjami i wielości sakralnych

dziedzin

przyporządkowują

wielość sakralnych

ob­

r z ę d ó w . W r a z ze ś w i a t e m d u c h ó w i ich w ł a ś c i w o ś c i r o z b u d o w u j ą s w o j ą c e c h o w ą w i e d z ę i s w o j ą w ł a d z ę . Ś w i ę t o ś ć p r z e n o s i się na c z a r o w n i k ó w , którzy z nią obcują. W pierwszych stadiach k o c z o w n i c z e g o c z ł o n k o w i e plemienia biorą jeszcze

życia

samodzielnie

udział w praktykach w p ł y w a j ą c y c h na bieg przyrody. M ę ż c z y ź n i

pojęcie oświecenia

37

t r o p i ą z w i e r z y n ę , k o b i e t y z a j m u j ą się p r a c ą , k t ó r a o b y w a się b e z ś c i s ł e g o n a d z o r u . N i e d a się ustalić, ile p r z e m o c y t r z e b a b y ł o , b y w d r o ż y ć n a w e t tak p r o s t y p o r z ą d e k . podzielony

jest

na

sferę

władzy

J u ż na t y m szczeblu świat

i sferę

świecką. J u ż

tu

p r z y r o d y j a k o e m a n a c j a mana w y n i e s i o n y j e s t d o r a n g i

bieg

normy,

d o m a g a j ą c e j się p o d p o r z ą d k o w a n i a . J e ż e l i j e d n a k d z i k i k o c z o w n i k mimo

swej podległości uczestniczył jeszcze w czarach, które

podległość ograniczały, i sam skuteczniej

ją t r o p i ć ,

to

w

przebierał

się za z w i e r z y n ę ,

późniejszych

okresach

tę

aby

obcowanie

z d u c h a m i oraz podległość zostają rozdzielone między klasy ludzi: jednej stronie przypada w udziale władza, drugiej p o s ł u s z e ń s t w o . P o w t a r z a j ą c e s i ę , w i e c z n i e te s a m e p r o c e s y p r z y r o d y w p a j a n e s ą ludności własne

podporządkowanej kliki

-

jako

rytm

-

przez

pracy

obce

w

takt

plemiona kija

i

lub

przez

pałki,

który

rozbrzmiewa w każdym barbarzyńskim bębnie, w każdym m o n o ­ t o n n y m rytuale. S y m b o l e przybierają formę fetysza. P o w t ó r z e n i a p r z y r o d y , k t ó r e się w n i c h w y r a ż a j ą , j a w i ą się j a k o s y m b o l i c z n a reprezentacja stałego p r z y m u s u społecznego.

Uprzedmiotowiona

w t r w a ł y m o b r a z i e g r o z a staje się z n a k i e m u t r w a l o n e g o p a n o w a n i a uprzywilejowanych. nawet

gdy

Ale znakiem

wyzbyły

się

już

takim

wszelkiej

są też

pojęcia

obrazowości.

ogólne, Również

dedukcyjna forma nauki odzwierciedla hierarchię i przymus. T a k jak

pierwsze

kategorie

reprezentowały

zorganizowane

plemię

i j e g o w ł a d z ę nad j e d n o s t k a m i , tak cały p o r z ą d e k l o g i k i , zależność, p o w i ą z a n i e , z a w i e r a n i e się i ł ą c z e n i e p o j ę ć u g r u n t o w a n e są w o d ­ powiednich stosunkach cy.

2 5

Tyle

wyrazem

że

ów

rzeczywistości społecznej, podziału

społeczny

społecznej

charakter

solidarności

-

jak

form uczy

myślenia

pra­

nie

Dürkheim

-

jest ale

świadectwem nierozerwalnej jedności społeczeństwa i panowania. P a n o w a n i e nadaje społecznej całości, w której zostaje

ustanowio­

ne, w i ę k s z ą s p o i s t o ś ć i siłę. P o d z i a ł p r a c y , k t ó r y jest s p o ł e c z n y m skutkiem

panowania, pomaga

przetrwać

całości, która

podlega

panowaniu. T a m s a m y m jednak całość jako całość, jako a k t y w n o ś ć jej 2 5

immanentnego

rozumu,

siłą

rzeczy

staje

się

egzekutorem

Por. E . Dürkheim: De quelques formes primitives de classification. L ' Année Sociologique" 1 9 0 3 , t. 4, s. 66 i nast.

Dialektyka oświecenia

38

partykularności. P a n o w a n i e występuje w o b e c jednostki jako to, co ogólne, jako urzeczywistniony rozum. Władza wszystkich ków

społeczeństwa

— sumuje w

którzy

niewielu, dokonuje

wyjścia

im podział pracy wciąż na

całości właśnie,

zwielokrotnieniu.

człon­

j a k o tacy nie mają i n n e g o

się p r z e z n a r z u c o n y

realizację

znów

-

której

To,

co

racjonalność

spotyka

nowo

zarazem

wszystkich

ulega

za

sprawą

się z a w s z e j a k o p o k o n y w a n i e j e d n o s t k i

wielu: ucisk społeczeństwa

nosi zawsze znamiona

kolektyw. Jakoż w formach

przez

ucisku

myślenia odzwierciedla

się

przez

jedność

k o l e k t y w n o ś c i i p a n o w a n i a , a nie b e z p o ś r e d n i a o g ó l n o ś ć społecz­ na, solidarność. Pojęcia filozoficzne, w jakich przedstawiają Platon i Arystoteles, pretendują

to podnoszą stosunki, k t ó r y m dostarczają uzasadnienia, p r a w d z i w e j r z e c z y w i s t o ś c i . P o j ę c i a te w y w o d z ą się, j a k Vico

2 6

,

z ateńskiego

rynku;

odzwierciedlają

się w

do

oraz

niższość

kobiet,

dzieci

i niewolników.

rangi

powiada

nich

z

n a k o w ą wyrazistością p r a w a fizyki, r ó w n o ś ć p e ł n o p r a w n y c h wateli

świat

do powszechnej ważności, a prze­

Sam

jed­ oby­ język

nadawał temu, co wypowiadał, stosunkom panowania, o w ą ogól­ ność,

której

nabył

jako

medium

komunikacyjne

obywatelskiego. Akcent metafizyczny,

społeczeństwa

sankcja idei i n o r m , b y ł y

jedynie hipostazą surowości i ekskluzywności, jaką pojęcia musiały przybrać wszędzie tam, gdzie język łączył w s p ó l n o t ę

panujących

dla c e l ó w s p r a w o w a n i a rządów. Idee, które wzmacniały społeczną władzę bardziej

języka, stawały zbędne,

a

się w

język

miarę

nauki

rozrostu

położył

im

tej

władzy

coraz

ostatecznie

kres.

Sugestia, która m a w sobie jeszcze coś z postrachu fetysza, o b y w a się b e z ś w i a d o m y c h uzasadnień. J e d n o ś ć k o l e k t y w n o ś c i i p a n o w a ­ nia p r z e j a w i a się raczej w o g ó l n o ś c i , jakiej zła treść n i e u c h r o n n i e nabiera

w

języku -

Metafizyczna

czy to

apologia

metafizycznym,

zdradza

czy to

naukowym.

niesprawiedliwość

istniejącego

stanu rzeczy przynajmniej poprzez niespójność pojęcia i rzeczywis­ tości. T y m c z a s e m bezstronność języka n a u k o w e g o odbiera bezsil­ n y m w s z e l k ą szansę dojścia d o głosu manifestuje 2 6

s i ę j e d y n i e status

quo.

w neutralnych

Neutralność

taka jest

znakach bardziej

G . Vico: Nauka nowa. Przeł. J . Jakubowicz. Warszawa 1966, § 1 0 4 3 , s. 5 5 0 .

pojęcie oświecenia metafizyczna

39

niż m e t a f i z y k a .

Oświecenie

w

t y l k o s y m b o l e , ale t a k ż e ich p o t o m s t w o ,

końcu

stawiając z metafizyki jedynie abstrakcyjny tywem

-

strach,

z

oświecenia niczym

którego rentierzy

samo wobec

pożarło

pojęcia ogólne, strach

wyrosło. trustu

przed

Pojęcia

nie

pozo­ kolek­

są

wobec

przemysłowego:

nie

m o g ą c z u ć się b e z p i e c z n i e . J e ż e l i p o z y t y w i z m l o g i c z n y daje j e s z c z e niejaką szansę p r a w d o p o d o b i e ń s t w u , to p o z y t y w i z m e t n o l o g i c z n y t r a k t u j e je j u ż n a r ó w n i z i s t o t ą . dopodobieństwa

i istoty

bogatszego pojęcia"

2 7

to

„ N a s z e nieostre pojęcia

jedynie wątłe

residua

zakresu

-

tego

daleko

- mianowicie pojęcia substancji magicznej.

N o m i n a l i s t y c z n e o ś w i e c e n i e n i e t y k a nomen, cia b e z

praw­

nazwy

punktowego

własnej. Niepodobna

poję­

już dziś z

p e w n o ś c i ą rozstrzygnąć, czy — jak twierdzą n i e k t ó r z y

2 8

-

całą

nazwy

własne były pierwotnie zarazem nazwami gatunkowymi: w

każ­

d y m razie nie s p o t k a ł ich d o t ą d los tych ostatnich. N e g o w a n a p r z e z H u m e ' a i M a c h a substancja jaźni to przecież nie to s a m o , c o n a z w a . W

r e l i g i i ż y d o w s k i e j , g d z i e idea p a t r i a r c h a t u p o s u w a się aż

do

z n i s z c z e n i a m i t u , w i ę ź m i ę d z y i m i e n i e m a b y t e m p o t w i e r d z o n a jest w

zakazie

wymawiania

imienia

boskiego.

Odczarowany

świat

ż y d o w s k i d o k o n u j e pojednania z czarami poprzez ich z a n e g o w a n i e w idei b o g a . Religia ż y d o w s k a nie toleruje s ł ó w , które n i o s ł y b y zrozpaczonym

śmiertelnikom

pociechę.

Nadzieję

wiąże

z z a k a z e m , nie d o z w a l a j ą c y m m i e n i ć t e g o , c o f a ł s z y w e skończoności - nieskończonością, kłamstwa - prawdą.

jedynie bogiem,

Rękojmia

o c a l e n i a p o l e g a j e d y n i e na o d ż e g n a n i u się o d w s z e l k i e j w i a r y , k t ó r a c h c i a ł a b y zająć

miejsce prawdziwej

religii, poznanie

polega

na

d e n u n c j a c j i b ł ę d u . W s z a k ż e n e g a c j a nie jest a b s t r a k c y j n a . G l o b a l n e negowanie nicości,

tak

wszystkiego, co jak

posługuje

pozytywne, się

nią

stereotypowa

buddyzm,

formuła

przechodzi

zakazem nadawania imienia absolutowi do porządku

nad

dziennego,

p o d o b n i e jak j e g o p r z e c i w i e ń s t w o , panteizm, albo j e g o k a r y k a t u ­ r a , b u r ż u a z y j n y s c e p t y c y z m . D e k l a r a c j e , iż ś w i a t j e s t n i c z y m a l b o i ż jest w s z y s t k i m , to m i t o l o g i e , a p a t e n t o w a n y m i 2 7

ścieżkami w y b a -

H. Hubert, M. Mauss, Theorie generale de la Magie, wyd. cyt., s. 1 1 8 . Por. F. Tönnies: Philosophische Terminologie. „Psychologisch-Soziologi­ sche Ansicht" 1908, s. 3 1 .

2 8

Dialektyka oświecenia

40

w i e n i a są w y s u b l i m o w a n e p r a k t y k i m a g i c z n e . płynące z przekonania, uznanie

Samozadowolenie,

że w s z y s t k o jest z g ó r y w i a d o m e ,

negatywności

za

wybawienie

to

nieprawdziwe

o b r o n y przed o s z u s t w e m . P r a w o d o w i z e r u n k ó w zostaje poprzez

wierną

realizację

- ,,negacja określona"

2 9

zakazu

wizerunków.

Taka

- nie jest p r z e z s u w e r e n n o ś ć

oraz formy

ocalone realizacja

abstrakcyj­

n e g o pojęcia u o d p o r n i o n a na u r o k i o g l ą d u , jak s c e p t y c y z m , dla k t ó r e g o fałsz na r ó w n i z p r a w d ą jest n i c z y m . N e g a c j a odrzuca

bożki, niedoskonałe

wyobrażenia absolutu,

określona

inaczej, niż

czyni to r y g o r y z m , a m i a n o w i c i e przeciwstawia im ideę,

której

w y o b r a ż e n i a te nie m o g ą s p r o s t a ć . D i a l e k t y k a u j a w n i a r a c z e j , że k a ż d y o b r a z jest p i s m e m . U c z y o d c z y t y w a ć z j e g o linii w y z n a n i e f a ł s z y w o ś c i , k t ó r e o d b i e r a m u m o c i m o c tę p r z y p i s u j e

prawdzie.

T y m s a m y m j ę z y k staje się c z y m ś w i ę c e j niż z w y k ł y m s y s t e m e m znaków. W pojęciu negacji określonej H e g e l uwydatnił

element

różniący oświecenie od pozytywistycznego rozkładu - do

którego

s a m H e g e l o ś w i e c e n i e zaliczał. H e g e l zresztą, absolutyzując

świa­

d o m y rezultat całego procesu negacji - totalność systemu i dziejów - pogwałcił zakaz i sam popadł w

mitologię.

L o s ten spotkał nie t y l k o h e g l i z m j a k o a p o t e o z ę

postępującego

m y ś l e n i a , ale także s a m o o ś w i e c e n i e , j a k o p o s t a w ę trzeźwą, w jego własnym przekonaniu metafizyki każdy

w

ogóle.

dowolny

odwiecznie

zarzucali

analityczna,

powrót

przez

refleksję

-

m i a ł o je o d r ó ż n i a ć o d H e g l a i o d

A l b o w i e m oświecenie

system.

Nieprawdą

mu do

ale

elementów, że

wynik

rozstrzygnięty.

Gdy

nieznane,

się n i e w i a d o m ą

staje

w

jest

totalitarne

o ś w i e c e n i a nie

jego romantyczni

to,

co

wrogowie:

rozkładanie procesu

postępowaniu

jest

co

metoda

rzeczywistości

jest

dlań

matematycznym

równania,

jak

to,

zyskuje

tym

z

góry

to,

co

samym

e t y k i e t k ę c z e g o ś o d d a w n a z n a n e g o , i t o z a n i m jeszcze p o d s t a w i się p o d nie jakąś w a r t o ś ć . P r z y r o d a , przed teorią k w a n t ó w i p o teorii k w a n t ó w , jest t y m , c o m o ż n a m a t e m a t y c z n i e tym,

co nie

mieści

się w

matematyce,

tym,

uchwycić; również co

nierozkładalne

i irracjonalne, co zostaje o b u d o w a n e przez matematyczne Z

g ó r y utożsamiając

przemyślany

do

końca

2 9

G . W . F . H e g e l , Fenomenologia ducha, w y d . c y t . , t. i , s. I O I .

teoremy.

zmatematyzowany

pojęcie oświecenia

4i

ś w i a t z p r a w d ą , o ś w i e c e n i e m n i e m a , iż z d o ł a z a b e z p i e c z y ć s i ę p r z e d nawrotem mitu. Identyfikuje myślenie z matematyką.

Matematyka

w s k u t e k t e g o zostaje niejako w y o d r ę b n i o n a , w y n i e s i o n a d o instancji

absolutnej.

„Nieskończony

świat,

i d e a l n y c h , jest m y ś l a n y j a k o taki, k t ó r e g o

rangi

świat

przedmiotów

obiekty

d o s t ę p n e są

n a s z e m u poznaniu, nie j a k o każdy z o s o b n a i w s p o s ó b

niepełny,

lecz j a k o świat, k t ó r y racjonalna, s y s t e m a t y c z n i e jednolita m e t o d a osiąga w

nieskończonym

postępie

-

w

najdalszej

perspektywie

o s i ą g a o n a w i ę c k a ż d y o b i e k t w j e g o p e ł n y m b y c i e - w - s o b i e . [...] W G a l i l e u s z a m a t e m a t y z a c j i p r z y r o d y d o k o n u j e s i ę [...] k i e r o w a n a przez n o w a matematykę

i d e a l i z a c j a s a m e j tej r z e c z y w i s t o ś c i , o n a

s a m a staje się, w y r a ż a j ą c się w s p ó ł c z e ś n i e , r o z m a i t o ś c i ą czną".

3 0

Myślenie urzeczowia

automatyczny którą

samo

Klasyczny w y m ó g -

norowany której

to

3 1

samoistnie

proces, skwapliwie upodobniając wytwarza,

manifestacją

się w

aby

ta

mogła

je

matematy­

przebiegający, się d o

maszyny,

ostatecznie

przemyśleć myślenie -

zastąpić.

którego

radykalną

jest filozofia F i c h t e g o , został p r z e z o ś w i e c e n i e z i g ­ ,

gdyż

reguły

odwodził

sam

Fichte

Procedura matematyczna

od

reguły

zresztą

zarządzania

chciał pilnie

praktyką,

przestrzegać.

stała się n i e j a k o r y t u a ł e m m y ś l i . M i m o

s a m o o g r a n i c z e n i a p r z e z a k s j o m a t y p r o c e d u r a ta u s t a n a w i a s i ę j a k o konieczna i o b i e k t y w n a : czyni myślenie rzeczą, narzędziem, sama

mówi.

światem,

A l e taka

mimesis,

s p r a w i a , że ostaje

w

której

myśl utożsamia

się j e d y n i e f a k t y c z n o ś ć

-

jak

się

do

ze

tego

stopnia, że n a w e t zaprzeczanie istnieniu B o g a p o d p a d a p o d zarzut metafizyki. D l a p o z y t y w i z m u , który chce ferować w y r o k i w imię o ś w i e c o n e g o r o z u m u , z a p u s z c z a n i e się w i n t e l i g i b i l n e ś w i a t y jest już

nie

tylko

zakazane

-

uchodzi

za

bezsensowną

gadaninę.

P o z y t y w i z m n a w e t nie m u s i b y ć ateistyczny, p o n i e w a ż

urzeczo-

w i o n e m y ś l e n i e nie m o ż e p o p r o s t u p o s t a w i ć o d n o ś n e g o

pytania.

Pozytywistyczny cenzor wyzbytą elementów 3 0

chętnie przepuści

oficjalny kult -

p o z n a w c z y c h szczególną dziedzinę

jako

ludzkiej

E . Husserl: Kryzys nauk europejskich ifenomenologia transcendentalna. Przeł. S. Walczewska. Kraków 1 9 8 7 , s. 18 i nast. Por. A. Schopenhauer: Parerga und Paralipomena. T. 2, § 356. W: Werke. Wyd. Deussen, t. 5, s. 6 7 1 .

31

Dialektyka oświecenia

42

aktywności -

tak

samo

jak

dzieła sztuki;

nigdy

nie

przepuści

n e g a c j i , k t ó r a r o ś c i s o b i e p r a w a d o p o z n a n i a . O d d a l a n i e się m y ś l i od

zadania

obróbki

faktów,

wykroczenie

z

zaklętego

kręgu

istnienia, jest dla p o s t a w y s c j e n t y s t y c z n e j r ó w n o z n a c z n e z o b ł ę d e m i autodestrukcją,

t y m , c z y m dla p r y m i t y w n e g o c z a r o w n i k a b y ł o

przekroczenie magicznego kręgu - i w obu przypadkach zadbano, by

naruszenie

tabu

miało

rzeczywiście dla

przestępcy

zgubne

skutki. Panowanie nad przyrodą zakreśla krąg, w k t ó r y m osadziła myślenie

krytyka czystego rozumu.

o niestrudzonym, z

twierdzeniem

mozolnym o

jej n i e d o s t a t k a c h

B r z m i to n i c z y m sentencja

Kant

postępie

połączył

myśli w

twierdzenie

nieskończoność

i-wiecznym

ograniczeniu.

wyroczni. N i e ma na świecie

k t ó r e g o n a u k a nie u m i a ł a b y przeniknąć,

bytu,

ale to, c o n a u k a

umie

p r z e n i k n ą ć , nie jest b y t e m . W e d ł u g K a n t a sąd f i l o z o f i c z n y o d n o s i się d o t e g o , c o n o w e , a p r z e c i e ż nie p o z n a j e n i c z e g o n o w e g o , b o stale p o w t a r z a t y l k o to, c o r o z u m b y ł już u m i e ś c i ł w p r z e d m i o c i e . T e m u myśleniu, zabezpieczonemu marzeniami

w przegródkach

j a s n o w i d z ą c e g o , zostaje

oto

nauki

wystawiony

przed

rachunek:

p a n o w a n i e n a d p r z y r o d ą o b r a c a się p r z e c i w k o s a m e m u m y ś l ą c e m u p o d m i o t o w i , nie p o z o s t a w i a m u się nic p r ó c z o w e g o w i e c z n i e t e g o samego „ja myślę", które musi m ó c towarzyszyć wszystkim m o i m przedstawieniom.

Podmiot

i przedmiot

ulegają

unicestwieniu.

A b s t r a k c y j n a jaźń, tytuł d o p r o t o k o ł o w a n i a i s y s t e m a t y z o w a n i a , nie

ma

przed

posiadającego

sobą

nic

żadnych

prócz

abstrakcyjnego

właściwości poza

stratem posiadania. Ostatecznie

tą

materiału,

jedną,

nie

iż jest

sub-

równanie ducha i świata zgadza

się, ale t y l k o w ten s p o s ó b , że o b i e j e g o s t r o n y zostały

wzajem

w o b e c siebie u p r o s z c z o n e . R e d u k c j a myślenia d o aparatury

mate­

matycznej oznacza zarazem usankcjonowanie świata jako swojej własnej

miary.

To,

co

ukazuje

się

jako

triumf

podmiotowej

racjonalności, p o d p o r z ą d k o w a n i e w s z y s t k i e g o , co istnieje, l o g i c z ­ n e m u f o r m a l i z m o w i , o k u p i o n e jest p o s ł u s z n ą p o d l e g ł o ś c i ą r o z u ­ m u w o b e c tego, co bezpośrednio dane. Roszczenia poznania

do

t e g o , b y p o j m o w a ć zastaną r z e c z y w i s t o ś ć j a k o taką, b y z t e g o , c o dane, nie o d c z y t y w a ć jedynie j e g o a b s t r a k c y j n y c h , c z a s o w o - p r z e strzennych

odniesień,

które

pozwalają

je n a s t ę p n i e

uchwycić,

Pojęcie oświecenia a przeciwnie -

43 traktować

je j a k o p o w i e r z c h n i ę , j a k o

zapośred-

n i c z o n e m o m e n t y p o j ę c i o w e , k t ó r e spełniają się d o p i e r o w t r a k c i e r o z w o j u ich społecznego, historycznego, ludzkiego sensu — w s z y s ­ t k i e te r o s z c z e n i a z o s t a j ą z a n i e c h a n e .

R o s z c z e n i a te w y k r a c z a ł y

poza z w y k ł e postrzeganie, klasyfikowanie i kalkulację: istotą ich była określająca negacja tego, co bezpośrednie. T y m c z a s e m mate­ matyczny

formalizm,

abstrakcyjna

postać

którego tego,

medium

jest

co bezpośrednie,

liczba,

najbardziej

przykuwa

myśl

do

nagiej b e z p o ś r e d n i o ś c i . F a k t y mają rację, p o z n a n i e o g r a n i c z a się d o ich

powtarzania,

bardziej nieje,

myśl

sprowadza

się d o

gołej

maszynka myślowa podporządkowuje

tym

bardziej

ślepo zadowala

tautologii.

Im

sobie to, c o

ist­

się j e g o r e p r o d u k c j ą .

Tym

s a m y m oświecenie p o p a d a z p o w r o t e m w mitologię, z której n i g d y nie z d o ł a ł o się w y r w a ć . A l b o w i e m m i t o l o g i a w s w y c h f i g u r a c h odzwierciedlała esencję tego, co trwale wracający

cykl, los, p a n o w a n i e

-

istnieje -

jako prawdę

wiecznie

na­

i w y r z e k a ł a się

nadziei. W dobitnych obrazach mitycznych i w jasnych formułach naukowych potwierdza

się w i e c z n o ś ć f a k t y c z n o ś c i , a n a g i e

ist­

nienie u z n a n e zostaje za sens, k t ó r y w ł a ś n i e z a k r y w a . Ś w i a t j a k o g i g a n t y c z n y sąd analityczny, j e d y n e , c o p o z o s t a ł o ze w s z y s t k i c h marzeń nauki, należy do tego s a m e g o rodzaju, co k o s m i c z n y mit, który

przemienność

w i o s n y i jesieni wiązał z p o r w a n i e m

Per-

sefony. J e d n o r a z o w o ś ć mitycznego wydarzenia, która ma u p r a w o ­ m o c n i a ć w y d a r z e n i e f a k t y c z n e , jest z ł u d ą . P i e r w o t n i e bogini było bezpośrednio

porwanie

tożsame z zamieraniem przyrody.

Po­

w t a r z a ł o się w r a z z k a ż d ą jesienią, i n a w e t p o w t ó r z e n i e nie b y ł o następstwem samym

oddzielnych

zdarzeniem.

W

zdarzeń,

miarę

lecz za

każdym

jak w y k s z t a ł c a ł a się

razem

tym

świadomość

czasu, wydarzenie zostało u l o k o w a n e jako jednorazowe w

prze­

szłości, a grozę śmierci m o ż n a b y ł o w k a ż d y m n o w y m cyklu p ó r roku

rytualnie

łagodzić przez

odwołanie

się d o

tego, co

było

d a w n o . A l e r o z d z i a ł o k a z u j e się b e z s i l n y . S k o r o u s t a n o w i o n o o w o jednorazowe wydarzenie w przeszłości, cykl przybiera

charakter

p r o c e s u n i e u c h r o n n e g o , a g r o z a d a w n y c h c z a s ó w rzutuje na całe dzieje, k t ó r e są t y l k o ich p o w t ó r z e n i e m . P o d p o r z ą d k o w a n i e c o faktyczne już to legendarnej prehistorii, już to

tego,

matematycznym

Dialektyka oświecenia

44

f o r m u ł o m , symboliczne odniesienie teraźniejszości do mitycznego wydarzenia w rytuale albo do abstrakcyjnej

kategorii w

nauce,

p o w o d u j e , że to, c o n o w e , j a w i się j a k o z g ó r y o k r e ś l o n e , a w i ę c j a k o to, c o p o p r a w d z i e jest stare. N a d z i e i p o z b a w i o n e z o s t a ł o nie istnienie, ale w i e d z a , k t ó r a

w o b r a z o w y m albo

matematycznym

s y m b o l u p r z y w ł a s z c z a s o b i e istnienie j a k o s c h e m a t i u w i e c z n i a je. W

świecie o ś w i e c o n y m mitologia wkracza w dziedziny

profa-

num. I s t n i e n i e , d o k u m e n t n i e o c z y s z c z o n e z d e m o n ó w i i c h p o j ę c i o ­ wego

potomstwa,

przybiera

charakter numinozalny,

z

całą

swą

gładką

naturalnością

który w d a w n y c h czasach p r z y p i s y w a n o

d e m o n o m . Społeczna niesprawiedliwość - pod tytułem

brutalnych

f a k t ó w , k t ó r e z niej w y r a s t a j ą - jest u ś w i ę c o n a w t y m s e n s i e , że na w i e k i chroniona przed interwencją, p o d o b n i e jak święty i nietykal­ n y był c z a r o w n i k p o d osłoną b o g ó w . Z a p a n o w a n i e c z ł o w i e k płaci nie t y l k o w y o b c o w a n i e m o d p r z e d m i o t ó w ,

nad którymi

panuje:

w r a z z urzeczowieniem ducha zaczarowane zostały także s a m y c h ludzi, łącznie- z e s t o s u n k i e m

jednostki

do

stosunki

samej

J e d n o s t k a k u r c z y się, jest już t y l k o p u n k t e m p r z e c i ę c i a

siebie.

konwen­

c j o n a l n y c h reakcji i f u n k c j i , k t ó r y c h się o d niej o c z e k u j e . A n i m i z m u d u c h o w i a ł rzecz, industrializm urzeczowia dusze. A p a r a t e k o n o ­ m i c z n y samoczynnie, zanim jeszcze dojdzie d o totalnego nia, w y p o s a ż a t o w a r y w w a r t o ś c i , które d e c y d u j ą o

planowa­

zachowaniu

człowieka. Odkąd wraz z końcem epoki wolnej wymiany towary utraciły s w e e k o n o m i c z n e właściwości, zatrzymując jedynie chara­ k t e r fetysza, f e t y s z y z m r o z s z e r z a się n i c z y m p a r a l i ż i

ogarnia

w

końcu

całe

życie

społeczne

we

postępujący

wszystkich

jego

a s p e k t a c h . P o p r z e z n i e z l i c z o n e a g e n t u r y p r o d u k c j i m a s o w e j i jej k u l t u r y u n o r m o w a n e z a c h o w a n i a w p a j a n e są j e d n o s t c e j a k o j e d y n e naturalne, przyzwoite, rozumne.

C z ł o w i e k o k r e ś l a się już

j a k o r z e c z , j a k o e l e m e n t s t a t y c z n y , j a k o success or failure.

tylko

Jedynym

k r y t e r i u m jest s a m o z a c h o w a n i e , u d a n a l u b n i e u d a n a a d a p t a c j a

do

o b i e k t y w n e j f u n k c j i i w z o r c ó w , k t ó r e ją o k r e ś l a j ą . W s z y s t k o p o z a t y m , idee tak jak przestępczość,

kształtuje

się p o d p r e s j ą

tywu,

od

szkolnej

który

sprawuje

nadzór

klasy

po

kolek­ związki

z a w o d o w e . A l e także ó w g r o ź n y k o l e k t y w należy tylko d o złudnej powierzchni:

dopiero

ukryte

pod

nią potęgi

manipulują

kolek-

pojęcie oświecenia

45

t y w e m i nadają m u brutalny charakter. T a brutalność, jednostkę

w

w stopniu

ryzach, należy do

równie

małym

prawdziwych

utrzymująca

jakości człowieka

jak w a r t o ś ć d o p r a w d z i w y c h

jakości

przedmiotu u ż y t k o w e g o . D e m o n i c z n i e zniekształcona postać, jaką w

jasnym

świetle

poznania

bez

przesądów

przybierają

rzeczy

i ludzie, w s k a z u j e na p a n o w a n i e , na zasadę, która s p o w o d o w a ł a już u s z c z e g ó ł o w i e n i e s i ę mana n a d u c h y i b ó s t w a o r a z p r z y k u ł a w z r o k do mamideł czarowników i szamanów. czasach

sankcjonować

miała

Fatalność, która w

niezrozumiałą

śmierć,

pra­

przechodzi

w c a ł k o w i c i e zrozumiałe istnienie. Paniczny strach w biały dzień, kiedy to człowiek nagle uświadamiał sobie przyrodę jako wszechpotęgę, znajduje

swój odpowiednik

w panice, która g o t o w a

dziś

w k a ż d e j c h w i l i w y b u c h n ą ć : ludzie o c z e k u j ą , że ś w i a t , taki jaki jest, bez w y j ś c i a , zostanie s t r a w i o n y o g n i e m za s p r a w ą w s z e c h p o t ę g i , k t ó r ą są oni sami i n a d k t ó r ą nie mają żadnej

władzy.

M i t y c z n ą z g r o z ę o ś w i e c e n i a b u d z i mit. O ś w i e c e n i e d o p a t r u j e się m i t u nie t y l k o w nie o b j a ś n i o n y c h p o j ę c i a c h i s ł o w a c h , jak k a ż e maniacka

semantyczna

krytyka

języka,

r e a k c j i , o ile nie m i e ś c i się o n a

w

każdej

ludzkiej

celowej strukturze

samoza-

c h o w a n i a . T w i e r d z e n i e S p i n o z y - Conatus unicum

pirtutis

2

est fundamentum^

-

ale

w

sese conservandi

primum

et

jest p r a w d z i w ą m a k s y m ą całej

cywilizacji zachodniej, godzącą wszystkie rozbieżności religijnych i filozoficznych poglądów cznym

wyplenieniu

7

mieszczaństwa. Jaźń, która po

wszelkich

pozostałości

naturalnych

metody­ -

jako

m i t o l o g i c z n y c h - nie m a b y ć już ani c i a ł e m , ani k r w i ą , ani d u s z ą , ani

nawet

naturalnym

J a , przekształcona

w

drodze

sublimacji

w p o d m i o t t r a n s c e n d e n t a l n y a l b o l o g i c z n y , stała się s t a n o w i s k i e m r o z u m u , p r a w o d a w c z ą instancją działania. K t o bezpośrednio, racjonalnego

odniesienia

do

celu,

jakim

jest

bez

samozachowanie,

zdaje się na życie, ten za z g o d n y m w e r d y k t e m o ś w i e c e n i a i p r o t e s ­ t a n t y z m u c o f a się w p r e h i s t o r i ę . I n s t y n k t j a k o taki jest m i t y c z n y , podobnie 3 2

jak przesąd; służyć B o g u , k t ó r y nie postuluje

jaźni, to

B. Spinoza, Etyka. Pars. I V , Prop. X X I I : „Dążność samozachowawcza jest pierwszą i jedyną podstawą cnoty". (Przeł. I. Myślicki. Na nowo opr. L. Kołakowski. Warszawa 1 9 5 4 , s. 265).

Dialektyka oświecenia

46

szaleństwo, i

takie

drugiemu

samo

zgotował

jak ten

nałóg sam

alkoholu.

los:

adoracji

Postęp i

jednemu

zatapianiu

się

w bezpośrednio naturalnym bycie; o b ł o ż y ł klątwą z a r ó w n o zapa­ m i ę t y w a n i e się w idei, jak w r o z k o s z y . S p o ł e c z n a p r a c a w

gospodarce

burżuazyjnej

jest

zapośredniczona

jaźni; j e d n y m m a p r z y n o s i ć p o m n o ż e n i e dodatkowej

pracy. I m

związany

jest

wymusza

autoalienację

mają

z

bardziej

burżuazyjnym

jednak

proces

które

przez

zasadę

k a p i t a ł u , i n n y m siłę d o

podziałem

jednostek,

jednostki

samozachowania

pracy,

tym

bardziej

cieleśnie i psychicznie

f o r m o w a ć się z g o d n i e z w y m o g a m i a p a r a t u r y

technicznej.

M y ś l o ś w i e c o n a z n o w u to u w z g l ę d n i a : transcendentalny

podmiot

p o z n a n i a - jako ostatnie w s p o m n i e n i e p o s u b i e k t y w n o ś c i - zostaje w k o ń c u na p o z ó r sam w y e l i m i n o w a n y i zastąpiony przez bardziej gładko przebiegającą pracę samodzielnych mechanizmów

porząd­

k u j ą c y c h . S u b i e k t y w n o ś ć ulatnia się w l o g i k ę r z e k o m o d o w o l n y c h reguł gry w

końcu

aby t y m swobodniej zarządzać.

nie cofnął

się n a w e t

przed

Pozytywizm,

płodami

umysłu w

który sensie

d o s ł o w n y m - przed m y ś l e n i e m - usunął jeszcze jedną zakłócającą instancję między i n a d y w i d u a l n y m działaniem a społeczną

normą.

Podmiot,

proces

wygnany

ze

świadomości,

urzeczowia

się w

techniczny, w o l n y od wieloznaczności myślenia mitycznego i od znaczeń w ogóle, ponieważ sam rozum

stał się t y l k o

środkiem

p o m o c n i c z y m wszechogarniającej aparatury ekonomicznej.

Służy

jako o g ó l n e narzędzie, zdatne d o wytwarzania wszelkich innych narzędzi,

sztywno nastawione

na cel, fatalne n i c z y m

wyliczone procedury w produkcji materialnej, których

dokładnie rezultaty

d l a l u d z i są n i e o b l i c z a l n e . O t o w r e s z c i e spełniła się d a w n a a m b i c j a r o z u m u , by być tylko czystym o r g a n e m osiągania celów. Wyłącz­ n o ś ć p r a w l o g i k i w y w o d z i się z takiej w ł a ś n i e funkcji, a ostatecznie z p r z y m u s o w e g o charakteru

jednoznaczności samozachowa­

nia. S a m o z a c h o w a n i e s p r o w a d z a się za k a ż d y m r a z e m d o w y b o r u m i ę d z y p r z e ż y c i e m a zagładą, który to w y b ó r p r z e ś w i e c a jeszcze w zasadzie, że z d w ó c h zdań s p r z e c z n y c h t y l k o j e d n o m o ż e b y ć p r a w d z i w e i t y l k o j e d n o f a ł s z y w e . F o r m a l i z m tej z a s a d y i c a ł e j l o g i k i , k t ó r a j e s t jej r o z w i n i ę c i e m , w i ą ż e s i ę z n i e p r z e j r z y s t o ś c i ą i splątaniem i n t e r e s ó w w s p o ł e c z e ń s t w i e , w k t ó r y m u t r z y m a n i e się

pojęcie oświecenia form i utrzymanie

47 się j e d n o s t e k

t y l k o p r z y p a d k i e m m o ż e się ze

s o b ą p o k r y w a ć . W y r u g o w a n i e m y ś l e n i a ze sfery l o g i k i ratyfikuje w

salach w y k ł a d o w y c h urzeczowienie c z ł o w i e k a w fabryce i biu­

rze. T a k też t a b u p r z e c h o d z i n a w ł a d z ę , k t ó r a o k r e ś l a , c o jest t a b u , o ś w i e c e n i e p r z e c h o d z i na d u c h a , k t ó r y m s a m o jest. T y m s a m y m natura jako czyste s a m o z a c h o w a n i e zostaje p u s z c z o n a

samopas,

r o z p ę t a n a p r z e z p r o c e s , k t ó r y o b i e c y w a ł ją w y e l i m i n o w a ć , w

in­

d y w i d u u m tak s a m o jak w k o l e k t y w n y m losie k r y z y s u i w o j n y . Z c h w i l ą g d y teorii pozostaje już t y l k o - j a k o j e d y n a n o r m a - ideał jednolitej n a u k i , p r a k t y k a m u s i d o s t a ć się w t r y b y b e z w z g l ę d n e g o m e c h a n i z m u historii. J a ź ń , doszczętnie zagarnięta przez cywiliza­ cję, r o z t a p i a się w ż y w i o l e n i e l u d z k o ś c i , t e g o w ł a ś n i e , o d

czego

c y w i l i z a c j a o d p o c z ą t k u starała się uciec. S p e ł n i a się n a j d a w n i e j s z y lęk — lęk p r z e d utratą w ł a s n e g o imienia. A b s o l u t n y m z a g r o ż e n i e m dla c y w i l i z a c j i była e g z y s t e n c j a c z y s t o naturalna, a n i m a l n a i w e g e ­ tatywna. Z a c h o w a n i a mimetyczne, mityczne, metafizyczne

ucho­

dziły k o l e j n o za stadia p r z e z w y c i ę ż o n e , a r e g r e s d o t y c h z a c h o w a ń w z b u d z a ł strach, że o t o jaźń p r z e m i e n i

się z p o w r o t e m

w

ową

c z y s t ą n a t u r ę , o d której z t a k i m t r u d e m się z d y s t a n s o w a ł a i k t ó r a w ł a ś n i e d l a t e g o n a p a w a ją tak n i e w y p o w i e d z i a n ą t r w o g ą .

Żywą

pamięć o praczasach, nawet o stadium k o c z o w n i c z y m , a stokroć bardziej o w ł a ś c i w y c h etapach przedpatriarchalnych, przez w s z y s t ­ kie t y s i ą c l e c i a e l i m i n o w a n o ze ś w i a d o m o ś c i l u d z k i e j za p o m o c ą najstraszliwszych kar. D u c h o ś w i e c o n y zastąpił stosy i karę k o ł a przez s t y g m a t , jakim p i ę t n o w a ł w s z e l k i z g u b n y dla siebie irrac­ j o n a l i z m . H e d o n i z m w y d a w a ł m u się w s a m raz, w s z e l k i e s k r a j n o ­ ści b y ł y m u r ó w n i e n i e n a w i s t n e jak A r y s t o t e l e s o w i . M i e s z c z a ń s k i ideał naturalności nie m a na w z g l ę d z i e a m o r f i c z n e j p r z y r o d y , ale c n o t ę ś r o d k a . P r o m i s k u i t y z m i asceza, z b y t e k i g ł ó d są m i m o s w e j p r z e c i w s t a w n o ś c i b e z p o ś r e d n i o t o ż s a m e j a k o siły r o z k ł a d u .

Pod­

p o r z ą d k o w u j ą c całość życia w y m o g o m zachowania życia, rządząca mniejszość zabezpiecza siebie i zarazem gwarantuje całości. D u c h panujący -

od Homera po modernizm

przetrwanie - c h c e się

przemknąć pomiędzy Scyllą regresu w prostą reprodukcję a Chary­ b d ą r o z w i ą z ł e g o spełnienia; d u c h ten z a w s z e o k a z y w a ł n i e u f n o ś ć każdej gwieździe przewodniej

r

z w yjątkiem g w i a z d y

mniejszego

4

Dialektyka oświecenia

8

zła. N i e m i e c c y n e o p o g a n i e i a d m i n i s t r a t o r z y n a s t r o j ó w w o j e n n y c h chcą przywrócić do p r a w rozkosz użycia. R o z k o s z p o d naciskiem tysiącleci i mając

pracy

nauczyła

się

jednak

nienawidzić

dla siebie t y l k o p o g a r d ę , pozostaje

samej

nikczemna

siebie, i kaleka

t a k ż e w totalitarnej e m a n c y p a c j i . N a d a l z w i ą z a n a jest z s a m o z a chowaniem, rozum.

do

W

c z e g o p r z y u c z y ł ją t y m c z a s e m

momentach

zwrotnych

cywilizacji

zdetronizowany zachodniej,

od

nastania religii olimpijskiej p o renesans, reformację i mieszczański ateizm,

ilekroć

nowe

ludy

i

warstwy

brały

się

do

bardziej

stanowczej r o z p r a w y z mitem, strach przed niezgłębioną, g r o ź n ą p r z y r o d ą — k o n s e k w e n c j a jej z m a t e r i a l i z o w a n i a i u p r z e d m i o t o w i e ­ nia

-

degradowany

a opanowanie absolutny

bywał do

natury

cel życia.

samozachowanie,

rangi

wewnętrznej Jeśli

rozum

na

i zewnętrznej

koniec

dostaje

animistycznego

przesądu,

uznawane

zautomatyzowane

dymisję od

tych,

za

zostaje

którzy

jako

k i e r o w n i c y p r o d u k c j i p r z e j ę l i j e g o d z i e d z i c t w o i teraz o b a w i a j ą się r o z u m n o ś c i w y d z i e d z i c z o n y c h . I s t o t ą o ś w i e c e n i a jest a l t e r n a t y w a , nieuchronna

jak

panowanie.

między podporządkowaniem

Ludzie

zawsze

się n a t u r z e a

musieli

wybierać

podporządkowaniem

n a t u r y w o b e c jaźni. W r a z z r o z s z e r z a n i e m się burżuazyjnej podarki towarowej mroczny horyzont mitu rozświetlony słońcem kalkulującego rozumu, w którego lodowatych

gos­

zostaje promie­

niach dojrzewa n o w e barbarzyństwo. P o d presją panowania praca l u d z k a z a w s z e się o d m i t u o d d a l a ł a , i p o d p r e s j ą p a n o w a n i a w c i ą ż na n o w o popadała w zaklęty krąg mitu. Splot mitu, panowania i pracy przekazuje jedna z homeryckich o p o w i e ś c i . D w u n a s t a p i e ś ń Odysei Ich

wabiący głos

to

pokusa

m ó w i o spotkaniu z syrenami.

zatracenia

się w

przeszłości.

b o h a t e r , k t ó r y d o z n a j e tej p o k u s y , z a p r a w i o n y j e s t w

Ale

cierpieniu.

W śmiertelnych niebezpieczeństwach, które musiał przebyć, utwie­ rdził j e d n o ś ć w ł a s n e g o życia, t o ż s a m o ś ć o s o b y . O b s z a r y czasu są dlań rozgraniczone było,

odbija

chmurami

na

od

jak w o d a , ziemia i p o w i e t r z e . F a l a t e g o ,

skały

teraźniejszości,

horyzoncie.

To,

co

a

przyszłość kładzie

Odyseusz

zostawił za

co się

sobą,

w s t ę p u j e w ś w i a t c i e n i ó w : jaźń jest jeszcze tak b l i s k o p r e h i s t o r y c z ­ n e g o m i t u , z k t ó r e g o się w y ł o n i ł a , że w ł a s n e m i n i o n e

przeżycia

Pojęcie oświecenia

49

s t a j ą s i ę d l a niej m i t y c z n y m i p r a c z a s a m i .

S t a r a się z t y m

przez wyrazisty porządek czasu. Trójdzielny schemat ma chwilę

teraźniejszą

od

władzy

przeszłości

w

ten

przeszłość zostaje odsunięta p o z a absolutną granicę

uporać uwolnić

sposób,

że

bezpowrotno-

ści i s t o i d o d y s p o z y c j i c h w i l i o b e c n e j j a k o d a j ą c a s i ę w y k o r z y s t a ć w praktyce wiedza. Dążenie, by ocalić przeszłość w żywej postaci, miast

wykorzystywać

ją

jako

tworzywo

postępu,

znajdowało

p o ż y w k ę jedynie w sztuce, d o której przynależy także historia jako przedstawianie m i n i o n e g o życia. D o p ó k i sztuka rezygnuje z pre­ tensji p o z n a w c z y c h , i t y m s a m y m izoluje się o d p r a k t y k i , jest p r z e z s p o ł e c z n ą p r a k t y k ę t o l e r o w a n a - tak jak r o z k o s z . A l e ś p i e w s y r e n nie jest jeszcze p o z b a w i o n y m o c y o d d z i a ł y w a n i a na m o d ł ę

sztuki.

S y r e n y w i e d z ą , , c o się dzieje na całej z i e m i ż y w i ą c e j r z e s z e " znają

także

wydarzenia, w

których

uczestniczył sam

3 4

syren,

. Przywołując bezpośrednio odbierany

patriarchalnemu

jako

w

trojańs­

najświeższą przeszłość, śpiew

nieodparta

porządkowi,

*,

Odyseusz,

w i e d z ą ,,co z w o l i b o g ó w w y c i e r p i e l i A r g i w i na r ó w n i n i e kiej"

3 3

obietnica

którym

rozkoszy,

życie każdej

zagraża jednostki

musi w y c z e r p a ć swoją pełną miarę czasu. K t o ulegnie ich oszukań­ czym

gierkom,

ten

zginie, bo

jedynie nieustanna

umysłu, obecność w teraźniejszości, potrafi

przytomność

wydrzeć

przyrodzie

e g z y s t e n c j ę . J e ś l i s y r e n y w i e d z ą o w s z y s t k i m , c o się z d a r z y ł o , t o w zamian żądają przyszłości, a obietnica iluzja, p u ł a p k a ,

radosnego

powrotu

jaką przeszłość zastawia na stęsknionych.

to

Ody­

seusz został ostrzeżony przez K i r k e , boginię przemieniającą

ludzi

na p o w r ó t w z w i e r z ę t a , której się o p a r ł i k t ó r a u ż y c z y ł a m u sił, b y stawił czoła i n n y m r o z k ł a d o w y m p o t ę g o m . A l e p o k u s a syren jesF przemożna.

N i k t , k t o u s ł y s z a ł i c h p i e ś ń , n i e z d o ł a s i ę jej o p r z e ć .

Straszne rzeczy musiała ludzkość wyrządzić sama sobie, by s t w o ­ rzyć jaźń, tożsamy, nastawiony na osiąganie c e l ó w , męski

charak­

ter

każdym

c z ł o w i e k a , i c o ś z tej p r a c y p o w t a r z a

się nadal

w

d z i e c i ń s t w i e . W y s i ł e k u t r z y m a n i a s p ó j n o ś c i J a jest n i e o d ł ą c z n y 3 3

od

* Homer, Odyseja, X I I , 1 9 1 (s. 1 9 1 ) . (Cytaty z Odysei w przekładzie J . Parandowskiego, Warszawa 1 9 5 6 . W nawiasie podany numer strony tegoż wydania - pr^yp. tłum.). 3 4

Tamże, X I I , 1 8 9 - 1 9 0 (s. 1 9 8 ) .

Dialektyka oświecenia

5°

J a w e w s z y s t k i c h fazach, a p o k u s a zatracenia jaźni z a w s z e sprzężo­ n a b y ł a ze ś l e p o z d e t e r m i n o w a n y m

dążeniem

d o jej z a c h o w a n i a .

N a r k o t y c z n y rausz, k t ó r y za e u f o r y c z n y stan zawieszenia jaźni każe płacić

podobnym

do

społecznych urządzeń,

śmierci

snem,

to

które pośredniczą

jedno

z

między

najstarszych

samozachowa-

n i e m a s a m o z a t r a t ą : w ten s p o s ó b jaźń usiłuje p r z e ż y ć s a m ą siebie. Strach

przed

między

sobą

pokrewny

zatratą

jaźni

a innym

i jednoczesnym

ż y c i e m , lęk p r z e d

jest o w e j o b i e t n i c y

zniesieniem śmiercią

szczęścia, która

w

i

granicy

destrukcją

każdej

chwili

zagraża cywilizacji. Cywilizacja kroczy d r o g ą posłuszeństwa i pra­ c y , a s p e ł n i e n i e p r z y ś w i e c a tej d r o d z e

zawsze tylko jako

pozór,

p i ę k n o w y z b y t e m o c y . W i e o t y m O d y s e u s z , dla k t ó r e g o w r o g i e m jest z a r ó w n o w ł a s n a ś m i e r ć , jak w ł a s n e szczęście. I O d y s e u s z zna tylko d w a możliwe wyjścia. J e d n o aplikuje s w y m Zalepia

im

uszy

woskiem

i każe

towarzyszom.

w i o s ł o w a ć ile sił. K t o

p r z e t r w a ć , t e m u nie w o l n o usłuchać w a b i ą c e g o g ł o s u

chce

bezpowrot­

n e j p r z e s z ł o ś c i , a o p r z e ć s i ę tej p o k u s i e z d o ł a j ą t y l k o c i , k t ó r z y n i e m o g ą o w e g o g ł o s u s ł y s z e ć . J a k o ż s p o ł e c z e ń s t w o z a w s z e się o to starało. Ludzie pracy muszą n i e z m ą c o n y m

i bacznym

wzrokiem

patrzeć w p r z ó d , i nie z w r a c a ć u w a g i na nic u b o c z n e g o . P ę d rozrywki, dekoncentracji

muszą zawzięcie sublimować w

do

dodat­

k o w y w y s i ł e k . D z i ę k i t e m u są p r a k t y c z n i . Drugą

m o ż l i w o ś ć w y b i e r a sam Odyseusz, pan na

włościach,

k t ó r y z m u s z a i n n y c h , b y dla n i e g o p r a c o w a l i . O d y s e u s z słucha, ale obezwładniony, pokusa,

tym

mieszczaństwo

przywiązany do masztu,

mocniej tym

każe

się

i i m silniejsza staje się

przywiązywać,

uporczywiej wzbraniało

tak

jak

potem

sobie szczęścia,

im

ł a t w i e j w m i a r ę na ra st a ni a ich p o t ę g i s t a w a ł o się o n o d o s t ę p n e . T o , co usłyszał, pozostaje

dla n i e g o bez k o n s e k w e n c j i ,

może

tylko

r u c h e m g ł o w y d a ć z n a k , b y g o r o z w i ą z a n o - ale jest za p ó ź n o , j e g o towarzysze, którzy

s a m i nie słyszą, w i e d z ą t y l k o , że pieśń

niebezpieczna,

znają

nie

jej p i ę k n o ś c i ,

i zostawiają

jest

Odyseusza

u w i ą z a n e g o d o masztu, aby j e g o i s a m y c h siebie u r a t o w a ć .

Wraz

z własną egzystencją reprodukują egzystencję ciemiężyciela, który nie

może

już

uciec

od

swej

społecznej

roli.

Więzy,

którymi

O d y s e u s z n i e o d w o ł a l n i e p r z y k u ł się d o p r a k t y k i , u t r z y m u j ą

zara-

pojęcie oświecenia

5i

zem s y r e n y z dala o d p r a k t y k i : ich p o k u s a zostaje zneutralizowana, staje s i ę p r z e d m i o t e m k o n t e m p l a c j i , s z t u k ą . S k r ę p o w a n y O d y s e u s z asystuje p r z y k o n c e r c i e , n i e r u c h o m y jak p ó ź n i e j s z a p u b l i c z n o ś ć sal koncertowych, a jego entuzjastyczny

krzyk o uwolnienie

prze-

brzmiewa niczym aplauz. U kresu prehistorii konsumpcja

sztuki

i p r a c a ręczna r o z c h o d z ą się. E p o s H o m e r a z a w i e r a trafną

teorię.

M i ę d z y d o b r a m i kultury a p r a c ą w y k o n y w a n ą na r o z k a z zachodzi stosunek

ścisłej korelacji, a j e d n o

i drugie

w y w o d z i się z

uchronnego przymusu społecznego panowania nad

Ś r o d k i z a s t o s o w a n e w o b e c niebezpieczeństwa syren na Odyseusza

to

stępowalność

sugestywna

alegoria

jest m i a r ą p a n o w a n i a

dialektyki -

nie­

przyrodą. statku

oświecenia.

najwięcej

władzy

Za­

skupia

w s w y m r ę k u ten, k t o m o ż e w n a j w i ę k s z e j ilości s p r a w d a ć się zastąpić:

analogicznie

zastępowalność

jest

nośnikiem

postępu

i zarazem regresji. W d a n y c h w a r u n k a c h w y k l u c z e n i e z pracy - nie tylko

w

przypadku

bezrobotnych,

ale

także

na

społecznych

antypodach bezrobocia - oznacza również okaleczenie. Zwierzch­ n i c y d o ś w i a d c z a j ą i s t n i e n i a , z k t ó r y m n i e m u s z ą się j u ż s t y k a ć , tylko jako substratu, a sami zastygają w formie

komenderującej

jaźni. C z ł o w i e k p i e r w o t n y d o ś w i a d c z a rzeczy należących d o n a t u r y tylko jako wymykającego mu

się p r z e d m i o t u

pożądania,

„pan

n a t o m i a s t , w s u n ą w s z y m i ę d z y siebie a rzecz n i e w o l n i k a , w i ą ż e się tylko z niesamoistnością rzeczy i w sposób czysty korzysta z rzeczy i

rozkoszuje

się nią.

Samoistną

niewolnikowi, który formuje

stronę

ją s w o j ą

rzeczy

pracą"

3 5

pozostawia

on

. Odyseusza

za­

stępuje się w p r a c y . T a k jak nie m o ż e o n u l e c p o k u s i e s a m o z a t r a t y , tak o s t a t e c z n i e j a k o w ł a ś c i c i e l p o z b a w i o n y jest też u d z i a ł u w p r a c y , a na koniec nawet funkcji

kierowania pracą, podczas g d y

jego

t o w a r z y s z e , c h o ć są tuż p r z y r z e c z a c h , nie m o g ą c i e s z y ć się p r a c ą , p o n i e w a ż d o k o n u j e się o n a p o d p r z y m u s e m , w d e s p e r a c j i , z p r z e ­ m o c ą z a b l o k o w a n y m i z m y s ł a m i . N i e w o l n i k u j a r z m i o n y jest cieleś­ nie i p s y c h i c z n i e , l o s e m p a n a jest r e g r e s . Ż a d n e p a n o w a n i e d o t ą d n i e z d o ł a ł o s i ę o d tej c e n y u c h y l i ć , i s ł a b o ś ć ta, e k w i w a l e n t w ł a d z y , tłumaczy kolistym. 3 5

między innymi, dlaczego historia Ludzkość,

której

sprawności

posuwa

i wiedza

się

ruchem

różnicują

G . W. F. Hegel, Fenomenologia ducha, wyd. cyt., t. 1 , s. 2 2 2 .

się

Dialektyka oświecenia w m i a r ę p o d z i a ł u p r a c y , jest z a r a z e m s p y c h a n a na a n t r o p o l o g i c z n i e p r y m i t y w n i e j s z e stadia, a l b o w i e m t r w a ł o ś ć p a n o w a n i a , przy tech­ nicznych

ułatwieniach

w

sferze egzystencji, w a r u n k u j e

fiksację

i n s t y n k t ó w w s k u t e k silniejszego tłumienia. Słabnie fantazja. szczęście nie p o l e g a

na

tym,

że j e d n o s t k i

pozostają

społeczeństwem albo jego produkcją materialną.

w

Nie­

tyle

za

Albowiem gdy

r o z w ó j m a s z y n p r z e s z e d ł j u ż w r o z w ó j m a c h i n y p a n o w a n i a , t a k że tendencja zbiegają którzy

społeczna

i

techniczna,

się w t o t a l n y m pozostają w

zawsze

ze

sobą

splecione,

z a w ł a d n i ę c i u c z ł o w i e k i e m , w ó w c z a s ci,

tyle, niekoniecznie

reprezentują

nieprawdę.

N a t o m i a s t d o s t o s o w a n i e się d o w ł a d z y p o s t ę p u p o c i ą g a za s o b ą p o s t ę p w ł a d z y , r o d z i w c i ą ż n a n o w o o w e f o r m y w s t e c z n e , k t ó r e są k o r e l a t e m nie n i e p o w o d z e ń p o s t ę p u , ale w ł a ś n i e p o s t ę p u

udanego.

P r z e k l e ń s t w e m n i e p o w s t r z y m a n e g o p o s t ę p u jest n i e p o w s t r z y m a nąj£gresja. Regresja

nie

ogranicza

się

do

doświadczania

świata

zmys­

ł o w e g o , k t ó r e z w i ą z a n e jest z c i e l e s n ą b l i s k o ś c i ą , ale d o t y k a także samowładngo

intelektu, który

o d r y w a się o d

zmysłowego

do­

ś w i a d c z e n i a , a b y je s o b i e p o d p o r z ą d k o w a ć . U j e d n o l i c e n i e f u n k c j i i n t e l e k t u a l n e j , d z i ę k i c z e m u m o ż l i w e jest z a p a n o w a n i e J S a d z m y s ­ ł a m i , r e d u k c j a m y ś l e n i a do p r o d u k o w a n i a j e d n o m y ś l n o ś c i . , o z n a ­ cza

na

równi

zubożenie

myśli i doświadczenia;

d z i e d z i n ^ oBfe j e o k a l e c z a . i zarządzania,

Zawężenie m y ś l e n i a d o

co praktykuje

obu

organizacji

wszelka zwierzchność od

Odyseusza po prostodusznych w

rozdział

chytrego

dyrektorów generalnych, zawiera

sobie ograniczoność, której

ofiarą

padają wielcy tego

z c h w i l ą , g d y chodzi o coś więcej niż o m a n i p u l o w a n i e

świata

małymi.-

U m y s ł staje się f a k t y c z n i e n a r z ę d z i e m p a n o w a n i a i s a m o o p a n o w a nia, w której to roli mieszczańska filozofia z a w s z e g o zapoznawała. Głuchota,

jaka o d

potulnym

proletariuszom,

mitycznego

wydarzenia przypada

jest tyleż w a r t a ,

co

w

udziale

znieruchomienie

r o z k a z o d a w c y . N a d m i e r n a dojrzałość społeczeństwa żyje z niedo­ jrzałości rządzonych. I m bardziej s k o m p l i k o w a n a i subtelna społeczna,

ekonomiczna

sługiwania

system produkcji

i

naukowa dawno

aparatura,

do

już d o s t o s o w a ł

jest

której

ob­

ciało,

tym

u b o ż s z e p r z e ż y c i a , d o j a k i c h c i a ł o jest z d o l n e . E l i m i n a c j a j a k o ś c i ,

pojęcie oświecenia

53

p r z e l i c z a n i e ich na f u n k c j e p r z e n o s i się z n a u k i - za p o ś r e d n i c t w e m zracjonalizowanych metod pracy -

na ś w i a t d o ś w i a d c z e ń

całych

n a r o d ó w i w t e n d e n c j i u p o d o b n i a je z n o w u d o d o ś w i a d c z e ń p ł a z a . * Dzisiejszy

regres

mas polega

na

niezdolności

do

usłyszenia

na

własne uszy rzeczy niesłychanych, d o dotykania w ł a s n y m i r ę k o m a rzeczy

nieuchwytnych

zastępuje

zwyciężone

-

jest

nową

zaślepienie

postacią

mityczne.

zaślepienia, Za

która

pośrednictwem

s p o ł e c z e ń s t w a totalnego, o g a r n i a j ą c e g o w s z e l k i e relacje i i m p u l s y , ludzie stają się z n o w u t y m , p r z e c i w k o c z e m u z w r a c a ł a się z a s a d a r o z w o j u s p o ł e c z n e g o , zasada jaźni: istotami czysto g a t u n k o w y m i , r ó w n y m i sobie przez izolację w s t e r o w a n y m tywie. Wioślarze, nakowo w

którzy

wprzęgnięci

fabryce,

konkretne

w

kinie

warunki

w

ten

i w

sam

prawdy.

Bezsilność

sztuczką panujących,

rytm,

kolektywie.

pracy

w

ingerencje, które d o d a t k o w o od

przymusem

kolek­

nie m o g ą ze s o b ą r o z m a w i a ć , są jak

dzisiejsi

Konformizm

społeczeństwie,

a

jed­

robotnicy wymuszają

nie

świadome

ogłupiały uciśnionych i odwodziły

robotników

nie

jest

tylko

lecz l o g i c z n ą k o n s e k w e n c j ą

przebiegłą

społeczeństwa

industrialnego, którą to postać p r z y b r a ł o w k o ń c u antyczne

fatum

na s k u t e k w s z y s t k i e g o , c o c z ł o w i e k z r o b i ł , a b y w y m k n ą ć się j e g o władzy. T a l o g i c z n a k o n i e c z n o ś ć nie m a jednak charakteru Związana

jest

z

panowaniem,

jako

jego

odblask

absolutnego. i

narzędzie

z a r a z e m . T o t e ż jej p r a w d a j e s t n i e m n i e j p r o b l e m a t y c z n a , oczywistość - nieodparta. A l e myślenie zawsze było zdolne

do

konkretnego

oznaczenia

własnej

j a k jej

dostatecznie

problematyczności.

Pan nie m o ż e w e d l e swej w o l i p o w s t r z y m a ć n i e w o l n i k a . ludzie zaczęli w i e ś ć życie osiadłe i p o t e m , w g o s p o d a r c e wej, panowanie

urzeczowiło

j s a m j m jnusiało.„.się zapośredniczająca

się w

ograniczyć.

instancja

ducha

prawo

Odkąd towaro­

i organizację, a

Narzędzie łagodzi

usamodzielnia niezależnie

od

tym się: woli

rządzących bezpośredniość ekonomicznej niesprawiedliwości. N a ­ r z ę d z i a p a n o w a n i a , k t ó r e m a j ą s t o s o w a ć się d o w s z y s t k i c h , j ę z y k , / B r o ń , a w k o ń c u m a s z y n y , m u s z ą b y ć t a k i e , b y w s z y s c y też m o g l i je ^tpąować. zaznacza

W

ten

sposób

w

panowaniu

momenty

się j a k o c o ś r ó ż n e g o " o c t ~ p a ń ó w a n i a .

racjonalności

Przedmiotowość

Dialektyka oświecenia

54

ś r o d k ó w , która s p r a w i a , że m o ż n a nimi uniwersalnie d y s p o n o w a ć , ich „ o b i e k t y w n o ś ć " dla w s z y s t k i c h , implikuje zarazem

krytykę

panowania, choć pierwotnie myślenie miało być jego środkiem. Na drodze

od

mitologii

do

logistyki

myślenie

zatraciło

element

autorefleksji, a m a s z y n y czynią dziś ludzi k a l e k a m i , n a w e t

jeśli

z a r a z e m i c h ż y w i ą . A l e p o d p o s t a c i ą m a s z y n w y o b c o w a n a ratio prowadzi w stronę takiego społeczeństwa, które dokonuje

pojed­

nania między myśleniem u t r w a l o n y m w formie materialnej

i in­

telektualnej aparatury a w y z w o l o n y m życiem oraz odnosi myślenie do

samego

społeczeństwa

jako

jego

realnego

podmiotu.

Par­

tykularna geneza myślenia i jego uniwersalna perspektywa

były

z a w s z e nierozłącznie ze s o b ą z w i ą z a n e . D z i ś , g d y ś w i a t p r z e m i e n i ł się w p r z e m y s ł , p e r s p e k t y w a u n i w e r s a l i z m u , s p o ł e c z n e u r z e c z y w i ­ s t n i e n i e się m y ś l e n i a , jest tak o t w a r t a , że m y ś l e n i e p r z e z s a m y c h panujących

n e g o w a n e jest j a k o g o ł a i d e o l o g i a . O t ó ż

nieczystego

sumienia

ekonomiczna

klik, w

konieczność,

których

jest

to,

że

na

koniec

jego

dowodem

ucieleśnia

manifestacje

się

-

od

intuicji W o d z a p o d y n a m i c z n y ś w i a t o p o g l ą d - w przeciwieństwie d o dawniejszej burżuazyjnej a p o l o g e t y k i nie uznają już w ł a s n y c h n i k c z e m n o ś c i za n i e u c h r o n n ą

konsekwencję zasadniczych

M i t o l o g i c z n e k ł a m s t w a o misji i przeznaczeniu,

praw.

k t ó r e się w

to

m i e j s c e p o j a w i a j ą , nie d o k o ń c a n a w e t mijają się z p r a w d ą : o t o już nie o b i e k t y w n e p r a w a r y n k u kierują działaniami p r z e d s i ę b i o r c ó w i p r o w a d z ą d o katastrofy. D a w n e p r a w o w a r t o ś c i i los kapitalizmu realizuje dziś w y p a d k o w a ś w i a d o m y c h decyzji d y r e k t o r ó w genera­ lnych, która w y w i e r a p r z y m u s r ó w n i e b e z w z g l ę d n y jak najbardziej ślepe

mechanizmy

cen.

Nawet

panujący

nie

wierzą

w

żadną

o b i e k t y w n ą k o n i e c z n o ś ć , c h o ć niekiedy tak właśnie n a z y w a j ą

to,

c o s a m i w y m y ś l ą . B a w i ą się w i n ż y n i e r ó w historii p o w s z e c h n e j . T y l k o rządzeni podwyżką

traktują

kosztów

rozwój -

utrzymania

który z każdą czyni

ich

zadekretowaną

bardziej

bezsilnymi

- jako nietykalną konieczność. O d k ą d środki do życia tych, którzy w o g ó l e jeszcze są p o t r z e b n i d o o b s ł u g i w a n i a m a s z y n , w y t w a r z a n e są w c i ą g u m i n i m a l n e j c z ą s t k i c z a s u p r a c y , jaki stoi d o d y s p o z y c j i p a n ó w s p o ł e c z e ń s t w a , z b ę d n ą resztę - tj. o g r o m n ą m a s ę l u d n o ś c i -

tresuje

się n a

dodatkową

gwardię

systemu,

by

służyła

jako

pojęcie oświecenia materiał d o j e g o w i e l k i c h p l a n ó w na dziś i na jutro. U t r z y m u j e się ich p r z y życiu j a k o armię b e z r o b o t n y c h . T a redukcja d o p o z i o m u czystych

obiektów

zarządzania,

która

z góry

wyznacza

kształt

każdej sfery n o w o c z e s n e g o ż y c i a , aż p o j ę z y k i p o s t r z e g a n i e , j a w i się i m j a k o o b i e k t y w n a k o n i e c z n o ś ć , w o b e c k t ó r e j w e w ł a s n y m p r z e k o n a n i u są b e z r a d n i . N ę d z a j a k o k o r e l a t w ł a d z y i b e z s i l n o ś c i narasta w nieskończoność w r a z z m o ż l i w o ś c i ą ostatecznego kwidowania

nędzy.

Kliki

stanowisk w zarządzaniu

i instytucje,

które -

od

zli­

najwyższych

gospodarką po ostatniego

profesjonal­

n e g o g a n g s t e r a - t r o s z c z ą s i ę o u t r z y m a n i e status quo, s t a n o w i ą d l a jednostki n i e p r z e n i k n i o n ą d ż u n g l ę . J u ż w o c z a c h b o n z y ze z w i ą z ­ k ó w z a w o d o w y c h , a co dopiero w oczach menedżera, -

jeśli

w

o g ó l e z w r ó c ą na

niego

uwagę -

z niezliczonych egzemplarzy, a bonza

proletariusz

jest t y l k o

z kolei trzęsie

jednym

się o

za­

chowanie swej pozycji. A b s u r d sytuacji, w której p r z e m o c systemu nad ludźmi w r a z z k a ż d y m k r o k i e m , jaki oddala ich o d p r z e m o c y -

a b s u r d ten d e m a s k u j e r o z u m

rośnie

przyrody

racjonalnego społeczeństwa jako

n i e p r z y d a t n y . K o n i e c z n o ś ć o w e g o r o z u m u jest p o z o r n a , tak s a m o jak p o z o r n a w

niej

jest w o l n o ś ć p r z e d s i ę b i o r c y , k t ó r a u j a w n i a

przymus

w

nieuchronnych

walkach

i

tkwiący

porozumieniach.

P o z o r u t e g o , w k t ó r y m d o k o ń c a o ś w i e c o n a l u d z k o ś ć g u b i się, nie może

zniszczyć

wybierać

tylko

myślenie, między

które

jako

organ

komenderowaniem

panowania a

posłuchem.

m o g ą c u w o l n i ć się o d u w i k ł a ń s i ę g a j ą c y c h p r e h i s t o r i i , potrafi

przecież

logikę

albo-albo,

może

konsekwencję

i

Nie

myślenie

antynomię,

d z i ę k i k t ó r y m r a d y k a l n i e w y e m a n c y p o w a ł o się o d n a t u r y , r o z p o ­ znać

j a k o tęże naturę,

którego

przymusowe

niepojednaną mechanizmy

i wyobcowaną. Myślenie, są

odbiciem

i

kontynuacją

natury, odbija właśnie dzięki swej niepowstrzymanej konsekwencji także

samo

mechanizm strumentem. przedstawić

siebie

jako

przymusu. Ludzie w ją sobie

w

zapomnianą Wyobrażenie

przez jest

myśleniu dystansują postaci,

w

siebie

naturę,

mianowicie się o d

jakiej m o ż n a

ją

tylko

natury,

jako in­ aby

opanować.

P o d o b n i e jak rzecz, narzędzie materialne, takie s a m o w r o z m a i t y c h sytuacjach i dzięki temu zdolne oddzielać świat jako coś chaotycz-

Dialektyka oświecenia

56

nego, wielostronnego, rozproszonego, o d tego, co znane,

jedno­

lite, i d e n t y c z n e - tak też p o j ę c i e jest n a r z ę d z i e m i d e a l n y m , k t ó r e p a s u j e d o w s z y s t k i c h r z e c z y o d tej s t r o n y ,

od

której

można

je

u c h w y c i ć . M y ś l e n i e jest też z ł u d n e , i l e k r o ć c h c e w y p i e r a ć się s w e j funkcji rozdzielającej, dystansowania i uprzedmiotowiania. Wszel­ kie m i s t y c z n e z j e d n o c z e n i e jest złudą, jest b e z s i l n y m , w e w n ę t r z ­ nym

śladem

wymuszonej

s p r z e c i w i a się u t o p i j n y m panowanie

jako

rewolucji. Oświecenie ma hipostazom

rozdźwięk

-

a

rację,

i niewzruszenie

tym

samym

gdy

postrzega

rozłam

między

p o d m i o t e m a p r z e d m i o t e m ; ten r o z ł a m , k t ó r y o ś w i e c e n i e w z b r a n i a się z a m a z y w a ć , staje

się w s k a ź n i k i e m

własnej

jego

nieprawdy

i zarazem wskaźnikiem prawdy. Zwalczanie przesądów w

miarę

postępu panowania oznaczało zawsze jego demaskowanie. Oświe­ c e n i e j e s t c z y m ś w i ę c e j n i ż o ś w i e c e n i e m , n a t u r a p o s t r z e g a n a w jej w y o b c o w a n i u . W p r o c e s i e s a m o p o z n a w a n i a się d u c h a j a k o n a t u r y w sobie rozszczepionej natura -

przywołuje

sama

niczym w czasach

siebie: tyle że już nie

pierwotnych

bezpośrednio

swym

r z e k o m y m i m i e n i e m , k t ó r e o z n a c z a w s z e c h m o c , n i e j a k o mana,

ale

jako coś ślepego, o k a l e c z o n e g o . P o d p o r z ą d k o w a n i e wobec natury p o l e g a na p a n o w a n i u n a d naturą, bez c z e g o nie istnieje d u c h . G d y d u c h p r z y z n a j e się d o p a n o w a n i a i w n a t u r z e a k c e p t u j e

samego

siebie, t y m s a m y m zanika j e g o roszczenie d o p a n o w a n i a , czyni

go

niewolnikiem

natury.

Jeżeli

ludzkość

nie

które

potrafi

się

zatrzymać w ucieczce przed koniecznościami, w procesie postępu i cywilizacji, nie rezygnując zarazem z p o z n a n i a j a k o t a k i e g o , to przynajmniej w

w zaporach,

instytucjach,

praktykach

j a k i m i o d g r a d z a się o d panowania,

konieczności,

zmierzających

do

ujarz­

m i e n i a n a t u r y , i r y k o s z e t e m stale b i j ą c y c h w s p o ł e c z e ń s t w o d o p a t r u j e się j u ż g w a r a n c j i n a d c h o d z ą c e j w o l n o ś c i . K a ż d y

nie

postęp

c y w i l i z a c j i w r a z z p a n o w a n i e m o d n a w i a ł też szansę j e g o z ł a g o d z e ­ nia. J e ż e l i j e d n a k realna h i s t o r i a u t k a n a jest z r e a l n e g o c i e r p i e n i a , które

bynajmniej

środków

nie

maleje

proporcjonalnie

do

przyrastania

u m o ż l i w i a j ą c y c h j e g o e l i m i n a c j ę , s p e ł n i e n i e tej

z a l e ż n e jest o d p o j ę c i a . P o j ę c i e b o w i e m nie t y l k o -

jako

szansy nauka

- d y s t a n s u j e c z ł o w i e k a o d n a t u r y , ale j a k o a u t o r e f l e k s j a m y ś l e n i a , k t ó r e w f o r m i e n a u k i p r z y w i ą z a n e jest d o ślepej tendencji

ekono-

pojęcie oświecenia

57

micznej, pozwala zmierzyć ó w dystans, który utrwala

panowanie,

p r z e z a k t p r z y p o m n i e n i a n a t u r y w p o d m i o c i e - w c z y m z a w i e r a się z a p o z n a n a p r a w d a w s z e l k i e j k u l t u r y - o ś w i e c e n i e staje się p r z e c i ­ wieństwem

panowania;

a głos, domagający

się

powstrzymania

o ś w i e c e n i a , n a w e t w czasach V a n i n i e g o w y r a ż a ł nie t y l k o

strach

przed n a u k a m i ścisłymi, lecz także n i e n a w i ś ć d o z u c h w a ł e j m y ś l i , k t ó r a w y ł a m u j e się z z a k l ę t e g o k r ę g u n a t u r y , g d y ż p o d a j e się za trwogę natury przed samą sobą. G d y oświecony umysł d o k o n y w a ł pojednania

z mana,

w ten m i a n o w i c i e s p o s ó b , że p r z e s t r a s z y ł się

strachu o t y m imieniu, była to zemsta

kapłanów -

a

augurowie

o ś w i e c e n i a nie u s t ę p o w a l i k a p ł a n o m w pysze. B u r ż u a z y j n e o ś w i e ­ cenie, na d ł u g o przed

Turgotem

i d'Alembertem,

zagubiło

się

w s w y m p o z y t y w i s t y c z n y m m o m e n c i e . N i c nie c h r o n i ł o g o p r z e d pomyleniem wolności z zabiegami o samozachowanie. Zawiesze­ nie p o j ę c i a kultury,

w s z y s t k o jedno, czy w imię postępu,

postęp

bowiem

przeciwko prawdzie -

dawno

już

sprzysiągł

czy w

się

z

dało kłamstwu pełną s w o b o d ę

imię

kulturą

manewru.

W świecie, który w e r y f i k o w a ł tylko zdania protokolarne,

a idee,

zdegradowane do rangi p ł o d ó w wielkich myślicieli, z a c h o w y w a ł jako coś w rodzaju przeterminowanych

s z l a g i e r ó w , k ł a m s t w o jest

nie d o o d r ó ż n i e n i a o d p r a w d y , zneutralizowanej w f o r m i e ku

dorob­

kultury. Rozpoznając panowanie, także w s a m y m myśleniu, jako niepo-

jednaną nawet

naturę, można socjalizm

ustępstwa uczynił w

pochopnie

wobec

przyznał

reakcyjnego

konieczność

najlepszym

było rozluźnić

podstawą

idealistycznym

o w ą konieczność, wieczne

common

sense.

wszelkiej stylu

trwanie,

tytułem

Socjalizm,

przyszłości,

wyniósł

której

na

który

a

wyżyny

ducha i

tym

s a m y m z d e p r a w o w a ł , n a z b y t k u r c z o w o t r z y m a ł się s c h e d y filozofii mieszczańskiej. Stosunek konieczności do królestwa wolności ma w ó w c z a s charakter ustanowiona

czysto ilościowy, mechaniczny,

jako coś całkiem o b c e g o , niczym w

a

przyroda,

najdawniejszej

m i t o l o g i i , staje się t o t a l i t a r n a i a b s o r b u j e w o l n o ś ć r a z e m z s o c j a l i z ­ mem. Rezygnując z myślenia, które w swej urzeczowionej postaci, j a k o m a t e m a t y k a , m a s z y n a , o r g a n i z a c j a , m ś c i się n a l u d z i a c h za to, że

o

nim

zapomnieli,

oświecenie

wyrzekło

się

swej

własnej

Dialektyka oświecenia

58

realizacji.

Stosując

rygor

wobec

wszystkiego, co

jednostkowe,

o ś w i e c e n i e p o z w a l a , b y całość nie u c h w y c o n a w pojęciu, n a d r z e c z a m i , w y z n a c z a ł a też b y t i ś w i a d o m o ś ć ludzi.

panując

Dokonująca

p r z e ł o m ó w p r a w d z i w a p r a k t y k a z a l e ż n a jest o d t e g o , c z y t e o r i a nie ustąpi

wobec

zakrzepnąć samej

nieświadomości,

w

jaką

społeczeństwo

m y ś l e n i u . N i e w a r u n k i materialne, nie

sobie technika

jako taka

stawia

spełnienie

pozwala

pozostawiona pod

znakiem

zapytania. T a k twierdzą socjologowie, którzy z n ó w przemyśliwają nad środkiem

zaradczym -

nych, aby tylko nad społecznego

nim

zaślepienia.

choćby i z gatunku zapanować.

Mityczny

3 6

Winę

naukowy

kolektywistycz­ ponosi

struktura

respekt

narodów

w o b e c t e g o , c o d a n e , a c o p r z e c i e ż z a w s z e s a m e te n a r o d y staje się w nawet

końcu

p o z y t y w n y m faktem,

rewolucyjna

i wyrodnieje

w

fantazja

pokorne

ze

twierdzą,

wstydem

zaufanie

do

uznaje

tworzą,

wobec się

za

obiektywnych

d z i e j ó w . J a k o narzędzie takiej adaptacji, j a k o czysta

której utopię

tendencji

konstrukcja

ś r o d k ó w o ś w i e c e n i e jest tak d e s t r u k c y j n e , jak m u to z a r z u c a l i j e g o romantyczni przeciwnicy. D o c h o d z i d o siebie dopiero w ó w c z a s , g d y z e r w i e ostatnią nić p o r o z u m i e n i a z t y m i ż i o d w a ż y się znieść fałszywy absolut, zasadę ślepego panowania. D u c h takich

nieustę­

p l i w y c h teorii potrafiłby już u celu p o k r z y ż o w a ć szyki

duchowi

bezlitosnego postępu. rzeczach,

„których

s k a r b ó w , nad poinformują

Bacon, jego herold, marzył o

królowie

którymi

nie

zdołają

kupić

rozkaz ich nie m a

tysięcznych

za cenę

swych

mocy, o których

ich w y w i a d o w c y i d o n o s i c i e l e " . T a k jak sobie

nie tego

życzył, rzeczy o w e przypadły w udziale mieszczaństwu, o ś w i e c o ­ n y m s p a d k o b i e r c o m k r ó l ó w . G o s p o d a r k a b u r ż u a z y j n a za p o ś r e d ­ nictwem rynku zwielokrotniła przemoc, a tym samym zwielokrot­ niła też rzeczy i siły tak, że d o zarządzania n i m i p o t r z e b a już nie królów

3 6

ani

nawet

mieszczaństwa

-

tylko

wszystkich.

Władza

„Nadrzędna kwestia, z jaką styka się dziś nasze pokolenie i z jakiej wywodzą się się dopiero wszystkie inne problemy - to pytanie o moż­ liwość kontrolowania technologii [...] Nikt nie może być pewien, w jaki sposób cel ten da się osiągnąć [...] Musimy użyć wszelkich dostępnych środków...", („The Rockefeller Foundation. A Review for 1 9 4 3 " , New Y o r k 1944, s. 33 i nast.).

pojęcie oświecenia

59

r z e c z y u c z y ich, jak o b y w a ć się b e z w ł a d z y . O ś w i e c e n i e spełnia się i znosi, g d y najbliższe praktyczne

cele o k a z u j ą się w y t ę s k n i o n ą

najodleglejszą dalą, a kraje, ,,o k t ó r y c h nie p o i n f o r m u j ą w y w i a d o ­ wcy i donosiciele", mianowicie zapoznana

przez panującą

n a t u r a , p r z y p o m n ą się j a k o kraje p o c h o d z e n i a .

Dziś, gdy

naukę utopia

B a c o n a - b y ś m y w p r a k t y c e r o z p o r z ą d z a l i p r z y r o d ą - s p e ł n i ł a się w

skali

tellurycznej,

ujawnia

się istota

przymusu,

przypisywał przyrodzie nieopanowanej. B y ł o to samo

jaki

Bacon

panowanie.

O t ó ż w i e d z a , na której w e d ł u g B a c o n a n i e w ą t p l i w i e z a s a d z a się „ w y ż s z o ś ć c z ł o w i e k a " , m o ż e p r z y c z y n i ć się d o j e g o r o z k ł a d u . A l e skoro

tak,

to

oświecenie w

w totalne oszustwo

mas.

służbie

teraźniejszości

zmienia

się

DYGRESJA I:

Odyseusz albo mit oświecenia

O p o w i e ś ć o s y r e n a c h m ó w i o k r z y ż o w a n i u się m i t u i racjonalnej p r a c y , n a t o m i a s t Odyseja w c a ł o ś c i p r z e d s t a w i a d i a l e k t y k ę o ś w i e c e ­ nia. E p o p e j a , z w ł a s z c z a w s w e j najstarszej w a r s t w i e , z w i ą z a n a jest z m i t e m : p r z y g o d y w y w o d z ą się z p r z e k a z u l u d o w e g o . A l e d u c h homerycki przystępując do mitu, „organizując" g o , jednocześnie mu

się p r z e c i w s t a w i a .

Zwyczajowe

zestawianie

epopei

i

mitu,

skądinąd w nowszej filologii klasycznej k w e s t i o n o w a n e , w świetle krytyki filozoficznej okazuje chodzą

się; o d p o w i a d a j ą

się z u p e ł n ą

dwóm

fazom

i l u z j ą . P o j ę c i a te

pewnego

roz­

historycznego

p r o c e s u , k t ó r y j a k o taki w i d o c z n y jest z r e s z t ą w m i e j s c a c h s z w ó w homeryckiej

redakcji. M o w a H o m e r a

stwarza ogólność

a m o ż e w r ę c z ją z a k ł a d a ; r o z b i j a h i e r a r c h i c z n y p o r z ą d e k

języka,

społeczny

przez egzoteryczne przedstawienie, nawet i właśnie w ó w c z a s , gdy a p o l o g e t y z u j e ten p o r z ą d e k ; w y ś p i e w a ć g n i e w A c h i l l e s a i błądze­ nia O d y s e u s z a to w s z a k nostalgiczna stylizacja t e g o , c z e g o w y ­ ś p i e w a ć już nie m o ż n a , a b o h a t e r p r z y g ó d o k a z u j e się p r o t o t y p e m mieszczańskiego indywiduum, jednolitej

samowiedzy,

k t ó r e g o p o j ę c i e r o d z i się z o w e j

jakiej p r a d a w n y m

wzorem

w i e c - O d y s e u s z . E p o p e j a , h i s t o r i o z o f i c z n e pendant

jest

wędro-

powieści, ujaw­

nia w r e s z c i e cechy zbliżone d o p o w i e ś c i o w y c h , a d o s t o j n y

kosmos

w y p e ł n i o n e g o s e n s e m ś w i a t a h o m e r y c k i e g o j a w i się j a k o d z i e ł o porządkującego r o z u m u , który rozbija mit właśnie przez o d z w i e r ­ ciedlenie g o w racjonalnym

porządku.

Mieszczańsko-oświeceniowy

pierwiastek

u

Homera

podkreś­

lano w p ó ź n o r o m o n a t y c z n y c h niemieckich interpretacjach

antyku,

których śladem podążał Nietzsche w swoich wczesnych pismach. Nietzsche -

jak niewielu o d

dialektykę oświecenia.

czasów Hegla -

umiał

Sformułował jego dwoisty

rozpoznać

stosunek

do

panowania. Oświecenie należy „ w p o i ć l u d o w i , aby kapłani mieli nieczyste sumienia, zostając kapłanami - i to s a m o z p a ń s t w e m . N a

Dygresja I: Odyseus^ albo mit oświecenia

6

tym polega zadanie oświecenia - sprawić, by poczynania wielko­ rządców i mężów stanu stały się rozmyślnymi kłamstwami..." . Z drugiej strony oświecenie było zawsze środkiem „wielkich artystów rządzenia (Konfucjusz w Chinach, Imperium Romanum, Napoleon, papiestwo w czasach, gdy zwracało się w stronę władzy, a nie tylko w stronę świata) [...] Samołudzenie się mas co do tego punktu, np. w każdej demokracji, jest nader cenne: pomniejszenie ludzi i ich podatność na praktyki rządzących, jest jako »postep« celem dążeń!" Gdy ów dwoisty charakter oświecenia ujawnia się jako zasadniczy motyw historyczny, tym samym pojęcie oświece­ nia jako postępu myśli rozciąga się aż do początków dziejów objętych przekazem. Stosunek samego Nietzschego do oświecenia, a przeto do Homera, jest niejednoznaczny; widział on w oświece­ niu zarówno uniwersalny ruch suwerennego ducha, którego sam miał być egzekutorem, jak wrogą wobec życia, „nihilistyczną" moc - natomiast u jego prefaszystowskich epigonów ostał się i zwyrodniał w ideologię jedynie ów drugi moment. Ideologia ta staje się ślepą pochwałą życia w zaślepieniu, które umacnia takaż praktyka, dławiąca wszystko, co żywe. Widać to wyraźnie w stano­ wisku faszystowskich speców od kultury. Wietrzą w homeryckim obrazie stosunków feudalnych coś z demokracji, uważają go za dzieło traktujące o żeglarzach i kupcach i odrzucają jońską epopeję jako mowę nadto racjonalną i przynależną do potocznej komunika­ cji. Podejrzliwe spojrzenie tych, którzy solidaryzują się z każdym pozornie bezpośrednim panowaniem i piętnują wszelkie zapośredniczenie, „liberalizm" dowolnego szczebla, nie do końca się myli. W istocie linia rozumu, liberalizmu, mieszczaństwa sięga nieporó­ wnanie dalej, niż przyjmuje wyobraźnia historyczna, datująca pojęcie burżuazji dopiero na koniec średniowiecznego feudalizmu. Neoromantyczna reakcja dopatruje się burżuazji tam, gdzie daw­ niejszy burżuazyjny humanizm widział narodziny świętej zasady, która miała go uprawomocnić - a skoro tak, to dzieje powszechne i oświecenie stanowią jedno. Modna ideologia, która poczytuje 1

2

1

F. Nietzsche: Nachlaß. Werke (Großoktavausgabe). T. 1 4 . Leipzig

1 9 0 5 - 1 9 1 1 , s. 2 0 6 . 2

F. Nietzsche: Nachlaß, wyd. cyt., t. 1 5 , s. 2 3 5 .

Dialektyka oświecenia

62

sobie za święty obowiązek likwidację oświecenia, mimowolnie składa mu hołd. Nawet w najodleglejszej dali musi rozpoznać oświeconą myśl. Właśnie najstarszy jej ślad niesie dla nieczystego sumienia dzisiejszych archaików niebezpieczeństwo, że cały proces - którego zdławienie jest ich celem, choć nieświadomie przy­ czyniają się zarazem do jego realizacji - rozpocznie się na nowo. Ale interpretacja Homera w duchu antymitologicznym, oświe­ conym, w opozycji do mitologii chtonicznej, jest nieprawdziwa, gdyż ograniczona. W służbie represywnej ideologii Rudolf Borchardt na przykład, najznamienitszy, a przeto najbardziej bezradny wśród ezoteryków niemieckiego przemysłu ciężkiego, zbyt wcześ­ nie urywa analizę. Nie widzi, że wysławiane moce pierwotne same już stanowią pewien etap oświecenia. Nadto bezceremonialnie utożsamia epopeję z powieścią, i w rezultacie uchodzi jego uwagi to, co jest wspólnym elementem epopei i mitu: panowanie i wyzysk. .Gani w epopei - jako nieszlachetne - zapośredniczenie i obieg, choć są one tylko rozwinięciem pierwiastka, którego szlachetność mocno jest wątpliwa, a który Borchardt wielbi w micie: pierwiastka nagiej przemocy. Rzekomy autentyzm, archaiczna zasada krwi i ofiary, skażona jest już nieczystym sumieniem i przebiegłością panowania, charakterystycznymi dla narodowej odnowy, posługującej się dziś antykiem dla celów reklamowych. Już oryginalny mit zawiera moment kłamstwa, które święci triumfy w oszukańczych machinacjach faszyzmu, a które faszyzm zarzuca oświeceniu. Nie ma zaś dzieła, które dawałoby bardziej dobitne świadectwo powiązań między oświece­ niem a mitem niż dzieło Homera, podstawowy tekst cywilizacji europejskiej. U Homera epopeja i mit, forma i tworzywo nie tylko rozchodzą się ze sobą, ale wręcz są sobie przeciwstawne. Dualizm estetyczny świadczy o pewnej tendencji natury filozoficzno-historycznej. „Apolliński Homer jest tylko kontynuatorem owego ogólnoludzkiego procesu artystycznego, któremu zawdzięczamy indywidualizację". 3

W treściowej warstwie dzieła Homera widoczne są ślady mitów; ale opowieść, jedność, narzucona rozproszonym podaniom, stano3

F. Nietzsche: Nachlaß, wyd. cyt., t. 9, s. 289.

Dygresja I: Odyseus^ albo mit oświecenia

63

wi zarazem opis ucieczki podmiotu przed mitycznymi potęgami. głębszym sensie dotyczy to już Iliady. Gniew mitycznego syna bogini na racjonalnego króla-dowódcę i organizatora, niezdyscyp­ linowana bezczynność owego bohatera, wreszcie okoliczność, że zwycięski śmiertelnik oddaje się sprawie narodowo-helleńskiej, a nie tylko plemiennej, co zapośredniczone jest przez mityczną wierność wobec zmarłego towarzysza — wszędzie zaznacza się splot prehistorii i dziejów. Tym bardziej dotyczy to Odysei, bardziej zbliżonej do formy powieści przygodowej. Opozycja między trwającym w czasie J a a odmianami losu znamionuje opozycję między oświeceniem a mitem. Pełna zbłądzeń podróż z Troi do -ffäki to droga jaźni przez mity - jaźni cieleśnie nieskończenie słabej wobec potęgi przyrody i dopiero formującej swoją samowiedzę. Prehistoria przybiera świecką postać przebywanej przestrzeni, dawne demony zamieszkują odległe brzegi i wyspy cywilizowane­ go Morza Śródziemnego, przepłoszone do jaskiń lub skryte w kształtach skał, skąd wychynęły niegdyś w dreszczu pierwotnej grozy. Ale przygody upamiętniają każde miejsce jego nazwą: narzucają przestrzeni siatkę racjonalnego układu odniesień. Drżący rozbitek antycypuje pracę kompasu. Jego bezsilność, która po­ znała każdy zakątek morza, zmierza do zdetronizowania potęg. Prosta nieprawdziwość mitów - fakt, że morze i ziemia naprawdę nie są zamieszkane przez demony - magiczna złuda i niejasność tradycyjnej religii ludowej stają się w perspektywie dojrzałego podróżnika „błądzeniem" wobec jednoznacznego celu, jakim jest samozachowanie, powrót do ojczyzny i trwałej własności. Przeby­ te przez Odyseusza przygody są w sumie niebezpiecznymi pokusa­ mi, które sprowadzają jaźń z drogi jej logiki. Odyseusz wciąż na nowo wdaje się w przygody, próbuje jak niewyuczalny uczeń, ba - niekiedy jak osobnik nierozumnie ciekawski - tak jak mim niestrudzenie wypróbowuje swe role. „Lecz gdzie niebezpieczeń­ stwo,/ Tam i wybawienie" : wiedza, na której zasadza się jego tożsamość i która umożliwia mu przetrwanie, czerpie swoją substancję z doświadczenia rozmaitości, odmiany, dekoncentracji, ten zaś, komu wiedza zapewnia przetrwanie, najśmielej też naraża F. Hölderlin: Patmos. Przeł. A. Libera. „Puls" 1 9 9 3 , nr 62. 4

4

Dialektyka oświecenia

64

się na niebezpieczeństwo śmierci, ono bowiem hartuje go i umac­ nia do życia. Na tym polega tajemnica procesu toczącego się między epopeją a mitem: jaźń nie stanowi sztywnej opozycji wobec przygody, ale właśnie przez tę opozycję formuje się i przybiera stały kształt, jest jednością tylko w wielości tego, co jedności tej przeczy. Odyseusz, podobnie jak potem bohaterowie wszystkich powieści we właściwym sensie, niejako odrzuca siebie, aby siebie zdobyć; wyobcowuje się od natury w ten sposób, że mierząc się z nią w każdej przygodzie wydaje się na jej łup, i - o ironio - nieubłagana natura, której rozkazuje, odnosi triumf, gdy Ody­ seusz wraca do domu jako nieubłagany sędzia i mściciel, spadko­ bierca potęg, którym uszedł. W stadium homeryckim tożsamość jaźni jest tak bardzo funkcją tego, co nietożsame, rozproszonych, niewyartykułowanych mitów, że musi się u nich zapożyczać. Forma wewnętrznej organizacji indywidualności - czas — jest jeszcze tak słaba, że jedność przygód bierze się z zewnątrz, ich kolejność wyznacza przestrzenna zmiana scenerii, coraz to nowe siedziby lokalnych bóstw, ku którym Odyseusza rzucają wiatry. 5

5

Bezpośrednim świadectwem tego procesu jest początek Pieśni X X . Odyseusz spostrzega, jak służebne kobiety nocą wymykają się do zalotników: „Serce w nim szczekało. Jak suka obiega w koło swe słabe szczenięta i na nieznajomych szczeka, gotowa do walki, tak w nim szczekała złość na jawną zbrodnię. Bijąc się w piersi karcił swe serce: Znieś i to, moje serce, jużeś i bardziej psie dni znosiło, jak ów, kiedy nieokiełznany Kiklop pożerał dzielnych towarzyszy. Twoja to wówczas roztropna odwaga wyprowadziła mnie z pieczary, w której sądziłem, że zginę. Tak przemawiał do serca miłego, a wierne, cierpliwe serce było mu posłuszne. Lecz sam się obracał z boku na bok" X X , 1 3 / 2 4 (s. 3 1 5 ) . Podmiot jeszcze nie okrzepł w sobie, nie uzyskał spójnej tożsamości. Nie panuje nad afektami, odwagą i sercem. „ N a początku Pieśni X X szczeka kradie albo też etor (słowa te są synonimami 1 7 , 2 2 ) , i Odyseusz uderza się w pierś, a więc w serce i przemawia do niego. Serce trzepocze, część jego ciała wzbudza się wbrew jego woli. Toteż jego słowa nie są zwykłą formułą, jak u Eurypidesa, gdy mówi się do ręki i nogi, by się poruszyły - serce działa samoistnie" (Wilamowitz-Moellendorf: Die Heimkehr des Odysseus. Berlin 1 9 2 7 , s. 1 8 9 . ) . Afekt zrów nany jest ze zwierzęciem, które człowiek ujarzmia: metafora suki należy do tej samej warstwy doświad­ czenia, co przemiana towarzyszy w świnie. Podmiot, jeszcze rozszczepio­ ny i zmuszony zadawać gwałt temu, co jest naturą w nim samym, tak samo r

Dygresja I: Odyseus^ albo mit oświecenia

65

Ilekroć później jaźń znowu zaznaje podobnego osłabienia - albo przedstawienie zakłada taką słabość u czytelnika - opowieść życiu ponownie ześlizguje się do poziomu sekwencji przygód. W obrazie podróży historyczny czas mozolnie i tylko warunkowo odrywa się od przestrzeni - nieodmiennego schematu czasu mitycznego. Instrumentem, który pozwala jaźni stawiać czoła przygodom, wyrzekać się samej siebie, by się ocalić, jest chytrość. Żeglarz Ódyseusz okpiwa bóstwa natury tak jak cywilizowany podróżnik okpiwa dzikusów, oferując szklane paciorki w zamian za kość słoniową. Tylko niekiedy posługuje się wymianą: daje i przyjmuje podarunki-gościńce. Homerycki gościniec jest czymś pośrednim między wymianą a ofiarą. Tak jak ofiara ma być zadośćuczynie­ niem za przelaną krew - czy to obcego przybysza, czy to tubylca pokonanego przez pirata - i spowodować zaniechanie zemsty. Zarazem jednak w gościńcu zaznacza się już zasada ekwiwalentu: gospodarz otrzymuje realną lub symboliczną równowartość swych świadczeń, gość - prowiant na drogę, który zasadniczo umożliwia mu dotarcie do domu. Jeżeli nawet gospodarz nie przyjmuje bezpośredniej zapłaty, może w każdym razie liczyć na to, że pewnego dnia on sam lub jego krewni będą tak samo po0

jak naturze zewnętrznej, „karci" serce, zmusza je do cierpliwości i wzbra­ nia - w perspektywie czasu - bezpośredniej teraźniejszości. Uderzanie się w pierś stało się potem gestem triumfu: zwycięzca wyrażał w ten sposób, że jego zwycięstwo jest zawsze zwycięstwem nad własną naturą. Dzieła dokonuje powściągający się rozum, „...najpierw mówiący myślał o niepo­ słusznie tłukącym się sercu; ponad nim jest metis, inna siła wewnętrzna: i to ona ratuje Odyseusza. Późniejsi filozofowie przeciwstawiają ją jako nus albo logistikon nierozumnym częściom duszy" (Wilamowitz, dz. cyt., s. 190). O jaźni - autos - jest w tym fragmencie mowa dopiero w wersie 24: gdy rozum zdołał już poskromić instynkt. Jeśli przypisywać doborowi 1 kolejności słów siłę dowodową, to tożsamość J a byłaby u Homera dopiero rezultatem zapanowania człowieka nad wewnętrzną naturą. Ta nowa jaźń drży w sobie - jak jakaś rzecz, jak ciało - gdy karci się w niej serce. W każdym bądź razie szczegółowo zanalizowany przez Wilamowitza układ momentów duszy, które często przemawiają wzajem do siebie, poświadcza luźną jeszcze, efemeryczną strukturę jaźni, której substancją jest tylko ujednolicenie owych momentów.

Dialektyka oświecenia

66

dejmowani: jako ofiara złożona bóstwom żywiołów gościniec jest jednocześnie rudymentarnym zabezpieczeniem przed nimi. Rozpo­ wszechnione,

choć pełne

niebezpieczeństw

wyprawy morskie

dawnych Greków stanowią tu pragmatyczną przesłankę. Sam Posejdon, żywiołowy wróg Odyseusza, myśli w

kategoriach

ekwiwalentu, gdy uskarża się wciąż na nowo, iż Odyseusz na kolejnych postojach

wędrówki otrzymuje

tytułem

gościńców

więcej, niż stanowiłby przypadający na niego łup z Troi, gdyby Posejdon dozwolił mu dowieźć go bez przeszkód do

domu.

Podobne racjonalizacje dotyczą u Homera także i ofiar w sensie właściwym. W przypadku

hekatomb

określonych

rozmiarów

zawsze wchodzi w rachubę spodziewana przychylność bogów. Jeżeli wymiana jest zeświecczoną formą ofiary, to sama ofiara jawi się już jako magiczny schemat racjonalnej wymiany, stosowany przez ludzi środek zapanowania nad bogami - których do upadku przywodzi właśnie sposób, w jaki oddawano im cześć.

6

Moment oszustwa w ofierze stanowi prototyp odyseuszowej chytrości, a zarazem wiele podstępów 6

Odyseusza

przypomina

Wbrew materialistycznej interpretacji Nietzschego Klages pojmuje związek między ofiarą a wymianą w duchu magicznym: „Konieczność składania ofiar dotyczy każdego, albowiem każdy, jak widzieliśmy, otrzymuje tyle, ile może unieść z życia i przynależnych do niego dóbr - o w o pierwotne suum cuiąue - jedynie w ten sposób, że nieustannie daje i oddaje. Nie chodzi tu jednak o wymianę w sensie zwykłej wymiany dóbr (która wszak u początków usankcjonowana jest przez ideę ofiary), ale o wymianę fluidów albo esencji przez oddanie własnej duszy uniwersalnej zasadzie życia" (L. Klages: Der Geist ais Widersacher der Seele. T. 3, cz. 2. Leipzig 1 9 3 2 , s. 1409.) Dwoisty charakter ofiary, magiczne poświęcenie się jednostki na rzecz kolektywu - jakkolwiek się to odbywa - oraz samozachowanie dzięki technice takiej magii, implikuje obiektywną sprzeczność, która prowadzi właśnie do rozwoju racjonalnego elementu ofiary. W zaklętym kręgu magii racjonalność, jako sposób zachowania się tego, kto ponosi ofiarę, staje się chytrością. Dostrzega to sam Klages, gorliwy apologeta mitu i ofiary, i zmuszony jest w idealnym obrazie Pelasgów rozróżniać autentyczną komunikację z naturą oraz kłamstwo, nie potrafiąc jednak w obrębie samego myślenia mitycznego pozornemu panowaniu nad naturą przez magię przeciwstawić jakiejś innej zasady, pozór ten bowiem stanowi istotę mitu. „ G d y wstępując na tron król-bóg musi zaprzysiąc, że nadal pozwoli słońcu świecić, a polom rodzić plony

Dygresja I: Odyseus^ albo mit oświecenia

6?

7

ofiarę składaną bóstwom natury. Bóstwa natury są przechytrzane zarówno przez bohatera, jak przez bogów solarnych. Olimpijscy przyjaciele Odyseusza, aby bezpiecznie poprowadzić swego pupila, wykorzystują pobyt Posejdona u dzikusów Etiopów, którzy nadal oddają mu cześć i składają sute ofiary. Oszustwo zawiera się już w ofierze, którą Posejdon przyjmuje z zadowoleniem: przypisanie bezkształtnego boga morza do określonej miejscowości, do święte­ go miejsca, ogranicza jego moc, Posejdon nasycony etiopskimi wołami musi wyrzec się satysfakcji ścigania Odyseusza. Wszystkie planowo przez ludzi składane ofiary są oszukiwaniem boga: podporządkowują go ludzkim celom, rozbijają jego moc, a-oszustwo wobec boga przechodzi gładko w oszustwo, jakiego niewie­ rzący kapłani dokonują na wspólnocie wiernych. Chytrość wyrasta zltułtu.Sam Odyseusz jest zarazem ofiarą i kapłanem. Kalkulując własny wkład - stawkę, którą gotów jest sam zaryzykować - neguje moc, na której rzecz czyni ten wkład. W ten sposób wytargowuje własne życie, z którego go wywłaszczono. Ale oszustwo, chytrość i racjonalność nie są bynajmniej prostym przeciwieństwem archaiczności ofiary. W Odyseuszu osiąga jedy­ nie swą samowiedzę ów moment oszustwa w ofierze, tj. to, co przesądza o pozorności mitu. Doświadczenie, że symboliczna komunikacja z boskością przez ofiarę nie jest komunikacją realną, musi być odwieczne. Zastępczy charakter ofiary - czym tak zachwycają się nowomodni irracjonaliści - łączy się nierozerwalnie z ubóstwieniem tego, co się składa w ofierze, z oszustwem, jakiego dopuszczają się kapłani, racjonalizując mord przez apoteozę wy­ brańca. Coś z tego oszustwa, które daną osobę wynosi do godności boskiej substancji, tkwi też zawsze w J a , które zyskuje samo siebie dzięki temu, że chwilę składa w ofierze przyszłości. Substancjal- mamy do czynienia już nie tylko z pogańskim wierzeniem, ale wręcz z pogańskim przesądem" (tamże, s. 1 4 0 8 ) . Zauważmy, że nie ma u Homera ofiar z ludzi w ścisłym sensie. W doborze relacjonowanych faktów zaznacza się cywilizacyjna tendencja epopei. „ Z jednym jedynym wyjątkiem [...] Iliada i Odyseja są kompletnie oczyszczone z potworności ofiar w ludziach" (G. Murray: The Rise of the Greek Epic. Oxford 1 9 1 1 , s. 1 5 0 ) . 7

Dialektyka oświecenia

68

ność J a jest takim samym pozorem jak nieśmiertelność zarzynanej ofiary. Nie darmo Odyseusz dla wielu uchodził za istotę boską. Dopóki w ofierze składane są jednostki, dopóki ofiara zawiera w sobie opozycję między jednostką a kolektywem, dopóty obiek­ tywnie współzakłada oszustwo. Jeżeli wiara w zastępczy charakter ofiary przypomina o tym, że jaźń nie ma charakteru pierwotnego, lecz powstaje w historii, wraz z panowaniem, to zarazem dla wykształconej już jaźni wiara ta jest nieprawdą: jaźń to człowiek, któremu nie przypisuje się już magicznej mocy zastępowania. Ukonstytuowanie się jaźni przecina właśnie ów płynny związek z naturą, który ofiara jaźni ma ustanawiać. Każda ofiara jest restauracją, której historyczna rzeczywistość, w jakiej dokonuje się ofiary, zadaje kłam. Ale szacowna wiara w ofiarę jest zapewne wyuczonym schematem, zgodnie z którym ujarzmieni sami sobie raz jeszcze wyrządzają krzywdę, jaką im wyrządzono - aby móc ją znieść. Ofiara nie ocala - przez zastępczą daninę - bezpośredniej, chwilowo tylko przerwanej komunikacji, jak to przypisują jej dzisiejsi mitologowie: sama instytucja ofiary jest znakiem histo­ rycznej katastrofy, aktem przemocy, która uderza na równi w ludzi i przyrodę. Chytrość to jedynie subiektywna postać owej obiek­ tywnej nieprawdy ofiary i konsekwentne jej następstwo. Zapewne nieprawda ta nie zawsze była nieprawdą. W pewnym stadium prehistorii ofiary mogły zawierać jakąś krwawą racjonalność, choć już wówczas nieodłączną od żądzy przywileju. Dominująca dziś teoria ofiary opiera się na wyobrażeniu kolektywnego ciała, plemienia, do którego przelana krew członka plemienia powrócić ma jako .siła. Choć totemizm już w swoim czasie był ideologią, to 8

8

Raczej nie w czasach najdawniejszych. „Obyczaj składania ofiar w lu­ dziach [...] jest znacznie bardziej rozpowszechniony wśród barbarzyńców i ludów na wpół cywilizowanych niż wśród prawdziwych dzikusów, i na najniższym poziomie kultury właściwie jest nieznany. Zaobserwowano, że u niektórych ludów obyczaj ten z biegiem czasu coraz bardziej się umacniał", na Wyspach Towarzystwa, na Archipelagu Polinezyjskim, w Indiach, u Azteków. „ W odniesieniu do Afrykanów Winwood Reade mówi: »Im potężniejszy naród, tym znamienitsza ofiara«". ( E . Westermarck: Ursprung und Entwicklung der Moralbegriffe. T. i. Leipzig 1 9 1 3 , s. 365)-

Dygresja I: Odyseus^ albo mit oświecenia

6

9

przecież odpowiada pewnym realnym warunkom, kiedy to panują­ cy rozum wymagał ofiar. Jest to sytuacja archaicznego niedostat­ ku, gdzie ofiary w ludziach idą w parze z kanibalizmem. Powięk­ szony liczebnie kolektyw może utrzymać się przy życiu tylko przez spożywanie ludzkiego mięsa; niewykluczone, że żądza uciech pewnych grup etnicznych albo społecznych związana była jakoś z kanibalizmem, o czym świadczy dziś już tylko odraza do ludzkiego mięsa. Obyczaje późniejszych czasów — jak ver sacrum, kiedy to w czasach głodu cały rocznik młodych ludzi zmuszany był do wywędrowania, czemu towarzyszyły rytualne ceremonie - za­ chowują wyraźne rysy takiej barbarzyńskiej i uświęconej racjonal­ ności. Racjonalność ta stała się jednak iluzoryczna na długo nim jeszcze wykształciły się mityczne religie ludowe: skoro regularne polowania dostarczały dość zwierzyny, aby kanibalizm stał się zbędny, czarownik musiał tumanić wprawnych myśliwych, by nakłonić ich do zjadania członków własnego plemienia. JVtagiczno-kolektywna interpretacja ofiary, która odmawia jej wszelkiej racjonalności, jest jej racjonalizacją; prostoduszne założenie w du­ chu oświeconym, że to, co dziś jest ideologią, mogło być kiedyś prawdą, wydaje się zbyt niefrasobliwe : najnowsze ideologie są 9

10

9

U ludów praktykujących kanibalizm, np. w Afryce Zachodniej, „kobie­ tom ani młodzieńcom" nie wolno było „kosztować tego smakołyku" ( E . Westermarck: Ursprung und Entwicklung, wyd. cyt., Leipzig 1909, t. 2, s. 459)10

Wilamowitz sytuuje nus w „ostrej opozycji" do logos. {Glaube der Hellenen. T. 1. Berlin 1 9 3 1 , s. 4 1 i nast.). Mit jest dla niego jedną z „historii, jakie się opowiada", bajką dla dzieci, nieprawdą, albo - na tych samych prawach - nie dającą się udowodnić najwyższą prawdą jak u Platona. Wilamowitz, świadomy pozornego charakteru mitów, zrównuje je z poe­ zją. Innymi słowy: lokuje mity dopiero w języku znaczeń, który obiektyw­ nie popadł w sprzeczność z ich intencją i sprzeczność tę stara się przejednać jako poezja: „Mit to przede wszystkim wypowiedź, niezależnie od tego, jaka jest jej treść" (tamże). Hipostazując to późne pojęcie mitu, które zakłada już rozum jako swoje wyraźne przeciwieństwo, Wilamowitz dochodzi - w ukrytej polemice z Bachofenem, którego wykpiwa jako przelotną modę, nie wymieniając zresztą jego nazwiska - do zwięzłego rozróżnienia mitologii i religii (tamże, s. 5), gdzie mit stanowi nie dawniejszą, ale właśnie późniejszą formę. „Próbuję prześledzić [...] stawanie się, przemiany i przejście od wierzeń do mitów" (tamże, s. 1 ) .

Dialektyka oświecenia

tylko repryzą najstarszych i sięgają wstecz tym dalej w miarę jak rozwój społeczeństwa klasowego demaskuje ideologie uprzednio usankcjonowane. Osławiona irracjonalność ofiary świadczy tylko o tym, że praktyka ofiar trwała dłużej niż ich nieprawdziwa już, mianowicie partykularna, konieczność racjonalna. Ów rozstęp między racjonalnością a irracjonalnością ofiary służy fortelom chytrości. Wszelka demitologizacja ma formę niepowstrzymanego doświadczenia daremności i zbędności ofiary. Jeżeli zasada ofiary okazuje się - ze względu na swą irracjonal­ ność - przemijalna, to zarazem trwa i utrzymuje się mocą swej racjonalności. Racjonalność uległa zmianie, ale nie zanikła. Jaźń opiera się roztopieniu w ślepej naturze, której roszczenia wciąż na nowo dochodzą do głosu w ofierze. Ale nadal pozostaje uwikłana w kontekst natury, jako życie, które chce się utrzymać wobec życia. Gdy racjonalność samozachowania neguje konieczność ofiary, jest to taki sam akt wymiany jak przedtem ofiara. Za­ chowująca tożsamość jaźń, która powstaje z chwilą przezwycięże­ nia ofiary, jest przecież znowu bezpośrednio surowym, niezłomnie przestrzeganym rytuałem ofiarnym, jaki człowiek odprawia na Uporczywa, akademicka zarozumiałość grecysty, nie uznającego innych dyscyplin, uniemożliwia mu wgląd w dialektykę mitu, religii i oświecenia: „Nie rozumiem języka, z którego wywodzą się obecnie najbardziej popularne słowa takie jak tabu, totem, mana, orenda, ale nie widzę nic złego w tym, by trzymać się Greków i po grecku myśleć o Grecji" (tamże, s. 10). Jak z tym, a zwłaszcza z nieoczekiwanym twierdzeniem, że „ w najstarszym hellenizmie zawiera się zalążek Platońskiej idei boga", pogodzić reprezen­ towaną przez Kirchhoffa i przejętą przez Wilamowitza teorię historyczną, która właśnie w mitycznych spotkaniach nostos dopatruje się najdawniej­ szego pierwiastka Odysei - to pozostaje niejasne, a i samo centralne pojęcie mitu u Wilamowitza nie zostało odpowiednio wyartykułowane filozoficz­ nie. Mimo to jego opór wobec irracjonalizmu, który wynosi mit pod niebiosa, oraz stałe podkreślanie nieprawdy mitu zdradzają niekłamaną wielkość. Niechętny stosunek do myślenia prymitywnego i prehistorii ujawnia tym dobitniej napięcie, istniejące zawsze między obłudnym słowem a prawdą. T o , co Wilamowitz zarzuca późniejszym mitom - arbitralność fantastycznych pomysłów - musiało się już zawierać w mitach najdawniejszych, czego dowodem jest choćby pseudos ofiary. Otóż pseudos spokrewnione jest właśnie z owym Platońskim bogiem, którego Wilamowitz wywodzi z archaicznego hellenizmu.

Dygresja I: Odyseus\ albo mit oświecenia

71

samym sobie, przeciwstawiając własną świadomość kontekstowi natury. O tyle prawdziwa jest słynna opowieść mitologii nordyc­ kiej, wedle której Odin powiesił się na drzewie składając się sobie w ofierze, oraz teza Klagesa, iż każda ofiara jest ofiarą składaną bogu przez boga, jak to występuje jeszcze w monoteistycznej wersji mitu - chrystologii. Ale w tej warstwie mitologii, gdzie jaźń ukazuje się jako ofiara złożona samej sobie, wyraża się nie tyle pierwotna koncepcja religii ludowej, ile raczej wchłonięcie mitu przez cywilizację. W historii klas wrogi stosunek jaźni do ofiary "zawiera w sobie ofiarę jaźni - klasowe społeczeństwo powstaje wówczas, gdy człowiek zapiera się natury w samym sobie, aby zapanować nad naturą zewnętrzną i innymi ludźmi: Właśnie ów akt "zaparcia się, rdzeń wszelkiej cywilizacyjnej racjonalności, jest zarodkiem pieniącej się mitycznej irracjonalności: wskutek negacji natury w człowieku zakłócone i nieprzejrzyste staje się nie tylko te/os zewnętrznego panowania nad naturą, ale także te/os własnego życia. Z chwilą gdy człowiek odcina w sobie świadomość swej naturalności, wszystkie cele, ze względu na które utrzymuje się przy życiu - społeczny postęp, spotęgowanie wszystkich sił materialnych i duchowych, a także sama świadomość - ulegają unicestwieniu; i tak już u początków subiektywności dochodzi do intronizacji środka jako celu, co w późnym kapitalizmie przybiera cechy jawnego szaleństwa. Panowanie człowieka nad sobą — na iaSarĆTża się jaźń - jest wirtualnie zawsze destrukcją pod~mTotu, w którego służbie się dokonuje, gdyż opanow ana, uciś­ niona i rozbita przez samozachowanie substancja to przecież nic innego jak życie, jedyny i determinujący układ odniesienia dla zabiegów samozachowawczych, które są jego funkcją, właśnie to, co ma być zachowane. Nonsens totalitarnego kapitalizmu, gdzie technika zaspokajania potrzeb w "swej uprzedmiotowionej, przez panowanie zdeterminowanej postaci uniemożliwia zaspokajanie potrzeb i prowadzi do zagłady ludzi -..ten nonsens ma swój wzorzec w osobie bohatera, który uchyla: się od ofiary, składając w ofierze siebiejtfistoria cywilizacji to historia intfowćrsfi ofiary. 11

r

11

Interpretację chrześcijaństwa jako pogańskiej religii ofiarnej przyjmuje Werner Hegemann w pracy Der gerettete Christus (Potsdam 1 9 2 8 ) .

1

I

Dialektyka oświecenia

Innymi słowy: historia wyrzeczenia. Każdy, kto się wyrzeka, daje ze swego życia więcej, niż w zamian dostaje, daje więcej niż życie, którego broni. Z całą ostrością ujawnia się to w fałszywym społeczeństwie. W takim społeczeństwie o każdego jest za dużo i każdy jest oszukiwany. Ale nędza społeczeństwa polega na tym, że ten, kto by się uchylił od powszechnej, nierównej i niesprawied­ liwej wymiany, kto nie byłby gotów do wyrzeczenia, kto od razu schwyciłby nieuszczuploną całość, utraciłby tym samym wszystko, nawet te skąpe resztki, jakie zapewnia mu samozachowanie. Wszystkie zbędne ofiary są potrzebne: przeciwko ofierze. Odyseusz także jest ofiarą, jest jaźnią, która wciąż się poskramia i w ten sposób marnuje życie, które ocala i które zachowuje w pamięci jedynie jako błądzenie. Z tym wszystkim Odyseusz jest zarazem ofiarą zniesienia ofiary. J e g o suwerenne wyrzeczenie się, jako walka z mitem, jest substytucją społeczeństwa, które nie potrzebuje już wyrzeczeń ni panowania: które włada sobą nie po to, by sobie i innym zadawać gwałt, ale dla pojednania. 12

1 2

Np. gdy odstępuje od natychmiastowego zabicia Polifema (IX, 302 - s . 1 4 8 ) ; gdy pozwala się maltretować Antinoosowi, by się nie zdradzić ( X V I I , 4 6 0 i nast. - s. 2 7 9 ) . Por. też epizody z wiatrami (X, 5 0 i nast. s. 1 5 8 ) i proroctwo Tejrezjasza przy pierwszej nekia ( X I , 1 0 5 i nast. - s . 1 7 7 ) , gdzie powrót do domu uzależniony zostaje od ujarzmienia serca. Wyrzeczenie nie jest tu wprawdzie ostateczne, ma jedynie charakter odroczenia: Odyseusz dopełnia potem zemsty, której sobie wzbrania, i to tym gruntowniej - ten, który wiele cierpi, jest cierpliwy. W jego poczynaniach jest jeszcze poniekąd jawne, jako cel spontaniczny, to, co potem w imperatywie totalnego wyrzeczenia jest ukryte i dopiero wtedy zyskuje nieodpartą siłę - poskromienie wszystkiego, co naturalne. Ów proces poskramiania natury, przeniesiony do wewnątrz podmiotu, uwol­ niony od elementów mitycznych, staje się "obiektywny", rzeczowo samoistny w stosunku do poszczególnych celów człowieka, staje się ogólną racjonalną zasadą. Zemsta przechodzi w procedurę prawną - przejawia się to już w cierpliwości Odyseusza, a bardzo wyraźnie po zgładzeniu zalotników: właśnie ostateczne spełnienie mitycznego popędu staje się rzeczowym instrumentem panowania. Prawo to zemsta, która wyrzeka się siebie. Wszelako gdy ta sędziowska cierpliwość wywodzi się z czegoś wobec niej zewnętrznego, z tęsknoty do domu, tym samym zyskuje cechy ludzkie, ma w sobie niemal coś z ufności, coś, co wykracza

Dygresja I: Odyseus^ albo mit oświecenia

73

I Transformacja ofiary w subiektywność odbywa się pod znakiem |"owej chytrości, która zawsze już miała swój udział w ofierze. W nieprawdzie chytrości założone w ofierze oszustwo staje się elementem charakteru, okaleczeniem chytrusa, którego twarz zniekszałcona zostaje ciosami, jakie zadał sam sobie, aby się ocalić. * Wyraża się w tym stosunek ducha i siły fizycznej. Ten, który rozkazuje, nosiciel ducha - bo tak niemal zawsze przed­ stawiany jest chytry Odyseusz - mimo wszystkich opowieści o bohaterskich czynach fizycznie jest w każdym razie słabszy niż prehistoryczne moce, z którymi walczy o życie. Okoliczności, w których triumfuje czysto cielesna siła bohatera - walka na pięści z żebrakiem Irosem pod protektoratem zalotników oraz napinanie łuku ~ mają charakter sportowy. Samozachowanie nie wiąże się już z siłą fizyczną: atletyczne wyczyny Odyseusza to sprawność dżentelmena, który wolny jest od trosk praktycznych i może z wielkopańską dyscypliną uprawiać ćwiczenia. Właśnie oderwana od samozachowania siła może okazać się dla samozachowania korzystna: w walce ze słabowitym, żarłocznym, nieopanowanym żebrakiem albo z beztroskimi próżniakami Odyseusz symbolicznie odtwarza sytuację, jaką realnie dawno już stworzyły zorganizowa­ ne stosunki feudalne, wykazuje zacofanie tamtych i składa dowód własnego szlachectwa. Kiedy jednak spotyka się z prehistorycz­ nymi mocami, które nie zostały udomowione ani też nie straciły wigoru, jest mu trudniej. Nie może podjąć fizycznej walki z mitycznymi postaciami, wiodącymi nadal swą egzotyczną egzys­ tencję. Ceremoniały ofiarne, w których wciąż przychodzi mu uczestniczyć, musi uznać jako dane. Nie jest w stanie ich złamać, traktuje je jednak formalnie jako przesłanki własnych racjonalnych decyzji. Decyzje te realizują się zawsze niejako w ramach prehis­ torycznej wyroczni, leżącej u podstaw sytuacji ofiarnej. Fakt, że poza odsuwaną w czasie zemstę. W rozwiniętym społeczeństwie burżuazyjnym oba elementy ulegają skasowaniu: wraz z myślą o zemście również tęsknota staje się tabu - i tak dokonuje się intronizacja zemsty, zapośredniczona przez zemstę jaźni na sobie. * W oryginale gra słów: w słowie der Yerschlagene - przebiegły, szczwany - wyraźnie czytelna jest cząstka Schlag - cios, uderzenie (pr^yp. tlumj.

74

Dialektyka oświecenia

dawna ofiara sama stała się tymczasem irracjonalna, jawi się roztropności słabszego w tym przypadku Odyseusza jako głupo­ ta rytuału. Rytuał jest akceptowany, jego litera ściśle prze­ strzegana. Ale pozbawiony sensu nakaz przeczy sam sobie: można go ominąć na gruncie jego własnego regulaminu. Właśnie duch opanowujący przyrodę postuluje stale wyższość przyrody w tych zawodach. Wszelkie burżuazyjne oświecenie zgodnie domaga się trzeźwości, rzeczowości, trafnego rozpoznania sto­ sunku sił. pragnienie nie powinno być ojcem myśli. A to dlatego, że wszelka władza w społeczeństwie klasowym sprzężona jest z dojmującą świadomością własnej bezsiły wobec natury fizycznej oraz wobec jej następczyni w życiu społecznym - wielości jednostek ludzkich. Tylko świadomie kontrolowane dostosowa­ nie się do natury pozwala fizycznie słabszemu nad nią zapanować. Rafio, która wypiera mimesis, jest nie tylko jej przeciwieństwem. Sama jest mimesis - naśladuje martwotę. Podmiotowy duch, który naturę pozbawia duszy, zwycięża naturę w ten sposób, że naśladuje jej skostnienie i pozbawia duszy sam siebie. Na­ śladowanie wstępuje na służbę panowania - nawet człowiek w oczach człowieka staje się antropomorfizacją. Schematem Odyseuszowej chytrości jest opanowanie przyrody przez takie właśnie upodobnienie się. Ocena stosunku sił, która przetrwanie niejako z góry uzależnia od wyznania własnej klęski, a wirtualnie od śmierci, in nuce zawiera już zasadę mieszczańskiej trzeźwości, zewnętrzny schemaTuWewriętrznienia ofiary, wyrzeczenie. Chytrus może przetrwać tylko za cenę własnego marzenia, od którego odstępuje, gdy odczarowując zewnętrzne potęgi odczarowuje samego siebie. Nie może mieć nigdy wszystkiego naraz, musi zawsze czekać, zdobywać się na cierpliwość, rezygnować, nie wolno mu spożywać lotosu ani raczyć się wołami świętego Hyperiona, a gdy żegluje przez cieśninę, musi wziąć w rachubę utratę towarzyszy, których porwie Scylla. Przemyka się, na tym polega jego przetrwanie, a cała sława, jaka przypada mu w udzia­ le, potwierdza jedynie, że godność bohatera zdobywa się tylko za cenę zdławienia dążeń do całego, wszechogarniającego, njepodzielonego szczęścia.

Dygresja I: Odyseus^ albo mit oświecenia

75

Formuła chytrości Odyseusza polega na tym, że oderwany, instrumentalny duch, z rezygnacją przystosowujący się do natury, oddaje jej należny trybut i właśnie dzięki temu ją oszukuje. Mityczne potwory, w których władzę się dostaje, reprezentują niejako skamieniałe umowy, rachunki z praczasów. Tak jawi się epoce patriarchalnej starsza religia ludowa ze swymi rozproszony­ mi reliktami: pod olimpijskim niebem ucieleśniają one abstrakcyj­ ny los, absurdalną konieczność. Że nie można było np. wybrać innej drogi niż ta, która wiedzie między Scyllą a Charybdą - to daje się jeszcze pojąć racjonalnie jako mityczna figura przewagi prądów morskich nad małymi archaicznymi statkami. Ale w mitycznie uprzedmiotowionej przenośni naturalny stosunek siły i bezsilności przybrał już charakter stosunku prawnego. Scylla i Charybda mają prawo do tego, co im wpada w paszcze, tak samo jak Kirke ma prawo przemieniać nieodpornych, a Polifem ma prawo do ciał swoich gości. Każda z tych mitycznych postaci ma z reguły robić zawsze to samo. Ich istotą jest powtarzanie: gdyby kolejna powtórka się nie powiodła, oznaczałoby to dla nich koniec. Dzieje się z nimi poniekąd to, co w mitach kary związanych ze światem podziemnym - w micie Tantala, Syzyfa, Danaid - dzieje się z wyroku Olimpu. Są figurami przymusu: okrucieństwa, jakich się dopuszczają, to ciążąca na nich klątwa. Mityczne fatum definiuje się przez ekwiwalencję między ową klątwą, niegodziwością, która ją okupią, oraz wyrastającą z niej winą, która reprodukuje klątwę. Wszelkie prawo w dotychczasowej historii nosi ślady tego schema­ tu. W micie każdy moment cyklicznego biegu rzeczy jest odwetem za moment poprzedni i w ten sposób pomaga ustanowić kontekst _winy jako prawo. Otóż temu Odyseusz się sprzeciwia, jjaźn reprezentuje racjonalną ogólność przeciwko ^ Ponieważ jednak to, co ogólne, dotychczas splatało się z tym, co nieuchronne, racjonalność jaźni przybiera z konieczności formę ograniczoną, formę wyjątku. Musi uchylić się od obejmujących ją i zagrażających jej stosunków prawnych, które poniekąd wpisane są w każdą postać mityczną. Czyni prawu zadość w ten oto sposób, że prawo traci nad nim moc, gdyż to on prawu tę moc przyznaje. Niepodobna słuchać syren i nie ulec im: nie można im stawiać

76

Dialektyka oświecenia

oporu. Opór i zaślepienie to to samo; kto opiera się syrenom, zatraca się w micie, któremu chce stawić czoła. Chytrość natomiast to opór zracjonalizowany. Odyseusz nie próbuje obrać innej drogi niż ta, która prowadzi obok wyspy syren. Nie próbuje też postawić na przykład na wyższość swej wiedzy i swobodnie przysłuchiwać się uwodzicielkom - rojąc, że wolność wystarczy mu za ochronę. Poddaje się, statek obiera przeznaczony mu fatalny kurs, i Odyseusz doświadcza oto, że jakkolwiek świadomie zdystansowany od natury, to przecież słuchając nadal pozostaje jej podległy. Przestrzega umowy, słucha, i jeszcze uwiązany do masztu aż trzęsie się, by paść w ramiona uwodzicielek. Ale wytropił w umowie pewną lukę, którą - dotrzymując reguł - może się wymknąć. W pradziejowym kontrakcie nie zastrzeżono, czy przejeżdżający obok wyspy mają słuchać śpiewu syren związani czy nie. Więzy należą dopiero do stadium, gdy jeńców nie zabijano od razu. Odyseusz uznaje archaiczną potęgę pieśni, gdyż - technicznie oświecony - każe się skrępować. Skłania się ku pieśni rozkoszy i udaremnia ją jak śmierć. Skrępowany słuchacz rwie się do syren jak każdy inny. Ale Odyseusz urządził to tak, by podlegając syrenom zarazem im nie ulec. Mimo całej mocy swego pragnienia, która odzwierciedla moc syren, nie może się do nich wyrwać, bo wiosłujący towarzysze z zatkanymi woskiem uszami są głusi nie tylko na śpiew syren, ale także na rozpaczliwy krzyk dowódcy. Syreny otrzymują należny im trybut - już w pradziejach burżuazyjnego społeczeństwa zneutrali­ zowany w tęsknotę tego, kto je wymija podążając swoją drogą. Epopeja milczy o tym, co stało się ze śpiewaczkami, gdy statek znikł w oddali. W tragedii jednak musiałaby to być ich ostatnia godzina - tak jak ostatnia godzina dla Sfinksa wybiła, gdy Edyp rozwiązał zagadkę, spełniając jego rozkaz i tym samym obalając go. Albowiem prawo mitycznych postaci - prawo silniejszego - żywi się jedynie niemożnością spełnienia jego postanowień. Jeżeli tym postanowie­ niom stanie się zadość, oznacza to zagładę mitów aż po ich najdalsze potomstwo. Od czasu fortunnie niefortunnego spotkania Odyseusza z syrenami dotknięte chorobą są wszystkie pieśni, i cała muzyka Zachodu boryka się z nonsensem śpiewu w cywilizacji, choć śpiew zarazem jest ożywczą siłą wszelkiej sztuki muzycznej.

Dygresja I: Odyseus^ albo mit oświecenia

11

Wraz z rozwiązaniem umowy przez jej dosłowne spełnienie zmienia się historyczna pozycja języka: język zaczyna oznaczać. Mityczny los, fatum, stanowiły jedno z wypowiedzianym słowem. ICrąg wyobrażeń, do którego należą wyroki losu, nieodmiennie wykonywane przez mityczne postaci, nie zna jeszcze różnicy między słowem a przedmiotem. Słowo ma mieć bezpośrednią władzę nad rzeczą, ekspresja i intencja zbiegają się ze sobą. griytrość tymczasem polega na wykorzystaniu różnicy. Czepia się słowa, aby odmienić rzecz. Tak rodzi się świadomość intencji: w swej niedoli Odyseusz doświadcza dualizmu, przekonując się, że to samo słowo może oznaczać różne rzeczy. Ponieważ pod nazwę udeis można podstawić zarówno bohatera, jak nikogo, złamane zostaje zaklęcie nazwy. Niezmienne słowa pozostają formułami nieubłaganego układu natury. Już w magii sztywność słów miała stawiać czoła nieustępliwości losu, którego słowa były zarazem odzwierciedleniem. Tym samym przesądzone już było przeciwień­ stwo między słowem a tym, do czego słowo się upodobniało. W stadium homeryckim przeciwieństwo to nabiera decydującej wagi. Odyseusz odkrywa w słowach to, co w rozwiniętym społeczeństwie burżuazyjnym nazywa się formalizmem: za ich trwałą moc obowiązującą trzeba płacić tym, że dystansują się one od każdorazowo wypełniającej je treści i z dystansu odnoszą się do wszelkich możliwych treści, do nikogo równie dobrze jak do samego Odyseusza.Z formalizmu mitycznych nazw i reguł, które v®bpjętnie, tak jak natura, chcą władać ludźmi i dziejami, wyłania siię nominalizm - prototyp myślenia burżuazyjnego. Chytrość samozachowania karmi się tym procesem, jaki toczy się między słowem a rzeczą. Oba wzajemnie sprzeczne akty Odyseusza przy spotkaniu z Polifemem - posłuszeństwo wobec nazwy i odżeg­ nanie się od nazwy - są przecież jednym i tym samym. Odyseusz przyznaje się do siebie, gdy zapiera się siebie jako Nikt, ocala życie - zanikając. Takie upodobnienie się przez język do tego, co martwe, zawiera w sobie schemat nowoczesnej matematyki. Chytrość jako środek wymiany, gdzie wszystko odbywa się jak należy, gdzie umowa zostaje dotrzymana, a partner mimo to jest oszukany, przypomina pewien typ gospodarki, występujący - jeśli

Dialektyka oświecenia

7»

nie w mitycznych praczasach, to w każdym razie we wczesnej starożytności: prastara „wymiana okolicznościowa" między za­ mkniętymi gospodarstwami domowymi. „Nadwyżki bywają przy okazji wymieniane, ale podstawą zaopatrzenia jest produkcja w ł a s n a " . Zachowanie Odyseusza w przygodach przypomina ten wzorzec. Nawet w patetycznym obrazie żebraka feudał nosi rysy orientalnego kupca , powracającego z niesłychanym bogactwem, gdyż po raz pierwszy wbrew tradycji wyszedł poza krąg gospodar­ stwa domowego, wyruszył na morze. Przygodowy element jego poczynań to w kategoriach ekonomicznych po prostu irracjonalny aspekt jego racjonalności w stosunku do wciąż dominującej tradycyjnej formy gospodarki. Owa irracjonalność racjonalności przejawia się w chytrości - chytrość to upodobnienie się burżuazyjnego rozumu do wszelkiej nierozumności, która jawi mu się Jako jeszcze większa, zagrażająca potęga.. Chytry, działający w poje­ dynkę Odyseusz to już Bówo^oecbnomicus, w którego ślady pójdą potem wszyscy rozumni: toteż odyseja jest już robinsonądą. Obydwaj prototypowi rozbitkowie czynią ze swej słabości - słabo­ ści jednostki, która odrywa się od kolektywu - społeczną siłę. Zdani są na łaskę morza, bezradni w swej samotności - i właśnie ta izolacja nakazuje im kierować się bezwzględnie własnym par­ tykularnym interesem. IJcieleśniają zasadę kapitalistycznej gos­ podarki, zanim jeszcze posłużą się robotnikiem; dobra zaś, które zdołali ocalić, by włożyć je w nowe przedsięwzięcie, potwierdzają prawdę, że przedsiębiorca przystępuje do konkurencji z czymś więcej niż tylko z pracą własnych rąk. Ich bezsilność wobec przyrody funkcjonuje już jako ideologiczna osłona ich społecznej przewagi. Bezbronność Odyseusza wobec żywiołu morza jest niczym legitymacja - daje podróżnikowi tytuł do wzbogacania się kosztem tubylców. Ekonomia burżuazyjna zawarła to później w pojęciu ryzyka: możliwość niepowodzenia jest moralnym uzasa­ dnieniem zysku. Z perspektywy rozwiniętego społeczeństwa wy13

14

13

M. Weber: Wirtschaftsgeschichte. München-Leipzig 1 9 2 4 , s. 3. Victor Berard ze szczególnym naciskiem, choć nie bez kilku konstruk­ cji apokryficznych, podkreśla semicki element Odysei. Por. rozdział „Les Pheniciens et FOdysee". W: La Resurrection d'Homere. Paris 1 9 3 0 , s. 1 1 1 i nast. 14

Dygresja I: Odyseus^ albo mit oświecenia

79

miany i jego jednostek przygody Odyseusza to po prostu obraz ryzyka, jakie składa się na drogę do sukcesu. Odyseusz żyje wedle /ggsady, która legła u podstaw społeczeństwa burżuazyjnego. Jednostka miała przed sobą wybór: oszukiwać albo zginąć. Oszustwo było znamieniem rozumu i zarazem zdradzało jego partykularność. Jakoż elementem uniwersalnego uspołecznienia - tak jak się ono rysuje na przykładzie podróżnika Odyseusza i fabrykanta-solisty Robinsona - już pierwotnie jest absolutna samotność, która ujawnia się w całej pełni u kresu ery burżuazji. "Radykalne uspołecznienie to radykalne wyobcowanie. Obaj, Odyseusz i Robinson, mają do czynienia z totalnością: Odyseusz ją przemierza, Robinson ją stwarza. Obaj dokonują tego w całkowitej izolacji od innych ludzi. Stykają się z nimi jedynie w postaci wyobcowanej: inni ludzie są wrogami lub oparciem, zawsze tylko narzędziem, rzeczą. Jedna z pierwszych przygód właściwego nostos sięga jednak znacznie dawniejszych stosunków, sprzed barbarzyńskiej epoki demonów i bogów-czarowników. Chodzi o opowieść o Lotofagach - zjadaczach lotosu. Kto skosztuje ich pożywienia, przepad­ nie - jak ten, kto usłyszał głos syren albo kogo dotknęła różdżka Kirke. Nie czeka go wszelako nic strasznego: „Nie myśląc zgubić naszych ludzi, dali im Lotofagowie skosztować lotosu" . Grozi im tylko zapomnienie i zatrata woli. Zaklęcie skazuje jedynie na stan bez pracy i walki pośród „żyznej ziemi" : „Skoro jednak ktoś zje lotosu miodny plon, już ani wracać nie chce, ani dać wieści o sobie, tak i ci woleli zostać u Lotofagów, razem z nimi zrywać lotos i zapomnieć o powrocie" . Na taką idyllę, przypominającą wszak szczęście narkotyku, dzięki któremu w surowszych ustrojacTTspołecznych warstwy ujarzmione zdolne są znosić nieznośne warunki, rozum samozachowania swoim ludziom nie zezwala. Idylla ta to w istocie tylko pozór szczęścia, tępa wegetacja, uboga jak egzystencja zwierząt. W najlepszym przypadku byłby to brak świadomości nieszczęścia$5iczesc!e jednak zawiera w sobie praw15

l ó

17

15

16

17

Odyseja, I X , 9 2 i nast. (s. 1 4 2 ) . Tamże, X X I I I , 3 1 1 (s. 3 6 3 ) . Tamże, I X , 9 4 i nast. (s. 1 4 2 ) .

Diaiektyka oświecenia

8o

dę. Jest zasadniczo rezultatem czegoś. Rozwija się na -gruncie zniesionego cierpienia. Toteż cierpliwie wytrzymujący wszystko Odyseusz ma słuszność, gdy nie może wytrzymać u Lotofagów. Reprezentuje przeciwko nim ich własną sprawę, urzeczywistnienie utopii przez dziejową pracę, podczas gdy proste trwanie w błogo­ ści odciąga siły niezbędne do tej pracy. Gdy jednak racjonalność - Odyseusz - spostrzega słuszność swoich racji, z konieczności staje po stronie nieprawości. Bezpośrednim skutkiem jest jego działanie na rzecz panowania. Rozum samozachowania nie może aprobować owego szczęścia ,,na uboczu świata" , podobnie jak bardziej niebezpiecznych form szczęścia w późniejszych fazach. Leniwi zostają sterroryzowani i przetransportowani na galery: „Gwałtem sprowadziłem płaczących na okręty i tam przykułem do ław wioślarskich" . Lotos to potrawa orientalna. Do dziś, drobno posiekany, odgrywa rolę w kuchni chińskiej i hinduskiej. Być może siła atrakcji, jaką mu się przypisuje, wiąże się z regresem do stadium zbierania owoców ziemi lub morza, poprzedzającego uprawę roli, hodowlę, a nawet myślistwo, jednym słowem: wszelką wytwórczość. Nieprzypadkowo zapewne epopeja łączy żywot właściwy dla krainy pieczonych gołąbków ze spożywaniem kwiatów - nawet gdyby dziś już nie zostało po tym żadnych śladów, s p o ż y w a n i e kwiatów, jak to jeszcze jest w zwyczaju przy deserach na Bliskim Wschodzie, a co dzieci Europy znają pod postacią wypieków z olejkiem różanym oraz kandyzowanych fiołków, obiecuje stan, gdzie reprodukcja życia niezależnajest od świadomych zabiegów o przetrwanie, a błoga sytość - od korzyści planowego wyżywienia. Wspomnienie o najbardziej odległym i najdawniejszym szczęściu, żywe w zmyśle powonienia, splata się jeszcze z intymnością cielesnego pochłaniania, inkorporacji. Od18

19

20

18

J . Burckhardt: Griechische Kulturgeschichte. T. 3 . Stuttgart b.r. w. s. 9 5 . Odyseja, IX, 9 8 i nast. (s. 1 4 2 ) . W mitologii hinduskiej lotos to bogini ziemi (por. H. Zimmer: Maja. Stuttgart-Berlin 1 9 3 6 , s. 1 0 5 i nast.). Jeżeli zachodzi jakiś związek z mityczną tradycją, na której opiera się homerycki nostos, to spotkanie z Lotofagami można interpretować jako jeden z epizodów w rozprawie z mocami chtonicznymi. 19

2 0

Dygresja I: Odyseus% albo mit oświecenia

81

syła w czasy prehistoryczne. Nieważne, ile udręk przyszło wtedy znosić - ludzie nie umieją wyobrazić sobie szczęścia, które nie zapożyczałoby rysów od owej najdawniejszej epoki: „Płynęliśmy dalej ze smutkiem w s e r c u " . Cyklop Polifem, następna postać, ku której zagnany zostaje Odyseusz - u Homera „zostać zagnanym" i „być przebiegłym" to ekwiwalenty * - obnosi swe jedno oko, wielkości koła, jako relikt tych samych praczasów: jedno oko przypomina nos i usta, narządy prymitywniejsze od symetrii oczu i uszu , która w jedności pokrywających się postrzeżeń toruje dopiero drogę identyfikacji, głębi, przedmiotowości. Mimo to w porównaniu z Lotofagami Polifem reprezentuje późniejszą epokę, epokę barbarzyńską w ścis­ łym sensie, mianowicie czasy myśliwych i pasterzy. Barbarzyństwo u Homera to stan, w którym nie prowadzi się jeszcze systematycz­ n e j uprawy roli, a przeto nie doszło jeszcze do systematycznej, wyznaczającej rozkład czasu organizacji pracy i społeczeństwa. Homer mówi o „nie znających prawa Kiklopach" , którzy - i tu cywilizacja jak gdyby ukradkiem przyznaje się do winy - „zdają się tylko na bogów nieśmiertelnych, własnymi rękami ani roślin nie sadzą, ani nie orzą, wszystko u nich niesiewne rośnie i nieuprawne, pszenica i jęczmień, a winna latorośl niesie wino z bujnych gron, które im deszcz dzeusowy podlewa" . Obfitości niepotrzebne są prawa, i oto skarga cywilizacji na anarchię brzmi niemal jak oskarżenie obfitości: „Nie masz u nich zgromadzeń, ani do narad, ani do sądów, mieszkają na szczytach gór wysokich, w głębokich jaskiniach, każdy stanowi prawo dla swych dzieci i żon i nawzajem się o siebie nie troszczą" . Jest to już patriarchalne społeczeństwo rodowe, oparte na ucisku fizycznie słabszych, ale jeszcze nie 21

22

2 3

2 4

2 5

* Niem. verschlagen werden (przypadkiem, mimo woli gdzieś się dostać) i verschlagen sein (być przebiegłym), por. też gwiazdkowy przypis na s. 7 3 (przyp. tłum.). 21

Odyseja, I X , 1 0 5 ( s . 1 4 3 ) .

22 Wg Wilamowitza cyklopi to „właściwie zwierzęta" {Glaube der Hellenen, t. 1 , s. 1 4 ) . Odyseja, I X , 1 0 6 . Tamże, 1 0 7 i nast. (s. 1 4 3 ) . Tamże, 1 2 2 i nast. (s. 1 4 3 ) . 23

24

25

Dialektyka oświecenia

82

zorganizowane według kryterium stałej własności i wynikającej stąd hierarchii - między mieszkańcami jaskiń nie zachodzą żadne powiązania, co tłumaczy brak obiektywnych praw i pozwala Homerowi na zarzut, iż cyklopi nie zważają wzajem na siebie, żyją w stanie dzikości. Zresztą pragmatyczna wierność narratora pod­ waża nieco później tę ocenę, dyktowaną kryteriami cywilizacji: na okrzyk oślepionego Polifema współplemieńcy mimo wszystko przybiegają, i tylko fortel Odyseusza z imieniem powstrzymuje głuptasów w ich gotowości do solidarnej p o m o c y . Głupota i brak praw wydają się tu tym samym: gdy Homer mówi o Polifemie „potwór gardzący prawem" , znaczy to nie tylko, że ten w swoim myśleniu nie respektuje praw obyczajności, ale także, że samo jego myślenie nie jest podporządkowane prawom, że jest niesystematyczne, rapsodyczne: wszak gdy Odyseusz z towarzy­ szami uczepili się baranom u brzuchów, miast dosiąść ich wierz­ chem, Polifem nie umie już rozwiązać tej mieszczańskiej łamigłó­ wki i odpowiedzieć sobie na pytanie, jak też nieproszeni goście wymknęli się z jaskini; nie zauważa też sofistycznego dwuznacznika w fałszywym imieniu Odyseusza. Polifem, który zawierza potędze nieśmiertelnych, jest ludożercą, a więc mimo ufności odmawia bogom szacunku: „Głupi jesteś, cudzoziemcze, albo z daleka przychodzisz" - w późniejszych czasach nie rozróżniano już tak skrupulatnie między głupcami i cudzoziemcami, a nie­ znajomość miejscowego obyczaju, podobnie jak wszelką obcość uznawano z góry za głupotę - „że mnie każesz bać się i słuchać bogów. My, Kiklopi, nie dbamy ani o Dzeusa Egidodzierżcę, ani o bogów szczęśliwych, ponieważ o wiele silniejsi jesteśmy". „Silniejsi" - szydzi w relacji Odyseusz. Miało to jednak znaczyć: starsi; władza systemu solarnego zostaje uznana, ale mniej więcej tak, jak feudał uznaje potęgę mieszczańskiego bogactwa, w cicho­ ści ducha czując się lepszym i nie dostrzegając, że reprezentuje nieprawość tego samego rodzaju, jak ta, która go spotyka. Bliski bóg morza, Posejdon, ojciec Polifema i wróg Odyseusza, jest 26

2 7

28

2 6

2 7

2 8

Por. tamże, 4 0 3 (s. 1 5 1 ) . Tamże, 4 2 8 (s. 1 5 2 ) . Tamże, 2 7 3 i nast. (s. 1 4 7 ) .

Dygresja I: Ody se us^ albo mit oświecenia

83

starszy niż uniwersalny, odległy bóg nieba Zeus - jakoż niejako na plecach bohatera rozgrywa się walka między religią ludową, związaną z żywiołami, a logocentryczną religią prawa. Nie znający praw Polifem nie jest po prostu potworem, jakiego zrobiło zeń cywilizacyjne tabu, w bajkowym świecie oświeconego dzieciństwa zrównujące go z olbrzymem Goliatem. W skromnym obszarze, na którym wedle ustalonego porządku i nawyku realizuje się jego samozachowanie, nie brak elementów o charakterze pojednaw­ czym. Gdy przystawia owcom i kozom młode do wymion, te praktyczne czynności cechuje troska o samo stworzenie, słynna mowa zaś do barana przewodnika, którego Polifem zowie swym przyjacielem i pyta, czemu to ten dziś jako ostatni opuszcza jaskinię, czy może martwi go nieszczęście jego pana - mowa ta ma w sobie taki ładunek emocji, że porównać z nią można jedynie kulminacyjny fragment Odysei, moment, gdy stary pies Argos rozpoznaje powracającego Odyseusza - mimo odrażającej brutal­ ności, jaką mowa się kończy. Zachowanie olbrzyma nie zobiek­ tywizowało się jeszcze w charakter. Na błagania Odyseusza Polifem odpowiada nie po prostu zajadłą nienawiścią, ale wzbra­ niając się uznać prawo, które jeszcze na dobre go nie obejmuje: nie zamierza oszczędzić Odyseusza i jego towarzyszy - „jeśli by mi serce nie k a z a ł o " - natomiast czy rzeczywiście, jak utrzymuje w swej relacji Odyseusz, przemawia podstępnie - trudno roz­ strzygnąć. Z pyszałkowatym uniesieniem odurzony cyklop obiecu­ je Odyseuszowi gościniec , i dopiero gdy Odyseusz przedstawia się jako Nikt, naprowadza go to na złowrogi pomysł, że podarek z jego strony będzie polegał na tym, iż dowódcę zje na ostatku - może dlatego, że nazwał się on Nikim, a przeto dla nietęgiej głowy olbrzyma nie zalicza się do istniejących . Fizyczna brutal­ ność siłacza wiąże się z jego niepoprawną ufnością. Toteż wypeł­ nienie mitycznej reguły, oznaczającej zawsze krzywdę skazanego, 29

3 0

31

2 9

Tamże, 2 7 8 (s. 1 4 7 ) . Por. tamże, 3 5 5 i nast. (s. 1 5 0 ) . „Matołkowatość, którą głupiec nieraz już objawiał, mogła się nareszcie ukazać w świetle poronionego dowcipu" (L. Klages: Der Geist..., wyd.

3 0

31

cyt., s. 1 4 6 9 ) .

Dialekty ka oświecenia

»4

jest też uszczerbkiem dla władzy natury, która ustanowiła to prawo. Polifem i inne potwory, które Odyseusz wyprowadza w pole, to już prototypy głupiego diabła ery chrześcijańskiej - aż po Shylocka i Mefistofelesa. Głupota olbrzyma, która jest substan­ cją jego barbarzyńskiej brutalności, dopóki mu się dobrze powo­ dzi, reprezentuje to, co lepsze, z chwilą gdy zostaje pokonana przez tego, który lepiej wie. Odyseusz wkrada się w zaufanie Polifema, a tym samym uznaje reprezentowane przezń łupieskie prawo do ludzkiego mięsa - według schematu chytrości, która wypełniając reguły zarazem je rozsadza: „Weź, Kiklopie, pij wino, kiedy się najadłeś mięsa ludzkiego, abyś wiedział, jaki to napój chowaliśmy na naszym okręcie" - zaleca apostoł kultury. Upodobnienie się ratio do jej przeciwieństwa, do stanu świado­ mości, której nie towarzyszy jeszcze skrystalizowana tożsamość - stan ten reprezentuje niezdarny olbrzym - kulminuje w fortelu z imieniem. Podstęp ten należy do rozpowszechnionego folkloru. W języku greckim zasadza się na grze słów; w jednym i tym samym słowie nazwa: Odyseusz - i intencja: Nikt - odrywają się od siebie. Jeszcze dla współczesnych uszu Odysseos i Udeis brzmi podobnie, i można sobie wyobrazić, że w jednym z dialektów, w których przekazywano historię powrotu do Itaki, imię króla wyspy rzeczywiście przypominało słowo „nikt". Kalkulacja, że po doko­ naniu czynu Polifem na pytanie swych współplemieńców o wino­ wajcę odpowie: Nikt, a w ten sposób pomoże zatuszować czyn i uchronić winnego przed pościgiem, wydaje się jedynie wątłą racjonalistyczną obudową. W rzeczywistości podmiot Odyseusz zapiera się swej tożsamości, która czyni go podmiotem, i ratuje życie przez upodobnienie się - mimicry — do tego, co amorficzne. Zwie się Nikim, ponieważ Polifem nie jest jaźnią, a pomieszanie nazwy i rzeczy powoduje, że oszukany barbarzyńca wpada w puła­ pkę: jego wołanie o zemstę pozostaje magicznie związane z imie­ niem tego, na którym Polifem chce się mścić, imię to zaś sprawia, że wołanie pozostaje bezsilne. Gdy bowiem Odyseusz w nazwie umieszcza intencję, jednocześnie wyrywa nazwę z kręgu magii. ? Samozachowanie polega zatem w tym przypadku — podobnie jak Odyseja, IX, 347 i nast. (s. 1 4 9 ) . 3 2

32

Dygresja I: Odyseus^ albo mit oświecenia

85

W^całej epopei, i podobnie jak we wszelkiej cywilizacji - na zaparciu jjTę siebie. W rezultacie jaźń popada w tryby kontekstu natury, z którego chciała się wymknąć. Kto sam mieni się Nikim i posługuje się upodobnieniem do stanu natury, jako środkiem do zapanowania nad naturą, popada w zuchwalstwo. I tak chytry Odyseusz ucieka­ jąc, jeszcze w zasięgu miotanych przez olbrzyma głazów, nie tylko drwi sobie z niego, ale zdradza mu swoje prawdziwe imię i po­ chodzenie: jak gdyby dawny świat miał nad nim, który właśnie "szczęśliwie uszedł niebezpieczeństwa, taką jeszcze moc, że Ody­ seusz, raz nazwawszy się Nikim, musi obawiać się, iż znowu stanie się nikim, jeżeli nie odtworzy swej tożsamości za pomocą magii piłowa:, choć właśnie magia ta została dopiero co przez racjonalną tożsamość wyparta. Przyjaciele starają się powstrzymać go od głupstwa, jakim jest deklaracja własnej przebiegłości, ale bez powodzenia, i Odyseuszowi ledwo udaje się ocaleć przed skalnymi blokami, gdy zapewne na dźwięk jego imienia Posejdon - bynaj­ mniej nie przedstawiony jako wszechwiedzący - kieruje na niego swą nienawiść. Chytrość, która polega na tym, że roztropny przybiera maskę głupoty, przeradza się w głupotę, gdy tylko maska zostaje zrzucona. Taka jest dialektyka wymowności. Od czasów antycznych aż po faszyzm wytykano Homerowi gadulstwo — zarów­ no bohaterów, jak narratora. Ale o wyższości Jończyka nad dawnymi i nowymi Spartanami świadczy to, że pokazał, jak zgubne skutki ma wymowa chytrego pośrednika dla niego samego. Mowa, która triumfuje nad siłą fizyczną, nie może się zatrzymać. Jej strumień towarzyszy strumieniowi świadomości, samemu myśleniu, jako parodia: niewzruszona autonomia myślenia przybiera charakter błazeństwa, manii, gdy wkracza w rzeczywistość za pośrednictwem "Thowy - tak jak gdyby myślenie i rzeczywistość sprowadzały się do tego samego, gdy przecież myślenie tylko poprzez dystans zyskuje władzę nad rzeczywistością. Ale ten dystans oznacza zarazem cierpienie. Toteż wbrew porzekadłu, roztropnego zawsze kusi, by za dużo mówić. Obiektywnie powodujenim^ strach,, że jeśli nie będzie nieprzerwanie podtrzymywał przewagi słowa nad siłą, zo­ stanie przewagi tej przez siłę pozbawiony. Słowo bowiem wie, że jest słabsze od natury, którą oszukało. Nadmierne gadulstwo x

Dialektyka oświecenia

86

zdradza się, ujawnia, że zasadą jego jest przemoc i nieprawość, i w ten sposób prowokuje tego, kogo należy się bać, do groźnego działania. Mityczny przymus słowa w praczasach trwa nadal w nieszczęściu, jakie oświecone słowo ściąga samo na siebie. Udeis, który nie może się powstrzymać, by nie wyznać, iż jest Odyseuszem, ma już rysy Żyda, który w śmiertelnym strachu obstaje przy swej wyższości, wywodzącej się z tegoż strachu przed śmiercią, a motyw zemsty godzącej w pośrednika nie pojawia się u kresu społeczeństwa burżuazyjnego, ale u jego początku, jako negatyw­ na utopia, ku której nieodmiennie dąży wszelka przemoc. W odróżnieniu od opowieści o wydostaniu się z mitu, jakim jest ucieczka od barbarzyństwa ludożercy, czarodziejska historia o Kirke odsyła znowu do stadium magicznego we właściwym sensie. Magia dezintegruje jaźń, która dostaje się ponownie wjiejwładzę i tym samym z powrotem zepchnięta zostaje na poziom gatunku starszego biologicznie. Rozbicie jaźni dokonuje się raz jeszcze mocą zapomnienia. Wraz z trwałym porządkiem czasu unicest­ wiona zostaje też silna wola podmiotu, który się tym porządkiem kieruje. Kirke przywodzi mężczyzn do tego, by zdali się na głos instynktu - z czym zawsze wiązano zwierzęcą postać uwiedzione­ go, w Kirke zaś dopatrywano się prototypu hetery, w myśl słów Hermesa, który jawnie przypisuje jej motywy erotyczne: „Prze­ straszona, zaprosi cię do łożnicy. Wtedy już nie wzdragaj się dłużej wejść do łoża b o g i n i " . Symbolika Kirke jest dwuznaczna - w fabule występuje ona na przemian jako ta, która przywodzi do zguby, i ta, która pomaga; dwuznaczność też kryje się w jej rodowodzie: Kirke jest córką Heliosa i wnuczką Okeanosa. Łączy żywioł ognia i wody - które to połączenie - w przeciwień­ stwie do prymatu jednego określonego aspektu natury, matriarchalnego bądź patriarchalnego, stanowi istotę promiskuityzmu, heteryczności, widoczną jeszcze w spojrzeniu nierządnicy, w któ­ rym lśni wilgotny refleks księżyca. Hetera daje szczęście i niszczy 33

34

3 5

Tamże, X, 2 9 6 / 7 (s. 1 6 5 ) . Por. tamże, 1 3 8 i nast. Por. też F. C Bauer: Symbolik und Mythologie. T. 1 . Stuttgart 1 8 2 4 , s. 4 7 . Por. Ch. Baudelaire: Le vin du solitaire, w: Les Fleurs du mal.

3 3

3 4

3 5

Dygresja I: Odyseus^ albo mit oświecenia

87

autonomię uszczęśliwionego - na tym polega dwuznaczność tej apostaci. ATc niekoniecznie niszczy jego samego: zachowuje starszą formę życia. Podobnie jak Lotofagowie Kirke nie czyni swoim gościom nic, co groziłoby śmiercią, i nawet ci, których zamieniła w zwierzęta, zachowują się spokojnie: ,,Dokoła kręciły się wilki górskie i lwy, które zaczarowała złym zielem. Nie rzucały się na ludzi, ale łasiły się, wywijając długimi ogonami. Jak psy łaszą się koło pana wracającego z uczty, bo im zawsze przynosi smaczne kąski, tak uwijały się przy naszych towarzyszach te lwy i wilki o mocnych pazurach" . Zaczarowani ludzie zachowują się podob­ nie jak dzikie zwierzęta, które przysłuchiwały się grze Orfeusza. Mityczny rozkaz, który ma nad nimi władzę, wyzwala w nich zarazem wolność uciśnionej natury. Cofają się do stadium mitycz­ nego, ale tym samym mit zostaje unieważniony. Ujarzmienie popędu - to, co daje jaźń i oddziela od zwierząt - było introwersją ujarzmienia w beznadziejnie zamkniętym cyklu przyrody, do którego aluzją - wedle dawniejszych interpretacji - jest imię Kirke. Natomiast potężny czar, który przypomina wyidealizowaną prehi­ storię, wywołuje - tak jak idylla Lotofagów - pewien, choćby nader skromny, pozór pojednania ze zwierzęcością. Ponieważ jednak w tym przypadku zwierzęta były przedtem ludźmi, epopeja cywilizacji nie umie przedstawić tego, co się im przydarza, inaczej niż w kategoriach fatalnego upadku — jakoż u Homera z trudem można dopatrzeć się elementu rozkoszy jako takiej. JElijnirnije się ją tym zacieklej, im hardziej cywilizowane są ofiary. Towarzysze jOdyseusza nie stają się - jak poprzedni goście - świętymi tworami dzikiej przyrody, ale nieczystymi zwierzętami domowymi - wiep­ rzami. Może w opowieść o Kirke wplata się wspomnienie chtonicznego kultu Demeter, gdzie świnia była zwierzęciem świętym. Może przesłanką motywu jest też anatomiczne podo3 6

3 7

3 8

3 9

36

Por. J . A. K . Thomson: Studies in the Odyssey. Oxford 1 9 1 4 , s. 1 5 3 . Odyseja, X , 2 1 2 i nast. (s. 1 6 3 ) . Murray pisze o „seksualnej czystce", jakiej poematy homeryckie poddano w trakcie redakcji (por. wyd. cyt., s. 1 4 1 i nast.). „Świnia jest zwierzęciem ofiarnym w kulcie Demeter" (Wilamowitz-Moellendorff: Der Glaube der Hellenen, wyd. cyt., t. 2 , s. 5 3 ) . 37

3 8

39

Dialektyka oświecenia

88

bieństwo wieprza do człowieka i jego nagość: jak gdyby u Joń­ czyków łączenie się z tym, co podobne, obłożone było takim samym tabu jak u Żydów. Wreszcie w grę może wchodzić zakaz kanibalizmu, gdyż - jak u Juvenala - smak ludzkiego mięsa opisywany jest jako zbliżony do wieprzowiny. Tak czy inaczej cała późniejsza cywilizacja z upodobaniem nazywała wieprzami osob­ ników, których popęd kierował ku innym rozkoszom niż te, jakie społeczeństwo usankcjonowało dla swoich celów. Czar i an­ tidotum w historii o przemianie towarzyszy Odyseusza związane są z zielem i winem, odurzenie i przebudzenie - z powonieniem jako coraz bardziej hamowanym i tłumionym zmysłem, najbliższym zarówno sprawom płci, jak pamięci praczasów. Ale już w wize­ runku świni owo szczęście powonienia zniekształcone jest w for­ mie przymusowego węszenia istoty, która ma nos przy ziemi i wyrzeka się postawy wyprostowanej. Jest tak, jakby hetera-czarodziejka w rytuale, jakiemu poddaje mężczyzn, powtarzała raz jeszcze rytuał, któremu patriarchalne społeczeństwowciąż na nowo poddaje ją samą. Jak ona, kobiety pod presją cywilizacji skłonne są przyswajać sobie cywilizacyjny sąd o kobiecie i znie­ sławiać seks. W rozprawie między oświeceniem a mitem, której ślady odnajdujemy w epopei, potężna uwodzicielka jest już słaba, anachroniczna i potrzebuje posłusznych zwierząt w charakterze eskorty. Jako przedstawicielka natury kobieta w społeczeństwie burżuazyjnym stała się zagadkową mieszanką nieodpartej siły u r o k u i bezsilności. Odzwierciedla w ten sposób próżne kłam4 0

41

4 2

43

4 0

Por. S. Freud, Kultura jako ^ródło cierpień. W: Człowiek, religia, kultura. Przeł. J . Prokopiuk. Warszawa 1967, s. 271 i nast., przypis. Wilamowitz w jednej z uwag wskazuje nieoczekiwanie na związek między pojęciem węszenia a pojęciem noos, autonomicznego rozumu: „Schwyzer bardzo przekonywająco łączy noos z sapaniem i węszeniem" (Wilamowitz-Moellendorf: Die Heimkebr des Odysseus, wyd. cyt. 1 9 1 ) . Wilamowitz kwestionuje jednak, jakoby pokrewieństwo etymologiczne mogło mieć wpływ na znaczenie. Por. Odyseja, X , 4 3 4 (s. 169). Świadomość tej nieodpartej siły wyraziła się potem w kulcie Afrodyty Peithon, „której urokowi nie można było się oprzeć" (Wilamo­ witz-Moellendorf: Der Glauben der Hellenen, wyd. cyt., t. 2 , s. 1 5 2 ) .

41

4 2

4 3

Dygresja 1: Odyseus^ albo mit oświecenia

8

9

stwo panowania, które miast pojednania z naturą zakłada jej przezwyciężenie. ^ M a ł ż e ń s t w o to pośrednia droga, jaką obiera społeczeństwo, aby sobie z tym poradzić: kobieta pozostaje stroną bezsilną, gdyż siła przysługuje jej tylko za pośrednictwem mężczyzny. Coś z tego rysuje się już w porażce bogini-hetery z Odysei - podczas gdy dojrzałe małżeństwo z Penelopą, literacko młodsze, reprezentuje późniejsze stadium obiektywności patriarchalnych instytucji. Gdy •©cfyseusz pojawia się na Aajai, podwójny sens stosunku mężczyz­ ny do kobiety, tęsknota i nakaz, przybiera formę wymiany zabezpieczonej umowami. Warunkiem tego jest wyrzeczenie. Odyseusz opiera się urokowi Kirke. Dzięki temu przypada mu w udziale to właśnie, co jej urok tylko złudnie obiecywał tym, którzy się jej nie oparli. Odyseusz śpi z Kirke. Przedtem jednak zmusza ją do złożenia olimpijskiej przysięgi, wielkiej przysięgi nieśmiertelnych. Przysięga ma uchronić mężczyznę przed okale­ czeniem, przed zemstą za zakaz promiskuityzmu i za męską dominację, która - jako trwałe wyrzeczenie się popędu - jest "jednak symbolicznym samookaleczeniem się mężczyzny. 'Kirke będzie powolna panu, jaźni, temu, który się jej oparł, który nie dał się przemienić i któremu Kirke zarzuca, że w jego piersi mieszka "duch nieugięty" : ,,Lecz włóż do pochwy swój miecz i oboje wejdźmy do naszej łożnicy, by w uścisku miłosnym zaufać sobie nawzajem" . Kirke wyznacza cenę za rozkosz, którą daje: ceną tą jest pogarda dla rozkoszy;'ostatnia hetera okazuje się pierwszą "posTacią kobiecą. W przejściowej fazie między podaniem a historią przyczynia się walnie do ugruntowania mieszczańskiego chłodu. Swoim zachowaniem praktykuje zakaz miłości, z biegiem czasu upowszechniający się tym bardziej, im bardziej miłość jako gjS$fcpłogia miała osłaniać nienawiść między konkurującymi przed­ siębiorcami. W świecie wymiany ten, kto daje więcej, nie ma racji; kochający zas zawsze kocha z nadmiarem. Ofiarę kochającego wynosi się pod niebiosa, ale zarazem zważa się pilnie, by ofiara nie była mu oszczędzona. Kochającego obwinia się i karze właśnie za 44

4 5

44

Odyseja, X, 329 (s. 166).

45

Tamże, 333 i nast. (s. 166).

Dialektyka oświecenia

9°

to, że kocha. Niezdolność do panowania nad samym sobą i nad innymi - której świadectwem jest miłość - to dostateczny powód, by wzbraniać mu spełnienia. Wraz z uspołecznieniem reprodukuje się i narasta samotność. Mechanizm ten zaznacza się nawet w najsubtelniejszych uczuciach, aż sama miłość, aby w ogóle odnaleźć drogę do drugiego człowieka, musi ostygnąć, zamienić się w chłód - i tak rozbija się o własne urzeczywistnienie. Władza Kirke, która ujarzmia mężczyzn i zmusza ich do posłuchu, przechodzi w jej posłuszeństwo wobec tego, który zdobył się na wyrzeczenie i dlatego nie daje się ujarzmić. Wpływ na przyrodę, który poeta przypisuje Kirke, kurczy się i sprowadza już tylko do kapłańskich wróżb lub zgoła do roztropnego przewidywania przyszłych trudów żeglugi. Proroctwa czarodziejki, którą p o ­ zbawiono mocy - tyczące syren, Scylli i Charybdy - służą ostatecznie tylko ocaleniu mężczyzny. Jak drogo został okupiony ład w stosunkach między płciami, o tym świadczą jedynie niejasne wiersze, opisujące zachowanie towarzyszy Odysa, którym Kirke na rozkaz swego kontrahenta przywraca ludzką postać. Najpierw czytamy: ,,Znów stali się mężami, młodszymi niż wprzódy i o wiele piękniejszymi i bardziej r o s ł y m i " . Ale, choć tak utwierdzeni i umocnieni w swej męskości, nie są szczęśliwi: „ N a wszystkich zstąpił tęskny żal i całe domostwo rozebrzmiało lamentem" . Tak mogła brzmieć najstar­ sza pieśń weselna, towarzysząca uczcie, jaką odprawia rudymentar­ ne małżeństwo, związane na rok. Ale właściwe małżeństwo z Penelopą ma ze związkiem z Kirke więcej wspólnego, niżby się wydawało.. Nierządnica i małżonka są komplementarnymi for­ mami samowyobcowania kobiet w pątriarchalnym świecie: mał­ żonka zdradza rozkosz w imię trwałego porządku życia i własno­ ści, podczas gdy nierządnica - potajemna sojuszniczka - pod­ porządkowuje stosunkowi własności to, co prawa małżonki pomi­ jają, i sprzedaje rozkosz. Obie rozkosznice, Kirke i Kalypso, przedstawione są jako pilne prządki — podobne w tym zarówno do 46

4 1

4 6

4 7

Tamże, 395 (s. 1 6 8 ) . Tamże, 398 (s. 1 6 8 ) .

Dygresja I: Odyseus^ albo mit oświecenia

9

1

48

mitycznych władczyń l o s u , jak do mieszczańskich pań domu - podczas gdy Penelopa niczym ladacznica mierzy podejrzliwym wzrokiem powracającego Odysa, czy aby nie jest naprawdę tylko starym żebrakiem lub zgoła bogiem w poszukiwaniu przygód. Osławiona scena rozpoznania wypada zaiste po patrycjuszowsku: „ D ł u g o siedziała w milczeniu, spłoszona w swym sercu, i nie spuszczała zeń wzroku: to rozpoznawała jego twarz, to się jej wydawał nieznajomy w tym nędznym odzieniu" . Żadnego spontanicznego odruchu - Penelopa stara się tylko nie popełnić błędu, pod brzemieniem odpowiedzialności za porządek nie może sobie na to pozwolić. Gniewa to młodego Telemacha, jeszcze nie dostosowanego do swej przyszłej pozycji, a czującego się już dostatecznie mężczyzną, by zwracać matce uwagę. Telemach wyrzuca jej sztywne zachowanie i twardość - otóż dokładnie to samo zarzucała przedtem Kirke Odyseuszowi. Jeśli hetera przy­ swaja sobie patriarchalny porządek wartości, to monogamiczna małżonka posuwa się jeszcze dalej i robi wszystko, by przyswoić sobie wręcz męski charakter. Na tej płaszczyźnie małżonkowie dochodzą do porozumienia. Test, jakiemu Penelopa poddaje powracającego Odyseusza, dotyczy niewzruszonej konstrukcji małżeńskiego łoża, które Odyseusz w młodości zbudował wokół drzewa oliwnego, i które symbolizuje jedność spraw płci i posiada­ nia. Z wzruszającą przebiegłością Penelopa przemawia tak, jakby łoże można było poruszyć z miejsca, a małżonek - oburzony 49

- odpowiada rozwlekłą opowieścią o wiecznotrwałym dziele, które wyszło spod jego rąk majsterkowicza: jako prototypowy „miesz­ czanin przy całej swej wytworności ma on bowiem hobby. Hobby polega na powtarzaniu pracy rzemieślniczej, od której w ramach zróżnicowanych stosunków własności dawno się już uwolnił. Praca ta sprawia mu przyjemność, bo swoboda oddawania się zajęciom zbytecznym potwierdza jego władzę nad tymi, którzy muszą ową pracę wykonywać, aby żyć. Po tym roztropna Penelopa nareszcie go poznaje i pochlebia mu pochwałą jego wyjątkowej mądrości. W pochlebstwo - w którym i tak brzmi coś z drwiny 4 8

49

Por. F. C. Bauer: Symbolik und Mythologie, wyd. cyt., t. i, s. 4 7 i 4 9 . Odyseja, X X I I I , 9 3 i nast. (s. 3 5 6 - 3 5 7 ) .

Dialektyka oświecenia

- włączają się ostrą cezurą słowa, oskarżające bogów, iż to oni, zazdrośni o szczęście, jakie dać może tylko małżeństwo, „stała myśl trwania" , sprowadzili na małżonków całą niedolę: „Bogowie nasycili nas zgryzotą i nie dali nam trwać przy sobie, by cieszyć się młodością i wstąpić w progi starości" . Małżeństwo to nie tylko kompensacyjny porządek życia, znaczy ono również: solidarnie, wspólnie stawić czoła śmierci. W małżeństwie ujarzmienie obrasta pojednaniem, tak jak w historii dotychczas pierwiastek humanisty­ czny wciąż rodzi się właśnie i wyłącznie na gruncie barbarzyństwa i przesłania je humanizmem. Jeżeli kontrakt małżeński ledwie z trudem może uśmierzyć pradawną wrogość, to na koniec przecież starzejący się spokojnie małżonkowie przybierają postać Filemona i Baucis - tak jak dym ofiarnego ołtarza zmienia się w zbawczy dym domowego ogniska. Małżeństwo to jedna ze skamielin mitu na glebie cywilizacji. Ale jego mityczna twardość i niezłomność wyrasta ponad mit jak małe królestwo wyspiarskie ponad bezkresne morze. Ostatni postój błądzącego Odyseusza wypada jednak nie w tego rodzaju bezpiecznym azylu, lecz w Hadesie. Obrazy, jakie bohater ogląda przy pierwszej nekia, to świat matriarchatu, wyparty przez religię solarną: po matce, wobec której Odyseusz zmusza się do celowej patriarchalnej twardości , przychodzą pradawne bahaterki. Ale obraz matki nie ma żadnej mocy oddziaływania, jest ślepy i niemy , jest mamidłem, jak epicka narracja w momentach, gdy poświęca słowo obrazowi. Potrzeba dopiero ofiary krwi - jako dowodu żywego wspomnienia - aby obrazowi użyczyć mowy, dzięki której, choćby daremnie i przelotnie, obraz wyrywa się z mitycznej niemoty. Dopiero gdy podmiot, rozpoznawszy nicość obrazów, zdobywa nad nimi władzę, zyskuje też nadzieję - której 50

5 1

52

53

5 0

s. 51

J . W. Goethe: Wilhelm Meister. Przeł. P. Chmielowski. Warszawa 1 8 9 3 , 46.

Odyseja, X X I I I , 2 1 0 i nast. (s. 3 6 0 ) . „ N a jej widok serce ścisnęło mi się żalem, płakałem. Lecz i jej, choć z wielkim bólem, nie dałem się zbliżyć do krwi, póki nie rozmówię się z Tejrezjaszem". Odyseja, X I , 8 7 i nast. (s. 1 7 6 ) . „ O t o widzę duszę mojej zmarłej matki, która w milczeniu stoi blisko krwi i nie śmie spojrzeć na własnego syna ani doń przemówić. Powiedz, panie, jakby mogła poznać, że tu jestem". Tamże, 1 4 1 i nast. (s. 1 7 8 ) . 5 2

5 3

Dygresja I: Odyseus% albo mit oświecenia

93

obrazy są tylko daremną obietnicą. Ziemią obiecaną Odyseusza nie jest królestwo archaicznych obrazów. Wszystkie obrazy jako cienie w świecie zmarłych ukazują mu wreszcie, czym naprawdę są: pozorem. Odyseusz uwalnia się od nich: rozpoznał ich martwotę i brutalnym gestem samozachowania odgania je od ofiary, a po­ zwala z niej uszczknąć tylko tym, którzy udziela ją ..mu. wiedzy, potrzebnej do życia - potęga mitu może przetrwać tylko jako -^p^ebraźnia, siła przetworzona przez ducha. Królestwo zmarłych, -gdzie gromadzą się zdetronizowane mity, jest maksymalnie odległe o^jojczyzny. Komunikuje się z nią tylko z największej dali. Jeżeli za Kirchhoffem przyjąć, że wizyta Odyseusza w świecie podziem­ nym należy do najstarszej, we właściwym sensie legendarnej warstwy epopei , to zarazem w tej najstarszej warstwie - podob­ nie jak w przekazie o wyprawie Orfeusza i Heraklesa do podziemi - odbywa się najbardziej stanowcza rozprawa z mitem: wszak motyw zburzenia bram piekielnych, pokonania śmierci, stanowi rdzeń wszelkiej myśli anty mitologicznej. Ów antymitologiczny pierwiastek dochodzi do głosu także w przepowiedni Tejrezjasza o możliwym pojednaniu z Posejdonem. Odyseusz z wiosłem na ramieniu ma wędrować, póki nie napotka ludzi ,,co nie znają morza ani nie spożywają solonego jadła" . Gdy spotka przechod­ nia, który powie mu, iż niesie na ramieniu łopatę, będzie to właściwe miejsce, by złożyć Posejdonowi ofiarę. Istotą przepowie­ dni jest pomylenie wiosła z łopatą. W uszach Jończyka musiało brzmieć to nieodparcie komicznie. Ale komizm ten - warunek pojednania - adresowany jest nie do człowieka, lecz do gniewnego Posejdona . Pomyłka ma rozśmieszyć zawziętego boga żywiołu 54

5 5

56

54

„Toteż wypada całość X I księgi, z wyjątkiem kilku ustępów ... uznać za urywek dawnego nostos, tyle że przemieszczony, a tym samym za najstarszą część poematu", ( Kirchhoff: Die homerische Odyssee. Berlin 1 8 7 9 , s. 226). „Jeśli w micie Odyseusza jest coś oryginalnego, to odwiedziny u zmarłych" ( J . A. K . Thomson: wyd. cyt., s. 9 5 ) . Odyseja, X I , 1 2 2 i nast. (s. 1 7 7 ) . Posejdon był pierwotnie „małżonkiem Ziemi" (por. Wilamowitz: Der Glaube der Hellenen, wyd. cyt., t. 1, s. 1 2 2 i nast.) i dopiero później stał się bogiem morza. Proroctwo Tejrezjasza może być aluzją do jego dwoistej istoty. Niewykluczone, że przejednanie Posejdona ziemną ofiarą, z dala od 55

56

94

Dialektyka oświecenia

- tak, aby w śmiechu roztopił się jego gniew. Analogicznie w bajce Grimmów sąsiadka doradza matce, jak ma się pozbyć podrzutka-odmieńca: trzeba „zanieść podrzutka kuchni, rozpalić ogień i zagotować wodę w dwóch skorupkach od jajek: przyprawi to podrzutka o śmiech, a kiedy się roześmieje, już będzie po nim" . Jeżeli śmiech po dziś dzień jest znakiem przemocy, wybuchem ślepej, krnąbrnej natury, to jednocześnie zawiera w sobie także element przeciwstawny — w śmiechu ślepa natura postrzega samą siebie jako taką i tym samym wyrzeka się niszczycielskiej mocy. Ten dwoisty sens śmiechu przypomina dwoisty sens nazwy i być może nazwy są tylko zastygłym śmiechem, jak są nim dziś jeszcze przezwiska - jedyne, w których przetrwało coś z pierwotnego aktu nazywania. Śmiech przyświadcza winie podmiotu, ale — zapowia­ dając zawieszenie prawa - wykracza jednocześnie poza dany zamknięty układ odniesienia. Obiecuje drogę do ojczyzny. Nostal­ gia rodzi się z przygody, w której podmiotowość — a Odyseja przedstawia prehistorię podmiotowości - wymyka się praczasom. Centralny paradoks epopei polega na tym, że pojęcie ojczyzny jest przeciwieństwem mitu - który faszyści kłamliwie podają za ojczyznę. W epopei trwa wspomnienie wydarzeń, w wyniku których epoka koczownicza ustępuje miejsca życiu osiadłemu, bez czego nie ma ojczyzny. Jeżeli trwały porządek własności, dany wraz z życiem osiadłym, jest źródłem wyobcowania, które rodzi wszelką nostalgię i tęsknotę za utraconym stanem pierwotnym, to 57

morza, zasadza się na symbolicznej restauracji jego chtonicznej mocy. Restauracja ta wyrażałaby się w zastąpieniu łupieskich wypraw morskich przez uprawę roli: kulty Posejdona i Demeter zbiegają się ze sobą (por. J . A. K . Thomson: Studies in The Odyssey, wyd. cyt., s. 96, przypis). Baśnie braci Grimm. Przeł. E . Bielicka, M. Tarnowski. T. 1. Warszawa 1 9 8 2 , s. 2 0 1 . Pokrewne motywy można odnaleźć też w tradycji antycznej, i to właśnie związanej z Demeter. Gdy Demeter ,,w poszukiwaniu uprowadzonej córki" dotarła do Eleuzis, przyjęli ją Dizaules i jego żona Baubo, Demeter jednak ,,w głębokim smutku nie chciała tknąć jadła i napoju. Wówczas Baubo, gospodyni, rozśmieszyła ją w ten sposób, żc nagle podniosła suknię i obnażyła ciało" (S. Freud: Gesammelte Werke, wyd. cyt. T. X , s. 1 1 5 i nast. Por. S. Reinach: Gultes, Mythes et Religiom. T. 4. Paris 1 9 1 2 , s. 1 1 5 i nast.). 57

Dygresja I: Odyseus^ albo mit oświecenia

95

zarazem przecież dopiero życie osiadłe i trwała własność stwarza pojęcie ojczyzny, do którego odnosi się tęsknota i nostalgia. /Definicja Novalisa, wedle której wszelka filozofia to tęsknota za ""ojczyzną, jest słuszna pod warunkiem, że ta tęsknota nie rozpływa się w fantazmacie utraconego stanu najdawniejszego, ale wyobraża ojczyznę, samą naturę jako coś, co trzeba było dopiero wydrzeć ,^Stowi. Ojczyzna to azyl uchodźcy. Dlatego zarzut, iż homeryckie legendy „odlatują od ziemi", jest gwarantem ich prawdziwości. One bowiem „wracają do ludzkości" . Transpozycja mitów w powieść, jak się to dokonuje w opowiadaniu o przygodach, nie tyle je fałszuje, co przede wszystkim umieszcza w czasie, ukazując przepaść, jaka dzieli mit od ojczyzny i pojednania. Straszliwa jest zemsta cywilizacji na prehistorii, i w zemście cywilizacja zaiste dorównuje mitowi - o czym najokrutniej świadczy u Homera relacja o kaźni pasterza Melantiosa. Jeżeli cywilizacja wznosi się nad prehistorię, to nie ze względu na treść relacjonowanych faktów. Różnica polega na momencie samoopamiętania się, auto­ refleksji, która w chwili opowiadania unieruchamia przemoc. Zasadą, która pozwala wyrwać się z kręgu mitu, jest u Homera /$ama mowa, język w przeciwieństwie do mitycznego śpiewu, możliwość utrwalenia nieszczęścia w pamięci. Nie darmo Odyseusz, bohater, który uchodzi władzy mitu, występuje wciąż w roli opowiadającego. Chłodny dystans narracji, która przedstawia największą grozę jakby i ona przeznaczona była ku rozrywce, sprawia zarazem, że groza wydarzeń - w pieśni zatarta i usank­ cjonowana jako los - może się w całej pełni ujawnić. Owo utrwalenie w mowie stanowi cezurę, przemienia opowiadane zdarzenia w odległą przeszłość - i tu pojawia się błysk wolności, którego cywilizacja nigdy odtąd nie miała do końca stłumić. W X X I I pieśni Odysei opisane jest, jak syn króla wyspy pokarał niewierne służebnice, te, które popadły na powrót w heteryzm. Z nieludzkim, niewzruszonym spokojem, z którym rywalizować może tylko impassibilité największych pisarzy dziewiętnastowiecz­ nych, przedstawia się mękę powieszonych i beznamiętnie przyrów58

5 8

F. Hölderlin: Jesień. Przeł. M. Jastrun. W: F. Hölderlin: Poezje wybrane. Warszawa 1 9 6 4 .

9

Dialektyka oświecenia

6

nuje do śmierci ptaków schwytanych w sidła - w kamiennym milczeniu, które jest prawdziwą resztą wszelkiej mowy. A potem następuje jeszcze wiersz, stwierdzający, jak to powieszone kobiety ,,wcale niedługo, przez krótką jeszcze chwilę podrygały noga­ mi" . Dokładność, tchnąca już chłodem anatomii i wiwisekcji , na sposób powieściowy protokołuje konwulsje ujarzmionych i w imię słuszności oraz prawa strąconych do królestwa, z którego wyrwał się sędzia Odyseusz. Homer, jak mieszczuch zadumany nad egzekucją, pociesza siebie i słuchaczy - a właściwie czytelników - że trwało to niedługo, chwilka i już było po wszystkim . Ale po owym „niedługo" wewnętrzny strumień narracji nieruchomieje. Niedługo? - pyta gest opowiadającego i zadaje kłam własnemu niewzruszonemu spokojowi. Wstrzymując relację nie pozwala zapomnieć o skazanych i odsłania całą nienazywalną, wieczystą mękę tej jednej sekundy, kiedy kobiety walczą ze śmiercią. Echem owego NIEDŁUGO jest QUO USQUE TANDEM, które bezmyślnie sprofanowali późniejsi retorzy, przypisując cierpliwość samym sobie. W relacji o okrutnym czynie nadzieja czepia się tego, że 5 9

60

6 1

59

Odyseja, X X I I , 4 7 3 (s. 3 5 2 ; w przekładzie Lucjana Siemieńskiego fragment ten brzmi: Takie i ^ onych niewiast było widowisko, Kiedy jedna pr%y drugiej i głowa prsy głowie Wisiały tam linie jak owi ptaszkowie, Ka%da ^ sznurkiem na s%yi, zduszona cichutko, Coś nogami %adrgaws%y w powietrzu, lec^ krótko... Biblioteka Narodowa, Wrocław-Kraków 1959) Wilamowitz twierdzi, że poeta „ z upodobaniem" wdaje się w opis egzekucji {Die Heimkehr des Odysseus, wyd. cyt., s. 6 7 ) . Jeżeli jednak autorytatywny filolog z takim entuzjazmem wspomina, że porównanie z sidłami na ptaki „trafnie i [...] nowocześnie oddaje kołysanie się zwłok powieszonych" (tamże, por. też s. 7 6 ) , nasuwa się wniosek, iż w znacznej mierze jest to jego własne upodobanie. Prace Wilamowitza należą do najdobitniejszych świadectw niemieckiej mieszaniny barbarzyństwa i kul­ tury, leżącej u podstaw nowego filohelenizmu. Na pocieszycielskie intencje wiersza zwarca uwagę Gilbert Murray. Zgodnie z jego teorią sceny tortur u Homera zostały usunięte przez cywilizacyjną cenzurę. Pozostały sceny śmierci Melantiosa i służek (por. wyd. cyt., s. 1 4 6 ) . 6 0

61

Dygresja I: Oayseus^ albo mit oświecenia

97

wszystko to działo się dawno temu. Prehistoria, barbarzyństwo i kultura splatają się ze sobą, ale Homer podsuwa na pociechę przypomnienie: BYŁ SOBIE RAZ... Dopiero jako powieść epopeja staje się bajką.

DYGRESJA II:

Julia albo oświecenie i moralność

Oświecenie to wedle słów Kanta wyjście człowieka z niepełnoletności, w którą popadł z własnej winy. Niepełnoletność to niezdolność do posługiwania się własnym intelektem bez obcego kierownictwa" . „Intelekt bez obcego kierownictwa" to intelekt kierowany przez rozum. Znaczy to tyle, że mocą własnej konsek­ wencji intelekt umie złączyć poszczególne osiągnięcia poznawcze w system. „Rozum ma [...] za przedmiot [...] tylko intelekt i jego celowe postępowanie" . Rozum przyjmuje „pewną kolektywną jedność za cel czynności intelektu" , a jednością tą jest system. Reguły rozumu to wskazówki tyczące hierarchicznej budowy pojęć. U Kanta tak samo jak u Leibniza i Kartezjusza racjonalność polega na tym, że „zarówno we wznoszeniu się do wyższych rodzajów, jak i w zstępowaniu do niższych gatunków" dopełnia się „systematycznego związku" . „Systematyczność poznania" to „jego spoistość wypływająca z [jednej] zasady naczelnej" . Myś­ lenie w sensie oświecenia to tworzenie jednolitego, naukowego porządku i wywodzenie poznania faktów z zasad, niezależnie od tego, czy te ostatnie interpretuje się jako arbitralnie ustanowione aksjomaty, jako wrodzone idee czy jako najwyższe abstrakcje. Prawa logiczne wytwarzają najogólniejsze relacje w obrębie po­ rządku, definiują go. Jedność polega na zgodności. Zasada 1

2

3

4

5

1

I. Kant: Beantwortung der Frage: Was ist Aufklärung? \Werke. Akade­ mie-Ausgabe. T. 8, s. 3 5 . (Por. przekład polski A. Landmana Co to jest oświecenie? W: T. Kroński: Kant, Warszawa 1 9 6 6 ; tu cytuję we własnym przekładzie dla zachowania jednolitości w oddawaniu Kantowskich terminów Vernunft i Verstand, zgodnie z terminologią przyjętą przez R. Ingardena - pręyp. tłum.). I. Kant, Krytyka czystego rozumu. Przeł. R. Ingarden. T. 2. Warszawa 1 9 5 7 , s. 3 8 4 . Tamże. Tamże, t. 2, s. 3 9 9 . Tamże, t. 2, s. 3 8 6 . 2

3

4

5

Dygresja II: Julia albo oświecenie i moralność

99

sprzeczności to już system in nuce. Poznanie polega na subsumpcji pod zasady. Jest tożsame z osądem, który rozstrzyga o włączeniu do systemu. Myślenie inne niż to, które nastawione jest na system, to myślenie nieukierunkowane albo autorytarne. Rozum nie wnosi nic prócz idei systematycznej jedności, formalnych elementów trwałego związku pojęciowego. Wszelkie odniesienie treściowe, na które ludzie mogą się powoływać jako na poznawcze osiągnięcie rozumu, jest w ścisłym sensie oświecenia urojeniem, kłamstwem, „racjonalizacją", nawet gdyby poszczególni filozofowie zadawali sobie najwyższy trud, by zignorować tę konsekwencję i zwrócić się ku bardziej ludzkiej sferze uczuć. Rozum to „zdolność wy­ prowadzania tego, co szczegółowe, z tego, co o g ó l n e " . Homogeniczność ogólności i szczegółowości zagwarantowana jest według Kanta przez „schematyzm czystego intelektu". Tak nazywa się nieświadome działanie mechanizmu intelektualnego, który już postrzeżeniu nadaje strukturę odpowiednią dla intelektu. Inteligibilność, którą znajduje w rzeczy subiektywny sąd, narzucona jest rzeczy przez intelekt jako jej obiektywna jakość, zanim jeszcze wniknie w J a . Bez takiego schematyzmu - inaczej: bez intelektualności postrzeżenia - wrażenie nigdy nie pasowałoby do pojęcia, kategoria do egzemplarza, nie byłoby mowy o jedności myślenia, a co dopiero systemu, do której to jedności przecież wszystko zmierza. Stworzenie jedności to świadome zadanie wiedzy. Jeżeli „wszystkie prawa empiryczne są tylko bliższymi określeniami czystych praw intelektu" , praca badawcza musi stale zważać, by zasady były dobrze powiązane z sądem o faktach. „ T a zgodność przyrody z naszą władzą poznawczą zostaje przez władzę sądzenia założona a priori.''' ' Władza sądzenia jest „nicią przewodnią" zorganizowanego doświadczenia. 6

7

9

9

System musi być zharmonizowany z przyrodą; z systemu wywodzi się fakty, i fakty potwierdzają system. Ale fakty należą do 6

Tamże, t. 2 , s. 3 8 7 . Tamże, t. 1 , s. 2 3 3 i nast. I. Kant: Krytyka władcy sądzenia. Przeł. J . Gałecki. Przekład przejrzał A. Landman. Warszawa 1 9 6 4 , s. 3 3 . Tamże.

7

8

9

IOO

Dialektyka oświecenia

praktyki; oznaczają zawsze kontakt pojedynczego podmiotu z na­ turą jako społecznym przedmiotem: doświadczenie to zawsze realne działanie i doznawanie. W fizyce co prawda obserwacja, która pozwala zweryfikować teorię, sprowadza się zazwyczaj do elektrycznej iskry, która rozbłyskuje w eksperymentalnej aparatu­ rze. Gdy iskra się nie pojawi, nie ma to z reguły praktycznych konsekwencji - może jedynie obalić teorię albo co najwyżej zniszczyć karierę asystenta, do którego należało przygotowanie eksperymentu. Ale warunki laboratoryjne stanowią wyjątek. Myś­ lenie, które nie zapewnia harmonii systemu i oglądu, uchybia nie tylko odosobnionym doznaniom wzrokowym, ale wchodzi w kon­ flikt z realną praktyką. Nie tylko nie następuje oczekiwane wydarzenie, ale - co więcej - następuje wydarzenie nieoczekiwane: załamuje się most, niszczeją plony, lekarstwo przyprawia o choro­ bę. Iskrą, która najdobitniej demonstruje niedostatek systematycz­ nego myślenia, wykroczenie przeciwko logice - taką iskrą nie jest to czy owo ulotne postrzeżenie, ale nagła śmierć. System, do jakiego zmierza oświecenie, to taka postać poznania, która naj­ lepiej umie uporać się z faktami, najskuteczniej wspiera podmiot w opanowywaniu przyrody. Naczelnymi zasadami tego systemu są zasady samozachowania. Niepełnoletność okazuje się tedy niezdol­ nością do zachowania siebie. Logicznym podmiotem oświecenia jest burżuazja w kolejnych swoich wersjach: właściciela niewol­ ników, wolnego przedsiębiorcy, administratora. Trudności, zawarte w pojęciu rozumu, a wynikające stąd, że podmioty — nosiciele jednego i tego samego rozumu — pozostają względem siebie w stosunkach realnego przeciwieństwa, zachod­ nie oświecenie maskuje pozorną jasnością swoich sądów. Nato­ miast w Krytyce czystego rozumu

trudności te ujawniają się w niejas­

nej relacji między J a transcendentalnym a empirycznym oraz w innych sprzecznościach. Pojęcia Kanta są niejednoznaczne. Rozum jako transcendentalne, ponadindywidualne J a zawiera w sobie ideę swobodnego współżycia ludzi, którzy organizują się w podmiot powszechny i znoszą konflikt między rozumem czystym a empirycznym w świadomej solidarności, spajającej całość. Jest to idea prawdziwej ogólności - utopia. Zarazem jednak

Dygresja 11: Julia albo oświecenie i moralność

IOI

(rozum stanowi instancję myślenia kalkulującego, które przyrządza Iswiat zgodnie z celami samozachowania i jedyną jego funkcją jest spreparowanie przedmiotu tak, by materiał zmysłowy stał się materiałem ujarzmienia. Prawdziwą naturą schematyzmu, który z zewnątrz dopasowuje wzajem do siebie to, co ogólne, i to, co szczegółowe, pojęcie i pojedynczy przypadek, okazuje się ostatecz­ nie w aktualnej nauce interes społeczeństwa przemysłowego. Byt traktowany jest w aspekcie przetwarzania i zarządzania. Wszystko staje się powtarzalnym, zastępowalnym procesem, kolejnym przy­ kładem abstrakcyjnych modeli systemu - także poszczególny człowiek, nie mówiąc już o zwierzęciu. Konflikt między nauką administrującą, urzeczowiającą, między duchem publicznym a do­ świadczeniem jednostki jest w tych warunkach z góry uchylony. Zmysły są zdeterminowane przez aparat pojęciowy, zanim jeszcze dojdzie do aktu postrzeżenia, burżuazja a priori widzi świat jako tworzywo, z którego sobie świat buduje. Kant intuicyjnie do­ strzegł to, co świadomie urzeczywistniono dopiero w Hollywood: obrazy już w trakcie produkowania cenzurowane są z góry podług standardów intelektu, zgodnie z którymi mają być potem ogląda­ ne. Postrzeżenie, które ma potwierdzić publiczną opinię, zostało przez tęże z góry już uformowane, zanim jeszcze nastąpiło. Jeżeli utajona w pojęciu rozumu utopia poprzez przypadkowe różnice między podmiotami uwzględniała jeszcze ich stłumiony identyczny interes, to rozum, który w aspekcie celowym funkcjonuje wyłącz­ nie jako nauka systematyczna, wraz z różnicami niweluje także ów identyczny interes. Nie dopuszcza żadnych innych określeń oprócz klasyfikacji społecznego przemysłu. Każdy jest tylko tym, kim się stał: użytecznym, odnoszącym sukcesy, doznającym niepowodzeń członkiem grup zawodowych i narodowych. Jest dowolnym reprezentantem swego geograficznego, psychologicznego, socjo­ logicznego typu. Logika jest demokratyczna, traktuje wielkich i małych jednakowo. Ci pierwsi są prominentami, ci drudzy - ewentualnymi przedmiotami opieki społecznej. Nauka w ogól­ ności odnosi się do przyrody i do ludzi tak jak szczegółowa nauka o ubezpieczeniach do życia i śmierci. Nieważne, kto umiera, chodzi o stosunek przypadków do zobowiązań towarzystwa ubezpieczę-

102

Dialektyka oświecenia

niowego. Formuła uwzględnia prawo wielkich liczb, nie cechy indywidualne. Zgodność tego, co ogólne, i tego, co szczegółowe, zawiera się też już jawnie w intelekcie, intelekt bowiem postrzega to, co szczegółowe, tylko jako przypadek tego, co ogólne, to zaś, co ogólne - tylko jako tę stronę tego, co szczegółowe, od której można je ująć i posługiwać się nim. Sama nauka nie ma już żadnej świadomości siebie, jest narzędziem. Otóż oświecenie jest filozofią, która prawdę utożsamia z naukowym systemem. Próba uzasad­ nienia tej tożsamości, przez Kanta podjęta jeszcze w zamiarze filozoficznym, doprowadziła do pojęć, które nie mają żadnego sensu naukowego, nie są bowiem li tylko instrukcjami do manipu­ lowania wedle reguł gry. Pojęcie samorozumienia się nauki sprzeczne jest z pojęciem samej nauki. Dzieło Kanta wykracza poza doświadczenie jako czystą operację, i dlatego jest dziś przez oświecenie wedle własnych swych pryncypiów odrzucone jako dogmatyczne. Punktem dojścia u Kanta jest potwierdzenie sys­ temu naukowego jako postaci prawdy - tym samym myśl przypieczętowuje swoją nicość, nauka bowiem jest ćwiczeniem technicz­ nym, tak odległym od refleksji nad swym własnym celem jak inne rodzaje pracy pod presją systemu. Moralne nauki oświecenia świadczą o rozpaczliwym wysiłku, by w miejsce osłabłej religii znaleźć intelektualne racje, które na­ kazywałyby wytrzymanie w społeczeństwie także wtedy, gdy motyw interesu zawodzi. Filozofowie jak autentyczni mieszczanie w praktyce paktują z potęgami, które wedle ich teorii są już skazane. Teorie są konsekwentne i twarde, nauki moralne propa­ gandowe i sentymentalne, i to nawet wówczas, gdy trącą rygoryz­ mem - albo też są aktami przemocy, jakich można się dopuszczać na gruncie przeświadczenia, iż moralności wywieść się nie da, czego świadectwo składa Kant, powołując się na siły moralne jako na fakty. Kant, choć ostrożniejszy w tym względzie niż cała zachodnia filozofia, chciał wywieść obowiązek wzajemnego sza­ cunku z prawa rozumu, zamysł ten jednak nie znajduje żadnego wsparcia w krytyce. Jest to zwykła dla myśli mieszczańskiej próba, by liczenie się z innymi - bez czego niemożliwa jest cywilizacja - uzasadnić inaczej niż przez interes materialny i przemoc, próba

Dygresja II: Julia albo oświecenie i moralność

wzniosła i iskrząca się paradoksami jak żadna przedtem, a ulotna jak wszystkie inne. Mieszczanin, który kierując się wyłącznie kantowskim motywem szacunku dla czystej formy prawa po­ zbawiłby się zysku, uchodziłby nie za człowieka oświeconego, ale za człowieka pełnego przesądów - za głupca. Kantowski op­ tymizm, zgodnie z którym postępowanie moralne jest rozumne także wówczas, gdy postępek niegodziwy ma lepsze widoki powodzenia, rodzi się z przerażenia wobec nawrotu barbarzyń­ stwa. Gdyby - pisał Kant w nawiązaniu do Hallera - jedna z tych wielkich sił moralnych, jakimi są miłość wzajemna i szacunek, miała zaniknąć, ,,nicość (immoralizm) rozdziawioną paszczą po­ chłonęłaby całe królestwo istot (moralnych) jak kroplę wody". Ale siły moralne wedle Kanta są wobec naukowego rozumu popędami i sposobami zachowania równie neutralnymi jak siły niemoralne - w które zresztą te pierwsze natychmiast się zmieniają, gdy skierowane są nie na ową ukrytą możliwość, lecz na pojednanie z potęgą. Oświecenie usuwa tę różnicę poza obręb teorii. Odnosi 10

się do namiętności „ac si quaestio

de lineis,

planis

aut de

corporibus

1 1

esset" . Ustrój totalitarny potraktował to serio. Jeżeli dziewiętnas­ towieczny człowiek interesu, znajdujący się pod kontrolą własnej klasy społecznej, musiał przestrzegać Kantowskiej zasady po­ szanowania i wzajemnej miłości, to faszyzm, który uwolnił się od tej instytucji i stosując żelazną dyscyplinę oszczędza podległym mu narodom uczuć moralnych, nie potrzebuje przestrzegać już żadnej dyscypliny. Wbrew kategorycznemu imperatywowi, a za to w tym większej zgodności z czystym rozumem faszyzm traktuje ludzi jak rzeczy, ośrodki sposobów zachowania. Panujący starali się ochro­ nić świat burżuzyjny przed zalewem jawnej przemocy, która faktycznie wtargnęła do Europy, tylko dopóty, dopóki ekonomi­ czna koncentracja nie posunęła się dostatecznie daleko. Przedtem jedynie biedacy i dzikusy byli narażeni na rozbuchany żywioł 1 0

I. Kant, Metaphysische Anfànge der Tugendlehre. W: Kants Werke, wyd. cyt., t. 6, s. 4 4 9 . „ J a k gdyby chodziło o linie, płaszczyzny albo ciała" B. Spinoza: Ethica. Pars III: Praefatio. Przeł. I. Myślicki. Na nowo opr. L . Kołakowski. Warszawa 1 9 5 4 , s. 14. 11

Dialektyka oświecenia

IO4

kapitalizmu. Ustrój totalitarny przywraca jednak do praw myślenie kalkulujące i trzyma się nauki jako takiej. J e g o kanonem jest własna krwawa sprawność. Ręka filozofii wypisała to na ścianie, od Krytyki

Kanta do Genealogii

moralności

Nietzschego; ale jeden tylko

doprowadził rzecz do końca, ze wszystkimi szczegółami. Dzieło markiza de Sade ukazuje „intelekt bez obcego kierownictwa" — uwolniony od kurateli mieszczański podmiot. Samozachowanie jest konstytutywną zasadą nauki, duszą tabeli kategorii, nawet jeśli ma ona być rezultatem idealistycznej deduk­ cji, jak u Kanta. Nawet J a , syntetyczna jedność apercepcji, instancja, którą Kant zowie najwyższym punktem, na którym zawieszona jest cała l o g i k a , jest naprawdę zarówno produktem, jak warunkiem egzystencji materialnej. Jednostki, które muszą same troszczyć się o siebie, rozwijają J a jako instancję refleksyjnej przezorności i nadzoru, J a rozszerza się i kurczy wraz z szansami ekonomicznej samodzielności i własności środków produkcji w kolejnych pokoleniach. Na koniec przechodzi z wywłasz­ czonych burżuazyjnych przedsiębiorców na totalitarnych władców trustów, dla których nauka jest już tylko kwintesencją metod reprodukcji ujarzmionego społeczeństwa masowego. Markiz de Sade wcześnie wystawił pomnik ich zdolnościom planowania. Spisek władców przeciw ludom, możliwy dzięki nieuniknionej organizacji władców, jest od czasów Machiavellego i Hobbesa tak bliski oświeconemu duchowi jak mieszczańska republika. Dla ducha oświeconego wrogiem jest tylko autorytet, który nie ma sił, by zapewnić sobie posłuszeństwo, przemoc, która nie tworzy faktów. Póki nie zważa się, kto używa rozumu, jest on nie bardzie] spokrewniony z przemocą niż z zapośredniczeniem; w zależności od sytuacji jednostek i grup rozum ukazuje wojnę albo pokój, tolerancję albo represje jako to, co dane. Demaskując cele treś­ ciowe jako władz^jiatury nad duchem, jako naruszenie własnego prawodawstwa^rozum ze swym formalizmem służyć może wszel­ kim naturalnyni interesom. Myślenie staje się całkowicie narzę­ dziem, zostaje na powrót włączone do natur^ Dla panujących zaś ludzie stają się materiałem - jak materiałem jest cała natura dla I. Kant, Krytyka czystego rozumu, wyd. cyt., t. i , s. 2 4 1 , przypis. 12

12

Dygresja II: Julia albo oświecenie i moralność

społeczeństwa. Po krótkim interludium liberalizmu, kiedy to mieszczanie trzymali się wzajemnie w szachu, panowanie ukazuje się jako archaiczny straszak w swym kształcie po faszystowsku zracjonalizowanym. „Trzeba zatem - powiada książę de Francavilla do towarzystwa zebranego u króla Ferdynanda w Neapolu - zastąpić religijne chimery skrajnym terrorem; dość uwolnić lud od strachu przed piekłem, a przystanie na wszystko; ale ten chimeryczny strach zastąpić trzeba najsurowszym prawem kar­ nym, które godzić będzie jedynie w sam lud, tylko lud bowiem sieje niepokój w państwie: tylko najniższe klasy rodzą niezadowo­ lonych. Cóż obchodzi bogacza wyobrażenie cugli, których nie poczuje nigdy na samym sobie - jeżeli ten czczy pozór da mu prawo wyzyskiwania wszystkich tych, którzy żyją pod jego jarzmem? Nie znajdzie się pośród tej klasy takiego, który by nie zgodził się żyć w najgłębszym cieniu tyranii, dopóki w rzeczywis­ tości tyranii tej podlegać będą inni" . Rozum jest narzędziem kalkulacji, planu, w stosunku do celów jest neutralny, jego żywiołem jest koordynowanie. Co Kant uzasadnił transcendental­ nie - związek poznania i planowania, który zracjonalizowanej aż po chwile wytchnienia mieszczańskiej egzystencji w każdym szczególe nadaje charakter nieuniknionej celowości — tego na sto lat przed erą sportu dokonał empirycznie markiz de Sade. N o w o ­ czesne ekipy sportowe, gdzie współdziałanie podlega ścisłym regułom, tak że żaden członek ekipy nie ma wątpliwości co do swej roli i każdy może być w każdej chwili zastąpiony przez czekającego już zmiennika — mają swój dokładny model w seksualnych teamach Julii, gdzie wykorzystuje się każdy moment, nie zaniedbuje żadnego otworu ciała i żaden organ nie pozostaje bezczynny. W sporcie jak we wszystkich branżach kultury masowej panuje napięta, celowa zapobiegliwość, choć niewtajemniczony obser­ wator nie zdoła domyślić się różnicy między poszczególnymi kombinacjami, sensu kolejnych odmian, którego miarą są arbitral­ nie ustanowione reguły. Własna architektoniczna struktura Kantowskiego systemu podobnie jak akrobatyczne piramidy orgii de 13

1 3

D.A.F. de Sade, Histoire de Juliette.T. i nast.

5 . Hollande 1 7 9 7 , t. 5 , s. 3 1 9

Dialektyka oświecenia

io6

Sade'a i zasadniczość pierwszych lóż mieszczańskich - ich cynicz­ nym odzwierciedleniem jest surowy regulamin towarzystwa liber­ tynów ze 120 dni Sodomy - zapowiada już wyzbytą merytorycznego celu organizację całości życia. W organizacjach takich bardziej niż 0 użycie chodzi o skrzętne funkcjonowanie, o organizację, tak jak w innych zdemitologizowanych epokach — w Rzymie czasów cesarstwa, w epoce odrodzenia i baroku - schemat aktywności ważniejszy był niż jego treść. W czasach nowożytnych oświecenie wydobyło idee harmonii i spełnienia z hipostatycznego bytu w religijnych zaświatach i w formie systemu zrobiło z nich kryteria ludzkich dążeń. Gdy utopia - ta sama, która użyczyła nadziei rewolucji francuskiej - z całą siłą i bezsilnie zarazem wniknęła w niemiecką muzykę i filozofię, ustabilizowany ład mieszczański ostatecznie sfunkcjonalizował rozum. Rozum stał się bezcelową celowością, i dlatego właśnie daje się użyć do każdego celu. Jest planem samym w sobie. Totalitarne państwo manipuluje naroda­ mi. ,,Otóż to - powiada książę u Sade'a - rząd musi sam kierować ludnością, musi mieć w ręku wszystkie środki, aby ją wytępić, gdy się jej obawia, aby ją pomnożyć, gdy uważa to za niezbędne, 1 jedyną miarą jego sprawiedliwości musi być miara jego interesów lub namiętności, związana jedynie z namiętnościami lub interesami tych, którzy, jakeśmy powiedzieli, otrzymali odeń tyle władzy, ile trzeba, by spotęgować władzę rządu" . Książę wskazuje drogę, którą od początku podążał imperializm, najstraszliwsza postać ratio. „...Odbierzcie ludowi, który chcecie ujarzmić, jego boga i zdemoralizujcie go; dopóki lud nie będzie miał innego boga, do którego mógłby zanosić modły, oprócz was, dopóki nie będzie miał innej moralności prócz waszej, dopóty będziecie nad nim panowali [...] toteż dajcie mu najrozleglejsze możliwości zbrodni; nie karajcie go nigdy - chyba że powstanie przeciwko wam" . Ponieważ rozum nie stawia żadnych celów merytorycznych, wszystkie afekty są mu równie dalekie. Są jedynie naturalne. Zasada, zgodnie z którą rozum jest tylko przeciwieństwem 14

15

1 4

1 5

Tamże, s. 322 i nast. Tamże, s. 324.

Dygresja II: Julia albo oświecenie i moralność

wszelkiej nierozumności, stanowi podstawę prawdziwej opozycji między oświeceniem a mitologią. Mitologia mianowicie zna tylko ducha pogrążonego w naturze, ducha jako potęgę natury. We­ wnętrzne porywy - tak samo jak siły zewnętrzne - są dla niej żywymi mocami pochodzenia boskiego lub demonicznego. Oświe­ cenie natomiast zabiera wszelki związek, sens, życie i umieszcza je wyłącznie w podmiotowości, która dopiero przez tę rewindykację naprawdę się konstytuuje. Rozum jest tu chemicznym czynnikiem, który wchłania w siebie własną substancję rzeczy i sprawia, że ulatnia się ona w czystej autonomii samego rozumu. Aby uwolnić się od zabobonnego strachu przed naturą, rozum zdemaskował obiektywne ośrodki działania i postaci jako osłony chaotycznego materiału, a ich wpływ na człowieka potępił jako zniewolenie - aż podmiot zgodnie ze swą ideą stał się jedynym, nieograniczonym, pustym autorytetem. Wszelka siła natury jest już tylko niezróżnicowaną magmą, stawiającą opór abstrakcyjnej władzy podmiotu. Szczególną mitologią, z którą zachodnie oświecenie, także w for­ mie kalwinizmu, musiało się rozprawić, była katolicka nauka o ordo oraz pogańska religia ludowa, nadal krzewiąca się bujnie pod osłoną tej nauki. Od niej chciała uwolnić ludzkość mieszczańska filozofia. Ale emancypacja poszła dalej, niż jej humanistyczni twórcy sobie zamyślali. Uwolniona gospodarka rynkowa była zarazem aktualną postacią rozumu i siłą, o którą rozum się roztrzaskał. Romantyczni reakcjoniści wypowiedzieli tylko to, co stało się doświadczeniem samej burżuazji: że wolność w ich świecie prowadzi do zorganizowanej anarchii. Katolicka kontrreformacja miała w swej krytyce oświecenia tyleż słuszności, co oświecenie krytykując katolicyzm. Oświecenie opowiedziało się za liberaliz­ mem. Jeżeli wszystkie afekty są tyle samo warte, to samozachowanie, które i tak określa kształt systemu, stanowi również najbardziej prawdopodobną maksymę postępowania. W wolnej gospodarce rynkowej powinno mieć pełną swobodę. Mroczni pisarze zarania ery mieszczańskiej — Machiavelli, Hobbes, Mandeville - którzy przyświadczali egoizmowi jaźni, tym samym uznawali społeczeństwo jako zasadę destrukcyjną i zaprzeczali harmonii, zanim jeszcze ta ostatnia została przez pisarzy jasnych,

io8

Dialektyka oświecenia

klasyków, wyniesiona do rangi oficjalnej doktryny. Zachwalali totalność mieszczańskiego porządku jako potwora, który na koniec pochłonął jedno i drugie, to, co ogólne, i to, co szczegóło­ we, społeczeństwo i jaźń. W miarę rozwoju systemu gospodar­ czego, w którym panowanie prywatnych grup nad aparatem gospodarczym dzieli i różni ludzi, samozachowanie, przez rozum utrwalone w identycznej postaci, ten uprzedmiotowiony instynkt mieszczańskiego indywiduum, okazuje się niszczycielską siłą natu­ ry, nieodłączną od autodestrukcji. Samozachowanie zlewa się z samozniszczeniem. Czysty rozum staje się nierozumnością, procedurą wolną od błędów i od treści. Owa utopia zaś, zapowia­ dająca pojednanie miedzy naturą a jaźnią, irracjonalna i zarazem rozumna, wraz z rewolucyjną awangardą opuściła kryjówkę, którą miała w niemieckiej filozofii, jako idea zjednoczenia wolnych ludzi i ściągnęła na siebie całą furię mieszczańskiej rafio. W społeczeń­ stwie takim jakie jest, mimo żałosnych usiłowań moralistów, którzy jako najbardziej racjonalny środek propagują człowieczeńs­ two, samozachowanie nadal wolne jest od utopii zdemaskowanej już jako mit. Sprytne samozachowanie w przypadku tych, którzy znajdują się u góry, polega na walce o faszystowską władzę, a w przypadku jednostek - na dostosowaniu się do niesprawied­ liwości za wszelką cenę. Oświecony rozum nie umie znaleźć kryteriów, aby wyodrębnić jakiś popęd w sobie i w stosunku do innych popędów, podobnie jak nie umie uporządkować kosmosu według sfer. Swego czasu słusznie odkrył, że hierarchia w przyro­ dzie jest refleksem średniowiecznego społeczeństwa, a późniejsze próby wskazania nowego obiektywnego porządku wartości na­ znaczone były piętnem kłamstwa. Irracjonalizm, który przejawia się w takich nieciekawych rekonstrukcjach, daleki jest od tego, by stawić czoła przemysłowej ratio. Jeżeli wielka filozofia - z Leib­ nizem i Heglem - dopatrywała się roszczenia do prawdy również w tych subiektywnych i obiektywnych manifestacjach, które same nie są jeszcze myślami - w uczuciach, instytucjach, dziełach sztuki - to irracjonalizm, pod tym jak i pod innymi względami pokrewny ostatniemu odpryskowi oświecenia, nowoczesnemu pozytywiz­ mowi, izoluje uczucia, religię i sztukę od wszystkiego, co się zowie

Dygresja II: Julia albo oświecenie i moralność

nauką. Ogranicza wprawdzie chłodny rozum na rzecz bezpośred­ niego życia, owo życie jednak traktuje po prostu jako zasadę wrogą myśli. W świetle tej wrogości uczucie, a ostatecznie wszelka ludzka ekspresja, ba — kultura w ogóle zostaje zwolniona z odpowiedzialności wobec myślenia, i w efekcie zmienia się w zneutralizowany element wszechogarniającej ratio systemu ekonomicznego, od dawna już irracjonalnego. Rozum nigdy nie mógł liczyć wyłącznie na własną atrakcyjność i uzupełniał ją kultem uczucia. A nawołując do uczuć, zwraca się przeciwko własnemu medium, myśleniu, które jemu samemu, wyobcowa­ nemu rozumowi, zawsze wydawało się podejrzane. Egzaltacja czułych kochanków w filmie to cios w nieskłonną do wzruszeń teorię, a jej przedłużeniem są sentymentalne argumenty przeciwko myśli, która atakuje niesprawiedliwość. Ale gdy uczucia prze­ rastają w ideologię, nie umniejsza to w niczym wzgardy, jaka otacza je w rzeczywistości. Że zaś na tle gwiezdnych wyżyn, na jakie wynosi je ideologia, wydają się zawsze nazbyt wulgarne, przyczynia się to dodatkowo do ich niesławy. Wyrok na uczucia zapadł już z chwilą formalizacji rozumu. Nawet samozachowanie jako naturalny popęd wraz z innymi spontanicznymi odruchami ma nieczyste sumienie, tylko skrzętna zapobiegliwość i instytucje, które mają jej służyć - usamodzielnione struktury zapośredniczające, aparat, organizacja, systematyczność - mają jeszcze tak w poznaniu, jak i w praktyce opinię rozumnych; uczucia nie mają prawa bytu poza tymi instytucjami. Oświecenie nowszych czasów od początku stało pod znakiem radykalizmu: to różni je od wszystkich wcześniejszych stadiów demitologizacji. Gdy z nowym sposobem społecznego bycia w dzieje powszechne wkraczała nowa religia i mentalność, wraz z dawnymi klasami, plemionami i ludami z reguły obalano w proch także dawnych bogów. Zwłaszcza gdy jakiś lud podążając za swym losem przechodził do nowej formy życia społecznego — np. Żydzi -tradycyjnie kultywowane zwyczaje, uświęcone czynności i przed­ mioty czci wyklinano - odtąd miały wzbudzać odrazę i strach. Lęki i idiosynkrazje dzisiejsze, wyszydzane i odstręczające cechy charak­ teru można rozszyfrować jako znamiona postępu w rozwoju

I IO

Dialektyka oświecenia

człowieka. Od wstrętu do odchodów i ludzkiego mięsa aż po pogardę dla fanatyzmu, lenistwa oraz duchowej i materialnej nędzy wiedzie linia zachowań niegdyś stosownych i niezbędnych, a po­ tem zohydzonych. Jest to linia zniszczenia i cywilizacji. Każdy krok był krokiem naprzód, etapem oświecenia. Ale podczas gdy wszystkie dawniejsze przemiany, przejście od preanimizmu do magii, od kultury matriarchalnej do patriarchalnej, od politeizmu właścicieli niewolników do katolickiej hierarchii, ustanawiały w miejsce dawnych mitologii nowe, tyle że oświecone, a więc boga zastępów w miejsce wielkiej matki, kult baranka w miejsce totemu, to światło oświeconego rozumu rozbiło jako mit wszelkie oddanie, które uważało się za obiektywne, ugruntowane w rzeczy. Wszyst­ kie uprzednio dane więzi stały się tabu, łącznie z tymi, które były niezbędne dla istnienia samego burżuazyjnego porządku. Instru­ ment, dzięki któremu mieszczaństwo doszło do władzy - uwol­ nienie sił, powszechna wolność, samostanowienie, krótko mówiąc oświecenie - obrócił się przeciwko mieszczaństwu z chwilą, gdy mieszczański porządek jako system panowania zmuszony został do stosowania ucisku. Oświecenie zgodnie ze swą zasadą nie może tolerować nawet minimum wiary, bez wiary zaś świat mieszczański nie może istnieć. Oświecenie nie świadczy panowaniu rzetelnych usług, jak to czyniły zawsze dawne ideologie. J e g o antyautorytarna tendencja, która - choć tylko podskórnie - komunikuje się z tamtą utopią w pojęciu rozumu, sprawia w końcu, że ustabilizowana burżuazja odnosi się do oświecenia równie wrogo jak arystokracja, z którą rychło też wchodzi w sojusz. Zasada antyautorytarna musi wreszcie obrócić się w swoje przeciwieństwo, w instancję przeciw­ ną rozumowi: znosi wszystko, co samo przez się stanowi więź, a tym samym pozwala panowaniu suwerennie i wedle własnych potrzeb dekretować, co jest wiążące, i dowolnie tym manipulować. Filozofia, która nie umiała poradzić sobie z uzasadnieniem cnoty obywatelskiej i miłości bliźniego, ogłosiła cnotami także autorytet i hierarchię, gdy te na gruncie oświecenia dawno już stały się kłamstwami. Ale nawet w obliczu takiej perwersji własnych zasad oświecenie nie znajdowało argumentów, ponieważ szczera prawda nie ma żadnej przewagi nad zniekszałceniem, racjonalizacja nie ma

Dygresja II: Julia albo oświecenie i moralność

111

żadnej przewagi nad ratio, dopóki nie będą mogły wykazać się np. większą przydatnością praktyczną. Wraz z formalizacją rozumu sama teoria, jeżeli chce być czymś więcej niż znakiem neutralnej metody, staje się pojęciem niezrozumiałym, a myślenie uchodzi za sensowne tylko pod warunkiem, że wyzbywa się sensu. Wprzężone w panujący sposób produkcji oświecenie, dążące do podkopania porządku - teraz już represyjnego - samo doprowadza się do rozkładu. Znalazło to już wyraz we wczesnych atakach, jakie oświecenie w swej wersji popularnej przypuszczało na nieubłaga­ nie wszystko homogenizującą machinę myśli Kanta. Jeżeli Kantowska filozofia moralna ograniczała swą oświeceniową krytykę, by ocalić możliwość rozumu, to bezrefleksyjna myśl oświecenio­ wa, kierująca się względami samozachowania, wolała zawsze - odwrotnie - sama rozpuścić się w sceptycyzmie, aby pozostawić dość miejsca dla istniejącego porządku. Dzieło markiza de Sade, podobnie jak dzieło Nietzschego, stanowi natomiast bezkompromisową krytykę praktycznego rozu­ mu, wobec której krytyka wielkiego homogenizatora wydaje się rewokacją własnego myślenia. Zasada scjentyficzna zostaje tu spotęgowana do tego stopnia, że przerasta w destrukcję. Kant tak długo oczyszczał prawo moralne we mnie z wszelkich elementów heteronomicznej wiary, aż szacunek dla prawa moralnego stał się wbrew jego zapewnieniom już tylko naturalnym faktem psycho­ logicznym, tak jak niebo gwiaździste nade mną - faktem fizykal­ nym. ,,Fakt rozumu" - mówi sam K a n t , „ogólny instynkt społeczny" - powiada Leibniz . Fakty jednak nie liczą się tam, gdzie ich nie ma. Sade nie zaprzecza istnieniu faktów. Justyna, która z dwóch sióstr jest tą dobrą, to męczennica prawa moral­ nego. Julia natomiast wyciąga konsekwencje, których burżuazja wolałaby uniknąć: demonizuje katolicyzm jako najnowszą mito­ logię, a wraz z katolicyzmem - cywilizację w ogóle. Energie, które odnosiły się do sakramentu, zwracają się ku świętokradztwu. Ale ten zwrot przenosi się na wszelką wspólnotę. Zresztą Julia nie 16

17

16

I. Kant: Krytyka praktycznego rozumu, wyd. cyt., s. 5 4 , s. 7 3 , s. 8 0 i in. G.W. Leibniz: Nowe rozważania dotyczące rozumu ludzkiego. T. 1 . K s . 1 , rozdz. 2 , § 9 . Przeł. I. Dąbska. Warszawa 1 9 5 5 , s. 7 8 .

17

Dialektyka oświecenia

I I 2

zachowuje się bynajmniej fanatycznie, jak katolicyzm wobec Inków, a jedynie skrzętnie i w sposób oświecony uprawia święto­ kradztwo, które katolicy mają we krwi jeszcze z czasów archaicz­ nych. Prehistoryczne zachowania, które cywilizacja uczyniła tabu, napiętnowane jako bestialstwo i zmienione w czynniki destrukcji, wiodły żywot podziemny. Julia uprawia je już nie jako zachowania naturalne, lecz jako zachowania obłożone tabu. Kompensuje więc wartościujący sąd, który je potępia - a jest nieuzasadniony, gdyż nieuzasadnione są w szystkie sądy wartościujące - sądem przeciw­ stawnym. Gdy Julia powtarza prymitywne reakcje, nie są to już reakcje prymitywne, lecz bestialskie. Julia, nieco podobna do markizy de Merteuil z Niebezpiecznych związków , ucieleśnia - by uciec się do terminologii psychologicznej — nie libido niewysublimowane lub regresywne, lecz intelektualną radość z regresji, amor T

18

intellectualis

diaboli,

rozkosz pobicia cywilizacji jej własną^

bromg.

Julia kocha system i konsekwencję/ Posługuje się znakomicie narzędziami racjonalnego myślenia. Gdy chodzi o samoopanowanie się, jej nauki mają się niekiedy do nauk Kantowskich jak poszczególny przypadek do ogólnego twierdzenia. „Cnota zatem - czytamy u Kanta - o ile ugruntowana jest w wewnętrznej wolności, zawiera także pewien pozytywny nakaz dla ludzi, mianowicie by poddać wszystkie swe zdolności i skłonności jego (rozumu) władzy, czyli nakaz panowania nad sobą, który idzie przed zakazem, mianowicie by nie dać uczuciom i skłonnościom panować nad sobą (obowiązek apatii): albowiem, gdy rozum nie ujmie rządów w swe ręce, one - uczucia i skłonności - właśnie mają władzę nad ludźmi". Julia zaś tak oto naucza samodyscypliny zbrodni: „Proszę najpierw rozważyć swój plan na kilka dni naprzód, zastanowić się nad wszystkimi jego następstwami, zbadać starannie, co może panu dopomóc, [...] co ewentualnie mogłoby pana zdradzić, i proszę rozważać te rzeczy z taką zimną krwią, jak gdyby był pan pewien, że pana zdemaskują" . Twarz mordercy musi okazywać maksymalny spokój. „...Niech pan okazuje spokój 1 9

20

18

Por. przedmowa Henryka Manna do edycji Insel-Verlag.

19

Metaphysische Anfänge der Tugendlehre, wyd. cyt., s. 4 0 8 . Juliette, wyd. cyt., t. 4 , s. 5 8 .

20

Dygresja II: Julia albo oświecenie i moralność i obojętność, niech pan spróbuje z d o b y ć się w tej sytuacji na zimną k r e w [...] bez p e w n o ś c i , że nie będzie pan miał najmniejszych wyrzutów

sumienia,

a tę p e w n o ś ć

zyskuje się jedynie

przez

oswojenie ze zbrodnią, bez tej p e w n o ś c i w i ę c , jak p o w i a d a m , 2 1

n i g d y nie zdoła pan z a p a n o w a ć nad m i m i k ą . . . " . W o l n o ś ć o d w y r z u t ó w sumienia

jest dla formalistycznego

rozumu

równie

istotna jak w o l n o ś ć o d miłości lub nienawiści. S k r u c h a zakłada przeszłość - która w b r e w popularnej ideologii dla burżuazji n i g d y nie miała znaczenia - jako coś istniejącego; skrucha to r e c y d y w a , a jeżeli dla burżuazyjnej p r a k t y k i skrucha ma c o k o l w i e k na s w e usprawiedliwienie, to t y l k o g d y chroni przed r e c y d y w ą . Spinoza p o w i a d a przecież za stoikami: „Poenitentia ratione non oritur,

sed is, quem facti poenitet,

virtus

non est, sive

bis miser seu im po tens est"

ex 2 2

.

C a ł k i e m w duchu księcia de Francavilla dorzuca w p r a w d z i e zaraz p o t e m : „terret

vulgus,

2?

nisi metuaf >

i jako d o b r y makiawielista

sądzi, że p o k o r a i skrucha, p o d o b n i e jak strach i nadzieja, choć sprzeczne z r o z u m e m , m o g ą b y ć p r a w d z i w i e użyteczne. „ K o n i e c z ­ n y m w a r u n k i e m cnoty jest apatia (traktowana jako siła) - m ó w i 2 4

K a n t , odróżniając poniekąd na modłę S a d e ' a „apatię m o r a l n ą " od apatii w sensie obojętności na bodźce z m y s ł o w e . E n t u z j a z m jest rzeczą złą. Siła cnoty bierze się ze s p o k o j u i stanowczości. „ J e s t to stan z d r o w i a w życiu m o r a l n y m ; natomiast afekt, nawet jeżeli w y w o ł a n y jest w y o b r a ż e n i e m dobra, to c h w i l o w e olśniewające z j a w i s k o , które p o z o s t a w i a p o sobie zmęczenie". J u l i i , C l a i r w i l , to samo m ó w i o w y s t ę p k u .

2 6

2 5

Przyjaciółka

" M o j a dusza jest

twarda, i daleko mi d o t e g o , b y m w r a ż l i w o ś ć przekładała nad szczęsną apatię, którą się cieszę. O J u l i o [...] c h y b a się mylisz co d o tej niebepiecznej w r a ż l i w o ś c i , którą tylu g ł u p c ó w poczytuje sobie za coś d o b r e g o . " A p a t i a p o j a w i a się w tych z w r o t n y c h p u n k t a c h 21

Tamże, s. 6 o i nast. „Skrucha nie jest cnotą, czyli nie powstaje z rozumu, lecz ten, kto żałuje jakiegoś czynu, jest podwójnie nieszczęśliwy, czyli bezsilny". B . Spinoza, Ethica, Pars IV, Prop. L I V . Wyd. cyt., s. 2 9 9 . „Sroży się tłum, jeśli się nie boi". Tamże, Schol.: wyd. cyt., s. 3 0 0 . Metaphysische Anfänge der Tugendlehre, wyd. cyt., s. 4 0 8 . Tamże, s. 4 0 9 . Juliette, wyd. cyt., t. 2 , s. 1 1 4 .

22

2 3

24

25

26

Dialektyka oświecenia

ii4

historii burżuazji, a także historii starożytnej, gdy w obliczu przemożnej tendencji historycznej pauci beati uświadamiają sobie swą bezsilność. Oznacza ona wycofanie indywidualnej spontanicz­ ności w sferę życia prywatnego, które dopiero wskutek tego ustanowione zostaje jako właściwie mieszczańska forma egzysten­ cji. Stoicyzm - a jest to przecież filozofia mieszczańska - wskazując na cierpienia innych sprawia, że uprzywilejowanym łatwiej jest pogodzić się z zagrożeniami, które ich dotyczą. Stoicyzm umacnia ogólność w ten sposób, że do rangi zasady jako ochronę przed ogólnością wynosi życie prywatne. Sfera prywatna burżuazji to zdegenerowany dorobek kulturalny klasy wyższej. Dla Julii nauka jest wyznaniem wiary. Wszelki kult, którego racjonalności nie można dowieść, napawa ją obrzydzeniem: wiara w Boga i jego martwego syna, przestrzeganie dziesięciorga przykazań, przekładanie dobra ponad zło, zbawienia nad grzech. Pociągają ją reakcje, które przez legendy cywilizacji zostały obłożone klątwą. Operuje semantyką i składnią logiczną jak najnowocześniejszy pozytywizm, ale - w przeciwieństwie do tego funkcjonariusza najnowszej administracji - nie kieruje swej analityczno-językowej krytyki przeciwko myśleniu i filozofii, lecz jako nieodrodna córa wojującego oświecenia - przeciw religii. „Mart­ wy Bóg! - mówi o Chrystusie - doprawdy, nic komiczniejszego niż to niedorzeczne zestawienie z katolickiego słownika: Bóg, czyli wieczność; śmierć, czyli zaprzeczenie wieczności. Głupi chrześ­ cijanie, i cóż wy chcecie począć ze swoim martwym Bogiem?" Przemiana tego, co zostało bez naukowych dowodów potępione, w coś godnego zachodu, a tego, co było bezzasadnie uznane, w przedmiot odrazy, przewartościowanie wartości, „odwaga czynienia rzeczy zakazanych" , bez owego zdradzieckiego „ A niech tam!", bez biologicznego idealizmu Nietzschego - oto specyficzna namiętność Julii. „Czyż trzeba pretekstu, by popełnić przestępstwo?" - wykrzykuje jej dobra przyjaciółka, księżna Borghese, całkiem w duchu nietzscheańskim . Nietzsche głosi 27

28

29

2 7

2 8

29

Tamże, wyd. cyt., s. 2 8 2 . F. Nietzsche: Umwertung..., wyd. cyt., s. 2 1 3 . Juliette, wyd. cyt., t. 4 , s. 2 0 4 .

Dygresja II: Julia albo oświecenie i moralność 3 0

kwintesencję jej doktryny. „Słabi i nieudani niechaj wyginą: oto pierwsze prawo n a s z e j miłości bliźniego. Należy im w tym nawet dopomóc. Nad wszelki występek szkodliwsze jest - litość czynu dla wszystkiego, co niewydarzone i słabe - chrześcijańst­ w o . . . " . Chrześcijaństwo, „osobliwie zainteresowane w tym, by zawładnąć tyranami i przywieść ich do zasad braterstwa [...] rozgrywa tu partię słabego; reprezentuje go, musi przemawiać jak on [...] Możemy być przekonani, że ten sojusz w rzeczywistości zrodził się z inicjatywy słabego, i przez niego też został wprowa­ dzony w życie, gdy przypadkiem raz wpadła mu w ręce władza kapłana" . Oto przyczynek Noirceuila, mentora Julii, do genealo­ gii moralności. Nietzsche złowrogo wysławia możnych tego świata i ich okrucieństwo zwrócone „na zewnątrz, tam, gdzie się zaczyna obczyzna", tzn. w stosunku do wszystkiego, co nie należy do nich samych. „ T a m używają zwolnienia od wszelkiego przymusu społecznego, w puszczy wynagradzają sobie napięcie, spowodowa­ ne długiem zamknięciem i ujęciem w płoty pokoju, p o w r a c a j ą ku niewinności sumienia drapieżców, jako radosne potwory, które może po okropnym szeregu mordów, podpaleń, zgwałceń i znęcań się odchodzą z junactwem i równowagą duchową, jakby spełnili jeno psotę uczniacką, w przekonaniu, że poeci znów na długo będą mieli co opiewać i sławić [....] Ta »śmiałość« ras dostojnych, szalona, niedorzeczna, nagła w swym wyjawię, ta nieobliczalność, nawet nieprawdopodobieństwo jej przedsięwzięć [...] jej obojęt­ ność i pogarda dla bezpieczeństwa, ciała, życia, wygody, jej przerażająca pogoda i głęboka rozkosz w wszelkiem niszczeniu, we wszystkich uciechach zwycięstw i okrucieństwa..." - ta śmiałość, którą głosi Nietzsche, porwała też Julię. „ Ż y ć niebezpiecznie" to także jej przesłanie: ...oser tout dorénavant sans peur . Są słabi i mocni, są klasy, rasy i narody, które panują, i te, które żyją 31

3 2

3 3

34

3 0

Na to powinowactwo zwrócił uwagę E . Dühren w Neue Forschungen, Berlin 1 9 0 4 , s. 4 5 3 i nast. F. Nietzsche: Umwertung..., wyd. cyt., s. 2 1 8 . Juliette, wyd. cyt., t. 4 , s. 2 0 4 . F. Nietzsche, Z genealogii moralności. Przeł. L . Staff. Warszawa-Kraków 1 9 1 3 , s. 35 i nast. Juliette, wyd. cyt., t. 1 , s. 3 0 0 .

31

32

3 3

34

Dialektyka oświecenia

n6

35

w podległości. „Gdzież - woła pan de Verneuil - śmiertelnik dość głupi, by wbrew wszelkiej oczywistości zapewniać, że ludzie rodzą się wedle prawa i faktycznie równi! Formułowanie podob­ nych paradoksów zastrzeżone było dla takiego wroga ludzkości jak Rousseau, bo, sam słabeusz, chciał ściągnąć na swój poziom tych, do których nie umiał się wznieść. Ale jakim czołem, pytam, Pigmej mierzący cztery stopy i dwa cale mógłby przyrównywać się wzrostem i mocą do modela, któremu natura użyczyła siłę i postać Herkulesa? Toż jakby muchę porównywać ze słoniem! Siła, piękność, postawa, wymowność: oto cnoty, które u zarania społeczeństwa decydowały o autorytecie władców". „Żądać od siły - ciągnie dalej Nietzsche - by objawiała się n i e jako siła, aby nie była chęcią przemożenia, chęcią obalenia, chęcią owład­ nięcia, pragnieniem wrogów i oporów i triumfów, jest równie niedorzeczne, jak żądać od słabości, by objawiała się jako siła". „Jakże to chcecie - prawi Verneuil - by ten, kto od natury otrzymał wyjątkowe zadatki na zbrodniarza, czy to z racji wyższo­ ści sił, subtelności organów, czy to skutkiem stosownego wy­ chowania lub bogactw; jakże to, powiadam, chcecie osobnika takiego sądzić wedle tych samych praw, co osobnika, którego wszystko skłania do cnoty albo umiaru? Czy prawo, które obu skarze jednakowo, będzie sprawiedliwe? Czy jest rzeczą naturalną, by ten, którego wszystko przywodzi do czynienia zła, traktowany był tak samo jak ten, którego wszystko popycha do ostrożności?" 36

37

Gdy obiektywny ład natury skwitowano jako przesąd i mit, pozostaje natura jako masa materii. Nietzsche nie zna prawa, „które byśmy nie tylko uznawali, ale także uznawali jako nadrzęd­ ne wobec n a s " ^ / 0 ile intelekt, awansowany przez kryteria samesa^owania, postrzega jakieś prawo życia, to jest to prawo silniejszego. Jeżeli nawet prawo to ze względu na formalizm rozumu nie może wyznaczać żadnego koniecznego wzorca po3 5

D . A . F . de Sade, Histoire de Justine. T. 4. Hollande 1 7 9 7 . s. 4 (Cytowane również przez Dührena, Neue Forschungen, wyd. cyt., s. 4 5 2 ) . Z genealogii moralności, wyd. cyt., s. 4 1 . Justine, wyd. cyt., t.4, s. 7 . Nachlaß. Werke, wyd. cyt., t. 1 1 , s. 2 1 4 .

36

37

38

Dygresja II: Julia albo oświecenie i moralność

117

stępowania, to w każdym razie ma wobec zakłamanej ideologii tę przewagę, że trzyma się faktów^ Winę - naucza Nietzsche - pono­ szą słabi, którzy sprytnie obchodzą prawo naturalne. „ C h o r o ­ w i c i są wielkiem niebezpieczeństwem dla człowieka: n i e źli, n i e »zwierzęta drapieżne« - ci, którzy już z urodzenia są rozbitkami, obalonymi, złamanymi - oni to, s ł a b i , podminowują najbardziej życie pod człowiekiem, zatruwają i zarażają wątpieniem naszą ufność do życia, do człowieka, do siebie s a m y c h " . T o słabi sprowadzili na świat chrześcijaństwo - przedmiot odrazy i niena­ wiści tak Nietzschego, jak Sade'a. „...represje słabego wobec silnego nie są prawdą natury; są prawdą ducha, ale nie ciała; aby stosować represje, słaby musi użyć sił, których nie dostał; musi przybrać charakter, który nie jest mu dany, musi poniekąd zadać gwałt naturze. Co natomiast naprawdę wynika z praw tej mądrej matki, to to, że silny rani słabego, gdyż silnemu nie trzeba do tego nic więcej ponad to, co otrzymał od natury; silny nie musi - jak słaby - stroić się w inny charakter niż swój własny; obraca tylko przyrodzone przymioty w zewnętrzne działanie. Wszystko, co stąd wynika, jest zatem naturalne: ucisk ze strony silnego, gwałtowne czyny, okrucieństwa, tyrania, niesprawiedliwość [...] wszystko to jest czyste jak ręka, która w nim te cechy uformowała; i jeżeli on sam czyni użytek ze swych praw, aby pognębić i ograbić słabego, popełnia rzecz najnaturalniejszą w świecie [...] Nie powinniśmy tedy nigdy mieć skrupułów z powodu tego, co możemy odebrać słabemu, nie my bowiem popełniamy przestępstwo, przestępst­ wem jest raczej obrona lub zemsta słabego" . Gdy słaby się broni, dopuszcza się tym samym bezprawia, gdyż "wykracza ze swego charakteru słabości, wpojonego mu przez naturę: natura stworzyła go na to, by był niewolnikiem i biedakiem, on zaś nie chce się jej podporządkować i tym samym poczyna sobie bezprawnie" . W tak kapitalnych słowach Dorval, przywódca jednego z szacow­ nych paryskich gangów, roztacza przed Julią tajemne credo wszel­ kich klas panujących, które Nietzsche, w postaci wzbogaconej 39

4 0

41

3 9

40

4 1

F. Nietzsche, Z genealogii moralności, wyd. cyt., s. 1 4 7 . Julie Ue, wyd. cyt., t. 1 , s. 2 0 8 . Tamże, s. 2 1 1 i nast.

Dialektyka oświecenia

n8

o psychologię resentymentu, rezerwował dla współczesności. Nietzsche podobnie jak Julia podziwia „piękną straszliwość c z y n u " , choć jako niemiecki profesor różni się od markiza de Sade tym, że dezawuuje przestępców kryminalnych, gdyż ich egoizm „kieruje się ku tak nikczemnym celom i do nich się też ogranicza. Gdy cele są wielkie, ludzkość ma inną miarę i »zbrodni«, choćby najstraszliwszej, za taką nie u w a ż a " . Taki przesąd w stosunku do wielkości, w istocie charakterystyczny dla świata mieszczańskiego, oświeconej Julii jest jeszcze obcy, w oczach Julii gangster nie będzie mniej sympatyczny od ministra, jeśli nawet ofiary jego co do ilości przedstawiają się skromniej. Dla Niemca jednak piękno rodzi się ze skali oddziaływania, pośród całego zmierzchu bogów Niemiec nie może wyzbyć się idealistycznego nawyku, który chce wieszać małych złodziejaszków, a z imperial­ nych wypraw zbójeckich czyni dziejową misję. Niemiecki faszyzm, wyniósłszy kult siły do rangi historycznej doktryny, doprowadził go zarazem do absurdu. Jako oskarżenie cywilizacji moralność panów jest opaczną wyrazicielką uciśnionych: nienawiść do skar­ lałych instynktów zdradza obiektywnie prawdziwą naturę wychowawcy-oprawcy, która w jego ofiarach jedynie się ujawnia. J a k o potęga i religia państwowa moralność panów stoi wszelako całkowicie po stronie cywilizacyjnych powers that be, po stronie zwartej większości, resentymentu i wszystkiego, przeciwko czemu sama kiedyś występowała. Urzeczywistnienie idei Nietzschego zaprzecza im i zarazem obnaża ich prawdę, mimo całej aprobaty dla życia nieodmiennie wrogą duchowi rzeczywistości. 42

43

Jeżeli skrucha uchodzi za nonsens, to litość jest po prostu grzechem. K t o jej ulega, „narusza powszechne prawo: a przeto litość, daleka od tego, by być cnotą, staje się faktycznie występ­ kiem, gdy przywodzi nas do obalania nierówności wynikającej z praw natury" . Sade i Nietzsche rozpoznali, że po sfor­ malizowaniu rozumu litość pozostaje jeszcze poniekąd zmysłową 44

4 2

em

F. Nietzsche, Po%a dobrem i zf - Przeł. St. Wyrzykowski. Warszawa

1 9 0 7 , s. 1 0 2 . 4 3

44

Nachlaß, wyd. cyt., t. 1 2 , s. 108. Juliette, wyd. cyt., t. 1, s. 3 1 3 .

Dygresja II: Julia albo oświecenie i moralność świadomością tożsamości tego, co ogólne, i tego, co szczegółowe, jako naturalizowane zapośredniczenie. Litość to najbardziej znie­ walający przesąd, „ąuamąuis pietatis specimen prae se ferre videatur", jak powiada Spinoza , „ k o g o bowiem nie skłania do pomagania innym ani rozum, ani współczucie, tego słusznie zwą nieludz­ kim" . Commiseratio to człowieczeństwo w postaci bezpośredniej, ale zarazem „mala et inutilis" , mianowicie jako przeciwieństwo męskiej dzielności, która od rzymskiej virtus poprzez Medyceuszy aż po efficiency za Fordów zawsze była jedyną prawdziwą cnotą mieszczańską. Clairwil nazywa litość uczuciem babskim i dziecin­ nym, chełpiąc się swoim ,,stoicyzmem", „spokojem namiętności", który pozwala jej „robić wszystko i wszystko wytrzymać bez wstrząsów" , „...litość bynajmniej nie jest cnotą, to słabość zrodzona z lęku i nieszczęścia, słabość, którą trzeba przezwyciężyć zwłaszcza wtedy, gdy pracuje się nad przezwyciężeniem nadmier­ nej wrażliwości nerwów, to bowiem jest nie do pogodzenia z maksymami filozofii." Właśnie kobieta jest źródłem „wybu­ chów bezgranicznej litości" . Sade i Nietzsche wiedzieli, że ich nauka o grzechu litości należy do dawnego dziedzictwa mieszczań­ skiego. Ten ostatni powołuje się na wszystkie „mocne epoki", na „dostojne kultury", ten pierwszy na Arystotelesa i na perypatetyków . Litość nie może się ostać wobec filozofii. Nawet Kant nie czyni tu wyjątku. Litość to według niego „pewnego rodzaju miękkość", nie mająca w sobie nic z „dostojeństwa cnoty" . Kant nie dostrzega jednak, że również zasada „ogólnej 45

4 6

4 7

48

49

5 0

51

52

53

45

„ . . . chociaż przybiera na siebie pozory moralności".Ethica, Pars I V , Appendix Cap. X V I , wyd. cyt., s. 3 2 7 . , Tamże, wyd. cyt., s. 2 9 6 . „złe i niepożyteczne", tamże, Prop. L . , SchoL: , wyd. cyt, s. 2 9 5 . Julźette, wyd. cyt., t. 2 , s. 1 2 5 . Tamże. F. Nietzsche, Nietzsche contra Wagner. Werke, wyd. cyt., t. 8, s. 2 0 4 . Juliette, wyd. cyt., t. 1 , s. 3 1 3 . Tamże, wyd. cyt., t. 2 , s. 1 2 6 . I. Kant, Beobachtungen über das Gefühl des Schönen und Erhabenen, Akademie-Ausgabe, t. 2 , s. 2 1 5 i nast. 46

47

48

4 9

50

51

52

53

Dialektyka oświecenia

I20

5 4

przychylności wobec rodzaju ludzkiego" , którą w przeciwień­ stwie do racjonalizmu Clairwil chciałby zastąpić litość, podpada pod zarzut irracjonalizmu dokładnie tak samo jak owa „dobrotliwa namiętność", która łatwo przywieść może człowieka, by stał się „próżniakiem o miękkim sercu". Oświecenie nie daje się łudzić, fakt ogólny nie ma tu żadnej przewagi nad szczegółowym, wszechogarnia­ jąca miłość - nad miłością ograniczoną. Litość ma złą opinię. Podobnie jak Sade także Nietzsche powołuje się na ars poetka. „Grecy według Arystotelesa cierpieli często na nadmiar litości: stąd konieczność wyładowania się w tragedii. Widzimy, jak podejrzana wydawała im się ta skłonność. Jest zagrożeniem dla państwa, odbiera niezbędną twardość i surowość, sprawia, że herosi zachowują się jak płaczki itd." Zaratustra rzecze: „Ile dobroci, tyle słabości widzę. Ile sprawiedliwości i współczucia, tyle słabości" . W istocie w litości­ wym współczuciu zawiera się pewien moment sprzeczny ze sprawiedliwością, choć Nietzsche wrzuca jedno i drugie do tego samego worka. Litość potwierdza regułę nieludzkości poprzez wyjątek, który czyni w praktyce. Wedle zasady litości niesprawiedli­ wość ma być zniesiona za sprawą miłości bliźniego, ta zaś jest przypadkowa, a zatem litość uznaje niewzruszone prawo powszech­ nego wyobcowania i stara się je jedynie złagodzić. Owszem, człowiek litościwy jako jednostka reprezentuje roszczenie ogólności, mianowi­ cie roszczenie do życia, przeciwko ogólności, przeciwko naturze i społeczeństwu, które roszczenie to odrzucają. Ale jedność z tym, co ogólne, z ogólnością wewnątrz siebie, którą uruchamia indywiduum, okazuje się słaba, a przeto złudna. Nie miękkość, ale ograniczoność litości sprawia, że jest ona problematyczna, że jest jej zawsze za mało. Stoicka apatia, na której szkoli się mieszczańska oziębłość - antyteza litości - na swój żałosny sposób pozostała wierniejsza zasadzie ogólnej, z której się wycofała, niż litościwa pospolitość, przystosowu­ jąca się do ogółu - i tak też ci, którzy demaskowali litość, opowiadali się negatywnie za rewolucją. Narcystyczne deformacje litości, takie jak 5 5

56

5 4

55

5 6

Tamże. Nachlaß, wyd. cyt., t. I I , s. 227. F. Nietzsche, Tako r%ec%e Zaratustra. Przeł. W. Berent, Warszawa 1908,

s. 2 3 6 .

Dygresja II: Julia albo oświecenie i moralność

121

szczytne uczucia filantropów i moralna pewność opiekunów społecznych, to nadal tylko uwewnętrznione potwierdzenie różnicy miedzy biednymi i bogatymi. Skoro zaś filozofia nieostrożnie wygadała się, że twardość jest rozkoszą, zarazem oddała twardość w ręce tych, którzy najmniej gotowi byli wybaczyć jej to wyznanie. Faszystowscy panowie świata przełożyli odrazę do litości na odrazę do politycznej wyrozumiałości i apele o sądy doraźne, zgodni w tej kwestii z metafizykiem litości Schopenhauerem. W oczach Schopen­ hauera nadzieja na pomyślne ułożenie spraw ludzkości była zuchwałą mrzonką tych, którzy mogą spodziewać się jedynie nieszczęścia. Wrogowie litości nie chcieli utożsamiać człowieka z nieszczęściem. Istnienie nieszczęścia poczytywali za hańbę. Ich wrażliwa bezsilność nie mogła znieść, by nad człowiekiem się litowano. I bezsilność ta w rozpaczy przerodziła się w pochwałę silnej władzy, od której w praktyce, ilekroć wyciągała do nich rękę, mimo wszystko się odżegnywali. Dobroć i dobroczynność stają się grzechem, panowanie i ucisk - cnotą. „Wszystkie dobre rzeczy były niegdyś złemi rzeczami; każdy grzech pierworodny stał się cnotą pierworodną" . Julia traktuje to na serio także w nowej epoce, po raz pierwszy świadomie uprawia przewartościowanie. W sytuacji gdy wszystkie ideologie uległy zniszczeniu, Julia wynosi do rangi swej własnej moralności to, czym chrześcijaństwo brzydziło się w ideologii, choć nie zawsze w praktyce. Jako dobra filozofka zachowuje przy tym chłód i zdolność do refleksji. Wszystko odbywa się bez złudzeń. Gdy Clairwil proponuje świętokradztwo, Julia odpowia­ da: „Skoro nie wierzymy w Boga, moja miła [...] to te twoje profanacje są już tylko zbyteczną dziecinadą [...] Jestem zapewne jeszcze twardsza niż ty; mój ateizm sięga szczytów. Nie wyobrażaj więc sobie, że potrzeba mi tych dzieciństw, aby się utwierdzić w ateizmie; zrobię to, ponieważ sprawia ci to przyjemność, ale wyłącznie dla zabawy" - amerykańska morderczyni Annie Hen­ ry powiedziałaby: just for fun - „a na pewno nie jako rzecz 5 7

5 8

57

Z genealogii moralności, wyd. cyt., s. 1 3 5 . Annie Henry zastrzeliła w 1 9 4 0 r. mężczyznę, który zabrał ją i jej towarzysza na przejażdżkę, uprzednio przez całe godziny grożąc mu 5 8

Dialektyka oświecenia

122

niezbędną po to, by umocnić się w swoich poglądach albo udowodnić je innym" . Pod wpływem przelotnej życzliwości dla wspólniczki Julia wprowadza swoje zasady w życie. Odkąd wskutek formalizacji rozumu wszystkie cele odarto z mamiących pozorów konieczności i obiektywności, nawet nieprawość, niena­ wiść, destrukcja stają się rozrywką. Czar przechodzi na gołe działanie, na środki - na przemysł. Formalizacja rozumu to tylko intelektualny wyraz zmechanizowanego sposobu produkcji. Śro­ dek staje się fetyszem: absorbuje rozkosz. Oświecenie w teorii demaskuje cele, w jakie stroiło się dawne panowanie, jako iluzje, ale zarazem pozbawia je też sensu praktycznego, a to przez możliwość nadmiaru. Panowanie trwa nadal jako cel sam w sobie, w formie przemocy ekonomicznej. Rozkosz użycia trąci już staroświecczyzną, brakiem rzeczowości - jak metafizyka, która tej rozkoszy zakazywała. Julia wypowiada się na temat motywów zbrodni . Sama jest równie ambitna i chciwa jak jej przyjaciel Sbrigani, ale ubóstwia rzeczy zakazane. Sbrigani, reprezentujący przeciętność i obowiązek, jest bardziej postępowy. „Bogacić się, o to chodzi, i zaniedbując ten cel bierzemy na siebie najcięższą winę; dopiero gdy jest się już naprawdę na drodze do bogactwa, można sobie pozwolić na przyjemności: do tej chwili należy o nich zapomnieć". Mimo całej racjonalnej wyższości Julii pozostał jeszcze jeden przesąd. Uznaje ona naiwność świętokradztwa, ale ostatecznie znajduje w nim rozkosz. Rozkosz zaś świadczy zawsze o ubóstwieniu: zażywanie rozkoszy to oddanie się, zapamiętanie się w czymś innemu. Natura nie zna właściwie rozkoszy: nie posuwa się poza zaspokojenie potrzeb. Wszelka rozkosz ma charakter społeczny, tak w afektach niewysublimowanych, jak w wysub­ limowanych. Rozkosz wywodzi się z wyobcowania. Także wów­ czas, gdy obywa się bez wiedzy o zakazie, który łamie, ma swą podstawę w cywilizacji, w trwałym porządku, i z niego wyrywa się 5 9

60

pistoletem i upokarzając go; por. „ L o s Angeles Examiner", 2 9 listopada 1 9 4 2 (przypis wydawcy do Dialekty ki oświecenia w: Th. W. Adorno: Gesammelte Schriften, Frankfurt am Main 1 9 8 0 ) . Juliette, wyd. cyt., t. 3 , s. 7 8 i nast. Tamże, t. 4 , s. 1 2 6 i nast. 59

6 0

Dygresja II: Julia albo oświecenie i moralność

123

tęsknie d o natury, przed którą porządek ten ma chronić. D o p i e r o g d y w s k u t e k p r z y m u s u pracy, przywiązania jednostki d o okreś­ lonej społecznej funkcji, a wreszcie także d o jaźni, marzenie kieruje się ku praczasom, nie znającym p a n o w a n i a ni r y g o r ó w , c z ł o w i e k o d c z u w a urok użycia. N o s t a l g i a c z ł o w i e k a u w i k ł a n e g o w cywiliza­ cję, „ o b i e k t y w n a r o z p a c z " tych, którzy z s a m y c h siebie musieli zrobić elementy społecznego porządku - ta nostalgia była p o ż y w k ą miłości d o b o g ó w i d e m o n ó w , do nich z w r a c a n o się z u w i e l ­ bieniem jako do przemienionej, opromienionej natury. M y ś l e n i e p o w s t a ł o w toku w y z w a l a n i a się spod straszliwej w ł a d z y natury, która na koniec zostanie c a ł k o w i c i e ujarzmiona.

R o z k o s z jest

niejako zemstą natury. Z a ż y w a j ą c rozkoszy ludzie w y z b y w a j ą się myślenia, w y m y k a j ą się cywilizacji. W najdawniejszych społeczeń­ stwach n a w r ó t

taki przewidziany

b y ł w postaci święta,

jako

w s p ó l n y , z b i o r o w y akt. P i e r w o t n e orgie to ź r ó d ł o w a , k o l e k t y w n a forma użycia. , , T o interludium p o w s z e c h n e g o zamętu, jakim b y ł o święto - p o w i a d a R o g e r Caillois - jawi się faktycznie jako m o m e n t zniesienia u n i w e r s a l n e g o porządku. T o t e ż w czasie świątecznym d o z w o l o n e są wszelkie ekscesy. T r z e b a p o s t ę p o w a ć w b r e w regu­ ł o m , w s z y s t k o ma o d b y w a ć się na o d w r ó t . W epoce mitycznej bieg czasu b y ł o d w r o t n y : na świat przychodziło się starcem, umierało się dzieckiem [...] i tak naruszane są systematycznie w s z y s t k i e reguły, stojące na straży w ł a ś c i w e g o porządku naturalnego i społe­ 6 1

c z n e g o " . C z ł o w i e k oddaje się c u d o w n i e p r z e m i e n i o n y m p i e r w o ­ tnym m o c o m ; ale ze w z g l ę d u na zawieszony zakaz akt ten ma charakter w y b r y k u i szaleństwa.

6 2

D o p i e r o w miarę

narastania

cywilizacji i oświecenia w z m o c n i o n a jaźń i utwierdzone p a n o w a n i e robią ze święta czystą farsę. Panujący w p r o w a d z a j ą użycie j a k o coś racjonalnego, jako trybut spłacany nie d o końca

poskromionej

naturze, starają się ze w z g l ę d u na samych siebie zarazem p o z b a w i ć r o z k o s z trującej m o c y i z a c h o w a ć w wyższej kulturze; a s w o i m p o d d a n y m o d p o w i e d n i o ją d o z o w a ć w t e d y , g d y nie m o ż n a jej całkiem w z b r o n i ć . Z a ż y w a n i e r o z k o s z y staje się obiektem manipu6 1

R. Caillois: Théorie de la Fête. „Nouvelle Revue Française" 1 9 4 0 , styczeń, s. 49. Por. R. Caillois, tamże.

6 2

Dialektyka oświecenia

124

lacji, aż wreszcie d o szczętu przejęte zostaje przez instytucje. O d p i e r w o t n e g o święta d r o g a ewolucji p r o w a d z i d o ferii. „ I m bardziej zaznacza się komplikacja

społecznego o r g a n i z m u ,

tym

mniej

g o t ó w jest on t o l e r o w a ć unieruchomienie z w y k ł e g o biegu życia. D z i ś tak jak wczoraj i jutro tak jak dziś w s z y s t k o musi toczyć się dalej. P o w s z e c h n e pogrążenie się w ż y w i o l e jest już niemożliwe. O k r e s turbulencji przybrał charakter z i n d y w i d u a l i z o w a n y . W a k a ­ 6 3

cje zastąpiły ś w i ę t o " . W faszyzmie w a k a c j e uzupełnia p o n a d t o namiastka z b i o r o w e g o rauszu, p r o d u k o w a n a przez radio, nagłó­ w k i gazet i benzedrynę. Sbrigani poniekąd to p r z e c z u w a . P o z w a l a sobie na przyjemności „ w drodze do b o g a c t w a " , tytułem wakacji. J u l i a natomiast o p o w i a d a się za ancien regime. U b ó s t w i a grzech. J e j libertynizm u w a r u n k o w a n y jest m a g i ą katolicyzmu tak jak ekstaza zakonnicy - magią p o g a ń s t w a . Nietzsche w i e , że wszelkie u ż y w a n i e ma jeszcze

charakter

r

mityczny. W oddaniu się naturze r o z k o s z odrzeka się t e g o , co byłoby możliwe -

tak

jak litość odrzeka

się zmiany całości

s t o s u n k ó w . W o b y d w u zawiera się m o m e n t rezygnacji. Nietzsche tropi ó w m o m e n t wszędzie, jako samotne r o z k o s z o w a n i e się sobą, jako masochistyczną r o z k o s z samoudręki. „ P r z e c i w k o w s z y s t k i m , 6 4

którzy t y l k o u ż y w a j ą ! " . J u l i a próbuje ó w m o m e n t ocalić - w ten s p o s ó b , że odrzuca miłosne oddanie, miłość mieszczańską, która jako protest p r z e c i w mieszczańskiej r o z w a d z e charakterystyczna jest dla ostatniego stulecia burżuazji. W miłości r o z k o s z związana była z u b ó s t w i e n i e m

c z ł o w i e k a , który d a w a ł r o z k o s z -

była

p r a w d z i w i e ludzką namiętnością. Ostatecznie jednak zostaje unie­ w a ż n i o n a jako w a r t o ś ć u w a r u n k o w a n a

p ł c i o w o . Marzycielska

adoracja k o c h a n k a i bezgraniczny p o d z i w , jaki żywiła dlań ukocha­ na, ujawniają wciąż na n o w o faktyczne zniewolenie

kobiety.

Uznanie t e g o zniewolenia s t a n o w i ł o też wciąż na n o w o płaszczyz­ nę pojednania między płciami: kobieta zdawała się d o b r o w o l n i e p r z y j m o w a ć klęskę, mężczyzna zdawał się o b i e c y w a ć jej zwycięst­ w o . P o d w p ł y w e m chrześcijaństwa hierarchia płci, jarzmo, jakie m ę s k i porządek w ł a s n o ś c i narzuca k o b i e c e m u c h a r a k t e r o w i , prze6 3

64

Tamże, s. 58 i nast. Nachlaß, wyd. cyt., t. 1 2 , s. 3 6 4 .

Dygresja II: Julia albo oświecenie i moralność mienia się w zjednoczenie

125

serc w małżeństwie, które łagodzi

w s p o m n i e n i e o przedpatriarchalnych lepszych czasach płci. S p o ł e ­ czeństwo

w i e l k o p r z e m y s ł o w e kasuje

miłość. R o z p a d

średniej

własności, upadek w o l n e g o podmiotu g o s p o d a r c z e g o godzi w rodzi­ nę: rodzina nie jest już o w ą niegdyś sławioną k o m ó r k ą społeczeństwa, bo nie jest już podstawą ekonomicznej egzystencji mieszczaństwa. D l a dorastających

dzieci rodzina nie stanowi już h o r y z o n t u

życia,

samodzielność ojca zanika, a wraz z nią także opór w o b e c ojcowskiego autorytetu. D a w n i e j zniewolenie w o j c o w s k i m d o m u w z b u d z a ł o w d z i e w c z y n i e namiętność, która zdawała się o t w i e r a ć d r o g ę d o w o l n o ś c i , choćby nie znajdowała spełnienia ani w małżeństwie, ani poza nim. G d y jednak d z i e w c z y n a ma w i d o k i najob, miłość z a m y k a się przed nią. I m powszechniej system n o w o c z e s n e g o przemysłu zaprzęga wszystkich do służby, tym bardziej ci, co nie zaliczają się d o morza wbite trash, zagarniającego n i e w y k w a l i f i k o w a n e bezrobocie i niewykwalifikowaną pracę, stają się drobnymi ekspertami, egzysten­ cjami,

które

muszą

się same

o

siebie troszczyć.

W

postaci

w y k w a l i f i k o w a n e j pracy samodzielność przedsiębiorcy, należąca już do przeszłości, rozciąga się na w s z y s t k i c h d o p u s z c z o n y c h

do

p r o d u k c j i , w tym także na kobietę ,,czynną z a w o d o w o " , jako charakter. Szacunek, jaki ludzie mają dla s a m y c h siebie, rośnie N

proporcjonalnie d o ich funkcjonalności. Sprzeciwianie się rodzinie przestaje być aktem o d w a g i , a o b c o w a n i e w w o l n y m o d pracy czasie z boy-friendem nie o t w i e r a już bram d o nieba. L u d z i e zyskują racjonalny, oparty na kalkulacji stosunek d o własnej p ł c i o w o ś c i - co w o ś w i e c o n y m ś r o d o w i s k u J u l i i o d d a w n a już g ł o s z o n o j a k o starą mądrość. 0 u c h i ciało zostają w rzeczywistości rozdzielone, jak się tego domagali o w i libertyni: mieszczanie nie-dyskretni. ,,Raz jeszcze, wydaje mi się - dekretuje racjonalistycznie N o i r c e u i l

6 5

- że k o c h a ć

i z a ż y w a ć rozkoszy to d w i e skrajnie różne rzeczy [...] a l b o w i e m czułość odpowiada k a p r y s o w i i stosowności, bynajmniej zaś nie wiąże się z pięknym dekoltem albo wdzięczną krągłością bioder; i przedmio­ ty te, które wedle n a s z e g o s m a k u m o g ą ż y w o wzniecać fizyczne afekty, nie mają żadnych p r a w d o afektów d u c h o w y c h . A b y dopełnić mej myśli: Belize jest b r z y d k a , d o b i e g a czterdziestki, nie ma żadnej 65

Juliette, wyd. cyt., t. 2 , s. 8 1 i nast.

Dialektyka oświecenia

126

gracji w obejściu, cienia regularnych r y s ó w , nic z w d z i ę k u ; ale Belize ma ducha, wspaniały charakter, milion rzeczy, które łączą się z m y m i uczuciami i u p o d o b a n i a m i ; nigdy nie zapragnę z nią spać, ale będę ją kochał d o szaleństwa; A r a m i n t a natomiast w z b u d z i w e mnie żarliwe pożądanie, ale też i serdeczną odrazę z chwilą, g d y przeminie żądza..." Kartezjański podział c z ł o w i e k a na substancję myślącą i rozciągłą p r o w a d z i k o n s e k w e n t n i e - jak p o w i e d z i a n o tu z całą dobitnością - d o destrukcji romantycznej miłości. M i ł o ś ć romantyczna uchodzi za osłonę, racjonalizację cielesnego popędu, 66

„ f a ł s z y w ą i zawsze niebezpieczną m e t a f i z y k ę " , jak oświadcza hrabia de B e l m o r w swej wielkiej m o w i e o miłości. W oczach przyjaciół J u l i i , m i m o całego ich libertynizmu, o p o z y c j a seksu i czułości, miłości ziemskiej i niebiańskiej rysuje się nie tylko nazbyt potężnie, ale i nazbyt niewinnie. P i ę k n y dekolt i krągłość bioder

działają

na

seksualność

nie

j a k o ahistoryczne,

naturalne fakty, ale j a k o obrazy, w k t ó r y c h społeczne doświadczenie; w doświadczeniu

czysto

zawiera się całe tym żyje

intencja

z w r ó c o n a ku temu, c o jest inne o d natury - ku miłości wykraczającej poza płeć. N a t o m i a s t czułość, najbardziej nawet odcieleśniona, to przemieniony seks, ruch ręki gładzącej w ł o s y , pocałunek w czoło, które znamionują szaleństwo miłości d u c h o w e j , to uciszona forma razów

i ukąszeń

w

miłosnym

akcie australijskich

dzikusów.

R o z d z i a ł jest abstrakcyjny. Metafizyka - poucza B e l m o r - fałszuje fakty, przeszkadza

widzieć u k o c h a n e g o

takim, jakim o n

jest,

w y w o d z i się z magii, t w o r z y zasłonę. „ I miałożby się jej nie zdzierać! T o słabość [...] małoduszność. G d y r o z k o s z przemija, 6 7

chcemy zanalizować tę b o g i n i ę , która nas przedtem o l ś n i e w a ł a " . S a m a miłość jest pojęciem n i e n a u k o w y m : „ . . . f a ł s z y w e definicje wciąż w p r o w a d z a j ą nas w błąd - oświadcza D o l m a n c e w g o d n y m u w a g i piątym d i a l o g u Philosophie

dans le Boudoir

- nie w i e m , cóż to

takiego: serce. W e d ł u g mnie to tylko słabość d u c h a "

6 8

. „Przejdźmy

na c h w i l ę , jak p o w i a d a L u k r e c j u s z , d o u k r y t y c h p o d s t a w ż y c i a " 6 6

Tamże, t. 3 , s. 1 7 2 i nast. Tamże, s. 1 7 6 i nast. D . A . F . de Sade, La Philosophie dans le Boudoir. Wydanie prywatne Helpeya, s. 267.

6 7

6 8

Dygresja II: Julia albo oświecenie i moralność -

to

jest do chłodnej

analizy -

127

„ a przekonamy

się, że

ani

w y w y ż s z a n i e ukochanej, ani romantyczne uczucie nie zdoła się o b r o n i ć . [...] co k o c h a m , to jedynie ciało, i jedynie ciała żałuję, choć 69

w każdej chwili m o g ę je z n o w u o d n a l e ź ć " . P r a w d z i w y w tym w s z y s t k i m jest w g l ą d w rozkład miłości, dzieło postępu. R o z k ł a d ten, który prowadzi do mechanizacji rozkoszy, a tęsknotę zniekształca w

mamidło,

godzi

w

samą

istotę miłości. J u l i a

przemienia

p o c h w a ł ę miłości seksualnej i perwersyjnej w k r y t y k ę t e g o , co nienaturalne, niematerialne, złudne, i w tym m o m e n c i e libertynka przechodzi na stronę o w e j n o r m y , która w r a z z utopijną egzaltacją miłości postponuje

także rozkosz fizyczną, w r a z ze szczęściem

w y n i e s i o n y m na najwyższe w y ż y n y - także szczęście najbliższej bliskości. D z i k u s bez złudzeń, w k t ó r e g o o b r o n i e występuje J u l i a , zmienia się za s p r a w ą p e d a g o g ó w seksualnych, p s y c h o a n a l i t y k ó w i fizjologów-endokrynologów w człowieka praktyki o otwartym u m y ś l e , który s w ó j p o z y t y w n y stosunek

d o sportu i higieny

rozciąga także na życie seksualne. K r y t y k a J u l i i jest r o z d w o j o n a jak samo oświecenie. P ó k i zuchwała destrukcja tabu, sprzymierzona w p e w n y m m o m e n c i e z rewolucją mieszczańską, nie stanie się n o r m ą n o w e j rzeczywistości, destrukcja ta w s p ó ł ż y j e z miłością w y s u b l i m o w a n ą j a k o w i e r n o ś ć w o b e c utopii, tej, która obiecuje fizyczną rozkosz w s z y s t k i m , i oto właśnie się przybliża. „ Ś m i e s z n y entuzjazm",

który

wiąże nas z o k r e ś l o n y m

in­

d y w i d u u m jako z tym j e d y n y m , wyniesienie kobiety w miłości odsyła poza chrześcijaństwo d o stadium matriarchalnego. „...nie ulega w ą t p l i w o ś c i , że ó w duch rycerskich z a l o t ó w , który przed­ m i o t o w i , z r o b i o n e m u wyłącznie dla naszych potrzeb, każe — czyż to nie śmieszne? - składać hołdy, nie ulega w ą t p l i w o ś c i , p o w i a ­ dam, że duch ten w y w o d z i się z nabożnej czci, jaką nasi p r z o d ­ k o w i e żywili niegdyś dla kobiet, w związku z ich

zawodem

p r o r o k i ń , u p r a w i a n y m w mieście i na w s i : na skutek

strachu

onieśmielenie przeszło w kult - tak w i ę c r y c e r s k o ś ć zrodziła się z z a b o b o n u , A l e w naturze tej nabożnej czci n i g d y nie b y ł o , p r ó ż n o jej tam szukać. N i ż s z o ś ć tej płci w stosunku d o naszej zbyt m o c n o

Juliette, wyd. cyt., s. 1 7 6 i nast.

Dialektyka oświecenia

128

jest u g r u n t o w a n a , b y ś m y k i e d y k o l w i e k m o g l i mieć dostateczny m o t y w , ażeby ją r e s p e k t o w a ć , a miłość, która wyrasta z o w e j ślepej czci, jest takim s a m y m jak ona p r z e s ą d e m "

7 0

. Społeczna hierarchia

opiera się ostatecznie na p r z e m o c y , j a k k o l w i e k p r z e m o c ta może b y ć osłaniana przez p r a w o . W obrębie ludzkości reprodukuje się p a n o w a n i e nad p r z y r o d ą . Cywilizacja chrześcijańska, która ideę o c h r o n y cieleśnie słabszych obróciła w w y z y s k silnych niewol­ n i k ó w , n i g d y nie zdołała d o końca zawładnąć sercami n a w r ó c o ­ nych l u d ó w . S p r a w n y intelekt i jeszcze sprawniejszy oręż w ręku chrześcijańskich p a n ó w skutecznie d e z a w u o w a ł zasadę miłości, aż wreszcie luteranizm - który miecz i r ó z g ę uczynił kwintesencją ewangelii -

z l i k w i d o w a ł opozycję między p a ń s t w e m

a nauką

chrześcijańską. D u c h o w a w o l n o ś ć została utożsamiona bezpośred­ nio z aprobatą

realnego ucisku.. K o b i e t a zaś jest

naznaczona

słabością, z p o w o d u tej słabości stanowi mniejszość, n a w e t g d y liczebnie góruje nad mężczyzną. J a k w p r z y p a d k u

ujarzmionych

l u d ó w w e w c z e s n y c h t w o r a c h p a ń s t w o w y c h , jak w

przypadku

t u b y l c ó w w koloniach, którzy organizacją i uzbrojeniem ustępują z d o b y w c o m , jak w p r z y p a d k u

Ż y d ó w pomiędzy

-

tytuł

bezbronność

kobiet

stanowi

do

aryjczykami

ich uciskania.

Sade

formułuje refleksję Strindberga. „ N i e ma w ą t p l i w o ś c i , że między mężczyzną a kobietą zachodzi różnica tak o c z y w i s t a , tak istotna jak między c z ł o w i e k i e m a małpą z dżungli. O d m a w i a ć

kobietom

przynależności d o n a s z e g o g a t u n k u m o g l i b y ś m y r ó w n i e zasadnie, jak w z b r a n i a m y się uznać naszych braci w małpach. Przyjrzyjmy się uważnie kobiecie i p o s t a w m y o b o k niej mężczyznę, w tym s a m y m w i e k u , oboje n a g o , a ł a t w o p r z e k o n a m y się, jak doniosła różnica - niezależnie o d płci - zachodzi w strukturze o b u istot, z o b a c z y m y w y r a ź n i e , że kobieta stanowi jedynie niższy stopień mężczyzny; różnice zachodzą także w e w n ą t r z , a analiza anatomicz­ na o b u rodzajów, jednoczesna i p r z e p r o w a d z o n a z u w a ż n ą skxupu7

latnością, w y d o b y w a tę p r a w d ę na światło d z i e n n e " f. Chrześ­ cijaństwo p r ó b o w a ł o ucisk płci s k o m p e n s o w a ć ideologicznie przez cześć dla kobiety i t y m s a m y m nadać w s p o m n i e n i o m archaicznych 7 0

7 1

Tamże, s. 1 7 8 i nast. Tamże, s. 1 8 8 - 1 9 9 .

Dygresja II: Julia albo oświecenie i moralność

129

c z a s ó w postać szlachetną, miast p o prostu je stłumić - rezultatem była uraza w o b e c tak w y w y ż s z o n e j kobiety i w o b e c teoretycznie w y e m a n c y p o w a n e j r o z k o s z y . A f e k t e m , jaki pasuje d o p r a k t y k i ucisku, jest p o g a r d a , nie cześć, a przez stulecia chrześcijaństwa za miłością bliźniego stale czaiła się zakazana — a w s k u t e k

tego

n i e o p a n o w a n a - nienawiść d o przedmiotu, który wciąż p r z y p o m i ­ nał o daremnych w y s i ł k a c h : nienawiść d o kobiety. K u l t M a d o n n y o k u p i o n y został obsesją c z a r o w n i c y , zemstą na w s p o m n i e n i u o w e j przedchrześcijańskiej

prorokini,

które u k r a d k i e m

podawało

w

w ą t p l i w o ś ć u ś w i ę c o n y porządek patriarchalnego p a n o w a n i a . K o ­ bieta w z b u d z a furię na w p ó ł n a w r ó c o n e g o mężczyzny, k t ó r e g o p o w i n n o ś c i ą jest ją czcić, tak jak słabszy w o g ó l e w z b u d z a uczucia śmiertelnej w r o g o ś c i w p o w i e r z c h o w n i e u c y w i l i z o w a n y m silniej­ szym,

którego

powinnością

jest g o

oszczędzać.

„Nigdy

nie

w i e r z y ł e m - p o w i a d a hrabia G h i g i , naczelnik rzymskiej policji - że z połączenia d w ó c h ciał m o ż e k i e d y k o l w i e k w y n i k n ą ć połączenie d w ó c h serc. T a k i fizyczny związek m o ż e zrodzić p o g a r d ę

[...]

7 2

odrazę, ale w żadnym razie nie m i ł o ś ć " . A S a i n t - F o n d s , minister, gdy

sterroryzowana

przez

niego -

pełnomocnego

urzędnika

k r ó l e w s k i e g o - d z i e w c z y n a w y b u c h a płaczem, w y k r z y k u j e : „ o t ó ż tak właśnie lubię kobiety [...] dlaczego nie m o g ę ich w s z y s t k i c h 73

jednym j e d y n y m s ł o w e m s p r o w a d z i ć d o t e g o stanu!" \ M ę ż c z y z n a jako panujący o d m a w i a kobiecie zaszczytu indywidualizacji. Poje­ dyncza kobieta jest s p o ł e c z n y m egzemplarzem g a t u n k u ,

przed­

stawicielką swojej płci, a przeto, d o końca zawłaszczona przez męską l o g i k ę , reprezentuje naturę, substrat niekończącej się subsumpcji w idei, niekończącego się p o d p o r z ą d k o w a n i a w r z e c z y w i ­ stości. K o b i e t a jako r z e k o m a istota naturalna jest p r o d u k t e m | historii, która ją denaturalizuje. A l e rozpaczliwa w o l a zniszczenia w s z y s t k i e g o , co ucieleśnia p o w a b natury, p o w a b t e g o , c o jest fizjologicznie,

biologicznie, n a r o d o w o , społecznie słabsze, d o w o ­

dzi, że podjęta „...que

ne puls-je,

przez chrześcijaństwo p r ó b a nie p o w i o d ł a się. d'un mot, les reduire

toutes en cet etat T'

Wytępić

nienawistną, przemożną p o k u s ę ześliznięcia się p o n o w n i e w naturę 7 2

7 3

Tamże, t. 4 , s. 2 6 1 . Tamże, t. 2 , s. 2 7 3 .

Dialektyka oświecenia — na tym p o l e g a o k r u c i e ń s t w o nieudanej cywilizacji, na tym polega b a r b a r z y ń s t w o , będące o d w r o t n ą stroną kultury. „ W s z y s t k i e ! " A l b o w i e m destrukcja nie uznaje w y j ą t k ó w , w o l a niszczenia - i tyl­ k o ona - jest totalitarna. „ D o s z ł a m d o t e g o - p o w i a d a J u l i a do papieża - że nawiedza mnie marzenie T y b e r i u s z a : o, g d y b y tak l u d z k o ś ć miała jedną jedyną g ł o w ę , ażeby m ó c ją ściąć o d jednego zamachu!"

74

O z n a k i bezsilności, pośpieszne,

nieskoordynowane

ruchy, elementarny lęk, stłoczenie w y w o ł u j ą żądzę m o r d u . Wyjaś­ nić, skąd bierze się nienawiść d o kobiety j a k o słabszej d u c h o w o i

fizycznie,

noszącej

na czole piętno p a n o w a n i a ,

to

wyjaśnić

zarazem nienawiść d o Ż y d ó w . P o kobietach i Ż y d a c h poznać, że o d tysięcy lat nie dane im b y ł o p a n o w a ć . Ż y j ą , choć i te pierwsze, i tych drugich m o ż n a by z l i k w i d o w a ć , a ich strach i słabość, ich bliższe s p o w i n o w a c e n i e z naturą przez nieustający ucisk, stanowi ich ż y w i o ł . S i l n e g o , który płaci za siłę p e ł n y m napięcia dystansem d o natury i wiecznie musi zabraniać sobie strachu, podnieca to do ślepej wściekłości. Silny utożsamia się z naturą, g d y p o tysiąckroć p r z y w o d z i s w e ofiary d o k r z y k u , k t ó r e g o jemu samemu w y d a ć nie w o l n o . „ Z w a r i o w a n e stworzenia - pisze o kobietach B l a m m o n t w Aline

et Valcour

- jakże lubię widzieć je trzepoczące w mych 7 5

rękach! N i c z y m jagniątko w szponach l w a " . I , w tym samym liście: „ Z u p e ł n i e jak przy z d o b y c i u miasta, trzeba zająć w z g ó r z a ... zasadzamy się w e w s z y s t k i c h dominujących atakujemy

punktach, i stąd 7 6

plac, nie obawiając się już o p o r u " .

T o , co leży

p o w a l o n e , ściąga na siebie atak: najwięcej radości sprawia u p o k o ­ rzyć k o g o ś , kto już został dotknięty

nieszczęściem. I m

mniej

zagrożenia dla t e g o , k t ó r y znajduje się na g ó r z e , tym swobodniej i bez zakłóceń m o ż e o n z a ż y w a ć r o z k o s z y zadawania

udręki:

d o p i e r o skrajna desperacja ofiary sprawia, że p a n o w a n i e staje się z a b a w ą i m o ż e z triumfem

zawiesić d y s c y p l i n ę , na której się

zasadza. Strach, który tym razem g r o z i k o m u innemu, w y b u c h a w serdecznym śmiechu, ś w i a d c z ą c y m o zatwardziałości jednostki, która n a p r a w d ę w y ż y w a się dopiero w k o l e k t y w i e . Cywilizacja 7 4

7 5

7 6

Tamże, t. 4 , s. 3 7 9 . D . A . F . de Sade, Aline et Valcour. T. 1 . Bruxelles 1 8 8 3 , s. 5 8 . Tamże, s. 5 7 .

Dygresja II: Julia albo oświecenie i moralność zawsze zdradzała się g r o m k i m śmiechem. „ Z e w s z y s t k i c h rodza­ j ó w l a w y , które w y r z u c a ć potrafi ó w krater, usta ludzkie, najbar­ dziej żrącą

bywa radość" -

pisze V i c t o r H u g o

w

rozdziale

z a t y t u ł o w a n y m „ L u d z k i e burze, groźniejsze o d burz o c e a n ó w " „ N i e s z c z ę ś c i e - poucza J u l i a

7 8

7 1

.

- trzeba, o ile to m o ż l i w e , p r z y w a l i ć

całym ciężarem n i e g o d z i w o ś c i ; łzy, które da się wycisnąć nędzy, mają ostrość zdolną wstrząsnąć

całą substancją

nerwową..."

7 9

R o z k o s z sprzymierza się z o k r u c i e ń s t w e m zamiast z czułością, a miłość p ł c i o w a staje się tym, czym w e d ł u g N i e t z s c h e g o

8 0

była

zawsze: „ c o d o ś r o d k ó w w o j n ą , w swej istocie śmiertelną nienawi­ ścią między p ł c i a m i " . „ U samca i samiczki - p o u c z a nas z o o l o g i a -

»miłość« albo pociąg

p ł c i o w y ma p i e r w o t n i e

i

zasadniczo

charakter »sadystyczny«: bez wątpienia należy d o ń zadawanie bólu; 8 1

jest tak o k r u t n y jak g ł ó d " . T a k w i ę c cywilizacja ostatecznie p o w r a c a d o okrutnej natury. Śmiertelna miłość, zaprezentowana w p e ł n y m świetle u Sade'a, i Nietzscheańska w s t y d l i w i e - b e z w s t y d na w i e l k o d u s z n o ś ć ,

która

cierpiącemu

chce za w s z e l k ą

cenę

oszczędzić w s t y d u : wizja o k r u c i e ń s t w a i w i e l k o ś c i p o c z y n a sobie w z a b a w i e i fantazjach z ludźmi r ó w n i e t w a r d o jak niemiecki faszyzm uczyni to później w rzeczywistości. G d y jednak

nie­

ś w i a d o m y kolos rzeczywistości, b e z p o d m i o t o w y kapitalizm, d o ­ konuje zniszczenia na ślepo, to szaleństwo z b u n t o w a n e g o miotu

zawdzięcza tej destrukcji

spełnienie

i z

pod­

przejmującym

chłodem opromienia łudzi, w y k o r z y s t y w a n y c h j a k o przedmioty, opaczną miłością, która w świecie rzeczy zajmuje miejsce miłości bezpośredniej. C h o r o b a staje się s y m p t o m e m o z d r o w i e n i a . Szaleń­ s t w o rozpoznaje w uświęcającej przemianie ofiary jej poniżenie. Zrównuje

się z h y d r ą

panowania,

której

p o k o n a ć . J a k o g r o z a imaginacja próbuje R z y m s k i e powiedzenie 7 7

res severa

verum

cieleśnie nie

może

stawić czoła g r o z i e .

gaudium

jest nie

tylko

V. Hugo, Człowiek śmiechu. T. 2 . K s . 8, rozdz. 7 . Przeł. H. Szumańska-Grossowa. Warszawa 1 9 5 3 , s. 2 7 9 . Juliette, wyd. cyt., t. 4 , s. 1 9 9 . . Por. D . A . F . de Sade, Les 120 Journées de Sodome. T. 2. Paris 1 9 3 $ , s. 3 0 8 . Der Fall Wagner, wyd. cyt., t. 8, s. 1 0 . R. Briffault: The Mothers. T. 1 . New York 1 9 2 7 , s. 1 1 9 .

78

7 9

80

81

Dialektyka oświecenia

132

p r z y k ł a d e m sztuki m o t y w a c j i . Wyraża się w nim też

nieroz­

w i ą z y w a l n a sprzeczność porządku, który jeśli sankcjonuje szczęś­ cie, to zmienia je w j e g o parodię, a stwarza je t y l k o w ó w c z a s , g d y je tępi. Sade i Nietzsche uwiecznili tę sprzeczność, a tym samym uczynili z niej pojęcie. Ratio

traktuje oddanie się uwielbianej istocie na r ó w n i z b a ł w o ­

c h w a l s t w e m . O t y m , że praktyka ubóstwiania musi

zaniknąć,

przesądza zakaz mitologii, zadekretowany w ż y d o w s k i m m o n o ­ teizmie, a w historii myśli przez j e g o świecki wariant, oświecenie, w y e g z e k w o w a n y na kolejnych formach kultu. R o z p a d rzeczywis­ tości e k o n o m i c z n e j , leżącej zawsze u p o d s t a w z a b o b o n u , uwolnił specyficzne siły negacji. Chrześcijaństwo natomiast p r o p a g o w a ł o miłość: czyste uwielbienie J e z u s a . Chciało w y w y ż s z y ć ślepy popęd p ł c i o w y przez uświęcenie małżeństwa, a k r y s z t a ł o w e p r a w o za s p r a w ą niebiańskiej łaski zbliżyć do ziemi. Pojednanie cywilizacji z naturą, co chrześcijaństwo chciało z g ó r y o k u p i ć nauką o ukrzy­ ż o w a n y m B o g u , b y ł o obce j u d a i z m o w i tak samo jak oświecenio­ w e m u r y g o r y z m o w i . M o j ż e s z i K a n t nie głosili uczucia, ich zimne prawo

nie

zna

z monoteizmem doktrynie

ani

miłości, ani

stosów.

Walka

Nietzschego

zadaje poważniejszy cios chrześcijaństwu

judaistycznej. Nietzsche b o w i e m w p r a w d z i e

niż

neguje

8 2

p r a w o , ale chce przynależeć d o „ w y ż s z e j j a ź n i " , nie d o natural­ nej, lecz do więcej-niż-naturalnej. Chce zastąpić B o g a nadczłowiekiem, b o monoteizm,

a zwłaszcza j e g o ułomna,

chrześcijańska

forma, z d e m a s k o w a ł się jako mitologia. G d y jednak Nietzsche w y s ł a w i a d a w n e ascetyczne ideały w służbie o w e j wyższej jaźni jako samoprzezwyciężenie się w imię „ w y k s z t a ł c e n i a panującej 8 3

s i ł y " , o w a w y ż s z a jaźń okazuje się r o z p a c z l i w y m w y s i ł k i e m ocalenia B o g a , który umarł, p o n o w i e n i e m

K a n t o w s k i e j próby

przekształcenia p r a w a b o s k i e g o w a u t o n o m i ę , p o to, by ocalić europejską cywilizację, która w angielskim sceptycyzmie w y r z e k ł a się ducha. K a n t o w s k a zasada - „ c z y n i ć w s z y s t k o w e d ł u g m a k s y m y swej w o l i jako takiej, która zarazem m o g ł a b y mieć za przedmiot

8 2

Nach/aß,

8 3

Tamże, t. 1 4 , s. 2 7 3 .

wyd. cyt, t. I I , s. 2 1 6 .

Dygresja II: Julia albo oświecenie i moralność samą siebie jako powszechnie p r a w o d a w c z ą "

x

8 4

33

- stanowi także sekret

nadczłowieka. J e g o w o l a jest r ó w n i e despotyczna jak k a t e g o r y c z n y imperatyw. O b i e zasady mają na celu uniezależnienie o d m o c y zewnętrznych, b e z w a r u n k o w ą dojrzałość zdefiniowaną j a k o istota oświecenia. Jednakże g d y lęk przed kłamstwem, który sam Nietzsche jeszcze w jasnych m o m e n t a c h d e z a w u o w a ł jako „ d o n k i s z o t e r i ę "

8 5

,

każe zastąpić p r a w o przez własne p r a w o d a w s t w o i w s z y s t k o staje się tak przejrzyste jak jeden w i e l k i z d e m a s k o w a n y z a b o b o n , w ó w c z a s samo oświecenie, ba - p r a w d a w e wszelkiej postaci - staje się idolem, i poznajemy,

,,że także

i antymetafizycy, także

m y , poznający

swój

dzisiaj, m y

bezbożni

ogień jeszcze czerpiemy z pożaru,

który wznieciła tysiące lat licząca wiara, o w a w i a r a chrześcijańska, która była też wiarą Platona, że B ó g jest p r a w d ą , że p r a w d a jest 8 6

b o s k a " . K r y t y k a metafizyki obejmuje zatem nawet naukę. Negacja B o g a zawiera w sobie nieusuwalną sprzeczność, negację samej wiedzy. Sade nie d o p r o w a d z i ł idei oświecenia aż d o t e g o p u n k t u przełomu. Autorefleksja nauki, sumienie oświecenia zarezerwowane było dla filozofii, to jest: dla N i e m c ó w . D l a markiza de Sade oświecenie jest nie tyle zjawiskiem d u c h o w y m , c o społecznym. Sade zrywał więzi, które Nietzsche idealistycznie chciał p r z e z w y c i ę ż y ć w wyższej jaźni, p o d d a w a ł krytyce solidarność ze społeczeństwem, 8 7

urzędem, rodziną , aż p o głoszenie anarchii. J e g o dzieło odsłania mitologiczny charakter zasad, na których zgodnie z religią opiera się cywilizacja: d e k a l o g u , autorytetu ojca, własności. J e s t to d o k ł a d n a o d w r o t n o ś ć teorii społeczeństwa, jaką w sto lat później rozwinął L e 8 8

Play . K a ż d e z dziesięciu przykazań zostaje p o kolei przez instancję formalnego rozumu unieważnione. W s z y s t k i e bez reszty zostają zdemaskowane jako ideologia. M o w ę na rzecz morderstwa w y g ł a s z a 8 9

na życzenie Julii sam papież . 1 oto zadanie papieża - zracjonalizować 8 4

I. Kant: Uzasadnienie metafizyki moralności. Przeł. M. Wartenberg, przekład przejrzał R. Ingarden, Warszawa br. w., s. 6 7 . F. Nietsche, Wiedza radosna. Przeł. L . Staff. Warszawa 1 9 0 6 , s. 2 9 1 . Por. Z genealogii moralności, wyd. cyt., s. 7 i nast. Wiedza radosna, wyd. cyt., s. 2 9 1 . Nachlaß, wyd. cyt., t. 1 1 , s. 2 1 6 . Por. Le Play: Les Ouvriers Européens. T. 1 . Paris 1 8 7 9 , zwł. s. 1 3 3 i nast. Juliette, wyd. cyt., t. 4 , s. 3 0 3 i nast. 8 5

86

87

8 8

89

Dialektyka oświecenia

134

niechrześcijańskie czyny - okazuje się łatwiejsze niż zadanie tych, co w s w o i m czasie usiłowali na gruncie natury obronić chrześcijańskie zasady, zgodnie z k t ó r y m i o w e czyny p o c h o d z ą od diabła. Le philosophe

mitrę, uzasadniający m o r d e r s t w o , nie musi uciekać się do

tylu sofizmatów, co M a j m o n i d e s

i święty T o m a s z , którzy je

potępiają. R z y m s k i r o z u m o p o w i a d a się p o stronie silniejszych batalionów w w i ę k s z y m jeszcze stopniu niż pruski B ó g . P r a w o zostaje zdetronizowane,

a miłość, która miała je uczłowieczać,

z d e m a s k o w a n a jako n a w r ó t b a ł w o c h w a l s t w a . N a u k a i przemysł niszczą - jako metafizykę - nie tylko romantyczną miłość płciową, ale w o g ó l e w s z e l k ą miłość, żadna b o w i e m nie może się ostać w o b e c rozumu: ani miłość kobiety d o mężczyzny, ani miłość k o c h a n k a d o u k o c h a n e j , ani miłość między rodzicami a dziećmi. K s i ą ż ę de B l a n g i s o b w i e s z c z a p o d w ł a d n y m , że o s o b y pozostające w związkach z z r o z k a z o d a w c a m i , córki i żony, będą traktowane r ó w n i e s u r o w o , jak inne, a nawet z w i ę k s z ą s u r o w o ś c i ą , „ w ł a ś n i e dlatego, by p o k a z a ć , na ile g o d n e p o g a r d y są w naszych oczach 9 0

w i ę z y , jakimi czujecie się, b y ć może, z nami z w i ą z a n e " . Miłość kobiety zostaje o d r z u c o n a tak samo jak miłość mężczyzny. Libertyńskie reguły, które Saint-Fonds przedstawia J u l i i , mają obowią­ z y w a ć wszystkie k o b i e t y . demistyfikującą

91

D o l m a n c e podaje

materialistycznie

w y k ł a d n i ę miłości rodzicielskiej. „ T e ostatnie

więzi biorą się ze strachu rodziców, iż na starość zostaną opuszczeni, a interesowna u w a g a , jaką okazują nam, g d y jesteśmy dziećmi, ma na starość z a o w o c o w a ć dla nich p o d o b n y m i w z g l ę d a m i z naszej 9 2

s t r o n y " . A r g u m e n t markiza de Sade jest stary jak mieszczaństwo. J u ż D e m o k r y t zdradzał e k o n o m i c z n e m o t y w y miłości rodziciels­ 9 3

kiej . Sade tymczasem dezawuuje także e g z o g a m i ę , fundament cywilizacji. N i e ma w e d ł u g niego żadnych racjonalnych argumentów p r z e c i w k o kazirodztwu 90

9 4

, a zastrzeżenie natury higienicznej zostało

Łes 120 Journees de Sodomę, wyd. cyt., t. i, s. 7 2 ; 120 dni Sodowy (fragmenty), w: D . A. F. de Sade: Powiedzieć wszystko. Przeł. B . Banasiak, M. Bratuń, K . Matuszewski. Łódź 1 9 9 1 , s. 6 3 Por. Julźette, wyd. cyt., t. 2 , s. 1 8 5 . La Philosophie dans le Boudoir, wyd. cyt., s. 1 8 5 . Por. Demokrit, Diels Fragment 2 7 8 . Berlin 1 9 1 2 , t. 2 , s. 1 1 7 i nast. La Philosophie dans le Boudoir, wyd. cyt., s. 2 4 2 .

91

9 2

9 3

94

Dygresja II: Julia albo oświecenie i moralność

135

odparte przez r o z w ó j nauki. N a u k a ratyfikowała chłodny osąd markiza, „...bynajmniej nie d o w i e d z i o n o , że ze z w i ą z k ó w kazirod­ czych częściej rodzą się dzieci skretyniałe, głuchonieme, rachityczne itd.".

9 5

R o d z i n a , której s p o i w e m nie jest miłość p ł c i o w a , ale

miłość macierzyńska, stanowiąca podłoże wszelkiej czułości i uczuć 96

s o c j a l n y c h , p o p a d a w konflikt ze społeczeństwem. „ N i e w y o b ­ rażajcie sobie, że hodujecie d o b r y c h r e p u b l i k a n ó w , d o p ó k i w a s z e dzieci, które należeć mają d o w s p ó l n o t y , izolujecie w rodzinie [...] G d y dzieci są tak pochłonięte interesami rodziny, często znacznie odbiegającymi o d interesów ojczyzny, ma to najfatalniejsze skutki, 97

a przeto z największym pożytkiem będzie je o d rodziny oddzielić" '. „Więzi hymenu"

należy zniszczyć ze w z g l ę d ó w

w i e d z a , kto jest ojcem, ma b y ć dzieciom ^absolument one

^uniquement

les enfants

9

de la patrie" *

-

społecznych, interdite",

i oto

indywidualizm, głoszone przez Sade'a w walce przeciwko zasadom k o ń c z y się a b s o l u t n y m

panowaniem

są

anarchia, 9 9

,

o g ó l n o ś c i , republiki. J a k

o b a l o n y B ó g p o w r a c a w postaci jeszcze bardziej n i e u s t ę p l i w e g o idola, tak d a w n e mieszczańskie p a ń s t w o - n o c n y stróż przechodzi w p r z e m o c f a s z y s t o w s k i e g o k o l e k t y w u . Sade przemyślał d o k o ń c a założenia

państwowego

socjalizmu,

przy

którego

pierwszych

k r o k a c h Saint-Just i R o b e s p i e r r e ponieśli klęskę. M i e s z c z a ń s t w o zaś posłało ich, s w y c h najwierniejszych p o l i t y k ó w , na g i l o t y n ę , tak jak j e g o , s w e g o najbardziej szczerego pisarza, d o piekła Biblioteki N a r o d o w e j . A l b o w i e m chronique scandaleuse J u s t y n y i J u l i i , produkcja poniekąd taśmowa, osiemnastowieczny prototyp literatury b r u k o w e j w i e k u dziewiętnastego i literatury m a s o w e j w i e k u d w u d z i e s t e g o , to h o m e r y c k i epos, p o odrzuceniu ostatniej o s ł o n y mitologicznej: dzieje myślenia jako narzędzia p a n o w a n i a . G d y tedy myślenie w e w ł a s n y m zwierciadle przeraża się samo siebie, p o d n o s i w z r o k ku temu, co znajduje się poza nim. I jeśli dzieło Sade'a stwarza szansę 9 5

S. Reinach: La prohibition de F inceste et le sentiment de la pudeur. W: Cultes, Mythes et Religions. T. 1 . Paris 1 9 0 5 , s. 1 5 7 . La Philosophie dans le Boudoir, wyd. cyt., s. 2 3 8 . Tamże, s. 2 3 8 - 2 4 9 . Tamże. Juliette, wyd. cyt., t. 4 , s. 2 4 0 - 2 4 4 . 96

9 7

9 8

99

i 6

Dialektyka oświecenia

3

ratunku oświecenia,to nie ze względu na harmonijny ideał społeczny, który także jemu majaczył w przyszłości: gardez restée

c

e

^Z

v o u s

"

100

>

a n

i

n

i

e

z

e

vos frontières

et

w z g l ę d u na socjalistyczną utopię,

przedstawioną w historii Z a m é

1 0 1

- ale dlatego, że z g r o z y , jaką

oświecenie budzi samo w sobie, nie s c e d o w a ł bez reszty przeciw­ nikom^ lC

M r o c z n i pisarze świata mieszczańskiego nie p r ó b o w a l i - jak

l j e g o a p o l o g e c i - o d w r a c a ć konsekwencji oświecenia przez harmonistyczne d o k t r y n y .

N i e udawali, że formalistyczny

rozum

pozostaje w ściślejszym związku z moralnością niż z niemoralnością.

G d y jasne pióra

i zbrodni,

osłaniały nierozerwalny

społeczeństwa

mieszczańskiego

sojusz

rozumu

i panowania

przez

zaprzeczanie o w e m u s o j u s z o w i , tamci w y p o w i a d a l i bez osłonek _ s z o k u j ą c ą p r a w d ę J , , . . . N i e b o składa te b o g a c t w a w ręce splamione ż o n o - i dziecîoDojstwem, sodomią, m o r d e r s t w a m i ,

prostytucją

i infamią; oddaje mi je d o dyspozycji, aby mnie w y n a g r o d z i ć za te n i e g o d z i w o ś c i " - p o w i a d a Clairwil w p o d s u m o w a n i u swego brata.

1 0 2

dziejów

Clairwil przesadza. S p r a w i e d l i w o ś ć złego p a n o w a ­

nia nie jest do k o ń c a tak k o n s e k w e n t n a , by w y n a g r a d z a ć tylko o b r z y d l i w o ś ć . A l e t y l k o przesada jest p r a w d z i w a . Istotą prehistorii jest u k a z y w a n i e się skrajnej g r o z y w p o s z c z e g ó l n y c h przypadkach. W statystycznym ujęciu ofiar p o g r o m u , u w z g l ę d n i a j ą c y m r ó w n i e ż tych, których z litości zastrzelono, zanika istota, ujawniająca się jedynie w d o k ł a d n y m opisie wyjątku, najgorszej męczarni. Szczęś­ liwe b y t o w a n i e w świecie g r o z y zostaje przez samo jej istnienie z d e z a w u o w a n e j a k o n i e g o d z i w e . G r o z a staje się istotą, szczęście - nicością. D o zabijania w ł a s n y c h dzieci i małżonek, d o prostytucji i s o d o m i i w epoce burżuazyjnej

dochodziło wśród

panujących

z a p e w n e rzadziej niż p o ś r ó d p o d w ł a d n y c h , którzy przejęli obycza­ je dawniejszych p a n ó w . Z a to, g d y szło o władzę, panujący nawet w p ó ź n y c h stuleciach p r o d u k o w a l i

stosy trupów£ W o b e c

po­

g l ą d ó w i u c z y n k ó w p a n ó w e p o k i faszyzmu, k i e d y ' t o p a n o w a n i e d o c h o d z i d o ostatecznego spełnienia^ entuzjastyczny opis ż y w o t a 100

101

102

La Philosophie dans le Boudoir, wyd. cyt., s. 2 6 3 . Aline et Valcour, wyd. cyt., t. 2, s. 1 8 1 i nast. Juliette, wyd. cyt., t. 5, s. 2 3 2 .

Dygresja II: Julia albo oświecenie i moralność

l

57

B r i s a - T e s t y , w k t ó r y m p o g l ą d y te i czyny ł a t w o można rozpoznać, spada d o p o z i o m u

potocznej

niewinności. P r y w a t n e

występki

u Sade'a, p o d o b n i e jak już przedtem u M a n d e v i l l e ' a , to historia publicznych cnót ery totalitarnej avant la lettre.

Ż e zaś na gruncie

r o z u m u nie da się przedstawić zasadniczego a r g u m e n t u przeciw zabijaniu, i że niemożność ta nie t y l k o nie została zatuszowana, ale jeszcze w y k r z y c z a n o ją na cały świat - to g ł ó w n y p o w ó d nienawi­ ści, jaką d o dziś właśnie p o s t ę p o w c y prześladują Sade'a i N i e ­ tzschego. O b y d w a j oni, w przeciwieństwie d o l o g i c z n e g o p o z y t y ­ w i z m u , wzięli naukę za s ł o w o . Z jeszcze w i ę k s z ą stanowczością niż p o z y t y w i z m obstawali przy rafio,

z u k r y t y m zamysłem, by w ten

s p o s ó b odsłonić utopię, która jak w K a n t o w s k i m pojęciu r o z u m u zawiera się w każdej wielkiej filozofii: utopię ludzkości, która sama nie jest już spaczona, toteż nie potrzebuje już w y p a c z e ń . Bezlitosne nauki głoszące tożsamość p a n o w a n i a i r o z u m u są bardziej miłosier­ ne o d teorii m o r a l n y c h l o k a j ó w mieszczaństwa. ,,W czem leżą największe twe niebezpieczeństwa?"

1 0 3

- zapytuje Nietzsche. ,,W

litości". Nietzsche w swej negacji ocala n i e o m y l n ą ufność w czło­ w i e k a , w o b e c której wszelkie pocieszycielskie zapewnienia dzień w dzień dopuszczają się zdrady.

Wiedza radosna, wyd. cyt., s. 2 1 9 .

Przemysł kulturalny O ś w i e c e n i e jako m a s o w e o s z u s t w o

C o d z i e n n o ś ć zadaje kłam s o c j o l o g i c z n e m u p o g l ą d o w i , że utrata oparcia

w

obiektywnej

religii,

rozpad

ostatnich

pozostałości

przedkapitalistycznych, techniczne i społeczne z r ó ż n i c o w a n i e oraz specjalizacja s p o w o d o w a ł y chaos w sferze kultury. P o d w z g l ę d e m jednolitości kultura bije dziś na g ł o w ę w s z y s t k o . F i l m , radio, czasopisma s t a n o w i ą zwarty system. W każdej dziedzinie z osobna i w e w s z y s t k i c h razem panuje j e d n o m y ś l n o ś ć . N a w e t estetyczne manifestacje rozbieżności politycznych głoszą na r ó w n i p o c h w a ł ę s t a l o w e g o rytmu. J e ś l i chodzi o w y s t r ó j administracyjnych i w y ­ s t a w o w y c h p r z y b y t k ó w przemysłu, kraje autorytarne

zaledwie

różnią się o d innych. Strzelające wszędzie w g ó r ę m o n u m e n t a l n e b u d o w l e reprezentują zmysł p l a n o w a n i a p o n a d p a ń s t w o w y c h kon­ cernów -

przedmiot

ataków

p o z o s t a w i o n y c h na p a s t w ę

losu

p r z e d s i ę b i o r c ó w , k t ó r y c h p o m n i k a m i są posępne d o m y mieszkal­ ne i f i r m o w e s m u t n y c h miast. Starsze z a b u d o w a n i a betonowe

centra

robią

już dziś

wrażenie

otaczające

slumsów,

a

nowe

b u n g a l o w y na peryferiach - p o d o b n i e jak nietrwałe konstrukcje m i ę d z y n a r o d o w y c h t a r g ó w - głoszą c h w a ł ę technicznego postępu i p r o w o k u j ą , by p o k r ó t k o t r w a ł y m u ż y t k o w a n i u w y r z u c i ć je jak puszkę p o k o n s e r w i e . Urbanistyczne projekty, przewidujące, że w higienicznych m a ł y c h mieszkankach i n d y w i d u u m ma się perp e t u o w a ć jako p o n i e k ą d byt samodzielny, tym g r u n t o w n i e j pod­ p o r z ą d k o w u j ą je stronie stronie p r z e c i w n e j , totalnej w ł a d z y kapi­ tału. Praca i r o z r y w k i w z y w a j ą m i e s z k a ń c ó w d o centrum, jako producentów

i konsumentów,

a zarazem k o m ó r k i

mieszkalne

krystalizują się w d o s k o n a l e z o r g a n i z o w a n e k o m p l e k s y . Uderzają­ ca jedność m a k r o - i m i k r o k o s m o s u prezentuje ludziom model ich kultury: fałszywą jedność t e g o , co o g ó l n e , i t e g o , c o s z c z e g ó ł o w e . Wszelka kultura m a s o w a p o d rządami m o n o p o l u jest identyczna, a jej szkielet, f a b r y k o w a n e przez m o n o p o l rusztowanie

pojęć,

Przemysł kulturalny zaczyna się z a r y s o w y w a ć . W ł a d c y nie są nawet specjalnie zaintere­ sowani

osłanianiem

tej

konstrukcji,

im

brutalniej

ona

sama

się d o siebie przyznaje, tym w i ę k s z a jej potęga. F i l m i radio nie muszą się już p o d a w a ć za sztukę. P r a w d a , że są jedynie interesem, służy im j a k o ideologia, mająca u p r a w o m o c n i a ć kicz, który

rozmyślnie produkują.

Same nazywają się

przemysłem,

a p u b l i k o w a n e informacje o d o c h o d a c h d y r e k t o r ó w nie pozostawiają

żadnych

wątpliwości

co do

naczelnych

społecznej

nie­

zbędności ich p r o d u k t ó w . Z a i n t e r e s o w a n i chętnie podają technologiczną w y k ł a d n i ę prze­ m y s ł u kulturalnego. M i a n o w i c i e fakt, że w przemyśle t y m uczest­ niczą miliony, w y m u s z a procesy reprodukcji, które z kolei p o w o ­ dują siłą rzeczy, że w niezliczonych miejscach identyczne potrzeby zaspokajane są s t a n d a r d o w y m i p r o d u k t a m i . Techniczna opozycja między nielicznymi o ś r o d k a m i w y t w a r z a n i a a r o z p r o s z o n ą recep­ cją narzuca konieczność organizacji i p l a n o w a n i a ze strony dys­ ponentów.

Standardy w y w o d z ą się pierwotnie z p o t r z e b kon­

sumentów:

dlatego

też są a k c e p t o w a n e

bez sprzeciwu.

Otóż

w rzeczywistości jest to zamknięte k o ł o manipulacji i z w r o t n y c h potrzeb, coraz silniej przerośnięte

tkanką jednolitego

systemu.

Milczeniem pomija się, że w ł a ś c i w y grunt, na k t ó r y m

technika

zyskuje władzę nad społeczeństwem, stanowi władza e k o n o m i c z ­ nych p o t e n t a t ó w nad społeczeństwem. Dzisiaj racjonalność tech­ niczna to racjonalność s a m e g o panowania. Wyznacza ona p r z y m u ­ s o w y charakter w y o b c o w a n e g o społeczeństwa. S a m o c h o d y , b o m ­ by i film utrzymują całość tak d ł u g o , aż ich niwelujący element ujawni s w ą siłę w n i e s p r a w i e d l i w o ś c i , której służył. N a

razie

technika przemysłu kulturalnego d o p r o w a d z i ł a jedynie d o stan­ daryzacji i produkcji seryjnej oraz p o ś w i ę c i ł a to, czym l o g i k a dzieła różni się o d l o g i k i systemu społecznego. N i e w y n i k a to jednak z praw

rozwoju

techniki

jako takiej, a t y l k o

z jej

funkcji

w dzisiejszej g o s p o d a r c e . P o t r z e b y , które m o g ł y b y się ewentualnie w y m y k a ć centralnej

kontroli,

są tłumione już przez

kontrolę

indywidualnej ś w i a d o m o ś c i . Przejście o d telefonu d o radia jasno rozdzieliło role. T e l e f o n

pozwalał jeszcze liberalnie

uczestnikowi g r a ć rolę p o d m i o t u .

R a d i o czyni

każdemu

demokratycznie

Dialektyka oświecenia

140

w s z y s t k i c h na r ó w n i słuchaczami, aby autorytarnie

podporządko­

w a ć ich jednolitym p r o g r a m o m stacji. N i e rozwinęła się żadna aparatura repliki, a p r y w a t n e emisje u t r z y m y w a n e są w p o d l e g ł o ś ­ ci. Ograniczają się d o apokryficznej dziedziny „ a m a t o r ó w " , któ­ r y m w d o d a t k u narzuca się o d g ó r n i e organizację. K a ż d a spontani­ czna inicjatywa publiczności w ramach oficjalnego radia p o d l e g a fachowej selekcji oraz sterowana jest i a b s o r b o w a n a przez ł o w c ó w talentów,

konkursy

przed

mikrofonem

i wszelkiego

rodzaju

centralnie p r o t e g o w a n e imprezy. Talenty należą d o przemysłu, zanim jeszcze tenże zacznie je prezentować: w p r z e c i w n y m razie nie p o d p o r z ą d k o w y w a ł y b y m u się tak s k w a p l i w i e . N a s t a w i e n i e publi­ czności, które r z e k o m o i faktycznie sprzyja s y s t e m o w i przemysłu kulturalnego, jest częścią systemu, a nie j e g o u s p r a w i e d l i w i e n i e m . G d y jakaś gałąź sztuki poczyna sobie w e d l e tej samej recepty, co inna gałąź, odległa z a r ó w n o p o d w z g l ę d e m m e d i u m , jak t w o r z y ­ w a , g d y dramatyczne zawęźlenie radiowej „ m y d l a n e j o p e r y " staje się p e d a g o g i c z n y m p r z y k ł a d e m przezwyciężania technicznych tru­ dności, z k t ó r y m i radzi sobie z a r ó w n o jam,

jak i w y ż y n y jazzu, albo

g d y śmiała „ a d a p t a c j a " frazy B e e t h o v e n a o d b y w a się w e d l e tej samej metody, co f i l m o w a „ a d a p t a c j a " p o w i e ś c i T o ł s t o j a - p o w o ­ ł y w a n i e się na

spontaniczne

życzenia publiczności

jest

wątłą

w y m ó w k ą . Bliższe rzeczywistości jest już wyjaśnienie powołujące się na ciężar w ł a s n y aparatu technicznego i p e r s o n a l n e g o , który jednak traktować należy p o d każdym w z g l ę d e m jako część mecha­ nizmu ekonomicznej selekcji. D o c h o d z i u m o w a , a przynajmniej w s p ó l n a decyzja w ł a d z w y k o n a w c z y c h , by nie p r o d u k o w a ć ani nie dopuszczać nic, c o nie pasuje d o ich tabel, d o ich w y o b r a ż e n i a o konsumentach, a przede w s z y s t k i m d o nich samych. Jeżeli o b i e k t y w n a tendencja społeczna w tej epoce ucieleśnia się w s u b i e k t y w n y c h m r o c z n y c h zamiarach d y r e k t o r ó w generalnych, to przede w s z y s t k i m w najpotężniejszych sektorach w przemyśle s t a l o w y m , n a f t o w y m , e l e k t r y c z n y m ,

przemysłu:

chemicznym.

M o n o p o l e kulturalne są w p o r ó w n a n i u z nimi słabe i zależne. M u s z ą s k w a p l i w i e d o g a d z a ć p r a w d z i w y m potentatom, aby ich sfera w społeczeństwie m a s o w y m , której s w o i s t y typ t o w a r u i tak wciąż jeszcze zbyt wiele ma w s p ó l n e g o z n i e f r a s o b l i w y m liberaliz-

Przemysł kulturalny

141

m e m i ż y d o w s k i m i intelektualistami, nie została dotknięta serią czystek. Z a l e ż n o ś ć najpotężniejszego t o w a r z y s t w a r a d i o w e g o o d przemysłu elektrycznego, zależność filmu o d b a n k ó w charakterys­ tyczna jest dla całej sfery, której poszczególne branże z kolei splecione

są między

sobą.

Wszystko

jest tak

powiązane,

że

koncentracja ducha osiąga rozmiary, które pozwalają jej pomijać linie demarkacyjne firm i technik. B e z w z g l ę d n a jedność p r z e m y s ł u kulturalnego z a p o w i a d a rychłą jedność polityki. E m f a t y c z n e roz­ różnienia -

A i B albo

między

historyjkami p u b l i k o w a n y m i w m a g a z y n a c h o różnych

na p r z y k ł a d między

filmami

katego­

riach cen - nie tyle w y n i k a j ą z rzeczy samej, ile służą klasyfikacji, organizacji i przyciąganiu k o n s u m e n t ó w . D l a k a ż d e g o coś p r z e w i ­ dziano, aby nikt nie m ó g ł się w y m k n ą ć , różnice zaznacza się w y r a ź n i e i propaguje. Dostarczanie publiczności pewnej hierarchii seryjnych

jakości służy t y m

pełniejszej

kwantyfikacji.

Każdy

p o w i n i e n z a c h o w y w a ć się niejako spontanicznie zgodnie ze s w y m z g ó r y w y z n a c z o n y m przez w s k a ź n i k i level i sięgać p o tę kategorię masowego produktu,

która

fabrykowana

jest dla j e g o

typu.

K o n s u m e n c i , jako statystyczny materiał na mapie p l a c ó w e k bada­ w c z y c h - nie różniących się już niczym o d p l a c ó w e k p r o p a g a n d y - podzieleni są na g r u p y d o c h o d ó w , na pola c z e r w o n e , zielone i niebieskie. Schematyzm procedury

ujawnia się o tyle, że

mechanicznie

w y r ó ż n i o n e p r o d u k t y okazują się zawsze tym s a m y m . Ż e różnica między serią Chryslera a serią G e n e r a l M o t o r s jest złudzeniem, o tym w i e już każde d z i e c k o , które się tą różnicą entuzjazmuje. T o , co z n a w c y omawiają j a k o w a d y i zalety, służy jedynie utrwaleniu p o z o r ó w konkurencji i m o ż l i w o ś c i w y b o r u . T a k samo rzecz się ma z produkcjami Warner Brothers i Metro G o l d w y n Mayer. Stop­ n i o w o zanikają też różnice między d r o ż s z y m i i tańszymi asor­ tymentami kolekcji w z o r c o w e j danej firmy: w p r z y p a d k u s a m o ­ c h o d ó w różnice te sprowadzają się d o liczby c y l i n d r ó w , p o j e m n o ­ ści silnika, n o w o ś c i g a d g e t ó w , w p r z y p a d k u filmów - d o liczby g w i a z d , nakładu ś r o d k ó w technicznych, pracy i w y p o s a ż e n i a , oraz w y k o r z y s t a n i a n a j n o w s z y c h formułek p s y c h o l o g i c z n y c h . J e d n o l i ­ tość k r y t e r i ó w p o l e g a na d o z o w a n i u conspicuous

production,

wy-

Dialektyka oświecenia

142

stawianej na p o k a z inwestycji. B u d ż e t o w e w y r ó ż n i k i przemysłu kulturalnego nie mają zgoła nic w s p ó l n e g o z m e r y t o r y c z n y m i , z sensem p r o d u k t ó w . T a k ż e techniczne media d o p r o w a d z a się gwałtem

do

uniformizacji.

Telewizja zdąża

do

syntezy

radia

i filmu, które utrzymuje się, d o p ó k i zainteresowani nie dogadają się ostatecznie między sobą, a których nieograniczone m o ż l i w o ś c i zapowiadają jednak tak radykalne zubożenie materiałów estetycz­ nych, że p r z e j ś c i o w o m a s k o w a n a tożsamość w s z y s t k i c h p r o d u k ­ t ó w przemysłu kulturalnego jutro może już jawnie t r i u m f o w a ć -

szydercze spełnienie W a g n e r o w s k i c h marzeń o c a ł o ś c i o w y m

dziele sztuki. Z g o d n o ś ć s ł o w a , obrazu i m u z y k i udaje się o tyle doskonalej niż w Tristanie,

że elementy z m y s ł o w e , które w sumie

g ł a d k o p r o t o k o ł u j ą p o w i e r z c h n i ę społecznej rzeczywistości, zasad­ niczo p r o d u k o w a n e

są w

tym

s a m y m procesie

technicznym

i wyrażają j e g o jedność j a k o s w o j ą w ł a ś c i w ą treść. Proces pracy integruje wszystkie elementy produkcji, o d zezującego ku f i l m o w i k o n c e p t u p o w i e ś c i aż p o szczegóły efektów d ź w i ę k o w y c h . J e s t to triumf i n w e s t o w a n e g o kapitału. W sercach w y w ł a s z c z o n y c h kan­ d y d a t ó w do zatrudnienia w y p i s a ć o g n i s t y m i literami w s z e c h m o c kapitału, ich pana i w ł a d c y - taki jest sens w s z y s t k i c h f i l m ó w , niezależnie o d w y b r a n e g o akurat przez k i e r o w n i c t w o produkcji plot.

K o n s u m e n t w s w y m czasie w o l n y m ma się k i e r o w a ć jednością p r o d u k c j i . T o , c z e g o k a n t o w s k i schematyzm o c z e k i w a ł jeszcze ód podmiotów,

m i a n o w i c i e a p r i o r y c z n e g o odnoszenia

zmysłowej

r ó ż n o r o d n o ś c i d o fundamentalnych pojęć - zostaje p o d m i o t o w i odebrane przez przemysł. S c h e m a t y z m to g ł ó w n a usługa, jaką p r z e m y s ł świadczy na rzecz klientów. W duszy ma j a k o b y działać tajemny mechanizm, który preparuje bezpośrednie dane tak, że pasują one d o systemu C z y s t e g o R o z u m u . D z i ś tajemnica ta została rozszyfrowana. Jeżeli p l a n o w a n i e mechanizmu, przez tych, którzy dostarczają danych, czyli przez przemysł kulturalny, narzucane jest temuż p r z e m y s ł o w i siłą b e z w ł a d u społeczeństwa, irracjonalnego m i m o całej racjonalizacji, to jednak g d y o w a fatalna

tendencja

przechodzi przez agentury interesu, zmienia się w przebiegły

m

s

pr%e J ł

kulturalny

143

zamysł s a m e g o interesu. K o n s u m e n c i nie mają już d o k l a s y f i k o w a ­ nia nic, co nie b y ł o b y z g ó r y ujęte w schematyzmie

produkcji.

Sztuka dla ludu, sztuka nie znająca marzeń, jest spełnieniem o w e g o marzycielskiego idealizmu, który zdaniem idealizmu k r y t y c z n e g o p o s u w a ł się za daleko. W s z y s t k o w y w o d z i się ze ś w i a d o m o ś c i , u Malebranche'a

i B e r k e l e y a ze ś w i a d o m o ś c i B o g a , w

sztuce

m a s o w e j ze ś w i a d o m o ś c i k i e r o w n i c t w a ziemskiej p r o d u k c j i . N i e t y l k o typy szlagierów, g w i a z d , oper m y d l a n y c h utrzymuje

się

cyklicznie jako sztywne niezmienniki, ale z nich w y w o d z i się też swoistą treść g r y , p o z o r n ą zmienność. S z c z e g ó ł y ulegają

funk-

cjonalizacji. S z y b k i e następstwo i n t e r w a ł ó w , które s p r a w d z i ł o się jako wpadające

w uszy w k t ó r y m ś z p r z e b o j ó w ,

przejściowa

kompromitacja bohatera, którą tenże umie znieść j a k o good

sport,

potężne lanie, jakie u k o c h a n a przyjmuje z silnej ręki m ę s k i e g o g w i a z d o r a , jego brutalna szorstkość w o b e c rozpieszczonej dziedzi­ czki są jak w s z y s t k i e szczegóły g o t o w y m i kliszami, które m o ż n a d o w o l n i e zastosować to tu, to tam, o k r e ś l o n y m i w pełni przez funkcję, jaka przypada im w schemacie. M o t y w y te żyją o tyle, o ile tworząc schemat zarazem g o potwierdzają. W i a d o m o , jak s k o ń c z y się film, kto zostanie n a g r o d z o n y , ukarany, zapomniany, a w d o ­ menie lekkiej m u z y k i p r z y g o t o w a n e ucho p o p i e r w s z y c h taktach szlagieru odgaduje ciąg dalszy, i jest szczęśliwe, g d y okaże się, że ^ d g a d ł o trafnie. Przeciętna liczba s ł ó w w short story jest nienaruszaI Iną n o r m ą . N a w e t g a g i , efekty i d o w c i p y są w y k a l k u l o w a n e tak jak o g ó l n a konstrukcja. P o d l e g a j ą p o s z c z e g ó l n y m f a c h o w c o m i ich skąpa rozmaitość daje się zasadniczo r o z d y s p o n o w a ć w biurze. P r z e m y s ł kulturalny rozwinął się p o d znakiem dominacji efektu, konkretnego

rozwiązania, technicznego

szczegółu nad

dziełem,

które kiedyś b y ł o n o ś n i k i e m idei i w r a z z nią u l e g ł o likwidacji. S z c z e g ó ł , emancypując się, zrobił się krnąbrny i od

romantyzmu

p o ekspresjonizm b u n t o w a ł się p r z e c i w k o organizacji. H a r m o n i j n e działanie s z c z e g ó ł ó w zatarło w m u z y c e ś w i a d o m o ś ć całościowej f o r m y , partykularny k o l o r zatarł w malarstwie k o m p o z y c j ę , psy­ c h o l o g i c z n a dobitność

zatarła architekturę

powieści. Przemysł

kulturalny przez s w o j ą totalność kładzie temu kres. P o n i e w a ż nie zna niczego prócz e f e k t ó w , łamie ich nieposłuszeństwo i p o d -

Dialektyka oświecenia

144

p o r z ą d k o w u j e je formułce, zastępującej dzieło. N i s z c z y na r ó w n i całość i części. C a ł o ś ć narzuca się s z c z e g ó ł o m nieubłaganie i bez z w i ą z k u , poniekąd jak kariera człowieka sukcesu, której w s z y s t k o ma służyć jako ilustracja i d o w ó d r z e c z o w y , g d y w rzeczywistości ona sama jest t y l k o sumą o w y c h idiotycznych w y d a r z e ń . T a k z w a n a idea naczelna jest katalogiem porządek

-

a nie w e w n ę t r z n e

r e j e s t r o w y m i ustanawia

powiązanie.

Całość i szczegół,

niesprzeczne wzajemnie i wzajemnie nie powiązane, noszą te same rysy. I c h z g ó r y z a g w a r a n t o w a n a

harmonia

jest

szyderstwem

z osiąganej harmonii w i e l k i c h dzieł sztuki burżuazyjnej. W N i e m ­ czech nad najpogodniejszymi filmami demokracji rozciągała się już cmentarna cisza dyktatury. C a ł y m światem zawiaduje filtr przemysłu kulturalnego. D a w n e doświadczenie w i d z a k i n o w e g o , który ulicę miasta postrzega jako ciąg dalszy d o p i e r o co obejrzanego filmu, p o n i e w a ż film chce ściśle o d t w a r z a ć świat p o t o c z n e g o doświadczenia, stało się w y t y c z n ą p r o d u k c j i . J e j technika

dubluje

przedmioty

empiryczne, a im

bardziej spójnie i g ł a d k o to czyni, tym łatwiej dziś o złudzenie, że świat zewnętrzny jest p r o s t y m przedłużeniem t e g o , który zna się z filmu. O d k ą d ostatecznie zatriumfował film d ź w i ę k o w y , mecha­ niczne powielanie służy już wyłącznie temu z a m i a r o w i . Ż y c i e nie p o w i n n o się w zasadzie niczym różnić o d filmu. F i l m d ź w i ę k o w y , d a l e k o przelicytowujący teatr iluzji, nie p o z o s t a w i a już w i d z o w i ż a d n e g o pola, gdzie j e g o w y o b r a ź n i a i myśli m o g ł y b y - w ramach dzieła, choć poza k o n t r o l ą j e g o danych - s w o b o d n i e się toczyć i rozbiegać, nie tracąc wątku: a tym s a m y m szkoli bezbronnych o d b i o r c ó w , aby utożsamiali g o bezpośrednio z rzeczywistością. Z u b o ż e n i a w y o b r a ź n i i spontaniczności dzisiejszych tów

kultury

nie

trzeba

wcale s p r o w a d z a ć

do

konsumen­

mechanizmów

p s y c h o l o g i c z n y c h . J u ż same p r o d u k t y , z g o d n i e ze s w y m obiek­ t y w n y m charakterem,

przede w s z y s t k i m najbardziej

znamienny

s p o ś r ó d nich, film d ź w i ę k o w y , paraliżują o w e zdolności. Są tak z r o b i o n e , że a d e k w a t n y o d b i ó r w y m a g a w p r a w d z i e refleksu, daru obserwacji, w p r a w y , ale zarazem jeżeli w i d z nie chce przegapić przemykających m u przed o c z y m a f a k t ó w , to w s z e l k a a k t y w n o ś ć m y ś l o w a jest m u w p r o s t zakazana. N a p i ę c i e u w a g i jest przy tym

Przemysł kulturalny

M5

tak g ł ę b o k o w p o j o n e , że w p o s z c z e g ó l n y c h p r z y p a d k a c h wcale nie trzeba g o aktualizować, i tak tłumi w y o b r a ź n i ę . K t o tak jest pochłonięty przez k o s m o s filmu, gesty, obraz i s ł o w o , że nie jest w stanie dodać doń t e g o , co dopiero uczyniłoby g o k o s m o s e m , nie musi koniecznie w czasie spektaklu z a j m o w a ć się p o s z c z e g ó l n y m i funkcjami machiny. N a p o d s t a w i e innych f i l m ó w i p r o d u k t ó w kultury, które k o n s u m e n t musi znać, w y m a g a n e funkcje u w a g i zostały już tak p r z y s w o j o n e , że teraz działają

automatycznie.

Władza społeczeństwa p r z e m y s ł o w e g o działa w ludziach raz na zawsze. P r o d u k t y kulturalne m o g ą liczyć na to, że nawet roztarg­ nienie o d b i o r c y nie przeszkodzi w ż w a w y m ich k o n s u m o w a n i u . A l e każdy p r o d u k t jest m o d e l e m kolosalnej machiny e k o n o m i c z ­ nej, która bez reszty zaprząta w s z y s t k i c h , przy pracy i w czasie p o d o b n e g o do niej w y p o c z y n k u . W k a ż d y m d o w o l n y m filmie, w każdej audycji radiowej daje się odnaleźć to, co jako skutek przypisać można nie p o s z c z e g ó l n e m u m e c h a n i z m o w i działającemu w społeczeństwie, ale w s z y s t k i m im w s p ó l n i e . K a ż d a p o s z c z e g ó l n a manifestacja przemysłu kulturalnego nieuchronnie

reprodukuje

ludzi j a k o to, czym stali się za s p r a w ą całego przemysłu kultural­ n e g o . N a d tym, by reprodukcja prosta ducha nie przeszła w re­ p r o d u k c j ę rozszerzoną, czuwają w s z y s c y agenci, o d producer\

po

stowarzyszenia kobiece. L a m e n t y h i s t o r y k ó w sztuki i a d w o k a t ó w kultury, że o t o na Z a c h o d z i e zamierają siły kształtujące

styl, są przerażająco

bez­

zasadne. S t e r e o t y p o w e przekładanie w s z y s t k i e g o , nawet t e g o , c o nie zostało jeszcze p o m y ś l a n e , na schemat mechanicznej r e p r o d u k o w a l n o ś c i przewyższa r y g o r y i znaczenie w s z e l k i e g o p r a w d z i w e ­ g o stylu, które to pojęcie w oczach przyjaciół kultury uświęca przedkapitalistyczną przeszłość j a k o organiczną. Ż a d e n Palestrina nie tępiłby n i e p r z y g o t o w a n e g o i nierozwiązanego d y s o n a n s u tak purystycznie, jak czyni to aranżator j a z z o w y z k a ż d y m z w r o t e m , który nie przystaje ściśle d o ż a r g o n u .

J e ś l i przerabia na jazz

M o z a r t a , to nie t y l k o zmienia g o tam, g d z i e M o z a r t b y ł b y za trudny lub za p o w a ż n y , ale r ó w n i e ż tam, gdzie M o z a r t inaczej, ba - prościej harmonizuje melodię, niż to jest dziś w zwyczaju. Ż a d e n średniowieczny b u d o w n i c z y nie p r z y g l ą d a ł b y się tematom witraży

146

!

•

Dialektyka oświecenia

x

i rzeźb kościelnych z taką podejrzliwością jak hierarchia

studia

bada ten czy ó w temat Balzaca albo V i c t o r a H u g o , nim udzieli s w e g o imprimatur

i dopuści rzecz d o o b i e g u . K a p i t u ł a deliberująca,

jakie miejsce przyznać ma diabelskim g ę b o m i m ę k o m p o t ę p i o n y c h w ordo najwyższej miłości, nie poświęcała temu zagadnieniu tyle troskliwej u w a g i , co k i e r o w n i c y produkcji, g d y mają d o litanii filmu w p r o w a d z i ć tortury znoszone przez g ł ó w n e g o bohatera albo podciągniętą

spódnicę leading

funkcjonujący implicite

lady.

S f o r m u ł o w a n y eąplicite

lub

egzoteryczny i ezoteryczny katalog t e g o , co

zakazane i co t o l e r o w a n e , sięga tak daleko, że nie t y l k o dokładnie zakreśla pole s w o b o d n e g o m a n w e r u , ale w k r a c z a na nie i rządzi nim. W s z y s t k o aż p o ostatnie szczegóły modeluje się w e d ł u g tego katalogu. P r z e m y s ł kulturalny, p o d o b n i e jak j e g o p r z e c i w i e ń s t w o , sztuka a w a n g a r d o w a , w drodze z a k a z ó w ustala p o z y t y w n i e swój własny

język, ze składnią

i słownikiem.

Stały p r z y m u s

wy­

najdywania n o w y c h e f e k t ó w , które w s z a k trzymają się starego schematu,

pomnaża

jedynie, jako d o d a t k o w a

reguła,

władzę

utartego zwyczaju, której poszczególne efekty chciałyby się w y ­ mknąć. W s z y s t k o , co się p o j a w i a , ma tak wyrazisty stempel, że w rezultacie nie m o ż e p o j a w i ć się nic, c o z g ó r y nie nosiłoby znamion ż a r g o n u , nie m o g ł o b y się na p i e r w s z y rzut o k a w y l e g i t y ­ m o w a ć aprobatą. M a t a d o r a m i zaś, p r o d u k u j ą c y m i i reprodukują­ c y m i , są ci, którzy

tak

lekko, swobodnie

i radośnie

mówią

ż a r g o n e m , jak g d y b y był to język - choć przecież język o d d a w n a został przez ż a r g o n z m u s z o n y d o milczenia. N a tym p o l e g a ideał naturalności

w tej branży. Ideał ten narzuca się tym

bardziej

zniewalająco, im bardziej doskonała technika zmniejsza napięcie między t w o r e m a codzienną egzystencją. P a r a d o k s przebranej za naturę rutyny

daje

się rozpoznać

we wszystkich

produktach

p r z e m y s ł u kulturalnego, a często jest w r ę c z namacalnie u c h w y t n y . J a z z m a n , który ma zagrać u t w ó r m u z y k i p o w a ż n e j , najprostszy menuet B e e t h o v e n a , m i m o w o l n i e synkopuje i t y l k o z uśmiechem w y ż s z o ś c i g o d z i się przystąpić d o podziału na takty. T a k a natura, s k o m p l i k o w a n a przez wciąż obecne i przelicytowujące się rosz­ czenia specyficznego m e d i u m , w y z n a c z a n o w y styl, mianowicie „ s y s t e m nie-kultury, k t ó r e m u zresztą m o ż n a b y przyznać p e w n ą

Przemysł kulturalny

l

47

»jedność stylu«, o tyle m i a n o w i c i e , o ile ma sens m ó w i ć o s t y l o w y m l

barbarzyństwie" . P o w s z e c h n a m o c obowiązująca tej stylizacji z a p e w n e przekracza już oficjalne przepisy i zakazy; szlagierowi daruje się raczej, że nie trzyma się 3 2 t a k t ó w albo zakresu n o n y , niż że w n o s i c h o ć b y najbardziej ukryty szczegół melodii lub harmonii, który nie pasuje do i d i o m u . Wszystkie w y k r o c z e n i a przeciw o b y c z a j o m rzemiosła, jakich dopuszcza się O r s o n Welles, będą m u w y b a c z o n e , p o n i e w a ż jako w l i c z o n e w rachunek w y b r y k i t y m s k w a p l i w i e j wzmacniają w a g ę systemu. Presja technicznie u w a r u n k o w a n e g o i d i o m u , k t ó r y g w i a z d y i dyrektorzy muszą p r o d u k o w a ć j a k o naturę, aby n a r ó d g o sobie p r z y s w o i ł , o d n o s i się d o n i u a n s ó w tak subtelnych, że dorównujących

subtelnością

niemal ś r o d k o m

awangardowego

dzieła, choć te ostatnie, w przeciwieństwie d o tych p i e r w s z y c h , służą p r a w d z i e . R z a d k a zdolność s k r u p u l a t n e g o

przestrzegania

z o b o w i ą z a ń , narzucanych przez i d i o m naturalności w e w s z y s t k i c h dziedzinach przemysłu kulturalnego, staje się miernikiem umiejęt­ ności. C o i jak m ó w i ą — to p o w i n n o p o d l e g a ć kontroli języka p o t o c z n e g o , tak jak w l o g i c z n y m p o z y t y w i z m i e . Ekspęrtgrjii są p r o d u c e n c i . I d i o m w y m a g a zdumiewających sił p r o d u k t y w n y c h , pochłania je i t r w o n i . D i a b o l i c z n i e prześcignął k o n s e r w a t y w n e w sferze kultury rozróżnienie stylu autentycznego i sztucznego. S z t u c z n y m można by n a z w a ć ewentualnie styl narzucony z ze­ wnątrz rozbieżnym i m p u l s o m p r z e d s t a w i a n e g o kształtu. W prze­ myśle kulturalnym zaś materiał aż p o najdrobniejsze szczegóły w y w o d z i się z tej samej aparatury, co ż a r g o n , w który materiał ten przechodzi. S p o r y , jakie specjaliści o d sztuki toczą ze s p o n s o r a m i i cenzorami o jakieś nazbyt już n i e w i a r y g o d n e k ł a m s t w o , świadczą nie tyle o napięciach wewnątrzestetycznych, ile o rozbieżności interesów. R e n o m a specjalisty, gdzie niekiedy znajduje

jeszcze

p r z y t u l i s k o resztka merytorycznej autonomii, ściera się z p o l i t y k ą interesów kościoła albo koncernu, który p r o d u k u j e t o w a r kul­ turalny. A l e dzieło jest z g o d n i e ze s w ą istotą u r z e c z o w i o n e j a k o przeznaczone d o zbytu, zanim jeszcze dojdzie d o sporu między 1

F. Nietzsche: Un^ęttgemafie Betrachtungen. W: Werke (Gro8oktavausgabe). T. 1 . Lepizig 1 9 1 7 , s. 1 8 7 .

Dialektyka oświecenia

148

instancjami. Święta Bernadetta * jaśniała już w polu widzenia s w e g o poety jako reklama dla wszystkich zainteresowanych konsorcjów, zanim jeszcze nabył do niej p r a w a Z a n u c k . T y l e w y n i k ł o z impulsów przedstawianej postaci. D l a t e g o styl przemysłu kulturalnego, który nie musi się już mierzyć z żadnym o p o r e m materii, jest zarazem negacją stylu. Pojednanie tego, co ogólne, z j : y m , co szczegółowe, reguły i specyficznych roszczeń przedmiotu,

w którego

trakcie

kształtuje się styl, sprowadza się d o zera, g d y ż nie dochodzi w ogóle do napięcia między biegunami: skrajności, które się stykają, przeszły w stan mętnej identyczności, to, co ogólne, może zastąpić to, co szczególne, i odwrotnie. A jednak ta karykatura stylu ma p e w n ą p r z e w a g ę nad minionym stylem autentycznym. Pojęcie autentycznego stylu staje się w prze­ myśle kulturalnym przejrzyste jako estetyczny ekwiwalent panowa­ nia. Wyobrażenie stylu jako czysto estetycznej p r a w i d ł o w o ś c i jest wstecznym fantazmatem romantyzmu. W jedności stylu nie tylko chrześcijańskiego średniowiecza, ale także renesansu, wyraża się za każdym razem odmienna mroczne

doświadczenie

struktura społecznej przemocy, a nie podległych panowaniu,

doświadczenie,

w k t ó r y m zawiera się to, co ogólne. Wielkimi artystami nie byli nigdy ci, którzy najdoskonalej i najgładziej ucieleśniali styl, ale ci, którzy styl w p r o w a d z a l i d o s w e g o dzieła jako zaporę p r z e c i w k o chaotycznej ekspresji cierpienia, jako p r a w d ę negatywną. W stylu dzieł ekspresja zyskiwała siłę, bez której istnienie rozpływa się - niewysłuchane. N a w e t te dzieła, które z o w i e się klasycznymi, jak muzyka

Mozarta,

zawierają o b i e k t y w n e

tendencje,

zmierzające

w inną stronę niż styl, który ucieleśniały. A ż d o Schónberga i Picassa wielcy artyści zachowali nieufność

w o b e c stylu i w

sprawach

rozstrzygających trzymali się mniej stylu, a bardziej logiki rzeczy. N i e p r a w d a stylu, to, c o ekspresjoniści i dadaiści traktowali polemi­ cznie, triumfuje dziś w piosenkarskim żargonie Croonera **, w akuratnym wdzięku filmowej g w i a z d y , ba - w m i s t r z o w s k o strzelonej przez fotografa chałupie robotnika rolnego. W każdym dziele sztuki * Powieść Franza Werfla Pieśń o Bernadecie ( 1 9 4 1 ) stała się w Ameryce bestsellerem (pr%yp. tłum.). ** Popularny wykonawca sentymentalnych szlagierów (pr%yp. tłum.).

Przemysł kulturalny

149

jego styl jest obietnicą. T o , co wyrażane, za pośrednictwem stylu przechodzi w panujące formy ogólności, w język muzyczny, malarski, werbalny, i w ten sposób ma pojednać się z ideą

prawdziwej

ogólności. Dzieło sztuki obiecuje, że przez przedstawienie postaci w formach społecznej tradycji ustanowi p r a w d ę - jest to obietnica tyleż konieczna, co złudna. Z a k ł a d a realne formy istnienia jako absolutne, utrzymując, że w ich estetycznych derywatach antycypuje spełnienie. W tej mierze roszczenie sztuki zawsze jest ideologią. A l e sztuka znajduje wyraz dla cierpienia jedynie w ten sposób, że ściera się z utrwaloną w stylu tradycją. Ó w moment w dziele sztuki, dzięki któremu wykracza o n o poza rzeczywistość, nie da się naprawdę o d e r w a ć od stylu; m o m e n t ten jednak nie polega na osiągniętej harmonii,

na

problematycznej

jedności

formy

i treści,

strony

wewnętrznej i zewnętrznej, jednostki i społeczeństwa, ale na tym, c o ukazuje rozdarcie, na nieuchronnej

klęsce namiętnych dążeń

do

tożsamości. Zamiast narażać się na tę klęskę - która w przypadku w i e l k i e g o dzieła sztuki oznaczała zawsze negację stylu - słabe dzieło trzymało się podobieństwa do innych, surogatu tożsamości. Przemysł kulturalny zaś ostatecznie ustanawia absolut imitacji. Będąc stylem i niczym więcej, ujawnia tajemnicę stylu: posłuszeństwo

wobec

hierarchii społecznej. Estetyczne barbarzyństwo dopełnia

dzisiaj

g r o ź b y , zawisłej nad tworami ducha, odkąd je powiązano i zneutrali­ z o w a n o jako kulturę. M ó w i e n i e o kulturze zawsze godziło w kulturę. Wspólny mianownik kultury oznacza wirtualnie ujęcie, skatalogowa­ nie, klasyfikację -

w s z y s t k o , co zagarnia kulturę do

królestwa

administracji. T a k i e m u pojęciu kultury o d p o w i a d a w całej pełni dopiero uprzemysłowiona, konsekwentna subsumpcja. Podporząd­ kowanie wszystkich gałęzi duchowej produkcji jednemu celowi - zamknięcia ludzkich z m y s ł ó w o d chwili wyjścia z fabryki wieczorem do chwili stawienia się p o d zegarem kontrolnym następnego ranka pieczęciami procesu pracy, który w ciągu dnia sami ci ludzie muszą p o d t r z y m y w a ć - szyderczo czyni zadość pojęciu jednolitej kultury, T

które filozofowie osobow ości przeciwstawiali umasowieniu. Przemysł kulturalny, najbardziej niezłomny ze wszystkich stylów, okazuje się tedy celem dążeń liberalizmu, tego samego liberalizmu,

Dialektyka oświecenia

150

k t ó r e m u zarzuca się brak stylu. Z e sfery liberalnej, z o s w o j o n e g o naturalizmu tak jak z operetki i rewii w y w o d z ą się kategorie i treści przemysłu kulturalnego, a p o n a d t o n o w o c z e s n e koncerny kultury stanowią to miejsce w e k o n o m i i , gdzie w r a z z

odpowiednimi

typami p r z e d s i ę b i o r c ó w żyje jeszcze jakaś cząstka skądinąd właśnie l i k w i d o w a n e j sfery cyrkulacji. Ostatecznie temu czy o w e m u może się tam jeszcze poszczęścić, jeśli tylko nie upiera się zanadto przy s w o i m i można się z nim d o g a d a ć . C o k o l w i e k s t a w i a o p ó r , może przeżyć

wyłącznie p o d

warunkiem,

że

stanie

się

elelrlerrtem

systemu. R a z zarejestrowane przez przemysł kulturalny Jsfco coś o d r ę b n e g o , należy d o tegoż przemysłu, tak s a m o jak reformatorzy rolni należą d o kapitalizmu. Oburzenie, będące słuszną reakcją na rzeczywistość, staje się znakiem f i r m o w y m t e g o , kto m o ż e zasilić przemysł n o w ą ideą. Ż y c i e publiczne w dzisiejszym społeczeństwie nie dopuszcza d o pojawienia się w y r a ź n y c h oskarżeń, w których nie dałoby się dosłuchać t o n ó w zapowiadających, że oskarżyciel g o t ó w jest się pojednać. I m bardziej n i e w y m i e r n a jest przepaść między chórem a c z o ł ó w k ą , tym niezawodniej w c z o ł ó w c e znajdzie się miejsce dla k a ż d e g o , kto umiejętnie zwracając na siebie u w a g ę obwieszcza swoją w y ż s z o ś ć . T y m s a m y m w przemyśle kultural­ n y m żyje nadal liberalna tendencja pozostawiania s w o b o d y działa­ nia dzielnym j e d n o s t k o m . Dzisiaj przemysł kulturalny o t w a r t y jest dla o w y c h f a c h o w c ó w za s p r a w ą skądinąd w znacznej

mierze

u r e g u l o w a n e g o r y n k u , k t ó r e g o w o l n o ś ć już za c z a s ó w świetności była - w dziedzinie sztuki, jak i w każdej innej - dla głupich w o l n o ś c i ą g ł o d o w a n i a . N i e d a r m o system p r z e m y s ł u kulturalnego w y w o d z i się z liberalnych krajów u p r z e m y s ł o w i o n y c h , i w tych krajach też triumf o d n o s z ą wszystlae^c1iaraT:terystyczne media, zwłaszcza k i n o , radio, jazz i m a g a z y n y . Ź r ó d ł e m ich postępu są o g ó l n e p r a w a kapitału. G a u m o n t i Pathe, Ullstein i H u g e n b e r g przy odrobinie szczęścia zdołali przyłączyć się d o międzynarodo­ w e g o p o c h o d u ; g o s p o d a r c z a zależność kontynentu o d U S A po wojnie

i inflacji zrobiła

tu

swoje. Wiara,

przemysłu kulturalnego jest skutkiem cultural

że

barbarzyństwo

lag, faktu, że amery­

kańska ś w i a d o m o ś ć pozostaje w tyle za techniką, jest całkowicie złudna. Z a c o f a n a w stosunku d o tendencji m o n o p o l u kulturalnego

Przemysł kulturalny byłą przedfaszystowska E u r o p a . A l e właśnie temu zacofaniu duch zawdzięcza resztki swej samodzielności, a j e g o ostatni nosiciele s w ą c h o ć b y nawet b a r d z o p r z y g a s z o n ą egzystencję. W N i e m c z e c h paradoksalnie

zadziałała niedostateczna

penetracja

życia

przez

d e m o k r a t y c z n ą kontrolę. Wiele dziedzin znalazło sięjpoza zasię­ giem mechanizmów

r y n k o w y c h , tak r o z b u c h a n y c h

w

krajach

zachodnich. N i e m i e c k i system o ś w i a t y w r a z z uniwersytetami, artystycznie miarodajne teatry, wielkie orkiestry, muzea - w s z y s t ­ k o to znajdowało się p o d opieką. Polityczne siły, p a ń s t w o i g m i n y , k t ó r y m instytucje te p r z y p a d ł y j a k o spadek p o

absolutyzmie,

zapewniały im cząstkę tej niezawisłości o d d e k l a r o w a n y c h na r y n k u s t o s u n k ó w p a n o w a n i a , którą w k o ń c u aż p o w i e k dziewięt­ nasty pozostawiali im książęta i p a n o w i e feudalni. W ten s p o s ó b w z m o c n i o n y został k r ę g o s ł u p późnej sztuki — stała się o d p o r n a na w e r d y k t y podaży i p o p y t u , o d p o r n a nawet bardziej niż faktyczna o p i e k a stwarzała p o temu w a r u n k i . D a n i n a , spłacana j a k o ś c i o m nie dającym się z w a l o r y z o w a ć i nie będącym jeszcze w o b i e g u , na r y n k u przemieniała się w siłę n a b y w c z ą : p r z y z w o i c i w y d a w c y literaccy i muzyczni m o g l i o p i e k o w a ć się autorami, którzy nie przynosili nic poza szacunkiem z n a w c ó w . D o p i e r o p r z y m u s , p o d ostatecznym zagrożeniem nakazujący w charakterze estetycznego eksperta w c h o d z i ć w system interesu, stał się dla artysty w ę d z i d ­ łem. K i e d y ś jak K a n t i H u m e kreślili się „ n a j p o w o l n i e j s z y m i s ł u g a m i " , a zarazem wstrząsali p o d s t a w a m i tronu i ołtarza. D z i ś są z szefami rządów p o imieniu i w k a ż d y m a r t y s t y c z n y m o d r u c h u podporządkowują

się o s ą d o w i s w y c h n i e w y k s z t a ł c o n y c h p r y n -

c y p a ł ó w . Analiza, sporządzona sto lat temu przez T o c q u e v i l l e ' a , potwierdziła się w całości. Przy p r y w a t n y m m o n o p o l u

kultury

tyrania „ p o z o s t a w i a ciało w s p o k o j u , zmierza prostą d r o g ą d o zawładnięcia duszą. Władca nie m ó w i już: »Będziesz myślał tak jak ja a l b o umrzesz«. P o w i a d a : »Jesteś w o l n y , możesz myśleć inaczej, t w o j e życie i twoje d o b r a należą d o ciebie, ale odtąd będziesz w ś r ó d 2

nas o b c y « . T o , co się nie d o s t o s o w u j e , p o r a ż o n e zostaje e k o n o m i ­ czną bezsilnością, znajdującą przedłużenie w d u c h o w e j bezsilności 2

A . de Tocqueville: O demokracji w Ameryce. Przeł. M. Król. Warszawa

1 9 7 6 , s. 1 9 5 .

Diałektyka oświecenia c h o d z ą c e g o w ł a s n y m i d r o g a m i oryginała. W y k l u c z o n e m u z ma­ chiny przemysłu ł a t w o jest przypiąć etykietkę nieudolności. Dziś w produkcji materialnej mechanizm podaży i p o p y t u się,

ale w

sferze n a d b u d o w y

działa j a k o kontrola

rozpada na

rzecz

panujących. K o n s u m e n t a m i są robotnicy i urzędnicy, farmerzy i drobnomieszczanie.

Tkwią

ciałem i duszą w gorsecie kapi­

talistycznej produkcji, i bez o p o r u p o d p o r z ą d k o w u j ą się w s z y ­ stkiemu, co się im oferuje. A że p o d d a n i traktowali m o r a l n o ś ć , która

przychodziła

do

nich

od

panujących,

zawsze

bardziej

serio niż ci ostatni, to dziś o s z u k i w a n e masy ulegają

mitowi

sukcesu znacznie bardziej niż ci, którzy sukces odnieśli. M a s y mają pragnienia. N i e z a w o d n i e obstają przy i d e o l o g i i , za której

pomocą się ich zniewala. N i e d o b r a miłość ludu d o k r z y w d , jakie m u się wyrządza, d a l e k o w y p r z e d z a spryt instancji. Prze­ w y ż s z a r y g o r y z m H a y s Office * - tak jak w w i e l k i c h czasach lud zagrzewał daleko silniejsze s k i e r o w a n e p r z e c i w k o sobie in­ stancje, terror t r y b u n a ł ó w .

O p o w i a d a się za M i c k e y e m R o o -

n e y e m * * p r z e c i w k o tragicznej G a r b o i za K a c z o r e m D o n a l d e m przeciwko

Betty B o o p .

Przemysł dostosowuje

się d o

votum,

które sam s p r o w o k o w a ł . C o dla firmy, która nie może w pełni w y z y s k a ć kontraktu z przygasającą g w i a z d ą , oznacza faux

frais,

w skali całego systemu stanowi koszty c a ł k o w i c i e u p r a w n i o n e . S y s t e m sprytnie sankcjonuje żądania tandety i t y m s a m y m in­ auguruje harmonię totalną. Z n a w s t w o i z n a j o m o ś ć rzeczy skazane są

na

banicję

jako z u c h w a l s t w o ze strony

k o g o ś , kto

chce

w y n o s i ć się nad innych, g d y w s z a k kultura tak demokratycznie w s z y s t k i c h obdarza s w y m p r z y w i l e j e m . W obliczu i d e o l o g i c z n e g o rozejmu

konformizm

odbiorców

-

na

równi

z

bezwstydem

p r o d u k c j i , którą o d b i o r c y utrzymują w r u c h u - ma z a p e w n i o n e

* Właś. J o e Yule, jeden z najpopularniejszych ówcześnie aktorów, grał m. in. główną rolę w cyklu komedii filmowych o rodzinie Hardy (pr%yp. tłum.). ** William Hays ( 1 8 7 9 - 1 9 5 4 ) , polityk amerykański w latach 1 9 2 2 - 1 9 4 3 prezes Nation Picture Producers & Distributors of America, inicjator kodeksu zasad, jakimi ma kierować się produkcja filmowa, aby unikać skandali obyczajowych (pr%yp. tłum.).

Przemysł kulturalny

M3

czyste sumienie. K o n f o r m i z m ten zadowala się r e p r o d u k o w a n i e m stale t e g o s a m e g o . Z a s a d a wciąż t e g o s a m e g o reguluje też stosunek d o przeszłości. Tym,

co n o w e w fazie kultury m a s o w e j w stosunku

d o fazy

późnoliberalnej, jest w y k l u c z e n i e n o w o ś c i . M a s z y n a obraca się w tym s a m y m miejscu. S k o r o określa k o n s u m p c j ę , to w y k l u c z a rzeczy nie s p r a w d z o n e jako r y z y k o w n e . F i l m o w c y podejrzliwie patrzą na każdy m a n u s k r y p t , który nie opiera się uspokajająco na jakimś bestsellerze. D l a t e g o właśnie wciąż m ó w i się o idea, i surprise,

novelty

o tym, co b y ł o b y zarazem s w o j s k i e i n i e b y w a ł e . Służy

temu t e m p o i d y n a m i k a . N i c nie może pozostać tak jak b y ł o , w s z y s t k o musi się nieustannie p o s u w a ć , b y ć w ruchu. A l b o w i e m tylko

uniwersalne

z w y c i ę s t w o rytmu

mechanicznej

produkcji

i reprodukcji obiecuje, że nic się nie zmieni, że nie p o j a w i się coś, co nie pasuje. D o d a t k i d o w y p r ó b o w a n e g o inwentarza kultury są zbyt s p e k u l a t y w n e . Skostniałe typy form, takie jak skecz, n o w e l a , film p r o b l e m o w y , szlagier - to n o r m a t y w n i e s t o s o w a n y , o k t r o j o w a n y p o d g r o ź b ą kary przekrój smaku e p o k i późnoliberalnej. Potentaci agentur kulturalnych, którzy harmonizują ze sobą jak menedżer z menedżerem, niezależnie o d t e g o , czy w y w o d z ą się z branży konfekcyjnej czy z college'u,

d a w n o już poddali

ducha

sanacji i racjonalizacji. T a k jak g d y b y jakaś w s z e c h o b e c n a instancja d o k o n a ł a przeglądu materiału i sporządziła miarodajny d ó b r kulturalnych, zwięźle prezentujący

dostępne w

katalog

sprzedaży

serie. Idee w y p i s a n e są na niebie kultury, w k t ó r y m już u Platona b y ł y policzone, ba - były s a m y m i liczbami, u c h w a l o n e raz na z a w s z e , niepomnażalne i niezmienne. R o z r y w k a , w s z y s t k i e elementy przemysłu kulturalnego, istniały już na d ł u g o przed nim s a m y m . T e r a z c h w y t a się je: od~gÓTy~ i w y n o s i na p o z i o m o d p o w i a d a j ą c y w y m o g o m e p o k i . P r z e m y s ł kulturalny może się szczycić, że energicznie uporał się z przedtem niekiedy

nieporadną

transpozycją

sztuki w

sferę

konsumpcji,

w y d ź w i g n ą ł ją d o rangi zasady, oczyścił r o z r y w k ę z natrętnych n a i w n o ś c i i ulepszył s p o s ó b w y t w a r z a n i a t o w a r ó w . W miarę jak stawał się się coraz bardziej totalny, coraz bezwzględniej k a ż d e g o outsidera

doprowadzał

do bankructwa

albo zapędzał d o

syn-

Dialektjka oświecenia

154

d y k a t u , tym bardziej robił się zarazem w y k w i n t n y i w z n i o s ł y , aż o t o kończy na syntezie B e e t h o v e n a i C a s i n o de Paris. O d n o s i p o d w ó j n e z w y c i ę s t w o : to, co na zewnątrz tłumi jako p r a w d ę , w e w n ą t r z może d o w o l n i e r e p r o d u k o w a ć jako k ł a m s t w o . „ L e k k a " sztuka jako taka, r o z r y w k a , nie jest formą s c h y ł k o w ą . K t o zarzuca jej zdradę ideału czystej ekspresji, ten ulega złudzeniom co do społeczeństwa. C z y s t o ś ć sztuki burżuazyjnej, która hipostazowała się j a k o k r ó l e s t w o w o l n o ś c i w przeciwieństwie d o

materialnej

p r a k t y k i , była o d początku o k u p i o n a w y k l u c z e n i e m klasy niższej — sprawie tej klasy, p r a w d z i w e j o g ó l n o ś c i , sztuka może b y ć wierna t y l k o p o d w a r u n k i e m , że w o l n a jest o d c e l ó w o g ó l n o ś c i fałszyy w e j . P o w a ż n a sztuka uchylała się przed tymi, k t ó r y m niedola i b y t o w e konieczności p o w a g ę zmieniają w s z y d e r s t w o i którzy muszą się cieszyć, jeśli m o g ą d o w o l n i e spędzać czas, kiedy nie sterczą przy kole n a p ę d o w y m . L e k k a sztuka t o w a r z y s z y ł a sztuce autonomicznej jak cień. J e s t ona s p o ł e c z n y m nieczystym sumie­ niem sztuki p o w a ż n e j . O k o l i c z n o ś ć , że sztuka p o w a ż n a w s k u t e k społecznych u w a r u n k o w a ń musiała rozmijać się z p r a w d ą , nadaje sztuce lekkiej p o z o r y rzeczowej słuszności. P r a w d ą jest samo rozszczepienie: w y r a ż a o n o przynajmniej n e g a t y w n o ś ć kultury, na którą składają się obie sfery. N a j g o r s z y m s p o s o b e m

pojednania

sprzeczności jest wchłanianie sztuki lekkiej przez p o w a ż n ą lub o d w r o t n i e . T e g o zaś próbuje właśnie d o k o n y w a ć przemysł kul­ turalny. E k s c e n t r y c z n o ś ć c y r k u , p a n t o m i m y i burdelu w stosunku d o społeczeństwa jest dlań czymś r ó w n i e p r z y k r y m jak ekscen­ tryczność S c h ó n b e r g a i K a r l a K r a u s a . D l a t e g o jazzman B e n n y G o o d m a n musi w y s t ę p o w a ć z budapeszteńskim kwartetem smycz­ k o w y m , i przestrzegać r y t m u pedantyczniej niż j a k i k o l w i e k klar­ necista orkiestry filharmonicznej, podczas g d y budapeszteńczycy p r z y g r y w a j ą g ł a d k o wertykalnie i s ł o d k o jak G u y L o m b a r d o *. Charakterystyczny

jest tu nie brutalny

brak

kultury,

głupota

i nieokrzesanie. P r z e m y s ł kulturalny z l i k w i d o w a ł d a w n e partactwo przez w ł a s n ą perfekcję, przez zakaz i u d o m o w i e n i e dyletantyzmu, choć bezustannie popełnia ciężkie błędy, bez k t ó r y c h nie można * Dyrygent, popularny zwłaszcza dzięki corocznym przez radio koncertom noworocznym (pr%yp. tłum.).

transmitowanym

i

Przemysł kulturalny

155

sobie w o g ó l e w y o b r a z i ć w y s o k i e g o poziomu. N o w o ś c i ą jest natomiast, że sprzeczne elementy kultury, sztuka i r o z r y w k a , podporządkowane

c e l o w i , sprowadzone zostają d o jednej

fał­

szywej formuły: totalności przemysłu kulturalnego. P o l e g a ona na p o w t a r z a n i u . Charakterystyczne innowacje polegają wyłącznie na ulepszaniu m a s o w e j reprodukcji - i nie jest to cecha zewnętrzna w o B e C Sfs"temii7 Z a i n t e r e s o w a n i e niezliczonych k o n s u m e n t ó w nie bez p o w o d u z w r a c a się ku technice, nie ku s z t y w n o p o w t a r z a n y m , w y j a ł o w i o n y m i na w p ó ł już zarzuconym treściom. Społeczna p o t ę g a , d o której m o d l ą się w i d z o w i e , potwierdza się skuteczniej w w y m u s z o n e j przez technikę wszechobecności stereotypu niż w nieświeżych i d e o l o g i a c h , których rzecznikami mają b y ć efeme­ ryczne treści. M i m o to przemysł kulturalny pozostaje przedsięwzięciem roz­ r y w k o w y m . D y s p o n u j e konsumentami za p o ś r e d n i c t w e m rozry­ w k i ; nie w trybie dyktatu, ale przez immanentnie zawartą w zasa­ dzie r o z r y w k i w r o g o ś ć w stosunku do w s z y s t k i e g o , co jest czymś więcej niż r o z r y w k ą . P o n i e w a ż w p r o w a d z e n i e w s z y s t k i c h tenden­ cji przemysłu kulturalnego w k r w i o b i e g publiczności d o c h o d z i d o s k u t k u za s p r a w ą c a ł e g o procesu społecznego, to o k o l i c z n o ś ć , że w tej branży trwają nadal mechanizmy rynku, d o d a t k o w o jeszcze tendencje te umacnia. P o p y t nie został jeszcze zastąpiony przez czyste p o s ł u s z e ń s t w o . W i e l k a reorganizacja filmu na k r ó t k o przed p i e r w s z ą w o j n ą ś w i a t o w ą , stworzenie materialnych

przesłanek

j e g o ekspansji p o l e g a ł o właśnie na ś w i a d o m y m d o s t o s o w a n i u się d o rejestrowanych przez o b r o t y k a s o w e p o t r z e b publiczności, k t ó r y c h w pionierskim okresie kina w o g ó l e nie chciano brać p o d u w a g ę . K a p i t a n o w i e filmu, którzy co p r a w d a przymierzają w s z y s t ­ k o d o w ł a s n e g o p r z y k ł a d u , d o mniej lub bardziej f e n o m e n a l n y c h p r z e b o j ó w , a przezornie n i g d y d o p r z y k ł a d u o d w r o t n e g o ,

do

p r a w d y , i dzisiaj tak w i d z ą sytuację. Ich i d e o l o g i ą jest interes. O tyle słusznie, że w ł a d z a przemysłu kulturalnego p o l e g a na j e g o jedności z p r o d u k o w a n y m i potrzebami, a nie na p r o s t y m przeci­ w i e ń s t w i e d o potrzeb, c h o ć b y o n o samo b y ł o zarazem przeciwień­ s t w e m w s z e c h w ł a d z y i bezsilności. R o z r y w k a to

przedłużenie

pracy w p ó ź n y m kapitalizmie. P o s z u k u j e jej ten, kto chce się

Dialektyka oświeceniu

IJ6

w y m k n ą ć z m e c h a n i z o w a n e m u p r o c e s o w i pracy, aby na n o w o móc mu sprostać. Z a r a z e m jednak mechanizacja ma taką władzę nad c z ł o w i e k i e m korzystającym z w o l n e g o czasu i j e g o szczęściem, określa tak dogłębnie w y t w a r z a n i e a r t y k u ł ó w r o z r y w k o w y c h , że człowiek ten może zetknąć

się jedynie z w t ó r n y m i

obrazami

s a m e g o procesu pracy. R z e k o m a treść to jedynie zblakły plan p i e r w s z y ; co się utrwala, to przede w s z y s t k i m

zautomatyzowane

następstwo u n o r m o w a n y c h czynności. P r o c e s o w i pracy w fabryce i biurze można w y m k n ą ć się tylko przez d o s t o s o w a n i e się d o niego w czasie w o l n y m . N a to cierpi nieuleczalnie

każda

Przyjemność zastyga w nudę, g d y ż , aby pozostać

rozrywka.

przyjemnością,

nie m o ż e z n ó w k o s z t o w a ć żadnego w y s i ł k u , toteż porusza się po w y d e p t a n y c h szlakach skojarzeń. Widz p o w i n i e n o b y w a ć się bez w ł a s n y c h myśli: p r o d u k t szkicuje z g ó r y każdą reakcję, nie przez kontekst m e r y t o r y c z n y - ten b o w i e m rozpada się, jeżeli w y m a g a myślenia - ale przez sygnały. Unika się skrupulatnie

wszelkich

z w i ą z k ó w l o g i c z n y c h , które zakładają d u c h o w y oddech. Dalszy bieg w y d a r z e ń p o w i n i e n w y n i k a ć w miarę m o ż n o ś c i z bezpośred­ nio poprzedzającej sytuacji, a nie z idei całości. N i e ma akcji, która oparłaby się staraniom w s p ó ł p r a c o w n i k ó w , dążących d o w y d o b y ­ cia z poszczególnej sceny w s z y s t k i e g o , co da się z niej w y d o b y ć . ;

W reszcie nawet

sam schemat

wydaje się niebezpieczny,

gdyż

ustanawia pewien - c h o ć b y i nader nędzny - kontekst sensu tam, gdzie a p r o b o w a n y jest wyłącznie brak sensu. Często

podstępnie

p o z b a w i a się akcję dalszego ciągu, do k t ó r e g o zmierzałyby charak­ tery

i sytuacje w e d ł u g

następny

starego

schematu.

Zamiast

tego

k r o k dobiera się pozornie najefektowniejszy

jako

pomysł.

W akcję wdziera się tępo w y k o m b i n o w a n a niespodzianka.

Ten­

dencja p r o d u k t u , by o d w o ł y w a ć się fatalnie d o czystego nonsensu, w k t ó r y m p r a w o w i t y udział miała sztuka l u d o w a , żart i klowniada aż p o Chaplina i braci M a r x , uderza najbardziej

w mniej

kul­

t y w o w a n y c h gatunkach. Podczas g d y filmy z G r e e r G a r s o n i Bette D a v i s , przedstawiające

poszczególny przypadek

c h o l o g i c z n y , m o g ą jeszcze p r e t e n d o w a ć

społeczno-psy-

d o jednolitej akcji, to

w s p o m n i a n a tendencja zwycięża c a ł k o w i e w tekstach novelty song*, *

P i o s e n k i ze w s t a w k a m i

komicznymi

(pr%yp- tłum.).

Przemysł kulturalny w

57

filmie k r y m i n a l n y m i w komiksach. S a m a myśl, na

równi

z obiektami k o m i z m u i g r o z y , zostaje z m a s a k r o w a n a i p o ć w i a r ­ towana. Novelty

songs żyły zawsze szyderstwem z sensu, który jako

p r z o d k o w i e i p o t o m s t w o psychoanalizy r e d u k o w a ł y d o m o n o t o n i i s y m b o l i k i seksualnej. W dzisiejszych filmach k r y m i n a l n y c h i przy­ g o d o w y c h w i d z o w i nie p o z w a l a się już śledzić procesu u ś w i a d o ­ mienia. M u s i nawet w nieironicznych p r o d u k t a c h tego

gatunku

z a d o w a l a ć się g r o z ą niekoniecznie p o w i ą z a n y c h ze sobą sytuacji. F i l m y t r i c k o w e były kiedyś eksponentami fantazji p r z e c i w k o racjonalizmowi.

P o z w a l a ł y zwierzętom

i przedmiotom,

zelek­

t r y z o w a n y m przez środki techniki f i l m o w e j , zaznać s p r a w i e d l i w o ­ ści - użyczały n i e m y m s t w o r z e n i o m d r u g i e g o życia. D z i ś p o t w i e r ­ dzają już tylko z w y c i ę s t w o rozumu t e c h n o l o g i c z n e g o nad p r a w d ą . Przed niewielu laty miały zwartą akcję, która d o p i e r o w ostatnich minutach

r o z w i ą z y w a ł a się w

zamęcie

gonitwy.

Ich

metoda

p r z y p o m i n a ł a d a w n y obyczaj slapstickowej komedii. P o t e m relacje c z a s o w e przesunęły się. J u ż w p i e r w s z y c h sekwencjach p o d a n y zostaje m o t y w akcji, aby w t o k u r o z w o j u rozpętać nad nim furie zniszczenia: p o ś r ó d w r z a w y publiczności g ł ó w n y bohater ponie­ wiera się w charakterze lumpa. W ten s p o s ó b ilość z o r g a n i z o w a n e j T

Tóżryw ki przechodzi w jakość z o r g a n i z o w a n e g o

okrucieństwa.

S a m o z w a ń c z y cenzorzy przemysłu f i l m o w e g o , j e g o p o w i n o w a c i z w y b o r u , czuwają nad d ł u g o ś c i ą sekwencji n i e g o d z i w o ś c i , roz­ ciągniętej jak p o l o w a n i e z n a g o n k ą . R o z b a w i e n i e eliminuje wszel­ ką r o z k o s z , jaką m ó g ł b y sprawiać w i d o k uścisku, i p r z e s u w a zaspokojenie

na

dzień

pogromu.

O

ile filmy t r i c k o w e

poza

pzyzwyczajeniem z m y s ł ó w do n o w e g o tempa w o g ó l e jeszcze coś m o g ą osiągnąć, wbijają w m ó z g i starą p r a w d ę , że nieustające cięgi, łamanie w s z e l k i e g o i n d y w i d u a l n e g o o p o r u , jest w a r u n k i e m życia w tym społeczeństwie. K a c z o r D o n a l d z k o m i k s ó w i nieszczęśnicy w rzeczywistości dostają baty, aby w i d z o w i e p r z y w y k l i d o r a z ó w , które spadają na nich s a m y c h . Frajda, jaką sprawia p r z e m o c w y m i e r z o n a w

przedstawione

postaci, przechodzi w p r z e m o c w o b e c widza, r o z r y w k a przechodzi w w y s i ł e k . Z m ę c z o n e o k o nie może pominąć n i c z e g o , co eksperci w y k o n c y p o w a l i jako efekt stymulujący, w o b e c s p r y t n e g o p r o d u k -

Dialektyka oświecenia

158

tu nie w o l n o wyjść na durnia, trzeba nadążać i samemu z d o b y w a ć się na b r a w u r o w e t e m p o , jakie demonstruje

i propaguje

W rezultacie staje się problematyczne, czy przemysł

oferta.

kulturalny

jeszcze w o g ó l e spełnia funkcję r o z r y w k i , c z y m tak się szczyci. G d y b y zamknąć w i ę k s z o ś ć radiostacji i kin, k o n s u m e n c i

może

wcale nie odczuliby braku. K r o k z ulicy d o kina i tak nie p r o w a d z i już w marzenia, a z chwilą, g d y instytucje przez fakt s w e g o istnienia nie zobowiązują d o korzystania z nich, nie ma też tak silnego dążenia do t e g o , by z nich korzystać. Z a m k n i ę c i e radio­ stacji i kin nie b y ł o b y bynajmniej aktem reakcyjnego luddyzmu. Z a w o d u doznaliby nie tyle entuzjaści, co ci, na których i tak w s z y s t k o się źle odbija,

ci, co pozostali

w

tyle. G o s p o d y n i

d o m o w e j m r o k kina m i m o f i l m ó w , które mają ją silniej zinteg­ r o w a ć , zapewnia azyl, gdzie przez parę g o d z i n może sobie siedzieć n i e k o n t r o l o w a n a , jak kiedyś, kiedy b y ł y jeszcze mieszkania i fajranty, w y g l ą d a ł a przez o k n o . W k l i m a t y z o w a n y c h lokalach bez­ r o b o t n i wielkich miast znajdują latem chłód, a zimą ciepło. Poza t y m nawet w e d l e k r y t e r i ó w dzisiejszego stanu rzeczy rozbuchana aparatura przyjemności nie czyni l u d z k i e g o życia bardziej g o d n y m c z ł o w i e k a . Idea „ w y c z e r p a n i a " danych m o ż l i w o ś c i technicznych, p e ł n e g o w y k o r z y s t a n i a ś r o d k ó w m a s o w e j k o n s u m p c j i estetycznej w y w o d z i się z t e g o s a m e g o systemu e k o n o m i c z n e g o , który nie k w a p i się z w y k o r z y s t a n i e m danych m u ś r o d k ó w w ó w c z a s , g d y chodzi o likwidację g ł o d u . P r z e m y s ł kulturalny

nieustannie oszukuje

konsumentów

na

t y m , co nieustannie im obiecuje. Weksel na przyjemność, w y ­ stawiany przez akcję i dekoracje, jest bez końca p r o l o n g o w a n y : p o d s t ę p n a obietnica, d o której w ł a ś c i w i e ogranicza się w i d o w i s k o , oznacza, że nie d o c h o d z i d o rzeczy samej, że g o ś ć ma się z a d o w o l i ć lekturą jadłospisu. Pożądaniu, w y w o ł a n e m u przez w s z y s t k i e świet­ ne n a z w i s k a i obrazy, serwuje się ostatecznie jedynie p o c h w a ł ę szarego dnia p o w s z e d n i e g o - t e g o , o d c z e g o pożądanie chciało uciec. Dzieła sztuki także nie p o l e g a ł y na s e k s u a l n y m ekshibi­ cjonizmie. A l e p o n i e w a ż przedstawiały o d m o w ę jako coś n e g a t y w ­ n e g o , tym s a m y m niejako o d w o ł y w a ł y u p o k o r z e n i e p o p ę d u i przez zapośredniczenie

ocalały to, co zostało o d m ó w i o n e .

Na

tym

przemysł kulturalny zasadza się tajemnica estetycznej sublimacji: przedstawiać speł­ nienie jako zakłócone. P r z e m y s ł kulturalny nie sublimuje, lecz tłumi. E k s p o n u j ą c wciąż na n o w o przedmiot pożądania,

biust

w o b c i s ł y m sweterku i nagi tors w y s p o r t o w a n e g o bohatera, drażni tylko n i e w y s u b l i m o w a n ą chętkę, która p r z y w y k ł s z y d o z a w o d ó w od d a w n a już została porażona m a s o c h i z m e m . N i e zdarza się erotyczna

sytuacja, która

obok

aluzji i podniet nie

niosłaby

informacji, że d o niczego i n i g d y nie m o ż e dojść. H a y s Office p o t w i e r d z a t y l k o rytuał, i tak u s t a n o w i o n y już przez p r z e m y s ł kulturalny: rytuał Tantala. Dzieła sztuki są ascetyczne i b e z w s t y d ­ ne, p r z e m y s ł Kulturalny jest pornograficzny i pruderyjny. R e d u k u j e ^ m i ł o s T do" romance.

A w formie z r e d u k o w a n e j wiele m o ż n a

strawić, nawet libertynizm jako p o k u p n ą

specjalność zakładu,

w o g r a n i c z o n y c h d a w k a c h i ze znakiem f a b r y c z n y m

„daring".

Seryjna produkcja seksu automatycznie p r o w a d z i d o w y p a r c i a seksu. G w i a z d a

filmowa,

w której należy się zakochać, jest już

z tytułu swej w s z e c h o b e c n o ś c i s w o j ą w ł a s n ą kopią. K a ż d y tenor brzmi z czasem jak płyta Carusa, a buzie dziewcząt z T e k s a s u z natury już p o d o b n e są d o uznanych modeli, w e d ł u g k t ó r y c h zostały dobrane w H o l l y w o o d . Mechaniczna reprodukcja piękna, której zresztą reakcyjne m r z o n k i o kulturze ze s w y m m e t o d y c z ­ n y m kultem i n d y w i d u a l n o ś c i doskonale służą, nie p o z o s t a w i a miejsca na idolatrię n i e ś w i a d o m ą , z którą związane b y ł o p i ę k n o . N a d p i ę k n e m triumfuje h u m o r , złośliwa radość z k a ż d e g o u d a n e g o z a w o d u . Publiczność śmieje się z t e g o , że nie ma się z c z e g o śmiać, ^ m i e c h , z a r ó w n o śmiech pojednania, jak śmiech-grozy, p o j a w i a się w ó w c z a s , g d y ustępuje strach. J e s t znakiem w y z w o l e n i a , czy to o d niebezpieczeństwa pojednania

fizycznego,

rozbrzmiewa

czy to z p u ł a p k i logicznej. Ś m i e c h

jak echo chwili, g d y udało się ujść

groźnej potędze, n i e d o b r y śmiech p o k o n u j e strach, g o d z ą c w in­ stancje, które strach wzbudzają. Śmiech jest echem w ł a d z y jako czegoś n i e u n i k n i o n e g o . Fun to kąpiel w żelazistej w o d z i e . Prze­ mysł r o z r y w k o w y aplikuje ją nieustannie.

Ś m i e c h staje się tu

instrumentem o s z u k i w a n i a na szczęściu. C h w i l e szczęścia nie znają śmiechu, t y l k o operetki, a p o t e m filmy przedstawiają seks z g r o m ­ kim śmiechem. Baudelaire tymczasem jest r ó w n i e p o z b a w i o n y

ióo

Dialektyka oświecenia

humoru

jak

Hölderlin.

W

f a ł s z y w y m społeczeństwie

poraża szczęście jak c h o r o b a i wciąga je w n i e g o d n ą

śmiech totalność

społeczną. Śmiech z czegoś jest zawsze w y ś m i e w a n i e m się, a życie, które w e d ł u g B e r g s o n a w ten s p o s ó b przełamuje

o k o w y , jest

n a p r a w d ę inwazją barbarzyństwa, s a m o u t w i e r d z e n i e m się, które przy towarzyskiej okazji nie w a h a się ś w i ę t o w a ć s w y c h w y z w o l i n o d s k r u p u ł ó w . K o l e k t y w ś m i e s z k ó w to parodia ludzkości. Są m o n a d a m i , z których każda — kosztem każdej innej i mając za sobą w i ę k s z o ś ć - g o t o w a jest na w s z y s t k o i stąd czerpie uciechę. Ich harmonia

jest karykaturą

solidarności. D i a b e l s t w o fałszywego

śmiechu polega właśnie na tym, że siłą rzeczy parodiuje nawet to, co najlepsze, pojednanie. T y m c z a s e m rozkosz jest s u r o w a : ressevera verumgaudium.

I d e o l o g i a klasztorów, z g o d n i e z którą nie asceza, ale

akt seksualny świadczy o rezygnacji z osiągalnej b ł o g o ś c i , znajduje n e g a t y w n e potwierdzenie w p o w a d z e k o c h a n k a , który w pełni ś w i a d o m i e uzależnia s w o j e życie od umykającej chwili. Przemysł kulturalny w s t a w i a j o w i a l n ą porażkę w miejsce bólu, który obecny jest z a r ó w n o w upojeniu, jak w ascezie. N a c z e l n a reguła p o w i a d a , że l u d z i o m w ż a d n y m razie nie w o l n o dostąpić spełnienia, i tym właśnie ze śmiechem p o w i n n i się cieszyć. K a ż d y w y k w i t przemysłu kulturalnego jest dla o d b i o r c y kolejnym jednoznacznym doświad­ czeniem i demonstracją

p e r m a n e n t n e g o z a w o d u , jaki

narzuca

cywilizacja. C o k o l w i e k oferuje się o d b i o r c y , zarazem zostaje mu odebrane. D o k o n u j e się to za s p r a w ą g o r l i w e j a k t y w n o ś c i erotycz­ nej. W s z y s t k o obraca się w o k ó ł s p ó ł k o w a n i a , właśnie dlatego, że nie

może

do

niego

dojść.

Na

przykład

nielegalny

stosunek

w filmie, jeżeli w i n n y c h nie spotyka kara, o b ł o ż o n y jest tabu s u r o w s z y m niż m o ż l i w o ś ć , by przyszły zięć milionera

działał

w ruchu r o b o t n i c z y m . W przeciwieństwie d o ery liberalnej kultura u p r z e m y s ł o w i o n a m o ż e sobie tak samo jak kultura l u d o w a po­ z w o l i ć na gest oburzenia w o b e c kapitalizmu; nie może natomiast w y r z e c się g r o ź b y kastracji. Należy to d o jej istoty. K u l t u r a ta m o ż e przetrwać z o r g a n i z o w a n e rozluźnienie o b y c z a j ó w w stosun­ ku d o nosicieli u n i f o r m ó w - w p r o d u k o w a n y c h dla nich filmach i ostatecznie także w rzeczywistości. D z i ś rozstrzygający jest już nie purytanizm, choć ten ostatni nadal d o c h o d z i d o g ł o s u w or-

Przemysł kulturalny

161

ganizacjach k o b i e c y c h , ale zawarta w systemie konieczność, by nie p o p u ś c i ć k o n s u m e n t o w i , nie p o z w o l i ć , by c h o ć b y przez chwilę p o m y ś l e ć m ó g ł o o p o r z e . Z g o d n i e z zasadą k o n s u m e n t o w i wpaja się przekonanie, że p r z e m y s ł kulturalny m o ż e z a s p o k o i ć w s z y s t k i e potrzeby, ale z drugiej strony potrzeby te mają b y ć z g ó r y tak ułożone, by sam k o n s u m e n t widział siebie wyłącznie j a k o w i e c z ­ n e g o konsumenta, j a k o obiekt przemysłu kulturalnego. N i e t y l k o w m a w i a m u się, że o s z u s t w o jest zaspokojeniem, ale p o n a d t o - że tak

czy inaczej musi

pogodzić

się ze w s z y s t k i m i

nakazami.

C a e c ź k a o d p o w s z e d n i o ś c i , którą obiecuje p r z e m y s ł kulturalny ze w s z y s t k i m i s w y m i gałęziami, to coś t a k i e g o jak obrazek przed­ stawiający u p r o w a d z e n i e córki w j e d n y m z a m e r y k a ń s k i c h pism satyrycznych: w m r o k u sam ojciec podtrzymuje drabinę. P r z e m y s ł kulturalny Escape

oferuje

w charakterze

p o d o b n i e jak elopement

raju tę samą

powszedniość.

z założenia p r o w a d z i ć mają z p o ­

w r o t e m d o p u n k t u wyjścia. D o b r a z a b a w a sprzyja rezygnacji, b o p o m a g a jej zapomnieć o sobie. R o z r y w k a , w y z b y t a w s z e l k i c h w i ę z ó w , b y ł a b y nie t y l k o przeci­ w i e ń s t w e m sztuki, ale także skrajnością, która się ze sztuką styka. A b s u r d a l n y h u m o r M a r k a T w a i n a , jakim a m e r y k a ń s k i p r z e m y s ł kulturalny niekiedy kokietuje, m ó g ł b y stanowić p e w n ą

korektę

sztuki. I m poważniej traktuje ona sprzeciw w o b e c istni^nia^ tym >

bardziej upocToSnia się d o p o w a g i istnienia, będącej jej p r z e c i w i e ń i t w e m : fm więcej p r a c y p o ś w i ę c a na to, by rozwijać się w e d ł u g ^wj^nej^^ady^ rozumienia,

t y m więcej pracy w y m a g a z kolei o d

choć w z a m y ś l e miała właśnie uciążliwość pracy

n e g o w a c . W n i e k t ó r y c h filmach r e w i o w y c h , a przede w s z y s t k i m w grotesce i w funnies*

c h w i l a m i przebłyskuje m o ż l i w o ś ć samej tej

negacji. A l e m o ż l i w o ś ć ta ma pozostać niezrealizowana. Czysta, k o n s e k w e n t n a r o z r y w k a , luźne o d d a w a n i e się b a r w n y m skojarze­ n i o m i radosnemu n o n s e n s o w i , zostaje skażona r o z r y w k ą p o k u p ną: zakłóca ją surogat s p ó j n e g o sensu, który przemysł kulturalny z u p o r e m przydaje s w o i m p r o d u k t o m , a zarazem z p r z y m r u ż e n i e m oczu

sens ten

maltretuje

i nadużywa

go

jako pretekstu

do

* Strony rozrywkowe w gazetach, wypełnione dowcipami i komiksami (pr^yp' tłum.).

Dialektyka oświecenia

IÓ2

pokazania g w i a z d y . F a b u ł y biograficzne i inne zszywają strzępki b z d u r y w idiotyczną akcję. Słychać dźwięk nie

dzwoneczków

u czapki błazna, ale kluczy kapitalistycznego r o z u m u , który nawet w

obrazie

zamknąć

chce

rozkosz

awansu.

Każdy

pocałunek

w filmie r e w i o w y m ma się przyczyniać d o kariery boksera albo innych p r z e b o j o w c ó w , k t ó r y c h

sukcesy właśnie się podziwia.

O s z u s t w o p o l e g a w i ę c nie na tym, że przemysł kulturalny

ob­

sługuje r o z r y w k ę , ale na t y m , że przez solidne uwikłanie w ideo­ logiczne klisze samolikwidującej

się kultury psuje całą

frajdę.

E t y k a i smak piętnują n i e s k r ę p o w a n ą r o z r y w k ę jako „ n a i w n ą " - n a i w n o ś ć uchodzi za grzech r ó w n i e p o w a ż n y jak intelektualizm - i w d o d a t k u ograniczają jeszcze potencjał techniczny. Przemysł kulturalny jest zepsuty nie jako w y s t ę p n a wieża Babel, lecz jako katedra podniosłej przyjemności. N a w s z y s t k i c h jej piętrach, od Hemingwaya po Emila L u d w i g a , od Mrs. M i n i v e r * po Lone'a R a n g e r a **, o d T o s c a n i n i e g o p o G u y a L o m b a r d a duch, przejęty w postaci g o t o w e j ze sztuki i nauki, skażony jest nieprawdą. Ślady czegoś lepszego z a c h o w a ł y się w tych segmentach

przemysłu

kulturalnego, które zbliżają g o d o c y r k u , w upartej a p o z b a w i o n e j sensu biegłości jeźdźca, akrobaty i c l o w n a , w „ o b r o n i e i usprawie­ dliwieniu sztuki planujący

rozum,

fizycznej p r z e c i w k o sztuce który

3

duchowej" .

Ale

chce, by w s z y s t k o l e g i t y m o w a ł o się

znaczeniem i o d d z i a ł y w a n i e m , nieubłaganie tropi azyle bezdusz­ n e g o artyzmu, reprezentującego c z ł o w i e c z e ń s t w o w o b e c mechani­ z m ó w społecznych. R o z u m ten tępi radykalnie nonsens na nizinach - p o d o b n i e jak tępi sens na w y ż y n a c h dzieł sztuki. Fuzja kultury

i r o z r y w k i dokonuje

się dziś nie t y l k o jako

deprawacja kultury, ale r ó w n i e ż jako p r z y m u s o w a intelektualizacja r o z r y w k i . P o l e g a ona c h o ć b y na tym, że obcuje się z r o z r y w k ą już t y l k o w formie odbitej, ogląda się f i l m o w ą

fotografię,

słucha

r a d i o w e g o nagrania. W erze liberalnej ekspansji r o z r y w k a żyła * Tytułowa postać radiowej powieści w odcinkach, później sfilmowanej (pr%yp. tłum.). ** Tytułowa postać radiowego serialu westernowego, później sfilmowanego (pr%yp. tłum.). F. Wedekind: Gesammelte Werke. T. I X . Miinchen 1 9 2 1 , s. 4 2 6 .

3

też też

Przemysł kulturalny

163

niezakłóconą wiarą w przyszłość: wiarą, że w s z y s t k o pozostanie jak b y ł o , a zarazem będzie lepiej. Dziś wiara ta ulega raz jeszcze u d u c h o w i e n i u ; staje się tak subtelna, że traci z oczu w s z e l k i cel i stanowi

już t y l k o złoty

rzeczywistości. w

widowisku -

-

podkład,

rzutowany

Składa się z a k c e n t ó w z zachowaniem

j a k o tło

znaczenionych,

dla

jakimi

ścisłej paraleli w o b e c życia

opatrzeni są wspaniały facet, inżynier, dzielna d z i e w c z y n a ,

b e z w z g l ę d n o ś ć przedstawiana sportowe,

jako charakter,

zainteresowania

a wreszcie auta i papierosy, także

wówczas, gdy

r o z r y w k a nie jest obliczona na reklamę bezpośrednich p r o d u c e n ­ t ó w , t y l k o systemu j a k o całości. Sama r o z r y w k a zalicza się d o ideałów, zajmuje miejsce w y ż s z y c h d ó b r , które c a ł k o w i c i e zaciera w oczach mas, g d y ż posługuje się nimi jeszcze bardziej stereo­ t y p o w o niż p r y w a t n i e opłacane slogany r e k l a m o w e . jŻycie w e ­ wnętrzne^ subiekty w n i e ograniczona postać p r a w d y , zawsz"e b y ł o poofporządko^/ane

zewnętrznym

władcom

bardziej, niż

samo

| ^ z y p u szczało. P r z e m y s ł kulturalny przerabia je na j a w n e kłamst­ w o . zTaznacza się już t y l k o jako szarlataneria, którą w religijnych bestsellerach, filmach p s y c h o l o g i c z n y c h i women serials * t o l e r o w a ć można jako g o r z k o - s ł o d k ą d o m i e s z k ę , p o to, by w życiu t y m pewniej

panować

nad

własnymi odruchami

człowieczeństwa.

W t y m p r z y p a d k u r o z r y w k a zapewnia oczyszczenie a f e k t ó w , c o już A r y s t o t e l e s p r z y p i s y w a ł tragedii, a M o r t i m e r A d l e r aktualnie przypisuje f i l m o w i . P r z e m y s ł kulturalny odsłania p r a w d ę o katharsis - p o d o b n i e jak p r a w d ę o stylu. I m silniejsza pozycja p r z e m y s ł u kulturalnego,

tym

bardziej

sumarycznie może o n t r a k t o w a ć potrzeby k o n s u m e n t ó w , p r o d u ­ k o w a ć je, sterować nimi, narzucać im d y s c y p l i n ę , łącznie z l i k w i d a ­ cją r o z r y w k i : postęp kulturalny nie zna tu granic. A l e o d n o ś n a tendencja zawiera się immanentnie w samej zasadzie r o z r y w k i , zasadzie mieszczańskiego oświecenia. Potrzeba r o z r y w k i została w y ł o n i o n a w znacznej mierze przez przemysł, który zalecał m a s o m dzieło przez temat, o l e o d r u k przez w y o b r a ż o n e s m a k o ł y k i , i o d * Powieści w odcinkach, zamieszczane w czasopismach kobiecych (P KyP- tłum.) r

Dialektyka oświecenia

164

w r o t n i e : b u d y ń w p r o s z k u przez obrazek b u d y n i u - a z kolei w samej r o z r y w c e zawsze p o b r z m i e w a coś z g o r l i w e j animacji, sales talk, głos jarmarcznego zachwalacza. P i e r w o t n e p o w i n o w a c t w o interesu i r o z r y w k i ujawnia się zaś w t y m , co stanowi w ł a ś c i w y sens r o z r y w k i : w a p o l o g i i społeczeństwa. D o b r a zabawa oznacza z g q d ę . R o z r y w k a jest m o ż l i w a t y l k o , g d y oddziela się szczelnie od całości społecznego procesu, ogłupia i o d początku ignoruje

roszczenie, jakie w y s u w a nieuchronnie

krnąbrnie

każde

dzieło,

nawet najlichsze: roszczenie, by w s w y m o g r a n i c z o n y m kształcie odzwierciedlić całość. D o b r z e się b a w i ć znaczy zawsze: nie musieć o tym myśleć, zapomnieć o cierpieniu, nawet jeżeli jest p o k a z y w a ­ ne. U podstaw dobrej z a b a w y leży bezsilność. J e s t to faktycznie ucieczka, ale nie - jak sama twierdzi - ucieczka o d złej rzeczywisto­ ści, lecz ucieczka przed ostatnią myślą o o p o r z e , jaką rzeczywistość jeszcze dopuszcza.

W y z w o l e n i e , jakie obiecuje

r o z r y w k a , jest

w y z w o l e n i e m o d myślenia jako od negacji. B e z w s t y d retorycznego pytania ,,czego chcą l u d z i e " p o l e g a na tym, że p o w o ł u j e się o n o na ludzi jako na myślące p o d m i o t y , choć specyficznym zadaniem r o z r y w k i jest właśnie tychże samych ludzi o d z w y c z a i ć o d pod­ m i o t o w o ś c i . N a w e t tam, gdzie publiczności zdarza się w z d r a g a ć na p r z e m y s ł r o z r y w k o w y , p r z e m y s ł ten już zdążył w y c h o w a ć ją do konsekwentnego

braku

oporu.

Mimo

to

coraz

utrzymać publiczność. Postęp ogłupiania nie m o ż e

trudniej

jest

pozostawać

w tyle za jednoczesnym postępem inteligencji. W erze statystyki masy są zbyt sprytne, aby i d e n t y f i k o w a ć się z milionerem

na

ekranie, i zbyt tępe, by choć na w ł o s w y ł a m y w a ć się s p o d p r a w a w i e l k i c h liczb. I d e o l o g i a s k r y w a się w rachunku

prawdopodobień­

stwa. Szczęście spotkać może nie k a ż d e g o , ale t e g o , kto wyciągnie los, albo lepiej - t e g o , kto jest do szczęścia p r e d e s t y n o w a n y przez jakąś w y ż s z ą p o t ę g ę , przeważnie przez przemysł r o z r y w k o w y , przedstawiany j a k o instancja bezustannie

poszukująca.

Postaci,

w y t r o p i o n e przez ł o w c ó w talentów i następnie ustawione w świet­ le reflektorów to idealne t y p y n o w e g o zależnego stanu średniego. Starłetka ma s y m b o l i z o w a ć urzędniczkę, ale tak, że w odróżnieniu

j

o d rzeczywistej urzędniczki wydaje się o d początku przeznaczona

i

d o noszenia w s p a n i a ł e g o w i e c z o r o w e g o płaszcza. W ten sposób

| i 1

przemysł

kulturalny

i6

5

nie t y l k o prezentuje o d b i o r c z y m m o ż l i w o ś ć , że ona sama m o g ł a b y znaleźć się na ekranie, ale jeszcze dobitniej ukazuje dystans. T y l k o jedna m o ż e w y c i ą g n ą ć w i e l k i los, t y l k o jeden jest w y b i t n y , i n a w e t jeśli matematycznie w s z y s c y mają j e d n a k o w e szanse, to przecież w p r z y p a d k u każdej jednostki szansa ta jest tak znikoma, że lepiej od razu z r e z y g n o w a ć i cieszyć się szczęściem i n n e g o ,

którym

m o g ł o b y się b y ć , a k t ó r y m n i g d y się nie jest. J e ś l i p r z e m y s ł kulturalny zaprasza jeszcze d o naiwnej identyfikacji, zostaje ona natychmiast zdementowana. P o m y ł k i są w y k l u c z o n e . K i e d y ś w i d z k i n o w y oglądał własne wesele w c u d z y m . T e r a z szczęśliwcy na ekranie są egzemplarzami t e g o s a m e g o g a t u n k u , co każdy członek publiczności, ale w r ó w n o ś c i tej założony jest nieprzezwyciężalny rozdział ludzkich e l e m e n t ó w . C a ł k o w i t e p o d o b i e ń s t w o jest ab­ solutną różnicą. T o ż s a m o ś ć gatunku zakazuje tożsamości l o s ó w . P r z e m y s ł kulturalny podstępnie d o p r o w a d z i ł d o realizacji c z ł o w i e ­ ka jakoTśtoty g a t u n k o w e j . K a ż d y jest jużjtylko tym, ze wzglęcTuna co mozę^astąpić k a ż d e g o innego: jest f u n k c j o n a r ń y T ^ ^ g ż e m p larzem. O n sam, jako i n d y w i d u u m ,

jest czymś absolutnie zja-

s t ę p o w a l n y m , czystą nicością, i właśnie to zaczyna o d c z u w a ć , g d y z czasem zatraca p o d o b i e ń s t w o ? W ten s p o s ó b zmianie ulega w e w n ę t r z n y skład religii sukcesu, przy której skądinąd s u r o w o się obstaje. Z a m i a s t d r o g i per aspera

ad astra,

która zakłada trudy

i w y s i ł e k , coraz ważniejsza staje się premia. I d e o l o g i a w i e l b i element ślepoty w r u t y n o w y c h decyzjach co d o t e g o , jaki song nadaje się na szlagier, która statystka na heroinę. F i l m y u w y d a t ­ niają przypadek. Z a s a d n i c z a identyczność postaci - z wyjątkiem łajdaków - posunięta aż d o w y k l u c z a n i a fizjonomii, narzucających rezerwę, a w i ę c na p r z y k ł a d jak G a r b o nie w y g l ą d a j ą c y c h na takie, które zagadnąć m o ż n a per „hello

sister",

czyni poniekąd

życie

lżejszym. W i d z ó w z a p e w n i a się oto, że wcale nie muszą b y ć inni

a

niż są, że im^roWrTiez~ m o g ł o Dy się p o w i e ś ć , i nie stawia się im wj/rnagań, k t ó r y m - jak sami wiedzą - nie m o g l i b y sprostać. A l e zarazem daje im się znak, że żadne w y s i ł k i na nic się nie zdadzą, p o n i e w a ż nawet mieszczańskie szczęście nie pozostaje już w żad­ nym

związku z obliczalnymi efektami ich pracy. W i d z o w i e rozu­

mieją ten znak. W gruncie rzeczy w s z y s c y uznają p r z y p a d e k , za

Dialektyka oświecenia k t ó r e g o s p r a w ą k o g o ś s p o t y k a szczęście, za o d w r o t n ą

stronę

p l a n o w a n i a . Siły społeczne zaszły już w procesie racjonalizacji tak d a l e k o , że każdy może zostać inżynierem

albo

i właśnie dlatego

irracjonalną,

jest s p r a w ą kompletnie

menedżerem, kogo

s p o ł e c z e ń s t w o o b d a r z y wykształceniem a l b o zaufaniem, by p o w i e ­ rzyć m u tę funkcję. P r z y p a d e k i p l a n o w a n i e stają się t y m samym, p o n i e w a ż w o b e c r ó w n o ś c i ludzi szczęście i nieszczęście jednostki aż p o elity traci wszelkie znaczenie e k o n o m i c z n e . S a m przypadek jest z a p l a n o w a n y ; nie dlatego, że d o t y k a tę czy o w ą określoną jednostkę, ale dlatego, że w i e r z y się w j e g o rządy. Służy j a k o alibi dla planujących i w y w o ł u j e wrażenie, że tkanka transakcji i środ­ k ó w , w jaką zmieniło się życie, p o z o s t a w i a miejsce na spontaniczne bezpośrednie stosunki między ludźmi. S w o b o d ę tę symbolizuje w rozmaitych mediach przemysłu kulturalnego arbitralne w y d o b y w^nięJLosów p r z e c i ę t n y c h . Zamieszczane w m a g a z y n a c h szczegó­ ł o w e relacje o olśniewających w swej kategorii w y c i e c z k a c h , z o r g a n i z o w a n y c h przez dany m a g a z y n dla szczęściarza - najlepiej, by była to stenotypistka, która w y g r a ł a k o n k u r s p r a w d o p o d o b n i e ze w z g l ę d u na układy z l o k a l n y m i znakomitościami - odzwiercied­ lają bezsilność w s z y s t k i c h innych. W s z y s c y inni są m i a n o w i c i e do t e g o stopnia t y l k o t w o r z y w e m , materiałem, że d y s p o n e n c i m o g ą k a ż d e g o w y n i e ś ć d o nieba i z n o w u strącić na niziny: j e g o racje i j e g o praca nie mają ż a d n e g o znaczenia. P r z e m y s ł interesuje się ludźmi tylko jako klientami i najemnymi p r a c o w n i k a m i , i w istocie s p r o w a d z i ł l u d z k o ś ć w całości, p o d o b n i e jak każdy z jej elemen­ t ó w , d o tej wyłącznej formuły. W zależności o d t e g o , który aspekt jest akurat miarodajny, w ideologii będzie się p o d k r e ś l a ł o plano­ w o ś ć albo p r z y p a d e k , technikę albo życie, cywilizację albo naturę. J a k o najemnym p r a c o w n i k o m p r z y p o m i n a im się o racjonalnej organizacji i oczekuje się, że z d r o w y rozsądek każe im się do tej organizacji d o p a s o w a ć . J a k o klientom demonstruje się im - na przykładzie p r y w a t n y c h l o s ó w przedstawianych na ekranie lub w prasie - s w o b o d ę w y b o r u , urok rzeczy nie z a p r o g r a m o w a n y c h . W o b u p r z y p a d k a c h pozostają obiektami. I m mniej p r z e m y s ł kulturalny m o ż e obiecać, im gorzej daje sobie~radę'ż w s k a z y w a n i e m sensu życia, t y m bardziej pusta staje się

Przemyśl

kulturalny

i6

zjęcmiecz^o^cn

upowszechnia. N a w e t

abstrakcyjne ideały h a r m o n i j n e g o w dobie uniwersalnej

7

i dobrego

społeczeństwa są

reklamy zbyt konkretne.

Nauczono

się

b o w i e m właśnie abstrakcje i d e n t y f i k o w a ć jako reklamy. J ę z y k , który p o w o ł u j e się wyłącznie na p r a w d ę , każe tym niecierpliwiej w y g l ą d a ć i n t e r e s o w n e g o celu, d o k t ó r e g o w rzeczywistości dąży. S ł o w o , które nie jest ś r o d k i e m , wydaje się b e z s e n s o w n e , w s z e l k i e inne s ł o w o wydaje się

fikcją,

nieprawdą.

Sądy

wartościujące

p r z y j m o w a n e są albo jako reklama, albo jako czcza gadanina. A l e ideologia, która w efekcie zmienia się w niezobowiązującą m g ł a w i ­ cę, ani nie staje się przez to bardziej przejrzysta, ani nie ulega osłabieniu. Właśnie mglistość, niemal scjentyficzna niechęć

do

s t a n o w c z e g o trwania przy c z y m ś , czego nie można z w e r y f i k o w a ć , funkcjonuje

jako instrument p a n o w a n i a .

Dobitnie

i planowo

zwiastuje to, co jest. P r z e m y s ł kulturalny z g o d n i e ze s w ą tendencją m ó g ł b y stać się z b i o r e m zdań p r o t o k o l a r n y c h , nieodpartym

proroctwem

istniejącego

a tym

samym

stanu rzeczy. U m i e

po

m i s t r z o w s k u prześlizgiwać się między konkretną błędną informa­ cją a o b j a w i o n ą p r a w d ą , p o w t a r z a b o w i e m wiernie z j a w i s k o , na tyle gęste, że poznanie zjawisko ustanowione

zostaje z a b l o k o w a n e , a w s z e c h o b e c n e jako ideał. I d e o l o g i a rozszczepia się na

fotografię d r ę t w e g o istnienia i g o ł e k ł a m s t w o tyczące j e g o sensu, k ł a m s t w o , k t ó r e g o się nie w y p o w i a d a , lecz sugeruje i w b i j a d o głowy. -

w

R z e c z y w i s t o ś ć jest cynicznie wciąż t y l k o

ten

sposób dowodzi

powtarzana

się jej b o s k i e g o charakteru.

Taki

fotologiczny d o w ó d nie jest w p r a w d z i e ścisły, ale za to o b e z w ł a d ­ niający. JCto w obliczu w ł a d z y m o n o p o l u ż y w i jeszcze w ą t p l i w o ś c i , jest g ł u p c e m . P r z e m y s ł kulturalny dławi wszelki protest s k i e r o w a ­ ny p r z e c i w k o niemu tak samo jak protest p r z e c i w k o r z e c z y w i s t o ­ ści,

którą

chce d u b l o w a ć .

C z ł o w i e k ma

do wyboru

w s p ó ł p r a c o w a ć albo usunąć się na b o k : p r o w i n c j u s z e ,

jedynie którzy

{przeciwko kinu i radiu sięgają p o wieczne p i ę k n o i amatorski teatr, politycznie znajdują się już tam, gdzie kultura m a s o w a s w o i c h o d b i o r c ó w dopiero chce zapędzić. K u l t u r a m a s o w a jest dostatecz­ nie zahartowana, by nawet d a w n e marzenia, ideał ojca na r ó w n i z a b s o l u t n y m uczuciem w e d l e potrzeby w y s z y d z a ć lub skutecznie

Dialektyka oświecenia

i68

nimi m a n i p u l o w a ć . P r z e d m i o t e m n o w e j i d e o l o g i i jest świat jako taki. I d e o l o g i a w y k o r z y s t u j e kult f a k t ó w , g d y ż ogranicza się do t e g o , by za s p r a w ą m o ż l i w i e d o k ł a d n e g o przedstawienia awan­ s o w a ć marne istnienie

do

królestwa

faktów.

Wskutek

takiej

transpozycji samo istnienie staje się s u r o g a t e m sensu i słuszności. W s z y s t k o , c o k o l w i e k kamera reprodukuje, jest piękne. Z a w i e d z i o ­ n y m w i d o k o m na to, że samemu będzie się tą., b i u r o w a myszą, której przypada w udziale p r e m i o w a p o d r ó ż , o d p o w i a d a j ą roz­ czarowujące w i d o k i dokładnie s f o t o g r a f o w a n y c h o k o l i c , przez jakie p o d r ó ż wiedzie. N i e oferuje się W ł o c h , oferuje się p o z ó r , że W ł o c h y istnieją. F i l m m o ż e p o z w o l i ć sobie na to, by P a r y ż , w k t ó r y m m ł o d a A m e r y k a n k a próbuje

ukoić swoje

tęsknoty,

przedstawić jako r o z p a c z l i w ą pustkę i t y m bezwzględniej prowadzić

panienkę

do

dziarskiego

amerykańskiego

do­

chłopca,

k t ó r e g o poznać m o g ł a nie ruszając się z d o m u . O k o l i c z n o ś ć , że rzeczy w o g ó l e toczą się dalej, że system n a w e t w swej ostatniej fazie reprodukuje życie tych, na k t ó r y c h się wspiera, zamiast od razu je z l i k w i d o w a ć - i ta okoliczność będzie poczytana za sens i zasługę systemu. „ T y l k o tak d a l e j " staje się w o g ó l e usprawied­ liwieniem ś l e p e g o trwania systemu, a nawet usprawiedliwieniem jego nieodwołalności.

Z d r o w e jest to, c o się p o w t a r z a ,

p r z y r o d y i przemysłu.

Z ilustrowanych

szczerzą zęby te same babies,

magazynów

cykl

wiecznie

wiecznie ł o s k o c z e machina jazzu.

M i m o całego postępu techniki przedstawiania, reguł i specjalności, m i m o g o r ą c z k o w y c h z a b i e g ó w chleb, k t ó r y m przemysł kulturalny karmi ludzi, pozostaje kamieniem stereotypu. P r z e m y s ł kulturalny o d w o ł u j e się d o ^ r a w j c j k l u , d o uzasadnion^gc^^ulmieriraT że matkT m i m c T w s z y s t k o wciąż [eszćze rodzą dzieci, że k ó ł k a wciąż jeszcze się.

kręoi, W

ten s p o s ó b jeszcze bardziej się uwydatnia

n i e o d w o ł a l n y charakter s t o s u n k ó w . Falujące łany zbóż na końcu filmu Chaplina o Hitlerze dezawuują a n t y f a s z y s t o w s k ą p r z e m o w ę o w o l n o ś c i . P r z y p o m i n a j ą rozwiane w i a t r e m jasne w ł o s y niemiec­ kiej d z i e w c z y n y sfotografowanej przez U F A na letnim obozie. Społeczny m e c h a n i z m p a n o w a n i a ujmuje antidotum w o b e c społeczeństwa -

naturę J a k o

zbawcze

t y m s a m y m natura

wciągnięta w nieuleczalne społeczeństwo i sprzedana.

zostaje

Obrazowe

Przemysł kulturalny zapewnienie, że d r z e w a są zielone, niejDp^jaJeiiejsJcię, a c h m u r y grzecią^gają, sprawia, że d r z e w a , niebo i c h m u r y stają się k r y p t o g r a m a m i k o m i n ó w fabrycznych i stacji b e n z y n o w y c h . N a t o m i a s t k ó ł k a i części maszyn

muszą e k s p r e s y w n i e błyszczeć -

zde­

g r a d o w a n e , b o traktuje się je jako substraty duszy drzew i c h m u r . W ten s p o s ó b naturę i technikę mobilizuje się p r z e c i w k o stęchliźnie, f a ł s z y w y m w s p o m n i e n i o m o społeczeństwie liberalnym, kiedy to j a k o b y p r z e w a l a n o się p o dusznych, w y m o s z c z o n y c h pluszem p o k o j a c h , zamiast, jak to dziś jest w e zwyczaju, z a ż y w a ć aseksualn y c h kąpieli w o d k r y t y c h basenach, kiedy jeżdżono psującymi się p r z e d p o t o p o w y m i m o d e l a m i Benza, zamiast z s z y b k o ś c i ą rakiety przemieszczać się stąd, gdzie i tak się jest, tam, gdzie nie jest inaczej. T r i u m f w i e l k i c h k o n c e r n ó w nad inicjatywą przedsiębior­ c ó w o p i e w a n y jest przez przemysł kulturalny j a k o wieczna inic­ jatywa p r z e d s i ę b i o r c ó w . Z w a l c z a się w r o g a , który jest już pobity - m y ś l ą c y p o d m i o t . R e z u r e k c j a antymieszczańskiego Hansa

Sonnen-

stossera * w N i e m c z e c h i p o w o d z e n i e , jakim cieszy się The Life Father**,

with

świadczą o identycznej ewolucji.

W j e d n y m punkcie co p r a w d a ta w y j a ł o w i o n a ideologia nie toleruje żartów: g d y zarzucać jej brak opiekuńczej troski. „ N i k o ­ mu nie w o l n o g ł o d o w a ć i marznąć; kto m i m o to głoduje i marznie, idzie d o o b o z u

koncentracyjnego"

-

dowcip z

hitlerowskich

N i e m i e c m ó g ł b y w i d n i e ć j a k o m a k s y m a nad portalami w s z y s t k i c h p r z y b y t k ó w przemysłu kulturalnego. Z n a i w n y m sprytem zakłada stan charakterystyczny dla społeczeństwa n o w y c h c z a s ó w : umie ono

trafnie

dobierać

s w o i c h ludzi.

Każdemu

gwarantuje

się

formalną w ^ n c i ^ ^ ^ N i k t nie m o ż e oficjalnie p o n o s i ć o d p o w i e d z i a ł

1

ności za to, co myśli. Z a to każdy już wcześnie ląduje w systemie jkoltiołow, H u b ó w , zrzeszeń

z a w o d o w y c h i innych

układów,

stanowiących najczulszy instrument społecznej kontroli. K t o nie chce się d o p r o w a d z i ć

do

ruiny,

nie

może

w e d l e skali

tego

* Hans Sonnenstóssers Hóllenfahrt - słuchowisko P. Apla, w 1 9 3 7 r. na nowo wyreżyserowane przez Gustafa Griindgensa (pr^yp. tłum.). ** Popularny amerykański serial radiowy, według sztuki Clarence'a Daya (pr%yp. tłum.).

Dialektyka oświecenia

70

instrumentu w a ż y ć zbyt l e k k o . W p r z e c i w n y m razie nie nadąży za życiem i w końcu zmarnieje. J a k o że w każdej karierze, a przede w s z y s t k i m w w o l n y c h z a w o d a c h f a c h o w e w i a d o m o ś c i z reguły powiązane są z p r z e p i s o w y m i p o g l ą d a m i , ł a t w o może p o w s t a ć p o z ó r , że liczy się t y l k o f a c h o w o ś ć . W rzeczywistości dcUr^a^jonaln e g o systemu p l a n o w a n i a t e g o społeczeństwa należy to, że-reprodukuje

on

jedynie życie s w o i c h z w o l e n n i k ó w .

Hierarchia

s t a n d a r d ó w życia o d p o w i a d a dokładnie w e w n ę t r z n y m powiąza­ n i o m w a r s t w i jednostek z systemem. N a menedżerze

można

p o l e g a ć , g o d n y zaufania jest jeszcze niski rangą urzędnik - D a g w o o d * z h u m o r y s t y c z n y c h broszurek

i z rzeczywistości. K t o

głoduje i marznie, zwłaszcza jeśli kiedyś miał d o b r e p e r s p e k t y w y , jest napiętnowany.

J e s t outsiderem,

a jeśli pominąć

zbrodnię

g ł ó w n ą , bycie outsiderem jest największą winą. W filmie ktoś taki może b y ć w najlepszym p r z y p a d k u o r y g i n a ł e m , obiektem niemile p o b ł a ż l i w y c h żartów; przeważnie b y w a the villain,

który już przy

p i e r w s z y m p o j a w i e n i u się, zanim akcja posunie się dostatecznie d a l e k o , zostaje jako taki z i d e n t y f i k o w a n y , aby ani na c h w i l ę nie dopuścić d o b ł ę d n e g o wrażenia, że s p o ł e c z e ń s t w o zwraca się p r z e c i w k o ludziom dobrej w o l i . W istocie w y t w a r z a się dziś coś w rodzaju państwa d o b r o b y t u na w y ż s z y m p o z i o m i e . A b y bronić własnej pozycji, utrzymuje się w ruchu g o s p o d a r k ę , w której ze w z g l ę d u na skrajnie rozwiniętą technikę masy w ł a s n e g o kraju w zasadzie zbędne są jako producenci. W e d l e i d e o l o g i c z n e g o p o z o r u robotnicy, w ł a ś c i w i żywiciele, ż y w i e n i są przez liderów e k o n o m i c z n y c h . Pozycja jednostki staje się w s k u t e k t e g o niepew­ na. W liberalizmie biedak uchodził za leniucha, dziś staje się automatycznie podejrzany. T e n , o k t ó r e g o nie dba się z zewnątrz, ląduje w obozie koncentracyjnym - a w k a ż d y m razie w piekle najgorszej

pracy i s l u m s ó w . P r z e m y s ł kulturalny

p o z y t y w n ą i n e g a t y w n ą opiekę nad tymi, k t ó r y m i

przedstawia administruje,

jako bezpośrednią solidarność ludzi w świecie p r a c o w i t y c h i rzetel­ n y c h . N i k t nie będzie zapomniany, wszędzie znajdą się sąsiedzi, społeczni o p i e k u n o w i e , d o k t o r z y G i l l e s p i e i d o m o r o ś l i filozofowie z sercem na dłoni, którzy utrwalaną społecznie nędzę za sprawą * Postać z komiksu Blondie (pr%yp. tłum.).

Przemysł kulturalny

7

d o b r o t l i w y c h bezpośrednich interwencji o d r u c h u przerabiają na uleczalne przypadki pojedyncze - o ile na przeszkodzie nie stanie osobista d e g r e n g o l a d a nieszczęśnika. Specjalistyczne służby za­ k ł a d o w e od k u l t y w o w a n i a koleżeństwa, jakie funduje sobie dziś dla zwiększenia produkcji każda fabryka, p o d p o r z ą d k o w u j ą społe­ cznej kontroli ostatnie p r y w a t n e o d r u c h y — właśnie przez to, że s t o s u n k o m w zakładzie p r o d u k c y j n y m nadają p o z o r y bezpośred­ niości, pozornie je reprywatyzują. T a k a d u c h o w a Winterhilfe

rzuca

pojednawcze cienie na pasma widzialności i słyszalności przemysłu kulturalnego, na d ł u g o nim przemysł ten z ram fabryki p r z e s k o c z y totalitarnie na s p o ł e c z e ń s t w o . Wielcy p o m o c n i c y i d o b r o c z y ń c y ludzkości zaś, k t ó r y c h n a u k o w e osiągnięcia pismacy przedstawiać muszą jako akty miłosierdzia, aby w y d o b y ć z nich pierwiastek fikcyjnych p o b u d e k humanitarnych, funkcjonują j a k o namiestnicy p r z y w ó d c ó w n a r o d o w y c h , którzy w s z a k ostatecznie likwidację

miłosierdzia

i wytępiwszy wszystkich

dekretują

paralityków

umieją zapobiegać zarazie. D e m o n s t r o w a n i e złotych serduszek to s p o s ó b , w jaki społeczeń­ stwo

przyznaje

się d o

powodowanych

wj^yjscj^yiejd^

przez

siebie

cierpień:

&erxa-JiijŁJSipgą p o m ó c

nawet s a m y m sobie, i ideologia musi to u w z g l ę d n i a ć . P r z e m y s ł kulturalny nie zamierza...tędy-..|>oJjros tu_ u k r y w a ć

cierpięrnajrod

osłoną i m p r o w i z o w a n e g o koleżeństwa, j e g o f i r m o w ą ambicją jest po^jmęsku

patrzeć

zachowywanym

cierpieniu

fasonem.

w

Patos

twarz

i znosić

determinacji

je z .na

siłę

usprawiedliwia

świat, który nie m o ż e o b y ć się bez determinacji. T a k i e jest życie, życie jest ciężkie, ale właśnie dlatego jest tak wspaniałe i z d r o w e . K ł a m s t w o nie cofa się przed tragizmem. S p o ł e c z e ń s t w o totalne nie likwiduje cierpień, ale rejestruje je i planuje — i p o d o b n i e postępuje kultura m a s o w a z tragizmem. Stąd u p o r c z y w e zapożyczanie się u sztuki. Sztuka dostarcza tragicznej substancji, której r o z r y w k a w czystej postaci sama z siebie nie może z a p e w n i ć , a

której

potrzebuje, by poniekąd wiernie w y p e ł n i a ć naczelną zasadę, na­ kazującą dokładnie d u b l o w a ć świat zjawisk. T r a g i z m , p r z e r o b i o n y na w k a l k u l o w a n y i z a a p r o b o w a n y m o m e n t świata, jest dla niej b ł o g o s ł a w i e ń s t w e m . C h r o n i przed zarzutem rozmijania się z p r a w -

Dialektyka oświecenia dą, podczas g d y w istocie p r a w d a ta jest z c y n i c z n y m ubolewaniem zawłaszczana. T r a g i z m sprawia, że mdłe o c e n z u r o w a n e szczęście nabiera interesującego smaczku, a ó w interesujący smaczek w y g o ­ dny jest w użyciu. T r a g i z m oferuje tym k o n s u m e n t o m ,

którzy

znali lepsze czasy w kulturze, surogat d a w n o z l i k w i d o w a n e j głębi, a stałym g o ś c i o m o d p a d y wykształcenia, niezbędne dla utrzymania prestiżu. W s z y s t k i m udziela pociechy, że i dziś m o ż l i w e są mocne, autentyczne przeżycia i ich bezlitosne przedstawianie. C u d o w n i e zwarte istnienie - k t ó r e g o podwajanie starcza dziś za ideologię -

sprawia wrażenie

tym

potężniejsze,

wspanialsze

i

bardziej

m o n u m e n t a l n e , im g r u n t o w n i e j z a p r a w i o n e jest niezbędnym cier­ pieniem. Przybiera w ó w c z a s aspekt losu. T r a g i z m s p r o w a d z o n y zostaje do g r o ź b y , iż ten, kto nie w s p ó ł p r a c u j e , będzie zniszczony, p o d c z a s g d y j e g o paradoksalny sens p o l e g a ł kiedyś na beznadziej­ n y m oporze p r z e c i w k o g r o ź b i e mitu. T r a g i c z n y los przechodzi w s p r a w i e d l i w ą karę, c o zawsze b y ł o marzeniem

mieszczańskiej

estetyki. M o r a l n o ś ć kultury m a s o w e j to z d e g r a d o w a n a moralność wczorajszych książeczek dla dzieci. W p r o d u k c j i pierwszej klasy zło wciela się w postać histeryczki, która

usiłuje o g r a b i ć ze

szczęścia s w o j ą trzymającą się rzeczywistości partnerkę i w końcu sama ponosi z g o ł a nieteatralną śmierć - w s z y s t k o przedstawione z nieledwie kliniczną dokładnością. A l e tyle n a u k o w o ś c i zdarza się jedynie na samej g ó r z e . N a niższym p o z i o m i e koszty są niższe. T r a g i z m o w i wybija się zęby bez s o c j o p s y c h o l o g i i . J a k każda w ę g i e r s k o - w i e d e ń s k a operetka w d r u g i m akcie musiała zawrzeć tragiczny finał, co trzeciemu a k t o w i nie p o z o s t a w i a ł o nic prócz s p r o s t o w a n i a n i e p o r o z u m i e ń , tak p r z e m y s ł kulturalny wyznacza t r a g i z m o w i stałe miejsce w rutynie. J u ż s a m o j a w n e

istnienie

recepty w y s t a r c z a , by uśmierzyć troskę, że tragizm jest nie do o p a n o w a n i a . Getting

into trouble

and out again - formuła dramatu

w wersji g o s p o d y n i d o m o w e j - obejmuje całą kulturę m a s o w ą o d n a j g ł u p s z e g o women

serial

aż p o s z c z y t o w e osiągnięcia. I ^ a w e *

naj fatalniejsze zakończenie, c h o ć b y p r z e d t e m s p r a w y r y s o w a ł y się lepiej^j^o^jjerjdza p o r z ą d e k i korumpuje tragizm, g d y na przykład n i e p r z e p i s o w o zakochana kobieta o k u p i ą krótkie szczęście śmier­ cią, albo g d y smutny

koniec na ekranie p o z w a l a t y m

jaśniej

Przemysł kulturalny

r

J2i¥l

s n ą ć

n i e z n i s z

H5

C 2 a l n o ś c i faktycznego życia. F i l m o w e tragedie

stają się istotnie zakładami p o p r a w y moralnej. W i d o k nieubłagane­ g o życia i w z o r o w e g o zachowania f i l m o w y c h ofiar ma p r z y w o ł y ­ w a ć d o porządku masy, zdemoralizowane przez egzystencję w sys­ temie p r z y m u s u , a u c y w i l i z o w a n e o tyle, że na siłę w p o j o n o im p e w n e zachowania, przez które każdą szparą prześwieca w ś c i e k ­ łość i krnąbrny

u p ó r . K u l t u r a zawsze przyczyniała się d o p o ­

skramiania z a r ó w n o i n s t y n k t ó w r e w o l u c y j n y c h , jak i barbarzyńs­ kich. K u l t u r a u p r z e m y s ł o w i o n a czyni jeszcze więcej. Wbija d o g ł o w y , p o d jakim w a r u n k i e m można w o g ó l e utrzymać się przy n i e u b ł a g a n y m życiu. J e d n o s t k a p o w i n n a całe s w o j e zniechęcenie T o b r z y d z e n i e w y k o r z y s t a ć jako siłę n a p ę d o w ą , wydającą ją w ręce Tcolektywriej w ł a d z y , która w niej o w o zniechęcenie i obrzydzenie Trudzi. R o z p a c z l i w e sytuacje, które stale nękają w i d z a w codzien­ n y m życiu, w o d t w o r z e n i u nie w i a d o m o jakim s p o s o b e m stają się obietnicą,

że w o l n o żyć dalej. W y s t a r c z y zdać sobie

sprawę

z własnej nicości, w y s t a r c z y podpisać kapitulację, a już t k w i się w społecznej sieci. S p o ł e c z e ń s t w o jest s p o ł e c z e ń s t w e m despera­ t ó w , a przeto p a s t w ą g a n g s t e r ó w . W kilku

najznakomitszych

p o w i e ś c i a c h niemieckich okresu p r z e d f a s z y s t o w s k i e g o , jak Alexanderplatz

i Co dalej, s^ary

człowieku,

Berlin

tendencja ta ujawnia się

r ó w n i e drastycznie jak w przeciętnym filmie i w metodzie jazzu. W gruncie rzeczy chodzi przy tym zawsze o d r w i n ę mężczyzny z s a m e g o siebie. N i g d y nie stanie się e k o n o m i c z n y m p o d m i o t e m , przedsiębiorcą, właścicielem; taka m o ż l i w o ś ć została c a ł k o w i c i e z l i k w i d o w a n a . Samodzielne p r z e d s i ę b i o r s t w o , k t ó r e g o p r o w a d z e ­ nie i dziedziczenie - c h o ć b y był to t y l k o sklepik - w y z n a c z a ł o byt mieszczańskiej rodziny i pozycję ojca, p o p a d a bez ratunku w zależ­ ność. W s z y s c y stają się najemnymi p r a c o w n i k a m i , a w cywilizacji n a j e m n i k ó w nie ma miejsca na - i tak w ą t p l i w y - autorytet g ł o w y rodziny. Z a c h o w a n i e jednostki w o b e c g a n g u , z jakim styka się w interesach, w z a w o d z i e czy w partii, niezależnie o d t e g o , czy jest, czy d o p i e r o ma zostać j e g o członkiem, gesty p r z y w ó d c y w o b e c mas, gesty z a k o c h a n e g o w o b e c ukochanej nabierają osobliwie masochistycznych r y s ó w . K a ż d y rnusi wciąż na n o w o udowadniać s w o j e moralne kwalifikacje d o istnienia w t y m społeczeństwie,

Dialektyka oświecenia

174

toteż zachowuje się tak jak o w i młodzieńcy w trakcie ceremonii p r z y j m o w a n i a w poczet c z ł o n k ó w plemienia, którzy p o d razami kapłana poruszają się w k ó ł k o ze s t e r e o t y p o w y m

uśmiechem.

E g z y s t e n c j a w p ó ź n y m kapitalizmie jest nieustającym inicjacji.

rytuałem

K a ż d y musi d o w i e ś ć , że bez reszty identyfikuje

się

z władzą, która g o maltretuje. Z a w i e r a się to w zasadzie s y n k o p y jazzowej, gdzie potknięcia zarazem się w y s z y d z a i p o d n o s i d o rangi n o r m y . E u n u c h o w a t y g ł o s C r o o n e r a w radio, przystojny kocha­ nek bogatej dziedziczki, który w s m o k i n g u w p a d a d o basenu - oto w z o r c e dla ludzi, którzy sami mają d o p r o w a d z i ć się d o t e g o , do c z e g o ich d o p r o w a d z a - łamiąc - system. K a ż d y może b y ć taki jak wszechpotężne s p o ł e c z e ń s t w o , każdy m o ż e b y ć szczęśliwy, jeżeli t y l k o p o d d a się, p o ł o ż y plackiem, w y r z e k n i e roszczeń d o szczęścia. W j e g o słabości s p o ł e c z e ń s t w o rozpoznaje s w o j ą siłę i coś niecoś m u z niej udziela. B r a k o p o r u z j e g o strony kwalifikuje g o jako partnera g o d n e g o zaufania. W ten s p o s ó b eliminuje się tragizm. Substancją tragizmu była kiedyś opozycja między jednostką a spo­ łeczeństwem. T r a g i z m o d d a w a ł hołd „ o d w a d z e i w o l n o ś c i uczucia w stosunku d o p o t ę ż n e g o w r o g a , w z n i o s ł e g o p o t w o r a , p r o b l e m u 4

w z b u d z a j ą c e g o g r o z ę " . D z i ś tragizm pochłonęła nicość o w e j fałszywej

tożsamości

społeczeństwa i p o d m i o t u ,

której

groza

u w i d o c z n i a się przelotnie najwyżej w lichym p o z o r z e tragizmu. C u d integracji, permanentny akt łaski ze strony

dysponentów,

którzy g o t o w i są przyjąć jednostkę, jeśli ta w y r z e k ł a się o p o r u , jest znakiem faszyzmu. Z a p o w i a d a się to już w

humanitaryzmie,

z jakim D ó b l i n p o z w a l a ocaleć s w e m u B i b e r k o p f o w i , a p o d o b n i e w filmach o socjalnym zabarwieniu. Z d o l n o ś ć d o przemknięcia się i wymknięcia, do

przetrwania

własnej

klęski, o w a

zdolność

przeskoczenia tragizmu, jest cechą n o w e j generacji; przedstawicie­ le jej zdolni są d o każdej pracy, b o proces pracy nie dopuszcza, by za j a k ą k o l w i e k pracę o d p o w i a d a l i . P r z y p o m i n a to smutną giętkość p o w r a c a j ą c e g o z frontu

żołnierza, k t ó r e g o w o j n a nic nie o b ­

chodziła, r o b o t n i k a imającego się p r z y g o d n y c h zajęć, który w k o ń ­ cu wstępuje d o z w i ą z k ó w i paramilitarnych organizacji. L i k w i d a ­ cja tragizmu p o t w i e r d z a zagładę i n d y w i d u u m . 4

~ ™~~~~

F. Nietzsche: Got^endammerung. W: Werke, wyd. cyt., t. 8, s. 1 3 6 .

przemysł kulturalny

*75

W przemyśle kulturalnym

indywiduum

jest złudzeniem

nie

tylko w s k u t e k standaryzacji s p o s o b ó w produkcji. T o l e r o w a n e jest d o p ó t y , d o p ó k i nie ulega w ą t p l i w o ś c i , że utożsamia się b e z w z g l ę d ­ nie z tym, co o g ó l n e . Poczynając od znormalizowanej improwizacji w jazzie aż p o o r y g i n a l n ą o s o b o w o ś ć f i l m o w ą , której musi zwisać k o s m y k nad czołem, aby ją za taką uznano,

wszędzie

panuje

p s e u d o - i n d y w i d u a l n o ś ć . I n d y w i d u a l n y charakter s p r o w a d z a się d o tego, że to, co p r z y p a d k o w e , zostaje dostatecznie

nacechowane

o g ó l n o ś c i ą , by można je b y ł o z a c h o w a ć . Właśnie krnąbrna skrytość albo w y s z u k a n a aparycja p r e z e n t o w a n e g o i n d y w i d u u m p r o ­ dukowane

są seryjnie

jak zamki yale,

różniące

się o d

siebie

ułamkami milimetrów. S z c z e g ó l n o ś ć jaźni jest społecznie u w a r u n ­ k o w a n y m t o w a r e m m o n o p o l o w y m , udającym naturalność. R e d u ­ kuje się d o wąsika, francuskiego akcentu, g ł ę b o k i e g o tonu g ł o s u ś w i a t o w e j damy, Lubitsch

touch\ do o d c i s k ó w linii papilarnych na

skądinąd identycznych legitymacjach, jakimi p o d presją w ł a d z y o g ó l n o ś c i stają się ż y c i o r y s y i twarze w s z y s t k i c h jednostek, g w i a z d y filmowej p o aresztantów.

Pseudo-indywidualność

od jest

w a r u n k i e m zawłaszczenia i zneutralizowania tragizmu: t y l k o dzię­ ki temu, że i n d y w i d u a nie są i n d y w i d u a m i , a jedynie p u n k t a m i przecięcia o g ó l n y c h tendencji, można je g ł a d k o p r z y w r ó c i ć o g ó l ­ ności. T y m s a m y m

kultura m a s o w a odsłania

fikcję,

jaką

od

początku e p o k i burżuazyjnej była forma i n d y w i d u u m , i niesłusznie t y l k o chełpi się o w ą nieczystą harmonią o g ó l n o ś c i i szczególności. Z a s a d a indywiduacji zawsze była w e w n ę t r z n i e

sprzeczna.

Po

pierwsze d o indywiduacji w rzeczywistości n i g d y nie doszło. Klasowa

forma

samozachowania

utrzymywała

wszystkich

na

p o z i o m i e istot g a t u n k o w y c h . K a ż d a mieszczańska postać, m i m o swej o d r ę b n o ś c i i właśnie dzięki niej, w y r a ż a ł a to s a m o : bez­ względność

społeczeństwa

konkurencji.

Jednostka,

na

której

opierało się s p o ł e c z e ń s t w o , nosiła j e g o piętno; m i m o swej pozornej w o l n o ś c i była p r o d u k t e m ekonomicznej i socjalnej machiny społe­ czeństwa. Władza, ilekroć p o t r z e b o w a ł a aprobaty ze strony p o ­ k r z y w d z o n y c h przez nią g r u p , p o w o ł y w a ł a się na panujące sto­ sunki w ł a d z y . Z a r a z e m w t o k u ewolucji s p o ł e c z e ń s t w o mieszczań­ skie r o z w i j a ł o też i n d y w i d u u m . W b r e w w o l i s w y c h s t e r n i k ó w

i 6

Dialektyka oświecenia

7

technika d o p r o w a d z i ł a d o tego, że ludzie z dzieci stali się osobami. K a ż d y taki postęp

indywiduacji o d b y w a ł się jednak

kosztem

i n d y w i d u a l n o ś c i , w której imieniu g o d o k o n y w a n o , i z indywidu­ u m nie pozostało w rezultacie nic p r ó c z decyzji, by w każdych okolicznościach dążyć d o w ł a s n e g o celu. Mieszczanin, którego życie dzieli się na interesy i życie p r y w a t n e , życie p r y w a t n e na reprezentację

i i n t y m n o ś ć , intymność na m a r k o t n ą

wspólnotę

małżeńską i g o r z k ą pociechę zupełnej samotności, mieszczanin s k ł ó c o n y ze sobą i ze w s z y s t k i m i wirtualnie jest już nazistą, p o r w a n y m entuzjazmem i zarazem narzekającym, albo dzisiejszym mieszkańcem w i e l k i e g o miasta, który umie sobie w y o b r a z i ć przy­ jaźń już t y l k o j a k o social contact, jako społeczne zetknięcie w e w n ę t ­ rznie nietkniętych

jednostek.

P r z e m y s ł kulturalny

potrafi

tak

skutecznie o b c h o d z i ć się z i n d y w i d u a l n o ś c i ą t y l k o d l a t e g o ^ że w

i n d y w i d u a l n o ś c i o d początku

reprodukowała

się

kruchość

społeczeństwa. T w a r z e b o h a t e r ó w f i l m o w y c h i o s ó b p r y w a t n y c h , przyrządzone

wedle schematów

z okładek

pism, rozwiewają

p o z o r y , w które i tak już nikt nie w i e r z y , a miłość d o o w y c h m o d e l o w y c h b o h a t e r ó w karmi się tajemnym z a d o w o l e n i e m , że nareszcie nie trzeba się już wysilać na i n d y w i d u a l n o ś ć - choć za to t y m bardziej na imitację. Próżna jest nadzieja, że wewnętrznie sprzeczna, rozpadająca się o s o b o w o ś ć nie może przetrwać p o k o ­ leń, że system musi się załamać na skutek t a k i e g o p s y c h o l o g i c z ­ n e g o rozdarcia, że k ł a m l i w e podstawianie s t e r e o t y p ó w w miejsce i n d y w i d u a l n o ś c i będzie dla ludzi s a m o z siebie nie d o zniesienia. J e d n o ś ć o s o b o w o ś c i z d e m a s k o w a n a jest j a k o p o z ó r już o d czasów S z e k s p i r o w s k i e g o Hamleta.

Dzisiaj syntetycznie

produkowane

fizjonomie nie pamiętają już, że kiedyś b y ł o w o g ó l e coś takiego jak pojęcie l u d z k i e g o życia. S p o ł e c z e ń s t w o o d stuleci p r z y g o t o w y w a ­ ło się na V i c t o r a M a t u r e ' a * i M i c k e y a R o o n e y a .

Dokonując

rozbicia, postaci te p r z y b y w a j ą , aby dać spełnienie. Heroizacja przeciętności jest elementem kultu tandety. Najlepiej opłacane g w i a z d y przypominają reklamy a n o n i m o w y c h artyku­ ł ó w . N i e d a r m o rekrutują się często z g r o m a d y komercyjnych

* Popularny aktor (pr%yp. tłum.)

Przemysł kulturalny

H7

modelek. Panujący smak czerpie s w e ideały z reklamy, z piękna u ż y t k o w e g o . T a k w i ę c ostatecznie piękne

p o w i e d z e n i e S o k r a t e s a , że v

jest to, co jest użyteczne, d o c z e k a ł o się

ironicznego

^pełnienia. ICino reklamuję koncern kultury jako totalność, w ra^diuj:owary, zef w z g l ę d u na które istnieją d o b r a kulturalne, są też zachwalane oddzielnie. Z a pięćdziesiąt m i e d z i a k ó w ogląda się film, który k o s z t o w a ł miliony, za dziesięć kupuje się g u m ę do żucia, za którą stoi majątek i umacnia się dzięki sprzedaży k a ż d e g o k a w a ł k a . In absentia,

choć za p o w s z e c h n ą aprobatą identyfikuje się w y b r a n k ę

l e g i o n ó w , nie tolerując przy tym prostytucji na tyłach. Najlepsze orkiestry świata, które nie są najlepszymi orkiestrami

świata,

dostarczane są gratis d o d o m u . W s z y s t k o to p r z y p o m i n a szyderczo krainę pieczonych g o ł ą b k ó w , tak jak w s p ó l n o t a n a r o d o w a p r z y p o ­ mina

wspólnotę

ludzką.

Dla

każdego

coś

miłego. Przemysł

kulturalny d a w n o już p o d c h w y c i ł konstatację p r o w i n c j u s z a , który w y b r a ł się d o starego b e r l i ń s k i e g o Metropoltheater: niesłychane, czego to ludzie nie potrafią zrobić za pieniądze, co więcej - ta konstatacja stała się substancją produkcji. P r o d u k c j a ta nie t y l k o triumfalnie chełpi się, że jest m o ż l i w a , ale w r ę c z jest s a m y m t y m triumfem. Show to p o k a z y w a n i e , co się ma i m o ż e . D o dziś jest jarmarkiem, tyle że nieuleczalnie c h o r y m na kulturę. N a jarmarku hrcteie zwabieni g ł o s e m zachwalaćza p o k o n y w a l i r o z c z a r o w a n i e dzielnym uśmiechem, w k o ń c u wiedzieli o d początku, co ich czeka - i p o d o b n i e w i d z w y r o z u m i a l e odnosi się d o instytucji kina. W r a z z tandetą

seryjnych p r o d u k t ó w

de luxe

i ich

uzupełnieniem,

u n i w e r s a l n y m o s z u s t w e m , toruje sobie d r o g ę przemiana t o w a r o ­ w e g o charakteru samej sztuki. N o w o ś c i ą jest nie to, że sztuka jest t o w a r e m , ale że sumiennie się d o tego przyznaje, że ojirzeką się swej autonomii, że z d u m ą staje w szeregu d ó b r k o n s u m p c y j n y c h — dopTero to

ma p o s m a k

nowości.

Sztuka j a k o w y d z i e l o n a

dziedzina m o ż l i w a była t y l k o jako sztuka mieszczańska. N a w e t jej w o l n o ś ć jako negacja społecznej c e l o w o ś c i sprzężona jest z założe­ niami g o s p o d a r k i t o w a r o w e j : stanowi atut na r y n k u . Czyste dzieła sztuki, które samą s w ą a u t o n o m i ą negują t o w a r o w y

charakter

społeczeństwa, były zawsze zarazem t o w a r a m i : aż d o o s i e m n a s t e g o w i e k u , p ó k i opieka z l e c e n i o d a w c y chroniła a r t y s t ó w przed ryn-

Dialektyka oświecenia

i 8 7

kiem, były natomiast p o d p o r z ą d k o w a n e

zleceniodawcy i jego

celom. B e z c e l o w o ś ć w i e l k i c h dzieł sztuki n o w s z y c h c z a s ó w w y n i ­ ka z a n o n i m o w o ś c i

rynku.

Wymogi rynku

są tak

wielorako

zapośredniczone, że artysta z w o l n i o n y jest - o c z y w i ś c i e t y l k o do p e w n e g o stopnia autonomii,

ponieważ

jego

t y l k o t o l e r o w a n e j , t o w a r z y s z y ł na przestrzeni

-

od o k r e ś l o n y c h

obciążeń,

całej

mieszczańskiej historii m o m e n t n i e p r a w d y , który w k o ń c u przero­ dził się w społeczną likwidację sztuki. Śmiertelnie chory B e e t h o ­ v e n , który odrzuca p o w i e ś ć Waltera Scotta z o k r z y k i e m : „ F a c e t pisze dla pieniędzy!",

a zarazem

przy

spieniężaniu

ostatnich

k w a r t e t ó w , skrajnie nie liczących się z r y n k i e m , sam okazuje się d o ś w i a d c z o n y m i u p a r t y m biznesmenem, stanowi najwspanialszy p r z y k ł a d jedności przeciwieństw r y n k u

i autonomii

w

sztuce

mieszczańskiej. Ofiarą ideologii padają właśnie ci, którzy

za­

k r y w a j ą tę sprzeczność, miast ś w i a d o m i e podjąć ją w e własnej produkcji, jak B e e t h o v e n , który i m p r o w i z a c j ą w y r a ż a ł w ś c i e k ł o ś ć z p o w o d u utraconych g r o s z y , a metafizyczne „ T a k M u s i B y ć " , które stara się estetycznie znieść presję świata w ten s p o s ó b , że bierze ją na siebie, zaczerpnął

o d g o s p o d y n i domagającej

się

pieniędzy. Z a s a d a idealistycznej estetyki, c e l o w o ś ć bez celu, jest o d w r ó c e n i e m schematu, jakiemu społecznie p o d l e g a mieszczańska sztuka:

b e z c e l o w o ś c i dla c e l ó w , d e k r e t o w a n y c h

przez

rynek.

Wreszcie w w y m o g u r o z r y w k i i odprężenia cel pożarł k r ó l e s t w o b e z c e l o w o ś c i . G d y zaś roszczenie w a l o r y z a c j i sztuki staje się totalne, z a p o w i a d a to już przesunięcie w wewnętrznej strukturze ekonomicznej t o w a r ó w kulturalnych. M i a n o w i c i e p o ż y t e k , jaki ludzie w antagonistycznym społeczeństwie obiecują sobie p o dziele sztuki, to w znacznej mierze samo istnienie czegoś bezużytecznego, które w s z a k w s k u t e k p e ł n e g o p o d p o r z ą d k o w a n i a zasadzie użyte­ czności ulega likwidacji. G d y dzieło s j m i j ^ a ^ ł k o w k ^ się d o zapotrzjeij^wjnia^ z_gpry d o k o n u j e oszustwa w o b e c ludzi, k t ó r y m miało oflarjować w y z w o l e n i e o d zasady użyteczności. T o , co można by n a z w a ć wartością u ż y t k o w ą w recepcji d ó b r kultural­ n y c h , zostaje zastąpione przez w a r t o ś ć w y m i e n n ą , miejsce użycia i radości zajmuje a s y s t o w a n i e przy c z y m ś i bycie p o i n f o r m o w a ­ n y m , przyrost prestiżu w y p i e r a z n a w s t w o . K o n s u m e n t staje się

Przemysł kulturalny

*79

i d e o l o g i ą przemysłu r o z r y w k o w e g o , k t ó r e g o instytuacjom nie jest w stanie się w y m k n ą ć . T r z e b a oglądać M r s . M i n i v e r , tak jak trzeba a b o n o w a ć „ L i f e " i „ T i m e " . W s z y s t k o postrzega się t y l k o w aspek­ cie przydatności d o czegoś i n n e g o , j a k k o l w i e k mgliście by się to coś i n n e g o r y s o w a ł o . W s z y s t k o ma w a r t o ś ć t y l k o o tyle, o ile m o ż e być

w y m i e n i o n e , a nie dlatego, że samo czymś jest.

Wartość

u ż y t k o w a sztuki, jej byt, uchodzi za fetysz, a fetysz, jej społeczna ocena, traktowana fałszywie jako ranga dzieł sztuki, staje się jedyną w a r t o ś c i ą u ż y t k o w ą sztuki, jedyną jakością, jakiej się z a ż y w a . W ten s p o s ó b t o w a r o w y charakter sztuki rozpada się właśnie w t e d y , g d y się w pełnw-ealizuje. Sztuka staje się rodzajem t o w a r u , znormąiiz.owanym, z a w ł a s z c z o n y m , d o s t o s o w a n y m d o p r o d u k c j i p r z e m y s ł o w e j , sprzedajnym i funkcjonalnym,

ale

towar-sztuka,

t

kToT y*T5oTegał na tym, że d a w a ł się sprzedawać, będąc zarazem Ttiespfżedajnym, staje się pozornie niesprzedajny z chwilą, g d y interes jest już nie t y l k o j e g o intencją, ale j e g o jedyną zasadą. T o s c a n i n i przez radio jest poniekąd niesprzedajny. Słucha się g o gratis, a zarazem

do

k a ż d e g o d ź w i ę k u symfonii dodana

jest

wzniosła reklama, że oto symfonia nie jest p r z e r y w a n a reklamami - this concert is brought możliwy

pośrednio

to you as a public

service.

dzięki z y s k o m w s z y s t k i c h

N u m e r taki jest zjednoczonych

f a b r y k a n t ó w s a m o c h o d ó w i mydła, z których opłat utrzymują się stacje, i naturalnie także dzięki z w i ę k s z o n y m o b r o t o m p r z e m y s ł u elektrotechnicznego, p r o d u k u j ą c e g o o d b i o r n i k i . R a d i o , p o s t ę p o ­ w e późne dziecko kultury m a s o w e j , w y c i ą g a k o n s e k w e n c j e , na jakie f i l m o w i c h w i l o w o nie p o z w a l a j e g o p s e u d o - r y n e k . T e c h n i c z ­ na struktura k o m e r c y j n e g o radia uodpornia je na liberalne od­ chylenia, na które p r z e m y s ł f i l m o w y na w ł a s n y m poletku jeszcze może sobie p o z w a l a ć . R a d i o jest p r z e d s i ę b i o r s t w e m

prywatnym,

które reprezentuje już s u w e r e n n ą całość, i o tyle w y p r z e d z a inne pojedyncze koncerny. Chesterfield to t y l k o n a r o d o w y papieros, ale radio to n a r o d o w a tuba. T o t a l n i e wciągając p r o d u k t y kulturalne w sferę t o w a r o w ą radio rezygnuje z t e g o , by s w o j e

produkty

kulturalne p o d s u w a ć l u d z i o m jako t o w a r y . R a d i o w A m e r y c e nie ściąga o d publiczności ż a d n y c h opłat. D z i ę k i temu zyskujejd^aclrią formę b e z i n t e r e s o w n e g o , p o n a d p a r t y j n e g o autorytetu, jak s t w o -

Dialektyka oświecenia

i8o

rzonego. na potrzeby faszyzmu. R a d i o w stosunkach faszystow­ skich staje się uniwersalną paszczą W o d z a ; w ulicznych mega­ fonach j e g o głos przechodzi w paniczne w y c i e a l a r m o w y c h syren, od których i tak t r u d n o odróżnić n o w o c z e s n ą p r o p a g a n d ę . Sami n a r o d o w i socjaliści wiedzieli, że radio nadaje kształt ich sprawie, tak jak prasa drukarska nadała kształt reformacji. W y m y ś l o n a przez s o c j o l o g ó w religii metafizyczna charyzma W o d z a okazała się ostatecznie tylko w s z e c h o b e c n o ś c i ą j e g o p r z e m ó w i e ń r a d i o w y c h , demonicznie parodiującą w s z e c h o b e c n o ś ć b o s k i e g o ducha. M o n u ­ mentalny fakt, że p r z e m ó w i e n i e wszędzie dociera, zastępuje jego treść, p o d o b n i e jak d o b r o d z i e j s t w o transmisji T o s c a n i n i e g o w y ­ piera jej treść, symfonię. P r a w d z i w e g o sensu symfonii nie zdoła już pojąć żaden słuchacz, zaś p r z e m ó w i e n i e W o d z a i tak jest kłam­ s t w e m . U s t a n o w i e n i e l u d z k i e g o s ł o w a jako absolutu,

fałszywe

przykazanie, to immanetna tendencja radia. R e k o m e n d a c j a staje się k o m e n d ą . Z a c h w a l a n i e identycznych t o w a r ó w p o d r ó ż n y m i na­ z w a m i f i r m o w y m i , n a u k o w o u g r u n t o w a n a p o c h w a ł a środka prze­ czyszczającego,

w y g ł a s z a n a tłustym

g ł o s e m spikera

pomiędzy

u w e r t u r ą Traviaty i Rien%i, jest nie do w y t r z y m a n i a już z racji swej niezręczności. Przesłonięty pozorami m o ż l i w o ś c i w y b o r u dyktat p r o d u k c j i - p o s z c z e g ó l n e reklamy - może o t o nareszcie przejść w jawne komendy

Wodza.

W

społeczeństwie

faszystowskich

g a n g s t e r ó w , którzy porozumieli się w kwestii, co ze społecznego p r o d u k t u przydzielić trzeba n a r o d o m dla zaspokojenia niezbęd­ n y c h potrzeb, anachronizmem w y d a w a ł o b y się zachęcać d o u ż y w a ­ nia o k r e ś l o n e g o mydła w proszku. W ó d z zarządza n o w o c z e ś n i e j , bez cere.mon i i z a r ó w n o losem ofiar, jalT^opaTrzeH y

;w».tandetę. J u ż dzisiaj przemysł kulturalny p o d s u w a opornej publiczności dzieła sztuki, p o d o b n i e jak hasła polityczne, o d p o w i e d n i o przy­ rządzone, p o zaniżonych cenach, ich k o n s u m o w a n i e zostaje ma­ s o m udostępnione

jak parki publiczne. Dzieła sztuki zatraciły

autentyczny charakter t o w a r ó w , ale nie znaczy to, że w życiu w o l n e g o społeczeństwa zostały zniesione, lecz - że runęła ostatnia zapora

chroniąca

je przed

stoczeniem

się d o p o z i o m u

dóbr

kulturalnych. Zniesienie przywileju wykształcenia i zastąpienie g o

Przemysł kulturalny

181

sprzedażą wykształcenia nie p o w o d u j e n a p ł y w u mas w obszary, które przedtem przed nimi z a m y k a n o , ale służy, w istniejących w a r u n k a c h społecznych, właśnie r o z k ł a d o w i wykształcenia, p o ­ s t ę p o w i barbarzyńskiej anarchii. K t o w dziewiętnastym w i e k u i na początku d w u d z i e s t e g o w y d a w a ł pieniądze, aby obejrzeć dramat lub w y s ł u c h a ć koncertu, o k a z y w a ł imprezie c o najmniej tyle s a m o szacunku, co w y d a n y m pieniądzom. Mieszczanin, który chciał coś z t e g o mieć, starał się niekiedy jakoś u s t o s u n k o w a ć d o dzieła. Ś w i a d c z y o tym tak z w a n a literatura w p r o w a d z a j ą c a d o W a g ­ nerowskich

dramatów

muzycznych

i. komentarze

do

Fausta.

D o p i e r o w ten s p o s ó b dzieła sztuki nadają biografii p o l o r u i mają praktyczne skutki, k t ó r y c h się dziś o d nich w y m a g a . N a w e t w czasach w c z e s n e g o r o z k w i t u biznesu w a r t o ś ć u ż y t k o w a nie była z w y k ł y m dodatkiem

d o wartości w y m i e n n e j , ale ceniona była

i rozwijana jako w a r u n e k tej ostatniej i w w y m i a r z e s p o ł e c z n y m w y s z ł o to dziełom sztuki na dobre. Sztuka trzymała mieszczaństwo na p e w i e n dystans d o p ó t y ,

dopóki

była d r o g a . O t ó ż

to

się

s k o ń c z y ł o . N i c z y m nie o g r a n i c z o n a , nie zapośredniczona ż a d n y m i pieniędzmi bliskość sztuki w o b e c tych, którzy w y s t a w i e n i są na jej clziałanie, dopełnia procesu w y o b c o w a n i a i u p o d o b n i a wzajem d o siebie obie strony p o d znakiem triumfującej

przedmiotowości.

K z e m y s ł kulturalny p o w o d u j e zanik tak k r y t y k i , jak respektu: schedę p o krytyce przejmuje mechaniczna ekspertyza, schedę p o respekcie - o b d a r z o n y k r ó t k ą pamięcią kult znakomitości. D l a k o n s u m e n t ó w nic nie jest już d r o g i e . W y c z u w a j ą oni j e d n a k , że im m n i e j c a l a rzecz kosztuje, tym mniej zostają o b d a r o w a n i . P o d w ó j ha nieufność w o b e c kultury tradycyjnej jako ideologii miesza się z nieufnością w o b e c kultury u p r z e m y s ł o w i o n e j jako o s z u s t w a . Z r e d u k o w a n e do rangi d o d a t k u , z d e p r a w o w a n e dzieła sztuki są przez uszczęśliwianych nimi k o n s u m e n t ó w potajemnie odrzucane razem z tandetą, z jaką z r ó w n u j e je m e d i u m . K o n s u m e n c i m o g ą cieszyć się, że jest tyle d o

oglądania

i słuchania. W ł a ś c i w i e

w s z y s t k o można mieć. Screenos * i w o d e w i l e w kinie, k o n k u r s y dla specjalistów o d zapamiętywania k a w a ł k ó w m u z y c z n y c h , d a r m o w e *

K o n k u r s y dla w i d z ó w , o r g a n i z o w a n e

lami

(pr%yp. tłum)

w przerwach

między

spektak­

Dialektyka oświecenia

182

zeszyty seryjnych w y d a w n i c t w , premie i prezenty, o f i a r o w y w a n e słuchaczom o k r e ś l o n y c h p r o g r a m ó w

r a d i o w y c h , to nie tylko

akcydensy, lecz kontynuacja t e g o , co dzieje się z s a m y m i p r o d u k ­ tami kulturalnymi. S y m f o n i a staje się n a g r o d ą za słuchanie radia, a g d y b y technika miała s w o j ą własną w o l ę , film dostarczany byłby d o mieszkań na w z ó r radia. F i l m zmierza w kierunku system.

commercial

Telewizja wskazuje d r o g ę e w o l u c j i , która ł a t w o m o g ł a b y

zepchnąć W a r n e r B r o t h e r s na niewątpliwie niemiłe im pozycje uprawianej

kameralnie

muzyki i konserwatyzmu

w

kulturze.

S y s t e m n a g r ó d tymczasem p o z o s t a w i ł trwałe ślady w zachowaniu k o n s u m e n t ó w . Z chwilą, g d y kultura przedstawia się jako doda­ tek, k t ó r e g o p r y w a t n a i społeczna użyteczność co p r a w d a nie ulega w ą t p l i w o ś c i , jej recepcja s p r o w a d z a się d o w y c h w y t y w a n i a szans. K o n s u m e n c i cisną się ze strachu, żeby c z e g o ś nie p r z e g a p i ć r C z e g o - n i e w i a d o m o , ale szansę ma t y l k o ten, kto sam się nie w y k l u c z a . F a s z y z m zaś s p o d z i e w a się, że w y t r e n o w a n y c h przez przemysł kulturalny o d b i o r c ó w premii przerobi na s w o j ą regularną świtę przymusową. K u l t u r a to paradoksalny towar. P o d p o r z ą d k o w a n a jest d o tego stopnia p r a w u w y m i a n y , że sama już w y m i a n i e nie p o d l e g a ; tak Bez reszty s p r o w a d z a się d o użyteczności, że nie można jej już u ż y w a ć . J a k o ż zlewa się z reklamą. I m bardziej b e z s e n s o w n a w y d a j e się reklama w sytuacji, g d y i tak rządzi m o n o p o l , t y m bardziej staje się wszechpotężna. M o t y w y są natury e k o n o m i c z n e j . J e s t aż nadto p e w n e , że można by się o b y ć bez c a ł e g o przemysłu kulturalnego, zbyt wiele przesytu i apatii w y t w a r z a on w ś r ó d

konsumentów.

Sam przez się niewiele może na to poradzić. R e k l a m a jest jego eliksirem życia. P o n i e w a ż jednak p r o d u k t kulturalny nieustannie redukuje przyjemność, jaką obiecuje j a k o t o w a r , d o gołej obiet­ nicy, w k o ń c u zbiega się z reklamą, której potrzebuje z racji swxj własnej j a ł o w o ś c i . W społeczeństwie konkurencji społeczna funk­ cja reklamy polegała na tym, by z o r i e n t o w a ć n a b y w c ę w ofercie r y n k u , ułatwiać w y b ó r , a co prężniej szym nieznanym d o s t a w c o m ułatwić dotarcie z t o w a r e m d o w ł a ś c i w y c h ludzi. R e k l a m a kosz­ t o w a ł a , ale także oszczędzała pracy. D z i ś , g d y e p o k a w o l n e g o

Przemysł kulturalny

183

r y n k u d o b i e g a końca, w reklamie oszańcowuje się panowanie systemu. R e k l a m a umacnia więź, łączącą k o n s u m e n t ó w z wielkimi J k o n c ę r n a m i . T y l k o ten, kto może na bieżąco płacić kolosalne sumy, jakie pobierają agencje r e k l a m o w e , a przede w s z y s t k i m s a m o radio, a w i ę c ten, kto i tak już należy albo u c h w a ł ą kapitału b a n k o w e g o i p r z e m y s ł o w e g o zostaje d o k o o p t o w a n y , może w o g ó ­ le wystąpić na p s e u d o - r y n k u jako sprzedawca. K o s z t y reklamy, które w końcu i tak spływają na p o w r ó t d o kieszeni k o n c e r n ó w , ^oszczjIcTżają k ł o p o t l i w e g o wyniszczania niepożądanych

outside­

r ó w ; są gwarancją, że klika miarodajnych pozostanie w s w o i m t o w a r z y s t w i e ; p o d o b n i e u c h w a ł y rady gospodarczej w totalitar­ n y m państwie kontrolują otwieranie i dalszą działalność z a k ł a d ó w " p r z e m y s ł o w y c h . R e k l a m a jest dziś zasadą n e g a t y w n ą , szlabanem: w s z y s t k o , co nie nosi jej pieczątki, jest g o s p o d a r c z o podejrzane. Wszechogarniająca

reklama nie jest bynajmniej

konieczna,

by

ludzie poznali artykuły, d o których i tak ogranicza się oferta. R e k l a m a służy z b y t o w i t y l k o p o ś r e d n i o . Z l i k w i d o w a n i e bieżącej p r a k t y k i r e k l a m o w e j przez p o s z c z e g ó l n ą firmę oznacza

utratę

p r e s t i ż u , w istocie jest w y k r o c z e n i e m p r z e c i w k o dyscyplinie, jaką miarodajna klika narzuca s w o i m c z ł o n k o m . W czasie w o j n y nadal reklamuje się t o w a r y , k t ó r y c h już nie ma na r y n k u , wyłącznie dla zademonstrowania

p o t ę g i przemysłu. Bardziej niż

powtarzanie

nazw liczy się w ó w c z a s s u b w e n c j o n o w a n i e i d e o l o g i c z n y c h me­ d i ó w . G d y p o d presją systemu

każdy p r o d u k t posługuje

się

techniką reklamy, w k r a c z a ona d o i d i o m u , d o „ s t y l u " p r z e m y s ł u kulturalnego. J e j z w y c i ę s t w o jest tak zupełne, że w k l u c z o w y c h miejscach nie musi już b y ć ostentacyjne: m o n u m e n t a l n e b u d o w l e największych potentatów,skamieniałe

reklamy w świetle reflek­

t o r ó w , są w o l n e o d reklam, ewentualnie u szczytu spokojnie

lśniące, w y ż s z e nad

samochwalstwo

prezentują

inicjały

firmy.

N a t o m i a s t te z dziewiętnastowiecznych b u d y n k ó w , k t ó r y m udało się przeżyć, a k t ó r y c h

architektura w s t y d l i w i e ujawnia

swój

k o n s u m p c y j n y charakter, cele mieszkalne - te b u d y n k i o b w i e s z o n e są o d parteru p o dach plakatami i transparentami; krajobraz staje się już t y l k o tłem dla w y w i e s z e k i z n a k ó w . Reklama^staje się p o prostu sztuką, z jaką utożsamiał ją ś w i a d o m y rzeczy G o e b b e l e s ,

Dialektyka oświecenia staje się Fart pour Fart, reklamą samą dla siebie, czystym przed­ stawieniem potęgi społeczeństwa. W miarodajnych amerykańskich magazynach „ L i f e "

i „ F o r t u n e " pobieżne

spojrzenie

zaledwie

zdoła odróżnić obrazek i tekst r e k l a m o w y o d części redakcyjnych. Od

redakcji pochodzi

entuzjastyczny

i bezpłatny

fotoreportaż

0 życiu prominenta i s t o s o w a n y c h przezeń zabiegach kosmetycz­ n y c h , co o w e m u p r o m i n e n t o w i g d y strony

anonsów

bazują

przysparza wielbicieli, podczas

na tak

rzeczowych i życiowych

zdjęciach i danych, że ucieleśniają wciąż niedościgły dla części redakcyjnej ideał informacji. K a ż d y film jest z a p o w i e d z i ą następ­ nego

filmu,

który

ponownie

obiecuje

złączyć tę

samą p a r ę

b o h a t e r ó w p o d tym s a m y m e g z o t y c z n y m słońcem: kto się spóźnia, nie w i e , czy ogląda d o p i e r o z a p o w i e d ź , czy już rzecz samą. D l a p r z e m y s ł u kulturalnego charakterystyczna jest technika montażu, syntetyczne, sterowane w y t w a r z a n i e p r o d u k t ó w , metoda fabrycz­ na nie tylko w kompilowaniu

studiu

tandetnych

filmowym,

ale wirtualnie

biografii,

powieści

także

przy

reportażowych

1 szlagierów - w s z y s t k o to z g ó r y nadaje się d o reklamy: z chwilą, g d y pojedynczy m o m e n t jest w y m i e n n y , funkcjonalny, technicznie w y o b c o w a n y w stosunku d o wszelkich

również

kontekstów

sensu, może służyć także celom z e w n ę t r z n y m w o b e c dzieła. E f e k t , trick, w y i z o l o w a n y i powtarzalny

szczegół zawsze służyły re­

k l a m o w a n i u t o w a r ó w , a dziś każde p o w i ę k s z o n e zdjęcie aktorki filmowej

stało się reklamą jej nazwiska, każdy szlagier to już pług*

własnej melodii. R e k l a m a i przemysł filmowy zlewają się z a r ó w n o p o d w z g l ę d e m technicznym, jak e k o n o m i c z n y m . W o b u dziedzi­ nach to samo p o j a w i a się w niezliczonych miejscach, a mechanicz­ na repetycja t e g o s a m e g o p r o d u k t u kulturalnego sama w sobie jest repetycją

j e g o sloganu p r o p a g a n d o w e g o .

W obu

dziedzinach

nakaz skuteczności zmienia technikę w psychotechnikę, w metodę o d d z i a ł y w a n i a na ludzi. W o b u dziedzinach liczą się te „same n o r m y : p r o d u k t ma uderzać, z a s k a k i w a ć , a zarazem

sprawiać

wrażenie s w o j s k o ś c i , ma b y ć lekki, ale zapadać w pamięć, ma być

* Krótka pochwalna wypowiedź o książce, płycie itp. podawana przez radio dla celów reklamowych (pnęyp. tłum.)

Przemysł kulturalny

185

w y r a f i n o w a n y , ale prosty; chodzi o to, by zawładnąć

klientem,

" T r ^ ż a j i y r h za r o z t a r g n i o n e g o albo o p o r n e g o . S a m język przyczynia się już do nadania kulturze charakteru reklamy. G d y m i a n o w i c i e język roztapia się w informacji, g d y s ł o w a przestają b y ć substancjalnymi n o ś n i k a m i znaczeń, a stają się b e z j a k o ś c i o w y m i znakami, g d y coraz czyściej i przezroczyściej k o m u n i k u j ą zamierzone treści, tym bardziej stają się nieprzejrzys­ te. D e m i t o l o g i z a c j a języka, jako element całego procesu o ś w i e c e ­ nia, obraca się z p o w r o t e m w magię. K i e d y ś s ł o w o i treść łączyły się ze sobą jako w i e l k o ś c i o d r ę b n e i niewymiernie. Pojęcia takie jak "melancholia, dzieje, a n a w e t życie, r o z p o z n a w a n e b y ł y w s ł o w a c h , które je w y o d r ę b n i a ł y i p r z e c h o w y w a ł y . Postać s ł o w n a

kon­

stytuowała je i zarazem odzwierciedlała. S t a n o w c z y rozdział, który brzmienie s ł o w n e uznaje za p r z y p a d k o w e , a p r z y p o r z ą d k o w a n i e d o przedmiotu za arbitralne, kładzie kres z a b o b o n n e m u mieszaniu s ł o w a i rzeczy. G d y ustalona

sekwencja liter w y r a s t a

ponad

korelację i staje się w y d a r z e n i e m , ó w naddatek traktuje się j a k o niejasny i skazuje na w y g n a n i e w d o m e n ę słownej metafizyki. T y m s a m y m jednak s ł o w o , które ma już t y l k o oznaczać, a nie znaczyć, jest tak uwiązane d o rzeczy, że kamienieje w f o r m u ł k ę . D o t y c z y to w r ó w n e j mierze języka i przedmiotu. W s ł o w i e nie dane jest już doświadczenie p r z e d m i o t u , oczyszczone s ł o w o eksponuje przed­ miot j a k o przypadek abstrakcyjnego m o m e n t u , a w s z y s t k o inne, w imię bezwzględnej jasności odcięte o d ekspresji, której odtąd już nie ma, zanika także w rzeczywistości. L e w y S k r z y d ł o w y w piłce nożnej, Czarna K o s z u l a , Hitlerjunge etc. to już t y l k o n a z w y i nic więcej. Jeżeli przed racjonalizacją s ł o w o w r a z z tęsknotą p o b u d z a ­ ło też kłamstwa, to s ł o w o zracjonalizowane stało się g o r s e t e m krępującym

raczej tęsknotę niż k ł a m s t w o .

Ślepota i

niemota

danych, d o jakich p o z y t y w i z m redukuje świat, przechodzą na sam język, który ogranicza się d o rejestrowania danych. S a m e oznacze­ nia stają się nieprzejrzyste, zyskują siłę rażenia, m o c przyciągania i odrzucania, która u p o d o b n i a je d o t e g o , c o jest ich skrajnym przeciwieństwem: d o czarnoksięskiej formuły. jako p e w n e g o rodzaju

p r a k t y k i magiczne -

Z n o w u działają na p r z y k ł a d

gdy

w studio w e d ł u g statystycznych d o ś w i a d c z e ń w y m y ś l a się nazwis-

i86

Dialektyka oświecenia

ko d i v y , g d y ustroje opiekuńcze opatruje

się

odstraszającymi

określeniami tabu, w rodzaju „ b i u r o k r a c i " albo „intelektualiści", g d y p o d ł o ś ć chroni się p o d s w o j s k i m mianem. Zresztą nazwa, z którą g ł ó w n i e wiążą się magiczne p r a k t y k i , p o d l e g a dziś swoistej chemicznej przemianie. Przeistacza się w arbitralne i funkcjonalne określenia, których działanie jest w p r a w d z i e obliczalne, ale właśnie dlatego s a m o w ł a d n e dokładnie tak samo jak działanie archaicznych nazw. I m i o n a , pozostałości c z a s ó w archaicznych, zostały zaktuali­ z o w a n e , g d y ż albo stylizuje się je na marki r e k l a m o w e - w przypa­ d k u g w i a z d f i l m o w y c h również nazwiska są imionami -

albo

k o l e k t y w n i e standaryzuje. Mieszczańskie n a z w i s k o , n a z w i s k o ro­ d o w e , które nie b y ł o znakiem t o w a r u , ale i n d y w i d u a l i z o w a ł o nosiciela przez odniesienie d o jego prehistorii, brzmi dziś staro­ ś w i e c k o . W y w o ł u j e u A m e r y k a n ó w swoiste zakłopotanie. A b y zatuszować n i e w y g o d n y dystans w stosunkach

międzyludzkich,

A m e r y k a n i e z o w i ą się B o b albo H a r r y , przedstawiają się jako funkcjonalne elementy zespołu. T e n zwyczaj s p r o w a d z a stosunki między ludźmi d o braterstwa publiczności s p o r t o w e j , które chroni przed

p r a w d z i w y m braterstwem.

Sygnifikacja,

jedyne, na

co

semantyka p o z w a l a s ł o w u , spełnia się w s y g n a l i z o w a n i u . S ł o w a stają sig tym bardziej sygnałami, im szybciej modele j ę z y k o w e są o d g ó r n i e puszczane w obieg. L u d o w e pieśni n a z w a n o - słusznie lub niesłusznie - u p a d ł y m t w o r e m kultury w a r s t w w y ż s z y c h , ale w k a ż d y m razie pieśni te p r z y j m o w a ł y s w ą p o p u l a r n ą

postać

w t o k u d ł u g i e g o i w i e l o r a k o z a p o ś r e d n i c z o n e g o procesu d o ś w i a d ­ czeń. Natomiast rozpowszechnianie popular

songs dokonuje

się

błyskawicznie. A m e r y k a ń s k i e wyrażenie fad na określenie epidemi­ cznie występujących m ó d , wzniecanych zresztą przez

skoncen­

t r o w a n e potęgi g o s p o d a r c z e , w y o d r ę b n i ł o ten fenomen na d ł u g o nim wytyczanie aktualnych linii generalnych w kulturze dostało się w ręce totalitarnych

szefów reklamy. G d y niemieccy faszyści

lansują przez m e g a f o r n y wyrażenie untragbar• (nie d o zniesienia), następnego

dnia

mówi

tak

cały naród.

Wedle

tego

samego

schematu narody, p r z e c i w k o k t ó r y m k i e r o w a ł się niemiecki Blitz­ krieg,

przyjęły to s ł o w o d o s w e g o ż a r g o n u . P o w s z e c h n e po­

wtarzanie określeń dotyczących p o d e j m o w a n y c h ś r o d k ó w i decy-

Przemysł kulturalny

187

zji sprawia, że stają się one s w o j s k i e , tak jak w czasach w o l n e g o rynku

wszechobecność nazwy towaru

zwiększała zbyt.

Ślepe

i s z y b k o się rozszerzające powtarzanie w y z n a c z o n y c h s ł ó w łączy reklamę z totalitarnym

hasłem. W a r s t w a doświadczenia,

która

sprawiała, że s ł o w a należały d o ludzi, którzy nimi m ó w i l i , została z l i k w i d o w a n a , a język spiesznie przyswajany nabiera

chłodu,

dotychczas znamionującego jedynie słupy o g ł o s z e n i o w e i k o l u m n y a n o n s ó w w gazetach. M n ó s t w o ludzi u ż y w a s ł ó w i z w r o t ó w , k t ó r y c h albo w o g ó l e już nie rozumie, albo k t ó r y m i posługuje się t y l k o w e d ł u g ich behawiorystycznej w a r t o ś c i , n i c z y m znakami o c h r o n n y m i , które ostatecznie tym silniej przywierają d o £ r z e d •"ftiiótów, im mniej p o s t r z e g a n y jest ich sens j ę z y k o w y . M i n i s t e r o ś w i a t y m ó w i z c a ł k o w i t ą ignorancją o d y n a m i c z n y c h siłach, a szlagiery śpiewają nieprzerwanie o reverie i rhapsody, i w zabiegach o p o p u l a r n o ś ć stawiają właśnie na magię niezrozumiałości, p o d ­ niecający dreszczyk w y ż s z y c h sfer. Inne stereotypy, jak rnemory, są jeszcze w pewnej mierze rozumiane, ale o d r y w a j ą się o d d o ś w i a d ­ czenia, które m o g ł o b y w y p e ł n i ć je treścią.

Tkwią

w

języku

m ó w i o n y m jak e n k l a w y . W niemieckim radiu Flescha i Hitlera rozpoznać je można p o afektowanej niemczyźnie spikera, który deklamuje n a r o d o w i , , D o usłyszenia" albo „ T u m ó w i Hitler­ j u g e n d " czy zgoła „ F ü h r e r " w tonacji p r z e j m o w a n e j p o t e m przez miliony. W takich z w r o t a c h przecięta zostaje ostatnia w i ę ź między zasiedziałym d o ś w i a d c z e n i e m a językiem, w i ę ź , która w dziewięt­ nastym w i e k u działała jeszcze jednająco w dialekcie. R e d a k t o r o w i , który dzięki elastycznej p o s t a w i e a w a n s o w a ł na s t a n o w i s k o schriftleitera *, niemieckie s ł o w a kamienieją p o d ręką w obce. P o k a ż d y m s ł o w i e można rozpoznać, jak dalece zostało przez f a s z y s t o w s k ą w s p ó l n o t ę n a r o d o w ą zepsute. Z czasem jednak język ten ogarnia w s z y s t k o , staje się totalitarny. W s ł o w a c h nie m o ż n a już dosłyszeć g w a ł t u , jaki im zadano. S p i k e r r a d i o w y nie musi m ó w i ć nienatural­ nie; więcej, nie może b y ć tak, by j e g o wymowa_^rjóżniŁL--Si£ g a t u n k o w o od w y m o w y podległej mu g r u p y słuchaczy. Z a to język i gestykulacja słuchaczy i w i d z ó w aż p o niuanse, niedostępne * Obco brzmiące słowo Redakteur zostało przez nazistów zastąpione słowem Schriftleiter (pr^yp. tłum.).

Dialektyka oświecenia

i88

dotąd żadnej metodzie eksperymentalnej, przesycone są schemata­ mi przemysłu kulturalnego

silniej niż k i e d y k o l w i e k . Przemysł

kulturalny przejął dziś cywilizacyjną schedę p o demokracji pionie­ r ó w i p r z e d s i ę b i o r c ó w , gdzie w y c z u c i e d u c h o w y c h odrębności też nie b y ł o zbyt subtelnie rozwinięte. W s z y s c y m o g ą

swobodnie

tańczyć i o d d a w a ć się uciechom, tak jak - s k o r o religia uległa historycznej neutralizacji -

niogą swobodnie przystępować

do

niezliczonych sekt. A l e w o l n o ś ć w w y b o r z e ideologii, która zawsze odbija przymus e k o n o m i c z n y , okazuje się w e w s z y s t k i c h dziedzi­ nach w o l n o ś c i ą do zawsze tego s a m e g o . S p o s ó b , w jaki młoda dziewczyna u m a w i a się na o b o w i ą z k o w ą randkę, i s p o s ó b , w jaki ją o d b y w a , ton g ł o s u w telefonie i w najbardziej i n t y m n y c h sytuac­ jach, d o b ó r s ł ó w w r o z m o w i e , ba - całe jej życie w e w n ę t r z n e , p o s z u f l a d k o w a n e wedle porządkujących pojęć podupadłej p s y c h o ­ logii głębi, świadczy o usiłowaniu, by z samej siebie uczynić s p r a w n y aparat, aż p o

instynktowne

modelowi prezentowanemu

odruchy

odpowiadający

przez p r z e m y s ł kulturalny.

Najbar­

dziej intymne reakcje ludzi są w stosunku d o samych ludzi tak u r z e c z o w i o n e , że idea czegoś charakterystycznego

istnieje

już

t y l k o w postaci skrajnie abstrakcyjnej: personality nie oznacza bodaj nic prócz olśniewających z ę b ó w i w o l n o ś c i o d s p o c o n y c h pach oraz

emocji.

Oto

triumf

reklamy

w

przemyśle

kulturalnym:

przymusowy mimetyzm konsumenta względem demaskowanych zarazem t o w a r ó w

kulturalnych.

Żywioły antysemityzmu G r a n i c e oświecenia

I A n t y s e m i t y z m jest dziś dla jednych k l u c z o w y m zagadnieniem ludzkości, dla innych - zasłoną d y m n ą . W e d ł u g faszystów Ż y d z i nie są mniejszością, ale anty-rasą, zasadą n e g a t y w n ą jako taką; o d ich wytępienia zależeć ma szczęście świata. T e z a skrajnie p r z e c i w n a głosi, że Ż y d z i , nie mający żadnych znamion n a r o d o w y c h albo r a s o w y c h , stanowią p e w n ą g r u p ę wyróżniającą się przekonaniami religijnymi i tradycją, n i c z y m p o n a d t o . Ż y d o w s k i e znaki szczegól­ ne o d n o s z ą się d o Ż y d ó w ze W s c h o d u , w k a ż d y m razie d o Ż y d ó w nie całkiem z a s y m i l o w a n y c h . O b i e d o k t r y n y są zarazem

praw­

dziwe i fałszywe. D o k t r y n a pierwsza jest p r a w d z i w a w t y m sensie, że faszyzm uczynił ją p r a w d z i w ą . Ż y d z i są dziś grupą, która tak praktycznie, jak teoretycznie przyciąga w o l ę niszczenia, w o l ę , którą fałszywy porządek społeczny p r o d u k u j e sam z siebie. Przez zło absolutne Ż y d z i napiętnowani są j a k o zło absolutne. O tyle rzeczywiście są n a r o d e m w y b r a n y m . W sytuacji, g d y p a n o w a n i e z e k o n o m i c z n e g o p u n k t u widzenia stało się zbędne, Ż y d z i zdefiniowani są jako absolutny przedmiot

p a n o w a n i a , jedyny, który ma jeszcze mu

p o d l e g a ć . R o b o t n i k o m , o k t ó r y c h w s z a k ostatecznie chodzi, nikt ze zrozumiałych p o w o d ó w nie m ó w i t e g o w p r o s t ; M u r z y n ó w trzyma się tam, gdzie ich miejsce, ale Ż y d ó w trzeba uprzątnąć z p o w i e r z c h n i ziemi, i w sercach w s z y s t k i c h potencjalnych faszys­ tów wszystkich krajów

apel, by tępić

Ż y d ó w jak

robactwo,

znajduje o d d ź w i ę k . W w i z e r u n k u Ż y d a , jaki n a r o d o w c y roztaczają przed światem, w y r a ż a się ich własna istota. Pożądają w y ł ą c z n e g o posiadania, zawłaszczenia, w ł a d z y bez granic, za w s z e l k ą cenę. Ż y d , o b a r c z o n y ich w i n ą , w y s z y d z o n y jako K r ó l , zostaje przybity do krzyża - w ten s p o s ó b faszyści bez końca powtarzają ofiarę, w której m o c nie umieją w i e r z y ć .

Dialektyka oświecenia

190

D r u g a teza, liberalna, jest p r a w d z i w a j a k o idea. Z a w i e r a obraz społeczeństwa, w k t ó r y m furia już się nie reprodukuje i nie szuka w ł a ś c i w o ś c i , które m o g ł y b y ją z a k t y w i z o w a ć . A l e teza liberalna, zakładająca, że jedność ludzi zasadniczo już się zrealizowała, działa na rzecz a p o l o g i i istniejącego stanu rzeczy. U s i ł o w a n i e , by przez politykę m n i e j s z o ś c i o w ą i d e m o k r a t y c z n ą strategię o d w r ó c i ć skraj­ ne niebezpieczeństwo, jest dwuznaczna jak d e f e n s y w a ostatnich mieszczańskich liberałów. Ich bezsilność przyciąga w r o g ó w bezsil­ ności. Ż y d z i , jako byt i z j a w i s k o , k o m p r o m i t u j ą istniejącą o g ó l ­ ność przez niedostateczne d o s t o s o w a n i e . U p o r c z y w e trwanie przy w ł a s n y m porządku

życia ustawiło ich w n i e p e w n y m

stosunku

w o b e c t e g o porządku życia, który dziś dominuje. O c z e k i w a l i , że porządek ten ich utrzyma, choć sami g o nie o p a n o w a l i . Ich relację d o n a r o d ó w panujących w y z n a c z a ł o pożądanie i lęk. I l e k r o ć zaś w y r z e k a l i się t e g o , co różniło ich o d typu d o m i n u j ą c e g o ,

jako

a r y w i ś c i przybierali w zamian chłodną,

jaką

stoicką p o s t a w ę ,

s p o ł e c z e ń s t w o d o dziś narzuca ludziom. D i a l e k t y c z n y splot o ś w i e ­ cenia i p a n o w a n i a , d w o i s t y stosunek postępu d o

okrucieństwa

i w y z w o l e n i a - z c z y m Ż y d z i stykali się u w i e l k i c h oświecicieli i w d e m o k r a t y c z n y c h ruchach l u d o w y c h - przejawia się także w charakterze

samych zasymilowanych. Oświecone

panowanie

nad sobą, z jakim p r z y s t o s o w a n i Ż y d z i przezwyciężali w sobie p r z y k r e pamiątki c z a s ó w , kiedy sami byli p o d p a n o w a n i e m innych, niejako drugie obrzezanie, w y r w a ł o ich z własnej, zwietrzałej w s p ó l n o t y i bez reszty p o p c h n ę ł o ku n o w o ż y t n e m u

mieszczań­

s t w u , które tymczasem cofało się n i e p o w s t r z y m a n i e d o g o ł e g o ucisku, przekształcało się w s t u p r o c e n t o w ą rasę. Rasa to nie - jak chcą n a r o d o w c y - bezpośrednio naturalny charakter szczególno­ ści. R a s a to raczej redukcja do naturalności, d o nagiej przemocy, d o upartego p a r t y k u l a r y z m u , który w istniejącym stanie rzeczy jest właśnie o g ó l n o ś c i ą . D z i ś rasa to samoutwierdzenie się mieszczań­ skiego indywiduum,

zintegrowanego

w barbarzyńskim

kolek­

t y w i e . Liberalni Ż y d z i , którzy o p o w i a d a l i się za harmonią społe­ czeństwa, musieli w k o ń c u zaznać jej na własnej skórze jako harmonii

wspólnoty

narodowej.

Sądzili, że to d o p i e r o

anty­

semityzm w y p a c z a porządek, podczas g d y w rzeczywistości po-

Żywioły antysemityzmu rządek ten nie może istnieć bez wypaczania ludzi. P r z e ś l a d o w a n i e Ż y d ó w , jak prześladowanie w o g ó l e , jest nieodłącznym elementem t e g o p o r z ą d k u . J e g o istotą, c h o ć b y w niektórych e p o k a c h g ł ę b o k o ukrytą, jest p r z e m o c , która dziś się ujawnia.

II A n t y s e m i t y z m j a k o ruch l u d o w y był zawsze t y m , co j e g o p o d ż e g a c z e lubili zarzucać s o c j a l d e m o k r a t o m : brutalnym z r ó w ­ n y w a n i e m . T y m , którzy nie mają żadnej w ł a d z y r o z k a z o d a w c z e j , ma p o w o d z i ć się r ó w n i e źle jak l u d o w i . O d n i e m i e c k i e g o urzęd­ nika p o M u r z y n ó w w H a r l e m i e , zachłanni p r z e ś l a d o w c y w g r u n c i e rzeczy zawsze wiedzieli, że na koniec sami nic z tego nie będą mieli prócz radości, że inni też już nic nie mają. Aryzacja

mienia

ż y d o w s k i e g o , na czym skorzystali przede w s z y s t k i m p r o m i n e n c i , nie przyniosła bodaj m a s o m w I I I Rzeszy więcej p o ż y t k ó w niż K o z a k o m nędzne łupy, zgarniane w s p l ą d r o w a n y c h dzielnicach ż y d o w s k i c h . Realną

k o r z y ś c i ą b y ł o częściowe z d e m a s k o w a n i e

ideologii. Jeżeli e k o n o m i c z n a daremność panaceum, p r o p o n o w a ­ n e g o przez n a r o d o w c ó w , czyni je t y m bardziej atrakcyjnym, to o k o l i c z n o ś ć ta ujawnia j e g o p r a w d z i w ą naturę: o w o panaceum nie p o m a g a ludziom, lecz ich p ę d o w i d o destrukcji. W ł a ś c i w y z y s k , na który liczy ten czy ó w członek w s p ó l n o t y n a r o d o w e j , to usank­ c j o n o w a n i e j e g o furii przez k o l e k t y w . I m mniej innych rezultatów, tym bardziej u p o r c z y w i e , w b r e w lepszej w i e d z y , będzie się trzymał ruchu. A n t y s e m i t y z m okazał się o d p o r n y na a r g u m e n t nieopłacal­ ności. D l a ludu antysemityzm jest luksusem. J e g o użyteczność dla c e l ó w p a n o w a n i a jest o c z y w i s t a . A n t y ­ semityzm o d w r a c a u w a g ę , jest tanim ś r o d k i e m

przekupstwa,

ustanawia terroryzujący p r z y k ł a d . C z c i g o d n i g a n g s t e r z y u t r z y m u ­ ją g o , a niegodni uprawiają. K s z t a ł t ducha, społeczna i i n d y w i d u a l ­ na mentalność, która manifestuje się w antysemityzmie, prehistoryczno-historyczny splot, w k t ó r y m antysemityzm t k w i j a k o rozpaczliwa p r ó b a w y ł a m a n i a się — w s z y s t k o to p o g r ą ż o n e jest w m r o k u . G d y poznanie nie oddaje s p r a w i e d l i w o ś c i cierpieniu tak

Dialektyka oświecenia

192

g ł ę b o k o zakorzenionemu

w cywilizacji, nie zdoła g o złagodzić

poznaniem nawet jednostka tak pełna dobrej w o l i jak same ofiary. P r z e k o n y w a j ą c o racjonalne, e k o n o m i c z n e i polityczne deklaracje i k o n t r a r g u m e n t y - c h o ć b y na w s k r o ś słuszne — nie są w stanie tego d o k o n a ć , a l b o w i e m powiązana z p a n o w a n i e m racjonalność sama ma u s w y c h p o d s t a w cierpienie. P r z e ś l a d o w c y i ofiary, ślepo uderzający błędnym

i ślepo się broniący,

tkwią

na r ó w n i w

fatalnym

kole. A n t y s e m i c k i e zachowania w y b u c h a j ą w ó w c z a s ,

kiedy w zaślepionych, p o z b a w i o n y c h p o d m i o t o w o ś c i

ludziach

nagle roznieca się p o d m i o t o w o ś ć . Z a c h o w a n i a te są - dla uczest­ ników -

zabójczymi i zarazem b e z s e n s o w n y m i reakcjami, jak

stwierdzają b e h a w i o r y ś c i , nie dając zresztą żadnej

interpretacji.

A n t y s e m i t y z m jest w p o j o n y m schematem, ba - rytuałem cywiliza­ cji, a p o g r o m y to faktyczne m o r d y rytualne. D e m o n s t r u j ą bezsil­ ność t e g o , co m o g ł o b y im p o ł o ż y ć kres, bezsilność refleksji, znaczenia, w k o ń c u - p r a w d y . A b s u r d a l n a r o z r y w k a , jaką jest zabijanie, p o t w i e r d z a otępiałe życie, na które ludzie się godzą. D o p i e r o ślepota antysemityzmu, fakt, że p o z b a w i o n y jest on intencji, użycza nieco p r a w d z i w o ś c i stwierdzeniu, że antysemityzm T

jest w entylem bezpieczeństwa. Furia w y ł a d o w u j e się na tym, kto w w i d o c z n y s p o s ó b nie korzysta z żadnej o s ł o n y . I tak jak ofiary są między sobą w y m i e n n e , w zależności o d danej konstelacji: w a g a bundzi, Ż y d z i , protestanci, katolicy, tak każda z nich m o ż e zająć miejsce m o r d e r c ó w , z tą samą ślepą uciechą zabijania, g d y tylko poczuje w sobie siłę n o r m y . N i e ma autentycznego antysemityzmu, na p e w n o nie istnieją urodzeni antysemici. D o r o ś l i , u których wołanie o ż y d o w s k ą k r e w stało się d r u g ą naturą, nie wiedzą, dlaczego tak jest, p o d o b n i e jak młodzież, którą tę k r e w ma rozlać. W y s o c y zleceniodawcy zaś, którzy wiedzą, nie nienawidzą Ż y d ó w i nie lubią p o p l e c z n i k ó w . Poplecznicy tymczasem, którzy

nie

otrzymują ani satysfakcji e k o n o m i c z n e j , ani seksualnej, nienawidzą bez granic; nie zniosą odprężenia, p o n i e w a ż nie znają spełnienia. Z o r g a n i z o w a n y c h z b ó j ó w o ż y w i a w istocie coś na kształt dynami­ c z n e g o idealizmu. Wyruszają, by p l ą d r o w a ć , i dorabiają d o tego w i e l k ą i d e o l o g i ę , bełkoczą o ratowaniu rodziny, ojczyzny, ludzko­ ści. P o n i e w a ż w k o ń c u zostają nabrani, c z e g o zresztą w skrytości

Żywioły antysemityzmu ducha

*93

się spodziewali, żałosny m o t y w

racjonalny

-

rabunek

- k t ó r e m u miała służyć cała racjonalizacja, odpada i racjonalizacja staje się m i m o w o l n i e

uczciwa. C i e m n y p o p ę d ,

z którym

ra­

cjonalizacja o d początku była bliżej s p o k r e w n i o n a niż z r o z u m e m , bierze g ó r ę . Racjonalna w y s e p k a zostaje zatopiona, a desperaci ukazują się już t y l k o j a k o o b r o ń c y p r a w d y , o d n o w i c i e l e ziemi, którzy muszą z r e f o r m o w a ć w s z y s t k o aż d o ostatniego zakamarka. W s z y s t k o , co ż y w e , staje się materiałem ich o k r o p n e g o o b o w i ą z ­ ku, nie z m ą c o n e g o już żadną skłonnością. C z y n n a p r a w d ę staje się a u t o n o m i c z n y m celem s a m y m w sobie, osłania w ł a s n ą bezcelo­ w o ś ć . A n t y s e m i t y z m w z y w a zawsze d o w y k o n a n i a całej roboty. M i ę d z y antysemityzmem a totalnością istniał o d początku najściś­ lejszy związek. Zaślepienie ogarnia w s z y s t k o , p o n i e w a ż niczego nie pojmuje. L i b e r a l i z m z a g w a r a n t o w a ł Ż y d o m posiadanie, ale bez w ł a d z y r o z k a z o d a w c z e j . Sensem p r a w c z ł o w i e k a b y ł o o b i e c y w a ć szczęście także tam, gdzie nie ma żadnej władzy. P o n i e w a ż o s z u k i w a n e masy domyślają się, że obietnica ta, jako o g ó l n a , pozostaje k ł a m s t w e m d o p ó t y , d o p ó k i istnieją klasy, w z b u d z a to ich furię; czują się w y d r w i o n e . M u s z ą wciąż na n o w o tłumić myśl o o w y m szczęściu, nawet

jako m o ż l i w o ś ć , nawet

jako ideę, zaprzeczają

g w a ł t o w n i e j , im bardziej jest aktualna. wydaje

się zrealizowana

-

pośród

jej t y m

G d z i e k o l w i e k m y ś l ta

zasadniczych

rozczarowań

- muszą p o w t a r z a ć ucisk, j a k i e g o doznała ich własna tęsknota. T o , co stwarza okazję d o takiego p o w t ó r z e n i a , c h o ć b y s a m o b y ł o bardzo żałosne, A h a s w e r i M i g n o n , o b c o ś ć , która o ziemi obiecanej, p i ę k n o , które p r z y p o m i n a

przypomina

o płci, zwierzę,

potępione jako budzące wstręt, które p r z y p o m i n a o p r o m i s k u i t y z ­ mie -

w y w o ł u j e w o l ę zniszczenia

u c y w i l i z o w a n y c h , którzy

b o l e s n e g o procesu cywilizacji nigdy nie zdołali d o p r o w d z i ć d o końca. W oczach tych, którzy k u r c z o w o o p a n o w u j ą naturę, natura udręczona podniecająco odzwierciedla p o z ó r bezsilnego szczęścia. M y ś l o szczęściu bez w ł a d z y jest nie d o zniesienia, p o n i e w a ż o n o d o p i e r o b y ł o b y w o g ó l e szczęściem. U r o j o n y spisek lubieżnych ż y d o w s k i c h b a n k i e r ó w , którzy finansują b o l s z e w i z m , jest znakiem przyrodzonej

bezsilności, d o b r e

życie jest znakiem

szczęścia.

Dialektyka oświecenia

194

D o c h o d z i do tego obraz intelektualisty; w y d a j e się myśleć, na co inni sobie nie pozwalają, oraz nie ocieka p o t e m trudu i siły fizycznej. B a n k i e r na r ó w n i z intelektualistą, pieniądze i duch, ci eksponenci cyrkulacji, to zakłamany obraz pragnień tych, którzy zostali okaleczeni przez p a n o w a n i e , k t ó r y m i p a n o w a n i e posługuje się dla uwiecznienia siebie.

III Dzisiejsze s p o ł e c z e ń s t w o , w k t ó r y m p i e r w o t n e i o d r o d z o n e uczucia religijne p o d o b n i e jak masa s p a d k o w a rewolucji stały się przedmiotem

r y n k o w y c h p r z e t a r g ó w , w k t ó r y m faszystowscy

p r z y w ó d c y za z a m k n i ę t y m i d r z w i a m i handlują ziemią i życiem n a r o d ó w , podczas g d y d o ś w i a d c z o n a publiczność przy radiood­ biorniku oblicza cenę; społeczeństwo, w k t ó r y m demaskujące je s ł o w o tym s a m y m właśnie w y s t a w i a sobie rekomendację

do

p o l i t y c z n e g o g a n g u : to społeczeństwo, w k t ó r y m już nie tylko polityka jest interesem, ale interes stanowi całą politykę - oburza się na przestarzałe maniery przekupnia u Ż y d a i określa g o jako materialistę, krętacza, który p o w i n i e n chylić czoła przed płomien­ n y m duchem tych, co interes wynieśli d o rangi absolutu. Mieszczański antysemityzm ma p e w n e swoiste p o d ł o ż e e k o n o ­ miczne: okoliczność, że p a n o w a n i e przebrało się za produkcję. Jeżeli w dawniejszych e p o k a c h panujący stosowali bezpośrednią represję, g d y ż nie t y l k o pozostawiali pracę wyłącznie p o d w ł a d ­ n y m , ale d e k l a r o w a l i też, że praca jest hańbą - jaką p o d p a n o w a ­ niem zawsze była - to w epoce merkantylizmu absolutny monarcha zmienia się w w i e l k i e g o pana manufaktury. P r o d u k c j a uzyskuje w s t ę p na d w o r s k i e salony. P a n o w i e zmieniając się w mieszczan zrzucili wreszcie k o l o r o w y frak i przywdziali strój c y w i l n y . Praca nie hańbi, p o w i a d a l i , aby w s p o s ó b bardziej racjonalny zawładnąć 7

pracą innych. Sami zaliczali się d o w y t w ó r c ó w , choć pozostali jak zawsze zgarniaczami. F a b r y k a n t r y z y k o w a ł i i n k a s o w a ł jak poten­ tat h a n d l o w y i bankier. K a l k u l o w a ł , d y s p o n o w a ł , k u p o w a ł , sprze­ d a w a ł . N a r y n k u k o n k u r o w a ł z tamtymi o z y s k , odpowiadający

Żywioły antysemityzmu

*95

jego kapitałowi. Z g a r n i a ł jednak nie t y l k o na r y n k u , lecz także u źródła: jako funkcjonariusz klasy troszczył się, by nie wyjść źle na pracy s w o i c h ludzi. R o b o t n i c y mieli d a w a ć z siebie m o ż l i w i e jak najwięcej.

Jako

prawdziwy

S h y l o c k fabrykant

obstawał

przy

s w o i m p o z o r n y m w i z e r u n k u . Z tytułu posiadania maszyn i mate­ riału w y m u s z a ł p r o d u k c j ę na innych. N a z w a ł się p r o d u c e n t e m , ale jak w s z y s c y w głębi ducha wiedział, jak jest n a p r a w d ę . P r o d u k t y w ­ ną pracą kapitalisty, niezależnie o d t e g o , czy uzasadniał s w ó j zysk zapłatą należną przedsiębiorcy - w liberalizmie - czy p o b o r a m i dyrektora - jak dzisiaj - była ideologia, zasłaniająca istotę u m o w y 0 pracę i grabieżczy charakter systemu e k o n o m i c z n e g o w o g ó l e . D l a t e g o krzyczy się: Ł a p a ć złodzieja! i wskazuje na Ż y d a . Ż y d jest w rzeczywistości kozłem ofiarnym, nie t y l k o w odniesieniu d o p o s z c z e g ó l n y c h m a n e w r ó w i manipulacji, ale w szerokim sensie: obarcza się g o e k o n o m i c z n y m i n i e s p r a w i e d l i w o ś c i a m i całej klasy. F a b r y k a n t ma s w o i c h d ł u ż n i k ó w , r o b o t n i k ó w , na o k u i kontroluje ich świadczenia, zanim w y p ł a c i pieniądze. C o dzieje się n a p r a w d ę , t e g o robotnicy d o w i a d u j ą się dopiero, g d y zobaczą, co m o g ą za to kupić: byle magnat może d y s p o n o w a ć usługami i t o w a r a m i na skalę niedostępną

d a w n i e j s z y m w ł a d c o m ; robotnicy

natomiast

otrzymują tak zwane m i n i m u m kulturalne. N i e dość, że na r y n k u przekonują się, jak niewiele d ó b r na nich przypada, ale w d o d a t k u sprzedawca zachwala jeszcze to, na co nie m o g ą sobie p o z w o l i ć . D o p i e r o stosunek płac d o cen w y r a ż a to, c z e g o o d m a w i a się robotnikom.

Wraz z zapłatą robotnicy przyjęli zarazem

zasadę

w y n a g r a d z a n i a . K u p i e c przedstawia im w e k s e l , który w y s t a w i l i f a b r y k a n t o w i . K u p i e c jest s ą d o w y m e g z e k u t o r e m całego systemu 1 za innych

bierze na siebie o d i u m .

Odpowiedzialność

cyrkulacji za w y z y s k jest społecznie niezbędnym

sfery

pozorem.

Sferę cyrkulacji zajmowali nie tylko Ż y d z i . A l e Ż y d z i zbyt d ł u g o byli w niej zamknięci, by w ich charakterze

nie odbijała się

nienawiść, jaką o d w i e c z n i e znosili. W przeciwieństwie d o aryj­ skich k o l e g ó w dostęp d o źródeł wartości d o d a t k o w e j

b y ł im

w znacznej mierze w z b r o n i o n y . D o własności ś r o d k ó w p r o d u k c j i d o p u s z c z o n o ich z t r u d e m i p ó ź n o . O w s z e m , w dziejach E u r o p y i jeszcze w cesarstwie niemieckim ochrzczeni Ż y d z i dochodzili d o

Dialektyka oświecenia w y s o k i c h stanowisk w administracji i przemyśle. Z a w s z e jednak musieli to u s p r a w i e d l i w i a ć z d w o j o n y m oddaniem, nakładem pil­ ności, s u r o w y m samozaparciem. kiem, że s w y m z a c h o w a n i e m

Dopuszczano

ich p o d

milcząco przyjmą

p o t w i e r d z ą w e r d y k t w y d a n y na innych

warun­

i raz

jeszcze

Ż y d ó w : taki jest sens

chrztu. N a j w i ę k s z e nawet osiągnięcia p r o m i n e n t ó w nie d o p r o w a ­ dziły d o przyjęcia Ż y d a w poczet n a r o d ó w E u r o p y , nie p o z w a l a n o m u zapuścić korzeni i lżono g o jako niezakorzenionego. stawał zawsze Ż y d e m p o d ochroną - Schut^jude

Pozo­

- zależnym od

cesarzy, książąt albo absolutystycznego państwa. Książęta i państ­ w o g ó r o w a l i e k o n o m i c z n i e nad pozostającą w tyle ludnością. G d y p o t r z e b o w a l i Ż y d a w charakterze pośrednika, chronili g o przed masami, które musiały płacić koszty postępu. Ż y d z i byli koloniza­ torami postępu. O d k ą d

jako kupcy p o m a g a l i k r z e w i ć rzymską

cywilizację w szlacheckiej E u r o p i e , byli z g o d n i e ze s w ą patriarchalną religią przedstawicielami s t o s u n k ó w miejskich, mieszczańskich, wreszcie p r z e m y s ł o w y c h . R o z p o w s z e c h n i a l i kapitalistyczne formy egzystencji i ściągali na siebie nienawiść tych, k t ó r y m formy te przysparzały cierpień. G w o l i g o s p o d a r c z e g o postępu, o d k t ó r e g o dziś giną, Ż y d z i o d początku byli cierniem w o k u rzemieślników i c h ł o p ó w , z d e k l a s o w a n y c h przez kapitalizm. T e r a z sami na sobie doświadczają,

c z y m jest e k s k l u z y w n y , partykularny

charakter

kapitalizmu. C i , którzy zawsze chcieli b y ć p i e r w s z y m i , pozostaną daleko w tyle. N a w e t ż y d o w s k i regent a m e r y k a ń s k i e g o rozrywkowego

żyje m i m o

całego p r z e p y c h u

w

trustu

rozpaczliwej

defensywie. K a f t a n był w i d m o w ą pozostałością prastarego ubioru mieszczańskiego. D z i ś wskazuje, że j e g o nosiciele w y p a r c i zostali na margines społeczeństwa, które d o p e ł n i w s z y procesu oświecenia wygania widma

swej prehistorii.

C i , którzy

propagowali

in­

d y w i d u a l i z m , abstrakcyjne p r a w o , pojęcie o s o b y ,

zdegradowani

zostali d o gatunku.

niefrasobliwie

C i , którzy n i g d y nie m o g l i

korzystać z p r a w o b y w a t e l s k i c h , mających im p r z y z n a w a ć cechę człowieczeństwa, noszą dziś z n o w u ryczałtem miano Ż y d a . N a w e t w dziewiętnastym w i e k u Ż y d skazany był na przymierze z władzą centralną.

P o w s z e c h n e , przez p a ń s t w o

chronione

prawo

rękojmią j e g o bezpieczeństwa, ustawy w y j ą t k o w e -

było

symbolem

Żywioły antysemityzmu

l

97

g r o z y . P o z o s t a w a ł obiektem, zdanym na łaskę nawet w t e d y , g d y p o w o ł y w a ł się na p r a w o . Handel nie był j e g o z a w o d e m , b y ł j e g o losem. Ż y d traumatyzuje

p r z e m y s ł o w e g o rycerza, który

musi

przedstawiać się j a k o w y t w ó r c a . W ż y d o w s k i m żargonie kapitalis­ ta dosłuchuje się t e g o , za co sam sobą potajemnie gardzi: j e g o antysemityzm

jest nienawiścią d o

samego

siebie,

nieczystym

sumieniem pasożyta.

IV A n t y s e m i t y z m g ł o s z o n y przez n a r o d o w c ó w chce a b s t r a h o w a ć od religii. T w i e r d z i , że chodzi tu o czystość rasy i n a r o d u . N a r o d o w c y biorą p o d u w a g ę , że ludzie d a w n o przestali troszczyć się o zbawienie wieczne. Przeciętny wierzący jest dziś już tak mądry jak przedtem b y w a ł t y l k o kardynał. Z a r z u c a n i e Ż y d o m , że są zatwardziałymi n i e d o w i a r k a m i , nie poruszy już dziś mas. A l e religijna w r o g o ś ć , która

przez d w a tysiące lat p o p y c h a ł a

do

prześladowania Ż y d ó w , nie w y g a s a tak ł a t w o . G o r l i w o ś ć , z jaką antysemityzm w y p i e r a się tradycji religijnej, świadczy raczej o tym, że skrycie tradycja ta t k w i w nim r ó w n i e g ł ę b o k o , jak dawniej w g o r l i w o ś c i w i a r y tkwiła świecka idiosynkrazja. R e l i g i a

nie

została zniesiona, ale wchłonięta jako d o b r o kulturalne. Sojusz oświecenia i p a n o w a n i a w y k l u c z a , by d o ś w i a d o m o ś c i przeniknęło to, c o jest w religii jej m o m e n t e m p r a w d y , i zachowuje

jej

u r z e c z o w i o n e formy. J e d n o i drugie jest ostatecznie korzystne dla faszyzmu: n i e o p a n o w a n a tęsknota zostaje skanalizowana w formie l u d o w e j rebelii, p o t o m k o w i e e w a n g e l i s t y c z n y c h marzycieli obra­ cają się w z o r e m W a g n e r o w s k i c h rycerzy G r a a l a w zaprzysięgłych członków

wspólnoty

krwi i gwardii doborowej,

religia jako

instytucja p o części stapia się bezpośrednio z systemem, p o części przechodzi w p r z e p y c h kultury m a s o w e j i defilad. Fanatyczna wiara, którą szczyci się W ó d z i j e g o świta, to nic i n n e g o jak zawzięta wiara, która przedtem wspierała z r o z p a c z o n y c h -

za­

przepaszczono tylko jej treści. J e d y n ą jej ż y w ą dziś treścią jest nienawiść d o tych, którzy w i a r y nie podzielają. U niemieckich

Dialektyka oświecenia

198

chrześcijan * z religii miłości nie ostało

się nic prócz

anty­

semityzmu. Chrześcijaństwo nie jest p o prostu regresem poza

judaizm.

W toku ewolucji o d postaci henoteistycznej d o uniwersalnej B ó g ż y d o w s k i nie d o końca w y z b y ł się cech d e m o n a p r z y r o d y . Strach, p o c h o d z ą c y z preanimistycznych p r a c z a s ó w , o d r y w a się o d przy­ rody i w n i k a w pojęcie absolutnej i władca podporządkowuje

jaźni, która

sobie p r z y r o d ę .

nieopisanej m o c y i wspaniałości, której

jako stwórca

M i m o całej swej

użycza mu to w y o b ­

c o w a n i e , jest dostępny dla myśli, która właśnie przez odniesienie d o t e g o , co najwyższe, transcendentalne, staje się uniwersalna. B ó g jako duch przeciwstawia się naturze jako inna zasada, która nie t y l k o gwarantuje ślepy cykl natury, jak w s z y s c y b o g o w i e mityczni, ale może też zeń w y z w o l i ć . J e d n a k ż e abstrakcyjność i odległość B o g a w z m o c n i ł a zarazem strach przed t y m , co niewspółmierne, a s p i ż o w e „ J a m jest", które nie toleruje n i c z e g o o b o k siebie, swoją obezwładniającą m o c ą przewyższa nawet bardziej ślepe, ale za to także

bardziej

wieloznaczne w y r o k i a n o n i m o w e g o

losu. B ó g

ż y d o w s k i żąda t e g o , co m u się należy, i rachuje się z opieszałymi. Wciąga swoje stworzenie w sieć p o w i n n o ś c i i zasług. Chrześcijań­ s t w o natomiast u w y d a t n i ł o m o m e n t łaski, który zresztą zawierał się w samej religii ż y d o w s k i e j p o d postacią przymierza z ludźmi

i w obietnicy

straszliwość absolutu,

w

Mesjasza. Chrześcijaństwo chrześcijaństwie

bowiem

Boga

złagodziło stworzenie

w b o s k o ś c i odnajduje samo siebie: boski pośrednik nosi człowiecze imię i umiera

człowieczą śmiercią. J e g o posłanie brzmi:

Nie

lękajcie się; z a k o n kruszeje w o b e c w i a r y ; w y ż s z a p o n a d wszelki majestat jest miłość, jedyne przykazanie. A l e te same czynniki, które sprawiają, że chrześcijaństwo znosi magiczną władzę religii naturalnej, sprawiają też, że raz jeszcze w y t w a r z a o n o idolatrię, w formie u d u c h o w i o n e j . O ile absolut zbliża się d o skończoności, o tyle s k o ń c z o n o ś ć ulega absolutyzacji. Chrystus, duch o b l e c z o n y w ciało, to b o s k a postać m a g a . Autore*

Deutsche

Christen

-

ruch łączący

treści

chrześcijaństwa

g e r m a ń s k o ś c i , p o w s t a ł y w latach 20., o d początku mu socjalizmowi

(pr%yp. tłum.).

sprzyjający

z ideologią narodowe­

Żywioły antysemityzmu

199

fleksja człowieka w absolucie, uczłowieczenie B o g a przez C h r y s ­ tusa to proton pseudos. Postęp w stosunku d o judaizmu o k u p i o n y jest twierdzeniem,

że człowiek

imieniem

J e z u s był

Bogiem.

Właśnie refleksyjny m o m e n t chrześcijaństwa, u d u c h o w i e n i e ma­ gii, winien jest nieszczęścia. J a k o istota d u c h o w a

przedstawiane

jest akurat to, co w stosunku d o ducha okazuje się istotą naturalną. A w s z a k duch to właśnie sprzeciw w o b e c takich roszczeń ze strony s k o ń c z o n o ś c i . Nieczyste sumienie musi zatem zalecać p r o r o k a jako symbol,

magiczną

chrześcijaństwo

praktykę

jako przemianę.

jest religią, w p e w n y m

To

sprawia,

że

sensie jedyną religią:

m y ś l o w y m przywiązaniem d o tego, co m y ś l o w o jest podejrzane, obszarem w y d z i e l o n y m w obrębie kultury. J u d a i z m przedchrześ­ cijański, tak jak wielkie systemy azjatyckie, jako wiara zaledwie daje się oddzielić o d życia n a r o d o w e g o , o d s p r a w y p o w s z e c h n e g o samozachowania. Przekształcenie p o g a ń s k i e g o rytuału ofiarnego nie d o k o n a ł o

się ani t y l k o w kulcie, ani t y l k o w

umysłach,

w y z n a c z a ł o formę procesu pracy. J a k o schemat procesu

pracy

ofiara staje się czymś racjonalnym. T a b u zmienia się w racjonalny regulamin procesu pracy. R e g u l u j e s p r a w ę rządów w czasie w o j n y i p o k o j u , siewy i zbiory, p r z y g o t o w y w a n i e p o k a r m ó w i ubój zwierząt. N a w e t jeżeli reguły nie wyrastają z racjonalnej myśli, to przecież z reguł w y n i k a racjonalność. W y s i ł e k uwolnienia się o d b e z p o ś r e d n i e g o strachu s t w o r z y ł u l u d ó w p r y m i t y w n y c h c e r e m o ­ niał rytuału - w judaizmie krystalizuje się w u ś w i ę c o n y rytm życia rodzinnego

i państwowego.

K a p ł a n i mieli c z u w a ć nad

prze­

strzeganiem obyczaju. Ich funkcja w systemie p a n o w a n i a ujaw­ niała się w teokratycznej

praktyce; chrześcijaństwo

tymczasem

chciało pozostać d u c h o w e , nawet g d y dążyło d o p a n o w a n i a . Przez ostatnią ofiarę, ofiarę C z ł o w i e k a - B o g a , uczyniło w y ł o m w ideo­ logii samozachowania, ale tym s a m y m przekazało z d e g r a d o w a n e istnienie sferze świeckiej: p r a w o m o j ż e s z o w e zostaje zniesione, ale z a r ó w n o cesarzowi, jak B o g u oddaje się to, co im się należy. P r z y ś w i a d c z a się świeckiej zwierzchności albo się ją

uzurpuje,

a chrześcijaństwo u p r a w i a się jako k o n c e s j o n o w a n y resort zbawie­ nia. N a ś l a d o w a n i e Chrystusa jest nakazane

jako sposób

prze­

zwyciężenia s a m o z a c h o w a n i a . T a k w i ę c pełna poświęcenia miłość

Dialektyka oświecenia

200

zostaje p o z b a w i o n a naiwności, oddzielona o d miłości naturalnej i z a k s i ę g o w a n a w rubryce zasług. M i ł o ś ć zapośredniczona przez w i e d z ę o zbawieniu,

ma zarazem

b y ć miłością

bezpośrednią;

pojednaniem p r z y r o d y i t e g o , co nadprzyrodzone. N a tym polega jej nieprawda: że w s p o s ó b złudnie afirmatywny nadaje

sens

zaparciu się s a m e g o siebie. Sens ten jest złudny, p o n i e w a ż kościół stoi w p r a w d z i e tym, że ludzie w e d ł u g j e g o nauki - w wersji katolickiej żądającej d o b r y c h u c z y n k ó w , w wersji protestanckiej żądającej w i a r y - w i d z ą drogę zbawienia, ale nie m o ż e z a g w a r a n t o w a ć osiągnięcia celu. O k o l i c z ­ ność, że d u c h o w a obietnica zbawienia nie ma m o c y wiążącej - ó w ż y d o w s k i i n e g a t y w n y m o m e n t w chrześcijańskiej

doktrynie,

relatywizujący m a g i ę i w końcu także k o ś c i ó ł - okoliczność tę c z ł o w i e k naiwnie wierzący potajemnie

neguje,

chrześcijaństwo,

religia nadprzyrodzona, staje się dlań m a g i c z n y m rytuałem, religią naturalną. Wierzy t y l k o w t e d y , g d y zapomina

o swej wierze.

W m a w i a sobie wiedzę i p e w n o ś ć jak a s t r o l o g o w i e i spirytyści. W stosunku d o teologii przepojonej d u c h e m jest to niekoniecznie najgorsza p o s t a w a . Stara W ł o s z k a , która ofiarowuje

świętemu

G e n n a r o świeczkę w intencji w n u k a na w o j n i e , jest może bliższa p r a w d y niż w o l n i o d b a ł w o c h w a l s t w a p o p i i p r o b o s z c z o w i e , b ł o g o s ł a w i ą c y b r o ń , p r z e c i w k o której święty G e n n a r o jest bezsil­ ny. D l a prostoduszności sama religia staje się namiastką religii. T e g o rodzaju intuicje t o w a r z y s z y ł y chrześcijaństwu o d s a m e g o początku, ale t y l k o paradoksalni chrześcijanie, chrześcijanie antyoficjalni, o d Pascala przez L e s s i n g a i K i e r k e g a a r d a p o Bartha, traktowali je jako zasadnicze przesłanki swej teologii. Ś w i a d o m o ś ć ta nie t y l k o czyniła ich radykałami, ale użyczała także tolerancji. Inni natomiast, którzy intuicje te tłumili i z nieczystym sumieniem wmawiali

sobie

chrześcijaństwo

jako n i e z a w o d n e

posiadanie,

musieli szukać potwierdzenia własnej wiecznej szczęśliwości w do­ czesnym nieszczęściu tych, którzy nie złożyli mrocznej

ofiary

z r o z u m u . T a k i e są religijne źródła antysemityzmu. W y z n a w c y religii Syna nienawidzą z w o l e n n i k ó w religii Ojca za ich lepszą w i e d z ę . D u c h zakrzepły w zbawienie jest w r o g i e m ducha. D l a chrześcijańskich a n t y s e m i t ó w zgorszeniem jest p r a w d a , która umie

Żywioły antysemity^wu

201

sprostać nieszczęściu nie racjonalizując g o i która zachowuje ideę niezasłużonej szczęśliwości w b r e w b i e g o w i świata i p o r z ą d k o w i zbawienia, gdzie ma się ona j a k o b y realizować. A n t y s e m i t y z m ma potwierdzać, że rytuał w i a r y i historii jest słuszny, dopełniając g o na tych, którzy słuszności tej zaprzeczają.

V „ R z e k ł e m , że cię nie znoszę - pamiętać o tym r a c z " - p o w i a d a Z y g f r y d , g d y M i m e zabiega o j e g o w z g l ę d y . Stara o d p o w i e d ź w s z y s t k i c h antysemitów to p o w o ł a n i e się na idiosynkrazję. O d tego, czy treść idiosynkrazji stanie się pojęciem, czy zawrze się w niej ś w i a d o m o ś ć własnej bezsensowności, zależy emancypacja społeczeństwa o d antysemityzmu. Idiosynkrazja zaś o d n o s i się d o t e g o , co szczególne. Z a naturalne uchodzi to, co o g ó l n e , to, co pasuje d o c e l o w y c h struktur społeczeństwa. N a t u r a , która kanała­ mi p o r z ą d k u pojęć nie a w a n s o w a ł a d o celowej funkcji, p r z e n i k l i w y zgrzyt rysika p o tabliczce, haut gout, który e w o k u j e nieczystości i zgniliznę, pot, występujący na czoło s t r u d z o n e g o

człowieka,

w s z y s t k o , co nie dotrzymuje k r o k u albo narusza zakazy, w k t ó r y c h gromadzi

się postęp

stuleci, przejmuje

dreszczem

i wzbudza

odrazę. M o t y w y , do których odnosi się idiosynkrazja, przypominają 0

pochodzeniu.

Przywołują momenty

biologicznej

prehistorii;

znaki niebezpieczeństwa, przy których jeżyły się w ł o s y na g ł o w i e 1 k r e w zastygała w żyłach. Idiosynkrazja to stan, w

którym

poszczególne o r g a n y w y m y k a j ą się p a n o w a n i u p o d m i o t u ;

spon­

tanicznie idą za g ł o s e m fundamentalnych b o d ź c ó w b i o l o g i c z n y c h . J a , które d o ś w i a d c z a siebie w reakcjach takich jak

drętwienie

s k ó r y , mięśni, c z ł o n k ó w , nie włada w s z a k nimi d o końca. R e a k c j e te upodobniają J a przez chwilę d o otaczającej nieruchomej natury. G d y jednak to, co ruchliwe, zbliża się d o t e g o , co nieruchome, g d y wyżej

rozwinięte

życie zbliża się d o czystej natury,

w y o b c o w u j e się w stosunku d o niej, g d y ż nieruchoma

zarazem natura,

w którą - jak Dafne - chce się przeistoczyć ż y w a istota w stanie

Dialektyka oświecenia

202

n a j w y ż s z e g o podniecenia, zdolna jest jedynie d o najbardziej ze­ w n ę t r z n y c h , przestrzennych relacji. Przestrzeń jest alienacją ab­ solutną. G d y ludzka istota chce u p o d o b n i ć się d o natury, zarazem twardnieje, znieczula się w stosunku d o niej. O c h r o n a jako strach jest formą mimicry.

O w e reakcje znieruchomienia u c z ł o w i e k a to

archaiczne schematy samozachowania: postać m a r t w o t y jest ceną, jaką życie płaci za przetrwanie. O r g a n i c z n ą adaptację d o t e g o , co inne, czyli zachowania ściśle mimetyczne, cywilizacja zastępuje, najpierw, w fazie magicznej, z o r g a n i z o w a n y m s t o s o w a n i e m m i m e t y z m u , a wreszcie, w fazie historycznej, racjonalną praktyką, pracą. N i e k o n t r o l o w a n y mimetyzm zostaje o d r z u c o n y . A n i o ł z o g n i s t y m mieczem, który w y p ę ­ dza ludzi z raju na d r o g ę technicznego postępu, sam jest s y m b o l e m t a k i e g o postępu. S u r o w o ś ć , z jaką przez stulecia panujący z a r ó w n o w ł a s n e m u p o t o m s t w u , jak m a s o m p o d d a n y c h wzbraniali nawrotu d o m i m e t y c z n y c h form istnienia, poczynając o d religijnego zakazu czynienia w i z e r u n k u przez społeczną p o g a r d ę dla a k t o r ó w i C y g a ­ n ó w , aż p o p e d a g o g i k ę , która oducza dzieci o d dziecinności, to w a r u n k i cywilizacji. Społeczne i i n d y w i d u a l n e w y c h o w a n i e utwie­ rdza ludzi w obiektywizujących gestach pracy i strzeże ich przed p o n o w n y m pogrążeniem się w falującym c y k l u otaczającej przyro­ dy. K a ż d y stan dekoncentracji, ba - każde oddanie się czemuś zawiera cechy mimicry.

J a w y k u w a się w procesie uodpornienia na

mimicry. Poprzez konstytucję J a dokonuje się przejście o d odzwier­ ciedlającej mimesis d o k o n t r o l o w a n e j refleksji. Miejsce fizycznego u p o d o b n i e n i a d o natury zastępuje „ r o z p o z n a w a n i e w pojęciu", u j m o w a n i e t e g o , co różne, przez to, c o j e d n a k o w e . Wszelako konstelacja, w której t w o r z y się j e d n a k o w o ś ć , bezpośrednia w mi­ mesis

i zapośredniczona

w

syntezie, u p o d o b n i e n i e

do

rzeczy

w ślepym o d r u c h u życia i p o r ó w n y w a n i e u r z e c z o w i o n e g o zjawis­ ka w toku

konstruowania

n a u k o w e g o pojęcia, powstaje

pod

znakiem strachu. S p o ł e c z e ń s t w o jest kontynuacją groźnej natury jako trwały, z o r g a n i z o w a n y p r z y m u s , który

reprodukując

się

w jednostkach j a k o k o n s e k w e n t n e s a m o z a c h o w a n i e , g o d z i zwrot­ nie w naturę j a k o społeczne p a n o w a n i e nad naturą. N a u k a jest p o w t ó r z e n i e m , uszlachetnionym w formie z a o b s e r w o w a n e j prawi-

Żywioły antysemityzmu

203

d ł o w o ś c i , u t r w a l a n y m w stereotypach. M a t e m a t y c z n a formuła jest ś w i a d o m i e s t o s o w a n ą regresją, jak kiedyś magiczny rytuał; jest najbardziej w y s u b l i m o w a n y m użytkiem mimicry. W technice adap­ tacja d o m a r t w o t y w służbie s a m o z a c h o w a n i a nie d o k o n u j e się już jak w magii przez cielesne naśladowanie zewnętrznej natury, ale przez automatyzację

d u c h o w y c h p r o c e s ó w , przez ich zamianę

w ślepe przebiegi. W r a z z triumfem techniki ludzka ekspresja zostaje poddana kontroli i zarazem staje się p r z y m u s o w a . Z w s z y s ­ tkich praktyk p r z y s t o s o w a n i a się do natury pozostaje wyłącznie uodpornienie się w stosunku do natury. B a r w ą o c h r o n n ą i o d ­ straszającą jest dziś ślepe p a n o w a n i e nad naturą, tożsame z d a l e k o ­ siężną celowością. W burżuazyjnym sposobie produkcji nieusuwalne mimetyczne pozostałości w s z y s t k i c h praktyk

skazane

są na

Bezlitosny zakaz regresji sam n a b y w a charakteru

zapomnienie. fatalnej

siły,

negacja stała się tak totalna, że realizuje się poza ś w i a d o m o ś c i ą . L u d z i e oślepieni przez cywilizację stykają się z w ł a s n y m i rysami mimetycznymi -

już stanowiącymi

dla nich

tabu -

dopiero

w p e w n y c h gestach i s p o s o b a c h z a c h o w a n i a , które napotykają u innych i które j a k o w y i z o l o w a n e resztki, zawstydzające rudymenty rzucają się w oczy na tle z r a c j o n a l i z o w a n e g o otoczenia. T o , 1

co o d p y c h a jako obce, jest w rzeczywistości aż nadto s w o j s k i e . Są to zaraźliwe gesty stłumionej przez cywilizację bezpośredniości: dotykanie, przytulanie się, uspokajanie, n a m o w a . N i e w c z e s n o ś ć takich o d r u c h ó w jest dziś gorsząca. Wydają się one przekładać od d a w n a u r z e c z o w i o n e stosunki między ludźmi na osobiste stosunki władzy -

za p o m o c ą tych g e s t ó w chce się kupca z m i ę k c z y ć

p o c h l e b s t w e m , dłużnika groźbą, wierzyciela błaganiem. W końcu każdy spontaniczny

o d r u c h odstręcza, j e g o m o c odziaływania

słabnie. Wszelka ekspresja nie-manipulowana w y d a j e się g r y m a ­ sem, t y m , czym zawsze była ekspresja m a n i p u l o w a n a - w kinie, w linczu, w p r z e m ó w i e n i a c h W o d z a . N i e z d y s c y p l i n o w a n a m i m i k a jest piętnem d a w n y c h form p a n o w a n i a , w y c i ś n i ę t y m na żywej substancji p o d d a n y c h i m o c ą n i e ś w i a d o m e g o procesu n a ś l a d o w a 1

Por.

S.

Freud:

s. 2 5 4 , 2 5 9 i n a s t .

Das Unheimliche. W: Gesammelte Werke,

w y d . c y t . , t. 1 2 ,

Dialektyka oświecenia

204

nia w e w c z e s n y m dzieciństwie przenoszona z p o k o l e n i a na p o k o l e ­ nie, z Ż y d a handlującego

starzyzną na bankiera. T a k a mimika

w y w o ł u j e w ś c i e k ł o ś ć , p o n i e w a ż p o ś r ó d n o w y c h s t o s u n k ó w pro­ dukcji obnosi się z d a w n y m strachem,

o k t ó r y m trzeba było

zapomnieć, aby w tychże n o w y c h stosunkach przeżyć. N a ten m o m e n t p r z y m u s o w o ś c i , na w ś c i e k ł o ś ć d r ę c z o n e g o i dręczyciela, którzy

ukazują

się z n o w u

w

g r y m a s i e , i to

nierozróżnialni,

c z ł o w i e k c y w i l i z o w a n y reaguje własną wściekłością. O d p o w i e d z i ą na bezsilny p o z ó r jest zabójcza rzeczywistość, o d p o w i e d z i ą na grę - śmiertelna p o w a g a . G r y m a s w y d a j e się grą, p o n i e w a ż zamiast spełniać p o w a ż n ą pracę, demonstruje raczej niechęć. Wydaje się w y m y k a ć p o w a d z e istnienia, p o n i e w a ż bez s k r ę p o w a n i a jej p r z y ś w i a d c z a : a zatem jest nieautentyczny. E k s p r e s j a jest bolesnym echem p r z e m o c y , przewa­ żającej

siły, która

daje o sobie znać w skardze. Z a w s z e jest

przesadna, c h o ć b y była najbardziej

autentyczna,

p o n i e w a ż , jak

w k a ż d y m dziele sztuki, tak w k a ż d y m głosie skargi w y d a j e się zawierać cały świat. A d e k w a t n y w o b e c p r z e m o c y jest t y l k o czyn. C z y n , a nie m i m e t y z m , zdolny jest p o ł o ż y ć kres cierpieniu. A l e k o n s e k w e n c j ą czynu jest nieruchoma i niewzruszona t w a r z , u koń­ ca e p o k i wreszcie jest to dziecinna twarz ludzi p r a k t y k i , p o l i t y k ó w , k l e c h ó w , generalnych d y r e k t o r ó w i g a n g s t e r ó w . R y k faszystow­ skich p o d s z c z u w a c z y i starszych o b o z o w y c h ukazuje

odwrotną

stronę tej samej sytuacji społecznej. R y k jest tak zimny jak zimny jest interes. W y w ł a s z c z a j ą skargę natury i robią z niej element s w o i c h technik. Ich w y c i e jest dla p o g r o m u tym, c z y m urządzenie a l a r m o w e dla niemieckich b o m b lotniczych: przyciśnięciem guzika włącza się krzyk strachu,

który w y w o ł u j e strach. N a dźwięk

k r z y k u boleści, który najpierw n a z y w a p r z e m o c p o imieniu, ba -

na dźwięk z w y k ł e g o s ł o w a , które oznacza ofiarę: Francuz,

Murzyn, Ż y d -

w p r a w i a j ą się rozmyślnie w desperację

prze­

ś l a d o w a n y c h , którzy muszą uderzać. S ą f a ł s z y w y m konterfektem bojaźliwej mimesis.

R e p r o d u k u j ą w sobie nienasycenie władzy,

której się boją. Potrzeba im w s z y s t k i e g o , w s z y s t k o ma d o nich należeć. Sama egzystencja innych jest drażniąca. Inni rozpierają się ł o k c i a m i i trzeba ich odesłać tam, gdzie ich miejsce, wskazać

Żywioły antysemityzmu

205

granice - granice bezgranicznego strachu. K t o szuka schronienia, nie znajdzie g o ; tym, którzy wyrażają to, c z e g o pragną w s z y s c y - p o k o j u , ojczyzny, w o l n o ś c i - n o m a d o m i k u g l a r z o m o d w i e c z n i e o d m a w i a n o p r a w a osiedlania się. T o , c z e g o c z ł o w i e k się boi, zostanie mu w y r z ą d z o n e . N a w e t ostatni spoczynek nie będzie s p o k o j n y . Niszczenie cmentarzy nie jest w y b r y k i e m antysemityz­ mu, jest samym antysemityzmem. W y g n a ń c y wzbudzają natrętnie chęć w y g n a n i a . Piętno, jakie pozostawiła na nich p r z e m o c , bez k o ń c a wznieca przemoc. T o , co chce jedynie w e g e t o w a ć , będzie w y t ę p i o n e . W chaotyczno-regularnych reakcjach ucieczki niższych zwierząt,

w obrazach

mrowiącej

się ciżby, w

konwulsyjnych

ruchach t o r t u r o w a n y c h przejawia się to, co z n ę d z n e g o życia m i m o w s z y s t k o nie daje się n i g d y o d końca o p a n o w a ć : impuls m i m e t y c z ny. W śmiertelnej w a l c e , w sferze skrajnie przeciwstawnej w o l n o ­ ści, w o l n o ś ć prześwieca nieodparcie jako przekreślona determina­ cja materii. P r z e c i w k o niej kieruje się idiosynkrazja," która j a k o s w ó j m o t y w podaje antysemityzm. Psychiczną energią, jaką uruchamia antysemityzm polityczny, jest właśnie taka zracjonalizowana idiosynkrazja. W s z y s t k i e prete­ ksty, umiejętnie p o d s u w a n e przez W o d z a i j e g o świtę, służą temu, by bez j a w n e g o naruszania zasady realności, niejako z h o n o r e m , ulec pokusie m i m e t y z m u .

N i e m o g ą znieść Ż y d a i wciąż g o

naśladują. N i e ma antysemity, który nie miałby w e k r w i zdolności naśladowania t e g o , c z y m jest dla n i e g o Ż y d . J e s t to zawsze ten sam mimetyczny szyfr: w y m o w n y gest ręki, śpiewna intonacja,

która

niezależnie o d sensu w y p o w i e d z i o d m a l o w u j e

obraz

ruchomy

rzeczy i emocji, nos to — flzjonomiczne principium

indwiduationis,

niejako znak pisarski, który naznacza twarz jednostki s z c z e g ó l n y m charakterem. W w ą c h a c t w i e z jego w i e l o z n a c z n y m i s k ł o n n o ś c i a m i żyje d a w n a tęsknota d o niższych form istnienia, d o b e z p o ś r e d n i e g o zjednoczenia

się z otaczającą

naturą, z ziemią i błotem.

Ze

w s z y s t k i c h czynności z m y s ł ó w akt wąchania, które jest przyciąga­ ne, a nie u p r z e d m i o t o w i ą , świadczy najdobitniej o n i e ś w i a d o m y m pragnieniu zatracenia się w czymś i n n y m i utożsamienia z nim. D l a t e g o w o ń i p o w o n i e n i e , percepcja i przedmiot percepcji - które w akcie wąchania stapiają się ze sobą - mają więcej ekspresji niż

Diakktyka oświecenia

206

inne zmysły. Widząc pozostaje się tym, kim się jest, wąchając - zatraca się tożsamość. T o t e ż dla cywilizacji zapach jest hańbą, znakiem niższych w a r s t w społecznych, g o r s z y c h ras i nieszlachet­ nych zwierząt. C z ł o w i e k o w i c y w i l i z o w a n e m u w o l n o o d d a w a ć się takim

uciechom

t y l k o w t e d y , g d y zakaz zostanie

zawieszony

w imię rzeczywiście lub pozornie p r a k t y c z n y c h c e l ó w . M o ż n a d o g o d z i ć zakazanemu p o p ę d o w i , g d y nie ulega wątpliwości, że chodzi o j e g o wytępienie. N a tym polega fenomen żartu albo figla. J e s t to żałosna parodia spełnienia. J a k o w z g a r d z o n a ,

gardząca

samą sobą funkcja mimetyczna dostarcza tajemnych rozkoszy. K t o wietrzy zapachy, „ b r z y d k i e z a p a c h y " , aby je tępić, może d o w o l i n a ś l a d o w a ć węszenie, które w zapachu znajduje niezracjonalizowaną uciechę. G d y c z ł o w i e k c y w i l i z o w a n y zdezynfekuje

zakazany

o d r u c h przez b e z w z g l ę d n ą identyfikację z zakazującą

instancją,

w o l n o mu się t e g o o d r u c h u dopuścić. P o przekroczeniu progu

zaczyna się k r ó l e s t w o śmiechu.

antysemickich

reakcji.

Tak

A n t y s e m i c i zbierają

wygląda się, by

tego

schemat

świętować

chwile a u t o r y t a t y w n e g o zniesienia zakazu, b o tylko ta chwila czyni z nich k o l e k t y w , konstytuuje ich jako w s p ó l n o t ę p o d o b n y c h . Ich w r z a w a to z o r g a n i z o w a n y śmiech. I m okrutniejsze

oskarżenia

i g r o ź b y , im w i ę k s z a furia, tym bardziej zniewalająca jest też d r w i n a . W ś c i e k ł o ś ć , d r w i n a i jadowite naśladowanie to w gruncie Sens f a s z y s t o w s k i e g o formalizmu,

rytualnej

d y s c y p l i n y , m u n d u r ó w i całej pozornie irracjonalnej

rzeczy

to

samo.

aparatury

p o l e g a na t y m , by u m o ż l i w i ć zachowania mimetyczne. Sztucznie w y m y ś l o n e s y m b o l e , w ł a ś c i w e każdemu r u c h o w i k o n t r r e w o l u c y j ­ n e m u , trupie g ł ó w k i i maskarady, barbarzyńskie bębnienie, m o n o ­ tonne powtarzanie s ł ó w i g e s t ó w to nic i n n e g o jak z o r g a n i z o w a n e naśladowanie p r a k t y k m a g i c z n y c h , mimesis w stosunku d o mimesis. W ó d z ze s w o j ą s z m i r o w a t ą twarzą i c h a r y z m ą nakręconej histerii p r z e w o d z i k o r o w o d o w i . J e g o wizerunek dokonuje

tego

w s z y s t k i e g o , co i n n y m

zastępczo i in w

effigie

rzeczywistości jest

zabronione. Hitler może g e s t y k u l o w a ć jak k l o w n , M u s s o l i n i może sobie p o z w a l a ć na falset jak p r o w i n c j o n a l n y tenor, G o e b b e l s może m ó w i ć p r ę d k o jak ż y d o w s k i a k w i z y t o r , k t ó r e g o poleca zamor­ d o w a ć , C o u g h l i n może głosić miłość jak sam Z b a w i c i e l , którego

Żywioły antysemityzmu

207

u k r z y ż o w a n i e przedstawia p o to, by dalej trwał przelew k r w i . F a s z y z m jest totalitarny także o tyle, że stara się bunt uciśnionej natury p r z e c i w k o p a n o w a n i u w y k o r z y s t a ć bezpośrednio w służbie panowania. T e n mechanizm potrzebuje Ż y d ó w . Ich sztucznie s p o t ę g o w a n a w i d o c z n o ś ć działa na p r a w o w i t e g o syna cywilizacji dobrze u r o ­ d z o n y c h jak pole magnetyczne. G d y c z ł o w i e k dobrze zakorzenio­ ny dostrzega w t y m , co różni g o o d Ż y d a , miarę r ó w n o ś c i , człowieczeństwa, indukcyjnie w z b u d z a w sobie poczucie przeci­ w i e ń s t w a , obcości. W ten s p o s ó b o d r u c h y o b ł o ż o n e tabu, g d y ż sprzeczne z panującym porządkiem pracy, zostają przetranspono­ wane

w

konformizujące

idiosynkrazje.

Ekonomiczna

pozycja

Ż y d ó w , ostatnich o s z u k a n y c h o s z u s t ó w ideologii liberalistycznej, nie s t a n o w i zaś bynajmniej niezawodnej o c h r o n y . P o n i e w a ż Ż y d z i tak dobrze nadają się d o w y t w a r z a n i a o w y c h p s y c h i c z n y c h p r ą d ó w indukcyjnych,

automatycznie

są p r e d e s t y n o w a n i

do

pełnienia

takich funkcji. Dzielą los buntującej się natury, ustawieni w tej roli przez faszyzm, ślepo i przezornie zarazem. N i e ma w i ę k s z e g o znaczenia, czy Ż y d z i j a k o jednostki rzeczywiście mają jeszcze o w e mimetyczne cechy, fatalnie zaraźliwe, albo czy im się te cechy t y l k o przypisuje. Z c h w i l ą g d y e k o n o m i c z n i potentaci raz p r z e z w y c i ę ż ą strach przed f a s z y s t o w s k i m i zarządcami, Ż y d z i natychmiast mają przeciwko

sobie

harmonię

narodowej

wspólnoty.

Panowanie

porzuca ich, s k o r o t y l k o m o c ą postępującego w y o b c o w a n i a o d natury przeobraża się w g o ł ą naturę. Ż y d o m zarzuca się z b i o r o w o zakazane praktyki magiczne, k r w a w e rytuały. P o d ś w i a d o m a u tu­ b y l c ó w chętka p o w r o t u

do mimetycznych praktyk

ofiarnych,

z a m a s k o w a n a jako oskarżenie, święci triumfalne z m a r t w y c h w s t a ­ nie w ś w i a d o m o ś c i . Z c h w i l ą g d y cała g r o z a p r a c z a s ó w , p o k o n a ­ nych przez

cywilizację, zostaje

zrehabilitowana

j a k o racjonalny

wskutek interes,

projekcji na nie ma

już

Żydów żadnych

h a m u l c ó w . G r o z ę można zrealizować, a realizacja ta p r z e w y ż s z a jeszcze złą treść projekcji. R o d z i m e fantazje n a r o d o w c ó w o ż y d o w ­ skich zbrodniach, o dzieciobójstwie i sadystycznych ekscesach, o zatruwaniu narodu i m i ę d z y n a r o d o w y m spisku - w s z y s t k o to definiuje dokładnie antysemickie marzenia, lecz nie osiąga stadium

Dialektyka oświecenia

208

realizacji. G d y raz do t e g o dojdzie, w ó w c z a s samo s ł o w o „ Ż y d " wydaje się k r w a w y m g r y m a s e m , k t ó r e g o odzwierciedleniem jest c h o r ą g i e w ze s w a s t y k ą -

trupia czaszka i krzyż z zagiętymi

ramionami; n a z w a ć k o g o ś Ż y d e m to d o m a g a ć się z m a s a k r o w a n i a g o , by p r z y p o m i n a ł ten wizerunek. Cywilizacja to triumf społeczeństwa nad naturą, który w s z y s t k o przemienia w g o ł ą naturę. Sami Ż y d z i uczestniczyli w tym procesie przez tysiąclecia, w n o s z ą c z a r ó w n o w k ł a d oświecenia, jak cyniz­ mu. Najstarszy patriarchat, jaki przetrwał, wcielenie m o n o t e i z m u , zmienił tabu w cywilizacyjne m a k s y m y w czasach, g d y inni trwali jeszcze przy magii. W y d a j e się, że Ż y d o m udało się to, o co daremnie

zabiegało chrześcijaństwo:

obezwładnienie

magii

jej

w ł a s n ą mocą, która jako służba boża obraca się p r z e c i w k o samej sobie. N i e tyle wytępili upodobnienie w czystych o b o w i ą z k a c h przetrwało

w

rytuału.

pojednawczej

d o natury, ile znieśli je

Tym

samym

upodobnienie

pamięci, i nie uległo -

poprzez

symbolizację - r e g r e s o w i d o mitologii. D l a t e g o Ż y d z i w o c z a c h z a a w a n s o w a n e j cywilizacji uchodzą za tych, którzy pozostali w tyle i w y s f o r o w a l i się zanadto d o przodu, za p o d o b n y c h i n i e p o d o b ­ nych, za sprytnych i głupich. O b w i n i a się ich o to, co - j a k o p i e r w s i przedstawiciele cywilizacji mieszczańskiej - p i e r w s i w sobie przeła­ mali: podatność na uwodzicielski urok niższych form życia, p o c i ą g d o zwierzęcości i d o ziemi, idolatrię. P o n i e w a ż w y n a l e ź l i pojęcie koszerności, prześladowani są jako świnie. A n t y s e m i c i w y s t ę p u j ą w roli e g z e k u t o r ó w S t a r e g o Testamentu: dbają o to, b y Ż y d z i , którzy spożyli o w o c d r z e w a w i a d o m o ś c i , obrócili się w p r o c h .

VI A n t y s e m i t y z m opiera się na fałszywej projekcji. P r o j e k c j a ta stanowi p r z e c i w i e ń s t w o autentycznej

mimesis,

bliska jest zasad­

niczo mimesis w y p a r t e j , ba - jest bodaj jej p a t y c z n y m p r z e j a w e m . Mimesis

to u p o d o b n i e n i e

się d o otoczenia,

fałszywa p r o j e k c j a

u p o d o b n i a otoczenie d o siebie. Jeżeli ta pierwsza znajduje w świe­ cie z e w n ę t r z n y m m o d e l , d o k t ó r e g o u p o d o b n i a się w e w n ę t r z n i e ,

Żywioły antysemityzmu

209

o b c o ś ć przeobraża w s w o j s k o ś ć , to ta d r u g a transponuje w e w n ę t ­ rzne napięcie na świat zewnętrzny i temu, co najbardziej s w o j s k i e , nadaje piętno w r o g a . Własne odruchy, k t ó r y c h p o d m i o t nie chce d o p u ś c i ć , ale które przecież należą d o n i e g o , p r z y p i s y w a n e są p r z e d m i o t o w i : potencjalnej ofierze. Z w y k ł y paranoik nie może sam w y b i e r a ć ofiary, j e g o w y b o r y p o d y k t o w a n e są p r a w i d ł o w o ś ­ ciami c h o r o b y . W faszyzmie zachowania te p o d c h w y t u j ą politycy, przedmiot

c h o r o b y jest o d p o w i e d n i o d o sytuacji w y z n a c z o n y ,

obłąkany system staje się racjonalną n o r m ą w świecie, a odstęp­ s t w o o d niego t r a k t o w a n e jest j a k o neuroza. M e c h a n i z m , k t ó r y m posługuje się totalitarny porządek, jest tak stary jak cywilizacja. Stłumione przez rodzaj ludzki o d r u c h y seksualne umiały z a r ó w n o u jednostek, jak u całych n a r o d ó w , przetrwać i przebić się, g d y otaczający

świat w

rojeniach

przybierał postać

diabolicznego

systemu. Ż ą d n y m o r d u zaślepieniec zawsze widział w prześladowcę,

na

którego

rzucał

się w

desperackiej

ofierze obronie

własnej, a największe m o c a r s t w a , nim z d e c y d o w a ł y się napaść na najsłabszych sąsiadów, d o p a t r y w a ł y się w tychże

nieznośnego

zagrożenia. Racjonalizacja była trickiem i zarazem

przymusem.

T e n , k o g o obiera się w r o g i e m , jest już postrzegany jako w r ó g . Z a b u r z e n i e p o l e g a na t y m , że p o d m i o t

nie potrafi

dokładnie

w y o d r ę b n i ć w ł a s n e g o i c u d z e g o udziału w treściach projekcji. W p e w n y m sensie wszelkie postrzeganie jest projekcją. Projek­ cja w r a ż e ń z m y s ł o w y c h to dziedzictwo animalnych

praczasów,

mechanizm służący celom o c h r o n y i zdobycia p o ż y w i e n i a , prze­ dłużony organ g o t o w o ś c i d o w a l k i , jaką w y ż s z e gatunki zwierząt, o c h o c z o bądź niechętnie, reagują na każdy ruch, niezależnie o d jego intencji. U c z ł o w i e k a projekcja jest z a u t o m a t y z o w a n a ,

jak

inne funkcje związane z atakiem i obroną, które stały się o d ­ ruchami. W ten s p o s ó b konstytuuje się j e g o świat p r z e d m i o t o w y , jako p r o d u k t o w e j „ s z t u k i ukrytej w głębiach duszy ludzkiej, której p r a w d z i w y c h t r i c k ó w n i g d y chyba nie o d g a d n i e m y w przy­ rodzie i nie p o s t a w i m y ich sobie niezakrytych przed

2

oczy" .

System rzeczy, stałe u n i w e r s u m , k t ó r e g o nauka jest t y l k o abstrak2

t.

I. Kant: Krytyka czystego rozumu. Przeł. R. Ingarden. Warszawa 1 9 5 7 , 1 , s. 2 9 2 .

Dialektyka oświecenia

2IO

c y j n y m w y r a z e m , to - jeśli przenieść K a n t o w s k ą k r y t y k ę poznania na a n t r o p o l o g i ę -

n i e ś w i a d o m y w y t w ó r z w i e r z ę c y c h narzędzi

w walce o życie, rezultat o w e j automatycznej projekcji. W ludzkim społeczeństwie, gdzie w r a z z w y k s z t a ł c e n i e m się i n d y w i d u u m różnicuje się też życie emocjonalne i intelektualne, jednostka musi w

rosnącej

mierze

kontrolować

projekcję,

musi

się nauczyć

zarazem ją w y s u b t e l n i a ć i p o w ś c i ą g a ć . P o d presją e k o n o m i c z n ą jednostka uczy się rozróżniać między cudzymi a w ł a s n y m i myślami i uczuciami - tak powstaje różnica między światem z e w n ę t r z n y m a w e w n ę t r z n y m , m o ż l i w o ś ć dystansu i identyfikacji, samowiedza i sumienie. A b y zrozumieć k o n t r o l o w a n ą projekcję i jej degenera­ cję w formie fałszywej projekcji, która należy do istoty anty­ semityzmu, potrzebne będą bardziej s z c z e g ó ł o w e rozważania. Fizjologiczna teoria postrzeżenia, przez filozofów o d czasów kantyzmu

wzgardzona

jako naiwnie

realistyczna i oparta

na

b ł ę d n y m kole, objaśnia świat postrzeżeń j a k o sterowane przez intelekt odzwierciedlenie danych, dostarczanych m ó z g o w i przez rzeczywiste przedmioty.

Z g o d n i e z tym

poglądem

odebrane

informacje p u n k t o w e , wrażenia, p o r z ą d k o w a n e są przez intelekt. J e ż e l i nawet z w o l e n n i c y gestaltyzmu obstają przy tym, że fizjo­ logiczna substancja odbiera nie tylko p u n k t y , ale o d razu też strukturę, to w s z a k S c h o p e n h a u e r i H e l m h o l t z więcej wiedzieli 0 krzyżujących się relacjach między p o d m i o t e m a przedmiotem - m i m o i właśnie dlatego, że ujmowali tę relację jako k o ł o - niż dopuszczała oficjalna linia szkoły, tak n e o p s y c h o l o g i c z n e j , jak n e o k a n t o w s k i e j : postrzeżenie

zawiera w sobie istotnie pojęcia

1 sądy. M i ę d z y p r a w d z i w y m przedmiotem

a niepodważalnymi

d a n y m i z m y s ł o w y m i , między światem w e w n ę t r z n y m a zewnętrz­ n y m zieje przepaść, którą p o d m i o t musi p r z e b y ć na własne r y z y k o . A b y odzwierciedlić rzecz taką, jaka jest, p o d m i o t musi dać jej więcej, niż o d niej otrzymuje. P o d m i o t o d t w a r z a raz jeszcze świat, który g o otacza, na p o d s t a w i e ś l a d ó w , jakie świat pozostawia w j e g o zmysłach: jedność rzeczy z całą w i e l o r a k o ś c i ą cech i stanów; i z w r o t n i e konstytuuje w ten s p o s ó b J a , uczy się b o w i e m nie tylko z e w n ę t r z n y m , ale także z w o l n a od tychże w y o d r ę b n i a j ą c y m się w e w n ę t r z n y m w r a ż e n i o m n a d a w a ć syntetyczną jedność. T o ż s a m e

Żywioły antysemityzmu

211

J a jest najpóźniejszym stałym p r o d u k t e m projekcji. W procesie, który historycznie m ó g ł rozpocząć się d o p i e r o w miarę r o z w o j u sił, rządzących k o n s t y t u o w a n i e m się ludzkiej fizjologii, J a roz­ w i n ę ł o się jako funkcja

syntetyczna i zarazem

ekscentryczna.

Zresztą także jako coś, co samoistnie się o b i e k t y w i z u j e , jest t y l k o tym, c z y m jest dla n i e g o świat o b i e k t y w n y . W e w n ę t r z n a głębia p o d m i o t u to nic innego jak t y l k o subtelność i b o g a c t w o zewnętrz­ n e g o świata postrzeżeń. G d y ta k r z y ż o w a relacja zostaje zakłócona, J a zastyga w kamień. Jeżeli - jak chcą p o z y t y w i ś c i - J a p o l e g a na rejestrowaniu danych, bez w ł a s n e g o p r z y c z y n k u - t y m s a m y m kurczy się do w i e l k o ś c i p u n k t u , a jeżeli -

jak chcą idealiści

- p r o j e k t u j e świat z bezmiernych źródeł s a m e g o siebie, wyczerpuje się w t ę p y m powtarzaniu. O b a stanowiska rezygnują z ducha. T y l k o w zapośredniczeniu, kiedy to nieistotne dane z m y s ł o w e poruszają myśli do pełnej p r o d u k t y w n o ś c i , a z drugiej strony myśl bez zastrzeżeń oddaje się p r z e m o ż n e m u wrażeniu - t y l k o w ten s p o s ó b p r z e z w y c i ę ż o n a zostaje c h o r o b l i w a s a m o t n o ś ć , w jakiej uwięziona jest cała natura. N i e p e w n o ś ć , której nie p o d w a ż y żadna myśl, nie przedintelektualna jedność postrzeżenia i przedmiotu, ale ich refleksyjnie ujęte p r z e c i w i e ń s t w o stwarza m o ż l i w o ś ć pojed­ nania. R o z r ó ż n i e n i e d o k o n u j e się w p o d m i o c i e , który ma świat zewnętrzny w e własnej ś w i a d o m o ś c i , a przecież uznaje g o za coś i n n e g o o d siebie. T o t e ż o w a refleksja, życie r o z u m u , d o k o n u j e się jako ś w i a d o m a projekcja. E l e m e n t e m p a t y c z n y m w antysemityzmie nie jest zachowanie projekcyjne jako takie, lecz to, że brak w nim refleksji. Z chwilą, g d y p o d m i o t nie umie już o d d a ć p r z e d m i o t o w i t e g o , co odeń otrzymał, on sam nie staje się bynajmniej b o g a t s z y , lecz uboższy. Traci zdolność do refleksji w o b u

kierunkach: p o n i e w a ż nie

ogarnia refleksją przedmiotu, sam też nie poddaje już siebie żadnej refleksji,

a przeto

traci z d o l n o ś ć odróżniania.

Zamiast głosu

sumienia słyszy g ł o s y : zamiast w n i k a ć w siebie i p r o t o k o ł o w a ć własną żądzę w ł a d z y , przypisuje i n n y m p r o t o k o ł y m ę d r c ó w S y j o ­ nu. R o z r a s t a się p o n a d miarę i zarazem kurczy. O b d a r z a hojnie świat t y m , co t k w i w nim s a m y m ; ale na dary te składa się doskonała nijakość, sztucznie rozdęte ś r o d k i bez c e l ó w , stosunki,

Dialektyka oświecenia

212

gierki, p o n u r a p r a k t y k a bez p e r s p e k t y w y m y ś l o w e j . S a m o pano­ w a n i e , które - nawet w postaci absolutnej - jest zawsze jedynie ś r o d k i e m , staje się w nieskrępowanej projekcji zarazem w ł a s n y m i c u d z y m celem, celem j a k o takim. W schorzałym i n d y w i d u u m zaostrzony aparat intelektualny działa p r z e c i w k o i n n y m ludziom z n o w u jako ślepy narząd w r o g o ś c i , przynależny d o zwierzęcych p r a c z a s ó w - k t ó r y m w skali gatunku n i g d y nie przestał b y ć w o b e c całej zewnętrznej natury. O d początku swej kariery species człowiek ukazuje się i n n y m g a t u n k o m jako najbardziej rozwinięta i dlatego najstraszliwsza siła destrukcyjna, a w obrębie ludzkości bardziej z a a w a n s o w a n e rasy i technicznie lepiej uzbrojone ludy występują w tej roli w o b e c p r y m i t y w n i e j s z y c h i p o w o l n i e j s z y c h , i w takim stosunku pozostaje też chora jednostka w o b e c innych jednostek, z a r ó w n o w manii w i e l k o ś c i , jak manii p r z e ś l a d o w c z e j . W obu przypadkach podmiot

znajduje

się w ś r o d k u , świat jest tylko

okazją d o szaleństwa; staje się bezsilnym albo w s z e c h m o c n y m zbiorem

projektowanych

nań

treści.

Opór,

na jaki

paranoik

bezustannie się uskarża, jest następstwem braku o p o r u , pustki, jaką w y t w a r z a w o k ó ł siebie zaślepieniec. Paranoik

nie

może

przestać. Idea, która nie znajduje w rzeczywistości ż a d n e g o punktu zaczepienia, utrwala się i staje się idee fixe. P o n i e w a ż paranoik postrzega świat tak, jak to o d p o w i a d a jego ślepym celom, m o ż e p o w t a r z a ć t y l k o w ł a s n ą jaźń, w y o b c o w a n ą w abstrakcyjną manię. G o ł y schemat w ł a d z y jako takiej, przemoż­ nej w stosunku

d o innych i w stosunku

d o w ł a s n e g o , roz­

szczepionego J a , c h w y t a w s z y s t k o , co m u się nastręcza, i nie zważając na szczególny charakter t e g o c z e g o ś , wplata je w pajęczy­ nę s w e g o mitu. Z a m k n i ę t y krąg wiecznie t e g o s a m e g o staje się surogatem w s z e c h m o c y , jak g d y b y w ą ż , który obiecał p i e r w s z y m ludziom, że będą jako B ó g , dopełnił swej obietnicy w paranoiku. Paranoik t w o r z y w s z y s t k o na s w ó j obraz. Wydaje się nie po­ t r z e b o w a ć żadnej ż y w e j istoty, a żąda zarazem, by w s z y s c y mu służyli. J e g o w o l a przenika k o s m o s , oplata w s z y s t k o siecią relacji. J e g o systemy nie znają luk. J a k o astrolog w y p o s a ż a g w i a z d y w m o c e , sprowadzające nieoczekiwaną z g u b ę - na o b c y c h w sta­ dium przedklinicznym, na n i e g o s a m e g o w stadium klinicznym.

Żywioły antysemityzmu J a k o filozof czyni historię e g z e k u t o r e m nieuchronnych

katastrof

i u p a d k ó w . J a k o s k o ń c z o n y szaleniec albo absolutny racjonalista niszczy naznaczonych i n d y w i d u a l n y m aktem terroru albo przemy­ ślaną strategią eksterminacji. O d n o s i sukcesy. K o b i e t y uwielbiają typ n i e w z r u s z o n e g o

paranoidalnego

padają na kolana przed totalitarnym

mężczyzny, tak

jak

faszyzmem. U

oddanych

ludy

wielbicielek element paranoiczny zostaje p o b u d z o n y przez paranoika jako demona, lęk przed g ł o s e m sumienia z wdzięcznością wita t e g o , kto jest sumienia p o z b a w i o n y . I d ą za t y m , który nie zwraca na nie u w a g i , który nie traktuje ich jako p o d m i o t y , ale u ż y w a do w s z e l k i c h m o ż l i w y c h c e l ó w . K o b i e t y te czynią sobie z zajmowania

ważniejszych i mniej

religię

w a ż n y c h pozycji w ł a d z y ,

własnoręcznie robią z siebie p o t w o r y , za jakie u w a ż a je społeczeń­ s t w o . T o t e ż spojrzenie, które nawołuje je d o w o l n o ś c i , musi w y d a w a ć im się spojrzeniem nazbyt n a i w n e g o uwodziciela. Ich świat jest światem o p a c z n y m . Z a r a z e m zaś wiedzą, jak d a w n i b o g o w i e , którzy obawiali się w z r o k u w i e r n y c h , że za zasłoną kryje się martwota. W spojrzeniu nie-paranoicznym, ufnym, dopatrują się ducha, który w nich o b u m a r ł , p o n i e w a ż wszędzie na zewnątrz w i d z ą jedynie zimne środki służące ich s a m o z a c h o w a n i u .

Taki

kontakt zawstydza je i rozwściecza. T y m c z a s e m szaleniec nie m o ż e ich dosięgnąć, nawet jeśli jako W ó d z patrzy im w oczy. Szaleniec wznieca w nich jedynie zapał. P r z y s ł o w i o w e spojrzenie w oczy nie liczy się z indywidualnością, tak jak spojrzenie w o l n o ś c i , ale mierzy i zafiksowuje. Z m u s z a innych d o jednostronnej wierności, g d y ż z a m y k a je w p o z b a w i o n y c h okien ścianach m o n a d y ich własnej o s o b y . N i e budzi sumienia, ale z g ó r y pociąga d o o d p o w i e d z i a l n o ­ ści. Spojrzenie penetrujące i wymijające, hipnotyczne i obojętne mają tę samą naturę, wyłączają p o d m i o t . B r a k im refleksji, toteż na bezrefleksyjnych

działają elektryzująco.

Niosą

zdradę:

kobiety

będą p o r z u c o n e , narody w y n i s z c z o n e . Szaleniec pozostaje karyka­ turą boskiej władzy. M i m o suwerennej p o s t a w y rzeczywista m o c t w ó r c z a jest mu niedostępna, i analogicznie - jak diabłu - brak m u a t r y b u t ó w zasady, którą sobie uzurpuje: wiernej miłości i u g r u n ­ towanej w sobie w o l n o ś c i . Szaleniec jest zły, p o d l e g ł y p r z y m u s o m i tak słaby jak j e g o siła. J e ż e l i b o s k a w s z e c h m o c ma przyciągać ku

Dialektyka oświecenia

214

sobie stworzenia, to sataniczna, urojona w s z e c h m o c w c i ą g a wszys­ tko w swoją bezsilność. N a tym p o l e g a sekret jej panowania. K o m p u l s y w n i e projektująca

jaźń może rzutować na

zewnątrz

t y l k o własne nieszczęście, a jako p o z b a w i o n a zdolności refleksji nie m o ż e też dostrzec p r z y c z y n y t e g o nieszczęścia, t k w i ą c e g o w niej samej. T o t e ż w y t w o r y fałszywej projekcji, s t e r e o t y p o w e schematy myśli i rzeczywistości, są t w o r a m i z g u b y . D l a J a , które pogrąża się w

bezsensowną

otchłań

samego

siebie, przedmioty

stają

się

alegoriami destrukcji - zawiera się w nich sens j e g o w ł a s n e g o upadku. T e o r i a psychoanalityczna za istotę patycznej projekcji uznała przeniesienie o d r u c h ó w p o d m i o t u , które społeczeństwo tabuizuje, na przedmiot.

P o d naciskiem super-ego

J a projektuje

na świat

zewnętrzny w y c h o d z ą c e o d id i przez s w ą siłę niebezpieczne dla n i e g o s a m e g o a g r e s y w n e p o r y w y jako złe intencje i dzięki temu, reagując na tak z a p r o j e k t o w a n y świat zewnętrzny, może się od nich u w o l n i ć , już to w w y o b r a ź n i , przez identyfikację z r z e k o m y m złem, już to w rzeczywistości, w akcie rzekomej o b r o n y własnej. T r a n s p o n o w a n e w agresji tabu ma przeważnie charakter homosek­ sualny. Z lęku przed kastracją p o s ł u s z e ń s t w o w o b e c ojca posunięte zostaje aż d o jej antycypacji w u p o d o b n i e n i u ś w i a d o m e g o życia u c z u c i o w e g o d o mentalności małej d z i e w c z y n k i , a nienawiść do ojca zostaje w y p a r t a j a k o wieczny uraz. W paranoi nienawiść ta przechodzi w chęć kastracji jako u o g ó l n i o n y pęd do destrukcji. C h o r y cofa się d o stadium nierozróżniania miłości i g w a ł t o w n e j dominacji.

Dąży

do

fizycznej bliskości, d o

zawładnięcia,

do

stosunku za w s z e l k ą cenę. P o n i e w a ż nie m o ż e sam przed sobą przyznać się d o żądzy, rzuca się na i n n e g o , jako zazdrośnik albo p r z e ś l a d o w c a , tak jak wypierający w ł a s n e pragnienia

sodomita

rzuca się na zwierzę j a k o m y ś l i w y albo naganiacz. Siła przyciągania w y w o d z i się z nazbyt g ł ę b o k i e g o związku albo rodzi się spon­ tanicznie; jej o ś r o d k i e m m o g ą b y ć w i e l c y — w p r z y p a d k u kwerulantów i z a b ó j c ó w p r e z y d e n t ó w , albo ci, którzy stoją najniżej - jak w p r z y p a d k u p o g r o m ó w . Przedmioty fiksacji są w y m i e n n e , jak figury ojca w dzieciństwie; chodzi o to, by u g o d z i ć , nieważne w k o g o ; mania nawiązania stosunku czepia się w s z y s t k i e g o , nie

Żywioły antysemityzmu uznając żadnych z w i ą z k ó w . Patyczna projekcja to rozpaczliwe przedsięwzięcie J a , które — w e d ł u g F r e u d a - jest nieskończenie mniej o d p o r n e na bodźce w e w n ę t r z n e niż na bodźce zewnętrzne: p o d naciskiem n a g r o m a d z o n e j agresji homoseksualnej mechanizm psychiczny zapomina o swej filogenetycznie najpóźniejszej z d o b y ­ czy, autopercepcji, i doznaje owej agresji jako w r o g a zewnętrz­ n e g o , aby tym lepiej jej sprostać. N a c i s k ten jednak ciąży także na z d r o w y m procesie poznania, jako m o m e n t j e g o n a i w n o ś c i , nie objętej refleksją i popychającej do

przemocy.

G d z i e k o l w i e k energia

intelektualna

rozmyślnie

koncentruje się na świecie z e w n ę t r z n y m , a w i ę c wszędzie, gdzie c z ł o w i e k chce coś w y ś l e d z i ć , ustalić, u c h w y c i ć , gdzie

chodzi

o funkcje, które ze stadium p r y m i t y w n e g o p o k o n y w a n i a zwierzęcości w y s u b l i m o w a ł y się w n a u k o w e

metody

opanowywania

p r z y r o d y , schematyzacja ł a t w o pomija proces s u b i e k t y w n y i usta­ nawia

system

jako rzecz

samą.

Uprzedmiotowione

myślenie,

p o d o b n i e jak myślenie chore, zawiera w sobie arbitralność o b c e g o w o b e c rzeczy s u b i e k t y w n e g o celu, zapomina o rzeczy i tym s a m y m zadaje jej już g w a ł t , który p o t e m zadany jej będzie w praktyce. Bezwarunkowy

realizm

c y w i l i z o w a n e j ludzkości,

kulminujący

w faszyzmie, jest s z c z e g ó l n y m p r z y p a d k i e m paranoicznej

manii,

która w y l u d n i a naturę i na koniec w y l u d n i a same ludy. Paranoja ma s w e siedlisko w przepaści n i e p e w n o ś c i , jaką musi przebyć każdy akt obiektywizacji. P o n i e w a ż nie ma ż a d n e g o

absolutnie

zniewalającego a r g u m e n t u p r z e c i w k o sądom materialnie

fałszy­

w y m , tedy zniekształconej percepcji, nawiedzanej przez takie sądy, nie m o ż n a

uleczyć. K a ż d e postrzeżenie

zawiera

nieświadomie

elementy p o j ę c i o w e , tak jak każdy sąd bezwiednie zawiera elemen­ ty fenomenalistyczne. P o n i e w a ż p r a w d a w y m a g a w y o b r a ź n i , t y m , k t ó r y c h w y o b r a ź n i a została uszkodzona, zawsze m o ż e się w y d a ­ w a ć , że p r a w d a jest fantazją, a ich złudzenia - p r a w d ą . C h o r y c z ł o w i e k karmi się immanentnie przynależnym d o p r a w d y elemen­ tem fantazji, nieustannie g o eksponując. D e m o k r a t y c z n i e obstaje przy r ó w n o u p r a w n i e n i u

s w e g o szaleństwa, p o n i e w a ż w istocie

p r a w d a też nie jest zniewalająca. N a w e t g d y mieszczanin przyzna już, że antysemita nie ma racji, to chce przynajmniej, by i ofiara

Dialektyka oświecenia

2l6

była winna. J a k o ż Hitler d o m a g a się usprawiedliwienia m a s o w y c h m o r d ó w w imię uznanej przez p r a w o n a r o d ó w zasady s u w e r e n n o ­ ści, która toleruje w s z e l k ą przemoc w i n n y m kraju. J a k każdy paranoik w y k o r z y s t u j e oszukańczą tożsamość p r a w d y i sofistyki; ich rozdział, c h o ć tak ścisły, nie musi b y ć uznawany. Postrzeżenie jest m o ż l i w e t y l k o p o d w a r u n k i e m , że rzecz będzie postrzegana jako coś już o k r e ś l o n e g o , na przykład j a k o egzemplarz p e w n e g o gatunku.

Percepcja

to

zapośredniczona

bezpośredniość,

myśl

mająca u w o d z i c i e l s k ą siłę z m y s ł o w o ś c i . Percepcja na ślepo lokuje elementy p o d m i o t o w e w pozornej samoprezentacji

przedmiotu.

U w o l n i ć się o d tej domieszki halucynacji m o ż e t y l k o ś w i a d o m a siebie praca myśli, w e d ł u g L e i b n i c j a ń s k i e g o i H e g l o w s k i e g o idealizmu - filozofia. G d y myśl w procesie poznania identyfikuje bezpośrednio założone w percepcji, a przeto zniewalające m o m e n ­ ty p o j ę c i o w e jako takie, s t o p n i o w o p r z y w r a c a je z n o w u m i o t o w i i o g o ł a c a z nieodpartej

pod­

siły postrzeżenia. W procesie

takim każda wcześniejsza faza, także faza nauki, okazuje się w o b e c filozofii jeszcze niejako postrzeżeniem, i n k r u s t o w a n y m nierozpoz­ n a n y m i elementami intelektualnymi, w y o b c o w a n y m fenomenem; obstawanie przy tej fazie, bez z a n e g o w a n i a jej - świadczy o patolo­ gii poznania. C z ł o w i e k , który naiwnie absolutyzuje, c h o ć b y był wszechstronnie czynny, zawsze biernie ulega, p o r a ż o n y oślepiającą m o c ą fałszywej bezpośredniości. A l e takie zaślepienie jest k o n s t y t u t y w n y m elementem wszel­ k i e g o sądu, k o n i e c z n y m p o z o r e m . K a ż d y sąd, r ó w n i e ż n e g a t y w n y , z w i ę k s z a bezpieczeństwo. Jeżeli nawet dla c e l ó w

autokorekty

p o d k r e ś l a w ł a s n e w y i z o l o w a n i e i r e l a t y w i z m , nie może p o d a w a ć s w y c h treści, c h o ć b y najostrożniej

formułowanych,

jako izo­

l o w a n y c h i r e l a t y w n y c h . N a tym p o l e g a istota sądu, w klauzuli okopuje

się czyste roszczenie. P r a w d a -

w

odróżnieniu

od

p r a w d o p o d o b i e ń s t w a - nie jest stopniowalna. N e g a c j a , w y k r a c z a ­ jąca poza p o j e d y n c z y sąd i ocalająca j e g o p r a w d ę , jest możliwa t y l k o p o d w a r u n k i e m , że sąd ten sam siebie uznawał za p r a w d ę i był niejako paranoiczny. P r a w d z i w e w a r i a c t w o polega d o p i e r o na niezmienności, na niezdolności myśli d o negacji, która w przeci­ w i e ń s t w i e d o u t r w a l o n e g o sądu jest zasadą myślenia. Paranoiczna

Żywioły antysemityzmu n a d k o n s e k w e n c j a , zła nieskończoność niezmiennie t e g o s a m e g o sądu, jest niedostatkiem k o n s e k w e n c j i myślenia; zamiast m y ś l o w o d o p r o w a d z i ć absolutne roszczenie d o porażki i dzięki temu dalej kształtować sąd, paranoik zacina się w s w y m roszczeniu, które skazuje myślenie na p o r a ż k ę . Zamiast iść dalej i w n i k a ć w rzecz, całe myślenie zużyte zostaje na beznadziejną o b s ł u g ę partykular­ n e g o sądu. Sąd ten jest niewzruszenie p o z y t y w n y , i o tyle nie d o odparcia, a słabość paranoika p o l e g a na słabości myślenia. Reflek­ sja, która u z d r o w e g o c z ł o w i e k a kruszy m o c n i g d y nie jest tak zniewalająca

jak p o z ó r ,

bezpośredniości,

który znosi.

Jako

n e g a t y w n y , z w r o t n y , nie w p r o s t u k i e r u n k o w a n y ruch refleksja p o z b a w i o n a jest brutalności, psychiczna

energia

paranoi

właściwej p o z y t y w i z m o w i . Jeżeli w y w o d z i się z o w e j

libidinalnej

d y n a m i k i , którą odsłania psychoanaliza, to jej o b i e k t y w n a o d p o r ­ ność zasadza się na wieloznaczności, nieodłącznej o d aktu uprzed­ miotowienia; czynnikiem pierwotnie decydującym

jest właśnie

h a l u c y n o g e n n a m o c t e g o aktu. W języku teorii selekcji p o w i e d z i a ­ ł o b y się, że w okresie kształtowania się l u d z k i e g o aparatu o d b i o r ­ c z e g o p r z e ż y w a ł y te o s o b n i k i , u których mechanizmy projekcyjne najsilniej i n g e r o w a ł y w rudymentarne funkcje logiczne albo naj­ mniej były ograniczone p r z e d w c z e s n y m i czynnościami refleksyj­ nymi. D o dziś te przedsięwzięcia n a u k o w e , które mają przynosić praktyczne rezultaty, w y m a g a j ą nieskrępowanej zdolności definio­ wania, zdolności z a t r z y m y w a n i a myśli w miejscu w y z n a c z o n y m przez społeczne potrzeby, ograniczania pola, które będzie badane w najdrobniejszych szczegółach, bez p o k u s y transcendencji - i p o ­ dobnie paranoik nie potrafi w y k r o c z y ć poza w y z n a c z o n y m u przez los k o m p l e k s interesów. J e g o bystrość w y c z e r p u j e się w zafiks o w a n y m kręgu, tak jak ingenium ludzkości likwiduje się s a m o w kieracie zakreślonym przez cywilizację techniczną. Paranoja jest cieniem poznania. Fatalna g o t o w o ś ć d o fałszywej projekcji jest tak złowieszczo nieodłącznym pierwiastkiem ducha, że jako w y i z o l o w a n y w z o r z e c samozachowania grozi z d o m i n o w a n i e m w s z y s t k i e g o , co w y k r a c z a poza samozachowanie:

kultury.

F a ł s z y w a projekcja

jest uzur­

patorem królestwa w o l n o ś c i i wykształcenia; paranoja jest znamię-

Dialektyka oświecenia

218

niem pół-inteligenta. Wszystkie s ł o w a stają się dlań

elementem

o b ł ą k a n e g o systemu, p r ó b ą d u c h o w e g o zawłaszczenia o b s z a r ó w , k t ó r y m j e g o własne doświadczenie nie może sprostać;

półin­

teligent chce g w a ł t e m nadać sens światu, który j e g o samego p o z b a w i a sensu, a zarazem chce zniesławić ducha i doświadczenie, w k t ó r y c h nie ma udziału, oskarża je o e k s k l u z y w i z m , chociaż w rzeczywistości udziału t e g o wzbrania mu s p o ł e c z e ń s t w o . P o ł o ­ wiczne wykształcenie, które w przeciwieństwie do z w y k ł e g o braku wykształcenia hipostazuje ograniczoną w i e d z ę jako p r a w d ę , nie może znieść skrajnego rozziewu między światem w e w n ę t r z n y m a z e w n ę t r z n y m , między i n d y w i d u l a n y m losem a p r a w a m i społe­ czeństwa, między zjawiskiem a istotą. W t y m cierpieniu zawiera się p e w i e n element p r a w d y w p o r ó w n a n i u z prostą akceptacją danej rzeczywistości, która p o w o ł u j e się na w y ż s z ą racjonalność. J e d ­ nakże strach

każe p o ł o w i c z n e m u

wykształceniu

stereotypowo

sięgać p o którąś z charakterystycznych dlań formuł, aby bądź uzasadnić nieszczęście, które już się w y d a r z y ł o , bądź przepowie­ dzieć katastrofę, przebieraną niekiedy za odrodzenie. Wyjaśnienie, w k t ó r y m własne chęci w y s t ę p u j ą jako czynnik o b i e k t y w n y , jest zawsze zewnętrzne i w y d r ą ż o n e z sensu, tak jak w y i z o l o w a n e zdarzenie, zarazem niezręczne i ponure. O b s k u r a n c k i e systemy pełnią dziś tę samą funkcję, co w średniowieczu mit diabła na usługach oficjalnej religii: arbitralnie nadają sens zewnętrznemu światu, tak jak p o s z c z e g ó l n y paranoik czyni to w e d ł u g p r y w a t n y c h s c h e m a t ó w , przez n i k o g o nie podzielanych i z t e g o

powodu

d o p i e r o sprawiających wrażenie szaleństwa. Z p o m o c ą spieszą tu fatalne k o n w e n t y k l e i panacea, które stroją się w n a u k o w e piórka i zabijają myślenie: teozofia, n u m e r o l o g i a , m e d y c y n a naturalna, eurytmia, a b s t y n e n c t w o , y o g a i rozliczne inne sekty, konkurujące ze sobą i w y m i e n n e , w s z y s t k i e w y p o s a ż o n e w akademie, hierar­ chie, f a c h o w y język, fetyszystyczne formuły nauki i religii. W cza­ sach, g d y istniało wykształcenie, były t w o r a m i apokryficznymi i nie zasługującymi na szacunek. Dziś jednak, g d y wykształcenie zamiera z przyczyn e k o n o m i c z n y c h , p o w s t a ł y i rozwinęły się na nieoczekiwaną skalę n o w e w a r u n k i dla m a s o w e j paranoi. Minione systemy w i a r y , p r z y j m o w a n e przez całe narody jako zwarte formy

Żywioły antysemityzmu

219

paranoidalne, nie były tak szczelne. Z e w z g l ę d u na s w ą racjonalną strukturę i w ł a ś c i w o ś c i pozostawiały -

przynajmniej

od

góry

miejsce na wykształcenie i ducha, k t ó r y c h pojęcie b y ł o ich

w ł a ś c i w y m medium.

W p e w i e n s p o s ó b przeciwdziałały w r ę c z

paranoi. F r e u d p o w i a d a o neurozach - w t y m p r z y p a d k u nawet słusznie - że są to ,,formy a s p o ł e c z n e " , które usiłują "osiągnąć ś r o d k a m i p r y w a t n y m i to, co w społeczeństwie p o w s t a ł o przez 3

pracę z b i o r o w ą " . S y s t e m y w i a r y zachowują coś z t e g o k o l e k t y w ­ n e g o charakteru, który chroni jednostki przed chorobą. C h o r o b a ulega socjalizacji: w upojeniu wspólnej ekstazy - ba, p o prostu j a k o w s p ó l n o t a - zaślepienie staje się relacją, a paranoiczny mechanizm p o d d a n y zostaje kontroli, bez w y e l i m i n o w a n i a strachu. B y ć może był to największy w k ł a d religii w dzieło s a m o z a c h o w a n i a g a t u n k u . Paranoidalne formy ś w i a d o m o ś c i sprzyjają t w o r z e n i u z w i ą z k ó w , frond i g a n g ó w . C z ł o n k o w i e ich boją się, że są w swej obłąkanej wierze osamotnieni. W trybie projekcji dopatrują

się wszędzie

s p i s k ó w i prozelityzmu. U k o n s t y t u o w a n a g r u p a zachowuje się w stosunku do innych zawsze paranoicznie; p o d tym w z g l ę d e m w i e l k i e m o c a r s t w a , a nawet organizacje całej ludzkości nie różnią się niczym o d ł o w c ó w g ł ó w . C i , którzy bez własnej w o l i w y ­ kluczeni

są poza

nawias ludzkości, p o d o b n i e

jak ci,

którzy

z tęsknoty do ludzkości sami się z niej wykluczają, wiedzą, że prześladowanie w z m a c n i a patologiczną w i ę ź w e w n ę t r z n ą .

Nor­

malny członek społeczeństwa roztapia swoją paranoję przez uczest­ n i c t w o w paranoi

k o l e k t y w n e j i czepia się namiętnie

obiek­

tywizujących, k o l e k t y w n y c h , s p r a w d z o n y c h form obłędu. Horror vacui, który każe im p r z y s t ę p o w a ć d o z w i ą z k ó w i stowarzyszeń, spaja ich m o c n o razem i użycza niemal nieprzezwyciężalnej siły. W r a z z mieszczańską formą w ł a s n o ś c i u p o w s z e c h n i ł o się też wykształcenie. W y p a r ł o paranoję w mroczne zakamarki społeczeń­ stwa i duszy. A l e j a k o że realna emancypacja c z ł o w i e k a nie nadążała za o ś w i e c e n i e m ducha, c h o r o b ą dotknięte zostało samo wykształcenie. I m w i ę k s z y dystans między ś w i a d o m o ś c i ą w y ­ kształconą a społeczną rzeczywistością, tym bardziej ś w i a d o m o ś ć 3

S. F r e u d ,

s. 7 4 .

Totem i tabu.

Przeł. J . P r o k o p i u k , M . Poręba, W a r s z a w a 1 9 9 3 .

Dialektyka oświecenia

220

ta ulegała p r o c e s o w i urzeczowienia. K u l t u r a stała się w pełni t o w a r e m , r o z p o w s z e c h n i a n y m w trybie informacji, nie przenikając d o tych nawet, do których docierała jako informacja. M y ś l e n i e ma krótki oddech, ogranicza się d o chwytania i z o l o w a n y c h faktów. Z w i ą z k i m y ś l o w e odrzucane są jako n i e w y g o d n y i zbędny wysiłek. M o m e n t r o z w o j o w y w myśleniu, geneza i i n t e n s y w n o ś ć , ulega zapomnieniu i degradacji d o bezpośredniej teraźniejszości, ekstens y w n o ś c i . Dzisiejszy porządek przestrzeni na d u c h o w e

życia nie p o z o s t a w i a J a wolnej

konsekwencje. Myśl zredukowana

w i e d z y ulega neutralizacji,

do

staje się wyłącznie kwalifikacją

na

specyficznych rynkach pracy, p o d n o s i w a r t o ś ć t o w a r u , jakim jest o s o b o w o ś ć . W ten s p o s ó b niszczeje o w a d u c h o w a zdolność do autorefleksji, przeciwdziałająca paranoi. W a r u n k i p ó ź n e g o kapita­ lizmu sprawiają wreszcie, że p o ł o w i c z n e wykształcenie staje się d u c h e m o b i e k t y w n y m . W totalitarnej fazie p a n o w a n i a p o ł o w i c z n e wykształcenie p r z y w r a c a do g o d n o ś c i

prowincjonalnych

szar­

latanów polityki i w r a z z nimi obłędny system jako ultima

ratio,

oraz narzuca ó w system większości p o d d a n y c h , i tak już s k o r u m ­ p o w a n y c h przez wielki przemysł i przemysł kulturalny.

Absurd

p a n o w a n i a jest dla z d r o w e j ś w i a d o m o ś c i dziś tak o c z y w i s t y , że przy życiu utrzymać się może jedynie ś w i a d o m o ś ć chora. G d y p a n o w a n i e z konieczności staje się p r z e ś l a d o w a n i e m , znieść je m o g ą t y l k o cierpiący na manię prześladowczą, p o n i e w a ż

tym

s a m y m w o l n o im p r z e ś l a d o w a ć innych. P o n a d t o faszyzm, w

którym

odpowiedzialność

za

kobietę

i dziecko, mozolnie w y h o d o w a n a przez mieszczańską cywilizację, zanika w s k u t e k t e g o , że jednostka stale musi k i e r o w a ć się regula­ m i n e m , likwiduje sumienia. Sumienie - w b r e w temu, co w y o b ­ rażali sobie D o s t o j e w s k i i niemieccy a p o s t o ł o w i e życia w e w n ę t r z ­ nego -

p o l e g a na

tym,

że J a w r a ż l i w e jest na

zewnętrzną

substancjalność, zdolne uznać cudzą s p r a w ę za własną. Z d o l n o ś ć ta to zdolność d o refleksji, w której r e c e p t y w n o ś ć splata się z w y o b ­ raźnią. Z chwilą g d y wielki przemysł, usuwając niezależne pod­ mioty g o s p o d a r c z e , p o części przez to, że eliminuje samodzielnych przedsiębiorców, a p o części przez to, że przekształca r o b o t n i k ó w w obiekty s y n d y k a t ó w , niepowstrzymanie likwiduje ekonomiczne

Żywioły antysemityzmu

22

p o d ł o ż e decyzji m o r a l n y c h , refleksja musi zamierać. D u s z a , jako m o ż l i w o ś ć przyznania się przed s a m y m sobą do w i n y , niszczeje. Sumienie staje się b e z p r z e d m i o t o w e , g d y ż miejsce o d p o w i e d z i a l ­ ności jednostki za siebie i s w o i c h bliskich zajmują - choć nadal p o d d a w n y m sztandarem m o r a l n y m — świadczenia na rzecz aparatu. N i e dochodzi już d o konfliktu w e w n ę t r z n e g o , który jest w a r u n ­ kiem kształtowania sumienia. Z a m i a s t uwewnętrznienia n a k a z ó w społecznych, skutkiem c z e g o są one nie t y l k o bardziej z o b o w i ą z u ­ jące i zarazem bardziej otwarte, ale także niezależne o d społeczeń­ stwa, a ewentualnie m o g ą nawet k i e r o w a ć się p r z e c i w k o niemu, w g r ę w c h o d z i szybka, bezpośrednia identyfikacja ze s t e r e o t y p o w ą skalą wartości. W z o r o w a N i e m k a , ucieleśnienie cech k o b i e c y c h , i p r a w d z i w y N i e m i e c , ucieleśnienie cech męskich, p o d o b n i e jak ich o d p o w i e d n i k i cudzoziemskie, to p r z y k ł a d y a s p o ł e c z n e g o konfor­ m i z m u . P a n o w a n i e - m i m o i właśnie dlatego, że jest złe - stało się tak potężne, że bezsilna jednostka może stawić czoła s w e m u l o s o w i jedynie za cenę ślepej uległości. W tym stanie rzeczy o d s t e r o w a n e g o przez partię p r z y p a d k u zależy, k o g o istota d e s p e r a c k o walcząca o s a m o z a c h o w a n i e obar­ czy — w drodze projekcji - w i n ą za s w ó j strach. P r e d e s t y n o w a n i d o t e g o są Ż y d z i . Sfera cyrkulacji, gdzie mieli z a p e w n i o n ą

silną

pozycję e k o n o m i c z n ą , zanika. Liberalistyczna forma przedsiębior­ stwa dawała r o z p r o s z o n e m u

majątkowi jeszcze p e w n e w p ł y w y

polityczne. Dziś przedsiębiorcy, którzy l e d w o zdążyli się w y ­ e m a n c y p o w a ć , w y d a n i są p o t ę g o m

kapitału, które stopiły się

z aparatem p a ń s t w o w y m i w y r o s ł y p o n a d konkurencję. N i e w a ż n e , jacy są n a p r a w d ę Ż y d z i , ich wizerunek - obraz przezwyciężonej f o r m y - nosi cechy nieuchronnie przyciągające w r o g o ś ć totalitar­ n e g o p a n o w a n i a : szczęście bez w ł a d z y , zapłata bez pracy, ojczyzna bez kamieni granicznych, religia bez mitu. W s z y s t k i e g o tego p a n o w a n i e nie toleruje, p o n i e w a ż t e g o p r a g n ą dla siebie potajem­ nie p o d w ł a d n i . P a n o w a n i e może się utrzymać d o p ó t y , d o p ó k i sami p o d w ł a d n i w e w ł a s n y c h oczach zohydzają przedmiot s w y c h prag­ nień. J e s t to m o ż l i w e za p o ś r e d n i c t w e m patycznej projekcji, jako że r ó w n i e ż nienawiść p r o w a d z i d o zjednoczenia ze s w y m przed­ miotem - w zniszczeniu. N i e n a w i ś ć jest n e g a t y w n ą stroną pojed-

Dialektyka oświecenia

222

nania. Pojednanie to najwyższe pojęcie judaizmu, a sensem judaiz­ mu jest oczekiwanie: niezdolność do oczekiwania rodzi paranoicz­ ną formę reakcji. A n t y s e m i c i urzeczywistniają w ł a s n y m i siłami swój n e g a t y w n y absolut, zmieniają w piekło świat, który zawsze uważali za piekło. O d w r ó c e n i e tej fatalności zależy o d t e g o , czy p o d d a n i w obliczu a b s o l u t n e g o szaleństwa o w ł a d n ą sobą i położą szaleństwu kres. D o p i e r o uwolnienie myśli od p a n o w a n i a , obale­ nie p r z e m o c y m o g ł o b y urzeczywistnić ideę, która do tej pory pozostawała n i e p r a w d z i w a : mianowicie że Ż y d jest człowiekiem. B y ł b y to krok o d społeczeństwa a n t y s e m i c k i e g o , które z a r ó w n o Ż y d ó w , jak innych w p ę d z a w c h o r o b ę , ku społeczeństwu ludz­ kiemu. Spełniłoby się też w ó w c z a s w b r e w sobie faszystowskie k ł a m s t w o : kwestia ż y d o w s k a okazałaby się rzeczywiście p u n k t e m zwrotnym

dziejów.

Wraz

z pokonaniem

choroby

duchowej,

pieniącej się na ż y z n y m gruncie przez żadną refleksję nie zmąconej p e w n o ś c i siebie, l u d z k o ś ć , która do tej p o r y jest p o w s z e c h n ą anty-rasą, stałaby się gatunkiem, który będąc naturą jest jednak czymś więcej niż natura, g d y ż posiada

obraz

s a m e g o siebie.

I n d y w i d u a l n a i społeczna emancypacja o d p a n o w a n i a to ruch p r z e c i w n y fałszywej projekcji, a Ż y d , który k i e d y k o l w i e k stałby się o b i e k t e m tejże, nie b y ł b y już znakiem nieszczęścia, które dziś bezsensownie g o d z i w n i e g o , p o d o b n i e jak w e wszystkie prze­ ś l a d o w a n e istoty, zwierzęta i ludzi.

VII* A l e antysemitów już nie m a * * . Ostatnio byli nimi liberałowie, którzy chcieli w y r a ż a ć antyliberalne opinie. Staroświecki konser*

R o z d z i a ł u t e g o nie b y ł o jeszcze w w y d a n i u

mowa", s 17 **

z 1 9 4 4 r.; p o r .

„Przed­

(pręyp. tłum.).

Poczynając

od

frakcji i u g r u p o w a ń ,

1 8 7 9 r. p o w s t a w a ł o

w

Niemczech

mnóstwo

mających w nazwie i programie antysemityzm

partii, (Liga

A n t y s e m i t ó w , A n t y s e m i c k i e Z j e d n o c z e n i e N i e m i e c k i e , A n t y s e m i c k a Par­ t i a N i e m i e c k o - S o c j a l n a , A n t y s e m i c k a P a r t i a L u d o w a etc); krótki

ż y w o t i niewielkie znaczenie

natomiast walnie do zmiany

w bieżącej

miały na ogół

p o l i t y c e , p r z y c z y n i ł y się

klimatu politycznego

(pr%yp. tłum.).

Żywioły antysemityzmu

223

w a t y w n y dystans szlachty i korpusu oficerskiego w o b e c Ż y d ó w miał p o d koniec X I X w i e k u czysto reakcyjny charakter. N a czasie byli A h l w a r d t o w i e i P a ł k a - K u n z o w i e *. Skupiali w o k ó ł siebie ludzi, stanowiących już materiał dla F ü h r e r a , cieszyli się p o p a r c i e m najmarniejszych figur i m a n i a k ó w z całego kraju. D e m o n s t r o w a n y antysemityzm w e w ł a s n y c h oczach był zarazem ruchem o b y w a t e l ­ skim i b u n t o w n i c z y m .

Złorzeczenia z ust

narodowców

były

karykaturą s w o b ó d c y w i l n y c h . A n t y s e m i c k i e p o l i t y k o w a n i e przy p i w i e ujawniało k ł a m s t w o niemieckiego liberalizmu: karmiło się liberalizmem i ostatecznie z g o t o w a ł o mu kres. J a k k o l w i e k anty­ semici uważali, że ich własna przeciętność w stosunku d o Ż y d ó w daje im p r a w o d o r ę k o c z y n ó w , które zawierały już w sobie ziarno p o w s z e c h n e g o m o r d u , to w kwestiach e k o n o m i c z n y c h mieli wciąż jeszcze dość przezorności, by zestawiać r y z y k o Trzeciej R z e s z y z korzyściami swoistej jeszcze jednym

w r o g i e j tolerancji.

z konkurencyjnych

Antysemityzm

motywów

był

subiektywnego

w y b o r u . Decyzja odnosiła się specyficznie d o antysemityzmu. A l e przyjęcie teorii narodu zakładało już cały szowinistyczny s ł o w n i k . A n t y s e m i c k i e p o g l ą d y b y ł y zawsze ś w i a d e c t w e m s t e r e o t y p o w o ś c i myślenia. D z i ś stereotypy są już niepotrzebne. N a d a l d o k o n u j e się w y b o r u , ale w y b i e r a się t y l k o między totalnościami.

Miejsce

antysemickiej p s y c h o l o g i i zajmuje prosta akceptacja faszystows­ k i e g o pakietu w y b o r c z e g o {ticket) ** inwentarza haseł p r z e b o j o w e ­ g o w i e l k i e g o przemysłu. N a kartce w y b o r c z e j m a s o w e j

partii

machina partyjna udostępnia w y b o r c y n a z w i s k a tych, którzy i tak n i g d y nie znaleźli się w kręgu j e g o doświadczenia i na których może g ł o s o w a ć tylko en bloc, i p o d o b n i e g ł ó w n e p u n k t y ideologii s k o d y f i k o w a n e są na niewielu listach. W y b o r c a musi z d e c y d o w a ć się en bloc na jedną z list, jeżeli nie chce, by j e g o własna p o s t a w a *

Hermann

Reichstagu, teoretyk

Ahlwardt,

autor

wojskowości,

{Knüppelkun^e) przeradzały

w

szkole

kadetów,

do

Kunze, przew. Pałka

w z i ą ł się stąd, że o r g a n i z o w a n e p r z e z n i e g o z e b r a n i a

często

w

antysemicki

poseł

Hermann

demagog; przydomek

się w b i j a t y k i -

pamfletów,

Reformpartei;

wykładowca

Deutsch-Soziale Reformpartei,

** Ticket

antysemickich

hospitant Deutsch-Soziale

(przyp. tłum.).

amerykańskim

w y s t a w i o n y c h przez daną partię

systemie

wyborczym

(przyp- tłum.)

lista

kandydatów

Dialektyka oświecenia

224

okazała się r ó w n i e bez znaczenia jak rozproszone głosy w dniu w y b o r ó w w p o r ó w n a n i u z w y n i k a m i statystycznych k o l o s ó w . Antysemityzm

nie

jest

już samoistnym

impulsem,

ale deską

platformy w y b o r c z e j : kto daje szansę f a s z y z m o w i , ten podpisując się p o d rozbiciem z w i ą z k ó w z a w o d o w y c h i krucjatą

antybol-

szewicką, podpisuje się automatycznie p o d zagładą Ż y d ó w . Prze­ konania antysemity -

c h o ć b y najbardziej

zakłamane -

wchłonięte przez z g ó r y ustalone i b e z p o d m i o t o w e

zostały

programy

g ł o s z o n e przez r z e c z n i k ó w partii. G d y masy akceptują reakcyjny pakiet, zawierający p u n k t p r z e c i w k o Ż y d o m , ulegają społecznym m e c h a n i z m o m , w których i n d y w i d u a l n e doświadczenia kontak­ t ó w z Ż y d a m i nie o d g r y w a j ą żadnej roli. R z e c z y w i ś c i e okazało się, że antysemityzm w regionach niezażydzonych * ma r ó w n i e duże szanse, jak w s a m y m H o l l y w o o d . Miejsce doświadczenia zajmują clicties, miejsce czynnej w doświadczeniu w y o b r a ź n i - pilna recep­ cja. C z ł o n k o m każdej w a r s t w y przepisane

jest p e w n e

pensum

orientacji, p o d karą szybkiej porażki. P r z y m u s orientacji dotyczy z a r ó w n o w i e d z y o n a j n o w s z y c h samolotach, jak akcesu d o którejś z narzuconych instancji w ł a d z y . W świecie seryjnej produkcji stereotypizacja - j e g o schemat - zajmuje miejsce pracy kategorialnej. Sąd nie opiera się już na rzeczywiście dokonanej syntezie, ale na ślepej subsumpcji. Jeżeli w

fazie historycznie

wcześniejszej sądy p o l e g a ł y na

szybkim

rozróżnieniu, które p o z w a l a ł o natychmiast w y p u ś c i ć zatrutą strza­ łę, to o d tej p o r y w y m i a n a i w y m i a r s p r a w i e d l i w o ś c i zrobiły swoje. Sądzenie przechodziło przez kolejne stopnie rozważań, co chroniło podmiot

sądzący

przed

brutalną

identyfikacją z

orzeczeniem.

W p ó ź n y m społeczeństwie p r z e m y s ł o w y m następuje

regres do

egzekucji bez osądu. G d y faszyzm zastąpił uciążliwe postępowanie s ą d o w e w s p r a w a c h karnych p r o c e d u r ą przyspieszoną, współcze­ śni byli d o t e g o e k o n o m i c z n i e p r z y g o t o w a n i ; nauczyli się już bezrefleksyjnie patrzeć na rzeczy poprzez m y ś l o w e modele, ter mini technici, które w czasach rozpadu języka s t a n o w i ą zawsze swoistą żelazną *

W

(pr^yp-

rację.

Postrzegający

judenrein tłum.).

oryg.

typowe

nie

jest

wyrażenie

już o b e c n y słownictwa

w

procesie

nazistowskiego

Żywioły antysemityzmu

225

postrzegania. N i e w y k a z u j e już o w e j czynnej bierności poznania, w której elementy kategorialne i konwencjonalnie

uformowane

datum kształtują się wzajemnie, na n o w o i o d p o w i e d n i o , tak by uczynić zadość postrzeganemu p r z e d m i o t o w i . W dziedzinie nauk społecznych, tak s a m o jak w świecie d o ś w i a d c z e ń j e d n o s t k o w y c h , łączy się s z t y w n o i bez zapośredniczenia ślepa naoczność i puste pojęcia. W epoce trzystu s ł ó w p o d s t a w o w y c h zanika zdolność d o w y s i ł k u sądzenia, a t y m s a m y m zanika różnica między p r a w d ą a fałszem. M y ś l e n i e w w y s o c e w y s p e c j a l i z o w a n e j formie stanowi jeszcze w p e w n y c h branżach podziału pracy część z a w o d o w e g o rynsztunku, poza tym otaczane jest w z g a r d ą j a k o staroświecki luksus: armchair thinking. O d ludzi oczekuje się, by czegoś d o k o n y ­ wali. I m bardziej w s k u t e k r o z w o j u techniki zbędna staje się praca fizyczna, tym bardziej stawia się ją za p r z y k ł a d pracy d u c h o w e j , której nie w o l n o ulec p o k u s i e wyciągnięcia stąd k o n s e k w e n c j i . N a t y m p o l e g a sekret ogłupiania, jakże k o r z y s t n e g o dla antysemityz­ mu. Jeżeli nawet w obrębie logiki pojęcie jest w o b e c

danej

s z c z e g ó ł o w e j treści czymś czysto z e w n ę t r z n y m , to cóż d o p i e r o w społeczeństwie - biada w s z y s t k i e m u , co reprezentuje

różnicę!

K a ż d e m u przykleja się etykietkę: przyjaciela lub w r o g a . L e k ­ ceważenie p o d m i o t u

ułatwia s p r a w ę administracji. Całe g r u p y

ludności przemieszcza się w inne regiony, i n d y w i d u a ze stemplem „ Ż y d " w y s y ł a się d o g a z u . O b o j ę t n o ś ć w o b e c i n d y w i d u u m , znajdująca s w ó j w y r a z w l o g i ­ ce, w y c i ą g a w n i o s k i z procesu e k o n o m i c z n e g o . I n d y w i d u u m stało się

hamulcem

produkcji.

Niejednoczesność

rozwoju

techniki

i c z ł o w i e k a , cultural lag, nad czym kiwali g ł o w a m i s o c j o l o g o w i e , zaczyna zanikać.

Racjonalność ekonomiczna,

sławetna

zasada

minimalizacji ś r o d k ó w , nieustannie przekształca ostatnie jednostki g o s p o d a r c z e : p r z e d s i ę b i o r s t w o i c z ł o w i e k a . Najbardziej p o s t ę p o ­ w a forma staje się formą dominującą. w y w ł a s z c z y ł sklepiki w

Kiedyś dom

towarowy

starym stylu. S k l e p i k i takie, w y r o s ł e

z reżimu m e r k a n t y l i s t y c z n e g o , b y ł y o ś r o d k i e m inicjatywy, za­ rządzania i organizacji i - jak d a w n e m ł y n y i kuźnie - stawały się m a ł y m i fabryczkami, niezależnymi przedsiębiorstwami. W y m a g a ­ ło to wiele zachodu, b y ł o k o s z t o w n e i r y z y k o w n e . T o t e ż k o n -

Dialektyka oświecenia

226

kurencja w y ł o n i ł a bardziej wydajną, scentralizowaną formę sklepu detalicznego: d o m t o w a r o w y . T o samo dzieje się z p s y c h o l o g i c z ­ n y m o d p o w i e d n i k i e m m a ł e g o przedsiębiorstwa - z i n d y w i d u u m . I n d y w i d u u m p o w s t a ł o jako dynamiczna

komórka

aktywności

g o s p o d a r c z e j . W y e m a n c y p o w a w s z y się s p o d kurateli, jakiej pod­ legało w dawniejszych fazach r o z w o j u e k o n o m i c z n e g o , troszczyło się s a m o o siebie: proletariusz w y n a j m o w a ł się na rynku pracy i stale d o s t o s o w y w a ł d o n o w y c h w a r u n k ó w technicznych, przed­ siębiorca niestrudzenie realizował idealny typ hominis

oeconomici.

Psychoanaliza przedstawia o w o w ten s p o s ó b powstałe w e w n ę t r z ­ ne małe p r z e d s i ę b i o r s t w o jako złożony układ dynamiczny pod­ ś w i a d o m o ś c i i ś w i a d o m o ś c i , id, ego i super-ego. z super-ego,

W

konfrontacji

instancją kontrolną społeczeństwa nad jednostką ego

utrzymuje p o p ę d y w granicach niezbędnych dla samozachowania. T a r c i a są silne, neurozy

- faux

frais

w

ekonomii

popędów

- nieuniknione. M i m o to s k o m p l i k o w a n a aparatura psychiczna umożliwiała d o p e w n e g o stopnia s w o b o d n ą g r ę między

pod­

miotami, będącą p o d s t a w ą g o s p o d a r k i r y n k o w e j . W erze wielkich k o n c e r n ó w i w o j e n ś w i a t o w y c h takie zapośredniczanie procesu s p o ł e c z n e g o przez niezliczone m o n a d y okazuje się anachroniz­ m e m . P o d m i o t y e k o n o m i i p o p ę d ó w podlegają p s y c h o l o g i c z n e m u w y w ł a s z c z e n i u - e k o n o m i a ta przechodzi p o d bardziej racjonalny zarząd s a m e g o społeczeństwa. J e d n o s t k a nie musi już określać s w o i c h p o w i n n o ś c i w trybie bolesnej w e w n ę t r z n e j

dialektyki

sumienia, s a m o z a c h o w a n i a i p o p ę d ó w . Z a c z ł o w i e k a c z y n n e g o z a w o d o w o decyzje podejmuje hierarchia zrzeszeń aż p o administ­ rację n a r o d o w ą , w sferze prywatnej za p o ś r e d n i c t w e m schematów kultury m a s o w e j , której p r z y m u s o w i k o n s u m e n c i podlegają aż po ostatnie w e w n ę t r z n e impulsy. F u n k c j e ego i super-ego

przejmują

g r e m i a i g w i a z d y , a masy, w y z b y t e nawet p o z o r u o s o b o w o ś c i , formują się z g o d n i e z hasłami i m o d e l a m i , c o p o w o d u j e daleko mniej niż przedtem tarć między instynktami a w e w n ę t r z n ą cenzurą. Jeżeli w epoce liberalizmu indywidualizacja części ludności była elementem adaptacji c a ł e g o społeczeństwa d o stanu techniki, to dziś f u n k c j o n o w a n i e aparatury g o s p o d a r c z e j w y m a g a kierowania masami nie z a k ł ó c o n e g o przez indywidualizację. W y t y c z o n y przez

Żywioły antysemityzmu ekonomię

kierunek

227

c a ł o ś c i o w e g o procesu

społecznego,

który

zawsze odbijał się na d u c h o w e j i fizycznej konstytucji c z ł o w i e k a , p o z w a l a zmarnieć tym o r g a n o m jednostki, które działały na rzecz s a m o d z i e l n e g o kształtowania własnej egzystencji. O d k ą d myślenie stało się sektorem w podziale pracy, plany o d n o ś n y c h e k s p e r t ó w i w o d z ó w sprawiają, że niepotrzebne są jednostki planujące s w o j e własne szczęście. Irracjonalność p i l n e g o i u l e g ł e g o d o s t o s o w y w a ­ nia się d o rzeczywistości jest dla jednostki czymś bardziej racjonal­ n y m o d rozumu. Jeżeli kiedyś mieszczanin interioryzował p r z y m u s jako o b o w i ą z e k sumienia - dokonując tej operacji na s a m y m sobie i na s w o i c h robotnikach - to tymczasem cały c z ł o w i e k stał się p o d m i o t e m - p r z e d m i o t e m represji. W toku postępu społeczeństwa p r z e m y s ł o w e g o - które ma j a k o b y c u d o w n y m s p o s o b e m zlik­ w i d o w a ć zasadę pauperyzacji, choć zasada ta jest j e g o o w o c e m - pohańbieniu ulega pojęcie, będące u s p r a w i e d l i w i e n i e m całego procesu: pojęcie c z ł o w i e k a jako o s o b y , j a k o nosiciela r o z u m u . D i a l e k t y k a oświecenia przeradza się o b i e k t y w n i e w obłęd. T e n obłęd jest zarazem obłędem rzeczywistości politycznej. J a k o gęsta tkanina n o w o c z e s n e j komunikacji świat stał się tak jednolity, że n a r o d o w y k o l o r y t ujawnia się już t y l k o w sztucznie wymyślanych

różnicach

między

śniadaniem

dyplomatycznym

w D u m b a r t o n O a k s i w Persji, a o n a r o d o w e j o d r ę b n o ś c i ś w i a d c z ą przede w s z y s t k i m miliony g ł o d n e ryżu, które w y m k n ę ł y się przez ciasne oczka sieci. Obfitość

dóbr,

które m o ż n a

produkować

wszędzie i w tym s a m y m czasie, sprawia, że w a l k a o s u r o w c e i r y n k i zbytu w y d a j e się coraz w i ę k s z y m anachronizmem, a zara­ zem l u d z k o ś ć podzielona jest na kilka b l o k ó w militarnych. B l o k i te rywalizują ze sobą jeszcze zacieklej niż firmy w dobie anarchistycz­ nej p r o d u k c j i t o w a r o w e j i zmierzają d o wzajemnej likwidacji. I m bardziej niedorzeczny jest antagonizm, tym sztywniejszy podział na b l o k i . D o p ó k i totalna identyfikacja z tymi

monstrualnymi

p o t ę g a m i narzucana jest w s z y s t k i m m i e s z k a ń c o m o d n o ś n y c h stref w ł a d z y j a k o d r u g a natura, a w s z y s t k i e p o r y ś w i a d o m o ś c i są szczelnie zatykane, d o p ó t y

masy u t r z y m y w a n e będą w

stanie

absolutnej apatii, która uzdatnia je d o c u d ó w w y d a j n o ś c i . N a p o z ó r w y d a j e się, że decyzje należą wciąż d o jednostki — w rzeczy-

Dialektyka oświecenia

228

wistości p o d e j m o w a n e są w znaczej mierze z g ó r y . G ł o s z o n a przez p o l i t y k ó w tych o b o z ó w nieprzezwyciężalna w r o g o ś ć o b u ideologii sama

jest

tylko

ideologią

ślepego

w kategoriach pakietu {Ticketdenken),

układu

władzy. Myślenie

p r o d u k t uprzemysłowienia

i j e g o reklamy, rozciąga się na stosunki m i ę d z y n a r o d o w e . T o , czy o b y w a t e l w y b i e r z e pakiet k o m u n i s t y c z n y czy faszystowski, zależy od

tego,

czy

bardziej

imponuje

mu

Armia

C z e r w o n a , czy

laboratoria Z a c h o d u . U r z e c z o w i e n i e , za k t ó r e g o s p r a w ą struktura w ł a d z y , m o ż l i w a t y l k o przy bierności mas, jawi się tymże jako niewzruszona

rzeczywistość,

stało

się

tak

gęste,

że

każdy

spontaniczny o d r u c h , a nawet s a m o t y l k o w y o b r a ż e n i e praw­ d z i w e g o stanu rzeczy nieuchronnie staje się skamieniałą utopią, d e w i a c y j n y m sekciarstwem. Sieć p o z o r ó w stała się tak gęsta, że przejrzenie jej na w y l o t , jej z d e m a s k o w a n i e o b i e k t y w n i e nabiera charakteru halucynacji. N a t o m i a s t w y b r a ć pakiet to d o s t o s o w a ć się d o p o z o r u skamieniałego w rzeczywistość, który przez każdy taki akt d o s t o s o w a n i a w n i e s k o ń c z o n o ś ć się reprodukuje. K a ż d y , kto c h o ć b y ż y w i w ą t p l i w o ś c i , jest już n a p i ę t n o w a n y jako dezerter. O d c z a s ó w Hamleta wahanie b y ł o znakiem myślenia i człowieczeń­ stwa. S t r w o n i o n y czas reprezentował i zarazem

zapośredniczał

dystans między tym, co i n d y w i d u a l n e , a t y m , co o g ó l n e - jak w e k o n o m i i cyrkulacja zapośredniczała k o n s u m p c j ę i produkcję, D z i ś jednostki otrzymują g o t o w y pakiet w y b o r c z y o d w ł a d z , tak jak k o n s u m e n c i

nabywają samochód

w dziale zbytu

fabryki.

Z a d o ś ć u c z y n i e n i e rzeczywistości, adaptacja d o w ł a d z y nie jest już rezultatem d i a l e k t y c z n e g o procesu między p o d m i o t e m a rzeczy­ wistością, ale bezpośrednim p r o d u k t e m kółek zębatych przemysłu. M a m y likwidację zamiast zniesienia, negację formalną

zamiast

negacji określonej. N i e znające h a m u l c ó w p r o d u k c y j n e kolosy p o k o n a ł y i n d y w i d u u m nie dlatego, że z a p e w n i ł y m u całkowite zaspokojenie, ale dlatego, że zniszczyły je jako p o d m i o t . N a tym p o l e g a ich d o s k o n a ł a racjonalność, zbieżna z ich szaleństwem. Skrajna d y s p r o p o r c j a między k o l e k t y w e m a jednostkami unicest­ w i a napięcie, ale niezakłócona harmonia w s z e c h m o c y i bezsilności sama jest niezpośredniczoną w i e ń s t w e m pojednania.

sprzecznością, a b s o l u t n y m przeci­

Żywioły antysemityzmu Wraz z indywiduum

229

nie zanikły w i ę c jego psychologiczne

determinanty, które zawsze były agenturami f a ł s z y w e g o społe­ czeństwa w e w n ą t r z c z ł o w i e k a . A l e typy charakterologiczne mają dziś dokładnie w y z n a c z o n e miejsce w planie maszynerii władzy. K a l k u l a c j a u w z g l ę d n i a ich w s p ó ł c z y n n i k i działania i tarcia. Sam pakiet w y b o r c z y jest już k o ł e m zębatym. T o , co w mechanizmie p s y c h o l o g i c z n y m zawsze b y ł o p r z y m u s o w e , zależne i irracjonalne, jest precyzyjnie d o p a s o w a n e . R e a k c y j n y pakiet, k t ó r e g o skład­ nikiem jest antysemityzm, d o s t o s o w a n y jest d o s y n d r o m u destrukc y j n o - k o n w e n c j o n a l n e g o . Reakcja p r z e c i w k o Ż y d o m nie ma cha­ rakteru p i e r w o t n e g o , lecz raczej najpierw w y k s z t a ł c a się p e w i e n kierunek

instynktownych

działań,

i dopiero

pakiet

podsuwa

s t o s o w n y przedmiot p r z e ś l a d o w a ń . Z w i ą z a n e z d o ś w i a d c z e n i e m „żywioły

antysemityzmu",

pozbawione

mocy wskutek

utraty

d o ś w i a d c z e ń , której w y r a z e m jest myślenie p a k i e t o w e , zostają przez pakiet raz jeszcze z m o b i l i z o w a n e . D o k o n a n y już rozkład tych ż y w i o ł ó w p o w o d u j e nieczyste sumienie u i tym

s a m y m nienasycony pęd

do

neo-antysemity

zła. Właśnie dlatego,

że

p s y c h o l o g i a jednostek t w o r z y sama siebie i s w o j e treści już t y l k o za p o ś r e d n i c t w e m społecznie dostarczanych syntetycznych schema­ t ó w , dzisiejszy antysemityzm ma tak nijaki, nieprzejrzysty charak­ ter. Ż y d o w s k i pośrednik staje się d o s k o n a ł y m w i z e r u n k i e m diabła d o p i e r o w t e d y , g d y e k o n o m i c z n i e już w ł a ś c i w i e nie istnieje; w ten s p o s ó b triumf jest łatwiejszy, a nawet antysemicki ojciec rodziny staje się w o l n y m o d o d p o w i e d z i a l n o ś c i w i d z e m niepowstrzymanej tendencji dziejowej, ingerującym t y l k o w ó w c z a s , g d y w y m a g a t e g o j e g o rola funkcjonariusza partyjnego albo p r a c o w n i k a fabryki c y k l o n u . Administracja totalitarnych państw, która zarządza w y t ę ­ pienie tych części n a r o d u , które nie o d p o w i a d a j ą w y m o g o m czasu, jest t y l k o e g z e k u t o r e m z d a w n a zapadłych w e r d y k t ó w e k o n o m i c z ­ nych. C i , k t ó r y m podział pracy w y z n a c z y ł inne miejsce, m o g ą się temu przyglądać z taką samą obojętnością, jaką czytelnik gazet wykazuje w o b e c doniesienia o pracach p o r z ą d k o w y c h na miejscu wczorajszej katastrofy. B o też i sama o d r ę b n o ś ć , w której imię morduje się ofiary, d a w n o już się zatarła. L u d z i , którzy jako Ż y d z i podpadają p o d dekret, trzeba d o p i e r o w y s z u k i w a ć na p o d s t a w i e

Dialektyka oświecenia k ł o p o t l i w y c h kwestionariuszy - g d y ż p o d niwelującym naciskiem p ó ź n e g o społeczeństwa p r z e m y s ł o w e g o w r o g i e religie, niegdyś konstytuujące

różnicę, zostały tymczasem w drodze

skutecznej

asymilacji p r z e t w o r z o n e w czyste d o b r a kulturalne. Ż y d o w s k i e masy uchylają się o d myślenia p a k i e t o w e g o w stopniu

równie

niewielkim jak c z ł o n k o w i e którejś z w r o g i c h organizacji młodzie­ ż o w y c h . F a s z y s t o w s k i antysemityzm musi poniekąd dopiero wy­ najdować s w ó j obiekt. Paranoja zmierza d o s w e g o celu już nie na p o d s t a w i e indywidualnej historii c h o r o b y s a m e g o prześladowcy; stawszy się s p o s o b e m społecznej egzystencji, musi ten cel sama u s t a n o w i ć w zaślepiającym kontekście w o j e n i koniunktur, zanim rzucą się nań, w e w n ę t r z n i e i zewnętrznie,

towarzysze rodacy,

o d p o w i e d n i o p r e d y s p o n o w a n i p s y c h o l o g i c z n i e jako pacjenci. O k o l i c z n o ś ć , że w tendencji antysemityzm jest już t y l k o pozycją w w y m i e n n y m pakiecie, nieodparcie uzasadnia nadzieję na jego koniec. Ż y d z i m o r d o w a n i są w czasie, kiedy W o d z o w i e m o g l i b y w y m i e n i ć antysemicką deskę platformy r ó w n i e ł a t w o jak ludzkie zespoły można z j e d n e g o miejsca na w s k r o ś

zracjonalizowanej

produkcji przenieść na inne. P o d ł o ż e m e w o l u c j i , która prowadzi d o myślenia p a k i e t o w e g o , jest uniwersalna redukcja wszystkich specyficznych energii d o jednej, zawsze tej samej, abstrakcyjnej f o r m y pracy - o d pola b i t w y p o gabinet. A l e przejście o d takich w a r u n k ó w d o stanu l u d z k i e g o jest n i e m o ż l i w e , p o n i e w a ż dobro zaznaje tego s a m e g o losu, co zło. W o l n o ś ć w p o s t ę p o w y m pakiecie jest dla politycznych struktur czystej w ł a d z y , będących koniecz­ n y m celem p o s t ę p o w y c h decyzji, czymś tak z e w n ę t r z n y m , jak wrogość wobec

Żydów

dla trustu

chemicznego.

Wprawdzie

p o s t ę p o w y pakiet przyciąga jednostki p s y c h o l o g i c z n i e

bardziej

ludzkie, ale w s k u t e k kurczącego się pola doświadczeń również zwolennicy

postępowego

pakietu

stają

się w r o g a m i

różnicy.

A n t y s e m i t y z m e m jest nie dopiero pakiet zawierający antysemickie treści, lecz mentalność p a k i e t o w a jako taka. Wściekła reakcja na różnicę - ten teleologicznie nieodłączny element o w e j mentalności, jako resentyment p o d m i o t ó w p a n o w a n i a nad naturą, którzy sami podlegają p a n o w a n i u - g o t o w a jest uderzyć w naturalną mniej­ szość, j a k k o l w i e k p o d m i o t y te zagrażają przede w s z y s t k i m mniej-

Żywioły antysemityzmu szóści społecznej. O d p o w i e d z i a l n ą za s p o ł e c z e ń s t w o elitę daleko trudniej jest z l o k a l i z o w a ć niż inne mniejszości. W m g ł a w i c y s t o s u n k ó w własności, posiadania, d y s p o n o w a n i a i zarządzania, elita ta skutecznie w y m y k a się teoretycznemu określeniu. I d e o ­ logia rasy i rzeczywistość klasy ujawnia

jedynie

abstrakcyjną

różnicę w stosunku d o w i ę k s z o ś c i . Jeżeli jednak p o s t ę p o w y pakiet zmierza d o czegoś, co jest gorsze niż j e g o treść, to treść pakietu f a s z y s t o w s k i e g o jest tak nijaka, że jako namiastka czegoś lepszego m o ż e być utrzymana t y l k o dzięki r o z p a c z l i w y m w y s i ł k o m oszuka­ n e g o . J e g o groza p o l e g a na j a w n y m , a m i m o to utrzymującym się kłamstwie. N i e dopuszcza żadnej p r a w d y , która b y ł a b y mier­ nikiem j e g o oceny, w bezmiarze j e g o niedorzeczności rysuje się jednak z bliska p r a w d a n e g a t y w n i e całkiem już u c h w y t n a - i t y l k o c a ł k o w i t a zatrata myślenia m o ż e o d niej oddzielić ludzi,

po­

z b a w i o n y c h zdolności osądu. Z a w ł a d n ą w s z y s o b ą i przeistaczając się w przemożną siłę, s a m o oświecenie m o g ł o b y przełamać granice oświecenia.

Notatki i szkice PRZECIWKO DOBRZE ZORIENTOWANYM Czasy hitlerowskie p o u c z y ł y nas między innymi o głupocie b y s t r y c h u m y s ł ó w . Ileż to r z e c z o w y c h a r g u m e n t ó w

przytaczali

Ż y d z i , kwestionując szanse sukcesu Hitlera w chwili, g d y nie było już c o do tego żadnych wątpliwości. Z a p a m i ę t a ł e m

rozmowę,

w której p e w i e n e k o n o m i s t a , p o w o ł u j ą c się na interesy bawarskich b r o w a r n i k ó w , d o w o d z i ł niemożności uniformizacji N i e m i e c . Inni z n a w c y twierdzili z kolei, że faszyzm na Z a c h o d z i e nie wchodzi w g r ę . L u d z i e dobrze

zorientowani

zawsze ułatwiają

sprawę

b a r b a r z y ń c o m , p o n i e w a ż są tacy głupi. T e uwzględniające wielość a s p e k t ó w , d a l e k o w z r o c z n e sądy, p r o g n o z y oparte na statystyce i doświadczeniu, stwierdzenia zaczynające się o d s ł ó w ,,W końcu ja się na tym z n a m " , wyczerpujące i rzetelne opinie - właśnie one są nieprawdziwe. Hitler

był p r z e c i w k o d u c h o w i

i p r z e c i w k o ludzkości. A l e

istnieje r ó w n i e ż p e w i e n typ ducha, który z w r a c a się p r z e c i w k o ludzkości: j e g o znakiem s z c z e g ó l n y m jest poczucie w y ż s z o ś c i , oparte na rozległej orientacji.

Dopisek D o b r a orientacja k o ń c z y się g ł u p o t ą - taka jest historyczna tendencja. R o z u m n o ś ć , w sensie, w jakim Chamberlain jeszcze podczas konferencji w G o d e s b e r g n a z w a ł żądania Hitlera niero­ z u m n y m i , znaczy tyle, że należy z a c h o w a ć r ó w n o w a g ę między d a w a n i a m a braniem. T a k i rozum kształcił się w szkole w y m i a n y . Cele można osiągać t y l k o pośrednio, p o n i e k ą d w trybie mechaniz­ mu r y n k o w e g o , poprzez d r o b n e korzyści, jakie osiąga siła zgodnie z regułami g r y , czyli w e d l e zasady w z a j e m n y c h ustępstw. B y s t r y u m y s ł z a w o d z i , g d y siła przestaje

k i e r o w a ć się regułami

gry

i zmierza d o b e z p o ś r e d n i e g o zawłaszczenia. M e d i u m tradycyjnej

Notatki i szkice

2

33

inteligencji mieszczańskiej - dyskusja - ulega r o z k ł a d o w i . J u ż jednostki nie m o g ą ze sobą r o z m a w i a ć i w i e d z ą o tym: dlatego zrobiły z g r y p o w a ż n ą , o d p o w i e d z i a l n ą instytucję, która pochłania w s z y s t k i e siły, tak że ani nie dochodzi

d o r o z m o w y , ani

do

zamilknięcia. T o samo dzieje się w skali g l o b a l n e j . F a s z y s t y nie da się przekonać. Z c h w i l ą g d y partner zaczyna m ó w i ć , faszysta u w a ż a to za bezczelny wtręt. J e s t nieprzenikalny dla

rozumu,

p o n i e w a ż rozum oznacza dla n i e g o wyłącznie ustępstwa ze strony innych. G ł u p o t a b y s t r e g o u m y s ł u , sprzeczna sama w sobie, jest koniecz­ nością. A l b o w i e m mieszczańska ratio musi p r e t e n d o w a ć d o uni­ wersalności, a zarazem ją ograniczać. W akcie w y m i a n y każdy dostaje s w o j e , a m i m o to wszelki akt w y m i a n y p r o d u k u j e społecz­ ną n i e s p r a w i e d l i w o ś ć - i p o d o b n i e refleksyjna forma w y m i a n y g o s p o d a r c z e j , rozum panujący - s p r a w i e d l i w y , o g ó l n y , a przecież partykularystyczny - jest narzędziem przywileju w ramach r ó w n o ­ ści. T e m u r o z u m o w i faszysta w y s t a w i a rachunek.

Reprezentuje

jawnie partykularność i t y m s a m y m demaskuje własne ogranicze­ nia ratio, która bezprawnie chełpi się s w ą o g ó l n o ś c i ą . G d y dobrze zorientowani okazują się g ł u p c a m i , r o z u m uzyskuje d o w ó d w ł a s ­ nej nierozumności. A l e i faszysta majstruje

przy tej sprzeczności. Mieszczański

r o z u m b o w i e m jest w rzeczywistości nie t y l k o partykularny, lecz także i o g ó l n y , a j e g o o g ó l n o ś ć musi doścignąć faszyzm, choć ten jej zaprzecza. C i , którzy doszli do w ł a d z y w N i e m c z e c h , byli sprytniejsi niż liberałowie i głupsi od nich. P o s t ę p o w e g o k r o k u w i o d ą c e g o do n o w e g o ładu dokonali w znacznej mierze ci, którzy nie nadążali za postępem - bankruci, sekciarze, błaźni. Są u o d p o r ­ nieni na błędy, d o p ó k i mają dość w ł a d z y , by nie

dopuszczać

konkurencji. J e d n a k w konkurencji państw faszyści są już tak samo jak w s z y s c y narażeni na popełnianie b ł ę d ó w , a co więcej ich k r ó t k o w z r o c z n o ś ć , tępy u p ó r , nieznajomość sił e k o n o m i c z n y c h , a zwłaszcza niezdolność

dostrzegania

stron n e g a t y w n y c h i u-

względniania ich w ocenie sytuacji, także s u b i e k t y w n i e p o p y c h a ich d o katastrofy, której w skrytości zawsze o c z e k i w a l i .

Dialektyka oświecenia

234

DWA ŚWIATY T u , w tym kraju, nie ma żadnej różnicy między losem ekonomi­ c z n y m a c z ł o w i e k i e m . C z ł o w i e k to tyle, co j e g o majątek, dochody, s t a n o w i s k o , szanse. E k o n o m i c z n a maska charakteru i to, co tkwi pod

spodem,

pokrywają

się w

ś w i a d o m o ś c i ludzi

-

łącznie

z p o k r z y w d z o n y m i - aż p o najdrobniejsze zmarszczki. K a ż d y jest tyle wart, ile zarabia, każdy zarabia tyle, ile jest wart. C z y m jest, d o w i a d u j e się ze zmiennych kolei swej egzystencji gospodarczej. W i n n y m charakterze siebie nie zna. J e ż e l i kiedyś materialistyczna k r y t y k a społeczna głosiła p r z e c i w k o i d e a l i z m o w i , że nie świado­ m o ś ć określa byt, ale byt - ś w i a d o m o ś ć , że p r a w d y o społeczeńst­ w i e szukać należy nie w j e g o idealistycznych

wyobrażeniach

0 s a m y m sobie, lecz w j e g o g o s p o d a r c e , to współczesna s a m o w i e dza zdążyła już w y z b y ć się tego idealizmu. L u d z i e oceniają swoją jaźń w e d l e swej wartości r y n k o w e j i uczą się, czym są, na p o d s t a w i e t e g o , jak im się wiedzie w kapitalistycznej g o s p o d a r c e . Ich los, c h o ć b y najsmutniejszy, nie jest dla nich czymś zewnętrz­ n y m - uznają g o . C h i ń c z y k , żegnając się, R z e k ł schrypniętym g ł o s e m : O przyjacielu, Szczęście nie uśmiechnęło się d o mnie na tym świecie. D o k ą d idę? Wędruję w g ó r y , P o s z u k a m s p o k o j u dla m e g o s a m o t n e g o serca. A m e r y k a n i n p o w i a d a : l am a failure.

And that is that. PRZEMIANA IDEI W PANOWANIE Z

najdawniejszej

egzotycznej historii wyłaniają się niekiedy

tendencje historii najnowszej i najbliższej, i w s k u t e k

oddalenia

stają się tym wyraźniejsze. W s w y m k o m e n t a r z u d o Isa-upanis^ady

Deussen

1

wskazuje, że

hinduska myśl d o k o n u j e w tym dziele t e g o s a m e g o k r o k u naprzód, j a k i e g o J e z u s w e d ł u g E w a n g e l i i św. Mateusza d o k o n a ł w stosunku 1

P. Deussen: Sechzcig Upanishads des Veda. Lepizig 1 9 0 5 , s. 5 2 4 .

Notatki i szkice d o J a n a Chrzciciela, a stoicy w stosunku d o c y n i k ó w . U w a g a ta jest p o d w z g l ę d e m h i s t o r y c z n y m o tyle jednostronna,

że b e z k o m ­

p r o m i s o w e idee J a n a Chrzciciela i c y n i k ó w , p o d o b n i e jak p o g l ą d y , w z g l ę d e m których postęp stanowić mają o w e pierwsze w e r s y 2

Isa-upanis^adj ,

przypominają

raczej l e w i c o w e nurty secesyjne,

wyłamujące się z potężnych klik i partii, niż g ł ó w n e linie r o z w o j u h i s t o r y c z n e g o , z k t ó r y c h następnie d o p i e r o w y o d r ę b n i ł a się euro­ pejska W

filozofia, chrześcijaństwo

zbiorach

hinduskich

też,

i żywotna

jak

religia

relacjonuje

wedyjska.

sam

Deussen,

lsa-upanis%ada znajduje się na początku, a w i ę c przed tymi, k t ó r y c h ma j a k o b y być przezwyciężeniem. Niemniej przeto w tym p i e r w ­ s z y m u t w o r z e , o k t ó r y m m o w a , istotnie zawiera się coś ze zdrady m ł o d z i e ń c z e g o radykalizmu, rewolucyjnej opozycji w o b e c panują­ cej rzeczywistości. Przejście

do

zorganizowanych

form

wedyzmu,

stoicyzmu

i chrześcijaństwa p o l e g a na udziale w społecznej rzeczywistości, na b u d o w a n i u jednolitego systemu teoretycznego. E l e m e n t e m zapośredniczającym jest nauka, zgodnie z którą a k t y w n a rola w życiu nie szkodzi zbawieniu duszy, jeżeli t y l k o ma się w ł a ś c i w ą p o s t a w ę . Chrześcijaństwo d o c h o d z i d o tego jednak d o p i e r o w swej wersji P a w i o w e j . Idea z d y s t a n s o w a n a w o b e c istniejącego stanu rzeczy staje się religią. G a n i się tych, którzy nie uznają k o m p r o m i s u . O b c e im jest „ p r a g n i e n i e dzieci, pragnienie majątku, pragnienie świata, wędrują

jako żebracy.

A l b o w i e m pragnąć

dzieci to

pragnąć

majątku, a pragnąć majątku to pragnąć świata; a l b o w i e m jedno 3

1 drugie jest pragnieniem d a r e m n y m " .

K t o tak u w a ż a , m ó w i

m o ż e w e d ł u g rycerzy cywilizacji p r a w d ę , ale nie dotrzymuje k r o k u p o c h o d o w i życia s p o ł e c z n e g o . J a k o ż ludzi tych czekał los szaleń­ c ó w . Faktycznie p r z y p o m i n a l i J a n a Chrzciciela, który „ m i a ł na sobie odzienie z sierści wielbłądziej i pas skórzany w o k ó ł bioder 4

s w o i c h , i jadał szarańczę i m i ó d l e ś n y " . „ C y n i c y - m ó w i H e g e l 2

5

Z w ł . Brihadaranyaka-Upanisbad 3 , 5 , 1 i 4 , 4 2 2 . P. Deussen, Sechzig wyd. cyt., s. 4 3 6 i nast., 4 7 9 i nast. Tamże, s. 4 3 6 . Mk. 1 , 6. G . W . F . Hegel, Vorlesungen über die Geschichte der Philosophie. 2 . Band. W: Werke, wyd. cyt., t. 1 4 , s. 1 5 9 i nast. 3

4

5

Dialektyka oświecenia

236

- mają niewielkie wykształcenie filozoficzne i nigdy nie stworzyli systemu, nauki; d o p i e r o później, dzięki s t o i k o m , rzecz stała się filozoficzną d y s c y p l i n ą " . „ Ś w i ń s c y , b e z w s t y d n i ż e b r a c y "

6

- po­

w i a d a o ich następcach. Z a tymi b e z k o m p r o m i s o w y m i , o których m ó w i historia, musia­ ła podążać jakaś z o r g a n i z o w a n a g r u p a , w p r z e c i w n y m razie ich imiona

nie

dotrwałyby

do

czasów w s p ó ł c z e s n y c h .

Stworzyli

przynajmniej fragment systematycznej nauki albo reguł postępo­ wania. N a w e t

na te a t a k o w a n e

przez

Isa-upaniszadę,

bardziej

radykalne upaniszady składają się w e r s y i formuły ofiarne związ­ 1

8

k ó w kapłańskich , J a n nie został t w ó r c ą religii, ale założył z a k o n . C y n i c y stworzyli szkołę filozoficzną;; jej założyciel Antystenes 9

n a s z k i c o w a ł w r ę c z zarys teorii państwa . T e o r e t y c z n e i praktyczne systemy takich o u t s i d e r ó w

historii nie są jednak tak

sztywne

i scentralizowane, o d s y s t e m ó w , które o d n i o s ł y sukces, różni je szczypta anarchii. Idea i jednostka miały dla nich większe znaczenie niż administracja i k o l e k t y w . D l a t e g o w y w o ł y w a ł y furię. I d e o l o g p a n o w a n i a Platon ma na myśli c y n i k ó w , g d y występuje g w a ł t o w ­ nie p r z e c i w k o zestawianiu urzędu króla ze s t a n o w i s k i e m pastucha oraz przeciw luźno z o r g a n i z o w a n e j

ludności bez

1 0

granic, co b y ł o b y p a ń s t w e m ś w i ń . L u d z i e

narodowych

bezkompromisowi

m o g l i być nawet g o t o w i do zjednoczenia i kooperacji, ale do s o l i d n e g o b u d o w a n i a zamkniętej o d dołu hierarchii nie nadawali się. A n i ich teoria, nie dość jednolita i k o n s e k w e n t n a , ani praktyka, której b r a k o w a ł o u k i e r u n k o w a n e j siły przebicia, nie odzwiercied­ lała świata takim, jakim rzeczywiście był. R ó ż n i c a między r a d y k a l n y m i a k o n f o r m i s t y c z n y m i

nurtami

w religii i filozofii miała charakter formalny, nie przesądzały o niej poszczególne treści. Idea ascezy nie stanowiła tu na przykład 6

Tamże, s. 1 6 8 . Por. P. Deussen, Sech^jg.. wyd. cyt., s. 3 7 3 . Por. E . Meyer: Ursprung und Anfange des Christentums. T. 1 . StuttgartBerlin 1 9 2 1 , s. 9 0 . Diogenes Laertios, V I , 1 6 . Przeł. W. Olszewski przy współpracy B. Kupisa, opr. I. Krońska. Warszawa 1 9 8 4 . Por. Państwo, 3 7 2 ; Polityk, 2 6 7 i nast., por. też E . Zeller: Die Philosophie der Griechen. Leipzig 1 9 2 2 . Cz. 2 , rozdz. 1 , s. 3 2 5 i nast, przypis. 7

8

9

1 0

Notatki i szkice

237

w y r ó ż n i k a . Wszak sekta ascetycznego B u d d y podbiła cały świat azjatycki. Sam B u d d a w y k a z y w a ł już w i e l k i talent organizacyjny. Jeżeli nawet w przeciwieństwie do reformatora pozbawiał

niższych w a r s t w

przecież explicite

dobrodziejstwa

K a n k a r y nie 1 1

swej n a u k i ,

to

uznawał n i e w o l n i c t w o i szczycił się „ s y n a m i

szlachetnych r o d ó w " , którzy w s t ę p o w a l i d o j e g o zakonu, gdzie pariasi „jeżeli wyjątkowo"

1 2

w o g ó l e się zdarzali, to,

jak się zdaje,

tylko

. U c z n i o w i e byli zaraz na początku k l a s y f i k o w a n i

według wzorów bramińskich.

13

K a l e k o m , c h o r y m , przestępcom H

i w i e l u i n n y m o d m a w i a n o przyjęcia . W chwili p r z y j m o w a n i a z a d a w a n o pytania: C z y masz trąd, skrofuły, białą w y s y p k ę , sucho­ ty, padaczkę? Czy jesteś c z ł o w i e k i e m ? C z y jesteś mężczyzną? C z y jesteś panem s a m e g o siebie? Czy nie masz d ł u g ó w ? Czy nie jesteś na służbie u króla? itd. Z g o d n i e z brutalnym patriarchalizmem Indii d o prabuddyjskich k l a s z t o r ó w bardzo niechętnie

przyjmowano

kobiety w charakterze uczennic. M u s i a ł y p o d p o r z ą d k o w y w a ć się m ę ż c z y z n o m , w rzeczywistości były u b e z w ł a s n o w o l n i o n e . z a k o n cieszył się w z g l ę d a m i panujących,

stanowił

15

Cały

znakomicie

d o p a s o w a n y element h i n d u s k i e g o życia. A s c e z a i materializm, d w a przeciwieństwa, mają w j e d n a k o w e j mierze p o d w ó j n y sens. A s c e z a , jako o d m o w a udziału w istniejącej złej rzeczywistości, zbiega się w sytuacji ucisku z materialnymi roszczeniami mas, tak jak o d w r o t n i e - asceza jako środek d y s c y p ­ linowania, narzucona przez kliki, ma na celu p r z y s t o s o w a n i e d o n i e s p r a w i e d l i w o ś c i . Materialistyczne urządzenie się w istniejącej rzeczywistości, partykularny e g o i z m , zawsze p o w i ą z a n y był z w y ­ rzeczeniem, podczas g d y spojrzenie niemieszczańskiego marzycie­ la w y b i e g a ponad istniejącą rzeczywistością ku krainie m i o d e m i m l e k i e m płynącej. P r a w d z i w y materializm

zawiera w

sobie

w formie zniesionej ascezę, a p r a w d z i w a asceza — analogicznie

1 1

Por. P. Deussen:

Das System des Vedanta.

W y d . 2 . , L e i p z i g 1 9 0 6 . S. 63

i nast.

Buddha,

1 2

H. Oldenberg:

1 3

P o r . t a m ż e , s. 3 8 6 .

Stuttgart-Berlin

1 4

T a m ż e , s. 3 9 3 i n a s t .

1 5

P o r . t a m ż e , s. 1 8 4 i n a s t . , s. 4 2 4 i n a s t .

1914,

s.

174.

Dialektyka oświecenia

2 8 3

- materializm. Historia o w y c h d a w n y c h religii i szkół, jak historia n o w o c z e s n y c h partii i rewolucji poucza, że ceną przeżycia jest współdziałanie w praktyce, przemiana idei w p a n o w a n i e . P R Z Y C Z Y N E K DO TEORII DUCHÓW T e o r i a F r e u d a , że w i a r a w duchy bierze się ze złych myśli o zmarłych, z pamięci o f o r m u ł o w a n y c h kiedyś p o d ich adresem życzeń śmierci, jest zbyt płaska. N i e n a w i ś ć d o zmarłych jest tyleż p o c z u c i e m w i n y , co zazdrością. T e n , kto pozostał przy życiu, czuje się o p u s z c z o n y , o b w i n i a z m a r ł e g o o ból, j a k i e g o mu przyczynił. N a tym etapie r o z w o j u ludzkości, kiedy śmierć u w a ż a n o jeszcze bezpośrednio

za

przedłużenie

egzystencji,

opuszczenie

przez

śmierć siłą rzeczy w y d a j e się zdradą, i nawet w o ś w i e c o n y c h umysłach d a w n a w i a r a nie całkiem jeszcze w y g a s ł a . M y ś l o śmierci jako o absolutnej nicości nie przystaje d o ś w i a d o m o ś c i , absolutna nicość nie daje się p o m y ś l e ć . A g d y ó w pozostały zaczyna z n ó w o d c z u w a ć ciężar życia, sytuacja z m a r ł e g o ł a t w o może w y d a ć się lepszym stanem. S p o s ó b , w jaki osieroceni p o śmierci bliskiego na n o w o układają sobie życie, g o r l i w y kult z m a r ł e g o albo o d w r o t n i e , zapomnienie,

zracjonalizowane

jako takt, to n o w o c z e s n e

od­

p o w i e d n i k i w i a r y w duchy, która w formie n i e w y s u b l i m o w a n e j nadal grasuje j a k o spirytyzm. J e d y n i e całkiem

uświadomiona

z g r o z a w obliczu unicestwienia ustanawia w ł a ś c i w y stosunek do zmarłych: jedność ze z m a r ł y m i , b o m y , żyjący, na r ó w n i z nimi jesteśmy ofiarami tej samej ludzkiej k o n d y c j i i tej samej zawiedzio­ nej nadziei. Dopisek Z a k ł ó c o n y stosunek d o zmarłych - zapomnienie i mumifikacja -

to

jeden

z symptomów

choroby,

jaką

dotknięte jest

dziś

doświadczenie. M o ż n a by niemal p o w i e d z i e ć , że w ten sposób rozpada

się s a m o pojęcie l u d z k i e g o życia, r o z u m i a n e g o

jako

jedność historii p e w n e g o człowieka: życie jednostki definiuje się już t y l k o przez s w o j e p r z e c i w i e ń s t w o , unicestwienie, utraciło zaś

Notatki i szkice

¿39

o w ą harmonię, o w ą ciągłość ś w i a d o m y c h w s p o m n i e ń i m i m o w o l ­ nej pamięci - utraciło sens. J e d n o s t k i zostają z r e d u k o w a n e

do

gołej sekwencji p u n k t o w y c h obecności, które nie pozostawiają śladu albo raczej: ślad ten, jako irracjonalny, zbędny, nieaktualny, w z b u d z a nienawiść. J a k każda książka, która nie ukazała się ostatnio, jak myśl o historii - poza dziedziną

profesjonalnych

z a b i e g ó w n a u k o w y c h - p r z y p r a w i a w s p ó ł c z e s n e u m y s ł y o zdener­ w o w a n i e , tak miniona postać ludzka d o p r o w a d z a je d o w ś c i e k ł o ­ ści. T o , czym c z ł o w i e k kiedyś był i c z e g o doświadczał, zostaje a n u l o w a n e w obliczu t e g o , czym jest teraz i d o c z e g o ewentualnie m o ż e się przydać. D o b r o d u s z n o - g r o ź n a rada, jakiej często udziela się e m i g r a n t o w i - aby zapomniał o w s z y s t k i m , co b y ł o , p o n i e w a ż nie nadaje się to d o transferu, i spisawszy przeszłość na straty natychmiast rozpoczął n o w e życie -

jest w o b e c intruza, który

nawiedza nas jak duch, g w a ł t e m , jaki d a w n o już nauczyliśmy się zadawać s a m y m sobie. T ł u m i m y historię w sobie i w innych, ze strachu, że m o g ł a b y p r z y p o m n i e ć o rozkładzie naszej

własnej

egzystencji, o rozkładzie, k t ó r e g o istotnym czynnikiem jest w ł a ś ­ nie tłumienie historii. Potępienie t e g o , co nie ma wartości r y n k o ­ w e j , g o d z i w e w s z y s t k i e uczucia, a najbardziej w to, które nie rokuje

nawet

psychologiocznego

odtworzenia

siły

roboczej

- w uczucie żałoby. Ż a ł o b a staje się raną cywilizacji, a s p o ł e c z n y m sentymentem, który zdradza, że wciąż jeszcze nie udało się zagnać ludzkości p o d sztandary królestwa c e l ó w . D l a t e g o żałobą tak się p o n i e w i e r a , dlatego ś w i a d o m i e robi się z niej t o w a r z y s k ą formal­ ność: zresztą impreza, w której udział biorą upiększone z w ł o k i i nieczułe serca, n i g d y niczym i n n y m nie była. W funeral i krematorium,

home

gdzie zmarły przerobiony zostaje w przenośną

garstkę p o p i o ł u , k ł o p o t l i w ą w ł a s n o ś ć , d o p r a w d y nie na czasie b y ł o b y stracić fason - o w a panienka, która z d u m ą o p i s y w a ł a l u k s u s o w y p o g r z e b babci i dorzuciła: „apity tatuś b o w i e m

uronił

parę

that daddy lost

łez, jest z n a k o m i t y m

control",

przykładem.

Z m a r ł y m wyrządza się w rzeczywistości to, co u d a w n y c h Ż y d ó w uchodziło

za najgorsze

przekleństwo:

L u d z i e zapominają siebie s a m y c h w y ł a d o w u j ą na zmarłych.

obyś

był

zapomniany.

i rozpacz z t e g o

powodu

Dialektyka oświecenia

240

QUAND

MÊME

D o przezwyciężenia w ł a s n e g o b e z w ł a d u , d o produkcji dzieł materialnych i d u c h o w y c h skłoniła ludzi presja zewnętrzna. W tej kwestii nie mylą się myśliciele od D e m o k r y t a p o F r e u d a . K o n ­ tynuacją o p o r u zewnętrznej natury, d o k t ó r e g o ostatecznie spowadza się ta presja, są w obrębie społeczeństwa klasy, a twardość innych ludzi jest tą j e g o formą, z jaką każda jednostka styka się od dzieciństwa. L u d z i e są m i ę k c y , g d y chcą czegoś o d silniejszych, są odpychający, g d y nagabuje ich o coś słabszy. T a k i jest klucz do istoty o s o b y w d o t y c h c z a s o w y m społeczeństwie. W n i o s e k , jaki w y p r o w a d z i l i stąd k o n s e r w a t y ś c i - że strach i cywilizacja są nierozłączne - nie jest bezzasadny. C ó ż m o g ł o b y d o p r o w a d z i ć ludzi d o umiejętności p o z y t y w n e g o radzenia sobie ze s k o m p l i k o w a n y m i bodźcami, jeżeli nie własna, z w y s i ł k i e m d o k o ­ nana e w o l u c j a , p o b u d z o n a przez zewnętrzny o p ó r ? Ó w pobudza­ jący o p ó r ucieleśnia się najpierw w osobie ojca, p o t e m wyrasta mu tysiąc g ł ó w : nauczyciel, zwierzchnik, klient, k o n k u r e n t , przed­ stawiciele społecznej i p a ń s t w o w e j w ł a d z y . Ich brutalność stymu­ luje i n d y w i d u a l n ą spontaniczność. M r z o n k ą w y d a j e się, by w przyszłości m o ż l i w e b y ł o dozowanie s u r o w y c h r y g o r ó w , by k r w a w e kary, jakimi przez tysiąclecia p o s k r a m i a n o l u d z k o ś ć , m o ż n a b y ł o zastąpić zakładaniem sanato­ r i ó w . U d a w a n y p r z y m u s jest bezsilny. R o z w ó j kultury przebiegał p o d znakiem kata; c o d o tego K s i ę g a R o d z a j u , opowiadająca o w y p ę d z e n i u z raju, i Les Soirées de Petersbourg

są ze sobą zgodne.

Z n a k kata p r z y ś w i e c a pracy i uciechom. Zaprzeczanie temu jest obrazą wszelkiej nauki, wszelkiej l o g i k i . N i e można w y e l i m i n o w a ć strachu i jednocześnie z a c h o w a ć cywilizacji. J u ż osłabienie strachu oznacza początek rozkładu. M o ż n a stąd w y c i ą g a ć najrozmaitsze k o n s e k w e n c j e : padać na kolana przed f a s z y s t o w s k i m barbarzyń­ s t w e m albo szukać schronienia w kręgach piekła. Istnieje jeszcze inna m o ż l i w o ś ć : d r w i ć sobie z l o g i k i , która zwraca się przeciw ludzkości.

Notatki i szkice

241

PSYCHOLOGIA ZWIERZĄT N a skraju autostrady stoi wielki pies. Jeżeli ufnie pójdzie dalej, w p a d n i e p o d s a m o c h ó d . Ł a g o d n y w y r a z p y s k a świadczy o tym, że zazwyczaj lepiej się nim opiekują - d o m o w e zwierzę, któremu nikt nie czyni k r z y w d y . A l e czy mieszczańscy s y n k o w i e , k t ó r y m nikt nie czyni k r z y w d y , mają ł a g o d n y w y r a z twarzy? O p i e k o w a n o się nimi nie gorzej niż psem, który teraz w p a d a p o d samochód. DEDYKOWANE WOLTEROWI T w ó j rozum jest jednostronny - szepcze jednostronny

rozum

- niesprawiedliwie potraktowałeś władzę. Patetycznie, płaczliwie, sarkastycznie, na cały g ł o s obwieszczasz hańbę tyranii; dobrodziej­ s t w a w ł a d z y natomiast ignorujesz. B e z bezpieczeństwa, jakie t y l k o w ł a d z a może zapewnić, d o b r o nie m o g ł o b y istnieć. P o d skrzydłami w ł a d z y kwitnie życie i miłość, władza w y t a r g o w a ł a o d w r o g i e j natury twoje własne szczęście. T o , co mają d o p o w i e d z e n i a a p o l o g e c i , jest p r a w d z i w e i fał­ s z y w e zarazem.

M i m o wszelkich dobrodziejstw

władzy tylko

władza może popełniać n i e s p r a w i e d l i w o ś ć , g d y ż n i e s p r a w i e d l i w y jest t y l k o w y r o k , który zostaje w y k o n a n y - nie m o w a o b r o ń c z a , która nie została u w z g l ę d n i o n a . M o w a bierze udział w p o w s z e c h ­ nej n i e s p r a w i e d l i w o ś c i t y l k o w ó w c z a s , g d y sama zmierza

do

ucisku i broni w ł a d z y miast bronić bezsilności. A l e władza, szepcze dalej jednostronny r o z u m ,

reprezentowana

jest przez ludzi. D e m a s k u j ą c władzę, g o d z i s z w ludzi. A ci, którzy przyjdą p o nich, będą może g o r s i . K ł a m s t w o to m ó w i p r a w d ę . G d y faszystowscy m o r d e r c y już się czają, nie należy szczuć ludzi p r z e c i w k o słabemu rządowi. A l e n a w e t sojusz z mniej brutalną

w ł a d z ą nie oznacza, że należy

przemilczać n i e g o d z i w o ś ć . Szansa, że ujawnienie która chroni zawsze

nieprawości,

k o g o ś przed diabłem, zaszkodzi dobrej

była mniejsza

niż

k o r z y ś ć , jaką

odnosił

sprawie,

diabeł,

gdy

p o z w a l a n o , by d o p i e r o o n ujawnił n i e p r a w o ś c i . J a k nisko musiało upaść s p o ł e c z e ń s t w o , w k t ó r y m już t y l k o łajdacy m ó w i ą p r a w d ę ,

Dialektyka oświecenia

242

a G o e b b e l s podtrzymuje pamięć radośnie k o n t y n u o w a n y c h lin­ c z ó w . Przedmiotem teorii nie jest d o b r o , ale zło. T e o r i a z góry zakłada reprodukcję życia w k a ż d o r a z o w o o k r e ś l o n y c h formach. J e j ż y w i o ł e m jest w o l n o ś ć , jej tematem ucisk. G d y język staje się apologią, oznacza to, że teoria uległa korupcji, nie może już być ani neutralna, ani praktyczna. Czy nie m ó g ł b y ś przedstawić d o b r y c h stron i głosić miłości jako zasady miast w i e c z n e g o rozgoryczenia? J e s t t y l k o jeden s p o s ó b wyrażania p r a w d y : m y ś l , która nie godzi się z niesprawiedliwością. O b s t a w a n i e przy d o b r y c h stronach bez zniesienia

ich w

negatywnej

całości uświęca to,

co jest

ich

przeciwieństwem: przemoc. Słowami mogę intrygować, propago­ w a ć , s u g e r o w a ć - tą d r o g ą zostają one u w i k ł a n e , jak wszelki czyn, w rzeczywistość, i tą jedynie d r o g ą umie poruszać się k ł a m s t w o . K ł a m s t w o insynuuje, że nawet protest p r z e c i w k o

istniejącemu

stanowi rzeczy służy jedynie nadciągającym p o t ę g o m ,

konkuren­

c y j n y m b i u r o k r a c j o m i e g z e k u t o r o m . K ł a m s t w o , któremu towa­ rzyszy bezimienny strach, może i chce w i d z i e ć t y l k o to, c z y m samo jest. M e d i u m k ł a m s t w a jest język t r a k t o w a n y

instrumentalnie:

c o k o l w i e k dostaje się w to m e d i u m , u p o d o b n i a się d o kłamstwa, jak w ciemnościach w s z y s t k i e rzeczy są p o d o b n e d o siebie. A l e jak p r a w d ą jest, że nie ma s ł o w a , k t ó r y m k ł a m s t w o w k o ń c u nie m o g ł o b y się p o s ł u ż y ć , tak nie k ł a m s t w o , a jedynie myśl niezłomnie protestująca przeciw w ł a d z y może p o k a z a ć także jej d o b r e strony. B e z k o m p r o m i s o w a nienawiść d o terroru

stosowanego

wobec

w s z e l k i e g o stworzenia u p r a w o m o c n i a w d z i ę c z n o ś ć tych, których oszczędzono. M o d ł y do słońca są b a ł w o c h w a l s t w e m . w

spojrzeniu

na uschnięte

d r z e w o żyje przeczucie

Dopiero majestatu,

k t ó r e g o promienie rozjaśniają świat, a nie palą. KLASYFIKACJA O g ó l n e pojęcia, ukute przez p o s z c z e g ó l n e nauki w

drodze

abstrakcji albo aksjomatycznie, są ś r o d k i e m przedstawiania, tak jak n a z w y w stosunku d o p o j e d y n c z y c h rzeczy. W a l k a z o g ó l n y m i pojęciami jest nonsensem. A l e nie znaczy to, że o g ó l n o ś c i przy-

Notatki i szkice

2

43

sługuje specjalne d o s t o j e ń s t w o . Cecha w s p ó l n a wielu pojedyn­ czym rzeczom j e d n o s t k o w y m albo zawsze się powtarzająca bynaj­ mniej nie musi być bardziej stabilna, od wiecznie j sza, głębsza niż jakaś cecha indywidualna. Skala g a t u n k ó w nie p o k r y w a się ze skalą ważności. N a tym właśnie polegał błąd eleatów i w s z y s t k i c h ich następców, z Platonem i Arystotelesem na czele. Świat jest w y d a r z e n i e m

j e d n o r a z o w y m . Proste

powtarzanie

m o m e n t ó w , które nawracają wciąż w tej samej postaci, p r z y p o m i ­ na raczej daremną i k o m p u l s y w n ą litanię niż s ł o w o zbawienia. Klasyfikacja jest w a r u n k i e m poznania, a nie poznaniem s a m y m , i poznanie wciąż na n o w o rozbija klasyfikację. LAWINA Współcześnie nie d o k o n u j ą się żadne z w r o t y . Z w r o t oznacza zawsze o b r ó t ku lepszemu. G d y zaś w czasach takich jak dzisiejsze nieszczęście sięga szczytu, niebo rozwiera się i pluje o g n i e m na tych, którzy i tak są straceni. Wrażenie takie w y w o ł u j e przede w s z y s t k i m to, co pospolicie z o w i e się sferą socjalną, polityczną. Strony t y t u ł o w e gazet, które kiedyś szczęśliwym k o b i e t o m

i dzieciom

w y d a w a ł y się

obce

i w u l g a r n e - dziennik p r z y p o m i n a ł knajpę i w r z a s k l i w e p o p i s y - teraz tłustym d r u k i e m w k r o c z y ł y d o d o m ó w j a k o rzeczywista groźba. Z b r o j e n i a , kolonie, napięcie w strefie M o r z a Ś r ó d z i e m ­ n e g o , nie wiedzieć jakie jeszcze rozpierające się s z e r o k o pojęcia w p r a w i ł y w końcu ludzi w autentyczny strach, nim w y b u c h ł a pierwsza w o j n a ś w i a t o w a . P o t e m przyszła inflacja z przyprawiają­ cymi o z a w r ó t g ł o w y cyframi. G d y inflację p o w s t r z y m a n o , nie nastąpił żaden z w r o t , t y l k o jeszcze gorsze nieszczęście, racjonaliza­ cja i redukcje. W miarę jak rosły sukcesy w y b o r c z e

Hitlera,

skromnie, ale n i e p o w s t r z y m a n i e , stawało się jasne, że ruch ma charakter lawiny. W y n i k i w y b o r c z e są dla t e g o zjawiska znamien­ ne. G d y w i e c z o r e m w dniu przedfaszystowskich w y b o r ó w nad­ chodzą w y n i k i z p o s z c z e g ó l n y c h r e g i o n ó w , jedna ósma, jedna szesnasta g ł o s ó w daje już w y o b r a ż e n i e o całości. J e ż e l i dziesięć albo dwadzieścia o k r ę g ó w en masse w y b r a ł o p e w i e n kierunek, to

Dialektyka oświecania

244

sto pozostałych o k r ę g ó w nie zmieni tej tendencji. Panuje już duch uniformizacji. Istota świata zbiega się z p r a w a m i statystyki, które klasyfikują j e g o powierzchnię. W N i e m c z e c h faszyzm w y g r a ł p o d sztandarem jaskrawię kseno­ fobicznej, w r o g i e j kulturze, kolektywistycznej ideologii. Teraz, kiedy pustoszy ziemię, narody muszą z nim w a l c z y ć , nie ma innego wyjścia. A l e wcale nie jest p o w i e d z i a n e , że g d y w s z y s t k o się skończy, w E u r o p i e zapanuje duch liberalny. N a r o d y

Europy

m o g ą popaść w tę samą ksenofobię, w r o g o ś ć w o b e c

kultury

i p s e u d o k o l e k t y w i z m , jakie c e c h o w a ł y faszyzm, p r z e c i w k o które­ m u narody te z m u s z o n e były się bronić. K l ę s k a faszyzmu nie oznacza, że p o w s t r z y m a się lawinę. Z a s a d ą filozofii liberalnej b y ł o „ z a r ó w n o . . . , jak...". D z i ś wydaje się o b o w i ą z y w a ć zasada ,,albo..., a l b o . . . " , i to tak, jak g d y b y waga przechyliła się już na tę złą stronę. IZOLACJA PRZEZ KOMUNIKACJĘ M e d i u m komunikacji izoluje - d o t y c z y to nie t y l k o dziedziny d u c h o w e j . Z a ł g a n y g ł o s spikera w radiu utrwala się w umyśle jako obraz

języka i przeszkadza

ludziom

r o z m a w i a ć ze sobą,

za­

chwalanie coca-coli zagłusza z a p o w i e d ź katastrofy całych kon­ tynentów,

model f i l m o w y c h b o h a t e r ó w

przyświeca w i d m o w o

u ś c i s k o w i nastolatków i zdradzie małżeńskiej. A l e na tym rzecz się nie kończy - postęp d o s ł o w n i e rozdziela ludzi. M a ł e o k i e n k o na d w o r c u albo w b a n k u p o z w a l a ł o u r z ę d n i k o w i poszeptać z kolegą i podzielić się z nim u b o g ą tajemnicą; przeszklone biura, kolosalne sale, gdzie siedzą razem niezliczeni

nowoczesne urzędnicy,

w y d a n i bez o s ł o n y n a d z o r o w i publiczności i m e n e d ż e r ó w ,

nie

dopuszczają już żadnych p r y w a t n y c h r o z m ó w e k i idylli. W miejs­ cach u r z ę d o w y c h podatnik nie musi się o b a w i a ć , że

najemni

p r a c o w n i c y marnują czas. Są i z o l o w a n i w k o l e k t y w i e . M e d i u m komunikacji rozdziela ludzi także fizycznie. S a m o c h o d y zastąpiły kolej. Posiadanie w ł a s n e g o auta redukuje znajomości zawierane w p o d r ó ż y d o autostopu, czasem niebezpiecznego. L u d z i e po­ dróżują w ścisłej izolacji, na g u m o w y c h o p o n a c h . Z a to w każdym

Notatki i szkice

2

4J

j e d n o r o d z i n n y m samochodzie m ó w i się o tym s a m y m ; rodzinne r o z m o w y d y k t o w a n e są p r a k t y c z n y m i interesami. K a ż d a rodzina o o k r e ś l o n y c h d o c h o d a c h w y d a j e tę samą ich część na mieszkanie, kino i papierosy, w e d l e ustaleń statystyki, i p o d o b n i e r o z m o w y u s c h e m a t y z o w a n e są w e d ł u g klasy s a m o c h o d u . G d y w niedzielę albo w

czasie p o d r ó ż y

goście spotykają

się w

restauracjach

o i d e n t y c z n y m jadłospisie i w y s t r o j u w ramach danej kategorii cen, mogą

stwierdzić, że w r a z z rosnącą

izolacją upodobniają

wzajem d o siebie. K o m u n i k a c j a p o w o d u j e u p o d o b n i e n i e

się ludzi

przez ich odosobnienie. P R Z Y C Z Y N E K DO K R Y T Y K I FILOZOFII DZIEJÓW Słyszy się, że gatunek ludzki jest w y b r y k i e m historii naturalnej, u b o c z n y m i c h y b i o n y m p r o d u k t e m hipertrofii m ó z g u . O t ó ż nie. D o t y c z y to jedynie r o z u m u u niektórych jednostek, a w krótkich okresach może całych k r a j ó w , gdzie e k o n o m i a p o z o s t a w i ł a takim jednostkom

swobodę

ruchów.

M ó z g , ludzka inteligencja

jest

dostatecznie mocna, by w y z n a c z a ć całą e p o k ę w dziejach ziemi. G a t u n e k ludzki w r a z ze w s z y s t k i m i s w y m i m a s z y n a m i , chemika­ liami, siłami o r g a n i z a c y j n y m i - dlaczegóż b o w i e m t r a k t o w a ć je inaczej niż zęby niedźwiedzia, s k o r o służą temu s a m e m u c e l o w i , tyle że lepiej funkcjonują - jest w tej epoce ostatnim k r z y k i e m adaptacji.

L u d z i e nie t y l k o wyprzedzili s w y c h

p o p r z e d n i k ó w , ale w y t ę p i l i ich tak g r u n t o w n i e ,

bezpośrednich jak bodaj

nie

r

uczynił t e g o żaden z now szych species z i n n y m , nie wyłączając mięsożernych jaszczurów. W tej sytuacji s w o i s t y m k a p r y s e m wydaje się

konstruowanie

historii p o w s z e c h n e j , jak uczynił to H e g e l , ze w z g l ę d u na kategorie takie jak w o l n o ś ć i s p r a w i e d l i w o ś ć . K a t e g o r i e te mają s w e ź r ó d ł o w o w y c h niedorzecznych i n d y w i d u a c h , które z p u n k t u widzenia r o z w o j u całości nic nie znaczą, chyba że p r z e j ś c i o w o p o m a g a j ą s t w o r z y ć stosunki społeczne, gdzie p r o d u k u j e się szczególnie d u ż o maszyn i c h e m i k a l i ó w dla w z m o c n i e n i a g a t u n k u i ujarzmienia innych g a t u n k ó w . W sensie tej p o w a ż n e j historii w s z y s t k i e idee, zakazy, religie, przekonania polityczne są interesujące t y l k o o tyle,

2ĄÓ

Dialektyka oświecenia

0 ile - niezależnie o d swej genezy - wzmacniają albo osłabiają naturalne szanse

ludzkości

na ziemi albo w e wszechświecie.

W y z w o l e n i e mieszczaństwa o d niesprawiedliwości epok feudal­ nych i absolutystycznych przyczyniło się za p o ś r e d n i c t w e m libera­ lizmu d o rozkręcenia machiny, p o d o b n i e jak emancypacja kobiety kończy się p r z y s p o s o b i e n i e m d o służby w o j s k o w e j . D u c h - i wszy­ stko, co d o b r e w j e g o genezie i istnieniu -

jest nieuleczalnie

u w i k ł a n y w p o t w o r n o ś ć . S u r o w i c a , którą lekarz podaje choremu dziecku, p o c h o d z i z zamachu na b e z b r o n n e stworzenie. W piesz­ czotliwych słowach kochanków

i w najświętszych

symbolach

chrześcijaństwa o d z y w a się apetyt na mięso koźlątka, który to apetyt z kolei trąci d w u z n a c z n y m respektem w o b e c totemicznego zwierzęcia. Z r ó ż n i c o w a n e pojęcia tyczące kuchni, kościoła i teatru to jedna z k o n s e k w e n c j i w y r a f i n o w a n e g o podziału pracy, jaki o d b y w a się kosztem natury w obrębie l u d z k i e g o społeczeństwa 1 poza nim. Historyczna funkcja kultury p o l e g a na z w r o t n y m w s p o m a g a n i u tej organizacji. T o t e ż autentyczna myśl, która się od tego odrywa, rozum

w swojej czystej postaci, nabiera

rysów

szaleństwa, i w oczach tych, którzy m o c n o stoją na ziemi, zawsze też była szaleństwem.

G d y b y ludzie n a p r a w d ę

myślący mieli

odnieść w a l n e z w y c i ę s t w o , b y ł o b y to r ó w n o z n a c z n e z zagroże­ niem m o c a r s t w o w e j pozycji gatunku. W ó w c z a s słuszna okazałaby się teoria w y b r y k u . A l e teoria ta, cynicznie usłużna w o b e c krytyki antropocentrycznej filozofii dziejów, sama jest nadto antropocentryczna, aby mieć rację. R o z u m g r a rolę narzędzia adaptacji, a nie ś r o d k a uśmierzającego, jak m o g ł o b y się w y d a w a ć , g d y b y sądzić po użytku, jaki niekiedy czynią zeń jednostki. J e g o chytrość p o l e g a na tym,

by zrobić

z ludzi

coraz

potężniejsze

bestie,

a nie

na

d o p r o w a d z a n i u d o tożsamości p o d m i o t u i przedmiotu. Filozoficzna konstrukcja dziejów p o w s z e c h n y c h miałaby poka­ zać, jak m i m o w s z e l k i c h m a n o w c ó w i przeszkód

konsekwentne

dążenie d o o p a n o w a n i a natury coraz bardziej s t a n o w c z o

toruje

sobie d r o g ę i integruje wszystkie wenętrzne w ł a ś c i w o ś c i człowie­ cze. Stąd należałoby też w y w o d z i ć f o r m y g o s p o d a r k i , panowania, kultury.

Idea

nadczłowieka

może

znaleźć zastosowanie

tylko

w sensie przejścia ilości w jakość. J e ś l i lotnika, który kilkoma

i Notatki i szkice

247

okrążeniami potrafi za p o m o c ą rozpylania określonej substancji oczyścić kontynenty

z ostatnich zwierząt, m o ż n a n a z w a ć nad-

c z ł o w i e k i e m w stosunku d o t r o g l o d y t y , to m o ż e p o w s t a n i e też w k o ń c u ludzka super-amfibia, w o b e c której dzisiejszy lotnik w y d a się n i e w i n n ą jaskółką. Wątpliwe, czy p o c z ł o w i e k u w o g ó l e może p o w s t a ć autentyczny,

o szczebel w y ż s z y w hierarchii

gatunek

naturalny. B o a n t r o p o m o r f l z m o tyle faktycznie ma słuszność, że historia naturalna nie liczyła się — by tak rzec - z o w y m f o r t u n n y m rzutem, któremu zawdzięcza c z ł o w i e k a . D e s t r u k c y j n e zdolności c z ł o w i e k a zapowiadają się tak świetnie, że g d y ten gatunek raz się w y c z e r p i e , pozostanie p o nim tabula rasa. A l b o pożre sam siebie, albo d o p r o w a d z i d o ruiny całą faunę i florę ziemi, a jeśli ziemia będzie w t e d y jeszcze d o ś ć m ł o d a , będzie musiała - aby p o s ł u ż y ć się wariantem

sławnego wyrażenia -

zacząć na

daleko

niższym

szczeblu całe p a s k u d z t w o o d początku. Filozofia dziejów, lokując humanistyczne idee j a k o czynne m o c e w historii i każąc im na k o ń c u t r i u m f o w a ć , zarazem p o z b a w i ł a je przynależnej im n i e w i n n o ś c i . Szydzić, że idee te k o m p r o m i t o w a ł y się zawsze, ilekroć nie stała za nimi e k o n o m i a , czyli p r z e m o c , to szydzić ze słabości, i w szyderstwie t y m autorzy

mimowolnie

identyfikowali się z uciskiem, który chcieli z l i k w i d o w a ć . W filozo­ fii dziejów p o w t a r z a się to, c o zdarzyło się w chrześcijaństwie: d o b r o , które n a p r a w d ę w y d a n e jest na p a s t w ę cierpienia, prze­ brane zostaje za siłę, która w y z n a c z a bieg świata i na

końcu

triumfuje. U b ó s t w i a się d o b r o jako ducha d z i e j ó w lub przynaj­ mniej ich immanentną

zasadę. W ten s p o s ó b jednak nie t y l k o

obraca się dzieje w ich p r z e c i w i e ń s t w o , lecz także zniekształca się samą ideę, która ma przełamać konieczność, l o g i c z n y b i e g w y d a ­ rzeń. N i e b e z p i e c z e ń s t w o w y b r y k u zostaje zażegnane.

Uznając

bezsilność za siłę, raz jeszcze przez ten a w a n s się jej zapieramy, w y r z u c a m y ją z pamięci. T o t e ż chrześcijaństwo, idealizm i materia­ lizm, które same w sobie zawierały też p r a w d ę , p o n o s z ą r ó w n i e ż w i n ę za łajdactwa, jakie w ich imieniu p o p e ł n i a n o . J a k o heroldy siły - c h o ć b y siły d o b r a - same stały się dobrze z o r g a n i z o w a n y m i siłami historii i j a k o takie o d e g r a ł y k r w a w ą rolę w r z e c z y w i s t y c h dziejach ludzkości: rolę narzędzi organizacji.

2ĄS

Dialektyka oświecenia

P o n i e w a ż historia jako korelat jednolitej teorii, jako konstruk­ cja, nie jest d o b r e m ,

a przeciwnie -

grozą, to myślenie jest

n a p r a w d ę elementem n e g a t y w n y m . Nadzieja na lepsze stosunki jeśli nie jest czystą iluzją, opiera się nie tyle na zapewnieniu, że ów lepszy stan niezawodnie nastąpi oraz okaże się stanem trwałym i ostatecznym, ile właśnie na braku szacunku w o b e c t e g o , co jest tak m o c n o u g r u n t o w a n e

w p o w s z e c h n y m cierpieniu. N i e s k o ń ­

czona cierpliwość, ó w n i g d y nie wygasający czuły pociąg stworze­ nia d o ekspresji i światła, który w y d a j e się łagodzić i uśmierzać g w a ł t o w n o ś ć t w ó r c z e g o r o z w o j u , nie przedstawia — jak racjonalne wersje filozofii dziejów - określonej p r a k t y k i jako zbawiennej, nawet praktyki uległości. P i e r w s z y przebłysk rozumu, jaki za­ znacza się w tym popędzie

i prześwieca w myślącej

pamięci

człowieka, n a p o t y k a n a w e t w najszczęśliwszym dniu nieusuwalną sprzeczność: fatum, k t ó r e g o rozum sam nie może o d w r ó c i ć . POMNIKI HUMANIZMU Humanizm

zawsze miał s w ą siedzibę raczej w e Francji niż

g d z i e k o l w i e k indziej. A l e Francuzi już o t y m nie wiedzieli. T o , co zawierały ich książki, b y ł o ideologią, p o w s z e c h n i e już rozpoznaną. L e p s z a cząstka w

w i o d ł a jeszcze własną, o d e r w a n ą

tonie g ł o s u , w

zwrotach

językowych, w

egzystencję:

sztuce

jedzenia,

w istnieniu burdeli i p i s u a r ó w z l a n e g o żelaza. J e d n a k już rząd B l u m a w y p o w i e d z i a ł w o j n ę t y m p r z e j a w o m szacunku dla jedno­ stki, i nawet

konserwatyści

niewiele zrobili, by

ocalić jego

pomniki. Z TEORII PRZESTĘPCY K a r a p o z b a w i e n i a w o l n o ś c i , tak jak przestępstwo, miała charak­ ter mieszczański. W średniowieczu w i ę z i o n o książęce p o t o m s t w o , reprezentujące n i e w y g o d n e roszczenia d o dziedzictwa. Natomiast przestępcę

zamęczano

szacunek dla p o r z ą d k u

na śmierć, aby w p o i ć m a s o m

ludności

i p r a w a , p o n i e w a ż przykład s u r o w o ś c i

i okrucieństwa wychowuje surowych i okrutnych

d o miłości.

Notatki i szkice

249

R e g u l a r n a kara p o z b a w i e n i a w o l n o ś c i zakłada wzrost zapotrzebo­ wania na siłę roboczą. Odzwierciedla mieszczański s p o s ó b życia jako cierpienie. Szeregi cel w n o w o c z e s n y m więzieniu przed­ stawiają m o n a d y w autentycznie Leibnicjańskim sensie. „ M o n a d y nie mają okien, przez które by c o k o l w i e k m o g ł o się do nich dostać lub z nich w y d o s t a ć . W ł a ś c i w o ś c i nie m o g ą się o d e r w a ć ani przechadzać

poza

substancjami,

jak to

ongiś

czyniły jakości

z m y s ł o w e s c h o l a s t y k ó w . T a k w i ę c ani substancja, ani w ł a ś c i w o ś ć 1 6

nie m o g ą się z zewnątrz

dostać d o m o n a d y " .

Monady

nie

w y w i e r a j ą na siebie wzajemnie w p ł y w u , ich życie r e g u l o w a n e jest i k o o r d y n o w a n e przez B o g a , w z g l ę d n i e przez z a r z ą d .

17

Absolutna

samotność, p r z e m o c ą narzucony z w r o t ku własnej jaźni, której cały byt p o l e g a na p o k o n y w a n i u materiału, w m o n o t o n n y m rytmie pracy, określają w charakterze u p i o r ó w egzystencję c z ł o w i e k a w n o w o c z e s n y m świecie. R a d y k a l n a izolacja i radykalna redukcja d o wciąż tej samej, beznadziejnej nicości są tym s a m y m . C z ł o w i e k w więzieniu to w i r t u a l n y obraz typu b u r ż u a z y j n e g o , jakim czło­ w i e k w rzeczywistości d o p i e r o p o w i n i e n się stać. K o m u nie udało się w y r o b i ć w świecie z e w n ę t r z n y m , ten przejdzie w straszliwie czystej postaci o b r ó b k ę

w więzieniu. Racjonalizacja

istnienia

więzień, powołująca się na konieczność oddzielenia przestępcy o d społeczeństwa lub z g o ł a p o p r a w y , rozmija się z istotą rzeczy. Więzienia to skrajnie k o n s e k w e n t n y obraz b u r ż u a z y j n e g o świata pracy, znak f i r m o w y , symbolizujący nienawiść ludzi d o t e g o , na co muszą się przerobić. O s o b n i k słaby, nie nadążający, z d e g e n e r o w a ny musi znosić porządek życia, f a c h o w o narzucony mu przez tych, którzy porządku t e g o sami nie lubią; zawzięcie odbijają sobie na nim u w e w n ę t r z n i o n ą p r z e m o c . Przestępca, k t ó r e m u przy d o k o n y ­ w a n i u przestępstwa chodziło przede w s z y s t k i m o s a m o z a c h o w a nie, jest n a p r a w d ę jaźnią słabszą, bardziej chwiejną; r e c y d y w i s t a jest o s o b n i k i e m d e b i l n y m . W i ę ź n i o w i e to jednostki chore. S ł a b o ś ć d o p r o w a d z i ł a ich d o sytuacji, która

1 6

1 7

już zaatakowała ciała i dusze

i atakuje

dalej.

G.W. Leibniz: Monadologia. Przeł. H. Elzenberg. Toruń 1 9 9 1 , § 7, s. 4 8 . Por. tamże, § 5 1 , s. 5 8 .

Dialekty ka oświecenia

250

W i ę k s z o ś ć z nich była już chora przed popełnieniem czynu, który z a w i ó d ł ich do więzienia: chora w s k u t e k własnej konstytucji, chora w s k u t e k panujących s t o s u n k ó w . Inni postąpili tak, jak postąpiłby przy p o d o b n y m -

układzie b o d ź c ó w i m o t y w ó w każdy z d r o w y

tyle że mieli pecha. Reszta to ludzie g o r s i i okrutniejsi niż

w i ę k s z o ś ć poruszających się na w o l n o ś c i , ludzie osobiście tak źli i okrutni, jak źli i okrutni są faszystowscy p a n o w i e przez swoją pozycję. C z y n p o s p o l i t e g o przestępcy jest o g r a n i c z o n y , osobisty, bezpośrednio

destrukcyjny.

Bardzo prawdopodobne,

że żywa

substancja, j e d n a k o w a u w s z y s t k i c h , żadną miarą nie m o g ł a b y oprzeć się presji ustroju fizycznego i z n o s z o n e g o o d dzieciństwa i n d y w i d u a l n e g o losu, które przestępcę d o p r o w a d z i ł y d o skrajnego czynu, że ty i ja, bez łaski rozeznania, która dzięki splotowi okoliczności stała się naszym udziałem, postąpilibyśmy tak samo jak ten, który popełnił m o r d e r s t w o .

W i ę ź n i o w i e są biernymi

ofiarami cierpienia, kara dopełnia się ślepo, jest o b c y m zdarzeniem, nieszczęściem takim jak rak albo zawalenie się d o m u . Więzienie to c h o r o b a . Ś w i a d c z ą o t y m twarze w i ę ź n i ó w , ich ostrożny krok, m o z o l n y s p o s ó b myślenia. J a k o chorzy umieją m ó w i ć już tylko o swej chorobie. Gdy -

jak dzisiaj - granice między rozbojem zażywającym

szacunku a rozbojem nielegalnym stały się o b i e k t y w n i e płynne, zacierają się także granice p s y c h o l o g i c z n e . D o p ó k i przestępcy byli jednak c h o r y m i , jak w X I X w . , więzienie b y ł o zniekształconym o b r a z e m ich słabości. Z d o l n o ś ć w y o d r ę b n i a n i a się s p o ś r ó d otocze­ nia j a k o i n d y w i d u u m i zarazem k o m u n i k o w a n i a się z otoczeniem w k o n c e s j o n o w a n y c h formach, aby się w nim utrzymać -

ta

z d o l n o ś ć ulegała u przestępcy nadwątleniu. Przestępca reprezen­ t o w a ł tę tendencję, g ł ę b o k o nurtującą ż y w e istoty, której prze­ zwyciężenie jest znakiem

r o z w o j u : tendencję,

by zatracić się

w otaczającym świecie, zamiast dzień w dzień się z nim b o r y k a ć , s k ł o n n o ś ć , by dać sobie s p o k ó j , zatonąć w naturze. F r e u d n a z y w a 1 8

to p o p ę d e m ku śmierci, Caillois m i m e t y z m e m . Tendencja ta przenika w s z y s t k o , co sprzeciwia się n i e u c h r o n n e m u p o s t ę p o w i ,

Por. R . Caillois: Le Mythe et 1'Homme. Paris 1 9 3 8 , s. 1 2 5 i nast.

Notatki i szkice

251

o d przestępstwa, które o d m a w i a podążania okrężną d r o g ą aktual­ n y c h form pracy, aż p o wzniosłe dzieła sztuki. M i ę k k o ś ć w o b e c rzeczy, bez c z e g o nie istnieje sztuka, niewiele odbiega od zde­ s p e r o w a n e g o g w a ł t u , jakim jest przestępstwo. N i e m o ż n o ś ć p o w i e ­ dzenia „ n i e " , która nieletnią p o p y c h a do prostytucji,

warunkuje

też kariery przestępcze. W p r z y p a d k u przestępcy chodzi o to, że negacja nie zawiera w sobie o p o r u .

T e j płynności, która

bez

określonej ś w i a d o m o ś c i , nieśmiało i bezsilnie - nawet w s w y c h najbardziej brutalnych formach - zarazem imituje i niszczy bez­ litosną cywilizację, cywilizacja przeciwstawia m o c n e mury więzień i z a k ł a d ó w pracy, s w ó j w ł a s n y kamienny ideał. W e d ł u g T o c q u e v i l le'a republiki mieszczańskie w przeciwieństwie do monarchii nie d o k o n u j ą g w a ł t u na ciele, ale g o d z ą bezpośrednio w dusze, i tak też przeciw d u s z o m

w y m i e r z o n y jest mieszczański system

karny.

M ę c z e n n i c y ustroju burżuazyjnego nie umierają przez długie dni i noce łamania k o ł e m , ale giną d u c h o w o , jako n i e w i d o c z n y dla n i k o g o przykład, w w i e l k i c h więzieniach, które o d d o m ó w dla obłąkanych różni niemal wyłącznie nazwa. F a s z y z m kasuje jedne i drugie. K o n c e n t r a c j a zarządzania całą p r o d u k c j ą spycha społeczeństwo p o n o w n i e na p o z i o m bezpośred­ n i e g o panowania.

Likwidacja

pośrednictwa

rynku

w

obrębie

n a r o d u pociąga za sobą zanik d u c h o w y c h form zapośredniczenia, łącznie z p r a w e m . M y ś l e n i e , które rozwijało się w toku transakcji, jako rezultat e g o i z m u z m u s z o n e g o d o r o k o w a ń , s p r o w a d z a się już t y l k o d o planowania g w a ł t e m p r z e p r o w a d z a n e g o zawłaszczenia. N a scenę wkracza faszystowski morderca, czysta postać niemiec­ k i e g o fabrykanta, nie różniący się o d przestępcy już niczym o p r ó c z większej w ł a d z y . D r o g a pośrednia jest już zbędna. P r a w o c y w i l n e , które nadal

funkcjonowało

dla

regulowania

spraw

spornych

między przedsiębiorcami przetrwałymi w cieniu w i e l k i e g o prze­ m y s ł u , przedsiębiorcami, stało się czymś w rodzaju sądu rozjem­ c z e g o , w y m i a r e m s p r a w i e d l i w o ś c i w o b e c słabszych, nie b r o n i ą c y m już, choćby

k i e p s k o , interesów

pokrzywdzonych

-

stało

się

narzędziem terroru. O c h r o n a p r a w n a - dziś zanikająca - definio­ w a ł a w ł a s n o ś ć . M o n o p o l , j a k o doskonała forma własności p r y w a t ­ nej, niszczy pojęcie własności. Z kontraktu p a ń s t w o w e g o i społe-

Dialektyka oświecenia c z n e g o , który faszyzm zastępuje tajnymi p o r o z u m i e n i a m i potęg, pozostaje już t y l k o u w e w n ę t r z n i o n y p r z y m u s t e g o , co o g ó l n e , egzekwowany

przez

sługi faszyzmu

wobec

reszty

ludzkości.

W państwie totalnym kara i przestępstwo ulegają likwidacji jako przesądy, a ś w i a d o m a s w y c h politycznych c e l ó w jawna zagłada w s z y s t k i e g o , co stawia o p ó r , szerzy się p o d rządami przestępców w całej E u r o p i e . Więzienie w p o r ó w n a n i u z o b o z e m koncentracyj­ n y m w y d a j e się pamiątką d a w n y c h d o b r y c h c z a s ó w , jak niegdysiej­ sza gazeta dla o ś w i e c o n y c h , która o c z y w i ś c i e też dopuszczała się odstępstw o d p r a w d y , w p o r ó w n a n i u z m a g a z y n e m na lśniącym papierze, k t ó r e g o zawartość literacka - c h o ć b y szło o Michała A n i o ł a - jeszcze bardziej niż ogłoszenia spełnia funkcję raportu o stanie interesów, znaku p a n o w a n i a i reklamy. Izolacja, którą w i ę ź n i o m kiedyś narzucano

z zewnątrz,

wniknęła

tymczasem

w ciało i k r e w jednostek. Ich w y ć w i c z o n e dusze i ich szczęście są puste jak więzienna cela, bez której m o ż n o w ł a d c y m o g ą się już obejść, p o n i e w a ż przypadła im w udziale cała siła robocza naro­ d ó w . K a r a p o z b a w i e n i a w o l n o ś c i blednie w obliczu społecznej rzeczywistości. LE PRIX DU PROGRÉS N i e d a w n o odnaleziony list francuskiego fizjologa Pierre'a F l o u rens, który niegdyś zaznał smutnej s ł a w y z w y c i ę s k i e g o r y w a l a V i c t o r a H u g o w w y b o r a c h d o A k a d e m i i F r a n c u s k i e j , zawiera n i e z w y k ł y fragment: „ N a d a l m a m w ą t p l i w o ś c i , czy należy udzielić z g o d y na stosowanie c h l o r o f o r m u w p o w s z e c h n e j praktyce opera­ cyjnej. J a k z a p e w n e P a n o m w i a d o m o , p o ś w i ę c i ł e m temu ś r o d k o w i rozległe studia i na p o d s t a w i e d o ś w i a d c z e ń ze zwierzętami jako pierwszy

opisałem

j e g o swoiste w ł a ś c i w o ś c i . S k r u p u ł y

opierają się na p r o s t y m fakcie, że operacja p o d

moje

chloroformem,

p r a w d o p o d o b n i e tak s a m o jak inne znane f o r m y narkozy, stanowi o s z u s t w o . Specyfiki te działają jedynie na p e w n e o ś r o d k i m o t o ryczne i k o o r d y n a c y j n e , jak r ó w n i e ż na szczątkową s p r a w n o ś ć substancji n e r w o w e j . Substancja ta p o d w p ł y w e m c h l o r o f o r m u zatraca w znacznej mierze zdolność rejestrowania ś l a d ó w wrażeń,

Notatki i szkice ale

bynajmniej

nie

w r a ż l i w o ś ć jako

taką.

Moje

obserwacje

wskazują - o d w r o t n i e - że w połączeniu z o g ó l n y m paraliżem systemu n e r w o w e g o bóle o d c z u w a n e są jeszcze g w a ł t o w n i e j niż w stanie n o r m a l n y m .

Z ł u d z e n i e publiczności w y n i k a stąd,

że

pacjent p o p r z e p r o w a d z o n e j operacji niezdolny jest p r z y p o m n i e ć sobie, co zaszło. G d y b y ś m y m ó w i l i naszym pacjentom p r a w d ę , z a p e w n e żaden

z nich nie z d e c y d o w a ł b y się na ten

środek,

podczas g d y teraz, w s k u t e k naszego milczenia, nalegają na j e g o użycie. A l e nawet pomijając to, że jedyną p r o b l e m a t y c z n ą korzyścią jest obejmujące czas operacji osłabienie pamięci, u p o w s z e c h n i e n i e tej p r a k t y k i pociąga za sobą, jak sądzę, inne jeszcze p o w a ż n e niebez­ pieczeństwo. Przy rosnącej p o w i e r z c h o w n o ś c i o g ó l n e g o w y k s z t a ł ­ cenia a k a d e m i c k i e g o naszych lekarzy m e d y c y n a m o g ł a b y przez nieograniczone s t o s o w a n i e t e g o środka ulec pokusie niefrasob­ l i w e g o p o d e j m o w a n i a coraz bardziej s k o m p l i k o w a n y c h i t r u d n y c h interwencji chirurgicznych. Dziś w służbie badań p r z e p r o w a d z a się doświadczenia na zwierzętach - kiedyś nasi pacjenci m o g ą stać się bezwiednie o s o b n i k a m i d o ś w i a d c z a l n y m i . J e s t d o p o m y ś l e n i a , że bolesne bodźce, które w s k u t e k swej swoistej natury m o g ą przewyższać w s z y s t k i e znane uczucia t e g o rodzaju,

wywołują

trwałe szkody psychiczne w c h o r y m albo w r ę c z już w trakcie n a r k o z y p o w o d u j ą śmierć w ś r ó d nieopisanych męczarni, o c z y m k r e w n i i świat n i g d y się nie d o w i e d z ą . C z y to nie nazbyt w y s o k a cena za p o s t ę p ? " G d y b y F l o u r e n s miał w t y m liście rację, m r o c z n e d r o g i b o s k i e j o p a t r z n o ś c i d o c z e k a ł y b y się raz przynajmniej u s p r a w i e d l i w i e n i a . Z w i e r z ę p o m ś c i ł o b y s w o j e cierpienia na o p r a w c y : każda operacja b y ł a b y w i w i s e k c j ą . Z a c h o d z i ł o b y p o d e j r z e n i e , że z a c h o w u j e m y się w o b e c ludzi, ba - w o b e c s t w o r z e ń w o g ó l e - nie inaczej niż wobec

s a m y c h siebie p o

przeżytej

operacji, ślepi na

mękę.

Przestrzeń, która dzieli nas o d i n n y c h , dla p o z n a n i a jest t y m s a m y m , co czas u p ł y w a j ą c y między nami a cierpieniem naszej własnej przeszłości; s t w a r z a n i e p r z e k r a c z a l n ą barierę. U t r w a l a j ą ­ ce się p a n o w a n i e

nad

przyrodą,

medyczna

i

pozamedyczna

technika czerpie siły z t e g o zaślepienia, jej szansą jest z a p o m i n a -

Dialektyka oświecenia nie. U t r a t a pamięci j a k o transcendentalny w a r u n e k nauki. Wszel­ kie u r z e c z o w i e n i e jest z a p o m n i e n i e m . C Z Y S T E PRZERAŻENIE G a p i e n i e się na nieszczęście ma w sobie coś z fascynacji. A l e zarazem coś z potajemnej z g o d y . Nieczyste sumienie społeczne, jakie ma każdy, kto uczestniczy w n i e s p r a w i e d l i w o ś c i , i nienawiść d o s p e ł n i o n e g o życia są tak silne, że w k r y t y c z n y c h sytuacjach obracają

się p r z e c i w k o w ł a s n y m interesom,

jako immanentna

zemsta. F r a n c u s k i e mieszczaństwo miało w sobie fatalną deter­ minację, przypominającą,

o ironio, heroiczny

ideał faszystów:

cieszyło się triumfem s w y c h p o b r a t y m c ó w , k t ó r e g o w y r a z e m była kariera Hitlera, choć triumf ten im s a m y m zagrażał katastrofą - ba, w ł a s n ą katastrofę uważali za d o w ó d słuszności porządku,

jaki

reprezentowali.

jest

Rudymentarną

formą t a k i e g o zachowania

stosunek wielu b o g a c z y d o zbiednienia, k t ó r e g o wizję p r z y w o ł u j ą w racjonalizacjach oszczędności, ukryta s k ł o n n o ś ć d o t e g o , by - walcząc zajadle o każdy g r o s z - w danej sytuacji bez w a l k i z r e z y g n o w a ć z całego majątku

albo

nieodpowiedzialnie

nim

r y z y k o w a ć . F a s z y z m daje im syntezę żądzy p a n o w a n i a i nienawiści d o s a m y c h siebie, a przerażeniu

w czystej postaci t o w a r z y s z y

nieodmiennie gest: zawsze tak to sobie w y o b r a ż a ł e m . ZAINTERESOWANIE CIAŁEM Pod

znaną

historią

Europy

przebiega

Składa się na nią los stłumionych

historia

i wypaczonych

podziemna. instynktów

i namiętności c z ł o w i e k a . Z p e r s p e k t y w y faszystowskiej teraźniej­ szości, kiedy to, c o ukryte, w y c h o d z i na światło dzienne, w i d a ć także związek historii jawnej z o w ą m r o c z n ą stroną, pomijaną tak w oficjalnej legendzie państw n a r o d o w y c h , jak i w jej p o s t ę p o w e j krytyce. K a l e c t w e m dotknięty jest przede w s z y s t k i m stosunek d o ciała. Podział pracy, który p o jednej stronie umieścił korzyści, a p o drugiej pracę, rzucił o d i u m na siłę fizyczną. I m bardziej panującym

Notatki i szkice

255

niezbędna była praca innych, tym niżej ją ceniono. Praca - jak n i e w o l n i k - została naznaczona piętnem. Chrześcijaństwo w y ­ sławiało pracę, za to d e g r a d o w a ł o ciało jako źródło w s z e l k i e g o zła. Podczas g d y w S t a r y m Testamencie praca uchodziła za przekleń­ s t w o , sprzymierzone z poganinen M a c h i a v e l l i m chrześcijaństwo p o c h w a ł ą pracy wieściło n o w o c z e s n y porządek burżuazyjny. U pu­ stelników, D o r o t e u s a , Mojżesza R o z b ó j n i k a , P a w ł a P r o s t o d u s z ­ n e g o i innych u b o g i c h d u c h e m praca służyła jeszcze bezpośrednio wejściu d o królestwa niebieskiego. U L u t r a i K a l w i n a w i ę ź między pracą a zbawieniem była już tak

zasupłana, że

reformacyjne

n a w o ł y w a n i e do pracy brzmi niemal jak s z y d e r s t w o , kopniak wymierzony robaczkowi. Książęta i patrycjusze m o g l i religijną przepaść, ziejącą między ich d o c z e s n y m życiem a w i e c z n y m przeznaczeniem,

tuszować

myślą o d o c h o d a c h , jakie wyciągali z pracy innych. Irracjonalność łaski otwierała przed nimi tak czy o w a k m o ż l i w o ś ć zbawienia. Ci inni natomiast uginali się p o d

jeszcze silniejszym naciskiem.

Przeczuwali niejasno, że poniżanie ciała przez w ł a d z ę to nic i n n e g o jak ideologiczne odzwierciedlenie ucisku, jakiemu sami podlegają. L o s starożytnych n i e w o l n i k ó w był udziałem w s z y s t k i c h uciemię­ ż o n y c h aż p o czasy kolonialne: uchodzili za g o r s z y c h . Z natury istniały d w i e rasy, z w i e r z c h n i k ó w i p o d w ł a d n y c h . E m a n c y p a c j a e u r o p e j s k i e g o i n d y w i d u u m związana była z o g ó l n ą przemianą w

kulturze:

rozdarcie

tym

silniej zaznaczało

się w

psychice

w y e m a n c y p o w a n y c h , im bardziej słabła presja zewnętrzna. W y z y s ­ k i w a n e ciało miało uchodzić dla p o d w ł a d n y c h za zło, a s p r a w y ducha, na które inni mieli czas, za najwyższe d o b r o . W ten s p o s ó b E u r o p a uzdolniona została d o najwyższych osiągnięć

kultural­

nych, ale podejrzenie o s z u s t w a , o d początku w i d o c z n e g o , w r a z z k o n t r o l ą nad ciałem w z m o c n i ł o też n i e z d r o w y , m i ł o s n o - n i e n a w i stny stosunek do ciała, który przez w i e k i przepajał mentalność mas i k t ó r e g o w y r a z e m jest język L u t r a . W stosunku jednostki d o ciała, w ł a s n e g o i c u d z e g o , p o w t a r z a się irracjonalność i niesprawied­ liwość p a n o w a n i a j a k o o k r u c i e ń s t w o , tak s a m o odległe o d stosun­ ku rozumiejącego i szczęśliwej refleksji, jak p a n o w a n i e odległe jest od w o l n o ś c i . D o n i o s ł o ś ć t e g o rozpoznał Nietzsche w swej~teorii

Dialektyka oświecenia

2 6 5

o k r u c i e ń s t w a , a jeszcze lepiej de Sade; F r e u d o w s k a teoria narcyz­ mu i p o p ę d u śmierci przynosi interpretację p s y c h o l o g i c z n ą . Z a p r a w i o n a nienawiścią miłość do ciała zaznacza się w e wszyst­ kich n o w o ż y t n y c h kulturach. Ciało, j a k o podrzędne, zniewolone, zostaje raz jeszcze w y s z y d z o n e i odepchnięte, a zarazem jako to, co zakazane, u r z e c z o w i o n e , w y o b c o w a n e - jest obiektem pożądania. D o p i e r o kultura zna ciało jako rzecz, którą można d o p i e r o w kulturze ciało odróżnia się o d ducha -

posiadać,

kwintesencji

m o c y i w ł a d z y - jako przedmiot, m a r t w a rzecz, corpus. W autodegradacji c z ł o w i e k a d o ciała natura mści się za to, że człowiek z d e g r a d o w a ł ją d o przedmiotu p a n o w a n i a , d o s u r o w c a . Przymus okrucieństwa

i destrukcji

wyrasta z o r g a n i c z n e g o

stłumienia

i n t y m n e g o stosunku d o ciała - tak jak z g o d n i e z genialną intuicją F r e u d a wstręt rodzi się w ó w c z a s , g d y w r a z z p o s t a w ą w y p r o s ­ towaną, oddaleniem zmysł powonienia,

o d ziemi, o r g a n i c z n e m u który

przyciągał

samca

stłumieniu do

ulega

menstruującej

samicy. W cywilizacji zachodniej, a z a p e w n e w o g ó l e w każdej, cielesność staje się tabu, przedmiotem

przyciągania i niechęci.

W G r e c j i i w czasach feudalnych w ś r ó d p a n ó w stosunek d o ciała w a r u n k o w a ł o jeszcze to, że osobista s p r a w n o ś ć fizyczna była j e d n y m z w a r u n k ó w p a n o w a n i a . D b a ł o ś ć o ciało miała - naiwnie - s w ó j społeczny cel. F o r m u ł a kalos kagathos była t y l k o w części p o z o r e m , g d y ż w części gimnazjum b y ł o elementem

podtrzymy­

w a n i a w ł a d z y , przynajmniej jako trening władczej p o s t a w y . G d y panowanie

w całości przybiera

formę

burżuazyjną,

zapośred-

niczoną przez handel i komunikację, a na d o b r e w s k u t e k uprzemy­ słowienia, następuje formalna zmiana. L u d z k o ś ć p o z w a l a się odtąd zniewalać już nie mieczem, ale za p o m o c ą gigantycznej aparatury, która ostatecznie zresztą p o n o w n i e kuje miecze. Racjonalny sens w y w y ż s z a n i a m ę s k i e g o ciała zanika; romantyczne p r ó b y odrodze­ nia ciała w dziewiętnastym i d w u d z i e s t y m w i e k u w i o d ą jedynie do idealizacji ciała m a r t w e g o i o k a l e c z o n e g o . Nietzsche, G a u g u i n , G e o r g e , K l a g e s rozpoznali bezimienne g ł u p s t w o , będące rezul­ tatem postępu. A l e wyciągnęli stąd fałszywy w n i o s e k . N i e zdemas­ k o w a l i n i e p r a w o ś c i , która dzieje się dziś, a uświęcili nieprawość d a w n ą . O d w r ó t o d mechanizacji stał się o z d ó b k ą przemysłowej

Notatki i szkice kultury

257

m a s o w e j , która nie może obejść się bez

szlachetnych

g e s t ó w . A r t y ś c i w b r e w w o l i przyrządzili utracony obraz jedności duszy i ciała dla potrzeb reklamy. P o c h w a ł a p r z e j a w ó w witalności, o d b l o n d bestii d o w y s p i a r z y z p o ł u d n i o w y c h m ó r z , p r o w a d z i nieuchronnie

do

filmów

o egzotycznym

wystroju,

plakatów

reklamujących w i t a m i n y i kremy do pielęgnacji s k ó r y , w k t ó r y c h w y r a ż a się immanentny cel reklamy: n o w y , d o r o d n y ,

piękny,

szlachetny typ c z ł o w i e k a , W ó d z i j e g o drużyna. F a s z y s t o w s c y w o d z o w i e z n o w u sami biorą d o ręki narzędzia m o r d u , zabijają w i ę ź n i ó w strzałem z r e w o l w e r u i razami pejcza, ale nie dzięki swej fizycznej przewadze, t y l k o dlatego, że o w a gigantyczna aparatura i jej p r a w d z i w i p a n o w i e - którzy ciągle jeszcze sami t e g o nie robią - dostarczają im ofiary racji stanu d o p i w n i c kwatery g ł ó w n e j . K o r p u s u nie da się z p o w r o t e m przemienić w ciało. K o r p u s , c h o ć b y najbardziej s p r a w n y i w y ć w i c z o n y , pozostaje z w ł o k a m i . Transformacja

w martwotę,

zapisana w

nazwie, była częścią

d ł u g o t r w a ł e g o procesu przerabiania natury na t w o r z y w o i materię. D o r o b e k cywilizacyjny jest p r o d u k t e m sublimacji, owej nabytej miłosnej nienawiści d o ciała i ziemi, o d k t ó r y c h o d e r w a ł o ludzi p a n o w a n i e . M e d y c y n a to p r o d u k t psychicznej reakcji na

kor-

poralizację c z ł o w i e k a , technika to p r o d u k t psychicznej reakcji na urzeczowienie całej natury. M o r d e r c y , o p r a w c y , zezwierzęceni o l b r z y m i , k t ó r y c h w ł a d c y , legalni i nielegalni, wielcy i mali, potajemnie

w y k o r z y s t u j ą w charakterze

egzekutorów,

brutale,

którzy zawsze znajdą się p o d ręką, g d y trzeba k o g o ś załatwić, uczestnicy linczów i c z ł o n k o w i e K u - K l u x - K l a n u , siłacz, który z r y w a się z miejsca, g d y ktoś o d w a ż y się szemrać, straszne typy, na których

pastwę

wydany

jest każdy, kto

nie czuje nad

sobą

o c h r o n n y c h skrzydeł w ł a d z y , kto traci pieniądze i s t a n o w i s k o , w s z e l k i e g o rodzaju w i l k o ł a k i , w i o d ą c e ż y w o t w m r o k u

historii

i podtrzymujące strach, bez k t ó r e g o n i e m o ż l i w e b y ł o b y p a n o w a n i e - to ci, u których nienawistna miłość d o ciała manifestuje się jawnie i bezpośrednio, k t ó r y m uraz urzeczowienia każe bezcześcić w s z y s t ­ k o , c z e g o dotkną, niszczyć w s z y s t k o , co zobaczą, w ślepej furii p o w t a r z a ć na ż y w y m obiekcie proces, k t ó r e g o nie m o g ą cofnąć: rozdarcie życia na ducha i j e g o przedmiot. C z ł o w i e k nieodparcie

2JS

Dialektyka oświecenia

ich pociąga,

mordercy

chcą z r e d u k o w a ć

człowieka do

ciała,

n i k o m u i niczemu nie w o ł n o żyć. T a k a , n i e g d y ś starannie h o d o w a ­ na i p i e l ę g n o w a n a przez z w i e r z c h n i k ó w świeckich i d u c h o w y c h w r o g o ś ć p o d w ł a d n y c h w o b e c życia, które im zniszczono, życia, z k t ó r y m dziś homoseksualnie i paranoicznie obcują przez morder­ czy cios, zawsze była niezbędnym instrumentem sztuki rządzenia. W r o g i stosunek z n i e w o l o n y c h d o życia jest niewyczerpaną histo­ ryczną siłą mrocznej strony dziejów. N a w e t purytański eksces, pijaństwo, to rozpaczliwy akt zemsty na życiu. U m i ł o w a n i e natury i przeznaczenia w totalitarnej propagandzie to jedynie wątła reakcja u p o z o r o w a n a na uwięzienie w ciele, na nieudaną cywilizację. O d ciała nie m o ż n a się u w o l n i ć , w i ę c się je w y s ł a w i a , g d y nie ma się s w o b o d y , by je maltretować.

„Tragi­

c z n y " ś w i a t o p o g l ą d faszystów to i d e o l o g i c z n y w i e c z ó r kawalerski przed k r w a w y m i g o d a m i . C i , którzy w y s ł a w i a j ą ciało, gimnastycy i skauci, zawsze mieli pociąg d o zabijania, jak miłośnicy przyrody d o myślistwa. W i d z ą w ciele jedynie r u c h o m y mechanizm, części zginające się w stawach, mięśnie j a k o w y m o s z c z e n i e szkieletu. Manipulują ciałem, o b c h o d z ą się z j e g o członkami tak, jak g d y b y były już oddzielone. Ż y d o w s k a tradycja przechowuje strach przed mierzeniem

człowieka metrową

miarką,

ponieważ

mierzy

się

zmarłych - d o trumny. W tym właśnie lubują się manipulatorzy ciała. Mierzą innych nieświadomie spojrzeniem fabrykanta tru­ mien. Zdradzają się d o p i e r o , podając w y n i k i : m ó w i ą o c z ł o w i e k u , że jest długi, krótki, tłusty, ciężki. Interesuje ich c h o r o b a , przy jedzeniu wyglądają już śmierci w s p ó ł b i e s i a d n i k a , a przejmowanie się z d r o w i e m bliźnich to jedynie wątła racjonalizacja t e g o zaintere­ s o w a n i a . J ę z y k dotrzymuje im k r o k u . Z a m i e n i a spacer w ruch, a p o t r a w y w kalorie - p o d o b n i e jak w potocznej angielszczyźnie i francuszczyźnie to s a m o s ł o w o oznacza ż y w y las i d r e w n o . Cyframi śmiertelności społeczeństwo degraduje życie d o procesu chemicznego. W szatańskim poniżeniu więźnia o b o z u k o n c e n t r a c y j n e g o , jakie n o w o c z e s n y o p r a w c a bez ż a d n e g o racjonalnego sensu dorzuca do męczeńskiej śmierci, przejawia się n i e w y s u b l i m o w a n y , choć tłu­ m i o n y bunt wyklętej natury. B u n t ten d o t y c z y w całej p o t w o r n o ś c i

Notatki i szkice

2

59

m ę c z e n n i k ó w miłości, r z e k o m y c h przestępców seksualnych i liber­ t y n ó w , p o n i e w a ż seks to ciało nie z r e d u k o w a n e , ekspresja, to, c z e g o męczennicy miłości potajemnie i desperacko szukają. S w o ­ b o d a życia p ł c i o w e g o przeraża mordercę jako utracona bezpośred­ niość, p i e r w o t n a jedność, w której nie umie już żyć. J e d n o ś ć ta jest m a r t w a , a przecież wstaje i o ż y w a . M o r d e r c a zatem s p r o w a d z a w s z y s t k o d o j e d n e g o , sprowadzając w s z y s t k o d o nicości, ponie­ w a ż musi zdławić jedność w s a m y m sobie. Ofiara reprezentuje dlań życie, które przetrwało

rozdział -

to życie zatem ma

zostać

złamane, a u n i w e r s u m niechaj w y p e ł n i kurz i abstrakcyjna władza. SPOŁECZEŃSTWO MASOWE Uzupełnieniem kultury g w i a z d jest społeczny mechanizm, który z r ó w n u j e w s z y s t k o , co się w y r ó ż n i a , g w i a z d y są t y l k o w z o r a m i dla ogarniającej

cały świat

konfekcji

oraz

dla n o ż y c

prawniczej

i ekonomicznej s p r a w i e d l i w o ś c i , obcinających ostatnie zwisające niteczki.

Dopisek P o g l ą d , że niwelacji i standaryzacji ludzi o d p o w i a d a z drugiej strony s p o t ę g o w a n i e i n d y w i d u a l n o ś c i w tak z w a n y c h o s o b o w o ś ­ ciach p r z y w ó d c z y c h , na miarę ich w ł a d z y , jest błędny i sam s t a n o w i cząstkę ideologii. Dzisiejsi faszystowscy w ł a d c y są nie tyle nadludźmi, co funkcjami w ł a s n e g o aparatu reklamy, p u n k t a m i przecięcia identycznych reakcji niezliczonych mas. Jeżeli w psy­ c h o l o g i i dzisiejszych mas W ó d z nie reprezentuje już ojca, a raczej k o l e k t y w n ą i nieskończenie s p o t ę g o w a n ą projekcję bezsilnego J a każdej jednostki, to postaci w o d z ó w rzeczywiście temu o d p o w i a ­ dają. N i e d a r m o w y g l ą d a j ą jak fryzjerzy, p r o w i n c j o n a l n i aktorzy i r e w o l w e r o w c y dziennikarstwa. J a k a ś część ich moralnej siły p o l e g a właśnie na t y m , że sami w sobie bezsilni, p o d o b n i

do

p i e r w s z e g o lepszego, ucieleśniają j a k o reprezentanci w s z y s t k i c h innych o g r o m w ł a d z y , c h o ć sami nadal są t y l k o p u s t y m i miejscami, na które akurat padła władza. N i e stanowią bynajmniej wyjątku o d

26 o

Dialektyka oświecenia

zasady rozkładu i n d y w i d u a l n o ś c i , przeciwnie, dotknięta rozkła­ dem i n d y w i d u a l n o ś ć triumfuje w nich i poniekąd odbiera nagrodę za rozkład. W o d z o w i e stali się dokładnie t y m , czym p o trosze zawsze

byli w

grającymi

ciągu

całej epoki

rolę w o d z ó w .

mieszczańskiej

-

Między indywidualnością

aktorami Bismarcka

a i n d y w i d u a l n o ś c i ą Hitlera dystans jest nie mniejszy niż między prozą

Myśli

i wspomnień

a żargonem

Mein

Kampf.

W

walce

z faszyzmem s p r a w ą nie najmniej w a ż n ą jest sprowadzenie napu­ szonych w i z e r u n k ó w

W o d z a do r o z m i a r ó w

ich nicości. Film

Chaplina utrafił w sedno przynajmniej jeśli chodzi o p o d o b i e ń s t w o między g o l a r z e m z getta a dyktatorem. SPRZECZNOŚCI M o r a l n o ś ć j a k o system, z twierdzeniami p o d s t a w o w y m i i w y ­ w i e d z i o n y m i , niezłomnie logiczny, n i e z a w o d n y w zastosowaniu d o k a ż d e g o dylematu m o r a l n e g o - oto c z e g o żąda się o d filozofów. F i l o z o f o w i e z reguły spełniali te o c z e k i w a n i a . N a w e t jeśli nie dostarczali systemu p r a k t y c z n e g o , r o z b u d o w a n e j

kazuistyki, to

z systemu teoretycznego umieli zawsze w y w i e ś ć posłuszeństwo w o b e c zwierzchności. N a o g ó ł , z c a ł y m luksusem

argumentów

zróżnicowanej l o g i k i , oglądu i o c z y w i s t o ś c i , raz jeszcze uzasadniali całą skalę w a r t o ś c i , które publiczna p r a k t y k a już była usankc­ j o n o w a ł a . „ O d d a w a j c i e cześć b o g o m

w

tradycyjnej

rodzimej

1 9

r e l i g i i " - p o w i a d a E p i k u r , a jeszcze H e g e l m u wtóruje. O d tych, którzy wzdragają się przed takim w y z n a n i e m w i a r y , tym natar­ czywiej żąda się podania g o t o w e j zasady o g ó l n e j . J e ś l i myślenie nie z a d o w a l a się p r o s t y m u s a n k c j o n o w a n i e m panujących reguł, musi zalecać się w i ę k s z ą p e w n o ś c i ą siebie, uniwersalizmem

i auto-

r y t a t y w n o ś c i ą niż w t e d y , g d y t y l k o u s p r a w i e d l i w i a to, co i tak już obowiązuje. U w a ż a s z , że panująca władza jest niesprawiedliwa, w o l i s z może, żeby zamiast w ł a d z y p a n o w a ł chaos? K r y t y k u j e s z uniformizację życia i postęp? M a m y w i e c z o r e m zapalać świece, a nasze miasta w y p e ł n i a ć smród o d p a d ó w , jak w średniowieczu?

19

Die Nachsokratiker T. i. 7 2 a (Opr. Wilhelm Nestle). Jena 1 9 2 3 , s. 1 9 5 .

Notatki i szkice

261

N i e p o d o b a j ą ci się rzeźnie - czy społeczeństwo ma odtąd ż y w i ć się s u r o w y m i w a r z y w a m i ? P o z y t y w n a o d p o w i e d ź na takie pytania, j a k k o l w i e k absurdalna, znajduje posłuch. Polityczny anarchizm, rękodzielnicza reakcja kulturalna, radykalny wegetarianizm, niedo­ rzeczne sekty i partie mają tak z w a n ą siłę atrakcji. D o k t r y n a musi t y l k o b y ć o g ó l n a , p e w n a siebie, uniwersalna i imperatywistyczna. N i e d o zniesienia są p r ó b y w y m i n i ę c i a alternatywy , , a l b o - a l b o " , nieufność w o b e c abstrakcyjnej zasady, n i e o m y l n o ś ć bez d o k t r y n y . R o z m a w i a j ą dwaj młodzi ludzie: A : N i e chcesz być lekarzem? B : L e k a r z e z a w o d o w o mają wciąż d o czynienia z umierającymi, to znieczula. W d o d a t k u przy postępującej

instytucjonalizacji

lekarz reprezentuje w o b e c c h o r e g o zakład i j e g o hierarchię. Często kusi g o , by w y s t ę p o w a ć jako administrator śmierci. Staje się agentem w i e l k i e g o przemysłu w o b e c k o n s u m e n t ó w . G d y chodzi o s a m o c h o d y , to jeszcze pół biedy, ale g d y d o b r e m , k t ó r y m się zarządza, jest życie, a u ż y t k o w n i c y - pacjentami, nie chciałbym znaleźć się w takiej sytuacji. Z a w ó d lekarza d o m o w e g o był m o ż e bezpieczniejszy, ale teraz upada. A : W i ę c uważasz, że nie p o w i n n o w c a l e b y ć lekarzy, albo niech w r ó c ą d a w n i znachorzy? B : T e g o nie p o w i e d z i a ł e m . Z g r o z a mnie bierze t y l k o na m y ś l , że sam m i a ł b y m zostać lekarzem, a tym bardziej tak z w a n y m lekarzem naczelnym, zarządzającym m a s o w y m szpitalem. M i m o to u w a ż a m naturalnie, że lepiej niech będą lekarze i szpitale, niż żeby c h o r y c h zostawiać ich l o s o w i . N i e chciałbym też b y ć p r o k u r a t o r e m , choć pozostawianie wolnej ręki m o r d e r c o m

i rabusiom

w y d a j e się

daleko w i ę k s z y m złem niż istnienie cechu, który posyła ich d o więzienia. S p r a w i e d l i w o ś ć jest racjonalna. N i e jestem p r z e c i w k o racjonalności, chcę t y l k o rozpoznać, w jakiej postaci występuje. A : P o p a d a s z w sprzeczność. S a m nieustannie czerpiesz korzyści z istnienia lekarzy i sędziów. Jesteś tak s a m o w i n n y jak oni. T y l e że nie chcesz obarczać się pracą, którą inni w y k o n u j ą za ciebie. T w o j a własna egzystencja zakłada zasadę, której chciałbyś się w y m k n ą ć . B : T e g o się nie w y p i e r a m , ale sprzecznośćć jest tu konieczna. J e s t o d p o w i e d z i ą na o b i e k t y w n e sprzeczności społeczeństwa. P r z y

Dialektyka oświecenia

2Ó2

tak z r ó ż n i c o w a n y m podziale pracy jak dzisiejszy w jakimś miejscu m o ż e dojść d o p o t w o r n o ś c i , za którą w i n ę p o n o s z ą w s z y s c y . Jeśli się r o z p o w s z e c h n i , ba - jeśli c h o ć b y d r o b n a część ludzi sobie to u ś w i a d o m i , d o m y w a r i a t ó w i zakłady karne m o g ł y b y m o ż e stać się bardziej ludzkie, a sądy na koniec w o g ó l e niepotrzebne. A l e nie dlatego chcę zostać pisarzem. C h c i a ł b y m p o prostu jaśniej uprzyto­ mnić sobie straszliwy stan, w jakim w s z y s t k o się znajduje. A : G d y b y w s z y s c y myśleli tak jak ty, i nikt nie miałby ochoty brudzić sobie rąk, nie b y ł o b y ani lekarzy, ani sędziów i świat w y g l ą d a ł b y jeszcze bardziej przerażająco. B : O t ó ż w y d a j e mi się to w ą t p l i w e , b o g d y b y w s z y s c y myśleli tak jak ja, to s p o d z i e w a m się, że nie t y l k o s k u r c z y ł y b y się środki zaradcze p r z e c i w k o złu, ale i s a m o zło. L u d z k o ś ć ma jeszcze inne m o ż l i w o ś c i . N i e jestem całą ludzkością i p o prostu nie m o g ę myśleć tak, j a k b y m w y s t ę p o w a ł w jej imieniu. M o r a l n a reguła, że każdy mój uczynek m ó g ł b y n a d a w a ć się na p o w s z e c h n ą m a k s y m ę , jest bardzo

problematyczna.

Pomija

historię.

Dlaczego

moja

niechęć d o z a w o d u lekarza miałaby b y ć r ó w n o z n a c z n a z poglądem, że w o g ó l e nie ma b y ć lekarzy? W rzeczywistości jest tylu ludzi, którzy świetnie nadają się na lekarzy i mają spore szanse nimi zostać. Jeżeli potrafią p o s t ę p o w a ć moralnie w granicach, jakie dziś zakreślono tej profesji, ż y w i ę dla nich szacunek. M o ż e przyczyniają się nawet d o umniejszenia zła, które ci opisałem, m o ż e jednak pogłębiają je m i m o całej swej fachowej s p r a w n o ś c i i moralności. M o j a egzystencja, tak jak ją sobie w y o b r a ż a m , moja z g r o z a i moja w o l a poznania w y d a j ą mi się tak s a m o u p r a w n i o n e jak z a w ó d lekarza, nawet jeśli nie zdołam bezpośrednio n i k o m u d o p o m ó c . A : A g d y b y ś wiedział, że dzięki m e d y c z n y m studiom zdołasz kiedyś u r a t o w a ć życie ukochanej o s o b i e , która bez twej p o m o c y byłaby nieuchronnie skazana, czy nie zdecydowałbyś się natychmiast? B : P r a w d o p o d o b n i e , ale sam w i d z i s z , że t w o j e u p o d o b a n i e do nieubłaganej k o n s e k w e n c j i p r o w a d z i cię d o absurdalnych przy­ k ł a d ó w , podczas g d y ja z m o i m n i e p r a k t y c z n y m u p o r e m i moimi sprzecznościami pozostałem przy z d r o w y m rozsądku. T a r o z m o w a p o w t a r z a się zawsze, ilekroć ktoś nie chce w ob­ liczu p r a k t y k i z r e z y g n o w a ć z myślenia. T a k i ktoś ma logikę

Notatki i szkice

a6

i k o n s e k w e n c j ę zawsze p r z e c i w k o sobie. K t o jest

3

przeciwny

w i w i s e k c j i , temu nie w o l n o nawet odetchnąć, g d y b y ten oddech miał k o s z t o w a ć życie j e d n e g o bakcyla. L o g i k a służy p o s t ę p o w i i reakcji, w k a ż d y m razie rzeczywistości. A l e w dobie radykalnie realistycznego w y c h o w a n i a r o z m o w y stały się rzadsze, a neuro­ tycznemu B trzeba będzie nadludzkich sił, by nie o z d r o w i e ć . NOTATKA M i ę d z y czterdziestką a pięćdziesiątką ludzie czynią zazwyczaj p e w n e zdumiewające tych, z k t ó r y m i

doświadczenie. O d k r y w a j ą , że w i ę k s z o ś ć

wzrastali i pozostali w

kontakcie,

wykazuje

zaburzenia w zwyczajach i ś w i a d o m o ś c i . J e d e n zaniedbuje

się

w pracy d o t e g o stopnia, że interes p o d u p a d a , inny rozbija s w o j e m a ł ż e ń s t w o i w i n y za to bynajmniej

nie p o n o s i żona,

trzeci

dopuszcza się malwersacji. A l e nawet ci, u k t ó r y c h nie zachodzą tak radykalne wydarzenia, zdradzają oznaki d e g r e n g o l a d y . R o z ­ m o w a z nimi staje się j a ł o w a , hałaśliwa, b e ł k o t l i w a .

Przedtem

c z ł o w i e k znajdował także w innych ź r ó d ł o d u c h o w e j inspiracji, starzejąc się odnosi wrażenie, że bodaj już t y l k o o n ż y w i jakieś szersze zainteresowania. N a j p i e r w skłonny jest t r a k t o w a ć e w o l u c j ę r ó w i e ś n i k ó w j a k o niemiły przypadek. A k u r a t zmienili się na g o r s z e . M o ż e to s p r a w a p o k o l e n i a i j e g o szczególnych l o s ó w . N a koniec o d k r y w a , że doświadczenie to jest m u znane, t y l k o o d innej strony: z perspek­ t y w y m ł o d e g o c z ł o w i e k a , który styka się z d o r o s ł y m i . C z y nie b y ł w ó w c z a s przekonany, że z tym czy o w y m nauczycielem, w u j a m i i ciotkami, przyjaciółmi r o d z i c ó w , p o t e m z profesorami na u n i w e r ­ sytecie albo z szefem coś nie gra? O b j a w i a l i jakieś śmieszne, z w a r i o w a n e cechy, a l b o też przestawanie z nimi b y ł o j a ł o w e , uciążliwe, rozczarowujące. W t e d y nie zastanawiał się nad tym, t r a k t o w a ł niższość d o r o s ł y c h p o prostu jako fakt naturalny. T e r a z uzyskuje

potwierdzenie:

w danych w a r u n k a c h , przy z a c h o w a n i u p o s z c z e g ó l n y c h s p r a w n o ­ ści, technicznych lub intelektualnych, egzystencja już w w i e k u m ę s k i m p r o w a d z i d o kretynizmu.

Ś w i a t o w c y nie stanowią

tu

Dialektyka oświecenia

264

wyjątku. J a k g d y b y ludzi za karę, że zdradzili nadzieje młodości i d o s t o s o w a l i się d o świata, porażała przedwczesna ruina.

Dopisek Dzisiejszy rozkład i n d y w i d u a l n o ś c i każe nie t y l k o t r a k t o w a ć tę kategorię jako historyczną, ale w z b u d z a w ą t p l i w o ś c i co do jej p o z y t y w n e g o charakteru. N i e s p r a w i e d l i w o ś ć , jakiej doświadcza i n d y w i d u u m , w fazie konkurencji była j e g o w ł a s n ą zasadą. D o t y ­ czy to nie t y l k o funkcji jednostki i jej p a r t y k u l a r n y c h interesów w społeczeństwie, ale także w e w n ę r z n e j k o m p o z y c j i samej in­ d y w i d u a l n o ś c i . I n d y w i d u a l n o ś ć p r z y ś w i e c a emancypacji człowie­ ka, ale jest też rezultatem tych właśnie m e c h a n i z m ó w , o d których l u d z k o ś ć ma się e m a n c y p o w a ć . S a m o i s t n o ś ć i n i e p o r ó w n y w a l n o ś ć i n d y w i d u u m jest krystalizacją o p o r u p r z e c i w k o ślepej, dławiącej potędze irracjonalnej całości. O p ó r ten był jednak historycznie m o ż l i w y t y l k o dzięki temu, że ślepe i irracjonalne b y ł o o w o samoistne i n i e p o r ó w n y w a l n e i n d y w i d u u m . J e d n o c z e ś n i e to, co b e z w g l ę d n i e p r z e c i w s t a w i a się całości j a k o partykularność, pozo­ staje w z ł y m , nieprzejrzystym związku z istniejącym stanem rzeczy. N a najbardziej i n d y w i d u a l n e , integralne cechy d a n e g o c z ł o w i e k a składa się zarazem to, c o nie zostało zawłaszczone przez panujący system, co szczęśliwie przetrwało, oraz to, co jest znamieniem okaleczeń, o jakie system p r z y p r a w i a s w o i c h c z ł o n k ó w . wtarzają

się w nich hipertroficznie

Po­

zasadnicze cechy systemu:

w c h c i w o ś c i - trwała w ł a s n o ś ć , w hipochondrii - bezrefleksyjne s a m o z a c h o w a n i e . Z a p o m o c ą tych cech i n d y w i d u u m stara się k u r c z o w o b r o n i ć przed p r z y m u s a m i natury i społeczeństwa, przed chorobą

i bankructwem

-

ale zarazem

cechy te siłą

rzeczy

przybierają charakter p r z y m u s ó w . W najskrytszych zakamarkach s w e g o wnętrza i n d y w i d u u m styka się z tą samą władzą, przed którą ucieka w siebie. U c i e c z k a staje się tedy beznadziejną

chimerą.

K o m e d i e M o l i e r a ś w i a d o m e są przekleństwa indywiduacji nie mniej niż rysunki D a u m i e r a ; natomiast n a r o d o w i socjaliści, którzy likwidują

indywiduum,

sycą

się do w o l i t y m

i mianują S p i t z w e g a s w y m klasycznym malarzem.

przekleństwem

Notatki i szkice Zatwardziałe indywiduum

reprezentuje

lepszą cząstkę t y l k o

w stosunku do zatwardziałego społeczeństwa, nie w sensie absolut­ n y m . I n d y w i d u u m ucieleśnia hańbę, jaką jest to, c o k o l e k t y w wciąż wyrządza jednostce, i to, co się stanie, g d y jednostek już nie będzie. W y z b y c i jaźni entuzjaści n o w e g o p o r z ą d k u są w prostej linii następcami melancholijnego aptekarza, n a m i ę t n e g o h o d o w c y róż i p o l i t y c z n e g o inwalidy z zamierzchłej przeszłości. FILOZOFIA I PODZIAŁ PRACY Miejsce nauki w s p o ł e c z n y m podziale pracy ł a t w o jest r o z p o ­ znać. Z a d a n i e m jej jest g r o m a d z i ć m o ż l i w i e najwiękesze ilości f a k t ó w i funkcjonalnych z w i ą z k ó w między faktami. U k ł a d musi być przejrzysty. M a u m o ż l i w i a ć p o s z c z e g ó l n y m p r z e m y s ł o m na­ tychmiastowe

odnalezienie

żądanego

towaru

intelektualnego

w p o s z u k i w a n y m asortymencie. J u ż g r o m a d z e n i e o d b y w a się w znacznej mierze p o d kątem o k r e ś l o n y c h zleceń p r z e m y s ł o w y c h . R ó w n i e ż historyczne dzieła mają dostarczać materiału. M o ż ­ liwości j e g o w y k o r z y s t a n i a szukać należy nie bezpośrednio w prze­ myśle, ale - pośrednio - w administracji. J u ż M a c h i a v e l l i pisał na użytek książąt i republik, i p o d o b n i e dziś pracuje się dla g o s p o d a r ­ czych i politycznych k o m i t e t ó w . Historyczna forma stała się przy tym przeszkodą,

lepiej układać historyczny

materiał

od

razu

w e d ł u g o k r e ś l o n y c h zadań administracyjnych: manipulacji cenami t o w a r ó w albo nastrojami mas. P r ó c z administracji i p r z e m y s ­ ł o w y c h k o n s o r c j ó w chętnymi klientami są związki z a w o d o w e i partie. T a k funkcjonującej nauce służy oficjalna filozofia. J a k o s w e g o rodzaju

tayloryzm ducha ma p o m a g a ć w udoskonalaniu

jego

metod p r o d u k c j i , racjonalizować układ w i a d o m o ś c i , zapobiegać m a r n o t r a w s t w u intelektualnej energii. M a w y z n a c z o n e sobie miej­ sce w podziale pracy tak s a m o jak chemia czy bakteriologia. T e resztki

filozofii,

które nawołują d o średniowiecznej nabożności

i d o kontemplacji

w i e c z n y c h b y t ó w , na ś w i a t o w y c h u n i w e r ­

sytetach jeszcze się od biedy toleruje, p o n i e w a ż są takie reakcyjne. P o n a d t o pleni się jeszcze paru h i s t o r y k ó w

filozofii,

którzy nie-

Dialektyka oświecenia

266

strudzenie w y k ł a d a j ą Platona i Kartezjusza, dorzucając, że są przestarzali. T u i ó w d z i e dołączy d o nich jakiś weteran sensualizm u albo zaprzysięgły personalista. T r z e b i ą z poletka nauki dialek­ tyczne c h w a s t y , by nie wystrzeliły zanadto w g ó r ę . W przeciwieństwie d o s w y c h a d m i n i s t r a t o r ó w filozofia oznacza między innymi myślenie, o ile nie kapituluje o n o przed panującym podziałem pracy i nie p o z w a l a mu narzucać sobie zadań. Istniejący stan rzeczy w y w i e r a na c z ł o w i e k a presję nie t y l k o za pośrednict­ wem

przemocy

fizycznej i materialnych

interesów,

ale

także

p r z e m o ż n ą sugestią. Filozofia nie jest syntezą, nauką p o d s t a w o w ą ani czapką dla innych

nauk, ale w y s i ł k i e m przeciwdziałania

sugestii, decyzją na rzecz intelektualnej i rzeczywistej w o l n o ś c i . N i e oznacza to bynajmniej i g n o r o w a n i a podziału pracy, w tej j e g o postaci, d o jakiej d o p r o w a d z i ł o p a n o w a n i e . Filozofia umie t y l k o dosłuchać się w nim kłamstwa, t e g o m i a n o w i c i e , iż jest on nieunikniony. Filozofia, nie ulegając hipnozie przemożnej

siły,

śledzi zasadę podziału pracy w e w s z y s t k i c h zakątkach społecznej machiny, której a priori nie należy ani b u r z y ć , ani pchać na n o w e tory -

należy natomiast

jej pojęcie u w o l n i ć o d

magicznego

działania, jakie machina ta w y w i e r a . G d y urzędnicy,

których

p r z e m y s ł utrzymuje w s w y c h intelektualnych resortach - uniwer­ sytetach, kościołach i gazetach - d o m a g a j ą się o d filozofii de­ klaracji zasad, które u p r a w n i a ł y b y ją d o p r z e p r o w a d z a n i a śledzt­ wa,

filozofia p o p a d a

w

śmiertelne

zakłopotanie.

Nie

uznaje

żadnych abstrakcyjnych n o r m ani c e l ó w , które w przeciwieństwie d o n o r m i c e l ó w obowiązujących n a d a w a ł y b y się d o zastosowania w praktyce. J e j w o l n o ś ć o d s u g e s t y w n e j siły status quo polega właśnie na t y m , że akceptuje mieszczańskie ideały, nie mając dla nich zrozumienia - ideały, które g ł o s z o n e są, c h o ć b y w zniekształ­ conej postaci, przez reprezentantów status quo, albo które m i m o wszelkiej manipulacji nadal rozpoznać m o ż n a jako o b i e k t y w n y cel instytucji technicznych

lub kulturalnych.

Filozofia w i e r z y , że

podział pracy służyć ma ludziom, a postęp p r o w a d z i d o w o l n o ś c i . D l a t e g o ł a t w o p o p a d a w konflikt z podziałem pracy i postępem. D o s t a r c z a języka, w

którym

dochodzi

do głosu

sprzeczność

między wiarą a rzeczywistością i trzyma się przy t y m ściśle zjawisk

Notatki i szkice

2

6

7

historycznie u w a r u n k o w a n y c h . W przeciwieństwie d o gazety nie u w a ż a , by g i g a n t y c z n y m a s o w y m o r d był ważniejszy o d załat­ wienia kilku pacjentów zakładu p s y c h i a t r y c z n e g o . Intrydze poli­ tyka, który flirtuje z faszyzmem, nie daje p i e r w s z e ń s t w a przed s k r o m n y m linczem, a w r z a s k l i w e j reklamie p r z e m y s ł u f i l m o w e g o przed i n t y m n y m a n o n s e m przedsiębiorstwa p o g r z e b o w e g o . Sła­ bość

do

w i e l k o ś c i jest

jej nieznana.

Toteż

w

stosunku

do

istniejącego stanu rzeczy jest zarazem obca i pełna zrozumienia. Oddaje głos p r z e d m i o t o w i , ale w b r e w j e g o w o l i ; filozofia jest g ł o s e m sprzeczności, która bez niej n i g d y nie stanie się g ł o ś n a i m o ż e w milczeniu t r i u m f o w a ć . MYŚL

O w s z e m , p o g l ą d , że p r a w d a danej teorii to tyle, co jej o w o c ­ ność, jest błędny. N i e k t ó r z y jednak, jak się zdaje, przyjmują p o g l ą d w r ę c z p r z e c i w n y . U w a ż a j ą , że teoria nie musi mieć

żadnego

zastosowania w myśleniu, d o t e g o stopnia, że m o ż e sobie t e g o w o g ó l e oszczędzić. Opacznie pojmują każdą w y p o w i e d ź w sensie ostatecznej deklaracji, przykazania albo tabu. C h c ą

podporząd­

k o w y w a ć się idei jak b o g u albo a t a k o w a ć ją jak bożka. B r a k im w o l n o ś c i w stosunku d o idei. D o istoty p r a w d y należy, że p o d m i o t a k t y w n i e w niej uczestniczy. M o ż e m y słuchać zdań, które same w sobie są p r a w d z i w e , ale d o ś w i a d c z y m y ich p r a w d y t y l k o p o d w a r u n k i e m , że będziemy zarazem myśleć i pójdziemy w myślach dalej. F e t y s z y z m ó w d o c h o d z i dziś drastycznie d o g ł o s u . Z a m y ś l jest się p o c i ą g a n y m d o o d p o w i e d z i a l n o ś c i jak g d y b y była ona b e z p o ­ średnio praktyką. N i e t y l k o s ł o w o , w y m i e r z o n e w e w ł a d z ę , ale także s ł o w o , które porusza

się p o o m a c k u ,

eksperymentując,

igrając z m o ż l i w o ś c i ą błędu, już z tej racji jest A

przecież niedoskonałość

znamionuje

i ś w i a d o m o ś ć tej

napiętnowane. niedoskonałości

także i przede w s z y s t k i m tę m y ś l , za którą

warto

umrzeć. T w i e r d z e n i e , że p r a w d a jest całością, okazuje się t y m s a m y m , c o twierdzenie p r z e c i w n e , że m i a n o w i c i e p r a w d a jest zawsze t y l k o cząstkowa. Najbardziej żałosnym u s p r a w i e d l i w i ę -

Dialektyka oświecenia

268

niem, jakie intelektualiści wynaleźli dla o p r a w c ó w - a p o d tym w z g l ę d e m w ostatnim dziesięcioleciu nie można opieszałości -

jest to,

że myśl ofiary, ta

im

zarzucić

myśl, za którą ją

z a m o r d o w a n o , była błędna. CZŁOWIEK I ZWIERZĘ Idea człowieka w dziejach E u r o p y w y r a ż a się w różnicy między c z ł o w i e k i e m a zwierzęciem. B e z r o z u m n e zwierzęta są d o w o d e m godności

człowieka. Opozycję

i zgodnie wszyscy prekursorzy

ta w y z n a w a l i tak myśli burżuazyjnej,

uporczywie starożytni

Ż y d z i , stoicy i O j c o w i e K o ś c i o ł a , a następnie średniowiecze i czasy n o w o ż y t n e , że - jak skądinąd niewiele idei - weszła ona na trwałe do inwentarza zachodniej antropologii. U z n a w a n a jest i dzisiaj. B e h a w i o r y ś c i t y l k o pozornie o niej zapomnieli. F a k t , że stosują do ludzi te same formuły i rezultaty, jakie bez żadnych z a h a m o w a ń uzyskują w trakcie p o t w o r n y c h e k s p e r y m e n t ó w na zwierzętach, p o ś w i a d c z a tę różnicę w szczególnie perfidny s p o s ó b . W n i o s e k , w y c i ą g n i ę t y z o k a l e c z o n y c h zwierząt, nie pasuje d o zwierząt na w o l n o ś c i , pasuje natomiast d o dzisiejszych ludzi. Przez zbrodnię d o k o n a n ą na zwierzęciu d o w o d z i , że p o ś r ó d całego stworzenia c z ł o w i e k , i t y l k o c z ł o w i e k , d o b r o w o l n i e g o t ó w jest f u n k c j o n o w a ć tak mechanicznie, ślepo i automatycznie jak mechaniczne, ślepe i automatyczne są k o n w u l s j e związanej ofiary, d o której dobiera się fachowiec. P r o f e s o r przy stole s e k c y j n y m definiuje je n a u k o w o jako odruchy, w r ó ż b i c i przy ołtarzu głosili, że są to znaki dawane przez b o g ó w . C z ł o w i e k o w i dany jest bezlitosny rozum; zwierzę­ ciu, z k t ó r e g o c z ł o w i e k w y c i ą g a k r w a w e w n i o s k i , dane jest tylko bezrozumne przerażenie, instynkt ucieczki, którą mu odcięto. B r a k r o z u m u nie m a s ł ó w . W y m o w n e jest posiadanie r o z u m u , panujące

nad

j a w n ą stroną historii. Cała ziemia przyświadcza

c h w a l e c z ł o w i e k a . W czasie w o j n y i p o k o j u , na arenie i w rzeźni, od powolnej

śmierci

powalały

w

słonia,

ramach

którego

pierwotnej

prymitywne gospodarki

hordy

ludzkie

p l a n o w e j , aż

do

s p r a w n e g o w y k o r z y s t y w a n i a zwierząt dzisiaj - bezrozumne s t w o ­ rzenia

zawsze stykały się z r o z u m e m .

Ten widoczny

proces

Notatki i szkice przesłania o p r a w c o m proces niewidoczny: istnienie bez światła r o z u m u , egzystencję s a m e g o zwierzęcia. T u d o p i e r o p s y c h o l o g i a znalazłaby s w ó j w ł a ś c i w y temat, p o n i e w a ż jedynie życie zwierząt przebiega zgodnie z impulsami duszy; g d y p s y c h o l o g i a musi ludzi wyjaśniać, znaczy to, że ludzie ulegli regresji i zniszczeniu. G d y ludzie w z y w a j ą na p o m o c p s y c h o l o g i ę , skąpy obszar ich bezpo­ średnich relacji zostaje jeszcze bardziej z a w ę ż o n y , raz jeszcze stają się dla siebie rzeczami. O d w o ł y w a n i e się d o p s y c h o l o g i i p o to, by zrozumieć innych, to hańba, o d w o ł y w a n i e się d o p s y c h o l o g i i p o to, by wyjaśnić s w o j e własne m o t y w y , to sentymentalizm. P s y c h o ­ logia zwierząt zaś straciła z oczu s w ó j przedmiot, p o ś r ó d s w y c h w y m y ś l n y c h pułapek i labiryntów zapomniała, że m ó w i ć o duszy, r o z p o z n a w a ć duszę przystoi właśnie i t y l k o w p r z y p a d k u zwierząt. N a w e t Arystoteles, który p r z y z n a w a ł z w i e r z ę t o m

duszę,

choć

T

niższej kategorii, w olał rozprawiać o ciałach, o częściach, ruchach i rozpłodzie niż o w ł a ś c i w e j egzystencji zwierzęcia. Świat zwierzęcia jest p o z b a w i o n y pojęć. N i e ma s ł o w a , które w strumieniu zjawisk u c h w y c i ł o b y to, co identyczne, w przemianie egzemplarzy - ten sam rodzaj, w zmiennych sytuacjach - tę samą rzecz. J a k k o l w i e k nie brak m o ż l i w o ś c i r o z p o z n a w a n i a t e g o , co identyczne, identyfikacja ogranicza się do t e g o , co zostało w y ­ znaczone

przez

życie. W

strumieniu

nie

ma

nic, co

byłoby

określone jako stałe, a przecież w s z y s t k o pozostaje j e d n y m i tym s a m y m , p o n i e w a ż nie ma trwałej w i e d z y o przeszłości i nie ma jasnej p e r s p e k t y w y przyszłości. Z w i e r z ę słucha, g d y z a w o ł a ć je p o imieniu i nie ma jaźni, jest zamknięte

w sobie, a jednocześnie

obnażone, styka się zawsze z n o w y m p r z y m u s e m , nie w y k r a c z a poza n i e g o ideą. B r a k u pociechy nie w y n a g r a d z a strachu,

niedostatku

świadomości

szczęścia nie

złagodzenie rekompensuje

nieobecność smutku i bólu. A b y szczęście stało się czymś substan­ cjalnym, dodając

d o istnienia

śmierć, potrzeba

identyfikującej

pamięci, uśmierzającego poznania, idei religijnej albo filozoficznej, k r ó t k o m ó w i ą c - pojęcia. Istnieją szczęśliwe zwierzęta, ale jakże krótki oddech ma to szczęście! T r w a n i e zwierzęcia, nie p r z e r w a n e wyzwalającą myślą, jest smętne i depresyjne. A b y ujść czczości istnienia, niezbędny jest o p ó r , k t ó r e g o k r ę g o s ł u p e m jest język.

Dialektyka oświecenia N a w e t najsilniejsze zwierzę jest nieskończenie debilne.

Nauka

Schopenhauera, z g o d n i e z którą w a h a d ł o życia porusza się między b ó l e m a nudą, między o d o s o b n i o n y m i m o m e n t a m i z a s p o k o j o n e g o p o p ę d u i n i e s k o ń c z o n e g o pożądania, stosuje się dokładnie

do

zwierzęcia, które nie może poznaniem w s t r z y m a ć przeznaczenia. W duszy zwierzęcia założone są p o s z c z e g ó l n e uczucia i potrzeby c z ł o w i e k a , ba - elementy ducha, ale bez oparcia, jakie daje tylko organizujący r o z u m . Najlepsze dni u p ł y w a j ą w skrzętnej r u c h l i w o ­ ści jak sen, który zwierzę i tak zaledwie umie odróżnić o d j a w y . N i e zna wyraźnej granicy między z a b a w ą a p o w a g ą ; szczęśliwego przebudzenia z k o s z m a r u d o rzeczywistoci. W baśniach r ó ż n y c h n a r o d ó w p o w t a r z a się przemiana c z ł o w i e k a w zwierzę jako kara. B y ć u w i ę z i o n y m w ciele zwierzęcia uchodzi za potępienie. D l a dzieci i l u d ó w w y o b r a ż e n i e takiej m e t a m o r f o z y jest czymś bezpośrednio z r o z u m i a ł y m i s w o j s k i m . R ó w n i e ż wiara w

w ę d r ó w k ę dusz

zwierzęcą

j a k o karę

w

najstarszych

i udrękę.

kulturach

Niema

traktuje

dzikość w

postać

spojrzeniu

zwierzęcia świadczy o tej samej g r o z i e , jaką napawała c z ł o w i e k a metamorfoza. K a ż d e zwierzę p r z y p o m i n a o b e z d e n n y m nieszczęś­ ciu, jakie w y d a r z y ł o się w

praczasach.

W

baśni w y r a ż a się

człowiecza intuicja. Jeżeli jednak książę z bajki z a c h o w a ł rozum, by w s t o s o w n y m czasie m ó c w y p o w i e d z i e ć s w e cierpienie i by w r ó ż k a m o g ł a g o w y b a w i ć , to przez brak r o z u m u zwierzę wiecznie skazane jest na s w o j ą postać, chyba że c z ł o w i e k , który z racji przeszłości stanowi z nim jedno, znajdzie z b a w c z ą formułę i u kre­ su c z a s ó w zmiękczy kamienne serce nieskończoności. A l e dla istoty rozumnej

troska o nierozumne

zwierzę jest

p r ó ż n y m zajęciem. Z a c h o d n i a cywilizacja p o z o s t a w i a je k o b i e t o m . K o b i e t y nie mają samodzielnego udziału w cnotach, z jakich w y r o s ł a ta cywilizacja. M ę ż c z y ź n i e iść w świat i z życiem się 20

z m a g a ć , b u d o w a ć i d z i a ł a ć . K o b i e t a nie jest p o d m i o t e m . N i e p r o d u k u j e sama, a opiekuje się p r o d u k u j ą c y m i - ż y w y p o m n i k d a w n o m i n i o n y c h c z a s ó w zamkniętej g o s p o d a r k i d o m o w e j . W y ­ m u s z o n y przez mężczyznę podział pracy nie był dla niej korzystny.

2 0

Por. F. Schiller: Pieśń o dzwonie (pręyp. tłum).

Notatki i szkice

2JI

Stała się ucieleśnieniem funkcji b i o l o g i c z n y c h , w i z e r u n k i e m natu­ ry, której tłamszenie b y ł o tytułem d o c h w a ł y cywilizacji. B e z ­ graniczne p a n o w a n i e nad naturą, przemienianie k o s m o s u w nie­ s k o ń c z o n y rewir ł o w i e c k i b y ł o marzeniem tysiącleci. D o tej miary p r z y k r o j o n a była idea c z ł o w i e k a w społeczeństwie mężczyzn. N a t y m polegał sens r o z u m u , k t ó r y m c z ł o w i e k się szczycił. K o b i e t a była mniejsza i słabsza, między nią a mężczyzną zachodziła różnica, której kobieta nie m o g ł a p r z e z w y c i ę ż y ć , różnica założona przez naturę, coś najbardziej zawstydzającego i poniżającego w społe­ czeństwie mężczyzn. D o p ó k i p r a w d z i w y m celem jest o p a n o w a n i e natury, biologiczna niższość pozostaje s t y g m a t e m , naturalna sła­ b o ś ć pozostaje

piętnem

prowokującym

do

użycia

przemocy.

K o ś c i ó ł , który w t o k u historii nie pominął bodaj żadnej okazji, by w y p o w i e d z i e ć się miarodajnie w kwestii p o p u l a r n y c h

instytucji

- jak n i e w o l n i c t w o , krucjaty czy z w y k ł e p o g r o m y - m i m o przyłączył

się przecież

do

Platońskiej

oceny

kobiety.

Ave

Obraz

bolesnej M a t k i Bożej b y ł koncesją na rzecz pozostałości matriar­ chatu. O b r a z ten, który miał w y z w o l i ć kobietę ze stanu niższości, służył zresztą k o ś c i o ł o w i r ó w n i e ż d o u s a n k c j o n o w a n i a tejże niż­ szości. „ W y s t a r c z y - w o ł a p r a w o w i t y syn kościoła, de Maistre - w p e w n e j mierze z l i k w i d o w a ć w p ł y w b o s k i e g o p r a w a w chrześ­ cijańskim kraju, ba - w y s t a r c z y w p ł y w ten osłabić, utrzymując s w o b o d ę , jaka w y n i k a zeń dla kobiety, a ujrzymy w k r ó t c e jak s w o b o d a ta, sama w sobie szlachetna i wzruszająca, rychło w y r a d z a się w b e z w s t y d . Stałyby się p o s ę p n y m i narzędziami p o w s z e c h n e g o u p a d k u , który w k r ó t k i m czasie poraziłby ż y w o t n e części państwa. U p a d e k przerodziłby się w zgniliznę i g w a ł t o w n y m r o z k ł a d e m 2 1

szerzyłby hańbę i z g r o z ę " . T e r r o r p r o c e s ó w c z a r o w n i c , jaki sprzymierzone g a n g i feudalne w obliczu niebezpieczeństwa za­ s t o s o w a ł y w o b e c ludności,

był zarazem

triumfem

i

potwier­

dzeniem władzy mężczyzn, która zwyciężyła prehistoryczną w ł a ­ dzę

matriarchatu

pogańskimi

2 1

i stadium

fajerwerkami

mimetyczne.

Płonące

kościoła, natura w

stosy

formie

były

rozumu

J . M . de Maistre, Eclaircissement sur les Sacrifices. Oeuvres. T. V. Lyon 1 8 9 2 . S. 3 2 2 i nast.

Dialektyka oświecenia

272

służącego s a m o z a c h o w a n i u ś w i ę t o w a ł a ku chwale p a n o w a n i a nad naturą. Burżuazja zbierała ż n i w o kobiecej cnoty i obyczajności: reakcje u p o z o r o w a n e matriarchalnego buntu. S a m a kobieta - i spośród całej w y z y s k i w a n e j natury tylko ona — dopuszczona została do świata p a n o w a n i a , ale w ułomnej postaci. K o b i e t a , ujarzmiona, przez spontaniczne

podporządkowanie

się p o d s u w a zwycięzcy

obraz j e g o z w y c i ę s t w a : porażkę przedstawia jako oddanie, rozpacz jako piękną duszę, pohańbione serce jako kochający biust. Z a radykalne o d e r w a n i e o d p r a k t y k i , za p o w r ó t w dobrze strzeżony zaklęty krąg pan stworzenia g o t ó w jest odwzajemnić się rewerencją. Sztuka, obyczaje, wzniosła miłość to przebrania, w jakich natura p o w r a c a i w y r a ż a się jako s w e p r z e c i w i e ń s t w o . M a s k i użyczają jej języka; jej istota ukazuje się t y l k o w zniekształconej przez nie postaci; piękność to w ą ż , który demonstruje ranę tam, gdzie kiedyś t k w i ł cierń. Z z a m ę s k i e g o p o d z i w u dla piękności w y z i e r a jednak

wciąż g r o m k i śmiech, bezmierne

szyderstwo,

barbarzyński żart siłacza w o b e c impotenta: w ten s p o s ó b siłacz zagłusza tajemny

strach przed impotencją,

śmiercią,

regresem

w naturę. O d k ą d kalekie błazny, w k t ó r y c h s k o k a c h i d z w o n e c z ­ kach niegdyś d a w a ł o o sobie znać smutne szczęście złamanej natury, porzuciły k r ó l e w s k ą służbę, kobiecie przydzielono plano­ w e k u l t y w o w a n i e piękna. N o w o ż y t n a p u r y t a n k a s k w a p l i w i e przy­ jęła zlecenie. C a ł k o w i c i e zidentyfikowała się z faktami d o k o n a n y ­ mi, nie z dziką, lecz z o s w o j o n ą naturą. Scheda p o wachlarzach, śpiewie i tańcach r z y m s k i c h n i e w o l n i c została w B i r m i n g h a m z r e d u k o w a n a d o g r y na fortepianie i r o b ó t e k ręcznych, aż wreszcie resztki kobiecej rozwiązłości w formie ostatecznie uszlachetnionej a w a n s o w a ł y na znak f i r m o w y patriarchalnej cywilizacji. P o d presją uniwersalnej reklamy p u d e r i szminka d o w a r g , odżegnując się od heterycznego r o d o w o d u , stały się ś r o d k a m i pielęgnacji skóry, a kostium k ą p i e l o w y atrybutem higieny. N i e ma ucieczki. M i ł o ś ć dostaje stempel znaku f a b r y c z n e g o , już z tej prostej racji, że realizuje się w szczelnie z o r g a n i z o w a n y m systemie panowania. W N i e m c z e c h nawet p r o m i s k u i t y z m - jak kiedyś s u r o w e obyczaje - jest d o w o d e m posłuszeństwa w o b e c istniejącego stanu rzeczy,

Notatki i szkice spełniany

z kim popadnie

akt

p ł c i o w y świadczy o z d y s c y p ­

l i n o w a n y m p o d p o r z ą d k o w a n i u się panującemu

rozumowi.

W charakterze skamieliny mieszczańskiego respektu dla kobiety żyje w dzisiejszych czasach megiera. J a z g o c z ą c , w e w ł a s n y m d o m u mści się o d w i e k ó w za k r z y w d y w y r z ą d z o n e jej płci. P o n i e w a ż nie dane jej p r z y j m o w a ć h o ł d ó w na klęczkach, zła starucha także poza d o m e m krzyczy na r o z t a r g n i o n e g o , który nie dość s z y b k o p o d ­ niósł się na jej w i d o k , i zrzuca mu z g ł o w y kapelusz. W polityce zawsze żąda g ł ó w , czy to przez reminiscencję d a w n y c h menad, czy to w bezsilnej złości przelicytowując mężczyznę i j e g o porządek. W czasie p o g r o m ó w okazuje się zawsze bardziej

krwiożercza.

Uciśniona kobieta j a k o megiera przeżyła s w o j ą e p o k ę i ukazuje g r y m a s okaleczonej natury jeszcze w czasach, kiedy p a n o w a n i e modeluje już w y g i m n a s t y k o w a n e ciała o b u płci, a g r y m a s zanika w zuniformizowanej buzi. N a tle m a s o w e j p r o d u k c j i złorzeczenia megiery, która w k a ż d y m razie zachowała s w ą o d r ę b n ą twarz, stają się znakiem człowieczeństwa, brzydota staje się śladem ducha. J e ś l i w m i n i o n y c h stuleciach dziewczyna wyrażała s w o j e

podporząd­

k o w a n i e melancholijnymi rysami i m i ł o s n y m oddaniem w y o b c o w a n y obraz natury, jako estetyczny przedmiot

jako

kulturalny

- to w s z a k megiera na koniec o d k r y ł a n o w e p o w o ł a n i e kobiety. Niczym

społeczna

hiena

aktywnie

krąży

wokół

kulturalnych

c e l ó w . J e j ambicja dąży d o odznaczeń i r o z g ł o s u , ale p o n i e w a ż nie orientuje się jeszcze dostatecznie w męskiej kulturze, przy cier­ pieniach, jakie jej zadano, musi p u d ł o w a ć i d o w o d z i ć tym s a m y m , że nie z a d o m o w i ł a się jeszcze w cywilizacji mężczyzn. K o b i e t a samotna

szuka schronienia

poronionych

w konglomeratach

płodach ideałów tajnego

nauki i m a g i i ,

radcy i s k a n d y n a w s k i e j

wieszczki. Czuje fatalną siłę, ciągnącą ją ku nieszczęściu. R e s z t k i kobiecej opozycji w o b e c ducha m ę s k i e g o społeczeństwa marnieją w bagnie d r o b n y c h g a n g s t e r ó w , k o n w e n t y k l i i hobbies, przybierają perwersyjnie a g r e s y w n ą formę w działalności społecznej i w teozoficznych bredniach, dają upust d r o b n y m u r a z o m w d o b r o c z y n n o ­ ści i Christian Science. W o w y m b a g i e n k u w y r a z e m solidarności ze stworzeniem jest nie tyle liga o c h r o n y zwierząt, ile n e o b u d d y z m i p e k i ń c z y k i , k t ó r y c h zniekształcone pyszczki dziś, tak jak na

2

Dialektyka oświecenia

74

d a w n y c h obrazach, e w o k u j ą oblicze w y r u g o w a n e g o przez postęp błazna. Psie m o r d k i ,

tak

jak niezdarne

s k o k i garbusa,

nadal

reprezentują okaleczoną naturę, podczas g d y m a s o w y przemysł i m a s o w a kultura

nauczyły się już przyrządzać ciała zwierząt

h o d o w l a n y c h i ludzi z g o d n i e z n a u k o w y m i metodami.

Zglajch-

szaltowane masy, zaciekle współdziałając przy własnej transfor­ macji, zarazem nie zdają sobie z niej s p r a w y , i to do tego stopnia, że już nie potrzebują jej s y m b o l i c z n e g o obrazu. W ś r ó d

drobnych

w i a d o m o ś c i na drugiej i trzeciej stronie gazet - których pierwszą stronę zapełniają straszliwe doniesienia o g ł o ś n y c h wyczynach ludzi -

można

niekiedy przeczytać o pożarze w c y r k u albo

0 p r z y p a d k a c h zatrucia zwierząt. P r z y p o m i n a się o zwierzętach, g d y ostatnie ich egzemplarze, t o w a r z y s z e ś r e d n i o w i e c z n y c h błaz­ n ó w , giną w o k r o p n y c h męczarniach, i traktuje się to j a k o stratę dla właściciela, który

w dobie

b u d o w l i z betonu nie

umiał

z a p e w n i ć w i e r n y m s ł u g o m o c h r o n y przed o g n i e m . Wielka żyrafa 1 biały słoń to „ d z i w o l ą g i " , p o k t ó r y c h nawet jako tako rozgar­ nięty uczniak nie będzie płakał. W A f r y c e , na ostatnim kontynen­ cie, który daremnie chciał chronić nieszczęsne stada przed cywiliza­ cją, s t a n o w i ą w czasie ostatniej w o j n y przeszkodę przy lądowaniu bombowców.

Ulegają

likwidacji. N a

zracjonalizowanej

ziemi

estetyczne odzwierciedlenie nie jest już konieczne. Eliminacja d e m o n ó w o d b y w a się przez bezpośrednie f o r m o w a n i e człowieka. P a n o w a n i e nie potrzebuje już n u m i n o z a l n y c h w i z e r u n k ó w , produ­ kuje je p r z e m y s ł o w o i poprzez

nie tym niezawodniej

wnika

w ludzi. Zniekształcenie, które należy d o istoty k a ż d e g o dzieła sztuki, tak jak d o kobiecej piękności należy okaleczenie, w y s t a w i a n a na p o k a z rana, w której rozpoznaje się ujarzmiona natura -

owo

zniekształcenie p r a k t y k o w a n e jest też przez faszyzm, i to nie w sferze p o z o r u . Zostaje skazańcom bezpośrednio zadane. W tym społeczeństwie nie ma już dziedziny, gdzie p a n o w a n i e deklarowa­ ł o b y się jako sprzeczność - tak jak w sztuce; żadne p o d w o j e n i e nie w y r a ż a już w y p a c z e n i a . E k s p r e s j a taka była kiedyś nie tylko piękna, była także myślą, d u c h e m i językiem. Dzisiaj język oblicza, oznacza, zdradza, p o p y c h a d o m o r d e r s t w a

-

ale nie wyraża.

Notatki i szkice

275

P r z e m y s l k u l t u r a l n y szuka sobie miar i w z o r c ó w poza sobą, tak jak nauka: w faktach. G w i a z d y f i l m o w e to eksperci, ich osiągnięcia są p r o t o k o ł e m naturalnego zachowania, klasyfikacją o d r u c h ó w ; reży­ serzy i p i s a r c z y k o w i e t w o r z ą modele z a c h o w a ń adaptacyjnych. Precyzyjna robota p r z e m y s ł u kulturalnego w y k l u c z a zniekszałcenie j a k o błąd, p r z y p a d e k , niepożądany wtręt s u b i e k t y w n o ś c i i naturalności. K a ż d e o d s t ę p s t w o musi się w y l e g i t y m o w a ć prak­ tycznym p o w o d e m , który włącza je w system r o z u m u . D o p i e r o wtedy będzie mu w y b a c z o n e . N a t u r a nie odzwierciedla już pano­ wania - t y m s a m y m zanika z a r ó w n o tragizm, jak k o m i z m , w ł a d c y wykazują p o w a g ę d o p ó t y , d o p ó k i muszą przezwyciężać o p ó r , a h u m o r - d o p ó k i w i d z ą rozpacz. D u c h o w a przyjemność sprzężo­ na była z cierpieniem, p r z e d s t a w i o n y m symbolicznie, tymczasem dzisiaj w ł a d c y b a w i ą się g r o z ą jako taką. W z n i o s ł a miłość wiązała się z siłą, przejawiającą się w słabości, z p i ę k n o ś c i ą kobiety, dziś w ł a d c y trzymają się bezpośrednio sił: idolem dzisiejszego społczeństwa jest szlachetnie dziarska twarz mężczyzny. K o b i e t a służy pracy, rodzeniu dzieci, albo swoją prezencją p o d n o s i znaczenie s w e g o męża. N i e p o r y w a g o d o e k s c e s ó w . A d o r a c j a potęguje jedynie j e g o miłość własną. Ś w i a t i j e g o cele potrzebują mężczyzny w całości. N i e w o l n o m u sobą n i k o g o obdarzać, cały ma t k w i ć wewnątrz

systemu. N a t u r a

zaś jest w o b e c p r a k t y k i t y m ,

co

znajduje się na zewnątrz i p o d s p o d e m , jest o b i e k t e m - jak określa kobietę żołnierska g w a r a . D z i ś uczucie pozostaje przy w ł a d z y odnoszącej się d o siebie jako władza. M ę ż c z y z n a składa b r o ń przed mężczyzną, c h ł o d n y m i n i e w z r u s z o n y m , tak jak przedtem czyniła to kobieta. W obliczu p a n o w a n i a mężczyzna staje się kobietą. W f a s z y s t o w s k i m k o l e k t y w i e , w drużynach i na o b o z a c h pracy każdy o d okresu najwrażliwszej młodości jest w i ę ź n i e m p o j e d y n ­ czej celi, są to h o d o w l e h o m o s e k s u a l i z m u . Z w i e r z ę m o ż e jeszcze mieć rysy szlachetne. Wyrazista twarz ludzka, która zawstydzająco p r z y p o m i n a , że w y w o d z i m y się z natury i jej ostatecznie legamy, p r o w o k u j e

nieodparcie

tylko do

fachowo

pod­

zadanego

m o r d e r c z e g o ciosu. Ś w i a d e c t w e m tego b y ł y zawsze karykatury Ż y d ó w ; wstręt G o e t h e g o d o małp w s k a z y w a ł granice j e g o huma­ nizmu. J e ś l i k r ó l o w i e p r z e m y s ł u i faszystowscy w o d z o w i e mają

26

Diałektyka oświecenia

7

w o k ó ł siebie zwierzęta, nie są to pinczery, ale d o g i i lwiątka. Mają zaprawiać władzę postrachem, jaki wzbudzają. F a s z y s t o w s k i rzeźnik jest tak ślepy w o b e c natury, że zwierzę stanowi w j e g o oczach t y l k o środek poniżania ludzi. N a nim d o p i e r o sprawdza się to, co Nietzsche niesłusznie zarzucał S c h o p e n h a u e r o w i i W o l t e r o w i - że umieli „ n i e n a w i ś ć s w ą d o p e w n y c h rzeczy i ludzi w płaszczyk miłosierdzia dla zwierząt"

2 2

przebierać

. Przesłanką faszystow­

s k i e g o kultu zwierząt, natury i dzieci jest w o l a prześladowania. N i e d b a ł e głaskanie dzieci p o g ł ó w k a c h i zwierząt p o grzbiecie znaczy: ta ręka może zniszczyć. Pieści czule jedną ofiarę, zanim p o w a l i inną, a w y b ó r nie ma nic w s p ó l n e g o z przewinami ofiary. Pieszczota pokazuje, że w o b e c w ł a d z y w s z y s c y są r ó w n i , że nie mają żadnej własnej istoty. D l a k r w a w y c h c e l ó w w ł a d z y stworze­ nie jest t y l k o materiałem. T a k postępuje

W ó d z z niewinnymi

- w y r ó ż n i a bez zasług i niezasłużenie zabija. N a t u r a to g ó w n o . J e d y n i e perfidna siła, która zdoła przeżyć, ma rację. Siła ta jest z n o w u wyłącznie naturą, cała w y m y ś l n a machina n o w o c z e s n e g o społeczeństwa p r z e m y s ł o w e g o jest t y l k o naturą, która sama się pożera. N i e ma już m e d i u m , które u ż y c z y ł o b y tej sprzeczności w y r a z u . Sprzeczność realizuje się z tępą p o w a g ą świata, z którego zniknęły sztuka, m y ś l , n e g a t y w n o ś ć . L u d z i e w y o b c o w a l i się tak radykalnie w o b e c samych siebie i w o b e c natury, że w i e d z ą już t y l k o , do c z e g o są sobie potrzebni i co sobie wyrządzają. K a ż d y jest czynnikiem, p o d m i o t e m i przedmiotem

jakiejś p r a k t y k i , czymś,

z c z y m trzeba albo już nie trzeba się liczyć. W tym u w o l n i o n y m o d p o z o r ó w świecie, gdzie ludzie straciw­ szy refleksję z n o w u stali się najprzebieglejszymi zwierzętami, które ujarzmiają resztę u n i w e r s u m , jeżeli akurat sami nie niszczą się wzajemnie, zwracanie u w a g i na zwierzęta uchodzi już nie za czysty sentymentalizm, lecz za zdradę s p r a w y postępu. W duchu dobrej reakcyjnej tradycji G ó r i n g połączył o c h r o n ę zwierząt z nienawiścią r a s o w ą , luterańsko-niemieckie u p o d o b a n i e d o radosnych m o r d ó w z obejściem a r y s t o k r a t y c z n e g o m y ś l i w e g o . F r o n t y są jasno zakreś­ lone; kto w a l c z y z Hearstem i G ó r i n g i e m , trzyma z P a w ł o w e m

22

Wiedza radosna, wyd. cyt., s. 1 3 6 .

Notatki i szkice i w i w i s e k c j ą , kto

¿77

się w a h a ,

jest p o d

obstrzałem

obu

stron.

P o w i n i e n nabrać r o z u m u . W y b ó r jest w y z n a c z o n y i nieuchronny. K t o chce zmienić świat, nie może w żadnym w y p a d k u w y l ą d o w a ć w o w y m bagienku d r o b n y c h g a n g s t e r ó w , gdzie o b o k w i e s z c z k ó w taplają się polityczni sekciarze, utopiści i anarchiści. Intelektualista, k t ó r e g o myśl nie sprzymierzy się z żadną historycznie skuteczną siłą, nie poszybuje ku żadnej ze skrajności, do których społeczeństwo p r z e m y s ł o w e , utraci substancję,

zdąża

j e g o myśl p o ­

z b a w i o n a zostanie p o d ł o ż a * . R z e c z y w i s t o ś ć jest rozumna.

Kto

w niej nie uczestniczy - p o w i a d a j ą nawet p o s t ę p o w c y - nie zdoła n i k o m u p o m ó c . W s z y s t k o zależy od społeczeństwa, nawet najściś­ lejsze myślenie musi zaciągnąć się p o d sztandar potężnych tenden­ cji społecznych - bez t e g o pozostanie k a p r y ś n ą zachcianką. T o przeświadczenie łączy w s z y s t k i c h b o h a t e r ó w rzeczywistości; uzna­ je społeczeństwo ludzkie jako m a s o w y g a n g w obrębie natury. S ł o w o , które nie służy celom którejś z j e g o branż,

wzbudza

bezmierną w ś c i e k ł o ś ć : p r z y p o m i n a , że coś, co p o w i n n o t y l k o b y ć , i to t y l k o p o to, by dać się złamać, ma jeszcze głos: p r z y p o m i n a o naturze, którą ociekają k ł a m s t w a n a r o d o w c ó w i f o l k l o r y s t ó w . G d y s ł o w o to na chwilę zagłuszy ich tuby, r o z b r z m i e w a stłumiona przez nie zgroza, która żyje w k a ż d y m zwierzęciu tak jak w ich w ł a s n y c h , zracjonalizowanych i kalekich sercach. Tendencje, które s ł o w o to ujawnia, są w s z e c h o b e c n e i ślepe. N a t u r a sama w sobie nie jest ani dobra - jak chcieli d a w n i r o m a n t y c y , ani szlachetna - jak chcą n o w i . J a k o w z ó r i cel natura jest p r z e c i w i e ń s t w e m ducha, k ł a m s t w e m i bestialstwem, d o p i e r o g d y zostanie

rozpo­

znana jako natura, staje się dążeniem istnienia d o p o k o j u , staje się ś w i a d o m o ś c i ą , która o d początku

inspirowała n i e o m y l n y

opór

w o b e c W o d z a i k o l e k t y w u . D l a panującej p r a k t y k i i jej nieuchron­ n y c h alternatyw nie natura jest niebezpieczna, p r a k t y k a ta b o w i e m p o k r y w a się z naturą - niebezpieczna jest u w e w n ę t r z n i o n a pamięć natury.

* W wersji z 1 9 4 4 : „ . . . podłoża, co do tego zgadzają się ze sobą Heidegger i Lukacs" (pr%)p- tłum).

Dialektyka oświecenia

2 8 7

PROPAGANDA

Propaganda

służyć ma zmienianiu

świata -

co za

nonsens!

P r o p a g a n d a czyni z języka instrument, d ź w i g n i ę , maszynę. Propa­ ganda

utrzymuje

ustrój

człowieka w

tym

stanie,

do

jakiego

d o p r o w a d z i ł a g o społeczna n i e s p r a w i e d l i w o ś ć , p o n i e w a ż w p r a w i a g o w ruch. L i c z y się z t y m , że z ludźmi m o ż n a się liczyć. W głębi duszy każdy w i e , że poprzez narzędzie sam staje się narzędziem, jak w fabryce. W ś c i e k ł o ś ć , jaką odczuwają ludzie idący za g ł o s e m p r o p a g a n d y , to d a w n a w ś c i e k ł o ś ć w o b e c jarzma, d o m y s ł e m , że wyjście, jakie wskazuje p r o p a g a n d a ,

wzmocniona to

wyjście

fałszywe. P r o p a g a n d a manipuluje ludźmi; g d y krzyczy o w o l n o ś c i , sama sobie zaprzecza. Z a k ł a m a n i e jest jej nieodłącznym elemen­ tem. W s p ó l n o t a , w jaką p r o p a g a n d a łączy W o d z a i drużynę, jest w s p ó l n o t ą k ł a m s t w a , nawet jeśli p r o p a g o w a n e treści są jako takie słuszne. N a w e t p r a w d a staje się dla p r o p a g a n d y t y l k o ś r o d k i e m , w i o d ą c y m d o celu, jakim jest pozyskanie z w o l e n n i k ó w , m ó w i ą c p r a w d ę , p r o p a g a n d a ją fałszuje. T o t e ż p r a w d z i w y o p ó r nie zna p r o p a g a n d y . P r o p a g a n d a jest w r o g i e m ludzi. W e d l e jej założeń zasada, iż polityka wyrastać ma ze w s p ó l n y c h przekonań,

to

jedynie facon de parier. W społeczeństwie, które przezornie zakreśla granice grożącemu n a d m i a r o w i , w s z y s t k o , co polecane jest przez innych, zasługuje na nieufność. T y c z ą c a reklam przestroga, że żadne przedsiębiorstwo nie daje nic w prezencie, obowiązuje w e w s z y s t k i c h dziedzinach, a z chwilą g d y doszło d o nowoczesnej fuzji biznesu i polityki, przede w s z y s t k i m w o b e c tej ostatniej. R o z m i a r y zachwalania rosną w miarę pogarszania się jakości, r e k l a m o w a ć musi się nie R o l l s R o y c e , ale V o l k s w a g e n . Interesy p r z e m y s ł u i k o n s u m e n t ó w

nie

harmonizują ze s o b ą nawet w t e d y , g d y przemysł na serio ma coś d o zaoferowania. N a w e t p r o p a g a n d a w o l n o ś c i m o ż e w y w o ł a ć zamęt, musi b o w i e m n i w e l o w a ć różnicę między teorią a p a r t y k u l a r n y m i interesami tych, d o k t ó r y c h się zwraca. W y k o ń c z o n y c h w N i e m ­ czech p r z y w ó d c ó w robotniczych faszyzm o g r a b i ł nawet z p r a w d y ich działań, p o n i e w a ż faszyzm przez s e l e k t y w n ą zemstę

zadaje

kłam solidarności. G d y w obozie zamęczony zostaje intelektualis-

Notatki i szkice

2

79

ta, robotnicy na zewnątrz nie muszą z tej racji mieć się g o r z e j . F a s z y z m nie był tym s a m y m dla O s s i e t z k y ' e g o i dla proletariatu. P r o p a g a n d a oszukała i O s s i e t z k y ' e g o , i proletariat. P o d k r e ś l m y : podejrzane jest nie przedstawianie rzeczywistości jako piekła, ale r u t y n o w e w e z w a n i a do w y ł a m a n i a się z rzeczywis­ tości. Jeżeli m o w a może się dziś do k o g o k o l w i e k zwracać, to nie d o tak z w a n y c h mas, ani d o jednostki, która jest bezsilna, ale raczej d o u r o j o n e g o ś w i a d k a , któremu p o z o s t a w i a m y przesłanie, by nie przepadło w r a z z nami. P R Z Y C Z Y N E K DO G E N E Z Y GŁUPOTY Znakiem

firmowym

inteligencji

jest czułek

ślimaka,

„ w i d z i macając", a - jeśli w i e r z y ć M e f i s t o f e l e s o w i jako

organ

powonienia.

Przy

napotkaniu

23

który

- służy też

przeszkody

czułek

zostaje natychmiast wciągnięty ochronnie d o w e w n ą t r z , na p o w r ó t jednoczy się z całością i dopiero p o jakimś czasie o d w a ż a się ostrożnie z n o w u w y c h y n ą ć jako samoistny element. G d y niebez­ p i e c z e ń s t w o nadal istnieje, z n o w u się c h o w a , a odstęp czasu, p o jakim p o n o w i próbę, rośnie. Ż y c i e d u c h o w e w s w y c h początkach jest nieskończenie delikatne. Z m y s ł ślimaka uzależniony jest o d mięśnia, a mięśnie słabną, g d y zakłócona zostaje ich gra. F i z y c z n a kontuzja paraliżuje ciało, strach paraliżuje ducha. U p o c z ą t k ó w nie m o ż n a jeszcze oddzielić j e d n e g o od d r u g i e g o . r

Bardziej rozwinięte zwierzęta skorzystały na większej w olności, ich istnienie zaświadcza, że kiedyś czułki w y c i ą g n ę ł y się w n o w y c h kierunkach i już nie w y c o f a ł y . K a ż d y gatunek jest p o m n i k i e m niezliczonych innych, k t ó r y c h usiłowanie, by zaistnieć, zostało już na początku udaremnione, które uległy strachowi zaledwie w y c i ą ­ g n ą w s z y jeden czułek w kierunku zapowiadającym

zaistnienie.

Z d ł a w i e n i e m o ż l i w o ś c i przez bezpośredni o p ó r otaczającej natury o d b y w a się dalej w e w n ą t r z , o r g a n y porażone strachem marnieją. W k a ż d y m c i e k a w y m spojrzeniu zwierzęcia świta n o w a postać życia, jaka m o g ł a b y się w y ł o n i ć z u k s z t a ł t o w a n e g o już g a t u n k u , d o

2 3

J.W. Goethe, Faust. C^ęść pierwsza.

4068.

Dialektyka oświecenia

z8o

k t ó r e g o należy i n d y w i d u a l n y egzemplarz. N i e t y l k o ukształtowana forma trzyma egzemplarz p o d pieczą d a w n e g o bytu, o w o spoj­ rzenie

napotyka

milionletnią

przemoc,

która

o d w i e k ó w za­

t r z y m y w a ł a je na t y m etapie r o z w o j u i stałym o p o r e m p o w ś c i ą g a ł a p i e r w s z e k r o k i w i o d ą c e dalej. T o pierwsze, macające spojrzenie zawsze ł a t w o jest p o k o n a ć , ma za sobą d o b r ą w o l ę , kruchą nadzieję, ale żadnej stałej energii. Z w i e r z ę , które odstraszono o d penetracji w jakimś kierunku, zawsze będzie o d tej strony bojaźliwe i głupie. G ł u p o t a to blizna p o ranie. M o ż e o d n o s i ć się d o

jednego

działania s p o ś r ó d w i e l u albo d o w s z y s t k i c h działań, praktycznych i d u c h o w y c h . K a ż d a c z ą s t k o w a głupota c z ł o w i e k a oznacza jakieś miejsce, w

którym

g r a mięśni w chwili pobudzenia

doznała

z a h a m o w a n i a miast w z m o c n i e n i a . W r a z z z a h a m o w a n i e m r o z p o ­ czyna się daremne p o w t a r z a n i e n i e z o r g a n i z o w a n y c h i nieudolnych p r ó b . N i e kończące się pytania dziecka są już znakiem tajemnego bólu, p i e r w s z e g o pytania, na które dziecko nie znalazło powiedzi i którego

nie

umie

zadać

w e właściwej

od­

formie.

2 4

P o w t a r z a n i e p r z y p o m i n a chęć z a b a w y , tak jak g d y pies w nieskoń­ c z o n o ś ć skacze na d r z w i , k t ó r y c h nie umie o t w o r z y ć , a wreszcie rezygnuje, jeśli k l a m k a jest zbyt w y s o k o , poniekąd idzie za g ł o s e m beznadziejnego p r z y m u s u ; tak jak g d y lew w

nieskończoność

przemierza klatkę, a neurotyk p o w t a r z a reakcję obronną, która raz już okazała się daremna. Jeżeli p o w t ó r z e n i a u dziecka zostają sparaliżowane albo jeżeli hamulec zadziałał zbyt brutalnie, u w a g a m o ż e z w r ó c i ć się w i n n y m kierunku, d z i e c k o jest - jak to się m ó w i -

bogatsze w doświadczenie, ale w miejscu, gdzie pragnienie

zostało p o r a ż o n e , pozostaje niedostrzegalna blizna, zgrubienie, p l a m k a , która

nie odbiera

b o d ź c ó w . T a k i e blizny

powodują

deformacje. M o g ą k r e o w a ć charaktery, t w a r d e i niezłomne, m o g ą o g ł u p i a ć - w sensie p a t o l o g i c z n e g o defektu, ślepoty i bezsilności, g d y utrzymują

się w stanie stagnacji, w sensie złości, u p o r u

i fanatyzmu, g d y t w o r z ą w e w n ą t r z r a k o w a t y g u z . D o b r a w o l a staje

2 4

Por. K . Landauer: Intelligenz und Dummheit. W: Das Psychoanalytische Volksbuch. Bern 1 9 3 9 , s. 1 7 2 .

Notatki i szkice 281

się w s k u t e k z a d a n e g o g w a ł t u złą w o l ą . I nie tylko zakazane pytanie, także ukarane n a ś l a d o w n i c t w o , w z b r o n i o n y płacz, w z b r o ­ niona r y z y k o w n a z a b a w a m o g ą p o o d o w a ć takie blizny. P o d o b n i e jak gatunki zwierząt, tak też d u c h o w e stadia w obrębie g a t u n k u l u d z k i e g o , a n a w e t ślepe miejsca u p o j e d y n c z e g o i n d y w i d u u m oznaczają stacje, g d z i e z g a s z o n o nadzieję, stacje skamienienia, k t ó r e przypominają, że nad w s z e l k i m życiem ciąży p r z e k l e ń s t w o .

Posłowie do wydania polskiego ROZUM MIĘDZY ŚWIATŁEM I CIENIEM OŚWIECENIA

D w a j najwybitniejsi w s p ó ł t w ó r c y S z k o ł y Frankfurckiej, M a x H o r k h e i m e r i T h e o d o r W i e s e n g r u n d A d o r n o , z p e w n o ś c i ą nie należą d o a u t o r ó w w Polsce nieznanych. Przeciwnie, można w r ę c z p o w i e d z i e ć , że w y k a z o p u b l i k o w a n y c h tłumaczeń ich p o d s t a w o ­ wych

prac teoretyczno-filozoficznych

przedstawia

p r z y z w o i c i e . D o t y c z y to zwłaszcza A d o r n a ,

się całkiem

którego

obydwa

g ł ó w n e dzieła p o w o j e n n e - Diałektyka negatywna i Teoria

estetyczna

1

- są już dostępne w p o l s k i m p r z e k ł a d z i e . A l e r ó w n i e ż jedyny dotąd t o m w y b r a n y c h pism H o r k h e i m e r a

2

m o ż n a uznać za d o b r y

i reprezentatywny zestaw j e g o najważniejszych tekstów p r o g r a m o ­ w y c h . S ł o w e m , m y ś l o b u g ł ó w n y c h t w ó r c ó w „ k r y t y c z n e j teorii s p o ł e c z e ń s t w a " zdążyła już - j a k k o l w i e k s t o s u n k o w o p ó ź n o , b o w ł a ś c i w i e d o p i e r o w latach osiemdziesiątych -

zaznaczyć s w ą

o b e c n o ś ć w h o r y z o n c i e p o l s k i e g o życia intelektualnego. O b e c n o ś ć ta jednak dotychczas nie o b e j m o w a ł a ich jedynej książki w s p ó l n i e napisanej, a zarazem z całej t w ó r c z o ś c i o b y d w u bez

wątpienia

najgłośniejszej i najsilniej oddziałującej. P i e r w s z y p o l s k i przekład Dialekty ki oświecenia ukazuje się niemal 3

dokładnie w pół w i e k u p o jej n a p i s a n i u . T o o p ó ź n i o n e nadejście 1

Diałektyka negatywna,

Theodor W. Adorno,

wa, P W N , Warszawa

1986; Theodor

tłum. Krystyna Krzemienio­

W. Adorno,

Teoria estetyczna,

tłum.

K r y s t y n a K r z e m i e n i o w a , P W N , W a r s z a w a 1994. P o n a d t o znacznie wcześ­ niej u k a z a ł a się r ó w n i e ż w P a ń s t w o w y m I n s t y t u c i e W y d a w n i c z y m k l a s y c z ­ na już książka

Adorna

o

filozofii

nowej muzyki: Theodor

Filozofia nowej muzyki, t ł u m . F r y d e r y k a W a y d a , M a x H o r k h e i m e r , Społeczna funkcja filozofii,

2

Rudziński,

tłum.

ważnych tekstów kiej

opublikował

Frankfurcka,

Jan

Doktór,

Horkheimera Jerzy

PIW,

W.

wybór

Warszawa

i wstęp

Łoziński

w

swej

Roman

1987. Ponadto

z okresu „pierwszej" Szkoły obszernej

t. I , c z . 1 - 2 , w s t ę p i t ł u m a c z e n i e

Adorno,

PIW, Warszawa 1974.

kilka

Frankfurc­

Szkoła

antologii:

Jerzy Łoziński, Kolegium

Otryckie, Warszawa 1985. 3

K s i ą ż k a została napisana na amerykańskiej emigracji a u t o r ó w

wojny, w

latach

1939-1944.

P o raz p i e r w s z y ukazała

się w

podczas

roku

1944,

284

Posłowie

jest z jednej strony s y m b o l i c z n y m ś w i a d e c t w e m n a s z e g o w ł a s n e g o opóźnienia; akurat przez całe to p ó ł w i e c z e wyłączeni z europejs­ k i e g o procesu cywilizacyjnej i kulturowej modernizacji, nie mieliś­ m y okazji bezpośrednio d o ś w i a d c z y ć ani t w ó r c z y c h potencji t e g o procesu, ani wciąż w nim o b e c n y c h napięć i zagrożeń, ani wreszcie udziału, jaki w ich ujawnianiu

miały n i e g d y ś tak

intensywne

dyskusje w o k ó ł książki A d o r n a i H o r k h e i m e r a . T a biblia zachod­ nich r u c h ó w

kontestacyjnych

z lat sześćdziesiątych

i siedem­

dziesiątych, ta księga k u l t o w a r e w o l t y studenckiej, N o w e j L e w i c y i alternatywnych r u c h ó w społecznych n i g d y nie dotarła s w y m oddziaływaniem do krajów europejskiego Wschodu. Z różnych p o w o d ó w nie znalazła też - p o d o b n i e jak cała w y r o s ł a z niej n e o m a r k s i s t o w s k a tradycja „ d r u g i e j " S z k o ł y Frankfurckiej - sil­ niejszego o d d ź w i ę k u nawet w szczególnie p r o z a c h o d n i m i „ r e w i z ­ j o n i s t y c z n y m " marksizmie p o l s k i m p o r o k u 1 9 5 6 (gdzie ż y w e b y ł y inspiracje teoretyczne raczej takich a u t o r ó w jak L u k á c s , G r a m s c i , K o r s c h , G o l d m a n n , a nawet M a r c u s e , niż A d o r n a czy

Hork­

heimera). Dialekty k$ Oświecenia czytamy w i ę c dziś poniekąd z nie­ w i n n ą świeżością spojrzenia, korzystając z nader tu w ą t p l i w e g o „ p r z y w i l e j u p ó ź n y c h n a r o d z i n " , który uwalnia nas przede w s z y s t ­ kim o d bezpośrednich u w i k ł a ń w b o g a t y kontekst historycznych i intelektualnych odniesień tej książki oraz narosłych w o k ó ł niej sporów i kontrowersji. D y s t a n s , jaki w o b e c niej z konieczności m a m y , jest przecież także p e w n y m p r z y w i l e j e m już bez c u d z y s ł o w u . M o ż e m y m i a n o ­ wicie czytać ją dziś r ó w n i e ż w o l n i o d w i e l u uprzedzeń, namiętności z okazji pięćdziesiątej rocznicy urodzin ich przyjaciela i bliskiego współ­ pracownika jeszcze z pierwszego okresu frankfurckiego, Friedricha Pollocka, jako powielony maszynopis w małym nakładzie, pod tytułem Philosophische Fragmente (Institute of Social Research, New Y o r k City 1 9 4 4 ) . Następnie - z niewielkimi zmianami wprowadzonymi przez samych autorów - w roku 1 9 4 7 opublikowało ją (już pod tytułem Dialektik der Aufklärung. Philosophische Fragmente) w Amsterdamie najważniejsze nie­ mieckie wydawnictwo emigracyjne Querido. Pierwsze powojenne wzno­ wienie w Republice Federalnej Niemiec, poprzedzone przez autorów krótką przedmową, ukazało się w roku 1 9 6 9 (S. Fischer Verlag, Frankfurt am Main).

Posłowie

28j

i resentymeritów.

Z a p e w n e też wyraźniej potrafimy

dostrzec

z a r ó w n o jej w a g ę dla myśli drugiej p o ł o w y stulecia, jak też jej intelektualne mielizny i ograniczenia. Wreszcie niejednego dopiero dziś m o ż e m y się z tej książki nauczyć. Właśnie dlatego, że długie p ó ł w i e c z e , jakie dzieli nas od m o m e n t u jej powstania, jest także czasem naszej nieobecności w normalnych obszarach nowoczesnej kultury europejskiej, które książka ta wszak n a w e t s w y m dramaty­ c z n y m sprzeciwem tak g ł ę b o k o w s p ó ł k s z t a ł t o w a ł a , w i n n i ś m y dziś, g d y m a m y szansę na spóźniony p o w r ó t w te obszary, czytać ją przede w s z y s t k i m p o to, by m ó c dokładnie oddzielić zawartą w niej p o k a ź n ą w a r s t w ę trafnych diagnoz, ostrzeżeń i krytycznych napomnień,

które teraz

już dotyczą r ó w n i e ż nas, o d

patosu

b ł y s k o t l i w e j , lecz intelektualnie i historycznie jałowej profecji, o d fałszywej mitologii, o d c a ł e g o antykulturalnego

doktrynerstwa,

k t ó r e g o echa, słyszalne także dziś z różnych stron i na różne g ł o s y , m o g ą być g r o ź n ą p r z e s z k o d ą w czekającej nas o d b u d o w i e społecz­ nego rozumu. I T y m , co w s p ó ł c z e s n e g o czytelnika o d razu uderza przy p i e r w ­ szej, nieuprzedzonej lekturze Dialekty ki oświecenia, jest zdumiewają­ ca ż y w o t n o ś ć g ł ó w n y c h myśli w y p o w i e d z i a n y c h tak w y r a ź n i e p o raz p i e r w s z y w tej właśnie książce. O c z y w i ś c i e w i e m y dziś dobrze, że myśli starzeją się inaczej niż ludzie. N i e k t ó r e s p o ś r ó d

nich

z biegiem czasu w r ę c z młodnieją, nawet aż d o zdziecinnienia. Inne, z pozoru

opierając

się przemijaniu,

n a p r a w d ę zachowują s w ą

młodzieńczą świeżość już t y l k o w stygnącej pamięci zestarzałych ludzi. J e s z c z e inne umierają szybciej o d ludzi g o t o w y c h p o w i e r z y ć im s w o j e myślące życie. A l e bywają też myśli stare już w chwili s w y c h narodzin. T a k i e na o g ó ł przeżywają s a m y c h ludzi, tak tych, którzy je pierwsi p o m y ś l e l i , jak i tych, którzy p o t e m oddali im s w ą m ł o d o ś ć . T y l k o p o z o r n y m p a r a d o k s e m jest to, że jako myśli o d zawsze i na zawsze stare, a w i ę c już z g ó r y g o d n e

szacunku

i p o d z i w u , wciąż niezmiennie przyciągają u w a g ę i ożywiają zapał tej wiecznie ż y w e j młodzieńczości m y ś l o w e j , którą dziś, w n o w o -

Posłowie

286

czesnym świecie życia d o r o s ł e g o , jedynie bardzo

wąskie

po­

granicze dzieli o d intelektualnego i d u c h o w e g o infantylizmu, ale bez której umiera samo myślenie. T a k i e myśli porażają nieodpor­ n y c h m ł o d y c h całą siłą s w e g o starczego autorytetu, który jest t y m bardziej nieodparty, im usilniej apeluje d o ich r z e k o m o naturalnej niepokorności w o b e c autorytetów j a k i c h k o l w i e k . J a k się zdaje, d o takich myśli niepamiętnie starych i właśnie dlatego „ w i e c z n i e ż y w y c h " należy przede w s z y s t k i m myśl o w ł a s ­ nej problematyczności s a m e g o myślenia. J a k o w y r a z s a m o z w r o t nej, a w i e c także samokrytycznej istoty l u d z k i e g o r o z u m u jest ona najwyraźniej t r w a ł y m składnikiem j e g o historii, w k a ż d y m razie g d y m o w a o europejskim k r ę g u k u l t u r o w y m , k t ó r e g o dziejom taka myśl stale t o w a r z y s z y w ł a ś c i w i e o d s a m y c h p o c z ą t k ó w . Tutaj b o w i e m myślący r o z u m o d razu ujawnił s w ą na w s k r o ś praktyczną naturę, m i a n o w i c i e to, że j e g o myślenie jest bezpośrednio działa­ niem, tj. p e w n y m projektem sensu i zarazem p r o g r a m e m samoczynnej

realizacji, w istotny

s p o s ó b tworzącej

nie

jego tylko

ś w i a d o m o ś ć s a m y c h ludzi, lecz także zasadniczy kształt ich w s p ó l ­ n e g o świata. T y m s a m y m jednak o d razu uruchomił s w ó j w ł a s n y autorefleksyjny potencjał k r y t y c z n y c h pytań o sens, kierunki i cele tej praktyczności, o k o n s e k w e n c j e i koszty d o k o n y w a n y c h w niej w y b o r ó w , o jej m o ż l i w e , lecz o d r z u c o n e alternatywy. Z a p e w n e , w dawniejszych, p r z e d n o w o c z e s n y c h okresach swej historii ten s a m e g o siebie kwestionujący rozum r z a d k o w y s t ę p o w a ł „ w ro­ zumnej f o r m i e " ; znacznie częściej przybierał postać

quasi-irra-

cjonalnych ż y w i o ł ó w i m o c y , jak mit i religia, tradycja i autorytet, wiara i ład etyczny „ d a w n y c h o b y c z a j ó w " . P r z e m a w i a ł g ł o s e m p r o r o k ó w i religijnych r e f o r m a t o r ó w , różnych ś w i e c k i c h i świę­ tych mędrców-nauczycieli życia, m i s t y k ó w , k u l t u r o w y c h dewian­ t ó w i o s a m o t n i o n y c h p o e t ó w . I d o p i e r o w naszym n o w o ż y t n y m świecie z w o l n a zaczął o d z y s k i w a ć s w ą ojczystą m o w ę , którą jest oczywiście jeden

i ten

sam

uniwersalny

język

europejskiego

l o g o s u , czyli s ł o w a r o z u m n e g o albo m ó w i ą c e g o r o z u m u , język d y s k u r s y w n e j racjonalności pojęć, n o r m i s e n s ó w , który również siłę n a p ę d o w ą swej krytycznej samokontestacji

czerpie już nie

z ż a d n e g o transcendentnego „ z e w n ą t r z " , lecz wyłącznie ze swej

Posłowie

287

własnej, immanentnej g r a m a t y k i , jako że jest ona zarazem j e g o jedyną l o g i k ą , hermeneutyką i etyką. T ę właśnie dojrzałą figurę m y ś l o w ą n o w o c z e s n e g o który

radykalną

własnego

krytykę

obszaru

tej

swej

kultury

kultury

i

w

uprawia jej

rozumu,

już

imieniu,

poniekąd o d w e w n ą t r z jej dylematy i ograniczenia,

z

reprezentuje

w s p o s ó b dla naszego stulecia w z o r c o w y Dialektyka Oczywiście, Horkheimer

głębi

wskazując oświecenia.

i A d o r n o nie byli p i e r w s z y m i myś­

licielami, którzy dostrzegali i w y p o w i a d a l i rozmaite

paradoksy

i aporie n o w o c z e s n o ś c i . Przeciwnie, nurt refleksji zwanej

naj­

ogólniej „ k r y t y k ą k u l t u r y " zwłaszcza w czasach n o w o ż y t n y c h nieodłącznie t o w a r z y s z y kulturze samej - i o tyle jest, c h o ć b y jako jej cień czy n e g a t y w , integralnym składnikiem tejże kultury. A l e przedstawiciele t e g o nurtu, o d R o u s s e a u i r o m a n t y k ó w aż\ po

Nietzschego

i konserwatywnych

orędowników

wczesno-

dwudziestowiecznej „filozofii ż y c i a " , zazwyczaj znajdowali dla swej

negacji

i

odmowy

wobec

procesu

modernizacji

jakiś j

n i e w z r u s z o n y p u n k t oparcia poza o b r ę b e m s a m e g o tego proce- j su. Stąd ich k r y t y k a kultury b y w a ł a w p r a w d z i e totalna (o ile właśnie złudzenie,

iż patrzą

^spoza^,

pozwalało

im

ująć

tę

kulturę j a k o zamkniętą totalność), ale n i g d y nie była radykalna w

źródłowym

sensie

sięgania

do

samych

korzeni

tego,

co

krytykowane. K o r z e n i e te b o w i e m są zarazem w ł a s n y m i korzeniami

samej

k r y t y k i - dlatego myśl radykalnie krytyczna jest przede w s z y s t k i m immanentną

sa_mo-krytyką_myil£nia, które nie cofa się przed

ujawnieniem s w y c h niejawnych, n i e ś w i a d o m y c h przesłanek i nie­ zamierzonych,

niekontrolowanych

rezultatów.

Taki

właśnie

kształt ś w i a d o m i e nadaje sobie krytyczna refleksja filozofii dopiero w

książce

Adorna

i Horkheimera.

Pisząc

ją, autorzy

nader

wyraziście nakreślili p o d s t a w o w y parad y g m a t j n t e k k tu a 1 n y swojej i także naszej w s p ó ł c z e s n o ś c i , czyli d r u g i e j p o ł o w y d w u d z i e s ­ tego

w i e k u , dla

której

książka

ta

ma

przeto w a g ę

właśnie

paradygmatyczną, p o r ó w n y w a l n ą ze znaczeniem, jakie dla p i e r w ­ szej

jego połowy

miały

niegdyś

dzieła

Freuda,

Bycie

i c%as

H e i d e g g e r a , a nade w s z y s t k o Historia i świadomość klasowa L u k a c -

Posłowie

288 4

sa .

J e d n a k ż e o d tamtych - w czysto c h r o n o l o g i c z n y m czasie

niewiele m ł o d s z y c h - dzieli ją przecież j a k o ś c i o w a różnica całej e p o k i , w której myślenie d o ś w i a d c z y ł o h i t l e r o w s k i e g o faszyzmu i s t a l i n o w s k i e g o k o m u n i z m u oraz przeżyło d r u g ą w o j n ę ś w i a t o w ą i holocaust. D l a t e g o właśnie ona, a już nie tamte książki, wyznacza d u c h o w ą genealogię naszej teraźniejszości. O t o więc skąd Dialektyka

oświecenia czerpie s w ą imponującą

ż y w o t n o ś ć ; książka ta zawiera kwintesencję „niepamiętnie starej" s a m o w i e d z y naszych czasów najnowszych. J e s t źródłem i skarb­ nicą jej g ł ó w n y c h a r c h e t y p ó w - poczynając o d t e g o , który każe w y t r w a l e tropić

i bezlitośnie

demaskować

wszelkie myślowe

i u c z u c i o w e archetypy. T o jej oskarżycielski patos, podnoszący do wyższej potęgi całą „ s z t u k ę p o d e j r z e ń " dawnych mistrzów rozbrzmiewa

w w y d a n i u takich jej

jak M a r k s , Nietzsche, F r e u d czy L u k a c s ,

pełnym

głosem w

europejskiej

filozofii

drugiej

p o ł o w y stulecia i wciąż daje się usłyszeć jako dominujący

ton

r ó w n i e ż w tak dziś d o n o ś n y m chórze „ p o n o w o c z e s n y c h " kryty­ k ó w n o w o c z e s n o ś c i . B o też cała ta formacja w y w o d z i się - choć sama rzadko d o t e g o się przyznaje - w p r o s t z Dialekty ki oświecenia. T a k z w a n y p o s t m o d e r n i z m - i to w o b u s w y c h g ł ó w n y c h nurtach, p ó ź n o h e i d e g g e r o w s k i m i „ p o s t s ^ r u k t u r a l i s t y c z n y m " - na każdym k r o k u zdradza o b j a w y t e g o , jak dalece jest poczęty z jej ducha, a w i ę c także zależny o d niej i w o b e c niej w t ó r n y .

4

D z i e ł a te z r e s z t ą w i s t o t n y s p o s ó b w y z n a c z a j ą r ó w n i e ż w ł a s n y

intelektualny

Horkheimera

i

Adorna.

Dotyczy

książki Lukacsa, która zawsze była jednym

to

przede

z z najważniejszych

inspiracji dla o b u t w ó r c ó w S z k o ł y Frankfurckiej: o d początku li

oni

zwłaszcza

lichung).¥ot. G. PWN,

rodowód wszystkim źródeł

nawiązywa­

t a m t e o r i i „ u r z e c z o w i e n i a " (VerdingHistoria i świadomość klasowa, t ł u m . M . J . S i e m e k 1 9 8 8 , r o z d z . Urzec^owienie i świadomość proletariatu,

do

rozwiniętej

Lukacs,

Warszawa

s. 1 9 8 - 4 1 7 . A l e r ó w n i e ż m y ś l F r e u d a j e s z c z e p r z e d w o j n ą m i a ł a w S z k o ł y ż y w e o d d z i a ł y w a n i e , g ł ó w n i e za s p r a w ą b l i s k o w t e d y z

kręgu

Frankfur­

c k i m I n s t y t u t e m B a d a ń S p o ł e c z n y c h z w i ą z a n e g o E r i c h a F r o m m a . Wresz­ cie w y r a ź n e w p ł y w y w c z e s n e j filozofii H e i d e g g e r a r e p r e z e n t o w a ł środowisku Marcuse, Main

na

początku

lat

trzydziestych

Herbert

Marcuse

w

(por.

Hegels Ontologie und die Theorie der Geschichtlichkeit, F r a n k f u r t

1932).

tym H. am

Posłowie II S w y m późnodwudziestowiecznym kontynuatorom i epigonom H o r k h e i m e r i A d o r n o pozostawili w spadku przede w s z y s t k i m c a ł o ś c i o w ą diagnozę k r y z y s u , który kulminuje w świecie n o w o c z e ­ s n y m , ale k t ó r e g o zalążki niesie w sobie już o d najdawniejszych p o c z ą t k ó w sam europejski rozum. O w k r y z y s o g e n n y i w ostatecz­ n y m rachunku autodestrukcyjny potencjał zawarty jest zdaniem o b u a u t o r ó w już w najogólniejszym pojęciu t e g o r o z u m u jako instancji i zarazem procesu n i e p o w s t r z y m a n e g o „ o ś w i e c e n i a " . T e n t y t u ł o w y termin otrzymuje

w książce najszersze z m o ż l i w y c h

znaczeń; obejmuje s w y m zakresem w ł a ś c i w i e w s z y s t k i e formy racjonalizującej, sensotwórczej a k t y w n o ś c i c z ł o w i e k a w j e g o histo­ rii, społeczeństwie i kulturze. T a k s z e r o k o pojęte oświecenie - jak w i d a ć , w gruncie rzeczy r ó w n o z n a c z n e z uczłowieczeniem - może w i ę c mieć s w e g o p i e r w s z e g o rzecznika już w O d y s e u s z u , tym jeszcze p r z e d h i s t o r y c z n y m s y m b o l u suwerennej j p o d m i o t o w o ś c i ludzkiej, która samoistnie kształtuje s w e w ł a s n e życie, poddając ś w i a d o m e j dyspozycji i kontroli nie t y l k o w ł a s n ą naturę p o p ę d o w o - a f e k t y w n ą , lecz także - dzięki temu - wszelkie nie sprzyjające okoliczności zewnętrzne. J a k o emancypacja c z ł o w i e k a s p o d w ł a ­ dzy pozaludzkich p o t ę g chtonicznych, mitu, ś l e p e g o przeznaczenia czy transcendentnych m o c y n a d p r z y r o d z o n y c h , oświecenie zawsze jest przede w s z y s t k i m taką właśnie O d y s e j ą r o z u m u i w o l n o ś c i . P o n i e w a ż powstaje przez zerwanie z mitem i jest uśtawićźnytrT dążeniem d o demitologizacji, tedy mit w każdej postaci jest dla n i e g o postrachem i g r o ź n y m w y z w a n i e m - j a k o głos natury, znak ułomnej zależności i niedorosłej egzystencji ludzkiej. M e t a f o r y k a Odyseji symbolizuje w i ę c dla a u t o r ó w nie tyle mityczny p o w r ó t d o utraconej ojczyzny, ile raczej - dokładnie w duchu

klasycznej

definicji oświecenia u K a n t a - zawsze demitologizujące „ w y j ś c i e c z ł o w i e k a z niepełnoletności, w którą p o p a d ł z własnej w i n y " , a którą należy rozumieć j a k o „ n i e z d o l n o ś ć c z ł o w i e k a d o p o s ł u g i ­ w a n i a się s w y m w ł a s n y m r o z u m e m , bez o b c e g o k i e r o w n i c t w a " . 5

I. K a n t ,

Co to jest oświecenie?,

Wiedza Powszechna, Warszawa

tłum. A . Landman, w: T. Kroński, 1 9 6 6 , s. 1 6 4 .

5

Kant,

Posłowie

290

Skutecznie i trwale u w o l n i ć się o d „ o b c e g o k i e r o w n i c t w a " może

„własny

rozum"

ludzki

tylko

przejmie wszelkie k i e r o w n i c t w o -

w

ten

sposób,

że

sam

nad sobą i nad wszystkim

innym. O ś w i e c e n i e samo musi w i ę c wziąć na siebie także g ł ó w n ą funkcję mitu, która pierwotnie polegała w s z a k na takim właśnie s p r a w o w a n i u centralnej dkującej

ludzki

niepodważalnych

w ł a d z y d u c h o w e j , przejrzyście

świat i na k a ż d y m

kroku

zasad sensu i orientacji.

porzą­

dostarczającej

mu

S k o r o w i ę c o tyle

już sam mit jest p i e r w s z y m kształtem oświecenia, to oświecenie w ł a ś c i w e w swej walce z mitem p o d l e g a szczególnej dialektyce własnej, która w ostatecznym

rachunku

mitologizacji s a m e g o oświecenia, d o

prowadzi do

zakrzepnięcia

wtórnej

całej jego

„ r o z u m n o ś c i " w irracjonalną nieprzejrzystość n o w e g o mitu. I ten właśnie proces

znajduje

g ł ó w n y m wątkiem

się w centrum u w a g i o b u

książki jest niewątpliwie

autorów;

o w a złowieszcza

d w u z n a c z n o ś ć , jaka zawiera się w s a m y m pojęciu s u w e r e n n e g o „ k i e r o w n i c t w a " czy też „ p a n o w a n i a " . J e ś l i człowiek dzięki oświe­ ceniu staje się panem s a m e g o siebie, to przede w s z y s t k i m wskutek t e g o , że systematycznie o p a n o w u j e s w ą w e w n ę t r z n ą i zewnętrzną naturę. Naturze wewnętrznej narzuca dyscyplinę samowyrzeczeń, która p o l e g a zwłaszcza na k o n s e k w e n t n y m tłumieniu pierwotnych i m p u l s ó w m i m e t y c z n y c h i jako taka jest p r z y m u s e m w y w i e r a n y m na ludzkiej cielesności i p o p ę d o w o ś c i przez nadzorczą

instancję

p o d m i o t o w e g o J a . T e n sam p r z y m u s rozporządzania i kontroli zostaje przeniesiony na naturę zewnętrzną w ludzkich działaniach instrumentalnych, które z kolei dyscyplinują już p r z e d m i o t o w o ś ć samej p r z y r o d y , zadając g w a ł t jej substancjalnej istotności własnej i zmuszając ją d o służebnej pracy na rzecz potrzeb i interesów ludzkiego

samozachowania. „ S ł o w e m , oświecenie

demitologizującego

jako

wyzwolenia i upodmiotowienia

proces

człowieka

jest nierozłącznie sprzężone z represyjno-dominacyjnym

kształtem

racjonalności, jaką c z ł o w i e k ten nadaje sobie i s w o j e m u światu, w t ó r n i e zniewalając i świat, i s a m e g o siebie jarzmem n o w e g o mitu. W ten s p o s ó b H o r k h e i m e r sformułowali

zasadniczy

i A d o r n o już p ó ł w i e k u temu

paradygmat

wszystkich

dzisiejszych

Posłowie

291

i wczorajszych „ k r y t y k ó w n o w o c z e s n e g o r o z u m u " . G ł o s i on, że racjonalność tego r o z u m u

jest w swej najgłębszej istocie i już

u s w y c h najstarszych źródeł tym, co w pełni oddaje niemieckie wyrażenie Herrschaftsrationalitat

- a w i ę c s w o i s t ą racjonalnością

p a n o w a n i a , r o z u m e m wyłącznie na p a n o w a n i u opartym i zawsze panowaniu

służącym. Przy tym sam p a r a d y g m a t

jest na tyle

p o j e m n y , że mieści w sobie najrozmaitsze sensy i zakresy o w e g o „ p a n o w a n i a " jak r ó w n i e ż może mieć w i ę k s z y lub mniejszy zasięg w skali h i s t o r y c z n e g o czasu. T a k więc s w ó j g ł ó w n y topos znajduje w nim, p o pierwsze, wszelka radykalna, ale w zasadzie ograniczona d o c z a s ó w n o w o ż y t n y c h k r y t y k a intelektualnej, kulturowej i s p o ­ łecznej modernizacji j a k o procesu, w k t ó r y m c z ł o w i e k przede w s z y s t k i m dokonuje racjonalnego zawładnięcia p r z y r o d ą - czyli jej m e t o d y c z n e g o urzeczowienia i zniewolenia - dla w ł a s n y c h c e l ó w s a m o z a c h o w a w c z y c h . Tutaj należy cały tak dziś rozległy i w i e l o ­ t o r o w y front krytyczno-oskarżycielskiej refleksji nad zagrożenia­ mi, jakie niesie ze sobą n o w o c z e s n a nauka, technika i cywilizacja w szerokim sensie - i to poczynając już o d ich filozoficznych źródeł w

Kartezjańskiej

konstytucji

świata r o z d w o j o n e g o

na czystą

p o d m i o t o w o ś ć oraz p r z y r o d ę jako jej „ p r z e d s t a w i a n y " i „ p o d ­ s t a w i a n y " (tj. w y t w a r z a n y ) przedmiot. C h o ć front ten w drugiej p o ł o w i e stulecia za s w e g o patrona w o l a ł obrać raczej H e i d e g g e r a niż H o r k h e i m e r a i A d o r n a , trudno przecież nie dostrzec, że j e g o w s p ó l n y m hasłem jest właśnie „ k r y t y k a instrumentalnego rozu­ m u " pojęta dokładnie w myśl a u t o r ó w Dialekty ki oświecenia-, jako instancja

bezlitośnie

demaskująca

„racjonalność

panowania"

w sferze teoretycznych i praktycznych o d d z i a ł y w a ń c z ł o w i e k a na 6

p r z e d m i o t o w o ś ć otaczającej g o rzeczywistości przyrodniczej . 6

Mniej więcej w tym samym czasie co Dialektyke oświecenia ( 1 9 4 4 ) pisał Horkheimer swoje wykłady ogłoszone po raz pierwszy również w roku 1 9 4 7 w angielskiej wersji pod tytułem Upadek rozumu (M. Horkheimer, Eclipse ofReason, New Y o r k 1 9 4 7 ) , które później, w niemieckim wydaniu Fischera, zostały opublikowane (podług tytułu głównego rozdziału) jako Krytyka instrumentalnego rozumu (M. Horkheimer, Zur Kri tik der instrumentellen Vernunft, Frankfurt am Main 1 9 6 7 ) . Ten sam główny rozdział pod takim samym tytułem został również włączony do polskiego wydania pism Horkheimera. (M. Horkheimer, Krytyka instrumentalnego rozumu, w:

Posłowie

2$ 2

S w e w ł a ś c i w e korzenie mają tutaj nie t y l k o liczni dziś w y z n a w c y H e i d e g g e r a ze s w y m i coraz bardziej e g z a l t o w a n y m i , a coraz mniej treściwymi filipikami przeciw w y o b c o w a n i u i odczłowieczeniu całej zrodzonej

z „zapomnienia o B y c i u "

naukowo-technicz-

no-cywilizacyjnej n o w o c z e s n o ś c i w r a z z jej filozoficznymi i kul­ t u r o w y m i źródłami. Mają „postmoderniści"

je tu także bodaj

wychowani

w

szkołach

jeszcze liczniejsi neopsychoanalizy,

a zwłaszcza francuskiego neostrukturalizmu. J e d n i i drudzy prze­ twarzają i rozwijają przede w s z y s t k i m to, co p a r a d y g m a t „racjonal­ ności p a n o w a n i a " zawiera w odniesieniu d o w ł a d z y c z ł o w i e k a już nie nad zewnętrzną przyrodą, lecz nad c z ł o w i e k i e m s a m y m , tj. nad sobą i nad innymi ludźmi. W samej Dialektyce „wewnątrzgatunkowy"

oświecenia

ten

tyleż s u b i e k t y w n i e p s y c h o l o g i c z n y , co

intersubiektywnie społeczny w y m i a r represji i dominacji egzek­ w o w a n e j przez ludzki r o z u m w j e g o roszczeniach d o bezwzględnej i e k s k l u z y w n e j uniwersalizacji w ł a s n e g o „ k i e r o w n i c t w a " w y s u w a się z d e c y d o w a n i e na

p i e r w s z y plan

krytycznej

refleksji

obu

a u t o r ó w . T u zresztą pozostają wierni zawsze ż y w e m u w e frankfur­ ckiej „ t e o r i i k r y t y c z n e j " o d d z i a ł y w a n i u o b u wielkich k l a s y k ó w n o w o c z e s n e j demistyfikacji: M a r k s a i F r e u d a , k a ż d e g o z nich jednak komplementarnie uzupełniając t y m p o z o s t a ł y m , a zarazem jakby w y g r y w a j ą c j e d n e g o przeciw d r u g i e m u . F o r m u ł a o „ r a c ­ jonalności opartej na p a n o w a n i u " ma tu wciąż te same dwa b i e g u n y : p s y c h o l o g i c z n e p a n o w a n i e kierowniczej J a ź n i świado­ m e g o p o d m i o t u (w sensie F r e u d o w s k i e g o Ego) nad stłumionym i zepchniętym w podziemie ludzkiej o s o b o w o ś c i „ m i m e t y c z n y m " tegoż,

Społeczna funkcja filozofii,

wyd.

cyt.,

s. 2 4 4 - 4 1 3 .

Z

prostego

z e s t a w i e n i a d a t w i d a ć , ż e t e k s t H o r k h e i m e r a , k t ó r y w ł a ś c i w i e n i e d a j e się oddzielić

od

tekstów z

i opublikowany

przed

Dialektyki oświecenia, najważniejszymi

krytyki naukowo-technicznej nowoczesności, z okresu gera,

po słynnym

czyli

z

„zwrocie" -

przełomu

lat

został pomyślany,

manifestami

które wszystkie

czy raczej „ n a w r ó c e n i u

czterdziestych

i

napisany

Heideggerowskiej pochodzą

się"-

pięćdziesiątych.

Heideg­ (Por.

List o „humanizmie" ( 1 9 4 7 - 1 9 4 9 ) ; Pytanie o technikę ( 1 9 4 9 - 1 9 5 3 ) ; Nauka i namysł ( 1 9 5 3 - 1 9 5 4 ) ; Budować, mieszkać, myśleć ( 1 9 5 I - I 9 5 2 ) . W s z y s t k o w t o m i e : M . H e i d e g g e r , Budować, mieszkać, myśleć. Eseje wybrane, r e d . K . M i c h a l s k i , C z y t e l n i k , W a r s z a w a 1 9 7 7 . M.

Heidegger,

Posłowie impulsem popędów

oraz polityczne w ł a d z t w o klasy

panującej

(która jest społecznym i historycznym Super-Ego) nad uciśnioną, b o u p r z e d m i o t o w i o n ą p o d m i o t o w o ś c i ą klas t y l k o pracujących - nie dla

siebie, lecz dla

swoich

panów.

Ten

wymiar

panowania

bezpośrednio k l a s o w e g o jest co p r a w d a w Dialektyce oświecenia już p o z b a w i o n y s w e g o klasycznie m a r k s i s t o w s k i e g o ostrza; k r y t y k a nie ogranicza się b o w i e m t y l k o d o społeczeństwa kapitalistycz­ n e g o , lecz rozszerzona zostaje w ł a ś c i w i e na całą historię europejs­ kiej kultury (wszak już O d y s e u s z reprezentuje i uosabia g ł ó w n e zasady „ m i e s z c z a ń s k i e g o " porządku cnót zwierzchnictwa

i kontroli).

świata i „ b u r ż u a z y j n y c h "

Właśnie dlatego

cała

figura

p o l i t y c z n e g o p a n o w a n i a ulega swoistej uniwersalizacji i staje się n i e z b y w a l n y m składnikiem „ k o n d y c j i l u d z k i e j " w o g ó l e . U m o ż ­ liwia to rekonstrukcję jej „ c z y s t y c h " , ponadhistorycznych

form,

które występują już na p o z i o m i e najbardziej p i e r w o t n e g o u s p o ­ łecznienia, np. w elementarnych strukturach ludzkiej k o m u n i k a ­ cji j ę z y k o w e j i zwłaszcza jej zakłóceń. D z i ę k i temu z H o r k h e i m e r a i A d o r n a m o g ą w i ę c czerpać w p r o s t i pełną garścią r ó w n i e ż ci „ p o n o w o c z e ś n i " badacze i krytyczni „dekonstruktorzy"

represyjno-opresyjnych

form

kulturowego

„ d y s k u r s u " n o w o c z e s n o ś c i , którzy - jak L a c a n i F o u c a u l t , B e a u drillard i Deleuze, D e r r i d a i L y o t a r d - na rozmaitych płaszczyz­ nach

i w

bardziej

lub

mniej

płodny

sposób

sięgają

jednak

niezmiennie d o tej samej figury hermeneutycznej, jaka dominuje w

Dialekty ce oświecenia.

J e s t nią

bezlitosne

ściganie mitu

od

początku o b e c n e g o w samej p o d m i o t o w o ś c i o ś w i e c o n e g o r o z u m u i przez

nią w

różnych

„ w i e l k i c h narracjach"

systematycznie

b u d o w a n e g o . A mit ten - z całą ź r ó d ł o w ą metaforyką świetlistej m o c y s u w e r e n n e g o J a - jest już p a n o w a n i e m s a m y m : bezwstydną, n i c z y m nie osłoniętą w ł a d z ą eksploatacji i ekskluzji, autorytarnym panoszeniem

się menedżera

i eksperta, kontrolera

i nadzorcy,

p r o k u r a t o r a w r a z z psychiatrą, w i ę z i e n n y m strażnikiem i katem. Ofiarą jest także wciąż ta sama, stłumiona i zniewolona iskra autentycznego człowieczeństwa, która musi gasnąć p o d przemoż­ n y m naciskiem w s z y s t k i c h tych s p r z y m i e r z o n y c h p o t ę g psychicz­ n e g o , j ę z y k o w e g o , kulturalnego i polityczno-społecznego „ p a n o -

Posłowie

294

w a n i a " . P o n i e w a ż zaś jest to już p a n o w a n i e w ł a ś c i w i e niczyje, bo nawet mit C z ł o w i e k a jako W i e l k i e g o P o d m i o t u sam siebie rozpuścił w r a z z w s z y s t k i m i innymi mitami w m o n o p o l i s t y c z n e j , ale już bezosobowej „ w ł a d z y d y s k u r s ó w " , która zarazem jest wszechobecna dominacją a n o n i m o w e g o „ s y s t e m u " - tedy triumf

spełnionego

oświecenia, jako n o w a niewola ludzi na „spustoszonej ziemi", wydaje ich p o n o w n i e na pastwę ślepej przemocy. R ó w n i e ż tę ulubioną myśl A d o r n a i Horkheimera często powtarzają ich współcześni epigoni: iż o ś w i e c o n y r o z u m w k o ń c u sam pada ofiarą systematycznie przez siebie zniewalanej natury, która mści się na nim w ten przewrotny s p o s ó b , że p o w r a c a jako ostateczny w y k w i t oświecenia - i to w swej najgroźniejszej, b o najbardziej ż y w i o ł o w e j , skrajnie irracjonalnej postaci. Totalna kontrola ludzkiego „ r o z u m u instrumentalnego" nad ujarzmioną p r z y r o d ą zamienia się w s w o j e przeciwieństwo: w całko­ wicie n i e k o n t r o l o w a n ą dyktaturę najprymitywniejszych sił i ż y w i o ­ ł ó w ,,gołej p r z y r o d y " w s a m y m c z ł o w i e k u i j e g o życiu społecznym, które brutalnie ujarzmiają wszelkie c z ł o w i e c z e ń s t w o . III L e k t u r a Dialekty ki oświecenia dzisiaj jest w i ę c w y s o c e pouczająca dla samopoznania naszej w s p ó ł c z e s n o ś c i , o ile p o z w a l a nieomylnie umiejscowić w ł a ś c i w e ź r ó d ł o jej g ł ó w n y c h intelektualnych i etycz­ n y c h p a r a d y g m a t ó w . K s i ą ż k ę tę należy zatem czytać już c h o ć b y po to,

by jasno dostrzec,

gdzie n a p r a w d ę

t k w i ą korzenie

tego

k r y t y c z n e g o namysłu n o w o c z e s n o ś c i nad sobą, k t ó r y sam dla siebie - chciałoby się rzec: na gruncie swej „ ś w i a d o m o ś c i fał­ s z y w e j " - w o l i znajdować inspirację raczej w myśli H e i d e g g e r a czy zgoła Nietzschego. A l e i odwrotnie:

s k o r o to nie

Heidegger

i Nietzsche, lecz właśnie H o r k h e i m e r i A d o r n o są d u c h o w y m i ojcami całej „ p o n o w o c z e s n e j " ś w i a d o m o ś c i z końca w i e k u tedy takie właśnie dziedzictwo daje niejedno d o myślenia o rodzicach. O tyle też obaj nasi autorzy są nie t y l k o c z c i g o d n y m i klasykami w s p ó ł c z e s n e g o myślenia, lecz także w s p ó ł t w ó r c a m i j e g o własnych iluzji i m i t ó w , niejako w p r o s t o d p o w i e d z i a l n y m i za panujący dziś w nim intelektualny i etyczno-polityczny zamęt.

Posłowie

29J

I n n y m i s ł o w y , d o p i e r o o w o d ł u g o f a l o w e , często oddziaływanie Dialektyki

podskórne

oświecenia na myśl drugiej p o ł o w y nasze­

g o stulecia nie t y l k o ukazuje całą pionierską d o n i o s ł o ś ć tej książki, lecz także bezlitośnie obnaża płyciznę i m y ś l o w ą u ł o m n o ś ć wielu jej g ł ó w n y c h idei. Cały „ p o s t m o d e r n i s t y c z n y " bezład i b e z w ł a d u m y s ł o w y ma w i ę c tę niewątpliwą zasługę, że sam rzuca j a s k r a w e światło na

s w ą w ł a s n ą genezę

z aporii

i paralogizmów

tej

nadkrytycznej k r y t y k i n o w o c z e s n e g o r o z u m u , której zasadniczy schemat zarysowali A d o r n o i H o r k h e i m e r . W s k a ż m y tylko d w i e najważniejsze z tych aporii. P i e r w s z a zawiera się w w y s k r a j n i o n y m

pojęciu

„rozumu

instrumental­

n e g o " , które z g ó r y i ryczałtem dyskwalifikuje nie t y l k o w y o b ­ c o w a n ą racjonalność ciasnego p r a g m a t y z m u w myśleniu i działa­ niu rzeczywiście „ u j a r z m i a j ą c y m " w s z e l k ą niezawisłą przedmiotow o ś ć p r z y r o d y i świata l u d z k i e g o , lecz także racjonalność j a k o taką; ta dyskwalifikacja b o w i e m obejmuje, w r a z z techniką, samą l o g i k ę , semantykę i etykę l u d z k i e g o myślenia i działania w o g ó l e . Nieuchronna

instrumentalizacja

naszego

rozumu

zaczyna

się

w s z a k już o d języka, który jest najpierwszym narzędziem i m e d i u m jakiejkolwiek sensotwórczej orientacji c z ł o w i e k a w świecie. Przez tę nieprzekraczalną j ę z y k o w o ś ć ludzkie doświadczenie t w o r z y się zawsze w horyzoncie

świata o z n a c z o n e g o

i

przedstawionego,

k t ó r y właśnie dlatego jest także ludzkim światem

„instrumental­

n i e " w y t w o r z o n y m . J a ł o w o ś ć i daremność wszelkich p r ó b w y ­ kroczenia poza ten horyzont

staje się w pełni w i d o c z n a , g d y

u ś w i a d o m i ć sobie t r e ś c i o w ą pustkę i p o z o r n o ś ć wciąż tu

po­

s z u k i w a n y c h figur alternatywnych: r z e k o m y „ r o z u m nie-instrumentalny"

w

s w y c h mitycznych

rojeniach

technice", „ i n n e j n a u c e " i w r ę c z „ i n n e j

o

jakiejś

„innej

racjonalności"

nie

o d w o ł u j e się przecież d o żadnej zasadniczo i n n e j l o g i k i ani też nie m ó w i ż a d n y m z g r u n t u o d m i e n n y m , „ a l t e r n a t y w n y m " językiem. D l a t e g o też nie m o ż e b y ć p o w a ż n i e brany alternatywa

filozoficznie

pod

uwagę

jako

znacząca: p o p a d a b o w i e m o d razu w ty­

p o w ą „ s p r z e c z n o ś ć p r a g m a t y c z n ą " : to c o m ó w i , jest sprzeczne z t y m , ż e właśnie to m ó w i. W k r ę g u tej sprzeczności obracają się w s z y s t k i e a n t y n a u k o w e i antytechniczne

jeremiady dzisiejszych

Posłowie

2c6

sierot p o H e i d e g g e r z e i zabłąkanych w koniec d w u d z i e s t e g o w i e k u p o g r o b o w c ó w Nietzschego. H o r k h e i m e r i A d o r n o są niewątpliwie w s p ó ł w i n n i tej beztros­ kiej orgii nie-myślenia, jaką dziś na naszych oczach w y p r a w i a j ą hiperkrytyczni „ k r y t y c y instrumentalnego r o z u m u " . T o oni d o ­ starczyli im p o d s t a w o w e g o rynsztunku nie tyle pojęć, c o ideo­ l o g i c z n y c h symboli i z m i t o l o g i z o w a n y c h stereotypów. T o w ich Dialektyce

oświecenia

i prawdziwie

p r ó c z wielu znakomitej p r ó b y k r y t y c z n y c h

filozoficznych

refleksji nad w s p ó ł c z e s n o ś c i ą znaleźć

można nie mniej liczne figury retoryczno-imaginacyjne,

które

dzisiejszego czytelnika muszą z d u m i e w a ć s w y m brakiem

histo­

rycznej w y o b r a ź n i i s w ą kompromitującą

krótkowzrocznością.

D w a pierwsze z b r z e g u , ale szczególnie spektakularne p r z y k ł a d y to irracjonalna nienawiść o b u a u t o r ó w d o s a m o c h o d u jako ucieleś­ nienia techniczno-cywilizacyjnej alienacji c z ł o w i e k a ( „ k o m u n i k a ­ cja przez o d o s o b n i e n i e " ) oraz niepojęta demonizacja jazzu i w e s ­ ternu, tych d w u klasycznych już g a t u n k ó w

późnonowoczesnej

ekspresji artystycznej, jako skrajnie z w y r o d n i a ł y c h stechnicyzowanego „przemysłu kulturalnego"

produktów

(która zwłaszcza

w p r z y p a d k u jazzu zadziwia przynajmniej u A d o r n a , w

końcu

także m u z y k o l o g a i z n a w c y n o w o c z e s n e j m u z y k i ) . T o p r a w d a , że żaden

z nich nie p r z e k r o c z y ł przy t y m

granic

intelektualnej

i etycznej p r z y z w o i t o ś c i filozofa, jak przytrafiło się to - nie p o raz p i e r w s z y - H e i d e g g e r o w i , który zaledwie w d w a lata p o ukazaniu się Dialekty ki oświecenia (czyli w cztery lata p o zakończeniu drugiej w o j n y ś w i a t o w e j ) miał o d w a g ę czy raczej czelność w y p o w i e d z i e ć te zbyt rzadko dziś p r z y p o m i n a n e s ł o w a : „ R o l n i c t w o jest obecnie z m o t o r y z o w a n y m p r z e m y s ł e m ż y w i e n i o w y m , a w i ę c w istocie tym s a m y m co fabrykacja z w ł o k w k o m o r a c h g a z o w y c h i obozach zagłady, t y m s a m y m co blokada i s k a z y w a n i e na śmierć g ł o d o w ą 7

całych krajów, tym s a m y m co fabrykacja b o m b w o d o r o w y c h " . A l e p o d s t a w o w y schemat takiej totalnej k r y t y k i n a u k o w o - t e c h ­ nicznego r o z u m u pochodzi o d A d o r n a i H o r k h e i m e r a . 7

M . Heidegger,

Das Ge-Stell,

s. 4 . A u s d e m V o r t r a g s z y k l u s : E i n b l i c k in

das w a s ist, 1 9 4 9 , 2. V o r t r a g - u n v e r ö f f e n t l i c h t

Technik und Gelassenheit, F r e i b u r g - M ü n c h e n

(cyt. za: W .

1 9 8 3 , s. 2 5 ) .

Schirmacher,

Posłowie Wiąże się z nim zresztą także d r u g a g ł ó w n a aporia ich myśli, ta, którą zawiera pojęcie „racjonalności opartej na p a n o w a n i u " . Tutaj p o d s t a w o w y błąd o b u a u t o r ó w

p o l e g a na tym, że naj­

wyraźniej nie dostrzegają różnicy między racjonalnością wania a p a n o w a n i e m racjonalności. Utożsamiając

pano­

„panowanie"

z represyjną i opresyjną dominacją „ k o g o ś " nad innymi, przeoczają najważniejszą w świecie n o w o c z e s n y m strukturę p o w s z e ­ chnej

zależności k a ż d e g o

natury p a n o w a n i a

od

wszystkich. N i e widzą

powszechnie

uznanego

-

w

swoistej

takim

sensie,

w jakim m ó w i m y , że „ p a n u j e o p i n i a " lub „ p a n u j e

zwyczaj".

A przecież dostrzegał to, już jeden z ich wielkich

mistrzów,

K a r o l M a r k s , który w p r a w d z i e zawsze uważał, że „ m y ś l i klasy panującej są myślami jej p a n o w a n i a " , ale też zawsze d o d a w a ł , iż m o g ą b y ć takimi t y l k o dlatego, że są „ m y ś l a m i panującymi", wyjaśniając przy t y m dokładniej, że „ p a n u j ą myśli coraz bar­ dziej abstrakcyjne, tzn. myśli, które coraz bardziej przybierają 8

formę p o w s z e c h n o ś c i " . O t ó ż „ p a n o w a n i e m y ś l i " z p e w n o ś c i ą różni się czymś istotnym

od z w y k ł e g o p a n o w a n i a

ludzi

nad

ludźmi; myśl „ p a n u j e " t y l k o w t e d y , g d y jest przez w s z y s t k i c h akceptowana, tylko

jako

uznana za p r a w d z i w ą i słuszną, myśl właśnie, i tylko p o p r z e z

powszechności".

Retoryczno-krytyczna

figura

tzn.

„panuje"

swoją

„formę

„racjonalności

opartej na p a n o w a n i u " zaciemnia tę zasadniczą różnicę i przez to sama staje się instrumentem m o ż l i w e g o użytku ideologicz­ n e g o — a w i ę c jeszcze jednym

9

„społecznym mitem" ,

który

raczej osłabia niż w y o s t r z a krytyczną w r a ż l i w o ś ć myślenia i w y 8

K . Marks,

Warszawa 9

Ideologia niemiecka,

1 9 6 1 , s.

w:

K . Marks,

F.

Engels,

Dzieła,

t.

3,

50-52.

T a k i e g o właśnie określenia -

bach, jeden z najwybitniejszych

So^ialmythos -

używa Herbert

dziś n a s t ę p c ó w

Horkheimera

słusznie u w a ż a n y za w s p ó ł c z e s n e g o k o n t y n u a t o r a S z k o ł y

Schnädeli

Adorna,

Frankfurckiej,

Dialektyką oświecenia ( P o r . H . S c h n ä Die Aktualität der Dialektik der Aufklärung, w : Animal rationale?,

w swym krytycznym obrachunku z delbach, Frankfurt surowa

am

Main

krytyka,

1 9 9 2 , s. 2 3 1 - 2 4 9 . ) W

jakiej

poddał

uczeń, J ü r g e n Habermas.

Handelns,

Frankfurt

mistrzów

7

podobnym drugi

(Por. J . Habermas,

am Main

ich

kierunku

zmierza

najsławniejszy

dziś

Theorie des kommunikativen

1 9 8 1 , t. 1 , s. 4 8 9 - 5 3 4 . ) .

Posłowie

298

obraźni, służąc raczej n o w e m u zniewoleniu c z ł o w i e k a (tym razem przez zamęt w e w ł a s n y c h myślach) niż j e g o w y z w o l e n i u . Czciciele H e i d e g g e r a i „ d e k o n s t r u k t o r z y " n o w o c z e s n o ś c i uka­ zują w i ę c dziś w p e ł n y m świetle te zagrożenia, jakie niesie ze sobą h i p e r k r y t y c z n y p a r a d y g m a t „ r a c j o n a l n o ś c i opartej na p a n o w a ­ niu". a

Z a c i e r a on

wielorakie -

i zatraca

tę p r a w d ę ,

„instrumentalne"

bądź

iż rozum nie

tylko,

jest

jeden,

„represyj-

n o - d o m i n a c y j n e " bądź wyzwalające - m o g ą b y ć jedynie s p o s o b y p o s ł u g i w a n i a się nim. W y r a ź n a ś w i a d o m o ś ć tej p r a w d y jest dziś potrzebna bardziej niż k i e d y k o l w i e k . I tak też m u s i m y czytać A d o r n a i H o r k h e i m e r a : ucząc się o d nich mistrzostwa w krytycz­ n y m użytku r o z u m u , ale s t a n o w c z o odrzucając ich n o w ą mito­ logię. B r o n i ą c oświecenia r o z u m n e g o

przed

hiperkrytycznym

n a d o ś w i e c e n i e m , które, chcąc żyć t y l k o s w y m światłem bez s w o i c h w ł a s n y c h cieni, zapętla się w antydialektykę swej własnej „ d i a l e k t y k i " tak g r u n t o w n i e , że nagle znajduje najbliższego partnera i sojusznika w n o t o r y c z n y m k o n t r o ś w i e c e n i u . MAREK J . SIEMEK

W y d a w n i c t w o Instytutu Filozofii i S o c j o l o g i i P A N . 0 0 - 3 3 0 W a r s z a w a , ul. N o w y Ś w i a t 7 2 , tel. 2 6 - 5 2 - 3 1 w . 9 7 . W y d a n i e I , o b j . 1 7 , 5 ark. w y d . ; 1 8 , 7 5 ark. druk. Papier offset kl. I I I , f. A - 5 D r u k i o p r a w a : Efekt,

ul. L u b e l s k a 3 0 / 3 2 , W a r s z a w a .