Birey ve Toplum [1 ed.] [PDF]

Zitiervorschau

GYORGY LUKACS birey ve

toplunı

GUNEMKAN YAYlNLARI

Gyö�Lukacs

BiREY VE TOPLUM

Türkçesi.

Veysel Atayman

GÜNEBAKAN Y.A;YINLARI

Kapak

Sait Maden

Garanti Matbaacılık ve Nevrfya.t Tel: 26 TO 20- 22 85 15 ...... tatatıbul - 1978

1Ç1NDEK1LE:R

Suna.rken/7 .Marx'a Yolum/19 «Gerçekçilik Sorunu» Ü.zerine/27 Gerçekçilik Sorunu/31 Özgür Ya Da Güdümlü Sanat/88 «Ma.rx'a Yolum»a Ek (1957)/130 Birey Ve Topluın/148 Kişiler Sözlüğü/211

SUNARKEN

Yinninci yüzyıluı batı kültüründe çok say­

gın .bir yeri olan ünlü markaçı edebiyat eleştir­ meni, estetikçi ve kültür düşünürü György Lu­ kacs, bi.ııde genellikle Brecht ile yaptığı «ger­

çekçilik» tartışmasından yenik ayrılmış bir dü­ şünür olarak bilinmektedir. Bu kitaba aldığı­ mız ya.zılıarm seçimini yaparken, Lukacs'a çeşit­ li dönemlerde yakıı�bnlmış kimi nitelikleri ne önlemek, ne de pekiştirıİıek kaygısı taşıdık. Amacımız, bir yandan yukarda sözü geçen tar­ tışmaya yeni kuramsal boyutlar getirebilmek� bir yandan da Lukacs'ı, bu dar çalışmanın sı­ nırlarına sığabildiği ölçüde, nesnel olarak ta­ nıtmaktı. Çıkış noktası aldığımız Marksçilık Ve Sta!incilik (Rowohlts Deutsche Enzyklopaedie­ Ausgewaehlte Schriften IV, Hamburg 1970) ge­ nellikle politik nitelikte yazılardan oluşuyordu; yazılarm kuramsal düzeyi iBe, derinleştirici ol­ maktan çok sergileyici bir işlev ta.şıyordu. Bu nedenle yazı seçimini Markaçılık Ve 8ta1inciıik derlemesinin dışına da taşırınayı yeğledik. 7

Sözü geçen kitaptan seçtiğimiz «Ö7«iir Ya

Da Güdümlıü Sanat:. başlıklı yazı,

�· yılları. say'llan

da sta1inci terörün başlangıç 1948'lerde Lukacs'ın ya.yımladığı (Demokrasi Ve Edebiyatı. kitabından alınmıştır. Sözkonusu kitap, Lukacs çevresinde kopanlan crevieyon.ist:. suçlama.-fırtınasına. dayanak olmuştu; Parti ile Lukacs arasmdaki bu tartışma, Lukacs'ın sus­ ına.yı, yeğlemesiyle Y.atışm.ı.ştı. Lukacs. susması­ na gerekçe olarak Rajk olayını gösterir. Bilindi­ ği, gibi Laszlo Rajk, kısa bir $üre sonra, 1949 yı­ lında. «vatana .Jlwıeb auçlama.sıyla idam edil­ mişti; 1963 yılma değin s talinci terör Ma�&zie­ tan'a egemen olmuştu. Lukacs 1957'de cDenu>k· rasi Ve Edebiyat:. adlı kitabındaki tiimyazıları&klanması, Bloch' un gerçeğe yönelnıek yerine, öylece hiç eleştir­

meden dışavurumculuğun ve gerçe�üstücülüğün ıjrerçek karşısında pozunu renkli bir kavram di­ line

dönüştürmesiyle,

oldukça yaralanıyor.

Tüm değerlendirmelerdeki bu kesin aykırı­ lıklara. ka�ın, Bloch'un belirli .olgul�.rı saptanıa­ sını gene de

doğru ve değerli sayıyorum. Bloch,

dışa.vurumculuktan

gerçeküstücülüğe

uzanan

zorunlu gelişirtı çizgisinin .göSterilmesinde «ÖtiQüler»in

içinde m

tutarlı olanıdır.

tum

Hatta

kurg«yıı bu gelişim aşamasının zorunlu sanat­

sal ifade biçinıi olerak görebilen ilk kez odur. (Üstelik

kurgunun

yalnızca ça�daş cöncü sa­

nat» akunında değil, çağdaş burjuva felsefesin-

57

de de bulunduğunu büyük bir zeka ustalığıyl a kanıtlamış olması, onun bu konudaki onur payı­ nı arttırıyor.) Ve işte sırf bu nedenle de, tüm bu gelişi­ min gerçek-karşıtı tek yönlülüğü, onda, bu yö­ nelimin diğer düşünürlerinden çok daha net or­ taya çıkıyor. Bu tek yönlülük -ama Bloch buna değinmiyor- daha doğalcılıkh. varolan bir şey. İzlenimciliğin doğalcılıktan farklı olarak ge­ tirdiği sanatsal ccilalama:. [süsleme] , sanatı karmaşık bağlanndan, nesnel gerçeğin birbirine dal anmış yollannd�n, canlandırılnuş öykülerde ve insanlardı>.ki varlık ile bilincin nesnel diyalek­ tiğinden daha çok canndımuştır» [koparmış­ tır] . Sembolizm zaten bile bile seçilmiş bir tek­ yönlülUktür. Çünkü sembolün anlam.Ml kabuğu ile semboliin içeriği arasındaki aynş-ıklık [he·

terojenlik] , ö�rıel [bireysel] ça.ğrışımın dar, tek luıtlı yolunda sembolik bağım kurabilir tmcak. Kurgu bu gelişimin doruk noktasıdır ; bu ba­ kımdan Bloch'un kurguyu tam bir ka.rarlılıklı gerek felsefi, gerekse sanatsal yönden cöncü » edebiyatın ve düşüncenin merkezine koymasını saygı He karşılıyoruz. Kurgunun ö� biçimiy­ le fotomontaj olarak şaşırtıcı, hatta arasıra güçlü bir ajitasyon etkisi yapması, özellikle, ta­ mamen aynşık [ heterojen] , nesnel olarak bir­ birleriyle hiç ilişkisi bulunmayan, yalıtılarak [bütünden] kopanlmış gerçek pa.rçalannın şa­ şırtıcı biçimde bir araya getirilmesinden ileri gelir. İyi fotomontaj, iyi bir espiri etkisi yap:ır. Ancak bu tek yönlü bağlama --espiri de yerin-

de ve etkili olsa bil� gerçeği (her ne kerte bu gerçek, gerçek olmayan biçiminde kavranıyor­ sa da), bağlamlığı (her ne kerte bu bağlamlık bağlamsızlık biçiminde formüle ediliyorsa da) ve bütünselliği (her ne kerte bu bütünsellik bir kargaşa olarak yaşantılaştırılıyorsa da) can­ landırma iddiasıyla ortaya atıldığı 8llda, sonuç­ ta yaratacağı etki derin bir tekdüzelik [mono­ tonluk] olmaktan öteye gidemez. Tek tek aynn­ tılar en alacalı bulacalı renklerle ışıldayabilir­ ler, �üm hiç de iç açıcı olmayacak biçimde gri­ dir ; tıpkı parçal:ı.n çeşitli renklerde göze çarpsa da, sokak ortasında topla.nınış suyun bir pis su birikintisinden başka bir şey olamayacağı gibi. Bu tekdüzelik nesnel gerçek-yansısının bir yana bırakılmasının, zengin bir karmaşa oluş­ turan bağlantılann birlik ve çokyanlılığının can­ hndınlması ve bu bağlantıların tipler içinde yansıtılması için sanatsal bir çaba harcanması­ nın kaçınılmaz bir sonucudur. Çünkü bu dünya­ duygusu, canlandınlan yaşam gerecinin [mal­ temesinin] içinden, gerçek tabiatından bir kom­ .pozisyonun, bir yapının kunllınasın:ı, bir ses yükseltilmesine, Ya da yükseltilen sesin kısıl­ masına olanak tanımaz. Eğer bu sanatsal eğilimleri yozlaşma [ çö­ küntü] eğilimleri diye tanımlarsak, hemen, cseç­ kin akademicilerin cehaletinden ileri gelen bil­ · giçliğe» karşı bir öfke ve kızgınlığın bağır­ tılan sık sık duyulur. Bu nedenle, bana karşı çıkanlarm bile öteki konularda büyük bir oto­ rite saydıkl$Tl, değt>:r ı· erdikleri, yozlaşma [ ÇÖ·· 59

küntü] konulannın uzmanı sayılan bir kişiyi , Friedrich Nietzsche'yi yardıma. çağımıama izin verin. «Her edeb i yozlaşma [çöküntü] neyle bell i olur?. diye soruyor ve yanıtlıyor : buntlın böyle bütün � « ( . . ) yaşamın oturma� için. S&cük � hale gelir ve cümlenin içinden fırlayttp gider: cümle ağırltk kazaınır ve yanın ( -özellikle espri anla­ mındaki- tekya'lilılığına karşın, gerçekçiliğin tükenmez çokyam.lılığı. Okuyucu, Cervantes ve Shakespeare'e, Balzac ve Tolstoy'a., Grimmels­ hausen ve Gottfried Keller'e, Gorki, Thomas Mann ve Heinrich Mann' a halkın geni� kitlele­ rinden, kendi yaşantısından giriş bulur. Büyük gerçekçiliğin yaygın ve kalıcı etkisi, özellikle bu giriş olanağının -diyebiliriz iki- sonsuz sa­ yıda. kapı'yla sağlanmı� olmasıdır. Canlandır­ manın zenginliği, insan yaşamının tipik görü­ nüş tarzlarını doğru ve kalıcı olarak kavranıa., bu başyapıtların büyük, ilerici etkisini oluştuinsanın Tanrı'ya ve dünyaya

k!Ulı takındı!'ı deAişik

t utumlan

göstennektir. Otuz yıl

allegorlk

biçimde

savaşlan romanda yalnız bir dekor olarak belirmez; bir yandan da bu olay aracılı�yla bireyin dengesizlik­ leri ve tutarsızlıklan yansıtılmak istenir, Kitabın al­ tıncı bölümü Alman edebiyatındaki ilk «roblnsonad»t ır.

(Çe v.)

2

nır: Bunların okuyucuları, sözkonusu yapıtlan benimsedikleri süreç içinde, kendi yaşantilarını ve yaşmı deneyimlerini aydınlığa kavuşturur­ lar, insansal, toplumsal ufuklarını genişletirler ve canlı bir insancılık sayesinde, halk cephesi­ nin politik parolalannı kendilerine mal etmeye, bunların politik insancılığını kavramaya hazır­ lanırlar; insanlığın büyük ilerici ve demokratik gelişim çağlarının gerçekçi sanat yapıtınca ile­ tilen anlayışı, halk cephesinin savunduğu yeni tip devrimci demokrasi için geniş kitlelerin ru­ hunda verimli bir zemin hazırlayacaktır. Anti­ faşist savaşım edebiyatı, bu toprağın içinde ne denli derin kökleşrnişse, o denli derinden te­ mellendirilmiş, örnek alınacak ya da nefret edilecek karakterler yaratacaktır ....,.b .. u edebi­ yatın halktliki ya:nk:ıst o denli güçlü olacaktır. Joyce ya da «Öncülükçü» edebiyatın öteki temsilcilerine ancak çok dar bir kapı açılmak­ tadır : Orada ne olup bittiğini anlaya;bilmek için «belirli bir hileyi çözmek:. gerekir. Ve büyük gerçekçilikteki kolay giriş yolu insan için zen­ gin bir kaynak oluşturduğu halde, halkın geniş kitleleri cöncülükçih edebiyattan hiçbir şey öğ­ renemezler. Özellikle bu edebiyatta gerçeğin kendisi, yaşamın kendisi bulunmadığı için, oku­ yuculara (politik deyimiyle : tarikatçı bir bi­ çimde) yaşamın dar ve öznel bir anlayışı zor­ l a kabul ettirilirken ; gerçekçilik, canlandınl­ mış zenginliğiyle, okuyuculann koyduğu sonı­ lara yanıtlar getirir -yaşamın koyduğu sonı­ lara yaşamın kendi yanıtım verir! Buna karşın,

akla kara'yı seçerek anlaşılma.sına çalışılan ön· cülükçü sanat için, gerçeğin öylesine öznelleşti­ rilnı,iş, çarpıtılmış ve saptınlmış. yankılan, ruh durumuna göre [ dile getirilmiş] yankıları var­ dır ki, halktan gelen adam bunları ölse kendi yaşam deneyimlerinin diline çeviremez. Halk yaşantısıyla canlı ilişki, kitlelerin ken­ di yaşam deneyimlerinin ilerici bir tutumla ge· liştirih:nesi ..ı...\. şte budur edebiyatın büyük gö­ revi [misyonu] . Genç Thomas Mann'ın batı Av­ rupa edebiyatının sorunsalını ve yaşamdan kop­ muşluğunu yapıtıarında acı acı eleştirerek, de­ rinlikli ve yaratıcı bir eleştiriyle edebiyat .bağ­ lamı içindeki doğru yerine koyması, 19. yüzyılın Rus edebiyatın&, «kutsal edebiyat» demesi bir raslantı değildir. Burada sözkonusu edilen, iş.. te özelUkle yaşamı uyanduıcı bu halkçı ilerici­ liktir. Halk cephesi demek : gerçek halkçılık için savaşını vennet, kendi halkının tarihsel olmuş, tarihsel anlamda kendine öızgü olmuş yaşantı­ sına çokyanlı bağlı olmak, demektir ; bu halk yaşantısı içinden yeni, politik, etkili bir 'yaşamı · .uyandıraca.k ilerici eğilimleri, tutunulacak yer­ leri ve parolalan balmak demektir. Halk yaşan­ tısının tarihsel kendine özgülüğünün bu canlı kavraıun ası, anlaşılması, kendi tarihinin eile§­ tirisini de elbette dışta bırakmaz. -Tersine : böyle bir eleştiri kendi tarihini tanmuı.nın, bil­ menin, kendi halkının yaşantısını gerçekten an­ lamanın �lu bir sonucudur. Çünkü ilerici demokratik eğilimler hiçbir ha.lkta mükemmel, 84

eksiksiz ve aşınmaaız yerine yerleşmiş değildir, hele Alman halkının tarihinde bu hiç olmamış­ tır. İlenciliğin ve demokrasinin yoğun tıka.D.ık­ lıklannı, tutukluluklarını (gerek politik, gerek­ se kültürel alanda) emperyal� dö-nem yarattı� ğı için; bu sürecin politik, kültürel ve sanatsal çöküfıtii fetı.omeııleritıin (belirtilerinin) sıkı bir eletti:rlei, gerçek halkçılığa geçit açmanın zo­ runlu bir ögesidir. Sanat alanındaki en temel çöküntü gôrün�eri arasında, -bilerek ya da. bil,;rı�yerek- gerçekçil1ğe karşı �mı, ·bir de buna bağlı olanı-k ortaya çıkan edebiyat ve sanatın /a.kirlcşmesi ve yaZttılmasını g:östere­ biliriıı:. İncelememizde, bu �küntü sürecinin hiç­ bir zaman kaçınılmaz bir yazgı gibi kabul edil­ memesi gerektiğini, bu çöküntüyle, yalnızca po­ littk ve ·kuramsal yönde değil, aynı zamanda sanatSlll canlandirma (yaratma) araçlarıyla da ' her yanda savaşım veren güçlerin, canlı güçle,. rin harekete ge�tiğini, .bugün de hareket halin­ de olduğunu gördük. Görevimiz, köklü ve önem­ li gergt:kçiliğm bu olumlu güçlerine yönelmek­ tir. Sürgünlük, Almanya'daki ve öteki ülkeler­ deki. halk cephesmin savaş.ımlan, ·bu eğilimleri zorunlu olarak giiçlendirm.işli:r. Burada, deği­ şik çıkış noktalarından kalkarak, bu yıllarda özellilde dünya görüşü ve edebiyat değeri bakı­ mırtdan eski yıllB,rdan daha büyüyen Heinriclı ve Thomas Mann'ı örnek almamız yeter. Ancak $Özkonusu olan, antifaşist edebiyattaki yaygın

bir geli§me eğilim1/dir. Halktan kopuk tarihsel bir öznelciliğin belirli eğilimlerini aşmak ve ger­

çek halk yaşantısının sorunlarını kendisine mal

edip canlandırmak amacıyla ne denli canla baş­ la çabaladığını görmek için,

Feuchtwanger'in

«Oğullar:nnı, «Yahudi Savaşı» ile karşılaştır­ mak gerekir. Bundan kısa bir süre önce Alfred Döblin Paris SDS'de bir konferans verdi ; kon­ feransın, edebiyatın politik-tarihsel güncelliği­ ni vurgulaması ve Gorki tipi gerçekçiliği örnek gerçekçilik sayması, edebiyatımızın

gelişmesi

bakımından küçümsenmeyecek bir değer taşır. Ve Brecht, «Söz» dergisinin üçüncü · sayısında, faşiırnin insana-karşılığına karşı, çok sesli, çok renkli gerçekçi, kendisi için yeni bir tarzda sa­ vaşım verdiği tek perdelik bir oyun (der Spit­ zel-«M'uhbir» ) yayımladı. Oyunda Almaııya'da­ ki faşist terör korkusunun,

insan yazgısı aracı­

lığıyla iletilen CP.nlı bir görüntüsünü veriyor, bu [ korku ve terörün] birlikte yaşamanın tüm insancıl temellerini, karı-koca-evlat arasındaki güveni nasıl yok ettiğini, faşist insana-karşılı­ ğın, sözde konıduğunu ileri sürdüğü aileyi, en temel dayanaklanın parçalayarak nasıl parala­

yıp

yok ettiğini gösteriyor. Yukarda saydıkla­

rımızdan başka -özellikle en önemli ve en ye­ tenekli- birçok yazar bu yola girmişlerdir, ya da bu yola girmeye başlamışlardır. Gene de bu saptamayla emperyalist

döne­

min gerçek-karşıtı geleneğine karşı savaşımın artık bitmiş olduğu ileri sürülmüe olmasın. Tam tersine,

tartışmamız

bu

geleneklerin

birçok

önemli, politik yönden ilerici düşüneeli yandaş­ ta kök salmış olduğunu kanıtlaınaktadır. Sırf bu nedenle, böyle bir dostça-sakınmtı.e göre, herkese gereksinmesi kadar» di­ ye özetlenen ö�r ilkenin otokratik düzenlen­ miş polis devletinde gerçekleştiği bir konıünist devletin doğuşU��$ yol a�tı. Lenin'in «tek ülke­ de scısY'&lizrn� kuramını Troçki)'e ka.rşı başany­ la savunmuş olmanın, böylece de büyük bir iç bunalım döneminde sosyalizmi kurtArtruwın onuruna sahip çıkan Stalin, 1948'.le birlikte or­ tayı;ı. çıkan yeni dönem karşısında, tıpkı bir za. manlar Troçki'nin Sovyetler Birliği'nin gelişim zorunluğu karşısında takındığı anlayışsız ku· , ramsal ta.vn taltınmıştır. Stalin'in geride kal· ması ve anlayışsızlığı yüzünden. emperyalist düşmanlarının soğuk savaşı kolaylıkla sürdür­ melerini sağladığı, bugün �ok kişi tarafından görülebilm.iştiio artık. Yineliyorum: Burada yalnızca ke�di gö140

rüşlerimin gelişmesi anlatılacaktı ; o da mar,ks... çılığın kuramsal sorunlan açısından. Buraya değin Stalin üzerinde söylenenler, sorunsalı doğ­ ru olarak ortaya koymamızı kolayla.ştıracak ar­ ka :Planı ve ortamı sağlamak içindi. Büyük Sta­ lin' devriminin ilk yıllannda önemli bir bölüm aydırı.tn o heyeca�lı havası dügtınülecek olurs&i. Lenin'in marksçılıkta d:ıhice gerçekleştirdiği çifte reform yapıtı bu devrimin hazırlayıcıları arasındadır. Bir kere Lenin, markaçılığın usta­ larıyla. ilgili yıllardah beri süregelen önyar­ gıla.rı süpürüp atmı§tı. Ve bu temizleme işlem­ leritıde, Marx ve Engels'in yallltlarının o zama­ na dek henüz gün ışığına çıkarilmamış çok ge­ niş bilgilerle dolu olduğu görülmüştür. Öte yan­ dan yılm·az gerçekçilik duygusuyla, yaşamın gündeme getirdiği yeıii sonınlat �ısında, us­ talardan aktarılan ' cşaşmaz» alıntılara öylece bel �lamanın olanaksızlığına dikkati çekmiş­ tt Komünist Parti Merkez Komitesi'nin politik raporunu sunarken, .emperyalüııtıln çağdaş gö­ rünümü konusunda bu türden mar)rsçılara kar­ şı iğneleyici bir alaycılık la. şunları demişti : '«Marx bile bu konuda tek bir sözcük olsun yaz­ mayı aklına getinnemiş, tam olan te.k bir alın­ tı; çlliiltülemez tek bir değinme bırakinadan da ölmüştür. Bu nedenle, şimdi pa.samızı kendi başımıza, lı:urnrmalıyız. » Markaçılığın Lenin'ce bir inşası umudunu, 'Purada da belirttiğim gibi, Lenin'in ölümünden sonraki ilk yıllarda koruınqtum. Kerte kerte artan, gelişen düş kırıklıfıtnt da açık seçik an141

lattım burada. Sonuçta, bu durumun bilimsel­ kuramsal yönden önemli olan yanını deriemek kalıyor geriye. Sorun. Stalin'in düşünsel-mane­ vi egemenliği$ yerleşmesi ve bir kişi yücelti­ mine dönüşmesi ölçüsünde, markaçı araş� tırmanın da «kesin hakikatler:tin yorumu­ na, uygulanmasına ve yaygııılaştınlması.. na dönüşüp yozlaşması sorunudur. Yaşamın tüm sorunlanna verilen yanıt, yaygın öğretiye bakılacak olursa, marksçılığın ustalarının, özel­ likle SWin'in yapıtlarında saptanmıştL Bu ara­ da başlangıçta Lenin Marx'ı ve Engels'i, sonra da Stalin Lenin'i giderek daha çok arka plana ittiler. Örneğin, diyalektiğin yasalannı Lenin'in «Felsefe Defterleri»ne göre ele alan bir filozo­ fun içine düştüğü güç durumu a.n.unsıyonım. Onu, Stalin'in «Parti Tarihi»nin dördüncü bö­ lümünde diyalektik yasalann sayısını ve tanı­ mını kesinleştirdiğini ileri sürerek suçladılar. Yapılması gereken, işlenen soruna uygun yeri Stalin'den bulup, alıntı biçiminde saptamaktı. Bir keresinde Alman arkadaşlanından biri, «Bir fikir nedir ?» diye sormu.ştu, eFikir [bu] alıntı­ lar arasında bağ kurmaktır.» Gerçi mark.sçılık­ leninciliğin gelietirilmesine a�ılan kapının yine de tümüyle kapa.nmamış olduğunu yadsunak yanlış olur. Gelgelelim, sonsuz hakikatler ha­ zinesini yenileriyle zenginleştirme, ya da o güne kadar çürütülmez sayılan bir hakikati devre dışı bırakma ayncalığın a yalnızca Stalin . sa­ hipti. Bilimsel ya.ş�ın böylesine bir sistemden

çok zarar gördüğünü enine boywıa anlatmaya hiç gerek yok sanırım. Yalnızca, marksçılığın geliştirHip ilerletilmesi için kuramsal yönden en önemli bilimlerden olan politik ekonominin ve felsefenin, o günlerde tümüyle felç edildiğini belirtmek isterim. Doğa bilimlerinin gelişmesi · ise, bu yüzden öyle fazla engellenmiş değildir. Her ne denli bu alanlarda da arada bir sürtüş­ meler, anlaşmazlıklar ve dahası bunalımlar or­ taya ç�a da, bu bilimlerin pratikte gelişti­ rilmesi öylesine yaşama ilişkin bir sorundu ki, doğa bilimleri alanındaki ilerlemenin durdurul­ ması olanaksızdı. Bu verm8iz calıntıbilim:oin ( cZitatologie::.) tehlikeli sonuçlan örneğin yön­ tembilim (metodoloji) sorunlarınd·a, dünya gö­ rüşünün temellerini sapta.'la l da vb. daha belir­ gin su yü:tüne çıkar. Bu dondunna, kemikleştirme ruhuna [dü­ şi�ncesineJ karşı partizanca sava.şım veren bir tek ben değilim. Stalin'in ölümünden bu yana, özellikle XX. Kongre'den beri bu sorun karma­ şası ,nitelikçe yeni bir aşamada ()rtaya çıktı : Tüm bu sorunlar sonunda açıklıkla tartışıldı ; oHimin resmi düşüncesi iyi kötü anlaşılır bi­ çi.mde dile getirilmeye başlandı. Gene burada sözkonusu tartışmalann durum una ve tartış­ malarda ortaya çıkan eğilimiere şöyle ucundan da olsa değinmemiz, bu çalışmanın görevi dı­ şında kalır. Kendi görüşümü kısaca derlemek­ le yetineceğlm : Bugün markaçılık için en büyük tehlikenin revizyonist eğilimlerde yattığına ina­ nıyorum. Onbeş-yinni yıldır SWin'in ortaya

1 43

atuğı her şey mar�ılıkla Quleş, hatta nıarka· çılığın tırmandığı en uç nokta olarak ta.mtıl­ dığmda.n ; burjuva ideolog"la.rı, Stalin'in yanlış.: lığı artık ayyuka çıkan birçok tezini ·ve uygu­ ladığı yöntentin ()nemli uğraklarını kullanarak, bunlarla birlikte, bunlarla özdeşmiş gibi gös­ terilmeye çalışılan ustalarm vardıklan sonuf,C­ ları da yadsıma.ya ç&lışmakta.dırlar. Ve bil dü­ şünce yönelimi, kalıpçı·bağna� eğitimleri so· nucu düşünce yönünden savunmasız dUIUinB. gelmiş bulunan birkaç komüniati de etkilediğin­ den, burada önemli bir tehlikeden söz edilmeli­ dir. Ama bu bağnazlar, Stalin'in . marksçılığın ustalan ile özde özde§ olduğu görüşUne dört elle sa,nlmaya. devanı ederlerse, böyle akıntila­ ra karşı tıpkı saf revizyonistler gibi çaresiz, savunmasız kalacaklardır. MarksÇılık-lenincili­ ğin korunması ve geliştirilmesinin sürdürülme­ si için bu çıkmaz sokaktan bir ara yol, bir çıkış yolu bulmak gerek ; yani revizyonizmle etkili· bir savaşım için bu bağnazlığın kökü:p.ün kazın� ması zorunludur. Az. önce de belirttiğim gibi, �nin burada alınması zorunlu olan ta.vnn dayanak nokta2ı­ nı açıkça göstermiştir. Eğer markaçılığın bize gelişebilmesi için gerekli güvenilir bir yöntem, bir dizi sağlam hakikat, birçok �rimli da.yanak bıraktığım; bunlan derinlemesine öğrenip 'be­ nimsenıeden ve değerlendirmeden ileriye doğru tek bir bilimsel adım atamayaesğııriızı ; yalrt� ca markaçılığın tabanı üzerinde evrensel bilim· lerİn oluşturulup geliştirilmesinin bir görev ol• 1 44

duğunu, ancak bunun çoktan hazırlanıp önüm.U­ ze konmuş bir f§eY olma.dığuıı bilirsek --bütUn bunlar açık seçik anlaşılırsa, marksçı araştır., ma.da Y,Emt bir atılım olanağı ortaya çıkacaktır. Engels ölümünden önce markaçılann önündeki bu göreve di�kati çeknıişti. Lenin i� onun uya­ rılanpı y�neledi. İıuııruyonuxı ki : Şimdi bu is­ tekleri yerine getirmenin zamanı gelmiştir. He­ nüı bir markaçı mantığımız; n:ıarksçı estetiği­ miz, marksçı ethik'imiz, marksçı psikolojimiz vb. yok dersek, yıldıncı, umut kırıcı bir şey söy­ lemiş �lmayız. Tersine, birçok kuşağın yaşa­ mını verimlileştirecek, yaşamını do,lduracak bü yük ve sUriikleyici bilimsel ödevlerden umut dolu bir coşkuyla söz ediyo� Bu çerçeve içinde, böyle bir g�ın bo­ yutlanna ilişkin somut olarak konuşmak olanaksız. Daha kendi çalışmalanın için bile, yer darlığı nedeniyle böyle bir açıklama yapmam olası değil. Yalnızca şunu �yleyebilirim : Markaçılığın ustalanyla. uğraşm, bana yaşa.­ mJmda ilk kez çabfl.lanmın her zaman yönelik oJduğu şeyi gerçekleştirme olanağını verdi : Ma­ İıpi-düşünsel dünyaıiın fenomenlerini gerçekte olduğu gibi, kendinde olduğu gibi, tarihsel-sis­ temli yapılarıyla doğru .görmek, bu yapıya. bağ­ h kalarak betiınlemek ve bunları bakikatıerine uyarh biçimde dile getirmek. Bu açıdan bağnaz­ lığa kal'lı sa:vaşım da bir bakıma kendini savun­ madır. Çünkü başlangıçta. etkisi altında kalarak fa!Üiyetime başladığım burjuva ideologlan, bu fenomenleri hiç kuşkusuz çarpıtnuşlardır. An­

'

F: 1 0

1 45

cak dogma.cılık, öznel «çiirütlilmezliği» ile, nes­ nenin derinlemesine incelenmesine, nesneden hareket eden her türlü genellerneye karşıydı : Düşünce yapısında çevreyi görmesini engeli� yen bu soy kapakçıklar bulunari herkes, ancak hazırlop dogmalardan birtakun açıklayıcı ta­ nımlamalar türetebilir ve gerçekle her türlü ba­ ğı yitirmeye mahkumdur. Dogmacılığa karşı sürdürdüğlim partizan savaşunım, yaşamla, ya­ şamın nesneleriyle olan canlı ilişkimi koru­ makla; kalmamış, bu ilişkiyi geliştirmiştir. Bu­ gün bir estetikle uğraşabiliyor ve bir ethik'in düşünü kurabiliyorsa.m, bunu bu savaşıma borçluyum. Böylece bu satırlan da coşkun umutların, bekleyişlerin heyecanı içinde yazıyorum. Bili­ yorum : Yeni yollan araştıran çabalann biti­ şine daha çok var ; dogmacılığa kayışiann re­ vizyonizmin ,aynı ölçüde güçlenmesiyle karşı­ landığı kimi durumlan yaşadık, bugün de yaşı­ yoruz. Evrensel nitelikte marksçı bir bilimin oluştunılma.sı doğrultusunda ortaya konacak ciddi çalışmalann -burada öncelikle kendim­ den söz ediyorum- bana sarsılmaz ve tükenmez bir yaşama anlamı kazandıraeağı kesindir. (Kendi çalışmalanmın hangi nesnel değerleri kazanacağı konusunda tarih karar verecek ; ben bunu yargılayacak yetkide değilim.) Bugün de sayısız engelle karşı karşıyayız. Devrimci işçi hareketi doğuşundan bu yana çok çeşitli dar boğazlan aşmak zorunda kalmıştır. Bugüne dek bunu hep başardı, gelecekte de başaracak, 1 46

buna inancnn sonşuz. Ben de bu taslağımsı ya­ zıyı Zola'nın biraz değişUrUmiş bir deyişiyle bitirmek istiyonun: «La veritk est lentement en marche et iı. la fin des fins rien ne I'arrete­ ra. ı. («Hakikat yavaş yavaş ortaya çıkıyor ve sonuçta bunu hiçbir şey; önleyemeyecek. »)

B!REY VE TOPLUM KOFLER : Nicedir belli bir soru. süre�li il"' gilend.iriyor beni ; kB.famı kurcalayıp duruyor. Bugünlerde ideolojiyi tek yanlı ele alıp, onun yanlış bilinç ile aynı şey olduğunu ileri sürer­ ken, sözde bunun k8J'1ıtı olan, cboşhıkta duran bilinçı. diye tanımlanan bilinci, özgür, bağım­ sız bilinç saymak olağan oldu. Am:aç buradan burjuva ideolojisini destekleyici sonuçlar tü­ retmek. Böyle olunca şu sonıyla. karşılaşıyo­ ruz : Bunu söyleyen kişiler nÜf\l8Uil yerısını oluşturan işçi sınıfının da burjuvalaştığıru za.­ fer kazanm:JiC8.SUı'a ileri sürmekten geri kalnıı­ yorlar. Söylenmek istenen şu : İşçinin eskiden yanlış bir sınıf bilinci va.ı-dı, bugün sırf burju­ va bilincini aldığı için dağrtı bir bilince sahip­ tir. Bu ise bir çelişki anlam·ına. ·gelir: Öyle ya, bir yandan tanımı gereği doğru bilinci bağım­ sız, özgür, boşta duran bilinçle bir saymak, son­ ra kalkıp işçiÇileri·n bundan böyle bağlı bir bi­ lince (burjuva) sahip olmalarıYla doğru bir bi­ linçlerinin bulunduğunu ileri sünnek abes olma.z

148

nu? Bu çelişki burjuva ideolojisinin kaçınama· yacafı bir zorunluk mudur, yoksa bir rasiantı­ nın ürünü müdür ? LUKACS: lzin verirseniz, soruyu belli bir öl'çüde yalınlaştıra.cağun önce. Sanıyorum ki Gra.nısci, ideoloji sömütu.nü genel olarak bir­ birinden tümüyle ayn iki anlamda kullandığı­ mızı ileri $ürerken haklıydı. Bir yanda, her in· sanın topluın.d� belirli bir sınıfsal konwn için­ de yaşadığını, insanın içinde bUlunduğu döne­ min kültürünün de bu sınıfsal konumun bir parçası olduğunu, giderek, verilmil belli bir an­ daki durumun belirlemediği tek bir bilinç i� riğinin bulunaınayacağuıı gösteren niarksçı bir olgu var; öte yanda ise, ideoloji sorununu yu­ kanda.ki gibi koyunca, belli başlı bazı Çıarpıtına­ lara da yol açabiliriz. Sözgeliıhi ideolojiyi, ger­ çeğ� karşı gösterilen bir tepki ....belli ...: bir biçim bozttrtıwıa uğramış- bir tepki saymak alışkan­ lığı da yaygındır. Sanıyoruın ki, ideoloji kav� ramını kullanırken bu iki anlayışı birbirinden ta.nuunen ayımmlıyız, ve bu anıaçla -.:...şinldi varlıkbilimsel { ontolojik) soruya dönüyorum­ insanın daha başlangıçtan bu yana her orga­ nizma gibi çevresindeki uyUııhlara karşılık ve­ ren bir varlık olduğu gerçeği�den hareket etme­ liyij, Yani insan, kendi ge�eği içinde ortaya çıkan sorunlardan sorular yapıp, bunlara yanıt arar� GelieleJim öyle başıboş, boşlukta dur­ duğu söylenen, hiçbir katkı olmaksızın ken­ dinden, içten dışa işleyen bir bilinç ne olmuş-­ tur, ne de ol&bileceğirii kanıtlayan çıkmıştır

şimdiye kadar. Boşlukta duran «zeki» kavra­ mının da, tıpkı günümüzün o pek hoşa giden «ideolojiden anndırma» kavramı gibi, gerçek insanın gerçek toplumdaki gerçek konumuyla uzaktan yakından bir ilişkisi yoktur. KOFLER : Gene bu bağlam içinde, sınıflar­ dan bağımsız, anlayacağınız sınıfsal konum ta­ rafından belirlenemeyen ideolojik fenomenler, yani üstyapı fenomenlerinin bulunup bulunma­ dığı sorusu ikide birde ortaya atılıyor. Siz ken­ diniz Bay Prof. Lukacs, eski çalışınalannı zda ideoloji sorusunun sınıf ile doğrudan ilişki so­ runu olmadığını, sınıf toplumunun bütünselli­ ğine giren bir sorun olduğunu ke�inlikle vur­ gulamıştınız. Ve gerçekten ue, geı-ek burjuva­ ziye, gerek işçiliğe ve gerekse küC1ükburjuvazi­ ye bağlanabilen belli başlı ide-olojik fenomenler bulınak mümkün ; sözgelimi dil alanında, önce­ likle de nesnelleştirme dünyasından türeyen terminolojl alanında ; örneğin : «Teknik bize hükmediyor, » catom bombası bizi tehdit edi­ yor,ı. «enflasyon her şeyi pahalılaştırıyor,:. ya da «ezilme kitle topiumundan (ı ) türüyor.» 1) «Kitle toplumu » ça#daş burjuva felsefe ve toplumbillminin, emperyalizmin sınıfsal karakterini yerrnek için başvurdutu bir gizlemek ve sosyalizmi kavramdııo. Emek-sermaye çelişkisine de#1Dmeden, üre. tim ve nüfusun hızla artıiJl sonunda, ınsarun, insanlt­ tım yitirmesine yol a.ç.a.n büyük bir çarkın bir parçası durumuna g!rdil"lni ileri süren burjuva düşünürler!, Içinde Ya.şa.dıklan toplum düzenini, sınıfsal yapıya de­ #inmeden eleştirme imkAnlan aramaktadırlar (Çev.)

1 50

Marx olsa alaylı bir biçimde «Sıkıntı burada yoksulluktan türüyor,» derdi. Sözün kısası dilin bu genel-kullanını biçimleri, gerçekten de, her ne denli sınıflı toplunıda.n bağımsız biçinıler ola­ rak değilse de, sırf belirli bir [tek] sınıfa bağ­ lanamayan [ düzenlegimlenemeyen-koordine edi­ lemeyen] biçimler olarak sınıflandırılabilirler; çünkü bunlar nesneleştirilmiş, fetişleştirilmiş toplumsal bir durum içindeki belli başlı davra­ nış tarzlarının yansıritalarıdırlar. LUKACS : Gene burada sorunu biraz daha ileri götünnek isterim. İnsan yaşamı doğa ile insan ara.sındaki bir madde özürnlemesine da­ yandığından, bu özümlerneyi sürdürürken elde ettiğimiz hakikatıerin (örneğin matematiksel, fiziksel, geometrik) genel bir geçerlilik taşı­ dıkları su götürmez. Ne var ki, bu genel geçerii hakikatlerden burju'WlSal anlanııcla birer fetiş yaratılmıştır ; çünkü bu hakikatler, duruma gö­ re sınıf savaşımına. sımsıkı bağlanabilirler ; ve eğer bugün astronominin hakikatleri sıruflara bağlı değildir, diyorsak, doğrudur bu ; ama öte yandan Kopenıikus ve Galilei üzerine sürdürü­ len tartışmalarda, kişinin Galilei'nin yanında ya da karşısında tavır almış olması, onun sınıfsal­ lığını belirleyen en önemli uğmklardan biriydi. Toplum ile doğa arasındaki özümleme de toplumsal bir süreç olduğundan, bu süreç için­ den elde edilen kavramların bir toplumdaki sı­ mf savaşımiarına etkin olmaları olanağı her zaman vardır. Şimdi ben «eVrim» , «ilerleme» ve benzeri kavramları seçerken kullandığım söz151

cilider ta,nı, kesin değil ; 8i4na bakılacak oltn>­ sa, cev:rim;� sınıflardan bağmısıı olduğl,l.nu �y­ leyeceğinüz bil' olgu, ; sö�eliıni Darwin'deki türletin evrimi'nde olduğu gibi. Gelg�eUm., öte yandetn özellikle darvincilik sorunu nice yıllar toplumımı bir tart�� da konusu olagel� m.i3tir. İnsanlığın bağdaşık bir evı.im mi izle� diği, yoksa değişik kültür hsre'ketleriniri başta ve sonda ortaya mı çıktıkları, a.nlayacağullz, burada bir döngiinün bulun1,1p bulunmadığı �o� rusu da.ı gene bir toplumun sınıfsal k&t.msuılaş­ masından b3ğunsız yanıtlanacak bir soııi de� ğildir. Şimdi burada., bir yanda insan �ının, in• sanın anlama. yetisini.n, çeşitli sın�ın kendi� sini nasıl değerlendirdiğine aldırmaksızın tüm toplmn, hatta tüm doğa görünüşü iç\n geçerli şeyler saptayabilmesine, öte yanda insanın olan­ ca kişiliğiyle toplumsal savaşımın içine katıl­ mışlığına bakarak -bu durumda herhangi bir önermenin kabul edilmesi ya da reddedUmeŞi , insanın sınıfsallığının koşulıadığı bir sonuç­ tur arttk...- sınıflar& bağlı olma ve olmanıa � nusunda kaygan sınırlar bulunduğunu söylemek istiyorum. Yani� genel bir aynmlams.ya gide­ meyeceğiro.iz ka;usındayım: Burada ideoloji bi� w, burada başka bir şey başlar, diyeıııeyiz. Sözkonusu olan, toplumun verilıniş yapışınca ve bu, yapıyla bağlam içindeki sınıf Bı\-V8fımlarının m�cut düzeyince belirlenmiş olup, �oyut cüıri­ lenin açıklayanıayacağı kayg.an, akışkan bir şeydir, «Boşlukda. duran» diye tanımlanan sı-

1 52

mflarm durumu da aynen böyledir. Öyle fazla çalkanblı olmayan -diyelim ki-- sakin dö­

n.�mJerde,

bir sınıfın, o sırada egemen olan sa­ va.şın1lar k&r§ısında. tamamen tarafsız tavırlar takındığı du.ruınlara raslandığı tartışma götür­ meı:. Ancak, toplumun içinde, her türlü olasıl sınıf farklılıklan karşısında tarafsız kalaca­ ğını hemen bagtan ileri sürebUeceğimiz b� in­ sanın bultınamayacafını kesinlikle �yleyebiliPratikte bir bağımsızhğu� ve daha da öte­ ye, en ole.sılık dışı bağlaşmalarm olanaklılığı, taribin çok renkli oltrırunnı sa.ğbın1;1.ktadır. 19. Yüıyılm ilk yarısı İngiltere1$nde belli başlı

işçi ref'Qr,ml�da, en tutucu aristokrasinin butjuvaziye karşı çıktığını ve �şma saatleri­ nin kısaltılmasını sağladığını ıwıırım anımsa­ yacaksınız. Her ne denli bu olgu, bir olgu ol­ maktan öteye, o zamanki sınıf $avaşımıan göz önünde tutulduğund.a, '[ aristukrasi] sınıfının anlaşılır bir eylemj idiyse de, k.lllkıp da, aris­ tokrasinin çalışma saatlerinin kısaltılmasından yana oluşu bu. sınıfın sınıfsal ç:ı.karları gereği­ dir, gibi bir sonuca varacak Qhırsak, biraz ile­ ri gitmiş olW112! . Anlayacağuıız, hakikatin !o­ mut olduğunu söyleyen temel diyalektik ilkeyi, ideoloji sorununda da ayakta tutmamız gerekir. KOFLER : Sanırım burada olağanüstü önemli bir açık-seçiklik sağlama zorun111ğuyla k&.rşı karşıyayız. Şimdi bizim çevrelerde çok tartışiian bır konuya parmak basmak istiyo·rmn. Kavramlarm a.krnasmdan, birbirine geç-

mesinden, kendilerini kabul ettirmelerinden, bir genellemeden. . . söz ettiniz.

LUKACS : Evet. . . KOFLER : Örneğin ilerleme kavramında ol­ duğu gibi. . . Hatta biraz daha genişleteyim : S� zünü ettiklerim soyutlama kavramları. Son gün­ lerde bunun nasıl gerçekleştiği sorusu

ortaya

atılıp, sonunda akıldışıcılığa gelip dayanıldığı­ nı görüyoruz. Akıldışıcılığm insan ruhunun bir yapımı olduğunu yadsıyama.yız kuşkusuz. Ge­ rekirse sezgiyi, boşlukda durduğu söylenen cak­

lı, bilinci,» yaratıcı olanı vb. oo.ya.bilirim bura­ da. Siz, yazılannızda akıldışıcılığa hep saldırdı� nız ve

gerek kavramların

oluşturulmasında,

gerekse ideolojik somutlaşt.ırma alanında taşı­ dığı tehlikelere dikkati çektiniz. Aşağı yukarı ruh.sal yaşantı alanında, içde olup bitenin, a.k­ la-uygun olan karşısında bağımsızlaşbrıl�ğı­

nı, aşın vurgulandığını, böyle{:e yaşantının, da­ ha doğrusu iç yaşantının -alabildiğine modern sorulara geçtik bile- yani akıl-dışı olanın, asıl dünyanın yerine geçtiğini söylemek istiyordu� nuz sanırım. Sonra şu mitleştirme sorunu var. Bir yanda akıl ile mantığın, öte yanda akıl ile iç hakika­ tin karşı karşıya getirilmesi sorusu var. Gide., rek �kıldışı anlayışta «ilerleme:. kavramını n yadsınması da buna eklenebilir. Sonuçta «yaşan­ ti:. ile, ca.5ıl değerli olan:. ile ve «iç-insanın özel

yani» ile bağ�ayacağı ileri sürülen insan­ cılık (hürn.Anizma) alaya alınıyor. Yani insan­

cıl olan yüzeyseL dı§Sa.ldır ; diğeri ise ince, du-

yarlı, içsel bir şey olup, ondan üstündür. Sizden, ileride değineceğim Alınan tarihinde

akıldışı­

cılık sorunundan bağımsız olarak, bu soruya ta.m.a.mlayıcı ya da yorumlayıcı biçimde yaklaş­ ma.nız.ı isteyeceğim.

LUKACS : Evet, bakın, önce olağanüstü yaygın ve güncel olan bir yanılgıyı bir yana it­ rnek istiyorum ; yani bir yanda içsel bir

şey

olan sezginin, öte yanda düşünsel çıkarsama­ karşıtlar olarak ele nın (akıl yürütmenin) alınmasını. Sezgi, bilgi teorisi kavramı olarak ele alındığında, tümüyle yanlıştır ve arkası bomboştur. Ama salt ruhbilimsel bir kavram o1arak, her zaman ortaya çıkan bir olağanlık­ tır. Bu kavramın mitleştirilmesine karşı şunu saP,tamak gerekir : Sezgi hep, kişi bir düşünce­ kallilB.Şasıyla çok uğraşınca ve bu karmaşa ki­ şinin bilinç altında uzun zaman işledikten son­ ra, «ansızın» ortaya çıkar, -tırnak işaretleri içinde ansızın diyorum- bir sonuca vanr. Böy­ le bir sezgiyi matematiğin içinde bile bulabilir­ siniz; yalnızca sanatla böylesine sımsıkı bağ­ ... te lanmış olması kesinlikle yanlıştır; anCP.k :...iş şimdi bUgi teorisi yanına geliyoruz- herhangi bir önerme için ya da herhangi bir önermeye karşı, o önermenin sezgi ile mi, yoksa sezgi­ siz mi bulunduğu konusunda bir şey söyleye­ meyi%. Önerme ya mantıksal, ya da tarihsel olarak doğrulanmalı ve sezgi ile mi yoksa sez­ gisiz mi bulunduğuna bakılmadaıı, doğruluğu sınanmalıdır.

önennenin

Bu saptamayı önemli saymarnın nedeni, ka-

1 55

nımca hani bilgi teorisi yönünden bir nedene dayandmnak gereği bile duymadan, Alınan fel­ sefesinde �chelling'ten bu yana, hatta daha Kant'ın �J!aTgı Gücüm:Wn. Ele§timbnde, sezgi­ sel bilgiy� şezgisel olma.dığı varsa.yılaA bilgi karşısında üstünlük tanınmı§ olmasıdır. Sez­ ginin üstünlüğü belirli bir bağnaz tavırla öy­ lece kabul edilm.iştir. Bu işin belirli ölçüde öz­ nel olan yanı. İşin nesnel yanına. gelince ; insa� nın nesnel-gerçek pratiğinde so.rnut olan ve man­ tık anlamına gelen akıl ile, yUzyıllar ,boyu abar­ tılmış soyut akıl arasmda bir uzaklık bulundu­ ğu kanısındayım. ÇaJ.ı.şmamızdJl,Il, nesnel-ger­ çeği altetme çabamizdan çıkan şey, akla-uygun olandır, demek istiyorum ; ö�eğin. gerçek'te işlerliği olan, geçerli bir bağlamlığı buluşumda olduğu gibi. Elimden bir taş bırakırsanı1 o taş yere düşer&e ve bu deneyi birkaç ke� pneler­ sem, Galilei'nin, daha. yüksek bir düzeyde düş­ me yasası bi�inde formüle ettiği man� bir bağlamlık bulurum. Ne var ki, yaşamın için· de bulduğumuz her gerçek akla-uygunluk. bir �öyle ohu:·u·böyle» akla uys:unluğudur. Her­ hangi somut bir durunl, somut sonuçlsl'ı ile bağ içindedir ve bu [bağ] , �ıunu:nız içinde b.ir yasalar dem.�tiyle birlikte yeniden ortaya ç;ıkb.­ ğı için, haklı olarak, böyle bir bağlam akla uy. gundur, diy��- Gelgelelim mantığm, nıantık i�inde yak6l�anın abartJlmasıyla Q.ünyanın [evrenin] genel bir akla uygunluğun& varılınıt­ tır ki, olgusal olarak (de facto) yoktur böyle bir akla uykulıluk. Demek istiyorum ki, bugün 1 56

egemen olan doğa yasaları için, bir taşın yer­ yüzüne dü �eai akla uygundur. Ama. taşın yu­ karı doğru uçtuğu ve düzenli olarak hep yukarı uçaca.ğı bir başka dünya tasariayacak olursam,

böyle bir dünyanın insanlan da. bunu [taşın uçuşunu} akla-uygun sayacaklardır. Böyle olunca -işte burada cöyle olursa böyle:. akla uygunluğu işe kanşıyor� taşm yere düşmesi herhangi akla·u'ygıuı nedenlerden değil de, do­ ğanın o durumda öyle olduğu için (başka türlü değil) 1-QnJ.nlu kıldığı bir akla uyg:unl\ıktur. ' ·Şimdi toplumda da, toplumsal gelişmede de, ikide birde, dün akla-uygun görünenin bugün olgular ile ba.ğdaşmadığı, anlayacağınız, tpp­ lumsa.l (anlamda) yukan doğru uçan bir tqla uğraşmak zorunda kaldığımız durumlar orta­ ya. çıkıyor. Bu durumda insanlık iki tavır takı­ nabilir. Birinci tavır insatııiJ. çalışına sırasında doğa �arşısında takındığı tavırdır: Eğer bir madde, o tamana değin bilinen yasalara belirli bir ölçüde ters düşüyorsa, o zaman yeni yasal­ lık bulunana değin başka açıklamalara baş vu­ rulur. Bu toplumss.l geli§imde de sık sık görü­ len bir olaydır. öte yandan topltunsal gerçeğin l>qyle bir değişimi, �Iş� gene sınıf durumuna geri öönmüş oluyo� belli başlı sınıflP.r için tamamen saçma, anla.maız bir şeydir; [böyle bir değiŞtirmede] , toplUI;IlB81 anlamda söyleye­ cek olursak, belli başlı sınıflar için çok yalın ve akla-uyguı:ı görünen şeylerin, egemen sınıf­ lar ve onlara yakınlık duyanlar tarafından kar­ gaşamsı ve akıldışı sayıldığı Fransız Devrimi' 1 57

.ndeki sınıfıann durwnunu alın. Düşüncemiz da­ ima toplumsal durumumuza bağlı olup, onunla bir bağlamlılık oluşturduğundan, tarihte zaman, önemli s ınıflarla · onları temsil

her eden

önemli düşünürler, belirli durumlarda, yeni ·bağ­ lamlıkları ve toplumun yeni gelişimini eski aklın açısından inceleyip yargılamaktan

geri

kalmayacaklardır. Çünkü şunu unutmamalısı­ nız : Her ne denli, Fransız Devrimi sırasında o zamanki feodal sınıfın yandaşlan, akıl-dışı bir feoda­

görüş açısını benimsemiş idiyseler de,

lizm, Aquinalı Thomas döneminde hiç de akıl-dı­ şı değildi. Aquinalı Thomas, feodalizmi haklı olarak mantığın vardığı zorunlu bir sonuç ola.: rak kavramıştı ; çünkü o dönemin toplum ger­ çeği içinde, o zamanki «Öyle olursa-böyle» ger­ çeğine uyan birçok şey v ardı.

Oysa

Marat ile RobespieiTe'in pratiği feo­

dal sınıfın akılcı bir sisti:lmi içine mezdi ; öyle

olunca de.,

toplumsal

yerleştirile­ konumdan

akıldışıcılık dediğimiz şey çıktı ; modern geli­

şim açısından i§İn ayırtga.n yanı, yeni aklın yad­ aınınasında ya da ondan duyulan kuşkuda takı­ lıp kalınnıayıp, giderek olağanüstü yaygınla­

şan ve -nasıl desem-

bu

sistemin kurucula­

rinın hiç de istemediği şeyler üzerinde

rini gösteren bir akıldışıcılık sisteminin masıdır. İyice göz önüne

etkile­

serebilmek için

oluş­ iki

örnek alacağım. Max Weber'in politik toplum· bilimini ele alın. Uğmş Olarak

Politika

adlı ya­

pıtmda birçok tannnın dünyaya egemen oldu­

ğunu ileri süren öğretisini inceleyin.

Bu, Max

Weber'in, karşısında durduğu toplumda açık seçik bir «Öyleyse-böyle» akıl kavramına vara­ mayıp, daha fazla akla uyg.unlaştıramadığı söz­ konusu çeşitli güçlerin, birbirleriyle savaşım durumunda bulwıduklannda karar kılıp kalması demektir. Çünkü bu güçleri akla uygunlaştır­ mak, onun bütünleyemeyeceği sonuçlan ortaya çıkaraca.ktı ; bunun üzerine gerçekte birbirleriy­ le savaşım sürdüren tannlar biçimindeki söy­ lencesel (mitolojik) bir tasarımın arkasına. sı­ ğındı. Denebilir ki,. . . sanıyorum rahatlıkla di­ yebiliriz ki, bu noktada akıldışıcılık Max We­ ber'in sistemine girmiştir. Ya da yeni-olglıcu­ Juk [ neopozitivizmJ gibi tüm dünyayı [ evreni ) denetlenebilen bir akılcılığa in.dirge yen ve bu­ nun dışında kalan her şeyi reddeden bir düşün­ ce sistemini alın. Asimda yeni-olguculuğun ku­ ruculan arasında bağlangıçta Wittgenstein gi­ bi gerçek bir düşiinür vardı. Yeni-olguculuğun ilkelerini felsefi yönden temellendiren Witt­ genstein, bu ilkelerin [ temel önermelerin] kıyı­ sında, deyim yerindeyse, bir akıldışıcılık c;ıölü­ nün, yani yeni-olguculuğun akılcılığı ile kendi­ sine ilişkin hiçbir şey ortaya koyamayacağımız bir yanın bulunduğunu kesinlikle görmüştü. Wittgenstein, olgucu önennelerin ötesinde ka­ lan bu dünyanın varolmadığını aklına getirme­ yecek denli zeki bir düşünürdü elbette ; ve Witt­ gen.stein felsefesinin kenarmda -bu yalıuzcıa. benim gözlemim değil, çoğu bu gözlernde bu­ lurumıştur- bir akıldışıcıhk .alanı bulunduğunu sanıyorum. Ve 19. ve 20. yüzyıl boyunca ç�it1 59

li biçimlerde büyük bir a.kıldışıcılık �ıyla karşılaştığıınız karusındayım. Tümüyle ha.klı­ sıruz, yalnızca Almanya'da değil ; çünkü, öm.e­ ğin Amerikan pra.gma.tizrnlnin akıl-dışı uğrak* lan olduğunu, Bergson'un çok tipik biçimde akıl�ışı yanlar taşıdığını, (istesin istemesin) Croce'un akıl*dışı uğraklarla dolu olduğunu kimse yadsımayacaktır ; kısacası a:kıldı§ıcılık yalnızca. Almanya'ya özgü değil, uluslArarası bir fenoı:tıendir Yalnız (.A lmanya için). ö�l olan yan, �ya'da akıldışıcılığın gerici ve, en gerici politik gücün ideolojisi durumuna, gelmesidir ki, bu diğer ülkelerde g Alman nı\izikçisi ve yazan. Dışavurumculuk hareketinin öncü­ lerinden biridir. Romanlar, dışaVurumcu oyun­ lar, sanat ve edebiyat eleştirUeri yazdı. SSCB'de ölüıp. tarihi bilinmez. Weber, Max: (1864 - 1920) ToplW)lbilinıci ve fi­ lozof. Toplumbilimi ampirik bir bilim sayarak, değer-bilimlerinden ayırdı. Windellxmd, Wilhelm: (1848 - 1915) Alman fi­ lozofu. «Baden okulu» diye tanınan yeni-kantçı okulun kunıcusudur. Şeylerin kendi başına var­ lığlnı yadsıyarak, kantçıbğın ötesinde idealiz­ me ve mistisizme yöneldi. Wittgetı8t8in, L1ulJwig JOBerpk Jo'lıan.n: (1859 1951) Avusturyalı filozof. Olasılık, mantık ve matematik kuramlannı temellendirdi. Daha sonralan felsefi anlatımlan (ifadeleri) dil ol­ gusuna dayandırmaya çalıştı. ZWeig, A1?1.Qld: (1887) Alman yazarı. &vaş1 sert ve ger�ekçi bir dille eleştirdiği «Çavuş Grischa İçin Tartışma:& romanıyh ün kazandı. Oyunlar da yudı.

228

GÜNEBAKAN

YAYINLAR.I'NIN

önceki kitaple.rı.

e

GIDENllER DÖNMEYENLER Hulki Aldu�'un. uzunca

bir

süredir

kılı kırk yararak sürdürdüğü

hikay�ilik

çabasının usta ürünlerini topladığı bu

kitabı,

'l"URK DİL KURUMU HlKAYE

öDÜLÜ nü kazandı. '

e

KANU

SOYLENTt

BwgfriM. Ltm'in ünlü !kinci

Dünya

rJ.manı

..

.

Savaşı, faşizm,

kaba güç karşı.sında örgütsüz bireyin çarpıcı dramı.

e

Bt!R AŞK Dino Bouzzq.n'nin

İki

romaru. .

sınıf. YönSÜ}: tutkular seli.

Ve b�r aşk.

BERTOLT BRECHT

e

ME-Tt İnsanlığın yakın tarihine diyalektik maddeci bir yaklaşım.

e

HURDA AUMI (MESSINGKAUF)

Brechf'in tiyatro kuramiarını topladığı en önemli yapıtı. e

SOSYALİZM İÇIN YAZlLAR Politikadan felsefeye, sanata faşizmin bir anatomisi.

e

SOSYALİST GERÇEKÇİLİK VE TOPLUM Brechf'in sanat konusundaki yazı ve notlarından derlenen bu kitap, kısa sürede tükendi.

birey ve toplum marx'a yolum gerçekçilik sorunu özgür ya da güdümlü sanat cmarx'a yolum:.a ek birey ve toplum