Crna Gora Moja Postojbina [PDF]

Zitiervorschau

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA

Podgorica, 2011. godina

Dragoje Đokić - Radovan Popović - Petrica Duletić - dr Slobodan Jerkov CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Udžbenik za crnogorsku dijasporu Geografija - Istorija - Baština - Muzika

Izdavač Centar za iseljenike Crne Gore Za izdavača Elvira Bekteši Urednici Prof. dr Milan Vukčević Doc. dr Dragan Bogojević Recenzenti Zuvdija Hodžić Mr Luka Mitrović Prof. dr Šerbo Rastoder Prof. dr Živko Andrijašević Doc. dr Aleksandar Čilikov Lektura Zuvdija Hodžić Dizajn Adela Zejnilović Fotografije Vojo Radonjić Lazar Pejović Duško Miljanić at al. Likovni urednik Prof. mr Ana Matić Štampa

Tiraž 1000

Savjet za opšte obrazovanje, rješenjem br.04-03-190 od 22.09.2010. godine, odobrio je ovaj udžbenik za obrazovne programe za crnogorsku dijasporu

GEOGRAFIJA ISTORIJA BAŠTINA MUZIKA

SADRŽAJ GEOGRAFIJA 1. DRŽAVNO UREĐENJE I DRŽAVNI SIMBOLI ............................14 DRŽAVNO UREĐENJE ..............................................................................................14 DRŽAVNI SIMBOLI ...................................................................................................15

2. GEOGRAFSKI POLOŽAJ I DRŽAVNE GRANICE ...............................16 GEOGRAFSKI POLOŽAJ ..........................................................................................16 DRŽAVNE GRANICE .................................................................................................18

3. PRIRODNE KARAKTERISTIKE CRNE GORE ...............................19 RELJEF I RELJEFNE OBLASTI...................................................................................19 Reljef......................................................................................................19 Reljefne (prirodne) oblasti ..............................................................................................20 Crnogorsko primorje .................................................................................................20 Zaravan dubokog krša .............................................................................................23 Udolina središnje Crne Gore .....................................................................................24 Oblast visokih planina i zaravni (površi) ................................................................28 Oblast sjeveroistočne Crne Gore ..............................................................................31

KLIMA ........................................................................................................................32 Klimatski faktori .................................................................................................32 Klimatski elementi ............................................................................................33 Padavine ....................................................................................................................34 Vjetrovi .......................................................................................................................35

Klimatski tipovi ..................................................................................................35 VODE ..........................................................................................................................36 Jadransko more ..............................................................................................................36 Kopnene vode ................................................................................................................37 Podzemne vode ..............................................................................................................38 Vrela i izvori .....................................................................................................................38 Rijeke ................................................................................................................................40 Jezera ................................................................................................................................45 Skadarsko jezero .......................................................................................................45

BILJNI I ŽIVOTINJSKI SVIJET ..................................................................................50 Biljni svijet ........................................................................................................................50 Životinjski svijet ...............................................................................................................52 Zagađenje i zaštita prirode u Crnoj Gori ......................................................................56

NACIONALNI PARKOVI ..........................................................................................59 NP Lovćen ........................................................................................................................59 NP Durmitor ....................................................................................................................60 NP Biogradska gora .......................................................................................................62 NP Skadarsko jezero ......................................................................................................63 NP Prokletije ...................................................................................................................64

4. DRUŠTVENE KARAKTERISTIKE CRNE GORE ..........................65 STANOVNIŠTVO .......................................................................................................65 Kretanje broja stanovnika ...........................................................................................65 Prirodno kretanje stanovništva .................................................................................68 Struktura stanovništva ..................................................................................................69 Migracije ...........................................................................................................................71

NASELJA ...................................................................................................................72 PRIVREDA .................................................................................................................74 Prirodni resursi ................................................................................................................74 Poljoprivreda ..................................................................................................................75 Industrija ..........................................................................................................................77 Saobraćaj .........................................................................................................................79 Turizam .............................................................................................................................81

5. REGIJE CRNE GORE ...................................................................86 PRIMORSKA REGIJA .....................................................................................................86 REGIJA SREDNJE CRNE GORE .......................................................................................92 SJEVERNA REGIJA ........................................................................................................95

SADRŽAJ ISTORIJA CRNE GORE 1. PREDSLOVENSKI PERIOD ........................................................102 2. SREDNJI VIJEK .......................................................................104 3. PRVA CRNOGORSKA DINASTIJA - VOJISLAVLJEVIĆI .............105 STICANJE NEZAVISNOSTI DUKLJANSKE DRŽAVE .........................................107 KRALJEVINA DUKLJA/ZETA ................................................................................107

4. DRUGA CRNOGORSKA DINASTIJA - BALŠIĆI .........................108 ZETA U SASTAVU DRŽAVE NEMANJIĆA .............................................................108

5. TREĆA CRNOGORSKA DINASTIJA - CRNOJEVIĆI ....................111 6. CRNA GORA U XVI I XVII VIJEKU............................................113 ORGANIZACIJA DRUŠTVA ...................................................................................114 CRNOGORCI U MLETAČKO-OSMANSKIM RATOVIMA ..................................115 PRIMORSKI GRADOVI ...........................................................................................115 ISLAMIZACIJA .......................................................................................................117

7. ČETVRTA CRNOGORSKA DINASTIJA - PETROVIĆI .................118 MITROPOLIT DANILO PETROVIĆ .......................................................................118 GUVERNADURSTVO ..............................................................................................120 MITROPOLIT SAVA ................................................................................................120 MITROPOLIT VASILIJE .........................................................................................121 ŠĆEPAN MALI (1767-1773) ..................................................................................121 VOJNI SUKOB SA OSMANLIJAMA ....................................................................123 PETAR I PETROVIĆ NJEGOŠ (1784 - 1830) ...........................................................124 Organizovanje državne vlasti ....................................................................................126 Ujedinjenje s Bokom Kotorskom ............................................................................127 Životne i kulturne prilike .........................................................................................128

PETAR II PETROVIĆ NJEGOŠ (1830-1851) .......................................................129 Spoljna politika ...........................................................................................................130 Životne i kulturne prilike ..................................................................................130

KNJAZ DANILO (1851-1860) ..............................................................................132 Unutrašnje uređenje vlasti ........................................................................................132 Borba za međunarodno priznanje ...........................................................................133

CRNA GORA U DOBA KNJAZA (KRALJA) NIKOLE (1860-1918) ........................135

Unutrašnje prilike .........................................................................................................135 Velji rat (1876 – 1878) ...................................................................................................136 Berlinski kongres i međunarodno priznanje ........................................................138 Doba mira i razvoja (1878-1910) ...............................................................................140 Vjerski odnosi ................................................................................................................141 Doba parlamentarizma (1905-1912) .......................................................................142 Migracije .......................................................................................................................143

8. BALKANSKI RATOVI (1912-1913) .........................................144 9. PRVI SVJETSKI RAT (1914-1918) ...........................................148 RAD NA JUŽNOSLOVENSKOM UJEDINJENJU ..................................................150

10. CRNA GORA U II SVJETSKOM RATU (1941-1945) ...................152 11. CRNA GORA U KOMUNISTIČKOJ JUGOSLAVIJI 1945-1989/91 ................................................154 OBNOVA ZEMLJE ..................................................................................................154 SUKOB SA INFORMBIROOM ...............................................................................155 DRUŠTVENO – EKONOMSKE PROMJENE U CRNOJ GORI ...............................156

12. CRNA GORA I RASPAD SFRJ ...................................................158 STVARANJE NOVIH DRŽAVA ..............................................................................158 POLITIČKI ZAOKRET .............................................................................................159

SADRŽAJ KULTURNA BAŠTINA CRNE GORE 1. OSTACI DREVNE PROŠLOSTI ...................................................162 ARHEOLOŠKA NALAZIŠTA ..................................................................................162 PISANI SPOMENICI ................................................................................................168 SLIKARSTVO ...........................................................................................................169 BAROK U CRNOJ GORI .........................................................................................171

2. SAKRALNI OBJEKTI ................................................................172 ZNAČAJNIJI MANASTIRI, KATEDRALE I CRKVE U CRNOJ GORI .....................172 DŽAMIJE U CRNOJ GORI ......................................................................................179

3. STARI GRADOVI NA PRIMORJU .............................................181 STARI GRAD BUDVA ..............................................................................................181 STARI GRAD BAR ....................................................................................................181 STARI GRAD KOTOR ...............................................................................................182 STARI GRAD HERCEG NOVI ...................................................................................183 STARI GRAD ULCINJ ...............................................................................................183

4. SPOMENICI NA SKADARSKOM JEZERU .................................185 5.CETINJSKA KULTURNA BAŠTINA ...........................................186 CETINJSKI MANASTIR ............................................................................................186 NJEGOŠEV MUZEJ (BILJARDA) ............................................................................187 NARODNI MUZEJ ...................................................................................................187 DVOR KRALJA NIKOLE .......................................................................................187 ISTORIJSKI MUZEJ ................................................................................................188 NJEGOŠEV MAUZOLEJ NA LOVĆENU .............................................................189 ETNOGRAFSKI MUZEJ ..........................................................................................190 MAUZOLEJ VLADIKE DANILA .............................................................................190 LOVĆENSKA VILA ..................................................................................................191

6. ZNAČAJNI MUZEJI I GALERIJE ..............................................194 POMORSKI MUZEJ CRNE GORE U KOTORU .....................................................194

MUZEJ GRADA PERASTA ......................................................................................194 MUZEJ U BUDVI ....................................................................................................194 MODERNA GALERIJA U BUDVI ..........................................................................195 MUZEJI I GALERIJE PODGORICE .......................................................................195 MUZEJ MARKA MILJANOVA ..............................................................................195 ZAVIČAJNI MUZEJ DANILOVGRAD ...................................................................196 ZAVIČAJNI MUZEJ U BARU .................................................................................196 POLIMSKI MUZEJ U BERANAMA ........................................................................196 ZAVIČAJNI MUZEJ HERCEG NOVI .....................................................................196 ZAVIČAJNI MUZEJ U ULCINJU ...........................................................................197 MUZEJ U NIKŠIĆU ................................................................................................197 ZAVIČAJNI MUZEJ U PLJEVLJIMA ....................................................................198 ZAVIČAJNI MUZEJ U ROŽAJAMA ......................................................................198 PRIRODNJAČKI MUZEJ CRNE GORE ...................................................................198 CENTAR SAVREMENE UMJETNOSTI CRNE GORE U PODGORICI ................199 GALERIJA UDRUŽENJA LIKOVNIH UMJETNIKA CRNE GORE (PAVILJON) U PODGORICI ....................................................................................199 UMJETNIČKA KOLONIJA DANILOVGRAD ........................................................199

7. LIKOVNA UMJETNOST ...........................................................200 8. FESTIVALI I KULTURNO-ZABAVNE MANIFESTACIJE ............203 9. POZORIŠTE ...........................................................................204 10. KINEMATOGRAFIJA .............................................................207

SADRŽAJ MUZIKA U CRNOJ GORI 1. KRATKA ISTORIJA MUZIKE .......................................................212 OD PRAISTORIJE DO PUTUJUĆIH MUZIČARA .................................................212 PRVA PISANA DOKUMENTA O MUZICI .............................................................219 MUZIKA OD XV DO XIX VIJEKA ........................................................................224 PROFESIONALNI MUZIČARI I ANSAMBLI ..........................................................232 DVADESETI VIJEK I NAJMLAĐE GENERACIJE MUZIČARA ...............................236

2. NARODNA MUZIKA ................................................................239 PJESME I PJEVANJE CRNOGORACA ....................................................................239 NARODNO STVARALAŠTVO MUSLIMANA/BOŠNJAKA .................................241 MUZIČKI FOLKLOR ALBANACA U CRNOJ GORI ............................................244 GUSLE I GUSLANJE ...............................................................................................246 NARODNI INSTRUMENTI ......................................................................................247 NARODNE IGRE .....................................................................................................249

3. NARODNA NOŠNJA ...............................................................254 4. HORSKE PJESME ....................................................................258 Himna Crne Gore ...............................................................................................................258 Evropska himna ..................................................................................................................259 Ivanova korita I ...................................................................................................................260 Ivanova korita II ..................................................................................................................261 Ivanova korita III .................................................................................................................263

Dragoje Đokić GEOGRAFIJA Radovan Popović ISTORIJA Petrica Duletić BAŠTINA dr Slobodan Jerkov MUZIKA

Dragoje Đokić

GEOGRAFIJA

1

DRŽAVNO UREĐENJE I DRŽAVNI SIMBOLI DRŽAVNO UREĐENJE Crna Gora je prema svom ustavu demokratska, parlamentarna i građanska država. Građani na parlamentarnim i predsjedničkim izborima biraju nosioce vlasti, one koji će ih predvoditi do narednih izbora.

Na parlamentarnim N par izborima, neposredno, ttajnim ajnim glasanjem bira se 81 poslanik za SSkupštinu Sk upšt Crne Gore. Skupština donosi uustav stav i zakone, vrši nadzor nad vojskom i bbezbjednosnim ezbj službama, bira i razrješava ppredsjednika reds i članove Vlade, potvrđuje m međunarodne eđ ugovore itd. Predsjednika SSkupštine kup poslanici biraju iz svog sastava n naa vrijeme od četiri godine. Izbore za za Predsjednika Crne Gore raspisuje predsjednik pre j Skupštine. p

Glavni Gl G Gla lav avnii grad d Podgorica

Neposrednim i tajnim glasanjem bira see Predsjednik Crne Gore na pet godina.. Predsjednik Crne Gore predstavlja Crnu Goru u zemlji i inostranstvu, komanduje Vojskom, ukazom proglašava zakone, raspisuje izbore za Skupštinu, dodjeljuje odlikovanja i priznanja Crne Gore i dr.

Prijestonica Ceti inje je Cetinje

Politička opcija koja na parlamentarnim izborima pobijedi, sastavlja Vladu. Vlada Crne Gore vodi unutrašnju i spoljnu politiku, izvršava zakone, zaključuje međunarodne ugovore, predlaže budžet, ambasadore i dr. Vladu čine predsjednik, jedan ili više potpredsjednika i ministri. Glavni i ujedno najveći grad Crne Gore je Podgorica. Crna Gora ima i svoju prijestonicu, Cetinje.

14

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

DRŽAVNI SIMBOLI Grb Crne Gore je zlatni krunisani dvoglavi orao sa skiptrom (žezlom) u jednoj i šarom (carskim jajetom) u drugoj kandži. Na prsima orla je plavozeleni štit sa lavom u pokretu.

Grb Crne Gore

Dvoglavi orao u istoj boji i sa istim obilježjima zauzima centralno mjesto na zastavi Crne Gore, koja je pravougaonog oblika i crvene boje sa zlatnim ivicama.

Zastava Crne Gore

Himna Crne Gore je pjesma ”Oj svijetla majska zoro”. Himna se svira ili pjeva u svečanim prilikama: tokom državnih praznika, međunarodnih sportskih takmičenja, vojnih parada, dočeka stranih državnika itd.

15

2

GEOGRAFSKI POLOŽAJ I DRŽAVNE GRANICE GEOGRAFSKI POLOŽAJ

Crna Gora je mala evropska država sa ppovršinom kopna od 13812 km². Prostire se između 41º 51΄ i 43º 30΄ sjeverne geografske širine. Najjužnija tačka nalazi se na ušću Bojane u Jadransko more, a najsjevernija na obroncima planine Kovača. Njihova međusobna udaljenost iznosi 197 k km vazdušne linije.

Mapa sa ucrtanom vazdušnom linijom

Zadatak

16 6

Na osnovu karte iz udžbenika i školske karte Crne Gore pronađi najzapadniju, najistočniju, najsjeverniju i najjužniju tačku i konstatuj na kojim geografskim širinama i dužinama se nalaze.

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

Crna Gora se nalazi na jugozapadu regionalne cjeline jugoistočne Evrope, ujedno je jadransko-sredozemna i dinarska zemlja. Najveći dio teritorije Crne Gore zahvataju dinarske planine. Prirodno „uslovljeni“ saobraćajni pravci, koji idu preko podgoričko-skadarske kotline, dolinom Morače i Zete, predstavljaju najvažnija ulazna vrata iz srednjeg dijela Sredozemnog mora u Dinaride i dalje u Panonsku niziju, što dinarskom položaju Crne Gore daje poseban značaj.

GE GEOGRAFIJA EOG O RA RAFI FIIJA FIJA

Crna Gora sa dužinom obale od 316 km izlazi na Jadransko more koje predstavlja dio Sredozemnog mora, što otvara velike mogućnosti Crnoj Gori i uveliko poboljšava njen fizičko-geografski položaj.

Karta Mediterana sa Crnom Gorom 17 7

2

GEOGRAFSKI POLOŽAJ I DRŽAVNE GRANICE

SREDNJOEVROPSKA ČASOVNA ZONA Postoje 24 časovne zone zato što se Zemlja za 24 časa jedanput obrne oko svoje (zamišljene) ose. Srednjoevropska časovna zona se nalazi između 7°30` i 22°30` istočne geografska dužine (IGD). Središnji joj je meridijan 15°IGD.

Crna Gora pripada umjerenoj klimatskoj zoni i jednim dijelom suptropskoj klimatskoj zoni. Zna se da su to klimatske zone najpogodnije za život i rad ljudi. Planinski karakter Crne Gore bio je smetnja za izradu saobraćajnica. Ipak, izgradnjom jadranske magistrale do granice sa Srbijom i izgradnjom pruge Bar Beograd, Crna Gora se povezala sa okruženjem i dalje prema srednjoj Evropi. Crna Gora se nalazi na istočnoj zemljinoj polulopti, u srednjoevropskoj časovnoj zoni* u kojoj se nalazi najveći broj evropskih zemalja. Tokom ljetnje polovine godine, od posljednje nedjelje marta do posljednje nedjelje oktobra, kazaljke se pomjeraju sat naprijed, prelazi se na tzv. ljetnje vrijeme.

*sre e zato što se Zemlja za 24 časa jedanput obne oko svoje (zamišljene) ose. Srednjoev

U koliko časova ćete stići avionom u Pariz iz Podgorice ako avion polijeće u 11 časova, a let traje 1 čas?

DRŽAVNE GRANICE

Državne granice su linije koje ograničavaju državne teritorije. Utvrđuju se na osnovu međunarodnih ugovora, označavaju na terenu graničnim znakovima i ucrtavaju na karti. Državna granica može biti kopnena i morska. Morske granice odvajaju teritorijalne vode od otvorenog mora. Teritorijalne vode Crne Gore čini morski pojas širine 12 milja ili 22 km. Sa izuzetkom vojnih, brodovi svih zemalja mogu mirno ploviti teritorijalnim vodama Crne Gore, ali moraju poštovati međunarodne ugovore i zakone Crne Gore. Ukupna dužina kopnenih granica Crne Gore iznosi 614 km, a graniči se sa sljedećim državama: Hrvatskom, Bosnom i Hercegovinom, Srbijom, Kosovom i Albanijom.

Posmatrajući kartu navedi s kojom državom Crna Gora ima najkraću, a s kojom najdužu granicu.

18

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

PRIRODNE KARAKTERISTIKE CRNE GORE

3

RELJEF I RELJEFNE OBLASTI Reljef Reljef Crne Gore je veoma složen. Karakteriše ga mali udio nizijskih površina, velika zastupljenost planinskih i visokoplaninskih zaravni i površi, kao i nagle visinske promjene na malim rastojanjima. Od ukupne površine Crne Gore samo je 10% zemljišta ispod 200 m visine. Između 200 i 1000 m je 35%, a visine iznad 1000 m zahvataju 55% površine Crne Gore. Crna Gora se nalazi unutar mediteranske intenzivne seizmičke aktivnosti. Jedan od najjačih zemljotresa u 20 vijeku, ne samo u Crnoj Gori, već i na širem prostoru jugoistočne Evrope, dogodio se 15. aprila 1979. godine. Najveći intenzitet zemljotresa bio je na primorju gdje je iznosio 9° MCS skale. Potres se osjetio i u zaleđu Skadarskog jezera, a posljedice su bile katastrofalne. Osim velike materijalne štete, bilo je, nažalost, i ljudskih žrtava. Poginula je 101 osoba, a povrijeđenih je bilo više od 1200.

GEOGRAFIJA

Reljef Crne Gore

Ulaz u stari grad Budva 15. aprila 1979.

Srušeni hotel 15. aprila 1979. 19

3

PRIRODNE KARAKTERISTIKE CRNE GORE Reljefne (prirodne) oblasti Crnogorsko primorje

KLIF Strma stjenovita obala, visoka stijena kraj mora, litica.

POTKAPINE Udubljenje u stijeni nastalo radom morskih talasa ili plime

Crnogorsko primorje zahvata primorski pojas dužine oko 100 km, od Sutorine do ušća Bojane, a uključuje i sva ostrva, hridi i grebene. Ova oblast je dobro izdvojeni dio koji ograničavaju planine Orjen, Lovćen, Sutorman i Rumija. Njihove primorske padine su strme, krševite i gole. Obala je, sa izuzetkom Bokokotorskog zaliva, manje razuđena u odnosu na ostale djelove Jadranskog primorja. Sastav stijena je odredio izgled obale, u mekšim naslagama stvoreni su zalivi i uvale, a u tvrdim krečnjačkim stijenama brojni klifovi*, potkapine* i pećine. *k

Orjen 20

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

Rumija

Najveći zalivi su Bokokotorski, zaliv Trašte i uvala Valdanos, a najveća poluostrva Luštica i Volujica.

Bokokotorski zaliv

FLIŠNI Fliš je serija sedimentnih stijena u kojima se najčešće smjenjuju lapori, pješčari, glineni škriljci i krečnjaci.

GEOGRAFIJA

Bokokotorski zaliv je jedan od najljepših darova prirodnog graditeljstva u Evropi. Boka Kotorska se sastoji od četiri zaliva: Hercegnovskog (Toplanskog), Tivatskog, Risanskog i Kotorskog. Između Hercegnovskog i Tivatskog je Kumborski tjesnac, a između Tivatskog i Risanskog je tjesnac Verige, najuži dio zaliva, širok svega 340 m. Ulaz u zaliv nalazi se između poluostrva Luštica i Rta Oštra. Površina vode je 88 km², a dužina obalne linije 106 km. Veličanstven okvir zalivu daju strme padine Orjena i Lovćena. Obalni djelovi ravničarskog izgleda: Sutorina (kod Herceg Novog) i Grbaljsko polje (između Tivta i Budve) formirani su u flišnim* naslagama. Na ulazu u Boku Kotorsku je ostrvo Mamula; u Tivatskom zalivu su ostrvca Sv. Marko i Otok (Ostrvo cvijeća), a u blizini Perasta su ostrvca posebne ljepote, Sv. Đorđe i Gospa od Škrpjela.

Ostrvo Cvijeća i ostrvo Sv. Marko 21

3

PRIRODNE KARAKTERISTIKE CRNE GORE Posebnu interesantnost Perasta, a i cijele Boke Kotorske, daju dva ostrvca na kojima se nalaze dvije crkve. Vrlo je interesantan nastanak ostrvca Gospa od Škrpjela. Postoji legenda da su ribari na hridi našli ikonu Bogorodice sa Hristom. Da bi mogli da izgrade crkvu, ribari su nasipali kamenje oko hridi (škrpjel) i tako vještački stvorili ostrvce.

Gospa od Škrpjela

ALUVIJALNE RAVNI Ravnica u donjem toku rijeke nastala taloženjem sitnog pijeska i mulja, koje ostavlja rijeka prilikom izlivanja iz svog korita. Visina aluvijalnih ravni se neprekidno povećava i vremenom postaje tolika da ih velike vode više ne plave. Aluvijalna ravan je najčešće veoma plodna.

Prostor od Budve do Bara sastavljen je od brojnih rtova, većih i manjih uvala i zatona. U uvalama su poznate šljunkovite i pjeskovite plaže. Najveću pogodnost za život i razvoj turističkih naselja pružaju aluvijalne ravni*: Budvansko polje, Bečići, Petrovac, Buljarica, Čanj i Sutomore. Barsko polje, čija je površina 9,7 km², predstavlja ravan koju su formirale manje rijeke ovog kraja. Na krajnjem jugoistočnom dijelu Crnogorskog primorja, prostire se Ulcinjsko polje površine 72 km². Polje je pretežno obradivo i naseljeno, a pored obale je Velika plaža duga 12 km. *fli šni - Fliš je serija sedimentnih stijena u kojima se najčešće smjenjuju lapori, pješča ijalna ravan je najčešće veoma plodna.

Opiši Bokokotorski zaliv. Navedi nekoliko poznatih plaža na Crnogorskom primorju. Kuda se prostire oblast koju zahvata Crnogorsko primorje i koje primorske planine uključuje?

22

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

Zaravan dubokog krša Zaravan dubokog krša prostire se od Rijeke Crnojevića do granice sa Hercegovinom, dužine oko 90, a širine oko 40 km. Nadmorska visina se obično kreće između 650 i 800 m. Ova oblast je sa južne i sjeverne strane ograničena planinama srednje visine. Prema Skadarskom jezeru se postepeno spušta, a prema Hercegovini se nastavlja skoro istom visinom kao Hercegovački krš. Južni vijenac planina, koji zaravan odvaja od Crnogorskog primorja, čine planine: Orjen, Lovćen, Sutorman i Rumija. Od središne udoline odvojena je planinama: Somina, Njegoš, Zla gora, Pusti lisac, Budoš i Garač. U zaravnima dubokog krša razlikuju se dvije manje oblasti, prva je suroviji Katunski krš, a druga je pitomija i sastoji se od četiri još manje oblasti: Bijele i Oputne Rudine, Banjani, Grahovski kraj i Krivošije.

Njeguško polje

Lovćen

GEOGRAFIJA

Katunski krš ima izgled zatalasanog “kamenog mora” iz koga se uzdiže veliki broj kamenih humova (brdo, brežuljak), a između njih su načičkana plića ili dublja ulegnuća – vrtače. Prave oaze u ovom jednoličnom prostoru predstavlja nekoliko manjih krških (kraških) polja.

23

3

PRIRODNE KARAKTERISTIKE CRNE GORE Cetinjsko i Njeguško krško (kraško) polje, formirana su u podnožju planine Lovćen. Na površini oba polja nalazi se dosta debeo sloj taložnog materijala koji je nanijela nekadašnja Cetinjska rijeka i otoke lednika sa Lovćena. Bijele Rudine, Oputne Rudine i Banjani su manje oblasti dubokog krša na zapadu i sjeverozapadno od Nikšićkog polja, koje imaju nešto blaže oblike reljefa od onih u Katunskom kršu. Za razliku od Katunskog krša ovdje su uslovi za poljoprivredu povoljniji. Zapadno od Katunskog krša i južnije od Rudina prostiru se dvije manje oblasti dubokog krša - Grahovski kraj i Krivošije. Grahovski kraj čini Grahovsko polje, zaravan Grahovac i viši tereni oko njih. Kroz Grahovsko polje teče jedini stalni vodotok u dubokom kršu – Grahovska rijeka. Grahovski kraj je najpitomiji dio zaravni dubokog krša, pa je i najgušće naseljen, a Grahovo je jedino gradsko naselje zaravni izvan Katunskog krša. Krivošije su predio u kome su krški (kraški) oblici reljefa izraženi isto kao u Katunskom kršu, ali prima veliku količinu padavina, najveću u Evropi (Crkvice 4742 mm).

Zadatak

Posmatrajući školsku kartu razgraniči oblasti zona dubokog krša od susjednih reljefnih oblasti. Pronađi na karti Bijele Rudine, Oputne Rudine, Banjane, Grahovski kraj i Krivošije i uoči razliku između njih i Katunskog krša.

Udolina središnje Crne Gore Kao i planine s obje strane, tako se i središnja udolina pruža pravcem sjeverozapad-jugoistok. To je jedinstvena prirodna cjelina. Udolina se prema sjeverozapadu izdiže u tri nivoa. Prvi i najprostraniji nivo je basen Skadarskog jezera, Zetska i Bjelopavlićka ravnica, čija se nadmorska visina kreće od 6 do 66 m. Sljedeći nivo je Nikšićko polje čija je nadmorska visina od 600 do 660 m. Od Bjelopavlićke ravnice je odvojeno prijevojem Planinica. Od Nikšićkog polja postepeno se uzdiže udolina Golija i Duga čija se nadmorska visina kreće između 800 i 1000 m. Ravni dio središnje udoline ima oko 400 km² površine na kojoj živi oko 250.000 stanovnika. Zetska ravnica je najveći ravničarski prostor Crne Gore. Ona je sastavni dio još prostranije podgoričko-skadarske kotline. U Zetskoj ravnici se nalazi 30 000 ha plodne zemlje, a sjeverni dio se nalazi na oko 40 m nadmorske visine. Blago je nagnuta prema jugozapadu i jugu, pa je rijeka Morača na toj strani izdubila svoje korito. Južni dio Zetske ravnice naziva se Donja Zeta. Od nje se, prema Skadarskom jezeru, nastavljaju Zetski lugovi, plavljeno i zabareno zemljište. Donja Zeta je najplodniji dio Zetske ravnice, jer su ovdje nataložene najsitnije čestice od kojih je nastao debeo sloj obradive zemlje, pogodne za povrtlarstvo, vinogradarstvo i voćarstvo. U središnjem dijelu Zetske ravnice, između rijeka Cijevne, Ribnice i Morače nalazi se prostrano Ćemovsko polje. Na stotine hektara Ćemovskog polja pretvoreno je u vinograde. Bjelopavlićka ravnica je izdužena ravan, dužine 28, a širine do 8 km. Uravnjeni dio, zajedno sa humovima unutar ravnice, ima 72 km² i predstavlja drugu po veličini ravnicu u Crnoj Gori. Cijelom dužinom ove ravnice meandrira rijeka Zeta, koja se ovdje često naziva Donja Zeta, jer Gornja Zeta teče nikšićkim poljem, ponire i ponovo se pojavljuje na Glavi Zete. 24 4

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

Bjelopavlićka ravnica je oduvijek privlačila ljude da se nasele. Naselja su, uglavnom, osnovana po obodu ili blažim humovima u središtu. Na uranjenom ili blago nagnutom zemljištu postoje veoma dobri klimatski i pedološki* uslovi za zemljoradnju, voćarstvo i vinogradarstvo. Kad bi se u ovoj ravnici izgradio dobar melioracioni* sistem, ona bi predstavljala jedan od najvećih evropskih centara zdrave hrane. Nikšićko polje nalazi se na nadmorskoj visini između 550 i 650 m, a površina mu iznosi oko 65 km². Nikšićko polje je znatno izmijenjeno intenzivnim hemijskim procesom u vrijeme kada su bili povoljni klimatski uslovi. Krečnjačka podloga današnjeg Nikšićkog polja pokrivena je ledničkim i rječnim materijalom debljine do 15 m. Međutim, Nikšićko polje nije jednolična ravnica. Skoro u samom njegovom središtu zaostali su humovi Trebjesa i Studeničke glavice, a na periferiji je veći broj manjh humova. U Nikšićkom polju nalaze se i dva vještačka jezera Krupac i Slano, koja su napravljena za potrebe elektroprivrede. Pored elektroprivrednog značaja vještačka jezera imaju i turistički značaj, a izazvala su i mikroklimatske promjene u Nikšićkom polju.

Zadatak

Nikšićko polje

MELIORACIJA Radovi i mjere na popravljanju fizičkih, hemijskih i bioloških osobina zemljišta; isušivanje poplavljenih predjela za dobijanje novih površina za zemljoradnju.

PONOR Prirodni otvor koji u krško (kraško) podzemlje odvodi kišnicu ili vodu povremenih tokova.

PEDOLOŠKI Zemljišni uslovi ili pogodna tla. Pedologija je nauka o tlu (zemljištu), njegovom sastavu i oblicima.

Na osnovu karte navedi gdje se prostire i koje reljefne cjeline razdvaja udolina središnje Crne Gore? Kako se, i u kom rasponu, mijenja nadmorska visina udoline središnje Crne Gore? Na karti odredi gdje je smještena podgoričko-skadarska kotlina i sagledaj šta zauzima njen najveći dio.

GEOGRAFIJA

Zetska ravnica

25

26 6

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

27

GEOGRAFIJA

3

PRIRODNE KARAKTERISTIKE CRNE GORE Oblast visokih planina i zaravni (površi) Oblast visokih planina i površi ima dominantan izgled u reljefu Crne Gore. Čine je više planinskih lanaca, dinarskog pravca pružanja, između kojih su planinske površi i duboki kanjoni. Planine u ovoj reljefnoj oblasti pružaju se u tri paralelna lanca, koji su razdvojeni dubokim rječnim dolinama. Prvi lanac čine planine koje se uzdižu sjeverno od udoline središnje Crne Gore: Golija, Vojnik, Maganik, Prekornica i Žijovo, kao i površi između njih, od kojih se ističu Lukavice i Krnovo. Drugi lanac planina čine: Volujak, Maglić, Pivska planina, Durmitor, Sinjajevina, Bjelasica, Komovi, Visitor i Prokletije. Između ova dva planinska lanca duboko su usječene doline Pive, Komarnice i Morače. Treći lanac čine: Ljubišnja, Lisac, Crni vrh, dolinom Tare odvojen od drugog lanca.

Krnovo

Durmitor je prostrana planinska oblast između dubokih kanjona Tare, Pive, Komarnice i planine Sinjajevine. Sa visokih površi Jezerske i Pivske, prosječne visine 1450 m, uzdiže se više od trideset vrhova visine iznad dvije hiljade metara (Bobotov kuk 2523 m). Sinjajevina (Bablji zub 2277 m) je prostrana i visoka planina i predstavlja najvišu krečnjačku površ u Crnoj Gori. Bjelasica (Crna glava 2139 m) predstavlja nastavak Sinjajevine prema jugoistoku. Komovi (Kučki kom 2487 m, Ljevorječki kom 2453 m, Vasojevićki kom 2460 m) su dobro izdvojeni planinski prostor i izvorište mnogo rijeka i rječica. Visitor je planina koja se izdiže iznad Plavskog jezera. Prokletije (Maja jezerce 2694 m, Zla Kolata 2534 m) predstavljaju više planinskih lanaca u graničnom pojasu između Crne Gore i Albanije. Glavni planinaski lanac je dug 70 km. Vrhovi planinskih lanaca su oštri, zupčasti i kameniti. Padine su vrlo strme i na njima je veliki broj klisura. Ovom prostoru posebnu specifičnost daju rječne doline, pretežno kanjonskog oblika. 28 8

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

Komovi

itor Durmit

Pro P rok okkle lettije le ije

GEOGRAFIJA

ina njjaajjeevin Siin

Lju jubiššnja ja

29

3

PRIRODNE KARAKTERISTIKE CRNE GORE

Kanjonski dio Tare dug je 80 km, prostire se od ušća Bistrice do Šćepan polja. Dubina kanjona dostiže do 1300 m, pa je najdublji kanjon u Evropi, a drugi u svijetu, poslije Kolorada u SAD-u. Kanjon Morače - Platije, dug je 38 km, a prosječna dubina je 1000 m. Kanjon Pive i Komarnice ukupno je dug 60 km, a visina dolinskih strana je oko 1000 m. Za razliku od površinskih, veoma su brojni podzemni kraški oblici, jame i pećine. Među njima su: jama na Vjeternim brdima duboka 770 m i najveća crnogorska pećina, dužine 16 km, u Đalovića klisuri kod Bijelog Polja, Đalovića pećina. Đalovića pećina

Kanjon Tare Na karti Crne Gore pronađi najznačajnije planine i površi ove oblasti. Uporedi Oblast visokih planina i zaravni sa oblašću Zaravan dubokog krša. 30

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

Oblast sjeveroistočne Crne Gore Oblast sjeveroistočne Crne Gore karakterišu brdski predjeli rasčlanjeni riječnim dolinama. Ovaj prostor je prosječne visine 800 m i ograničen je visokim planinama. Za razliku od ostalih djelova Crne Gore koji su izgrađeni od krečnjačkih stijena ili nanosa mlađeg porijekla, stijene ove oblasti su starije i vododržive, brže se raspadaju i formiraju deblji sloj zemljišta. Zbog toga ova se oblast odlikuje bogatstvom šuma, livada i pašnjaka. Dolina Ćehotine je kompozitnog karaktera tj. složenog karaktera, dolina koja se naizmjenično sastoji od kotlina i klisura. Najveće proširenje je Pljevaljska kotlina površine 54 km², sa velikim naslagama uglja lignita. Oko Plavskog jezera je prostrana Plavsko-gusinjska kotlina, a veće kotline u dolini Lima su Andrijevička, Beranska i Bjelopoljska.

Pljevaljska kotlina

Lim i njegove pritoke u tvrđim stijenama su formirale klisuraste doline. Najveće klisure su: Sućevska, Tifranska i Đalovića klisura*. Istočno od doline Lima prostire se oblast Bihora i Korita. Dolina Ibra na prostoru Crne Gore ima karakter široke izvorišne čelenke, ograđene visokim planinama sa puno šume i pašnjaka. *klisu raKLISURA Uska i duboka rječna dolina s visokim okomitim stranama

Bjelopoljska kotlina uska i duboka rječna dolina s visokim oko mit

Navedite zašto ova oblast pitomije djeluje nego susjedna Oblast visokih planina i površi.

31

3

PRIRODNE KARAKTERISTIKE CRNE GORE KLIMA Klima i reljef su prirodni činioci geografske sredine koje čovjek ne može mnogo promijeniti u pozitivnom smislu, već im se mora prilagoditi, ali ih može i poremetiti na svoju štetu. Velika razlika vremena i klime pojedinih krajeva i mjesta na relativno malom prostoru izrazita je specifičnost Crne Gore.

KLIMA prosječno stanje svih vremenskih prilika, posmatrano u dužem periodu.

Klimatski faktori Na klimatske prilike u Crnoj Gori najviše utiču: položaj u umjerenom geografskom pojasu sjeverne polulopte (geografska širina), blizina toplog Jadranskog mora, visoka planinska barijera u blizini morske obale, kotlinsko-nizijski prostori i viši krajevi u neposrednom zaleđu primorja, te izrazito planinski reljef ispresijecan dolinama, kanjonima i kotlinama na sjeveru i sjeveroistoku, nadmorska visina, jezera, biljni pokrivač i rad čovjeka. Crna Gora se nalazi na srednjim širinama, otprilike u sredini sjevernog umjerenog pojasa. Time su određeni uglovi pod kojima padaju sunčevi zraci i dužina obdanice. Na osnovu toga bi cijela Crna Gora, da nema uticaja i drugih klimatskih faktora, imala umjerenu klimu. Geografski položaj Crne Gore na sredini između suptropskih i subpolarnih područja uslovljava da se preko nje odvija značajna cirkulacija vazdušnih masa. Sa Atlantika, Evropi pa i Crnoj Gori, stižu vlažne i relativno tople vazdušne mase, a iz sjeveroistočne Evrope hladne vazdušne mase preko Panonske nizije i centralnog dijela jugoistočne Evrope stižu sve do Jadranskog mora. Na klimu dosta utiče i kopno sjeverne Afrike. Iz ovog, pretežno pustinjskog kraja, dolazi vrući vazdušni talas i prljave kiše. Sredozemno more i njegov dio - Jadransko more, imaju veliki uticaj na klimu Crne Gore. U hladnijem dijelu godine sa ovih prostora u Crnu Goru prodiru brojni cikloni. Ljeti, kada je iznad Sredozemnog mora polje visokog vazdušnog pritiska, nastaje period dugog sunčanog i mirnog vremena. Temperaturni uticaj toplog Jadranskog mora posebno je jak duž primorja, u Zetskoj i Bjelopavlićkoj ravnici. Na planinske krajeve i dublje u unutrašnjost uticaj Jadrana osjeća se na padavine. Dinarske planine, koje se protežu neposredno duž obale, bitan su razlog da temperaturni uticaj Jadranskog mora ne ide dublje u unutrašnjost. Od reljefa znatno zavisi i vrijeme sunčevog zračenja. Planinska strana orijentisana prema jugu i jugozapadu (prisojna strana), dobija znatno više toplote od planinske strane orijentisane ka sjeveru i sjeveroistoku (osojna strana). Reljef dosta utiče na raspored i količinu padavina, a raščlanjenost reljefa uslovljava različitost planinske klime. Povećanjem nadmorske visine smanjuje se temperatura vazduha, tako što se za 100 m visine temperatura smanjuje prosječno za 0,6°C (termički gradijent). Nešto jači uticaj na klimu, posebno u zimskom periodu godine, ima i Skadarsko jezero. Šume u Crnoj Gori zahvataju gotovo polovinu njene teritorije, pa imaju bitan uticaj na klimu pojedinih krajeva. Površine obrasle biljnim pokrivačem snižavaju temperaturu, povećavaju isparavanje i smanjuju brzinu vjetra. Procesi industrijalizacije i urbanizacije koji su izazvali i promjene životne sredine, takođe imaju određene uticaje na klimu. Navedi sve faktore koji utiču na klimu Crne Gore. Objasni uticaj Sredozemnog i Jadranskog mora na klimu Crne Gore. 32 2

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

Klimatski elementi Temperatura vazduha. Crnogorski primorski gradovi imaju dosta visoke srednje temperature vazduha u januaru (Herceg Novi 8,2, Bar 8,4, Ulcinj 7,0°c). U julu srednja temperatura vazduha je najviša u Ulcinju (24,4°), Herceg Novom 24,3° i Baru 23,4°. Pljevlja

Ljeta su u Crnogorskom primorju duga i topla, jer Jadran nema jači rashladni uticaj na obalu. Prosječno godišnje je 110 ljetnjih dana (maksimalna dnevna temperatura 25°C i više). Godišnje prosječno 29 dana ima maksimalnu dnevnu temperaturu 30°C i više.

Žabljak Bijelo Polje

Kolašin

Berane

Rožaje

Nikšić

Podgoričko–skadarska kotlina i bjelopavlićka ravnica imaju blage zime. Srednja januarska temperatura u Podgorici je 5,1°C. Srednje julske temperature, Podgorica 26,1°C i Danilovgrad 24,5°C, pokazuju da su ovo ljeti najtopliji krajevi jugoistočne Evrope. Podgorica ima prosječno godišnje 64 dan sa temperaturom višom od 30°C. Nikšić i Cetinje imaju slično godišnje kretanje temperature vazduha. Srednja januarska temperatura u Nikšiću je 1,3°C, a u Cetinju 0,9°C. Srednja julska temperatura takođe je viša u Nikšiću 20,6°C, nego u Cetinju 19,9°C.

Plav Danilovgrad Herceg Novi

Podgorica

Cetinje

1E+ 002

1E+ 002

ekstremno toplo

1E+ 002

1E+ 002

Budva

1E+ 002

1E+ 002

1E+ 002

1E+ 002

1E+ 002

1E+ 002

vrlo toplo

1E+ 002

9E+ 001

Bar

9E+ 001

9E+ 001

9E+ 001

9E+ 001

9E+ 001

9E+ 001

9E+ 001

9E+ 001

Ulcinj

toplo

9E+ 001

9E+ 001

9E+ 001

Srednje julske temperature 2010

Kolašin ima srednju januarsku temperaturu -1,9°C, osjetno veću nego Žabljak -4,5°C, a i srednju julsku (Kolašin 15,8°C, Žabljak 13,9°C). Žabljak ima izrazito niže temperature u odnosu na ostala gradska naselja u Crnoj Gori, što je posljedica njegove nadmorske visine od 1450 m. Srednja januarska temperatura u Beranama je 1,5°C, a u Pljevljima 2,6°C. Srednja julska temperatura u Beranama je 18,4°C, a u Pljevljima 17,5°C. Niske zimske temperature posljedica su i kontinentalnog karaktera kraja, a i uticaja planina u okolini. Srednje godišnje temperature Bijelog Polja (srednja godišnja temperatura 8,7ºC), pa i mjesečne, vrlo su slične sa stanjem u Beranama (srednja godišnja temperatura 9,4ºC).

Relativna vlažnost vazduha predstavlja odnos između količine vodene pare koja stvarno postoji u vazduhu i maksimalne koju bi vazduh na toj temperaturi mogao da primi da bi bio zasićen. Ako je relativna vlaga 0%, vazduh je potpuno suv, a ukoliko je 100% vazduh je zasićen.

TEMPERATURNA INVERZIJA Atmosfersko stanje uzrokovano povećanjem temperature sa nadmorskom visinom, tako da sloj toplog vazduha sprječava podizanje hladnog vazduha koji se nalazi ispod.

GEOGRAFIJA

U poljima, kotlinama i dubokim dolinama zimi se javljaju temperaturne inverzije, odnosno povećanje temperature sa visinom. Hladni vazduh sa okolnih planina spušta se u kotline i krška polja i tu se duže zadržava. Tada je na okolnim planinama toplije, nego u kotlinama i poljima. Takve pojave su česte u Pljevaljskoj kotlini.

33

3

PRIRODNE KARAKTERISTIKE CRNE GORE Srednja godišnja relativna vlažnost: Bar 67,0%, Podgorica 64,2%, Nikšić 68,6%, Cetinje 78,3%, Žabljak 76,7%, Pljevlja 76,6%. U primorju je prilično ravnomjeran raspored relativne vlažnosti po godišnjim dobima. Mjesta u unutrašnjosti imaju izrazitije razlike relativne vlažnosti u pojedinim godišnjim dobima. Ljeti je najniža relativna vlažnost u Podgorici, a Cetinje i ljeti ima dosta visoku vlažnost, zbog blizine mora (svega 13 km vazdušne linije). Mjesta na većim nadmorskim visinama i dalje od mora imaju veću relativnu vlažnost. Čak i ona koja imaju male količine padavina (Pljevlja) imaju prosječno dosta visoku relativnu vlažnost. Ipak, prostor Crne Gore se odlikuje umjerenom vlažnošću vazduha (55-85%) koja njaviše odgovara ljudskom organizmu. Oblačnost zavisi od promjene temperature i vlažnosti vazduha. Ona je važan regulator toplote, veća oblačnost smanjuje zračenje sunca. Oblačni dani imaju manje dnevno kolebanje temperature vazduha, a vedri dani veće. Oblačnost se smanjuje idući od unutrašnjosti Crne Gore ka primorju. Najveća je prosječna oblačnost u Beranama, Kolašinu i Pljevljima.

Padavine Količina padavina i njihov raspored daju osnovnu klimatsku karakteristiku nekom mjestu. Na količinu i raspored padavina, uz složenost reljefa, bitno utiče udaljenost pojedinog mjesta od Jadranskog mora. Najveća je prosječna godišnja količina padavina u Crkvicama 4742 mm ispod Orjena u Krivošijama. Od gradskih naselja najveću količinu padavina ima Cetinje 3391 mm, a najmanju Pljevlja 796 mm. U svim mjestima, osim u Pljevljima, najveća količina padavina je u novembru, što pokazuje mediteranski uticaj. Udio snijega u ukupnoj količini padavina, u primorju je veoma mali (2%), a prema unutrašnjosti se povećava do 20%.

Prosječna količina padavina

Velika količina padavina na Crkvicama posljedica su otvorenosti direktnom uticaju Sredozemnog mora, preko Otrantskih vrata i južnog Jadrana. Vlažni jugoistočni, južni i jugozapadni vjetrovi donose ogromne količine vodene pare koja se, penjući se uz Orjen, naglo kondezuje. Najveća količina padavina na Crkvicama zabilježena je 1938. godine, 8036 mm. Ovo je najkišniji kraj Evrope.

34 4

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

Vjetrovi Dominantni vjetrovi u Crnoj Gori su bura i jugo. Bura je pretežno slapovit, jaki vjetar, koji obično snižava temperaturu, smanjuje oblačnost i vlažnost vazduha. Duva pretežno iz sjeveroistočnog i sjevernog pravca. Obično duva 3 ili 7 dana. Jugo je južni ili jugoistočni vjetar koji duva sa mora na kopno. To je topao i vlažan vjetar koji donosi oblačnost i padavine. Ponekad duva više dana kao jak vjetar. Maestral je vjetar koji duva u primorju u toploj polovini godine. To je lagan vjetar vedrog vremena koji osvježava. Nastaje kao posljedica razlike u vazdušnom pritisku između kopna i mora.

Zadatak

Saznaj kolike su srednje mjesečne temperature mjesta tvog porijekla i objasni zbog čega su baš takve. Nabroj vjetrove koji najčešće duvaju u mjestu u kojem živiš i navedi njihove karakteristike.

Klimatski tipovi Uticaj svih navedenih elemenata određuje klimatsku regionalizaciju Crne Gore, pa se izdvajaju sljedeći klimatski tipovi: jadransko-sredozemna; izmijenjeno sredozemna; umjereno-kontinentalna; planinska; a ima i pojava mikro-klime i župske klime na više mjesta u okviru ovih važnijih klimatskih tipova. Jadransko- sredozemni klimatski tip je zastupljen u Crnogorskom primorju i neznatno se razlikuje od tipične submediteranske klime. Jadransko - sredozemna klima ima sve osobine ugodne klime: duga topla i suva ljeta i kratke blage i kišovite zime, kao i relativno male razlike u temperaturi zimskih i ljetnjih mjeseci. Izmijenjeno sredozemna klima zastupljena je na prostoru Crne Gore koji je otvoren prema Jadranskom moru, a to su: Skadarsko-podgorička i Bjelopavlićka ravnica. Razlikuje se od jadransko - sredozemne po toplijim ljetima i hladnijim zimama. Klima Nikšićkog polja čini prelaz između jadransko-sredozemne i umjereno-kontinentalne klime.

Planinska klima je zastupljena na više od polovine prostora Crne Gore, i to iznad 1000 m u južnim a iznad 800 u srednjim i sjevernim krajevima. Njene odlike su: kratka i svježa ljeta, hladne i snjegovite zime. U planinskoj klimi zimske temperature 3-4 mjeseca imaju negativnu vrijednost.

Navedi karakteristike svakog klimatskog tipa u Crnoj Gori. Uporedi klimu Crne Gore sa klimom države u kojoj živiš i radiš.

GEOGRAFIJA

Umjereno - kontinentalna klima zastupljena je na dosta malom prostoru u dolinama Lima sa nekim pritokama, zatim u dolini Ćehotine i manjim prostorima u dolini Pive i Tare. Njene odlike su: umjereno topla ljeta i umjereno hladne sniježne zime. U ovom klimatskom tipu jasno su izražena prelazna godišnja doba jesen i zima.

35

3

PRIRODNE KARAKTERISTIKE CRNE GORE VODE Voda je jedno od osnovnih prirodnih bogatstava, pa i osnovni uslov za život ljudi na određenom prostoru. Grana fizičke geografije kojoj su predmet proučavanja vode naziva se hidrografija. Crna Gora obiluje raznovrsnim hidrološkim oblicima i pojavama. Najveći značaj ima Jadransko more, a potom veliko bogatstvo kopnenih voda, uslovljeno specifičnim geografskim položajem, klimom, geomorfološkim posebnostima.

Jadransko more

Satelitski snimak Jadranskog mora

Crna Gora izlazi na Jadransko more, što je svrstava u primorske, mediteranske države. Jadransko more je dio Sredozemnog mora, s kojim je povezano Otrantskim vratima i Jonskim morem. Smješteno je između jugoistočne Evrope i Apeninskog poluostrva. Najveća dužina od Otrantskih vrata do Tršćanskog zaliva iznosi 783 km, a prosječne je širine od 248 km. 36 6

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

Površina Jadranskog mora je 138 595 km², od čega površina, unutrašnjeg i teritorijalnog mora (12 milja) koje pripada Crnoj Gori, iznosi 4800 km². Od ukupne dužine kontinentalne i ostrvske obale Crnoj Gori pripada 316 km ili 4%. Reljefno se u Jadranu izdvajaju dvije zavale, sjeverozapadna i jugoistočna, koje razdvaja Plagruški prag. Sjeverozapadna zavala je plitka, veliki dio dubine je ispod 100 m. Jugoistočna je nešto manja, ali i dublja. Zabilježena je najveća dubina od 1400 m, na 42º sjeverne geografske širine. Fizičke osobine Jadranskog mora slične su osobinama Sredozemnog mora. Prosječna slanost vode u Jadranu je 38,3‰. Područje najvećeg saliniteta nalazi se ljeti u jugoistočnom dijelu. Na pučini, naspram Boke Kotorske, iznosi 38,7‰. Salinitet se smanjuje od juga ka sjeveru i od pučine ka obali. Ljeti je veći, a zimi manji. Providnost je takođe najveća u jugoistočnom Jadranu i iznosi više od 60 m, da bi se prema sjeveru smanjila na 30 m. Boja mora zavisi od količine planktona, doticaja slatke vode, oblačnosti, upadnih uglova sunčevih zraka i dr. Jadransko more spada u red plavih mora, što pokazuje da je siromašno planktonima. Jadransko more spada u red toplih mora. Maksimalna temperatura vode je u avgustu, a minimalna u februaru. Ljetnje temperature mora, duž Crnogorskog primorja, kreću se od 23 do 27ºC, zimske od 12 do 13ºC. U Boki Kotorskoj, zbog zatvorenosti, više su ljetnje temperature morske vode nego u južnom dijelu Crnogorskog primorja za 1-2ºC. Glavni pokretači talasa u Jadranskom moru su bura i jugo. Najveće talase stvara jugo, mogu dostići visinu od 3 do 5 m. Talasi koji nastaju pod dejstvom bure, mogu dostići visinu od 2 do 2,5 m. Grebeni talasa izazvani burom su strmi, a jugom su više zaobljeni. Plima i osjeka nastaju pod gravitacionim uticajem Mjeseca. Talas plime u Jadransko more dolazi iz Jonskog mora. U južnom Jadranu razlika nivoa između plime i osjeke je niža nego u sjeverozapadnom dijelu. Duž Crnogorskog primorja ona iznosi 30 cm, dok je u Tršćanskom zalivu 88 cm. Morske struje u Jadranskom moru predstavljaju dio sistema struja Sredozemnog mora. Dolazeći iz Jonskog mora, struja teče uz istočnu obalu Jadrana, a vraća se uz zapadnu. Uz istočnu obalu struja nosi topliju i slaniju vodu. Prosječna brzina morske struje duž crnogorske obale je 7 km na dan, a uz obalu Hrvatske se smanjuje na 4 km na dan. Duž zapadne ravne obale Italije, brzina raste i iznosi prosječno od 10-14 km na dan. Pored naše obale struja zahvata dva puta širi pojas nego pored obale Italije. Kakve su fizičke osobine Jadranskog mora? Objasni kretanje morske vode u Jadranskom moru.

Svaki kvadratni metar prostora Crne Gore primi prosječno 1798 mm vodenog taloga. To je prosjek koji ima mali broj država zapadne Evrope, koje dobijaju padavine sa Atlantskog okeana. Iako Crna Gora spada među najbogatije zemlje vodom u Evropi, prirodni uslovi u nekim krajevima manje su povoljni, tako da u njima nema uvijek dovoljno vode za potrebe stanovništva i privrede.

GEOGRAFIJA

Kopnene vode

37

3

PRIRODNE KARAKTERISTIKE CRNE GORE Podzemne vode Preko tri četvrtine teritorije Crne Gore izgrađeno je od krečnjaka. U krečnjačkim stijenama kretanje vode se odvija kroz pukotine i kanale i pod pritiskom. Podzemni tokovi teku nezavisno jedni od drugih, često i u suprotnom smjeru, bez obzira na površinski reljef. Kraški tereni Crne Gore, mada imaju veliku količinu padavina, bezvodni su. U ovim kraškim terenima ni kap vode ne otiče na površinu već ponire u jame, ponore i pukotine. Dakle, ni kišovitijeg kraja ni bezvodnijeg površinskog terena od crnogorskog krša. Život ljudi ovdje je moguć samo uz uslov da se kišnica skuplja u cistijerne (bistijerne). Sasvim su drugačije hidrografske osobine terena u sjevernim i sjeveroistočnim djelovima Crne Gore. Kako se tamo nailazi na veliko rasprostranjenje vododrživih stijena, to se javlja izdanska voda. Njome se hrane mbrojni izvori i vodeni tokovi.

CISTIJERNA (BISTIJERNA) Rezervoar (bunar) za sakupljanje kišnice, posebno u bezvodnim krajevima.

Opiši podzemne vode.

Vrela i izvori Jedna od hidroloških specifičnosti Crne Gore su snažni kraški izvori koji se nazivaju vrela. Prema mjestu na kojem izbijaju, razlikuju se pećinska, pukotinska, sakrivena, podmorska i druga vrela. Lijepi primjeri pećinskih vrela su: Obodsko vrelo, izvorište Crnojevića rijeke, vrela Sopot i Spila u Risnu, vrelo bjelopoljske Bistrice koja izbija iz pećine u Đalovića klisuri. Sakrivena vrela javljaju se obično ispod strmih krečnjačkih litica, gdje je proces oburvavanja pokrio pukotine iz kojih izbijaju vrela. Primjer ovakvih vrela je Ljuta u primorju, Perućica u Donjoj Zeti, Manastirsko vrelo u Beranskoj kotlini. Pukotinska vrela su česta u kršu. U takva spadaju vrela Vidrovana i Vukovo vrelo u Nikšićkom polju. Duž primorja, brojna su slanasta (bočatna) vrela, kod njih podzemni kanali se prije izbijanja vode spuštaju ispod nivoa mora.

Jedno vrelo u kraškom terenu 38

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

Najviše ih ima u Boki Kotorskoj. Takođe, duž primorja ima veliki broj slatkovodnih podmorskih vrela, koje se nazivaju vrulje. Vrulje dobijaju vodu iz kopnenog zaleđa. Lako se zapažaju, osobito kad je more mirno, jer voda iz njih snažno izbija na površinu i razvija koncentrične valove. Vrulja ima najviše oko Volujice, između Srebrne obale i Ulcinja i u Bokokotorskom zalivu.

U Skadarskom jezeru veliki je broj vrela nazvanih jezersko oko. Ova vrela izbijaju iz potopljenih vrtača, najčešće 10 do 200 m udaljenih od obale. Najdublje je Raduško oko (60 m), dok su ostala između 10 i 20 m dubine. U kraškim predjelima brojna su vrela, pored rječnih tokova ili u njihovim koritima, koja imaju karakter estavela. Estavele su vrela, koja u vrijeme visokog vodostaja funkcionišu kao vrela, a u sušnom periodu gutaju vodu i rade kao ponor. Veoma rijetku hidrološku pojavu u kršu predstavljaju potajnice ili mukavice. Mukavice čine posebnu vrstu vrela, iz njih voda ističe u prekidima, zato ih nazivaju «vrela na mahove» ili «vrela na preskoke». Estavela Gornjepoljski vir

Pojava se objašnjava postojanjem podzemne šupljine, koja se stalno puni vodom i prazni kroz sifonski kanal pod pritiskom. Sifon odvodnog kanala je viši od dna šupljine i kada voda ispuni kanal, potisne vazduh, u vrh kanala se stvori vakum koji usisava vodu iz šupljine i ona, po principu krive natege, ističe brže od doticaja. Kada se nivo u šupljini spusti do dna nastaje prekid oticaja i proces se ponavlja. Najpoznatija mukavica je Vidov potok u Nikšićkom polju. U Vidovom potoku smjenjuju se intervali oticanja vode (od 35 do 120 minuta) i prestanka oticanja (od 10 do 25 minuta). Mineralni izvori u Crnoj Gori se javljaju u četiri odvojena područja. To su sumporovite termomineralne vode kod Ulcinja, slanaste mineralne vode u Igalu, termomineralne vode u koritu Komarnice i ugljeno-kisele mineralne vode u slivu Lima i Ibra. Mineralne vode na prostoru Ulcinja javljaju se u četiri lokacije, najpoznatiji su izvori u uvali Valdanos i na Ženskoj plaži. Povoljna svojstva i izdašnost termomineralnih voda ulcinjskog područija tek treba da budu iskorišćeni kao dio ukupne zdravstveno - turističke ponude. U Igalu ima četiri jača i nekoliko manjih mineralnih izvora u dolini rječice Sutorine. Glavni izvor koristi se za potrebe banje Igalo. Koliko zbog mineralne vode, gosti u banju dolaze još više zbog ljekovitog mineralnog blata koje se nalazi u zoni izvora, na ivici zaliva.

Navedi različite vrste vrela i izvora. Šta su estavele, a šta su mukavice?

GEOGRAFIJA

U dolini Lima, oko Bijelog Polja, registrovano je oko 30 izvora i bunara hladne mineralne vode. Najveću izdašnost imaju izvori Banje selo, Čeoče (čija se voda koristi za flaširanje mineralne vode Rada) i Donji Nedakusi. U Bijelom Polju postoji i fabrika mineralne vode “Rada”. Značajni izvori mineralne vode postoje i nedalako od Rožaja, uz dolinu Begajskog potoka i uz rječicu Županicu. U kanjonu Komarnice postoji izvor termomineralne vode, međutim on je nedostupan jer je potopljen vodom Pivskog jezera, prilikom izgradnje brane na Mratinju.

39

3

PRIRODNE KARAKTERISTIKE CRNE GORE Rijeke Poznato je da crnogorske rijeke otiču u dva mora: Crno i Jadransko. Sliv Crnog mora obuhvata oko 52% teritorije Crne Gore, a jadranskom slivu pripada oko 48% teritorije. Jadranskom slivu pripadaju: kratki tokovi u primorju, Morača sa Zetom, Rijeka Crnojevića i Bojana. U Crnogorskom primorju malo je tokova i uglavnom su svi vrlo kratki. Najduži tok u Boki Kotorskoj je Sutorina, duga 7 km. Na području budvanske rivijere važnije rječice su Grđevica i Bečićka rijeka, a na prostoru Reževića, Reževićka rijeka. U barskom primorju važniji tokovi su: Botun (6,5 km), Željeznica (9,5 km) i Rikavac (17 km). Ulcinjsko primorje bogatije je vodom od ostalog dijela Crnogorskog primorja. Hidrografsku mrežu čine više rijeka: Bratička, Mala i Velika Brdela, Miđanska rijeka i Rastička rijeka. Jedina veća rijeka na primorju je Bojana, otoka Skadarskog jezera, koja se nakon toka od 44 km uliva u Jadransko more. Bojana teče ravnicom, meandrira, ima mali pad, 22 cm/km. Granica između Crne Gore i Albanije ide Bojanom od Borja do ušća, na dužini od 24,5 km. Kod sela Sv. Nikola rijeka se dijeli u dva rukavca. Desni rukavac i ostrvo Ada pripadaju Crnoj Gori, a granica ide lijevim rukavcem.

Bojana 40 0

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

Cijevna

GEOGRAFIJA

Morača

41

Morača

3

PRIRODNE KARAKTERISTIKE CRNE GORE

Crnojevića rijeka

Zeta

Morača je najduža rijeka jadranskog sliva, sa tokom od 98 km. Nastaje od brojnih izvora i potoka, ispod Vragodola u Moračkim planinama, na 1650 m nadmorske visine. Na putu do ušća prima brojne pritoke, od kojih su najveće Zeta, Mrtvica, Ribnica, Mala rijeka i Cijevna. U gornjem toku je planinska rijeka. U srednjem toku se sužava u velelepni kanjon Platije, dugačak 35 km i dubok 1000 m. U donjem toku je ravničarska rijeka. Uliva se u Skadarsko jezero, a iz jezera vodu odvodi otoka Bojana. Zeta nastaje u dijelu Nikšićkog polja bogatog površinskim vodama i tekla je do ponora Slivlje (prije izgradnje HE Perućica, akumulacija, kanala i cjevovoda). Donja Zeta nastaje od vrela Glava Zete i više manjih vrela. Zeta dalje protiče Bjelopavlićkom ravnicom, gdje dosta vijuga i prima manje pritoke. Uliva se u Moraču malo sjevernije od Podgorice, zanimljivo da je bogatija vodom od Morače, a ipak je njena pritoka. Crnojevića rijeka nastaje iz vrela Obodske pećine. Duga je 12 km i uliva se u Skadarsko jezero čije su vode potopile njen tok i pretvorile ga u živopisni zaliv. Crnomorskom slivu pripadaju sve veće rijeke planinskog dijela Crne Gore: Piva, Tara, Lim i Ćehotina. Sve se ulivaju u Drinu na teritoriji Bosne i daju joj tri puta veću količinu vode nego sve ostale pritoke u srednjem i donjem toku. Crnomorskom slivu pripada i izvorišni dio Ibra, koji teče prema Kosovu u pravcu istoka, a kod Kosovske Mitrovice naglo skreće na sjever. Ibar izvire iz 6 vrela ispod planine Hajle. Ima dužinu od 276 km od čega na teritoriji Crne Gore 35 km. Najveća je desna pritoka Zapadne Morave. Piva nastaje spajanjem Komarnice i Sinjca (Pivsko oko potopljeno izgradnjom brane za HE Piva). Dužina toka zajedno sa Komarnicom, do Šćepan polja, gdje se sastaje sa Tarom i gradi Drinu, iznosi 82 km. Komarnica izvire ispod Durmitora i duga je 48 km. Njen poznati kanjon Nevidio dug je 4 km. Izvorište Tare nalazi se ispod Komova, a ona protiče kroz najživopisnije krajeve naše zemlje. Ona prima vodu iz mnogih vrela i potoka i manjih rječica. Dužina toka Tare iznosi 158 km, a prosječan proticaj kod Šćepan polja je 82 m³/s. Hidrološka ljepota Tare najbolje se može doživjeti splavarenjem ili obilaskom pješačkim stazama. Mnogi ljubitelji prirode smatraju da je kanjon Tare najljepši na svijetu.

42 2

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

GEOGRAFIJA

Tara

Lim

43

3

PRIRODNE KARAKTERISTIKE CRNE GORE

Piva

Ćehotina

Ćehotina je desna pritoka Drine duga 136 km. Nastaje od pećinskog vrela Glava Ćehotine i većim dijelom toka 108 km teče teritorijom Crne Gore. Lim je najveća pritoka Drine. Dužina njegovog toka je 219 km, od čega na teritoriji Crne Gore 87 km. Izvire iz Plavskog jezera. Prima vodu od brojnih pritoka sa okolnih planina. Crnogorske rijeke predstavljaju izuzetno prirodno bogatstvo. Veći dio njih prolazi kroz prirodno očuvane krajeve, a one su još uvijek dobrim dijelom nezagađene.

Na linijama upiši nazive brojevima Zadatak označenih rijeka: 1) ________________ 2) ________________ 3)________________ 4)________________

Koje rijeke pripadaju crnomorskom slivu? Uporedi rijeke jadranskog i crnomorskog sliva, u odnosu na dužinu toka, količinu vode i druge osobine.

44 4

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

Jezera U Crnoj Gori jezera predstavljaju značajan dio voda. Najveću vodenu slatkovodnu površinu čini Skadarsko jezero. U ulcinjskom kraju su Šasko i Zogajsko jezero. Na planinama, pored 33 planinska jezera, «gorske oči», ima i veliki broj planinskih lokava i bara. Pored prirodnih, postoji i sedam vještačkih jezera, koja su stvorena za potrebe proizvodnje električne energije, navodnjavanje, vodosnabdijevanje i industrije.

Skadarsko jezero

Skadarsko jezero se nalazi u podgoričko – skadarskoj kotlini. Crnoj Gori pripadaju dvije trećine jezera, a Albaniji jedna trećina. Zaštićeno je kao nacionalni park. Nastalo je tektonskim pokretima, kraškom i rječnom erozijom. Okruženo je Zetskom ravnicom, ograncima Lovćena, planinama Sutorman, Rumija, Taraboš i ograncima Prokletija. Skadarsko jezero je kriptodepresija, što znači da mu je dno ispod nivoa mora, a površina iznad nivoa mora.

GEOGRAFIJA

Skadarsko jezero

45

3

PRIRODNE KARAKTERISTIKE CRNE GORE

ur žur ožu rmož Grm

Moračnikk

Proteže se u smjeru jugoistok- sjeverozapad na dužini od 43 km, s prosječnom širinom od 14 km. Površina jezera varira u toku godine, kreće se od 370 km² do 540 km². Prosječna dubina je 4-7 m, a u potopljenim vrtačama zvanim Oka i do 60 m. U jezeru su brojna mala krečnjačka ostrva: Vranjina, Grmožur, Starčevo, Beška, Moračnik, Gorica i dr. Skadarsko jezero je jedno od najvećih staništa ptica, 279 vrsta ornitofaune.

Objasni značaj Skadarskog jezera za Crnu Goru.

46 6

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

Šasko jezero nalazi se na desnoj strani rijeke Bojane. Leži u plitkoj udolini izmeću Briske gore na jugozapadu i Šaskog brda prema sjeveru. Površine je 3,6 km², a srednja dubina jezera je 4 m. Prokopanim kanalom između Šaskog jezera i Bojane regulisano je uzdizanje i spuštanje nivoa jezera, preko nivoa rijeke Bojane. U sredini Ulcinjskog polja, ravnice između Briske gore i mora, u dijelu zvanom Zogajsko polje, nalazi se Zogajsko jezero ili blato. Izgradnjom solane, jezero je pretvoreno u basene slane vode, čija je ukupna površina 1,2 km².

Šasko jezero

petanovo

a Ledničko K

jezero

GEOGRAFIJA

Planinska jezera su glečerskog (ledničkog) porijekla. Predstavljaju ukras crnogorskih planina. Na planinskoj skupini Volujak, Maglić i Bioča nalaze se 3 jezera, 11 u višim i 2 manja u nižim područjima Durmitora, 2 na Sinjajevini, 2 na Lukavici, 6 na Bjelasici, 2 na Visitoru, 5 na Prokletijama.

47

3

PRIRODNE KARAKTERISTIKE CRNE GORE

C Crno jezero je simbol Durmitora. Uokvireno je gustim če četinarskim šumama, a neposredno iznad jezera se iz izdiže vrh Međed. Čini ga Veliko (površine 358 556 m²) i Malo jezero (površine 188 516 m²) koja leže na 1422 m nadmorske visine. Spojena su jezerouzinom i imaju ob oblik leptir mašne. Tokom sušnog ljeta nivo Malog jje jezera se spusti pa jezerouzina postaje vodopad. Jezero je uudaljeno 3km od Žabljaka.

Crno jezero

Na Bjelasici je najpoznatije, a ujedno i najljepše, Biogradsko jezero (površine 270 000 m²). Udaljeno je 4 km od puta Kolašin – Mojkovac. Leži na 1094 m nadmorske visine, iza čeone morene, u terminalnom basenu. Okruženo je očuvanom šumom i čini dio nacionalnog parka Biogradska gora. Njegova pritoka je Biogradska rijeka, a otiče ponornicom dugom 4 km, koja se uliva u Taru. Na Bjelasici su još: Veliko i Malo Šiško jezero, Veliko i Malo Ursulovačko jezero i Pešića jezero.

Biogradsko jezero

Šiško jeze

ro

48

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

Na Prokletijama su tri planinska jezera, od kojih je najveće Plavsko. Nastalo je u terminalnom basenu Plavskog valova* pregrađenog 80 m visokom čeonom morenom. Nalazi se na 906 m nadmorske visine i ima površinu od 2 km², to je najveće ledničko jezero u Crnoj Gori. Iz jezera otiče Lim.

VALOV Valov ili ledničko korito je dolina kojom se kretao lednik, strmih je strana sa široko zaravnjenim dnom

*valov- ili ledničko korito je dolina kojom se kretao lednik,

strmih je strana sa široko zaravnjenim dnom Plavsko jezero

Kakva su po postanku planinska jezera u Crnoj Gori? Navedi razliku između Plavskog i Crnog jezera. Navedi u koje se svrhe koriste vještačka jezera u Crnoj Gori.

GEOGRAFIJA

Vještačka ili akumulaciona jezera su izgrađena u posljednjih 50 godina. Ima ih 7, sa ukupnom površinom od oko 40 km². Za proizvodnju električne energije, u Nikšićkom polju, zemljanim branama zagrađena su tri vještačka jezera: Slano, Krupac i Vrtačko. Jezera su povezana kanalima, a njihove vode se odvode podzemnim tunelom i cijevima do turbina Elektrane. Da bi se obezbijedila tehnička voda za potrebe Željezare u Nikšiću, pregrađivanjem Gračanice formirano je Liverovićko jezero. Grahovsko jezero, koje je formirano u izvorišnom dijelu Grahovske rijeke, služi za navodnjavanje i vodosnabdijevanje. Za potrebe dobijanja električne energije, izgrađena je brana na Pivi, iza koje je stvoreno 42 km dugačko Pivsko jezero. Bilećko jezero nastalo je izgradnjom brane na Trebišnjici, a jednim dijelom pripada Crnoj Gori, dok je većim dijelom u Bosni i Hercegovini. Otilovićko jezero, na Ćehotini, stvoreno je za potrebe Termoelektrane u Pljevljima.

49

3

PRIRODNE KARAKTERISTIKE CRNE GORE BILJNI I ŽIVOTINJSKI SVIJET Crna Gora predstavlja jednu od najbogatijih prirodnih riznica u jugoistočnoj Evropi. Rijetke su zemlje koje imaju tako raznovrsno i složeno bogatstvo biljnog i životinjskog svijeta. Na kopnu, u zemlji, u vazduhu, u tekućim vodama, u jezerima, u moru, buja živi svijet u hiljadama oblika.

Biljni svijet Crna Gora je u florističkom pogledu jedan od najinteresantnijih krajeva jugoistočne Evrope. Posebno je značajno da se u crnogorskoj flori nalazi veliki broj endemičnih, reliktnih i rijetkih biljnih vrsta. Utvrđeno je postojanje više od 220 endemita jugoistočne Evrope, a od toga su 20 njih endemiti Crne Gore. Crna Gora se nalazi na granici različitih vegetacionih regija: sredozemne, koja zahvata Crnogorsko primorje, Zetsku i Bjelopavlićku ravnicu; evro-sibirske, koja zahvata unutrašnje djelove srednjih visina; alpsko-nordijske, koja zahvata visoke planine. Raznolikost prirodnih elemenata i uticaj čovjeka uslovili su velike razlike u vegetacionom pokrivaču između pojedinih djelova Crne Gore. Najadekvatnija je visinska podjela vegetacije na četri tipa, od kojega jedan pripada sredozemnom, a ostala tri kontinentalnom području. Duž niskog primorja je pojas zimzelene vegetacije. Rijetke šume čini zimzeleno drveće, najviše sredozemni četinari i zimzeleni hrast, a ima i čempresa, agava i kaktusa. Makija se razvila na mjestima posječenih šuma, sastoji se od zimzelenog, često bodljikavog šiblja raznih biljaka, najviše od zelenike, lovora, pelima, ruzmarina i dr. U primorju se od biljnih kultura najviše gaje smokve, agrumi, masline. Niske šume i šikare bijelog graba nastavljaju se na zimzeleni pojas. U dolini Zete, Nikšićkom polju i na cijelom prostoru dubokog krša, šume i šikare bijelog graba počinju od ravnih polja, a na njih se nastavlja pojas crnog graba.

Makija 50 0

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

Bukova šuma

U planinskoj oblasti jasno se uočava pojasna smjena različitih tipova šuma od podnožja ka vrhovima planina. U nižim djelovima planinske oblasti rastu listopadne hrastove šume. Iznad hrasta je pojas bukve, a potom pojas četinarskih šuma (jela, bor, smrča, a na nekim planinama na još većim visinama, bor krivulj, kleka, molika, munika). Planinski pašnjaci ili suvati su iznad pojasa četinara. Šume zahvataju 49% ukupne površine Crne Gore. Očuvane šume, po procjeni, čine polovinu ukupne površine pod šumama. Zanimljiv je biljni svijet slatkih voda, rijeka i jezera. I Jadransko more ima zaseban biljni svijet, koji se sastoji od raznolikih morskih trava, algi, morskih salata i dr. Ljudi su na prostor Crne Gore donijeli mnogo novih biljnih vrsta.

Gospina papučica

Lakušićev karanfil

Malijev jeremičak

Crvena pucalica

GEOGRAFIJA

Danas je u poljoprivredi mnogo u upotrebi krompir i kukuruz, porijeklom iz Amerike, zatim je donešen bagrem, kao i razne vrste agava kojih ima na primorju.

51

3

PRIRODNE KARAKTERISTIKE CRNE GORE Životinjski svijet Fauna Crne Gore takođe je bogata i raznovrsna. Na bogatstvo faune uticala je raznovrsnost prirodnih predjela, razne vrste šuma, biljni svijet uopšte i različita klima. Ipak, Crna Gora se po svojoj fauni bitno ne razlikuje od susjednih biogeografskih područja južne i srednje Evrope.

Divlja svinja

Divokoza

Lisica

Vuk

U Crnoj Gori živi 65 vrsta sisara. Od papkara najbrojnije su divlje svinje, koje nastanjuju listopadne šume. Divokoze i srndaći danas su uglavnom sačuvani u nacionalnim parkovima. Znatno su prorijeđeni i mesožderi: divlja mačka, lisica, vuk, šakal. Nešto više, ima i krznaša: vidra, jazavac, zec... Na većem broju planina javlja se mrki medvjed. U svim krajevima živi jež i krtica, dok pećine nastanjuje slijepi miš. U Crnoj Gori registrovano je oko 300 vrsta ptica. Na visokim planinama najprisutniji je soko, a rjeđi su suri orao i bjeloglavi sup. U šumama stanište su našli veliki tetrijeb, djetlić, sjenica, slavuj i dr., a po livadama i pašnjacima brojne vrste ptica pjevačica. 52

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

Soko

Tetrijeb

Bogatstvom u fauni ptica posebno se ističe Skadarsko jezero. Tu žive razne vrste čaplji, kudravi pelikan, ćubasti gnjurac, kormoran i mnoge druge vrste. Područje jezera je značajno zimovalište za ptice selice iz sjevernih krajeva evropskog kontinenta. Od gmizavaca najčešća je barska i rječna bjelouška, poskok, šarka, smuk, slepići i tri vrste guštera. Fauna slatkovodnih riba je bogata velikim brojem endemskih vrsta. Tu se posebno ističe Skadarsko jezero, gdje živi više od 45 vrsta riba. Ekonomski su najznačajnije ukljeva, krap i skobalj. Planinske rijeke i jezera bogate su potočnom pastrmkom i mladicom, a sve više, zahvaljujući poribljavanju, i kalifornijskom pastrmkom. Fauna Jadranskog mora je takođe raznovrsna. U priobalnom dijelu žive školjke, puževi, račići, a malo dublje mogu se sresti jastozi. Od riba najzastupljenije su: sardela, tunj, skuša, šnjur, neke vrste morskih pasa i dr. Najzastupljeniji glavonožac je lignja, a od sisara delfin. Na pjeskovitoj obali stanište su našli dugorepi rak, gambor i mnoštvo školjki. Naravno, u fauni Crne Gore zastupljene su i domaće životinje, goveda, koze, ovce, svinje, konji i živina. Flora i fauna Crne Gore najviše je ugrožena raznim narušavanjem staništa, lovom, širenjem poljoprivrednih površina, sječom i degradacijom šuma i drugih eko-sistema.

Međed

Skobalj

Jezerska pastrmka

Kalifornijska pastrmka

Pelikan

53

54 4

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

55

GEOGRAFIJA

3

PRIRODNE KARAKTERISTIKE CRNE GORE Zagađenje i zaštita prirode u Crnoj Gori Naše vrijeme karakteriše opšta zabrinutost zbog posljedica industrijalizacije, nekontrolisanog razvoja tehnologije i urbanizacije. Posljedice se manifestuju zagađenjem životne sredine i otuđenjem čovjeka od prirode. Pitanje je kako zaštititi prirodnu sredinu da ona ostane biološki zdrava, lijepa i za rekreaciju ugodna, a da se ne uspori opšti društveni razvoj i porast životnog standarda ljudi. Zaštita prirode nije samo pravni, zakonodavni ili politički akt, ona označava odnos pojedinca, države i cijele nacije prema prirodi. Država Crna Gora je svoj odnos prema prirodi potvrdila donošenjem Deklaracije o ekološkoj državi. Do sada je u Crnoj Gori zaštićeno oko 40 prirodnih dobara prostornog karaktera. Među zaštićenim područijima prirode najveći dio zauzimaju nacionalni parkovi. Od zaštićenih dobara najbrojniji su spomenici prirode, 18 morskih plaža, tri kanjona i klisure (kanjon Komarnice, kanjon Pive nizvodno od brane, Đalovića klisura). Zatim, rezervati prirode i predjeli posebnih oblika i prirodne rijetkosti – zaštićene biljne vrste (54) i zaštićene životinjske vrste (314). Planirano je da se cijeli sliv Morače (sa živopisnim kanjonom Platije) i Visitor zaštite kao predjeli posebnih prirodnih oblika. Kanjonska klisura rijeke Cijevne kroz Ćemovsko polje u planu je da se zaštiti kao spomenik prirode. Pored područija nacionalne zaštite u Crnoj Gori postoje i četiri područja koja uživaju međunarodnu zaštitu: Dolina rijeke Tare (UNESCO, Svjetski rezervat biosfere); Durmitor sa kanjonom Tare (UNESCO, Svjetsko prirodno nasljeđe); Kotorsko-risanski zaliv (UNESCO, Svjetsko prirodno i kulturno nasljeđe); Skadarsko jezero (Ramsarsko područije, stanište ptica močvarica). U Crnoj Gori je zaštićeno za sada 40 prirodnih područja, navedi neke od njih.

U prirodnoj sredini treba spriječiti zagađenje reljefa, tla, voda, vazduha, biljnog svijeta i slično, a time će biti zaštićen i čovjek kao dio prirode. Zaštita reljefa ima za cilj da spriječi narušavanje izgleda prirodnog prostora od strane čovjeka. Međutim, često se nemilosrdno narušava skladan izgled reljefa, osobito izgradnjom saobraćajnica, eksploatacijom građevinskog materijala i ruda. Kamenolomi na više mjesta u primorju i u unutrašnjosti, ostavljaju vrlo vidne rane u reljefu, napravljene neplanskim korišćenjem kamena. Izgled reljefa mijenja, kopanje materijala za zemljane brane vještačkih jezera, korišćenje pijeska i šljunka iz korita naročito Gračanice, Morače, duž toka Lima, Ćehotine i njihovih pritoka. Kopanje boksita oko Nikšićkog polja, zatim rude cinka i olova u rudnicima Šuplja stijena i Brskovo, kopanje uglja u Pljevaljskoj i Beranskoj kotlini rađeno je, takođe, bez dovoljno brige oko uređenja prostora. Poslije eksploatacije rude, kamena, šljunka, pijeska, gline i uravnavanjem, pošumljavanjem i drugim radovima, prostor se mora dovesti u što prirodniji izgled. U Crnoj Gori je izražena opšta ograničenost ravnica, one ukupno zahvataju oko 5% teritorije. Povoljna okolnost je da se najveći dio ravničarskog zemljišta nalazi u primorju i srednjoj Crnoj Gori, gdje su i klimatske prilike najpovoljnije. Međutim, 90% površine Crne Gore čine tereni sa izrazitim nagibom, a kako se biljni pokrivač dosta uništava, to je problem erozije vrlo izražen u mnogim djelovima Crne Gore. 56 6

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

Problem predstavljaju i poplave, jer od njih stradaju najkvalitetnija i najplodnija nizijska zemljišta. To su, na prvom mjestu, zemljišta Zetske ravnice, oko Skadarskog jezera. Poplave zahvataju i prostor oko Bojane, jedan dio Bjelopavlićke ravnice, dio Nikšićkog polja, kao i dio Plavske, Beranske, Pljevaljske i Bjelopoljske kotline.

Kako čovjek može da mijenja reljef? Navedi neke primjere uništavanja reljefa u Crnoj Gori i šta treba preduzeti da bi se takvo stanje saniralo.

Zagađenje zemljišta od industrijskih objekata predstavlja dosta izraženu pojavu. Skoro svi industrijski objekti u Crnoj Gori izgrađeni su na poljoprivrednim površinama. Oduzete su poljoprivredno najkvalitetnije površine, a uz to i zemljište u okolini dovedeno je u opasnost da bude zagađeno. Najveću opasnost predstavljaju industrijske otpadne vode. One zagađuju podzemne vode, a time i zemljište. Opasnost od zagađenja zemljišta od industrijskog otpada najveća je u oblasti južno od Kombinata aluminijuma u Podgorici. Drugo područje je oko Ulcinjskih solana, zatim oko Termoelektrane u Pljevljima, a zatim dijelom i u Nikšićkom polju oko više industrijskih pogona, kao i u Bjelopavlićkoj ravnici.

Uništavanje zemljišta

U zaštiti prirode posebno mjesto imaju mjere zaštite šuma. Šumsko bogatstvo u velikoj mjeri postalo je predmet stihijske sječe i neracionalne prerade. Bez obzira na vlasništvo (privatno ili državno), neophodno je uspostaviti punu zaštitu i plansko korišćenje ovog važnog dijela prirodne sredine.

Znatan dio crnogorskih rijeka ima čistu vodu. Međutim, jedan dio je zagađen. To su: Zeta, Morača nizvodno od Podgorice, Ćehotina nizvodno od Pljevalja, Lim nizvodno od Berana. Zagađivanje rijeke Zete počelo je 1957. godine puštanjem u rad Željezare u Nikšiću. U posljednjih 30 godina Željezara je preduzela mnoge mjere da fenol ne ulazi u otpadne vode. Vode Zete dosta se zagađuju od otpadnih voda drugih industrijskih pogona, ali još više od komunalnih otpadnih voda. Godine 2007. pristupilo se obnovi i rekonstrukciji uređaja za prečišćavanje otpadnih voda Nikšića, što bi trebalo da obezbijedi da Zeta bude čista, a i rječni tokovi nizvodno sve do Skadarskog jezera.

GEOGRAFIJA

Eksploatacija ljekovitog i aromatičnog bilja, koja je posljednjih godina vrlo intenzivna, mora biti planirana, jer može doći do nestajanja mnogih vrsta biljaka. Zaštita flore i vegetacije treba da bude zasnovana na temeljnim istraživanjima o stanju i zaštićenosti pojedinih biljnih vrsta, na neophodnosti proširenja zakonom zaštićinih biljnih vrsta, podizanju opšteg nivoa obrazovanja i neophodne opšte svijesti o značaju zaštite biljnog svijeta.

57

3

PRIRODNE KARAKTERISTIKE CRNE GORE

Rijeka Morača uzvodno od ušća Zete je čista, a nizvodno je zagađena od Zete i industrijskih i komunalnih voda Podgorice. Sa desne strane Morače izgrađen je uređaj za prečišćavanje komunalnih i industrijskih voda Podgorice, nedavno modernizovan i proširen. Najveću opasnost za zagađenje voda Morače predstavlja Kombinat aluminijuma. Uz sve mjere zaštite, do sada se nekoliko puta dogodilo da otpadne vode kombinata poteknu prema Morači. Rijeka Lim, uzvodno od Berana je čista, kao i sve njene pritoke. Puštanjem u rad Fabrike celuloze i papira (1963), od Berana je Lim bio zagađen. Prestankom rada ove fabrike (1988) došlo je do znatnih promjena u čistoći ove rijeke, ali se i dalje vode Lima zagađuju od komunalnih voda Berana i Bijelog Polja. Jalovište u Mojkovcu

Ćehotina je nizvodno od Pljevalja dosta zagađena, prvenstveno od komunalnih otpadnih voda Pljevalja, a zatim od Termoelektrane, od eksploatacije i transporta uglja. Rijeka Tara je jedna od najčistijih u Evropi. Izvjesne opasnosti za zagađenje vode Tare i dalje su prisutne samim postojanjem jezera otpadnih voda iz flotacije Brskovo, neposredno pored Mojkovca (na saniranju ovog jezera se uveliko radi). Zasad velika količina podzemnih voda u Crnoj Gori nije zagađena. Dakle, sva naselja u Crnoj Gori imaju mogućnost da koriste zdravu i čistu vodu. Zato neophodnu pažnju treba posvetiti zaštiti podzemnih voda, vrela i izvora, a posebno onih čije se vode koriste za potrebe stanovništva. Stalna briga mora biti i zaštita voda jezera, koja su zasad veoma čista. Najviše je u opasnosti od zagađenja Skadarsko jezero zbog mogućnosti zagađenja preko vode iz Morače i podzemnih voda. Posljednjih godina shvaćena je ozbiljnost ovoga problema, pa se vrše temeljna istraživanja u cilju zaštite Skadarskog jezera. Zaštita planinskih jezera prije svega se odnosi na izučavanje sprječavanja njihovog postepenog zabarivanja i nestajanja. Jadransko more je duž Crnogorskog primorja čisto. Opasnost zagađenja mora prijeti od otpadnih voda gradskih naselja, lučkog prometa i industrije. Mjere zaštite posebno treba primjeniti kada je riječ o Barskoj luci i brodogradilištu u Bijeloj. Navedi glavne zagađivače voda i mjere koje treba da se preduzmu da bi se spriječilo zagađenje voda.

Vazduh je u Crnoj Gori čist, posebno na prirodno očuvanom prostoru, van gradskih naselja. Ali, klimatske promjene zapažaju se i u Crnoj Gori, osobito na prostoru gdje se šire gradovi. Povećanje zagađenosti vazduha česticama prašine utiče na stvaranje magle, povećava oblačnost i količinu padavina. Glavni izvori zagađenja vazduha u Crnoj Gori su industrijska postrojenja koja ispuštaju štetne materije: sumpor-dioksid, ugljen-dioksid, sumpornu kiselinu, ugljen-monoksid, azot-monoksid i dr. Izvori zagađenja su i saobraćajna sredstva, ložišta u domaćinstvima i razni oblici komunalnog zagađenja. Najviše su ugroženi gradovi Pljevlja i Podgorica. Crna Gora je područje raskošnih prirodnih ljepota i jedinstvenih prirodno-geografskih specifičnosti, ima sve uslove da postane rekreacioni centar evropskog i svjetskog značaja. 58 8

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

NACIONALNI PARKOVI Nacionalni parkovi su prirodna i kulturna dobra od opšteg interesa. Zakonom su u njima zabranjene ljudske djelatnosti koje bi nanijele štetu osnovnom cilju njihove zaštite. Prvi nacionalni park u svijetu je Yelouston u SAD, proglašen 1872. godine. U Evropi prvi nacionalni park proglašen je 1914. godine u Švedskoj. Skupština Crne Gore, 1952. godine, proglasila je nacionalnim parkovima: Lovćen, Durmitor i Biogradsku goru. Skadarsko jezero je nacionalnim parkom proglašeno 1983. godine, a odlukom Skupštine Crne Gore 2009. godine proglašen je i nacionalni park Prokletije. Nacionalni parkovi u Crnoj Gori su otvorenog tipa. Njihova je specifičnost da je, na relativno malom prostoru, priroda očuvana, raznovrsna i složena, kao malo gdje u svijetu.

NP Lovćen

Nacionalni park Lovćen obuhvata istoimenu planinu koja ima dominantan geografski položaj prema zaravni Katunskog krša, podgoričko-skadarskoj kotlini, Boki Kotorskoj i središnjem dijelu Crnogorskog primorja. Lovćen, njegova uzdignutost i široko otvaranje vidika sa vrhova, uslovili su pretvaranje planine u simbol naroda. Na Jezerskom vrhu nalazi se mauzolej Petra II Petrovića Njegoša, pa je Lovćen, sa ovim kulturno-istorijskim spomenikom, postao važan dio identiteta Crne Gore i Crnogoraca.

GEOGRAFIJA

NP Lovćen

59

3

PRIRODNE KARAKTERISTIKE CRNE GORE

Nacionalni park Lovćen zahvata centralni, najviši dio ove planine. Površina parka je 6400 ha i pripada opštinama Cetinje i Budva. Najviši djelovi planine su grebeni Jezerski vrh, Štirovnik, Humovi i dr. Između planinskih vrhova su uvale i dolovi, otvoreni prema nižim djelovima planinskih padina. Ivanova korita su najveća uvala, oblika manje zaravni. Od ukupne površine NP Lovćen, 61% je pod šumom, dok je ostalo zemljište kamenjar, pašnjaci, livade i oranice. Najveći procenat šume čine bukve. Znatno je prisustvo i gorskog javora, graba i lipe, dok je šuma crnog bora raširena oko Jezerskog vrha. U sjeveroistočnom dijelu planine, kao strogi zabran, čuva se endemična šuma bora munike. Objekti na Ivanovim koritima i mauzolej na Lovćenu povezani su putem dugim 20 km sa Cetinjem i privlače veliki broj posjetilaca. Pun turistički razvoj dostići će se izgradnjom uspinjača, koje bi povezivale mjesta u primorju sa vidikovcima na Lovćenu.

NP Durmitor

NP Durmitor 60 0

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

Nacionalni park Durmitor obuhvata kanjon Tare i njenih desnih pritoka Vaškovske rijeke i Drage, Zabojsko jezero na Sinjajevini, masiv Durmitora, djelove Pivske planine, kanjon Sušice, izvorišni dio Bukovice i veći dio Jezera drobnjačkih. Ukupna površina parka je 39000 ha, a taj prostor pripada opštinama: Žabljak, Pljevlja, Plužine, Šavnik i Mojkovac. Kanjon Tare od ušća Bistrice do Šćepan polja uključen je 1987. god. u red Svjetskih ekoloških rezervata, a nacionalni park Durmitor 1980. god. u spisak Svjetske kulturne i prirodne baštine pod starateljstvom Ujedinjenih nacija. Ovom odlukom nacionalni park Durmitor svrstan je u 25 najpoznatijih prirodnih dobara u svijetu, koja imaju neprocjenjivi značaj i univerzalnu vrijednost. Nacionalni park Durmitor se odlikuje brojnim prirodnim ljepotama, među kojima se ističu vrhovi Bobotov kuk, Međed i Savin kuk, brojne jame i pećine (jama na Vjetrnim brdima je najdublja u jugoistočnoj Evropi, 988 m dubine), veliki broj ledničkih jezera Crno, Zminje, Modro, Valovito i dr., lednik Debeli namet, kao i veliki broj izvora od kojih su neki iznad 2000 m nadmorske visine.

GEOGRAFIJA

Nacionalni park Durmitor je bogat biljnim i životinjskim svijetom i brojnim endemičkim biljkama. U okviru nacionalnog parka Durmitor izdvojeno je sedam zona, koje imaju poseban režim zaštite, a to su: Crno jezero sa šumom u okolini; Prašuma smrče i jele u slivu Mlinskog potoka; Prašuma crnog bora na Crnim podima u kanjonu Tare; sliv Škrčkih jezera i kanjon Sušice; Zabojsko jezero sa najbližom okolinom; Barno jezero sa najbližom okolinom (biološki rezervat); uži dio kanjona Tare.

61

3

PRIRODNE KARAKTERISTIKE CRNE GORE NP Biogradska gora

Nacionalni park Biogradska gora zahvata dio Bjelasice i ima površinu 5400 ha. Nalazi se sa desne strane rijeke Tare, između Kolašina i Mojkovca, kuda prolazi magistralni put i željeznička pruga. Pripada opštinama Kolašin, Mojkovac i Berane. Najljepši dio parka je, ribom bogato, Biogradsko jezero. Njegova glavna pritoka je Biogradska rijeka, a podzemna otoka je Jezerštica, koja se uliva u Taru. Osim Biogradskog jezera parku, pripadaju još pet malih ledničkih jezera: Malo i Veliko Šiško jezero, Malo i Veliko Ursulovačko (Kurikućko) jezero i Pešića jezero. Nacionalni park Biogradska gora predstavlja biogeografsku posebnost. Poznata je šuma oko Biogradskog jezera sa stablima bukve, gorskog javora, jasena i brijesta od kojih su pojedina stabla stara i preko 500 godina, a dostižu visinu do 60 m. Ovaj prašumski rezervat, uz Perućicu u Bosni i Hercegovini i Bjelovšku pušku u Poljskoj, jedini su rezervati ovakve vrste u Evropi. Biogradska gora prvi put je stavljena pod zaštitu 1878. godine kao “Zabran knjaza Nikole”. 62 2

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

NP Skadarsko jezero Nacionalni park Skadarsko jezero (40000 ha) po mnogo čemu je specifično blago Crne Gore. To je najveća slatkovodna površina sa mnogo važnih istorijskih i kulturnih spomenika. Obuhvata dio jezera koji pripada Crnoj Gori i okolni priobalni prostor, na teritoriji opština Bar, Cetinje i Podgorica. Skadarsko jezero je veoma bogato ribama, u njemu živi više od 45 vrsta ribe. Najznačajnije su ukljeva, krap (šaran), jegulja i skobalj. Skadarsko jezero je najveći ptičji rezervat u Evropi sa više od 250 vrsta ptica. Jezero je utočište 23 vrste ptica koje su u Evropi ugrožene i zaštićene zakonom, a posljednje je stanište pelikana.

NP Skadarsko jezero

GEOGRAFIJA

U nacionalnom parku Skadarsko jezero, na ostrvima i po obodu jezera, brojni su istorijski spomenici iz perioda srednjovjekovne Duklje i Zete, kao i iz kasnijih perioda istorije Crne Gore. To su: crkve, gradine, utvrde, dvorci (Prečista krajinska, Vranjina, Žabljak Crnojevića, Obod, Beška, Moračnik, Kom, Brčeli, Starčevo i dr.). Najatraktivniji dio parka je Rijeka Crnojevića, vode Skadarskog jezera su potopile njen tok i formirale živopisni zaliv, u obliku fjorda.

63

3

PRIRODNE KARAKTERISTIKE CRNE GORE NP Prokletije

NP Prokletije

Nacionalni park Prokletije je najmlađi park u Crnoj Gori, proglašen odlukom Skupštine 2009. godine. Prokletije predstavljaju više planinskih lanaca u graničnom prostoru između Crne Gore i Albanije. Osnovni im je pravac pružanja jugozapad-sjeveroistok i formirane su na dodiru Dinarida i Šarskih planina. U reljefu dominiraju dugački planinski lanci, često međusobno izdvojeni dubokim dolinama i predstavljaju jedan od najljepših djelova Evrope. Glavni planinski lanac je dug 70 km i na njemu su vrhovi: M. Jezerce (2694) u Albaniji; Zla Kolata (najveći vrh u Crnoj Gori 2534 m), Maja Kolata (2528 m) i Maja rosit (2524 m) u Crnoj Gori. Prokletije su, poslije Alpa, planina sa najviše lednika u Evropi. Sa centralnih grebena prokletijskih planina u ledenom dobu spuštao se veliki lednik u dolinu Vrmoške rijeke, Grnčara i Vruje. U proširenju kod Gusinja lednici su se spajali, a dalje se lednička masa kretala dolinom Ljuče. Ovaj lednik završavao se na mjestu gdje je danas Plavsko jezero, formirano u terminalnom basenu. U udubljenjima koja su izdubili lednici formirana su jezera, među kojima se ističu Hridsko, Plavsko i Visitorsko jezero. Na Prokletijama su registrovane 42 vrste biljaka od međunarodnog značaja, koje su, zbog globalnog stepena ugroženosti, uključene u tzv. Evropsku crvenu knjigu (knjiga sa spiskom biljaka, životinja i pečuraka kojima prijeti uništenje). Posebnu atrakciju Prokletija predstavljaju rezervati endemičkog bora molike oko Hridskog i Visitorskog jezera. Koje tipove nacionalnih parkova poznaješ? Zadatak Kojem tipu pripadaju nacionalni parkovi u Crnoj Gori? Navedi karakteristike nacionalnih parkova u Crnoj Gori, pojedinačno. 64 4

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

DRUŠTVENE KARAKTERISTIKE CRNE GORE

4

STANOVNIŠTVO Kretanje broja stanovnika Promjena broja stanovnika Crne Gore u periodu 1921-2003 godine. Godina popisa

Broj stanovnika

1921.

311 341

1931.

360 044

1948.

377 189

1953.

419 873

1961.

471 894

1971.

529 604

1981.

584 310

1991.

615 035

2003.

620 145

Promjena broja stanovnika Crne Gore u periodu 1921 - 2003. godine

Broj stanovnika se određuje popisom stanovništva koje se vrši najčešće svake 10. godine. Na teritoriji Crne Gore u 20. vijeku sprovedeno je ukupno osam popisa. Prvi je obavljen 1921. godine, drugi 1931. godine, dok treći, predviđen 1941. nije realizovan zbog izbijanja Drugog svjetskog rata. Poslije završetka rata, 1948. sproveden je vanredni popis stanovništva. Sljedeći popis, koji je imao karakter redovnog, obavljen je 1953. godine. U 20 vijeku bila su još četiri popisa i to: 1961,1971,1981. i 1991. Prvi popis u 21. vijeku realizovan je 2003. godine.

Do 1991. godine broj stanovnika se računao po staroj metodi, a 2003. godine popis je izvršen po novoj metodi. Najbitnija razlika u ovim metodama odnosi se na stanovništvo na privremenom radu u inostranstvu: po novoj metodi ubrajaju se samo oni koji su manje od godinu dana na privremenom radu u inostranstvu. Po staroj metodi, koja se primjenjivala 1991. godine, te godine u Crnoj Gori je bilo 615035 stanovnika. Ako bi primjenili novu metodu, dakle bez onih na privremenom radu u inostranstvu taj broj bi iznosio 591269. Godine 2003. broj stanovnika bez onih koji su bili na radu u inostranstvu iznosio je 617740. Porast stanovništva između ove dvije popisne godine iznosio je 4,5%.

GEOGRAFIJA

U periodu od 1921. do 2003. godine ukupan broj stanovnika na teritoriji Crne Gore uvećan je za 361.737 stanovnika ili za 116,2%. Od popisa 1953. godine prosječno godišnje povećanje broja stanovnika neprekidno se smanjuje.

65

4

DRUŠTVENE KARAKTERISTIKE CRNE GORE U svojim proračunima rezultata popisa stanovništva 2003. godine Monstat (nekadašnji Zavod za statistiku Crne Gore) u broj stanovnika uključio je odsutne na radu u inostranstvu do jedne godine. Po tome je Crna Gora 2003. godine imala 620.145 stanovnika. Gustina naseljenosti. Uporedo sa porastom broja stanovnika, raste i gustina naseljenosti. U Crnoj Gori je 1948. godine živjelo 27 stanovnika na 1 km², a 2003. godine 45 stanovnika na 1 km² (po staroj metodologiji 48,7 stanovnika na 1 km²). Samo nekoliko zemalja sjeverne i istočne Evrope ima manju gustinu naseljenosti. Ali, velika je razlika u gustini naseljenosti između pojedinih krajeva Crne Gore.

Gustina naseljenosti

Građani u inostranstvu sa članovima svojih porodica u odnosu na stanovništvo u zemlji

Kretanje stanovništva po opštinama. Tako je 1981. u odnosu na 1971. godinu bilo sedam opština u Crnoj Gori u kojima je smanjen broj stanovnika (Cetinje, Danilovgrad, Žabljak, Kolašin, Plužine, Šavnik i Pljevlja). Prema popisu iz1991. godine, u odnosu na 1981. godinu u svim opštinama sjeveroistočne Crne Gore, osim u Rožajama i Mojkovcu, smanjen je broj stanovnika. Radi mogućnosti upoređivanja sa prethodnim godinama, za 2003. godinu u broj stanovnika po opštinama uključeni su i radnici na privremenom radu u inostranstvu. Broj takvih osobito je velik u nekim opštinama: u opštini Bar 5209, Ulcinj 6161, Podgorica 10278, Berane 5753, Bijelo Polje 6783, Plav 7755, Rožaje 4857. Ukupno iz Crne Gore 2003. godine na privremenom radu u inostranstvu bilo je 55.338 građana. Broj opština u kojima je opao broj stanovnika u periodu 1991-2003. godine je osam (Cetinje, Žabljak, Kolašin, Mojkovac, Plužine, Šavnik, Andrijevica i Pljevlja).

66

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

Sa privremeno odsutnim

Bez privremeno odsutnih

Sa privremeno odsutnim

Bez privremeno odsutnih

Andrijevica

6,383

5,785

Plav

21,560

13,805

Bar

45,246

40,037

Plužine

4,295

4,272

Berane

40,821

35,068

Pljevlja

36,913

35,806

Bijelo Polje

57,067

50,284

Podgorica

179,401

169,132

Budva

16,146

15,909

Rožaje

27,559

22,693

Danilovgrad

16,636

16,523

Tivat

14,006

13,630

Žabljak

4,239

4,204

Ulcinj

26,451

20,290

Kolašin

10,043

9,949

Herceg Novi

34,102

33,034

Kotor

23,541

22,947

Cetinje

18,754

18,482

Mojkovac

10,280

10,066

Šavnik

2,974

2,947

Nikšić

76,677

75,282

UKUPNO

673,094

620,145

Opština

Opština

Opštine u Crnoj Gori i broj stanovnika u njima prema popisu iz 2003. godine

GEOGRAFIJA OGRA JA

Uporedite i sagledajte porast broja stanovnika u raznim popisnim godinama.

67

4

DRUŠTVENE KARAKTERISTIKE CRNE GORE Prirodno kretanje stanovništva

Godina

Rođeni aps. br.

Stopa u‰

Umrli aps. br.

Stopa u‰

Pri. Prir. aps. br.

Stopa u‰

1948.

11591

30.6

3675

9.7

7916

20.9

1953.

13880

32.9

4775

11.3

9105

21.6

1961.

12994

27.5

3335

7.1

9659

20.4

1971.

10441

20.5

3278

6.2

7588

14.3

1981.

10441

17.8

3556

6.1

6885

11.8

1991.

9606

15.6

3970

6.4

5636

9.1

2003.

8344

12.4

5704

8.5

2640

3.9

Prirodno kretanje stanovnika Crne Gore

Opadanje nataliteta, mortaliteta i prirodnog priraštaja bitna je karakteristika prirodnog kretanja stanovništva Crne Gore. Nastaje kao posljedica izmjene socijalno-ekonomske strukture stanovništva, porasta kulturnog nivoa i zdravstvene zaštite. Prema popisu stanovništva 1961. godine prirodni priraštaj iznosio je 20,4‰. Ovakav priraštaj je karakterističan za visokonatalitetne zemlje. Prirodni priraštaj u Crnoj Gori 2003. godine iznosio je 3,9‰. Tako je Crna Gora od visokonatalitetne postala niskonatalitetna zemlja. Postoji velika razlika u prirodnom priraštaju pojedinih krajeva Crne Gore. Najveći prirodni priraštaj je u Rožajama, oko 16‰, a najmanji je na Žabljaku i Šavniku – 2‰ (negativan). U prosjeku, u Crnoj Gori se rađa sve manje djece. Tako je 1999. je u Crnoj Gori svaka žena (u dobi kada je sposobna za rađanje) u prosjeku rađala manje od dva djeteta. Istovremeno se povećala i prosječna starost majki prilikom živorođenja: 2006. godine bila je 28,1 godina, što je najveća prosječna starost prilikom rođenja djeteta od završetka Drugog svjetskog rata. Šta je prirodni priraštaj stanovništva i kako se on iskazuje?

68

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

Struktura stanovništva Polna struktura (odnos broja muškog i ženskog stanovništva) značajna je za obnavljanje i priraštaj stanovništva. Struktura prema polu prati opšte zakonitosti da se rađa više muške nego ženske djece 100:105. Međutim, muškarci prije umiru, pa se broj žena i muškaraca u Crnoj Gori izjednači oko 40-te godine života. Od te godine broj žena se povećava. Prosječna očekivana dužina života žene je 76,1, a muškarca 71,5 godina. Po popisu iz 2003. godine u Crnoj Gori ima 314.920 žena i 305.225 muškaraca. Starosna struktura u znatnoj mjeri predodređuje udio aktivnog stanovništva u ukupnom stanovništvu. Prosječna starost stanovništva Crne Gore iznosi 35,9 godina. Starosna struktura doživljava značajne promjene, ali još ne ugrožava broj radno sposobnih lica. Broj djece i mladih do 25 godina se smanjuje, a broj starih se povećava. Prema godinama starosti i radnoj sposobnosti kod stanovništva izdvajamo tri kategorije: mladu do 15 godina, radno sposobnu od 15 do 65 godine i staru preko 65 godina. Mlada kategorija u Crnoj Gori čini 21%, srednja 67%, a stara 12% ukupnog stanovništva.

Polno - starosna struktura stanovništva Crne Gore

Šta karakteriše polnu i nacionalnu strukturu stanovništva u Crnoj Gori?

Obrazovnu strukturu stanovništva najbolje ilustruju podaci o učešću nepismenog stanovništva u ukupnom stanovništvu starijem od 10 godina i strukturi stanovništva prema školskim kvalifikacijama, što su istovremeno pokazatelji i opšteg društveno-ekonomskog razvoja. Nepismenog stanovništva, prema popisu 2003. godine bilo je svega 2,3% (1953. bilo je čak 30%). U Crnoj Gori 2003. godine sa 15 i više godina sa završenom četvorogodišnjom srednjom školom, višom školom i fakultetom bilo je 46,6% stanovništva. Ako dodamo one koje imaju dvogodišnje i trogodišnje srednje obrazovanje onda se procenat povećava na 61,1%. Trideset godina ranije, taj procenat je iznosio 9,3%. Više i visoko obrazovanje ima svaki osmi stanovnik Crne Gore.

GEOGRAFIJA

Ekonomska struktura uslovljena je stepenom razvoja privrede. Ona pokazuje radno aktivno stanovništvo i broj zaposlenih u pojedinim privrednim djelatnostima. Aktivno stanovništvo je ono koje svojim radom stiče sredstva za život. U Crnoj Gori, prema popisu iz 2003. godine, aktivnog stanovništva bilo je 42,62%, izdržavanih lica 40,58% (djeca, đaci, studenti, domaćice, nezaposlena lica i dr), lica sa ličnim prihodima 16,48% (penzioneri i invalidi) i 0,32% onih koji su u inostranstvu kraće od godinu, a pripadaju aktivnom stanovništvu. U strukturi zaposlenosti dominiraju djelatnosti tercijernog i kvartarnog sektora (turizam, saobraćaj, trgovina, obrazovanje, zdravstvo, uprava). Njima se bavi više od dvije trećine zapošljenih. U poljoprivredi, nekad vodećoj djelatnosti, zapošljeno je 9%, a u industriji i građevinarstvu 22,5% zapošljenih (po popisu 2003).

69

4

DRUŠTVENE KARAKTERISTIKE CRNE GORE Nacionalna i vjerska struktura. Nacionalna struktura pokazuje svu složenost istorijskih procesa koji su se odvijali na prostoru Crne Gore. Prema popisu iz 1991. godine evidentirano je 27 nacionalnih i etničkih zajednica. Crnogoraca je bilo 61,86 %, Srba 9,4%, Muslimana 14,54% , Albanaca 6,57%, Hrvata 1,02 %, i onih koji su se izjasnili kao Jugosloveni 4,25%, ostalih je bilo zanemarljivo malo. Zbog raznih političkih prilika popis od 2003 godine pokazuje sljedeću nacionalnu strukturu: Crnogoraca 43,16% , Srba 31,99%, Bošnjaka 7,77%, Muslimana 3,97%, Albanaca 5,03%, Hrvata 1,10 %, Jugoslovena 0,3%, neizjašnjenih 4,34%, ostalih je bilo zanemarljivo malo. Prema popisu iz 2003. u Crnoj Gori je bilo pravoslavaca 74,2%, pripadnika islama 17,7%, katolika 3,5%, dok je ateista i vjerski neizjašnjenih bilo 4%. Nacionalnost i vjeroispovijest su stvar ličnog osjećanja i izbora. Bez obzira na nacionalnu i vjersku pripadnost, svi građani Crne Gore imaju ista, Ustavom i zakonom zagarantovana prava. Ukupan broj

%

Crnogorci

267.669

43,16

Srbi

198.414

31,99

Bošnjaci

48.184

7,77

Albanci

31.163

5,03

Muslimani

24.625

3,97

Hrvati

6.811

1,1

Romi

2.601

0,42

Jugosloveni

1.860

0,3

ostali

38.818

6,26

UKUPNO

620.145

100

Udio većinske nacionalnosti (%)

Navedi karakteristike nacionalne strukture stanovništva u Crnoj Gori.

70

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

Migracije Granični položaj između velikih geografskih cjelina, specifičnost prirode i burna istorijska prošlost uslovili su česte migracije stanovništva na prostoru Crne Gore. Ovdje su vjekovima vršena unutrašnja i spoljašnja seljenja stanovništva. Uzroci čestih migracija stanovništva bili su, najčešće, ratovi protiv raznih osvajača, manjak obradivog zemljišta, međusobne borbe plemena, krvna osveta, prirodne nepogode (najviše suša), slaba saobraćajna povezanost, težnja za udobnijim životom i dr. U današnje vrijeme to su ekonomski razlozi. Pošto su i prirodni i društveni uslovi za život bili nepovoljni, iz Crne Gore se više ljudi iseljavalo (emigriralo) nego useljavalo (imigriralo). Migracioni saldo je u Crnoj Gori sve do 1992. godine bio negativan. U nekim godinama je bio u minusu i 2000 stanovnika. Prvi put Crna Gora ima pozitivan migracioni saldo 1992. i 1993. godine. Poslije 1993. broj useljenih i iseljenih je približno isti. Migracione struje su bile usmjerene u raznim pravcima, ali je najdugotrajnija i najbrojnija bila prema Srbiji. Od manjeg značaja je bila struja prema Bosni, Dalmaciji, Istri, Rusiji, Bugarskoj, Turskoj.

Migracioni saldo

Migracione struje u okviru Crne Gore dugo su trajale i još su jake. Svake godine promijeni mjesto boravka 2000-3000 stanovnika. Proces industrijalizacije od sredine 20. vijeka doveo je do intenzivne migracije seoskog stanovništva u gradove i industrijske centre. Definitivno napuštanje seoskog domaćinstva i prelazak mladih ljudi u preduzeća i državne službe, ukoliko bi se ovaj proces nastavio, dovelo bi do toga da neki krajevi ostanu bez stanovnika. Najveće izmještanje se vrši iz sjeverne Crne Gore i naseljava u srednju Crnu Goru i primorje. Smanjuje se broj stanovnika i u Crnogorskom kršu. Naglo se povećava broj stanovnika u Podgorici, Nikšiću i primorskim gradovima. Pošto se centri emigracije nalaze u područijima oskudne i surove prirode može se zaključiti i da na ukupan razvitak Crne Gore još uvijek ne djeluju društveni faktori (način planiranja, ulaganje kapitala, izgradnja infrastrukturnih objekata i sl.). Povećao se obim i nedjeljnih i dnevnih migracija. Ovi vidovi migracija biće sve značajniji. Da li je Crna Gora emigraciona ili imigraciona država? Navedi karakteristike unutrašnjeg kretanja stanovništva Crne Gore.

GEOGRAFIJA

Od kraja 19. vijeka pa sve do danas značajni dio stanovništva Crne Gore emigrira u prekookeanske zemlje (Amerika i Kanada). U drugoj polovini 20. vijeka nekoliko decenija je trajala migracija u razvijene zemlje Evrope. Danas u svijetu živi oko 55.000 građana Crne Gore, dok je broj onih koji imaju crnogorsko porijeklo znatno veći. Posljednjih godina zapaža se i obrnut proces tj. doseljavanje stanovnika u Crnu Goru. Devedesetih godina 20. vijeka to su bile izbjeglice iz susjednih zemalja zahvaćenih ratom, dok je poslije obnove nezavisnosti sve veći broj diplomata, investitora i aktivista međunarodnih organizacija koji privremeno ili trajno borave u Crnoj Gori.

71

4

DRUŠTVENE KARAKTERISTIKE CRNE GORE NASELJA Naselja se dijele na seoska i gradska. Seosko stanovništvo pretežno se bavi poljoprivredom, dok se najveći dio gradskog stanovništva ne bavi poljoprivredom. Mješovita naselja su prema izgledu, uređenosti i zanimanju stanovništva između sela i grada. Takođe, naselja mogu biti stalna i privremena. U privremena naselja spadaju turistička naselja (vikend naselja, izletišta, odmarališta, eko-sela) i katuni. Katuni su privremena naselja na višim nadmorskim visinama, gdje stočari izgone stoku u ljetnjem periodu radi ispaše. Položaj seoskih naselja u Crnoj Gori je različit. Sela leže pored jezera, po obodu kraških polja, na obodu i u zaravnjenom dijelu Zetske i Bjelopavlićke ravnice, na dodiru travnih i šumskih površina, u blizini izvora, ispod prevoja, na rječnim terasama, u terminalnim basenima, na površima itd. Po izgledu, rasporedu kuća i njihovom prostiranju razlikuju se dva tipa sela: zbijeni i razbijeni tip. U Zetskoj i Bjelopavlićkoj ravnici, dolini Lima i većim kraškim poljima, sela su zbijenog tipa. U predjelima krša i planinskom dijelu Crne Gore, sela su razbijenog tipa (najčešće razbijena u zaseoke). U selima bližim gradovima, stanovništvo se uvećava, a naselje poprima urbane elemente. U udaljenim kraškim i planinskim selima, broj stanovnika se stalno smanjuje i to su izraziti depopulacioni krajevi. Katun

Na gradnju kuća u seoskim naseljima uticali su prirodni, istorijski i privredni uslovi. U crnogorskom kršu gradile su se kamene kuće, koje kao da su srasle sa kamenim predjelom. Krovovi su niski, pokriveni kamenim pločama.

Selo razbijenog tipa 72

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

Selo zbijenog tipa

U primorju sela su tijesno zbijena. Kuće su takođe kamene i udružene oko malog trga, što im omogućava zaštitu od ljetnjih vrućina, a zimi od jakih vjetrova. U planinskom dijelu preovlađuje drukčiji tip kuća. To su obično u prizemlju zidane (izbe), a na spratu drvene kuće. Krovovi su zbog izobilja snijega vrlo strmi, pokriveni često daščicama (šindrom), a u novije vrijeme kuće se pokrivaju crijepom. Navedi u kojim krajevima Crne Gore su zastupljena sela razbijenog, a u kojim sela zbijenog tipa. Opiši tradicionalnu kuću u sjevernom planinskom dijelu Crne Gore.

Crnu Goru karakteriše brz porast broja gradskog stanovništva. Prema popisu iz 1971. godine u gradovima je živjelo 30% ukupnog stanovništva, a 2003. godine gradsko stanovništvo je činilo 61,8% ukupnog stanovništva. U Crnoj Gori ima 40 gradskih naselja, od kojih su 21 opštinski centri. Gradovi u Crnoj Gori (stari djelovi grada) mogu se podijeliti uglavnom u dva tipa: mediteranski i orijentalni. Ima gradova u kojima nema orijentalnog uticaja, a neznatni su i mediteranski uticaji. Mediteranski tip grada nastao je pod uticajem mediteranske kulture i načina života i zastupljen je na Crnogorskom primorju. Primorski gradovi su gusto zbijeni, kuće su zidane od kamena, na više spratova, pokrivene škriljastim pločama kojima ne može nauditi ni najjača bura. Ulice su tijesne i na taj način kuće su zaštićene od žege i vjetrova. Prostraniji su samo trgovi. Primjer mediteranskog tipa su: Budva stari grad, Kotor.

Značaj gradova je izražen kroz funkcije koje imaju. Turističku funkciju imaju svi gradovi na Crnogorskom primorju, te Žabljak i Kolašin na sjeveru. Industrijsku funkciju imaju Nikšić, Pljevlja, Podgorica. Saobraćajnu Podgorica i Bar. Najveći broj gradova su polifunkcionalni centri, kao na primjer Podgorica koja ima: industrijsku, tranzitnu, trgovačku, kulturnu, prosvjetnu, obrazovnu, administrativnu, upravnu funkciju. Mješovita naselja su u Crnoj Gori brojna. Ona se najčešće nalaze u prigradskoj zoni, na mjestu ukrštanja puteva i pored saobraćajno aktivnijih komunikacija. Uporedi gradove u primorju sa gradovima u unutrašnjosti.

GEOGRAFIJA

Gradovi orijentalnog tipa razmješteni su u unutraKarta opštinskih centara šnjosti Crne Gore. Centar tih gradova je čaršija puna dućana i radnjica. Tu su i džamije, sahat - kule i šedrvani (fontane). Kuće su građene tako da na ulicu gleda samo poneki prozor sa rešetkama, a svi ostali u lijepo popločano dvorište (avliju). Ovakav tip grada već je prava rijetkost, stari djelovi nestaju, ulice se proširuju i podižu nove zgrade. U Crnogorskom primorju postoje i gradovi koji imaju i mediteranski i orjentalni uticaj, kao stari Bar i Ulcinj. Pored ovih starih djelova grada nastaje poslije Drugog svjetskog rata savremeni srednjoevropski tip grada. Njegove ulice su široke, trgovi prostrani, a stambene zgrade i infrastruktura su građeni planski, tako da grad može nesmetano da se razvija.

73

4

DRUŠTVENE KARAKTERISTIKE CRNE GORE PRIVREDA Crna Gora danas je zemlja u završnoj fazi tranzicije (promjena) kao i sve bivše zemlje socijalizma, koje sada mijenjaju svoj način privređivanja po ugledu na države Zapadne Evrope. Proces tranzicije, kao i u drugim zemljama, prate mnoge teškoće. Ulaganje stranog kapitala i privatizacija jedini su način da se ekonomija očuva i da crnogorska privreda bude konkurentna na svjetskom tržištu. U prvoj deceniji 21. vijeka zahvaljujući privatizaciji i stranim investicijama postepeno dolazi do oporavka privrede, smanjuje se nezaposlenost, raste BDP i plate. Sve ovo je značajno popravilo životni standard građana i ohrabrilo mnoge da i sami uzmu učešće na tržištu.

Prirodni resursi Sve što čovjek koristi iz prirode radi obavljanja privredne djelatnosti ili poboljšavanja uslova života ima zajednički naziv – resursi (bogatstva). Priroda Crne Gore nije bila mnogo darežljiva prema čovjeku, ali se ni ljudi nijesu naselili u velikom broju na tako oskudnu prirodnu osnovu. Zato danas Crna Gora spada u rijetko naseljene zemlje Evrope. Zemljište (tlo), kao najvažniji prirodni resurs, ni po veličini, ni po kvalitetu, nije privlačilo veliki broj ljudi da nasele ovaj prostor. Svega 4% oranice i voćnjaka i 7% livada od ukupne teritorije Crne Gore moglo je obezbijediti opstanak ograničenom broju ljudi. Rudna bogatstva metala i nemetala su značajni prirodni izvor, ali više po rezervama nego po raznovrsnosti. Od metalnih ruda najvažnije su naslage boksita u okolini Nikšića i olovno-cinkane rude u podnožju Ljubišnje (Šuplja stijena) i podnožju Bjelasice (Brskovo). Od rude nemetala najveći značaj ima mermer sa značajnim rezervama kod Spuža.

Majdan kamena Danilovgrad

Flotacija rudnika Brskovo

Izvori energije i šume su najvažniji prirodni resursi Crne Gore koji predstavljaju temelj za razvoj privrede. Po ovim resursima Crna Gora spada, u odnosu na broj stanovnika i površinu, u najbogatije zemlje Evrope. Rezerve uglja u Pljevljima i Beranama od 300 miliona tona garantuju proizvodnju za narednih 100 godina. Na rijekama Crne Gore može se izgraditi oko 20 novih manjih i većih hidroelektrana, iz kojih bi se dobijalo tri puta više električne energije nego što se dobija iz današnjih hidrocentrala. Šume kao obnovljiv prirodni resurs, zahvataju 39,3% prostora Crne Gore. Kop rudnika uglja Pljevlja 74

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

Jadransko more ima višestruki značaj kao prirodni resurs. Zbog klimatskih osobina i pješčanih plaža spada u najprivlačnije turističke destinacije Evrope. Pogodno za pomorski saobraćaj, dobijanje soli, ribe i drugih vidova pomorske privrede, Jadransko more i Primorje sve više ulaze u najvažnije planove privrednog razvoja Crne Gore. Obrazložite kakva je perspektiva razvoja privrede na osnovu prirodnih resursa

Poljoprivreda Poljoprivreda je jedna od strateških grana i zajedno sa turizmom nalazi se na vrhu prioriteta ukupnog privrednog razvoja Crne Gore. Crna Gora je pretežno planinska zemlja, poljoprivredno zemljište zahvata 37,4% teritorije. Najveći dio tih površina čine pašnjaci, dok se svega 13,7% državne teritorije koristi za zemljoradnju (oranice, bašte, voćnjaci, vinogradi i livade). Ipak, Crna Gora ima dobre osnovne pretpostavke za razvoj poljoprivrede. Količina obradive površine po stanovniku (0,29 ha) je znatno iznad raspoloživih površina većine evropskih zemalja. Klima Crne Gore pogoduje razvoju raznovrsne poljoprivredne proizvodnje. U Crnoj Gori zemljište, voda i vazduh su u značajnoj mjeri očuvani od zagađenja, što podstiče na proizvodnju eko hrane. To je hrana proizvedena u potpuno prirodnim uslovima, bez tretiranja hemijskim preparatima, samo prirodnim đubrivom. Ograničenja u razvoju crnogorske poljoprivrede su: usitnjen posjed, nedovoljno izgrađena infrastruktura na selu, nedostatak savremene opreme, ograničenost prerađivačkih kapaciteta i dr.

Povrće se uzgaja širom Crne Gore, a najviše u Zetskoj i Bjelopavlićkoj ravnici i primorju. Najviše se gaje krompir, zatim bijeli i crni luk, kupus, pasulj, grašak, paradajz, paprika, krastavac, lubenica. Radi bržeg sazrijevanja plodova povrće se sve više gaji u plastenicima, tako dospijeva na tržište po mjesecdva ranije od povrća koje se proizvodi na otvorenom. Sa izuzetkom lucerke i duvana, proizvodnja krmnog i Struktura korišćenja zemljišta u Crnoj Gori industrijskog bilja nema veći značaj.

GEOGRAFIJA

U Crnoj Gori se žitarice gaje na manje od 1% poljoprivredne površine. Najviše se gaje kukuruz i pšenica i to u Zetskoj i Bjelopavlićkoj ravnici i u Limskoj dolini. Proizvedene količine žita ne mogu podmiriti domaće potrebe (15 kg po stanovniku), pa se ono najvećim dijelom uvozi.

75

4

DRUŠTVENE KARAKTERISTIKE CRNE GORE U sjevernom dijelu naše zemlje gaje se kontinentalne vrste voća (jabuke, kruške, šljive, trešnje), a na primorju južno voće (masline, smokve, šipak, agrumi). Vinogradarstvo ima dugu tradiciju. Broj čokota vinove loze se iz godine u godinu povećava, proizvodnja se osavremenjuje, a vino i rakija sa ovih prostora su cijenjeni u svijetu. Skoro polovina vinograda u Crnoj Gori je u vlasništvu Plantaža iz Podgorice. Plantažine vinove loze na Ćemovskom polju kod Podgorice su najveći zasad vinove loze na jednom mjestu u Evropi (preko 2 000 ha).

Plantaže vinove loze Navedi razloge zašto je poljoprivreda pored turizma proglašena za stratešku privrednu granu u Crnoj Gori.

Stočarstvo je oduvijek imalo veći značaj od ratarstva i voćarstva. Stočarstvom su se bavili ne samo stanovnici planinskih sela, već i oni iz ravničarskih krajeva, jer su imali svoje katune na planinama. Najprostraniji pašnjaci su na području Durmitora, Sinjajevine, Bijelasice, Komova i Prokletija. Iako su prirodni uslovi za razvoj stočarstva u Crnoj Gori izuzetno povoljni, u posljednjih 50 godina broj grla ovaca, goveda i koza opada. Problemi oko otkupa mesa i mlijeka i nabavke stočne hrane se postepeno rješavaju, što daje nadu da će se u dogledno vrijeme stočni fond uvećati. Uzgoj ovaca 76

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

U posljednje vrijeme sve veći značaj dobijaju živinarstvo i pčelarstvo. Crna Gora je bogata medonosnim biljem sa različitim periodima cvjetanja, pa se na istom prostoru proizvodi nekoliko vrsta meda. Ribolov u Crnoj Gori nije razvijen u skladu sa mogućnostima. Skadarsko jezero, druga brojna jezera, rijeke i vještačke akumulacije dobar su osnov za razvoj slatkovodnog ribarstva, dok je ribolovni potencijal Jadranskog mora daleko veći od sadašnjeg godišnjeg ulova. Posljednjih godina čine se značajni napori na poribljavanju nekih jezera i rijeka na sjeveru Crne Gore, a takođe su učinjeni prvi koraci u izgradnji privatnih ribnjaka i uzgajališta školjki i drugih morskih organizama. Šumarstvo obuhvata podizanje, njegu i iskorišćavanje šuma. Visoke šume u Crnoj Gori prekrivaju 39% ukupne površine. One su veliko bogatstvo planinskog dijela. Najviše ima bukove šume, a zatim hrastove i četinarske. Posljednjih godina, radi širenja šumskih površina i zaštite od erozije, vršeno je pošumljavanje. Navedi koje poljoprivredne grane imaju najveću perspektivu i objasni zašto.

Industrija U tri decenije druge polovine 20. vijeka (1950-1980) izgrađeno je nekoliko industrijskih kombinata čija je vrijednost dva puta veća od svih fabrika koje su podignute prije i poslije ovog perioda. Međutim, u posljednjoj deceniji prošlog vijeka, većina fabrika nije iskoristila svoje proizvodne mogućnosti. Neke su svele proizvodnju na minimum, a neke su je potpuno ugasile. Postoji više razloga za ovakav pad industrijske proizvodnje: raspad Jugoslavije na više manjih država, praćen ratom, a time gubitak tržišta, sankcije međunarodne zajednice, prethodni državni sistem, prelaz preduzeća iz društvene u državnu, a zatim u privatnu svojinu.

TE Pljevlja

HE Perućica

HE Piva

GEOGRAFIJA

Energetika predstavlja osnovu industrije i čitave privrede svake zemlje. Od energetskih izvora Crna Gora raspolaže hidroenergijom i ugljem. Vodom bogati tokovi Morače, Tare, Pive, Lima i drugih rijeka imaju hidropotencijal koji se procjenjuje na oko 7 milijardi kwh. Termopotencijal je zastupljen sa ugljem u Pljevaljskom i Beranskom basenu. Sada se eksploatiše ugalj Pljevaljskog basena, čije rezerve iznose preko 200 miliona tona.

77

4

DRUŠTVENE KARAKTERISTIKE CRNE GORE Proizvodnjom i prenosom električne energije od elektrana do potrošača bavi se Elektrodistribucija. Prosječna godišnja proizvodnja iznosi oko 3 milijarde kwh. Od toga hidrocentrale Perućica na Zeti i Piva na rijeci Pivi proizvode oko 2 milijarde kwh, a Termoelektrana Pljevlja 1 milijardu kwh. Prednost proizvodnje u hidrocentralama je u tome što koriste snagu vode, čije se količine neprestano obnavljaju, a mana što količine vode u rijekama nijesu iste u svim mjesecima, pa količina dobijene energije varira. U planu je izgradnja nekoliko hidrocentrala a prioritet je izgradnja 4 hidrocentrale na rijeci Morači. Termoelektrane rade istim kapacitetom tokom čitave godine, ali ugalj koji koriste kao pogonsko gorivo je ograničen i neobnovljiv resurs. Postojeći sistemi za dobijanje električne energije ne podmiruju domaće potrebe. Najveći potrošač električne energije je Kombinat aluminijuma u Podgorici. Visok nedostatak električne energije upozorava na hitnost izgradnje novih elektroenergetskih objekata, pri čemu treba ispitati mogućnost korišćenja solarne energije i energije vjetra. Navedi šta sprječava Crnu Goru da postane izvoznik električne energije.

Metalurgija i metalna industrija su veoma značajne za Crnu Goru jer daju preko polovine vrijednosti izvoza. Željezara u Nikšiću ima čeličanu i valjaonicu gdje se kao sirovina koristi staro gvožđe. U željezari se proizvode i razne specijalne vrste čelika. Kombinat aluminijuma u Podgorici sastoji se iz fabrike glinice i elektrolize. Proizvodnja aluminijuma iznosi oko 120000 t. Gotovo cjelokupna proizvodnja se izvozi i aluminijum predstavlja glavni izvozni artikal Crne Gore. Ostali veći pogoni za preradu metala prestali su da rade devedesetih godina 20. vijeka, tako da se dobijeni metali izvoze kao poluproizvodi, umjesto da ga prerađuju naše fabrike i da od njega izrađuju gotove proizvode čija je cijena na tržištu znatno veća. Navedi koji su i gdje se nalaze najznačajniji pogoni metalurgije.

Laka industrija koja proizvodi predmete za široku potrošnju nedovoljno je razvijena. Prehrambena industrija je veoma raznovrsna, ali proizvodnja ne zadovoljava domaće potrebe. Mlinska industrija zastupljena je pogonima u Nikšiću i Spužu, a bazirana je na uvozu žita. U ovim gradovima postoje i fabrike stočne hrane. Mesna industrija je novijeg datuma a razvila se u Bijelom Polju, Nikšiću, Rožajama i Herceg Novom. Industrija mlijeka i mliječnih proizvoda razvijena je u Nikšiću, Danilovgradu i Beranama. Od grana prehrambene industrije najveći izvoz ostvaruje industrija alkoholnih pića i sokova. Trebjesa u Nikšiću je jedini proizvođač piva, dok sokove proizvodi Pirela iz Podgorice. Najveći proizvođač čuvene lozove rakije i vina (Vranac, Krstač, Merlot i dr.) su Plantaže iz Podgorice. Crna Gora je bogata kvalitetnom pijaćom vodom, pa je sve veći broj kompanija koje flaširaju vodu. U prehrambenu industriju spada i Fabrika za proizvodnju maslinovog ulja Olioprom iz Bara i Fabrika za proizvodnju kafe i keksa Crnagorakop iz Danilovgrada, kao i Fabrika za proizvodnju začina Mediterano takođe iz Danilovgrada. Duvanska industrija ima značajne proizvodne kapacitete, ali nijesu dovoljno iskorišćeni. Privatizacijom Duvanskog kombinata u Podgorici, očekuje se značajnije povećanje proizvodnje.

78

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

Drvna industrija zasniva se na domaćim sirovinama. Najviše se proizvodi građa, dok je proizvodnja finalnih proizvoda vrlo mala. Najveći proizvođač drvne građe je Gornji Ibar iz Rožaja, a namještaja Mi-Rai iz Nikšića. Tekstilna industrija i industrija kože i obuće su do početka devedesetih godina prošlog vijeka značajno učestvovale u ukupnoj industrijskoj proizvodnji, dok je danas njihovo učešće vrlo malo. Nabroj najznačajnije pogone prehrambene industrije.

Saobraćaj Saobraćaj je krvotok privrede svake zemlje, pa i Crne Gore. Međutim, zbog planinskog reljefa, gradnja saobraćajnica je izuzetno teška i skupa. Zato je izbor pravca izgradnje saobraćajnica vrlo važan. Razvoj saobraćaja obuhvata pravce izgradnje savremene drumske, željezničke, kao i infrastrukture za normalno funkcionisanje vazdušnog, pomorskog, poštanskog i telekomunikacionog saobraćaja. Sve treba da bude usklađeno sa saobraćajnim sistemom u evropskom okruženju, što bi omogućilo dinamičniji privredni razvoj i integraciju Crne Gore u evropski društveno-ekonomski prostor. Kopneni saobraćaj obuhvata željeznički i drumski saobraćaj. Željezničku mrežu Crne Gore sačinjavaju tri pruge: BarVrbnica (crnogorski dio pruge Beograd – Bar), Podgorica-Nikšić i Podgorica-Božaj (crnogorski dio pruge Podgorica –Skadar). Ukupna dužina pruga iznosi 330 km. Pruga Beograd – Bar ima izuzetan značaj. Ona je Crnu Goru uključila u evropsku željezničku mrežu. U željeznički saobraćaj neophodna su ulaganja kako bi se povećala brzina, ali i bezbjednost na našim prugama. Pruga Beograd–Bar duga je 475 km. Ima 254 tunela ukupne dužine 114 km i 234 mosta. Most na Maloj rijeci je dugačak 500 m, a visok 190 m i najvisočiji je most ove vrste u Evropi.

Pored rekonstrukcije kolovoza i izgradnje treće kolovozne trake na najprometnijim djelovima, najznačajniji saobraćajni objekat izgrađen u ovom periodu je tunel Sozina.

Мost na pruzi Bar – Beograd

Uporedi kopneni saobraćaj u Crnoj Gori i državi u kojoj trenutno živiš.

GEOGRAFIJA

Naša putna mreža duga je oko 7000 km, a najveću dužinu imaju lokalni putevi. U posljednje vrijeme nije izgrađen nijedan putni pravac, jedino je u izgradnji magistralni pravac Risan-Nikšić-Žabljak-Pljevja, ali, su učinjeni napori da se poboljšaju postojeći putni pravci.

79

4

DRUŠTVENE KARAKTERISTIKE CRNE GORE Crna Gora se orijentisala i na razvoj vazdušnog saobraćaja, da bi ostvarila programe privrednog razvoja, prvenstveno turizma. Vazdušni saobraćaj se odvija preko dva aerodroma, u Podgorici i Tivtu. Oba aerodroma su do 2006. godine modernizovani, tako da su njihovi kapaciteti znatno veći od sadašnjeg prometa. Pored stranih kompanija, usluge u ovoj oblasti pruža i nacionalna kompanija „Montenegro Airlines“. Crna Gora ima luke u Baru, Kotoru, Zelenici, Tivtu, Budvi. Za pretovar različitih tereta najznačajnija je luka Bar. Luka Kotor je i usputna stanica turističkih brodova koji krstare Mediteranom. U Tivtu je u izgradnji marina za mega jahte. Aerodrom Tivat

U domaćem saobraćaju posebnu važnost ima trajektna linija preko tjesnaca Verige, koja značajno skraćuje put Herceg Novi-Budva. Poštanski saobraćaj u Crnoj Gori uspostavljen je još 1870. godine. Danas ima pretplatnika fiksne telefonije oko 170.000. Kod tri operatera mobilne telefonije, 2006. godine, bilo je 700000 korisnika, što prevazilazi ukupan broj stanovnika Crne Gore.

Trajekt Kamenari – Lepetani

Navedi koji su i gdje se nalaze aerodromi u Crnoj Gori. Kako ti vidiš razvoj pomorskog saobraćaja u Crnoj Gori? 80

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

Luka Bar

Turizam Turizam je jedna od najvažnijih grana privrede Crne Gore, jer ima vrlo povoljne prirodne uslove. Razvoj turizma ima prioritet među privrednim granama. Crna Gora je jedinstvena po raznolikosti prirodnih predjela. U Crnoj Gori glavni pravci turističkih kretanja i boravka dešavaju se u planinskoj i primorskoj oblasti. Najveći broj turista koji posjeti primorje (okoo 90%), zatim glavni grad (oko 4%), planinska mjesta (oko 3%) i druga turistička mjesta (oko 3%).

Lokve Bjelasica

Na kojoj planini bi najviše želio da ljetuješ i zašto.

r - Durmito Savin kuk

GEOGRAFIJA

Mnoge planine su postale poznati turistički centri. Najviše je razvijen zimski turizam (skijanje), a znatno manje ljetnji. Glavni zimski planinski turistički centri su: Bjelasica, Durmitor, Turjak, m Lokve, Vučje i dr. Ljetnji planinski turizam razvijen je na Durmitoru, Lovćenu, Komovima, a, Bjelasici, a na drugim planinama znatno manje.

81

4

DRUŠTVENE KARAKTERISTIKE CRNE GORE Dužina obale, čisto more, raznovrstan reljef, prijatna klima, stari gradovi i kulturne manifestacije čine da primorje predstavlja najznačajniju turističku vrijednost naše zemlje. Prirodne i društvene vrijednosti pojedinih djelova primorja uslovili su formiranje nekoliko rivijera na crnogorskoj obali. Slikoviti zaliv Boka Kotorska je jedinstven na Sredozemlju i u njemu se izdvajaju tri rivijere: g Hercegnovska, Kotorska i Tivatska.

ći ići čići eči Beč Plažaa B Plaž

Stjenovita obala između Tivta i Ulcinja obiluje zalivima sa pješčanim i šljunkovitim plažama. Na tom prostoru izdvajaju se Budvanska, Barska i Ulcinjska rivijera. Sve ove rivijere su poznate po divnim plažama. Ulcinjska Velika plaža, duga 12 km, najveća je plaža na Jadranu. Bečićka plaža duga je 1950 m i jedna je od najljepših na Jadranu. Još 1935. godine, dobila je „Gran prix“ za najljepšu evropsku plažu.

82

Hotel Splendid

Hotel Belvi

U unutrašnjosti Crne Gore nalazi se jedinstveno Skadarsko jezero, koje još uvijek nije dovoljno turistički valorizovano, a ima veliki turistički potencijal.

Veellik V ika pllažža u U Ullcin i jju u

Strategija razvoja turizma treba da omogući Crnoj Gori poziciju visokokvalitetne destinacije na Sredozemnom moru. Proširivanje hotelskih kapaciteta uz kvalitet hotela treba da utiče na produženje ljetnje sezone na 150-165 dana pune popunjenosti. Glavna tržišta kao izvor gostiju treba da budu Zapadna, Sjeverna i Istočna Evropa. Tržište na koje je Crna Gora trenutno orjentisana i koje treba sačuvati su zemlje u okruženju i Srednja Evropa.

GEOGRAFIJA

Navedi razloge zašto je Crna Gora turizam proglasila prioritetnom granom privrede.

83

84

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

85

GEOGRAFIJA

5

REGIJE CRNE GORE Crnu Goru karakteriše izuzetna raznolikost. Priroda joj je podarila bogatstvo kontrasta kakvi se rijetko mogu naći i u znatno većim prostorima. Tome treba dodati znatne razlike u kulturno-istorijskom nasljeđu. Različiti prirodno-geografski i kulturno-istorijski uslovi doveli su i do različitog stepena privredne razvijenosti pojedinih područja. Kada se sve to uzme u obzir, u Crnoj Gori se jasno izdvajaju tri geografske regije: 1. Južna regija (Crnogorsko primorje) 2. Centralna (srednja) Crna Gora 3. Sjeverna regija. Neki geografi ipak izdvajaju samo dvije regije: Mediteransku i Planinsku. Ulaskom Crne Gore u Evropsku zajednicu, ka čemu je usmjeren ukupan razvoj, sve više će jačati ulogu opština kao nosilaca mnogih funkcija. Ovo zahtijeva potrebu geografskog izučavanja svake opštine u Crnoj Gori.

PRIMORSKA REGIJA Primorska regija se prostire od Krivošija na sjeveru do Ade Sv. Nikola na jugu. Odlikuje se dugim i toplim ljetima, a blagim i kratkim zimama. Oko šest mjeseci srednja temperatura je oko 18°C. Naše primorje ima najpjeskovitije i najkvalitetnije prirodne plaže na Jadranu. Ukupna dužina plaža je 52 km. U razvoju pomorskog saobraćaja Crnogorsko primorje, a naročito područje Boke, ima dugu i uspješnu tradiciju i vrlo povoljne uslove. Najvažnija privredna grana ove oblasti su turizam i pomorska privreda. Tu je Luka Bar sa velikim kapacitetom, Brodogradilište u Bijeloj, a u izgradnji je luksuzna marina za mega jahte Prto Montenegro.. Površinom (11,5% crnogorske teritorije) i stanovništvom (23,5%) najmanja je crnogorska regija, ali je i najgušće naseljena, dvostruko više od državnog prosjeka. Obuhvata šest opština: Bar, Budvu, Herceg Novi, Kotor, Tivat i Ulcinj. BAR – Grad i luka u južnom dijelu Crnogorskog primorja. Smješten je u sjeveroistočnom dijelu Barskog zaliva, u podnožju planine Rumije, na površini od 598 km2 i sa preko 40000 stanovnika. Bar je drevni grad koji je prvo podignut na kamenom platou ispod Rumije na visini od 110 metara nadmorske visine, da bi se tek u novije vrijeme razvio i na obali mora. Ima vrlo bogato kulturno -istorijsko nasljeđe. Na njegovom području se nalazi i 8 manastira i 11 crkava. U njemu je krunisan i prvi naš kralj (l077) Mihailo Vojisavljević. Tu je nastao i poznati Ljetopis popa Dukljanina. U privrednom pogledu Bar se osobito brzo počeo izgrađivati nakon izgradnje pruge Beograd - Bar i Barske Luke, čime je postao jedna od najznačajnijih luka na Jadranu. Pored turizma i pomorske privrede, područje Bara, kao i čitavo naše primorje, poznato je po bogatim maslinjacima. Bar ima umjetničku galeriju, Zavičajni muzej i dvije srednje škole. BUDVA - Nalazi se u središnjem dijelu Crnogorskog primorja. Ima površinu od 122 km2 i oko 13000 stanovnika. U njenom sastavu su i Sveti Stefan, Petrovac i još 31 manje mjesto. Pripada joj 21 km najljepšeg dijela naše obale, koja se inače ubraja u najatraktivnije obale svijeta. Na njenom prostoru se nalazi 17 plaža, među kojima su posebno interesantne: Jaz, Mogren, Slovenska plaža, Bečići, Kamenovo, Pržno, Sveti Stefan, Miločer i Petrovac. Budva je jedno od najstarijih naseljenih mjesta na crnogorskom primorju. Prvi put se pominje još u V vijeku p.n.e. Okolina Budve poznata je po uzgoju ranog voća i povrća, smokava, vinove loze, agruma i masline. Ribarstvo je slabo razvijeno. Turizam je glavna privredna grana, a Budva sa susjednim Bečićima i gradom-hotelom, Svetim Stefanom, vodeći je turistički centar Crne Gore. 86

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

GEOGRAFIJA

Bar

Budva

87

5

REGIJE CRNE GORE HERCEG NOVI - Podignut je na samom ulazu u Bokokotorski zaliv. Obuhvata površinu od 235km2, a u njemu živi oko 30000 stanovnika. U osobenosti Herceg Novog spadaju i njegova klima i biljni svijet. Herceg Novi je inače i grad cvijeća koje su njegovi moreplovci donosili iz svih krajeva svijeta. Naročito je poznat po mimozi, koja cvjeta usred zime (početkom februara) i u čiju se čast svake godine održavaju - Dani mimoze. Među bogatim kulturno - istorijskim spomenicima su i poznate tvrđave Forta Mare i Španjola. Ima bogat zavičajni muzej i arhiv. Tu je i pomorski muzej „Kapetana Štumbergera“ u kome su smješteni vrlo interesantni modeli starih brodova i drugi predmeti vezani za život pomoraca i etnografiju ovog kraja. Od sakralnih spomenika najpoznatiji je Manastir Savina koji se nalazi 2 km istočno od Herceg Novog, okružen bujnim mediteranskim zelenilom. Glavna privredna grana ove opštine je turizam. Tu je i jedno od najpoznatijih lječilišta u Evropi, Institut „Dr Simo Milošević“.

Herceg Novi

88

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

KOTOR – Grad i luka u Bokokotorskom zalivu u podnožju ogranaka Lovćena, sa površinom od 335km2, u kome živi preko 22000 stanovnika. Kotor je tipičan srednjovjekovni gradić okružen zidinama, s uskim ulicama, nekoliko manjih trgova, očuvanom gradskom tvrđavom i brojnim palatama i lijepim kućama bogatijih stanovnika koji su imetak sticali bavljenjem pomorstvom. Po svojoj arhitekturi Kotor ima sve karakteristike mediteranskih gradova, sačuvao je razne stilove gradnje, zavisno od vremena nastanka pojedinih građevina.

Kotor

GEOGRAFIJA

U njegovom gradskom jezgru nalazi se i vrlo stara hrisćanska bazilika (VI vijek), a među njegovim sakralnim objektima su i Katedrala Svetog Tripuna, crkva Svetog Luke i još više crkava i manastira. U njemu je još od XII vijeka postojala poznata Bokokotorskarska škola. Tu je prije sedam vjekova osnovana i prva srednja škola, neka vrsta liceja na području današnje Crne Gore. Kotor je nadaleko poznat po Brastvu pomoraca (Kotorska mornarica), osnovanoj prema predanju još 809. godine. Zbog izuzetno kulturnog bogatstva Kotor se nalazi pod zaštitom UNESCO-a.

89

5

REGIJE CRNE GORE TIVAT - Smješten između poluostrva Vrmca, Tivatskog polja i brda Krtola. Obuhvata površinu od 46km2 i u njemu živi oko 13000 stanovnika. I ovdje su, zahvaljujući geografskom položaju, klimi i moru ljudi živjeli od najstarijih vremena. Tivat ima više lijepih plaža kao i sasvim povoljne uslove za smještaj turista. Oko Tivta, a osobito oko Ostrva Sveti Marko more je mirno i podesno za skijanje i druge sportove na vodi. Pogodan je za odmor i zimi i ljeti zahvaljujući čistom vazduhu, povoljnoj klimi i bogatoj vegetaciji. Od sakralnih spomenika najpoznatiji je manastir Sv. Arhanđela Mihaila na Prevlaci, poznatijoj kao Ostrvo cvijeća. Takođe je poznata i palata-srednjevjekovni ljetnjikovac „Buća“ koji se nalazi u centru grada. Tivat je jedini naš primorski grad koji ima aerodrom.

Tivat

ULCINJ - je najjužniji grad na našem primorju, zauzima površinu od 255 km2 i ima oko 25000 stanovnika. Njegova gradnja je počela jos u doba grčke kolonizacije tako da se tu danas primjećuju ostaci antičke, vizantijske, srpske, mletačke, orijentalne i savremene arhitekture. Tu je i poznata Citadela izgrađena još u doba rimske dominacije. Među sakralnim spomenicima osobito je ineresantna crkva-džamija.

90

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

Ulcinj ima tri velike plaže, od kojih je samo Velika plaža dugačka oko 13 km, pokrivena finim, sitnim pijeskom koji sadrži znatne količine joda i raznih soli, te, pored idealnih uslova za sunčanje služi i za liječenje reumatizma i kožnih bolesti. Među ulcinjskim plažama posebno mjesto pripada Adi, ostrvu na ušću Bojane u more. Pored turizma, od privrednih objekata najpoznatija je Ulcinjska solana.

Ulcinj

Navedi karakteristike primorske regije. Nabroj opštinske centre u ovoj regiji. Izdvoj najznačajnije kulturno-istorijske spomenike u ovoj regiji. Izdvoj najznačajnije privredne objekte u ovoj regiji.

GEOGRAFIJA

Zadatak

91

5

REGIJE CRNE GORE REGIJA SREDNJE CRNE GORE Regija srednje Crne Gore - to je najjužniji dio dinarske kraške oblasti, a nalazi se između Trebišnjice, Crnogorskog primorja, Skadarskog jezera i planina Golije, Vojnika, Lukavice i Maganika. Obuhvata 35,6% teritorije i ima 45,1% stanovništva Crne Gore. Populacijski je najveća crnogorska regija, ali je površinom manja od planinske, a gustinom naseljenosti iza primorske Crne Gore. U njoj su i dvije najpoznatije crnogorske ravnice, Zetska i Bjelopavlićka, koje čine prelaz između primorskih i kraških predjela. Ova regija predstavlja industrijsku zonu Crne Gore. Opštinski centri u srednjoj regiji Crne Gore su: Cetinje, Danilovgrad, Nikšić i Podgorica. CETINJE – Grad i istorijska prijestonica Crne Gore. Nalazi se u kraškom polju u južnom dijelu Katunske nahije, na nadmorskoj visini od oko 670 m, površine 910 km2 u kome živi preko 20000 stanovnika. Nastanak Cetinja vezan je za Ivana Crnojevica koji je tu 1482. godine podigao dvor i sazidao manastir u koji je tri godine kasnije preselio i sjedište Zetske mitropolije. Još u doba Crnojevića tu je osnovana prva štamparija na slovenskom jugu i štampana prva knjiga u južnih Slovena „Oktoih“, tako da je Cetinje od tog vremena, pa sve do postojanja crnogorske drzave bilo njen svjetovni, duhovni i kulturni centar, a sada je prijestonica Crne Gore. Najstariji sakralni spomenici na Cetinju su Vlaška crkva i manastir Crnojevića čiji su ostaci ugrađeni u Cetinjski manastir koga je podigao vladika Danilo 1701. godine. Od kulturnih institucija na Cetinju, pored muzeja i galerija, osobito su značajni Centralna narodna biblioteka „Đurađ Crnojević“, kao i neke poznate stare zgrade poput Biljarde, Dvorca kralja Nikole, pozorišta Zetski dom, Plavog dvorca, Vladinog doma, kao i objekti ambasada. U novije vrijeme u njemu je osnovan Kulturološki fakultet koji je vremenom prerastao u Fakultet likovnih umjetnosti, Muzičku akademiju i Akademiju dramskih umjetnosti.

Cetinje 92

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

DANILOVGRAD – Grad u plodnoj Bjelopavlićkoj ravnici, na desnoj obali rijeke Zete. To je najmlađi crnogorski grad, a ime je dobio po knjazu Danilu. Danilovgradu je osnovan s namjerom da postane glavni grad Crne Gore. Međutim, nakon oslobođenja Niksića i Podgorice on gubi na značaju što je usporilo njegov razvitak. Danas se Danilovgrad nalazi na prostoru od 501 km2 sa oko 15000 stavnika. U Danilovgardu se nalazi Umjetnička galerija, Zavičajni muzej, bogata biblioteka. Najznačajniji sakralni spomenik kulture je manastir Ždrebaonik. Od privrednih objekata tu su Crnagoracoop, Mermer, zatim hotel Zeta i izletišta Orja Luka, Studeno, Glava Zete i Spuž. U okolini Danilovgrada se nalazi nadaleko poznat manastir Ostrog, najveće hodočasničko mjesto u Crnoj Gori.

Nikšić

NIKŠIĆ – Grad u istoimenom kraškom polju u sjeverozapadnom dijelu centralne Crne Gore. Nikšić je najprostranija crnogorska opština sa površinom od 2065 km2 u kome živi oko 78000 stanovnika. Na osnovu ostataka materijalne kulture na području Niksića, a posebno u Crvenoj stijeni, može se gotovo u kontinuitetu pratiti društveni razvoj, takoreći od pojave čovjeka. U blizini nekadašnjeg rimskog naselja Anderbe koju su razrušili Goti, i utvrđenja Anagastum u srednjem vijeku razvijalo se slovensko naselje koje dobija naziv Onogošt. Današnje ime grad je dobio po plemenu Nikšići. Nikšić se naročito brzo razvijao u toku posljednjih 50-tak godina, tako da je sa 4000 stanovnika, koliko je imao 1945. danas narastao na blizu 80000. Najznačajniji privredni objekti su: Željezara, Pivara, Rudnici boksita i hidroenergetski sistem Gornja Zeta. Nikšić ima i vrlo razvijen ugostiteljsko-turistički kompleks Onogošt, koji pored hotela u Niksiću ima i hotele u Risnu i Sutomoru. Na području Nikšića od sakralnih objekata najznačajniji su manastir Ostrog i Saborna crkva. U Nikšiću se nalazi Filozofski fakultet i više osnovnih i srednjih škola.

GEOGRAFIJA

Danilovgrad

93

5

REGIJE CRNE GORE PODGORICA je glavni i najveći grad Crne Gore. Nalazi se u sjevernom dijelu Zetske nizije, na mjestu susreta Skadarske zavale, Bjelopavlićke ravnice i doline rijeke Morače. Leži na 48-56 m nadmorske visine, uz ušće Ribnice u Moraču. Zbog geografskog položaja, povoljne klime, plodne Zetske i Bjelopavlićke ravnice, bogatih izvora i više rijeka, područje Podgorice je od davnina bilo privlačno za život ljudi. Ona obuhvata prostor od 1441km2 i ima preko 167000 stanovnika. Pravi „bum“ u razvoju Podgorica doživljava poslije 1945. godine. Smještena na pet rijeka sa gotovo neograničenim mogućnostima širenja, uz to privredni i politički centar Crne Gore, Podgorica se za posljednjih 50 godina tako brzo razvijala da danas u odnosu na 1945. godinu ima 20 puta više stanovnika. Od privrednih objekata najznačajniji su Kombinat aluminijuma i Duvanski kombinat, a među institucijama kulture Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, DANU, Univerzitet, RTV, Pobjeda, i desetak drugih listova i časopisa, biblioteke i čitaonice, muzeji i galerije, pozorište, sportski tereni i sportske hale. Tu je i 10 srednjih i 14 osnovnih škola. Među njenim spomenicima najpoznatiji su: Partizanu borcu i Njegošev spomenik. Među sakralnim spomenicima najpoznatiji su: crkva Sv. Đorđa, manastir Dajbabe, manastir Ćelija piperska, nedavno je sagrađen monumentalni Saborni hram Hristovog Vaskrsenja. Neposredno uz Podgoricu nalaze se ostaci rimskog grada Duklje, najpoznatiji urbani centar iz rimskog perioda u Crnoj Gori, a 12 km dalje je i čuveno utvrđenje Medun.

Podgorica

Zadatak

94

Navedi karakteristike Centralne (srednje) regije. Nabroj opštinske centre u ovoj regiji. Izdvoj najznačajnije kulturno-istorijske spomenike u ovoj regiji. Izdvoj najznačajnije privredne objekte u ovoj regiji.

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

SJEVERNA REGIJA Sjeverna regija - zahvata sjeverni, sjeveroistočni i centralni dio Crne Gore. Na ovom prostoru Dinarske planine dostižu najvišu visinu. Njihovi grebeni se uzdižu sa prostranih površi, koje su ispresjecane gustom mrežom rječnih dolina. Sjeverna regija obuhvata više od polovine teritorije Crne Gore (52,9% ), ali ima najmanje stanovnika po kvadratnom kilometru, od tri crnogorske regije, a druga po broju ukupnog stanovništva (31,4% ). Gustina naseljenosti znatno je manja od republičkog prosjeka i čak tri puta manja nego u Crnogorskom primorju. U njoj se, osim šuma, nalaze i značajna privredna bogatstva, ugalj, olovo, cinkana ruda, veliki energetski potencijali i vrlo povoljni uslovi za razvoj planinskog turizma. Opštinski centri u Sjevernoj regiji su: Andrijevica, Berane, Bijelo Polje, Kolašin, Mojkovac, Plav, Plužine, Pljevlja, Rožaje, Šavnik i Žabljak.

ANDRIJEVICA - Najmlađa crnogorska opština nalazi se u Gornjem Polimlju na lijevoj obali Lima. Zahvata prostor od 263 km2 na kome živi oko 6600 stanovnika. Svojim položajem podsjeća na terasu podignutu nad ovom prekrasnom rijekom. Nalazi se između dvije planinske rijeke Zlorečice i Krštice. U njenoj blizini su Komovi i Visitor. Andrijevica ima vrlo povoljne uslove za razvoj turizma i srednjeevropskog voća, a tu je i Fabrika za preradu konditorskih proizvoda. BERANE – grad u kotlinskom proširenju doline Lima u sjeveroistočnom dijelu Crne Gore. Leži na 670m nadmorske visine, na površini od 717 km2 i u njima živi oko 40000 stanovnika. Berane su mlađe gradsko naselje. Osnovali su ga Osmanlije 1862. godine. Ono je centar Gornjeg Polimlja. Na ovom prostoru ima više vrlo značajnih kulturno-istorijskih spomenika u koje spadaju: srednjevjekovni grad Bihor, Budimlja, koja je podignuta na ruševinama ranijeg rimskog naselja i Beran krš kod Beran sela. U ovom drevnom naselju život je tekao oko 1500 godina od 4500 -3000. godine p.n.e. Među spomenicima kulture su i čuveni manastiri Šudikova i Đurđevi Stupovi, a iz novijeg vremena Spomenik na Jasikovcu - kamena knjiga od 10000 slova. Na ovom području su vrlo pogodni uslovi za razvoj voćarstva i poljoprivrede a tu je i Rudnik mrkog uglja i Fabrika za preradu kože.

Andrijevica Andrijevica

Berane 95

5

REGIJE CRNE GORE BIJELO POLJE – grad u Gornjem Polimlju u sjeveroistočnom dijelu Crne Gore. Leži na 589 m nadmorske visine, u kotlinskom proširenju doline rijeke Lim. Pitoma dolina Lima i njegovih pritoka Bistrice, Ljuboviđe i Lješnice bila je odavno veoma pogodna i privlačna za život ljudi. Tu se mogu pratiti tragovi života od vremena Ilira, Grka i Rimljana sve do današnjih dana. Područje Bijelog Polja zahvata prostor od 924 km2, sa oko 57000 stanovnika. Zahvaljujući pruzi Beograd-Bar i razvijenoj putnoj mreži Bijelo Polje ima veoma povoljan geografski položaj. Među kulturno-istorijskim spomenicima posebno mjesto pripada crkvi Sv. Petra. Za njene potrebe je u XII vijeku napisano čuveno Miroslavljevo jevanđelje - jedan od najljepših ćirilskih spomenika. U blizini Bijelog Polja se nalazi fabrika mineralne vode „Bijela Rada“ (izvor Čeoče) i Vunarski kombinat Bijelo Polje.

Bijelo Polje

Kolašin

KOLAŠIN - Na padinama Bjelasice, na lijevoj obali Tare, na nadmorskoj visini od 970 metara, nalazi se gradić Kolašin koji obuhvata površinu od 897 km2 i u kome živi oko 11000 stanovnika. Okružuju ga planine Sinjajevina, Kapa moračka, Maganik, Bjelasica, Bujača i Ključ. Kolašin ima vrlo povoljne klimatske i sve druge prirodne uslove za razvoj turizma. Tu su, pored ostalog, Bjelasica sa idealnim skijaškim terenima, bistra i brza Tara, i čuveno i prekrasno Biogradsko jezero. Među kulturnim i istorijskim spomenicima posebno mjesto pripada manastiru Morači, jednom od najpoznatijih sakralnih objekata na području Crne Gore. Na njegovim zidovima se nalaze freske koje izazivaju veliku pažnju posjetilaca, a među kojima se posebno ističe čuvena freska „Gavran hrani proroka Iliju“.

96

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

MOJKOVAC – gradić u malom proširenju doline rijeke Tare između padina Bjelasice i dijela planine Sinjajevine. Leži na nadmorskoj visini od 853 m, na površini od 367 km2 i sa oko 11000 stanovnika. Mojkovac se razvio u blizini ruševina poznatog srednjovjekovnog trgovačkog i rudarskog gradića Brskova. U blizini Mojkovca, početkom januara 1916 godine, bila je i čuvena Mojkovačka bitka u kojoj je crnogorsko-sandžačka vojska potukla austrougarsku vojsku. Među kulturno - istorijskim spomenicima su i Manastir Dobrilovina, spomenik Mojkovačkoj bici i spomenik serdaru Janku Vukotiću. Mojkovac

PLAV – gradić u jugoistočnom dijelu Sjeverne regije. Leži u Plavsko–gusinjskoj kotlini uz obalu Plavskog jezera na sjevernoj podgorini Prokletija, na 910 m nadmorske visine. Zauzima površinu od 486 km2 sa oko 20000 stanovnika. Okružuju ga visoke planine Prokletije, Visitor, Bogićevica i Čakor. U njegovoj neposrednoj blizini je i Plavsko jezero i čuveni Ali-Pašini izvori. Pored Plavskog tu su i lijepa i interesantna jezera Hridsko i Visitorsko.

GEOGRAFIJA

Ljepote ovog područja uveličavaju njegove šumovite planine, koje se ogledaju u svojim jezerima, bogate raznom divljači i ljekovitim biljem. Područje Plava ima sve prirodne uslove za razvoj turizma, zemljoradnje i voćarstva. Među značajnije kulturno - istorijske spomenike spadaju: Crkva Sv.Trojice, Redžepagića kula i stara Carska džamija.

Plav 97

5

REGIJE CRNE GORE PLUŽINE - Rječni kanjoni Pive i Vrbnice bili su nastanjeni još u praistorijsko doba. Na tom prostoru je i nastao grad Plužine, površine 854 km2 u kome danas živi oko 5000 stanovnika. Čitava Pivska površ je ispresijecana dubokim kanjonima Pive, Vrbnice i Komarnice koji su duboki i do 1000 metara. U centru Pive razvio se gradić Plužine koji je nakon izgradnje Hidrocentrale na Mratinju, odnosno Hidrocentrale Piva, izmješten na Plužinsko brdo. Pored Hidrocentrale, najvažniji privredni objekat je Fabrika anoda.

Plužine

Pljevlja

PLEVLJA – grad u istoimenoj kotlini uz rijeku Ćehotinu na 770m nadmorske visine. Plodna Pljevaljska kotlina povoljna za zemljoradnju i stočarstvo, bogata šumama i rudama, ispresijecana rijekama, nalazeći se na raskršću važnih puteva bila je od davnina pogodna za život ljudi. Pljevlja obuhvataju površinu od 1346 km2 i imaju oko 40000 stanovnika. Život ljudi na ovom području može se potpunije pratiti od ranog gvozdenog doba a o životu u doba Rimljana će se još više saznati nakon potpunog iskopavanja njihovog grada - Municipijuma S. Razvoj Pljevalja podstaknut je premještanjem sjedišta Hercegovačkog Sandžaka u njih 1576. godine, gdje je ostao više od dva i po vijeka. Tada su Pljevlja imala gotovo sve vrste duhovnih i svjetovnih osnovnih i srednjih škola tako da je u njima prije balkanskih ratova živjelo oko 15000 stanovnika. Ona su odavno bila privredni, a osobito kulturni centar, znatno šireg prostora od njihove opštine. Od kulturno - istorijskih spomenika osobito su značajni, pored Municipijuma S, Manastir Sveta Trojica i Husein-pašina džamija. Pljevlja imaju najviše rudnog i šumskog bogatstva u Crnoj Gori, tako da se u njima nalaze Rudnik uglja, TE „Pljevlja“ (koja proizvodi 40% ukupne električne energije) i „Crna Gora šume“.

98

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

ROŽAJE – Gradić u visokoplaninskoj kotlini uz gornji tok rijeke Ibar, u najistočnijem dijelu Crne Gore. Obuhvata površinu od 432 km2 i 25000 stanovnika. Gotovo nepregledne šume bogate cvijećem, ljekovitim biljem i mirisne planinske livade čine da Rožaje u ljetnim mjesecima djeluje „kao izmišljeno“ za odmor i rekreaciju. Snažan utisak i nezaboravnu sliku na posjetioce ostavljaju i okolne planine sa debelim sniježnim pokrivačima, skijaškim terenima, žičarama, lovačkim kućicama i gotovo svim drugim što je potrebno za ugodan doživljaj. Rožaje je dosta staro naselje. Kao i većina planinskih krajeva, bogato je narodnim umjetničkim stvaralaštvom izraženim u pričama, anegdotama i poeziji. Od kulturno - istorijskih spomenika posebno su značajni: Ilirsko naselje na brdu Brezojevica, ruševine Crkve Ružica i Kurtagića džamija. Pored preduzeća za turizam i ugostiteljstvo, veće radne organizacije su ŠIK „Gornji Ibar“ i Fabrika za izradu kristala.

Rožaje

ŠAVNIK je gradić u Drobnjačkoj kotlini na ušću rijeka Bukovice, Bijele i Šavnika. Zahvata prostor od 553 km2 a u njemu živi preko 3000 stanovnika. I na ovom području ima tragova života Ilira, Kelta i Grka. Na ovom području su formirana dva poznata crnogorska plemena, Drobnjaci i Uskoci. Prirodno bistri ljudi sa ovog prostora su izlaz nalazili prvenstveno na školovanju na strani, te su sa ovog prostora ponikli poznati naučni i kulturni radnici. U širem prostoru Šavnika nalaze se Manastiri Bijela i Podmalinsko. Šavnik ima osnovnu i srednju skolu kao i dom učenika. Šavnik 99

5

REGIJE CRNE GORE ŽABLJAK – gradić u sjevernom dijelu Drobnjačke površi, u istočnom podnožju planine Durmitor. Smatra se najvišim gradskim naseljem u jugoistočnoj Evropi, na nadmorskoj visini od 1450 metara a zauzima prostor od 445 km2 i u njemu živi preko 4500 stanovnika. Iznad njega se uzdiže Durmitor sa Bobotovim kukom visokim 2523 metra. Durmitorski masiv se prostire između kanjona Tare, Pive i Komarnice i planine Sinjajevine. Velika visinska razlika između kanjona i najviših vrhova Durmitora na malom rastojanju koja iznosi 2090 metara čini posebnu specifičnost Durmitorskog platoa. Ovaj kraj je poznat po nizu prirodnih i geografskih specifičnosti. Žabljak ima planinsku klimu sa dosta snijega što pored pogodnih terena predstavlja izvanredne uslove za razvoj zimskog turizma. On je isto tako atraktivan i za vrijeme ljeta, osobito za planinare, kao i za sve druge koji žele da uživaju u ljepotama neizmijenjene prirode. Zbog svega toga Durmitor je zajedno sa kanjonima Tare i Sušice proglašen Nacionalnim parkom i uključen u Spisak svjetske baštine prirodnih kulturnih dobara. Ovo područje je poznato i po velikom broju jezera od kojih je najpoznatije Crno jezero. Danas su Žabljak i Durmitor jedno od najatraktivnijih turističkih područja u Evropi. U Žabljaku se nalaze hoteli: Jezera, Planinka, Durmitor, Jelika i Žabljak.

Žabljak

Navedi karakteristike Sjeverne regije. Zadatak Nabroj opštinske centre u ovoj regiji. Izdvoj najznačajnije kulturno-istorijske spomenike u ovoj regiji. Izdvoj najznačajnije privredne objekte u ovoj regiji.

100

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

Radovan Popović

ISTORIJA

1

PREDSLOVENSKI PERIOD

Ilirski nakit i novac

Prilikom indoevropske seobe naroda Balkan su krajem II milenijuma (Antičko doba) naselila brojna ilirska plemena. Teritoriju današnje Crne Gore naselila su plemena Ardijeji, Labeati, Dokleati, Pirusti i drugi. Od Boke Kotorske do rijeke Neretve bili su naseljeni Ardijeji, a centar teritorije je bio Risan. Istočno od Skadarskog jezera do rijeke Morače djelovali su Labeati sa centrima u Skadru i Medunu. Prostor od Morače do današnje Hercegovine naseljavali su Dokleati. O njihovom životu na području Crne Gore svjedoče brojna arheološka nalazišta oko Risna, Budve, Ulcinja, Podgorice i Berana. Ilirska plemena su živjela u rodovskom uređenju, baveći se stočarstvom, zemljoradnjom, lovom i ribolovom. Posjedovali su metalno oruđe i oružje. S njihovim dolaskom pojavili su se i specifični oblici utvrđenih naselja zvani Gradine. Njihova ostavština svjedoči i o tome da su imali trgovačke veze sa plemenima u unutrašnjosti Balkana kao i sa grčkim kolonijama na Jadranu. Od Grka su naučili da gaje masline i vinovu lozu.

Pitanja: Navedi neka od ilirskih plemena. Opiši način života Ilira.

102

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Istorija Crne Gore

Starješini plemena Ardijeja, Agronu, uspjelo je da početkom III vijeka p.n.e. ukine samostalnost susjednih plemena i stvori jaki plemenski savez koji je imao državni oblik. Ilirska država se prostirala od rijeke Krke u Dalmaciji do sjeverozapadne Albanije, a centar joj je bio u Risnu. Krstarili su Jadranskim morem kao gusari i napadali rimske trgovce. To je bio i povod za sukob sa Rimljanima. Agronova nasljednica Teuta nije prihvatila rimska upozorenja pa je 229. godine p.n.e. došlo do rata u kojem su Iliri poraženi. Sklopljen je mirovni sporazum po kojem su Iliri ostali bez velike teritorije. Bez obzira na sporazum, Iliri su nastavili da ugrožavaju pomorsku trgovinu pa je dolazilo do novih sukoba (219. i 168. godine). Sukob Ilira i Rimljana iz 135 godine p.n.e. završio se potpunim porazom i deportacijom ilirskog stanovništva u unutrašnjost zemlje. Takvu sudbinu su doživjela i ostala Ilirska plemena u zapadnom dijelu Balkana. Rimljani su od te teritorije stvorili provinciju Ilirik. Pitanje: Navedi uzroke i povod za ratove između Rimljana i Ilira.

Ilirski štit

Radi lakšeg administrativnog upravljanja, Ilirik je 10. godine p.n.e. podijeljen na provincije Panoniju i Dalmaciju, a prostor današnje Crne Gore ušao je u sastav provincije Dalmacije. Do nove reorganizacije došlo je 297. godine kada je od ove odvojena posebna provincija Prevalis (Prevalitana), sa sjedištem u Skadru. Preko novoosnovanih rimskih naseobina, kolonija, gradova, uprave, širio se rimski uticaj na ovim prostorima. Romanizacija se širila i preko latinskog jezika i kulture. Preko područja današnje Crne Gore prelazila su dva važna rimska puta od Skadra do Nerone (Metkovići). Na ovom putu nalazio se i najznačajniji rimski centar, Doklea. Grad je podignut na ušću Zete u Moraču.

ISTORIJA

Rimski mozaik iz Risna, II vijek.

103

2

SREDNJI VIJEK Pad Zapadnog rimskog carstva 476. godine je istovremeno, kako se u istorijskoj nauci smatra, nestanak starog i nastanak srednjeg vijeka. To je doba kada na istorijsku pozornicu stupaju Sloveni, Germani, Arapi, Turci i drugi narodi. U ovom periodu razvio se feudalni društveni poredak, koji je u zapadnoj Evropi dobio najtipičniji oblik. U okviru velike seobe naroda (IV-IX vijeka) pokreću se i Sloveni, koji naseljavaju istočne i jugoistočne djelove Srednje Evrope i Balkansko poluostrvo. Na teritoriji Balkanskog poluostrva tokom ranog Srednjeg vijeka nastale su južnoslovenske države.

Karta naseljavanje Južnih slovena na Balkan

Južni Sloveni su naselili teritoriju koja se prostirala od Dunava do primorskih krajeva Balkanskog poluostrva i od Alpa do Crnog mora. Prvih vjekova po doseljenju (VI, VII) oni su se našli između dvije velike sile, Franačke na zapadu i Vizantije na istoku. Ove dvije države su na njih ostavile veliki uticaj na kulturnom i vjerskom polju. Od kraja VI vijeka, kada se formirala prva južnoslovenska država - Karantanija (Slovenija) pa do kraja XII vijeka kada je nastala Bosna, na Balkanu su se formirale i sljedeće južnoslovenske države Hrvatska, Samuilovo carstvo (Makedonija), Raška (Srbija), Duklja (Zeta-Crna Gora)

104

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Istorija Crne Gore

PRVA CRNOGORSKA DINASTIJA VOJISLAVLJEVIĆI

3

Duklja u doba Vojislavljevića

Pitanje: Na kojem prostoru je nastala država dukljanskih Slovena?

ISTORIJA

Prostor koji su naselili preci današnjih stanovnika Crne Gore početkom VII vijeka pripadao je nekadašnjoj rimskoj provinciji Prevalis, a država je dobila ime Duklja po rimskom gradu Doklei koji se nalazi u današnjoj Podgorici. Jezgro države se nalazilo između rijeke Bojane i Boke Kotorske na jugu, a na sjeveru u slivu rijeka Zete i Morače do izvorišta rijeka Pive i Tare, a na zapadu do Travunije, Krivošija, Nikšića i na istoku do rijeke Drima.

105

3

PRVA CRNOGORSKA DINASTIJA VOJISLAVLJEVIĆI Istorijski izvori, u periodu od VII do polovine X vijeka, ne daju mnogo podataka o vizantijsko-dukljanskim odnosima. Jedina poznata ličnost iz tog perioda je dukljanski vladar knez Petar koji je bio vizantijski vazal, a od njega nam je ostao sačuvan olovni pečat koji je pronađen 1884. godine. Njegov izgled potvrđuje da su dukljanski Sloveni primili hrišćanstvo, kao većina Južnih Slovena tokom IX vijeka. Krajem X i početkom XI vijeka Dukljom je upravljao knez Vladimir iz Prečiste (Marije) Krajinske na obali Skadarskog jezera. Njegova vladavina vezana je za makedonskog cara Samuila, koji je 997. godine od Vizantije osvojio Drač i uputio se ka Duklji. Vladimirov otpor na Tarabošu nije bio dovoljan da spriječi pad Duklje. On je zarobljen i odveden u Prespu gdje je bilo Samuilovo sjedište. Vladimir nije dugo tamnovao jer ga je Samuilo oženio svojom kćerkom Kosarom i dao mu da upravlja Dukljom i Dračkom oblašću. Takvo stanje je trajalo do 1016. godine, kada ga zbog porodičnih svađa oko prijestola ubija Samuilov nasljednik Vladislav koji ubrzo pada pod vizantijsku vlast. Vladimirovi i Kosarini ostaci su preneseni i sahranjeni 1215. godine kod Elbasana u Albaniji.

Pitanje: Na koji način je Samuilo uticao na prilike u Duklji? Vladimir portret

Karta Evrope 1100 godine

106

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Istorija Crne Gore

STICANJE NEZAVISNOSTI DUKLJANSKE DRŽAVE Dukljanskim prijestolom od 1018. do 1050. godine vlada knez Stefan Vojislav po kojem je izvedeno i ime prve crnogorske dinastije Vojislavljevići. Dugogodišnja represivna vizantijska vlast u Duklji dovela je 1034/35. godine do ustanka koji je predvodio Vojislav. Ustanak je brzo ugušen a Vojislav kao zarobljenik odveden u Carigrad. Poslije nekoliko godina uspijeva da pobjegne iz zatvora i u Duklji podigne novi ustanak. Vizantijska vlast u Duklji se jedva održavala. Stanje se još više iskomplikovalo oko 1040. godine kada je u dukljanskom primorju nastradala vizantijska lađa natovarena zlatom. Zlato je Vojislav zaplijenio, a na pozive da ga vrati negativno je odgovarao. To je bio povod za nove sukobe sa Vizantijom, prvo u Crmnici, a kasnije i kod Bara 1042. godine. Pitanje: Opiši položaj Duklje sredinom XI vijeka?

U Barskoj bici, uz izvanrednu taktiku, Vojislav je, kako kaže jedan hroničar, potukao vizantijsku vojsku, na „tužan i suza dostojan prizor onima koji gledaju“. Duklja je postala nezavisna država, a Vojislav je proširio svoju vlast na prostoru od Bojane do Neretve.

Kralj Mihailo freska, portret, crkva sv. Mihaila u Stonu

KRALJEVINA DUKLJA/ZETA Dukljom/Zetom je poslije Vojislavljeve smrti nakratko vladala njegova žena uz pomoć pet sinova koji su upravljali oblastima. Jednom od njih, Mihailu, uspjelo je rukom da se domogne vlasti (1050-1082). Stolovao je u Papratni, a imao je dvorac i u Kotoru. U toku njegove vladavine dva događaja će i presudno uticati na dalji tok događaja u Duklji/Zeti. To je rascjep u hrišćanskoj crkvi (1054) i dolazak Normana u južnu Italiju. Početkom sedamdesetih godina XI vijeka vizantijska vlast na Balkanu je oslabila pa je Mihailo nastojao da iz toga izvuče političku korist. U vrijeme spora između Dubrovnika i Splita oko crkvene nadležnosti nad Dukljom/Zetom, u spor se umiješao i knez Mihailo tako što je od pape Grgura VII zatražio pravo na vjersku samostalnost (nadbiskupski rang za barsku crkvu) i za sebe kraljevsku krunu. Papa nije udovoljio ovom zahtjevu ali mu je 1078. godine potvrdio kraljevsko zvanje oslovljavajući ga sa „kralj Slovena“ (rex Sclavorum). Pitanje: Na koji način Duklja/Zeta dobija političku samostalnost?

Normani su, pred kraj Mihailove vladavine, pripremali napad na Carigrad, a na tom putu na udaru se nalazio i Drač. Uoči osvajanja Drača približio im se Mihailov sin Bodin i tu vezu učvrstio oženivši Jakvintu, kćerku vođe Normana iz Barija. Mihaila je na prijesto naslijedio Bodin (1082-1101) koji na početku vladavine vrši novi pohod na Bosnu i Rašku. U te države postavlja svoje namjesnike.

Bodin Vojislavljević (1082-1101)

107

4

DRUGA CRNOGORSKA DINASTIJA - BALŠIĆI Na kratko je osvojio i Drač, ali ga je ubrzo morao predati Vizantiji. Očeve napore da crkveno osamostali Zetu ostvario je Bodin. Iskoristio je sukobe u katoličkoj crkvi, pa je od pape Klimenta III dobio pravo da se Barska biskupija uzdigne na rang nadbiskupije 1089. godine. To je ujedno bio i njegov posljednji politički uspjeh, jer je borba za vlast i prestiž u porodici otpočela u posljednjim godinama njegove vladavine. Bodin je umro 1101. godine i sahranjen je na Bojani, u manastiru Sv. Srđa i Vakha. Rasulo u zemlji poslije Bodinove smrti, uticaj Vizantije, Ugarske i Raške na prilike u Zeti, česta smjena vladara gasili su moć Vojislavljevića. Čak ni posljednji zetski vladar, Radoslav, ne nosi titulu kralja. Upravljao je posjedima oko Kotora, Bara i Skadra, dok i te posljednje ostatke zetske države nije osvojio raški župan Stefan Nemanja oko 1185. godine. Pitanje: Navedi događaje koji su obilježili Bodinovu vladavinu?

ZETA U SASTAVU DRŽAVE NEMANJIĆA Uporedo sa borbama protiv Vizantije, Stefan Nemanja je vršio osvajanje Zete. On je Zetu dao na upravu svom sinu Vukanu, koji je nosio titulu kralja čuvajući tako tradiciju dukljansko/zetske kraljevine. Zeta je imala u nemanjićkoj državi povlašćen položaj u odnosu na druge osvojene oblasti (unutrašnja autonomija, postojanje katoličke crkve), a živjela je i tradicija o nemanjićkom porijeklu iz Duklje.

Poslanica pape Klimenta III

MITROPOLIJA Krajem XIV vijeka sjedište Zetske episkopije (od 1346. g. mitropolije) prenošeno je na nekoliko lokacija dok se nije konačno ustalilo u Bogorodičnom manastiru na Cetinju 1484. godine. U međuvremenu sjedište mitropolije se mijenjalo ovim redom: sa Prevlake u Prečistu Krajinsku (Skadarsko jezero), iz Krajinske na ostrvo Vranjina, nakon nje na ostrvu Kom, odnosno na Obodu (Riječki grad).

Sava Nemanjić (Sveti Sava) je uspio 1219. godine da osnuje srpsku arhiepiskopiju, pa je u Zeti, da bi suzbio katolički uticaj, formirao dvije pravoslavne episkopije. Obje su izgrađene na temeljima benediktanskih manastira, a nalazile su se u Stonu i Prevlaci kod Tivta. Od proglašenja Stefana Prvovenčanog za kralja Srbije (1217), svi budući vladari Zete dobijaju titulu „mladi kralj“. Najpoznatiji među njima, Dušan, (budući car) je uz pomoć zetske vlastele došao na srpski prijesto. Po preuzimanju vlasti ukinuo je Zeti povlastice, ali je gradovima u zetskom primorju dao autonomiju. Ovi gradovi (Kotor, Budva, Bar, Ulcinj, Skadar) su bili i okosnica privrednog i kulturnog života Srbije, a funkcionisali su preko posebnih Statuta. Od primorskih gradova prednjačio je Kotor u kojem je bio i jedan od Nemanjinih dvoraca.

Sv. Sava

Pitanje: Zbog čega Nemanjići insistiraju na tradiciji dukljanske kraljevine.

108

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Istorija Crne Gore

DRUGA CRNOGORSKA DINASTIJA - BALŠIĆI

4

Srpska centralna vlast, poslije smrti cara Dušana, nije mogla izdržati pritiske vlastele tako da su tri Balšina sina (Stracimir, Đurađ, Balša II) iskoristili takvo stanje da oko 1360. godine obnove Zetsku državu. Uspjeli su da se prošire na Ulcinj i Skadar, ali se borba oko Kotora završila neuspješno, pa je 1371. godine Đurađ I priznao ugarsku vlast. Đurad I, najznačajniji među Balšićima, poslije Maričke bitke (1371) uspio je da zauzme Prizren od srpskog velikaša Vukašina Mrnjavčevića. Dvije godine kasnije zauzima Trebinje, Konavle i Dračevicu. Njegov brat Balša II ženidbom dobija albanske oblasti Valonu, Berat i Himaru. Granice Zete su bile od Dubrovnika do Prizrena i Skadra. Đurđeva vlast nad ovim oblastima nije dugo trajala.

Grb Balšića

Zeta u doba Balšića

Balšu II je naslijedio sinovac Đurađ II Stracimirović Balšić (1385-1403). Period njegove vladavine obilježili su događaji koji su dobrim dijelom zavisili od mletačkoosmanskih odnosa. Da bi ojačao svoj položaj, Đurađ II se ženi kćerkom srpskog kneza Lazara, Jelenom.

ISTORIJA

Prilikom preuzimanja vlasti Balša II je naišao na otpor lokalnih feudalaca, posebno Radiča Crnojevića koji je djelovao između Budve i Kotora. Ubrzo je poginuo u sukobu sa Osmanlijama kod Berata.

109

4

DRUGA CRNOGORSKA DINASTIJA - BALŠIĆI U sukobu sa Osmanskim carstvom bio je zarobljen, a za izbavljenje morao je predati Skadar, Sv. Srđa na Bojani i Drivast. Ove oblasti je brzo vratio, ali u nemogućnosti da ih sačuva predao ih je Mlecima (1396). Više uspjeha je imao u sukobu sa Radičem Crnojevićem kojega je uspio da ubije i zavlada njegovom teritorijom Budvom i Paštrovićima. Ugarski kralj Žigmund je postavio Đurđa II za kneza Brača, Korčule i Hvara. Tada mu je dodijelio i titulu „gospodara Albanije“, s ciljem da mu bude podrška u ovom dijelu Balkana. Pitanja: U čemu prepoznaješ uticaj Ugarske na prilike u Zeti?

Đurađa II naslijedio je maloljetni sin Balša III (14031421), koji je do punoljetstva uz pomoć majke, Jelene Balšić, upravljao Zetom. Jelena je nastojala da povrati posjede svoje porodice, pa je da bi se zaštitila od Mlečana, priznala vazalni položaj Zete od Osmanskog carstva. Balša III u dva navrata je napadao Kotor i ostale primorske gradove ali bezuspješno. Iscrpivši se ovim akcijama odlazi kod svog ujaka, despota Stefana Lazarevića u Beograd, gdje je i umro, a njegove posjede je predao ujaku jer nije imao nasljednika. Despot Stefan nije mogao mirnim putem da preuzme Balšine posjede pa je napao Zetu. Zauzeo je Drivast i Bar, a pod opsadom je držao Ulcinj i Skadar. Despotov poraz kod Skadra (1422) nakratko je odložio rješenje. Naredne godine skupio je veću vojsku i natjerao Mlečane da sa njim sklope mir. Mleci su zadržali Skadar, Ulcinj, Paštroviće i Kotor s Grbljem. Centar despotovih posjeda postao je Bar, gdje je stolovao Stefanov namjesnik. Prema njemu neprijateljski stav su zauzeli Crnojevići koji su se sve više osjećali vladarima gornje Zete. Kula Balšića - Ulcinj Pitanje: Kako su srpski despoti uticali na prilike u Zeti?

110 1

CRNA GORAA M MOJA OJA POS POSTOJBINA STOJBINA NAA Istorijaa Crne Gore Goore

TREĆA CRNOGORSKA DINASTIJA CRNOJEVIĆI

5

Vlastelinska porodica Crnojevića upravljala je krajevima iznad Budve i Kotora, odnosno Gornjom Zetom koja se sve više počela nazivati Crna Gora. Stefan (Stefanica) Crnojević (1426-1465) je učvrstio njihovu dinastičku vlast i proširio teritoriju do Podgorice. Za dalje jačanje Crnojevića važan je i dogovor s Venecijom na Vranjini (1455). Ovim sporazumom Stefan je priznao mletačku vrhovnu vlast, dok bi Mleci poštovali prava Zetske mitropolije i vlastele. Od tada, Crna Gora se konstituiše kao država sa mješovitim feudalnim i rodovskim elementima. Centar države bio je Žabljak na Skadarskom jezeru. Pitanje: Opiši crnogorsko-mletačke odnose sredinom XV vijeka. Grb Crnojevića

Stefana je naslijedio sin Ivan (1465-1490), poznat i kao Ivan-beg. On je raskinuo odnose sa Mlecima i počeo sa napadima na njihove primorske oblasti. Mlečani su ucijenili njegovu glavu pa je bio primoran da s njima sklopi mir. Vraćena mu je vojvodska titula i određena godišnja plata. Za uzvrat morao je za njih ratovati protiv Osmanskog carstva. Zbog toga je stalno bio na udaru Osmanskog carstva pa je bio prinuđen 1471. godine da prizna vrhovnu vlast sultana, uz obavezu plaćanja harača. Dvostruko vazalstvo ga je sve više dovodilo u nezavidan položaj. Prilikom napada na Skadar, vojska Mehmeda II Osvajača uzela je Žabljak. U takvoj situaciji Ivan se sklonio u Mletačku državu (Veneciju). Pitanje: Kako je Ivan Crnojević postao dvostruki vazal?

U Otomanskoj carevini je, nakon smrti Mehmeda II (1481), došlo do sukoba oko prijestola, što je Ivan iskoristio i vratio se u zemlju. Nije mogao povratiti Žabljak pa je upravljao sa Oboda (Rijeka Crnojevića). Tu se nije dugo zadržao već je za novo državno središte izabrao Cetinje. Na jednom od svojih imanja, Ivan je, 1482. godine sagradio dvorac u renesansnom stilu, a dvije godine kasnije i manastir sa crkvom posvećenom rađanju Bogorodice. Tu je istovremeno bilo i sjedište zetske/crnogorske mitropolije. Današnji manastir je izgrađen na ruševinama dvorca Crnojevića, a podigao ga je vladika Danilo, rodonačelnik dinastije PetrovićNjegoš (1701). Spomenik Ivana Crnojevića Cetinje Pitanje: Zašto Cetinje postaje politički centar države Crnojevića?

111

5

TREĆA CRNOGORSKA DINASTIJA - CRNOJEVIĆI Da bi svom nasljedniku ostavio što bolju poziciju između Venecije i Osmanskog carstva, Ivan je najmlađeg sina Stanišu poslao na sultanov dvor. On je tamo primio islam i dobio ime Skenderbeg Crnojević. Sa Mlecima je popravio odnose pred kraj života kada se njegov sin Đurađ oženio Jelisavetom Erico iz mletačke patricijske porodice. Kratkotrajna vladavina Ivanovog nasljednika Đurađa (1490-96) bila je pod stalnim pritiscima Osmanskog carstva i zahtjevima Mlečana da im se povrati Crmnica, Grbalj i Paštrovići. Izbjegavao je sukobe sa Osmanlijama i sve više se priklanjao Mlecima na podsticaj žene Jelisavete.

Pečat Ivana Crnojevića

Cetinjski manastir danas

Mnogo više uspjeha je imala njegova aktivnost na polju kulture. On je u Mlecima kupio štampariju na kojoj je 4.januara 1494. godine štampana prva ćirilična knjiga među Južnim Slovenima - Oktoih prvoglasnik. Pored nje, štampan je i „Oktoih petoglasnik“, „Psaltir“, „Trebnik“ i „Četvoro jevanđelje“. Spoljnopolitičke kombinacije sa francuskim kraljem Karlom VIII, Đurađa su dovele pred svršen čin. Karlo je iz južne Italije spremao ustanak protiv Osmanlija na Balkanu, a za to su mu bili potrebni crnogorski i albanski velikaši. Takve namjere je Osmanlijama otkrio Đurađev brat Stefan. Sultan je Đurađu dao ultimatum da odmah dođe u Carigrad ili da u roku tri dana napusti Crnu Goru. Đurađ se odlučio za drugu varijantu, pa je preko Budve otišao u Mletke 1496. godine. Tako je Crna Gora pala pod osmansku vlast. Oktoih petoglasnik

112

Pitanje: Po čemu Đurađ Crnojević postaje prepoznatljiv u istoriji Crne Gore?

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Istorija Crne Gore

CRNA GORA U XVI I XVII VIJEKU

6

Kao zasebna oblast Crna Gora je 1496. godine stavljena pod upravu skadarskog sandžak-bega. Nametanje rajinskih obaveza (harač, ušur...) kod stanovništva je nailazilo na otpor i pobune pa je Crna Gora izvdvojena u poseban sandžak. Da bi amortizovali takvo stanje, osmanske vlasti su dali Crnu Goru na upravu Skenderbegu Crnojeviću. Ukinuti su timari i sve rajinske obaveze a za stanovništvo je uvedena filurija (dukat) u iznosu od 55 akči od svake kuće. Poslije njegove smrti, Crna Gora je pripojena skadarskom sandžakatu uz poštovanje ranijih prava. U teritorijalnom pogledu Crnu Goru su tokom XVI vijeka činile četiri nahije Katunska, Riječka, Crmnička i Lješanska, zatim Pobori, Brajići i Maine, a neko vrijeme i Grbalj.

Pitanje: Opiši položaj Crne Gore pod osmanskom vlašću. 1565-1579. Mehmed paša Sokolović

Granice Osmanskog carstva 15-17 vijek

113

6

CRNA GORA U XVI I XVII VIJEKU ORGANIZACIJA DRUŠTVA U prvim decenijama osmanske vlasti započeo je i proces formiranja crnogorskih plemena. Pleme je, kao zajednica više bratstava, imalo svoju teritoriju, zajedničku svojinu, moralne kodekse i institucije (plemenski zbor).

Crnogorski zbor

Viši nivo povezivanja plemena odvijao se preko Crnogorskog zbora. Na njegovim sjednicama, koje su uglavnom održavane na Petrovdan (12. jul), kod Cetinjskog manastira rješavali su se međuplemenski sporovi, donosile razne odluke o miru i ratu, krvnoj osveti. Zbor je bio i centar otpora protiv osmanske vlasti kao i faktor političkog povezivanja plemena. Pitanje: Istakni značaj Crnogorskog zbora za razvoj društvenih odnosa u Crnoj Gori.

Tokom tog perioda jačao je i organizovani otpor stanovništva. Tako je pokušaj skadarskog sandžak-bega da silom naplati harač završio neuspjehom i porazom njegove vojske 1603. godine na Lješkopolju. To je i natjeralo sultana da imenuje Vuja Raičeva, kneza iz Riječke nahije, spahijom i „glavom Crne Gore.“ Od tada, filurija je pretvorena u danak, koji su skupljali lokalni knezovi sa spahijom na čelu. Sultan je donio i spahijski berat (naredbu) u kojem je priznao autonomiju Crne Gore. Ona se ogledala u tome da osmanski predstavnici ne mogu ulaziti u Crnu Goru, ukoliko nijesu upućeni od sultana; Crnogorci nijesu bili obavezni da ratuju van zemlje, ukoliko ih ne pozove sultan, imali su obavezu da rade na grbaljskim solanama. Pitanje: Što je činilo osnovu crnogorske autonomije?

114

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Istorija Crne Gore

CRNOGORCI U MLETAČKO-OSMANSKIM RATOVIMA Svoju autonomiju, crnogorska plemena su od početka XVII vijeka branila i oružjem i žalbama upućenim sultanu. Susjedni sandžak-begovi su nastojali da uzmu danak i mobilišu Crnogorce da ratuju protiv brđanskih plemena. Otpočela su i četovanja najčešće s prostora Katunske nahije na susjedne teritorije. I ostala, brdska i hercegovačka plemena, uz manje prekide, pružala su otpor sve do početka Kandijskog rata (1645-1669), sukoba između Mletačke republike i Osmanskog carstva. Crnogorci su pomogli Mlecima u borbama oko Risna i Bara, pa su Mleci na tom talasu nastojali da prošire ustanički pokret i među hercegovačkim plemenima. To im je i uspjelo nakon neuspjele osmanske opsade Kotora (1657). U to vrijeme dolazi do masovne seobe osmanskih podanika u Boku Kotorsku i Crnogoraca u Istru. Ovo stanovništvo, uz blagoslov Mlečana, organizovalo se u hajdučke družine koje su upadale u okolne teritorije pod osmanskom vlašću. Pitanje: Objasni učešće Crnogoraca u Mletačko-osmanskom ratu. Crnogorci u pokretu

PRIMORSKI GRADOVI U drugoj polovini XV i tokom XVI vijeka pali su pod osmansku vlast i gradovi na Crnogorskom primorju Risan (1481), Herceg Novi (1482), Ulcinj, Bar, Spič, Svač, Budva na kratko 1571. godine, Kotor i Perast ostali su pod upravom Mletačke republike. Borbe oko ovih gradova dovele su do preseljavanja stanovništva kako iz unutrašnjosti u primorje tako i iz primorja u Veneciju i širom Italije. Gradovi su izmijenili socijalnu strukturu, kulturu življenja i ekonomsku osnovu. Za vrijeme osmanske prevlasti najvažniji primorski grad je bio Herceg Novi koji je od 1482-1687. godine vršio potpunu kontrolu nad ulazom u Bokokotorski zaliv pod mletačkom upravom. Pored Novog i Risan je bio važno vojno uporište od 1482. do 1684. godine. Van zaliva važni centri su bili Bar i Ulcinj koji su bili pod osmanskom vlašću od 1571. do 1878. godine.

Crtež Herceg Novog iz 1574.

115

6

CRNA GORA U XVI I XVII VIJEKU

Za vrijeme Morejskog rata (1684-1699) još više je ojačao mletački uticaj u Crnoj Gori. Sporadični oružani sukobi i stalna hajdučija bili su povod Sulejman–pašinog napada na Cetinje 1685. godine. Kao pomoć Mleci su uputili na Cetinje odred od 1.200 ratnika, pod komandom harambaše Baja Pivljanina. Ovaj odred je pretrpio poraz na Vrtijeljci, kod Cetinja, a Sulejman-paša Bušatlija je opustošio grad i s taocima se vratio u Skadar. Za nekoliko narednih godina Osmanlije su smirile pobunjena hercegovačka i crnogorska plemena.

Kuća Baja Pivljanina kod Perasta

Međutim, zbog učešća Crnogoraca na mletačkoj strani prilikom mletačko-osmanskih borbi oko Herceg Novog (1687), obnovljeni su sukobi. Crnogorski zbor (1688) je donio odluku o dizanju opšteg ustanka. Kod Krusa je poražen skadarski paša, a iste godine na Cetinje je stigao odred mletačke vojske. Mleci su, da bi obezbijedili pravo vrhovne vlasti, odredili svog guvernadura za Crnu Goru. Na takvo stanje ubrzo je reagovao Mahmut-paša koji je 1692. godine, nakon povlačenja mletačkog odreda, koji je minirao cetinjski manastir, uzeo taoce i prinudio Crnogorce i Mlečane na predaju i prekid saradnje. Mletačko-osmanski rat je završen Karlovačkim mirom 1699. godine, a nakon njega došlo je do slabljenja Osmanskog carstva na čitavom Balkanu. Pitanje: Na koji način su Mlečani vršili uticaj na Crnu Goru?

116

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Istorija Crne Gore

ISLAMIZACIJA Kao i kod drugih balkanskih naroda, proces islamizacije (prihvatanje islama za sopstvenu religiju od strane hrišćana) u Crnoj Gori je bio intenzivan i dugoročan proces. Osmanlije po pravilu nijesu vršili nasilnu islamizaciju, ali socijalni, ekonomski i politički status novovjernika bio je bolje zaštićen u odnosu na ostalo stanovništvo. Prvi muslimani su bili i važan dio osmanskih organa vlasti kao begovi, dizdari, kadije, vojnici i duhovna lica. Među prvim u Crnoj Gori islam su primili, po nekim izvorima, brat Ivana Crnojevića, Petar, a zasigurno njegov sin Staniša (Skenderbeg Crnojević). On je bio zapovjednik crnogorskog sandžaka od 1513 do 1529. godine. I sin Ljubovićkog kneza Heraka Vraneša, Ljubo (Ibrahim), prelaskom u islam stekao je visoke položaje u osmanskoj državi. Od njega potiču i dvije poznate begovske porodice Ljubovići i Vraneševići.

Stranica Kur’ana

Proces islamizacije je bio najintenzivniji tokom XVII vijeka i on je zahvatio kompletno područje današnje Crne Gore. Dominantno muslimansko stanovništvo bilo je u pljevaljskom kraju, Žabljaku (Crnojevića), Spužu, Bihoru, novoizgrađenom Plavu, Gusinju, Rožaju, Kolašinu. Područje Stare Crne Gore takođe je bilo zahvaćeno islamizacijom, kao i neki djelovi Boke Kotorske (Herceg Novi). Početkom XVIII vijeka i izgradnjom Nikšića, na širem području će do kraja XIX vijeka proces islamizacije biti značajan. Svakako taj će se proces s manjim intenzitetom odvijati do početaka Balkanskih ratova (1912/13)

Pitanje: Kako se odvijao proces islamizacije u Crnoj Gori?

Džamija Osmanagića u Podgorici

ISTORIJA

Džamija u Gusinju

117

7

ČETVRTA CRNOGORSKA DINASTIJA - PETROVIĆI MITROPOLIT DANILO PETROVIĆ (1697-1735) Na Opštecrnogorskom zboru 1697. godine za crnogorskog mitropolita je izabran Danilo Šćepčev Petrović, iz najistaknutijeg njeguškog bratstva. On je i rodonačelnik IV crnogorske dinastije Petrović–Njegoš koja će, s kraćim prekidima, upravljati Crnom Gorom do 1918. godine. Nakon hirotonisanja (rukopoloženja) u Pečuju 1700. godine, Danilo je započeo vjersku i političku djelatnost koja se nije sviđala osmanskim vlastima, pa je jednom prilikom bio i uhapšen u Zeti. Početkom XVIII vijeka oslobodilačka borba Crnogoraca dobija na kvalitetu jer se oni počinju oslanjati na Rusiju, kojom upravlja car Petar Veliki. Rusija je 1710. godine ušla u rat protiv Osmanskog carstva, pa se Petar Veliki obratio carskim pismom balkanskim hrišćanima uz poziv za zajedničku borbu. Mitropolit Danilo

U Crnu Goru je uputio (1711.) pukovnika Mihaila Miloradovića i kapetana Ivana Lukačevića da pomognu u organizaciji ustanka u ovom dijelu Balkana. Na ustanak se nije dugo čekalo pa su ustanici napali Nikšić, Spuž, Grahovo, Gacko i Trebinje. Sultan i Porta (vlada) su na to reagovale tako što su na Crnu Goru uputile kaznenu ekspediciju od 20.000 vojnika ne čelu sa Ahmet-pašom. Bez obzira na crnogorsku pobjedu na Carevom lazu (1712.) Ahmet-pašine trupe su ušle na Cetinje i razorile Cetinjski manastir, pa se ubrzo povukle. Crnogorci su nastavili borbu pa je uslijedio novi pohod (1714) na čelu sa Numan-pašom Ćuprilićem. I pored žilavog otpora, nadmoćnija Ćuprilićeva vojska (30.000) uspjela je ponovo da dođe do Cetinja. Ovaj pohod je bio praćen surovim nasiljima i jedan je od najtežih u istoriji Crne Gore. Mitropolit Danilo je izbjegao u Boku tako da je glavni cilj, njegovo hvatanje, propao. Danilo je iz Boke otišao u Rusiju, tražeći od cara pomoć za Crnu Goru. Petar Veliki mu je dao novčanu pomoć, a obavezao se da svake treće godine i Cetinjski manastir dobija po 500 rubalja. Pored pomoći, vladika je dobio i dvije carske gramate (pisma) koja su postala osnova crnogorsko-ruskog prijateljstva.

Zvijezda Petrovića

118

Pitanje: Što za Crnu Goru znači uspostavljanje odnosa sa Rusijom?

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Istorija Crne Gore

I TO IS ISTORIJA ORI R JA A CRNE GORE Plemena Stare Crne Gore

119 119 1 11 19 19

7

ČETVRTA CRNOGORSKA DINASTIJA - PETROVIĆI GUVERNADURSTVO Pružanje utočišta mitropolitu Danilu u Boki, Porta je 1714. godine iskoristila kao povod da objavi rat Mletačkoj državi. Na strani Mlečana se našla i Austrija (1716) koju je na povratku iz Rusije posjetio Danilo. On se u Beču dogovarao oko uspostavljanja crnogorsko-austrijskih ratnih odnosa. Ovakvu politiku nije odobravao jedan broj crnogorskih glavara koji su bili naklonjeni Mlecima. Grupa katunskih glavara, na čelu sa Vukadinom Vukotićem, pošla je početkom 1717. godine u Veneciju sa idejom da Crnu Goru stave pod zaštitom Mletačke republike. Republika je prihvatila prijedlog uz obavezu da Crnogorci biraju jednog glavara koji će brinuti o crnogorsko-mletačkim odnosima. To je bio guvernadur u početku iz porodice Vukotića s Čeva, a kasnije iz kuće Radonjića, sa Njeguša. Ovakvo stanje nije odgovaralo mitropolitu Danilu, ali je uspijevao, da i pored toga guvernadur bude prva ličnost u zemlji. Požarevačkim mirom 1718. godine okončan je rat između Otomanskog carstva i Mletačke republike i Austrije. Tim mirom položaj Crne Gore je ostao isti. Osmanska država je smatrala svojom zemljom, ali u stvarnosti to je drugačije izgledalo. Još za života Danilo je za svog nasljednika odredio sinovca, Savu Petrovića Njegoša.

Guvernadur

Pitanje: Na koji način je uspostavljeno guvedarnurstvo u Crnoj Gori?

MITROPOLIT SAVA Danilov nasljednik, mitropolit Sava (1735), vladar i suvladar sa mitropolitom Vasilijem, nije uspio da nastavi politiku svoga strica. Miran po naravi, više je bio posvećen vjerskim nego svjetovnim poslovima. Klonio se sukoba i želio da takvo stanje izgradi i sa Osmanlijama i Mlecima, čiji je veliki prijatelj ostao do kraja života (1781). Nije napuštao ni oslanjanje na Rusiju pa je tamo i otputovao 1742. godine. Preko carice Jelisavete uspio je da dobije finansijsku pomoć ruskog dvora i crkve za Crnu Goru. Pored novčane pomoći, iz Rusije je dopremljena i pomoć u crkvenim utvarama, odeždama, crkvenim i školskim knjigama. Iako je Sava tamo proveo godinu dana, nije ništa značajnije uradio da upozna ruske zvaničnike sa stanjem u Crnoj Gori i njenim političkim i vojnim težnjama. U vrijeme dok je Sava boravio u Rusiji, njegov sinovac, arhimandrit Vasilije Petrović, energičnim potezima nametnuo se Crnogorcima. Zbog toga mu je Sava 1744. godine ustupio mitropolitski prijesto. Mitropolit Sava Pitanje: U čemu se ogledala politička aktivnost mitropolita Save? 120

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Istorija Crne Gore

MITROPOLIT VASILIJE Vasilije Petrović Njegoš hirotonisan je za crnogorskog vladiku 1750. godine u Beogradu. Tada je postavljen i za egzarha pećkog patrijarha. Godinu nakon hirotonisanja boravio je u Beču i tom prilikom predstavkom se obratio carici Mariji Tereziji da Austrija uzme u zaštitu Crnu Goru. Austrija je odbacila ovu inicijativu pa se Vasilije bezrezervno okreće Rusiji. Zbog toga je i tri puta boravio u njoj (1752-54, 1756, i 1765) nastojeći da za svoje planove dobije pomoć i da istovremeno ruski dvor upozna sa svojim konceptom oslobodilačke borbe. Obilazio je značajne ličnosti, pisao pisma, memorandume i slično. Od takvih oblika komunikacije značajnije je što je napisao Istoriju o Černoj Gori, koja je štampana u Moskvi 1754. godine. Ova istorija je imala karakter političkog memoranduma gdje se ističe vjekovna sloboda Crne Gore. Vasilije je pozivao crnogorska zavađena plemena na slogu i jedinstvo u borbi protiv Osmanlija. Istovremeno se borio protiv negativne uloge koju Venecija ima u toj borbi, odnosno njene dvoličnosti. Nastojao je, preko opšteplemenskih sudova da stvori prve organe vlasti u Crnoj Gori. Ulagao je napore u podizanju kulturnog nivoa zemlje pa je zato slao mladiće na školovanje u Rusiju. Veliki broj, za ondašnje prilike, crnogorskih porodica se preselio u Rusiju. Kasnije će neki od tih iseljenika postati značajni oficiri ruske vojske. Vladika Vasilije je umro u Petrogradu 1766. godine, prilikom njegove treće posjete Rusiji. Sahranjen je u Blagovješćenskoj crkvi u Petrogradu o državnom trošku Rusije. Zemni ostaci mu se i danas tamo nalaze.

Mitropolit Vasilije

Pitanje: Nabroj važnije političke poteze vladike Vasilija.

ŠĆEPAN MALI (1767-1773) Smrću mitropolita Vasilija crnogorsko društvo je zapalo u novu krizu. Nju je još više pojačao mitropolit Sava, koji je na mjesto crnogorskog mitropolita izabrao svog sestrića, igumana Arsenija Plamenca. U tom periodu pojavljuje se ličnost za koju nauka još nije utvrdila ko je zapravo bio. Savremenici su ga oslovljavali imenom Šćepan Mali. Pojavio se 1766. godine predstavljajući se kao travar. Znajući za jak kult Rusije među Crnogorcima, sve se češće počeo predstavljati kao odbjegli ruski car Petar III. Fizička sličnost sa ruskim carem i zbunjenost Crnogoraca dovešće do toga da ga Zbor 1767. godine proglasi za novog crnogorskog vladara. Pojava ruskog cara u Crnoj Gori izazvala je veliko interesovanje i u okolnim krajevima. Mletačke i osmanske vlasti i njihovi obavještajci su bile zbunjene, a ta vijest je izazvala i diplomatsku pometnju u Rusiji. Pitanje: Opiši stanje u Crnoj Gori uoči dolaska Šćepana Malog.

Šćepan Mali (1767-1773) 121 121

7

ČETVRTA CRNOGORSKA DINASTIJA - PETROVIĆI Rusi su u Crnu Goru uputili grofa Dolgorukova da iscrpno ispita stvari i, ako bude potrebno, da samozvanca ukloni s vlasti. Vidjevši da se ne radi o ruskom caru, Dolgorukov je uhapsio Šćepana Malog. No, uvidjevši da Šćepan ne predstavlja opasnost po Rusiju, shvatio je da on ipak može pozvati Crnogorce u borbu protiv Osmanlija, što je bio i drugi zadatak misije. Šćepan je nakon ovoga uspio da se nametne Crnogorcima. Posebnu pažnju je posvetio iskorjenjivanju plemenskih sukoba, pljački, otimačina, ubistava. To je on i formulisao na Opštem crnogorskom zboru oktobra 1767. godine u nekoliko tačaka opšti mir među plemenima, izgnanstvo iz zemlje u slučaju lične osvete, protjerivanje lopova. Radio je i na suzbijanju krvne osvete primjenjujući stroge mjere. U realizaciji ovih mjera pomagao mu je oružani odred (10-50 ljudi) i on je prvi novovjekovni vladar Crne Gore gdje je počela da funkcioniše natplemenska vlast.

Vijala de Somijer - Crnogorka i Crnogorac Pitanje: Objasni rad Šćepana Malog na suzbijanju negativnih pojava u društvu.

122

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Istorija Crne Gore

VOJNI SUKOB SA OSMANLIJAMA Početkom 1768. godine bosanski vezir je tražio od mitropolita Save i ostalih glavara da protjeraju Šćepana Malog. Do toga nije došlo pa su Osmanlije odlučile da napadnu Crnu Goru i uhvate Šćepana. U toj namjeri podršku su dobili i od Mlečana kojima nije odgovaralo Šćepanovo prisustvo u Crnoj Gori. Napad je počeo iz tri pravca sa oko 50.000 vojnika. Malobrojna crnogorska vojska (2.000) nije mogla u Ostroškom klancu septembra 1768. godine da se odupre bosanskom veziru Mahmut-paši. Šćepan Mali je sa manjom grupom pobjegao u Ozriniće gdje je ostao duže vremena. Taj postupak mu je umanjio ugled među Crnogorcima.

Crnogorci u zasjedi - Ferdo Kikerec

Pitanja: Koji se veći vojni sukob odigrao u vrijeme Šćepana Malog? Koje je organe vlasti formirao Šćepan Mali?

Oni su trebali da rješavaju sve sporove među plemenima i održavaju red u državi. Na rusku inicijativu, kao organ državne vlasti, formiran je oružani odred koji je pomogao vladaru da štiti pravdu. Šćepan Mali je pokušao da otvara škole, radio je na izgradnji bunara, puteva. Njegov rad nije odgovarao ni Mlečanima ni Osmanskom carstvu pa je kao žrtva zavjere ubijen 1773. godine. Izvršilac je bio njegov sluga Grk, po nalogu skadarskog paše. Sahranjen je u crkvi Sv. Nikola u Brčelima (Crmnica). Njegovom smrću nestaće i organi vlasti koje je stvorio, a krvna osveta i plemenska podjela uzimaju maha.

IS ISTORIJA STO ORI R JA

Manastir Donji Brčeli

Ne ulazeći u nove sukobe sa Osmanlijama, Šćepan je uspio da povrati ugled u narodu i da se posveti organizaciji državne vlasti. Na njegov prijedlog, Skupština narodnih glavara je 1771. godine na Cetinju formirala sud od 12 glavara.

123 12 3 123

7

ČETVRTA CRNOGORSKA DINASTIJA - PETROVIĆI PETAR I PETROVIĆ NJEGOŠ (1784 - 1830) Poslije smrti mitropolita Save (1782), na čelu Cetinjske mitropolije kratko se nalazio Arsenije Plamenac. On nije mogao promijeniti teško stanje u zemlji koje je ličilo na opštu anarhiju. Nakon njegove smrti na mitropolitski prijesto je došao Petar I Petrović Njegoš. On je na to mjesto rukopoložen 1784. godine u Sremskim Karlovcima. Odmah nakon zavladičenja, Petar I je otišao za Rusiju da zatraži pomoć za Crnu Goru, ali se iz nje vratio neobavljena posla. U međuvremenu, skadarski vezir Mahmut-paša je 1785. godine prodro sa vojskom na Cetinje, poharao Cetinjski manastir i okolinu. To je ujedno bila i posljednja pohara Cetinja.

Petar I Petrović Njegoš

Petar I je odlučio da sopstvenim snagama uredi stanje u Crnoj Gori. Kao vizionar i mislilac, političar, duhovnik i ratnik, usmjeravao je Crnu Goru na unutrašnjem i spoljnopolitičkom planu. Poslanicama i pismima pozivao je na slogu i jedinstvo. Njegove poslanice, pored dokumentarne, imaju i literarnu vrijednost jer se u njima osjeća bogatstvo duha i jezika.

Umir krvi

Poslije rata Rusije i Austrije protiv Osmanskog carstva (1787-1791), nagodbom ruske carice Katarine II i austrijskog cara Josifa II, bilo je predviđeno da Crna Gora pripadne Austriji. To je bilo van duha politike Petra I, pa ni dolazak austrijskih i ruskih emisara nije mogao izmijeniti stanje. Dolazak Vukasovića i Ivelića, Petar I je iskoristio da pokaže da on ima stvarnu vlast, a ne njihov oslonac u Crnoj Gori, guvernadur Radonjić. 124

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Istorija Crne Gore

ISTORIJA

Stega iz 1796. godine

12 125 1 25 25

7

ČETVRTA CRNOGORSKA DINASTIJA - PETROVIĆI Ugled Petra I rastao je i kod brdskih plemena, naročito kod Pipera i Bjelopavlića, koji su pravili otklon od skadarskog paše. Mahmut-paša je namjeravao da ih kazni a za njegove namjere je saznao i Petar I. Zato je početkom jula 1796. godine sazvao Opšti crnogorski zbor na Cetinju. Na Zboru je donijeta odluka, zvana Stega, od šest članova kojima se definiše odlučna borba protiv Osmanlija i čuvanje i pomoć između crnogorskih i brdskih plemena. Pitanje: Na koji način je Petar I vukao unutrašnje i spoljnopolitičke poteze?

Grb Crne Gore iz doba Petra I

Dva manja okršaja oko Spuža i Podgorice izazvalo je Mahmut-pašu da pokaže vojnu snagu. Prvi su na udaru bili Piperi i Bjelopavlići. Glavna bitka u ovom pohodu se dogodila 11. jula 1796. godine na Martinićima. Crnogorska vojska, predvođena Petrom I, brojala je oko 5.000 ljudi, dok je vezirovih vojnika bilo oko 18.000. Crnogorci su odnijeli pobjedu, a u bici je ranjen i Mahmut-paša. Da bi povratio poljuljani ugled, Mahmut-paša je odlučio da se revanšira Crnogorcima. Zato je preuzeo novi pohod sa jačim vojnim snagama (24.000). Crnogorci su ga dočekali sa 7.000 ratnika na Krusima. Do bitke je došlo u septembru 1796. godine. Pašin poraz je bio potpun, a iz borbe nije izašao živ. Pobjedama na Martinićima i Krusima, Crna Gora je ušla u evropski svijet političke realnosti. Ona se prepoznaje kao nezavisni faktor na Balkanu. Zbog ovih pobjeda u sastav Crne Gore se vraćaju Bjelopavlići, Piperi, a od 1820. Rovčani i Moračani. Na taj način se udvostručila državna teritorija u doba Petra I. Pitanje: Istakni značaj crnogorskih pobjeda s kraja XVIII vijeka.

Organizovanje državne vlasti Uvidjevši nedostatke plemenske organizacije društva, Petar I je radio na organizaciji državne vlasti koja bi važila za sva plemena. Potvrđen od Skupštine glavara za „zemaljskog“ gospodara on je na narodnoj Skupštini 1798. godine, u manastiru Stanjevići, objelodanio „Zakonik obšči crnogorski i brdski“ koji je imao 16 članova. Zakonik je dopunjen 1803. godine sa još 17 članova. Ovaj Zakonik je bio osnova za učvršćenje crnogorske države. Tretirao je oblasti iz krivičnog, porodičnog i privatnog prava, strogo je sankcionisao ubistva, pljačku i samovolju. S donošenjem Zakonika ustanovljeno je i Praviteljstvo suda crnogorskog i brdskog, u narodu poznatije pod imenom Kuluk. Njegov sastav su činili najistaknutiji crnogorski i brdski glavari a imao je upravnu i sudsku vlast. Nenaviknuti na zakonska ograničenja, Crnogorci su se često opirali odlukama Kuluka. Zato je Petar I, da bi to prevazišao, koristio kletvu, blagoslov i anatemu koje su ponekad imale veću snagu od zakonske. Pitanje: Kako je tekao rad na stvaranju državne vlasti? 126

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Istorija Crne Gore

Ujedinjenje s Bokom Kotorskom Krajem XVIII i početkom XIX vijeka u crnogorskom okruženju desile su se velike političke promjene. Mletačka republika je 1797. godine Napoleonovim osvajanjem nestala sa političke scene pa je time i Boka Kotorska dovedena u nezavidan položaj kao bivša mletačka oblast. Petar I je smatrao da je Boka prirodni i sastavni dio Crne Gore pa je radio na tome da osujeti francusko prisustvo u njoj. Crnogorci su 1806. godine, na poziv ruskog cara Aleksandra I, ušli u rat protiv Francuske. Njihove trupe bile su potisnute do Dubrovnika, ali poslije sporazuma u Tilzitu (1807), Rusi su prepustili Boku Francuzima. Oni su njome upravljali do 1813. godine uz stalni crnogorski pritisak i neprijateljstva. Borbe u Boki su obnovljene nakon Napoleonovog sloma u Rusiji 1812. godine, kada zajedničkom borbom Crnogoraca i Bokelja, Francuzi bivaju poraženi.

Crnogorci na kotorskom pazaru Pitanje: Kako su se evropski događaji odrazili na prilike u Crnoj Gori početkom XIX vijeka?

ISTORIJA

Nakon toga, Petar I, u sporazumu sa bokeljskim prvacima saziva narodnu skupštinu u Dobroti kod Kotora, oktobra 1813. godine. Skupština je donijela i objavila Rezoluciju o ujedinjenju Crne Gore i Boke Kotorske. Ustanovljena je i zajednička vlada poznata pod imenom Centralna komisija koja je imala 18 predstavnika, devet Crnogoraca i devet Bokelja. Međutim, Bečki kongres (1814/15) je ideju o zajedništvu suspendovao, jer je Boka predata Austriji. Crnogorci su se morali povući iz nje, a Boka je do 1918. godine ostala u sastavu Austrije.

127

7

ČETVRTA CRNOGORSKA DINASTIJA - PETROVIĆI Životne i kulturne prilike

Crnogorska porodica

Male količine zemlje u kraškom području, nerodne godine (gladne godine), loša saobraćajna komunikacija, stalni sukobi i neprosvijećenost stanovništva bili su osnova crnogorskog društva. Narod se bavio stočarstvom i zemljoradnjom koja se značajnije poboljšala krajem XVIII vijeka kada je Petar I donio sjeme krompira u Crnu Goru. Mali dio stanovništva se bavio vinogradarstvom i ribolovom. Trgovina se obavljala razmjenom, bez obzira što se stanovništvo nalazilo u sastavu drugih država. Sa razvitkom trgovine otvaraju se i pazari na Cetinju, Rijeci Crnojevića, Čevu, Virpazaru. Dobar dio trgovine odvijao se i preko Kotora, odnosno Skadra. U Kotoru je radio takozvani Crnogorski pazar. Trgovina je podstakla i razvoj zanatstva kojima su se najviše bavili ljudi iz primorskih krajeva. Oni su i inicirali na Cetinju otvaranje radionice za opravku pušaka, izradu mlinskih žrvanja i preradu drveta. Bez obzira na male ekonomske pomake, priraštaj stanovništva, epidemije bolesti, krvne osvete, uz sve rečeno bili su uzrok neprekidnim iseljavanjima stanovništva tokom XIX vijeka. Zemlje iseljenja, u koje su se najčešće naseljavali, bile su Srbija, Austrija i Otomanska carevina. I pored napora Petra I da uz rusku pomoć otvori škole i smanji neprosvijećenost naroda, to se nije desilo. Postojale su po pojedinim manastirima vjerske škole u kojima se jedino mogla steći pismenost. Za razliku od stanovništva, Petar I je govorio nekoliko stranih jezika, pisao epske pjesme, kratku istoriju Crne Gore, poslanice. Pitanje: Opiši životne i kulturne prilike u doba Petra I. 128

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Istorija Crne Gore

PETAR II PETROVIĆ NJEGOŠ (1830-1851) Po testamentu Petra I za gospodara Crne Gore izabran je Rade Tomov Petrović koji je hirotonisan 1833. godine u Rusiji pod imenom Petar II Petrović Njegoš. Iako mlad, (počeo da vlada sa 17 godina), posebnu pažnju je posvetio izgradnji državnih organa, društvenom i kulturnom razvoju zemlje. Formirao je (1831) nove organe državne uprave Senat, Gvardiju (sud) i perjaničku gardu. Senat je zajedno sa Njegošem vršio zakonodavnu, izvršnu i sudsku vlast, a imao je 12-16 senatora izabranih iz najuglednijih crnogorskih porodica. Gvardija je rješavala manje sudske sporove, a sjedište joj je bilo na Rijeci Crnojevića. Perjanici su imali dužnost da čuvaju vladara, obezbjeđuju Senat i budu garant sudskih izvršenja za teška krivična djela. Ukinuo je guvernadurstvo (1832) i tako postao neprikosnovena ličnost u Crnoj Gori. Ovi organi državne vlasti plaćani su iz državne blagajne jer je od 1834. godine uveden porez od jednog talira od svake kuće. Svim ovim obaveznim mjerama cilj je bio da se suzbije plemenska samovolja. Petar II Petrović Njegoš Pitanje: Navedi državne institucije i vrednuj njihov značaj za razvoj crnogorskog društva.

U prvih pet godina vladavine Njegoš je nastojao da Crnoj Gori priključi Podgoricu, Žabljak Crnojevića i Grahovo. Oko prva dva mjesta nije imao uspjeha dok je, nakon većih sukoba, oko Grahova vođena diplomatska borba. Prvo je na Cetinju 1838. potpisan ugovor o miru sa Ali-pašom Rizvanbegovićem po kojem je Grahovljanima omogućen povratak kućama i plaćanje harača preko svog vojvode Jakova Dakovića. Međutim, ugovor nije obuhvatio pobunjene Uskoke, Drobnjake i Pivljane koji su se sukobili sa gatačkim prvakom Smail-agom Čengićem. Njegov pohod na Drobnjake završio se pogibijom u zavjeri koju su, na Njegošev nagovor, izveli drobnjački prvaci Novica Cerović i Mirko Aleksić. Crnogorski senator

Ovi događaji su ponovo otvorili pitanje: Grahova, centra crnogorske nacionalno-oslobodilačke djelatnosti prema Hercegovini. Novim pregovorima (1843) u Dubrovniku i Kotoru dogovoreno je da Grahovo bude neutralno zemljište na koje nemaju pravo ni crnogorske ni osmanske vlasti. Značajno je što se u ovim ugovorima koristi formulacija „između nezavisne oblasti Crne Gore i hercegovačkog pašaluka“. Pitanje: Kako je došlo do razgraničenja Crne Gore sa Hercegovačkim pašalukom? Novica Cerović

Smail-aga Čengić

129 129

7

ČETVRTA CRNOGORSKA DINASTIJA - PETROVIĆI Spoljna politika U spoljnoj politici Njegoš se oslanjao na Rusiju u kojoj je boravio u dva navrata. Svojom pojavom i držanjem ostavio je jak utisak na ruske dvorske krugove, pa je lako došao do veće finansijske pomoći. Zahvaljujući tim sredstvima ojačao je državne finansije, reformisao Senat i ustanovio kapetanije. Crna Gora je u spoljnopolitičkim i ekonomskim vezama bila upućena i na Austriju, koja je upravljala Bokom i Primorjem. No, česti incidenti između stanovništva s graničnog pojasa, nepoštovanje pasošnog režima i vlasništva Crne Gore nad manastirima Maine i Stanjevići, koji su se nalazili na austrijskoj teritoriji bili su prepreka dobrim odnosima. Tek nakon prodaje ova dva manastira Austriji stanje će se normalizovati pa će, 1841. godine, biti potpisan Protokol o razgraničenju između dvije države. Ovim razgraničenjem Austrija je faktički priznala Crnu Goru.

Životne i kulturne prilike Stvaranjem novih organa vlasti Njegoš je značajno suzbio plemensku samovolju. Izgrađena je Biljarda, vladičanska kuća, u kojoj je bio smješten Senat i bila je i mjesto donošenja važnih životnih i kulturnih odluka. Njegošev pasoš

U cilju prosvjećivanja naroda Njegoš je 1834. godine otvorio dvije osnovne škole (Cetinje, Dobrsko selo). To je za sobom povlačilo i nabavku štamparije u kojoj su se pored udžbenika štampali i kalendar Grlica (almanah) kao i Njegoševa djela „Lijek jarosti Turske“ i „Pustinjak cetinjski“. Pored ovih, Njegoš je objavio i sljedeća djela „Gorski vijenac“, „Lažni car Šćepan Mali“, „Luča Mikrokozma,“ „Svabodijada“ i dr. Pitanje: Na koji način se mijenjala kulturna klima u Crnoj Gori u vrijeme Njegoša?

Njegoš 130

Manastir Maine CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Istorija Crne Gore

ISTORIJA

Naslovna strana Gorskog vijenca

131 13 31

7

ČETVRTA CRNOGORSKA DINASTIJA - PETROVIĆI KNJAZ DANILO (1851-1860) Petar II je za nasljednika testamentom odredio sinovca, Danila Stankova Petrovića. Vladičin brat, Pero Tomov, predsjednik Senata i grupa oko njega osporavala je taj izbor. Spor je okončan uz rusko posredovanje, a od pomoći su bili i narodni prvaci. Uz to, Danilo je 1852. godine proglašen za knjaza, a Crna Gora za knjaževinu. Razdvajanjem duhovne od svjetovne vlasti stvaraju se i uslovi da Crna Gora postane dio savremenog svijeta. Od preuzimanja vlasti knjaz Danilo je pomagao oslobodilačke težnje u okruženju. Najviše uticaja je imao u Hercegovini gdje su ustanici na čelu sa Lukom Vukalovićem, bili naslonjeni na Crnu Goru. Pustošenje Žabljaka još više je isprovociralo Osmansko carstvo, pa je Porta odlučila da kazni Crnu Goru. U koncentričnom napadu iz Podgorice, Nikšića i Trebinja sa 25.000 vojnika otpočeo je napad. Crnogorci su se suprotstavili sa 9.000 vojnika. Početkom 1853. godine trupe Omer-paše Latasa bile su na domaku Cetinja. Zahvaljujući posredovanju Rusije i Austrije, Crna Gora je spašena od propasti. Ovaj prvi Omer-pašin pohod pokazao je zastarjelost vojne organizacije u Crnoj Gori. Knjaz Danilo Pitanje: Na koji način Crna Gora postaje knjaževina.

Unutrašnje uređenje vlasti Novom organizacijom vojske bili su obuhvaćeni svi muškarci od 16 do 60 godina života. Zadržan je narodni karakter vojske ali je formacijski podijeljena na stotine i desetine. Formirana je i posebna knjaževa garda. Plemena su organizovana kao administrativno-teritorijalne jedinice na čelu sa plemenskim kapetanima. Knjaz Danilo je uveo carine na uvezenu robu i opštu obavezu plaćanja poreza, te knjigu javnih finansija. Ovim mjerama je onemogućena plemenska samovolja jer je on kontrolisao vojsku, sudstvo, policijske snage i finansije. Zbog takvog stanja dolazilo je i do pobuna u Bjelopavlićima (1854) i Kučima 1855. i 1856. godine, koje je Danilo s vojskom radikalno gušio. S obzirom na to da je odlučeno da Crna Gora bude nasljedna knjaževina, nametala se nužnost donošenja novog zakonika. Rad na izradi zakonika otpočeo je 1855. godine, a usvojen je iste godine na Đurđevdan. Opšti zemaljski zakonik, ili Zakonik knjaza Danila imao je 95 članova kojima su regulisani društveni, politički, ekonomski i imovinski odnosi u Crnoj Gori. Omer paša Latas

Pitanje: Navedi najznačajnije promjene u jačanju državne vlasti u doba knjaza Danila.

132

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Istorija Crne Gore

Borba za međunarodno priznanje Od dolaska na vlast knjaz Danilo je radio na međunarodnom priznanju Crne Gore. Pomoć su mu u tom pravcu pružale Rusija i Francuska u mjeri njihovih spoljno - političkih interesa. Nakon Krimskog rata (1853-1856), knjaz se nadao da će na Pariskoj mirovnoj konferenciji biti riješena i pozicija Crne Gore, iako ona nije učestvovala u ratu. Danilo je uputio memorandum velikim silama u kojemu je zahtijevao da se: a) nezavisnost Crne Gore prizna diplomatskim putem, b) granice Crne Gore prošire prema Hercegovini i Albaniji, c) sa Osmanskim carstvom izvrši razgraničenje po austrijskom uzoru i d) da se Crnoj Gori omogući izlaz na more kod Bara. Ovaj memorandum nijesu prihvatile velike sile, a izostala je i pomoć Rusije koja nije imala diplomatsku snagu jer je iz ovoga rata izašla kao poražena. Zbog toga se knjaz Danilo okreće Francuzima, pa 1857. godine odlazi za Pariz, da te iste zahtjeve preda caru Napoleonu III.

Korice K orice i Zakonika Zakonik k ik ika

Car je imao razumijevanja za crnogorske probleme ali je tražio da Crna Gora makar i formalno prizna vrhovnu vlast sultana da bi se stekli uslovi za razgovore. Knjaz az Danilo je odbacio takvu mogućnost pa je i dalje crnogorsko pitanje ostalo otvoreno. eno.

Pariska mirovna konferencija

Pitanje: Na koji način se vodila diplomatska borba za međunarodno no priznanje Crne Gore? 133 1

7

ČETVRTA CRNOGORSKA DINASTIJA - PETROVIĆI Da bi nanovo primorao evropsku diplomatiju da se pozabavi Crnom Gorom, knjaz Danilo je podsticao Hercegovce i Vasojeviće na sukobe sa Osmanlijama. I pored upozorenja Porte, da ustanici predaju oružje, sukobi su nastavljeni. Porta je pripremila novu kaznenu ekspediciju na Crnu Goru iz pravca Trebinja. Do sukoba je došlo na Grahovcu maja 1858. godine, gdje su osmanske trupe pretrpjele poraz. Dva mjeseca kasnije, crnogorska vojska je napala Kolašin. Intervencijom velikih sila dalji sukobi su prekinuti a formirana je Komisija za razgraničenje Crne Gore i Osmanskog carstva. Protokol o razgraničenju potpisan je u Carigradu 1860. godine.

Ovim razgraničenjem teritorija Crne Gore uvećana je za oko 1.500 km2 i obuhvatila je grahovski kraj, Župu Nikšićku, Uskoke, Gornje Lipovo, Gornje Vasojeviće, dio Drobnjaka i Kuča. Energičnom unutrašnjom i spoljnom politikom knjaz Danilo je povećao uticaj Crne Gore na okolne krajeve i među južnoslovenskim svijetom. Njegova uspješna vladavina prekinuta je 1860. godine u Kotoru, kada je ubijen od strane crnogorskog političkog emigranta Todora Kadića. Sahranjen je u Cetinjskom manastiru. Grahovska crkva.

Zastava sa Graho Grahovca ca

Veterani sa Grahovca Pitanje: Kakav je značaj crnogorske pobjede na Grahovcu? 134

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Istorija Crne Gore

CRNA GORA U DOBA KNJAZA (KRALJA) NIKOLE (1860-1918) Knjaza Danila je naslijedio njegov devetnaestogodišnji sinovac, Nikola Mirkov Petrović. Uz očevu pomoć nastavio je da pomaže novi ustanak Luke Vukalovića u Hercegovini. To je navelo Portu, na čelu sa Omer-pašom Latasom, aprila 1862. godine da Crnoj Gori objavi rat. Plan Omer-paše je bio da ovlada dolinom Zete pa preko Lješanske nahije da se uputi ka Cetinju. Takav plan nije uspio jer su crnogorske trupe pod komandom vojvode Mirka Petrovića žilavim otporom to spriječile. Kako je propao taj pokušaj, uslijedio je snažan napad sa dvije kolone iz pravca Žabljaka (Crnojevića), preko Dodoša, Rijeke Crnojevića i Meteriza, do ispred samog Cetinja. Kod Dobrskog sela, 28. avgusta odbijene su osmanske snage, a na intervenciju Rusije i Austrije, Porta je pristala na sklapanje mira. Odredbe mirovnog ugovora bile su nepovoljne za Crnu Goru i tek uz posredovanje velikih sila one su suspendovane.

Knjaz Nikola

Unutrašnje prilike Poučen ratnim iskustvom iz 1862. godine, knjaz Nikola je više pažnje posvetio obuci i naoružanju vojske. U tom pravcu pomoć je dobio od Srbije. Vojnom reformom iz 1871. godine i dalje je zadržana podjela vojske po plemenskoj pripadnosti. Tih godina reorganizovan je i Senat crnogorski i brdski. Smanjen je broj senatora a uvedene su posebne uprave za unutrašnje poslove, vojne poslove, finansije i kancelarije za inostrana djela (poslove). Nakon čestih ratova i sušnih („gladnih“) godina, ekonomske prilike u Crnoj Gori su bile nepovoljne. Stanovništvo se najviše bavilo zemljoradnjom i stočarstvom. Zanata gotovo da nije ni bilo a oni koji su šili odjeću, popravljali oružje, bili su stranci. Trgovinom su se uglavnom bavili austrijski i osmanski građani a ona se obavljala na četiri „pazara“ na Rijeci Crnojevića, Viru, Ćeranića glavici kod Danilovgrada i Slivlju blizu Ostroga. Glavni trgovački promet se odvijao preko gradova u susjedstvu, Podgorice, Skadra, Nikšića, Kotora. Šezdesetih godina XIX vijeka uspješnije se razvijao kulturni i prosvjetni život. Broj novootvorenih osnovnih škola se povećao od 10 (1863. godine) do 1876. godine na 53 sa oko 2.200 učenika. Od 1869. godine radile su i dvije srednje škole Bogoslovija i Djevojački institut. Tih godina (1868) formirana je Lokanda 135

7

ČETVRTA CRNOGORSKA DINASTIJA - PETROVIĆI Cetinjska čitaonica, Štamparija (Državna pečatnja) u kojoj su štampane knjige, udžbenici, novine, časopisi. Od 1865. do 1870. godine izlazio je kalendar Orlić. Na Cetinju je 1871. godine počeo da izlazi prvi crnogorski list Crnogorac, sa književnim dodatkom Crnogorka. On je 1873. preimenovan u Glas Crnogorca. Uspostavljen je tih godina poštanski i telegrafski saobraćaj, a od novopodignutih građevina se izdvajaju hotel Lokanda (1864), Knjažev dvor (1867), Djevojački institut (1871) i bolnica Danilo I (1871). Pitanje: Opiši političke, društvene i kulturne prilike u Crnoj Gori tokom prvih godina vladavine knjaza Nikole.

U spoljnjoj politici Crne Gore dolazi do zaokreta 1869. godine kada je knjaz Nikola posjetio Rusiju. Umjesto francuskog, ponovo je dominirao ruski uticaj na crnogorske prilike. Nakon dužih pregovora, sa Srbijom je zaključen i Ugovor 1866. o zajedničkoj borbi za oslobođenje od osmanskog ropstva. Taj Ugovor je bio osnova za sklapanje sporazuma sa Grčkom, Rumunijom i Bugarskom.

Velji rat (1876 - 1878) Povod za ovaj rat je bilo izbijanje ustanka u Hercegovini 1875. godine koji je Crna Gora podržavala i vojno i materijalno. Nakon kraćih borbi oko Nevesinja i Kleka ustanak se proširio na Bosnu. Ovi događaji su uticali na tješnje povezivanje Crne Gore i Srbije koje su potpisale tajni plan o borbi protiv zajedničkog neprijatelja. Juna 1876. godine obje države su objavile rat Osmanskom carstvu.

Crnogorska vojska 136

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Istorija Crne Gore

Crnogorski ratni plan predviđao je ofanzivu u Hercegovini radi zajedničkog dejstva sa ustanicima. Tamo je bila upućena i glavnina crnogorske vojske kojom je komandovao knjaz Nikola. Na prostoru Podgorice i Spuža nalazilo se šest bataljona vojske pod komandom Boža Petrovića. Prema Baru je operisao odred vojvode Maša Đurovića, a prema Plavu i Gusinju odred vojvode Miljana Vukova. Ukupne crnogorske snage su brojile oko 23.000 vojnika, dok je osmanskih bilo oko 36.000. Početkom jula 1876. godine crnogorska vojska je prešla granicu prema Hercegovini. Do odlučujućeg sukoba dvije vojske došlo je na Vučjem dolu, gdje su Crnogorci odnijeli pobjedu i veliki ratni plijen. Dalje širenje ka Hercegovini osujetila je Austrija koja je pretendovala na Bosnu i Hercegovinu. Zbog toga se težište ratnih operacija prenijelo na južni sektor.

Zastava sa Vučjeg dola

Uslijedila je još jedna velika pobjeda crnogorske vojske na Fundini (Kuči). Osmanlije su predali Medun, svoje posljednje uporište u Kučima i povukli se u Podgoricu. Do protivudara osmanskih snaga nije se dugo čekalo. Iz pravca Hercegovine, Berana, Podgorice i Spuža nadiralo je 65.000 vojnika. Glavni udar je bio iz Hercegovine. U Ostroškom klancu juna 1877. godine u devetodnevnim borbama („devet krvavih dana“), Crnogorci su priječili prolaz Sulejman-pašine vojske u Lješansku nahiju kako bi spriječili prodor ka Cetinju. Međutim, ruska ofanziva na Dunavu je natjerala Sulejman-pašu da trupe prebaci u Bugarsku. Rusku ofanzivu i odlazak Sulejman-paše knjaz Nikola je uspješno iskoristio. Otpočeo je napad na Nikšić koji je skoro dva mjeseca bio pod opsadom. Crnogorska vojska je ušla u grad septembra 1877. godine. Iste jeseni knjaz Nikola je otpočeo primorsku operaciju s ciljem da Crna Gora izađe na more. Poslije duže opsade Bar se predao, a ubrzo je bio oslobođen i Ulcinj. Crnogorci su uspjeli da povrate i ostrva na Skadarskom jezeru (Vranjina, Lesendro, Grmožur). Nakon toga ospjednuti su Podgorica i Spuž ali zbog rusko-osmanskog primirja od opsade se moralo odustati.

Pitanje: Navedi najznačajnije uspjehe crnogorske vojske u Veljem ratu.

Stari Nikšić

137

7

ČETVRTA CRNOGORSKA DINASTIJA - PETROVIĆI Berlinski kongres i međunarodno priznanje Ugovor o miru između Rusije i Osmanskog carstva potpisan je marta 1878. godine u San-Stefanu kod Carigrada. Tu se raspravljalo i o pitanju Crne Gore. Osmansko carstvo je priznalo nezavisnost Crne Gore i proširenje prema Albaniji, Metohiji i Novopazarskom sandžaku. Po tome se crnogorska teritorija uvećala za oko tri i po puta. Nezadovoljne ovakvim odlukama Velika Britanija, Austro-Ugarska i Njemačka su zatražile reviziju koja će biti izvršena u Berlinu.

Karta Balkana poslije Berlinskog kongresa

Berlinski kongres

Kongres je trajao od 13. juna do 13. jula 1878. godine. I pored raznih osporavanja od strane nekih država Crna Gora je uspjela da dobije međunarodno priznanje i definisanje državne granice, doduše smanjene u odnosu na sanstefanske. Crnoj Gori je pripao Plav, Kolašin i Gusinje. Crnogorsko-osmanska granica je bila na Tari, Nikšić i Podgorica su vraćeni Crnoj Gori kao i luka Bar sa obalom. Tako je Crna Gora povratila gradove, plodno zemljište i izlazak na more. Barska luka Pitanje: Koje su teritorije pripale Crnoj Gori nakon Berlinskog kongresa?

138

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Istorija Crne Gore

ISTORIJA

Karta Crne Gore nakon Berlinskog kongresa

139

7

ČETVRTA CRNOGORSKA DINASTIJA - PETROVIĆI Doba mira i razvoja (1878-1910)

Vladin dom

Zgrada Francuskog poslanstva posllanstv tvaa

Nakon Berlinskog kongresa Crna Gora je stekla uslove za brži društveni, ekonomski i kulturni razvitak. Zato je i došlo do reorganizacije državne uprave i agrarne reforme u novooslobođenim krajevima. Krajem marta 1879. godine ukinut je Senat a ustanovljeni su Državni savjet, Ministarstvo i Veliki sud. Teritorija države izdijeljena je na 10 nahija, a one na 75 kapetanija. Formirane su i prve jedinice stojaće Vojske.

U okviru projekta reforme nametala se potreba za donošenje novog zakona. Rad na takvom zakoniku započeo je 1873. godine a posao je povjeren uglednom profesoru slovenskih prava, Valtazaru Bogišiću. Nakon iscrpnog rada Opšti imovinski zakonik za Knjaževinu Crnu Goru počeo je da se primjenjuje 1888. godine. Međunarodnim priznanjem Crne Gore stekli su se uslovi za otvaranje diplomatskih i konzularnih predstavništava u zemlji i inostranstvu. Tokom 1878. i 1879. godine na Cetinju su se otvorila poslanstva Rusije, Francuske, Velike Britanije, Austro-Ugarske, Italije, Osmanskog carstva. Diplomatski odnosi sa Srbijom biće uspostavljeni 1897. godine. Te godine i Bugarska će akreditovati svoga poslanika na Cetinju. Pored ovih zemalja, Crna Gora je 1905. godine, uspostavila diplomatske odnose sa SAD-om, a godinu kasnije i sa Njemačkom. Valtazar Bogišić Pitanje: U čemu se prepoznavao društveni napredak Crne Gore nakon međunarodnog priznanja? 140

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Istorija Crne Gore

Vjerski odnosi U novooslobođenim oblastima pored pravoslavnog stanovništva, bilo je oko 10.000 pripadnika katoličke i islamske vjeroispovijesti. Njihova vjerska prava bila su zakonom regulisana. Muslimansko stanovništvo imalo je svog vjerskog poglavara muftiju, a katoličko je bilo pod jurisdikcijom Barske nadbiskupije. Polovinom avgusta 1886. godine, Crna Gora je sa Vatikanom zaključila konkordat (ugovor) kojim je regulisan položaj pripadnika katoličke vjeroispovijesti.

Nikšićka džamija

Reformisana je i pravoslavna crkva. Osnovana je Zahumsko-raška episkopija. Na osnovu ustava iz 1905. godine, pravoslavna crkva u Crnoj Gori je bila autokefalna. Za pripadnike muslimanske populacije na teritoriji Crne Gore organizovana su tri kadiluka, sa sjedištem u Ulcinju, Baru i Podgorici. Kadije je imenovao muftija. Iseljavanje muslimanskog stanovništva iz socijalnih, vjerskih i drugih razloga rješavalo se pregovorima sa Osmanskim carstvom. Djeca su se školovala po svjetovnom sistemu, oslobađanje od vojne obaveze je plaćano takozvanim nizamom.

Pitanje: Kako su bili uređeni vjerski odnosi u Crnoj Gori?

ISTORIJA

Knjaz Nikola je preko poslanica, uredbi, isticao potrebu za suživotom svih podanika. Međutim, proces iseljavanja se nastavljao. Imovinsko-pravni položaj iseljenika se popravio nakon dvije posjete knjaza Nikole Istambulu.

141

7

ČETVRTA CRNOGORSKA DINASTIJA - PETROVIĆI Doba parlamentarizma (1905-1912)

Poslanici Crnogorske skupštine

R Reorganizacija upravnog i sudskog sistema (Nikoljdanske reforme) iz 11902. godine i donošenje sedam zakona bile su uvod u donošenje prvvog crnogorskog ustava. Knjaz Nikola je pod uticajem revolucionarnih ddogađaja u Rusiji 1905. godine, odlučio da donese Ustav. U Ustavotvorna skupština je sa 76 poslanika na Nikoljdan 1905. godine ddonijela Ustav za knjaževinu Crnu Goru. Po njemu je Crna Gora bila uustavna, ali ne i parlamentarna monarhija. Prvi parlamentarni izbori održani su 1906. godine kada još nijesu posP ttojale političke partije. Na čelu prve Vlade bio je Lazar Mijušković. Od ppolitičkih partija prvo je formirana Narodna stranka koja je okupljala ddemokratsku opoziciju i bila je protiv režima knjaza Nikole. Stranka je iimala svoje glasilo Narodna misao.

Naslovna strana Ustava 142

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Istorija Crne Gore

Pored ove stranke nastala je i Prava narodna stranka, poznata pod imenom Pravaši i činile su je prorežimske snage. Sukob među ovim strankama pojačavalo je djelovanje crnogorske univerzitetske omladine koja se školovala u Beogradu. Na političku krizu u Crnoj Gori posebno su uticala dva događaja. Bombaška afera 1907. godine i Kolašinski proces 1909. godine. Oba događaja su bila uperena protiv knjaza Nikole, a dobrim dijelom su bila organizovana u Srbiji. U uslovima političke krize i ekonomskih teškoća knjaz i vlada su tražili izlaz. Knjaz je procijenio da bi prevladavanje krize doprinijelo proglašenje Crne Gore za kraljevinu a njega za kralja. Na 50-godišnjicu njegove vladavine, to je i urađeno avgusta 1910. godine. Perper iz 1906. P

Nikola I, Petrovic Milena, svecana povorka, Vladin dom, Cetin Cetinje, i je, 1910 19 910

Pitanje: Opiši političke prilike u Crnoj Gori početkom 20. vijeka.

Prenaseljenost, zaduženost stanovništva i nemogućnost zapošljavanja bili su osnovni razlozi odlaska stanovništva u inostranstvo. Od 1878-1906. godine brojne porodice su se iselile u Srbiju i u SAD. Do 1908. godine preko 20.000 vojnih obveznika nalazilo se van Crne Gore. Pored ove migracije došlo je i do unutrašnjih kretanja i to u zetskoj ravnici, barskom, ulcinjskom i nikšićkom kraju.

ISTORIJA

Migracije

143

8

BALKANSKI RATOVI (1912-1913) Balkanske države, Crna Gora, Srbija, Bugarska i Grčka koristile su period mira nakon Berlinskog kongresa da pripreme planove za oslobađanje sunarodnika i rušenje osmanske imperije na Balkanu. U tom cilju pristupilo se stvaranju Balkanskog saveza sa jasnim teritorijalnim zahtjevima svake članice. Prva u rat je ušla Crna Gora 8. oktobra 1912. godine shodno savezničkom dogovoru. Njene snage (35.000) su uspješno krenule u tri pravca prema Sandžaku, ka Metohiji i Skadru. Zetski odred je bio pod komandom prestolonasljednika Danila, Primorski pod komandom Mitra Martinovića i ta dva odreda su izvodila koncentrični napad na Skadar. Istočni odred pod komandom Janka Vukotića trebao je preko Andrijevice, Kolašina i Žabljaka da izvrši prodor u Sandžak. Zetski i Primorski odred su relativno brzo došli do dobro utvrđenog Skadra. Borbe za njega trajaće mjesecima uz velike ljudske gubitke. Istočni odred do polovine oktobra zauzeo je Mojkovac, Bijelo Polje i Berane. Od stanovništva u Beranama formirana je Donjovasojevićka brigada. Uz ovo pojačanje Istočni odred je ubrzo osvojio Peć i Đakovicu, pa se nakon toga uputio za Skadar.

Crnogorska vojska

Dok se opsada Skadra nastavljala, u decembru je stupilo na snagu primirje između Osmanskog carstva i članica Balkanskog saveza, izuzev Grčke. Na dalje događaje oko Skadra uticale su odluke Konferencije u Londonu. Velike evropske države priznale su decembra 1912. godine Albaniju kao novonastalu državu, i otvorile pitanje njenih granica prema susjedima.

144 44

ISTORIJA

Balkanski savez

145

8

BALKANSKI RATOVI (1912-1913) Nakon isticanja primirja (februar 1913) nastavljene su borbe oko Skadra. Uz velike ljudske žrtve, Skadar je osvojen 23. aprila 1913. godine, ali se brzo morao vratiti Albaniji, jer je stav velikih sila bio da on po nijednom osnovu ne može pripasti Crnoj Gori. Granice novoformirane albanske države su već bile iscrtane.

Predaja Skadra

Na osnovu ratnih uspjeha Crna Gora se teritorijalno uvećala za prostor oko Podgorice, na Skadarskom jezeru, u Metohiji i dijelu Novopazarskog sandžaka. Posebno je bilo važno što su dobijeni gradovi Bijelo Polje, Pljevlja, Mojkovac, Berane, Rožaje, Plav, Gusinje, Peć i Đakovica. Time se državni prostor Crne Gore uvećao skoro za 5000 km2 ili 48% više od njene teritorije dobijene nakon Berlinskog kongresa. U Drugom balkanskom ratu, umjesto oslobođenja sunarodnika, prevladali su interesi političkih elita koje su se borile za teritorije. U sukobima dojučerašnjih saveznika, Srbije i Bugarske, učestvovala je i Crna Gora na strani Srbije (Bregalnica). Nova mapa Balkana dovedena je u pitanje događajima kojima je otpočeo Prvi svjetski rat 1914. godine Pitanje: Koji gradovi su ušli u sastav Crne Gore nakon balkanskih ratova?

146

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Istorija Crne Gore

ISTORIJA

Karta Crne Gore nakon balkanskih ratova

147

9

PRVI SVJETSKI RAT (1914-1918) Velike sile su početkom XX vijeka završile formiranje vojnopolitičkih saveza. Trojni savez je formiran od Njemačke, Austro-Ugarske i Italije, dok su sile Antante činile Velika Britanija, Francuska i Rusija. Borbe oko kolonija i prevlast u svijetu biće uzrok za izbijanje novog rata. Povod za rat je bilo ubistvo austrougarskog prestolonasljednika Franca Ferdinanda 28.juna 1914. godine u Sarajevu. Atentator (Gavrilo Princip) i pripadnici organizacije Mlada Bosna bili su povezani sa političkim i vojnim krugovima u Srbiji. To je Austro-Ugarska iskoristila da 28.jula 1914. godine objavi rat Srbiji. To je bio i početak Prvog svjetskog rata. Istoga dana Crna Gora je bezuslovno stala na stranu Srbije. U ovom ratu Crna Gora je mobilisala sve sposobno ljudstvo (oko 50 000).

Izvod iz “Vijesnika”, 19. jul 1914. godine

Od oko 30.000 crnogorskih vojnika koji su se nalazili u Sandžaku stvorena su dva odreda Drinski, pod komandom Mitra Martinovića i Sandžačka vojska pod komandom serdara Janka Vukotića. Od kraja 1914. godine do oktobra 1915. godine na crnogorskom frontu nije bilo većih sukoba, izuzimajući crnogorsko zauzeće Skadra u junu 1915. godine. Nakon ovog perioda, u vrijeme Mekenzenove ofanzive, sloma i povlačenja srpske vojske, vodiće se teške borbe. U Mojkovačkoj operaciji crnogorska vojska je omogućila povlačenje srpskih trupa ka albanskoj obali. U završnoj bici na Mojkovcu (6. i 7. januar 1916) crnogorska vojska je porazila brojniju i opremljeniju austrougarsku vojsku, ali ova pobjeda faktički nije ništa značila, jer će nekoliko dana kasnije Crna Gora kapitulirati. Pitanje: Koji je značaj crnogorske pobjede u Mojkovačkoj operaciji? 148

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Istorija Crne Gore

Bez obzira na ovu pobjedu, iscrpljena vojska, bez pomoći saveznika nije mogla još dugo odolijevati napadima austrougarske vojske. Ubrzo su pale Berane, Lovćen i Cetinje na južnom frontu. Kralj Nikola i predsjednik vlade Lazar Mijušković, napustili su zemlju. Sprovodeći politiku srpske vlade, Petar Pešić je spriječio povlačenje crnogorske vojske za srpskom. Namjera srpskih političkih krugova je bila da kraj rata Crna Gora dočeka bez vojske. U tom pravcu bila je i naredba Janka Vukotića (21.01.1916.) da se vojska raziđe kućama. Crnu Goru su okupirale austrougarske trupe.

Kralj i Vlada u izbjeglištvu

U ratu je uspostavljena i Francuskocrnogorska saradnja. Njihova flota je povremeno u Baru uspijevala da dopremi ratni materijal i hranu. To je kasnije preuzela Italija, ali se snabdijevanje obavljalo preko Medove, Bojane i Skadarskog jezera. U luci MedovI austrougarska podmornica je 6. januara 1916. godine potopila brod „Brindizi“ na kome se nalazilo oko 500 crnogorskih dobrovoljaca iz Amerike. Uspjelo je da se spasi samo njih 164.

Radomir Vešović

Austro-Ugarska okupacija je bila sa puno nasilja, progona i teškog materijalnog stanja. Harale su i razne bolesti.

U oslobađanju Podgorice, u jednom manjem sukobu, učestvovale su i srpske trupe koje su to iskoristile da uspostave njihovu upravu u najvećem dijelu zemlje. Pored srpskih, po odluci velikih sila, Crnu Goru su okupirale italijanske, francuske, britanske i američke jedinice. Pitanje: Kako je nastao komitski pokret?

ISTORIJA

Zbog straha od pobune, okupator je hapsio ugledne ličnosti. Pri pokušaju hapšenja generala Radomira Vešovića, u ljeto 1916. godine, došlo je do ubistva austrijskog oficira. Vešović se odmetnuo u šumu, i to je bio početak komitskog pokreta. Komiti nijesu bili brojni ali su bili stalna opasnost za okupacione vlasti. Njihov broj je do jeseni 1918. godine narastao na oko 800 i bili su jezgro narodne vojske koja je oslobodila Crnu Goru 11. novembra 1918. godine.

149

9

PRVI SVJETSKI RAT (1914-1918) RAD NA JUŽNOSLOVENSKOM UJEDINJENJU Pristalice južnoslovenskog zbližavanja prvo su se javile u Hrvatskoj, a kasnije i u ostalim krajevima. Početkom XX vijeka ta ideja je snažno zaživjela i kod Srba i Crnogoraca. Srbija je namjeravala da napravi veliku sprsku državu u koju bi ušla i Crna Gora. Između vladajućih krugova na Cetinju i u Beogradu nije bilo saglasnosti oko načina kako bi do ujedinjenja došlo. Zato je protiv crnogorskog kralja i vlade Crne Gore, zvanična Srbija povela propagandnu ofanzivu. Cilj je bio da se oni preko crnogorskih emisara, štampe, studenata, diskredituju u očima domaće i inostrane javnosti. Pod pokroviteljstvom srpske vlade je zato i formiran Crnogorski odbor za narodno ujedinjenje na čelu sa Andrijom Radovićem. Oni su djelovali preko lista Ujedinjenje. Članovi ovog Odbora su iz inostranstva (Pariz) došli u Crnu Goru sa srpskom vojskom. Centralni odbor za ujedinjenje, na čelu sa Svetozarom Tomićem, uz pomoć vojske i srpske vlade, organizovale su nelegalnu i nelegitimnu skupštinu od 24. do 29. novembra u Podgorici. Pristalice bezuslovnog ujedinjenja u takozvanoj Podgoričkoj skupštini zvali su se bjelaši, a protivnici takvog ujedinjenja zelenaši. Pristalice bezuslovnog ujedinjenja su aklamacijom proglasili svrgavanje dinastije Petrović i „ujedinjenje“ (prisajedinjenje) Crne Gore Srbiji. Pitanje: Opiši prilike u kojima je djelovala tzv. „Podgorička skupština“.

Ubrzo je uslijedilo i stvaranje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (1.decembar 1918) na čelu sa dinastijom Karađorđevića. Protivnici takvog stanja u Crnoj Gori pripremali su se za otpor. Tako je na Božić 1919. godine izbio ustanak na čelu sa Jovanom Plamencem, Milutinom Vučinićem i Krstom Popovićem. Taj otpor je trajao nekoliko godina i pored jake represije od strane vlasti. Ni pokušaji kralja Nikole, koji je umro 1921. u Francuskoj, da popravi stanje diplomatskim putem, nijesu dali rezultata. U teritorijalno-administrativnoj podjeli jugoslovenske kraljevine Crna Gora je bila jezgro Zetske oblasti (županije) a od 1929. godine do 1941. godine Zetske banovine s centrom na Cetinju. Teško ekonomskosocijalno stanje bilo je izraženo tokom cijelog trajanja Kraljevine. Na političku pozornicu pojaviće se i nekoliko stranaka koje su imale najveći uticaj u Crnoj Gori. To su bile Radikalna, Demokratska i Crnogorska (Federalistička). Posebno su Federalisti zastupali interese Crne Gore u jugoslovenskom parlametnu. Zahvaljujući zloupotrebama državnih organa, vladajuće stranke su na izborima uvijek bile favorizovane. Krsto Popović

150

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Istorija Crne Gore

Kako u zemlji nije postojala pravna sigurnost tako su i najveći zločini prolazili nekažnjeno. Posebno su stradali crnogorski komiti i muslimansko stanovništvo iz Pavina Polja i Šahovića. Njih oko 400 je pobijeno novembra 1924. godine, a da za to niko nije odgovarao.

Belvederske demonstracije Pitanje: Opiši stanje u Zetskoj banovini dvadesetih godina.

Da bi smirio političke strasti, kralj Aleksandar je 1929. godine zaveo diktaturu. Zabranjen je rad političkih stranaka a država je dobila novo ime, Kraljevina Jugoslavija. Ubistvo kralja Aleksandra 1934. u Marselju još više će zaoštriti nacionalne probleme u Kraljevini. Iako je obnovljen rad političkih partija, vlast je nastavila sa represijom. Posebno su bili na udaru komunisti. Zato u Crnoj Gori dolazi do velikih protesta poput onoga na Belvederu (Cetinje) iz 1936. godine i u Nikšiću i Podgorici 1938. godine. Kraj Kraljevine Jugoslavije ubrzali su događaji na svjetskom nivou. Naime, fašističke zemlje (Njemačka, Italija, Japan) na čelu sa Hitlerom i Musolinijem, otpočele su novi rat 1. septembra 1939. godine napadom na Poljsku. Jugoslovenski kralj i vlada pokušavale su da ostanu po strani. Međutim, pristupanje Jugoslavije Trojnom paktu 25. marta 1941. godine, značilo je i političku likvidaciju te države. Ta odluka je propraćena velikim demonstracijama. Smjena vlasti nije riješila probleme. Hitler je to doživio kao provokaciju tako da je 6. aprila 1941. godine napao Jugoslaviju i skršio njen otpor za dvanaest dana.

ISTORIJA

Pitanje: Kako je počeo II svjetski rat?

151

10

CRNA GORA U II SVJETSKOM RATU (1941-1945) Nakon sloma jugoslovenske vojske, Crnu Goru su okupirale italijanske trupe. Italija je anektirala Boku Kotorsku, a Ulcinj, Tuzi, Rožaje, Plav i Gusinje su pripojili Albaniji. Od ostatka Crne Gore htjeli su da naprave „državu“ samo formalno. Uz pomoć domaćih kvislinga oni su 12. jula 1941. godine na Cetinju proglasili „suverenu i nezavisnu“ Crnu Goru. Već sjutradan (13. jula) izbio je masovni ustanak protiv italijanskog okupatora (Virpazar, Čevo, Rijeka Crnojevića) koji se proširio na cijelu Crnu Goru. Ustanak su predvodili komunisti. Ustanici su oslobodili veliki dio Crne Gore. Italijani su se jedino održali u Primorju i većim gradovima Podgorici, Nikšiću, Cetinju i Pljevljima, gdje su bili pod opsadom. Ustanak je vodila i organizovala KPJ (Komunistička partija Jugoslavije). Ubrzo je uslijedila kontraofanziva italijanskih snaga, pojačanih iz Albanije. Brojniji i bolje naoružani, okupirali su sva veća mjesta i potisnuli ustanike. To je sve praćeno strijeljanjima, uzimanjem talaca i odvođenjem u logore. Na zahtjev Vrhovnog štaba, na čelu sa Josipom Brozom Titom, formiran je Crnogorski narodnooslobodilački odred (3.690 boraca) koji je trebao da poveže slobodne teritorije na sjeveru Crne Gore sa onima u Srbiji. Ovaj odred je 1. decembra 1941. godine napao dobro utvrđena Pljevlja. Uz velike gubitke (500), grad ipak nije osvojen. Ovaj poraz je iskorišćen za antikomunističku propagandu. Krajem decembra 1941. godine četnici Draže Mihailovića počeli su da šire svoju organizaciju po Crnoj Gori. Prve formacije stvaraju u beranskom i andrijevičkom srezu. Prioritet im je bila borba protiv komunista, a ne protiv neprijatelja. Oni početkom 1942. godine uz pomoć Italijana počinju otvorenu borbu protiv partizana. Okupacija Cetinja

Ovaj pokret je ojačao kada mu je prišao Bajo Stanišić, ustanički komandant, pa se njihove formacije šire tokom 1942. godine na Bratonožiće, Kuče, Pipere, Bjelopavliće. Većina partizanskih jedinica iz Crne Gore prelazi u Bosnu gdje se vode velike bitke (Kozara, Neretva, Sutjeska). Manji broj boraca skriva se po šumama. Italijani i četnici zavode teror. Dolazak Draže Mihailovića u Gornje Lipovo (Kolašin) još više je ojačao njihove akcije. Početkom februara 1943. godine veći dio četničkih odreda odlazi za Bosnu da se bore protiv partizana. U borbama na Neretvi pretrpjeli su težak poraz. Pitanje: Na koji način se širio četnički pokret u Crnoj Gori?

Pavle Đurišić sa Italijanima

152

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Istorija Crne Gore

Pored četnika u Crnoj Gori postojale su i snage koje su se zalagale za samostalnu Crnu Goru, a bili su istovremeno protivnici komunističkih akcija. Oni su bili grupisani oko Krsta Popovića. Smatrali su da uzaludno ne treba prolivati krv jer će se sudbina rata okončati na velikim frontovima. Djelovali su u Barskom, Nikšićkom, Cetinjskom i Podgoričkom srezu. Četnici su poslije povlačenja partizana pokušali da unište zelenaše, ali su ih u tome spriječili Italijani. Poslije kapitulacije Italije 1943. godine, zelenaški pokret se raspao. Njihove pristalice su prišle NOP-u. Od prvih dana ustanka stvaraju se narodnooslobodilački odbori, jezgro nove vlasti. Predstavnici NOP-a iz svih krajeva Crne Gore su 15.09.1943. godine u Kolašinu održali skupštinu na kojoj je stvorena Zemaljsko antifašističko vijeće (ZAVNO). Tu je traženo da buduća Jugoslavija bude federalno uređena, a Crna Gora u njoj kao ravnopravna članica. Te i druge odluke će biti potvrđene na II zasijedanju AVNOJ-a (Antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Jugoslavije) 29 i 30. novembra 1943. godine u Jajcu. Na zasijedanju su priznata prava do tada obespravljenim narodima (Makedonci, Crnogorci...) država se stvara na federativnom principu, ukida se monarhija i sl.

Sava Kovačević

Zasijedanje CASNOA-a Pitanje: Na koji način je obnovljena državnost Crne Gore u II svjetskom ratu?

ISTORIJA

U Kolašinu se 13. jula 1944. godine ZAVNO proglasio u CASNO (Crnogorsku antifašističku skupštinu narodnog oslobođenja). Kao najveći organ vlasti, CASNO je donio odluku da Crna Gora bude ravnopravna federalna jedinica u jugoslovenskoj federaciji. Time je obnovljena državnost Crne Gore. Uz veliki broj ljudskih žrtava i materijalnih razaranja, Crna Gora je oslobođena od njemačkih trupa januara 1945. godine.

153

11

CRNA GORA U KOMUNISTIČKOJ JUGOSLAVIJI 1945-1989/91. OBNOVA ZEMLJE

Blažo Jovanović

Porušena Podgorica

Tokom rata su bili uništeni značajni privredni i infrastukturni objekti u Crnoj Gori. Narod je živio u velikoj oskudici, većinom u poluporušenim objektima (Podgorica), bez osnovnih životnih namirnica. Zato je najvažniji zadatak vlasti bila obnova zemlje. U periodu do 1945-47. godine obnovljeni su stari i sagrađeni novi objekti. Osposobljene su i najvažnije saobraćajne komunikacije između većih crnogorskih gradova (Cetinje, Podgorica, Bar, Nikšić), aerodrom u Podgorici, pristanište u Baru i mnogi drugi privredni i kulturni objekti. Relativno brzi oporavak zemlje bio je praćen velikim entuzijazmom naroda koji je podstican od crnogorske Vlade koju je predvodio Blažo Jovanović, vojnik i političar koji će skoro dvije decenije dominirati na političkoj sceni Crne Gore. Stvaranje novih institucija vlasti nametalo je potrebu da se to pravno i potvrdi. Zato je Vlada sastavila prijedlog Ustava koji je usvojen 31.12.1946. godine. Po njemu Crnoj Gori je potvrđena državna i nacionalna posebnost u okviru FNRJ (Federativne Narodne Republike Jugoslavije). Ustavom je bilo zabranjeno izazivanje vjerske i nacionalne mržnje, proglašena je jednakost muškaraca i žena, pravo na školovanje. Titograd (Podgorica) je dobila ime po Josipu Brozu Titu i on postaje glavni grad Republike.

Pitanje: Kako je tekla obnova Crne Gore nakon rata? Naved najznačajnije ustavne promjene.

154

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Istorija Crne Gore

SUKOB SA INFORMBIROOM

Staljin

Tito

Na inicijativu J. V. Staljina 1947. godine formiran je Informacioni biro (Informbiro) od osam komunističkih i radničkih partija, kao savjetodavno tijelo koji nije moglo donositi odluke. Ovo je u Jugoslaviji objeručke prihvaćeno. Međutim, Staljin je kao vođa najveće komunističke partije i zemlje (Sovjetski Savez) htio da ovo tijelo podredi sebi i da ono bude glavni sudija u komunističkom svijetu. Ta ideja je naišla na otpor od strane Tita i jugoslovenskih komunista.

U Bjelopoljskom srezu, pristalice IB-a su imali najjače uporište. Sukob između „Titoista“ i „Staljinista“ eskalirao je krajem 1949. godine kada je vlast uz pomoć UDB-e (Organ državne bezbjednosti) masovno isključivala iz partije, odnosno sprovodila hapšenje. Hapšenja su često vršena na osnovu nepouzdanih argumenata, iz ličnih ili drugih motiva, a u Crnoj Gori je uhapšenika bilo oko 5.000. Kazne su izdržavane na Golom otoku, Svetom Grguru, Bileći itd. Proces normalizacije odnosa sa SSSR-om otpočeo je nakon Staljinove smrti (1953), odnosno Titove posjete Moskvi 1956. godine. Pitanje: Opiši stanje u Crnoj Gori u periodu Informbiroa.

Goli otok

ISTORIJA

Sukob između Jugoslavije i zemalja članica IB-a 1948. godine dramatično se odrazio na prilike u Crnoj Gori. Došlo je do podjela i sukoba po svim nivoima crnogorskog društva. Zbog tradicionalne privrženosti Rusiji (SSSR-u) i ubjeđenja u nepogrešivost Staljina i sovjetskog rukovodstva jedan dio Crnogoraca podržao je Rezoluciju, odnosno Staljina. Među njima je bilo članova najvišeg partijskog rukovodstva, oficira, diplomata...

155

11

CRNA GORA U KOMUNISTIČKOJ JUGOSLAVIJI 1945-1989/91. DRUŠTVENO EKONOMSKE PROMJENE U CRNOJ GORI Najveće društveno-ekonomske promjene u svojoj istoriji Crna Gora je doživjela od početka pedesetih do kraja sedamdesetih godina XX vijeka. U privrednoj politici prioriteti su bili razvoj industrije i rudarstva. Tih godina su izgrađene brojne fabrike od kojih se izdvajaju Željezara u Nikšiću, Fabrika električnih aparata „Obod“ na Cetinju, Kombinat aluminijuma i Fabrika građevinskih mašina „Radoje Dakić“ u Titogradu, Fabrika celuloze i papira u Ivangradu (Beranama) i druge. Napredovale su i sve vrste saobraćaja. Tako je 1961. godine počeo da se odvija saobraćaj na Jadranskoj magistrali, na pruzi Beograd-Bar (1976). Osnovana su i preduzeća za pomorsku plovidbu „Jugooceanija“ Kotor, „Prekookeanska plovidba“ Bar. Pored titogradskog, biće izgrađen i aerodrom u Tivtu. Sve to je pospješilo razvoj turističkih kapaciteta kao što su Slovenska plaža u Budvi, Grad hotel “Sveti Stefan”, hoteli u Tivtu, Herceg Novom, Ulcinju... Pitanje: Nabroj nekoliko najznačajnijih privrednih i saobraćajnih objekata od 50-ih do 70-ih godina XX vijeka.

Univerzitet Crne Gore.

Paralelno sa razvojem privrede, napredak je ostvaren i na kulturno-prosvjetnom planu. Skoro sva djeca su bila obuhvaćena kroz osnovno obrazovanje, a povećao se broj srednjoškolske i studentske omladine. Osnivaju se više škole (Pedagoška) i instituti (Istorijski, Biološki, Poljoprivredni) koji su bili platforma za formiranje Univerziteta Crne Gore 1974. godine. Osnovane su i druge naučne institucije kao Centralna narodna biblioteka „Đurđe Crnojević“, Državni arhiv na Cetinju, Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, Nacionalno pozorište, Radio i televizija u Titogradu. U ovom periodu afirmisana su i nacionalna i kulturna prava drugih naroda u Crnoj Gori, a posebno Albanaca. U svim prethodnim državnim oblicima njihov položaj nije bio zadovoljavajući jer su bili izloženi pritiscima za iseljavanje, slovenizacijom prezimena i nijesu imali mogućnost obrazovanja na svom jeziku. Nakon 1945. godine u Crnoj Gori Albanci su izjednačeni sa pripadnicima svih naroda koji u njoj žive. Najveći iskorak je urađen na polju obrazovanja kada je 1966. godine radilo 11 osmorazrednih osnovnih škola, gimnazija u Ulcinju i Tuzima sa dvojezičnom nastavom. Državni mediji imaju stalne informativne i druge programe na albanskom jeziku. Osnivanje časopisa (Koha), kulturno-umjetničkih društava, raznih asocijacija je u funkciji očuvanja nacionalne posebnosti. 156

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Istorija Crne Gore

CRNA GORA I RASPAD SFRJ

12

Karta SFRJ

Bon za benzin

ISTORIJA

Od kraja Drugog svjetskog rata pa do smrti 1980. godine centralna ličnost u političkom životu socijalističke Jugoslavije je bio Josip Broz Tito, doživotni predsjednik SFRJ. Slabosti jugoslovenskog društva brzo će isplivati nakon njegove smrti. Zahtjevi i demonstracije na Kosovu da postane republika (1981) ugašene su vojno-policijskim snagama. Početkom osamdesetih, Jugoslaviju je potresala jaka ekonomska kriza sa velikim spoljnim dugom. Intelektualne elite prave programe sa pojačanim nacionalnim interesima. Tako se pojavio i Memorandum Srpske akademije nauka i umjetnosti 1986. godine. U njemu je lansiran iracionalni osjećaj pod sloganom „Slaba Srbija, jaka Jugoslavija“. Naredne godine i slovenački intelektualci vide drugačije položaj Slovenije u SFRJ.

157

12

CRNA GORA I RASPAD SFRJ

Nakon pobjede u svojoj partiji 1987. godine, nad liberalnim krilom srpskih komunista, Slobodan Milošević, dotadašnji politički aparatčik, bankar, promovisan je za „vođu naroda“ koji kanališe „događanje naroda“ u pravcu afirmacije nacionalnih strasti, romantizma, homogenizacije, mitomanije. Na takvom talasu podrške on kreće u demontažu Jugoslavije. Vodeći tzv. antibirokratsku revoluciju, srušena je Vlada Vojvodine 1988. godine i raspuštena Skupština Kosova (1989). Početkom 1989. godine i „staro“ crnogorsko rukovodstvo, po izjavama mitingaša (Veselin Đuranović, Božina Ivanović, Vuko Vukadinović i Božidar Tadić) je bilo primorano da podnese kolektivnu ostavku. Na njihovo mjesto je došlo „mlado“ rukovodstvo na čelu sa Momirom Bulatovićem, Milom Đukanovićem i Svetozarom Marovićem. Na taj način je Milošević dobio prevagu u Jugoslaviji po konstrukciji „šest plus dva“ (šest republika i dvije pokrajine). Međunacionalni sukobi i sporovi oko budućnosti zemlje razorili su 1990. godine i SKJ (Savez komunista Jugoslavije), snagu koja je skoro pedeset godina odlučivala o svim pitanjima u državi. Nadu da će SFRJ preživjeti nakratko je dao novi premijer Ante Marković, koji je izašao sa novim, savremenim konceptom privredne i političke tranzicije. Njegov program nijesu podržali srpski i hrvatski nacionalisti, pa je bio osuđen na neuspjeh. Pitanje: Što je sve prouzrokovalo gašenje jugoslovenske federacije?

STVARANJE NOVIH DRŽAVA

Granatiranje Dubrovnika

Tokom 1990. godine u svim republikama su održani višestranački izbori. U Crnoj Gori i Srbiji vlast se nije promijenila dok su u drugim republikama došle nove političke snage koje su težile samostalnosti svojih republika. Nakon održanih referenduma, Slovenija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina i Makedoniija su proglasile nezavisnost uz međunarodno priznanje. Srbija i Crna Gora su stvorile zajedničku državu (27.04.1992) pod imenom Savezna republika Jugoslavija (SRJ). 158

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Istorija Crne Gore

Referendum je organizovan samo u Crnoj Gori, a za njegovu „realizaciju“ bilo je potrebno sedam dana. Raspad zemlje praćen je ratnim sukobima, prvo u Sloveniji, a zatim u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. U toku ljeta 1991. godine doći će do mobilizacije rezervnog sastava JNA sa područja Crne Gore. Te snage će djelovati u Hercegovini i na dubrovačkom ratištu pod komandom Generalštaba JNA. U tim napadima dio oficirskog i vojničkog kadra nije bio na fonu crnogorske ratne etike. To se potvrdilo i na Međunarodnom sudu u Hagu, koji je i formiran zbog ratnih nedjela na prostoru bivše SFRJ (deportacija izbjeglica, zločini nad civilnim stanovništvom, otmice, etničko čišćenje i dr). Vojne operacije rezervista i vojnika JNA oko Dubrovnika završene su sporazumom Ćosić-Tuđman (predsjednik SRJ i Hrvatske) s jeseni 1992. godine kada se JNA povukla iz Konavala i Dubrovnika. U operacijama u Hercegovini i na dubrovačkom ratištu poginulo je 165 vojnika iz Crne Gore. U stanju ratne psihoze, koja je zahvatila Crnu Goru, dominantno su se odupirali pristalice Liberalnog saveza Crne Gore i drugih procrnogorskih opozicionih partija, nedjeljnik „Monitor“, Crnogorski PENcentar, Matica crnogorska kao i druga udruženja i pojedinci. Zbog umiješanosti u rat u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, međunarodna zajednica je u maju 1992. godine uvela sankcije SRJ. Usljed sankcija privreda Crne Gore je bila dovedena do propasti, a istovremeno se otvorio prostor za socio-patogene pojave u društvu. Doći će do porasta kriminala, nelegalne trgovine... Pitanje: Opišite stanje u SFRJ početkom devedesetih godina XX vijeka.

POLITIČKI ZAOKRET

ISTORIJA

U najmoćnijoj crnogorskoj partiji DPS-u (Demokratskoj partiji socijalista) došlo je 1997. godine do podjele oko različitih pogleda u odnosu na politiku Slobodana Miloševića. Od jedinistvenog DPS-a formiraće se dvije partije procrnogorski DPS i prosprska (jugoslovenska) Socijalistička narodna partija (SNP). Na čelu prve je bio Milo Đukanović, a na čelu druge Momir Bulatović. Đukanovićev DPS pravi radikalan zaokret u odnosu na Beograd, dok mu Bulatović ostaje privržen. ržen.

Miting u Podgorici uoči referenduma

159

12

CRNA GORA I RASPAD SFRJ

Na predsjedničkim izborima u SRJ, septembra 2000. godine, okončana je vladavina Slobodana Miloševića zbog pokušaja lažiranja izbora. Nova Vlada Srbije ga je izručila Sudu za ratne zločine u Hagu. Nakon odlaska Miloševića, Crna Gora je nastojala da izađe iz državnog okvira SRJ, ali za to nije imala saveznika ni u evropskim institucijama, a pogotovo ne u Beogradu. Zato je februara 2003. godine, uz posredovanje Evropske unije, proglašena Državna zajednica Srbija i Crna Gora. Bila je to jedina dvočlana federacija u svijetu iz koje je Crna Gora tražila priliku da izađe. Trebalo je prevazići unutrašnje razlike po pitanju države, a istovremeno i zadovoljiti međunarodnu zajednicu. Snage za nezavisnu Crnu Goru su stalno rasle. I pored visokih zahtjeva za sprovođenje referenduma (da izlaznost bude najmanje 50% upisanih birača, a da bi došlo do nezavisnosti za nju je moralo glasati preko 55% izašlih birača), građani Crne Gore su 21. maja 2006. godine odlučili da Crna Gora bude nezavisna država. Poslije referenduma Skupština Crne Gore usvojila je 3. juna 2006. godine Deklaraciju o nezavisnosti i potom usvojila novi ustav. Prema Ustavu Crna Gora je demokratska, parlamentarna, ekološka i građanska država. Glavni spoljno-politički prioriteti Crne Gore su: članstvo u evroatlantskim strukturama, regionalna i međunarodna saradnja. Crna Gora je stekla status kandidata za članstvo u Evropskoj uniji 17. decembra, 2010. godine, a u saradnji sa Evropskom komisijom, susjedima i članicama Evropske unije radi na ispunjavanju uslova za dobijanje preporuka za posljednju fazu u integracionom procesu – pregovore o članstvu u Evropskoj uniji. Pitanje: Navedi najznačajnije događaje u Crnoj Gori na početku XXI vijeka.

160

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Istorija Crne Gore

Petrica Duletić

KULTURNA BAŠTINA

1

OSTACI DREVNE PROŠLOSTI Različiti kulturni slojevi na području Crne Gore, od praistorijskih epoha neolitskog i metalnog doba, zatim ilirskog i helenističkog perioda, Rima i ranog hrišćanstva, preko Vizantije, Duklje i Zete, Balšića i Crnojevića, turske i mletačke vladavine, vladavine dinastije Petrović-Njegoš, svjedoče o prožimanju uticaja u razvoju graditeljstva i umjetničkog izraza na ovim prostorima. Prožimanjem raznorodnih tendencija i uticaja tokom smjena istorijskih epoha, nastajala su originalna i autohtona graditeljska i umjetnička djela koja predstavljaju specifična obilježja naše prošlosti i kulturnog razvoja. Raznovrsnost kulturne baštine materijalni su dokazi o crnogorskom bogatom multikulturnom miljeu.

ARHEOLOŠKA NALAZIŠTA Od brojnih praistorijskih spomenika u Crnoj Gori, arheološko nalazište Crvena stijena kod sela Petrovići, udaljenog od Nikšića 30 km, predstavlja jedno od najznačajnijih staništa pračovjeka na svijetu. Istraživanja su pokazala da je život na lokalitetu Crvena stijena započeo prije 180.000 godina. Jedan od najkompletnije istraženih arheoloških lokaliteta u Crnoj Gori je pećina Odmut - koja se prije građenja akumulacionog jezera u Pivi nalazila tri kilometra od Plužina u njoj su otkriveni kosti divljih životinja, a od oruđa, alatke od okresanog kamena slične onima u Crvenoj stijeni. Karakteristični oblici su noževi, strugači, šiljci i harpuni od jelenjeg roga. U Odmutu otkriveni su i ostaci glinenog posuđa. Praistorijskom periodu pripadaju i crteži na okapini Lipci kod Risna. Crteži prikazuju scene lova na jelene, kao i neke druge simbole vezane za kultnu predstavu u vezi sa lovom. Ovo slikarstvo, nastalo u VIII vijeku prije naše ere, drugo je po starini na Jadranskoj obali.

Prvi trag u umjetnosti – Lipci VIII vijek p.n.e. 162

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Kulturna baština Crne Gore

Veoma značajnu pojavu u Crnoj Gori, kao i na cijelom zapadnom Balkanu, predstavljaju utvrđena praistorijska naselja - gradine i sahranjivanje pod tumulima - humkama. U Crnoj Gori nalazimo ih u svim krajevima.

Tumul u Vukovcima

Na 12 kilometara sjeveroistočno od Podgorice nalazi se, nekada utvrđeni grad ilirskog plemena Labeata – Medeon ili Meteon. Podignut u III ili IV vijeku naše ere, Medun, kako se danas naziva, izrastao je u važno uporište i predstražu ilirskih plemena u borbi protiv nadolazećeg rimskog osvajača. Najveći značaj Medun je imao za vrijeme posljednjeg ilirskog kralja – Gencija, kao i za vladavine Turaka. U njemu je vidljivo prisustvo tzv. ilirskog kiklopskog zdanja, kojim dominiraju kameni blokovi, često duži i od 2 metra.

Rimski grad koji se nalazio na području sela Komini, kod Pljevalja, poznat je u nauci pod imenom Municipijum S… jer je do danas ostalo sačuvano samo početno slovo od imena ovog grada. Neki naučnici ga identifikuju sa gradom Splonumom, dok drugi smatraju da je to bila Salonitana, zbog toga što su brojni stanovnici grada bili porijeklom iz čuvenog rimskog grada Salone (Solin kod Splita). Dugogodišnja istraživanja na ovom lokalitetu bila su, uglavnom, usmjerena na ispitivanje nekropola: starije iz I-II vijeka i mlađe iz II-IV vijeka naše ere.

BAŠTINA

Njima su slične i zidine u Risnu kao i ostaci gradskih bedema u Ulcinju. Značajna je i nekropola u Gostilju kod Skadarskog jezera u oblasti Labeata, koja, po novcima u njoj nađenima, pripada dobu Gencijeve vladavine i neposredno kasnijem periodu. Predmeti nađeni u grobovima pokazuju jak uticaj grčke materijalne kulture, pored lokalnih oblika, osobito nakita.

163

1

OSTACI DREVNE PROŠLOSTI Na starijoj nekropoli, kako je i bio običaj u doba ranog rimskog carstva, praktikovano je spaljivanje pokojnika dok je na mlađoj nekropoli bilo zastupljeno skeletno sahranjivanje pokojnika. Posebno se veličinom i bogatstvom reljefnog i skulptoralnog ukrasa, ističu grobnice sa mlađe nekropole, koje su pripadale bogatim porodicama. Neke su imale spomenike sa reljefnim predstavama pokojnika i osnovnim podacima o njima.

U olovnom sarkofagu, pored sahranjenog pokojnika, u jednoj od monumentalnih grobnica sa mlađe nekropole, pronađena je izuzetno rijetka staklena čaša-pehar, poznata pod imenom DIATRETA. Pehar je izrađen od plavo-bjeličastog stakla oko čijeg tijela je mreža od niti kobaltno-plavog stakla. Na gornjem rubu pehara se nalazi natpis napisan krupnim reljefnim slovima: VIVAS PANILINI BONA MEMORIA. Na osnovu analogija, može se zaključiti da je diatreta iz Komina proizvod čuvenih kelnskih radionica iz IV vijeka naše ere. Ona je jedna od šest očuvanih diatreta za koje se sa sigurnošću može ustvrditi da su proizvedene u Kelnu.

Najznačajniji antički lokalitet na prostoru današnje Crne Gore je rimski grad Doklea (Duklja). Ime je dobio po ilirskom plemenu Dokleati na čijoj je teritoriji podignut. Osnivanje ovog grada se vezuje za sami početak prvog milenijuma. Smješten je na ušću Zete u Moraču i Širalije u Zetu, na oko četiri kilometra udaljenosti od centra Podgorice. U periodu rimske dominacije Doklea je bila najznačajniji urbani centar na prostoru današnje Crne Gore, lociran u neposrednoj blizini glavnog rimskog puta koji je spajao Skadar sa Naronom.

164

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Kulturna baština Crne Gore

Duklja (Doclea), najznačajniji i najveći urbani centar formiran u vrijeme rimske dominacije, I v.n.e.

1

OSTACI DREVNE PROŠLOSTI Tragovi rimske civilizacije nalaze se i u Risnu, jednom od najstarijih naselja u Boki Kotorskoj. Grad je bio prijestonica ilirske države u III vijeku prije Hrista, u vrijeme kraljice Teute. Rimljani ga zauzimaju 167. godine nove ere.

Podni mozaici u Risnu, bog Hipnos, III vijek

U Risnu postoji više arheoloških nalaza iz perioda antike. Pronađeni su ostaci kiklopskih zidova, kao i kuća i ulica na lokalitetu Carine. U centru naselja otkriveni su ostaci rimske Vile urbane, sa podnim mozaicima. Vila je vjerovatno sagrađena u II vijeku nove ere. Mozaici sadrže geometrijske i biljne motive, kao i izuzetno rijetku predstavu antičkog Boga sna, Hipnosa. Arheološki nalazi iz Gradine u Martinićima pokazuju da je taj grad bio središte srednjovjekovne Duklje i tadašnje dukljanske episkopije. Na Gradini se nalaze ostaci crkve, pazarišta i utvrđenja oko grada. Nalazište u Gradini je jedno od najznačajnih arheoloških izvora o istorijskoj ulozi Duklje.

166

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Kulturna baština Crne Gore

Zlatni nakit- naušnice i prstenje iz Budve, helenistički period, I-II vijek p.n.e.

Srebrni nakit iz nalazišta Gostilj, III-II vijek p.n.e.

Pitanja : 1. Koji su najznačajniji praistorijski arheološki lokaliteti u Crnoj Gori? 2. Kako su u antičko doba sahranjivali preminule ? 3. Koji podaci nam govore o kulturi ovog vremena na teritoriji Crne Gore? 4. Koji je najznačajniji antički lokalitet u Crnoj Gori?

BAŠTINA

lirsko-grčki šljem, dio opreme ilirskog ratnika

167

1

OSTACI DREVNE PROŠLOSTI PISANI SPOMENICI Najstariji pisani spomenik rane zetske države je Barski rodoslov iz dvanaestog vijeka, poznatiji kao “Ljetopis popa Dukljanina”. Pretpostavlja se da je pisan na slovenskom jeziku. Sačuvan je samo jedan primjerak latinskog prevoda koji je pronađen u Baru. U njemu su zabilježena predanja koja svjedoče da već u to vrijeme postoje različiti oblici usmenog narodnog stvaralaštva. U Barskom rodoslovu izloženi su i neki pisani dokumenti čiji originali nijesu sačuvani. Neki oblici pisane književnosti javljaju se u primorskim gradovima Budvi, Baru, Ulcinju, Kotoru, Perastu, uglavnom kao molitvenici i bogoslužbene knjige za crkve koje su u tim mjestima podignute. Neke od tih crkava imaju i životopise svetaca kojima su posvećene. Na prostoru današnje Crne Gore razvila se u ranom srednjem vijeku kneževina Duklja. U njoj se, krajem istog vijeka, kao vladar javlja knez Vladimir. Njegov kult u narodu je i danas veliki, o čemu svjedoči i litija - iznošenje njegovog krsta na vrh Rumije, koje se tradicionalno obavlja svake godine, a u čemu učestvuju pripadnici sve tri religije - pravoslavci, katolici i muslimani. Prava romanička umjetnost (tj. srednjovjekovna umjetnost između približno 1050. i 1200. godine ) ne bi mogla da se zamisli bez doprinosa ranijih stilova. Nekoliko najznačajnijih književnih umjetničkih spomenika nemanjićkog perioda nastali su na prostoru Zete. To je, najprije, Miroslavljevo jevanđelje, pisano za humskog kneza Miroslava, nastalo 1180. godine. Miroslavljevo jevanđelje rađeno je na pergamentu sa nizom minijatura i inicijala u boji, kao i propratnih ilustracija. Ono predstavlja remek-djelo vještine pisanja knjiga, i to ne samo u vremenu kada je nastalo. Bilo je namijenjeno za bogoslužbenu knjigu u Miroslavljevoj zadužbini, crkvi Svetog Petra u Bijelom Polju. Miroslavljevo jevanđelje pokazuje da je pretrpjelo određene uticaje iz Italije, koji su zajedno sa domaćim elementima stvorile novi stil pisanih ukrasa.

Miroslavljevo jevanđelje 168

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Kulturna baština Crne Gore

Rukopis Divoševo Jevanđelje nastao je oko 1350. godine po narudžbini bosanskog plemića Divoša Tihoradića, u skriptorijumu Manojla Grka. Rukopis je pronađen 1960. godine u crkvi Svetog Nikole u Podvrhu kod Bijelog Polja. Jevanđelje je ukrašeno brojnim minijaturama, inicijalima i zastavicama u polihromiji što mu daje jedinstvenu umjetničku vrijednost.

Divoševo Jevanđelje

Za kulturne prilike u Zeti petnaestog vijeka, za tradiciju zetske duhovnosti veoma je karakterističan rukopis, poznat pod nazivom Gorički zbornik, iz 1441/42. godine. U Goričkom zborniku, kao duhovnik Jelene Balšić javlja se monah Nikon Jerusalimac. On je i pisar Zbornika i sastavljač većeg dijela njegovog teksta. Rukopis se čuva u Arhivu Srpske akademije nauka i umetnosti u Beogradu.

SLIKARSTVO Sa nemanjićkim periodom u Zeti, poklapa se postojanje umjetničke škole u Kotoru čiji su majstori bili uglavnom franjevci. Pored ikona koje su rađene za primorske crkve i od kojih su neke stigle i na susjednu obalu Jadrana, Kotorani su radili i freske i bili veoma dobre arhitekte. Formiranju kotorske škole najviše je doprinijelo to što je na Primorju bio sagrađen ogroman broj katoličkih crkava, koje su sve odreda bile živopisane. Samo u Kotoru bilo je podignuto više od 40 crkava. Od kotorskih majstora najpoznatiji je fra Vito Kotoranin, graditelj manastira Visoki Dečani, koji je koristio iskustva renesansnog slikarstva kombinujući vizantijske tradicije sa novim tendencijama u likovnim umjetnostima.

Pitanja : 1. Koji su značajniji književni spomenici ? 2. Kada je nastalo Miroslavljevo jevanđelje? 3. Kada je došlo do formiranja kotorske slikarske škole?

BAŠTINA

Od kotorskih slikara ostao je fragment kompozicije Skidanje s krsta i Polaganje u grob u apsidi Sv. Tripuna u Kotoru. Crkva je bila islikana po tada opštevažećoj vizantijskoj ikonografiji, ali sa osobenostima koje su u tu ikonografiju unosili latinski, romanički i gotički programi. Natpisi su i na ovim kotorskim freskama bili na latinskom. Kotorski slikari su u vizantijsku ikonografiju unijeli svoje shvatanje figure, koje ima u sebi mnogo od koncepcija romanike.

169

1

OSTACI DREVNE PROŠLOSTI Slikari Kotora i Primorja, koji su više bili vezani za domaće ognjište, poslije Dušanove smrti vratili su se tradiciji - romanogotičkom slikanju s primjesama vizantijskog manirizma. Đurađ Crnojević je postigao velike uspjehe na planu kulturnog napretka svoje zemlje. Osnovao je štampariju u kojoj je 4. januara 1494. godine štampana prva knjiga ćirilicom. To je bio Oktoih, bogato ukrašen minijaturama, drvorezima, inicijalima koji imaju umjetničku vrijednost, ali služe i kao istorijski izvori. Tako se, na primjer, na osnovu ilustracije iz “Oktoiha” može saznati kako su izgledali Cetinjski manastir i rezidencija Crnojevića. Knjige je štampao, uz pomoć sedmorice saradnika, jeromonah Makarije. Štampano je pet ćiriličnih knjiga. Doprinos štamparije Crnojevića evropskoj umjetnosti knjižne grafike s kraja 15. vijeka je veliki. To se, prije svega, odnosi na ljepotu formi samih slova i grafičku opremu - inicijale i zastavice.

Oktoih

Talas gotičkog slikarstva, koji je zahvatio svu Dalmaciju u drugoj polovini XV v. nije mimoišao Boku Kotorsku. Slikanje u gotičkom stilu u Boki Kotorskoj je posljedica preovlađivanja gotičkih elemenata, a zatim i potpunog trijumfa gotičkog stila u arhitekturi Kotora. Kotoranin Lovro Dobričević smatra se najznačajnijim gotičko-renesansnim slikarem istočne obale Jadrana. Autor je kultne ikone Gospe od Škrpjela i drugih djela (XV v). Umjetnost i kultura kod nas se poslije propasti Vizantije, bazira na iskustvima postvizantijske umjetnosti i aktuelnih zapadnoevropskih epoha i stilova (renesanse, baroka, romantizma). U početku turske vladavine obje crkve - katolička i pravoslavna, pa samim time i njihove umjetnosti, bile su podjednako ugrožene. U Baru, Ulcinju, Risnu i Herceg Novom, kao i u gradovima u unutrašnjosti Crne Gore, došlo je do zapuštanja i propadanja crkava, ponegdje i njihovog pretvaranja u džamije ili do potpunog rušenja. Shodno njihovom položaju, iskazuje se i umjetnost. Pored opšteg opadanja umjetničke vrijednosti, 170

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Kulturna baština Crne Gore

na freskama ovog vremena opaža se i pojednostavljenost, kako u slikarskom postupku tako i u izražajnosti naslikanih lica. U Risnu će se krajem XVII v. začeti jedna lokalna bokokotorska slikarska škola sa Dimitrijem Daskalom kao rodonačelnikom i Dimitrijevićima – Rafailovićima kao nastavljačima. Oni će do druge polovine XIX v. slikati na stotine ikonostasa i hiljade posebnih ikona u vrlo arhaičnom duhu. Pitanja : 1.Koja je ikonopisna škola nastala u XVII vijeku u Crnoj Gori?

BAROK U CRNOJ GORI Baroknim slikarstvom Boke dominira djelo Tripa Kokolje (1661-1713) iz Perasta, koji se školovao u Veneciji. Glavno mu je djelo slikarski ukras svetilišta Gospe od Škrpjela, gdje je izradio je velika platna sa predstavama Silaska Sv. Duha, Bogorodičine smrti i Prikazivanja u hramu, dok je na luku iznad glavnog oltara naslikao veliko Krunisanje Bogorodice. Najveći domet Kokolja je postigao u prizorima na tavanici, gde je, oko centralnog prizora Vaznesenja Bogorodice, prikazao niz scena iz Marijinog života, grupe letećih anđela i dekorativne košarice svježeg cvijeća. U Boki ima i drugih Kokoljevih djela. U Manastiru sv. Ante u Perastu su dvije njegove kompozicije sa čudesima sv. Antuna i dva platna sa likovima svetog Paskala Bajlona i sv. Ivana Kapistrana. Sačuvani su i slikarev Autoportret, portret plemića i ratnika Vicka Bujovića, dok su na zidovima Zmajevićeve Biskupije danas jedva vidljivi veliki Kokoljini dekorativni pejzaži. Iz ovog perioda čuvene su kapetanske i plemićke palate.

Tripo Kokolja

Pitanja : 1. Koji je najveći barokni umjetnik u Crnoj Gori? 2. Gdje se nalazi njegovo najpoznatije djelo?

BAŠTINA

Boka je dala još dva slikara: Antuna Mazarovića koji je slikao vladarske portrete na dvorovima u Boki, i Gianantonio Lazzari-Vukovića, uglednog slikara u Veneciji i učitelja istaknute mletačke slikarke Rosalbe Carriere. U crkvama i kućama Boke nalaze se i mnogi vrijedni umjetnički predmeti koji svjedoče o bogatstvu bokeljskih mjesta i njihovim kontaktima sa evropskim centrima, a naročito Venecijom.

171

2

SAKRALNI OBJEKTI ZNAČAJNIJI MANASTIRI, KATEDRALE I CRKVE U CRNOJ GORI Katedrala Sv. Tripuna je najznačajniji spomenik srednjovjekovnog Kotora. Podignuta je na kultnom mjestu, na kome je 809. godine bila izgrađena omanja preromanička crkva posvećena istom svetitelju. Godine 1166. osveštana je nova crkva. Raniji kružni tip zamijenjen je trobrodnom bazilikom koja se završavala polukružnim apsidama, a na pročelju je imala dva zvonika sa otvorenim trijemom između njih. Katedrala posjeduje vrijedne primjerke mobilijara i umjetnička djela, kako u samoj crkvi tako i u riznici. Posebno je vrijedna jedna strana ciborijuma iz prvobitne crkve iz 9. vijeka sa preromaničkim pleterom i lavovima. Novi, visoki ciborijum potiče iz polovine 14. vijeka i vjerovatno je djelo fra Vita Kotoranina.

172

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Kulturna baština Crne Gore

Crkva Sv. Luke nalazi se u Kotoru, na trgu koji se do nedavno zvao Piazza Greca, po dvijema pravoslavnim crkvama na njemu. Iz natpisa uklesanog na mermernoj ploči, doznaje se da je crkvu podigao Mavro Kazafranko sa suprugom Bonom 1195. godine. Do sredine 17. vijeka crkva je bila katolička, nakon čega je predata na upotrebu pravoslavnim žiteljima Kotora, čiji se broj zbog Kandijskog rata sa Turcima, u gradu naglo povećao. Katolici su i dalje u crkvi imali svoj oltar, sve do početka 19. vijeka. Zapadnom fasadom dominira portal sa preromaničkim reljefom, preuzet sa neke starije građevine, rasteretni luk, mala ali skladna bifora i zvonik sa tri okna iz perioda baroka. Crkva je krajem 12. vijeka bila živopisana. Od fresaka je sačuvan samo jedan veći fragment, s prikazom tri stojeće figure gdje je slikar sažeo vizantijske i zapadne uticaje. Uz sjevernu fasadu prizidana je u 18. vijeku kapela Sv. Spiridona, sa vrijednim grčkim ikonostasom iz istog vremena. Crkva Sv. Luke

Crkva Sv. Đorđa nalazi se u Podgorici. Doživjela je mnogo prepravki, pa se danas opažaju samo neki elementi preromanskih građevina ovakvog tipa, kao na primjer slijepo kube. Njen je oblik tipičan za građevine od početka 10. do početka 12. vijeka u Duklji. Jednobrodna je crkvena građevina sa kupolom. Unutrašnjost crkve islikana je u XVI vijeku.

BAŠTINA

Župna crkva u Prčanju je monumentalna barokna građevina, jedan od najvećih sakralnih objekata na istočnoj obali Jadrana. Posvećena je Rođenju Bogorodice. Njena gradnja, prema nacrtima mletačkog arhitekte Bernarda Makarucija, trajala je više od sto godina (1789-1909). Nad ulazom je zapisana godina 1802, s objašnjenjem da su je izgradili trgovci i pomorci. Posjeduje izuzetno vrijedne zbirke srebra i tekstila, kao i slike i skulpture najpoznatijih umjetnika. Kompleks crkve i bogato raščlanjeno barokno stepenište koje vodi do nje, rađeno je od fino tesanog korčulanskog kamena.

Crkva Sv. Đorđa

173

2

SAKRALNI OBJEKTI Manastir Ostrog, zbog izuzetne duhovne snage i jedinstvenog ambijenta privlači ljude iz cijelog svijeta. Uklesan visoko u stijene, vrlo je važan duhovni i istorijski centar Crne Gore. Manastirsko zdanje čine Donji i Gornji manastir. On je saborno mjesto pripadnika pravoslavne, islamske i katoličke vjeroispovijesti. Njegovim osnivačem smatra se sv. Vasilije Ostroški (Vasilije Jovanović), mitropolit zahumsko-hercegovački, koji je početkom druge polovine XVII vijeka ovdje došao iz manastira Tvrdoša (Trebinje). Prema narodnom predanju, sedam godina poslije smrti, njegovo tijelo nađeno je cjelovito. Sarkofag sa svečevim moštima od tada se nalazi u crkvi Vavedenja Bogorodice u Gornjem manastiru, koji je uvučen u prirodno pećinsko udubljenje. U Donjem manastiru se nalazi crkva Sv. Trojice iz 1824. godine, konak i bogoslovija iz 1742. godine.

Manastir Ostrog

Manastir Praskvica, smješten je na brdu iznad Miločera i Svetog Stefana. Ime je dobio po obližnjem izvoru čija voda miriše na breskve, koje mještani zovu i praske. Manastir je bio duhovni i politički centar Paštrovića. Glavna manastirska crkva Svetog Nikole je iz XV vijeka, o čemu svjedoči povelja zetskog vladara Balše III. Druga manastirska crkva, smještena na brežuljku, posvećena je Svetoj Trojici i potiče iz XVII vijeka. Njena najveća umjetnička vrijednost je freskoslikarstvo, koje je radio zoograf Radul i pozlaćeni ikonostas Dimitrija Daskala iz XVII vijeka. Tu se čuva i rukopisno Jevanđelje okovano srebrnim koricama koje je, prema predanju, Paštrovićima 1600. godine poklonio crnogorski vladika Danilo. Veoma atraktivan za posjetioce je i veliki kameni sto za kojim je decenijama zasijedao i paštrovački sud zvani “bankada”.

Manastir Đurđevi stupovi u Beranama, čija je gradnja trajala 17 godina, od 1196. do 1213. posjeduje djelimično očuvano slikarstvo iz XIV vijeka na temu Kalendara. Manastir je, naročito u doba Turaka, bio kulturni i slobodarski centar Polimlja. U njemu su dogovarani ustanci, bune, a donijeta je i odluka o ujedinjenju sa Crnom Gorom 1857. godine. Paljen je pet puta i stalno obnavljan. Manastir Đurđevi stupovi, u Beranama 174

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Kulturna baština Crne Gore

Manastir Savina, jedan je od najznačajnijih kulturno-istorijskih spomenika u Herceg Novom. Najstarije slikarstvo nađeno je pod slojem fresaka iz 1565. godine i pokazuje osobenosti vizantijsko-gotičke stilske i ikonografske mješavine. Kod kaluđera Savinskog manastira, Josifa Tropovića, na Toploj, od 1825. do kraja 1826. godine, učio je Njegoš. Velika crkva Uspenja Bogorodice predstavlja remek-djelo promorske stilske tradicije i graditeljske vještine u kamenu. Ikone u crkvi su slikarsko remek-djelo Simeona Lazovića-Bjelopoljca. Više sačuvanih ikona pripada domaćem stvaralaštvu Simeona i njegovog sina Alekseja Lazovića, koji su radili veliki ikonostas u crkvi.

U riznici manastira čuva se jedinstveno slikarsko djelo, portret ruskog cara Petra Velikog u ranoj mladosti. U riznici se nalaze i brojne rukopisne knjige ogromne kulturološke vrijednosti. Biblioteka ima preko 5.000 knjiga: rukopisanih i štampanih, starih i novih. Među starim štampanim knjigama najznačajnija je Bukvar Njegošev, pisan u Rusiji 1692. godine.

BAŠTINA

Čuvene su oltarske dveri iz 1703. godine u maloj crkvi, rad zoografa risanske škole Dimitrijević-Rafailović, kao i kasnoantičke ikone iz Levanta. Slikarskoj porodici Dimitrijević - Rafailović, uz ove carske dveri u maloj crkvi, pripada i ploča sa medaljonima, ikona Bogorodice i Nedremano oko sa anđelima, kao i Uspenje Bogorodice s apostolima i anđelima.

175

2

SAKRALNI OBJEKTI

Manastir Svete Trojice u Pljevljima tri vijeka je (16, 17. i 18) bio poznat književni i prepisivački centar, a sve vrijeme turske vlasti (450 godina) jedan od stožera pravoslavnog stanovništva Crne Gore, Stare Raške i Hercegovačkog sandžaka.

Više puta obnavljan i dograđivan, današnji oblik ima od XVI vijeka kada je sagrađena glavna crkva. Krajem istog vijeka dozidana je priprata, dar monaha Georgija Poblaćanina, njegovog sina Ananija i sinovca spahije Vojina. I priprata i naos su živopisani do kraja XVI vijeka. Enterijer crkve manastira Sv. Trojica islikao je pop Strahinja iz Budimlja. Manastirska riznica, pored više dragocjenih predmeta od srebra, zlata i drveta, vezanih za bogosluženje, sadrži i vrijedne stare tkanine i crkveni vez, okove za knjige, veliki pozlaćeni putir Igumana Stefana, vrlo poznat, izvanredno izraden ćivot (Darohranilica iz 1576.) i srebrom okovan “štap” Svetog Save. U njoj se nalaze i predmeti iz radionice poznatog zlatara XVI vijeka Jovana Hocanina (Fočanina) kao i vrijedne ikone, rad Andrije Raičevića (XVII vijek). U manastiru se čuvaju vrata i dvije pjevnice rađene u rijetkoj i jako skupoj tehnici koštane intarzije. Neki od najznačajnijih rukopisa nastalih u Svetoj Trojici nalaze se u svjetskim muzejima i arhivima (tako se u Pragu čuva dio Vrhobrezničkog hronografa, a u Sankt Peterburgu Pljevaljski službenik iz 14. vijeka). U manastirskoj biblioteci i riznici čuvaju se dragocjene knjige na pergamentu i papiru iz 13. i 14. vijeka, najstariji poznati korekturni tabaci iz 1557. godine, 824 turska dokumenta koja se odnose na sam manastir ili njegova brojna imanja.

176

Manastir Piva, hram Uspenja Bogorodice građen je od 1573. do 1586. godine „trudom i podvigom i novcem sveosvećenoga mitropolita hercegovačkog, gospodina Savatija“. Kao ktitori pominju se i monasi. Manastirska crkva je trobrodna bazilika koja u sebe uključuje tri oltarske apside i pripratu. Interesanto je, i pomalo neubičajeno da crkva nema ni tornja ni kupole. Srednji brod je nešto viši u odnosu na dva bočna. Unutrašnje bogatstvo manastira u freskama, ikonama, knjigama i zapisima na njima, kao i u drugim stvarima, odudara od njegove jednostavne spoljašnje forme. Freske pored južnih vrata nesumnjivo su u vezi sa osnivačima manastira. Kao posebna zanimljivost je freska koja, uz ktitora Savatija, pokazuje stojeću figuru u turskoj odeždi. Na njoj je predstavljen Savatijev rođak, Mehmed paša Sokolović. Ovaj likovni detalj je jedinstveni primjer da se u pravoslavnoj bogomolji slika pripadnik islamske vjere uz ktitora hrama. Pored arhitektonske, njenu vrijednost predstavlja i živopis. Glavni dio hrama ukrasili su anonimni grčki slikari između 1604. i 1605. godine. Gornje zone priprate oslikao je domaći slikar, pop Strahinja iz Budimlja, koji je na najistaknutijem mjestu oslikao Bogorodičinu himnu – Akatist. Donje zone su djelo slikara Kozme, nastale 1626. godine. Isti slikar je izradio i većinu ikona na pozlaćenom, bogato izrezbarenom ikonostasu.

Prijestone ikone Bogorodice, Hrista i Bogorodičinog Uspenja uradio je slikar Longin. Manastir je dugo bio centar oslobodilačkog pokreta u pivskom kraju i kulturno-prosvjetni centar za mnogo širi prostor. Tokom XVII i XVIII vijeka tu je bila škola. Zbog gradnje brane, manastir Piva premješten je sa izvorišta rijeke na zaravan devet kilometara od Plužina.

BAŠTINA

Od 1970. do 1982. godine, izuzetnim naporima vodećih jugoslovenskih i stručnjaka Internacionalnog centra za konzervaciju i restauraciju kulturnih dobara, izmješten je, kamen po kamen, čitav objekat i 1.260 kvadratnih metara fresaka.

177

2

SAKRALNI OBJEKTI Manastir Morača, jedan je od najčuvenijih istorijskih i kulturnih spomenika Crne Gore. Vjekovima je bio duhovni, prosvjetiteljski, kulturni i oslobodilački centar. Nalazi se pored vodopada Svetigore, uz korito Morače, desetak kilometara od kanjona Platije prema Kolašinu. Opasan je visokim kamenim zidom, sa konacima u dvorištu, ukrašen freskama i umjetničkim rezbarijama. Podigao ga je Stefan, sin Vukanov, a unuk Nemanjin, 1252. godine. Manastirski kompleks se sastoji od saborne crkve Uspenja Bogorodice, male crkve Svetoga Nikole i zgrada konaka. Saborna crkva je velika jednobrodna građevina građena u stilu raških crkava, sa polukružnom apsidom, bočnim pjevnicama i kupolom i, za razliku od crkava građenih u primorskom stilu, zidovi su joj omalterisani. Uz naos je sagrađena prostrana priprata. Glavni portal je urađen u romaničkom stilu. Pored arhitekture, posebnu znamenitost manastira Morača predstavlja njegov živopis. Od prvobitnog slikarstva iz 13. vijeka sačuvan je samo manji dio u đakonikonu, gdje se monumentalnošću izdvaja 11 kompozicija iz života proroka Ilije. Snaga i monumentalnost tog slikarstva nadmašuje sve što je kod nas u 13. vijeku naslikano u fresko-slikarstvu.

Manastir Morača

Najmonumentalnija slika predstavlja proroka Iliju, kako gonjen od Ahava, najgoreg od svih judejskih careva, stoički samuje sklonjen kod potoka Horata u planini, družeći se samo s gavranom koji mu donosi hranu. Sve ikone, izuzev Uspenja Bogorodice, naslikao je pop Strahinja iz Budimlja, najugledniji slikar s kraja XVI i početka XVII vijeka. U prvoj polovini XVII vijeka u oslikavanju manastira učestvuju poznati slikari. Georgije Mitrofanović, koji 1616. slika freske na zapadnoj fasadi i majstor Kozma, koji 1639. islikava malu crkvu Svetoga Nikole, a tri godine kasnije i paraklis Svetoga Stefana. Isti majstori su islikali i većinu ikona na velikom bogato izrezbarenom ikonostasu. Od nekada bogate manastirske riznice, ostalo je sačuvano svega nekoliko značajnijih obrednih predmeta i bogoslužbenih knjiga, među kojima se nalazi i primjerak Oktoiha prvoglasnika. U manastiru se nalazi i velika ikona s izrezbarenim okvirom Uspenja Bogorodice koju su 1713. godine izradili Dimitrije Daskal i njegov sin Gavrilo.

178

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Kulturna baština Crne Gore

Manastir Dobrilovina, nalazi se u kanjonu Tare, na lijevoj obali rijeke, pored puta Mojkovac-Žabljak. Prvi put se pominje krajem 16. vijeka kada je turska vlast izdala dozvolu za opravku crkve u Dobrilovini. Za vrijeme igumana Joakima, 1609. god. crkva je živopisana. Živopis je djelimično sačuvan, kao i ornamenti, lozice i rozete, izvedeni u sasvim plitkom reljefu. Hram je obnovljen 1989. god. i podignut je novi konak. Pitanja : 1. Navedi neke od značajnih manastira u Crnoj Gori. 2. koja je najveća i najstarija katedrala u Crnoj Gori?

DŽAMIJE U CRNOJ GORI U arhitekturi džamija na području Crne Gore uočljiva su dva osnovna graditeljska tipa. Prvi tip je jednoprostorna kupolna džamija sa trijemom i minaretom-visokim tornjem sa koga se pozivaju vjernici na molitvu. Drugom tipu pripadaju manje mahalske i seoske džamije, kvadratne ili pravougaone osnove, jednostavnog konstruktivnog sklopa sa zidanim ili drvenim minaretom, bez kupole i arkadnog trijema. Kod ovih džamija krovnu konstrukciju čine četvorovodni krovovi pokriveni ćeramidom ili šindrom sa ravnom drvenom tavanicom. Umjesto arkadnog trijema sa kupolama, obično ispred ulaznog dijela imaju veće nadstrešnice na drvenim stubovima.

Najznačajniji i najmonumentalniji spomenik islamske sakralne arhitekture na tlu Crne Gore je Husein pašina džamija u Pljevljima, podignuta 1569. godine. Ona je zadužbina visokog dostojanstvenika u tadašnjoj turskoj upravi, Husein-paše Boljanića, rodom iz sela Boljanića, blizu Pljevalja. Husein – pašina džamija u Pljevljima

BAŠTINA

Džamije sa spomeničkim svojstvima i vrijednostima koje pripadaju ovom tipu, nalaze se u: Baru, Ulcinju, Podgorici, Plavu, Gusinju, Rožajama, Pljevljima, Nikšiću i Bijelom Polju. Među džamijama u Crnoj Gori svojim spomeničkim vrijednostima posebno se izdvajaju: Husein-pašina džamija u Pljevljima, Careva džamija u Plavu, Vezirova džamija u Gusinju, Omerbašića džamija u Starom Baru, Osmanagića džamija u Podgorici...

179

2

SAKRALNI OBJEKTI Ova reprezentativna građevina, skladnih proporcija predstavalja standardni tip jednoprostorne kupolne džamije, kvadratne osnove, sa otvorenim kupolnim trijemom i vitkim minaretom. Džamija je ukrašena bogatom ornamentikom rađenom u stalaktitima i plitkoreljefnom ukrasu sa biljnim i gometrijskim motivima. Smatra se jednom od najljepših na Balkanu.

Careva džamija u Plavu nalazi se na uzdignutom platou u centru grada. Po predanju, sagrađena je odmah po dolasku Turaka, za vjerske potrebe vojnika. Međutim, na osnovu istorijskih izvora, podigao ju je sultan Abdul Hamid II, koji je vladao od 1774. do 1789. godine. Džamija je pravougaone osnove, većim dijelom građena od kamena, dok su prilazni dio, minaret i krov od drveta. Najveću vrijednost u Carevoj džamiji čini bogati duborez i arabeske.

Careva džamija u Plavu

Vezirova džamija je najstarija džamija u Gusinju. Po predanju sagradio ju je skadarski vezir iz porodice Bušatlija, u XV vijeku. Po drugim podacima, podignuta je 1626. godine. Imala je “Ruždiju”, srednju školu i đački internat. Vezirova džamija, četvorougaone osnove, predstavlja tipičan primjer islamske arhitekture na ovim prostorima. Zidana je kamenom utopljenim u krečni malter. Posebnu spomeničku vrijednost predstavlja soferluk sa djelovima u duborezu i slijepim arkadama, kao i enterijer koji je poslije više sanacija ostao autentičan. Minaret je od drveta i završava se otvorenom, kružnom galerijom. U ovom kraju Crne Gore se najviše očuvala osmanlijska arhitektura. Mnoštvo kula (sa okućstvom i stražarnicama) svjedoče o vremenu kada je tuda prolazio put, kao dio takozvanog „karavana svile“, koji je išao od Carigrada do Kotora. Osmanagića džamija sagrađena je u Podgorici u XVIII vijeku. Sa ostacima (turbeta) mauzoleja, stare tvrđave i bedema, gdje se i sada vide puškarnice i ulazna vrata. Dosta je oštećena u Drugom svjetskom ratu, ali je prije nekoliko godina obnovljena. Pitanja : 1. Koji su najpoznatiji tipovi džamija u Crnoj Gori ? 2. Koje su najpoznatije džamije u Crnoj Gori?

180

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Kulturna baština Crne Gore

STARI GRADOVI NA PRIMORJU

3

STARI GRAD BUDVA Stari grad Budva je podignut na ostrvcu koje je nekada pješčanom prevlakom bilo spojeno za kopno i tako preraslo u poluostrvo. Stari budvanski grad je jedinstvena arhitektonska i urbanistička cjelina, koje se kao naselje pominje još iz antičkih vremena. Budva je prema pisanim izvorima (antičkog doba) jedno od najstarijih urbanih centara na Jadranu, stara preko 2.500 godina. Prema legendi osnovali su je Kadmo i Harmonija. Zidine Starog grada potiču još iz srednjeg vijeka, kada su ovim prostorima gospodarili Mlečani. Izvjesna oštećenja urbano jezgro Starog grada doživjelo je u dva navrata, najprije 1667. a onda 1979. u velikim zemljotresima. U Starom gradu smještena je i tvrđava Kastel Sv. Marije, ij po nekim ki iizvorima i iiz V – VI v.p.n.e., jjednim d i dijelom je iz srednjeg vijeka. Talijani su joj u II svjetskom ratu dali ime Citadela. Dugo je bila ljetnja pozornica za predstave u okviru festivala Grad teatar. U gradu su još i crkva Sv. Ivana, monumentalna trobrodna bazilika, sagrađena u VII vijeku. Sadašnja arhitektura je mnogo mlađa, a do nje se nalaze ostaci bazilike iz V-VI vijeka koja je imala mozaički pod. Najstarija građevina, Sv. Marija in Punta iz 840. godine, danas je dosta adaptirana građevina. Takođe, vrlo značajna je autentična građevina Sv. Save Osvećenog , sagrađena i islikana u XII vijeku, kao i Crkva Sv. Trojice, sagrađena 1804.godine.

STARI GRAD BAR Nalazi se na strmoj, sa tri strane nepristupačnoj litici, u podnožju planine Rumije. Odbrambeni položaj i izvor pitke vode, bili su najvažniji razlozi što se Stari Bar, za razliku od ostalih gradova na primorju, našao na oko 4 km udaljen od morske obale. Ovaj grad, čiji su građani živjeli od zanatstva, trgovine maslinovim uljem i solju, izgrađivan je u kontinuitetu, tokom vjekova. Najstariji djelovi su na isturenom platou jedne hridi, gdje se nalazi kapija grada iz X-XI vijeka. Nedaleko odatle, izdvojena od naseljenog dijela, nalazi se Citadela koja je imala isključivo odbrambeni karakter. 181

3

STARI GRADOVI NA PRIMORJU U gradu se nalaze ostaci brojnih crkava različitih stilova iz raznih perioda. Sačuvani su temelji romanogotske katedrale Sv. Đorđa iz XI vijeka, zatim dvije gotske crkve, Sv. Katarine i Sv. Venerande, dok su iz turskog perioda barutana i amam. Zapadni dio grada utvrđen je kasnije. Najprije u XIV vijeku, a zatim u doba venecijanske uprave u XVI vijeku. U ovom dijelu grada nalaze se ruševine crkve Sv. Nikole koju je podigla, najvjerovatnije u XIII vijeku, Jelena Anžujska. Na malom raskrsnom trgu u centru grada, nalazi se dobro očuvana crkva posvećena Sv. Jovanu. Izvan grada, sjeverno od gornje tvrđave, nalaze se dobro očuvani ostaci akvadukta iz XVI i XVII vijeka koji je dovodio vodu iz planine u grad. Najnovijim arheološkim istraživanjima, otkrivena je keramika iz VIII-VI v. p. n. e. iz vremena kada je ovdje bilo ilirsko naselje, što svjedoči da su temelji Starog grada Bara stariji od dva i po milenijuma.

STARI GRAD KOTOR Sta grad Kotor spada među mediteranske gradove s najbolje sačuStari vanom srednovjekovnom urbanom cjelinom od XII do XIV vijeka. van Stari grad Kotor nalazi se na listi UNESCO-ve svjetske kulturne baSta štine. Kotor je najveća stara urbana cjelina u Crnoj Gori. Najstarija štin arheološki evidentirana građevina koja potiče iz VI n.e., je ranohriarh šćanska bazilika pronađena ispod crkve Marije Koleđate ili Gospe šća od zdravlja, u neposrednoj blizini glavnih gradskih vrata starog Kotora. tor Već u XI vijeku Kotor dobija zaštitnika grada, svetog Tripuna u čiju čast se (809. godine) podiže katedrala - simbol Kotora. Kulturno čas bogatstvo Kotora je neprocjenjivo. Riznica grada posjeduje najznabog čajnije znamenitosti poput: Sat-kule (VIII vijek), Katedrale svetog čaj Tripuna, Crkve svetog Luke (XII), Kneževe palate (XVII), Crkve Tri svete Marije (XII), Crkve Gospe od zdravlja (XV), Napoleonovog sve pozorišta (XIX). Kotor okružuju bedemi, koji se nastavljaju zidinapoz ma iznad grada, do brda sa istoimenom tvrđavom Sveti Ivan. Na velikom broju porodičnih kuća lako se uočavaju pečati minulih epoha, ornamenti iz perioda Rimske imperije, barokni prozori, maepo sivni zidovi i bogato ukrašeni i vješto izrezbareni svodovi. U Kotoru sivn se nalaze n i mnogobrojne palate: palata Drago, s gotskim prozorima i XV iz X vijeka; palata Bizanti iz XII vijeka; palata Pima, s tipičnim ooblicima bl renesanse i baroka, XVI vijek; palata Grubonja, sa ugrađen im grbom stare kotorske apoteke, osnovane 1326. godine; palata nim G r Grgurina iz XVII vijeka, danas zgrada Pomorskog muzeja, kao i Satkkula. ul

182

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Kulturna baština Crne Gore

STARI GRAD HERCEG NOVI Herceg Novi je snovao bosanski kralj Tvrtko I, 1382. godine i nazvao ga Sveti Stefan. Isprepletani stilovi izgradnje na objektima svjedoče o turskoj i mletačkoj vladavini u Herceg Novom. Staro gradsko jezgro Herceg Novog obuhvata Stari grad unutar nekadašnjih odbrambenih zidina, kule i bastione. Na sjeveru se nalazi Kanli kula ((1483, danas ljetnja i filmska pozornica), sa zapada Sahat-kula (1667), Španjola (1538), na južnoj strani je tvrđava Forte Mare (1687), a na istoku gradska česma i kapija Karača. Crkva sv. Jeronima nalazi se u Starom gradu, sagrađena je 1856. godine, na mjestu gdje je u XVII vijeku postojala katolička parohijska crkva posvećena sv. Jeronimu, zaštitniku grada. Crkva je srušena i u XIX vijeku podignuto je današnje š j mnogo prostranije ij i veće ć zdanje. d j U njoj j j se čuvaju djela najvećeg baroknog slikara Boke, Peraštanina Tripa Kokolje. Crkva sv. Arhanđela Mihaila nalazi se na trgu Belavista. Sagrađena je početkom XIX vijeka. Unutrašnjost i spoljašnjost crkve podsjećaju na mješavinu stilova sa vizantijsko, romansko – gotičkim i islamskim elementima. Ikonostas crkve rađen je od mermera sa ikonama sa početka XX vijeka. U crkvi se čuvaju i mnoge štampane knjige iz Rusije. Od sakralnih objekata interesantna je Crkva sv. Petke u selu Mrkovi koja je svojevremeno imala i pravoslavni i katolički oltar. Stara arhitektura grada ima ambijentalnu vrijednost, prepoznatljivu po spletu strmih ulica i stepeništa koja prate kaskade terena.

STARI GRAD ULCINJ Ulcinjski Stari grad je tvrđava jedinstvene ljepote. Bedemi koji ga okružuju direktno izbijajući iz mora, obuhvataju površinu od 3 ha. Sastoje se iz citadele – dio koji se još zove Gornji grad i tvrđave na najvišem kamenom platou, te gradskog naselja koje zahvata južni prostor opasan odbrambenim zidovima.

To upućuje i na činjenicu da su „kiklopske“ zidine, kako se još zovu staroulcinjski bedemi, podigli grčki zidari. Grad je srušio zemljotres u V vijeku, tako da su za današnji izgled Starog grada Ulcinja, najviše zaslužni Rimljani, koji su sagradili novi grad u VI vijeku. Za Stari grad se vezuju mnoge priče.

BAŠTINA

Smatra se da su prvi graditelji ulcinjskog grada bili Grci iz Epira, krajem V i početkom IV vijeka p.n.e. Da se taj period može smatrati i vremenom za koje se veže nastanak grada, svjedoči i zapis na postolju za ikonu boginje Are na kojem piše: „Zajednica kamenorezaca (podiže) Artemidi Elafavoli (boginja lova)“.

183

3

STARI GRADOVI NA PRIMORJU Do 1900. godine u Ulcinju je živjelo 100 crnaca. Za dolaske prvih ljudi tamne puti najbitniji je period kada je Ulcinj bio gusarsko utočište. Zbog trgovanja robljem iz zemalja Sredozemlja, glavni ulcinjski trg i danas nosi naziv Trg robova. Sačuvana je priča da je poznati španski pisac Miguel de Servantes, bio jedan od gusarskih zatočenika i da je u ovom gradu proveo pet godina. Kasnije, po povratku u rodnu zemlju, Servantes piše čuveno djelo „Don Kihot“. Pretpostavlja se da su i dva ženska lika koja se pominju u tom djelu, inspirisana Servantesovim zatočeništvom u Ulcinju. Pored sjeverne kapije grada, na glavnom platou smješten je muzejski kompleks. Tu je i crkva – džamija, danas muzej u kojem se čuvaju sva važnija dokumenta i nalazi iz Starog grada. Iza muzeja smještena je „Kula Balšića“ jedan od najreprezentativnijih objekata srednjovjekovnog graditeljstva. Ispred Kule je Mali, ili Trg robova, ograđen voltovima (kazamatima). U blizini je i visoki zid, poznatiji kao Balani, iz mletačkog perioda. Ispred ulaza u muzej je rampa ravelin i turska česma iz 1749. godine. Izuzetno zdanje je „Palata Venecija“. Smatra se da je u vrijeme Mletačke republike ona bila sjedište upravitelja grada. Zbog ljepote, raskoši i funkcionalnosti, ovu palatu su crnogorski vladari Balšići koristili kao rezidenciju i dvor. U neposrednoj blizini Palate, nalazi se velika mletačka zgrada, „Dvori Balšića“ iz XIV vijeka.

Stari grad Ulcinj

184

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Kulturna baština Crne Gore

SPOMENICI NA SKADARSKOM JEZERU

4

Na ostrvima i poluostrvima Skadarskog jezera nalazi se izuzetno veliki broj kulturno - istorijskih spomenika. Dinastija Balšića, za vrijeme svoje vladavine Zetom, poznata je, između ostalog i po podizanju manastira na ostrvima– Starčevu, Beški i Moračniku. Najstariji manastir sa crkvom posvećenoj Uspenju Bogorodice podignut je na Starčevu između 1376. i 1378. godine. Osnivanje manastira vezuje se za starca Makarija koji je, moguće, kao isposnik živio na ostrvu po kome je ono nazvano Starčeva gorica, kasnije Starčevo. Pored crkve, manastirski kompleks se sastoji i od zgrada konaka i pomoćnih objekata, opasanih visokim zidom sa kapijom. Ispred crkve nalazi se grob poznatog štampara, Božidara Vukovića Podgoričanina. Manastir na ostrvu Beški, sastoji se od dvije crkve, starije posvećene sv. Đorđu i mlađe, sv. Bogorodice. Preciznih podataka o gradnji starije crkve nema ali je moguće pretpostaviti da je njen ktitor bio Đurđe II Stracimirović – Balšić, te da je nastala krajem XIV vijeka. Radi se o većoj jednobrodnoj građevini. Manju crkvu, posvećenu Bogorodici, podigla je za svoj mauzolej Jelena Balšić, kćerka kneza Lazara, žena Đurđa II Stracimirovića – Balšića 1440. godine, kako stoji uklesano iznad vrata. Crkva je malih dimenzija, jednobrodne osnove sa blago prelomljenim svodom, što su odlike hramova podignutih u vrijeme Crnojevića. U crkvi se nalazi grob Jelene Balšić. Manastir Moračnik na istoimenom ostrvu, sa Ckvom sv. Bogorodice, prvi put se pominje 1417. godine u povelji Balše III, koji je moguće bio i njegov ktitor. Crkva je malih dimenzija sa centralnom kupolom. Sve crkve Balšićkog perioda bile su živopisane, o čemu svjedoče sačuvani tragovi na njihovim zidnim površinama.

Žabljak Crnojevića

Žabljak Crnojevića je posebna znamenitost Skadarskog jezera, grad-tvrđava, neobičan po tome što u doba vodostaja postaje ostrvo. Prijestonica zetskih vladara Crnojevića. Kasnije je (u XV vijeku) vladar Ivan Crnojević, pod prijetnjom turske najezde, preselio prijestonicu na Cetinje. Na ostrvu Komu je crkvu posvećenu Uspenju Bogorodice – jedina na jezeru u kojoj je sačuvan živopis, a sve to zahvaljujući skrivenosti i nepristupačnosti terena – u kamenjaru na ogranku Ondrijske gore. Crkva je građena u XV vijeku kao zadužbina i mauzolej Crnojevića. U njoj su grobnice Stevana Crnojevića – vladara Zete i Mare – majke Ivana Crnojevića. Ovaj manastir je zadužbina Đurđa i Lješa Crnojevića. Kod Ostrosa, iznad Skadarskog jezera, nalaze se ostaci manastira Prečista Krajinska, podignutog prije hiljadite godine, čiji je ktitor Kosara, supruga zetskog kralja Vladimira.

Pitanja : 1. Znaš li koji je crnogorski Stari grad pod zaštitom UNESCO-a ? 2. Nabroji neki od starih primorskih gradova. 3. Navedi neke od crkava i manastira na Skadarskom jezeru.

185

5

CETINJSKA KULTURNA BAŠTINA Cetinje je istorijska i sadašnja prijestonica Crne Gore. Zbog autentične arhitekture i velikog broja istorijskih građevina, relikvija, manastira, crkvi i muzeja dobio je naziv “grad muzej”. Cetinje je nazivano i „mini evropskom prijestonicom” zbog mnogih poslanstava-ambasada, gdje su danas smješteni: Državni arhiv, Zavod za zaštitu spomenika kulture, Centralna biblioteka.

CETINJSKI MANASTIR Manastir Crnojevića, odnosno Cetinjski manastir, podigao je crnogorski vladar Ivan Crnojević 1484. godine. Gradili su ga primorski neimari. Manastir je obnovio vladika Danilo 1701. godine, na mjestu nekadašnjeg dvora Ivana Crnojevića. Vladika Danilo je dao da se u novo zdanje uzidaju djelovi kamene plastike sa starog manastira. Tako je iznad vrata crkvene priprate ugrađen kamen sa ktitorskim natpisom Ivana Crnojevića iz 1484. godine. Na spoljnom zidu manastirskog oltara uzidan je kamen na kojem je uklesan državni grb Ivana Crnojevića, a šest kapitela je ugrađeno u galeriju na spratu i dva na zvoniku. U novi manastir vladika Danilo je prenio i vrijedne predmete - povelju, pečat i gospodarski štap Ivana Crnojevića. Pored glavne crkve postojala je manja, posvećena sv. Petru, zatim zdanja konaka, ekonomske zgrade, bistijerna i objekat u kome je radila prva državna štamparija. O izgledu manastira svjedoči i jedna gravira u Oktoihu petoglasniku. Manastirska crkva sv. Marije građena je po ugledu na staru Dubrovačku katedralu, u gotičko-renesansnom duhu. Na Cetinju se nalaze i tri velike hrišćanske svetinje. U Cetinjskom manastiru čuvaju se: ruka sv. Jovana Krstitelja (ruka koja je krstila Isusa Hrista) i čestica Časnog krsta Gospodnjeg (dio krsta na kojem je razapet Isus Hrist); a u zgradi Vladinog doma u Plavoj kapeli: ikona Presvete Bogorodice Filermose.

Cetinjski manastir 186

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Kulturna baština Crne Gore

NJEGOŠEV MUZEJ (BILJARDA) U ovoj zgradi su nastala najznačajnija djela koja je Petar II Petrović Njegoš, duhovni i svjetovni vladar, pjesnik i filozof, napisao. Muzej predstavlja nekadašnju Njegoševu rezidenciju, sagrađenu 1838. godine. Ime je dobila po bilijaru koji je Njegoš donio iz Beča. Bio je to prvi i jedini bilijar u Crnoj Gori. Prostorija u kojoj se bilijar nalazio bila je mjesto donošenja važnih odluka. U Biljardi se nalaze slikarska i djela primijenjene umjetnosti vezana za Njegoša.

Njegošev muzej (Biljarda)

NARODNI MUZEJ CRNE GORE Narodni muzej Crne Gore na Cetinju je ustanova u čijem sastavu su: Muzej kralja Nikole (nekadašnji Državni muzej), Umjetnički muzej, Istorijski muzej, Etnografski muzej i Muzej Petra II Petrovića Njegoša. Ove muzejske jedinice smještene u zdanjima koja i sama predstavljaju kulturno-istorijske spomenike najvećeg značaja: dvorska rezidencija kralja Nikole, zgrada Vladinog doma, Biljarda, zgrada nekadašnjeg Srpskog poslanstva. U sastavu Narodnog muzeja CG je i Rodna kuća Petra II Petrovića Njegoša na Njegušima.

Dvor kralja Nikole je istovremeno i Državni muzej Crne Gore od 1950. godine. Najvrednije muzejske zbirke su: oružja (pretežno trofejnog karaktera), zastava, numizmatike, odlikovanja, fotografije, dokumenata i dvorske biblioteke. Soba Odžaklija je mjesto gdje su se okupljali glavari i donosile najvažnije odluke. Etnografska zbirka ima sačuvane nošnje kralja Nikole i kraljice Milene, salone u duborezu i bogato opremljen stilski namještaj.

BAŠTINA

DVOR KRALJA NIKOLE

Dvor Kralja Nikole 187

5

CETINJSKA KULTURNA BAŠTINA ISTORIJSKI MUZEJ

Istorijski muzej

Kroz postavku ovog muzeja najbolje može da se osjeti duh različitih istorijskih perioda: predslovenski period, srednji vijek, period od XVI do XVIII vijeka, stvaranje crnogorske države (1796-1878), moderna crnogorska država (18781918) i Crna Gora u zajednici sa jugoslovenskim narodima. Stalna postavka Istorijskog muzeja podijeljena je na nekoliko djelova. U prvom dijelu prikazani su eksponati sa najznačajnijih arheoloških lokaliteta u Crnoj Gori od perioda paleolita do ranog srednjeg vijeka. U drugom dijelu su prikazane kopije fresaka iz najznačajnijih manastira u Crnoj Gori kao i rukopisne i štampane knjige, povelje i dokumenti. Dio izložbe posvećen je dinastiji Petrovića koja je Crnoj Gori dala niz crkvenih i svjetovnih vladara. Posljednji vladar iz dinastije Petrovića, knjaz i kasnije kralj Nikola I Petrović i vrijeme u kom je on vladao prikazani su u posebnom dijelu izložbe. Postavka se završava događajima koji su obilježili XX vijek.

188

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Kulturna baština Crne Gore

NJEGOŠEV MAUZOLEJ NA LOVĆENU Planina Lovćen (1660m), mjesto je počinka pjesnika i mislioca, duhovnog i svjetovnog vladara Crne Gore, Petra II Petrovića Njegoša (1813-1851). On sam je izabrao vrh Lovćena za vječiti san. Još za njegovog života podignuta je skromna kapelica (1845. godine). Tu su mu tri godine poslije smrti (1854), prenijeti posmrtni ostaci iz Cetinjskog manastira, gdje je privremeno bio sahranjen. Kapelica je porušena 1916. godine, a na njeno mjesto je podignuta nova 1925. godine. Povodom stogodišnjice Njegoševe smrti (1951.) odlučeno je da se Njegošu na Lovćenu podigne dostojan spomenik – monumentalni mauzolej po zamisli vajara Ivana Meštrovića. Mauzolej je otvoren 1974. godine. To je najviši mauzolej na svijetu, do njega vodi 461. stepenik. Poslije velikog uspona, izlazi se na kamenu terasu na koju se nadovezuje predvorje sa bunarom. Ulaz u kapelu simbolično čuvaju dvije monumentalne karijatide, stilizovane figure Crnogorki, isklesane u mermeru.

Njegošev mauzolej na Lovćenu

BAŠTINA

Kapela je najimpresivniji dio Mauzoleja. To je zasvođena prostorija sa šest bočnih i jednom centralnom nišom, podignuta od najljepšeg bokeljskog i bračkog mermera. Na visini od devet metara svod je prekriven fascinantnim mozaikom sa čak 200.000 pozlaćenih pločica na kojima se nalazi 18 kg zlata. Veličanstvena Njegoševa figura, isklesana od granita, teška je 28 tona. Njegoš je predstavljen kako sjedi prekrštenih nogu, zamišljen nad knjigom, a iznad njegove glave je orao raširenih krila. Prolaz – portik vodi do kripte sa Njegoševim grobom. Na ploči sa jednostavnim natpisom: NJEGOŠ 18131851, isklesani su simboli duhovne i svjetovne vlasti – krst i crnogorski grb.

189

5

CETINJSKA KULTURNA BAŠTINA ETNOGRAFSKI MUZEJ Etnografski muzej smješten je u zgradi nekadašnjeg srpskog poslanstva. Kroz postavku ovog muzeja može se vidjeti kako su Crnogorci privređivali, stanovali, hranili se, izrađivali tekstil, odijevali se, koje oružje i muzičke instrumente koristili. U muzeju je postavljena izložba “Od niti do tkanine” na kojoj su prikazani predmeti iz zbirke tekstila iz perioda XIX i prve polovine XX vijeka. To su predmeti namijenjeni za svakodnevnu i prazničnu upotrebu: djelovi nošnji, odjevni predmeti, torbe, struke, peškiri, razne prostirke kao i reprezentativni primjeri čipke i veza.

Etnografski muzej

MAUZOLEJ VLADIKE DANILA Na Orlovom kršu, brežuljku iznad Cetinjskog manastira, nalazi se mauzolej vladike Danila, osnivača dinastije Petrović Njegoš. Podignut je 1896. godine po ideji i nacrtu knjeginje Jelene, a uz saradnju francuskog arhitekte Frusea i vajara M. Votijera. Uspjelim arhitektonskim rješenjima, spomenik je skoro srastao sa Orlovim kršem čineći ga prepoznatljivim simbolom Cetinja. Podignut je na platou na samoj ivici, da bi bio jasno vidljiv iz grada. 190

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Kulturna baština Crne Gore

Monumentalni kameni sarkofag sa krstom, postavljen je na na prostranom postamentu do koga vode tri stepenika. Na gornjoj ploči sarkofaga reljefno su predstavljeni simboli svjetovne i duhovne vlasti vladike Danila, a sa bočnih strana stilizovani ukrasi – krst, krug i cvijet. Na istočnoj strani, u kružnom medaljonu, utisnut je bronzani reljef vladičine glave u profilu.

Mauzolej vladike Danila

Lovćenska vila

LOVĆENSKA VILA Na platou ispred Vlaške crkve na Cetinju podignuta je 1939. godine, “Vila”, monumentalni, memorijalni spomenik, istaknutog crnogorskog vajara Rista Stijovića, u znak sjećanja na više od 350 iseljenika-dobrovoljaca koji su izgubili život na brodu potopljenom nadomak luke San Đovani di Medova 6. januara 1916. godine. Na visokom postamentu postavljena je figura žene sa podignutim mačem i lovorovim vijencem. Okrenuta je u pravcu Lovćena, odnosno mora, odakle potiče i njen naziv. Sa strana su postavljeni bareljefi sa scenama putovanja, brodoloma i spašavanja preživjelih.

Koje značajne građevine se nalaze na Cetinju? Koje svetinje se čuvaju u Cetinjskom manastiru ? Koji muzeji se nalaze na Cetinju ?

BAŠTINA

Pitanja :

191

192

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Kulturna baština Crne Gore

193

BAŠTINA

6

ZNAČAJNI MUZEJI I GALERIJE Osim na Cetinju, u Crnoj Gori ima i drugih muzeja koji čuvaju tragove prošlosti i vrijednosti savremene umjetnosti

POMORSKI MUZEJ CRNE GORE U KOTORU Pomorski muzej Crne Gore u Kotoru nastao je postepenim razvitkom prvobitne zbirke Bratovštine “Bokeljska mornarica”, utemeljene oko 1880. godine, da bi u godinama od 1949-1952. godine čitava zgrada, barokna palata plemićke porodice Grgurina iz početka XVIII vijeka, bila restaurirana i adaptirana za potrebe Muzeja. Uz brojne istorijske zapise i eksponate, dokumenta o dvanaestovjekovnoj tradiciji Bokeljske mornarice, posjetioce posebno zadivljuju makete starih brodova, jedrenjaka, na kojima su odvažni pomorci ovog kraja oplovljavali svijet. Njihovi portreti, slike brodova, brojne fotografije, djelovi brodova i stari instrumenti, svjedoče o razvoju pomorstva i čine ovu zbirku jedinstvenom i u svijetu.

MUZEJ GRADA PERASTA Smješten u nekadašnjoj palati čuvene porodice Bujovića, Muzej grada Perasta posjetiocima pruža uvid u brojne dragocjenosti iz slavne i burne prošlosti ovog “gnijezda pomoraca”. Među najatraktivnije eksponate spada svakako mač Vukše Stjepanovića sa kraja 15. vijeka, ukrašen dragim kamenjem i sa tri pozlaćena natpisa, zatim portret kapetana Marka Martinovića, koji je pomorskoj vještini podučavao ruske knezove, portret admirala Matije Zmajevića i njegov mač sa grbom porodice, kao i autoportret čuvenog baroknog slikara, rođenog Rišnjanina, Tripa Kokolje, kao i više portreta ostalih pomorskih uglednika ovog kraja. Uz trofejno oružje, narodne nošnje i druge ukrase, ovdje se čuvaju i modeli starih brodova i arhiv Perasta od 1441. do 1945. godine. U sastavu Muzeja grada Perasta je i Memorijalni muzej porodice Visković, gdje uz eksponate zavidne vrijednosti postoji i bogata biblioteka iz oblasti pomorstva.

MUZEJ U BUDVI U Starom budvanskom gradu nalazi se Muzej grada Budve. U njemu u je stalna postavka arheološke, etnografske i umjetničke zbirke, dokk se u prizemlju muzeja nalazi lapidarijum. Izložba prati kulturno-istorijski razvitak Budve od V vijeka prije nove ere do danas. Posebni su eksponati pronađeni na Budvanskoj nekropoli iz helenističkog perioda, kao i brojni eksponati etnografske zbirke koji svjedoče o bogatstvu i raznolikosti narodnog stvaralaštva na ovom prostoru. 194

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Kulturna baština Crne Gore

MODERNA GALERIJA U BUDVI Moderna galerija u Budvi osnovana je 1972. godine. Ideja o stvaranju prostora u Budvi koji će biti centar okupljanja likovnih stvaralaca i mjesto izlaganja njihovih radova, razvijala se tokom 60-ih godina 20. vijeka. Tih godina Budva je postajala vodeći crnogorski turistički centar koji je ljepotama svoje obale privlačio brojne umjetnike, domaće i inostrane. Među njima bio je i istaknuti crnogorski slikar Milo Milunović čija je samostalna izložba, održana u ljeto 1964. godine, označila početak intenzivne likovne djelatnosti u Budvi. Uz veliki entuzijazam i pomoć istaknutih slikara iz Pariza, Ljubinke i Milorada Bate Mihailovića, predstavljena su na jednom mjestu djela vodećih svjetskih i domaćih ekspresionista.

MUZEJI I GALERIJE PODGORICE U Muzeju grada Podgorice su arheološka, kulturno-istorijska, etnografska i istorijska zbirka. Stalna izložbena postavka prikazuje istoriju Podgorice od srednjeg paleolita do kraja prve polovine XX vijeka. Među eksponatima izdvajaju se predmeti sa arheoloških lokaliteta Boljevića Gruda, iz perioda bronze (1800-1200 god.pr.n.e.), zatim Gostilja i Momišića iz helenističkog perioda (IIIII vijek pr.n.e.) i rimskog grada Duklje (I-IV vijek). Izložene su i knjige iz XVI vijeka, štampane u Veneciji u štampariji Božidara Vukovića, rukopisne knjige i ikone od XVI do XIX vijeka, kao i nošnje i nakit koji svjedoče o bogatstvu narodne umjetnosti. U Modernoj galeriji je stalna postavka crnogorske moderne i savremene likovne umjetnosti. Galerija sakuplja, čuva, izučava i izlaže djela moderne i savremene likovne umjetnosti u Crnoj Gori, i jedina je ustanova ove vrste na ovom području. Umjetnički fond sadrži oko 500 umjetničkih radova (slika, skulptura, grafika, crteža i radova iz oblasti proširenih medija), a njegov značajan dio čine donacije crnogorskih umjetnika: Nikole Vujoševića (Legat, koji čine 72 rada) i Cvetka Lainovića (18 radova).

Rodna kuća Marka Miljanova je muzej koji govori o vojvodi, pjesniku i junaku, jednoj od najznačajnijih ličnosti iz istorije Crne Gore. Nalazi se na Medunu, udaljenom 12 kilometara od Podgorice. U okviru muzeja su etnografska, istorijska i književno – bibliotečka zbirka, predmeti koji prikazuju život i djelo Marka Miljanova, njegov književni rad, kao i predmeti karakteristični za narodni život Kuča, plemena kome je pripadao.

BAŠTINA

MUZEJ MARKA MILJANOVA

195

6

ZNAČAJNI MUZEJI I GALERIJE ZAVIČAJNI MUZEJ DANILOVGRAD Muzej je smješten u dvorcu kralja Nikole I Petrovića. Osnovan je 1960. godine i ima više od 2000 eksponata od praistorijskog vremena do današnjih dana. Posebnu pažnju privlači eksponat Četna zastava sa Vučedolske bitke - 1876. godine. Muzejsku postavu čini veliki broj naoružanja i odlikovanja iz vremena crnogorske vojske.

ZAVIČAJNI MUZEJ U BARU Muzej M uzej je smješten u zgradi dvorca kralja Nikole, u neposrednoj nepos blizini morske obale, okružen parkom rrazličitih azlič vrsta tropskog rastinja. Kroz kulturni razvoj Bara, B ara, u okviru muzeja posjetioce vode arheološka, etno etnografska i istorijska zbirka. Ljepotom L jep oblika i ukrasa izdvaja se srednjovjekovna „„majolika“, ma keramika nastala u čuvenim radionicama na na Apeninskom A poluostrvu. Dio etnografske zbirke pri prikazuje nošnje, pokućstvo kao i predmete vezane za za uzgoj i preradu maslina. U muzeju se može vidjeti i rekonstrukcija r dvorskog enterijera iz vremena kralja kr Nikole.

POLIMSKI MUZEJ U BERANAMA Postoje materijalni dokazi da je čovjek prebivao na ovim prostorima od praistorijskih vremena. U toku prohujalih milenijuma smjenjivale su se razne kulture, od starčevačke, vinčanske, ilirske, keltske, rimske, preko vizantijske, slovenske i orijentalne, do moderne evropske iz XXI vijeka. Polimski muzej u Beranama posjeduje oko 3000 eksponata koji svjedoče o svim ovim epohama. Eksponati su sistematizovani u nekoliko odjeljenja: arheološko, istorijsko i etnografsko. Muzej posjeduje i bogate zbirke fotografija, heraldike i numizmatike.

ZAVIČAJNI MUZEJ HERCEG NOVI Zgrada Zavičajnog muzeja stara je više od 150 godina. Rađena je krajem XVII vijeka u kasnobaroknom stilu. Testamentom iz 1940. godine, Mirko Komnenović svoju kuću zavještao je narodu, sa željom da ta zadužbina bude “Gradski muzej”. U sastavu Zavičajnog muzeja mogu se posjetiti brojne vrlo vrijedne zbirke. Botanička zbirka ima više od 100 odabranih vrsta mediteranskih i suptropskih biljaka. Tu se mogu vidjeti razne vrste palmi, agava, kaktusa, aloja itd. 196

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Kulturna baština Crne Gore

Stalna izložbena postavka Zavičajnog muzeja Herceg Novog podijeljena je na tematske cjeline koje zajedno prikazuju bogatu prošlost ovog grada. Istorijska zbirka prati istoriju Herceg Novog i šireg područja od osnivanja grada 1382. godine do kraja II svjetskog rata kroz dokumente, kamenu plastiku, oružje, fotografije i druge predmete. U okviru arheološke zbirke čuvaju se predmeti iz doba praistorijske civilizacije grada i okoline, zatim oruđa korišćena u poljoprivredi, stočarstvu, maslinarstvu. Takođe su izložene amfore i djelovi brodskih tereta porijeklom iz svih zemalja Mediterana tokom dominacije Stare Grčke, Rima i Vizantije. Predstavljeni su i eksponati tereta sa sistematskog podmorskog arheološkog “iskopavanja” potonulog broda kod Rta Kobila. Početak hrišćanizacije je predstavljen nalazima sa lokaliteta Malo Rose iz VI-X v. Etnološka zbirka čuva predmete iz tradicijske kulture ovog kraja i šireg područja Boke. Dočarava život ljudi, kako u okolnim selima, tako i u gradu. U zbirci ikona nalazi se tridesetak ikona, uglavnom iz Bokokotorske ikonopisne škole Dimitrijević-Rafailović iz Risna, koja je radila je tokom XVII, XVIII, i XIX vijeka i dala jedanaest slikara kroz pet generacija. Naslikali su na hiljade ikona, stotine ikonostasa, duborezačkih i fresko ansambala, najčešće po bokokotorskim seoskim crkvama. Specifičnim načinom slikanja izdvojili su se iz strujanja kasne dotadašnje ikonopisne umjetnosti.

ZAVIČAJNI MUZEJ U ULCINJU U Zavičajnom muzeju se kroz eksponate arheološke, e, etnografske i umjetničke zbirke, može pratiti život Ulcinjaa od V vijeka prije nove ere do turskog perioda. Muzej jee smješten u crkvi iz 1510. koju su Turci 1693. godinee pretvorili u džamiju. U okviru arheološke postavke je izložena antička, grčka i rimska keramika, staklo, numizmatika, kao i predmeti koji prikazuju vrijeme vladavine crnogorskih dinastija Vojislavljevića i Balšića. U dijelu izložbe iz etnografske zbirke, izložene su nošnje, nakit, pokućstvo, predmeti domaće radinosti koji prikazuju bogatstvo i raskoš narodnog stvaralaštva ovoga kraja.

Muzej se nalazi u adaptiranoj zgradi dvorca kralja Nikole, sagrađenog 1890. Zavičajno-kompleksnog je tipa. Kroz postavku prikazuje život i kulturu Nikšića od najstarijih vremena. Posebnu pažnju posjetilaca privlače eksponati sa arheološkog lokaliteta Crvena stijena iz starijeg paleolita, a tu su i eksponati iz perioda antike, srednjeg vijeka do modernog doba. Izloženi su oružje i ratnička oprema koji su upotrebljavani tokom burne istorije ovog kraja, kao i predmeti narodnog stvaralaštva i tradicionalni nakit. U dvorištu muzeja nalazi se zbirka stećaka.

BAŠTINA

MUZEJ U NIKŠIĆU

197

6

ZNAČAJNI MUZEJI I GALERIJE ZAVIČAJNI MUZEJ U PLJEVLJIMA U zgradi zg pljevaljskog Doma kulture smješten je Zavičajni muzej muze sa arheološkom, etnografskom, umjetničkom i zbirkom. iistorijskom stori Poseban P ose značaj za nauku i sagledavanje bogate kulturne iistorije stor Pljevalja imaju predmeti koji pripadaju arheološkoj zzbirci. bir Na lokalitetu Gotovuša, iz poznog bronzanog doba, ppronađene ro su dvije masivne bronzane narukvice. U muzeju se čuvaju i predmeti pronađeni na lokalitetu Komini, Ko gdje su ostaci rimskog grada Municipijum S... Tu se se ljepotom, materijalom i vještinom zanatskog umijeća izdvaja iz staklena čaša Diatreta.

ZAVIČAJNI MUZEJ U ROŽAJAMA Muzej se nalazi u Ganića, sagrađenoj 1798. godine, koja je nekada imala pored stambene i odbrambenu funkciju. U okviru muzeja postoje etnografska, istorijska i numizmatička zbirka kao i bogata arhivska građa. Stalna muzejska postavka je u fazi pripreme.

PRIRODNJAČKI MUZEJ CRNE GORE U okviru Prirodnjačkog muzeja u Podgorici postoji 12 zbirki sistematizovanih po vrstama živih organizama: zbirka beskičmenjaka, cvjetnica i paprati, mahovina, sisara, riba, gmizavaca, ptica, gljiva, algi, vodozemaca, kao i entomološka i paleozoološka zbirka. Muzej je ujedno i specijalizovana institucija koja se bavi istraživanjem, prikupljanjem, zaštitom i prezentacijom muzealija prirodnjačkog karaktera. Nema stalnu postavku. Smješten je u podgoričkoj Staroj Varoši, u zgradi osnovne škole sagrađenoj 1920. godine. Za potrebe muzeja zgrada je adaptirana 1985-86. godine. Pitanja : 1. Kada je formiran Narodni muzej Crne Gore i gdje se nalazi? 2. Navedi neki od značajnih muzeja u Crnoj Gori. 198

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Kulturna baština Crne Gore

CENTAR SAVREMENE UMJETNOSTI CRNE GORE U PODGORICI U dvorskom kompleksu koji je 1891. godine na Kruševcu sagradioo kralj Nikola za svog sina Mirka, danas se nalazi Centar savreme-ne umjetnosti.Kompleks se sastoji od Dvorca, Perjaničkog doma, dvorske kapele i pomoćnih objekata. Stalnu izložbenu postavku čini izbor djela iz zbirki Centra. Prikazane su slike, skulpture i djela primijenjene umjetnosti koje su bile dio “Galerije nesvrstanih zemalja”, kako se ova galerija nekada zvala. U posebnom dijelu su izložene slike i skulpture umjetnika sa prostora bivše Jugoslavije. Zbirke moderne umjetnosti sistematizovane su po geografskom principu: zbirke evropske, azijske, latinoameričke i afričke umjetnosti.

GALERIJA UDRUŽENJA LIKOVNIH UMJETNIKA CRNE GORE (PAVILJON) U PODGORICI Galerija nema stalnu izložbenu postavku osim izloženih djela članova udruženja namijenjenih za prodaju. U okviru galerije se održavaju izložbe likovnih stvaralaca kao i tradicionalna godišnja izložba članova udruženja.

UMJETNIČKA KOLONIJA DANILOVGRAD

Stvorena je zbirka skulptura, slika i grafika koje su učesnici kolonije ostavili pa je Danilovgrad jedini grad u Crnoj Gori koji ima galeriju u slobodnom prostoru, sa više od sto skulptura. Najznačajniji dio aktivnosti galerije Umjetničke kolonije je organizovanje manifestacija: Internacionalni simpozijum skulpture, Savremena crnogorska skulptura i Umjetnici zavičaju.

BAŠTINA

Umjetnička kolonija u Danilovgradu od 1972. godine oku-plja poznate vajare, slikare i grafičare sa prostora bivše Jugo-slavije i svijeta.

199

7

LIKOVNA UMJETNOST Zgrada u kojoj je smještena kolonija sagrađena je početkom XX vijeka u tradicionalnom stilu. Crnogorska likovna umjetnost sa malim zakašnjenjem doživjela je prelazak na moderne evropske tendencije XIX vijeka. U to vrijeme, osim freskopisa i ikonopisa, nekoliko domaćih majstora iz Boke je radilo stilom kasnog baroka, slikajući većinom portrete i slike brodova. U Crnu Goru dolaze mnogi kulturni i naučni radnici iz evropskih zemalja, povoljno utičući na njen kulturni razvoj. Krajem XIX vijeka krenuće na školovanje na evropske likovne akademije mladići iz viđenijih porodica mlade crnogorske države. Njihov povratak i rad označiće ih kao prvu generaciju crnogorskih slikara savremenog izraza. Prvi među njima je bio Anastas Bocarić (1864-1944.), školovan u Atini. Duže vrijeme je proveo na Cetinju kao dvorski slikar, radeći portrete savremenika u strogom akademskom stilu. Sa školovanja iz Kijeva došao je Špiro Đuranović (1864- 1910), a iz Beča Marko Gregović (1867-1941). Najznačajniji slikar iz ove generacije je Pero Poček (1878-1963). Njegov stil je bio tipičan za slikanje u otvorenom, napolju, pun kolorita i svjetlosti. U eksperiment novog izraza se upustio i Špiro Bocarić (1878-1941), Anastasov brat. Slike je radio impresionističkim stilom, a motive za njih je tražio u jednostavnim temama iz života bosanske svakodnevice, gdje je bio zaposlen u državnoj službi.

Anastas Bocarić „Portret žene u bijelom“

Prvi svjetski rat je značio prekretnicu za crnogorsko slikarstvo. Nakon njega mladi talenti odlaze preko Beograda u Pariz, Beč, Minhen, Prag i tu nalaze podsticaj za dalje školovanje i usavršavanje. U prvoj grupi slikara koja će još prije rata poći tim putem nalaze se: Milo Milunović, Mihajlo Vukotić, Petar Lubarda, Josip-Bepo Benković, Milan Božović, Jovan Zonjić i drugi. Između 1930-1940. godine desio se najintenzivniji period sazrijevanja crnogorskih slikara. Talenti uobličeni školovanjem, tokom specijalizacije u umjetničkim centrima Evrope, donijeli su rezultate u vidu prvih nagrada na salonima umjetnosti Pariza i Beograda. Njihove generacijske kolege osnovaće 1945.g. na Cetinju Srednju umjetničku školu, a nešto kasnije, takođe na Cetinju 1952. i Umjetničku galeriju. Srednja umjetnička škola kasnije je preseljena u Herceg Novi. Godine 1947. osnovano je Udruženje likovnih umjetnika Crne Gore.

Milo Milunović “Vrša” ulje na platnu

Fenomen crnogorske moderne vremenski se veže za period između dva svjetska rata i za slikarske i vajarske veličine Mila Milunovića, Rista Stijovića, Petra Lubardu, Mihajla Vukotića, pod čijim će uti-

200

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Kulturna baština Crne Gore

cajem sljedeće generacije slikara nalaziti inspiraciju za svoj umjetnički izraz. Od 50-tih godina stasava nova generacija crnogorskih slikara. Školovana je u raznim centrima SFR Jugoslavije i inostranstva. Mnogi od crnogorskih slikara ostaće u mjestima školovanja, tako da se već od tih godina može govoriti o crnogorskoj umjetnosti u Crnoj Gori i u dijaspori. Nakon odlaska „starije generacije“ umjetnika, na likovnu scenu stupila je grupa koja je dugotrajnim umjetničkim i pedagoškim radom, crnogorsku umjetnost dovela na nivo evropskih razmjera. Tragovi koje su na njih ostavili pejzaži Crne Gore, planine i brda, kanjoni Morače i Tare (Nikola Vujošević, Vuko Radović ...), jezerske vode, obale bistrih rijeka, ljepote Boke (Vojo Stanić, Đorđije Bato Pravilović, Aleksandar Prijić, Mitko Bulajić, Luka Berberović), prozirno Jadransko more, Skadarsko jezero (Gojko Berkuljan, Dragoljub Bato Brajović, Branko Stamatović ) – uticali su da dugo vremena pejzaž bude dominantni motiv crnogorskih slikara. Stvaralačka zrelost ih navodi da se okrenu čovjeku, njegovom odnosu sa prirodom, na specifičnost življenja u urbanoj i seoskoj sredini. Opseg likovnog istraživanja proširivao se zahvaljujući umjetnicima koji su se osamdesetih godina XX vijeka vratili u Crnu Goru (Dragan Karadžić, Rajko Todorović Todor, Branislav Bane Sekulić, Anka Burić ...), donoseći razne uticaje, ali i ne gubeći svoj snažni izraz.

Risto Stijović “Ženski akt”

Krećući se u traženju apstraktnog likovnog izraza, neki od njih transformišu okolinu u nerealne kompozicije, gradeći sliku bojom (Branko Filipović Filo), dok drugi, ispunjeni poetikom tragaju za slikanjem svjetlosti (Cvetko Lainović). Treći “talas” snažne ekspanzije likovnih umjetnika »javlja« se tokom devedesetih godina XX vijeka, podstaknut kako zbivanjima na umjetničkoj sceni tokom prethodne decenije, tako i formiranjem Likovne akademije na Cetinju i događanjima na međunarodnim likovnim izložbama u Crnoj Gori (Cetinjski Bijenale), na kojima je bilo moguće vidjeti radove mnogih protagonista svjetske umjetničke scene. Crnogorski vajari imaju širok tematski krug - od spomeničke plastike, reljefa, intimne plastike (figure žena, djece) antropomorfnih predstava, animalistike, do apstraktnog likovnog jezika. Koristeći razne materijale: drvo masline, oraha, eukaliptusa, kamen, mermer, kovani i vareni lim, bronzu, oni stvaraju vrijedna umjetnička djela.

Cvetko Lainović “Materinstvo“

2 201

7

LIKOVNA UMJETNOST Mlađa generacija crnogorskih likovnih umjetnika je tematski neograničena. Oni pored snažne individualnosti stalno obogaćuju svoja znanja i uvjerenja. Značajan broj umjetnika iz Crne Gore živi i stvara, i stvarao je u mnogim svjetskim centrima: Dado Đurić (umro 2010), Dimitrije Popović i drugi...

Dado Đurić iz ciklusa „Nestašne djevojčice“

U Modernoj galeriji u Podgorici nalazi se stalna postavka crnogorske moderne i savremene likovne umjetnosti. Nju čine djela prvih crnogorskih školovanih likovnih umjetnika Rista Stijovića, Mata Đuranovića, Petra Lubarde, Mila Milunovića, Jovana Zonjića, do savremenih umjetnika: Dada Đurića, Voja Stanića, Dimitrija Popovića, Đeljoša Đokaja, Hilmije Ćatovića, Đerđ Noc Martinija, Vaska Lipovaca i drugih. Pitanja : 1. Kada se u Crnoj Gori pojavljuju prvi školovani likovni umjetnici? 2. Gdje su se ti umjetnici školovali? 3. Za koje crnogorske likovne umjetnike si čuo? 4. Koji su najčešći motivi u modernom crnogorskom slikarstvu?

Dimitrije Popović “Omaž Leonardu”

Vojo Stanić “Pjaca”

202

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Kulturna baština Crne Gore

FESTIVALI I KULTURNO-ZABAVNE MANIFESTACIJE

8

U Crnoj Gori se održava više značajnih kulturnih i zabavnih manifestacija. Manifestacija „Praznik mimoze“ organizuje se u februaru, u čast prvog proljećnog cvijeta. Održava se u Herceg Novom, Igalu i mjestima na hercegnovskoj rivijeri. Manifestaciju prate ribarske svečanosti, izložbe, pozorišne i karnevalske svečanosti, koncerti, sportski turniri, berba mimoze i drugo. Dan Bokeljske mornarice slavi se u junu. Svojim defileom ova srednjovjekovna organizacija potvrđuje da je sačuvala tradiciju i sjećanje na slavne dane pomorskog Kotora. Kolo koje se igra u čast zaštitnika grada, sv. Tripuna, specifično je po figurama koje su tragovi drevne simbolike i istorije, a igraju ga samo muškarci. U većini crnogorskih gradova održavaju se muzički festivali koji se smjenjuju tokom čitave godine. U Bijelom Polju se održavaju “Ljetnje večeri muzike” (umjetničke) i “Festival tamburaških orkestara” koji okuplja ansamble iz raznih zemalja Balkana i Mediterana, kao i “Ratkovićeve večeri poezije”. U Rožajama se održavaju dva festivala, dječji i omladinski - “Zlatna pahulja” i “Zlatna staza”. U Budvi “Grad teatar” i u Baru “Barski ljetopis” su multimedijalni festivali, a već tradicionalno, daleko poznati van granica su festivali zabavne muzike u Budvi “Pjesma Mediterana” i Herceg Novom “Sunčane skale”. Perast svake godine okuplja najbolje klape iz Crne Gore i Mediterana, a u tom gradu održava se i festival umjetničke muzike “Ars musica antiqua”. Festivalski gradovi su još Podgorica, Nikšić, Pljevlja... U Kotoru se u julu održava Dječji pozorišni festival. Na njemu učestvuju domaća i međunarodna pozorišta, održavaju se dječje i lutkarske pozorišne predstave. U Kotoru se održava i festival ozbiljne muzike „Kotor art“ koji okuplja muzičare iz cijelog svijeta. Koncerti se održavaju u Starom gradu. Festival je pod pokroviteljstvom UNESCO-a. U Baru se tokom ljeta održava festival pozorišta, poezije, likovnog, književnog i klasičnog muzičkog stvaralaštva – Barski ljetopis. Pored ovih održavaju se i mnoge druge manifestacije: Maslinijada u Baru, Dani vina i ukljeve u Virpazaru, Koštanjada u Stolivu, Dani širuna u Budvi, Dani kamelije u Stolivu, Dani borovnice u Plavu itd.

Sunčane skale

BAŠTINA

Cetinjski bijenale, osnovano je 1990.godine, na inicijativu francuskog arhitekte i potomka dinastije Petrović, Nikole Petrovića. Na njemu su učešća imali najznačajniji internacionalni likovni umjetnici. Nažalost, nije zadržao kontinuitet.

Karneval u Kotoru

203

9

POZORIŠTE Na osnovu iskopina i ostataka materijalne kulture pronađenih pretežno u priobalnom dijelu, može se sa sigurnošću tvrditi da početke pozorišne istorije Crne Gore možemo naći još u antičkom periodu. Već od XII vijeka srednjovjekovnu Duklju/Zetu, odnosno njena naselja i dvorove redovno posjećuju zabavljači, akrobate, pjesnici, muzičari... O komedijašima i mađioničarima koji nastupaju ispred gradskih zidina Kotora govori se i u „Gorskom vijencu“ P. P. Njegoša. Već u XIV vijeku, u Kotoru, Perastu i Budvi nailazimo na predstave u samostanskim školama. Dva vijeka kasnije, u hramovima i na trgovima uveliko se prikazuju liturgijske drame. To je uslovilo osnivanje predstavljačkih grupa, mahom u primorju, koje su u početku priređivale crkvene, a potom i svjetovne priredbe. U to vrijeme se ističe Ivan Antun Nenadić, pisac umjetnički vrijednih crkvenih drama. Komedija Marina Držića „Mande“ prvo je dramsko djelo jednog izvanjca, inspirisano Kotoranima. Od kraja XV vijeka spominju se trupe turskih, izvođača narodnih šala i lutkarsko pozorište – karađoz, koji posjećuju ove krajeve i daju predstave na otvorenom prostoru. U slobodnom dijelu Crne Gore saznanja o pozorišnim predstavama dobijala su se od crnogorskih vladara, a i drugih, koji su putovali po evropskim zemljama. Već tada se u intelektualnim krugovima shvatalo da su drame i pozorište bliski narodnom duhu i životu, te da najjače neposredno djeluju na narod. Na Cetinju dominira dramska književnost, a kroz Njegoševa dva djela dostiže i najviši umjetnički domet. Za njegovog života u Budvi su izvedeni: „Gorski vijenac“ i „Šćepan Mali“. Prvu pozorišnu zgradu u Crnoj Gori izgradili su Francuzi u Kotoru oko 1810. godine. U početku su se davale predstave na francuskom i italijanskom jeziku, a u vrijeme austrijske okupacije na njemačkom i italijanskom. Pred kraj 1860. godine izvedena je prva predstava na narodnom jeziku. Kotorsko pjevačko društvo „Jedinstvo“ izvelo je komediju „Kir-Janja“ Jovana Sterije Popovića. Od novembra 1890. godine domaće i gostujuće pozorišne grupe uglavnom su nastupale u opštinskoj kafani na rivi. U međuvremenu, 1868. godine osnovana je Cetinjska čitaonica i njena pozorišna sekcija. Nekoliko godina kasnije, uz učešće đaka i nastavnika avnika priređuju se sijela sa programima, večeri deklamacija, izvođenje „živih“ slika ...

204 2 20 4

CRNA CCR RNAA GORA GORRA MO MOJA PPOSTOJBINA MOJA O TOOJB OS JBIN INNA Ku KKulturna ltltur urna ur n bbaština na aštititina aš n CCrne na r e Go rn GGore re

Nakon Berlinskog kongresa (1878.) kada je Crna Gora međunarodno pri-znata kao nezavisna država, na Cetinju se otvaraju diplomatska predstavništva koja su priređivala razne priredbe, koje su mogli da vide i građani. Kontinuirani razvoj pozorišta može se pratiti od 1883. kada je počelo s radom Dobrovoljno diletantsko društvo Cetinjske čitaonice. Već u proljeće naredne godine, crnogorski vladar Nikola I, podiže zgradu za pozorište, muzej i čitaonicu – Zetski dom, koji je otvoren 1888. godine njegovom dramom „Balkanska carica“. Ovo djelo će kasnije biti najviše prikazivano u crnogorskom pozorištu i biće prvo dramsko djelo crnogorskog autora igrano na stranim pozornicama. To je bio snažan podstrek za pozorišne amatere širom zemlje da se osnuju pozorišne grupe, a i za dramski rad u cjelini. Tako je početkom XX vijeka u Crnoj Gori postojalo 11 dobrovoljnih pozorišnih društava sa preko dvije stotine članova. Knjaz Nikola I je 16. maja 1910. godine proglasio otvorenim Knjaževsko pozorište koje je ubrzo postalo Kraljevsko crnogorsko narodno pozorište i koje je radilo do 1915. godine. Dobrovoljno pozorišno društvo se obnavlja 1922. godine, a Zetski dom 1931. kao državna ustanova – Narodno pozorište Zetske banovine. Godine 1939, pri ovom pozorištu formirano je i Dječije pozorište. U to vrijeme crnogorski glumci su davali predstave u drugim pozorištima, van Crne Gore, a pominju se i česta gostovanja drugih pozorišnih trupa. Tako je, na primjer, u maju 1931. godine, Cetinjsko pozorište izvelo u Dubrovniku „Gospodu Glembajeve“ Miroslava Krleže što je bilo zapaženo u svim tadašnjim novinama i časopisima. Poslije završetka Drugog svjetskog rata, Narodno pozorište je imalo dvije trupe koje su gostovale po čitavoj Crnoj Gori. Oktobra 1950. godine osnovan je Dramski studio za školovanje

205

9

POZORIŠTE glumačkog podmlatka, a ubrzo je otvorena i ljetnja pozornica ispod Orlova krša. Dječje pozorište je obnovilo svoj rad, a ovog puta sa živom dramskom i lutkarskom scenom. Na Cetinju je osnovano i Udruženje dramskih umjetnika (1951). Pred kraj pete decenije prošlog vijeka reorganizovan je pozorišni život i profesionalna gradska pozorišta (Pljevlja, Nikšić, Kotor i dr) su pretvorena u amaterska društva, a otvoreno je u Titogradu (Podgorici) Crnogorsko narodno pozorište, kao jedini profesionalni nacionalni teatar. Od tada počinje da se njeguje savremeni nacionalni repertoar i da se otkrivaju i afirmišu vrijednosti crnogorskog kulturnog nasljeđa. Daje se prednost domaćem tekstu i dramskoj klasici, dramatizaciji i scenskoj adaptaciji crnogorskih pisaca. Izvode se drame crnogorskih stvaralaca: Č. Vukovića, V. Radovića, J. Brkovića, V. Ivanovića, R. Rotkovića itd. Među glumcima i rediteljima se ističu: Zlata Raičević, Vladimir Popović, Veljko Mandić, Boro Begović, Petar i Dragica Tomas, Branimir Popović, Mirko Vlahović, Nikola Vavić, Blagota Eraković, Radmila Vojvodić, i mnogi drugi. Godine 1997. na Cetinju je otvoren Fakultet dramskih umjetnosti sa odsjecima za glumu, režiju, produkciju i drugim odsjecima koji će se otvarati u narednom periodu. Pored redovnog repertoara CNP-a koji se prikazuje u čitavoj državi, organizuju se gostovanja u drugim zemljama i na raznim festivalima odakle stižu veoma značajna priznanja našim dramskim umjetnicima. U Crnoj Gori se održava nekoliko značajnih pozorišnih festivala: Festival jednog glumca (Nikšić), Festival dramskih amatera Crne Gore (Bijelo Polje), Festival internacionalnog alternativnog teatra (Podgorica) i Festival nove antičke drame (Risan).

Pitanja : Od kada datiraju počeci pozorišne istorije Crne Gore? Kada je otvoren Zetski dom i koja je pozorišna predstava tada izvedena? Kada je otvoreno Crnogorsko narodno pozorište? Koje crnogorske pozorišne festivale znaš?

206

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Kulturna baština Crne Gore

KINEMATOGRAFIJA

10

Godinu dana nakon što su tvorci filma, braća Limijer, snimili prvi film, u oktobru 1896. godine u Rimu je sniman dolazak knjaza Nikole I i njegove pratnje povodom udaje kćerke Jelene za prestolonasljednika Italije, Emanuela. Ti snimci su dio dokumentarnog filma braće Limijer (“Matrimonio dei principi di Napoli a Roma”) koji je prikazivan narednih godina u čitavoj Evropi. U novembru 1902. godine u Beču je prikazan film “U Crnim Brdima” i “Na Knjaževom dvoru crnogorskom”. To je bila prilika da se vide prvi kadrovi snimljeni u Crnoj Gori. U praskozorje dvadestog vijeka, već je snimljena serija filmova u Crnoj Gori i o Crnoj Gori, a organizovane su i njihove projekcije na Cetinju. Prva projekcija filma uslijedila je oko 1903. godine na Cetinju. Oduševljenje pokretnim slikama je bilo kao i svuda u svijetu. O prvom bioskopu u kafani “Lovćen” se zna da je otvoren 1908. godine. Prisustvo snimatelja koji su pravili tada popularne žurnale bilo je sve veće, pa su ubrzo počeli s radom bioskopi u Kotoru i Nikšiću. Repertoar je bio raznovrstan i pratio je tekuću evropsku kinematografiju: filmske preglede, dokumentarne i igrane filmove. Pred Drugi svjetski rat u Crnoj Gori je bilo devet privatnih bioskopa.

Scena iz filma “Voskresenje ne biva bez smrti” 1922. godine

BAŠTINA

Proglašenje Crne Gore za kraljevinu (1910.) snimali su najpoznatiji kinematografi iz Rima, Beča, Budimpešte i Splita i prikazivani su u okviru žurnala tada čuvenih filmskih kuća – Pate i Gomon. Borbe crnogorske vojske tokom Balkanskih ratova i za vrijeme Prvog svjetskog rata, snimalo je nekoliko evropskih filmskih preduzeća.Taj materijal je korišćen, takođe, za filmske žurnale i tim putem su se gledaoci širom Evrope upoznavali sa herojskom, oslobodilačkom borbom i pobjedama vojske male države Crne Gore.

207

10

KINEMATOGRAFIJA Djelove Crne Gore koji su bili pod okupacijom (prvo francuskom, a zatim austrougarskom) stalno su snimali strani ratni reporteri. Povremeno su dolazili i u slobodni dio Crne Gore i snimali dokumentarne filmove o prirodnim ljepotama, ljudima i zanimljivostima. U okupirane crnogorske gradove dolazili su putujući bioskopi i prikazivali razne filmove, a između ostalih i one koji su snimljeni u slobodnoj Crnoj Gori. Prvi dugometražni igrani film proizveden u okviru italijanske kinematografije snimljen je aprila 1922. godine, a naziv je “Voskrsenja ne biva bez smrti”. Vladimir Đ. Popović je bio inspirator snimanja ovog filma i autor scenarija, pa je tako on prvi sineasta u Crnoj Gori. U filmu su igrali tada poznati glumci i glumice nijemog filma u Italiji. Među njima su bili i Crnogorci koji su ostali u Italiji nakon prisajedinjenja Crne Gore Srbiji. Popovićevi motivi su bili političke prirode i „Voskresenje“ je trebalo da skrene pažnju zapadne javnosti na nestanak zemlje koja se borila na strani saveznika i na nepravdu učinjenu crnogorskom narodu. Bio je to značajan i hrabar pokušaj odbrane crnogorskog identiteta novim medijumom. Nažalost, film je izgubljen, ali su ostali neki njegovi djelovi. Između dva svjetska rata mnogi strani filmski stvaraoci su snimali u Crnoj Gori, a između ostalih i „Delta film“ iz Berlina. Oni su snimili dugometražni filma o krvnoj osveti kod nas pod nazivom „Zakon crnih brda“. Na ovom filmu je radio Marko M. Dragović koji je, nakon školovanja u Berlinu, stekao zvanje filmskog reditelja. U to vrijeme se pojavljuje i prvi crnogorski filmski glumac Mihailo Ivanović Vavić.

Scena iz filma “Fantom Durmitora” 1932. godine

Poslije Drugog svjetskog rata, prve filmove o Crnoj Gori i Crnogorcima su snimali stvaraoci iz drugih republika iz Jugoslavije. U proizvodnju filmova se sve više uključuju poznata imena iz svijeta književnosti, umjetnosti...Tako je za prvi dokumentarni film o Njegošu (1947) scenario napisao Mihailo Lalić. Godine 1949. na Cetinju se osniva preduzeće za proizvodnju filmova „Lovćen film“. Od tada je počela sa razvojem crnogorska nacionalna kinematografija, jer se stvarao domaći profesionalni kadar. „Lovćen film“ je maja 1951. godine proizveo prvi crnogorski dokumentarni film - reportažu o kongresu fiskulturnika. Prvi dugometražni film u proizvodnji crnogorske kinematografije snimljen je oktobra 1955. godine o lažnom caru Šćepanu Malom, u režiji Velimira Stojanovića. Tokom narednih godina, „Lovćen film“ je razvio značajnu djelatnost na području dokumentarnog i dugometražnog igranog filma. Zajedničko za sve tadašnje crnogorske stvaraoce je bilo da su inspirisani Crnom 208

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Kulturna baština Crne Gore

Gorom. Pojedina filmska djela su nagrađivana na domaćim i međunarodnim festivalima. Kada je riječ o dokumentarnim filmovima nezaobilazna su imena: reditelja V. Stojanovića (Njegoš; Mrtvi grad; Za život), V. Bulajića (Kamen i more), B. Bastaća (Mali voz, Selo Tijanje, Žedne česme), Z. Velimirovića (Zublja grahovačka) i dr. Iz produkcije dugometražnih filmova izdvajaju se režiseri i filmovi: V. Stojanović „Zle pare“, Z. Velimirović „Dan četrnaesti“, M. Đukanović „Ne diraj u sreću“ itd. Pored navedenih, snimani su i filmovi u koprodukciji, „Kapo“ i „Ne ubij“. Tokom šesnaest godina postojanja „Lovćen film“ je proizveo: 119 dokumentarnih i kratkih igranih filmova i 15 dugometražnih igranih filmova. Od 1966. do 1978. godine „Filmski studio Titograd“ preuzima ulogu „Lovćen filma“ i u tom periodu proizvodi 42 kratkometražna igrana i dokumentarna filma, a dugometražne igrane filmove je radio uglavnom u koprodukciji sa domaćim preduzećima. Tada su stvoreni filmovi: „Derviš i smrt“ (Z. Velimirovića), „Beštije“ (Ž. Nikolića) itd.

Scena iz filma "Visoki napon"

Tradicija kratkog dokumentarnog filma, najuspjelije je nastavljena filmovima Momira Matovića. Jedan broj autora iz Crne Gore svoja ostvarenja pravio je u drugim sredinama, predstavljajući tako sponu među kulturama bliskih naroda: Krsto Papić, Veljko Bulajić, Branko Baletić, Vlatko Gilić, Predrag Golubović, Radivoje Lola Đukić...

BAŠTINA

Novo preduzeće „Zeta-film“ nastavlja djelatnost „Filmskog studija“ od 1978. godine. Snimili su film „Pre istine“ (Vojislava Rakonjca), a poslije su uslijedili „Trinaesti jul“ (Radomira Šaranovića), „Čudo neviđeno“ , „U ime naroda“ i „Iskušavanje đavola“ Živka Nikolića...

209

10

KINEMATOGRAFIJA Među njima, posebno mjesto ima jedan od osnivača zagrebačke škole crtanog filma Dušan Vukotić, dobitnik Oskara (1962.) za crtani film “Surogat”, autor, dvadestak crtanih, ali i više igranih filmova (Sedmi kontinent, Akcija Stadion, Gosti iz Galaksije) i dr. Na Cetinju postoji Fakultet dramskih umjetnosti koji stvara kadrove koji se već dokazuju na domaćim i međunarodnim manifestacijama kao reditelji, glumci... Godine 2000. osnovana je Crnogorska kinoteka sa ciljem prikupljanja i čuvanja crnogorskih filmova, filmova crnogorskih autora i filmova proizvedenih u Crnoj Gori i o Crnoj Gori. U Crnoj Gori se tradicionalno održavaju filmski festivali u Herceg Novom i Mojkovcu.

Pitanja : 1. Kada je bila prva projekcija filma u Crnoj Gori? 2. Kada je proizveden prvi crnogorski dokumentarni film? 3. Kada je proizveden prvi crnogorski dugometražni igrani film? 4. Gdje se u Crnoj Gori tradicionalno održavaju filmski festivali?

210

CRNAA GORA GORA M MOJA POSTOJBINA Kulturna baština Crne Gore

Dr Slobodan Jerkov

MUZIKA

1

KRATKA ISTORIJA MUZIKE OD PRAISTORIJE DO PUTUJUĆIH MUZIČARA

Karta Crne Gore sa arheološkim nalazištima

Svuda u svijetu, pa i u Crnoj Gori, muzika ima korijene u prastarim religijskim obredima koji su oslikani na zidovima pećina i raznim predmetima. Za sada nije moguće tačno objasniti postanak muzike u svijetu, ali se zna da je bila povezana za rad i uz magijske (religiozne) obrede. U doba praistorije ljudi su živjeli i na prostoru današnje Crne Gore. Obitavali su u polupećinama koje su im služile kao sklonište. Na tim lokalitetima naučnici su pronašli razne predmete i crteže pomoću kojih zaključuju kako se tada živjelo. Pronađeni ostaci predmeta iz su uglavnom od kamena i životinjskih kostiju, a služili su u svakodnevnom životu kao alat, oružje ili kao instrument. U “Crvenoj stijeni”, pećini blizu Nikšića, pronađena je svirala od kosti divokoze, stara oko 40.000 godina.

212

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Muzika u Crnoj Gori

Koštana svirala je rijedak primjerak duvačkog instrumenta,

jer su se uglavnom koristili udarački instrumenti. Pračovjek je “svirao” koristeći i sasušenu tikvu kao zvečku, udarajući kamenom o kamen, lupajući palicom o šuplje drvo itd. Rijetki su svirači na rogovima i sviralama, a pretpostavlja se da su to bili vračevi koji su u magijskim obredima koristili duvačke instrumente. Tek kasnije, duvačke instrumente su koristili lovci za međusobnu komunikaciju. Tokom dugog niza vjekova dolazili su, smjenjivali se i miješali mnogi narodi na ovom prostoru: Iliri, Grci, Rimljani, Sloveni... Svi su imali svoje instrumente i muziku koja se lako prepoznavala jer se razlikovala od prethodnih.

Svirale koje su koristili Iliri pravljene su od trske, sa jednom ili dvije cijevi. Kasnije su Grci preuzeli taj instrument i nazvali ga siringa.

Rog

Klepetuše

MUZIKA

Napravili su još jedan, sličan, ali sa više cijevi različitih dužina koji se zvao panova svirala. Putopisci navode da su mnogo vjekova kasnije, Crnogorci koristili ove instrumente, ali ne znamo kako su se zvali na našem jeziku.

213

1

KRATKA ISTORIJA MUZIKE

Tadašnja muzička kultura ostavila je traga u našim narodnim pjesmama i igrama koje se i danas izvode. Pored raznih običaja, najupečatljiviji i najočuvaniji primjer je vezan za tužbalice – jednostavne pjesme čiji su tekst i melodija prilagođeni iskazivanju tuge za nekim. Običaj da žene - tužilje tužbalicama oplakuju pokojnika, postojao je još u doba Ilira, zatim su ga preuzeli Grci, a potom i Rimljani. Praktično nepromijenjen, ovaj običaj se zadržao do današnjih dana. Poznati etnomuzikolog Miodrag A. Vasiljević piše da je u Grblju, na poluostrvu Luštici, naišao na primjer koji se pominje jedino u antičkoj Grčkoj. Riječ je o “Naopakom kolu” (kreće se u smjeru kazaljki na satu) koje igraju žene oko odra pokojnika.

Miloš Vušković: Tužilja Ćetna

Igru s mačevima izvodili su Iliri, a danas je nalazimo kod Albanaca koji žive u Crnoj Gori, s tom razlikom što se sada koriste jatagani. Izvodi se uz ritmičku pratnju velikog bubnja - ljodre i simbolizuje borbu za naklonost djevojke. Ruski istoričar i putopisac P.A.Rovinski, predstavljajući Kučko kolo kaže da je to “čisto vojnički ratni ples” koji izvode dva muškarca. Potom zaključuje da je to albansko kolo, jer Kuči sa njima “žive u susjedstvu i sa njima su u stalnim vezama, a djelimično i u srodstvu”. Ako analiziramo i druge albanske muške igre, koje su se zadržale na prostoru današnje Crne Gore, zapazićemo srodnost sa nekim scenama oslikanim na grčkim vazama i peharima.

Tri su tice Risan Zapis F.Kuhač

=54

Tri

su

ti

-

ce,

tri

su

ti

-

ce

s

neba do - le - će - le

7

tri

su

ti

-

ce,

tri

su

ti

-

Kuhač: Tri su tice

214

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Muzika u Crnoj Gori

ce

s

neba do - le - će - le

Iz vremena kada su u ovim krajevima bili Grci, a zatim Rimljani, narodni je običaj da oko Nove godine maskirani mladići - koledari igraju po selu i pjevaju pjesme koje su vezane za zimu. Te pjesme se zovu kolede. Pretpostavlja se da ovaj naziv potiče od rimskih kalendi, svečanosti na kojima se igralo i pjevalo u čast prvog mjeseca Nove godine. Većina tih pjesama je davno zaboravljena zato što nijesu zapisivane, ali jedna je sačuvana i pjevala se i u Risnu (“Tri su tice”). Koledarski običaji su se najduže zadržali u Primorju gdje na Novu godinu djeca nose narandžu u koju darodavci ubadaju metalni novac. P. A. Rovinski piše –“ da i na Cetinju đeci daju novac utiskujući ga u narandžu i to darivanje nazivaju – kolendati, a u Boki kalendati”. U Mrkojevićima, selu blizu Bara, decembar nazivaju koledar. Priređujući bahanalije (privatne svečanosti) Rimljani su okupljali u Doklei veliki broj ljudi. Tom prilikom domaćin je određivao šta će se dešavati tokom zabave, a najčešće je bilo na programu da gosti treba nešto da recituju, sviraju na muzičkom instrumentu ili pjevaju. Samo oni iz visokih društvenih slojeva bavili su se umjetnošću, dok ostali nijesu imali prilike da, na primjer, nauče sviranje na liri, inače popularnom muzičkom instrumentu tog vremena. Dolaskom slovenskih plemena, mijenja se i muzika. Za potvrdu da su bili muzički obdareni i da je bila ustaljena praksa kolektivnog njegovanja muzike u svim slovenskim plemenima je glagol pjeti (pjevati) i imenica pjesn (pjesma). Te riječi su korišćene u svakodnevnom životu kako pojedinca, tako i kolektiva. U rat su polazili sa trubačima koji su bili ispred svih boraca, kao kod Rimljana. Pored duvačkih muzičkih instrumenata, imali su žičane i “neke specifične kakve nemaju muslimani”, bilježe persijski i arapski putopisci.

Vizantijski pisac Teofilakt Simokata 592. godine piše o upotrebi instrumenata kod Slovena: “...Sjutradan štitonoše cara Mavrikija uhvatiše tri čovjeka, rodom Slovene, koji na sebi nijesu imali ništa od gvozdenog oružja niti ratnih sprava. Prtljag su im bile kitare (žičani instrumenti slični liri) i ništa drugo sem toga nijesu sa sobom nosili. Onda ih car poče ispitivati iz koga su naroda i gdje su im boravišta i koji je uzrok njihovom bavljenju oko rimskih mjesta. A, oni rekoše da su po narodnosti Sloveni...”

MUZIKA

Svirač na kitari

215

1

KRATKA ISTORIJA MUZIKE Preživjele paganske slovenske obredne pjesme i igre nalazimo od prvih vjekova hristijanizacije slovenskih plemena, pa sve do danas. U čast slovenskog božanstva Lada pjevale su se pjesme nazvane ladarice. Na sjeveru Crne Gore i sada se pjeva jedna takva pjesma.

!UVAH OVCE PO PLANINI Mora#a Zapis: M. A. Vasiljevi"

q = 100

# !! %$ 4

$

$

!u - vah

ov

# %$

$

!u - vah

-

$

%$

$

$

$

$

$

$

ce

po

pla

ni

ni,

La

do,

La

" !$

$

$

nje

mla

$

%$

$

$

$

ov - ce

po

pla

ni

ni,

$

Jag

$

do!

& $ ' ( do!

Čuvah ovce po planini

Neke među njima su nastale ukrštanjem sa starorimskim i helenskim običajima, a neke su Sloveni donijeli iz pradomovine, odnosno prenijeli iz paganskog u hrisćansko vjerovanje. Takve su dodolske pjesme i igre koje su izvođene u vrijeme suše kada je svim gajenim biljkama a naročito žitaricama potrebna voda. U Boki Kotorskoj tokom suše pjevale su se prporuše. Obično su ih pjevala dva muškarca od kojih je jedan prpac, a drugi pratilac sa torbom za poklone. Prvog žene polivaju vodom pred kućom i daruju ga za zdravlje, rodno žito i vinograde: vunom, sirom, skorupom, jajima itd. Za razliku od drugih oblasti na Mediteranu, u Boki Kotorskoj je sačuvano dosta pjesama i igara iz paganskih vremena. Jedna od njih je preskakanje vatre prvog dana u maju, kada se momci utrkuju koji će preskočiti veću vatru. Oni bacaju vijence preko vatre i vjeruju da će se u toku godine oženiti onom djevojkom na koju vijenac padne. U liturgijskim (crkvenim) knjigama rukopisi sa pjesmama bilježeni su starim notnim znacima – neumama. Ali osim ovih, zvaničnih neuma, grčkih i po izgledu i značenju, kod pojaca (pjevača) postojao je i jedan naivan način vizuelnog predstavljanja kretanja glasa. Pojac je svojim znacima bilježio gdje počinju i kako se razvijaju melizmi (melodijsko ukrašavanje) ili akcenti u deklamaciji. Ovo mu je služilo kao podsjetnik, inače je sve napamet znao da otpjeva.

Originalan Primjer iz pojanja Kir Stefana 216

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Muzika u Crnoj Gori

Po konačnom učvršćivanju hrišćanske crkve jedna od prvih njenih briga bila je da iskorijeni ostatke paganskog (mnogobožačkog) vjerovanja. Ukidala je sve manifestacije duboko ukorijenjene u narodu, a koje su bile u suprotnosti sa crkvenim moralom. Iz crkvene literature saznajemo o profesionalnom bavljenju muzikom na čitavom tlu balkanskih država srednjeg vijeka. Za opismenjavanje Dukljana značajni su benediktinski monasi koji su zapravo prvi učitelji sve do IX vijeka. U manastirima su postojala dva tečaja; u prvom se učila gramatika, dijalektika i retorika, a u višem – aritmetika, geometrija, astronomija i muzika. Makedonski car Samuilo je krajem X vijeka razorio Duklju, pa je, prema dubrovačkim hroničarima, arhiepiskop Jovan bio primoran da se skloni u Dubrovnik.Tokom ceremonijala prenosa posmrtnih ostataka Bokelja, od Kotora do Dubrovnika, izvedena je Pasija (duhovna kompozicija) bokeljskih mučenika Lovrijenca, Petra i Andrije koju je napisao dukljanski arhiepiskop Jovan oko 998 godine. Na osnovu tog zapisa, on se smatra prvim crnogorskim kompozitorom.

Putujući muzičari tipični za feudalni period poznati su u raznim zemljama pod različitim imenima: žongler, trubadur (iz Francuske), minstrel (iz Engleske i Njemačke)itd. Pominje se i naziv – špilman što je takođe značilo da je dolazio iz Njemačke. Išli su po svim evropskim dvorovima i svuda rado dočekivani kao zabavljači. Tako su i slovenski igrici bili popularni ne samo na Balkanskom poluostrvu već u južnoj Evropi a posebno u Njemačkoj i Mađarskoj. Špilmani su pjevali, igrali i glumili, a to su kasnije radili skomrasi ili gudeci. Iz jednog putopisa saznajemo:”Dok su u Skadru dukljanski kralj Bodin i Rajmund utvrđivali bratstvo, žongleri koji su pratili krstaše, bez sumnje su svirali i pjevali...”

MUZIKA

Lekcionar i pontifikal iz Kotora

217

1

KRATKA ISTORIJA MUZIKE Muzika je, dakle, bila na dvorovima i u ovim krajevima, kao svuda na zapadu, i to stalna, a zabavljači su bili profesionalci. Muzički instrumenti iz tog vremena su: darabuka ili tarabuka (mali bubnjić), psaltir (harfa), lauta (tamburica), rogovi (trube) i gusle. Iako su svirači, odnosno zabavljači, bili uvršćeni među stalno osoblje pojedinih posjeda i feuda, na društvenoj ljestvici bili su na posljednjem stupnju. Skomrah nije zabavljao samo vlastelu po dvorovima, već je učestvovao i na narodnim svečanostima. Svojom pjesmom i igrom suprotstavljao se crkvenim pogledima na moral, ismijavao je svještenike i vladare. Uprkos strogim crkvenim propisima, narodno iživljavanje u muzici i profesionalno bavljenje muzikom, plesom i glumom, nije moglo biti spriječeno. Narod se redovno sakupljao na mjestu određenom za zabavu zvanom – igrište.

Zabavljač iz “Miroslavljevog jevanđelja”

Pored uloge u dvorskim ceremonijama, zabavama i narodnim veseljima, muzika je bila sastavni dio ratnih pohoda i pobjedničkih svečanosti. Gotovo svi ratnici na Mediteranu polazili su u boj uz zvuke mnogih instrumenata, a posebno duvačkih. Na čelu kolone bili su muzičari ili vojnici koji su znali da proizvedu makar neki zvuk (ne i ton!) na duvačkom instrumentu, sličnom trubi, kao i na instrumentima sličnim današnjem dobošu i bubnju. Njihova uloga je bila da što jačim zvukom uplaše protivnika koji ih još nije vidio, ali je čuo da iz daljine dopiru zastrašujući zvuci koji se približavaju... To su radile sve osvajačke vojske tog vremena, a kasnije i Osmanlije, samo što su koristili – zurle i talambase.

PITANJA: 1. Šta je pronađeno u pećini Crvena stijena? (napiši)________________________________ 2. Koju su igru izvodili Iliri, a danas Albanci u Crnoj Gori? (zaokruži tačan odgovor) A. Igra s mačevima B. Igra sabljama C. Igra sa noževima 3. Paganske pjesme u čast boga Lada zovu se (dopiši)___________________________

218

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Muzika u Crnoj Gori

PRVA PISANA DOKUMENTA O MUZICI Najstarija poznata pravoslavna knjiga pisana u Crnoj Gori je Miroslavljevo jevanđelje. Napisana je početkom XII vijeka, kako se pretpostavlja za crkvu Svetog Petra u Bijelom Polju. Na jednoj minijaturi prikazana je figura muškarca (zabavljača, ratnika, lovca...?) koji duva u rog, jedan od najrasprostranjenijih instrumenata srednjeg vijeka na teritoriji današnje Evrope. Kako su likovni umjetnici tog vremena radili u raznim gradovima, to su se motivi na rukopisima, ili na freskama, ponavljali. Preko likovne umjetnosti saznajemo da je u srednjem vijeku bilo dosta muzičkih instrumenata. Crtanje instrumenata i svirača je često korišćeno u dekorativne svrhe ili da bi se upotpunila kompozicija neke freske. Kod nekih rukopisa uz tekst nalazi se i slika na kojoj narod igra kolo. U Miroslavljevom jevanđelju svirači se nazivaju sipci ili sopci, a piskati znaci – svirati. Pored drvenih, pominju se i rožane trube. Andrija Raičević, zoograf (XVII vijek) ilustrujući “Minejski psaltir” (knjigu sa biblijskim tekstovima) nacrtao je prve gusle, Svirač sa rogom iz ali sa tri strune kakve se do danas koriste u Dubrovniku i oko“Miroslavljevog jevanđelja” lini, Grčkoj itd... Taj instrument se do prije dva vijeka koristio svuda na istočnoj obali Jadrana, a prije toga bio je rasprostranjen po čitavom Mediteranu. Riječ je o lirici ili lijerici koju još nazivaju trostrune gusle, jer su slične jednostrunim guslama na kojima se svira u Crnoj Gori. U srednjovjekovnim rukopisima nastalim na području Balkanskog poluostrva, kod pojedinih opisa, koriste se muzički nazivi za pjevače, svirače, muzičke instrumente i igre. Prema tome, muzika je sigurno zauzimala i dalje značajno mjesto u životu ljudi bez obzira na to o kome se radilo. Najčešće korišćeni muzički izraz je pregudnica koji su pisci shvatali na različite načine i upotrebljavali, odnosno prevodili kao riječ - muzika, violina (viola), gusle, pa čak i duvački instrument.

MUZIKA

Stari grad Bar (Antivarum, Antibarum) pominje se još u IX vijeku. Tokom srednjeg vijeka često je rušen i dograđivan, a ostaci govore da je bio jedinstven primjer arhitekture na čitavoj istočnoj obali Jadrana. Dokumenta o životu i događanjima u Baru su nestala, a o muzici se djelimično može saznati iz Ljetopisa Popa Dukljanina i Knjige o čudima blaženoga Vladimira. Ljetopis je rad dukljanskobarskog nadbiskupa Grgura iz Bara i vjerovatno je nastao u drugoj polovini XII vijeka. Vjeruje se da je pisan u basenu Skadarskog jezera. Jedna od bitnih odlika ovog rukopisa je da su pojedini djelovi našli uzor u narodnoj epici, odnosno da je “prije kraja XII vijeka narodna tradicija u Zeti već bila uobličena u junački ep”.

219

1

KRATKA ISTORIJA MUZIKE Češki istoričar Konstantin Jireček zaključuje: “Nema sumnje da je velik dio istorije Popa Dukljanina sastavljen na osnovu epskih narodnih pjesama”. Među epizodama koje se nalaze u Ljetopisu najpoznatiji dio je legenda o Vladimiru i Kosari . Pop Dukljanin piše da se - pjevaju himne i pohvale u makedonskoj prijestonici Prespi. To je prvi pisani trag na ovom prostoru gdje se govori o crkvenom pjevanju u svjetovnom rukopisu. Dukljanin potvrđuje, da je u ranom srednjem vijeku najsvečaniji čin u crkvi obilježavan pjevanjem. Iz Dukljaninovog Ljetopisa saznajemo kako je zetski knez Stefan Vojislav pobijedio znatno nadmoćniju vizantijsku vojsku pomoću muzičkih instrumenata. “... Tu se, dakle, skupilo toliko mnoštvo ljudi da ih je skadarska ravnica jedva mogla primiti. Zatim, prešavši rijeku, stigoše u ravnicu grada Bara. Knez Ljutovid sa svojom vojskom stigne u Travuniju. Kralj Dobroslav, pak sa sinovima i svojom vojskom ostao je u Crmnici... Pošto je dozvao svojih pet sinova, reče im:’Vidite, predragi sinovi, da je velika grčka vojska, a mi smo u poređenju sa njima jako malobrojni i čini mi se da nijesmo nikako u stanju da im u borbi odolimo. Učinimo, dakle, ovako: neka dvojica od vas, Gojislav i Radosav ostanu, a vi ostala tri uzmite svaki po deset hitrih ljudi sa trubama i rogovima i popnite se na brda pa se po njihovim vrhovima tako porazmiještajte da Grci pomisle da su opkoljeni...”. Svetovne muzičke manifestacije u doba razvijenog feudalizma išle su razvojnim tokom kakav je odgovarao društvenom ustrojstvu i ekonomskoj moći države. U mnogo čemu oblici muzičkog života bili su slični onima u zapadnim zemljama, jer je i društveno-ekonomska struktura bila na istom stupnju. Od XIII vijeka naovamo, iz crkvenih knjiga saznajemo da se u pravoslavnim manastirima pjevalo jednoglasno na staroslovenskom jeziku. Narod je teško razumijevao te pjesme, pa se bogosluženje svodilo na deklamaciju umjesto na pjevanje. U crkvama, u kojima je služba obavljana po zapadnom obredu – katoličkom, trebalo je da se pjeva na latinskom jeziku. Melodika ovih pjesama nije odgovarala ljudima sa ovog prostora, a još manje latinski jezik. Ljetopis Popa Dukljanina

220

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Muzika u Crnoj Gori

Grčki istoričar Nikeforos Gregoras početkom XIV vijeka putujući kroz teško prohodne krajeve Balkana, zapisao je kako su mu pratioci pjevali “tragične pjesme” o slavnim podvizima junaka, što su svakako bile epske narodne pjesme. Dalje, navodi kako su planine odjekivale od njihove pjesme “kao da prate u horu i odgovaraju na ono što je otpjevano”. Ovo se može povezati sa još zadržanim pjevanjem planinaca “izglasa”. Prema ovom putopiscu, narod je “sirov i primitivan” i “stran mu je muzički ritam i sklad pobožnih himni”, ali “melodija koju izvođahu ne bijaše varvarska, već puna sklada, kao što su one miksolidijske i miksofrigijske, ali sasvim čobanske”. Gregoras je shvatio da se ovdašnje pjesme razlikuju od evropskog durskog i molskog sistema i pretpostavlja da su za osnovu uzimane starogrčke (antičke) ljestvice što je bilo tačno. Pored pjesama, na zabavama je upoznao “naročito raznovsna kola koja su izvodili mladi momci, a s njima i stariji ljudi. I ti zabavni prizori bijahu nam mnogo prijatniji...” Ove Gregorasove zabilješke govore o muzici u doba feudalizma, a koja je trajala dok je država bila samostalna.

Rukopis sa neumama

Minijatura iz XIV vijeka

MUZIKA

Dolaskom osvajača nastaje postupno odumiranje kulturnog života, koji je djelimično održavan, ali na drugi način, iza zidina ponekih manastira.

221

1

KRATKA ISTORIJA MUZIKE

Kolo Bokeljske mornarice

Prema predanju, igranje, kao dio crkvenog obreda prilikom proglašenja Svetog Tripuna za zaštitnika grada Kotora i njegove mornarice, dobija naziv Kolo svetog Tripuna ili Tripundansko kolo. Danas ga srijećemo pod nazivom Kolo Bokeljske mornarice ili Kolo Kotorske mornarice. Od davnina se izvodilo početkom februara pridružujući se obrednim svetkovinama karakterističnim i za druge narode srednjovjekovne Evrope. Ranije se Kolo izvodilo samo određenog datuma, a ne u drugim prilikama dok se danas izvodi pri svakoj značajnijoj proslavi. I danas ga igraju samo muškarci, kao što je bilo u starom i ranom srednjem vijeku. Svakako da je tokom vjekova došlo do mijenjanja koreografije Kola, no sačuvana je osnovna nit sve do danas. Na primjer, u završnom dijelu Kola javlja se kruženje koje neodoljivo podsjeća na prvobitno kruženje oko moštiju svetog Tripuna sa čijom se simbolikom ustanovljavala duhovna spona između živih i umrlog sveca od kojeg se očekivala milost i zaštita. Figura provlačenja ispod podignutih, lučno spojenih ruku, simbol je za plodnost i obnavljanje života, što je živi trag davno iščezlih molitvenih svečanosti. Drugi dominantan elemenat u izvođenju su figure “verige”, “sidro”, “vrtlog” itd. One dočaravaju svakodnevne aktivnosti mornara kao i život članova najstarije Bratovštine pomoraca na svijetu. 222

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Muzika u Crnoj Gori

Ne zna se da li je u početku Kolo bilo praćeno pjesmom ili instrumentalnom pratnjom, no sada se izvodi uz pratnju duvačkog orkestra. Prve orgulje postavljene su u Kotorskoj katedrali krajem XV vijeka (1488). Tada je bio jedan od rijetkih instrumenata te vrste koji se nalazio na istočnoj jadranskoj obali. Kotorske orgulje su bile među najsavršenijim konstrukcijama sa specifičnim otvorenim i reskim zvukom što je odlika starih instrumenata. Na izmaku srednjeg vijeka, najvažnije muzičke manifestacije u primorskim gradovima odvijale su se u katedrali pod okriljem crkve. Taj stari instrument nije sačuvan, ali su ostali arhivski podaci koji govore o njegovom postojanju. Iz Kotorske katedrale

PITANJA: 1. Najstarija poznata pravoslavna knjiga pisana u Crnoj Gori zove se (dopiši)_________________ _____________ . 2. Kotorski pomorci imaju svoju igru koja se zove (dopiši) ”Kolo______________________”

1. Kotor 2. Bijelo Polje 3. Bar

MUZIKA

3. Poveži tačne odgovore: A. “Ljetopis Popa Dukljanina” B. Prve orgulje C. “Miroslavljevo jevanđelje”

223

1

KRATKA ISTORIJA MUZIKE

MUZIKA OD XV DO XIX VIJEKA Sredinom XV vijeka Crna Gora pada pod osmansku vlast i tada ponovo dolazi do mijenjanja socijalno-ekonomskih prilika. Tek stvoreni gradovi lagano izumiru, jer se stanovništvo razbježalo u teže pristupačne krajeve. Tada, dok je trajalo ropstvo, uglavnom se tek sporadično održava patrijarhalna, tradicionalna umjetnost. Roditelji preuzimaju ulogu učitelja što je bio povod da se ljudi ponovo vraćaju svojim korijenima – folkloru. Najizraženiji vid stvaralaštva je epska poezija koja opjevava sjajnu prošlost naroda i njegovih junaka, dok napredak nalazimo u pojedinim formama narodne pjesme i igre.

U takvim prilikama gusle su bile neizbježni pratilac i podrška borcima protiv osmanske vlasti, kao i onim narodnim lutajućim pjevačima koji su, nastavljajući tradiciju skomraha, putovali po svijetu opjevajući tužnu sudbinu naroda i stvarajući pritom našu istorijsku epiku. Prema vizantijskim i arapskim izvorima iz vremena Osmanskog carstva, stanovnicima na prostoru današnje Crne Gore nijesu bili strani muzički instrumenti i imali su značajnu funkciju. Sviranje na guslama, dvojnicama i raznim vrstama udaraljki bilo je veoma rasprostranjeno, a smatra se da je izvođačka praksa vjerovatno bila svuda ista ili slična. Petar Lubarda: Guslar

Dolaskom Turaka jedan dio stanovništva prihvata islam. To je podarazumijevalo i da se prihvate brojni običaji koji nijesu samo religijskog karaktera. Muslimanski narod na ovim prostorima je ipak očuvao svoje autohtone običaje iz perioda prije islamizacije, kao i mnoge životne navike. Između ostalog, sačuvao je jezik i nije doživio asimilaciju. Takođe, u vrijeme kada su primali islam, običaji su bili veoma strogi, pa tako nijesu mogli pjevati druge pjesme osim onih koje služe u religijske svrhe. Za to vrijeme pravoslavna crkvena muzika je njegovana trajnije i sistematičnije, nego svjetovna, kao sastavni dio bogosluženja i drugih vjerskih obreda. U vrijeme potpune osmanske okupacije religiozna muzika se nije dalje razvijala, ni obnavljala novim elementima. Ona je stagnirala, zadržavajući se na osnovama koje je dala vizantijska muzika u svom najvišem srednjovjekovnom stadijumu. Originalno muzičko stvaranje i muzička pismenost postaju sve rjeđi i zato se muzička praksa u crkvi većinom svodi na pjevanje tekstova sa melodijama koje su slične nečem ranije stvorenom i utvrđenom. To je dovelo do većih improvizacija kod crkvenih pjevača – pojaca i do veće slobode u interpretaciji, a naročito unošenja elemenata narodne svjetovne pjesme u crkveni obred. Pisani trag o načinu pjevanja 224

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Muzika u Crnoj Gori

tada se sasvim izgubio, jer je sve “po sluhu” izvođeno i usmenim predanjem prenošeno. Kako se na prostoru Crne Gore folklor njegovao usmenom tradicijom dugo vjekova, to se slobodno može reći da je dostigao vrhunac u svakoj svojoj oblasti. Ali, prije svega treba razjasniti pojam – folkor. Naime, posljednjih godina se riječ folklor poistovjećuje sa narodnim pjesmama i igrama. Folklor ima daleko šire značenje i podrazumjeva duhovno narodno stvaralaštvo kao što je narodna književnost,

igra, muzika, gluma, slikarstvo itd. Riječju, to je narodna umjetnost. Prevod pojanja Kir Stefana

MUZIKA

U pojedinim djelovima primorja postojali su povoljniji uslovi za muzički život koji je u većoj mjeri bio kanalisan zapadnoevropskom muzikom. Ne samo da je Italija, kao susjed, uticala na razvoj muzičke kulture, već se dio Crnogorskog primorja nalazio više od tri vijeka pod neposrednom mletačkom vlašću. To je ostavilo pečat kako u društvenom životu, tako i u svim oblicima kulture. Iako tokom srednjeg vijeka nije bilo poznatih kompozitora na ovom području osjećali su se uticaji umjetničkih pravaca – renesanse i baroka u izvođačkoj praksi crkvene i svjetovne muzike. Tome su doprinijela i gostovanja italijanskih muzičara i glumaca koji su ponekad na priredbama angažovali i domaće izvođače. Kotor je u to vrijeme bio glavni muzički centar na području Boke Kotorske i održavao je kulturne veze sa Venecijom, ali i Dubrovnikom, jedinim slobodnim gradom na istočnoj jadranskoj obali i središtu razvoja renesansne umjetnosti u južnoslovenskim zemljama.

225

1

KRATKA ISTORIJA MUZIKE Jedan od veoma rijetkih stvaralaca sa ovog prostora koji se u to doba uspješno bavio muzičkom umjetnošću je budvanski pjesnik Krsto Ivanović. Živio je u Veneciji i napisao pet libreta (tekstova za operu) na koje su italijanski kompozitori druge polovine XVII vijeka pisali opere. One su izvođene u Italiji i Beču, dok u Crnoj Gori nijesu postojali uslovi da se izvede ni jedna opera, čak ni u djelovima. Bez obzira na to što nije komponovao, Ivanović je dobro poznavao ovu umjetničku vrstu i pritom pratio razvoj venecijanske opere pa je znao da se prilagodi zahtjevima kompozitora. Krajem XVIII i početkom XIX vijeka crnogorsko primorje potpada pod politički i kulturni uticaj francuskih osvajača. Francuzi 1810. godine podižu pozorišnu zgradu u Kotoru koja je imala više od 300 sjedišta, i to je prva kulturna ustanova ove vrste u Crnoj Gori. Od tada su u pozorištu priređivane predstave na francuskom i italijanskom jeziku. Predstave i koncerti su služili prvenstveno za zabavu zvaničnika i francuskih vojnika. Krsto Ivanović

Fotokopija Vialinog notnog zapisa

Kada je guverner Kotorske provincije pod francuskom okupacijom, Viala de Somijer, obilazio Lješansku nahiju, zapisao je:” Već pri ulasku u selo Bigovo očekivali su nas, pored naoružanih ljudi, popa i glavara, još dosta žena i đece sa kablicama mlijeka. Mislio sam da ću ispuniti običaj ako se poslužim jednim, međutim, nijesam se zadržao ni na drugom: trebalo je kušati svih pet. Moj im se postupak svidio i zapjevaše omiljenu pjesmu – Majka Maru preko mora zvala . Zatim smo ušli uz opšte veselje.” Na kraju izvještaja daje i notni tekst, kako kaže “originalne crnogorske narodne pjesme”. Dugo vremena je ovaj notni primjer važio kao prvi “melografski zapis”, ali riječ je o dubrovačkoj kontradanci koja ima isti naziv kao i navedena pjesma. 226

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Muzika u Crnoj Gori

Nakon Francuza, dolaskom Austrijanaca stanovništvu Boke Kotorske se nameću nove obaveze i drukčije kulturne vrijednosti. Austrijanci su preko umjetnosti isticali sopstveni nacionalni duh i propagirali ostvarenja svojih kompozitora. Veliku pažnju su poklanjali razvoju vojne muzike koja je korišćena za stvaranje borbenog duha, neophodnog u sukobima sa Crnogorcima i drugim, susjednim narodima. O tome govori odlomak iz romana “Uskok” književnika Sima Matavulja: “Krajem 1815. godine, na osvitak jednog maglovitog dana, na bedemu grada Kotora zatrubiše trube, zabubnjaše bubnjevi, zahoriše se njemačke komande i psovke. Ta graja, odjekuje kroz uske, krivudaste ulice kotorske, razbudi i zaplaši građane, te za tilji čas prozori se načičkaše glavama i počeše se ukrštati pitanja... Neki od građana reče: nije pobjegao princip jer čemu bi se ovđe skupljali? Biće najprije da je crnogorska vojska pod gradom.” To je vrijeme kada sve više dolaze strani istoričari, diplomate, književnici i drugi koji pišu o Crnoj Gori i njenim stanovnicima. Među njima je bio i P.A. Rovinski koji je nakon negativnih ocjena o pjesmama i pjevanju Crnogoraca, dao i potpuno suprotnu konstataciju: ”Kada su se na Cetinju pojavili prvi svirači i pjevači iz inostranstva, đeca su za njima ponavljala te tonove i potpuno tuđe melodije, češke, italijanske i druge, sa takvom preciznošću i elastičnošću u glasu, da se u njihovu muzikalnost ne može sumnjati.”

Muzička škola u Kotoru

MUZIKA

Viala de Somijer: Svečanost na Skadarskom jezeru

227

1

KRATKA ISTORIJA MUZIKE U radu iz crnogorske istorije, Fransoa Lenorman, arheolog i istoričar daje kratak opis pjesama koje su mu pjevali:”... junačke pjesme po formi su unekoliko slične pjesama u Ilijadi, a po oštrini i surovom izrazu na Nibelunglid (njemačke junačke pjesme). Ljubavne pjesme, koje izražavaju osjećanja, ne liče na lirske pjesme ni jednog drugog naroda... Nemaju prefinjenu galantnost trubadura iz Francuske, ni mistični zanos njemačkih minezengera (srednjovjekovni putujući zabavljači), ni vesele nježnosti starih engleskih pjesnika ... Takve, i sa izrazom grube veličine, one ostavljaju utisak bistrih jezera, opkoljenih i omeđenih sa svih strana strmim gudurama, kakve putnik može naći ponegdje u Crnoj Gori.” Češki pisac, Jozef Holeček, putujući Crnom Gorom zapaža da “Crnogorac igra uz pjevanje junačkih pjesama, zato se u ovoj igri tako raspali. O pokladama se igra cijelu noć. Sa svakom zabavom je spojeno pjevanje junačkih pjesama uz pratnju gusala. Svaki muškarac se u oboje dobro razumije, ali posebno pravo na gusle i junačke pjesme imaju slijepci... Publika je zahvalna – nijedan operski pjevač ne bi poželio ljepšu.”

Drugi Čeh, slikar i folklorista, Ludvik Kuba, prikazao je Crnu Goru na tri načina: tekstom, akvarelima i notama. Između ostalog, Kuba je harmonizovao 70 pjesama na svoj način, odnosno smještajući ih u dur – mol sistem. Kubina zasluga je što je ostavio jedan broj tačnih zapisa crnogorskih narodnih pjesama, opise pojedinaca sa kojima se upoznao i događaja u Crnoj Gori, kao i vrijedne crteže na kojima su motivi iz svakodnevnog života. Kada je riječ o pjesmama i pjevanju Crnogoraca, njegovu tvrdnju nauka će dokazati tek nakon dva vijeka:”Nažalost, vrlo malo smo obaviješteni o muzici tih vremena, da bi na osnovu toga mogli objasniti ovu pojavu. Baš zato ne treba odbacivati ovaj melos, već naprotiv, cijeniti. Možda će mu pripasti sasvim druga uloga: umjesto da mi njega objasnimo, on će osvijetliti naše nepotpuno znanje.”

Ludvik Kuba: Ulcinj

Umjetnička muzika u Crnoj Gori oživljava tek u XIX vijeku. Poslije Crnogorsko-turskog rata ili Veljeg rata (1876-78) na Berlinskom kongresu je definitivno priznata njena nezavisnost i tako su stvoreni uslovi za brži razvoj na svim poljima, pa i muzičkoj kulturi. Prvi počeci muzičkog razvoja vezuju se za osnivanje amaterskih ili diletantskih društava koja su veoma brzo počela da se organizuju u svim većim gradovima. Najstarije pjevačko društvo je “Jedinstvo” iz Kotora (1839), a inicijatori su pjevači koji su nepunu deceniju prije priredili program povodom sahrane Petra I Petrovića Njegoša. Zbog toga su, po povratku u Kotor, skoro svi članovi bili uhapšeni od austrijske vlasti. Prvi horovođa je bio Čeh Bureš koji je bio i kapelnik vojne muzike. U početku su pjevali isključivo crkvene pjesme po naređenju Austrijanaca, da bi kasnije proširili repertoar izvođenjem narodnog stvaralaštva. 228

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Muzika u Crnoj Gori

Nakon nepune tri decenije, Društvo osniva i orkestar kojim diriguje Jeronim Fioreli, orguljaš i kompozitor crkvene muzike i u zajedničkim nastupima sa horom izvodi djela južnoslovenskih i evropskih kompozitora. Ubrzo se osniva i pozorišna grupa koja 1869. izvodi “Kir Janju” J. S. Popovića. Na gostovanju u dvorani Djevojačkog instituta na Cetinju “Jedinstvo” je izvelo operetu “Uskrsnuće” Antona Šulca. Tokom jednovjekovnog postojanja društva, na mjestu kapelnika se smjenjivao veliki broj muzičara: Niko Čučak, kompozitor – amater, autor manjih muzičkih oblika, a Špiro Jovović (takođe amater)je pisao na stihove Ljube Nenadovića itd. Špiro Ognjenović je komponovao rodoljubive pjesme, pa čak i na Njegoševe stihove iz “Gorskog vijenca”. Pisao je i muziku za dramu “Balkanska carica” i druge kompozicije koje je posvetio crnogorskom dvoru. Njegovu kompoziciju “Crnogorka” (koncertna polka) obradio je u XX vijeku poznati kompozitor Dušan Skovran. Ognjenovićev savremenik, Simo Matavulj, piše:”...Špiro Ognjenović (Đorđe), nekad trgovac kotorski, poslije činovnik Ministarstva finansija, bješe kompozitor, razumije se samouk i diletant. Ispričao sam negdje u ovim “Bilješkama” kako u ono vrijeme propjeva ministarstvo finansija, koje izdašnije izdavaše stihove nego novce, a sad, evo doznajte da je ono imalo i svoga muzičara!” Iako nije bio školovan muzičar, Ognjenović je kao dirigent, kompozitor i organizator, dao značajan doprinos razvoju muzičke kulture.

Kotorska Građanska muzika

MUZIKA

Za “Jedinstvo” je vezano i ime Jelisavete Popović, prve žene-kompozitorke u Crnoj Gori. Iz Kotora je otišla u Odesu na muzičke studije, ali je i dalje održavala vezu sa rodnim gradom kome je posvetila skoro svo stvaralaštvo. Poznati su njeni horovi “Ja ljubim” i “Tražiš li” rodoljubivog karaktera u romantičarskom zanosu, popularnom stvaralačkom maniru tog vremena.

229

1

KRATKA ISTORIJA MUZIKE U četvrtoj deceniji XIX vijeka u Kotoru se osniva prvi duvački orkestar pod imenom “Građanska glazba grada Kotora”. Na brojnim nastupima izvodile su se narodne melodije koje je kasnije austrijska vlast zabranila, pa je čak promijenila ime orkestra u “Orkestar narodne straže”. U takvim okolnostima promijenjen je repertoar pa su narodne pjesme zamijenjene austrijskom himnom i vojničkim marševima. Početak muzičkog obrazovanja u Kotoru datira od 1866. godine kada je otvorena prva privatna muzička škola. Osnivač je bio kompozitor i orguljaš u katedrali Svetog Tripuna – Jeronim Fioreli, doseljenik sa ostrva Cresa (Hrvatska). Po pozivu iz Trsta (Italija) dolazi, za dirigenta “Građanske muzike”, Dionizije de Sarno – San Đorđo (1856-1937), školovani muzičar. Bio je dirigent, muzički pedagog, organizator i folklorista. Tokom šestogodišnjeg boravka u Kotoru ostavio je značajan trag na svim poljima muzičke djelatnosti. Pisao je i opere od kojih mu je najpoznatija “Bakanska carica”, prva crnogorska opera, na tekst knjaza Nikole I Petrovića. Ovo djelo je štampano (1891) u klavirskom izvodu i sačuvano, da bi 2008. godine bilo orkestrirano i izvedeno premijerno na Cetinju. Partiture druge dvije opere ovog autora su izgubljene. Iako nije koristio elemente crnogorskog muzičkog folklora, umnogome je doprinio razvoju crnogorske nacionalne kulture.

Iz Balkanske carice

U zbirci narodnog pjevanja iz Boke Kotorske nalazi se i jedna narodna muzička tvorevina – bugarštica, veoma starog oblika narodnog stvaralaštva, koju je San Đorđo zabilježio i tako sačuvao od zaborava. Taj zapis sadrži originalnu narodnu melodiju na stihove peraškog pjesnika Ivana Krušale koje je sastavio povodom turskog napada na Perast 1654. godine. Stihovi su u trinaestercu koji, sem tematskog sadržaja, odgovaraju u potpunosti tipu bugarštice. Prije njega, Italijan Luiđi Riči (1854) zabilježio je note navedene narodne pjesme. Francuski književnik Žerar de Nerval napisao je 1846. godine libreto za komičnu operu “Montenegrins” (“Crnogorci”), a belgijski kompozitor Arman Mari Limanander – partituru. Već 1849. godine ova opera je doživjela premijeru u pariškom Nacionalnom pozorištu. 2 230

CRNAA GORA CR GORRA MO MOJA JJAA PPOSTOJBINA OSTO OS T JBINNA Mu Muzika Muzi zizika ka u Crnoj Crn rnoj o Gor oj Goriri

Sa izuzetkom Cetinja, muzička kultura u centralnom i sjevernom dijelu Crne Gore se sporije razvijala u odnosu na Boku Kotorsku. Razloga je bilo više, a bitno je da do druge polovine XIX vijeka nije poklanjana dovoljna pažnja kulturnom uzdizanju ostalih sredina u Crnoj Gori. Osnivanjem Cetinjske čitaonice (1868) knjaz Nikola pravi snažan zaokret na polju kulture. Nakon tri godine pri Čitaonici je osnovano Pjevačko društvo sa ciljem da njeguje horsko pjevanje koje se temeljilo na narodnom stvaralaštvu i time isticalo nacionalni duh. Prvi dirigent je bio Anton Šulc koji je u početku radio sa dvadesetak pjevača. Na proslavi 400 godina Cetinja (1885) otvoren je Zetski dom, čime je daleko intenzivniji rad i godinama se na tom mjestu održavaju razne predstave i zabave. Pred kraj vijeka dolazi do ujedinjenja sa društvom “Gorski vijenac” koje je njegovalo muzičku i fizičku kulturu.

Djevojački Djev Dj ojjački čki institut institut i

Djevojački institut na Cetinju je otvoren (1869) kako bi zajedno sa klasičnom gimnazijom (1885) stvorio povoljnije uslove za ubrzaniji razvoj kulturno-prosvjetne djelatnosti. Dosta pažnje je poklanjao muzičkom obrazovanju svojih štićenica. Predmete horskog pjevanja, muzičke teorije, violine i klavira držali su češki profesori: Ida Hofman, Anton Šulc i Robert Tolinger. Oni su se, pored pedagoške djelatnosti, bavili koncertiranjem i komponovanjem. PITANJA:

MUZIKA

1. Prva žena – kompozitor u Crnoj Gori zvala se Jelisaveta (dopiši)______________________ 2. Dionizije de Sarno – San Đorđo napisao je prvu _________ koja se zove “____________ _________________”. (dopiši odgovore) 3. U kom crnogorskom gradu je osnovan Djevojački institut? (napiši)___________________

23 231

1

KRATKA ISTORIJA MUZIKE PROFESIONALNI MUZIČARI I ANSAMBLI Robert Tolinger je tokom sedmogodišnjeg boravka napisao veći broj vokalnih i vokalno-instrumentalnih djela. Anton Šulc, kompozitor manjih oblika, napisao je i jednu operetu, a autor je i prve crnogorske himne “Ubavoj nam Crnoj Gori”. Veoma značajno za taj period je osnivanje prvog profesionalnog instrumentalnog ansambla – Crnogorske vojne muzike (1871) na čijem čelu je bio Anton Šulc. Pripreme su počele ranije na inicijativu knjaza Nikole koji je, po ugledu na evropske države, želio da stvori vojsku i vojni orkestar.

Robert Tolinger

Naslovna strana horske kompozicije

Mirko Petrović

Crnogorski vladari posvećivali su posebnu pažnju muzičkoj kulturi. Kada je riječ o vojnom orkestru, srazmjerno budžetu koji je imala država Crna Gora, knjaz Nikola je izdvajao najviše sredstava za ovaj ansambl. On je naredio 1875. godine da se sašiju uniforme za muzičare koje su bile po ugledu na najreprezentativnije vojne orkestre u Evropi. Pored knjaza Nikole istakao se i njegov sin, knjaz Mirko Petrović (1879-1918). Osnovna znanja iz teorije muzike i sviranja klavira stekao je od Roberta Tolingera a kasnije se zainteresovao za stvaranje. Pisao je u romantičarskom stilu što je odgovaralo opštem duhu i raspoloženju tog vremena. Za njega su govorili da je “dvorski kompozitor” s obzirom na to da je pisao prevashodno za potrebe Crnogorskog dvora i Vojne muzike; Ferdinand-marš, Mali proljećni cvijetak, Izgubljena sreća itd. Djela su mu štampana u Rimu (Italija) i Lajpcigu (Njemačka).

232

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Muzika u Crnoj Gori

Uspostavljena je čvrsta saradnja sa češkim profesionalnim muzičarima koji su rado dolazili u Crnu Goru i najčešće bili gosti dvora. U znak prijateljstva komponovana su mnoga djela, a među njima i opera “Černohorci” (“Crnogorci”) českog kompozitora Karla Bendla koja je premijerno izvedena 1881. godine povodom otvaranja češkog Narodnog pozorišta u Pragu i tom prilikom nagrađena. Interesantno je da je libreto napisao Jozef Otokar Veslek, porijeklom iz Herceg Novog, a kostime uradio Jaroslav Čermak (slikar), koji je tokom boravka u Crnoj Gori ostvario značajna likovna ostvarenja. Opera sadrži obilje motiva iz crnogorskog muzičkog folklora. Druga crnogorska vojna muzika osniva se u Podgorici 1889. godine i za dirigenta se postavlja František (Franjo) Vimer. Ovaj dirigent je bio veoma popularan, pa se u narodu govorilo “da uči za Vimera” što je značilo - da pohađa školu za vojnog muzičara. Pored rada sa orkestrom, bavio se i pedagoškim radom. Njegovom zaslugom, na dalje školovanje u Češku je otišlo dvadesetak talentovanih Crnogoraca, a među njima: Jovan Milošević, koji će kasnije biti inicijator za osnivanje prve muzičke škole na Cetinju i njen prvi direktor, Aleksa Ivanović, budući dirigent i drugi. Za razliku od prethodnog, ovaj orkestar je imao znatno širi repertoar sa zahtjevnijim kompozicijama. Tako, na primjer, tvrdi se da je u vrijeme balkanskih ratova na frontu ispred Skadra, Crnogorska vojna muzika svirala “U boj” hrvatskog kompozitora Ivana Zajca. I Vimer je komponovao prvenstveno za potrebe vojnog orkestra: Paradni marš, Danilov marš, Lajhtenberg marš itd. Pisao je i druge, kraće forme namijenjene članovima knjaževe porodice.

Jovan Ivanišević

Na muzičkoj sceni se pojavljuje i prvi školovani crnogorski kompozitor Jovan Ivanišević (1860-1889). Studirao je u Pragu, ali je njegovu karijeru prerano prekinula smrt odmah nakon položenog završnog ispita na konzervatorijumu. Bio je kompozitor snažnih stvaralačkih mogućnosti, a u djelima se prepoznaju elementi poznog romantizma. Pretežno je pisao horske kompozicije “Laku noć”, “Plamen”, “Opelo” i dr., kao i solo-pjesme od kojih se ističe ciklus “Ljubičice”.

MUZIKA

Vojni orkestar

233

1

KRATKA ISTORIJA MUZIKE Pred kraj XIX vijeka radom je počelo Kulturno društvo Čitaonice koje je imalo dramsku sekciju, grupu pjevača i soliste, a pratio ih je mandolinski orkestar. Kada je prestala djelatnost ovog društva njegovi članovi su se uključili u rad prvog podgoričkog pjevačkog društva “Branko” (1892). Pored mješovitog hora, postojao je i tamburaški orkestar i salonski gudački sastav, a radila je i dramska sekcija. U okviru društva, između dva svjetska rata, osnovana je i Muzička škola. Dirigenti su bili: Savo Čubranović i Ilija Zlatičanin koji su njegovali obrade narodnih pjesama u vokalno-instrumentalnom izvođenju. Potom slijede podgorička društva: Zanatlijski orkestar, Muslimansko društvo “Napredak”, Kulturno-umjetničko društvo “Njegoš”, Omladinska bleh muzika, Muslimansko društvo “Gajret” itd.

Drustvo D t G Gajret j t

Nekoliko godina kasnije (1898) osniva se u Nikšiću pjevačko društvo “Zahumlje”. Za uspješan rad je bio zaslužan dirigent Niko Ivanković, austrijski oficir koji je prebjegao iz Austrougarske u Crnu Goru. Muzička kultura je nesumnjivo napredovala o čemu svjedoče i zapisi stranaca koji su dolazili u Crnu Goru. O tome, u članku “Velika cetinjska svečanost” piše grčki vicekonzul Aleksandros Leonardos: ” ...Uoči praznika Svetih apostola dolaze, sakupljajući se u maloj prijestonici Crne Gore – Cetinju, većinom pješice, čak iz najudaljenijih krajeva Crne Gore, oko 6 – 7 hiljada ljudi, žena i djece – Crnogoraca, Albanaca i muslimana, jedni da bi se poklonili Svetom Petru, a drugi radi vašara... I tako, u cijelom gradu, uoči vašara, otpočinje opšte veselje sa himnama, uzvicima, igrama uz pratnju gusala, a obilno se troši vino i barut, jer ovaj borbeni narod ne može da zamisli veselje bez neprestanog pucanja. Ali se najbolje kolo izvodi ispred dvora, sa čijeg balkona kneževa porodica posmatra igrače... A kada se najprije igračicama, a potom većem dijelu prisutne mase u bašti ponudi pivo i vino u izobilju, za momenat prestaje nacionalno oro, a malo zatim evropska muzika, prispjela radi vašara iz Kotora, počinje svirati najprije fragmente, melodrame, a zatim evropske igre... Tada narod posmatra s velikom radoznalošću i podsmjehom evropske igre. A naročito mu se sviđa da gleda kada se igra kadril. Kako mislite da nazivaju valcer? “Igra grljenja”. A zar nije takva?...” 234

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Muzika u Crnoj Gori

Nakon Prvog svjetskog rata u Crnoj Gori djeluju profesionalni muzičari od kojih se ističu: Aleksa Ivanović (1888-1940), dirigent i osnivač brojnih društava u Podgorici; Antun Homen (1906-1989), ogruljaš, dirigent i autor većeg broja horskih kompozicija; Vida Matjan (1896-1993) pretežno autorka scenske muzike za djecu, muzički pedagog i folkorista; Tripo Tomas (1885-1975) je bio kapelnik i kompozitor čija se djela i danas izvode i rado slušaju. Među njima je i Jovan Milošević (18951959), horovođa i kapelnik Vojnog orkestra i prvi folklorista koji je zabilježio više od 150 crnogorskih narodnih pjesama. Bio je nastavnik prve Muzičke škole na Cetinju, osnovane 1932. godine. Kao njen direktor, preuzeo je vrlo odgovoran i složen zadatak s obzirom da je opšte muzičko obrazovanje građana bilo na dosta niskom stupnju. PITANJA: 1.___________________________ je prvi profesionalni instrumentalni ansambl u Crnoj Gori osnovan 1871. godine (dopiši) 2. Ko se bavio komponovanjem (zaokruži tačan odgovor) A. Vasilije Petrović Njegoš B. Petar I Petrović Njegoš C. Mirko Petrović Njegoš D. Danilo Petrović Njegoš

MUZIKA

3. Prvi crnogorski kompozitor________________________________studirao je u Pragu.

235

1

KRATKA ISTORIJA MUZIKE DVADESETI VIJEK I NAJMLAĐE GENERACIJE MUZIČARA U to vrijeme crnogorski kompozitori djelovali su i u ddrugim sredinama sa razvijenom muzičkom tradicijom: IIvan v Brkanović – Zagreb, Ljubomir Branđolica – Skoplje itd. Svi crnogorski kompozitori uglavnom su bili upp ooznati sa stilovima tadašnje evropske muzike.

Cetinje 1900

Kotor i Cetinje nijesu bili jedini koji su održavali koncerte K uumjetničke muzike. Njima su se priključili i drugi gradovi. O tome piše crnogorski književnik Simo Šobajić: “Na ssokolskom o koncertu u Podgorici 1936. godine na podijum iizlaze z dva mlada gospodina u savršenom smokingu. Proggramska tačka iz njemačke klasične literature koju su izveli, na klaviru i violini, bila je izvedena sa tolikom muzičkom n pprefinjenošću i preciznošću da sam se zainteresovao odakle su ‘došli’ ovi umjetnici. Odgovor je bio – Onaj pijanista je rođeni Kuč sa Koma, a violinista je iz Bjelopavlića”. ro Tokom Narodnooslobodilačke borbe (1941-1945) značajT nu ulogu imala je Bokeška brigada koju su sačinjavali n vvećinom muzičari iz Boke Kotorske. Ona se pored učešća u borbi uvijek pojavljivala da uveliča narodne svečanosti i ppodržavala je borbeni duh naroda koji je proživljavao teško vvrijeme okupacije.

Orkestar Bokeške brigade

U Jugoslaviji i čitavoj Evropi još je bjesnio rat, a na Cetinju je počeo da se emituje program Radio Cetinja. in U Ubrzo u ovoj radio-stanici počeli su radom profesionalni muzički ansambli i to u punom sastavu: simfonijski orkem st star, narodni orkestar, zabavni orkestar, mješoviti hor i vvokalni solisti.

Veliki preokret u razvoju muzičke kulture dolazi nakon Drugog svjetskog rata. Otvara se više škola, fakulteta, kulturnih i drugih ustanova. Posebna pažnja se ukazivala muzičkoj umjetnosti i odmah se počelo sa otvaranjem škola za osnovno muzičko obrazovanje kako bi se što prije dobili profesionalni muzičari. Nastavnika nije bilo u dovoljnom broju, pa je tek u januaru 1947. godine osnovana prva Državna muzička škola na Cetinju, potom u Kotoru, a iste godine i u Podgorici. Naredne godine u Nikšiću, Herceg Novom i Pljevljima. Od tada, muzičko obrazovanje je u stalnom usponu; osniva se Srednja muzička škola na Cetinju, koja prelazi u Kotor, a potom se otvara i u Podgorici. Muzička akademija na Cetinju otvorena je 1980. godine. Sada u Crnoj Gori ima 15 škola za osnovno muzičko obrazovanje, tri srednje muzičke škole i dvije baletske škole. Osnivanjem muzičkih škola posljednjih decenija nije se htjelo samo obezbijediti djeci muzičko obrazovanje, već su te ustanove postale centri muzičke kulture u svojim sredinama, kao što je bijelopoljska, kolašinska i druge škole. 236

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Muzika u Crnoj Gori

Posebno je značajno osnivanje Škole za osnovno muzičko obrazovanje u Ulcinju, koja organizuje veoma zapažene koncerte, dovodeći umjetnike iz Austrije, Slovenije, Hrvatske, Albanije, sa Kosova itd. Učenice i učenici baletskih škola osvajaju nagrade na prestižnim takmičenjima u Rusiji, Ukrajini, Bugarskoj... Sa radom je počeo 2006. godine Muzički centar Crne Gore u Podgorici u čijem se sastavu nalazi Simfonijski orkestar, a koji je čestim nastupima znatno obogatio koncertne sezone posljednjih godina u Podgorici i ostalim gradovima Crne Gore. U poslijeratnom periodu sve više se izvode kompozicije domaćih autora koji su studije završavali u muzičkim centrima tadašnje Jugoslavije i zapadne Evrope. Među prvima se ističe Ilija Lakešić (19081973) koji se nakon studija usavršavao u Rimu. Pisao je orkestarske, kamerne i vokalno-instrumentalne kompozicije. Njegova Simfonija u G-duru je prvo simfonijsko djelo nastalo u Crnoj Gori (1951).

Lakešić

Ivanović

Tamindžić

Iz plejade tih prvih stvaralaca je i Cvjetko Ivanović (1929-1994), sin dirigenta Alekse Ivanovića, koji se usavršavao u Salcburgu (Austrija) i Rimu (Italija). Prvi je dirigent obnovljenog Simfonijskog orkestra Radija Crne Gore. Pored dirigovanja, Ivanović se bavio i komponovanjem za različite vokalno-instrumentalne i instrumentalne ansamble. Osnovao je festival “Dani muzike” koji je okupljao vrhunske instrumentalne soliste, kamerne ansamble i orkestre iz tadašnje Jugoslavije.

Udruženje kompozitora Crne Gore osnovano je 1969. godine danas ima više od preko stotinu članova, a koji se bave različitim vrstama muzike: Z. Baban, S. Bučevac, D. Božović, M. Bošković, S. Gačević, Z. Đuranović, S. Jerkov, S. Knezović, S. Kovačević, Ž. Mirković, N. Pejović, L. Đokaj, M. Rogošić, M. Serhatlić i mnogi drugi.

MUZIKA

Najplodniji crnogorski kompozitor je Borislav (Boro) Tamindžić (1932-1992). Prvi je u crnogorsku umjetničku muziku unio tekovine radikalnih muzičkih struja. Umjetnik bogate inspiracije, Tamindžić je izgradio poseban stil koji se odlikuje bogatim harmonijama, nemirnim melodijskim linijama, živim ritmom i blistavom instrumentacijom. Crnogorsku muzičku tradiciju je tretirao kroz svoje kompozicije na besprijekoran način i bez romantičarske sladunjavosti. Komponovao je skoro sve muzičke forme, od pjesama za djecu do kantata i oratorijuma. Pisao je scensku muziku i muziku za filmove: “Jovana Lukina”, “Čudo neviđeno”, “Beštije” itd. Operu “Šćepan Mali” nije stigao da završi.

237

1

KRATKA ISTORIJA MUZIKE P Posljednjih pola vijeka u Crnoj Gori postoji konttinuitet razvoja reproduktivne muzike kod nas bbilo da su narodni pjevači, svirači i igrači, amateerski solisti i ansambli, ili profesionalni muzičari. SSvako od njih, sa više ili manje uspjeha, davao je zznačajan doprinos sveopštem muzičkom razvvoju. Njihova nastojanja su urodila plodom, pa sse sada veći broj mladih opredjeljuje za bavljenje m muzikom. Među njima ima dosta uspješnih proffesionalaca koji su se već dokazali na mnogim zznačajnim svjetskim takmičenjima, festivalima, ooperskim kućama... Među najuspješnije iz starije generacije reproM dduktivnih umjetnika izdvajamo: Darinku Matić - Marović – dirigenticu, Olgu Milošević i Vjeru Miranović, operske pjevačice, Tripa Simonutija i M Vili V Ferdinandija, violiniste, Aleksu Asanovića violončelistu i dr. v Nikčević i Bulatović

Mladi reproduktivni umjetnici u Crnoj Gori kao vrsni instrumentalisti i pedagozi, već su osvojili brojne nagrade i laskava priznanja u inostranstvu: Boris Kraljević – pijanista, Srđan Bulatović – gitarista, Igor Perazić – violončelista, Roman Simović – violinista, Predrag Janković – harmonikaš itd. U svim većim crnogorskim gradovima održavaju se muzički festivali. U Bijelom Polju se održavaju “Ljetnje večeri muzike” (umjetničke) i “Festival tamburaških orkestara” koji okuplja ansamble iz raznih zemalja Balkana i Mediterana. U Rožajama se održavaju dva festivala, dječji i omladinski - “Zlatna pahulja” i “Zlatna staza”. U Budvi “Grad teatar” i u Baru “Barski ljetopis” multimedijalni su festivali, a već tradicionalno, daleko poznati van granica su festivali zabavne muzike u Budvi “Pjesma Mediterana” i Herceg Novom “Sunčane skale”. Perast svake godine okuplja najbolje klape iz Crne Gore i Mediterana, a u tom gradu održava se i festival umjetničke muzike “Ars musica antiqua”. Festivalski gradovi su još Podgorica, Nikšić, Pljevalja... PITANJA: 1. Dok je trajao Drugi svjetski rat emitovao se radio-program na: (zaokruži tačan odgovor) A. Radio Zagrebu B. Radio Cetinju C. Radio Beogradu 2. Ima li Crna Gora Muzičku akademiju? (zaokruži tačan odgovor) DA NE 3. Poveži mjesta sa festivalima: A. Budva 1. “Festival tamburaških orkestara” B. Rožaje 2. “Barski ljetopis” C. Bijelo Polje 3. “Pjesma Mediterana” D. Bar 4. “Zlatna pahulja”

238

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Muzika u Crnoj Gori

NARODNA MUZIKA

2

Proučavanjem muzičkog folklora u Crnoj Gori bavio se veoma mali broj stručnjaka, pa je malo dokumenata na osnovu kojih bi se mogli izvući definitivni zaključci. Čak i ono što je ostalo zapisano predstavlja problem zato što su iznešena zapažanja dosta negativno uticala na formiranje mišljenja o muzičkom folkloru u Crnoj Gori. Te negativne ocjene rezultirale su stavom da “Crnogorci nijesu muzikalni”, ili kako se češće u narodu kaže “nemaju sluha”.

PJESME I PJEVANJE CRNOGORACA Narodno pjevanje i pjesme koje danas srijećemo u Crnoj Gori spadaju u najstarije u Evropi, a izrazita autohtonost je jedna od glavnih odlika. Bez obzira na to što su urbanizacija i savremeni uslovi života prodrli u sve krajeve Crne Gore, narodna muzička tradicija i dalje odolijeva pritiscima modernizacije. Crnogorski muzički folklor, a u odnosu na folklor drugih evropskih zemalja je specifičan, a to se u najvećoj mjeri odnosi na narodne pjesme i igre

Vjeruj mala Pavino Polje Zapis S. Jerkov

=126

6

(E)Vje - ruj

vje - ruj

ma - la

ma - la

(e)moj dra - ga - ne

vje - ruj

ma - la

moj dra - ga - ne

U Crnoj Gori danas se ne pjeva toliko različitih pjesama koliko narod zna. Najčešće se pjeva nekoliko pjesama koje su popularne u određenom kraju. Etnomuzikolozi i folkloristi, ako nijesu bili iz Crne Gore, tokom sakupljanja pjesama pravili su nenamjerne greške u zapisivanju, jer su se narodni pjevači trudili da im “ugode” tako što će pjevati pjesme iz drugog kraja pa i druge države. Pjevači su smatrali da će biti pohvaljeni zbog poznavanja (pjevanja) većeg broja pjesama, što je dovodilo do pogrešnih zaključaka kao, na primjer, da je neki narod živio u tom kraju, pa su zato i pjesme njihove prisutne.

MUZIKA

Broj pjesama tematski vezan za djecu je neznatan, te su od malena slušala pjesme sa istorijskim sadržajem ili sa temama iz svakodnevnog zivota. U selu Smriječno (Piva) djetetu se pjeva uspavanka čiji je tekst veoma neobičan. Ni najstariji mještani nijesu znali njegovo porijeklo, jer stihovi pripadaju krugu takozvanih vučarskih pjesama. Riječ je o gotovo iščezlom običaju zaštite od vukova (“Cu, cu Mile”).

239

2

NARODNA MUZIKA Cu,cu Mile Piva Zapis S.Jerkov

=60

Cu, vuc'

cu ti

Mi maj

-

le ku

na za

-

ko ko

-

nju, lju.

Dugo se smatralo da stanovnici Primorja od davnina pjevaju drukčije u odnosu na one iz kontinentalnog dijela, odnosno da su “muzikalniji”. Istina je, kada se izvode izvorne pjesme, u potpunosti su iste kao i u drugim krajevima Crne Gore. Ali, ako se pjeva klapska pjesma, onda je to poseban način izvođenja. Grupe, uglavnom muške, koje višeglasno i na specifičan način, bez instrumentalne pratnje, izvode primorske narodne i gradske pjesme nazivamo – klape. “Jadran”, “Bokeljski mornari”, “Stari kapetan” su samo jedan mali broj navednih klapa, a ima ih u skoro svim mjestima na crnogorskoj obali. Uzori su im bile klape iz Dalmacije, koje su po kvalitetu obrade i interpretacije pjesama dostigle vrhunac. U crnogorskim gradovima udaljenim od Primorja, pjevaju se starogradske pjesme. Njih izvode muške, ženske ili mješovite grupe. Kod tih pjesama se znaju autori (kompozitor i tekstopisac) pjesme, ali pretežno samo aranžer (obrađivač melodije za grupno pjevanje). Ove pjesme, za razliku od klapa, češće se izvode uz pratnju instrumenata. Poznati sastavi su “Pljevaljski tamburaši”, bjelopoljski “Limski biseri”, podgorički “Assa voce” i “Zvuci sa Ribnice” itd.

Moj pendžeru Podgorica Zapis S.Jerkov

=80

Moj pen - dže - ru

ih,haj,

haj,

moj pen - dže - ru

ih, haj,

5

moj

240

pen

-

dže

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Muzika u Crnoj Gori

-

ru

moj gor - ki

če -

me

-

ru.

haj,

NARODNO MUZIČKO STVARALAŠTVO MUSLIMANA/BOŠNJAKA Muzički folklor Bošnjaka/Muslimana u Crnoj Gori nema sistematizovanog etnomuzikološkog materijala koji bi poslužio folkloristima da izvedu određene zaključke o njihovim pjesmama. Jedina opsežnija publikacija iz ove oblasti su zapisi etnomuzikologa M. A. Vasiljevića kome je narodni pjevač Hamdija Šahinpašić iz Pljevalja otpjevao 300 pjesama. Nažalost, ta zbirka je objavljena prije pola vijeka samo u Rusiji (u svega 500 primjeraka) i do danas nije ponovljeno izdanje. Mali broj etnomuzikologa koji su se bavili crnogorskim narodnim pjesmama, rijetko kada su zapisivali i neku bošnjačku/muslimansku pjesmu. Te pjesme nijesu posebno izdvojene niti analizirane, već se nalaze u grupi sa ostalim crnogorskim pjesmama i prepoznajemo ih po imenima kazivača, tekstu i melodiji. Od svih folklorista sakupilo se sedamdesetak originalnih pjesama Bošnjaka/ Muslimana iz Crne Gore.

Muslimanke iz Gusinja

MUZIKA

Narodne pjesme koje su analizirane pripadaju starijoj seoskoj i malovaroškoj tradiciji, dakle one koje nijesu nastale pod uticajem novih stremljenja u ovoj populaciji. Takođe nijesu uzete u obzir pjesme iz drugih krajeva i država (Bosne, Srbije...) koje Bošnjaci/Muslimani u Crnoj Gori takođe pjevaju u određenim prilikama.

241

2

NARODNA MUZIKA Aj,utli butli Bijelo Polje Zapis M.A.Vasiljević

=86

Aj,

ut - li

but

-

li

u

dvor

u -

da

-

4

ri

-

še,

u

dvor

u

-

da -

ri

-

še.

Vrani se konji igraju Podgorica Zapis S.Jerkov

=65

Vra - ni

se

ko - nji

ig

-

ra

-

ju,

ko - nji

i

hej

4

vra

-

ni

se

-

gra

-

ju.

Ritmička cjelina često se ne poklapa sa misaonom; granice ritmičkih i logičkih cjelina nijesu uvijek iste. U stihu srijećemo stope sa akcentom na prvom slogu, pa zato je trohejski raspored akcenata tipična osobina narodnog stiha sa ovog geografskog prostora. U tom smislu nije čudno što nema melodijskog primjera sa uzmahom ili predtaktom kao ni obrnutopunktirani ritam inače često primjenjivan u orijentalnoj muzici. Tonalna osnova je u istoj ljestvici kao i crnogorske narodne pjesme. Pritom treba imati u vidu da orijentalna ljestvica na ovom prostoru ima osobeni karakter kome nije nađena analogija ni kod jednog muslimanskog naroda. Ta osobenost se najbolje uočava u pjesmama jer završavaju na dominanti (petom stupnju ljestvice). Relativno mali intervalski obim melodija usavršio se na drugoj strani; dobio je naknadu u metrici i metričkim strukturama. Možemo zaključiti da je melodija siromašnija u velikom obimu, ali je znatno bogatija u unutrašnjim raznovrsnostima tih malih ambitusa. Poznato je da melizmi imaju organsko, funkcionalno značenje, a ornamenti su tonske formule dodate glavnim, a ponekad i sporednim tonovima. U pojedinim krajevima (Gusinje, Plav, Rožaje) kod starije seoske tradicije, primjećijemo manje melizama, pa čak i njihovo odsustvo. Sa manjim brojem melizama su i pojedine podgoričke pjesme, a u prosjeku najmanje ih ima u primorskim mjestima u kojima žive Bošnjaci/Muslimani. Nasuprot njima, u Pljevljima je orijentalno šaranje daleko bogatije što je posljedica uticaja iz Bosne.

242

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Muzika u Crnoj Gori


  
 "  ' =150-160

"$ $'+ '! (")+

A XIII (4)

(5)






  




    

3

4-6; 5

(3)

4






5







!

B XIII (4)














6 (4)










7

 8-1. (d)

(3)








 



Malo poznata je činjenica da u pjevanju Crnogoraca, u Vasojevićima, ima melizama u većem broju nego što bi se očekivalo, i to kod čobanskih pjesama (“čobanska ornamentika”). To nije uticaj orijentalizacije, već je to čobanska upjevanost ili “čobanski virtuozitet”. Gradska (malovaroška) i seoska tradicija razlikuju se u samoj tehnici interpretacije. Za razliku od pjevača na selu, u gradu se uglavnom pjeva u kući, gdje se postepeno pjevač navikao na tiše pjevanje i došao do spoznaje ljepote tona koja se zasniva na boji postignutoj u povoljnim rezonatorskim uslovima. Ako tome dodamo žičani instrument (na primjer - tamburu) na kome se može proizvesti jača dinamika, onda je jasna razlika između čobanske i gradske pjesme. Među najvažnije primjere čiste ili “prave lirike” spada sevdalinka, pjesma ljubavi i čežnje. Pjeva se na dva načina: svaka pjesma ima svoju melodiju ili se pjeva veliki broj tekstova na jedan ustaljeni napjev. PITANJA:

2. Poveži pjevanje sa njegovim mjestom nastanka: A. Pjevanje čobana 1. Primorje B. Starogradsko pjevanje 2. Planina C. Pjevanje klape 3. Grad

MUZIKA

1. Glavne karakteristike crnogorskih pjesama su: (zaokruži tačne odgovore) A. Jednoglasne pjesme B. Višeglasne pjesme C. Melodija širokog obima D. Melodija uskog obima E. Pjevanje uz gusle F. Pjevanje uz tamburu

243

2

NARODNA MUZIKA MUZIČKI FOLKLOR ALBANACA U CRNOJ GORI Albanci se odlikuju izrazitom muzikalnošću, koja je posljednjih deA cenija dosta zapuštena kod mlađeg naraštaja s obzirom na to da se ne ce bbave, kao njihovi preci, pjevanjem i sviranjem. Nekada je aktivno bavlljenje j muzikom bila najvažnija razonoda i zabava, a sada se kod većine svodi na slušanje savremene zabavne muzike. Ranije se stvaralaštvo sv ddijelilo na: dječje, žensko i muško. Tada su se pjesme razlikovale po tekstu, formalnoj strukturi i načinu izvođenja; dječje i ženske pjesme te su bile lirskog karaktera, a muške pretežno epskog, ali su pjevali i ljubavne, pečalbarske, šaljive. Dječje pjesmice su izvođene bez instrulj m mentalne pratnje, a ženske uz pratnju ritmičkog instrumenta – daira (defa) (d itd. Muškarci pjevaju uglavnom uz pratnju žičanih instrumenata n – gusala, ćitelije i dr. Malisori

Svi navedeni izvođači mogu pjevati samostalno, u duetu (žene) ili grupno. Način izvođenja je uslovio da su ženske pjesme u strogom ritmu, dok su muške široko raspjevane u slobodnom (rubato) izvođenju. Prema formalnoj strukturi dječje pjesme su najmanje, a muške najviše razvijene. Muškarci pjevaju visokim glasom i dosta jako. Bogatstvo ritmičko-metričkih oblika obezbijedilo je primat i postalo dominantni činilac u svakoj pjesmi. Dijelimo ih u dvije grupe: prva, koja ima stalno jednake metarske jedinice, kao npr. 2/4 takt, i druga - kod koje nijesu sve metarske jedinice stalno iste, npr.: 3 + 2 + 2. Svakako ima i drugih vrsta taktova, ali ovi su najčešći. Ambitus (intervalski obim pjesme) je raznolik – kreće od male sekunde, do duodecime (12 tonova). Ipak u daleko najvećem procentu su zastupljene pjesme u trihordu, tetrahordu i pentahordu (obimu od tri, četiri i pet tonova).

Moj Zoge Albanska Zapis R. Vučeković

Moj

Zo - ge,

moj

Zo - ge,

a

po

vjen

në

da - se - me

5

un

244

je - le - kun

ta

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Muzika u Crnoj Gori

kam

ble

moj

fe - len - ze

ma - li - te.

U zavisnosti koliko je istočna kultura uticala na albansko stanovništvo na određenom geografskom području, tj. da li su pjevači (odn. ljudi koji se bave narodnim muzičkim stvaralaštvom) katoličke vjeroispovjesti ili islamske, određivao se pravac po kome će se razvijati narodno stvaralaštvo tog kraja. Tako su melodijske linije u pjesmama albanskih muslimana u orijentalnoj ljestvici, a ostalima pjesme za tonalnu osnovu imaju kvintni moldur (rijetko – kvintni dur). Ima primjera pjesama gdje se tonalne osnove, iz jedne i druge grupe, prepliću što zavisi od ukusa pjevača i instrumenta koji ga prati. Pjesme su jednoglasne, a rijetko se srijeću i dvoglasne.

U jablana visokoga Ostros-Krajina Zapis S.Jerkov

=cca66

U jab - la - na vi -so - ko

-

ga

u

jab

-

la

-

na

4

vi

-

so - ko

- ga

port. vi

-

-

-

-

ko

-

-

so -

kog

-

ga(i)

6

jab

la

-

na

vi

-

(a)

Kada su se ranije održavale smotre kulturno-umjetničkih društava seoskog područja, učestvovale su i grupe iz Malesije. Za sve koji nijesu živjeli duže u Crnoj Gori bilo je iznenađenje kada su čuli “crnogorske pjesme” na albanskom jeziku. Zapravo su pjevane narodne pjesme sa ovog prostora i tu se ne može vršiti podjela ili razdvajanje, jer su narodi vjekovima živjeli zajedno i muzički folklor se u svakom segmentu prožimao. Pritom, uticaji su obostrani, a ono što je uslovilo tu povezanost je - način života koji je u tim krajevima bio isti; mještani su se bavili stočarstvom i zato su u starijoj seoskoj tradiciji pretežno zastupljene – čobanske pjesme. U tu grupu spada i pjesma “Alarm” koja je izuzetna u svakom pogledu, počev od naslova, teksta i melodije, do načina interpretacije, ali ni ta, kao i mnoge druge pjesme nije snimljena, niti notirana.

MUZIKA

u

245

2

NARODNA MUZIKA GUSLE I GUSLANJE U Crnoj Gori je epika toliko prisutna da su drugi vidovi i ukupno muzičko-folklorno stvaralaštvo dosta zanemareni. Kod Crnogoraca je, bez obzira na obrazovanje, sredinu u kojoj žive, pa i vrijeme (sadašnje ili davnoprošlo) veoma razvijen kult epike, čiji su osnovni simbol – gusle. Putopisci i naučnici su pisali da u mnogim crnogorskim domovima, i domovima Crnogoraca koji žive van Crne Gore (gradskim i seoskim) na zidu vise gusle. Guslanje je osnovni i najčešći oblik vokalno-instrumentalnog izražavanja kod nas. Jednostrune gusle (i guslanje) nalazimo i u narodnom muzičkom stvaralaštvu Albanaca i Bošnjaka/Muslimana koji žive na teritoriji Crne Gore. Kod svih, guslanje je veoma cijenjeno i danas se tradicija guslanja održava. Etnomuzikolozi, kako domaći, tako i strani slažu se u ocjeni da su najbolji guslari i guslanje u Crnoj Gori u odnosu na pripadnike drugih naroda gdje se takođe gusla (na primjer: Srbija, Bosna i Hercegovina, sjeverna Dalmacija...) Guslarev repertoar uglavnom zavisi od karaktera skupa koji ga sluša. Često guslari daju uvode koji tematski nemaju ništa zajedničko sa pjesmom kojoj prethode. Dobra pjesma ne obezbjeđuje pažnju slušalaca ako nije dobar pjevač. Razlikujemo nekoliko tipova sviranja na guslama: melodiozno – meko koje se uglavnom svira u ravničarskim krajevima (na primjer – u Zeti) i oštro koje je karakteristično za brđanske guslare (na primjer – u Crmnici). Pored navedenog, pjevač može skoro doslovno da pjeva istu melodiju koju svira na guslama, a mogu biti i dvije različite melodije (pjevana i svirana) koje se stapaju u jednu cjelinu (dvoglas) što se smatra umjetnički veoma vrijednim guslanjem.

Njegoševe gusle PITANJA: 1. Albanski narodni instrumenti: (zaokruži tačne odgovore) A. Gusle B. Lijerica C. Ljodra D. Ćitelija E. Harmonika 2. Da li su pjesme i igre Malisora i Kuča su: (zaokruži tačan odgovor) A. Veoma su različite B. Različite C. Slične 3. Najpopularniji epski instrument u Crnoj Gori: (zaokruži tačan odgovor) A. Goč B. Gajde C. Gusle 246

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA BINA Mu Muzika uzizika ikkaa u Crnoj Crn rnoj GGori oorri

NARODNI INSTRUMENTI Od narodnih muzičkih instrumenata koji se koriste u Crnoj Gori pomenućemo samo neke, koji se često koriste u izvođačkoj praksi. Idiofoni instrumenti su: klepetuša, čegrtaljka, zvečke, praporci itd. Kod njih se zvuk dobija udaranjem, trešenjem... Membranofoni instrumenti su: daire (def ), talambas, darabuka (tarabuka), ljodra, itd. Kod ovih instrumenata zvuk se dobija udaranjem, trenjem...

Klepetuša

Aerofoni instrumenti su: rog, truba od kore drveta (borije), dvojnice (dvojenice), svirale (raznih tipova i veličina), diple, kaval, gajde, fjueli, zurle itd. Ton nastaje kada se duva u cijev koja ima ili nema rupice (otvore), sa piskom ili bez njega.

Diple

Daire

Kordofoni instrumenti su: gusle, tambura, ćitelija sa dvije žice, bisernica i brač sa četiri žice, šargije od 4 – 6 i saz od 6 – 8 žica. Ton se dobija prevlačenjem gudala preko žica ili trzanjem (okidanjem) žica. Narodni muzički instrumenti su: list (od bukve), travka, kapica od žira, slamka i druge biljke (svježe ili sasušene). I pucaljka (prangija) spada u narodne instrumente i upotrebljava se u srednjem i sjevernom dijelu Balkana. Bošnjački/muslimanski instrument je i tepsija. Specifičnim okretanjem uspravljene tepsije dobija se poseban ritmički zvuk i dok žena pjeva, drži glavu blizu tepsije koju istovremeno okreće rukom. Ne samo da je tom prilikom tepsija muzički instrument, već istovremeno tonovi pjevačice imaju neobičnu boju i prostiru se na poseban način. Do Drugog svjetskog rata, okretne igre (plesovi) nijesu bile popularne kao danas i mogle su se sresti samo u pojedinim gradovima kontinentalnog dijela i u primorskim mjestima. Nakon rata i po crnogorskim selima su se priređivale igranke. Kako nije bilo muzičkih instrumenata, a rijetko gdje električne energije kako bi se plesalo uz muziku sa gramofonskog aparata, to su dovitljivi mještani smislili kako da “prave muziku”. Preko češlja su stavljali tanak list papira, a zatim priljubili na usne i potom istovremeno duvali i pjevali. Takav instrument pripada grupi mirlitonih instrumenata (membranofoni instrumenti). Dobijali su krajnje neobične tonove, ali i melodiju po želji “svirača” i prisutnih. Poneko je imao i usnu harmoniku, pa u duetu sa češljem, imali su mali “orkestar”.

Gusle

247

2

NARODNA MUZIKA

Narodna igra

Zetsko

Crmnič

248 2 24 8

kolo

ko kolo

CRNA CR RNA NA GORA GORRA MO MOJA M JAA PPOS POSTOJBINA OSTO OS TOOJB JBIN I A Mu Muzika M zizika k u Crnoj Crn r oj GGori orii or

Igra iz Rožaja

NARODNE IGRE Narodne igre predstavljaju dio bogate kulturne tradicije svih naroda koji žive u Crnoj Gori. Razvijen smisao da svoja osjećanja izraze pokretom u najraznovrsnijim kombinacijama u vremenu, prostoru i načinu izvođenja dalo je bogatstvo koraka, ritmova, oblika i stilova. Svaki kraj ima svoju narodnu nošnju, igre i kola, kao i odgovarajuću pjesmu ili instrumentalnu pratnju. Obratićemo pažnju na tri vrste igara: orske igre, viteške igre i zabavne igre. Iako svaki tip igre posjeduje osobenosti koje su same za sebe interesantne, sve zajedno osvetljava život naroda, njegovu istoriju i drugo što ga karakteriše kao narod. Na primjer, dostojanstveno držanje Crnogoraca dolazi do izražaja i u narodnim igrama uz skromnost igračica koje ih prate pjesmom i igrom. Oro u Crnoj Gori je skup djevojaka i mladića, odraslih i starih osoba, na kojem se igra, pjeva, halakće (viče), veseli, šali, pjeva uz gusle, razgovara i igraju zabavne igre. Na oro se igra po crnogorski – zetsko i crmničko kolo. Izuzev “Kola bokeljske mornarice” i “Nijemog kola” sva crnogorska kola su se igrala uz pjesmu, bez pratnje muzičkog instrumenta. Pjesmom su podsticani igrači da uđu u igru, da bolje, brže i veselije igraju. To veselje je trajalo dugo, ponekad do zore. Ranije su ovi skupovi bili česti, a danas rijetko da se mogu vidjeti, uglavnom o nekom prazniku. Oro je bio uglavnom zimi, u vrijeme praznika, kada su ljudi najviše slobodni od domaćih obaveza, a kako ljeti nema mnogo svečanosti, to se rijetko igralo, i tada obično na otvorenom prostoru – gumnu (ograđen i popločan prostor kružnog oblika na kome se mlati i vije žito, i razgovara). Održavanje ora oglašava se pucnjem iz puške ili pištolja. Kako se odvijalo u večernjim časovima, to su se isturale svjetiljke (lampe na gaz – petrolej, ili fenjeri) na prozorskim oknima. Iz kuće u koju će se svi okupiti zaori se pjesma, a gosti najavljuju dolazak pucnjima iz oružja. Izuzetan je prizor kada se u noći sa svih strana pojavljuju lampe, fenjeri i zublje (komad zapaljenog luča ili hrasta) koje nose posjetioci da osvijetle sebi put. Ulaskom u kuću pozdravljaju se sa domaćinom i ostalima, riječima “Dobro veče ljudi, srećna vi skupština”, a na to im se odgovara “Dobra vi sreća, zdravo i veselo bili”. Na oro se dolazi u najboljem odijelu i najljepšoj haljini. Starije osobe sjede oko ognjišta, a djevojke i mladići, ako ne igraju, uglavnom stoje jedni naspram drugih. Posljednjih decenija stilizovanu igru prati narodni orkestar sastavljen od klasičnih muzičkih instrumenata, ali ne i narodnih. Pjesma je većinom usaglašena sa igrom ne samo ritmički i melodijski već u karakteru i sadržajno.

Poznato je i nijemo kolo (bez instrumentalne pratnje ili pjesme) u kome je odraz surovosti životnih prilika daleko veći nego kod igara s pjesmom. Ono je, smatraju stručnjaci, najstarije i duboko seže u prošlost, u vrijeme kultnih, praistorijskih igara. Izvodili su ga i stari Sloveni uz pljeskanje ruku i nazivali su ga “rukoplesanije”. I danas se igra u Bosni, Dalmaciji i kod nas. Postoji i druga prilika kada se igra takvo kolo; to je u “pauzi” kada se igrači umore igrajući crmničko kolo. Ako se ima u vidu da je crmničko kolo veoma snažna i temperamentna igra, kod koje se okret kola pravi pri skoku svih igrača, potrebno je da povremeno igraju malo laganiju igru. Kod skoka i okreta, ukoliko igrač nije dovoljno fizički pripremljen, lako može “izletjeti” iz kola što predstavlja sramotu za njega. U narodu postoji uvjerenje da je nijemo kolo najviše igrano u vrijeme kada su u ovim krajevima bile Osmanlije. Naime, ako je neko želio da se proveseli, a da pritom ne skrene pažnju na sebe i goste, igralo se ovo kolo, a pjevalo u kući.

MUZIKA

Kola koja se najčešće igraju su: zetsko kolo, crmničko kolo, igranje po crnogorski (u parovima), škaljarsko kolo, kolo iz Gusinja, goca, saborno kolo, kalompera, đidije, zaskočica itd.

249

2

NARODNA MUZIKA U stara vremena, kada se završi zidanje kuće, u dolini rijeke Zete, i treba da se porodica useli, pozivani su uglavnom mladi momci i djevojke na igranku. U dobrom raspoloženju igralo bi se do jutra. Na kraju, svi gosti su odlazili zadovoljni svojim kućama, a i domaćin kome su dobro utabali pod, jer u to vrijeme nijesu sve kuće imale patos, već zemlju (ili pijesak). Zetsko kolo može biti zapučeno (zatvoreno) ili otpučeno (otvoreno). Kolo je mješovito (igraju ga muškarci i žene) i svi se kreću suprotno kazaljki na satu. U nekim krajevima Crne Gore, igrači se hvataju do igrača za mišice, a igračice se ređaju do posljednjeg igrača držeći se za ruke dolje. Počinju dva ili više igrača pjesmom “Kolo, kolo, hvatajmo se”, a zatim se pridružuju ostali. Pjesmu uvijek počinju igrači, a ponavljaju igračice. Kada je kolo zatvoreno, u njemu igra jedan par “po crnogorski” (igrač i igračica). Jedno naspram drugog izvode skokove pomjerajući se na razne načine u prostoru – poskočice, skoke. Simbolično, on sa raširenim i podignutim rukama predstavlja snažnog orla, a ona, sa spuštenim rukama, nježnu lastavicu.

Kolo iz Gusinja počinju igračice, a onda se uključuju igrači. Držeći objema rukama maramicu podignutu visoko, igračice polaze sa strane ka središnjem dijelu, a onda mijenjaju smjer lukom prema vani. Zatim, formiraju zatvoren krug. Poslije toga, uključuju se igrači koracima koji se razlikuju od igračica. Koraci kod igračica su sa mekim zibanjem u koljenu, koracima sa privlačenjem i okretom. Istovremeno igrači igraju izrazitim skokovima, odrazom jedne i doskokom na obje noge, poskocima sa doticanjem tla suprotne noge savijene unazad ili skokovima na obje noge u niski čučanj i poskocima sa naizmjeničnim izbacivanjem jedne, pa druge noge u stranu. Igra se izvodi u umjerenom tempu.

Gusinjsko kolo Gusinje Zapis D.Savković

=60

250

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Muzika u Crnoj Gori

Parovna igra “Goca” iz Malesije spada u grupu svadbenih igara. Mladić i djevojka igraju sa maramicama pokazujući svoju zrelost pokretima ruku. Djevojka, pritom pokazuje da zna kako se pere rublje, radi u polju, pjeva, igra itd. Na kraju, muškarac pali maramice djevojke i tako se igra završava.

Laje ti moj goce Malesija Zapis D.Savković

=100

La - je ti moj go

- ce

la - je

ti

Sha - min

e

be

ga - ri

te

U viteškim igrama, za razliku od orskih (gdje igraju i žene), učestvuju samo muškarci i nema muzike (pjevanja i sviranja). To su zapravo vježbe za sticanje snage, brzine, spretnosti, vještine, okretnosti i izdržljivosti. Iako su ratničkog karaktera, u njima ima i zabave, a prije svega – takmičenja. Kada se održavaju narodne svetkovine, zborovi, sijela i slično, organizuju se i takmičenja u viteškim igrama. Nabrojaćemo neke igre, za koje vjerujemo da ne treba detaljan opis: trčanje (trkanje), bacanje kamena s ramena (metanje), skakanje u daljinu (trupačke; zagoničke-zagone; kleke; skok u tri koraka), skakanje na parapet (mali zid), skok uz listru (zid) kuće, vučenje šaka, nadvlačenje za veliki prst, nadvlačenje palicom, kršenje (prelamanje) šaka i druge igre. Kolo na kolo koje je stalno na repertoaru kulturno-umjetničkih društava, a koje izvode na sceni u crnogorskim odijelima, spada u viteške igre.

MUZIKA

Igra iz Malesije

251

2

NARODNA MUZIKA

Kolo na kolo

Zabavne igre su brojne i dijele se prema mjestu gdje se igraju – u zatvorenom ili otvorenom prostoru. U prvu grupu spadaju: prstenanje (prstena), pasarela, pošta, vješti i nevješti, cikvanje itd. Na otvorenom se igraju: skrivalice, mačke, petkamenja (petkaša), lopte rupice i druge igre. Najpopularnija je igra prstena u kojoj jedan igrač obilazi ostale učesnike i svakome kao da daje prsten u ruku (za to vrijeme igrači drže ruke na leđima). Kada je sve prošao, pita nekog učesnika gdje je prsten, a ovaj potom odgovara. Ako nije pogodio, organizator igre ga udara kaišem po ruci... Može se igrati tako što se igrači podijele u dvije grupe, pa jedna krije, a druga pogađa. Tada se prsten krije ispod nečije kape. Svaki pogrešan odgovor donosi negativan poen. PITANJA: 1. Kada se igra kolo, a ne čuje se instrumentalna pratnja, niti pjesma, onda se zove ___________________ kolo. (Dopuni rečenicu) 2. Narodne igre u Crnoj Gori se dijele na: (upiši) A. _________________________ igre B. _________________________ igre C. _________________________ igre 3. Dopišite primjere koje znate za: A. Crnogorsko kolo _________________________________ B. Muslimansko/Bošnjačko kolo _______________________ C. Albansko kolo ___________________________________ 252

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Muzika u Crnoj Gori

NARODNA NOŠNJA

3

U patrijarhalno doba, dok je stočarstvo bilo daleko razvijenije, žene su izrađivale tkanine od vune, lana i konoplje. Kada su uspostavljene trgovačke veze sa širim okruženjem u XV vijeku, donose se novi materijali – svita (čoja ili čoha) i ćenar (svila), pa je i odjeća bila svečanija. Do tada su odijela, muška ili ženska, uglavnom bila bijele boje (većinom od bijelog sukna) sa karakterističnim šarama po čemu su se prepoznavale oblasti u kojima se nosi ta odjeća. Ista odijela su nošena svečanim i radnim danom, a razlika je bila u tome – da li je odjeća stara ili nova. Zimski ogrtač – struka izatkana od vune, tamnije boje, nosila se na razne načine, prema vremenskim i drugim prilikama (dužine do 2 metra, a širine 70 centimetara). Za sadašnju narodnu nošnju tvrdi se da pripada jadransko-mediteranskoj zoni. Postoje podaci koji govore da je i ranija nošnja, iako veoma jednostavna, pripadala mediteranskoj zoni. U prilog tome pominje se struka koja je tipična za Mediteran.

Filip Vukasović: Crnogorci

Ova odjeća se oblačila samo u izuzetnim prilikama. Sklonost Crnogoraca kitnjastom odijelu i ukrašenom oružju mogla se objasniti načinom života i činjenicom da svakog časa može poginuti iz bilo kog razloga. Do lijepog odijela se uvijek mnogo držalo i čovjek se donekle cijenio i prema spoljnjem izgledu. Pritom, nije toliko bitno da li je odjeća prikladna za rad ili ratovanje, važno je da lijepo izgleda.

MUZIKA

Od sredine XIX vijeka, a posebno od početka XX vijeka kada ljudi odlaze za zaradom u strane zemlje, a posebno u Carigrad, masovno se potiskuju stari materijali za izradu odjeće i koriste se novi. Crnogorsko odijelo (ođelo) se šije od najfinijeg materijala industrijske proizvodnje, zlatom izvezeno i naziva se crnogorska svitna narodna nošnja (svita = čoja, čoha). Ubrzo u svim većim crnogorskim mjestima otvaraju se zanatske radnje u kojima se pravila ova odjeća. Terzije su šile odjeću, a ukrašavali zlatari, te su ti zanati bili veoma cijenjeni.

253

3

NARODNA NOŠNJA Crnogorska muška svitna narodna nošnja sastoji se od: čakšira (pantalona), geta (dokoljenica), podvezica, košulje, džamadana, dušanke, dolame, pasa (pojasa), kape, opanaka i čarapa.

Muška nošnja

254

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Muzika u Crnoj Gori

Ženska nošnja

MUZIKA

Žensku svitnu nošnju čine: suknja, košulja od ćenara (svile), čarape, opanci, ćemer (pas), jaketa, dolaktica, koret, kapica (nose je mlade žene) ili resača (marama koju nose udate žene).

255

3

NARODNA NOŠNJA

Nošnja iz Boke

Malisorska nošnja

Među najstarije tipove narodne nošnje na Balkanu je nošnja Boke Kotorske. Do bitnijih promjena nije došlo posljednjih desetak vjekova. Bokeljska muška narodna nošnja sastoji se od sljedećih djelova: kapa, košulja, kružat (ječerma), koret, pojas, čarape, čakšire (gaće), cipele (niske), rukavice (bijele boje) i mašna. Ženska nošnja sadrži: faculet (maramu), košulju, kotulu (suknju), petarulić, koretac, kecelja (travijaša), čarape i cipele (gondolete). Ni nošnja Albanaca iz Malesije nije se mijenjala već je ostala ista od davnina. Nekada je skoro svaka kuća imala stan (razboj, natra), a Malisorke su bile poznate kao dobre tkalje. Malisorska muška narodna nošnja sadrži: kapu i maramu (koja se obmotava oko glave). Ranije Malisori nijesu skidali maramu ni kada spavaju. Zovu je - ruba (“E trimit” – junačka krpa). Zatim, šareni pas (pojas); čakšire (gaće) bijele boje; vunene čarape; opanci (od štavljene goveđe kože); crveni plišani jelek (kraholj) izvezen zlatnom žicom i košulja (kmisa) od bijelog platna. Ženska nošnja se sastoji od: marame (roze, žute, bijele boje); jeleka (kraholj) od crvenog pliša; grudnika (grukca) koji se stavlja na grudi ispod grla; srebrnog nakita (amajlije) nosi se preko jeleka; bijele vezene košulje i pojasa (brezi, đinavra) od debele kože ili debelog sukna ukrašen filigranskim radom. Džupeleta je suknja od dobro upredene vune tako da stoji kruto i ne prijanja uz tijelo (crne boje opšivena bijelim gajtanom).

256

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Muzika u Crnoj Gori

Crvena traveza (bovča) se stavlja preko džupelete, a crna traveza (pšteljak) preko bovče i manja je. Trouglasta marama se veže na jednom kuku, a naprijed se kači ukrasna krpa. Slijede još: sjednik (bufač) koji se stavlja ispod podsuknje da bi džupeleti dao zvonast oblik, bijela podsuknja, čarape od crne vune i opanci slični muškim. Bošnjačka/Muslimanska nošnja u Crnoj Gori pretrpjela je promjene, naročito kod gradskog stanovništva. Za razliku od bosanskih muslimana nekada su u Podgorici zamotavali glavu u bijelo, tanko i prozirno platno. Kada su bili u potpunoj opremi preko svega su oblačili fistan (vrsta suknje). Žene su nosile dimije drukčijeg kroja u odnosu na bosanske, bijelu košulju i preko nje anteriju (vrsta košulje). Srebrni nakit preko grudi zvao se kopčalak, a ilanlak je nakit na glavi, odnosno ćelempošu (fesu). Bošnjačka/muslimanska muška nošnja se sastoji od: kape (ćulaf, fes sa kićankom), košulje (od konoplje ili lana), fermena (vrsta jeleka) izvezenog zlatnim koncem i ukrašen tokama, crnih gaća od čoje, vunenog ili svilenog pojasa (uglavnom crvene boje), čarapa i opanaka (u gradu se nose kožne cipele). Djelovi ženske nošnje su: bijela krpa (veo, šamija), svilena košulja, jeleče vezeno zlatnom ili srebrnom srmom, svilene dimije (bijele, žute, plave i sl.), pojas (kolan) je pozlaćen ili srebrni, ženska dolama crvene boje opšivena zlatnim gajtanima, čarape od mekog pamuka i crvene papuče. Bošnjačka/Muslimanska nošnja

PITANJA:

MUZIKA

1. Crnogorska svitna narodna nošnja znači da je: (zaokruži tačan odgovor) A. Izrađena od svile B. Za svečane prilike C. Izrađena od čoje (čohe) 2. Narodna nošnja Albanaca iz Malesije je: (zaokruži tačan odgovor) A. Veoma starog porijekla B. Nastala je u prvoj polovini XIX vijeka 3. Narodna nošnja Bošnjaka/Muslimana u Crnoj Gori je istovjetna kao u Bosni? (zaokruži tačan odgovor) DA NE

257

4

HORSKE PJESME Himna Crne Gore Ž. Mirković

=80

Oj, svi jet - la maj ska Maj -ko na - ša Cr - na

zo - ro

oj, svi

jet - la

maj -ska zo - ro

Go - ro

maj - ko

na - ša

Cr - na Go -ro

Si - no - vi smo Dok Lov -ćen -skoj

9

Tvog sti - je - nja na - šoj mis - li

si -no - vi smo Tvog sti na -ša slo - ga da - je

- je - nja kri - la

i ču - va - ri Tvog poš - te - nja slav - na bit će gor -da bit će

17

i ču - va - ri Tvog poš - te - nja vo - li-mo Vas br - da do -mo - vi -na na - ša mi - la ri - je - ka će na -ših

tvr -da i stra -vič -ne Va - še klan -ce va - la us -ka - ču - ći u dva mo - ra

26

ko - ji ni -kad ne poz - na - še glas no -si - ti o - ke - a - nu

sra -mot -no - ga rop stva da je vječ -na Cr - na

34

1.

Go - ro - a - nu 39

maj - ko da je

na - ša vječ - na

Cr Cr

-

na na

Go - ro

2.

Go - ra

258

lan - ce Go - ra

da

je vje - čna

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Muzika u Crnoj Gori

Cr - na

Go - ra

maj -ko na -ša Cr - na glas no -si - ti o - ke -

Evropska himna L.Van Bethoven

Moderato

Ra -dosr is - kra sve lje -po - te

kće - ri iz E - li - zi - ja

o - po - jna ti

noć kra -so - te

7

uz - vi - še - na

mi - si - ja

mo - da

svi će lju - di

Tvo - je sno - ve

ve - žu

ni - ti

što ras - ta - vi

12

bra - ća

bi - ti

kri - la Tvo - ja

spa - jat znat.

MUZIKA

zla

259

4

HORSKE PJESME Ivanova Korita I S. Jerkov

Kraj Ce - ti - nja to og - njiš - ta

6

1.

Do - nji kraj se i - a - ko je

se - lo ma - lo još se di - me

Po po -

ljem se po - lju

-

nji rav

vaz - da to Ce -

oj, na

ja nu

zor de ko - nju

2.

zva - lo ti - nje

11

se - lo ma - lo još -se di - me

oj, oj,

zva - lo ti - nje

li vra 1.

-

ja nu

li - ja vra - nu 2.

li vra

-

ja nu

li - ja vra - nu

Po -ra - ni za Ja -go

de oj,

oj, oj,

po - ra - ni - la po -ra - ni za Ja - go -dom za Ja -go

po - ra - ni - la za Ja - go -dom

17

Ja - go - da na Ra -do - je na

bije - le u - va

24

hva - taj - te se sva -ko dob -ro

260

vo - du ko - nju

bije - le u - va

Ja - go - da na Ra -do - je na

-

ru - ke ti - le

-

ru - ke ti - le

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Muzika u Crnoj Gori

vo - du ko - nju

hva - taj te se sva -ko dob -ro

Hva - taj - te se sva - ko dob -ro

bije - le u - va

-

bije - le u - va

-

ru - ke ti - le

ru - ke ti - le

oj - ha!

Ivanova Korita II S. Jerkov

Dur - mi - tor, da je men

Oj,

Oj,

Dur - mi - to - re da je me - ni

vi - so - ka do je ze

-

Oj,

Oj,

pla ra

-

ni do -

Oj,

11

no ći

Tek - la kud je

vo - da tek - la

na va kud se

-

lo - ve dje - la

oj, ja oj, ja

vo - re vo - re

18

ze - le - n ze - le - n

bo - re bo - re

Ti - ho du - va kod mo - ga me

vje - tar s'mo - ra če - ka do - ma

ti - ho du - va za - ruč - ni - ca

26

s'mo - ra mo - ma

Ki - ša pa ta - mo mi u tor - bi,

Ki - ša

pa - de

na

li - va - de

kap, kap,

pa - de mi je bi - ci

kap, kap,

MUZIKA

vje - tar sko - ro

261

4

HORSKE PJESME 2 34

do - lje na li va svi - le - na tor - bi, fru - la sa - li - ve,

kap,

262

kap,

va - de bi - ca ve - na

kap, kap,

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Muzika u Crnoj Gori

do - lje na li - va,- va - va - de svi - le - na tor - bi, bi, bi ca fru - la sa - li - ve, ve na

do - lje svi - le fru - la

kap,

kap,

kap,

kap,

kap,

na li - va - de na tor - bi - ca sa- li - ve - na

kap,

kap, kap,

263

MUZIKA