Arcybiskup gnieznieski, 1502-1581: monografia historyczna [PDF]

Zitiervorschau

mB!m^l&&MM(&

UCHASCIANA.

uchansciana COLLECTIO DOCDMENTORUM, ILLUSTRANTIUM VITAM ET RES GEST AS

JACOBI UCHASKI, ARCHIEPISCOPI GNESNENSIS, LEGATI NATI, REGNI POLONIAE PRIMATIS AC PRIMI PRINCIPIS,

t

1581.

cura et studio

YOLUMEN

V-um:

COMMEKTARII DE VITA ET REBUS GESTIS JACOBI UCHASKI A THEODORO WIERZBOWSKI CO>"SCRIPTI.

Edituni siibsidio Aeiarii

nominis D"' Josephi Mianowski AD JUYANDOS STUDIIS LITTERARUM YACANTES.

YARSOyiAE. Typis C. Kowalewski, via Mazoyiensis Nr.

1895.

8.

UCHASE

JAKOB

ARCYBISKUP GNIENIESKI, (1502-1581). MONOGRAFIA HISTORYCZNA

przez

Teodora Wierzbo^^ókiego.

Eo eaim ingeaio sum,

ut

cedam meliora docentibus.

Modrzewski, Sylvae, 221.

Wydanie

imienia

D"

z

zapomogi Kasy Pomocy

Józefa Mianowskiego

DLA OSÓB PRACUJCYCH NA POLU NAUKOWEM-

WARSZAWA. Druk

K. Kowalewskiego,

1895.

Mazowiecka Nr.

8.

^03B0JieH0 I],eH3ypoio.

BapmaBa, 20

Hi 05'

/I^eKaSpa 1894

ro;ia.

askawy w rku owoc

Trz5'Tnasz

cia

nie

mu

niej

inne

si zgromadzi do

dziesiciu archiwach

polu, od

i

usilnej

Cig by

cigej pracy.

odryway od

Czytelniku!

niej

ku

gównie si

i

nie ze

noci.

grod

zj

czterech

opiera. i

ale

bdzie, jeeli

czyta

z

wrodzonej

zarazem

tomów dokumen-

Autor

w

dokada

naturze

najcenniejsz

tylko,

w

sta-

sposób

jakimkolwiek kierun-

praca jego sprawi Ci

korzy; pragnie i

kilku-

za monografi

opracowa go

ira et studio; jeeli

woli. lecz

Jedyn

przyniesie nia

wreszcie

odpowiedzia temu zadaniu, uczyni to

nie

w

bibliotekach od Petersburga do Nea-

ra, aeby wyczerpa materya sine

nie

materya, rozproszony

niniejsz poprzedzio wydanie

naukowy,

kilkunastoletniej cho-

moga, gdy autora zajcia naukowe; nic odrazu udao

Moskwy do Londynu;

tów, na których

i

nie

umylnie

ludzkiej

uom-

dla autora na-

przyjemno

aeby j

lub

bez uprzedze-

bezstronnie sdzi. Miej si dobrze.

Digitized by the Internet Archive in

2011 with funding from University of Toronto

http://www.archive.org/details/jakbuchaskiarcOOwier

"WSTP. System wieków rednich, dzielc wadz uad wiatem midzy papiea i cesarza, nie uznawa ani pastw o etnograficznycli Papieska tyara cesarska granicach, ani narodowych aspiracjj. i

korona

przymieway wszystko swym

blaskiem

karty ówcresnej historyi rozszerzaniem swego zacy^ o pierwszestwo, jako te o zakres swej

i

one

wypeniay

wpywu wadzy

i

rywali-

lub

swej

kompetencyi.

Tym potgom uleg bya

Saba, rozbita na czpónocy broni si od napaci licznych nieprzyjació nie moga i nie umiaa korzysta z emulacyi dAvóch przedstawicieli wadzy duchownej i wieckiej, ani te wyzyska naleycie chwilowej zmiany stosunków, jak od czasu do czasu wytwarzaa przewaga cesarza nad papieem albo papiea nad cesarzem; przeciwnie, ponosia nieraz koszty ])rzewagi jednego lub drugiego. Modsza od innych, wkroczywi

Polaka.

ci, odosobniona, zmuszona na wschodzie

szy na

drog wskazan

jej

przez

i

cywilizacy

acisk, w

swo-

jem wewntrznem yciu, w uoeniu si spoecznych i prywatnych stosunków, ulega take musiaa miarodajnym wpywom Zachodu.

AV tym zakresie najogólniejsz nich

bya uniwersalno, wynikajca

cech

i

istot wieków red-

z teoryi

o

wyszoci' wa-

dzy duchownej nad wieck, któr stworzy koció katolicki i któpapiee umieli w czyn zamieni, kierujc si sowami Chrystusa o jednym pasterzu i jednej owczarni. Zastosowanie jej wycisno religijne pitno na caym trybie ycia i wszystkich objawach jego. Norm, postpowania dla kadego byy zasady

r

i

przepisy religijne; nawet

wadza wiecka w

osobie

najwyszego

przedstawiciela swego trzyma si musiaa s'cile dogmatów Icos'ciola; tej samej zasadzie suyy uaut:a i wyksztacenie, krpuwiedzy i myjcie wszelkie indywidualne zapdy, nie pozwalajc Szczliwo granic. pewnycli okrelonyci li przekracza jako cel istnieczowiekowi bya wskazywan przyszlem w yciu przywizyhoryzonty, ziemskie jego to ograniczao nia na ziemi; wao go do rodzinnego miejsca i swego powiatu, zmuszao do zasklepiania si w ciasnej sferze interesów swojego stanu. Jeeli kto z koniecznoci ub przypadkiem wyrwa si w wiat szeroki i inne kraje zwiedzi, nic nie przywozi nowego: wszdzie w rodkowej i zaciodniej Europie stosunki i porzdki byy jedne Protesty^ jakie od czasu do czasu podnoszono przei te same. ciw panujcej zasadzie i jej dnociom, stumiane byy prdko i

skutecznie.

Najwidoczniejszym rezultatem takiego kierunku byo niepomierne wywyszenie si duchowiestwa i bardzo rozgaziony wpyw jego, jako organów i narzdzi panujcej zasady, chocia

ów wpyw i wywyszenie byy take suszn pokadane zasugi. Uwydatnio si to szczególnie w dziejach Polski. wiekach rednich tylko duchowiestwo byo krzewicielem cywiizacyi; tylko ksidz kady umia czyta i pisa, jedynie duchowiestwo do wyszej owiaty i uprawiao nauk. Ksia kierowali wszystkiemi zakadami naukowemi z drugiej strony

nagrod

za

W

dyo

i

byli

jedynymi

w

stwie te posady

nich nauczycielami; oni i

te

zajmowali

w pa-

urzdy, do sprawowania których niezbdiiem

byo wyksztacenie, na których gow nadkada byo trzeba; oni take zazwyczaj jedzili w poselstwie do Rzymu lub na dwór cesarski. Duchowiestwu zawdziczamy jedyn literatur wieck wieków rednich: dziejopisarstwo narodowe. Kwiatem stanu duchownego byli biskupi, którzy niejako z urzdu penili obowizki

ksicych

e

doradzców, a byli najwyksztacesi, wic i zdanie najwicej musiao by cenione. Biskupi, jako pierwsi czonkowie jednej korporacyi, zwizanej cile przepisami karnoci podlegli jednej gowie, _^metropolicie Gnienieskiemu, w smutnych czasach rozbicia i podziaów uosabiali w kociele i piastowali idej jednoci narodowej i pastwowej. Cieszyli si wic wraz z caym stanem duchownym powaaniem i czci, j.-.kie im okazywano; korzj^stali z wielu przywilejów i dochodów, jakie im musiano przyzna. Rzeczywicie, biskupi z licznych dóbr mieli ich

i

— ksice ce

utrzymanie

i

ksicej wadzy;

9

—

niektórzy z nich nawet prawa przysugujg,opactwa posiaday nieraz po kilkadziesifjt

kapituy liojnie byy uposaone; kady niema koció mia wasno ziemsk, wieczyste fundusze lub zapisy; dziesiciny, suba otarza; sprawy sdowe byy równie powanem ródem Duchowiestwo korzystao z zupenego samorzdu docliodu. sprawach od wszekich wpywów wiei wolnem byo w swoich samo wywierao presj^ na spoeczestwo ckich, gdy przeciwnie bogactwem i jurysinteigencyi/przywiejami, wieckie przewag midzy'.wiesprawy nawet dykcy swoj, pod któr podcigno rodzinstosunków i reigii; moranoci ckiemi osobami, tyczce si ziemposiadoci nych; ciary za ponosio mniejsze: wszystkie skie naece do duchowiestwa i siedzcy na nich wójtowie wolw^si;

ni byli od

obowizków suby wojskowej.

Dziaanie czynników, któ]*e wywoay upadek redniowiecznych porzdków, w Europie poudniowo-zachodniej rozpoczo Polsce ujawnio si znacznie si jeszcze w XIII-ym wieku. póniej: wywoa je moga u nas tylko wana zmiana stosunków polityczno-pastwowych; t za zmian spowodowaa mier bezdzietnego Kazimierza Wielkiego. Syn okietka, zchodzc do grobu, pozostawi narodowi i pastwu jako dziedzictwo i dorobek caej poprzedniej epoki: wzmocnion jedno polityczn, ekonomiczny dobrobyt i zbudzon wiadomo swej siy w stanie wacicieli ziemskich, szlachcie, która rwaa si do ycia politycznego i z zawici patrzaa na bogactwa duchowiestwa i jego przewane stanowisko. Byy to

W

czynniki dalszego rozwoju Polski.

Potomkowie panujcej dotychczas dynastyi; którzy siedzieli w sobie dawme czasy i konserwatyzm, nie dostali si ju do tronu. Innych potrzeba byo ludzi, aeby pchnli pastwo na nowe tory ub nowe wskazali narodowi cele. Obcym i nieprzychylnym dla Polski by nastpca Kazimierza Wielkiego Ludwik Wgierski, ale on wcign Polsk w kombinacye polityki europejskiej. Unia z Litw stwarza wielkie co do rozlegoci pastwo a pogrom krzyactwa pod Grunwaldem jest wspaniaym debiutem nowej potgi w dziejach Europy. Wyna Mazowszu, uosabiajc

padki te

spowodoway

te wywoay w

przewi-ót

w

Polsce olbrzymi

stosunkach politycznych, one

zmian

w

yciu

jej

we wntrz-

nem. Spoeczestwo polskie znalazo si w pooeniu czowieka, który zamknitym w czterech wysokich cianach, pozw-

bdc

-

-

10

ajcych mu oglda tylko kawaek nieba, w niebie szuka swego Ideau i tam sa swe westclinieuia, zdziwiony i olniony zosta, gdy te ciany nagle zwaliy si jak mury Jerychouu. Ujrza szerokie horyzonty, odetchn wieem powietrzem, wolnym si poczu, wsuchiwa si zacz w dwiki hasa, które niós mu wonny wietrzj'k zachodu i wchania je w siebie pen piersi, bo one byy dla niego zrozumiae i sympatyczne; bo trafiay wprost do duszy jego, mówic, i on ma prawo do swobody myli, sowa i czynu, e i ou swe duchowe i fizyczne siy ksztaci i rozwija i

e

moe wedug wasnego popdu swoje stosunki nie do o

i

swój kraj

i

indywidualnego pragnienia,

e

urzdza przeksztaca moe stosowwymaga, e nie ma si czego troszczy i

wasn3xh potrzeb i i dla kadego kroku swego

obc powag

da

sankcyi jakiej-

tam urojonej potgi wj^szej. ITczu wic nieprzepart niczem naprzeciwko temu pi-dowi, który niós ku niemu dwa nieznane dotychczas wyrazy: odrodzenie, humanizm.

ch

i

Ojczyzn ich byy Wochy, one te stay si gównym celem podróy, tembardziej w tamt stron prowadziy ju utarte szlaki z powodu dawnych stosunków z Ezymem. Do Woch pola-

e

kom

torowali

take drog

kupcy, uczeni

i

artyci, którzy

w

XV

wieku odwiedza zaczli wszystkie kraje Europy, wreszcie poselstwa polskie w sprawach publicznych, przyjazd królowej Bony i prawie czterdziestoletni pobyt jej w Polsce. Tam popychaa ludzi owa chtka do podróy duszej i wicej obiecujcej wramoe nawet wrodzony pónocnym narodom pocig do ciepego klimatu i jasnego nieba. obznajmienia si z innem yciem i stosunkami, prz3'kad albo to, co nazywamy mod, nie m:i-

e, o

take znaczyy w danym

Ch

razie.

Po za tem jednak byy i waniejsze powody, które zmuszapolaków do woskich wypraw. Stosunki polityczne, interesy osobiste, sprawy duchowiestwa, konieczno leczenia si ciepemi kpielami, wreszcie za, i moe najwicej, cele naukowe, zaczerpnicia u róda nowych pierwiastków dalszego ycia i rozwoju cywilizacyjnego. Pod tym wzgldem Wochy przodoway wówczas innj^m krajom. Tam tylko kwitny sztuki pikne

y

ch

przemys artystyczny, tam byy najlepsze uniwersj^tety. Krakowska wszechnica dawaa wyksztacenie ogólno-przygotowawcze, wykoczy je lub zosta specyalist w jakiej gazi nauki mona byo jedynie we Woszech, gdzie wszystkie nauki, szczei

— ^ólniej

mogy

za

11

—

klasyczna, prawo i medycyna, pochlubi znakomitymi uczonymi i przedstawicielami. filologia

Dziwi si

mona,

nie

e

wobec przycigajcej siy

si

Woch

z jednej strony a potrzeb rzeczywistych Polski z drugiej, tak wielu polaków udawao si do ojczyzny odrodzenia i humanizmu.

Do wyjtków naley jakakolwiek wybitna osobisto w nowej Polsce, któraby cho raz nie odwiedzia rodzinnego kraju Danterodków nie brako: szlachta zbogacaa si go i Petrarki. wiejskim

prac§ poddanych, handlu:

przemysem

duchowiestwo wysze ci,gno

i

otwartemi drogami

wielkie dochody z licz-

nych i bogatych bencficyów, panowie— z rozlegych dóbr i zyskownych starostw. Bogatsi biskupi i senatorowie jedzili nie tylko sami, ale posyali te innych lub zabierali ich ze swoim dworem: Avic nawet dla biedniejszej szlachty lub zdolnych plebejuszów Wochy nie by}^ niedostpnym krajem.

Tumne wdrówki nienia

si

w

'

do

Woch byy przyczyn rozwielmo-

Polsce woskiego

wpywu: napotykamy go we

wszystkich objawach ówczesnego ycia.

Ogarnia on

i

tych,

przenika nawet w dalekie ustronia i do takich sfer, które nie miay bezporednich stosunków z AVochami. Ci byli przewodnikami jego, co wrócili do Polski powicili si sprawom publicznym lub osiedli na rodzinnym zagoco

we Woszech

nie

byli,

i

nie.

Uwaani

bdc

si prowodyrami

za

co wyszego

wzorem

i

polerowniejszegO; stawali

swego otoczenia, luminarzami w swoim zaktku, a co idzie za tem, propagatorami nowego obyczaju i nowych poj. Nie rol gray tu take wrodzona polakom mania naladowcza i umiejtno przyswajania sobie obcz3'zny, tem wicej jeszcze byy podsycane pogard tego, co byo, i pocigiem do nowoci. i

dla

ma e

Nowe czasy i nowe dnoci silniej zaczy si uwydatnia spoeczestwie polskiem ju okoo poowy Xy-go wieku. „Czasy te opowiada Dugosz, ') liyy podne we wszelakiego rodzaju wystpki. Mczyni trefili wosy i obyczajem niewiast skrcali w sploty. Stroili si w szaty dugie, w domu i po za domem, we dnie zarówno jak w nocy, przesadzajc si zniewieciaoci z kobietami na ich wzór zapuszczajc kdziory. Na pier-

w

—

i

^) Pod rokiem 14G6, 443-444.

przekad K. Mecherzysklego

w

Opera

oiuniu, VI,

-

12

—

siach uosili byszczce wstgi, jakie ledwo niewiastom przystay; rzadkim tego wieku przykadem. Zepsucie obyczajów i bezkarna swawola nadzwyczaj wygórowaa, tak i wystpki wszelk przeszy miar. Wielu lekkomylnie potraciwszy ojczyste majtki, puszczao si na kradziee i rozboje. Miae midzy polakami akomców i prawdziwych wyrodków, wierzgajcyci przeciw prawym nakazom i natrzsajcych si z religii chrzecijaskiej, a co najzdroniejsza lekcewacych prawa boskie i kocielne. Woleli oni zwierzchnoci swej przj^gania, ni wasne poprawia bdy... dnie i nocy przepdzali na wiatowych rozrywkach". Powysza charakterystyka chocia jest stronn, do wrodzi wszake wielkich sympatyj spoeczestwa dla obczyzny i wiadprzyjmow^auie obcego wpywu zaczo si najpi-zód objaczy,

e

na zewntrz: zmian ubrania trybu ycia, e ten wpyw, dziaajc na spoeczestwo wraliwe i mode, wywoy-

wia

czysto

wa musia

i

w znacznej liczbie wypadków. Im dawicej musia si uszlachetnia, stawa si wszechstronniejszym i gruntowniejszym, w miar tego jak si powikszay drogi i rodki, któremi przechodzi do nas i jak coraz wicej pierwiastków jego wsikao w ycie i w stosunki polskie.

lej

jednak

ujemne objawy

tern

Humanizm wzmocni popularno aciny, ale ju w lepszej, Po za acin jzyk w'oski zyska sobie wielu zwolenników. Kostyumy woslde przewaay na dworach paskich i królewskim; nawet szlachta porzucia strój dawny. Za tem poszy zwyczaje i obyczaje woskie, tudzie tryb ycia towaklasycznej formie.

rzyskiego, wzorowanego obecnie na dworach

ksicych,

które

bdc w^e

Woszech. Ztamtd przyszy te do nas wzory budownictwa, upodobania artystyczne, pocig do zbierania utworów sztuki, zabytków przeszoci, rkopisów i ksiek, a wicej jeszcze i powszechniejsza skonno do wystawnoci, polacy rzadko omijali,

do

zbytków

i

wygód.

Literatura klasyczna

i

humanistyczna

woska wywiera take silny wpyw na polsk i staje si podstaw\ oryginalnego jej rozwoju. Poezya polska wewntrznie zewntrznie ksztaci si na woskiej do samodzielnego lotu. Pamitnikarze i historycy XVI-go wieku woskie maj przed oczyma wzory; i)iszc swoje oryginalne prace. Woski humanizm rozwija u nas popd do studyów klasycznych i specyalne sympatye dla Cycerona. Woskie dziea z zakresu literatury dydaktycznej, medycyny, botaniki tomacz si, przerabiaj wywieraj wpyw bezporedni na utwory oryginalne. Masa nowych poj i

i

— i

myli

z zapatrzenia

13

—

si na stosunki wJoskie

humanistycznej woskiej

przenika do

i

wprost z literatury

umysów

polskich

i

staje

si norm postpowania w yciu lub kryteryami, kierujcedziaalnoci. We woskich spoeczn mi ich polityczn czy te ludzi

uniwersytetach odbieraj wyksztacenie prawie wszyscy biskupi polscy i znakomici teolodzy; woskie uniwersytety daj nam kanclerzy i dyplomatów, prawników i urzdników skarbowych;

ówczeni lekarze wszyscy wychodz z Padwy. Wysze duchowiestwo naladuje dwór papieski i rzymskich praatów w swojem obejciu si i dnociach wicj wieckich, ni religijnych; magnatom przypadaj do smaku woskie tytuy i tradycye arystokrawoskiój literatury czerpie etyczne pojcia swego stanu; pod woskim identyfikuje z narodem i siebie uwaa za jedynie

tyczne; szlachta z o

szlachectwie, o demokratycznoci

wpywem

siebie

uprawnion do rzdu i do korzystania ze szczególnych przywilejów na mocy swego pochodzenia. Ale nie na tern jeszcze koczy si

wpyw

woski. Mnogie utwory humanistów woskich XV-go i pocztku XVI-go wieku odznaczaj si dwoma jeszcze znamiennemi rysaNawet mi: obojtnoci religijn i krytyk spraw kocielnych. ci z pomidzy nich, którzy naleeli do stanu duchownego, w jednym rzdzie stawiali poganizm i chrzecijanizm; pogardzali teologi, wysawiali porzdki sprzeczne z tradycyami kocioa, szydzili z jego instytucyj, wymiewali naduycia i niemoralne prowadzenie si duchowiestwa. tej ich dnoci ideja wyzwolenia si z pod wpywu kocioa i wadzy duchowiestwa znalaza siln podniet. Co wicej, humanici woscy pierwsi rzucili podstawy naukowej krytyki Pisma w.; a zarazem goszc prawo

W

kadój jednostki do samodzielnego rozwoju jj umysowych zasobów i samodzielnego wytwaizania sobie sdu, dali pochop do rozszerzenia

tej

zasady na samo Pismo

stworzyli reformatorów.

Humanici

w.

Oni

wic

po

czci

wreszcie, odrzuciwszy metody

i kryterya wieków rednich, a zwróciwszy si do bezporedniego badania krytycznych tekstów staroytnych pisarzy, reformatorom take wskazali drog do odrzucenia caej redniowiecznój tradycyi, a zwrócenia si do Pisma w., jako do jedynego i-óda

czystego

sowa boego

Te cechy

byy

i

i

prawdziwej nauki Chrystusa.

strony humanizmu, przedewszystkiem woskiego,

stycznemi punktami jego z póniejszym kierunkiem, który powszechne naz}waj nfoimacya. One uatwiy humanistom

dzieje

—

—

14

przejcie do reformacyjnego obozu. Oue te przyczyniy si do utorowania w Polsce w stanach wyszych drogi wpywowi niemieckiemu i ruchowi reformacyjnemu zjednay licznych stronników.

W czasie

mniej

wieków rednich do nowych,

przejs'ciowym od

wicj od poowy XV-go

stólecia

cej

niemieckich pierwiastków)

wpyw

Trzyma si gównie mieszczastwa,

do

roku 1540 (data po-

wchon w siebie najwi-

wrotu do Polski Modrzewskiego, który

niemiecki straci na

ale to

zaczo traci

sile.

poli-

Humanizm nie wzmocni wiody ich tam zwykle na czas krótki biece i osobiste sprawy. Niemcy byy tylko etapem podróy do Woch; wraenia odniesione w Niemczech zacieray si prdko wraeniami woskiemi silniejszemi i sympatyczne prawa go,

gdy

handlowe przywileje.

i

polacy

mnij do Niemiec

jedzili;

za, kto by w Niemczech; a potom do sami niemcy szukaj we przekona, Woszech nauki i ogady. Jednem sowom w czasie przedreforporednikami macyjnym niemcy dla polaków byli co najwyej wpywu w'oskiego. Dopiero reformacya otworzya szerokie wrota wpywowi niemieckiemu w Polsce, przy pomocy mieszczastwa, rzemielników, kupców i wdrownych kramarzy, którzy gorliwie kolportowali broszury i ksiki wydane przez przywódzców reformacyi, gdy na nie popyt okaza si znaczny; pomagaa temu i modzie chtnie garnca si teraz do szkó niemieckich. Po 1540 roku reformacya prdkie i gwatowne robia w Polsce postpy, gdy najliczniejszy stan szlachecki uciek si do niój jako do najskuteczniejszego rodka, prost drog wiodcego do unicestwienia powagi stanu duchownego i zuboenia jego, do uwolnienia tyczniej szemi; wreszcie

Woch

e

móg si

si uda,

—

si od rozlegej

i

niebezpiecznej jurysdykcyi kocielnej, do roz-

szerzenia swobód wasnych, do przewagi

w rzeczy pospolitej

stanu

wieckiego nad duchownym. Pozatem najpraktyczniejszem znaczeniem wpywu reformacyjnego, idcego z krajów niemieckich, byy jeszcze inne dane, które go zalecay i jednay mu sympatye niezalenych warstw

spoeczestwa

polskiego.

noci przejte

z

Pogbi

humanizmu,

w

on

i

ugruntowa

za

silniej

d-

przyczyni si do rozbudzenia narodowj samowiedzy i zarazem wiadomoci tój siy; dawa lepsze szkoy i metody wykadu, rozszerza owiat w masach; na wyrobienie si i wyksztacenie jzyka iterackiego. na rozwój oryginalnoci i swojskos'ci w literaturze,

wpyn

szczególnoci

-

15

-

przynosi nowe ideje w zakresie poj o pastwie, funkcyacb organów wadzy pastwowj; zmieni pogldy na stosunek stanu wieckiego do ducliownego, na wadz rozwaaniu jednak tekos'cioa i granice jego niezalenoci. wreszcie

za

jego celu

i

W

go i

wpywu

trzeba

nienawi

nizmem

y

i

cisoci zanotowa,

e

przecie'

plemienna, tudzie zadanie Polski walczenia

byy

tego typu

dla

przyczyna,

e szlachta

stwa

>

rma-

przechylia si bardziej do

w którym przewaawoskie (Kalwin, Stan-

kierunku reformacyjuego pr^du,

pierwiastki romaskie, a specyficznie

kar, Ochin, Socyn).

Sowem, zagranica na progu nowych czasów daa nam dzo wiele pierwiastków dalszego cywilizacyjnego postpu.

bar-

Day

Niemcy. Wpyw pierwszych zacz si ju wieku i wzmaga ci§gle do poowy nastpnego stólecia. Po roku 1540-ym silniój owadn Polsk wpyw^ niemiecki. Oba te wpywy, na gruncie miejscowych stosunków, wytworzonych przez wieki rednie, stany do waki nie tylko o pierwszestwo, ale o stanowcze zwycistwo, o podbój nowego pastw^a. Rozmaite fazy i przebieg tej waki najlepiej nam wyjaniaj wewntrzn history Polski w^ XVI-ym wieku. Najciekawszym jej ustpem lata od 1548 do 1565-go roku. Euch reformacyjny dosiga w nich swego zenitu; przywódzcy jego pocieszaj si nadziej oderwania Polski od katolicyzmu. Ale okazao si wkrótce, nadzieje i oczekiwania byy zudne. Reformacya, tylko narzdziem emancypacyi szlachty z pod wadzy kocioa, gdy cel ten osignity zosta, jako zbyteczne narzdzie odrzucon zostaa i musiaa upa. Tern prdzej za musiaa upa, przeciwny wpyw woski nie tylko odzyska sw si, ale znalaz nowych kierowników w osobach nuncyuszów dworu rzymskiego, stale przebywajcych w Polsce, i w^ odradzajcym si katolicyzmie, przez który nawet humanizm wcignity zosta do suby kocioa i walki z jego przeciwnikami. Przewaga i wpywu woskiego zwyciyy w Polsce reformacy, one równie szybkie i stanowcze day zwycistwo ka-

nam Wochy w poowie XV-go

je

i

ca

s

e

bdc

e

cigo

:)olickiej

reakcyi.

Badanie dziejów polskich

w

epoce przejciowj

do wieku

w samom XVI-em stóleciu ze wskazanego punktu widzenia, rozpoczte w ostatnich latach, na dugo pozostanie wdziczn niw, gdy na niej historycy ciekawie obfite zbiera bd plony. W celu uprawy tej niwy podjt take zostaa niXVI-go

i

i

— niejsza praca.

16

Zadaniem jej wyjani najwyraniejszym

bistoci, która jest

m

— dzieje

moe

i

losy jednej oso-

typem

i

najlepszym

wykadnikiem wielostronnego cierania si i walki obcych wpywów na polskim gruncie, yv kwestyacli tyczcych si najwaniejszych stosunków, zada i celów spoeczestwa i pastwa. Szybki rozwój i postp w owym czasie Polska zawadzi cza temu, e owe wpywy dziaay gównie na stau szlachecki, liczTen stan wyda z siebie najwicej znakony, zasobny i zdolny. niego te wyszed Jakób Uchaski. Nim z osobistoci, mitych przystpimy, wypada nam pierwej uwzgldbiografii jego wic do i najpierwsze otoczenie jego, zapozna najblisze ni chocia tudzie stosunkami zwizkami krwi, ze czytelnika z jego rodzin, i

jalde

j czyy z innemi.

ROZDZIA

I.

Rodzina Uchaskich.

Klejnotem rodzinnym Uchaskicli

by

herb Radwan, przed-

stawiajcy w czerwonem polu ót, chorgiew o trzech polach, obszyt u dou frendzl,, z umieszczonym nad chorgwi równoraHeraldyczne podania 2) odnosz pocztek miennym krzyem •).

XI-go wieku. Jeden z rotmistrzów Bolesawa miaego, nazywany Radwanem, w czasie wojen z Rusi wysatego herbu do

nym nem

bdc na podjazd,

trafi na nieprzyjacielski obóz

w

tak cias-

e

nie mogc si wycofa, zmuszony by przyj miejscu, bitw. Nieliczna garstka polaków stracia sztandar i chwia si dowódzca zacza pod naciskiem nieprzyjació. Widzc to skoczy do poblizkiego kocioa i wziwszy ztamtd chorgiew, wróci z ni na pole bitwy. Jego onierze odzyskali ducha, przeciw niemu nadeszy nowe posiki, a nieprzyjaciel, sdzc, ustpowa pocz i zostawi pole zwycizcom. Ztd te ów znak kocielna chorgiew staa si godem caego rodu. zwycistwa Potomstwo tego Radwana rozeszo si po wszystkich dzielnicach rodu rozkwita na Mazowszu. Polski ='); gówna jednake

mny

e

—

ga

Pierw^szym historycznym protoplast mazowieckich Radwanistów by Gotard, syn ukasza, dziedzic Rakowa w ziemi

')

Pcaprocki, Herby, str. 353.

2)

Okolski, Orbis polonus,

II,

560; Niesiecki, Herbarz, VIII, 27.

e

w rónych stronach dawnej Naprowadza na t myl okoliczno, miejscowoci pochodzce od wyrazu Radwan, a zarazem i inne zaPolski woania tego samego herbu, które powstay zapewne póniej. Por. Maecki ^)

s

Studya heraldyczne,

Uchasc. V.

I,

122.

2

Czerskiej

na

gow

kas

Suy

').

szczególniej i

18

orem

on swemu ksiciu

si odznaczy

wziwszy

w

i

w

roku 1241

bitwie z Jadwiugami, których pobi

do niewoli siedmiu ich wodzów, zbogaci

ksic hojnym okupem siedmiuset grzywien srebra za ka-

Konrad I wojowa wówczas o Kraków z Bolesawem Wstydliwym, wic zwycistwo nad Jadwingami byo dla bardzo korzystne zarówno pod wzgldem politycznym, jak i finansowym: szczodrze zatem wynagrodzi Gotarda, dajc mu dziedzicznem prawem wie Suew albo Suewo w blizkoci Czerska, z uwolnieniem od wszystkich danin i ciarów prawa polskiego, z nadaniem nawet prawa miecza i poowy kar pienino -sdodego z nich.

Potomkowie jego licznie si rozrodzili i zbogacili na Mazowszu. Oprócz Suewa nabyli dobra: Eusiec, Nadarzyn, Strzeszeniowa, Skorosze, Starawie, Urzd, abiniec, Olenica (W Krasnystawskiem), Magnuszewo, na których siedzce gazie wych-).

biegiem czasu przyjy róne nazwiska: Izdbieuskich albo Eusieckich, Nadarzyuskich, Cikowskich, Jakackicli, Olenickich ^). Magnuszewskich, Zebrzydowskich *), chocia jeszcze w poowie XVI-go stólecia zachowyway wiadomo pochodzenia z jednego rodu

z

gniazda

i

blizkiego

pokrewiestwa 5).

W

Magnuszewie ludno byo, gdy czonkowie rodziny przydomkami odrónia si musz, ale mimo to nie bjio godno. Gospodarstwo szo wida dobrze i opacao si sowicie, skoro ztd poowie Xy-go wiewychodz dziedzice nowych posiadoci. ku jeden z Magnuszewskich, Piotr zwany Gsia, jest owczym Wyszogrodzkim i nabywa od Mcisawa z Brunowa wie Rudno, w Czerskiem równie pooon ^), ale przy niej rodzina nie dugo si utrzymaa, gdy ju w 1460 roku Tomasz Gsia z Magnuszewa, zapewne syn Piotra, dobra te traci na rzecz Jakóba z Go-

W

•j

^) *)

Rzyszczewski, Codex diploraaticns Poloniae, II, 1, 26. II, 1, 25 I, .50: potwierdzenie tego nadania w roku 1245. Nie naley ich miesza z Krakowskimi 01e.nickimi, którzy byli Ler-

Tame,

i

ba Dbno. •)

Paprocki, Herby, 354.

*)

Paprocki, Herby, 356; Niesiecki, Herbarz, IX, 188. Zygmunt I 21 marca 1.539 roku na danie Jakóba

^)

daje z metryki Mazowieckiej tia in rigilia

kopj sprzeday

Nativitatis Christi anno 1448.

tych dóbr,

Uchaskiego wy

majc dat

Metryka koronna,

feria ter-

vol. 60, fol. 2.

—

19

kasztelana Warszawskiego

cicie,

te Tomasz

— ')•

Nie wiem czy Piotr czyli

za pewn^ simi pienidzy dostali od króla

w

posiada-

nie wsie Siedliszcza i Rostoka z jeziorem Mecicrzec, które nastpnie przeszy na synów Tomasza: Jakóba, Pawa i Krystyna'').

Dzierawa

w

tej

królewszczyzuy zmusia

ziemi Chemskiej, niespodziewana

za

trzecli braci osiedli

si

sukcesya, która na nich

spada na pocztku XVl-go wieku, przyczynia si najwicej do zaaklimatyzowania si ich tutaj i daa pocztek nowej gazi roUchadziny, która przybraa sobie nowe równie nazwisko Uchania ^). skich, od otrzymanej w spadku posiadoci Blizka krewna Magnuszewskich, zapewne ciotka, Katarzyna z Olenicy wysza za za Pawa Jasieskiego, kasztelana

—

—

m

Sandomierskiego

By

on dziedzicem starost Malborskiego, Uchania i Polemca co najmniej od 1470 roku *). Zbudowa on w Uclianiu koció w roku 1484, sprowadzi do paulinów ^), w nastpnym za roku, za zasugi wobec króla i rzeczypospoitej i

Metryka koronna, vol. 60, fol. 184. Poniewa Jakób Ucliaski jego Tomasz Magnuszcwscy, kopij tych dokumeutów, wic Piotr

')

i

dali

bracia

i

by ich

przodkami w linii prostej. „Comparentes personalitcr yenerabilia Jacobus, praepositus Uchanensis, et Paulus Maguuszowszczy, fratres germani, iadivisi haeredes de musieli

2)

Uchanye

et tenutarii

de Syedlyazcze regali... repognoveruut, quia

...

Victo-

Syeuno ... yillam regalem teuute sue Syedlyszcze dictam im summis pecuuiarum ipsis et aiitecessorihus i/tsorum per reges Polonie... inscriptas vt largiatas condescendunt et liber dimittunt et resiguaut cum literis regiis et summis iu eis contentis feria secunda post festum sauctorum Innocentium p;oxima (29 grudnia) aano 1511. Ksiga ziemi Ciiemskiej, Nr. 20014, fol. 108 (.notatka od p. J. Sprogisa). Co do Rostoki z jeziorem to ci przodkowie Uchaskich, jako jej tenutaryusze wspomniani w Metryce koronnej, yoI. (38, riuo de

.

.

.

s

fol.

159.

3) Za dawnych czasów naleao do ziemi Chemskiej województwa Ruskiego pod wzgldem polityczno-administracyjnym, do dekanatu Krasuystawskiego dyecezyi Ciiemskiej pod wzgldem kocielnym. Obecnie jest osad i naley do gminy Jarosawiec, powiatu Hrubieszowskiego guberni Lubelskiej i do dekauatu Hrubieszowskiego dyecezyi Lubelskiej.

Metryka koronna, vol. 12, fol. 12. ksidze wizyt ksidza Jana Sasina oficyaa Chemskiego z lat 1035 1638 (archiwum konsystorza Lubelskiego, vol. 150, fol. 110) znajduje si nastpujca notatka o kociele w Uchaniu: ,,E.\ primaeva fundatione et erectione ccclesiae parrochialis Uehanensis per maguificum olim dominum Paulum *)

^)

W

—

Jasieski, castellanum Sandorairiensem et haeredera

in

Uchanie, dominica Con. 2*

-

-

20

w

czasie wojny pruskiej, wyjedna sobie od Kazimierza Jagieloczyka przywilej, którym Uchanie wyjte zostao z pod prawa ruskiego, a zamienione na miasto na prawie magdepolskiego burskiem '). llozwojowi miasta przeszkadzay czste napady tatarów; poliacy zburzyli koció, z opustoszonego kraju nie pydochody, wkrótce wic paulini porzucili t siedzib na zawsze. Syn Jasieskiego take Pawe powzi myl podniesienia swj ojcowizny: odda Uchanie w dzieraw kuzynom swoim braciom Magnuszewskim -) i W3-jedna od króla Aleksandra w roku 1504 potwierdzenie nadania prawa magdeburskiego i uwolnienie miasta od wszelkich danin na lat szesnacie ^), ale niespodziewana mier, która go porwaa w 1505 lub 150G roku, przeszkorozdrobnia fortun, oddzia urzeczywistnieniu jego zamiarów w rce krewnych: Feliksa z Olenicy, rodzonego wuja, dajc Jana Bochatnickiego *), ciotecznego brata, i trzech innych braci ciotecznych: Jakóba, Paw'a i Krystyna Magnuszewskich. Tym i

ny

i

j

ductus Paschae (25 kwietuia) anuo dui 1484 facta et a Kazimierski,

festum et

Del gratia episcopo Chelraensi,

Urbani niartyris

s.

in

et pontifieis i,29 maja)

i-ev.

olim dno Joaune

Skierbiesaow, sabb itho post

auuo eodem 1484 coufirraata

approbata, liquido patet ecclesiam hanc venerabilibus acreligiosis fratribns

ordiiiis

cum

Pauli primi eremitae sub regua

s.

praefati fratres

s

Augustiui adscriptam fuisse.

Quam

ob crebras tartarorum in ten"as Russiae incursiones dese-

atue ecclesiae nec uon curne animarum, quam sustinebant, ad iustantiam generosorum dominorum haercdara in Uchanie, cultum Dei in bac ecclesia pronioveri cupientinm, in manibus rev. duorum Jacobi Arcicchowski decretorum, officialis generalis, et Georgii Myszkowski J. U. doctorum, cauonleorum Cracoviensium, ad hoc per rev. olim dnum Jacobum, Dei gratia episcopum Chemensem, specialiter deputatorum, renuutiassent et iure suo eessissent. Postea per illm. et rt!v. olim doum Jacobum Uchaski, archiepiscopum Gnesnensom, hacredem in Uchauie, auuo dni 1574 ruissent et mouasterio bic constituto et collocato

die 18 meusis llaii iu praepositurara

ancta

cum

fuit,

obligatione

dae institutnm". -)

ku 1502

i

erecta et novis proveutibu3

uatuor mansionariorum Beata e Mariae Yirginis et curae animarum administranNotatka od ks. kanonika J. A. Wadowskiego.

officii

Metryka koronna,

>)

saecularera

ac iu eadeiii praeter praepoaitum Collegium

vol. 14, fol. 120,

i

vo]. 20, fol. 79.

Musiao tak by skoro prymas Uchaski zezna, e si urodzi w roe ojczyzn jego byo Ucliauie. Korytkowski, Arcybiskupi, Ul, 39',

Uchasciana, II, 360. ') Metryka koronna,

vol. 21,

fol. 75;

Baliski, Polska staroytna,

II,

772. *)

ski.

Zapewne

ten sam, który

Niesiecki, Herbarz,

I,

185.

umar w

1532 roku, jako wojewoda Lubel-

.

—

—

21

przypady w udziale Uchanie, Poleraiec i Wola Uchazapewne na podstawie uprzedniego zapisu lub testamentu, gdy o nie sporu nie mieli z innymi sukcesorami. Kosztownoci i sprzty pozostae po Jasieskim i jego matce rozdzielili pomidzy spadkobierców sdziowie polubowni: Jan Lubraski, biskup Poznaski, i Jan aski, wielki kanclerz koronny '). ostatnim ska,

') Taki przebieg powyszej sprawy wynika z dokumentów, które si jednym z nich (ksiga Nr. 2u014 znajduj w ksigach ziemi Chemskiej. wedug Wileskiej sygnatury, a ^g wedug Lubelskiej, karta 39), datowanym in Chem, fera secuuda ipso ilie SS. Triiim Regum (8 stycznia) nnno 1505 czytamy: „Yeuions personaliter nobilis Joannes Czechowsky, tenntarius de

W

Snyatycze

.

.

.

recognovit,

qiii

obligatiouem siiam.

i

modo

Paulo Ja!