Archeologia Barbarzyńców 2008: powiązania i kontakty w świecie barbarzyńskim = Archäologie der Barbaren 2008: Beziehungen und Kontakte in der barbarischen Welt 8376670263, 9788376670263 [PDF]

Zitiervorschau

ARCHEOLOGIA BARBARZYŃCÓW 2008: POWIĄZANIA I KONTAKTY W ŚWIECIE BARBARZYŃSKIM ARCHÄOLOGIE DER BARBAREN 2008: BEZIEHUNGEN UND KONTAKTE IN DER BARBARISCHEN WELT

ColLectio Archaeologica ResSoviensis Tomus XIII

collegium editorum Sylwester Czopek, Michał Parczewski, Andrzej Pelisiak, Zbigniew Pianowski, Aleksander Sytnyk, Marcin Wołoszyn

Fundacja Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego

Maciej Karwowski, Eduard Droberjar (eds.)

Archeologia Barbarzyńców 2008: powiązania i kontakty w świecie barbarzyńskim Materiały z IV Protohistorycznej Konferencji Sanok, 13–17 października 2008

Archäologie der Barbaren 2008: Beziehungen und Kontakte in der barbarischen Welt Materialien aus der IV. Frühgeschichtlichen Konferenz in Sanok 13.–17. Oktober 2008

Rzeszów 2009

Recenzenci prof. dr Michael Erdrich prof. PhDr. Klára Kuzmová, CSc Redakcja tomu Maciej Karwowski, Eduard Droberjar

Redakcja techniczna Mitel Korekta Autorzy, Redakcja

Tłumaczenia Katarzyna Łyp, Hazel Pearson, Maciej Karwowski i Autorzy Ilustracja na okładce Złota moneta celtycka z Trepczy koło Sanoka ze zbiorów Muzeum Historycznego w Sanoku fot. Dariusz Szuwalski

© Copyright by Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego © Copyright by Mitel

ISBN 978-83-7667-026-3

Wydawca 35-205 Rzeszów, ul. Warszawska 5/7, tel./fax 017 861-26-69, 852-13-62

Spis treści Inhaltsverzeichnis Maciej Karwowski, Eduard Droberjar Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vorwort . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9 10

Przemysław Dulęba Przemiany kulturowe w zachodniej Małopolsce w okresie od III do I wieku przed Chr. Przyczynek do kontaktów między Celtami a Germanami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kulturveränderungen im westlichen Teil von Kleinpolen im 3.-1. Jh. vor Christus. Beitrag zu den Kontakten zwischen den Kelten und Germanen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11

Piotr Łuczkiewicz, Martin Schönfelder Gesellschaftsstruktur und Zentralorte – auf der Suche nach strukturellen Gemeinsamkeiten in Latène- und Przeworsk-Kultur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Struktura społeczna i miejsca centralne – w poszukiwaniu powiązań strukturalnych pomiędzy cywilizacją lateńską a kulturą przeworską . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

37

34

50

Gertrúda Březinová Neskorolaténske osídlenie Nitry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Die spätlatènezeitliche Besiedlung von Nitra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

55 69

Julie Clerc Chronology and characterisation of Celtic finds in Ukraine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Chronologia i charakterystyka celtyckich znalezisk na Ukrainie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

71 76

Radoslav Čambal, Miloš Gregor, Katarína Harmadyová, Eva Halásová, Natália Hlavatá-Hudáčková Dácka keramika z bratislavského oppida a Devína . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dakische Keramik aus dem Bratislavaer Oppidum und aus Devín . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

77 96

Iwona Florkiewicz Monety geto-dackie z obszaru Polski – nowe dane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Die geto-dakischen Münzen auf dem Gebiet Polens – neue Daten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

101 120

Tomasz Bochnak, Grzegorz Kieferling (†) Srebrna głowa byka wydobyta z Sanu w Radymnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Der silberne Stierkopf aus dem San-Fluss in Radymno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

123 141

Michał Parczewski Nowe dane o lokalizacji i okolicznościach odkrycia srebrnej głowy byka z Radymna . . . . . . . . . . . . . . . . Neues zum Fundort und zu den Fundumständen des silbernen Stierkopfes aus Radymno . . . . . . . . . . . . . .

145 171

Eduard Krekovič Počiatky doby rímskej na Slovensku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Die Anfänge der römischen Kaiserzeit in der Slowakei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

177 185



spis treści / Inhaltsverzeichnis

Vladimír Varsik, Péter Prohászka Nové poznatky o osídlení Veľkého Žitného ostrova v dobe rímskej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Neue Angaben zur Besiedlung der Großen Schüttinsel in der römischen Kaiserzeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ján Beljak Osídlenie vo Zvolene v dobe rímskej na príklade osád Haputka a Balkán . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Die Besiedlung in Zvolen in der römischen Kaiserzeit am Beispiel der Siedlungen aus Haputka und Balkán . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

187 207 211 226

Vladimír Turčan Zázemie rímskej stanice v Stupave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Das Umfeld der römischen Station in Stupava . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

229 236

Eduard Droberjar, David Vích Ke kontaktům mezi východními Čechami a Moravou v počátcích doby římské . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zur Verbindung zwischen Ostböhmen und Mähren in den Anfängen der römischen Kaiserzeit . . . . . . . . .

237 246

Jan Jílek Doklady kontaktů mezi polabskými Germány, przeworskou a wielbarskou kulturou ve východních Čechách . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Evidence of contacts among Przeworsk population, Wielbark culture and Elbeland Germans in East Bohemian territory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

249

Jana Němcová, Daniela Marešová, František Kašpárek, Jan Jílek Sídliště z doby římské z Litomyšle a Starého Města u Moravské Třebové (Příspěvek k poznání doby římské na česko-moravském pomezí) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Die kaiserzeitlichen Siedlungen in Litomyšl und Staré Město bei Moravská Třebová (Ein Beitrag zur Erforschung der römischen Kaiserzeit in der Böhmisch-Mährischen Höhe) . . . . . . . .

285

281

303

Pavel Hušták, Jaroslav Jiřík Osídlení z doby římské v Praze-Hloubětíně „Zahrady nad Rokytkou“ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . The settlement of Prague-Hloubětín “Zahrady nad Rokytkou” during the Roman Period . . . . . . . . . . . . . . .

305 351

Jan Procházka Osídlení z pozdní doby římské v Praze – Čimicích . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Late Roman age settlement in Prague – Čimice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

353 362

Anna Lasota, Szymon Pawlikowski Osadnictwo kultury puchowskiej w rejonie podkrakowskim na przykładzie osady w Wieliczce stan. XI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . The Púchov-Culture settlement in the Krakow region. The case of Wieliczka, site XI . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

363 375

Justyn Skowron Skupisko osadnicze kultury przeworskiej pomiędzy dolną Skierniewką a dolną Rawką w strefie zasiedlenia doliny Bzury. Nowe odkrycia i obserwacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Die Siedlungskonzentration der Przeworsk Kultur zwischen den Niederläufen der Flüsse Skierniewka und Rawka in der Besiedlungszone des Bzuratals. Neue Entdeckungen und Beobachtungen . . . . . . . . Magdalena Wilk Osada z okresu rzymskiego w Terliczce, pow. rzeszowski, stan. 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Die Siedlung der Römerzeit von Terliczka, Kreis Rzeszów, Fst. 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Віктор Войнаровський Вичинка шкіри на землях Східного Прикарпаття за пізньолатенського часу – раннього середньовіччя: причини та рівні спеціалізації . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Leather working in the East Carpathian area during the Late La Tène Period – Early Middle Ages: reasons and levels of specializations . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

377 389 393 406

407 430

spis treści / Inhaltsverzeichnis



Igor Bazovský Doklady výroby spôn v naddunajskom barbariku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Belege für die Fibelherstellung im Barbaricum nördlich der Donau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

433 438

Piotr N. Kotowicz Piec garncarski kultury przeworskiej z miejscowości Niedźwice, pow. sandomierski, stan. 11 . . . . . . . . Potter’s kiln of the Przeworsk Culture from Niedźwice, Sandomierz district, Site 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

439 450

Daniel Bursák Pozoruhodný nález ze starší doby římské z Prahy-Dolních Počernic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ein bemerkenswerter Befund aus der älteren römischen Kaiserzeit von Prag-Dolní Počernice . . . . . . . . . . .

453 460

Katarzyna Zuch Puchary fałdziste z terenu środkowoeuropejskiego Barbaricum jako przykład adaptacji wzorców rzymskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Indented beakers of European Barbaricum as the example of adaptation of Roman influences . . . . . . . . . . .

461 477

Jakub Halama, Tomáš Zeman Nálezy žernovů z kontextů doby římské v Čechách a na Moravě . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Finds of rotary querns from the context of the Roman period in Bohemia and Moravia . . . . . . . . . . . . . . . .

479 530

Zdeněk Beneš, Miriam Nývltová Fišáková „Pohřby psů“ na sídlištích doby římské v Čechách: současný stav poznání . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . “Dog burials” on settlements of the Roman Period in Bohemia: current state of research . . . . . . . . . . . . . . .

531 542

Bożena Józefów Problematyka badań miejsc kremacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . The problem of researching cremation sites . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

543 557

Daniel Żychliński Groby szkieletowe ludności kultury przeworskiej z Wielkopolski jako przejaw obcych wpływów w obrzędowości pogrzebowej na przykładzie zespołu nr 70 z Wymysłowa, pow. Gostyń, woj. wielkopolskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Körperbestattungen der Przeworsk-Kultur in Großpolen als Zeichen fremder Einflüsse. Fallbeispiel Wymysłowo, Grab 70 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jaroslava Ruttkayová Pohrebisko vo Veľkom Cetíne a Ponitrie v kontexte nálezov przeworskej a wielbarskej kultúry . . . . . . . Das Gräberfeld in Veľký Cetín und das Nitra-Gebiet im Zusammenhang mit den Funden der Przeworsk- und Wielbark-Kultur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Agnieszka Reszczyńska Netypický pohřeb z Brozan nad Ohří (okr. Litoměřice) a jeho možná výpověď o ruční textilní výrobě v době římské . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Die untypische Bestattungsweise aus Brozany am Fluss Eger (Bez. Leitmeritz) und ihre mögliche Aussage über die textile Handarbeit in der römischen Kaiserzeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jana Kuljavceva Hlavová Brozany nad Ohří – antropologie jednoho skeletu z doby římské . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Brozany nad Ohří – Anthropologie eines Skeletts aus der Römerzeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mirosław Rudnicki Nowe odkrycie zapinki typu Pleniţa-Tumiany z Piecek, pow. mrągowski, na tle znalezisk z Polski północno-wchodniej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zur Entdeckung einer Fibel vom Typ Pleniţa-Tumiany aus Piecki, Kreis Mrągowo, vor dem Hintergrund der Funde aus dem nord-östlichen Polen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pavel Kubálek Tafonomie pohřebiště z doby stěhování národů v Praze-Zličíně. Předběžná zpráva . . . . . . . . . . . . . . . . . Taphonomy of the Migration Period burial ground in Prague-Zličín. Preliminary report . . . . . . . . . . . . . . .

559 566 567 576

579 592 595 600

601 614 615 626



spis treści / Inhaltsverzeichnis

Program IV Protohistorycznej Konferencji w Sanoku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Programm der IV. Frühgeschichtlichen Konferenz in Sanok . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

627 627

Lista uczestników IV Protohistorycznej Konferencji w Sanoku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Teilnehmerliste der IV. Frühgeschichtlichen Konferenz in Sanok . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

633 633

Przedmowa Niniejsza publikacja „Archeologia Barbarzyńców 2008” jest rezultatem IV Protohistorycznej Konferencji, która odbyła się w Sanoku w dniach 13–17 października 2008. Konferencja została zorganizowana przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego we współpracy z Muzeum Historycznym w Sanoku, katedrą Archeologii Uniwersytetu Hradec Králové i Instytutem Archeologii Akademii Nauk Republiki Czeskiej w Brnie. Do Protohistorycznych Konferencji odbywających się do tej pory zawsze na terenie Republiki Czeskiej (Kounice 2005, České Budějovice 2006 i Mikulov 2007) dołączyła po raz pierwszy konferencja zagraniczna, której uczestnicy w ramach zorganizowanej wycieczki mieli także możliwość zwiedzenia najważniejszych stanowisk archeologicznych okolic Sanoka. Podziękowania za wspaniałą organizację tego spotkania należą się nie tylko kierownictwu Instytutu Archeologii w Rzeszowie oraz Muzeum Historycznego w Sanoku, lecz także wszystkim uczestnikom, którzy dzięki swoim wykładom i prezentacjom przyczynili się do owocnej dyskusji i prawdziwie twórczej atmosfery. Dzięki licznemu udziałowi polskich, czeskich i słowackich kolegów, jak również archeologów z Francji, Niemiec i Ukrainy mieliśmy okazję wysłuchać ok. 40 wykładów, które odnosiły się przede wszystkim do głównego tematu konferencji, czyli powiązań i kontaktów pomiędzy barbarzyńcami. Bardzo dynamiczne relacje międzykulturowe w okresie protohistorycznym oraz wzajemne powiązania i wpływy kultur okresu lateńskiego i rzymskiego na terenie europejskiego Barbaricum można odtwarzać na podstawie wyników nowych badań i znalezisk. Oddziaływania kultury przeworskiej, wpływy i importy z terenów prowincji rzymskich, jak również elementy swebskie i wielbarskie stanowiły kulturową siłę napędową w wielu rejonach Europy Środkowej. W niniejszej publikacji „Archeologia Barbarzyńców 2008” zamieszczone są referaty i komunikaty dotyczące kontaktów międzykulturowych w okresie lateńskim i rzymskim na terenie Polski, Republiki Czeskiej, Słowacji i Ukrainy. Podczas konferencji możliwe było także zaprezentowanie nowych znalezisk i wyników wykopalisk zarówno w formie wykładów, jak i poprzez tzw. postery, co stało się już tradycją w trakcie poprzednich spotkań. Do wydanych dotychczas trzech tomów „Archeologie barbarů 2005” (Praga 2006), „Archeologie barbarů 2006” (České Budějovice 2007) i „Archeologie barbarů 2007” (Brno 2008) dołącza zatem tom czwarty: „Archeologia Barbarzyńców 2008” (Rzeszów 2009). Rzeszów i Hradec Králové, październik 2009 Maciej Karwowski, Eduard Droberjar

10

Przedmowa

Vorwort Der vorliegende Sammelband „Archeologia Barbarzyńców 2008“ (Archäologie der Barbaren 2008) bildet das Ergebnis der IV. Frühgeschichtlichen Konferenz, die vom 13. bis 17. Oktober 2008 in Sanok abgehalten worden ist. Dieses Treffen wurde vom Archäologischen Institut der Universität Rzeszów in Zusammenarbeit mit dem Historischen Museum in Sanok, dem Lehrstuhl für Archäologie der Universität Hradec Králové und dem Archäologischen Institut der Akademie der Wissenschaften der Tschechischen Republik in Brünn organisiert. An die bisher auf dem Gebiet der Tschechischen Republik veranstalteten Frühgeschichtlichen Konferenzen (Kounice 2005, České Budějovice 2006 und Mikulov 2007) hat sich somit die erste ausländische Tagung angeschlossen, in deren Rahmen auch eine Exkursion in die Umgebung der Stadt Sanok stattfand. Für die ausgezeichnete Organisation dieses Treffens gebührt nicht nur der Leitung des Archäologischen Instituts in Rzeszów und dem Historischen Museum in Sanok Dank, sondern auch allen Teilnehmern, die durch ihre Beiträge zu einer fruchtbaren Diskussion und einer wahrlich schöpferischen Atmosphäre beigetragen haben. Unter zahlreicher Beteiligung von polnischen, tschechischen und slowakischen Kollegen sowie einer französischen Archäologin und jeweils eines deutschen und ukrainischen Archäologen wurden etwa vierzig Beiträge vorgetragen, die sich vor allem mit dem Hauptthema der Konferenz befassten, und zwar mit den inter-barbarischen Beziehungen und Kontakten. Die sehr dynamischen Beziehungen, die in die frühgeschichtliche Zeit herrschten, und eine gegenseitige Verbindung und Beeinflussung der Kulturen der Latène- und römischen Kaiserzeit auf dem Gebiet des europäischen Barbaricums, sind aus immer wieder neuen Erkenntnissen und Funden zu erschließen. Insbesondere das Wirken der Przeworsk-Kultur und die Einflüsse und Importe aus dem Raum der römischen Provinzen, aber auch suebische und WielbarkElemente, haben eine kulturelle Triebkraft in zahlreichen Regionen Mitteleuropas dargestellt. Im Sammelband „Archäologie der Barbaren 2008“ werden vielerlei Beiträge zu den interkulturellen Kontakten in der Latène- und Römerzeit auf dem Gebiet Polens, der Tschechischen Republik, der Slowakei und der Ukraine präsentiert. Daneben war es anlässlich der Konferenz auch möglich, wie es bereits auf den vorangehenden Sitzungen Sitte gewesen war, neue Funde und Ausgrabungen sowohl in Form von Vorträgen als auch auf Postern vorzustellen. An die bisherigen Konferenzbände „Archäologie der Barbaren 2005“ (Prag 2006), „Archäologie der Barbaren 2006“ (České Budějovice 2007) und „Archäologie der Barbaren 2007“ (Brno 2008) schließt somit als vierter Band die „Archäologie der Barbaren 2008“ (Rzeszów 2009) an. Rzeszów und Hradec Králové, im Oktober 2009 Maciej Karwowski, Eduard Droberjar

M. Karwowski, E. Droberjar (eds.) Archeologia Barbarzyńców 2008: powiązania i kontakty w świecie barbarzyńskim. Collectio Archaeologica Resoviensis XIII, Rzeszów 2009, 11–35

Przemysław Dulęba Przemiany kulturowe w zachodniej Małopolsce w okresie od iii do i wieku przed Chr. Przyczynek do kontaktów między Celtami a Germanami1 W okresie między III a I wiekiem przed Chr. zachodnia część Małopolski ulegała gruntownym przemianom związanym z napływem nowych grup ludności. W dotychczasowej literaturze, od pierwszego, i do tej pory podstawowego, opracowania osadnictwa celtyckiego w Polsce (Woźniak 1970) dominował pogląd o funkcjonowaniu na obszarze zachodniej Małopolski polietnicznej jednostki archeologicznej zwanej początkowo „grupą celto-przeworską”, a potem „grupą tyniecką” (Woźniak 1970, 105; 1981, 255; Kubicha 1997; Rudnicki 2005a; Poleska 1996; 2005; 2006, 171-189; Bochnak 2006, 165-170). Według koncepcji, której autorem był Z. Woźniak, wyróżniano trzy fazy rozwojowe grupy tynieckiej. Pierwsza faza, datowana na LT B2LT C1, utożsamiana była wyłącznie z nielicznymi „czysto” celtyckimi grobami oraz materiałami osadowymi. Druga faza, datowana od schyłku LT C1 do LT D1, charakteryzowała się współwystępowaniem zabytków celtyckich z zabytkami kultury przeworskiej, które to w tym momencie miały pojawić się na terenie Małopolski. Faza trzecia, najlepiej udokumentowana, obejmowała okres od schyłku LT D1 aż do początku wczesnego okresu wpływów rzymskich (stadium B1a), a charakteryzowała się obecnością nielicznych zabytków celtyckich oraz dackich współwystępujących w zespołach z zabytkami kultury przeworskiej. Koncepcja ta oparta była na analizie znalezisk z dużych, wielofazowych i wielokulturowych osad, z których najważniejsze zlokalizowane były w granicach dzisiejszego miasta Krakowa. Większość tych stanowisk została opracowana w ramach kompletnej monografii (Poleska 2006).

Zreferowany powyżej schemat przemian kulturowych w ramach „grupy tynieckiej” w świetle wszystkich dostępnych obecnie źródeł nie jest aktualny i powinien ulec daleko idącej modyfikacji. Wymaga to ustosunkowania się do trzech głównych problemów, które dotyczą charakteru osadnictwa celtyckiego i kultury przeworskiej oraz ich wzajemnego stosunku, datowania początku kultury przeworskiej w zachodniej części Małopolski, a także problemu wydzielenia jednostki archeologicznej zwanej „grupą tyniecką”. Klasyfikacja chronologiczna materiałów kultury lateńskiej stosowana w niniejszym studium oparta jest na systemie periodyzacji stworzonym przez R. Gebharda (1989; 1991). Pozycja chronologiczna zabytków kultury przeworskiej określana jest za pomocą systematyki opracowanej przez T. Dąbrowską (1988), a w sytuacjach, kiedy jest to możliwe, synchronizowana z periodyzacją właściwą dla zabytków lateńskich. Osadnictwo celtyckie

Zapewne w pierwszej połowie III w. przed Chr. zachodnia Małopolska została skolonizowana przez ludność celtycką, która, jak to już wielokrotnie wspominano, przywędrowała tu prawdopodobnie z obszaru dzisiejszych Moraw i Górnego Śląska. O przynależności do tej samej prowincji kulturowej świadczą duże podobieństwa w inwentarzu zabytkowym. Dotyczy to zarówno licznych form ceramiki, metalowych części stroju i ozdób czy też przedmiotów szklanych. Zachodniomałopolska enklawa kultury lateńskiej to również obszar występowania mennictwa bojskiego. Najstarsze nieliczne zabytki łączone z osadnic1  Artykuł powstał w ramach realizowania projektu naukowego finansowanego z grantu Ministerstwa Nauki i Szkol- twem celtyckim w zachodniej Małopolsce, datuje nictwa Wyższego (GR 2649) „Starsza faza kultury lateńskiej się na schyłek okresu wczesnolateńskiego (LT B2b), w Małopolsce Zachodniej”. jednak są to prawie wyłącznie znaleziska luźne,

12

Przemysław Dulęba

niepochodzące z zespołów zwartych, do których zalicza się zabytki z Krakowa-Mogiły (Woźniak 1970, 324, tab. 33:11–12), Krakowa-Tyńca (Woźniak 1970, tab. 44:5), Kokotowa-Strumian (Reguła 1981, 28, ryc. 8r), Bogorii (Grygiel – Pikulski 2006, 139, przypis 4), Zagórzyc (Grygiel – Pikulski 2006, 139, ryc. 6). W takiej sytuacji nadal nie można kategorycznie stwierdzić, czy obecność nielicznych zabytków wczesnolateńskich wyznacza rzeczywisty początek osadnictwa Celtów. Zabytki te nie mogą być również importami, gdyż omawiany obszar w okresie przed przybyciem Celtów najprawdopodobniej nie był zasiedlony i od dłuższego czasu stanowił pustkę osadniczą. Najmłodsze materiały zaliczane do kultury łużyckiej oraz kultury pomorskiej lokalizowane na omawianym obszarze datowane są zabytkami wykonanymi w stylu późnohalsztackim i starolateńskim, a co za tym idzie, nie można ich odnosić później niż do końca LT A2. Argumentem za wczesnym datowaniem początku osadnictwa lateńskiego w zachodniej części Małopolski jest fakt, że z wyjątkiem znaleziska z Bogorii, wszystkie wymienione wyżej zabytki wczesnolateńskie znaleziono na stanowiskach, gdzie odkryto zespoły i duże serie materiałów środkowolateńskich. Już od początku okresu środkowolateńskiego na terenie zachodniej Małopolski lokalizujemy enklawę osadnictwa kultury lateńskiej w swej klasycznej postaci, która rozciąga się na stosunkowo rozległym obszarze (ryc. 1). Możemy wyróżnić kilka skupisk osadniczych, gdzie materiały kultury lateńskiej występują w większej liczbie. Należy tu wskazać rejon dzisiejszej Wieliczki, dolinę Wisły w granicach miasta Krakowa oraz okolice Stradowa. Skupiska te jednak nie obrazują natu Sytuacja kulturowa u schyłku okresu halsztackiego i na początku starszego okresu przedrzymskiego w zachodniej Małopolsce jest stosunkowo skomplikowana. Najmłodszymi znaleziskami związanymi z kulturą łużycką oraz pomorską z Małopolski są importowane starolateńskie zapinki ze zwierzęcą główką (Tierkopffibeln), żelazne i brązowe zapinki z ozdobną nóżką (Fusszierfibeln, F2 wg Mansfelda 1973), zapinki kowalowickie (Bandfibeln) oraz klamry trójkątne i rombowate. Najmłodszymi z wyżej wymienionych zabytków są zapinki kowalowickie, które datowano również na fazę LT B1 (Woźniak 1995, 202, 212 aneks). Chronologia tych zabytków, którą oparto głównie o przesłanki stylistyczne, może równie dobrze zamykać się w LT A. Sygnalizowany temat wymaga dalszych szczegółowych studiów, które przekraczają ramy prezentowanej pracy. 2

ralnego stanu zasiedlenia tych obszarów w okresie lateńskim, ale stan badań. Charakterystyczną cechą osadnictwa celtyckiego jest jego duże „rozrzedzenie”, tzn. dominacja osad otwartych o charakterze jednodworczym, rozrzuconych na stosunkowo rozległej przestrzeni, głównie na terasach wyższych (duże doliny) oraz terasach nadzalewowych (małe doliny). Do rzadkości należą osady, gdzie zlokalizowano kilka lub kilkanaście zespołów obiektów, które można interpretować jako pozostałości większej liczby dworów3. Do najważniejszych stanowisk na obszarze zachodniej Małopolski należą osady w Dalewicach, pow. proszowicki, stan. 1 (Trzeciecki 1996; 1996a), Kokotowie-Strumianach, pow. wielicki, st. 4 (Reguła 1980; 1981; 1985; 1988), Krakowie-Wyciążu, st. 5, Krakowie-Pleszowie, st. 17–20 (Poleska 2006), Pełczyskach, pow. pińczowski, st. 1–2, 4 (Rudnicki 1996; 1997), Podłężu, pow. wielicki, st. 17 (Dzięgielewska et al. 2006), Zagórzycach, pow. kazimierski, st. 1 (Grygiel – Pikulski 2006), Zagórzu, pow. wielicki, st. 24. Na tych stanowiskach zarejestrowano obiekty osadnicze kultury lateńskiej (półziemianki, jamy zasobowe, obiekty produkcyjne, konstrukcje słupowe). Chronologia wszystkich obiektów z wyżej wymienionych osad mieści się w przedziale LT C1-LT C2. W Baryczy, pow. wielicki, st. 7 (Reguła 1979) oraz w Zakrzowie (Mycielska 1981) odkryto obiekty, w których znajdował się materiał kultury lateńskiej, jednak ze względu na warunki odkrycia oraz sposób ich eksploracji nie można ich traktować jako zespołów zwartych. Ślady osadnictwa celtyckiego w omawianym regionie zlokalizowano do tej pory na ponad 150 stanowiskach, a przeważającej liczbie są to pojedyncze fragmenty naczyń (głównie ceramika wykonana na kole z domieszką grafitu). Osadnictwo kultury lateńskiej w swej klasycznej postaci trwa tylko do LT C2. Z zachodniomałopolskich osad lateńskich nie ma zespołów, które mogą być datowane na LT D15.   Pozostałości większych osiedli o charakterze rolniczorzemieślniczym natrafiono na stan. 5 w Krakowie-Wyciążu, na stan. 1–2, 4 w Pełczyskach, pow. pińczowski oraz na stan. 17 w Podłężu, pow. wielicki. 4  Uprzejma informacja mgr. Jerzego Okońskiego. 5  Ceramika, która przyrównywana była do 6 horyzontu osad morawskich wg systematyki J. Meduny, korelowanego z fazą LT D, wystąpiła w zespołach datowanych na LT C2. Szczegółowe datowanie za pomocą ceramiki jest bardzo 3

Przemiany kulturowe w zachodniej Małopolsce w okresie od III do I wieku przed Chr.…

13

Ryc. 1. Osadnictwo kultury lateńskiej w zachodniej Małopolsce. A – osady i ślady osadnicze. B – groby i znaleziska grobowe. Abb. 1. Die Ansiedlung der Latène Kultur im westlichen Teil von Kleinpolen. A – Siedlungen und Ansiedlungsspuren. B – Gräber und Grabfunde.

Oprócz dominujących znalezisk osadowych odkryto niewielką ilość grobów kultury lateńskiej: Iwanowice, pow. miechowski gr. 9 i 34 (Woźniak 1970, 320–321, tab. 29–31), Łętowice, pow. tarnowski, gr. 13 (Szpunar 1987, 187, ryc. 8ł-k), Aleksandrowice, pow. krakowski (Bochnak 2006, 167, ryc. 7–8), Zakrzowiec, pow. wielicki, ob. 107 (Jarosz – Rodak 2006, 630, ryc. 11). Do tej skromnej liczby należy dodać również niewielką ilość luźnych znalezisk o domniemanym charakterze gro-

bowym: Kraków-Witkowice, Kraków-Mogiła, st. 1 oraz Wilków, pow. miechowski (Woźniak 1970, 324, 327, 338)6. Wszystkie wyżej wymienione znaleziska, poza zabytkami z Krakowa-Mogiły, które należy zaliczyć do najstarszych jeszcze wczesnolateńskich materiałów, można datować w obrębie stadium LT C1. Zabytki te należą do grupy najmłodszych znalezisk grobowych, które można utożsamiać z 6. i 7. horyzontem użytkowania płaskich cmentarzysk celtyckich wg R. Gebharda. Z zachodniej Małopolski, tak jak i w przypadku sąsiednich trudne, bowiem rytm zmian stylistycznych tej kategorii zabytków w kulturze lateńskiej przebiegał stosunkowo wolno. terenów zasiedlonych przez plemiona celtyckie Dodatkowym problemem jest silna regionalizacja stylistyki, (Czechy, Morawy, Słowacja, Austria, Węgry) póź-

w jakiej naczynia powstawały. Najwyraźniej jest to widoczne w ceramice ręcznie lepionej. Generalnie, dla interesującego nas przedziału czasowego możemy wyróżnić dwa główne horyzonty datowane ramowo na LT B-C1 oraz LT C2-D1 (por. Salač 1992, 69–71).

 Interpretacja znalezisk (żelazny pas łańcuchowy, domniemany fr. żelaznego miecza) z ara 110. osady w KrakowiePleszowie jako pozostałości zniszczonego pochówku (Poleska 1996, 213, ryc. 3) wydaje się dosyć wątpliwa. 6

14

Przemysław Dulęba

niejsze pochówki nie są znane. Trudno wytłumaczyć tak niewielką ilość grobów towarzyszącą dosyć licznym znaleziskom z osad, biorąc pod uwagę możliwy w zachodniej Małopolsce okres ok. 100 lat prawdopodobnego stosowania uchwytnego metodami archeologicznymi obrządku pogrzebowego. Należy podkreślić, że do tej pory nie odkryto na terenie Małopolski cmentarzyska celtyckiego, a jedynie pojedyncze, odosobnione pochówki, dlatego szczegółowa analiza obrządku pogrzebowego nie jest możliwa. Wydaje się, że taka sytuacja odzwierciedla niepełny stan badań. Początek kultury przeworskiej w zachodniej Małopolsce Funkcjonowanie kultury przeworskiej w Zachodniej Małopolsce datowano już od początku fazy A1, co synchronizowano ze stadium LT C1b w systemie R. Gebharda (Poleska 1996, 222; 2006, 180; Woźniak 1996, 169; Dąbrowska – Woźniak 2005, 93). Tak wczesne datowanie oparto na szeregu przesłanek wynikających z analizy obiektów osadowych, w których ceramice kultury przeworskiej towarzyszyły zabytki szklane i metalowe kultury lateńskiej. Dotyczyło to zwłaszcza ob. 542 oraz ob. 98 z osady w Krakowie-Pleszowie. W ob. 542, oprócz dużej serii ceramiki kultury przeworskiej i kultury lateńskiej, znaleziono krążki ze skorup naczyń grafitowych, 2 fragmenty bransolet sapropelitowych, szklany pacior oraz 2 egzemplarze bransolet z niebieskiego szkła typów 6c i 7b wg Haevernick (Poleska 2006, katalog, tab. 53). Obiekt ten jednak nie jest zespołem zwartym, ale kompleksem kilku wielokulturowych jam, które nie zostały należycie rozróżnione i zadokumentowane7. Ob. 98, eksplorowany i dokumentowany poprawnie, jest niewielką jamą zasobową, w której znaleziono dużą serię ceramiki kultury przeworskiej (306 fragmentów naczyń) oraz 13 fragmentów naczyń kultury lateńskiej (w tym 5 fragmentów naczyń wykonanych   „Bardzo zły stan dokumentacji terenowej – dokumentacja opisowa to niemal wyłącznie spis zabytków odkrywanych w poszczególnych warstwach głębokościowych. Obiekt, a właściwie kompleks kilku nawarstwionych na siebie jam różnych kultur, zlokalizowany był w centralnej partii ara 117. badanego w trzech etapach przez różnych archeologów (...). W rezultacie w trakcie badań nie uchwycono na żadnym poziomie rzeczywistego zarysu obiektu, ani nawet jego części” (Poleska 2006, katalog, 61). 7

na kole), nóż żelazny, fragment przedmiotu żelaznego określony jako fragment zapinki oraz fragment bransolety z niebieskiego szkła – typ 8b wg Haevernick (Poleska 2006, katalog, s. 185–188, tab. 164–167). Na osadach w Krakowie-Pleszowie st. 17–20, Krakowie-Wyciążu, st. 5 oraz Krakowie-Cle w wielu obiektach ceramika „starszego stylu” kultury przeworskiej współwystępuje razem z ceramiką celtycką, stąd też uznano, że taka sytuacja wskazuje na możliwość koegzystencji dwóch grup etnicznych. Ponowna analiza zespołów wykazała jednak, że obserwacja ta jest błędna, a domniemana koegzystencja materiałów celtyckich i kultury przeworskiej wynika z częstego na stanowiskach wielokulturowych i wielofazowych zjawiska powtórnej depozycji. Ratownicze badania wykopaliskowe prowadzone w rejonie dawnej Nowej Huty były pierwszymi tego typu przedsięwzięciami w polskiej archeologii, stąd też, pomimo imponującej ilości znalezisk archeologicznych, sposób ich dokumentacji pozostawia wiele do życzenia (Poleska 2006, 11–16). Eksplorację prowadzono w pośpiechu, część obiektów została zniszczona wskutek prac budowlanych, duża część dokumentacji zaginęła, wiele zespołów zostało źle zadokumentowanych lub zdekompletowanych. Te czynniki zadecydowały, że stan bazy źródłowej zabytków kultury lateńskiej pochodzących z tych badań jest bardzo zły (por. Poleska 2006, katalog). Duża liczba obiektów archeologicznych eksplorowanych w trakcie tych badań nie może być uznawana za zespoły zwarte, a co za tym, idzie analiza wykonywana w oparciu o taki zestaw źródeł jest wysoce wątpliwa. Dodatkowym minusem opracowania materiałów z osad podkrakowskich są częste pomyłki związane z klasyfikacją naczyń wykonanych na kole i wypalonych w atmosferze redukcyjnej (tzw. ceramiki siwej). Za ceramikę celtycką uznano dużą liczbę naczyń, które w istocie są tzw. ceramiką gładką kultury przeworskiej z młodszego i późnego okresu wpływów rzymskich. Dotyczy to przede wszystkim ob. 7 z Krakowa-Cła (Poleska 2006, katalog, tab. 4:2–4, 6, 9, 12) oraz ob. 404 z Krakowa-Pleszowa (Poleska 2006, katalog, tab. 47:1, 3–4, 8–10), a także ceramiki z warstw akumulacyjnych drugiego z tych stanowisk (Poleska 2006, katalog, tab. 89:1, 4–5; 90:3; 92:8–10; 93:1; 94:5–10). Biorąc pod uwagę wspomniane wyżej uwagi należy uznać, że ob. 542. z Krakowa-Pleszowa nie jest zespołem zwartym,

Przemiany kulturowe w zachodniej Małopolsce w okresie od III do I wieku przed Chr.…

a nieliczne zabytki celtyckie z ob. 98. to materiały starsze, które uległy powtórnej depozycji. Taka sama sytuacja dotyczy większości obiektów zaliczonych przez P. Poleską do fazy II, gdzie wystąpił licznie materiał masowy w postaci ceramiki kultury przeworskiej w stylistyce „starszego stylu ceramicznego” (por. Poleska 2006, katalog). Wykluczenie możliwości współwystępowania środkowolateńskich zabytków celtyckich z zabytkami kultury przeworskiej można udowodnić na podstawie argumentów, które zaprezentujemy poniżej. Datowanie początku kultury przeworskiej Datowanie materiałów kultury przeworskiej z MOP na LT C1b nie jest możliwe, gdyż istnieją poważne przesłanki, że ta kultura powstała dopiero w LT C2, co zostało ostatnio gruntownie wykazane w pracy M. Grygiela (2004). Najstarsze materiały łączone z kulturą przeworską, a które można było datować na LT C1, to wyłącznie znaleziska luźne pozbawione kontekstu (Dąbrowska 1988, 17). Pewna liczba zespołów, zarówno osadowych i grobowych, które kiedyś uznawano za najwcześniejsze dla kultury przeworskiej, należy przypisać kulturze jastorfskiej (Grygiel 2004, 19–45, 50–59). W oparciu o te ustalenia, najwcześniejsze zespoły kultury przeworskiej datowane są na młodsze stadium fazy A1 (A1b), co jest korelowane z fazą LT C2 w systematyce kultury lateńskiej (Grygiel 2004, tab. 1, 2). Współwystępowanie zabytków kultury przeworskiej w obiektach kultury lateńskiej

15

można dosyć dobrze datować na fazy LT C1-LT C2 (Dzięgielewska et al. 2006). Podobna sytuacja zaistniała na osadzie na stan. 1 w Zagórzycach, pow. kazimierski, gdzie najstarsze materiały kultury przeworskiej pochodzą dopiero z przejściowej fazy A2/A3 (Grygiel – Pikulski 2006, 148–150). Obiekty kultury lateńskiej z tego stanowiska datowane są ogólnie na fazę LT C1, z tym, że w ob. 9 (półziemianka) znaleziono żelazną zapinkę kulkową o konstrukcji środkowolateńskiej, która datuje obiekt na LT C1b (Grygiel – Pikulski 2006, ryc. 11b). W inwentarzach obiektów lateńskich brak zabytków kultury przeworskiej. Ze stanowiska pochodzi też seria zabytków celtyckich, które mogą być precyzyjnie datowane na LT C2, przy czym najwcześniejsze zespoły kultury przeworskiej są tam uchwytne dopiero w odcinku czasowym odpowiadającym horyzontowi zapinek typu geschweifte8. Interesujących obserwacji na temat współwystępowania materiałów kultury lateńskiej z zabytkami kultury przeworskiej dostarczyły znaleziska z Pełczysk, pow. pińczowski (Rudnicki 1996; 1997). W trakcie badań stanowiska 4. (dawniej „Błonie”) zarejestrowano relikty półziemianki, użytkowanej co najmniej dwufazowo, z której wydzielono ob. C/72 – starszy i B/72 – młodszy (Rudnicki 1997, 19–22). W ob. C/72 znaleziono dużą serię ceramiki lateńskiej, a także natrafiono na specjalną niszę (rodzaj piwniczki?), w której znajdowało się osiem całych naczyń. Siedem z nich to naczynia lateńskie wykonane na kole, ósme zaś to typowy, ręcznie lepiony i czerniony dzban odwrotnie gruszkowaty (Rudnicki 1997, 20). Zespół ten dobrze datują na fazę LT C2 żelazna zapinka o konstrukcji środkowolateńskiej (grupa 17a wg Gebharda) oraz fragment bransolety z przeźroczystego szkła typu Haevernick 7a (Rudnicki 1997, tab. 14:12; 15:15). Bezpośrednio nad ob. C/74 zalegał obiekt B/72, w którym również znaleziono dużą serię ceramiki kultury lateńskiej, a także fragment 1 naczynia (garnek z facetowanym wylewem i chropowaconą dolną partią brzuśca) „starszego stylu ceramicznego” kultury przeworskiej (Rudnicki 1997, tab. 21:4). Ob. B/72 również należy datować na fazę LT C2, za czym przemawia znaleziona w jego wypełnisku

Drugi argument dotyczy braku sytuacji współwystępowania kultury przeworskiej z lateńską na innych, znajdujących się również w najbliższym sąsiedztwie Krakowa, osadach lateńskich, datowanych w obrębie LT C. Istnieją stanowiska lateńskie, gdzie nie ma żadnych znalezisk kultury przeworskiej z młodszego okresu przedrzymskiego. Taka sytuacja znana jest przede wszystkim z największej do tej pory przebadanej osady kultury lateńskiej w Małopolsce, zlokalizowanej na stan. 17 w Podłężu, pow. wielicki, gdzie materiał kultury 8  Niepublikowane badania mgr. M. Grygiela oraz mgr. przeworskiej z młodszego okresu przedrzymskie- J. Pikulskiego (Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagielońgo nie występuje wcale, a liczne obiekty lateńskie skiego).

16

Przemysław Dulęba

Ryc. 2. Dalewice, pow. proszowicki. Wybór zabytków z obiektu 36/60. 1–12 – naczynia wykonane na kole, 3–4, 9 – naczynia z domieszką grafitu w masie ceramicznej. 13 – żelazo. Abb. 2. Dalewice, Gemeinde Proszowice. Auswahl der Denkmäler aus dem Objekt 36/60. 1–12 Gefäße, die an der Töpferscheibe angefertigt wurden, 3–4, 9 – Gefäße in Keramikmasse mit Grafitzusatz. 13 – Eisen.

Przemiany kulturowe w zachodniej Małopolsce w okresie od III do I wieku przed Chr.…

Ryc. 3. Dalewice, pow. proszowicki. Zabytki z obiektów 2/58, 34/60 oraz z warstw kulturowych. 1–19 – naczynia ręcznie lepione. Abb. 3. Dalewice, Gemeinde Proszowice. Denkmäler aus den Objekten 2/58, 34/60 und aus den Kulturschichten. 1–19 – handgeformte Gefäße.

17

18

Przemysław Dulęba

żelazna zapinka o konstrukcji środkowolateńskiej (Rudnicki 1997, 20:5)9. Znalezisko Pełczysk należy interpretować nie jako dowód na zamieszkiwanie celtyckich osad przez germańską ludność kultury przeworskiej, lecz jako świadectwo wzajemnych, raczej „sąsiedzkich” kontaktów między obiema społecznościami. Świadczy o tym fakt, że do tej pory są to jedyne pewne, dobrze datowane i zarazem najstarsze ślady obecności kultury przeworskiej w zachodniomałopolskiej enklawie kultury lateńskiej. Naczynia z Pełczysk trudno również nazwać importami z obszarów zamieszkiwanych przez ludność kultury przeworskiej. Świadczą one raczej o obecności jej pojedynczych osobników. Podobną sytuację można zaobserwować na celtyckich osadach w Nowej Cerekwi, pow. głubczycki, i Łanach, pow. kędzierzyńsko-kozielski, gdzie w obiektach kultury lateńskiej znajduje się niewielka ilość „obcej” ceramiki, zapewne wytworów ludności kultury jastorfskiej (Woźniak 1992, ryc. 3–4). Można to interpretować jako wynik sporadycznych kontaktów np. mieszanych małżeństw, obecności ludności zależnej lub najemników (Godłowski 1985, 25). Ciekawą sytuację zaobserwowano również na osadzie w Dalewicach, pow. proszowicki, st. 1, gdzie zlokalizowano obiekty kultury lateńskiej, a także obiekty kultury przeworskiej z młodszego okresu przedrzymskiego. Najstarszy zespół lateński to relikty półziemianki oznaczone jako ob. 36/60 (Trzeciecki 1996; 1996a), gdzie znaleziono serię ceramiki kultury lateńskiej, w tym całkowicie zrekonstruowany puchar na pustej nóżce oraz fragmenty podobnych naczyń, fr. dużego naczynia typu Flaschenvase, misy esowate i situle grafitowe (ryc. 2). W ob. 36/60 znaleziono również częściowo zachowaną żelazną zapinkę o konstrukcji środkowolateńskiej, zdobioną niewielką czworokątną płytką z czerwoną emalią (ryc. 2:13). Ten typ zdobienia jest bardzo charakterystyczny dla fazy LT C1b, kiedy to w kulturze lateńskiej zapinki o konstrukcji środkowolateńskiej, zaopatrzone w różnego kształtu i wielkości płytki, bądź tarczki pokryte emalią, występują dosyć często (Pieta 2008, 29, ryc.  Znaleziska te cytowane były w pracy T. Dąbrowskiej, gdzie oba obiekty określone zostały jako „ziemianka z Pełczysk” (Dąbrowska 1988, 115). Wspomniane zapinki mylnie określono jako typ A wg Kostrzewskiego oraz środkowolateńską zapinkę kulkową. 9

9). Podobnie datowane są zbliżone kształtem zapinki, pochodzące z najmłodszego horyzontu grobów z obszarów dzisiejszej Słowacji (Bujna 2003, 90, ryc. 56c). W omawianym zespole nie wystąpiła ceramika kultury przeworskiej. Poza obiektem 36/60 odkryto w Dalewicach liczną serię obiektów, które można uznać za późniejsze i datować je prawdopodobnie na fazę LT C2 (m.in. półziemianki 1/57, 39/60, 40/60, 42/60, 56/60). Zespoły te nie dostarczyły niestety zabytków o walorach dokładnych datowników, a część z nich została dodatkowo zniszczona przez późniejsze obiekty i nowożytne wkopy, dlatego nie można mieć pewności, że są to zespoły zwarte. Na stanowisku w Dalewicach odkryto również dwa obiekty – 2/28 i 34/60 (jamy zasobowe) kultury przeworskiej, w których wystąpiły wyłącznie naczynia „starszego stylu ceramicznego” (ryc. 3). Najstarsze zespoły kultury przeworskiej w Zachodniej Małopolsce Kultura przeworska w Małopolsce najwcześniej pojawia się na obszarze Wyżyny Sandomierskiej, skąd znany jest największy do tej pory przebadany i opracowany obiekt sepulkralny – cmentarzysko w Błoniu, pow. sandomierski (Mycielska – Woźniak 1988; Woźniak 1994). Cmentarzysko w Błoniu funkcjonuje już od schyłku fazy A1, aż do początku fazy A3, o czym świadczą nieliczne groby z zapinkami typu M oraz luźno znaleziona zapinka typu Almgren 18a (Woźniak 1994, 129). Najstarsze pochówki datowane są krótkimi egzemplarzami zapinek typu Kostrzewski A (gr. 75 i 186), Kostrzewski B (gr. 74, 190b, 139, 224) oraz Kostrzewski C (gr. 27, 37, 61, 223). Istnieje prawdopodobieństwo, że cmentarzysko w Błoniu użytkowano już w momencie, kiedy na sąsiednim obszarze zachodniej Małopolski istniało jeszcze dosyć gęste osadnictwo celtyckie. Ekspansja kultury przeworskiej na teren uprzednio zasiedlony przez zachodniomałopolską enklawę kultury lateńskiej rozpoczęła się definitywnie na początku fazy A2 (ryc. 4). W tym momencie można mówić o dynamicznej ekspansji kultury przeworskiej właściwie we wszystkich kierunkach (Dąbrowska 1988, 75, mapa 20). Ekspansja ta objęła duże obszary południowej i zachodniej Polski, a nawet nadal zamieszkane przez Celtów Morawy, gdzie zarejestrowano niewielką ilość kojarzonych z tymi

Przemiany kulturowe w zachodniej Małopolsce w okresie od III do I wieku przed Chr.…

19

Ryc. 4. Stanowiska kultury przeworskiej z zachodniej Małopolski datowane na fazę A2. A – osady i ślady osadnicze (kartowano tylko stanowiska, które zawierały większe serie naczyń starszego stylu ceramicznego lub precyzyjne wyznaczniki chronologiczne). B – pojedyncze groby i cmentarzyska. Abb. 4. Fundstellen der Przeworsk Kultur aus dem westlichen Teil von Kleinpolen, die auf die Phase A2 datiert werden. A – Siedlungen und Ansiedlungsspuren (nur die Fundstellen wurden kartiert, die größere Serien von Gefäßen eines älteren keramischen Stils oder präzise chronologische Verweise enthielten). B – einzelne Gräber und Gräberfelder.

wydarzeniami znalezisk (Dąbrowska 1988, 113–114; Čižmář 2003, ryc. 10). Najstarsze pochówki kultury przeworskiej w zachodniej Małopolsce, odkryte w trakcie regularnych badań wykopaliskowych, pochodzą z Jadowników Mokrych, pow. dąbrowski, st. 110, Stradowa, pow. kazimierski, st. 4 (Gajewski – Woźniak 2000), Siedlca, pow. bocheński (Okoński – Poleska 2001), Targowiska, pow. wielicki (Naglik 2003), Korytnicy, pow. jędrzejowski (Skurczyński 1947, 9–16), Brzegów, pow. jędrzejowski (Przychodni – Czernek – Ryba 2006). Dalsze zabytki, które należy odnosić od fazy A2 pochodzą ze zniszczonych  Niepublikowane badania wykopaliskowe mgr. Michała Grygiela (Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagielońskiego). 10

pochówków zarejestrowanych w Pełczyskach, pow. pińczowski, st. 611, Pawłowicach, pow. jędrzejowski (Bochnak – Przychodni 2002), Sobowicach (Bochnak 2002) oraz Bosowicach, pow. buski (Garbacz 2000, 338)12.  Niepublikowane badania wykopaliskowe mgr. Marcina Rudnickiego (Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego). 12  Jako znalezisko grobowe funkcjonują w literaturze przedmiotu zabytki kultury przeworskiej pochodzące z jamy wkopanej w kurhan kultury trzcinieckiej w Miernowie, pow. pińczowski (Dąbrowska 1988, 65, 250). Interpretacja tego znaleziska jest problematyczna i raczej nie należy go traktować jako zespołu zwartego (informacja mgr. Marcina Rudnickiego). 11

20

Przemysław Dulęba

Najstarszym zespołem pochodzącym z wspomnianych stanowisk jest gr. 1 z Korytnicy, gdzie znaleziono żelazną zapinkę konstrukcji środkowolateńskiej typu C wg Kostrzewskiego (Skurczyński 1947, 12, 31, ryc. 12). Zapinka ta należy do okazów długich (dł. 9,5 cm) i posiada wykształconą tzw. fałdę oporową (Stützfalten). W kulturze przeworskiej zapinki typu Kostrzewski C oraz pokrewne im zapinki grupy 19 wg Gebharda charakterystyczne są dla fazy A1, ale współwystępują również w zespołach zwartych z zabytkami młodszymi, charakterystycznymi wyłącznie dla fazy A2 (Dąbrowska 1988, 20–21, zestawienie 1). R. Gebhard datuje swoją dosyć zróżnicowaną grupę 19 na fazy LT C2-D1a (Gebhard 1991, ryc. 42), przy czym wariant 19d może należeć do egzemplarzy najmłodszych (Gebhard 1991, 82). Niektóre groby (gr. 1, 6, 9, 18) z wspomnianego wyżej cmentarzyska w Siedlcu nad Rabą datowane były na fazę A1 (Okoński – Poleska 2001, 273, ryc. 17). Tak wczesna pozycja chronologiczna tych zespołów jest wątpliwa, bowiem określono ją głównie na podstawie morfologii naczyń. Zmiany w stylistyce ceramiki przeworskiej pomiędzy fazami A1 i A2 są bardzo słabo uchwytne w materiałach grobowych, co daje jedynie podstawę do wyróżnienia szeroko datowanego „starszego stylu ceramicznego”, który trwa do końca fazy A2 włącznie (Dąbrowska 1988, 30). Jeśli chodzi o materiały z osad, to rozróżnienie chronologiczne jest jeszcze trudniejsze ze względu na brak odpowiedniej ilości dobrze opracowanych i w miarę jednolitych zespołów. Powyższe stwierdzenia powodują, że wyraźne rozróżnianie ceramiki kultury przeworskiej na fazy A1 i A2 nie jest możliwe. Pochówki z Siedlca niestety nie dostarczyły dużej ilości przedmiotów metalowych o walorach dobrych datowników. W gr. 18/97 znaleziono długi, żelazny grot włóczni (Okoński – Poleska 2001, ryc. 13a) oraz fragment miecza (?), natomiast w gr. 8/96 znajdował się fragment długiego, żelaznego grotu włóczni (Okoński – Poleska 2001, ryc. 8i). Stan zachowania tych zabytków uniemożliwia dokładniejsze określenie typologiczne. Jedyny zespół grobowy z tego cmentarzyska, który możemy precyzyjnie datować, to gr. 22/97, gdzie znaleziono żelazną zapinkę typu D/E wg Kostrzewskiego (Okoński – Poleska 2001, ryc. 15k). Najstarsze zespoły grobowe kultury przeworskiej, datowane na fazy A2-A2/3, co w systema-

tyce kultury lateńskiej odpowiadać może LT D1, nie różnią się niczym od typowych pochówków tej kultury znanych z jej macierzystych obszarów. Brak w nich też śladów potwierdzających silne oddziaływania kultury lateńskiej, jakich można było się spodziewać w wyniku bliskiej obecności ewentualnego osadnictwa celtyckiego. Jedynymi zabytkami, które można pewnie łączyć z wpływami celtyckimi, to ręcznie lepione naczynie z gr. 13 w Stradowie, będące naśladownictwem situli grafitowej (Gajewski – Woźniak 2000, ryc. 11:4) oraz importowany celtycki miecz z Pawłowic (Bochnak – Przychodni 2002, ryc. 1). Poza znaleziskami grobowymi dysponujemy pewną ilością osad o różnym stopniu rozpoznania, gdzie znaleziono większe serie ceramiki „starszego stylu” oraz zabytki precyzyjnie odnoszone do fazy A2 (ryc. 5). Do najstarszych zespołów, gdzie licznie wystąpiły materiały kultury przeworskiej, należy zaliczyć również ob. 555 z Krakowa-Pleszowa, st. 17–20, gdzie znaleziono brązową zapinkę typu K wg Kostrzewskiego (Poleska 2006, katalog, 67, tab. 61:24)13. W obiekcie tym, oprócz występujących na wtórnym złożu, nielicznych fragmentów naczyń lateńskich, znajdowała się duża seria naczyń kultury przeworskiej, w tym wiele okazów „starszego stylu ceramicznego”: naczynia odwrotnie gruszkowate (Poleska 2006, katalog tab. 61:22–23), kubki i misy wielokrotnie facetowane (Poleska 2006, katalog, tab. 61:7–8, 10–17, tab. 62:1–7). Ze wspomnianej osady znane są również poprawnie zadokumentowane i pewne zespoły, gdzie wystąpiła wyłącznie ręcznie lepiona ceramika kultury przeworskiej – np. ob. 948, 1079/1168, 1283 (Poleska 2006, tab. 69, 71–73). Są też obiekty z inwentarzem ceramicznym „starszego stylu”, w których ilość ceramiki lateńskiej jest znikoma (poniżej 1%), stąd jej obecność należy uważać za wtórną np. – ob. 113 (Poleska 2006, tab. 169–175). Z wielokulturowego stanowiska w Jakuszowicach pochodzi luźno znaleziona brązowa zapinka typu Kostrzewski G/Beltz J (Godłowski 1995, ryc.  Obiekt 555 interpretowany był jako jeden z elementów składowych pozostałości czworokątnego założenia rowkowego (Poleska 2006, 218–222, katalog, tab. 60). Hipoteza ta jest trudna do udowodnienia, zważywszy że domniemane założenie zostało przebadane częściowo, a poważne braki w dokumentacji dotychczasowych badań dodatkowo utrudniają poprawną analizę. 13

Przemiany kulturowe w zachodniej Małopolsce w okresie od III do I wieku przed Chr.…

21

Ryc. 5. Rozprzestrzenienie form charakterystycznych wyłącznie dla „starszego stylu ceramicznego” kultury przeworskiej w zachodniej Małopolsce. Dzbany gruszkowate i odwrotnie gruszkowate. Abb. 5. Verbreitung der Formen, die nur für „den älteren keramischen Stil” der Przeworsk Kultur im westlichen Teil von Kleinpolen charakteristisch sind. Birnenförmige Krüge und umgekehrt birnenförmige.

6:2). Zapinki tego typu, posiadające jeszcze środkowolateńską konstrukcję, występują często w zespołach razem z zapinkami z wykształconą fałdą oporową (tzw. Stützfaltenfibeln – typy C, F, K wg Kostrzewskiego), przez co datuje się je w obrębie faz odpowiadających LT D1 (Völling 1994, 158, tab. 1). Egzemplarz z Jakuszowic należy do starszych form, które wyróżnia szeroki, rozklepany, trójkątny kabłąk, a także charakterystyczne zdobienie zawiniętej nóżki w postaci dwóch niewielkich guzów oraz karbowania. Podobne formy w Turyngii wystąpiły jeszcze w zespołach pewnie datowanych na LT C2 (Grasselt 1992, 46). Z Jakuszowic znany jest również fragment brązowej zapinki typu K wg Kostrzewskiego (Godłowski 1995, ryc. 6:3), a także fragment żelaznej zapinki o konstrukcji środ-

kowolateńskiej, który można przypuszczalnie określić jako typ Kostrzewski C lub Gebhard 19d (Godłowski 1995, ryc. 6:1). Słaby stan zachowania ostatniego z wzmiankowanych zabytków z Jakuszowic uniemożliwia pewne określenie typologiczne, a co za tym idzie, trudno stwierdzić czy można go wiązać z istniejącą na tym stanowisku osadą kultury lateńskiej, czy też odnosić do najstarszego horyzontu znalezisk związanych z kulturą przeworską. Kolejne zabytki, które należy odnosić do tego horyzontu czasowego, to fragment żelaznej zapinki typu D/E wg Kostrzewskiego, luźno znaleziony na osadzie w Kryspinowie, pow. krakowski, st. 3 (Kaczanowski 1996, 121), żelazna zapinka typu K wg Kostrzewskiego z osady w Bobinie, pow. proszowicki (IA 1997, 64), a także fragment żelaznej

22

Przemysław Dulęba

dwudzielnej klamry zawiaskowej, znaleziony wraz z ceramiką „starszego stylu” w częściowo zniszczonym obiekcie W45 na osadzie w Krakowie-Mogile, st. 1 (Gajewski – Woźniak 2000, 292). Liczba celtyckich zabytków z zachodniej Małopolski, które można pewnie datować na LT D1, jest bardzo mała. Są to wyłącznie znaleziska luźne z osad, na których wystąpiły również ceramika kultury przeworskiej, w tym też fragmenty naczyń zaliczanych do tzw. starszego stylu ceramicznego lub wystąpiły w obiektach kultury przeworskiej z młodszego okresu przedrzymskiego. Do tej grupy zabytków możemy zaliczyć trzy egzemplarze szklanych paciorów pierścieniowatych (Ringperlen), reprezentujących typ 23 wg Haevernick. Są to zabytki z Zakrzowa, pow. krakowski (Jamka 1961), Miechowa, pow. loco14 oraz z Pasieki Otfinowskiej, gm. Żabno (Szpunar – Dulęba 2008, ryc. 2c). Ostatni z wymienionych zabytków został znaleziony w obiekcie kultury przeworskiej w kontekście zabytków datowanych na schyłek fazy A3 (LT D2), (Szpunar – Dulęba 2008). Paciory pierścieniowate są zabytkami typowymi dla okresu późnolateńskiego, choć najstarsze egzemplarze pojawiają się jeszcze u schyłku okresu środkowolateńskiego (Zepezauer 1993, 96– –97, ryc. 8). Z omawianego obszaru znane są również dwa okazy paciorów pierścieniowatych typu 25 wg Haevernick, wykonane z miodowego szkła. Jeden z nich znaleziono luźno na osadzie w Zagórzycach, pow. kazimierski, st. 115, drugi zaś pochodzi z ob. 479 na osadzie kultury przeworskiej w Jakuszowicach, pow. kazimierski, st. 2 (Karwowski 1997, 53, ryc. 10d). Oba zabytki można datować na sam schyłek okresu lateńskiego (Zapezauer 1993, 59). Następnym zabytkiem celtyckim z LT D1 jest fragment brązowej zapinki typu Nauheim znaleziony na osadzie w Pełczyskach, pow. pińczowski (Rudnicki 2005, 400). Jest to również jedyny okaz brązowy tego typu znany do tej pory z ziem polskich. W kulturze przeworskiej i oksywskiej występują żelazne naśladownictwa zapinek typu Nauheim, które są datowane na fazę przejściową A2/A3 (Dąbrowska 1988, 31, tab. 4:56). Zapinki nauheimskie są formami przewodnimi wczesnego stadium

okresu późnolateńskiego, klasycznymi wytworami cywilizacji celtyckich oppidów (Werner 1955). Horyzont występowania zapinek nauheimskich datuje się ogólnie na fazę LT D1, przy czym niektórzy badacze skłonni są zawęzić jego datowanie do najwcześniejszego stadium okresu późnolateńskiego – LT D1a (Waldhauser 1983, tab. 1; Fischer 1988, 237). Kolejny zabytek celtycki z tego okresu znaleziono na osadzie w Zofipolu, pow. proszowicki (Żaki 1948). W wypełnisku ob. 90/47 (jama zasobowa) oprócz dużej serii naczyń znaleziono brązową zapinkę o konstrukcji późnolateńskiej (Żaki 1948, 71, ryc. 12), którą można określić jako typ Cenisola. Zapinki tego typu są bardzo rzadkimi znaleziskami w tej części Europy, natomiast charakterystyczne są dla strefy północnoitalskiej i alpejskiej (Werner 1955, 179-180). Żelazne egzemplarze typu Cenisola znane są ze znalezisk z warstw użytkowych oppidum Třisov (Břeň 1964, tab. 11:426-427), a także z oppidum Staré Hradisko (Meduna 1961, tab. 4:1,6). Na obszarze dzisiejszej Słowacji zapinki te wystąpiły na dwóch stanowiskach. Co najmniej cztery brązowe egzemplarze pochodzą z luźnych znalezisk z oppidum w miejscowości Trenčianske Bohuslavice, okr. Nové Mesto nad Váhom (Pieta 2008, ryc. 16:12–14, 118:5), a kolejny z wyżynnej osady w Blatnicy, okr. Martin (Bazovský 2003, ryc. 1:2). Zapinki zbliżone do typu Cenisola wystąpiły licznie na oppidum Manching w południowej Bawarii, gdzie zostały zaklasyfikowane przez R. Gebharda do grupy 8 (egzemplarze brązowe) i grupy 28 (egzemplarze żelazne), (Gebhard 1991, 12, 25–26). Znaleziska z Manching dały też solidną podstawę do datowania tego typu, bowiem żelazny okaz zapinki Cenisola (grupa 28 wg Gebharda) wystąpił wraz z małą, żelazną zapinką o konstrukcji środkowolateńskiej (grupa 21 wg Gebharda odpowiadająca typowi D/E wg Kostrzewskiego) w obrębie II fazy użytkowej tzw. wschodniej bramy fortyfikacji oppidum, która została wydatowana za pomocą dendrochronologii na rok 105 (+/- 6) przed Chr. (van Endert 1987, 67–71, ryc. 15:9–10). Zapinki typu Cenisola są regionalnym wariantem typu Nauheim i również należy je datować na LT D1a (Gebhard 1991, ryc. 42). Na bogaty inwentarz ce14  Zabytek ze zbiorów Muzeum Regionalnego w Miechoramiczny z ob. 90/47 składa się duża seria ręcznie wie. Za udostępnienie informacji o tym zabytku dziękuję mgr. lepionych naczyń, które można przyporządkować Pawłowi Micykowi. 15 do obu standardowo wyróżnianych grup ceramiki  Uprzejma informacja mgr. Michała Grygiela.

Przemiany kulturowe w zachodniej Małopolsce w okresie od III do I wieku przed Chr.…

23

Ryc. 6. Zofipole, pow. krakowski. Wybór zabytków z obiektu 90/47 (wg Żaki 1949, z uzupełnieniami). Abb. 6. Zofipole, Gemeinde Krakau. Auswahl der Denkmäler aus dem Objekt 90/47 (nach Żaki 1949, mit Ergänzungen).

„stołowej” i „kuchennej” (ryc. 6). Są to fragmenty mis z pogrubionymi, ostro facetowanymi wylewami (Żaki 1948, ryc. 2–3), czernionych kubków zdobionych wąskim pasmem ornamentu, zaopatrzonych w iksowate ucha (Żaki 1948, ryc. 8–10a), kubków beczułkowatych (Żaki 1948, ryc. 5) oraz naczynia wazowatego o charakterystycznie wyodrębnionej szyjce i mocno wygiętym na zewnątrz wylewie (Żaki 1948, ryc. 6b). W omawianym obiekcie znaleziono również naczynia, które rzadko pojawiają się w inwentarzach grobowych: misy o pionowo ustawionym wylewie, garnki beczułkowate oraz garnki

o esowatym profilu, chropowacone w dolnych partiach. W ob. 90/47 znaleziono wyłącznie ceramikę kultury przeworskiej, a wiele spośród występujących w nim form dobrze mieści się w kryteriach „starszego stylu ceramicznego”. Zespół ten bez wątpliwości należy datować na początek fazy A2. Czym jest grupa tyniecka? Brak dowodów na koegzystencję kultury przeworskiej z Celtami w okresie środkowolateńskim stanowi podstawę do określania materiałów celtyckich z tego odcinka czasowego jako wytworów „kla-

24

Przemysław Dulęba

sycznej” kultury lateńskiej. Również w fazie odpowiadającej początkowi okresu późnolateńskiego wpływy celtyckie są w Małopolsce znikome, a w porównaniu do pozostałych obszarów zasiedlonych przez ludność kultury przeworskiej nie ma istotnych różnic w kulturze materialnej, które mogą być dowodem silnych związków z kulturą lateńską. Do istotnych zmian doszło dopiero w młodszym stadium fazy LT D, kiedy to w okolice dzisiejszego Krakowa napływa nowa fala ludności celtyckiej. Sytuacji tej chronologicznie odpowiadała III faza rozwojowa grupy tynieckiej wg klasycznego ujęcia Z. Woźniaka. Należy zatem zastanowić się, jak zaklasyfikować te materiały i jak określić ich przynależność kulturową.

Głównym wyznacznikiem, który decydował o zaklasyfikowaniu późnolateńskich znalezisk z Małopolski do grupy tynieckiej w jej III fazie było występowanie celtyckiej ceramiki malowanej, której największa ilość pochodzi z osad w regionie Krakowa. Poza tym obszarem ceramika malowana występuje sporadycznie i są to przeważnie niewielkie znaleziska powierzchniowe pojedynczych fragmentów (ryc. 7). Relikty warsztatów produkujących celtycką ceramikę malowaną zarejestrowano w Podłężu, pow. wielicki, stan. 1 (Woźniak 1990), Krakowie-Pleszowie, stan. 17–20 (Poleska 2000) oraz w Zagórzu, pow. wielicki, stan. 216. Masowe występowanie ceramiki malowanej w Krako-

Ryc. 7. Znaleziska celtyckiej ceramiki malowanej z zachodniej Małopolski (wg Woźniak 1990, z uzupełnieniami). A – do 20 fragmentów. B – powyżej 20 fragmentów. C – warsztaty zarejestrowane w trakcie badań wykopaliskowych. D – domniemane warsztaty. Abb. 7. Funde der keltischen Malkeramik aus dem westlichen Teil von Kleinpolen (nach Woźniak 1990, mit Ergänzungen). A – bis 20 Fragmente. B – über 20 Fragmente. C – Werkstätten, die während der Ausgrabungsuntersuchungen registriert wurden. D – angebliche Werkstätten.  Uprzejma informacja mgr. Jerzego Okońskiego.

16

Przemiany kulturowe w zachodniej Małopolsce w okresie od III do I wieku przed Chr.…

25

Ryc. 8. Stanowiska kultury przeworskiej z Zachodniej Małopolski datowane na fazę A3 oraz osady grupy tynieckiej. A – osady i ślady osadnicze (kartowano tylko stanowiska, które zawierały większe serie naczyń młodszego stylu ceramicznego lub precyzyjne wyznaczniki chronologiczne). B – pojedyncze groby i cmentarzyska. C – osady „grupy tynieckiej”. Abb. 8. Fundstellen der Przeworsk Kultur aus dem westlichen Teil von Kleinpolen, die auf die Phase A3 datiert werden und Siedlungen der Tyniec Gruppe. A – Siedlungen und Ansiedlungsspuren (nur die Fundstellen wurden kartiert, die größere Serien von Gefäßen des jüngeren keramischen Stils oder präzise chronologische Verweise enthielten). B – einzelne Gräber und Gräberfelder. C – Siedlungen “der Tyniec Gruppe”.

wie-Krzesławicach, st. 41 (ok. 4500 fragmentów) oraz Krakowie-Mogile, st. 1 (ok. 2000 fragmentów) może świadczyć o funkcjonowaniu na tych osadach dwóch kolejnych warsztatów garncarskich. Oprócz ceramiki malowanej z osad podkrakowskich, znana jest również późnolateńska ceramika warsztatowa wykonana w podobnej technologii (wypał w atmosferze utleniającej), lecz bez malatury (Poleska 2006, 51). Dodatkowe elementy kultury materialnej grupy tynieckiej to celtyckie mennictwo, duża ilość importów (głównie ozdoby i części stroju) z obszarów na południe od Karpat, a także ręcznie lepiona ceramika w stylistyce dackiej. Osadom, na których funkcjonowały warsztaty garncarskie towarzyszą

w bezpośrednim sąsiedztwie podobne rozmiarami stanowiska, na których ceramiki malowanej jest bardzo mało. Takim przykładem jest badana szerokopłaszczyznowo osada w Krakowie-Wyciążu, st. 5, skąd znanych jest zaledwie 12 fr. naczyń malowanych (Poleska 2006, tabela 1). Są też osady, na których wspomniane wyznaczniki nie wystąpiły, a materiał z tych stanowisk to typowe zespoły kultury przeworskiej, np. wspominane wyżej osady w Zofipolu, Dalewicach, Krakowie-Podgórzu, st. 217 (Woźniak 1970, 327) oraz badane na dużą  We wcześniejszej literaturze stanowisko to funkcjonuje pod nazwą Kraków-Wola Duchacka. 17

26

Przemysław Dulęba

skalę osady w Kunicach (Reguła 1971) i Tarnowcu (Szpunar – Okoński 2004). Biorąc pod uwagę powyższe spostrzeżenia należy zastanowić się, które ze stanowisk użytkowanych w okresie późnolateńskim należy przypisać kulturze przeworskiej i zarazem określać je w ramach terminologii młodszego okresu przedrzymskiego, a które nowo rozumianej grupie tynieckiej. Obszar zajmowany w okresie środkowolateńskim przez kulturę lateńską jest znacznie większy niż terytorium, gdzie zlokalizowane są osady, które można bez wątpienia zaliczyć w poczet grupy tynieckiej. Teren ich występowania ogranicza się do niewielkiego obszaru w dolinie Wisły w granicach dzisiejszego Krakowa i Wieliczki (ryc. 8). Warto podkreślić, że zarówno od wschodu, północy, jak i od południa, grupę tyniecką otaczają typowe osady „czystej” kultury przeworskiej. W pozostałych rejonach zachodniej Małopolski rejestrujemy kulturę przeworską w swej klasycznej postaci (fazy A2/3 – A3 – A3/B1a). Ludność kultury przeworskiej, nie tylko z Zachodniej Małopolski, ale z całego jej terytorium, utrzymywała silne kontakty z grupą tyniecką, skąd najprawdopodobniej rozprzestrzeniały się wytwory typowe dla celtyckiej cywilizacji okresu późnolateńskiego (ceramika warsztatowa, metalowe ozdoby i części stroju, ozdoby szklane).

Nieliczne osady grupy tynieckiej bez wątpienia były ośrodkami lokalnej władzy, o czym świadczy potwierdzona dla tego okresu działalność mennicza (Woźniak 1978) oraz intensywne kontakty z obszarami na południe od Karpat. Osiedla te stanowiły zapewne klasyczne ports of trade. W poczet stanowisk grupy tynieckiej należy uznać tylko niewielką liczbę przebadanych osad, które spełniają wymienione kryteria. Do nich trzeba zaliczyć przede wszystkim osady w Krakowie-Krzesławicach, st. 41, Krakowie-Mogile, st. 1, Krakowie-Pleszowie, st. 17–20, Zagórzu, st. 2, Podłężu, st. 1 oraz być może osady w Kryspinowie, st. 3, Wieliczce, st. 11 oraz eponimiczne stanowisko w Krakowie-Tyńcu, st. 2. Do grupy tynieckiej należy zatem zliczyć wyłącznie materiały z okresu późnolateńskiego, które do tej pory funkcjonowały w ramach III fazy wg koncepcji Z. Woźniaka. Należy również podkreślić, że tego typu podział był już sugerowany w literaturze (Woźniak 1986, 16–17). Teza ta jednak nie znalazła kontynuacji w późniejszych opracowaniach (Kubicha 1997, 303; Poleska 2006, 251–260, Bochnak 2006, 165–170). Tak rozumianą grupę tyniecką, ograniczoną tylko do jej III fazy, należy datować zgodnie z dotychczasowymi ustaleniami od LT D1b, aż do fazy B1a wg Eggersa (Woźniak 1990, 60–65; Poleska 2006, 180–189) (ryc. 9).

Ryc. 9. Schematyczne ujęcie przemian kulturowych w zachodniej Małopolsce w okresie przedrzymskim (lateńskim). Abb. 9. Eine schematische Auffassung der Kulturveränderungen im westlichen Teil von Kleinpolen in der Vorrömische- (Latène-)Zeit.

Przemiany kulturowe w zachodniej Małopolsce w okresie od III do I wieku przed Chr.…

Różnicą między osadnikami celtyckimi z okresu środkowolateńskiego a Celtami z grupy tynieckiej, są ich odmienne powiązania kulturowe. We wcześniejszym okresie dominowały kontakty z Górnym Śląskiem i Morawami, w późniejszym zaś z Kotliną Karpacką (Woźniak 1990, 79). Do uformowania się grupy tynieckiej przyczyniło się przybycie nowej grupy ludności, co potwierdza fakt, iż część wyżej wymienionych osad powstała „na surowym korzeniu”. Wiele obserwacji wskazuje, że ludność ta wywodziła się zapewne z regionu wschodniej Słowacji, co było już wielokrotnie podkreślane w literaturze (Woźniak 1990, 74; Poleska 2006, 183). Jej kultura materialna wskazuje, że nowi osadnicy to mieszana społeczność celto-dacka. To dobrze wpisuje się w specyficzny „trend” charakterystyczny dla tego okresu, który jest widoczny w materiałach późnolateńskich. Masowy napływ ludności dackiej w kierunku zachodnim i północno-zachodnim spowodowany był załamaniem się hegemonii plemion celtyckich i ekspansją państwa dackiego za panowania Burebisty. W materiałach archeologicznych z tego okresu wyróżnia się tzw. horyzont celto-dacki, najlepiej czytelny na północnym obszarze Kotliny Karpackiej (Pieta 2008, 45–50). Kwestią, która wymaga dalszych badań są ewentualne kontakty między grupą tyniecką a ludnością kultury puchowskiej, której stanowiska datowane na okres lateński lokalizowane są również w północnej części Karpat na terytorium dzisiejszej Polski (Madyda-Legutko 1996, 24–35). Podsumowanie Zanik osadnictwa kultury lateńskiej w zachodniej Małopolsce, który obserwujemy pod koniec fazy LT C2 oraz ekspansja kultury przeworskiej na początku fazy LT D1 (A2) może być powiązana z poważnymi przemianami w świecie barbarzyńskim, jakie dokonały się wskutek uchwytnych w źródłach historycznych wydarzeń. W tym samym czasie obserwujemy załamanie się kultury lateńskiej na Górnym Śląsku, gdzie najmłodsze materiały lateńskie pochodzą z fazy LT C2, po czym obszar ten przez długi czas stał się pustką osadniczą (Godłowski 1985, 27–28). Dolny Śląsk, jak się obecnie wydaje, nie był już na przełomie LT C2/D1 zamieszkany przez ludność celtycką, jednak dokładne wskazanie momentu załamania się osadnictwa kultury lateńskiej jest niemożliwe ze względu na brak opracowań

27

źródłowych materiałów z osad. Najmłodsze zabytki kultury lateńskiej z okolic dzisiejszego Wrocławia datowane są na początek LT C1, natomiast, co warto podkreślić, jest ich bardzo mało i są to prawie wyłącznie znaleziska luźne. Z drugiej strony równie problematyczne jest ustalenie początku osadnictwa kultury przeworskiej na tym terenie. Najstarsze pewnie datowane zespoły pochodzą dopiero z początku fazy A2 (Dąbrowska 1988, 74). Trudno również ustalić zanik osadnictwa celtyckiego na obszarze wschodniej Małopolski, w górnym biegu Sanu. Nieliczne znaleziska, jakie znamy z tego terenu, datowane są wyłącznie na okres środkowolateński (Woźniak 1992, 16; Karwowski 2004). Przełom faz LT C2/D1 to moment, kiedy rozpoczyna się znana ze źródeł historycznych wędrówka Cymbrów i Teutonów, której początek datuje się zwykle ok. 120 r. przed Chr. Pierwszym punktem pewnym tej wędrówki jest bitwa pod Noreią (dzisiejszy Magdalensberg w Karyntii), gdzie w 113 r. przed Chr. Germanie po raz pierwszy pokonali wojska rzymskie (Appianos, Celtica 13). Autorzy antyczni wspominali, że zanim Cymbrowie i Teutoni znaleźli się na obszarze Regnum Noricum, wkroczyli na terytorium plemienia Bojów, którzy wyparli ich na ziemie zajęte przez Skordysków, skąd dopiero pomaszerowali na zachód (Poseidonios u Strabona VII 2, 2). Do niedawna najstarsze siedziby celtyckich Bojów kojarzono głównie z obszarem Kotliny Czeskiej, jednak obecnie sądzi się, że terytorium to było znacznie większe i na przestrzeni dziejów ulegało zmianom (Waldhauser 2001, 13– 15). W okresie środkowolateńskim jego centrum znajdowało się zapewne na Morawach, a swym zasięgiem obejmowało również Dolną Austrię i południowo-zachodnią Słowację. Enklawy kultury lateńskiej na Górnym Śląsku i w zachodniej Małopolsce, jak już było to wspomniane, mocno powiązane z Morawami, mogły prawdopodobnie być obszarem należącym do „strefy bojskiej”. Istnieje prawdopodobieństwo, że Cymbrowie i Teutoni, którzy wyruszyli z Jutlandii, mogli wkroczyć na ziemie Bojów na Górnym Śląsku i dalej przez Bramę Morawską i dolinę Morawy przedostać się na obszary naddunajskie. Wiązanie końca osadnictwa celtyckiego na Śląsku ze wspomnianymi wydarzeniami historycznymi w literaturze przedmiotu było już wzmiankowane od dawna (Jahn 1932; Woźniak 1970, 233). Przemarsz Cymbrów i Teu-

28

Przemysław Dulęba

Ryc. 10. Hipotetyczna trasa początkowego etapu przemarszu Cymbrów i Teutonów oraz towarzyszące temu wydarzeniu migracje. Abb. 10. Ein hypothetischer Weg der Anfangsetappe des Durchzuges von Kimbern und den Teutonen und Migrationen, die dieses Ereignis begleiteten.

tonów podawany jest również jako przyczyna poważnych zmian osadniczych na Morawach, czego najlepszym dowodem jest przypadający na przełom LT C2/D1 koniec użytkowania wielkiego, ponadregionalnego centrum rzemieślniczo-handlowego zlokalizowanego w miejscowości Němčice nad Honou (Čižmář – Kolníková 2006, 269). Germańskim Cymbrom i Teutonom w różnych etapach ich wędrówki towarzyszyły również plemiona celtyckie, np. Ambronowie, Tigurinowie oraz Bojowie (Neuman – Grünewald – Martens 2000, 497). Być może owi przytaczani w źródłach Bojowie to celtyccy mieszkańcy terytoriów z północnej strony Karpat.

Zachodniomałopolska enklawa kultury lateńskiej w LT C1-C2 ma charakter peryferyczny i z pewnością łączyły ją ścisłe więzy z regionalnymi centrami plemion celtyckich ulokowanych po południowej stronie Karpat. Istnieje prawdopodobieństwo, że przyczyną końca osadnictwa kultury lateńskiej w zachodniej Małopolsce był właśnie przemarsz Cymbrów i Teutonów. Wtedy to, po odejściu Celtów, zapewne z północy (Mazowsze) lub ze wschodu (Wyżyna Sandomierska) napłynęła masowo germańska ludność kultury przeworskiej (ryc. 10). Ostatnią falą migracji w omawianym okresie było pojawienie się osadników celto-dackich, którzy zajęli rejon dzisiejszego Krakowa i koegzystowali z miejscowy-

Przemiany kulturowe w zachodniej Małopolsce w okresie od III do I wieku przed Chr.…

mi Germanami. Przedstawiona w tej pracy hipoteza musi zostać zweryfikowana przez dalsze badania, które mogłyby lepiej naświetlić wiele aspektów wyżej opisywanych przemian, a których całkowite wyjaśnienie nie jest obecnie możliwe ze względu

29

na brak wystarczającej ilości źródeł. Ważnym problemem jest ustalenie specyfiki tych ruchów ludnościowych, czy miały one charakter zbrojnych najazdów, czy raczej pokojowych migracji.

ZESTAWIENIA Stanowiska kultury przeworskiej datowane na fazę A2 (ryc. 4). A  –  osady i ślady osadnicze (kartowano tylko stanowiska, które zawierały większe serie naczyń starszego stylu ceramicznego lub precyzyjne wyznaczniki chronologiczne):   1. Aleksandrów, pow. buski   2. Barycz, pow. wielicki   3. Bobin, pow. proszowicki   4. Dalewice, pow. proszowicki   5. Jakuszowice, pow. kazimierski   6. Karsy Małe, pow. buski   7. Kraków-Pleszów   8. Kraków-Mogiła   9. Kraków-Tyniec 10. Kryspinów, pow. krakowski 11. Kunice, pow. myślenicki 12. Miechów 13. Miernów, pow. pińczowski 14. Nieprowice, pow. pińczowski 15. Pełczyska, pow. pińczowski 16. Podłęże, pow. wielicki 17. Rzeszutki, pow. buski 18. Szczepanowice, pow. miechowski 19. Zakrzów, pow. wielicki 20. Zofipole, pow. krakowski B  –  pojedyncze groby i cmentarzyska: 1. Brzegi, pow. jędrzejowski 2. Jadowniki Mokre, pow. dąbrowski 3. Pawłowice, pow. jędrzejowski 4. Pełczyska, pow. pińczowski 5. Siedlec, pow. bocheński 6. Stradów, pow. kazimierski 7. Targowisko, pow. wielicki Występowanie dzbanów gruszkowatych i odwrotnie gruszkowatych (ryc. 5). Dzbany gruszkowate: 1. Brzegi, pow. jędrzejowski 2. Dalewice, pow. proszowicki 3. Jakuszowice, pow. kazimierski 4. Kraków-Pleszów 5. Kraków-Wyciąże 6. Kraków-Krzesławice 7. Kraków-Tyniec 8. Podłęże, pow. wielicki 9. Rzeszutki, pow. jędrzejowski Dzbany odwrotnie gruszkowate:   1. Barycz, pow. wielickie

  2. Brzegi, pow. jędrzejowski   3. Jadowniki Mokre, pow. dąbrowski   4. Jakuszowice, pow. kazimierski   5. Korytnica, pow. jędrzejowski   6. Kraków-Pleszów   7. Kunice, pow. myślenicki   8. Miernów, pow. pińczowski   9. Nieprowice, pow. pińczowski 10. Pawałowice, pow. jędrzejowski 11. Pełczyska, pow. pińczowski 12. Podłęże, pow. wielicki 13. Rzeszutki, pow. buski 14. Siedlec, pow. bocheński 15. Stradów, pow. kazimierski 16. Targowisko, pow. wielicki 17. Tarnowiec, pow. tarnowski Znaleziska celtyckiej ceramiki malowanej z zachodniej Małopolski (wg Woźniak 1990, ryc. 6 z uzupełnieniami) (ryc. 7). A  –  stanowiska na których znaleziono do 20 fr. naczyń:   1. Aleksandrowice, pow. krakowski   2. Barycz, pow. wielicki   3. Boleń, pow. krakowski   4. Dalewice, pow. proszowicki   5. Igołomia, pow. krakowski   6. Jakuszowice, pow. kazimierski   7. Karsy Małe, pow. buski   8. Kijany, pow. kazimierski   9. Kunice, pow. myślenicki 10. Kryspinów, pow. krakowski (st. 2) 11. Kraków-Bieżanów 12. Kraków-Cło 13. Kraków-Witkowice 14. Kraków-Wyciąże 15. Niepołomice, pow. wielicki 16. Pełczyska, pow. pińczowski 17. Pełczyska, pow. pińczowski 18. Poznachowice Górne, pow. myślenicki 19. Przemęczany, pow. proszowicki 20. Ratajów, pow. krakowski 21. Targowisko, pow. wielicki 22. Wieliczka (st. 2) 23. Zagórzyce, pow. kazimierski B  –  stanowiska, na których zarejestrowano powyżej 20 fr. naczyń: 1. Kraków-Tyniec 2. Kryspinów, pow. krakowski (st. 3)

30

Przemysław Dulęba

3. Wieliczka (st. 11) C  –  warsztaty zarejestrowane w trakcie badań wykopaliskowych: 1. Kraków-Pleszów 2. Podłęże, pow. wielicki 3. Zagórze, pow. wielicki D  –  warsztaty domniemane: 1. Kraków-Krzesławice 2. Kraków-Mogiła Stanowiska kultury przeworskiej datowane na fazę A3 oraz osady grupy tynieckiej (ryc. 8). A  –  osady i ślady osadnicze (kartowano tylko stanowiska, które zawierały większe serie naczyń młodszego stylu ceramicznego lub precyzyjne wyznaczniki chronologiczne):   1. Aleksandrowice, pow. buski   2. Barycz, pow. wielicki   3. Igołomia, pow. krakowski   4. Jakuszowice, pow. kazimierski   5. Pełczyska, pow. pińczowski   6. Dalewice, pow. proszowicki   7. Karsy Małe, pow. buski   8. Kawczyce, pow. buski   9. Kobylniki, pow. buski 10. Kraków-Bieżanów (Drożdżownia) 11. Kraków-Cło 12. Kraków-Podgórze (Wola Duchacka) 13. Kraków-Wyciąże

14. Kunice, pow. myślenicki 15. Niepołomice, pow. wielicki 16. Nieprowice, pow. pińczowski 17. Pasieka Otfinowska, pow. tarnowski 18. Przemęczany, pow. proszowicki 19. Rzeszutki, pow. buski 20. Szczepanowice, pow. miechowski 21. Targowisko, pow. wielicki 22. Zagórzyce, pow. kazimierski B  –  Pojedyncze groby i cmentarzyska:   1. Górka Stogniewska, pow. proszowicki   2. Michałowice, pow. kazimierski   3. Kobylniki, pow. buski   4. Korytnica, pow. jędrzejowski   5. Kryspinów, pow. krakowski   6. Łętowice, pow. tarnowski   7. Pełczyska, pow. pińczowski   8. Stawiany, pow. pińczowski   9. Śladków Duży, pow. kielecki 10. Witów, pow. proszowicki C  – Osady grupy tynieckiej: 1. Kraków-Krzesławice 2. Kraków-Mogiła 3. Kraków-Pleszów 4. Kraków-Tyniec 5. Kryspinów, pow. krakowski (st. 3) 6. Podłęże, pow. wielicki 7. Wieliczka (st. 11) 8. Zagórze, pow. wielicki

Przemiany kulturowe w zachodniej Małopolsce w okresie od III do I wieku przed Chr.…

31

Literatura Źródła Appianos, ΄Romaїka istoria, t. I–IV, wyd. Loeb Classical Library, Cambridge 1955–1958; (Appian, Historia rzymska, tłum. L. Piotrowicz, Wrocław 1957).

skich badań archeologicznych w strefie budowy autostrad w Polsce za lata 2003–2004, Warszawa, 677–682.

Strabon, Geographiká, t. II–III, wyd. Loeb Classical Library, Cambridge-London 1923–1924 (tłum. H. L. Jones).

Fischer, F. 1988: Südwestdeutschland im letzten Jahrhundert vor Christi Geburt. Anmerkungen zum Forschungsstand der Spätlatènzeit. In: Planck, D. Wais A. (eds.), Archäologie in Würtemberg, Stuttgart, 235–250.

Opracowania Bazovský, I. 2003: Dve bronzové spony z Blatnice, Zborník Slovenského Národného Múzea 47, Archeológia 13, 185–186.

Gajewski, L. – Woźniak, Z. 2000: Cmentarzysko wczesnoprzeworskie ze Stradowa, pow. Kazimierza Wielka, Sprawozdania Archeologiczne 52, 231–327.

Bochnak, T. 2002: Broń ludności kultury przeworskiej z młodszego okresu przedrzymskiego w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie, Materiały Archeologiczne 33, 2002, 5–23.

Garbacz, K. 2000: Kultura przeworska we wschodniej części Niecki Nidziańskiej, Sprawozdania Archeologiczne 52, 329– –356.

Bochnak, T. 2006: Les Celtes et leurs voisins septentrionaux, in: M. Szabó (ed.) Celtes et Gaulois, l’Archéologie face à l’Histoire 3: les Civilisés et les Barbares (du V au II siècle avant J.C.), Bibracte 12/3, 159–183.

Gebhard, R. 1989: Der Glasschmuck aus dem Oppidum von Manching, Ausgrabungen in Manching 11, Stuttgart.

Bochanak, T. – Przychodni, A. 2002: Das Grab mit einem imoprtirten Latènschwert von Pawłowice, Gde. Michałów, Kr. Jędrzejów, Acta Archaeologica Carpathica 37, 85–109. Břeň, J. 1964: Význam spon pro datování keltských oppid v Čechách, Sborník Národního Muzea v Praze 5, Řada A – Historie, 195–289. Čižmář, M. 2003: Latènské sídliště v Bořitově, Pravěk – Suplementum 10, Brno. Čižmář, M. – Kolníková, E. 2006: Němčice – obchodní a industriální centrum doby laténské na Moravě, Arheologické Rozhledy 58, 2006, 261–283. Dąbrowska, T. 1988: Wczesne fazy kultury przeworskiej. Chronologia – zasięg – powiązania, Warszawa. Dąbrowska, T. – Woźniak, Z. 2005: Problem genezy kultur przeworskiej i oksywskiej. In: Kaczanowski, P. – Parczewski, M. (eds.), Archeologia o początkach Słowian, Kraków, 87– –101. Dzięgielewska, M. – Dzięgielewski, K. – Nowak, M. – Szczerba, R. 2006: Osada grupy wyciążsko-złotnickiej oraz osada ze środkowego okresu lateńskiego i wczesnego okresu wpływów rzymskich w Podłężu (stan. 17), pow. Wieliczka, w świetle badań w latach 2003–2004. In: Bukowski, Z. – Gierlach, M. (eds.) Raport 2003–2004. Wstępne wyniki konserwator-

Gebhard, R. 1991: Die Fibeln aus dem Oppidum von Manching, Ausgrabungen in Manching 14, Stuttgart. Godłowski, K. 1985: Przemiany kulturowe i osadnicze w południowej i środkowej Polsce w młodszym okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim, Prace Komisji Archeologicznej PAN 23, Wrocław. Godłowski, K. 1995: Die ältere Kaiserzeit im der Umgebung von Kraków, in: J. Tejral, K. Pieta, J. Rajtár (eds.) Kelten, Germanen, Römer vom Ausklang der Latène-Ziwilisation bis zum 2. Jahrhundert im Mitteldonaugebiet, Brno-Nitra 1995, 83–102. Grasselt, T. 1992: Zur Fibelchronologie die vorrömischen Eisenzeit in Südthüringen. In: Dušek, S (ed.), Beiträge zur keltisch-germanischen Besiedlung im Mittelgebirgsraum, Stuttgart, 34–52. Grygiel, M. 2004: Problem chronologii i przynależności kulturowej materiałów o charakterze jastorfskim z Brześcia Kujawskiego, woj. kujawsko-pomorskie, w świetle ostatnich badań nad problematyką okresu przedrzymskiego w Polsce. In: Machajewski, H. (ed.), Kultura jastorfska na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej, Poznań, 13–82. Grygiel, M. – Pikulski, J. 2006: Archäologische Forschungen von 2001–2002 an der multikulturellen Fundstelle 1 in Zagórzyce, Gde. Kazimierza Wielka, Woiw. Świętokrzyskie. In: Recherches Archeologiques de 1999–2003, Kraków, 136–159.

32

Przemysław Dulęba

IA 1997: Bobin, gm. Proszowice, Informator Archeologiczny. Badania 1991, 64. Jahn, M. 1932: Der Wanderzug der Kimbern, Teutonen und Wandalen, Mannus 24, 150–157. Jarosz, P. – Rodak, T. 2006: Sprawozdanie z ratowniczych badań wykopaliskowych na stanowiskach 6 i 7 w Zakrzowcu, gm. Niepołomice, woj. małopolskie. In: Bukowski, Z. – Gierlach, M. (eds.), Raport 2003–2004. Wstępne wyniki badań archeologicznych w strefie budowy autostrad w Polsce za lata 2003–2004, Warszawa, 619–634. Kaczanowski, P. 1996: Złota moneta celtycka z osady kultury przeworskiej w Kryspinowie, woj. Kraków, Sprawozdania Archeologiczne 48, 119–133. Karwowski, M. 1997: Keltische Glasfunde im polnischen Gebiet, Przegląd Archeologiczny 45, 33–71. Karwowski, M. 2004: Początki osadnictwa kultury lateńskiej na Podkarpaciu w świetle szklanych importów celtyckich. In: Gancarski, J. (ed.), Okres lateński i rzymski w Karpatach polskich, Krosno, 153–161. Kubicha, J. 1997: Okres lateński i młodszy okres przedrzymski. In: Tunia, K. (ed.) Z archeologii Małopolski. Historia i stan badań zachodniomałopolskiej wyżyny lessowej, Kraków, 287–328. Madyda-Legutko, R. 1996: Zróżnicowanie kulturowe polskiej strefy beskidzkiej w okresie lateńskim i rzymskim, Kraków. Mansfeld, G. 1973: Die Fibeln der Heuneburg 1950–1970, Römisch-Germanische Forschungen 33, Berlin. Meduna, J. 1961: Staré Hradisko. Katalog nálezů uložených v muzeu města Boskovic, Fontes Archaeologiae Moravicae 2, Brno. Meduna, J. 1980: Die latènzeitlischen Siedlungen in Mähren, Praha. Mycielska, R. 1981: Nowe znalezisko formy do wyrobu krążków menniczych ze stanowiska Zakrzów, woj. Kraków, Acta Archaeologica Carpathica 21, Kraków, 145–151. Mycielska, R. – Woźniak, Z. 1988: Cmentarzysko wielokulturowe w Błoniu, cz. I, Materiały Archeologiczne 24, 5–325. Naglik, R. 2003: Cmentarzysko z młodszego okresu przedrzymskiego na st. 9 w Targowisku, gm. Kłaj, Acta Archaeologica Carpathica 38, 91–110. Neuman, G. – Grünewald, T. – Martens, J. 2000: Kimbren. In: Müller, R. (ed.), Reallexikon der Germanischen Altertumskunde, t. 16, 493–505. Okoński, J. – Poleska, P. 2001: Cmentarzysko kultury przeworskiej z młodszego okresu przedrzymskiego na stanowisku 17 w Siedlcu, gmina Bochnia, Rocznik Bocheński 5, 235–276. Pieta, K. 2008: Keltské osídlenie Slovenska. Mladšia doba laténska, Archeologica Slovaca Monographiae – Studia, t. 11, Nitra.

Poleska, P. 1996: Die latènzeitliche Siedlung in Kraków, Nowa Huta-Pleszów. In: Woźniak, Z. (ed.), Kontakte längs der Bernsteinstraße in der Zeit um Christi Geburt, Kraków, 211–242. Poleska, P. 2000: Celtycki warsztat garncarski na osadzie w Krakowie-Pleszowie (stan. 20), Materiały Archeologiczne Nowej Huty 22, 75–93. Poleska, P. 2005: Celtic settlement microregion in the area near Kraków. In: Dobrzańska, H. –Megaw, V. – Poleska, P. (eds.), Celts on the Margin, Kraków, 187–194. Poleska, P. 2006: Celtycki mikroregion osadniczy w rejonie podkrakowskim, Biblioteka Muzeum Archeologicznego w Krakowie, t. II, Kraków. Przychodni, A. – Czernek, D. – Ryba, K. 2006: Die Ergebnisse der Ausgrabungen auf dem Gräberfeld der Przeworsk-Kultur in der jüngeren vorrömischen Eisenzeit in Brzegi, Gde. Sobków, Woiw. Świętokrzyskie – Fst. 1/7 – „uroczysko Szczotki”, Recherches Archeologiques de 1999–2003, 190–211. Reguła, K. 1971: Badania osady z późnego okresu lateńskiego w Kunicach, pow. Myślenice, Badania archeologiczne prowadzone przez Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka w roku 1971, 20–26. Reguła, K. 1979: Materiały kultury lateńskiej z Barycza na stanowisku VII, Acta Archaeologica Carpathica 19, 1979, 147– –159. Reguła, K. 1980: Badania sondażowe osady otwartej w Kokotowie-Strumianach na stanowisku IV, Badania archeologiczne prowadzone przez Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka w roku 1979, 22–30. Reguła, K. 1981: Badania osady w Kokotowie-Strumianach na stanowisku IV, Badania archeologiczne prowadzone przez Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka w roku 1980, 21–29. Reguła, K. 1985: Badania osady wielokulturowej w Kokotowie-Strumianach, Badania archeologiczne prowadzone przez Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka w latach 1984–1985, 42–44. Reguła, K. 1988: Osada wielokulturowa w Strumianach w świetle badań 1986/87, Badania archeologiczne prowadzone przez Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka w latach 1986–1987, 14– –19. Rudnicki, M. 1996: Celtic Settlement at Pełczyska near Złota. In: Woźniak, Z. (ed.), Kontakte längs der Bernsteinstraße in der Zeit um Christi Geburt, Kraków, 243–256. Rudnicki, M. 1997: Pełczyska. Chronologia osady z okresu lateńskiego na podstawie materiałów z wybranych obiektów (maszynopis pracy magisterskiej w archiwum IA UW), Warszawa. Rudnicki, M. 2005: Złota moneta celtycka z osady w Pełczyskach, woj. świętokrzyskie. In: Kokowski, A. (ed.), Europa Barbarica – Monumenta Studia Gothica IV, Lublin, 391–404. Rudnicki, M. 2005a: Schyłek osadnictwa celtyckiego w zachodniej Małopolsce. Problem interpretacji sytuacji kulturo-

Przemiany kulturowe w zachodniej Małopolsce w okresie od III do I wieku przed Chr.…

33

wej w III fazie grupy tynieckiej, Východoslovenský Pravek 7, 195–197.

Woźniak, Z. 1970: Osadnictwo celtyckie w Polsce, Wrocław– –Warszawa–Kraków.

Salač, V. 1992: Die Aussagen der Keramik zu Kontakten zwischen Böhmen und Mitteldeutchland in der Latènzeit. In: Dušek, S. (ed.), Beiträge zur keltisch-germanischen Besiedlung im Mittelgebirgsraum, Stuttgart, 69–112.

Woźniak, Z. 1978: Celtycki warsztat menniczy z okolicy Krakowa, Acta Archaeologica Carpathica 18, 101–112.

Skurczyński, S. 1947: Archeolog na probostwie. In: NowakDłużewski, J. (ed.), Pamiętnik Kielecki. Przeszłość kulturalna regionu, Kielce, 9–40. Szpunar, A. 1987: Cmentarzysko w Łętowicach, gm. Wierzchosławice, woj. Tarnów, badania 1984–1985, Sprawozdania Archeologiczne 39, 178–191. Szpunar, A. – Dulęba, P. 2008: Einmaliger Import aus Noricum gefunden in der Siedlung in Pasieka Otfinowska, powiat Tarnów, Acta Archaeolgica Carpathica 42–43, 109–139. Szpunar, A. – Okoński, J. 2004: Tarnowiec, gm. Tarnów, woj. małopolskie. Osada z młodszego okresu przedrzymskiego. In: Garncarski, J. (ed.), Okres lateński i rzymski w Karpatach polskich, Krosno, 237–262. Trzeciecki, M. 1996: Celtic Settlement at Dalewice. In: Woźniak, Z. (ed.), Kontakte längs der Bernsteinstraße in der Zeit um Christi Geburt, Kraków, 256–267. Trzeciecki, M. 1996a: Chronologia osady grupy tynieckiej na stanowisku 1 w Dalewicach, gm. Niegardów, na podstawie analizy ceramiki z obiektów (maszynopis pracy magisterskiej w archiwum IA UW), Warszawa. Völling, T. 1994: Studien zu Fibelformen der jüngeren vorrömischen Eisenzeit und ältesten römischen Kaiserzeit, Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 75, 147–282. Waldhauser, J. 1983: Závěrečný horizont keltských oppid v Čechách, Slovenská Archeológia 31, 325–356. Werner, J. 1955: Die Nauheimer Fibel, Jahrbuch des RömischGermanischen Zentralmuseums Mainz 2, 170–195.

Woźniak, Z. 1981: Młodsza faza kultury lateńskiej (celtyckiej) i grupa tyniecka. In: Wielowiejski, J. (ed.), Prahistoria ziem polskich, t. 5, Wrocław–Warszawa–Kraków, 248–263. Woźniak, Z. 1986: Stan i potrzeby badań nad kulturą lateńską w Polsce. In: Godłowski, K. – Madyda-Legutko, R. (eds.), Stan i potrzeby badań nad młodszym okresem przedrzymskim i okresem wpływów rzymskich w Polsce, Kraków, 11–24. Woźniak, Z. 1990: Osada grupy tynieckiej w Podłężu, woj. krakowskie, Wrocław–Warszawa–Kraków. Woźniak, Z. 1992: Zur Chronologie der keltischen Siedlungsmaterialen aus Schlesien und Kleinpolen. In: Godłowski, K. – Madyda-Legutko, R. (eds.), Probleme der relativen und absoluten Chronologie ab Latènezeit bis zum Frühmittelalter, Kraków, 9–17. Woźniak, Z. 1994: Wczesna faza kultury przeworskiej na Wyżynie Sandomierskiej. In: Gurba, J. – Kokowski, A. (eds.), Kultura przeworska, t. 1, Lublin, 127–145. Woźniak, Z. 1995: Kultura pomorska a kultura lateńska. In: Węgrzynowicz, T. et al. (eds.), Kultura pomorska i kultura grobów kloszowych. Razem czy osobno?, Warszawa, 201– –212. Zepezauer, M. A. 1993: Mittel- und spätlatènzeitlische Perlen, Marbureger Studien zur Vor- und Frühgeschichte 15, Marburg. Żaki, A. 1948: Późnolateńskie stanowisko w Zofipolu, pow. Miechów, Przegląd Archeologiczny 8, 67–72.

34

Przemysław Dulęba

Przemysław Dulęba Kulturveränderungen im westlichen Teil von Kleinpolen im 3.–1. Jh. vor Christus. Beitrag zu den Kontakten zwischen den Kelten und Germanen Zusammenfassung In der bisherigen Literatur dominierte die Ansicht, dass auf dem westlichen Gebiet von Kleinpolen eine polyethnisch archäologische Einheit funktionierte, die anfangs „Keltische-Przeworsk Gruppe“, dann „Tyniec-Gruppe“ genannt wurde. Laut einem Konzept, dessen Autor Z. Woźniak war, hat man drei Entwicklungsphasen der Tyniec Gruppe unterschieden. Die erste Phase, auf LT B2-LT C1 datiert, wurde ausschließlich mit wenigen „rein“ keltischen Gräbern und Sedimentmaterialien gleichgesetzt. Die zweite Phase, ab Ende LT C1 bis LT D1 datiert, hat sich durch das Mitauftreten der keltischen Denkmäler und Denkmäler der Przeworsk Kultur, die zu dieser Zeit auf dem Gebiet von Kleinpolen erschienen sein sollen, charakterisiert. Die Phase III, besser dokumentiert, umfasste das Ende LT D1 bis zum Anfang der frühen Periode der römischen Einflüsse (Stadium B1a), und charakterisierte sich durch die Anwesenheit weniger keltischer und dakischer Denkmäler, die in den Komplexen mit den Denkmälern der Przeworsk Kultur auftraten. Das oben dargestellte Schema der Kulturveränderungen im Rahmen der „Tyniec-Gruppe“ ist seitens aller zurzeit zugänglicher Quellen nicht mehr aktuell und sollte größtenteils modifiziert werden. Schon seit Anfang der Mittellatènezeit wurde auf dem westlichen Gebiet von Kleinpolen eine Ansiedlungsenklave der Latènekultur in ihrer klassischen Form entdeckt, die sich auf einem ziemlich breiten Gebiet erstreckte. Spuren von keltischer Ansiedlung wurden auf dem erwähnten Gebiet bisher in über 150 Fundstellen lokalisiert. Die Chronologie aller Latènekomplexe (Gräber, Siedlungen) ist in den Phasen LT C1-LT C2 enthalten. Das Funktionieren der Przeworsk Kultur auf dem westlichen Gebiet von Kleinpolen hat man

schon ab Anfang der Phase A1 datiert, was mit dem Stadium LT C1b im System von R. Gebhard synchronisiert werden konnte. Die Thesen stützten sich auf die Analyse der Komplexe, die falsch untersucht und dokumentiert wurden, wodurch sie ihren wissenschaftlichen Wert verloren. Das Mitauftreten der Latènematerialien mit den Denkmälern ist eine scheinbare Situation. Aus den letzten Ausgrabungsuntersuchungen kennen wir viele richtig untersuchte Objekte, die das bestätigen. Es existieren Latène-Fundstellen, wo es keine Funde der Przeworsk Kultur aus der jüngeren vorrömischen Zeit gibt. Die Expansion der Przeworsk Kultur auf das von der westkleinpolnischen Enklave der Kelten besiedelte Gebiet begann endgültig am Anfang der Phase A2, was in der Systematik der Latènekultur mit dem Anfang der Phase LT D1 in Wechselbeziehung steht. In der Przeworsk Kultur unterscheiden sich die ältesten Gräberkomplexe, die auf die Phasen A2-A2/3 datiert werden können, was in der Systematik der Latènekultur LT D1 entsprechen kann, kaum von den typischen Beerdigungen dieser Kultur, die aus ihren Heimatgebieten bekannt sind. Es fehlen auch Spuren, die eine starke Auswirkung der Latènekultur bestätigen würden, die man aufgrund der nahen Anwesenheit einer eventuellen keltischen Ansiedlung hätte erwarten können. Auf dem erwähnten Gebiet gibt es eine geringe Anzahl von keltischen Denkmälern, die auf LT D1 datiert werden, und die als Import anerkannt werden sollten. Der Beweismangel für die Koexistenz der Przeworsk Kultur mit den Kelten in der Mittellatènezeit ist die Grundlage dafür, dass die keltischen Materialien aus dieser Zeitspanne als Erzeugnisse der „klassischen“ Latènekultur bezeichnet werden. Zu der Tyniec-Gruppe rechnen wir also nur

Przemiany kulturowe w zachodniej Małopolsce w okresie od III do I wieku przed Chr.…

die Materialien aus der Spätlatènezeit an, die bisher im Rahmen der Phase III nach dem Konzept von Z. Woźniak funktioniert haben. Das in der Mittellatènezeit durch die Latènekultur besetzte Gebiet ist größer als das Territorium, wo die Siedlungen auftreten, die zweifellos zu der „Tyniec-Gruppe“ angerechnet werden können. Das Gebiet ihres Auftretens beschränkt sich auf ein kleines Gebiet im Weichseltal in der Nähe des heutigen Krakaus und auf den nördlichen Teil der Wieliczka Vorberge. Es ist erwähnenswert, dass die Tyniec-Gruppe sowohl von Osten, Norden, als auch von Süden typische Siedlungen der „reinen“ Przeworsk Kultur umgeben. Die Bevölkerung der Przeworsk Kultur, nicht nur aus dem westlichen Teil von Kleinpolen, sondern aus dessen ganzem Territorium, pflegte starke Kontakte mit der Tyniec-Gruppe, von woher sich höchstwahrscheinlich die für die keltische Zivilisation der Spätlatènezeit typischen Erzeugnisse verbreiteten (Werkstattkeramik, Metallschmuck und Kleidungsstücke, Glasschmuck). Wenige Siedlungen der Tyniec-Gruppe waren zweifellos lokale Regierungszentren, wovon das für diese Zeit bestätigte Münzenwesen und intensive Kontakte mit den Gebieten südlich von den Karpaten, die sicherlich klassische ports of trade waren, zeugen. Zu den Fundstellen der Tyniec-Gruppe soll man nur eine

35

geringe Anzahl der untersuchten Siedlungen, die die genannten Kriterien erfüllen, dazurechnen. Zu denen werden vor allem die Siedlungen in KrakauKrzesławice, Fst. 41, Krakau-Mogiła, Fst. 1, KrakauPleszów, Fst. 17–20, Zagórze, Fst. 2, Podłęże, Fst. 1 und vielleicht die Siedlungen in Kryspinów, Fst. 3, Wieliczka, Fst. 11 und eine eponymische Fundstelle in Krakau-Tyniec, Fst. 2 angerechnet. Die Ansiedlung der Latènekultur auf dem westlichen Gebiet von Kleinpolen in LT C1-C2 hat einen Randcharakter. Enge Verhältnisse verbanden sie mit regionalen Zentren der keltischen Stämme, die sich auf der südlichen Karpatenseite angesiedelt haben. Es ist wahrscheinlich, dass die Ursache für seinen Zusammenbruch der Durchzug von Kimbern und den Teutonen war. Nach dem Auszug der Kelten war der Zustrom von der germanischen Bevölkerung der Przeworsk Kultur aus dem Norden sicherlich riesig. Die letzte Migrationswelle in dieser Zeit war das Auftreten der keltisch-dakischen Ansiedler, die das Gebiet des heutigen Krakaus besetzt und mit örtlichen Germanen koexistiert haben. Przemysław Dulęba Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego Warszawa

M. Karwowski, E. Droberjar (eds.) Archeologia Barbarzyńców 2008: powiązania i kontakty w świecie barbarzyńskim. Collectio Archaeologica Resoviensis XIII, Rzeszów 2009, 37–53

Piotr Łuczkiewicz, Martin Schönfelder Gesellschaftsstruktur und Zentralorte – auf der Suche nach strukturellen Gemeinsamkeiten in Latèneund Przeworsk-Kultur Zentrum – Peripherie

(Łuczkiewicz 1998; Schönfelder 2002, 51 ff.); die Latène-Schwerter werden nicht mehr mit einem geraden, romanisierten Heftabschluss ausgestattet3, sondern folgen in Lt D2 wieder dem Mittellatèneschema4, welches sich im Osten konserviert hatte. Aber auch die Beigabe von Trinkhörnern (Schönfelder 2002, 82 ff.; Bockius – Łuczkiewicz 2004, 102 ff., 125 Karte 40) und die Verbrennung auf Bärenfellen, von denen sich die Krallen erhalten (Schönfelder 1994), zeugen von der Vorbildfunktion der germanischen Welt, zumindest in einigen Bereichen der Kriegerideologie. Es sollen im Folgenden einige strukturelle Eigenschaften der Latènekultur beschrieben und untersucht werden, und gefragt werden, in wieweit sie auf die Przeworsk-Kultur gewirkt haben. Hier soll nicht die Przeworsk-Kultur, hauptsächlich der Stufe A, mit der Latènekultur direkt verglichen oder gar gleichgesetzt werden; aber es werden strukturelle Eigenschaften benannt – und Fragen für die Przeworsk-Kultur aufgeworfen. Die Latènekultur bietet gerade in Gallien durch ihre lange Kontinuität in die Kaiserzeit hinein und die höhere schriftliche Überlieferung einige Vorteile für die Forschung.

Die Hochkulturen der Mittelmeerwelt wirken auf ihre Peripherie1; nicht nur direkt, sondern auch über ihre Randzonen – Südfrankreich, die Po-Ebene Italiens, das Caput Adriae, den nordgriechischen Raum, Makedonien und die Kolonien am Schwarzen Meer. Zentrum-Peripherie-Beziehungen finden aber auch innerhalb der Peripherie selbst statt. Im Kleinen: ein Oppidum oder eine offene Zentralsiedlung wirken auf ihr Umfeld – und im Großen: die Oppidazivilisation wirkt als Zentrum für die elbgemanischen Kulturen und die Przeworsk-Kultur2. Der norisch-pannonische Bereich in der Stufe Lt D ist schwer einzuschätzen: Hauptsächlich aufgrund historischer und allgemeiner Überlegungen spricht man ihm viel Potential zu; der Quellenbestand gerade in Lt D2 ist aber sehr gering. Nicht unterschätzt werden sollten die Bereiche weiter östlich bzw. die Kulturräume des Donauraums und des Karpatenbeckens. Die Beziehungen sind vielfältig und komplex und laufen nicht nur in eine Richtung. In der Stufe Lt D2 verstärkt sich in Gallien die Wirkung der Romanisierung – in den Randbereichen sind allerdings auch Einflüsse aus der germanischen Welt Phänomene der Latènekultur zu beobachten: Das elbgermanische Milieu und – Fragen an die Przeworsk-Kultur das der Przeworsk-Kultur gelten als Vorbild – geAus einigen charakteristischen Punkten, die rade was die Bewaffnung betrifft. Runde Schildbuckel kommen aus dem balkanischen Milieu auf man für die Latènekultur beschreiben kann, ergeund werden über Przeworsk-Einflüsse verbreitet 3   Brun 1987. – Vgl. für unseren Arbeitsraum: Möllers – Schlüter – Sievers 2002; Salač 2004. 2  Die Autoren wollen an dieser Stelle darauf aufmerksam machen, dass in der deutschen Sprache Latènekultur in einem Wort, Przeworsk-Kultur hingegen mit Bindestrich geschrieben wird. Sollten hier nicht beide archäologischen Kulturen gleich behandelt werden? 1

  Vgl. die Scheiden vom Typ Ludwigshafen (Perrin – Schönfelder 2003, 71 ff.; Łuczkiewicz 2006, 187 ff.) und Typ Ormes: (Wieland 1996, 109 ff.). 4   Vgl. die Schwerter mit Opus interrasile Scheiden (Łuczkiewicz 2002, 369 ff.; 2006, 189 ff.) bzw. mit Leiterortband (Gleser 2005, 118 ff.; Łuczkiewicz 2006, 201 ff.). – Bei 21 Scheiden mit sporenförmigem Ortband nur drei Ausnahmen mit geradem Scheidenmund in Deutschland und Polen: Gleser 2005, 121 f.

38

Piotr Łuczkiewicz, Martin Schönfelder

Abb. 1. Verbreitung der Fibeln Typ Kostrzewski Var. H (nach Bockius – Łuczkiewicz 2004). Ryc. 1. Występowanie fibul typu H wg. Kostrzewskiego (za Bockius – Łuczkiewicz 2004).

den schriftlichen Quellen zu den keltischen Wanderungen. In dieser Phase entsteht eine frühe staatliche Organisation – Heiligtümer werden in Nordfrankreich die Kristallisationspunkte von pagi, den Untereinheiten der Stämme (Fichtl 2004). Ähnliche Gräberfeldstrukturen und damit wohl auch vergleichbare Sozialstrukturen kann man auch für die Stufe A der Przeworsk-Kultur beobachten. Auch ein historisch überlieferter Stamm auf Expansionskurs, wie die Sueben unter Ariovist, war hochgradig organisiert; Ariovist stand an der Spitze eines Staates (Caesar, Bell. Gall. I.31.10.12; 35.2.; Beck – Steuer – Timpe 1998, 29 f.; Peschel 1978, 14 mit Anm. 11; 54 mit Anm. 160; 2006, 159 ff.). Ebenso schwingt sich Marbod zur Stammesführung auf9. Jedoch waren diese Führungspersönlich5   Krämer 1985, 16 ff. – Vgl. die in Arbeit befindliche Dis- keiten nicht unbedingt in eine Dynastie eingebunsertation von Ch. Eggl „Das Flachgräberlatène in Südostbay- den, die Fürstengräber anlegte.

ben sich strukturelle Gemeinsamkeiten mit Kulturerscheinungen der Stufe A der Przeworsk-Kultur bzw. der römischen Kaiserzeit im Allgemeinen: Die Latènestufen B und C – von Werner Krämer auch als „Flachgräberlatène“ bezeichnet5 – besitzen in der Regel keine Fürstengräber, sondern vielmehr eine breite Kriegerelite, sie sich meist in Körpergräbern beisetzten lässt6; aber auch Brandgräber und sogar reine Brandgräberfelder7 sind aus dem Kernbereich der Latènekultur bekannt. Hierbei handelt es nicht um eine egalitäre Gesellschaft oder um eine niedrige gesellschaftliche Entwicklungsstufe im Sinne einer „Big Man“ Struktur8. Vielmehr muss diese Gesellschaft fein strukturiert sein, erfolgreich Heere bilden können – so jedenfalls nach

ern“ an der Ludwig-Maximilians-Universität München. 6   Zur Sozialstruktur vgl. Schönfelder 2007a. 7   Giengen an der Brenz, Lkr. Heidenheim: Biel 1974. – Eine Magisterarbeit zum diesem Gräberfeld wurde 2008 von S. Jäger an der Johannes Gutenberg-Universität Mainz angefertigt. 8  Nach Service 1975. – Vgl. weiter Schönfelder 2007a; 2009.

 Aufgrund der zeitgenössischen Berichte des Geographen Strabo (7, 1, 3 p. 290C) und des römischen Historikers Velleius Paterculus (2, 108–110; 2, 129) sowie späteren Darstellungen insbesondere des römischen Annalisten Tacitus (Annalen 2, 44–46; 2, 62–63; 2, 88) stellt sich die Quellenlage zur Erstellung einer biographischen Skizze von Marbod relativ gut dar. – Vgl. auch Droberjar 1999, 157 ff. 171 f. 9

Gesellschaftsstruktur und Zentralorte – auf der Suche nach strukturellen Gemeinsamkeiten…

39

Abb. 2. Verbreitung von spätlatènezeitlichen Wallkonstruktionen mit Pfostenschlitzkonstruktion (Typ Kelheim) und mit horizontalen Balken (murus gallicus und Typ Ehrang) (nach Fichtl 2000). Ryc. 2. Występowanie późnolateńslich wałów o konstrukcji Pfostenschlitz (typ Kalheim) oraz z konstrukcją rusztową (murus gallicus i typ Ehrang) (za Fichtl 2000).

Die Przeworsk-Kultur war mit Sicherheit nicht eine einzige, politische Einheit. In der Fachliteratur werden seit langem Regionalgruppen umstritten diskutiert: Mehr oder weniger willkürlich wurden die sog. Kruszańska-Gruppe in Mittelpolen, die Nidzica-Guppe im Norden, die Czerniczyn-Gruppe im Osten und die Tyniec-Gruppe im Süden ausgesondert10 – im Quellenmatetrial spiegeln sie sich, abgesehen von der letztgenannten Tyniec-Gruppe jedoch kaum wider. Weder bestimmte Trachtprovinzen, noch handwerkliche Produktionskreise, geschweige denn unterschiedliche Bestattungszonen sind in der vorrömischen Fazies der PrzeworskKultur wirklich sichtbar. Im breiten Raum von Oder bis zu den Siedlungskammern in der Westukraine scheint eine tiefgreifende Uniformität in der Sachkultur zu herrschen11. Regionale Unterschiede  Kruszańska-Gruppe: Cofta-Broniewska 1979. – Nidzica-Guppe: Okulicz 1965. – Czerniczyn-Gruppe: Czopek 1991. – Tyniec-Gruppe: Woźniak 1981; zuletzt Poleska 2006 (mit älterer Literatur). – Für den allgemeinen Überblick siehe Dąbrowska 1988, 196 ff. 218 ff. 11  Dazu Dąbrowska 1988; 2001. – Vgl. z.B. die Gräberfelder Ciecierzyn (woj. dolnośląskie: Martyniak – Pastwiński 10

kommen lediglich durch eine verschiedene Frequenz von bestimmten Sachgüter zum Vorschein. Als Beispiel dafür könnte man auf ein verstärktes Vorkommen der eiserenen Variante der Nauheimer Fibel und der ebenfalls eisernen Gewandhaften vom Typ Kostrzewski Var. H im Nordosten und Osten der Przeworsk-Kultur verweisen (Abb. 1)12. Regionale Differenzen sieht man auch im Bewaffnungsschema: in der Stufe A2 hebt sich Schlesien vom Gesamtbild ab, in der Stufe A3 zeichnen sich einige Unterschiede zwischen Großpolen und Masowien ab (Łuczkiewicz 2006, 234). Die kleineren politischen bzw. sozialen Untereinheiten innerhalb der Przeworsk-Kultur muss man wohl eher auf der Mikro-Ebene suchen, in der sich mehr oder weniger große Besiedlungskammern abzeichnen. Inwieweit sie jedoch selbständige Machtzentren und Einflussbereiche widerspiegeln, muss offen bleiben. – Pazda 1997), Wesółki (woj. wielkopolskie: Dąbrowska – Dąbrowski 1967) und Oblin (woj. mazowieckie: Czarnecka 2007). 12   Vgl. Bockius – Łuczkiewicz 2004, 26 ff.; Dąbrowska 2001, 31.

40

Piotr Łuczkiewicz, Martin Schönfelder

In der Forschung zur Latènekultur wurde lange Zeit die gemeinsame materielle Kultur betont – auch verbunden mit den politischen Entwicklungen in Westeuropa, zwischen Frankreich und Deutschland nach dem Zweiten Weltkrieg. Es können aber auch Unterschiede betont werden: großräumige Verbreitungsbilder, wie die des murus gallicus mit Eisennägeln und der Pfostenschlitzmauer Typ Kelheim (Abb. 2)13, und kleinräumigere: unterschiedliche Stile in der bemalten Keramik, in Formen der Gebrauchskeramik – oder die unterschiedlichen Münzsysteme. Zur Frage von Heiligtümern Die Heiligtümer mit Waffenopfern der Latènekultur, wie sie aus Nordfrankreich bekannt sind, bilden Ankerpunkte für Kontinuität bis in die römische Kaiserzeit. In Süddeutschland, Österreich und dem gesamten ostkeltischen Bereich fehlt eine derartige Kontinuität aus anderen Gründen. Heiligtümer mit ähnlichen baulichen Strukturen sind allerdings vorhanden, z. B. in Manching, wo das Heiligtum wohl in Lt D1 fast bis zur Unkenntlichkeit verwüstet wurde (Sievers 1989; 1991), oder in der offenen Großsiedlung in Roseldorf im österreichischen Weinviertel (Abb. 3)14. Das Latèneheiligtum auf dem Frauenberg bei Leibniz in der Steiermark wurde hingegen in der römischen Kaiserzeit überbaut – hier muss eine Kontinuität vorhanden gewesen sein (Tiefengraber – Grill 2007). Die Verbreitung dieser Heiligtümer dünnt nach Osten aus – daher kann man im süddeutschen Latène und weiter östlich nicht mehr ernsthaft Thyssen-Polygone um diese Heiligtümer ziehen15. Aus einer ähnlichen Gesellschaftsstruktur könnten auch ähnliche Formen des Umgangs mit Gewaltopfern, Sieg und Niederlage entstehen. In den Latèneheiligtümern wird anscheinend versucht, Sieg und Niederlage zu verarbeiten – vielleicht nicht ganz mit Mitteln, wie es heutige Psychologen empfehlen würden. Trotzdem muss man aber einen Zusammenhang zwischen bewaffneten Großkonflikten und den identitätsstiftenden Regionalheiligtümern mit Beutewaffen aus Schlachten herstellen.   Fichtl 2000, 43; vgl. im Westen zusätzlich die Erdwälle vom Typ Fécamp: Fichtl 2000, 48. 14   Holzer 2007a; 2007b. – Vgl. auch die Grabungsberichte auf der Homepage des Projektes: http://www.keltenforschung-roseldorf.at/sandberg.htm (1.12.2008). 15   Vgl. Fichtl 2004 für Bereiche Nordfrankreichs. 13

Es hilft hier ein Blick in die fortgeschrittene Kaiserzeit Dänemarks: auch hier finden Waffenopfer statt, immer wieder an heiligen Plätzen, in diesem Fall Seen. Durch die neueren Ausgrabungen und Analysen ist bekannt, dass es sich nicht um zufällige Orte handelt, sondern dort über Jahrhunderte Kontinuität herrschte. Wie Hjortspring und die neusten Ergebnisse aus Ejsbøl zeigen, begann dieser Prozess wenngleich auch zögerlich in der vorrömischen Eisenzeit16. Das bisherige Fehlen von Beutewaffen oder ähnlichen Spuren im Bereich der Przeworsk-Kultur fällt deutlich auf. Einzig der Fundplatz Pikule an der südöstlichen Peripherie der Przeworsk-Kultur, der mehrere Dutzend Waffen, aber auch zahlreiche landwirtschaftliche Geräte und einige Fibeln erbracht hat (Tabelle 1), scheint hier eine Ausnahme zu sein (Kokowski – Łuczkiewicz 2002; Łuczkiewicz 2007, 214 ff.): Die Fundstelle barg ausschließlich Lt D-, und vor allem D2-zeitliches Material. Der Umfang, die Ausdehnung und die Komplexität der Waffenopferungen erinnern an gallische Heiligtümer, z.B. an Ribemont-sur-Ancre und Gournay-sur-Aronde. Die Vermutung, dass sich in Pikule die direkten Spuren einer unbekannten kriegerischen Auseinandersetzung, d.h. eines Schlachtfeldes finden, scheint unbegründet. Im Unterschied zu den keltischen Heiligtümern fehlen hier – nach heutigem Kenntnisstand – irgendwelche Gebäude und andere Baustrukturen. Vielleicht könnte man Verbindungen zu den waffenführenden ostalpinen Brandopferplätzen wie Teurnia ziehen (Lippert 1992). Bewaffnungsteile kamen auch in größerer Zahl auf den kleinflächigen Brandopferplätzen der Púchov-Kultur in Liptovská Mara und Zemplín vor allem in der Form von Lanzenspitzen zum Vorschein17; das Ausmaß dieser Niederlegungen ist jedoch wesentlich geringer. Sie unterscheiden sich auch durch Vergesellschaftung mit zahlreichen Tracht- und Schmuckgegenständen, Keramikscherben und kalzinierten Knochen. Die Interpretationsversuche der Fundstelle von Pikule sind noch mit zahlreichen Fragezeichen belastet. Momentan möchten wir sie jedoch nicht als  Hjortspring: Kaul 1988; Randsborg 1995; Crumlin-Pedersen – Trakadas 2003. – Zu Ejsbøl vgl. Ilkjær 2002. 17   Pieta 1982, 173, 191–198, 262 Taf. 20, 28–31; 2005, 37. – Vgl. noch den Brandopferplatz von Prosné mit Keramik und Ausrüstungsteilen: Pieta 1982, Taf. 38–43. 16

Gesellschaftsstruktur und Zentralorte – auf der Suche nach strukturellen Gemeinsamkeiten…

41

Abb. 3. Roseldorf (Niederösterreich) – Plan der Heiligtümer Obj. 1 und 12 (nach Holzer 2007b). Ryc. 3. Roseldorf (Dolna Austria) – plan świątyń 1 i 12 (za Holzer 2007b).

Kristallisationspunkt für einen Stamm betrachten Tabelle 1. Pikule, pow. Janów Lubelski, woj. lubelskie. Ver– wie man heute die gallischen Heiligtümer inter- zeichnis der Funde (nach Łuczkiewicz 2007, mit Ergänzungen) pretieren würde. Der Fundplatz liegt im no man’s Tabela 1. Pikule, pow. Janów Lubelski, woj. lubelskie. Wykaz znalezisk (za Łuczkiewicz 2007, z uzupełnieniami) land, mehrere Kilometer von den nächsten SiedLanzenspitzen 46 lungskammer der Przeworsk-Kultur entfernt. Fundstellen wie der namengebende Fundplatz Lanzenschuhe 5 von La Tène am Neuenburger See18, geben bei Gewässerdeponierungen von Waffen Beispiele, in Tüllenbeile 24 welchem Kontext einzeln gefundene Schwerter gezweischneidige Schwerter 4 standen haben können (Schönfelder 2007b ). Die spärlichen polnischen Funde (Makiewicz 1995, Schwertriemenhalter 5 133 ff.; Łuczkiewicz 2007, 211 ff.) beschränken sich Schildbuckel 9 bisher auf den mittleren Lauf des Flusses Noteć in Großpolen und den Fluss Wisłoka bei Rzeszów Schildbuckelniete 53 – es handelt sich jeweils um einzelne Funde von Sporen 13 Schwertern im Fluss (Abb. 4). Insgesamt liefern sie sechs Latène-Schwerter sowie ein einschneidiges Messern 17 lokales Stück. Dies stellt ein starkes Indiz für eine Bogensicheln 73 keltische Prägung dieser im Kerngebiet der Przeworsk-Kultur belegten Sitte. Der Brauch von rituGürtelschnallen 14   La Tène 2007 mit diversen Beiträgen.

18

Fibeln

17

42

Piotr Łuczkiewicz, Martin Schönfelder

Abb. 4. Verbreitung der Schwerter aus Gewässern in Polen: – Quadrat: Funde der jüngeren vorrömischen Eisenzeit. – Kreis: bronze- und früheisenzeitliche Schwertfunde. Kartengrundlage: Verbreitung der bronze- und früheisenzeitlichen Schwertfunde aus Gewässern (nach Blajer 2001). Ryc. 4. Występowanie mieczy w kontekstach wodnych w Polsce: – kwadrat: znaleziska z młodszego okresu przedrzymskiego. – Koło: znaleziska mieczy z okresu brązu i wczesnego okresu żelaza. Podstawa mapy: występowanie znalezisk mieczy w kontekście wodnym z okresu brązu i wczesnego okresu żelaza (za Blajer 2001).

ellen Deponierungen in Mooren und Gewässern ist aber auch im Jastorf-Kreis mehrfach belegt; die örtliche Tradition reicht zurück bis zum Übergang von der jüngeren Bronze- zur älteren vorrömischen Eisenzeit19. Die Zusammensetzung der Opfergaben ist zudem nahezu identisch: fast ausnahmslos umfassen sie zweischneidige Schwerter, häufig sind es keltische Importe. Der polnische Fundstoff könnte also auch auf Anregungen aus der Jastorf-Kultur zurückzuführen sein; die keltischen Einflüsse standen nur im Hintergrund und wurden indirekt rezipiert. Ob es sich dabei um Ausdruck religiöser Handlungen oder konkreter Opferungen von Kriegsbeute, die u.a. durch das Vorkommen von   Zuletzt: Völling 1998, 561 ff.

19

„Importfunden“ gekennzeichnet sind, bleibt unklar. Dieser Vorschlag eines Jastorf-Hintergrundes trifft sicherlich nicht auf den Fund von Rzeszów zu. Dieses keltische Importstück vom Lt C1-Schema mit drachenverzierter Scheide20 könnte auch durch direkte Verbindungen und Einflüsse der Latènekultur bedingt sein – noch dazu, da es abseits von Siedlungskammern der Przeworsk-Kultur entdeckt wurde und klare Bezüge zu keltischen Siedlungskammern an der mittleren San aufweist, die ab der Stufe Lt C1a datiert werden. Flussfunde werden beim Kiesbaggern entdeckt – oder beim Verbreitern von Fahrrinnen für Schiffe.   Zuletzt: Łuczkiewicz 2007, 213 f. Abb. 3,5 (mit älterer Literatur). 20

Gesellschaftsstruktur und Zentralorte – auf der Suche nach strukturellen Gemeinsamkeiten…

Die nur punktuelle Verbreitung der polnischen Gewässerdeponierungen der Latènezeit scheint eher nicht überlieferungsbedingt: Bei zahlreichen Kiesbaggern kamen auch Funde anderer Zeitstellung – vom Paläolithikum bis in die frühslawischen Epoche – nur beschränkt zum Vorschein. Lediglich der bronzezeitliche Fundstoff ist in solchen Kontexten verhältnismäßig stärker präsent und zeigt die maximale Überlieferungsmöglichkeit (vgl. Abb. 4). Offene Grosssiedlungen als Zentrum von Handwerk und Handel Offene Großsiedlungen stellen sich in der jüngeren Latènekultur als Zentrum von Handwerk und Handel dar; die Ursprünge derartiger Siedlungen liegen bereits in der Hallstatt- und Frühlatènezeit. Im östlichen Bereich sind Siedlungen wie BerchingPollanten (Schäfer 2002; 2008), Rosldorf (Holzer 2004; Salač 2006, 290 ff.), Němčice (Čižmářová 2004, 256 ff.; Salač 2006, 290 ff.) oder neu Nowa Cerekwia etc. zu erwähnen. Gerade der Fundplatz Nemcice in Mähren hat in den letzten Jahren für Aufsehen gesorgt, besonders durch sein internationales Münzspektrum, das Nemcice als Drehscheibe in der Zeit der keltischen Wanderungen deutlich macht – wobei viele der Münzen noch vormonetär genutzt worden sein konnten, wie z.B. auch die ungeprägte Buntmetallstücke. Aber auch andere, unbekanntere Siedlungen kommen hinzu, allerdings wird hier ein Latène-Archäologe, der Grubenhäuser nur im direkten Zusammenhang mit Handwerk kennt, anerkennen müssen, dass derartige Baustrukturen im Osten zahlreich und sicher auch Bestandteil normaler, auf Subsistenz ausgelegter Gehöfte oder Siedlungen waren. Aber auch Handwerk im richtigen Sinne mit spezialisierten, hauptberuflichen Handwerkern wird es zumindest in den Großsiedlungen gegeben haben – damit auch Spezialisten, die nicht nur eine Pflugschar oder eine Axt reparieren und herstellen konnten, sondern auch Schwerter, Wagenbestandteile etc. Gibt es derartige Siedlungen im Bereich der west- und ostgermanischen Kulturen? Umschlagplätze für Söldner? Wir wollen hier nicht nur eng im Bereich der Stufe A nach Eggers und Dąbrowska denken, sondern etwa auch an die Stufe B1. Die Heere eines Marbod mussten sich an gewissen Orten zusammenfinden und ausrüsten. Und irgendwo mussten Leute, Handwerker, sitzen, die Anre-

43

gungen aus von keltischen Fibeln und dann später von römischen Militärfibeln aufnahmen, und zu eigenen Fibeln umsetzten. Derartige Zentralorte, wie das Beispiel von Piwonice bei Kalisz21, lassen sich im Besiedlungsnetz der Przeworsk-Kultur nur ausnahmsweise anhand der Siedlungsfunden und strukturen erkennen. Üblicherweise verwenden wir als Kennzeichen von Machtkonzentration Prachtfunde aus Gräberfeldern – so geschehen z.B. bei Dobřichov-Pičhora (Droberjar 1999). Einige spezielle, etwas größere Ansiedlungen häufen sich überwiegend in Südpolen, auf dem Gebiet der keltisch-germanischen Tyniec-Gruppe. Als Beispiel seien hier die Fundorte Jakuszowice, Kraków-Pleszów (Abb. 5) und Pełczyska genannt22. Für diese offenen Siedlungen ist die Besiedlungskontinuität bis in die ausgehende Kaiserzeit signifikant. Sie zeichnen sich nicht primär durch ihre Größe aus; ihre besondere Bedeutung gibt sich anhand der umfangreichen und vielseitigen Handwerksaktivitäten zu erkennen. In spezialisierten Werkstätten wurden z.B. zahlreiche Fibeln, bemalte und gedrehte Waren produziert, vielleicht sogar Münzen geprägt. Von Belang sind auch zahlreiche Fremdgüter, darunter Tracht- und Schmuckgegenstände sowie Keramik und ein umfangreiches Münzspektrum, das sowohl keltisches als auch römisches Geld umfasst. Die ganze Tyniec-Gruppe ist einigermaßen als ein Fremdkörper in der Przeworsk-Kultur zu betrachten. Die Hauptkomponente stellt sicherlich eine ursprünglich keltische oder zumindest eine weitgehend latènisierte Bevölkerung dar, die erst von einer ständig zunehmenden Zahl der germanischen Ansiedler akkulturiert wurde. Die Bedeutung dieser Gruppe und der oben erwähnten Siedlungen lag im Wesentlichen in der Vermittlerrollte für Menschen und im Waren- und Ideentausch. Es wäre zutreffend, diese Orte als port of trade23 zu bezeichnen.  Kalisz-Piwonice: vgl. v.a. Michałowski 2003, 36 f.; 83 f.; 87 ff. (mit älterer Literatur). 22   Jakuszowice: Godłowski 1986; 1991; 1995, 84, 95 Abb. 6, 97 Abb. 8.; vgl. auch Bursche – Kaczanowski – Rodzińska-Nowak 2000 (mit älterer Literatur). – Kraków-Pleszów: Poleska 1996; 2006, 146 ff.; 192 ff.; 203 ff.; 222ff.; Godłowski 1995, 84 f., 93 Abb. 4, 5–11.16, 98 Abb. 9, 13–14. – Pełczyska: Rudnicki 1996; 2005; Kontny – Rudnicki 2002. 23   Zum Begriff: Renfrew 1969, 151 ff.; Wenskus 1985, 90 ff.; Jacobsen 1995, 11 ff. 21

Abb. 5. Kraków-Pleszów. Plan der Siedlung der Tyniec-Gruppe (nach Poleska 2006). Ryc. 5. Kraków-Pleszów. Plan osady grupy tynieckiej (za Poleska 2006).

44 Piotr Łuczkiewicz, Martin Schönfelder

Gesellschaftsstruktur und Zentralorte – auf der Suche nach strukturellen Gemeinsamkeiten…

Auch das römische Imperium brauchte Handelsplätze: die caesarische Basilika in Bibracte in Burgund zeugt davon24, aber auch Plätze wie der Magdalensberg in Kärnten25. In der Kaiserzeit werden auch außerhalb der Grenzen des Limes Steingebäude zu repräsentativen Zwecken für das eigene Militär oder für Verbündete angelegt, so in Mušov/ Burgstall in Südmähren (Tejral 1992, 381 ff.) oder am Oberleiserberg in Österreich (Stuppner 2004). Dies waren wohl repräsentative Anlagen für Vasallen oder Verbündete Roms. Für den Palast von Fishbourne in Südengland wird ähnliches vermutet (Cunliffe 1991). Wie sieht es hier in Böhmen aus? Wo lebte Marbod? Vielleicht kann man Bestattungen auf dem Gräberfeld von Dobřichov-Pičhora mit Ereignissen rund um das Marbod-Reich verbinden (Droberjar 1999, 158 ff.; 171 f.; 2002, 52 ff.; 80 ff.; 170 ff.) – sah die zugehörige Siedlung wie

  Szabó et al. 2007. – Vgl. jüngst die Forschungen 1996– –2005 zusammenfassend: Dhennequin – Guillaumet – Szabó 2008. 25   Piccottini – Vetters 2003. – Zum Ursprung vgl. auch Gamper 2007. 24

45

eine der üblichen Ansammlungen von strohgedeckten Holzhäusern aus? Fazit Latène- und Przeworsk-Kultur weisen zahlreiche parallele Phänomene auf. Die Ausgangslage war die These, dass die soweit ähnlichen Gräberfelder mit Schwertbestattungen komplexe und organisierte Gemeinschaften auf dem Weg der Staatsbildung widerspiegeln. Darauf aufbauend kann man nur Fragen stellen: nach Heiligtümern, Waffenopfern, nach zentralen Orten. In manchen Teilbereichen scheinen erste Antworten vorhanden zu sein – man wird aber noch weiter nach ihnen suchen müssen. Wir denken, dass die Suche nach politischen und religiösen Phänomen eine große, vielleicht eine größere Bedeutung zukommen sollte, als bisher.

46

Piotr Łuczkiewicz, Martin Schönfelder

Literatur Beck, H. – Steuer, H. – Timpe, D. (eds.) 1998: Die Germanen. Studienausgabe. RGA. Berlin – New York. Biel, J. 1974: Ein mittellatènezeitliches Brandgräberfeld in Giengen an der Brenz, Kreis Heidenheim. Archäologisches Korrespondenzblatt 4, 225–227. Blajer, W. 2001: Skarby przedmiotów metalowych z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza na ziemiach polskich. Kraków. Bockius, R. – Łuczkiewicz, P. 2004: Kelten und Germanen im 2.–1. Jahrhundert vor Christus. Archäologische Bausteine zu einer historischen Frage, Monographien RGZM 58. Mainz. Brun, P. 1987: Princes et princesses de la Celtique. Le premier âge du Fer en Europe 850–450 av. J.-C. Paris. Brunaux, J.-L. (ed.) 1999: Ribemont-sur-Ancre (Somme). Bilan préliminaire et nouvelles hypothèses. Gallia 56, 177–283. Bursche, A. – Kaczanowski, P. – Rodzińska-Nowak, J. 2000: Monety rzymskie z Jakuszowic. In: Madyda-Legutko, R. – Bochnak, T. (eds.), Superiores Barbari. Księga ku czci Profesora Kazimierza Godłowskiego. Kraków, 101–130. Čižmářová, J. 2004: Encyklopedie Keltů na Moravě a ve Slezsku. Praha. Cofta-Broniewska, A. 1979: Grupa kruszańska kultury przeworskiej. Ze studiów nad rozwojem regionalizmu społeczeństw Kujaw. Poznań. Crumlin-Pedersen, O. – Trakadas, A. (eds.) 2003: Hjortspring. A Pre-Roman Iron-Age Warship in Context. Roskilde. Cunliffe, B. 1991: Fishbourne revisited. Journal of Roman Archaeology 4, 160–169. Czarnecka, K. 2007: Oblin. Ein Gräberfeld der PrzeworskKultur in Südmasowien. Monumenta Archaeologica Barbarica XIII. Warszawa. Czopek, S. 1991: Grupa czerniczyńska – prezentacja i analiza źródeł. Prace i Materiały Zamojskie III, 45–143. Dąbrowska, T. 1988: Wczesne fazy kultury przeworskiej. Chronologia – zasięg – powiązania. Warszawa. Dąbrowska, T. 2001: Wschodnie tereny kultury przeworskiej w młodszym okresie przedrzymskim. Wiadomości Archeologiczne 54, 1995–1998, 25–36.

Dąbrowska, I. – Dąbrowski, K. 1967: Cmentarzysko z okresów późnolateńskiego i wpływów rzymskich w Wesółkach, pow. Kalisz. Wrocław–Warszawa–Kraków. Dhennequin, L. – Guillaumet, J.-P. – Szabó, M. 2008: L’oppidum de Bibracte (Mont Beuvray, France). Bilan de 10 années de recherches (1996–2005). Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae 59/1, 1–152. Dobesch, G. 1996: Überlegungen zum Heerwesen und zur Sozialstruktur der Kelten. In: Die Kelten in den Alpen und an der Donau. Akten Internat. Symposion St. Pölten 1992. Archaeolingua 1. Budapest – Wien, 13–71. Droberjar, E. 1999: Dobřichov-Pičhora. Ein Brandgräberfeld der älteren römischen Kaiserzeit in Böhmen (Ein Beitrag zur Kenntnis des Marbod-Reiches). Fontes Arch. Pragenses 23. Prag. Droberjar, E. 2002: Encyklopedie římské a germánské archeologie v Čechách a na Moravě. Praha. Droberjar, E. – Sakař, V. 2000: Problems of the Roman military campaign against the empire of Marobuduus in the year 6 A.D. In: Friesinger, H. – Pieta, K. – Komoróczy, B. (eds.), Gentes, reges und Rom. Auseinandersetzung – Anerkennung – Anpassung. Festschrift für Jaroslav Tejral zum 65. Geburtstag. Brno, 21–42. Fichtl, S. 2000: La ville celtique. Les Oppida de 150 av. J.-C. à 15 ap. J.-C. Paris. Fichtl, S. 2004: Les peoples gaulois. IIIe-Ier siècles av. J.-C. Paris. Frey, O.-H. 1986: Einige Überlegungen zu den Beziehungen zwischen Kelten und Germanen in der Spätlatènezeit. In: Marburger Studien zur Vor- und Frühgeschichte 7, Gedenkschrift Gero von Merhart. Marburg, 45–79. Gamper, P. 2007: Tiberius ac Noricos imperio nostro armis subiunxit – Neue Erkenntnisse zur römischen Besetzung Noricums durch die Grabungskampagne 2005 auf der Gurina. Archäologisches Korrespondenzblatt 37, 421–440. Gleser, R. 2005: Studien zu sozialen Strukturen der historischen Kelten in Mitteleuropa aufgrund der Gräberanalyse. Die keltisch-römische Nekropole von Hoppstädten-Weiersbach im Kontext latènezeitlicher Fundgruppen und römischer

Gesellschaftsstruktur und Zentralorte – auf der Suche nach strukturellen Gemeinsamkeiten…

Okkupation. Saarbrücker Beiträge zur Altertumskunde 81. Bonn. Godłowski, K. 1986: Jakuszowice, eine Siedlung der Bandkeramik, älteren Bronzezeit, jüngeren vorrömischen Eisenzeit, römischen Kaiserzeit und der frühen Völkerwanderungszeit in Südpolen. Die Kunde N.F. 37, 103–132. Godłowski, K. 1991: Jakuszowice – a multi period settlement in southern Poland. Antiquity 65, 1991, 662–675. Godłowski, K. 1995: Die ältere Kaiserzeit in der Umgebung von Kraków. In: Tejral, J. – Pieta, K. – Rajtár, J. (eds.), Kelten, Germanen, Römer. Vom Ausklang der Latène-Zivilisation bis zum 2. Jh. im Mitteldonaugebiet. Brno – Nitra, 83–102. Holzer, V. 2004: Roseldorf, MG Sitzendorf an der Schmida, VB Hollabrunn. Fundberichte aus Österreich 42, 687–688. Holzer, V. 2007a: Roseldorf/Sandberg (Österreich) – Ein keltisches Heiligtum nach dem Modell von Gournay-sur-Aronde. In: Blut und Wein. Keltisch-römische Kultpraktiken. Montagnac, 77–90. Holzer, V. 2007b: Grabungsergebnisse vom keltischen Kultbezirk am Sandberg in Roseldorf. Archäologie Österreichs 18/1, 22–24. Ilkjær, J. 2002: Die Bewaffnung der vorrömischen Eisenzeit in Skandinavien. Ein Kommentar zu den drei skandinavischen Beiträgen in Nałęczów von Pavel Nicklasson, Monika Rasch und Jes Martens. In: von Carnap-Bornheim, C. et al. (eds.), Die Bewaffnung der Germanen und ihrer Nachbarn in den letzten Jahrhunderten vor Christi Geburt. Internationale Tagung 23.–25.09.1999 in Nałęczów. Lublin, 295–298. Jacobsen, G. 1995: Primitiver Austausch oder freier Markt? Untersuchungen zum Handel in den gallisch-germanischen Provinzen. St. Katharinen. Kaul, F. 1988: Da våbnene tav. Hjortspringfundet og dets beggund. København. Kokowski, A. – Łuczkiewicz, P. 2002: Pikule – ein militärischer Opferplatz (?) aus der jüngeren vorrömischen Eisenzeit. In: von Carnap-Bornheim, C. et al. (eds.), Die Bewaffnung der Germanen und ihrer Nachbarn in den letzten Jahrhunderten vor Christi Geburt. Internationale Tagung 23.–25.09.1999 in Nałęczów. Lublin, 147–162. Kontny, B. – Rudnicki, M. 2002: Ostrogi z Pełczysk, pow. pińczowski. Nowe oblicze stanowiska z okresu lateńskiego i okresu wpływów rzymskich. Światowit IV (XLV), Fasc. B, 145– –155. Krämer, W. 1985: W. Krämer, Die Grabfunde von Manching und die latènezeitlichen Flachgräber in Südbayern. Ausgrabungen in Manching 9. Stuttgart. La Tène 2007: La Tène. Die Untersuchung – die Fragen – die Antworten. Die Publikation zum Stand der Forschung und ihrer Geschichte. Biel 2007. Lippert, A. 1992: Ein latènezeitlicher Opferplatz in Teurnia bei Spittal an der Drau. In: Lippert, A. – Spindler, K. (eds.), Fest-

47

schrift zum 50 jährigen Bestehen des Institutes für Ur- und Frühgeschichte der Leopold-Franzens Universität Innsbruck. Universitätsforschungen zur Prähistorischen Archäologie 8. Bonn, 285–304. Łuczkiewicz, P. 1998: Zu ausgewählten balkanischen Waffen der spätlatènezeitlichen Przeworsk-Kultur in Polen. Archäologisches Korrespondenzblatt 28, 253–267. Łuczkiewicz, P. 2002: Zur späteisenzeitlichen Bewaffnung in Polen – Stand der Forschung. Jahrbuch RGZM 47, 2000 (2002), 355–437. Łuczkiewicz, P. 2006: Uzbrojenie ludności ziem Polski w młodszym okresie przedrzymskim. Lublin. Łuczkiewicz, P. 2007: Späteisenzeitliche Waffenopferplätze in Polen. In: Keltische Einflüsse im nördlichen Mitteleuropa während der mittleren und jüngeren vorrömischen Eisenzeit. Akten des Internationalen Kolloquiums in Osnabrück 29. März – 1. April 2006. RGK Kolloquien zur Vor- und Frühgeschichte 9. Bonn, 211–226. Łuczkiewicz, P. 2009: Ostgermanische „Eliten“ der jüngeren vorrömischen Eisenzeit im Spiegel des archäologischen Fundguts. In: Egg, M. – Quast, D. (eds.), Aufstieg und Untergang – Zwischenbilanz des Forschungsschwerpunktes „Studien zu Genese und Struktur von Eliten in vor- und frühgeschichtlichen Gesellschaften“. Monographien RGZM 82. Mainz, 79–105. Makiewicz, T. 1995: Waffen als Opfergaben in der vorrömischen Eisenzeit und der römischen Kaiserzeit in Polen. Offa 52, 133–148. Martyniak, G. – Pastwiński, R. – Pazda, S. 1997: Cmentarzysko kultury przeworskiej w Ciecierzynie, gmina Byczyna, woj. opolskie. Wrocław. Michałowski, A. 2003: Osady kultury przeworskiej z terenów ziem polskich. Poznań. Möllers, S. – Schlüter, W. – Sievers S. (eds.) 2002: Keltische Einflüsse im nördlichen Mitteleuropa während der mittleren und jüngeren vorrömischen Eisenzeit. Akten des Internationalen Kolloquiums in Osnabrück vom 29. März bis 1. April 2006. Kolloquien zur Vor- und Frühgeschichte 9. Bonn. Okulicz, J. 1965: Plemiona grupy nidzickiej kultury grobów jamowych (w okresie od końca II w. przed naszą erą do V w. n.e.). Ungedr. Diss. Warszawa. Perrin, F. – Schönfelder, M. (eds.) 2003: La tombe à char de Verna (Isère): Témoignage de l’aristocratie celtique en territoire allobroge. Document d’Archéologie en Rhône-Alpes et en Auvergne. Lyon. Peschel, K. 1978: Anfänge germanischer Besiedlung im Mittelgebirgsraum. Sueben – Hermunduren – Markomannen. Berlin. Peschel, K. 2006: Frühe germanische Kriegerordnung und keltische militärische Gemeinschaftsformen. In: Tegen, W.-R. – Cordie, R. – Dörrer, O. – Rieckhoff, S. – Steuer, H. (eds.), Studien zur Lebenswelt der Eisenzeit. Festschrift für Rosemarie

48

Piotr Łuczkiewicz, Martin Schönfelder

Müller. RGA Ergänzungsband 53. Berlin – New York, 149– –191. Piccottini, G. – Vetters, H. 2003: Führer durch die Ausgrabungen auf dem Magdalensberg. Klagenfurt. Pieta, K. 1982: Die Púchov-Kultur. Nitra. Pieta, K. 2005: Spätlatènezeitliche Waffen und Ausrüstung im nördlichen Teil des Karpatenbeckens. Slovenská Archeológia 53, 35–84. Poleska, P. 1996: Die latènezeitliche Siedlung in Kraków, Nowa Huta – Pleszów. In: Woźniak, Z. (ed.), Kontakte längs der Bernsteinstraße (zwischen Caput Adriae und den Ostseegebieten) in der Zeit um Christi Geburt. Kraków, 211–242. Poleska, P. 2006: Celtycki mikroregion osadniczy w rejonie podkrakowskim. Kraków. Randsborg, K. 1995: Hjortspring: warfare and sacrifice in early Europe. Aarhus. Renfrew, C. 1969: Trade and Culture Process in European Prehistory. Current Anthropology 10, 151–169. Rudnicki, M. 1996: The Celtic Settlement at Pełczyska near Złota. In: Woźniak, Z. (ed.), Kontakte längs der Bernsteinstraße (zwischen Caput Adriae und den Ostseegebieten) in der Zeit um Christi Geburt. Kraków, 243–256. Rudnicki, M. 2005: Złota moneta celtycka z osady w Pełczyskach, woj. świętokrzyskie. In: Łuczkiewicz, P. u. a. (eds.), Europa Barbarica. Ćwierć wieku archeologii w Masłomęczu. Monumenta Studia Gothica IV. Lublin, 391–404.

Schönfelder, M. 2007a: Considérations sur les élites celtiques des IVe-IIIe s. av. J.-C. In: Mennessier-Jouannet, Ch. – Adam, A.-M. – Milcent, P.-Y. (eds.), La Gaule dans son contexte européen aux IVe et IIIe s. av. n. è. Actes XXVIIe Coll. Internat. Assoc. Française Étude Âge du Fer, Clermont-Ferrand 2003 – Thème Spécialisé. Monogr. Arch. Méditerranéenne. Lattes, 291–299. Schönfelder, M. 2007b: Einige Überlegungen zu Flussfunden der Latènezeit. In: L’âge du Fer dans l’arc jurassien et ses marges. Dépôts, lieux sacrés et territorialité à l’âge du Fer. Actes du XXIXe colloque international de l’AFEAF; Bienne 5–8 mai 2005. Bd. 2. Besançon, 463–472. Schönfelder, M. 2009: Archäologische Untersuchungen zur Elite in der keltischen Gesellschaft – eine Zwischenbilanz. In: Egg, M. – Quast, D. (eds.), Aufstieg und Untergang: Zwischenbilanz des Forschungsschwerpunktes „Studien zu Genese und Struktur von Eliten in vor- und frühgeschichtlichen Gesellschaften“. Monographien RGZM 82. Mainz, 59–78. Service, E. 1975: Origins of the State and Civilisation. The Process of Cultural Evolution. New York. Sievers, S. 1989: Die Waffen von Manching unter Berücksichtigung des Übergangs von Lt C zu Lt D. Germania 67, 97– –120. Sievers, S. 1991: Armes et sanctuaires à Manching. In: Brunaux, J.-L. (ed.), Les sanctuaires celtiques et leurs rapports avec le monde méditerranéen. Colloque St-Riquier 1990. Dossiers Protohistoriques 3. Paris, 146–155.

Salač, V. 2004: Zentren in der Peripherie. In: Friesinger, H. – Stuppner, A. (eds.), Zentrum und Peripherie – Gesellschaftliche Phänomene in der Frühgeschichte. Materialien des 13. Internationalen Symposiums „Grundprobleme der frühgeschichtlichen Entwicklung im mittleren Donauraum, Zwettl, 4.–8. Dezember 2000. Mitteilungen der Prähistorischen Kommission 57. Wien, 291–301.

Stuppner, A. 2004: Ein Herrschaftszentrum der Völkerwanderungszeit auf dem Oberleiserberg. In: Friesinger, H. – Stuppner, A. (eds.), Zentrum und Peripherie – Gesellschaftliche Phänomene in der Frühgeschichte. Materialien des 13. Internationalen Symposiums „Grundprobleme der frühgeschichtlichen Entwicklung im mittleren Donauraum, Zwettl, 4.–8. Dezember 2000. Mitteilungen der Prähistorischen Kommission 57. Wien, 313–326.

Salač, V. 2006: Vom Oppidum zum Einzelgehöft und zurück – zur Geschichte und dem heutigen Stand der Latèneforschung in Böhmen und Mitteleuropa. Festschrift 75 Jahre Steinsburgmuseum. Alt-Thüringen 38, 279–300.

Szabó, M. – Timár, L. – Szabó, D. 2007: La basilique de Bibracte – Un témoignage précoce de l’architecture romaine en Gaule centrale. Archäologisches Korrespondenzblatt 37, 389–408.

Schäfer, A. 2002: Manching – Kelheim – Berching – Pollanten. Eisen als Wirtschaftsfaktor. In: Dobiat, C. – Sievers, S. – Stöllner, Th. (eds.), Dürrnberg und Manching. Wirtschaftsarchäologie im ostkeltischen Raum. Akten des Internationalen Kolloquiums in Hallein/Bad Dürrnberg, vom 7. bis 11. Oktober 1998. Bonn, 219–241. Schäfer, A. 2008: Die Kleinfunde der jüngerlatènezeitlichen Siedlung Berching-Pollanten, Lkr. Neumarkt i.d. Oberpfalz. Berching-Pollanten II. Marburger Studien zur Vor- u. Frühgeschichte 24. Bonn.

Tejral, J. 1992: Die Probleme der römisch-germanischen Beziehungen unter der Berücksichtigung der neuen Forschungsergebnisse im niederosterreich-sudmährischen Thayaflußgebiet. Berichte RGK 73, 377–468. Tiefengraber, G. – Grill, Ch. 2007: Neue Forschungen zum keltischen Kultplatz Perl-/Stadläcker am Frauenberg bei Leibnitz/Steiermark (Österreich). In: Blut und Wein. Keltisch-römische Kultpraktiken. Montagnac, 155–164.

Schönfelder, M. 1994: Bear-Claws in Germanic Graves. Oxford Journal of Archaeology 13, 217–227.

Völling, Th. 1998: Waffenopfer und Waffenbeigabensitte in der frühgermanischen Welt. In: Küster, H. – Lang, A. – Schauer, P. (eds.), Archäologische Forschungen in urgeschichtlichen Siedlungslandschaften. Festschrift für Georg Kossack zum 75. Geburtstag. Regensburg, 559–576.

Schönfelder, M. 2002: Das spätkeltische Wagengrab von Boé (Dép. Lot-et-Garonne). Studien zu Wagen und Wagengräbern der jüngeren Latènezeit. Monographien RGZM 54. Mainz.

Waldhauser, J. et al. 1987: Keltische Gräberfelder in Böhmen. Dobrá Voda und Letky sowie Radovesice, Stránce und Tuchomyšl. Berichte RGK 68, 25–179.

Gesellschaftsstruktur und Zentralorte – auf der Suche nach strukturellen Gemeinsamkeiten…

Wenskus, R. 1985: Pytheas und der Bernsteinhandel. In: Untersuchungen zum Handel und Verkehr der vor- und frühgeschichtlichen Zeit in Mittel- und Nordeuropa. Teil I. Methodische Grundlagen und Darstellungen zum Handel in vorgeschichtlicher Zeit und in der Antike. Abhandlungen der Akademie der Wissenschaften in Göttingen, Phil.-Hist. Klasse 143. Göttingen, 84–108. Wieland, G. 1996: Die Spätlatènezeit in Württemberg. Forschungen zur jüngeren Latènekultur zwischen Schwarzwald

49

und Nördlinger Ries. Forschungen und Berichte zur Vor- und Frühgeschichte in Baden-Württemberg 63. Stuttgart. Woźniak, Z. 1981: Młodsza faza kultury lateńskiej (celtyckiej) i grupa tyniecka. In: Wielowiejski, J. (ed.), Prahistoria ziem polskich, Bd. 5. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk, 248– –263.

50

Piotr Łuczkiewicz, Martin Schönfelder

Piotr Łuczkiewicz, Martin Schönfelder Struktura społeczna i miejsca centralne – w poszukiwaniu powiązań strukturalnych pomiędzy cywilizacją lateńską a kulturą przeworską Streszczenie W prezentowanym artykule podjęta została próba skrótowego przedstawienia i analizy podstawowych cech strukturalnych kultury lateńskiej. Na takiej podstawie postawione zostało pytanie, w jakim stopniu znajdywały one odzwierciedlenie w kulturze przeworskiej w młodszym okresie przedrzymskim. W fazach B i C okresu lateńskiego na całym obszarze objętym osadnictwem celtyckim nie występują groby książęce; struktura cmentarzysk odzwierciedla raczej szeroką i zróżnicowaną wewnętrznie warstwę wojowników chowanych przeważnie w grobach szkieletowych, choć zdarzają się – także i w samym centrum kultury lateńskiej – również groby oraz cmentarzyska ciałopalne. Wrażenie, że społeczeństwo celtyckie było zupełnie egalitarne i cechowało się niskim poziomem rozwoju wewnętrznego, gdzie jedynymi wyżej postawionymi osobistościami byli naczelnicy o zupełnie lokalnym znaczeniu (tzw. „big man – struktur”), wydaje się jednak zupełnie mylne. Źródła pisane przedstawiają przecież nieco inny obraz. Organizacja zwycięskich drużyn w dobie podbojów również wymagała istnienia powszechnie akceptowalnej hierarchii społecznej. W tej fazie powstają wreszcie zalążki quasi państwowej organizacji – świątynie w płn. Francji stają się ośrodkami, wokół których krystalizują pagi. Podobny obraz wyłania się na podstawie analizy – nieco jednak późniejszych – cmentarzysk kultury przeworskiej z fazy A; struktura społeczna musiała być zatem także zbliżona. Wydaje się też logicznym, że każdy lud znajdujący się w fazie ekspansji, jak na przykład Swebowie pod wodzą Ariowista, musiał wykazywać się wysokim stopniem organizacji wewnętrznej. Także i Marbod wspiął się na szczyt władzy plemiennej. Tego typu przywódcy nie zakładali jednak dynastii

książęcych chowanych w odpowiednio do ich pozycji bogatych grobach. Kultura przeworska nie była z całą pewnością monolitem etnicznym lub politycznym. W literaturze przedmiotu od dawna toczy się dyskusja odnośnie zasadności i możliwych kryteriów wydzielania grup lokalnych: grupy kruszańskiej na Kujawach, nidzickiej na północnym Mazowszu, czerniczyńskiej we wschodniej Polsce oraz grupy tynieckiej w rejonie podkrakowskim. Rzeczywiste odrębności lokalne kwalifikujące do wydzielenia osobnej jednostki taksonomicznej widać jednak tylko w przypadku grupy tynieckiej. Kultura przeworska w młodszym okresie przedrzymskim wydaje się być tworem silnie zunifikowanym, nie przejawiającym większych różnic lokalnych. W całej strefie od Odry po enklawy osadnicze na Zachodniej Ukrainie podstawowy zestaw cech określających habitus kulturowy nie wykazuje większego zróżnicowania. Pewne odrębności mogą się manifestować – a i to nie całkiem jednoznacznie – przede wszystkim na podstawie zróżnicowanej frekwencji niektórych typów zabytków. Jako przykład można tu wskazać dużo częstsze występowanie we wschodniej i północno-wschodniej strefie kultury przeworskiej żelaznych fibul typu Nauheim oraz typu H w terminologii J. Kostrzewskiego. W porównaniu do reszty terenów kultury przeworskiej nieco inaczej wyglądała struktura wyposażania militarnego w fazie A2 na Śląsku; w fazie A3 od ogólnego obrazu odróżniają się pod tym względem Mazowsze oraz Wielkopolska. Mniejszych jednostek politycznych lub etnicznych w obrębie kultury przeworskiej należałoby raczej jednak szukać na poziomie poszczególnych enklaw i struktur osadniczych. Czy i ewentualnie w jakim stopniu odzwierciedlają one ówczesny podział plemienny, etniczny, lub chociażby stre-

Gesellschaftsstruktur und Zentralorte – auf der Suche nach strukturellen Gemeinsamkeiten…

fy wpływów, pozostaje oczywiście pytaniem czysto retorycznym. Wspólnota, a nawet zasadnicza unifikacja kultury materialnej podkreślana była przez długi czas dla całej cywilizacji lateńskiej. Miało to wyraźne związki z sytuacją polityczną w Zachodniej Europie, a zwłaszcza z postępującym zbliżeniem między Francją a Niemcami. Mimo to można jednak wskazać na wiele różnic: w skali makro jest to przykładowo wzajemnie wykluczający się obszar występowania klasycznego murus gallicus oraz tzw. Pfostenschlitzmauer typu Kelheim. W skali mikro można wspomnieć różne style malowania ceramiki lub chociażby zróżnicowane systemy monetarne. Świątynie/miejsca kultowe Świątynie zawierające depozyty militariów, w typie znanym z północnej Galii, były dalej użytkowane w okresie rzymskim, choć oczywiście w nieco innej szacie zewnętrznej. Takiej kontynuacji nie widać natomiast – z różnych przyczyn – w płd. Niemczech, Austrii oraz w całej strefie wschodnioceltyckiej. Nielicznymi wyjątkami, wykazującymi przy tym znaczące podobieństwo zabudowy wewnętrznej, są świątynie z Manching oraz Roseldorf. Dotyczy to również miejsca kultowego z Freuenberg koło Leibnitz, które zostało przebudowane we wczesnym okresie rzymskim. Podobieństwa w strukturze społecznej mogą przekładać się na podobny sposób traktowania strefy sacrum, zakładający składanie krwawych ofiar, określone manifestowanie zwycięstw i porażek. Świątynie z okresu lateńskiego były najprawdopodobniej manifestacją rozumienia pojęć triumfu i klęski przez lokalne społeczności, choć takich środków jak wówczas używane raczej nie polecaliby współcześni psychologowie. Niezmiernie pouczające jest tutaj spojrzenie na duńskie stanowiska bagienne z okresu rzymskiego: deponowanie militariów w uświęconych miejscach, w tym konkretnym przypadku w jeziorach, miało tam charakter bardzo rozpowszechniony. Wyniki wieloletnich badań wskazują przy tym jasno, że nie były to miejsca przypadkowe, lecz kontynuowano ten zwyczaj przez setki lat. Na przykładzie Hjortspring oraz Ejsbøl można wykazać, że początki tego procesu sięgają okresu przedrzymskiego. Jego ówczesna skala była jednak nieporównanie mniejsza. W takim kontek-

51

ście dotychczasowy brak podobnych depozytów uzbrojenia z obszaru kultury przeworskiej wydaje się być znamienny. Jedynym wyjątkiem mogłoby być stanowisko w Pikulach (woj. lubelskie), leżące na wschodnich peryferiach kultury przeworskiej. Znaleziono tam znaczne ilości militariów, lecz także i narzędzi rolniczych oraz (znacznie mniej licznych) fibul. Cały materiał można datować na późny okres lateński, głównie na fazę LTD2, co odpowiadałoby fazie A3 w lokalnym systemie chronologii względnej. Wielkość stanowiska oraz struktura deponowanych militariów przypominają poniekąd galijskie świątynie z Ribemont-sur-Ancre i Gournay-sur-Aronde. Przypuszczenia, że stanowisko w Pikulach – per analogiam do wspominanych stanowisk w Galii – może być śladem jakichś nieokreślonych konfrontacji militarnych w tej strefie Barbaricum nie mają jednak żadnych podstaw. Zasadniczą różnicą jest także (dotychczasowy?) brak w Pikulach jakichkolwiek śladów zabudowy wewnętrznej: budowli, rowów, wałów, palisad etc. Pomocne dla prób wyjaśnienia fenomenu Pikul mogłyby być podobieństwa do wschodnioalpejskich depozytów spalonych militariów („Brandopferplätze”), jak np. znane stanowisko w Teurnii w Austrii. Militaria – przede wszystkim groty broni drzewcowej – występują także w znacznej liczbie w podobnych depozytach z obszaru kultury puchowskiej. Skala tych założeń oraz liczba ofiarowanych militariów są jednak znacznie mniejsze. Odróżniają się one także obecnością dużych ilości ozdób, części stroju, ceramiki oraz kości. Wszelkie próby interpretacji stanowiska w Pikulach są obarczone licznymi znakami zapytania. Raczej na pewno nie można go określać jako miejsca krystalizacji dla jakiejś lokalnej jednostki etnicznej lub politycznej, jak interpretuje się obecnie wspomniane wyżej galijskie świątynie. Stanowisko leży w strefie kompletnej pustki osadniczej, wiele kilometrów od następnych skupisk ludności kultury przeworskiej. Dla podobnych przypadków w Galii ukuto termin „świątynie graniczne“, co jednak wydaje się nie do końca uzasadnione i wynika raczej z chęci dopasowana za wszelką cenę nie pasującego do przyjętych granic plemiennych położenia stanowiska oraz spektrum znalezionych na nim monet. Innym rodzajem depozytów militariów, bardzo rozpowszechnionym w kręgu celtyckim, są ofiary

52

Piotr Łuczkiewicz, Martin Schönfelder

ze środowiska wodnego, w rodzaju eponimicznego stanowiska w La Tène. Wyznaczają one punkt odniesienia dla znalezisk spoza strefy cywilizacji lateńskiej, które zawierają z reguły pojedyncze egzemplarze mieczy. W przypadku kultury przeworskiej takie materiały są bardzo rzadkie i koncentrują się w środkowym biegu rzeki Wisłoki, skąd znanych jest pięć mieczy obosiecznych oraz jeden jednosieczny. Kolejny egzemplarz obosieczny znaleziono w Wisłoce w okolicach Rzeszowa. Przewaga takich mieczy mogłaby stanowić silną przesłankę dla tezy o celtyckiej proweniencji analizowanego zwyczaju. Kultowe depozyty bagienne i rzeczne militariów znane są jednak także – i to we wcale niemałej liczbie – w kręgu kultury jastorfskiej, a miejscowa tradycja sięga późnej epoki brązu oraz początków epoki żelaza. Praktycznie identyczny jest również zestaw ofiarowanych militariów: prawie bez wyjątków są to miecze obosieczne, często ewidentnie celtyckie importy. Nie można zatem wykluczyć oddziaływań kręgu jastorfskiego na depozyty z obszaru kultury przeworskiej. W takim przypadku impulsy z kultury lateńskiej miałyby tylko pośredni charakter. Nie można niestety określić, czy znaleziska z ziem Polski odzwierciedlają jakieś nieokreślone praktyki religijne, czy też są kultowymi wotami szczególnie cennych łupów wojennych, na co mogłoby wskazywać celtyckie pochodzenie przynajmniej części mieczy. Przypuszczenia odnośnie jastorfskich źródeł nie mają racji bytu w przypadku miecza z Wisłoka. Ten celtycki import w b. źle zachowanej pochwie zdobionej pierwotnie parą smoków został znaleziony daleko poza strefą oddziaływań kultury jastorfskiej, oraz poza strefą osadnictwa kultury przeworskiej, wykazuje natomiast klarowne związki z położoną nad Sanem celtycka enklawą osadniczą, rozwijającą się od fazy Lt C1a. Tak samo można datować miecz. Tylko sporadyczne występowanie depozytów militariów w środowisku kultury przeworskiej w młodszym okresie przedrzymskim nie wydaje się być li tylko kwestią przypadku i wynikać ze stanu badań. Miecze z epoki brązu i początków epoki żelaza znajdywane są w kontekstach wodnych i bagiennych dużo częściej.

Duże osady otwarte jako centra rzemieślnicze i handlowe Duże osady otwarte w późnym środowisku lateńskim to z reguły centra rzemieślnicze i handlowe; korzenie takich założeń sięgają okresu halsztackiego i początków okresu lateńskiego. We wschodniej strefie osadnictwa celtyckiego można tu przykładowo wspomnieć Berching-Pollanten, i Rosldorf. Być może należałoby tu też zaliczyć osadę w Nowej Cerekwi. Wiele poruszenia budzą najnowsze znaleziska z osady w miejscowości Němčice na Morawach, obejmujące m. in. bardzo szerokie spektrum monet z okresu celtyckiej ekspansji, pochodzących praktycznie z całej barbarzyńskiej Europy oraz z Italii. Czy takie osiedla występują w strefie germańskiej? To pytanie nie ogranicza się przy tym tylko do fazy A w ujęciu Eggersa i Dąbrowskiej, lecz obejmuje także początki okresu rzymskiego. Przykładowo, wojownicy Marboda musieli mieć jakiś punkt zborny i magazyn zaopatrzeniowy bądź arsenał. Gdzieś musieli pracować rzemieślnicy produkujący masowo fibule w oparciu o początkowo celtyckie, a potem rzymskie pierwowzory. Tego typu osady, określane czasem jako miejsca centralne („Zentralorte”), na obszarze kultury przeworskiej jest bardzo trudno zidentyfikować. Znaleziska z osad oraz sama struktura sieci osadniczej nie dają tutaj zbyt wielu wskazówek. Jednym z niewielu wyjątków może być osada z Kalisza-Piwonic. Atrybuty prestiżu i bogactwa mogące dawać wskazówki odnoście istnienia jakichś lokalnych ośrodków władzy występują przede wszystkim wśród znalezisk sepulkralnych. Najlepszym przykładem – ale spoza obszaru kultury przeworskiej – może być cmentarzysko w Dobřichov-Pičhora. Osady aspirujące do roli ponadregionalnych centrów występują głównie w południowej Polsce, na obszarze grupy tynieckiej. Jako przykład można tu wspomnieć obiekty w Jakuszowicach, Krakowie-Pleszowie i Pełczyskach. Te otwarte osady były użytkowane nieprzerwanie aż po schyłek okresu rzymskiego. Ich znaczenie nie wynikało jednak z wielkości i liczby mieszkańców, lecz przede wszystkim z bardzo aktywnej i przy tym zróżnicowanej działalności rzemieślniczej i handlowej. Produkowano tam m.in. różne fibule, ceramikę to-

Gesellschaftsstruktur und Zentralorte – auf der Suche nach strukturellen Gemeinsamkeiten…

czoną i malowaną, a nawet bito monety. Licznie występowały również dobra obcej proweniencji, jak. np. ozdoby i części stroju, ceramika, oraz monety, w tym zarówno emisje celtyckie jak i rzymskie. Grupę tyniecką można traktować jako swego rodzaju ciało obce w kulturze przeworskiej. Tworzona była pierwotnie przez ludność pochodzenia celtyckiego lub przynajmniej bardzo zceltyzowaną, ale stale zwiększał się udział w substratu germańskiego (przeworskiego). Pełniła ona bardzo istotną rolę dla tranzytu i recepcji nowych idei, oraz jako przekaźnik handlowy w kontaktach z południem Europy. Wspomniane osady można określić jako port of trade. Również Imperium potrzebowało miejsc dla handlu: wskazuje na to zarówno wybudowana za czasów Cezara basilica na oppidum Bibracte w Burgundii, jak i znaleziska z miejsc takich jak Magdalensberg w Karyntii. W okresie rzymskim budowano w strefie pozalimesowej reprezentacyjne budynki kamienne dla sprzymierzeńców: czy to w Mušov na Morawach czy w Oberleiserberg w Austrii. Tak samo interpretuje się kompleks z Fishbourne w płd. Anglii. A jak wyglądało to w Czechach? Gdzie mieszkał Marbod? Jeśli zakłada się związki między bogatym cmentarzyskiem

53

w Dobřichov-Pičhora a państwem Marboda, to jak wyglądała osada (bądź osady) ludności użytkującej tą nekropolę? Czy był to tylko typowy zespół drewnianych domostw krytych słomą? Podsumowanie Cywilizacja lateńska i kultura przeworska wydaja się wykazywać znaczące strukturalne podobieństwa. Punktem wyjścia dla tego stwierdzenia była kompatybilna struktura cmentarzysk i chowanej na nich warstwy wojowników. Na tej podstawie postawione zostały pytania odnośnie występowania i rodzaju miejsc kultowych, składania wotów ofiarnych z militariów, oraz obecności osad o ponadregionalnym znaczeniu. Na niektóre z tych pytań można podać wstępne odpowiedzi, wszystkie te kwestie wymagają jednak dalszych, bardziej szczegółowych studiów. Piotr Łuczkiewicz Instytut Archeologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej Lublin Martin Schönfelder Römisch-Germanisches-Zentralmuseum Forschungsinstitut für Vor- und Frühgeschichte Mainz

M. Karwowski, E. Droberjar (eds.) Archeologia Barbarzyńców 2008: powiązania i kontakty w świecie barbarzyńskim. Collectio Archaeologica Resoviensis XIII, Rzeszów 2009, 55–70

Gertrúda Březinová Neskorolaténske osídlenie Nitry

Geografická a geologická situácia Územie Nitry je pomerne dobre vymedzené pahorkatinou zo západu i z východu a horským masívom Tribeč zo severu. Rozprestiera sa medzi masívom Zobor (587 m nad m.) a vyvýšeninami Kalvária (215 m nad m.) a Šibeničný vrch (218,5 m nad m.). Otvorené je iba smerom na juh k Dunaju. Jeho osou je meandrujúci tok rieky Nitry s väčšími prítokmi Selenec a Dobrotka. Nadmorská výška v meste sa pohybuje od 138 do 587 metrov nad morom. Vrch Zobor, najvyšší bod v blízkosti mesta, je prvou vyvýšeninou Tribečského pohoria, ktoré sa tiahne severovýchodným smerom od Nitry. Za mestom sa pohorie znižuje a pri Drážovciach sa ostrým spádom stráca v údolí rieky Nitry. Pokračovaním južných svahov Zobora je reťaz kopcov, ktoré vystupujú z okolitých rovín a tiahnu sa smerom na Nové Zámky. Časť sledovaného areálu je pokrytá aluviálnymi hlinami. Tieto sedimenty sú značne piesčité, plastickej až tuhej konzistencie. Podložie v hĺbke asi 3–4 m pod terénom tvoria sedimenty štrku s vložkami pevného ílu. Sprašové nánosy sú miestami hrubé až 15 m. Pre poľnohospodárske zameranie majú veľký význam tiež aluviálne náplavy po oboch stranách rieky Nitry. Kvalitné pôdy sú vhodné na poľnohospodárstvo a hrnčiarsku výrobu. Iné zdroje nerastných surovín sa tu nevyskytujú. Na druhej strane nezanedbateľný význam má strategická pozícia Nitry dokumentovaná dôležitými archeologickými nálezmi z takmer všetkých období praveku a včasnej doby dejinnej. Ide tu o výnimočný

orientačný bod, križovatku obchodných ciest smerujúcich cez Považie a Ponitrie do Pohronia. Základné informácie k laténskemu osídleniu

Prvé doklady o existencii Keltov umožňujú doterajšie nálezy v Nitre datovať do 4. stor. pred Kr., kedy začína hlavná vlna kolonizácie. Avšak najväčšia koncentrácia nálezísk v Nitre a blízkom okolí je v priebehu strednej doby laténskej, v rokoch 260–125 pred Kr. Práve takto je datované dosiaľ najväčšie preskúmané keltské sídlisko na Slovensku Šindolka, ako aj ďalšie sídliská v Nitre (Březinová 2000).Vychádzajúc z veľkej koncentrácie nálezov z doby laténskej v časovom rozpätí od LTB2 až LTD2 na sledovanom území, rozlišujeme tu tri časové horizonty osídlenia. Osady, ktoré patria do prvého horizontu (LTB2 až LTC1), súvisia s keltskými pohrebiskami. Druhý horizont (LTC2 až LTD) považujeme tiež za keltský, avšak už bez dokladov pohrebísk. Čiastočne časovo korešponduje s existenciou konania kultových obradov na nekropole z bývalého námestia 1. mája (dnes Štúrova ulica), ktorá je datovaná do prelomu 3. a 2. storočia (Pieta 1993). Tretí horizont osídlenia sledovaného regiónu (LTD1 až LTD2) súvisí už s novou migračnou vlnou spojenou s dáckou expanziou (Březinová 1999, 68–69). Je pravdepodobné, že Kelti sa do severnejšie položených polôh Ponitria presúvajú až najskôr v období korešpondujúcom s druhým časovým horizontom, kedy už nie sú doklady pohrebísk. v príspevku sa zameriame predovšetkým na tretí horizont osídlenia Nitry. Súčasný stav poznania je taký,    Príspevok vznikol za podpory grantového projektu že k spomínanému časovému úseku môžeme zaradiť 14 nálezísk z územia mesta. Vzhľadom k tomu, VEGA č. 7018.

 Asi 20 km južným smerom je od Nitry vzdialená ďalšia známa lokalita z tohto obdobia v Šuranoch, ktorá je v literatúre uvedená ako Nitriansky Hrádok. 

  Číslovanie jednotlivých polôh korešponduje s  číslovaním na obr. 1. 

56

Gertrúda Březinová

Obr. 1. Nitra, tretí horizont osídlenia, sídliská. Letecký pohľad na Nitru. Foto: I. Kuzma, február 2009. Abb. 1. Nitra, der dritte Besiedlungshorizont (LTD1-LTD2). Foto: I. Kuzma, 2009.

že sa jedná o polyfunkčné lokality, najstaršie vrstvy osídlenia sú väčšinou porušené a prinášajú neúplné informácie. Negatívom pre tieto lokality je i tá skutočnosť, že väčšina sa nachádza na území dnešného zastavaného centra mesta. Kompletné objekty boli preskúmané iba na hradnom návrší (obr. 1: 1, 2) a na otvorenom sídlisku v Mikovom dvore (obr. 1: 12). Na ostatných polohách sú nálezy z rozrušených, alebo iba čiastočne preskúmaných objektov. Súpis jednotlivých polôh 1. Hrad, východné nádvorie. 2. Hrad, západný svah kopca, výskum P. Bednár 1988 až 1995, preskúmaných niekoľko objektov, vrstiev a kontextov. Neskorolaténske osídlenie návršia je spracované a publikované (Bednár – Březinová – Ptáčková 2005 – tu citovaná aj staršia literatúra k lokalite). Niektoré nálezy (napr. lyžičková spona)   Na hrade sme sa stretli aj so superpozíciou objektov.  Sídlisko je zatiaľ nespracované a nepublikované.   Treba upozorniť na to, že väčšina polôh, ktorým uvádzame príslušnosť do tretieho horizontu osídlenia s datovaním do LT D je zatiaľ nespracovaná a  nepublikovaná. z  toho dôvodu po ich vypublikovaní môže dôjsť aj ku korekcii niektorých našich záverov.  

naznačujú, že hrad mohol byť osídlený už v priebehu LT C2-LT D1. Na základe existencie zuhoľnatenej deštrukcie palisády datovanej k prelomu letopočtu (LT D2) sa zdá, že na hradnom návrší bola opevnená osada. Takto je datovaná spona a strieborný rímsky republikánsky denár (Bednár – Březinová – Ptáčková 2005). v početnom súbore keramiky je vo väčšom množstve zastúpená dácka v ruke robená keramika s kónickými šálkami (misami), misy typu Békásmagyer, hrnce a zásobnice zdobené plastickou výzdobou v tvare rôznych výčnelkov a girland. Nechýbajú ani zlomky z maľovaných nádob a a jemná sivá keramika s vlešťovanou výzdobou, ako aj tzv. kantarosy a misy na dutej nôžke. 3. Malý seminár, Pribinova ul. č. 6., výskum S. Katkin v r. 1993. Lokalita je publikovaná (Březinová – Katkin 2004). Po znížení terénu asi o 5 metrov vznikli v západnej časti dvora dva profily, v ktorých sa črtal objekt. Zasahoval SZ smerom do neporušeného svahu a JZ smerom pod násyp, na ktorom sa nachádzal tehlový múr s kamennou podmurovkou. Podarilo sa zachytiť len východnú časť nepravidelného pôdorysu objektu, ktorý interpretujeme ako chatu s tkáčskym stavom. Vo výplni sa našla poškodená zásobnica s mohutným okružím, v ktorej

Neskorolaténske osídlenie Nitry

bolo uložené väčšie množstvo zvieracích kostí. Tieto sa nachádzali v celej preskúmanej časti objektu. Hrubá v ruke robená dácka keramika je zastúpená v menšom pomere. Prevládajú kvalitne zhotovené tvary nádob, misy typu Békásmagyer a svoje zastúpenie má aj maľovaná keramika. 4. Galéria, výskum M. Samuel v r. 1996–1997. Bola zdokumentovaná mohutná sídlisková vrstva, z ktorej pochádza početná kolekcia neskorolaténskej keramiky (Samuel 1998; 1999). Okrem iného sa tu vyskytujú aj hrncovité tvary ukončené kyjovitým ústím, ktoré sú typické pre horizont LTD2 (Bednár – Březinová – Ptáčková 2005, Tab. 20). 5. Mostná ulica, priekopa zachytená počas rekonštrukcie miestnej komunikácie v r. 1993 (Bátora – Bednár – Březinová – Fusek 1995). Táto sa narušila dvoma výkopmi, v tesnej blízkosti domu na Svätoplukovom námestí č. 3. Podarilo sa zachytiť iba jej časť. Na základe terénnej situácie a zlomkov nádob predpokladáme jej časové zaradenie do neskorolaténskeho obdobia. 6. Mostná ulica, časť Staré Mesto, breh bývalého toku Nitričky. Výskum niekoľkých parciel v r. 2004– 2008, vedúci výskumov G. Březinová, M. Samuel (Březinová – Samuel 2007). z doby laténskej sú tu rôzne tvary mís, hrncov, zásobníc, ktoré patria Keltom i Dákom a možno ich zaradiť do neskorej doby laténskej. Zastúpené sú i tvary v ruke robené, kde je časť nádob zdobená charakteristickou plastickou výzdobou. Našiel sa tu aj fragment bronzovej spony typu Beltz variant J (Völling 1994). Na základe podobného nálezu z Devína (Pieta – Zachar 1993, obr. 115: 9) a Komárna, objekt v mestskom parku (Pieta 2008, obr. 77: 14), ju možno spájať so záverom stupňa LTD1. z ďalších nálezov je to bronzový článok z astragálového opaska, ktorý sa k nám, ako cudzí módny vplyv, dostal z keltsko-ilýrskeho prostredia Panónie, s veľkou pravdepodobnosťou práve prostredníctvom Dákov (Samuel 2007, 91: 3). 7. Svätoplukovo námestie, polykultúrna lokalita, výskum M. Ruttkay v 2004. v severozápadnej časti plochy sa preskúmala časť objektu 40. Zo zásypových vrstiev pochádza pomerne rozsiahly keramický súbor fragmentov rôznych druhov nádob. Hlavne ide o veľmi kvalitný tovar reprezentovaný tvarmi jemnej keramiky. Sú to hrnce, džbány, šálky, misky. Chýbajú v ruke robené tvary nádob, ktoré sú typické práve pre kelto-dácky horizont na území Nitry (Ruttkay 2006a; 2007).

57

8. Divadlo A. Bagara, výskum E. Wiedermann 1983. Bolo preskúmaných 7 objektov, ktoré sú autorom výskumu zaradené do kelto-dáckeho horizontu osídlenia. Žiaľ, materiál nie je vyhodnotený (Wiedermann 1983). 9. Farská ulica, narušený objekt pri výkope v r. 1951. Materiál zachránil a vyhodnotil A. Točík (1959). Zastúpené sú rôzne tvary nádob, kde sa vyskytuje aj hrubá v ruke robená keramika zdobená plastickými výčnelkami z kelto-dáckeho obdobia (Točík 1959). 10. Štefánikova trieda 20, výskum G. Březinová, S. Katkin. Preskúmaná iba časť sídliskového objektu. z výplne je iba keramický materiál, ktorý datujeme do neskorolaténskeho obdobia (Březinová – Katkin 1996). 11. Mlynská ulica, Staré mesto. Výskum M. Ruttkay 2004. v krátkom zhodnocení výskumu sa uvádza, že v narušených vrstvách sa našiel materiál, ktorý je dokladom prítomnosti Keltov. Ide najmä o bronzovú sponu so zvieracou hlavičkou (Ruttkay 2006b, 170). 12. Mikov dvor, polykultúrne sídlisko, skúmané od r. 1972 až do r. 1984 pod vedením B. Chropovského a v posledných rokoch spolu s G. Fusekom. z doby laténskej je 29 objektov (Hečková 1993, obr. 3). Chaty a jamy sú tu zastúpené v pomere 14: 12 s komplikovaným dvojfázovým osídlením. Navyše sú tu tri hrnčiarske pece, z toho jedna z kelto-dáckeho horizontu. z nálezov sú zverejnené iba mince (Kolníková 1964), malá plastika zvieratka (Pieta 1982b, obr. 66), ktorá pochádza zo zásypu objektu datovaného do doby rímskej a časť obsahu objektu 98 s neskorolaténskym materiálom (Pieta 1982a, 35–46; 2008, obr. 83). 13. Chrenová, Športový areál, polykultúrna lokalita, výskum B. Chropovský a G. Fusek, rok 1982, 1983. Preskúmala sa časť polozemnice č. 8/83. Z obsahu je keramika, ktorú datujeme do keltodáckeho obdobia. Pravdepodobne ako šablóna pri výrobe nádob sa používal črep z tela grafitovej nádoby, vybrúsený do tvaru trojuholníka (Chropovský – Fusek 1988, 144, obr. 5: 9). 14. Kasárne pod Zoborom, polykultúrna lokalita. Výskum B. Chropovský. Zatiaľ nepublikovaný a v štádiu spracovania. Vypublikované iba mince (Kolníková 1984) a čiastočne objekt 36/61-62 (Pieta 2008, obr. 7).

58

Gertrúda Březinová

Obr. 2. Nitra-hrad, objekt 20a, 20b/90. Abb. 2. Nitra-Burg, Objekt 20a, 20b/90.

Neskorolaténske osídlenie Nitry

Súčasný stav poznania tretieho horizontu osídlenia Nitry Štrnásť polôh s dokladom osídlenia v kelto-dáckom horizonte, však svedčí o hustom osídlení tohto priestoru v rokoch okolo zlomu letopočtu. Ich koncentrácia je zatiaľ doložená predovšetkým vo vnútornom ohybe medzi ramenami rieky Nitry, kde dominantné postavenie má hradné návršie, ktoré je od nižšie položených polôh oddelené bývalým tokom riečky Nitričky. Okrem dokladov poľnohospodárstva, je zastúpená aj remeslená činnost a obchod. Ide hlavne o hrnčiarsku výrobu, ktorú reprezentujú práve hrnčiarske pece nájdené na Mikovom dvore. Typy objektov

59

ko sú dôkazy, ktoré naznačujú, že v období prelomu letopočtu a pred ním, teda v neskorej dobe laténskej, existoval na hradnom kopci a v podhradí dosť rozsiahly sídliskový komplex. Zistená palisáda predstavuje časť ohradenia plochy na vrchole hradného kopca. Keďže sa jeho priebeh zachytil iba fragmentárne, nie je možné povedať akú veľkú plochu ohraničovala. Ďalšie preskúmané objekty z tohto časového úseku sa nachádzajú na otvorenom sídlisku Mikov dvor, ktoré je situované na opačej strane rieky Nitry. S veľkou pravdepodobnosťou tvorilo poľnohospodárske a výrobné zázemie opevnej osady na hradnom návrší. z troch pecí z Mikvoho dvora uvádzame jednu (objekt 216/82), kde sa pravdepodobne táto neskorolaténska keramika vypaľovala. Táto pec sa zistila pri výskume B. Chropovského v r. 1982. Išlo i polohu JZ od rozvodne elektriny. Pri vyberaní objektu 215/82 v hĺbke 10 cm sa jasne oddelil objekt s tmavošedou až čiernou výplňou. Išlo o objekt 216/82. Mal oválny tvar o rozmeroch 200×100–158 cm. Bola to vlastne predpecná jama k laténskej peci. Výplň bola veľmi sypká, boky jamy boli zošikmené ku dnu a zachytili sa v hĺbke 80–100 cm. Pri vyberaní západnej časti predpecnej jamy sa prišlo na dva prepálené otvory – vykurovacie tunely so stredovou priečkou. Vchod do vykurovacích tunelov, aj boky predpecnej jamy pri vchode, boli do červena vypálené. Šírka vchodu 30–35 cm, výška 35–40 cm, dĺžka tunelu 135 cm, ktorý sa vo vnútri rozšíril na 40–45 cm. Západne od predpecnej jamy (35 cm) sa prišlo na kruhovú jamu o priemere 95 cm, ktorá mala šedočiernu výplň premiešanú s prepálenou mazanicou. v hĺbke 10 cm po obvode bola jama vypálená a v hĺbke 40 cm sa prišlo na rošt s malými jamkami (49 ks), ktoré boli po obvode vypálené a hlboké 10 cm s Ø 2–3 cm. Jamky prechádzali do vykurovacích tunelov, ktoré boli oddelené od seba stredovou priečkou širokou 15 cm, dobre vypálenou. Stredová priečka držala rošt pece. Celková dĺžka pece aj s predpecnou jamou 330 cm, šírka 95–158 cm. Orientácia s dlhšou osou na SZ-JV (obr. 3). Ide o charakteristickú dvojkomorovú pec vertikálneho typu. z výple je početný súbor fragmentov nádob (č. 1463).Z celkového počtu 83 kusov je výber na obr. 4–6. Prevahu majú veľké tvary nádob. Početná

Vzhľadom k uvedebej terénnej situácii a intenzívnej zástavbe predovšetkým v mladších obdobiach, máme k dispozícii iba torzovité doklady o osídlení hradného návršia a starého mesta v neskorej dobe laténskej. Sú to zvyšky zahĺbených objektov, nie vždy s presne definovanou funkciou, rôzne jamy, žľaby. v miestach, kde situácia nebola zničená mladšími zásahmi sa zachovala troj až štvornásobná superpozícia vrstiev a objektov z tohto obdobia. Takáto situácia je práve z hradného vrchu, kde v blízkosti studne sa zistili tri navzájom prekrývajúce objekty (obr. 2). Na podlahe najstaršieho z nich sa okrem rotačného žarnova našla na kruhu točená misa, v ruke robená šálka a črepy maľovanej keramiky (Bednár – Březinová – Ptáčková 2005, 127–128). Početná maľovovaná keramika je aj vo výplni oboch ďalších objektov. Vo vrstve súvisiacej so zánikom mladšieho z nich sa odkryla zuhoľnatelá deštrukcia, pochádzajúca čiastočne z drevenej konštrukcie stavby a čiastočne z palisády v jej blízkosti pod vnútorným okrajom románskej hradby. Rádiokarbónovým datovaním vzoriek sa získali dve dáta. To umožňuje klásť existenciu tohto sídliskového horizntu do obdobia okolo prelomu letopočtu (1910 ±80; 1990 ±85). Sídliskový objekt bol preskúmaný aj v nižšie situovanej polohe Malý seminár (Březinová – Katkin 2004). Ďalšie doklady intenzívneho osídlenia potvrdzuje aj mohutná vrstva v Ponitrianskej galérii a početné nálezy z tohto obdobia v podhradí a v Starom meste,   Materiál je toho času v štádiu spracovania a vyhodnoteako je Farská ulica, Svätoplukovo námestie, Mostná nia. Za jeho poskytnuti patrí moja vďaka prof. B. Chropovskéulica, Štefánikova trieda a Mlynská ulica. To všet- mu, DrSc, a PhDr. G. Fusekovi, CSc.

60

Gertrúda Březinová

vame s lešteným povrchom. Ide o tvary inšpirované antickými predlohami, ako kantaros, misa na dutej vysokej nôžke, džbány s uchom, vázy. v nami sledovanom priestore sú zastúpené na polohách Hrad, Malý seminár, Mikov dvor, Svätoplukovo námestie. Zhodné tvary nádob sa objavujú na veľkom výrobnom okruhu, ktorý siaha od južných oblastí obsadených Dákmi až na naše územie. Plne zodpovedajú výberu nádob z Bratislavského hradu zo stupňov LT D1-LT D2. Na nami sledovaných neskorlaténskych polohách sa zatiaľ z týchto tvarov nevyskytla iba trojnožka (Čambal 2004, 203–204). Drobné predmety z tretieho horizontu osídlenia

Obr. 3. Nitra-Mikov dvor, pec na keramiku č. 216/82. Abb. 3. Nitra-Mikov dvor, Töpferöfen Nr. 216/82.

je hrubá grafitová keramika, vázovité tvary s lievikovite rozšíreným ústím a jeden fragment je z nádoby tehlovočervenej farby s plastickou girlandou. Keramika tretieho horizontu Zastúpená je tak keltská, ako aj dácka keramika. Časť produkcie je robená v ruke bez pomoci hrnčiarskeho kruhu, ale väčšia časť je zhotovená na kruhu, kde sú aj maľované tvary nádob. Je využívaný rýchlo rotujúci hrnčiarsky kruh. z hrubej keramiky sú to hlavne súdkovité, hrncovité a zásobnicovité tvary (Hrad, Mikov dvor, Mostná ulica). Farba črepu sa pohybuje v škále od tehlovočervenej, cez hnedú až sivohnedú. Časté sú rôzne výčnelky, presekávané lišty a girlandy. Najznámejším tvarom patrí aj kónická šálka s jedným, alebo dvoma uchami (Hrad, objekt 20). k novým tvarom patria nádoby točené alebo obtáčané na kruhu. Ide o stolovú keramiku, ktorá sa vyznačuje vysokou kvalitou. Od ostatnej keramiky sa líši aj úpravou, kde sa stretá-

Súčasti odevu a šperky Lyžičkovitá bronzová spona (Bednár – Březinová – Ptáčková 2005, tab. 19: 3) patrí do skupiny spôn s rámcovým zachycovačom. Sú rozšírené od východnej Francie až po Čechy, Moravu a Slovensko a od severného Talianska k Severnému moru. Ich datovanie nie je jednoznačné. Na Slovensku je táto spona zatiaľ najpočetnejšie zastúpená na oppidálnom centre v Trenčianskych Bohuslaviciach (Pieta 2001, 782; Bazovský 2003, Tab. III: 1–5), kde kolekcia železných lyžicovitých spôn patrí k najpočetnejším (z počtu 40 spôn). Ich datovanie je v rozpätí stupňov LTC2-D1. Podobná spona je aj z Trebostova, okres Martin, poloha „Žiar“ (Pieta 2001). Autor ju datuje na koniec stupňa LTD1 a uvádza, že sa vyskytuje skôr v západnej časti púchovského teritória. To potvrdzuje aj jej výskyt na najznámejšej lokalite púchovskej kultúry na Morave na hradisku Požaha u Nového Jičína (Čižmář 1993, 422), s datovaním do stupňa LTC2-LTD2. Taktiež je známa aj z neskorolaténskeho osídlenia Zemplína (Benadik 1965, Abb. 15: 3, 5). Analógie sú tiež v rakúskom Oberleiserbergu, s datovaním od LTC2-D1 (Kern 1996, 388, Abb. 7), pričom k upresneniu datovania uvedenej lokality prispelo aj kompletné vyhodnotenie sklených nálezov (Karwowski 1998–1999). Na Mostnej ulici sa našiel aj fragment bronzovej spony typu Beltz variant J (Völling 1994). Na základe podobného nálezu z Devína (Pieta – Zachar 1993, obr. 115: 9) a Komárna, objekt v mestskom parku (Pieta 2008, obr. 77: 14), ju možno spájať so záverom stupňa LTD1 a bronzový článok z astragálového opaska, ktorý sa k nám, ako cudzí módny vplyv, dostal z keltsko-ilýrskeho prostredia Panónie, s veľ-

Neskorolaténske osídlenie Nitry

Obr. 4. Nitra-Mikov dvor, keramika z objektu 216/82. Abb. 4. Nitra-Mikov dvor. Keramik. Objekt Nr. 216/82.

61

62

Gertrúda Březinová

Obr. 5. Nitra-Mikov dvor, keramika z objektu 216/82. Abb. 5. Nitra-Mikov dvor. Keramik. Objekt Nr. 216/82.

Neskorolaténske osídlenie Nitry

Obr. 6. Nitra-Mikov dvor, keramika z objektu 216/82. Abb. 6. Nitra-Mikov dvor. Keramik. Objekt Nr. 216/82.

63

64

Gertrúda Březinová

kou pravdepodobnosťou práve prostredníctvom Dákov (Samuel 2007, 91:3). k najmladšiemu variantu spôn radíme bronzovú sponu so zvieracou hlavičkou z Mlynskej ulice. Tieto spony sú už spájané s najstarším rímskym horizontom na našom území (Pieta 1982, 40–45), pričom najstaršie varianty spôn majú svoje korene ešte v neskorolaténskom prostredí. Ďalším nálezom je spona s prehnutým lučíkom, členeným uzlíkom a rámovým, pravdepodobne prelamovaným zachycovačom z Hradu (Bednár – Březinová – Ptáčková 2005, tab. 18: 1). Má dvojstranné symetrické vinutie 2+2. Je typická pre mladší stupeň neskorej doby laténskej (LTD2 – 55–25 pred Kr.). Analógie sú aj na Bratislavskom oppide (Pieta – Zachar 1993, obr. 95: 5, 6), kde autori uvádzajú, že tieto spony sa vyvíjajú od polovice 1. storočia pred Kr. až do obdobia ranného cisárstva a okrem keltskej oikumeny sú zastúpené i v germánskom prostredí (Pieta – Zachar 1993, 170). Th. Völlig (1994, 192) variant 18b označil ako najskorší v rímskom provinčnom prostredí. Typ neskorolaténskej spony s prehnutým lučíkom (A 18) je aj z Bratislavy-Hlavného námestia č. 7 (Musilová – Lesák 1996, Tab. II: 2), kde súvisí so zánikom laténskeho osídlenia, ktoré spadá do konca LTD2, teda k rokom 30– 20 pred Kr. (Musilová – Lesák 1996, 103). Bronzová spona s rámcovým stupňovite prelamovaným zachycovačom a profilovaným uzlíkom na rozhraní horného a dolného lučíka je aj z uzavretej kultúrnej jamy z Nitrianskeho Hrádku, poloha Zámeček (Točík 1959, obr. 326: 3). Predstavuje najmladší kelto-dácky horizont zastúpený keramikou grafitovou, maľovanou a dáckou. Bronzová liata puklička, opäť z polohy Hrad (Bednár – Březinová – Ptáčková 2005, tab. 19: 1) má analógie na Devíne, kde sa našla aj kovolejárska dielňa. Pravdepodobne tu sa tieto pukličky vyrábali (Pieta 1997, Abb. 5). Nepriamo je dôkazom kontaktov medzi severnou a južnou časťou Dunaja aj to, že s podobnou sa stretávame na Magdalensbergu v rakúskom Korutánsku (Pieta 1997, 48). K ozdobám patria aj dva koráliky z jántáru z objektu 20 z Hradu. Menší žltej a väčší hnedočervenej farby (Bednár – Březinová – Ptáčková 2005, tab. 18: 2, 3). Nepatria k častým nálezom v sídliskovom inventári doby laténskej na území Slovenska. Oba

sú valcovitého zaobleného tvaru s rôznou veľkosťou i z iného farebného druhu jantáru. Analogické tvary sú na Morave, na lokalite Požaha, Ptení a na keltskom oppide Staré Hradisko. Ich výskyt J. Čižmářová (1996, 173–174) spája s existenciou diaľkových obchodných kontaktov medzi severom a juhom v rámci neskoršej tzv. jantárovej cesty. To potvrdzujú i ďalšie nálezy z neskorolaténskych lokalít z územia Podunajska, ktoré sú datované do LTD1 (Božić 1998, 151). Mince Rimsky republikánsky denár z Hradu, denár Aemilia Lepida, razený okolo r. 109 pred Kr. (Hunka – Kolníková 1993). Výskyt republikánskych denárov sa dosiaľ spájal s politickým a hospodárskym záujmom Ríma o stredodunajské oblasti (Kolníková 1986, 68, 72; Pieta 1986, 146). v poslednom čase sa však stále výraznejšie vyskytuje v neskorolaténskych súvislostiach (napr. Bratislava-Devín, Bratislava-staré mesto, Zemplín, Košeca-Nozdrovice, Nitra-hrad). Najnovšie rakúski autori P. Haupt a M. Nick (Haupt – Nick 1997, 48) vyslovili názor, s ktorým sa E. Kolníková stotožnila (Kolníková 2004), že rímske republikánske denáre nájdené v stredodunajskom priestore súvisia s prienikom Burebistových Dákov do tejto oblasti. Početné hromadné nálezy z územia Rumunska svedčia o pravidelnom a výdatnom prísune republikánskych mincí z Ríma do Dácie (Chiţescu 1982). Burebista nimi vyplácal najmä svojich žoldnierov. Uplatnili sa aj v diaľkovom obchode. v Dákii ich aj napodobovali. Kamenné predmety Okrem drobných kamenných brúsikov sa na Hrade našli 2 kusy rotačných kotúčov žarnovov. Pričom jedna platňa je poškodená. Ide o pôvodne celé mlynské kamene, takže sa dá predpokladať, že boli na lokalitu dopravené ako hotové kusy. o pôvodnom umiestnení možno hovoriť pri žarnove z objektu 20b/90 (obr. 2). Oba sú kruhového tvaru s priemerom 36 cm a pravdepodobne 40 cm (poškodený kus). Výška sa pohybuje od 5,5 do 9 cm pri poškodenom kuse a 9–13 cm pri celom žarnove. Záver

Z doterajších poznatkov, ktoré máme k disponie je možné zodpovedať otázku, či v prípade zícii    Žiaľ, táto spona nie je zatiaľ publikovaná, z toho dôvodu osídlenia sídlisk v neskorej dobe laténskej možno ju nemôžeme ani presne zaradiť.

Neskorolaténske osídlenie Nitry

hovoriť o jej obyvateľoch ako o príslušníkoch keltského alebo dáckeho etnika. Údaje, ktoré sú toho času dostupné, sú nedostačujúce k jednoznačnému posúdeniu. Bráni tomu aj tá skutočnosť, že všetky doteraz známe polohy, na ktorých sme sa v Nitre stretli so zmiešanými nálezmi oboch etník nie sú dostatočne spracované a vyhodnotené. k hodnoteniu neskorolaténskeho osídlenia má veľký význam superpozícia objektov 20a, 20b, 32 a palisády na hradnom návrší. Dôležitý z tohto pohľadu je kontext 107/88-92, ktorý bol v prvých rokoch výskumu označený ako vrstva 3, neskôr premenovaný na kontext 107. Ide o vrstvu čiernej hliny premiešanej s uhlíkmi a väčšími i menšími kúskami mazanice. v sonde 2 prekrývala objekty 1, 3/89. v sektore A-C/0-2 pod vrstvami 100–105 tvorila tmavočierne súvrstvie, v ktorom ležali zvyšky zuholnatených drevených brvien, ktoré v sektoroch B-C/0-1 prekrývali objekt 32/90. v sonde 2/89 mala mocnosť cca 10–32 cm, v hĺbke 280–366 cm, smerom k Vazilovej veži postupne klesala. Veľké množstvo keramiky je práve v tomto kontexte 107. Vyskytuje sa v neskorolaténskom horizonte, ktorý bol už narušený v priebehu vývoja migračnými zmenami odohrávajúcimi sa na našom území. Predstavuje záverečnú fázu laténskeho osídlenia, ale nie je vylúčená jej existencia ani v 1. stor. po zmene letopočtu. Ďalším dôležitým miestom je priestor Východného nádvoria, interiér Vazilovej veže a terasa pod Vazilovou vežou (obr. 1: 1). Preskúmalo sa tu niekoľko prekrývajúcich sa vrstiev a objektov z neskorej doby laténskej. Do stupňa LT D2 ich datujú nálezy dvoch spôn a strieborného rímskeho republikánskeho denára (Bednár – Staník 1993, 25–26). Hradný vrch a najbližšie okolie v neskorej dobe laténskej možno spájať až s tretím horizontom osídlenia regiónu Nitry (Březinová 1999, 69) časovo patriaceho do LT D1-D2. Súvisí už s novou migračnou vlnou spojenou s dáckou expanziou. Sú to sídliskové polohy so skúmanými objektami a zachytenými súvislými vrstvami na polohách východné nádvorie, západný svah, Malý seminár, Galéria. Osídlenie pokračuje aj v smere do terajšieho mesta a je akoby uzatvorené ramenami rieky Nitry. Sú to polohy Divadlo Andreja Bagara, Svätoplukovo námestie, Mostná ulica, Farská ulica, Štefánikova trieda, Mlynská ulica. Tým, že Nitrička spájala v priestore dnešnej Mostnej ulice ramená rieky Nitry, vytvárala prirodzený ostrov hradného návršia. Zo stra-

65

tegického pohľadu to bola určite zaujímavá poloha na osídlenie. Jej bezpečnosť je umocnená aj existenciou priekopy, ktorá bola zachytená v priestore dnešnej Mostnej ulice (Bátora – Bednár – Březinová – Fusek 1995). Intenzita zástavby, ako aj mohutnosť vrstiev s nálezmi patriacim Dákom dovoľujú predpokladať, že osídlenie trvalo dlhšiu dobu a možno hovoriť najmenej o dvoch vlnách, či fázach. Prvá súvisí s chronologickým stupňom LT D1 (možno už koniec LT C2). v Nitre je dobre zachytená na Mikovom dvore v objekte 98, kde laténska na kruhu točená i maľovaná keramika sa vyskytuje spolu s dáckou keramikou. Datovanie k záveru LT D1 potvrdzuje aj strieborná minca bratislavského typu (NONNOS) a kovové predmety ako stredolaténska spona spojenej konštrukcie a bronzová palmeta (Pieta 1982a, obr. 6: 12, 20). Druhú možno spájať s víťazstvom Burebista nad kelstkými kmeňmi v polovici 1. stor. pred Kr.. Bola oveľa intenzívnejšia a na niektorých polohách je doklad osídlenia až do zmeny letopočtu (Hrad, Malý seminár, Mlynská ulica). Mozaiku osídlenia hradného návršia dopĺňa sídliskový objekt v priestore Malého seminára (obr. 1: 3) a početne sú zastúpené nálezy aj vo vrstvách v Galérii. v Galérii je okrem keramiky na kruhu točenej bohato zastúpená v ruke robená a plasticky zdobená dácka keramika. Tá je v Malom seminári zastúpená v menšom pomere. Prevládajú kvalitne zhotovené tvary nádob a svoje zastúpenie má aj maľovaná keramika (Březinová – Katkin 2004). Koncom strednej a začiatkom neskorej doby laténskej sa v širšom priestore stredného Podunajska budujú na komunikačných a strategicky významných miestach nové oppidá. Strediská ležiace západne od Karpát tvoria rozsiahle urbanistické osady (napr. Oberleiserberg, Staré Hradisko). Osady ležiace východne od Uhorskej brány majú odlišnú podobu. Charakterizuje ich opevnenie okolo ktorého sa sústreďovali výrobné osady. Zaužíval sa termín „typ Zemplín“. Genéza tohto modelu nie je dobre známa. v Liptovskej Mare sa uplatnil už koncom strašej alebo začiatkom strednej doby laténskej, v Bratislave asi v stupni LT C2. Sú typické pre východokeltskú a dácku oblasť. Tvorí ich menšia opevnená akropola obklopená viacerými industriálnymi osadami. Niektoré nálezy (napr. lyžičková spona) naznačujú, že hrad bol osídlený už v priebehu LT C2-LT D1. Na základe existencie zuhoľnate-

66

Gertrúda Březinová

nej deštrukcie palisády datovaného k prelomu letopočtu (LT D2) sa zdá, že na hradnom návrší bola opevnená osada „typ Zemplín“ obklopená viacerými industriálnymi osadami. Jedna z nich mohla byť v priestore dnešného mesta, ďalšia na Mikovom dvore. Výnimočné nálezy, ako spona so zvieracou hlavičkou z Mlynskej ulice, dovoľujú uvažovať aj

o pokračovaní osídlenia až v prvých rokoch nášho letopočtu. Po násilnom konci kelto-dáckeho osídlenia na prelome letopočtov Nitriansky hradný kopec ľudia opustili a zdá sa, že až po príchod Slovanov ho na trvalejšie osídlenie nevyužívali.

Neskorolaténske osídlenie Nitry

67

Literatúra Bátora, J. – Bednár, P. – Březinová, G. – Fusek, G. 1995: Záchranné akcie v Nitre na Mostnej ulici, Acheologické výskumy a nálezy na Slovensku 1993, 29–30, 146–148.

Haupt, P. – Nick, M. 1997: Ein neuer Münzschatz mit Denaren der Eravisker aus der Gegend von Györ, Numismatische Zeitschrift 104–105, 41–81.

Bazovský, I. 2003: Nálezy z keltského oppida v Trenčianskych Bohuslaviciach, Zborník Slovenského národného múzea 97, Archeológia 13, 119–132.

Hečková, J. 1993: Prvé historické etniká na území Nitry. In: Nitra. Príspevky k najstarším dejibám mesta. Nitra, 64–74.

Bednár, P. – Staník, I. 1993: Archeologický a stavebno-historický výskum Nitrianskeho hradu v rokoch 1988–1991. In: Nitra. Príspevky k najstarším dejinám mesta. Nitra, 127–141.

Hunka, J. – Kolníková, E. 1993: Prírastky mincí v Archeologickom ústave SAV v roku 1992, Acheologické výskumy a nálezy na Slovensku 1992, 55–59.

Bednár, P. – Březinová, G. – Ptáčková, S. 2005: Neskorolaténske osídlenie hradného návršia v Nitre, Študijné zvesti 37, 115–182.

Chiţescu, M. 1981: Numismatic Aspects of the History of the Dacian State. The Roman Republican Coinage in Dacia and Geto-Dacian Coins of Roman Type. British Archaeological Reports, International Series 112. Oxford.

Benadik, B. 1965: Die spätlatēnezeitliche Siedlung von Zemplín in der Ostslowakei, Germania 43, 63–91.

Chropovský, B. – Fusek, G. 1988: Výsledky výskumov na stavenisku športového areálu v Nitre, Študijné zvesti 24, 143–156.

Božić, D. 1998: Neues über die Kontakte längs der Bernstein­ straße während der Spätlatēnezeit, Arheološki vestnik 49, 141–156.

Karwowski, M. 1998–1999: Keltische Glasarmringe und Ring­ perlen vom Oberleiserberg bei Ernstbrunn, Niederösterreich, Archaeologia Austriaca 82-83, 209-220.

Březinová, G. 1999: Sídlisko z doby laténskej v Nitre – Šindolke a jeho postavenie v rámci regiónu stredného Ponitria, Slovenská archeológia 47, 61–74.

Kern, A. 1996: Spätlaténezeitliche Funde vom Oberleiserberg, MG Ernstbrunn, NO. Die Kelten in den Alpen und an der Donau. In: Aktes des Internationalen Symposions St. Pölten. Budapest–Wien, 385–393.

Březinová, G. 2000: Nitra-Šindolka. Siedlung aus der Latēne­ zeit. Katalog. Nitra. Březinová, G. – Katkin, S. 1996: Záchranný výskum v Nitre na Štefánikovej triede, Archeologické výskumy a nálezy na Slovensku 1994, 34–36. Březinová, G. – Katkin, S. 2004: Sídliskový objekt z doby laténskej v Nitre-Malom seminári, Študijné zvesti 36, 155–174. Březinová G. – Samuel, M. a kolektív 2007: Tak čo, našli ste niečo? Svedectvo archeológie o minulosti Mostnej ulice v Nitre. Nitra. Čambal, R. 2004: Bratislavský hradný vrch – akropola neskorolaténskeho oppida. Zborník Slovenského národného múzea, Supplementum 1. Bratislava. Čižmář, M. 1993: Keltská okupace Moravy. In: Podborský, V. a kolektív, Pravěké dějiny Moravy. Brno, 380–423. Čižmářová, J. 1996: Bernstein auf dem keltischen Oppidum Staré Hradisko in Mähren, Arheološki vestnik 47, 173–182.

Kolníková, E. 1964: Nález rímskeho aes grave s keltskými mincami v Nitre, Slovenská archeológia 12, 391–408. Kolníková, E. 2004: Münzen der Eravisker, Azaler und andere Nachahmungen der republikanischen Denare im nordkarpatischen Raum. Numizmatikai Közlöny. Kolníková, E. 1986: Kritický rozbor a klasifikácia nálezov rímskych mincí na Slovensku, Slovenská numizmatika. 9, 59– 97. Kolníková, E. 1984: Náčrt problematiky keltského mincovníctva na Slovensku, Slovenská numizmatika 8, 27–75. Musilová, G. – Lesák, B. 1996: Neskorolaténske osídlenie na Hlavnom námestí č. 7 (Kutscherfeldov palác) v Bratislave, Zborník Slovenského národného múzea 90, Archeológia 6, 87–106. Pieta, K. 1986: k nálezom rímkych mincí na severnom Slovensku (Zu Funden römischer Münzen in der Nordslowakei), Slovenská Numizmatika 9, 145–155.

68

Gertrúda Březinová

Pieta, K. 1982a: Probleme der Erforschung der dakischen Besiedlung in der Slowakei, Thraco-Dacica 3, 35–46. Pieta, K. 1982b: Umenie doby železnej. Bratislava. Pieta, K. 1982c: Die Púchov Kultur. Nitra. Pieta, K. 1993: Stredolaténske zvieracie žiarové hroby alebo doklady kultových praktík z Nitry? Slovenská archeológia 41, 41–58. Pieta, K. 2001: Jan Filip a neskorolaténske osídlenie Slovenska, Archeologické rozhledy 53, 780–788. Pieta, K. 2008: Keltské osídlenie Slovenska. Mladšia doba laténska. Nitra. Pieta, K. – Zachar, L. 1993: Mladšia doba železná (laténska). In: Štefanovičová, T. a kolektív, Najstaršie dejiny Bratislavy. Bratislava, 143–209. Ruttkay, M. 2006a: Polykultúrna lokalita v Nitre na Svätoplukovom námestí, Acheologické výskumy a nálezy na Slovensku 2004, 167–169. Ruttkay, M. 2006b: Záchranný archeologický výskum v Nitre na Mlynskej ulici, Acheologické výskumy a nálezy na Slovensku 2004, 169–171. Ruttkay, M. 2007: Záchranný archeologický výskum v Nitre na Svätoplukovom námestí. In: Březinová G. – Samuel, M. a kolektív 2007, 131–144.

Samuel, M. 1998: Pokračovanie výskumu v areáli Ponitrianskej galérie, Acheologické výskumy a nálezy na Slovensku 1996, 145–147. Samuel, M. 1999: Pokračovanie výskumu v areáli Ponitrianskej galérie, Acheologické výskumy a nálezy na Slovensku 1997, 145–147. Samuel, M. 2004: Záchranný výskum na Mostnej ulici v Nitre, Acheologické výskumy a nálezy na Slovensku 2003, 163–164. Samuel, M. 2007: Záchranný výskum na stavbe BUSINESS Centra na Mostenj ulici v Nitre, Acheologické výskumy a nálezy na Slovensku 2005, 174–175. Točík, A. 1959: k otázke osídlenia juhozápadného Slovenska na zlome letopočtu, Archeologické rozhledy 11, 841–874. Völling, T. 1994: Studien zu Fibelformen der jüngeren vorrömischen Eisenzeit und ältesten römischen Kaiserzeit, Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 75, 148–236. Wiedermann, E. 1983: Nitra – Divadlo A. Bagara. Nálezová správa č. 10 327/83, Archeologický ústav SAV Nitra (nepublikované).

Neskorolaténske osídlenie Nitry

69

Gertrúda Březinová Die spätlatènezeitliche Besiedlung von Nitra Zusammenfassung

Das Gebiet von Nitra repräsentiert den am nördlichsten gelegenen geographischen Raum der zusammenhängenden Besiedlung mit den historisch nachgewiesenen Kelten im Nitratal. Es scheint, daß die ausschlaggebende Lage für die Gründung einer neuen Siedlung die linke Flußterrasse der Nitra, mit den ruhigen Zuflüssen der Dobrotka und des Selenec, war. Diese Lagen weisen einen Niederungscharakter auf. Von der angeführten Übersicht der Siedlungen in der Nitra-Region ausgehend, scheint es, daß drei zeitlich unterschiedliche Besiedlungshorizonte vertreten sind. Die Siedlungen, die in den ersten Horizont datiert werden (LTB2LTC1), stehen mit keltischen Gräberfeldern in Zusammenhang. Den zweiten Besiedlungshorizont (LTC2-LTD1) hält man ebenfalls für keltisch, jedoch ohne nachgewiesene Gräberfelder. Die Siedlungen gehören zeitlich in diesen Zeitabschnitt. Er korrespondiert mit der Existenz von abgehaltenen Kultpraktiken auf der Nekropole vom ehemaligen 1. Mai-Stadtplatz (heute Gasse Štúrova ulica), die auf die Wende des 3./2. Jh. datiert wird. Der dritte Besiedlungshorizont der untersuchten Region (LTD1-LTD2) hängt schon mit einer neuen Migrationswelle im Zuge der dakischen Expansion zusammen. Funde von kelto-dakischem Charakter konzentrieren sich, außer den Fundstellen Chrenová-Sportareal, Martinský vrch und dvor Mikov, um den ehemaligen Nitrička-Lauf unterhalb der Oberen Stadt und auf ihrer Anhöhe, einbezogen mit dem Burgberg.Die Siedlungslagen stellten die Burg, der Südosthang des Burgberges, das Kleine Seminar, die Galerie, das Andrej-Bagar-Theater, der Platz Svätoplukovo námestie, die Gassen Mostná ulica, Farská ulica, Štefánikova trieda und Mlynská ulica (Abb. 1:1-14) dar. Die Besiedlung war mit anderen politischen Machtinteressen zu

verbinden und hing damit auch mit unterschiedlichen Ansprüchen bei der Lagewahl zusammen. Aufgrund des zahlreichen Siedlungsmaterials vom kelto-dakischen Charakter kann man mindestens zwei Besiedlungsphasen der Nitra-Region in Erwägung ziehen. Die erste Phase ist mit der chronologischen Stufe LTD1 (vielleicht auch dem Ende von LTC2) in Verbindung zu bringen. Sie ist gut auf Mikov dvor im Objekt 98, erfaßt, wo scheibengedrehte, wie auch bemalte Latēne-Keramik zusammen mit zahlreicher dakischer Keramik vorkommt. Auf das Ende von LTD1 wird das Objekt auch durch eine Silbermünze vom Bratislavaer Typ (NONNOS) und einige Metallgegenstände datiert. Die zweite Phase der dakischen Besiedlung war um die Mitte des 1. Jh. v. CHr. viel intensiver, und in manchen Lagen besteht ein Beleg für die Besiedlung bis zur Wende der Zeitrechnung (Burg, Kleines Seminar, Gasse Mostná ulica, Mlynská ulica und Platz Svätoplukovo námestie). Die Besieldung des Burgbergs und der nächsten Umgebung in der Spätlatēnezeit kann mit dem dritten Besiedlungshorizont von Nitra in der Periode LT D1-D2 verbunden werden. Die Besiedlung hing mit einer neuen Migrationwelle zusammen, die mit der Expansion von den Daken verbunden war. Funde aus diesem Zeitabschnitt konzentrierten sich außer Nitra-Chrenová, Športový areál (Sportgelände) und Mikov dvor (Nitra-Mikov dvor, Töpferöfen Nr. 216/82) auch um den Lauf des ehemaligen Nitrička-Flusses unter der Oberen Stadt, auf ihrer Anhöhe, einschließlich des Burgbergs. Aufgrund der Anwesenheit einer verkohlten Destruktion der Palisade von der Wende der Zeitrechnung (LT D2) lässt sich schlussfolgern, dass die befestigte Siedlung vom „Zemplín-Typ“ auf der Burganhöhe von mehreren industriellen Siedlungen (Alte Stadt und

70

Gertrúda Březinová

Mikov dvor) dargestellt wurde. Bei einer absoluten Datierung können wir uns auf die RadiokarbonDatierung zweier Proben stützen, die aus der verkohlten Holzdestruktion entnommen wurden. Das Alter der Proben beträgt 1910±80; 1990±85 Jahre. Sie werden anhand von zwei Fibeln und eines römischen republikanischen Denars in die Stufen LT D2 datiert. Neue Funde sind in der Altstadt, Lage Mlynská Str. anzutreffen. Die einzelnen Scherben in der Verfüllung der jüngeren Objekte oder in den Kulturschichten bestätigen auch die Anwesenheit der Kelten. Es geht vor allem um die bronzene Fibel mit einem Tierkopf. Auf dem Platz Svatopluko-

vo námestie, einem Teil der Altstadt, im nordwestlichen Teil der Fläche, wurde ein Teil des Objektes 40 – eines Grubenhauses-untersucht. In den Verfüllungsschichten wurde eine ziemlich groβe Anzahl von keramischen Fragmenten von verschiedenen Gefäβtypen (Töpfe, Krüge, Tasen, Schüsseln) gefunden. Es handelt sich hier um einen weiteren Beleg für den keltisch-dakischen Horizont auf dem Gebiet von Nitra. Gertrúda Březinová Archeologický ústav Slovenskej akademie vied Nitra

M. Karwowski, E. Droberjar (eds.) Archeologia Barbarzyńców 2008: powiązania i kontakty w świecie barbarzyńskim. Collectio Archaeologica Resoviensis XIII, Rzeszów 2009, 71–76

Julie Clerc Chronology and characterisation of Celtic finds in Ukraine

An academic research project was launched in 2007 to examine certain archaeological data. Its aim was to define the modalities of the presence of La Tène objects and to determine the potentiality of the existence of Celtic groups in Ukraine (Fig. 1). The inventory of objects of La Tène culture carried out according to the bibliographical data made it possible to highlight 141 places of discovery in the whole territory. Among those, a great part remains today badly documented in terms of context and associated artefacts. The inventory of artefacts made it possible to identify 556 objects distributed over the whole study zone. We set up 12 functional categories in order to better define the types of objects present on this territory. A maximum of data was collected to allow the establishment of an analytical tabulation and the comparison of discoveries (Tables 1 and 2).

Thanks to this first inventory, the context of discovery and the bibliographical data, a classification of the sites was carried out. All the objects were dated typologically between LT B and Lt D2; however, in the valley of the Dniester, the littoral of the Black Sea and in the Dnieper basin the majority of the findings are dated from LT B and LT C. In the territories to the east of the Carpathian mountains, we made a list of mainly isolated objects of La Tène culture, often in sites allotted to the indigenous populations. However, we can notice the presence of a Celtic settlement in the Upper Dniester valley (Bovshev). In the sub-Carpathian zone, the lack of data is serious but we can already formally identify twelve settlements among which about thirty are mentioned in certain publications. The combination of these various criteria makes it possible to suggest a partition of the territory into

Fig. 1. Celtic sites and finds in Ukraine (GIS, J. Clerc). Ryc. 1. Znaleziska celtyckie na Ukrainie (GIS, J. Clerc).

72

Julie Clerc

Table 1. Celtic finds classified by functional categories according to geographic areas. Tabela 1. Kategorie funkcjonalne znalezisk celtyckich na poszczególnych obszarach geograficznych. Functional categories Weapons Vehicle and harness fittings

Dnieper valley and Black Sea coast

Dniester valley

Sub-Carpathian area

Total

14

1

50

65

4

5

1

46

128

Cultural artefacts

2

2

Exchange

7

7

45

45

25

49

237

237

Ornaments

56

26

Domestic equipment Vessel

6

18

Tools Craft residues

10

11

Ironmongery

1

1

1

Doorfitting/Locksmithing

1

1

1

4

5

46

432

556

Undetermined 78

Total

Table 2. Types of finds classified according to geographic areas. Tabela 2. Rodzaje znalezisk na poszczególnych obszarach geograficznych. Type of finds Isolated find

Dnieper valley and Dniester Black Sea coast valley

Sub-Carpathian area

Total

5

3

Isolated object in settlement

10

5

1

16

Isolated object in burial

27

6

6

39

1

1

Objects’ hoard

3

5

8

8

12

13

9

9

1

2

5

6

5

27

38

51

22

68

141

Coins’ hoard 1

Settlement Handicrafts’ site Burial Undetermined Total

8

2

3 zones. Indeed, if the sub-Carpathian area seems to be confirmed as a Celtic or partly Celtic territory, the rest of the territory can be divided into two distinct zones: – The littoral of the Black Sea and the Dnieper basin especially seem to show elements resulting from exchanges or imports. – The valley of the Dniester and the north-west of the territory seem to correspond to an intermediate area, representative of a small Celtic group settling during LT C, or a place of numerous and privileged contacts between the La Tène culture populations and the natives. This

area seems to belong to a vaster zone including the Lower San valley and a comprehensive study of the data would make it possible to define it more precisely. While a progressive settlement of Celtic groups could be witnessed during the fourth and third centuries B.C. in the north of the Great Hungarian Plain, in particular in sub-Carpathian Ukraine, we can trace back the birth of relations with the populations of Eastern Europe through the diffusion of cultural elements over a broad zone and perhaps through the settlement of a Celtic group in the Dniester valley.

chronology and characterisation of celtic finds in ukraine

However, the modalities of the Celtic occupation in this region are misunderstood and the characterisation of the sites of the North Carpathian Basin remains problematic. The enrichment and the deepening of the inventory would allow a real approach to the material culture of this region, and the quantification of the artefacts could be a first track to understand the cultural phenomenon of this region. Within a regional study including eastern Slovakia, northern Hungary and the North of Rumania, we could define whether sub-Carpathian Ukraine corresponds to a homogeneous group or belongs to the vaster group of the Celtic world. Looked at from this regional point of view, this study would also allow researchers to throw a different light on the place occupied by this zone in the oriental Celtic world. The valley of the Dniester shows a certain number of elements stemming from contacts and the bringing to light of La Tène objects and objects from settlements in the San Valley (Poland) confirm this idea of narrow relations within the Upper Tisza basin. These discoveries in Ukraine and Poland, mainly dated LT C, are probably evidence of contacts between these regions and may be the markers of the development of the northern zone of the Carpathian Basin. A new examination of the raw data and a typochronological study of the artefacts of these regions would allow researchers to define this phenomenon and give more evidence of

Fig. 2. Celtic population and objects in Ukraine: characterisation of the area according to the study of Celtic finds and sites and probable ways of exchanges. Ryc. 2. Ludność celtycka oraz celtyckie znaleziska na Ukrainie: charakterystyka obszaru na podstawie badań znalezisk i stanowisk celtyckich oraz prawdopodobne drogi wymiany.

73

what could be another consequence of the Celtic occupation in the Upper Tisza basin. The objects discovered on the coast of the Black Sea and in the Dnieper Valley show contacts with the Celtic world but it would be interesting to define their origin to understand the phenomena of diffusion of these elements and the connections maintained by the Celtic groups and the native people (Fig. 2). The beginning of LT D1 seems to mark a turning point. The findings of La Tène culture elements in the east of the Carpathians become increasingly rare. This situation could be the reflection of the end of the predominance of the Celtic populations of the north-east of the Carpathian basin (in subCarpathian Ukraine but also in Transylvania and in the north of the Great Hungarian plain). We do not know the causes of this phenomenon but it can be connected to economic turnover, movements of populations or decline of the peripheral zones of the Celtic world. The same turning point seems to be visible in the rarefaction of La Tène settlements and elements in the Valley of the San (Olędzki. 2005, 150). The objects of La Tène culture discovered beyond the Carpathians dated back from the second and first centuries B.C. by the type or the context can be associated with the wars of Mithridate VI Eupator of Pontus, with the commercial relations between the northern Black Sea littoral populations

74

Julie Clerc

and the Galatians or with the long-distance imports (Raev – Simonenko – Treister 1991). According to the study of the data, Ukraine presents three groups of discoveries which seem very different. The sub-Carpathian area is probably

the zone which will allow researchers to answer a number of questions concerning the presence of La Tène objects in Ukraine and will throw a new light on this peripheral zone of the Celtic world.

chronology and characterisation of celtic finds in ukraine

75

Bibliography Berlizov, N. E. – Eremenko, V. E. 1998: Latenskie importy v sarmatckih pamiatnikah Pričernomoria. Drevnosti Kubani 7, 25–33. Bidzilia, V. I. – Shchukin M. B. 1993: Pamiatniki latenskoj kul´tury na territorii Zakarpatia i k vostoku ot Karpat. In: Rusanova, I. P. – Symonovič, E. A., Slaviane i ih sosedi v konce I tysiačeletija n.e. Arheologija SSSR 20. Moskva, 67–84. Clerc, J. 2007: Contribution à l’étude des éléments laténiens en Ukraine. Dijon (Mémoire de Master). Eremenko, V. Е. 1990: Process latenisacii arheologičeskih obŝnostej pozdnego predrimskogo vremeni Vostočnoj Evropy i složenie zarubineckoj kul´tury. Sankt Peterburg (avtoreferat diss. kand. ist. nauk). Eremenko, V. E. 1997: “Kel’tskaia vual’” i zarubineckaia kul’tyra. Opyt rekonstrukcii ètnopolitičeskih processov III–I vv. do n. e. v Central’noj i Vostočnoj Evrope. Sankt Peterburg. Kobal, J. V. 1995–1996: Manche Probleme der La Tène-Kultur des oberen Theissgebietes (Karpatoukraine). Acta Archaeologica Carpathica 33, 139–185. Kotigoroško, V. 1995: Tinuturile Tisei superioare în veacurile III î.e.n. – IV e.n. (Perioadele La Tène şi romană). Bibliotheca Thracologica 11. Bucureşti.

Olędzki, M. 2000: La Tène culture in the Upper Tisza Basin. Ethnographisch-Archäologische Zeitschrift 41 (4), 507–530. Olędzki, M. 2005: ‘Anarti’ et ‘Anartophracti’: Transcarpathian cultural and settlement relations of the Celts. In: Dobrzańska, H. – Megaw, V. – Poleska, P. (eds.), Celts on the margin. Studies in European cultural interaction, 7th century BC – 1st century AD. Kraków, 145–152. Raev, B. A. – Simonenko, A. V. – Treister, M. J. 1991: Etrusco-italic and Celtic helmets in Eastern Europe. Jahrbuch des Römisch-germanischen Zentralmuseums am Mainz 38 (2), 465–496. Shchukin, M. B. 1995: The Celts in Eastern Europe. Oxford Journal of Archaeology 14 (2), 201–228. Treister, M. J. 1993: The Celts in north Pontic area: a reassessment, Antiquity 67 (257), 789–804. Woźniak, Z. 1974: Wschodnie pogranicze kultury lateńskiej. Wrocław. Woźniak, Z. 1976: Die östliche Randzone der Latènekultur. Germania 54 (2), 382–402.

76

Julie Clerc

Julie Clerc Chronologia i charakterystyka celtyckich znalezisk na Ukrainie Streszczenie W roku 2007 zrealizowany został projekt badaw- nym obszarze. Analiza otrzymanych danych wskaczy mający na celu określenie charakteru obecności zuje na istnienie na Ukrainie trzech grup znalezisk zarówno znalezisk lateńskich, jak też możliwości o różnym charakterze. istnienia grup celtyckich na Ukrainie. InwentaryJulie Clerc zacja znalezisk kultury lateńskiej, przeprowadzoUMR ARTeHIS, Université de Bourgogne na na podstawie publikowanych danych, pozwoliła Dijon wskazać 141 stanowisk oraz 556 znalezisk na bada-

M. Karwowski, E. Droberjar (eds.) Archeologia Barbarzyńców 2008: powiązania i kontakty w świecie barbarzyńskim. Collectio Archaeologica Resoviensis XIII, Rzeszów 2009, 77–99

Radoslav Čambal, Miloš Gregor, Katarína Harmadyová, Eva Halásová, Natália Hlavatá-Hudáčková Dácka keramika z bratislavského oppida a Devína

Úvod Dácka keramika sa vyskytuje v rámci územia Slovenska v troch regiónoch. Ide o územie východného Slovenska (Horné Potisie), západné Slovensko (oblasť Bratislavy a Nitry) a na severnom Slovensku v oblasti púchovskej kultúry. V príspevku sú spracované nálezy z Bratislavy (obr. 1) a Devína (obr. 2). Problematika dáckeho zásahu resp. doby jeho prvého prieniku a vplyvu na materiálnu kultúru a samotnú existenciu bójskeho etnika v priestore bratislavského oppida a jeho zázemia, ako aj katastrofických udalostí spojených s prítomnosťou Dákov nie je dodnes jednoznačne vyriešená. Jediným spoľahlivým indikátorom prítomnosti dáckej zložky obyvateľstva je predovšetkým typická dácka keramika, vyrábaná bez pomoci hrnčiarskeho kruhu. Naposledy sa problematike dáckej keramiky z územia Slovenska venovala L. Luštíková (Luštíková 2007, 77 n.). V príspevku sa venujeme aj mineralogicko-petrografickým analýzam vybraných nálezov dáckej keramiky v rámci bratislavského oppida a trom vybraným kusom dáckych šálok z Devína – hradného kopca. Opis nálezov 1. Kónická šálka/misa lievikovito roztvorená s nezachovaným masívnym uchom elipsovitého prierezu, vychádzajúceho spod okraja nádoby a končiacim nad dnom. Okraj je rovný, v strede s obvodovým žliabkom. Dno je lemované nepravidelnou obvodovou lištou. Povrch nádoby je nerovný. Nádoba je vyhotovená bez pomoci hrnčiarskeho kruhu z jemnozrnného materiálu svetlohnedej-béžovej farby. Rozmery: Ø ústia: 29 cm, Ø dna: 11,3 cm, výška: 10,8 cm (obr. 3:1, evid. č. AP 44672, Bratislava – Čajkovského ulica č. 9, objekt 1/2004). 2. Fragment kónickej šálky lievikovito roztvorenej s nezachovaným uchom. Okraj je rovný, v strede s obvodovým žliabkom. Povrch nádoby je nerovný. Nádoba je vyhotovená bez pomoci hrnčiarskeho kruhu z jemnozrnného materiálu svetlej hnedooranžovej farby. Rozmery: Ø ústia: 16,5 cm, Ø dna: 5

cm, výška: 5,6 cm (obr. 3:3a–3b, evid. č. AH 61 787, Bratislavský hrad – sonda BH-R9/66, vzorka BH/DS-AH61787-01). 3. Fragment kónickej šálky lievikovito roztvorenej s nezachovaným uchom. Po uchu je len stopa v podobe miernej preliadčiny pod okrajom fragmentu šálky a v spodnej časti nad dnom v mieste, kde bolo ucho prilepené k telu nádoby. Okraj je rovný, nepravidelný. Povrch nádoby je nerovný. Nádoba je vyhotovená bez pomoci hrnčiarskeho kruhu z jemnozrnného materiálu tmavosivej farby. Rozmery: Ø ústia: 13,5 cm, Ø dna: 5,4 cm, výška: 6,8 cm (obr. 3: 2a–2b, evid. č. AH 61 781, Bratislavský hrad – sonda BH-R9/66, vzorka BH/DS-AH61781-02). 4. Vysoká hrncovitá nádoba s jednoduchým, von vyhnutým okrajom a plastickou výzdobou na pleciach vo forme elipsovitého výčnelku (Ø: 3 x 3,3 x 1 cm) v strede s plytkou jamkou a na max. vydutí nádoby s výzdobou vo forme plytkých jamiek (Ø: 1,2–1,4 cm) v línii. Dno nádoby je rovné. Nádoba je vyhotovená bez pomoci hrnčiarskeho kruhu zo zrnitého materiálu tmavohnedej farby. Hrncovitá nádoba je kresebne rekonštruovaná z dvoch fragmentov: okraja s telom nádoby a dna. Rozmery: Ø ústia: 24,5 cm, Ø dna: 14 cm, predpokladaná výška: 32 cm, rozmery črepu: okraj a telo: 21,3 x 18 cm (obr. 3:4, evid. č. AP 44673, Bratislava – Čajkovského ulica č. 9, objekt 1/2004). 5. Dno hrubostennej hrncovitej nádoby, vyhotovenej bez pomoci hrnčiarskeho kruhu z jemne plaveného materiálu svetlohnedej až oranžovej farby. Dno je rovné. Rozmery: Ø dna 13,5 cm, 13,5 x 5 x 10,5 cm (obr. 3: 10, evid. č. AP 44708, Bratislava – Čajkovského ulica č. 9, objekt 1/2004). 6. Fragment veľkej kónickej hrubostennej šálky tmavohnedej farby, lievikovito roztvorenej s pomerne masívnym uchom, vychádzajúcim z časti nad dnom nádoby a napájajúcim sa pod okrajom nádoby. Okraj nádoby sa nedochoval. Povrch nádoby je nerovný. Nádoba je vyhotovená bez pomoci hrnčiarskeho kruhu. Rozmery: Ø ústia: 24 cm, Ø dna: 9 cm, výška: 9,7+ cm (obr. 3: 5a, 5b, evid. č. AP 26132, Bratislava, bývalé Gottwaldovo námestie, teraz Námestie slobody, obj. 1/77 – predpecná jama k hrnčiarskej peci). 7. Kónická hrubostenná šálka lievikovito roztvorená s pomerne masívnym uchom oválneho prierezu, vychádzajúcim od dna nádoby a napájajúcim sa pod okrajom nádoby. Dno je po okraji roztlačené, vytvárajúce plastickú lištu. Povrch nádoby je nerovný. Nádoba je vyhotovená bez pomoci hrnčiarskeho kruhu (obr. 3: 8, Bratislava, Nálepkova, dnes Panská ulica 19–21, vrstva).

78

Radoslav Čambal, Miloš Gregor, Katarína Harmadyová, Eva Halásová, Natália Hlavatá-Hudáčková

Obr. 1. Bratislava. Náleziská dáckej keramiky v priestore Bratislavského oppida: Bratislavský hrad (1), Čajkovského ulica č. 9 (2), Námestie slobody (3), Panská ulica č. 19–21 (4), Hurbanovo námestie (5), Námestie SNP č. 31–32 (6), Hlavné námeste č. 8 – Miestodržiteľský palác (7) (Bratislava – Staré Mesto, mapa: 44-24-02, M – 1:10000). Abb. 1. Bratislava. Die Fundplätze von der dakischen Keramik im Raum des Bratislavaer Oppidums (Bratislavaer Burg (1), Čajkovského Strasse 9 (2), Námestie slobody – (Platz) (3), Panská Strasse 19-21 (4), Hurbanovo námestie (Platz) (5), Námestie SNP č. 31-32 (Platz) (6), Hlavné námestie č. 8 (Platz) – Miestodržiteľský palác (7) (Bratislava – Staré Mesto, Karte: 44-24-02, M – 1:10000). 8. Kónická hrubostenná šálka lievikovito roztvorená s pomerne masívnym uchom oválneho prierezu, vychádzajúcim od dna nádoby a napájajúcim sa pod okrajom nádoby. Dno je po okraji roztlačené, vytvárajúce plastickú lištu. Povrch nádoby je nerovný. Nádoba je vyhotovená bez pomoci hrnčiarskeho kruhu (obr. 3: 9, Bratislava). 9. Fragment kónickej šálky lievikovito roztvorenej, pôvodne s uchom (obr. 3: 6, Bratislava, Hurbanovo námestie obj. 1/83).

10. Ucho z dáckej šálky nepravidelného oválneho prierezu (obr. 3: 11, Bratislava, Hurbanovo námestie obj. 1/83). 11. Dno hrncovitej nádoby (obr. 3: 7, Bratislava, Námestie SNP č. 31–32, objekt). 12. Črep z hrncovitej nádoby, zdobený pretláčanou lištou (obr. 3: 7, Bratislava, Námestie SNP č. 31–32, objekt). 13. Kónická hrubostenná šálka lievikovito roztvorená s pomerne masívnym uchom oválneho prierezu, vychádzajúcim od dna nádoby a napájajúcim sa pod okrajom nádoby. Okraj

Dácka keramika z bratislavského oppida a Devína

79

Obr. 2. Bratislava – Devín, hradný kopec (mapa: 44-21-25, M – 1:10000). Abb. 2. Bratislava – Devín, der Burgberg (Karte: 44-21-25, M – 1:10000). je zaoblený. Povrch nádoby je nerovný. Nádoba je vyhotovená bez pomoci hrnčiarskeho kruhu zo zrnitého materiálu sivej farby. Rozmery: Ø ústia: 19,5 cm, Ø dna: 8 cm, výška: 8,3 cm (obr. 4: 1a–1b, inv. č. 2782, Devín – hradný vrch, vzorka DH/DS-2782). 14. Kónická hrubostenná šálka mierne lievikovito roztvorená s nedochovaným pomerne masívnym uchom kruhového prierezu, vychádzajúcim od dna nádoby a napájajúcim sa tesne pod okrajom nádoby. Okraj je z veľkej časti poškodený a mierne zahrotený. Povrch nádoby je nerovný. Nádoba je vyhotovená bez pomoci hrnčiarskeho kruhu zo zrnitého materiálu svetlohnedej-béžovej farby. Rozmery: Ø ústia: 17,3 cm, Ø dna: 11,5 cm, výška: 7,2–8,1 cm (obr. 4: 3a–3b, inv. č. 3031, Devín – hradný vrch, vzorka DH/DS-3031). 15. Kónická hrubostenná šálka lievikovito roztvorená s pomerne masívnym uchom oválneho prierezu, vychádzajúcim od dna nádoby a napájajúcim sa pod okrajom nádoby. Na uchu sú dva zvislé široké žliabky, medzi ktorými je naznačené rebro. Okraj je zošikmený – zarovnaný. Na zarovnanej plôške po celom obvode šálky sú priečne rovnobežné ryhy o dĺžke cca. 0,8 cm. Povrch nádoby je nerovný. Nádoba je vyhotovená bez pomoci hrnčiarskeho kruhu zo zrnitého materiálu sivej a svetlohnedej farby. Rozmery: Ø ústia: 17,8 cm, Ø dna: 8,1 cm, výška: 7,3 cm (obr. 4: 2a–2b, inv. č. 5501, Devín – hradný vrch, vzorka DH/DS-5501).

Vyhodnotenie Dácky keramický materiál je vo všeobecnosti datovaný do neskorolaténskeho obdobia. Prítomnosť dáckej keramiky, vyrábanej bez pomoci hrnčiarskeho kruhu je však dôležitým indikátorom datovania nálezových situácií na niektorých neskorolaténskych lokalitách, hlavne v oblasti Bratislavy. Predovšetkým kónické šálky s uchom nasadajúcim pod ústím a nad plochým dnom na stenu nádoby a hrncovité tvary tvoria keramickú náplň, reprezentujúcu záverečnú fázu neskorolaténskeho osídlenia. Tieto dva základné typy dáckej sídliskovej keramiky vyrobené v ruke bez pomoci hrnčiarskeho kruhu sa vyskytujú takmer na všetkých neskorolaténskych lokalitách s doloženým dáckym vplyvom na území Slovenska (Točík 1959, 841 n.; Benadik 1965, 79; Bónis 1969, 189–190; Crişan 1970, 92; Pieta 1982a; 1982b, 37). Podľa doteraz najkompletnejšie preskúmaného sídliska v Nitre-Šindolke sa dácka keramika nenachádza ani v najmladších dobre datovaných objektoch zo stupňa LTC2/LTD1

80

Radoslav Čambal, Miloš Gregor, Katarína Harmadyová, Eva Halásová, Natália Hlavatá-Hudáčková

Obr. 3. Nálezy dáckej keramiky z Bratislavského oppida: Bratislavský hrad (2a–2b, 3a–3b), Čajkovského ulica č. 9 (1, 4, 10; podľa: Čambal – Gregor – Krampl – Nagy 2006, Tab. IV: 5), Bratislava – Alt Stadt (9; podľa: Pieta – Zachar 1993, obr. 92: 8, 93: 1, 2 – upravené), Námestie SNP 31-32 (7, 12; podľa: Zachar 1982b, 175: 3, 4 – upravené), Nálepkova, teraz Panská ulica č. 19–21 (8; podľa: Zachar – Rexa 1988, Abb. 19: 7 – upravené), Námestie slobody – Gottwaldovo námestie (5a, 5b: podľa: Pieta – Zachar 1993, 93: 1 – upravené), Hurbanovo námestie (6, 11; podľa: Pieta – Zachar 1993, obr. 92: 8, 9 – upravené). Abb. 3. Dakische Keramikfunde aus dem Bratislavaer Oppidum: (2a–2b, 3a–3b), Čajkovského Strasse 9 (1, 4, 10; nach: Čambal – Gregor – Krampl – Nagy 2006, Tab. IV: 5), Bratislava – Altstadt (9; nach: Pieta – Zachar 1993, obr. 92: 8, 93: 1, 2 – modifiziert), Námestie SNP 31-32 (7, 12; nach: Zachar 1982b, 175: 3, 4 – modifiziert), Nálepkova, jetzt Panská Strasse č. 19–21 (8; nach: Zachar – Rexa 1988, Abb. 19: 7 – modifiziert), Námestie slobody – früher Gottwaldovo námestie (5a, 5b: nach: Pieta – Zachar 1993, 93: 1 – modifiziert), Hurbanovo námestie (6, 11; nach: Pieta – Zachar 1993, obr. 92: 8, 9 – modifiziert).

Dácka keramika z bratislavského oppida a Devína

81

Obr. 4. Nálezy dáckej keramiky z Bratislavy – Devína, hradného vrchu (1a–1b, 2a–2b, 3a–3b) – výber. Abb. 4. Dakische Keramikfunde aus Bratislava – Devín Burgberg (1a–1b, 2a–2b, 3a–3b) – Auswahl.

(Bednár – Březinová – Ptáčková 2005, 146; Březinová 2000). Predovšetkým v povodí rieky Nitry je staršia fáza dáckeho osídlenia doložená niekedy v priebehu stupňa LTD1, t. j. v prvej pol. 1. stor. pred Kr. (Pieta 1982b, 36; Březinová – Katkin 2004, 162; Bednár – Březinová – Ptáčková 2005, 146). Podľa M. Karwowského sa nálezy dáckeho charakteru objavujú aj v priestore Dolného Rakúska už v závere 2. stor. pred Kr., pričom súvisia s kontaktmi Bójov s Dákmi ešte pred vojnovými udalosťami, spojenými s Burebistom (Karwowski 2008, 487). V priestore bratislavského oppida nie sú zatiaľ tieto nálezy zo stupňa LTD1 doložené. Objavujú sa tu až neskôr v stupni LTD2, aj to v pomerne obmedzenom počte na rozdiel od iných lokalít juhozápadného Slovenska. Podobne aj na Devíne je výrazne dácke osídlenie, avšak až v druhej pol. 1. stor. pred Kr., čo však súvisí s udalosťami po zániku bratislavského oppida (Pieta – Zachar 1993, 200 n.; Pieta 1996, 187). Pre nami sledovanú oblasť bratislavského oppida sa nám podarilo doložiť niekoľko starších, doposiaľ neznámych nálezov, ako aj nových už publikovaných nálezov. Dácky keramický materiál poznáme predovšetkým z Bratislavy – Starého mesta z niekoľkých lokalít (obr. 1). Ide však iba o sporadické nálezy dáckej keramiky, resp. jej fragmentov. Zriedkakedy sa tieto nálezy vyskytujú v objektoch, resp.

uzavretých nálezových celkoch. Ide predovšetkým o nálezy z kultúrnych vrstiev. Dácke keramické nálezy sú doložené z polohy na Nálepkovej ulici, dnes Panskej ulici č. 19–21 (Zachar – Rexa 1988, 27 n., Abb. 19: 7), odkiaľ pochádza zo sídliskovej vrstvy nález fragmentu dáckej šálky (Obr. 3: 8). Ďalšie dva nálezy dáckych črepov z pravdepodobne jednej hrncovitej nádoby, zdobenej pretláčanou plastickou lištou (obr. 3: 7, 12) pochádzajú z neskorolaténskeho objektu na Námestie SNP č. 31–32 (Zachar 1982b, 167, 175: 3, 4). Dácky materiál pochádza aj z výplne objektu-polozemnice 1/83 (obr. 3: 6, 11) na Hurbanovom námestí (Pieta – Zachar 1993, obr. 92: 8, 9) a dácka šálka (obr. 3: 5a, 5b) z objektu 1/77 – predpecnej jamy k hrnčiarskej peci na bývalom Gottwaldovom námestí, teraz Námestí slobody, kde je doložená tzv. remeselnícka osada (Pieta – Zachar 1993, obr. 93: 1). Jeden exemplár dáckej šálky (obr. 3: 9) je tiež z priestoru oppida z nešpecifikovanej polohy (Pieta – Zachar 1993, obr. 93: 2). Na Hlavnom námestí č. 8 (Miestodržiteľský palác) sa v objektoch 7/96 a 8/96 objavujú popri typickej neskorolaténskej keramike, hrncoch s tzv. kyjovitým okrajom skupiny I/2 a rímskej červenej keramike taktiež fragmenty dáckych šálok (Resutík 2007, tab. 6: 14). Z lokality pochádza aj spona s prehnutým lúčikom typu Almgren 18, ako aj rímska importovaná bron-

82

Radoslav Čambal, Miloš Gregor, Katarína Harmadyová, Eva Halásová, Natália Hlavatá-Hudáčková

zová situla typu Eggers 16 – Gross Romstedt (Resutík 2007, 111). Práve v ruke modelované, resp. na hrnčiarskom kruhu obtáčané situlovité hrnce typu I/2 s kyjovitým okrajom sú taktiež spájané s tzv. keltsko-dáckym horizontom po roku 50 pred Kr., resp. so záverečnou fázou osídlenia bratislavského oppida (Lesák – Musilová 1996, 102; Čambal 2004, 28). Z Čajkovského ulice č. 9, z objektu č. 1/2004,

patriacej taktiež k tzv. remeselníckej osade, situovanej neďaleko od priestoru Námestia slobody mimo opevneného centra oppida pochádzajú tri fragmenty dáckej keramiky (Čambal – Gregor – Krampl – Nagy 2006, 123 n., tab. IV: 2, 5, 6). Ide veľkú dácku šálku/misu (obr. 3: 1) a dva fragmenty z hrncovitých nádob (obr. 3: 4, 10).

Dácka keramika z bratislavského oppida a Devína

Z územia bratislavského oppida pochádzajú z tzv. dáckeho nálezového materiálu, pokiaľ ide o typológiu nádob iba základné tvary. Ide o tzv. dácke šálky/misy (obr. 3: 1–3, 5a, 5b, 6, 8, 9) a niekoľko fragmentov nádob hrncovitého tvaru (obr. 3: 4, 7, 10, 12), ktoré môžeme jednoznačne priradiť k dáckym keramickým tvarom. Z Devína pochádza aj ďalší tvar, tzv. ovocná misa na dutej nôžke (Pieta 2008, obr. 81: 3, 16). Nie všetky nádoby, resp. ich zlomky sa dajú jednoznačne určiť ako dácke. Ide predovšetkým o zlomky nádob, vyrábané bez pomoci hrnčiarskeho kruhu, vyrobené ako pôvodne keltské domáce tvary, avšak výrazne technicky a tvarovo nedokonalejšie. Tieto keramické formy nádob môžu naznačovať vplyvy dáckeho etnika na keltské hrnčiarstvo, resp. vplyvy keltského hrnčiarstva na dácke. Preto v tomto príspevku uvádzame iba publikovaný materiál, resp. dosiaľ nepublikovaný materiál zo starých, nám dostupných výskumov (Bratislava – hradný vrch, Devín). Na akropole bratislavského oppida, ležiacej na hradnom vrchu donedávna chýbal dácky črepový materiál aj napriek jeho osídleniu v stupni LTD2 (Čambal 2004, 29, 48). V zbierkach SNM – Archeologického múzea sa nám však podarilo nájsť v množstve stredovekého črepového materiálu z výskumu bratislavského hradu v roku 1966 (sonda BH-R9/66) dve tzv. dácke šálky (obr. 3: 2a–2b, 3a–3b). Na základe nepočetných exemplárov vyskytujúcich sa tvarov dáckej šálky/misy v bratislavskom oppide môžeme uvažovať na základe veľkosti o typoch dáckej šálky a dáckej misy. Rozdiely sa objavujú aj v použitom materiály na ich výrobu, ako aj pravdepodobne v spôsobe

83

vypaľovania. Objavujú sa aj mierne rozdiely v úprave okraja šálok. Objavujú sa okraje vyformované do mierneho zosilnenia, lemované z vonkajšej strany plytkým žliabkom (obr. 3: 1, 3a–3b), okraj zdobený ryhami na vrchnej časti s výzdobou na uchu v podobe dvoch žliabkov (obr. 4: 2a–2b) a zaoblené nezdobené okraje (obr. 3: 2a–2b, 6; obr. 4: 1–1a). V ostatných prípadoch nie sú dochované uchá šálok zdobené. V niektorých prípadoch však nemôžeme jednotlivé exempláre hodnotiť, a to vzhľadom k absencii okrajov na nich. Plastická výzdoba sa na dáckych šálkach zo Slovenska neobjavuje (Luštíková 2007, 78), avšak na hrncoch je bežná na všetkých lokalitách. Nami spracovávané dácke keramické tvary môžeme podľa pôvodu suroviny na ich výrobu rozdeliť aspoň z časti na základe mineralogických rozborov do dvoch skupín. Do prvej skupiny patrí klasický tvar väčšinou kónickej šálky a fragmenty hrncov tmavosivej až tmavosivohnedej farby s rovným nečleneným okrajom, pravdepodobne tunajšej produkcie z domácej suroviny (obr. 3: 2a–2b, 5a, 5b, obr. 4: 1a–1b, 2a–2b). Ide o keramiku vyrobenú bez pomoci hrnčiarskeho kruhu. Do druhej skupiny môžeme zaradiť niektoré fragmenty jednak šálok/mís ako aj hrncovitých nádob zo zrnitého materiálu svetlohnedej až béžovej farby z polohy na Čajkovského ulici č. 9 (obr. 3: 1, 4), vyrobenej taktiež bez pomoci hrnčiarskeho kruhu. Predpokladáme, že ide o import pravdepodobne z oblasti v okolí mesta Oradea v Rumunsku a to predovšetkým na základe proveniencie ílovitej suroviny s vysokým obsahom kaolinitu, použitej na výrobu týchto dvoch kusov nádob, aká sa na Slovensku vy-

Obr. 5. a. anizotropná miestami až izotropná matrix vzorky DH/DS-2782 s charakteristickou bimodálnou distribúciou ostriva a chaotickou štruktúrou matrix. Dobre pozorovateľné sú ostrohranné kryštáloklasty kremeňa a draselných živcov (XPL); b. prítomnosť fosílnych dierkavcov Globigerinoides sp (cf. g. primordius) tvorenými nealterovaným kalcitom (PPL); c. charakteristická anizotropná matrix vzorky DH/DS-3031 s bimodálnou distribúciou ostriva a chaotickou štruktúrou matrix. Dobre pozorovateľné sú aj litoklasty granitov (XPL); d. prítomnosť fosílnych dierkavcov Globigerinoides trilobus, ktorých schránky sú tvorené termálne nealterovaným kalcitom (PPL); e. prítomnosť fosílnych červených rias (litotamnií) (XPL); f. anizotropná matrix vzorky DH/DS-5501 s unimodálnou distribúciou ostriva a chaotickou štruktúrou matrix. Dobre pozorovateľné sú litoklasty silicitov a pieskovcov (XPL). Abb. 5. a. Matrix mit einem anisotropischen und/oder isotropischen Charakter in der Probe DH/DS-2782. Die Probe ist charakteristisch mit einer bimodalen Distribution des Magerungsmittels und die Struktur der Matrix ist chaotisch. Die scharfeckigen mineralischen Bruchstücke der Quarz und die Kalifeldpaten sind gut zu beobachten (XPL). b. Die Anwesenheit von fossilen Foraminiferas Globigerinoides sp (cf. g. primordius) die aus einer nicht umgewandelten Kalzit gebildet sind (PPL); c. Matrix mit einem anisotropischen Charakter und mit einer bimodalen Distribution von Magerungsmitteln in der Probe DH/ DS-3031. Die granitischen Bruchstücke sind gut zu beobachten (PPL); d. Anwesenheit von fossilen Foraminiferas Globigerinoides trilobus die aus einer nicht umgewandelten Kalzit gebildet sind (PPL); e. Anwesenheit von fossilen roten Algen (XPL); f. Matrix mit einem anisotropischen Charakter und mit einer unimodalen Distribution des Magerungsmittles in der Probe DH/ DS-5501. Die Struktur der Matrix ist chaotisch (XPL).

84

Radoslav Čambal, Miloš Gregor, Katarína Harmadyová, Eva Halásová, Natália Hlavatá-Hudáčková

skytuje len veľmi vzácne (Čambal – Gregor – Krampl – Nagy 2006, 153). V prípade exemplárov šálok z bratislavského hradného vrchu (obr. 3: 2–2a, 3– –3a) a z Devína (2a–2b, 3a–3b) sa však až na jeden exemplár z Devína nepodarilo potvrdiť, že ide o import, ale že sú vyrobené z domácej suroviny. Jedna šálka z Devína (obr. 4: 1a–1b) pochádza z materiálu, ktorého pôvod môžeme hľadať v Rumunsku

(Viď. mineralogicko-petrografický rozbor). V oboch prípadoch ide o nezdobené exempláre. Dácke šálky bývajú niekedy interpretované aj tak, že slúžili aj ako lampy (Crişan 1978, 128; Pieta 2008, 174). Vyskytujú sa jednak s jedným uchom, resp. dvojuché. V prípade dvojuchých tvarov ide väčšinou o väčšie tvary (Bednár – Březinová – Ptáčková 2005, 146). Zlomkovitý stav nálezov dáckych šálok z Bratislavy

85

Dácka keramika z bratislavského oppida a Devína

neumožňuje spoľahlivo určiť, či v nálezoch z bratislavského oppida ide aspoň v prípade väčších tvarov o nádoby s jedným alebo dvoma uchami (obr. 3: 1, 5a–5b). Z lokality na Devínskom hradnom kopci pochádza nález troch rekonštruovaných dáckych šálok s jedným uchom (obr. 4: 1a–1b, 2a–2b, 3a–3b), ako aj niekoľko ďalších fragmentov dáckej keramiky (Pieta 2008, obr. 81: 1–3, 16). Jedna zo šálok, ktorá je ako jediná aj zdobená ryhami na okraji (obr. 4: 2–2a), pochádza z germánskeho sídliskového objektu-obydlia, v ktorom bol okrem dáckej šálky aj rímsky materiál ako aj germánska keramika (Plachá – Hlavicová 1986, 197, obr. 85: 1). V tomto prípade môžeme uvažovať nad tým, že ide o nález súvisiaci so záverečnou fázou laténskeho, resp. dáckeho osídlenia hradného kopca v Devíne, resp. iba o prežívanie niektorých domácich keltských ako aj dáckych prvkov v období začiatku staršej doby rímskej, kedy je na Devíne doložený prežívajúci najmladší neskorolaténsky horizont (Pieta – Zachar 1993, 203; Pieta 2001, 786; Pieta 2007, 14). Okrem spomínaných stôp dáckeho etnika v materiálnej náplni, zastúpenej predovšetkým dáckou keramikou sa objavujú práve v nami skúmanom regióne širšieho zázemia bratislavského oppida a Devína aj kovové predmety súvisiace s Dákmi. Ide o súčasti astragálových opaskov (Pieta – Zachar 1993, Obr. 115: 11, Bazovský – ústna informácia, Čambal – nepubl.), ale predovšetkým dácke razby mincí. V staršej literatúre boli uvádzané ako tzv. „mince pezinského typu“, ktoré boli pomenované na základe nálezu 5 strieborných mincí, nájdených v Pezinku v roku 1911. Ide o mince dáckej razby typu Adîncata-Mânâstirea (Kolníková 1982, 13 a n.). Zaujímavosťou je, že na území Slovenska sa sústreďujú tieto razby mincí práve na pomerne malom území v priestore medzi mestami Bratislava, Senec

a Pezinok, t. j. v okruhu bratislavského oppida, kde sa našlo 9 z 10 kusov mincí uvedeného typu. Jeden exemplár pochádza zo Znojma na južnej Morave. Ide o razby z obdobia 2. pol. 2. stor. pred Kr. – až prvej tretiny 1. stor. pred. Kr., ktoré razili nezávislé dácke kmene len do obdobia Burebistovej vlády. Po jeho nástupe k moci v 70–60 rokoch 1. stor. pred Kr. sa už nerazili (Kolníková 1982, 13 n.; Kolníková 1991, 50; Hunka – Budaj 2005, 10). Tieto mince sa vyskytujú spolu s ďalšími juhodáckymi a juhovýchododáckymi razbami iba v priestore juhozápadného Slovenska a juhovýchodnej Moravy. Podľa E. Kolníkovej môžeme z toho dôvodu spomínané dácke razby považovať za doklad prvej dáckej expanzie na prelome 2. – 1. stor. pred Kr. t. j. v stupni LTD1 na územie juhozápadného Slovenska (Kolníková 1982, 19, 23; Kolníková 1991, 51). Po roku 44 pred n. l. bol Burebista zavraždený a Dákovia z nášho územia ustupujú. Mocenské vákuum po ich ústupe využili Norikovia a z územia dnešného Korutánska sa snažili politicky i hospodársky ovplyvňovať vývoj za severodunajskou hranicou, t. j. v priestore bratislavskej brány (bratislavské oppidum, hradisko na Devíne), čo sa prejavuje nálezmi norických razieb mincí (Kolníkova 1996, 9 n.). Záver V priestore bratislavského oppida sa s dáckym materiálom stretávame aspoň podľa doteraz známych a interpretovaných nálezov od obdobia okolo polovice 1. stor. pred Kr. (prelom neskorolaténskych stupňov LTD1/LTD2). Na základe týchto záverov súvisí tento materiál s druhou – mladšou fázou dáckej vlny, objavujúcej sa na území juhozápadného Slovenska, západne od rieky Váh v súvislosti s vojnovým ťažením Dákov pod vedením Burebistu do oblasti stredného Dunaja proti Bójom

Obr. 6. a. Prítomnosť ostrohranného ostriva s bimodálnou distribúciou vo vzorke BH/DS-AH61787-01. Nápadný je biotit so silne tmavohnedým pleochroizmom, čo by mohlo odrážať vyššie teploty výpalu (PPL). b. litoklast granitu tvorený asociáciou kremeň – plagioklas (alterovaný) – biotit (XPL); c. typická sendvičovitá textúra keramiky odrážajúca krátku dobu výpalu. Optický charakter matrix na okrajoch je anizotropný, ktorý postupne prechádza do izotropného (XPL); d. prítomnosť pedogénnych nodúl v keramike BH/DS-AH61787-01 (PPL); e. prítomnosť dobre zaobleného ostriva v rámci vzorky BH/DS-AH61781-02 (PPL); e. anizotropná matrix vzorky BH/DS-AH61781-02 s unimodálnou distribúciou ostriva. Štruktúra matrix je fuidálna (XPL). Abb. 6. a. Anwesenheit von scharfeckigen Magerungsmitteln und einer bimodalen Distribution des Magerungsmittels in der Probe BH/DS-AH61787-01. Das Biotit mit einem sehr starken braunen Pleochroismus ist leicht erkennbar; b. granitische Bruchtücke sind durch eine Quarz – Plagioklase (umgewandelt) – aus Biotit gebildet (XPL); c. die kürzere Zeit des Brandes der Keramik ist für die Entstehung der Sanwich Textur (XPL) verantwortlich; d. Anwesenheit von Bodenaggregaten in der Probe BH/DS-AH61787-01 (XPL); e. Anwesenheit von Magerungsmitteln mit einer fast perfekten Abrundung in der Probe BH/DSAH61781-02 (PPL); f. Matrix mit einem anisotropischen Charakter und mit einer unimodalen Distribution des Magerungsmittels in der Probe BH/DS-AH61781-02. Die fluidale Struktur ist gut zu erkennen (XPL).

86

Radoslav Čambal, Miloš Gregor, Katarína Harmadyová, Eva Halásová, Natália Hlavatá-Hudáčková

a ich spojencom (Crişan 1970, 96; Pieta 1982a, 104; Pieta 1982b, 36, 43; Zachar 1982a, 43 n.; Bednár – Březinová – Ptáčková 2005, 147). Možnosť prílevu dáckeho materiálu do oblasti Bratislavy, resp. kontaktov tu sídliacich Bójov s dáckym etnikom skôr ako pred polovicou 1. stor. pred Kr., v stupni LTD1, t. j. v prvej dáckej vlne ešte pred vpádom Burebistu aspoň podľa dosiaľ známych výsledkov bádania nie je jednoznačne vyriešená, aj keď niektoré nálezy predovšetkým mincí by tomu mohli nasvedčovať. Mineralogicko – petrografické zloženie dáckej keramiky z Bratislavy a z Devína Analytické metódy Mineralogicko – petrografické zloženie analyzovaných črepov bolo identifikované pomocou pozorovania štandardných petrografických výbrusov zhotovených z vybraných vzoriek v polarizovanom svetle. Granulometrické zloženie analyzovaných vzoriek bolo identifikované pomocou planimetrickej analýzy výbrusového materiálu s použitím integračného zariadenia Eltinor IV. Na základe zisteného mineralogicko – petrografického zloženia bolo možné jednak identifikovať provenienciu použitých surovín a tým pádom sa vyjadriť aj k otázke

importu danej keramiky. Úprava surovín, spôsob výroby keramiky ako aj teplota výpalu bola stanovená na základe mineralogicko – petrografického zloženia črepov. Vzorky keramiky s identifikovanými fosíliami boli študované vo výbruse a tiež pomocou klasických separačných metód (drvenie, rozpúšťanie v H2O2, plavenie cez sito s priemerom oka 0,071 mm). Vyseparovaný materiál je uložený v zbierkach katedry geológie a paleontológie Prírodovedeckej fakulty Univerzity Komenského v Bratislave. Výsledky Mineralogicko – petrografické zloženie dáckych šálok z Devína Vzorka DH/DS-2782 (obr. 4: 1a–1b) Matrix analyzovanej vzorky je submikrokryštalická (Gregerová – Fojt – Vávra 2002, 146) s anizotropným, miestami až izotropným optickým charakterom. Vzhľadom na uvedenú charakteristiku sa minerálne zloženie matrix môže približovať k ílom s kaoliniticko – illitický zložením (obr. 5a). Štruktúra matrix je chaotická a prítomné sú póry nepravidelného tvaru chaoticky distribuované v tele črepu. Póry pravdepodobne vznikli zachytávaním vzduchových bublín pri spracovávaní suroviny, preto

LITOKLASTY

KRYŠTÁLOKLASTY

Tabul’ka 1. Prehľadné mineralogicko – petrografické zloženie analyzovanej keramiky. Tabelle 1. Übersicht der mineralogischen und petrografischen Zusammensetzung von der analysierten Keramik. Vzorka

DH/DS-2782

DH/DS-3031

DH/DS-5501

BH/DSAH61787-01

BH/DSAH61781-02

Lokalita Matrix Granulometria Textúra Kremeň Draselné živce Plagioklasy Muskovit Biotit Kalcit Hematit Granit Kremenec Silicit Vápenec Fylit Pedogénne nodule Fosílie

Devín anizotropná hrubozrnná chaotická + mikroklín + + + + + + + – – + – +

Devín anizotropná hrubozrnná chaotická + mikroklín + + + + + + + + + – – +

Devín anizotropná strednozrnná chaotická + + – + – + – – – + – – – –

Bratislava anizotropná hrubozrnná chaotická + mikroklín + + + + + + – – – – + –

Bratislava anizotropná strednozrnná fluidálna + + + + + – + – + + – – + –

Dácka keramika z bratislavského oppida a Devína

je ich možné označiť ako primárne (Velde – Druc 1999). Po granulometrickej stránke spadá analyzovaný črep podľa upraveného Wenthwortovho klasifikačného diagramu (Ionescu – Ghergari 2002) do poľa hrubozrnnej keramiky a distribúcia ostriva je jednoznačne bimodálna. Ostrivo vzorky dáckej šálky DH/DS-2782 je tvorené ostrohrannými, ojedinele zaoblenými kryštáloklastami a litoklastami (obr. 5a). Z litoklastov dominuje predovšetkým kremeň, v menšej miere draselné živce a plagioklasy (tabuľka 1). Typická je prítomnosť mikroklínu (draselný živec) (obr. 5a). Draselné živce nie sú postihnuté žiadnymi preme-

87

nami. Plagioklasy sú postihnuté sericitizáciou. Sľudy sú zastúpené muskovitom a biotitom s tmavohnedým pleochroizmom. Kalcit vystupuje taktiež v podobe ostrohranných úlomkov. Identifikovaný bol mikrokryštalický (mikritický) ako aj hrubokryštalický (sparitický) kalcit (tabuľka 1). Litoklasty sú rovnako ako kryštáloklasty ostrohranné až mierne zaoblené a v ich zložení boli identifikované granity, kremence a metamorfované horniny zodpovedajúce svojím charakterom fylitom (tabuľka 1). Kremence sú tvorené zrnami kremeňa a živcov s kremenným tmelom. Ostrohranné úlomky hornín zodpovedajúce granitom sú tvore-

Obr. 7. Vzorka DH/DS-2782: Vápnité nanofosílie a. Cyclagelosphaera margerelii Noel; b, c, d. Watznaueria barnesae (Black) Perch-Nielsen. Vzorka DH/DS-3031: Vápnité nanofosílie 1–3, 5–6, 9–10 – Coccolithus pelagicus; 4 – Helicosphaera wallichii, 7 – Holococcolithus macroporus; 8 – Syracosphaera pulchara. Abb. 7. Probe DH/DS-2782: kalgike Nanofossilien a. Cyclagelosphaera margerelii Noel; b, c, d. Watznaueria barnesae (Black) Perch-Nielsen. Probe DH/DS-3031: Kalgige Nanofossilien 1–3, 5–6, 9–10 – Coccolithus pelagicus; 4 – Helicosphaera wallichii, 7 – Holococcolithus macroporus; 8 – Syracosphaera pulchara.

88

Radoslav Čambal, Miloš Gregor, Katarína Harmadyová, Eva Halásová, Natália Hlavatá-Hudáčková

Obr. 8. a. Fluidálna štruktúra matrix s paralelnými pórmi. Paralelné póry spolu s matrix odrážajú pôsobenie tlaku na povrch nádoby počas samotného procesu výroby, čo zodpovedá výrobe keramiky voľnou rukou pomocou buď vyťahovania stien alebo nabíjaním suroviny na formu, či doknaca použití techniky pádielka a kovadliny (XPL); b. anizotropný optický charakter matrix a fluidálna štruktúra matrix (XPL); c. okraje primárnych pórov sú často pigmentované drobnými kryštálikmi magnetitu, ktorý vznikol počas úniku organickej hmoty v podobe plynnej fázy (PPL); d. relikty zuhoľnatenej organickej hmoty rastlinného charakteru (PPL). Abb. 8. a. Matrix mit einer fluidalen Strukutur und parallelen Poren (XPL); b. Matrix mit einem anisotropischen Charakter und einer fluidalen Struktur (XPL); c. die Ränder der Poren sind durch submikroskopische Kristalle des Magnetites gefärbt. Der Magnetit ist durch einen Austritt der Gase entstanden. Die Gase entstehen durch die Verbrennung der organischen Masse (PPL); d. Überreste der verkohlten organischen Masse, vermutlich vom pflanzlichen Ursprung (PPL).

né minerálnou asociáciou kremeň – draselný živec – plagioklas, pričom plagioklasy sú do značnej miery postihnuté sericitizáciou. Okrem litoklastov boli v rámci zloženia analyzovanej vzorky identifikované aj fosílne spoločenstvá nanofosílií a dierkavcov. Vo výplave zo vzorky 2782 neboli nájdené schránky dierkavcov avšak prítomné dierkavce vo výbruse boli identifikované ako Globigerinoides sp (cf. g. primordius) (obr. 5b) a ako bentické dierkavce z čeľade Rotaliaceae. Fosílne spoločenstvá nanofosílií sú zle zachované ale na základe prítomnosti Cyclagelosphaera margerelii Noel (obr. 7a) a Watznaueria

barnesae (Black) Perch-Nielsen (obr. 7b, c, d) zodpovedajú fosílnym spoločenstvám z kriedy až vrchnej kriedy (?). Vzorka DH/DS-3031 (obr. 4: 3a–3b) Matrix analyzovaného črepu dáckej šálky DH/ DS-3031 z hradu Devín je mikrokryštalická (Gregerová – Fojt – Vávra 2002, 146) s anizotropným optickým charakterom (obr. 5c). Minerálne zloženie matrix môže na základe charakteru matrix zodpovedať ílom s prevahou illitu. Podľa upravenej Wenthwortovej granulometrickej klasifikácie (Io-

Dácka keramika z bratislavského oppida a Devína

nescu – Ghergari 2002) spadá analyzovaný črep do poľa hrubozrnnej keramiky. Distribúcia ostriva je bimodálna a štruktúra matrix je rovnako ako v predošlom prípade chaotická (obr. 5c). Jemne rozptýlená organická hmota sfarbuje okraje primárnych pórov do čierna (obr. 8c), prípadne vytvára nepravidelné šlíry. Kryštáloklasty ako aj litoklasty sú zväčša ostrohranné až mierne zaoblené. Kryštáloklasty sú tvorené kremeňom, draselnými živcami, plagioklasmi a sľudami (tabuľka 1). V zložení draselných živcov vystupuje mikroklín a plagioklasy sú miestami postihnuté sericitizáciou. Sľudy sú tvorené muskovitom a biotitom. Prítomný mikrokryštalický (mikritický) kalcit nejaví žiadne známky termálnej alterácie. V litoklastoch boli identifikované úlomky granitov (obr. 5c), kremencov a vápencov (tabuľka 1). Granity sú tvorené minerálnou asociáciou kremeň – draselný živec (mikroklín) – plagioklas – biotit s charakteristickou hypidiomorfne zrnitou štruktúru. Vápence sú tvorené mikritickým kalcitom. Okrem litoklastov boli vo výbruse identifikované fosílne červené riasy (obr. 5e), dierkavce (obr. 5d) ako aj fosílny nanoplanktón (obr. 7: 1–12). Vo výplave zo vzorky 3031 nachádzalo pomerne veľké množstvo dobre zachovaných schránok dierkavcov, hoci niektoré z nich nebolo možné oddeliť od zvyšku matrix tvorenej termálne alterovanýmmi ílmi. Spoločenstvo je charakteristické pre sedimenty stredného až vrchného bádenu (14–13 mil. rokov). Skladá sa hlavne z jedincov druhov bentických foriem Cassidulina laevigata d’Orbigny, Bulimina elongata d’Orbigny, Bolivina tortuosa Brady a Bolivina dilatata Reuss, Globigerina bulloides d’Orbigny a Globigerinoides trilobus (obr. 5d) z planktonických druhov. Uvedené spoločenstvo charakterizuje sedimentačné podmienky v prostredí chudobnom na kyslík, v pomerne hlbokej morskej vode (cca 100–150 m). Podobné spoločenstvo podľa druhového a pomerného zastúpenia sa najbližšie k lokalite, z ktorej pochádzajú úlomky nachádza v spodnejších polohách ílov ťažených v hlinisku tehelňa Devínska Nová Ves (Hudáčková – Kováč 1997, 467). V rámci vápnitých fosílií boli identifikované Coccolithus pelagicus (obr. 7: 1–3, 5–6, 9–10), Helicosphaera wallichii (obr. 7: 4), Holococcolithus macroporus (obr. 7: 7) a Syracosphaera pulchara (obr. 7: 8). Prevládajúcim fosílnym nanoplnaktónom je práve Coccolithus pelagicus. Identifikované spoločenstvá váp-

89

nitých nanofosílií typické pre vrchný báden – zóna vápnitých nanofosílií NN6 korelovateľná s foraminiferovou zónou Bulimina-Bolivina, ktoré sú typické pre Devínsku Novú Ves – tehelňu. Vzorka DH/DS-5501 (obr. 4: 2a–2b) Rovnako ako v predošlých prípadoch je optický charakter matrix anizotropný a samotná matrix je mikrokryštalická (obr. 5f) (Gregerová – Fojt – Vávra 2002, 146). Matrix je sfarbená do tmavších odtieňov vďaka jemne rozptýlenej organickej hmote. Na základe optického charakteru môže byť minerálne zloženie matrix blízke ílom s prevahou (Ionescu et al. 2007). Analyzovaná vzorka spadá do poľa strednozrnnej keramiky podľa upravenej Wenthwortovej granulometrickej klasifikácie (Ionescu – Ghergari 2002). Distribúcia ostriva je unimodálna a štruktúra matrix je rovnako ako v predchádzajúcich vzorkách chaotická. Oproti predchádzajúcim vzorkám, kde bolo ostrivo tvorené kryštáloklastmi a litoklastami rôznych veľkostí od arenitovej až po lutitickú frakciu a samotná distribúcia ostriva bola bimodálna, je ostrivo v prípade analyzovanej vzorke tvorené kryštáloklastmi siltovej (prachovej) frakcie. Litoklasty sú zastúpené len ojedinele. Distribúcia ostriva je unimodálna. Kryštáloklasty ako aj litoklasty sú zväčša dobre zaoblené. Kryštáloklasty sú tvorené kremeňom, draselnými živcami, hrubokryštalickým kalcitom a muskovitom (tabuľka 1). Litoklasty arenitovej (piesčitej) frakcie sú ojedinelé a sú tvorené silicitmi, prípadne pieskovcami (obr. 5f; tabuľka 1). Okrem kryštáloklastov a litoklastov boli vo vzorke DH/DS5501 identifikované bioklasty tvorené zuhoľnatenými zvyškami rastlinných tiel (obr. 8d). Mineralogicko – petrografické zloženie dáckych šálok z Bratislavy Vzorka BH/DS-AH61787-01 (obr. 3: 2a–2b) Po makroskopickej stránke sa analyzovaná vzorka vyznačuje prítomnosťou tzv. čierneho redukčného jadra (obr. 6c). Textúra tvorená čiernym jadrom a červenými okrajmi sa označuje aj ako sendvičovitá (Nodari et el. 2004, 119–128). Matrix je submikrokryštalická (Gregerová – Fojt – Vávra 2002, 146) a v rámci čierneho redukčného jadra je jej optický charakter izotropný (obr. 6c). Matrix červených okrajov sa vyznačuje anizotropným optickým charakterom. Možnosť odvodiť primárne zloženie mat-

90

Radoslav Čambal, Miloš Gregor, Katarína Harmadyová, Eva Halásová, Natália Hlavatá-Hudáčková

rix na základe jej optického charakteru je značne komplikované, nakoľko je matrix izotropná. Ale dá sa predpokladať, že pôvodné zloženie suroviny zodpovedalo ílom s prevahou illitu. Ostrivo je ostrohranné a je tvorené kryštáloklastmi ako aj litoklastami. Analyzovaný črep spadá do poľa hrubozrnnej keramiky podľa upravenej Wenthwortovej granulometrickej klasifikácie (Ionescu – Ghergari 2002). Distribúcia ostriva v črepe je bimodálna a štruktúra matrix je chaotická (obr. 6a). Kryštáloklasty sú tvorené ostrohrannými úlomkami kremeňa, draselných živcov, plagioklasov a sľúd. Pre draselné živce je charakteristická prítomnosť mikroklínu. Plagioklasy sú postihnuté premenami, najmä sericitizáciou. Sľudy sú tvorené muskovitom a biotitom (tabuľka 1). Pre biotit je nápadný silne tmavohnedý pleochroizmus (obr. 6a) a prítomnosť reliktov pravdepodobne zeleného chloritu pozdĺž štiepnych trhlín. Ojedinele bol identifikovaný aj mikrokryštalický (mikritický) kalcit bez náznakov termálnej alterácie. Litoklasty sú tvorené predovšetkým ostrohrannými úlomkami granitov s minerálnou asociáciou kremeň – mikroklín – plagioklas ± biotit. Okrem litoklastov boli identifikované aj tzv. pedogénne nodule (obr. 6a,d). Vzorka BH/DS-AH61781-02 (obr. 3: 3a–3b) Matrix vzorky BH/DS-AH61781-02 je mikrokryštalická (Gregerová – Fojt – Vávra 2002, 146) a jej optický charakter je anizotropný (obr. 6f ). Anizotropná matrix umožňuje do značnej miery identifikovať pôvodné zloženie suroviny, ktoré je blízke ílom s prevahu illitu. Na základe upravenej Wenthwortovej granulometrickej klasifikácie (Ionescu – Ghergari 2002) spadá analyzovaná vzorka do poľa strednozrnnej keramiky. Distribúcia ostriva unimodálna a štruktúra matrix je fluidálna a miestami až cik-cakovitá. V rámci vzorky boli identifikované aj predĺžené póry so zvyškami zuhoľnatenej flóry a okraje nepravidelných pórov sú sfarbené jemne rozptýlenou organickou hmotou do čierna. Ostrivo je tvorené dobre zaoblenými, miestami ostrohrannými kryštáloklastmi a litoklastami (obr. 6e). V zložení kryštáloklastov bol identifikovaný kremeň, draselný živec, plagioklasy, sľudy (muskovit a biotit) a ojedinele aj amfibol so zeleným pleochroizmom. Živce (draselné a plagioklasy) nie sú postihnuté žiadnymi premenami a biotit sa vyznačuje hnedým pleochroizmom (tabuľka 1). V zlože-

ní litoklastov boli identifikované kremité pieskovce a kremence. Úlomky granitov neboli identifikované. Okrem litoklastov pieskovcov a kremencov boli vo vzorke identifikované aj pedogénne nodule. Diskusia Proveniencia surovín dáckej keramiky z Devína Proveniencia surovín dáckej keramiky z Devína bola odvodená jednak z mineralogicko – petrografického zloženia ostriva a na základe prítomných fosílií. Z geologického hľadiska je okolie Devína budované kvartérnymi fluviálnymi, proluviálnymi a deluviálnymi sedimentmi, ďalej miocénnymi morskými sedimentmi (tzv. devínska séria), a tzv. horninami obalovej série, ktorá pozostáva z jurských a kriedových karbonatických hornín a triasových kremencov. V širšom okolí vystupujú aj proterozoické granity (Baňacký – Sabol 1973). Fosílie boli identifikované len v prípade vzoriek DH/DS2782 a DH/DS-3031. Pre vzorku DH/DS-2782 je charakteristická prítomnosť ostrohranných, miestami dobre zaoblených kryštáloklastov a litoklastov. Medzi charakteristické kryštáloklasty patrí mikroklín, muskovit a biotit (obr. 5a). Z litoklastov sú to granity, kremence a fylity. Identifikované fosílie sú zastúpené vápnitymi dierkavcami (Globigerinoides sp (cf. g. primordius) a ako bentické dierkavce z čeľade Rotaliaceae) a vápnitými nanofosíliami (Cyclagelosphaera margerelii Noel (obr. 7a) a Watznaueria barnesae (Black) Perch-Nielsen (obr. 7b,c,d), ktoré zodpovedajú kriede až vrchnej kriede(?). Matrix svojim optickým charakterom zodpovedá ílom s iliticko – kaolinitickým zložením. Síce v zložení keramiky boli identifikované litoklasty, ktoré by svojim zložením mohli zodpovedať horninám vystupujúcim v širšom okolí. Avšak zloženie matrix zodpovedajúce illiticko – kaolinitickým ílom a prítomnosť vápnitých fosílií nie je totožný jednak s mineralogickým zložením a s fosílnymi spoločenstvami Studienskeho súvrstvia, ktoré je považované za možný zdroj plastických surovín na výrobu keramiky. Preto je možné danú keramiku označiť ako import. Otáznym ostáva skutočný pôvod keramiky, ktorý by mohol zodpovedať oblasti dnešného Rumunska. Illiticko – kaolinitické íly sú charakteristickejšie pre oblasť Východných Karpát v Rumunsku, pričom na území Západných Karpát sú takéto íly pomerne vzácne.

Dácka keramika z bratislavského oppida a Devína

91

viálnymi sedimentmi a hlavne proterozoickými biotitickými alebo dvojsľudnými granitmi (Maheľ et al. 1970; Baňacký – Sabol 1973). Pre vzorku BH/DS-AH61787-01 je charakteristická prítomnosť kryštáloklastov mikroklínu, muskovitu a biotitu ako aj litoklastov granitového charakteru. Charakteristickým znakom, ktorý do značnej miery taktiež dopomohol k identifikácii proveniencie surovín, sú aj sericitizované plagioklasy. Prítomnosť ostrohranných litoklastov granitu (obr. 6b) a kryštáloklastov mikroklínu, muskovitu a biotitu (obr. 6a) odráža využitie miestnych surovín na výrobu keramiky, nakoľko mineralogicko – petrografická náplň ostriva je totožná s horninami vystupujúcimi v okolí Bratislavy. Otázny ostáva pôvod ílovitej suroviny, keďže ako hrnčiarske suroviny mohli byť využité fluviálne ílovité sedimenty alebo deluviálne hlinito – kamenité sedimenty. Prítomnosť ostrohranného ostriva s veľkosťou menšou ako arenitová frakcia môže zodpovedať práve deluviálnym sedimentom, ktoré sú charakteristické transportom materiálu na krátku vzdialenosť. Tým pádom neprichádza k sedimentárnemu opracovaniu úlomkov minerálov a hornín a úlomky sú ostrohranné. Rovnako v prospech deluviálnych sedimentov je aj absencia kryštáloklastov alebo litoklastov zodpovedajúcim fluviálnym sedimentom rieky Dunaj (napríklad kryštáloklasty amfibolu, litoklasty pieskovcov, kremencov, vápencov). V prípade vzorky BH/DS-AH61781-02 bola voľba surovín použitých na výrobu predmetu značne rozdielna. V mineralogicko – petrografickom zložení boli identifikované dobre zaoblené kryštáloklasty amfibolu a litoklastov pieskovcov a (obr. 6e,f). Litoklasty granitov boli identifikované len sporadicky. Rovnako je nápadné aj zloženie matrix, ktoré je v tomto prípade mikrokryštalické s obsahom drobných lupeňovitých kryštáloklastov muskovitu (obr. 6f). Prítomnosť takéhoto ostriva a mikrokryštalického charakteru matrix zodpovedá fluviálnym sedimentom rieky Dunaj. Fluviálne sedimenty rieky Dunaj sa vyznačujú jednak dobre zaoblenými zrnami minerálov a hornín. Pre zloženie napríklad piesčitých fluviálnych sedimentov je okrem iných Proveniencia surovín dáckej keramiky z Bratislavy minerálov typický práve amfibol. Z pestrej škály Proveniencia surovín bola odvodená z minera- hornín sú to aj napríklad rôzne druhy pieskovcov, logicko – petrografického zloženia ostriva. Z geo- kremencov, silicity alebo aj vápence. Pre ílovité flulogického hľadiska je najbližšie okolie Bratislavy viálne sedimenty je typický jemne rozptýlený musbudované jednak kvartérnymi fluviálnymi a delu- kovit a značný podiel illitu.

V prípade vzorky DH/DS-3031 je možné vylúčiť import, nakoľko vzorka okrem litoklastov granitov obsahuje aj vápence a fosílie ako sú dierkavce (Cassidulina laevigata d’Orbigny, Bulimina elongata d’Orbigny, Bolivina tortuosa Brady a Bolivina dilatata Reuss, Globigerina bulloides d’Orbigny, Globigerinoides trilobus (obr. 5d)), vápnitý nanoplanktón (Coccolithus pelagicus, Helicosphaera wallichii, Holococcolithus macroporus a Syracosphaera pulchara (obr. 7: 1–12) a litotamnie (červené riasy) (obr. 5e). Optický charakter matrix taktiež zodpovedá ílom s prevahou illitu. Identifikované zloženie ostriva (okrem granitov) a matrix zodpovedá morským ílom Studienskeho súvrstvia. Identifikované fosílne spoločenstvá sa podľa druhového a pomerného zastúpenia svojím zložením blížia k fosílnym spoločenstvám z morských ílov v hlinisku tehelňa Devínska Nová Ves (Hudáčková – Kováč 1997, 497). Granity (obr. 5c), ktoré sú ostrohranné a svojou veľkosťou presahujú arenitovú frakciu, boli do keramického cesta pridávané zámerne. Vzorka DH/DS-5501 sa výrazne líši od predchádzajúcich vzoriek, jednak svojím granulometrickým zložením, unimodálnou distribúciu ostriva (obr. 5f) ale aj mineralogicko – petrografickým zložením (tabela 1). Ostrivo je dobre zaoblené a je tvorené hlavne kryštáloklastmi kremeňa, draselných živcov a muskovitu. Veľkosť kryštáloklastov nepresahuje siltovú (prachovú) frakciu. Litoklasty sú zastúpené veľmi sporadicky a sú tvorené dobre zaoblenými zrnami silicitov a vápencov. Fosílie vo vzorke neboli identifikované. Síce je surovina, z ktorej bola šálka vyrobená, markantne rozdielna od predošlých dvoch ale svojim zložením zodpovedá miestnym fluviálnym sedimentom rieky Dunaj. Prítomnosť drobných lupeňovitých kryštálikov muskovitu a prítomnosť silicitov a vápencov v litoklastoch zodpovedajú práve takýmto sedimentom rieky Dunaj. Keďže fluviálne sedimenty vystupujú v širšom okolí Devína, je pravdepodobné, že nádoba bola vyrobená práve z riečnych ílovitých sedimentov s prirodzeným obsahom ostriva.

92

Radoslav Čambal, Miloš Gregor, Katarína Harmadyová, Eva Halásová, Natália Hlavatá-Hudáčková

Úprava a spôsob výroby dáckej keramiky z Devína a Bratislavy Bimodálna distribúcia ostriva vo vzorkách DH/ DS-2782, DH/DS-3031 (Devín) (obr. 5a, c) a BH/ DS-AH61787-01 (Bratislava) (obr. 6a, b) odráža zámerné pridávanie ostriva do keramickej hmoty. Pridávaním ostriva (ostrením) je možné ovplyvniť niektoré vlastnosti keramickej hmoty ako je plasticita, tvárnosť a pórovitosť (Shepard 1976; Velde – Druc 1999). Ostrohranné úlomky granitov, ktoré sú prítomné v takmer všetkých vzorkách, či už z Devína alebo Bratislavy, odrážajú taktiež zámerné pridávanie ostriva. Výnimku tvoria vzorky s unimodálnou distribúciou ostriva (obr. 5f; obr. 6f), kde ostrohranné úlomky granitov chýbajú. Unimodálna distribúcia je charakteristická pre keramickú surovinu, ktorej obsah ostriva je prirodzený, teda neprišlo k jej zámernému ostreniu. Chaotická štruktúra matrix bola identifikovaná v takmer všetkých vzorkách okrem črepu BH/DSAH61781-02, pre ktorý je charakteristická fluidálna až cik-cakovitá štruktúra. Obidva typy identifikovaných štruktúr sú typické pre výrobu keramiky voľnou rukou – modelovaním. Chaotická štruktúra matrix (obr. 5a, c) zodpovedá výrobe keramiky z hrudy hliny, ktorej steny boli tvarované postupným stláčaním. V prípade fluidálnej štruktúry mohla byť nádoba vyrábaná jednak nabíjaním suroviny na formu, pomocou pádielka a kovadliny alebo postupným stláčaním a vyťahovaním stien (Ionescu – Ghergari 2002). Keďže neboli identifikované žiadne makroskopické znaky zodpovedajúcej jednej z vymenovaných techník, je možné konštatovať, že fluidálna orientácia matrix a ostriva bola vyvolaná silným pôsobením tlaku (Reedy 2008, 184). Podmienky výpalu dáckej keramiky Teplota výpalu dáckej keramiky bola identifikovaná na základe optického charakteru, prítomnosti organickej hmoty a na základe zmien pozorovaných v rámci niektorých minerálov. Získané údaje boli porovnané s publikovanými údajmi (Maggetti 1982; Rice 1987, 80–110; Herz – Garisson 1999, 261–264; Ionescu – Ghergari 2002; Reedy 2008, 184–189). Anizotropný optický charakter, ktorý bol identifikovaný vo všetkých vzorkách (napr. obr. 5a; obr. 6c, f) zodpovedá teplotám nižším ako 850°C. Teploty nižšie ako 850 °C potvrdzuje aj prítomnosť termálne nealterovaného kalcitu vo vzorkách DH/DS-

2782, DH/DS-3031, DH/DS-5501 (napr. obr. 5c, d, e) z Devína a vo vzorke BH/DS-AH61787-01 z Bratislavy (kalcit podlieha podľa niektorých autorov termálnej disociácii pri teplotách 650–900°C (Rice 1987, 98), 850–950°C (Herz – Garisson 1999, 264), 800–950°C (Ionescu – Ghergari 2002) alebo pri teplotách 600–800°C (Reedy 2008, 186). Miera slinutia matrix okrem vzorky BH/DS-AH61787-01 je nízka, čo nasvedčuje o pomerne nízkych teplotách výpalu. Prítomnosť jemne rozptýlenej organickej hmoty v matrix alebo prítomnosť čiernych okrajov na krajoch pórov vo vzorkách DH/DS-2782, DH/DS3031, BH/DS-AH61781-02 (obr. 8c) a prítomnosť reliktov zuhoľnatených organických zvyškov (obr. 8d) vo vzorke DH/DS-5501 zodpovedá teplotám 500–600°C. Vzorka BH/DS-AH61787-01 sa vyznačuje slinutou matrix a nápadný je silný tmavohnedý pleochroizmus biotitov a absencia zeleného chloritu vystupujúceho pozdĺž štiepnych trhlín biotitu. Absencia chloritu indikuje teploty vyššie ako 600–700°C, silný tmavohnedý pleochroizmus biotitov (obr. 6a) (vplyvom zvyšujúcej sa teploty prichádza počas dehydroxilácii k oxidácii Fe2+ na Fe3+, čím vznikajú oxidy železa, ktoré potom sfarbujú biotit do tmavohneda) a slinutá matrix vzorky indikujú teploty približne 700–800°C (Grapes 2006, 235). Záver Mineralogicko – petrografické analýzy preukázali, že analyzované dácke šálky z Devína a Bratislavy sú vyrábané jednak z domácich surovín a len v prípade: vzorky DH/DS-2782 bolo preukázané, že sa jedná o import. Dácke šálky z Devína sa vyznačujú pomerne pestrým granulometrickým a mineralogicko – petrografickým zložením. Šálky sú hrubozrnné (DH/DS-2782 a DH/DS-3031) a strednozrnné (DH/DS-5501). Matrix vo všetkých prípadoch je mikrokryštalická s anizotropným optickým charakterom a jej zloženie zodpovedá ílom s prevahou illitu. Pre vzorky DH/DS-2782 a DH/DS-3031 je charakteristická bimodálna distribúcia ostriva a prítomnosť kryštáloklastov mikroklínu, kalcitu, muskovitu a biotitu. Charakteristickými litoklastmi sú ostrohranné úlomky granitov a dobre zaoblené vápence. V obidvoch vzorkách boli identifikované fosílie, na základe ktorých bolo možné presne definovať, či bola keramika importovaná alebo bola vyrobená z miestnych surovín. Síce vzhľadom na

Dácka keramika z bratislavského oppida a Devína

zloženie ostriva vzorky DH/DS-2782 by sa mohlo jednať o využitie domácich surovín ale prítomosť vápnitých nanofosílií a illiticko – kaolinitickej matrix nasvedčuje o importe keramiky. Porovnaním mineralogicko – petrografického zloženia matrix, ostriva a identifikovaných fosílií vo vzorke DH/DS3031 s litologickou náplňou širšieho okolia Devína je zjavné, že ílovitá surovina bola získavaná z bádenskych ílov Studienskeho súvrstvia (devínska séria). Ostrohranné ostrivo granitového charakteru bolo získavané z hornín Bratislavského masívu. Matrix ako aj ostrivo je teda domáceho charakteru. Domáci pôvod surovín sa potvrdil aj v prípade vzorky DH/DS-5501. Vzorka je po granulometrickej stránke strednozrnná s anizotropným optickým charakterom a s unimodálnou distribúciou ostriva. Pre vzorku DH/DS-5501 je typická prítomnosť dobre zaobleného ostriva, kryštáloklastov drobného lupeňovitého muskovitu a litoklastov silicitov. Identifikované kryštáloklasty a litoklasty sú charakteristické pre fluviálne sedimenty rieky Dunaj, ktoré vystupujú v širšom okolí Devína. Vzorky BH/DS-AH61787-01 a BH/DSAH61781-02 z bratislavského hradu spadajú do poľa hrubozrnnej keramiky a vyznačujú sa bimodálnou distribúciou ostriva. Zloženie matrix zodpovedá v obidvoch prípadoch ílom s prevahou illitu. Rozdielny výber surovín odráža samotné mineralogicko – petrografické zloženie ostriva. V kryštáloklastoch vzorky BH/DS-AH61787-01 bol identifikovaný mikroklín, muskovit, biotit a kalcit. V litoklastoch dominujú ostrohranné úlomky granitov. Mineralogicko – petrografické zloženie matrix a ostriva zodpovedá kvartérnym deluviálnym hlinito – kamenitým sedimentom, ktoré vystupujú priamo v Bratislave (napríklad pod hradným vrchom). Bimodálna distribúcia ostriva a jeho ostrohranný charakter odráža zámerné pridávanie ostriva do keramickej suroviny a ako zdroj tejto suroviny slúžili granity Bratislavského masívu. V prípade vzorky BH/DS-AH61781-02 kryštáloklasty ako mikroklín kalcit rovnako ako litoklasty granitov neboli identifikované. Ostrivo je dobre zaoblené až ostrohranné a charakteristickým kryštáloklastom je dobre zaoblený amfibol so zeleným pleochroizmom a drobno lupeňovitým muskovitom. Litoklasty sú tvorené hlavne pieskovcami a kremencami. Identifikované mineralogicko – petrografické zloženie analyzova-

93

nej keramiky zodpovedá zloženiu fluviálnych sedimentov (ílovité ako aj ílovito – piesčité) rieky Dunaj. Takéto sedimenty vystupujú priamo v centre Bratislavy. Zámerné pridávanie ostriva do keramickej hmoty bolo preukázané v prípade črepov s bimodálnou distribúciou ostriva a prítomnosťou ostrohranných úlomkov minerálov alebo hornín. Unimodálna distribúcia ostriva zodpovedá surovinám, ktoré neboli ďalej doostrované o obsah ostriva v nich je prirodzený. Dácke šálky boli vyrábané modelovaním voľnou rukou, čo potvrdzuje prítomnosť zväčša chaotickej až fluidálnej štruktúry matrix. Chaotická štruktúra (DH/DS-2782, DH/DS-3031, DH/DS5501 a BH/DS-AH61787-01) zodpovedá keramike formovanej postupným stláčaním stien. V prípade fluidálnej štruktúry (BH/DS-AH61781-02) mohli byť použité viaceré techniky ako napríklad formovanie stien nádoby vyťahovaním, nabíjaním suroviny na formu alebo použitím pádielka a kovadliny. Teplota výpalu keramiky bola identifikovaná na základe optického charakteru, miery slinutia matrix, ďalej na základe prítomnosti organickej hmoty a pozorovaných zmien v mineralogickom zložení analyzovaných vzoriek. Pomerne slabé slinutie matrix a jej anizotropný optický charakter spolu s termálne nealterovaným kalcitom zodpovedá teplotám nižším ako 850°C. Prítomnosť jemne rozptýlenej organickej hmoty, prípadne prítomnosť reliktov zuhoľnatených bioklastov alebo pigmentované okraje pórov organickou hmotou zodpovedajú teplotám 500–600°C. Tento teplotný interval bol identifikovaný pri vzorkách DH/DS-2782, DH/DS-3031, DH/DS-5501 a BH/DS-AH6178702. Vzorka BH/DS- AH61787-01 sa vyznačuje síce anizotropným optickým charakterom matrix ale miera slinutia je väčšia ako v prípade predchádzajúcich vzoriek. Rovnako termálna degradácia chloritov prítomných pozdĺž štiepnych trhlín biotitu a stmavnutie pleochroizmu biotitu zodpovedajú teplotám 700–800°C. Použité skratky: DH/DS – Devín hrad/Dácka šálka + evidenčné číslo Mestského múzea v Bratislave. BH/DS – Bratislavský hrad/Dácka šálka + evidenčné číslo SNM – Archeologického múzea v Bratislave.

94

Radoslav Čambal, Miloš Gregor, Katarína Harmadyová, Eva Halásová, Natália Hlavatá-Hudáčková

Literatúra Bednár, P. – Březinová, G.- Ptáčková, S. 2005: Neskorolaténske osídlenie hradného návršia v Nitre, Študijné zvesti 37, 115– 185. Baňacký, V. – Sabol, A. 1973: Geologická mapa Záhorskej nížiny 1:50 000. Geologický ústav Dionýza Štúra. Bónis, E. B. 1969: Die spätkeltische Siedlung Gellérthegy – Tabán in Budapest. Budapest. Březinová, G. 2000: Nitra – Šindolka. Siedlung aus der Latènezeit. Katalog. Archeologica Slovaca Monographiae VIII. Nitra. Březinová, G. – Katkin, S. 2004: Sídliskový objekt z doby laténskej v Nitre-Malom seminári, Študijné zvesti 36, 155–174. Crişan, I. H. 1970: Zur Frage der dako-getischen Besiedlung auf dem Gebiet der Slowakei, Študijné zvesti 18, 83–106. Crişan, I. H. 1978: Ziridava. Sarad. Čambal, R. 2004: Bratislavský hradný vrch – akropola neskorolaténskeho oppida. Zborník Slovenského národného múzea, Archeológia, Supplementum 1. Čambal, R. – Gregor, M. – Krampl, T. – Nagy, P. 2006: Neskorolaténske objekty v Bratislave na Čajkovského ulici č. 9, Zborník Slovenského národného múzea 100, Archeológia 16, 123–160. Grapes, R. 2006: Pyrometamorphism. Springer. Herz, N. – Garison, E. G. 1998: Geological Methods for Archaeology. Oxford University Press. Hudáčková, N. – Kováč, M. 1997: Changes of paleoenvironment as a result of interaction of tectonic events with sea level changes in the northeastern margin of the Vienna Basin. Zbl Geol Pala¨ont (Stuttgart) H5/6(T1), 457–469. Hunka, J. – Budaj, M. 2005: Poklady mincí z Pezinka a okolia. Pezinok. Ionescu, C. – Ghergari, L. 2002: Modeling and firing technology – reflected in the textural features and the mineralogy of the ceramics from neolithic siteas in Transylvania (Romania). Geologica Carpathica, 53. Special CD issue. Ionescu, C. et al. 2007: Early Medieval ceramics from the Viile Tecii archaeological site (Romania): an optical and XRD study. Studia Universitatis Babeş-Bolyai, Geologia, 52, 2, 29–35.

Karwowski, M. 2008: Ręcznie lepiona ceramika z osady kultury lateńskiej w Prellenkirchen Dolnej Austrii. In: Droberjar, E. – Komoróczy, B. – Vachůtová, D. (eds.), Barbarská sídliště. Chronologické, ekonomické a historické aspekty jejich vývoje ve světle nových archeologických výskumů (Archeologie barbarů 2007). Brno, 481–494. Kolníková, E. 1982: Mince predrímskej Dácie v Československu, Numismatické listy 37, 13–29. Kolníková, E. 1991: Bratislavské keltské mince. Bratislava. Kolníková, E. 1996: Norische Münzen im Oppidum Bratislava und in seinem Hinterland, Slovenská numizmatika 14, 9–57. Luštíková, L. 2007: Dácka keramika na území Slovenska, Východoslovenský pravek 8, 77–95. Maheľ, M. et al. 1970: Geologische Karte der Kleinen Karpaten. Geologický ústav Dionýza Štúra, Bratislava. Musilová, M. – Lesák, B. 1996: Neskorolaténske osídlenie na Hlavnom námestí č. 7 (Kutscherfeldov palác) v Bratislave, Zborník Slovenského národného múzea 90, Archeológia 6, 87–105. Nodari, L. et al. 2004: Sandwich structures in the EtruscanPadan type pottery, Applied Clay Science 27, 119–128. Pieta, K. 1982a: Die Púchov-Kultur. Nitra. Pieta, K. 1982b: Probleme der Erforschung der dakischen Besiedlung in der Slowakei, Thraco-Dacica 3, 35–46. Pieta, K. 1996: Römischer Import der Spätlatènezeit in der Slowakei, Arheološki vestnik 47, 183–195. Pieta, K. 2001: Jan Filip a neskorolaténske osídlenie Slovenska, Archeologické rozhledy 53, 780–788. Pieta, K. 2007: Keltská plastika psa z Bratislavy-Devína, Zborník Mestského múzea Bratislava 19, 13–20. Pieta, K. 2008: Keltské osídlenie Slovenska. Mladšia doba laténska. Nitra. Pieta, K. – Zachar, L. 1993: Neskorolaténske oppidum v historickom jadre mesta. In: Štefanovičová, T. a kolektív, Najstaršie dejiny Bratislavy. Bratislava, 148–209. Plachá, V. – Hlavicová, J. 1986: Výskum na hrade Devín, Archeologické výskumy a nálezy na Slovensku 1985, 197–199.

Dácka keramika z bratislavského oppida a Devína

Reedy, L. R. 2008: Thin section petrography of Stone and Ceramic Cultural Materials. Archetyp Publications LTD, London. Resutík, B. 2007: Východné suburbium bratislavského oppida – archeologický výskum na Hlavnom námestí 8, Zborník Slovenského národného múzea 101, Archeológia 17, 97–120. Shepard, O. A. 1975: Ceramics for the archaeologist. 9th edition. Carnegie Inst. Washigton. Točík, A. 1959: K otázke osídlenia juhozápadného Slovenska na zlome letopočtu, Archeologické rozhledy 11, 841–873. Velde, V. – Druc, C. I. 1999: Archaeological Ceramic Materials. Berlin–Heidelberg.

95

Zachar, L. 1982a: Príspevok k problematike Bratislavského oppida, Zborník Slovenského národného múzea 76, História 22, 31–49. Zachar, L. 1982b: Neskorolaténsky objekt na námestí SNP č. 31–32, Pamiatky a príroda Bratislavy 7, 165–177. Zachar, L. – Rexa, D. 1988: Beitrag zur Problematik der spätlatènezeitlichen Siedlungshorizonte innerhalb des Bratislavaer Oppidums, Zborník Slovenského národného múzea 82, História 28, 27–72.

96

Radoslav Čambal, Miloš Gregor, Katarína Harmadyová, Eva Halásová, Natália Hlavatá-Hudáčková

Radoslav Čambal, Miloš Gregor, Katarína Harmadyová, Eva Halásová, Natália Hlavatá-Hudáčková Dakische Keramik aus dem Bratislavaer Oppidum und aus Devín Zusammenfassung In dem Beitrag werden die Funde aus Bratislava (Abb.1) und Devín (Abb. 2) behandelt. Die Problematik des dakischen Eingriffs bzw. dessen ersten Eindringens und Einflusses auf die Sachkultur und die eigentliche Existenz von einem boischen Ethnikum im Raum des Bratislavaer Oppidums und dessen Umfeldes, sowie der katastrophalen Ereignisse, die mit der Anwesenheit der Daker verbunden waren, ist immer noch nicht eindeutig gelöst. Den einzigen verlässlichen Indikator für die Anwesenheit der dakischen Komponente in der Bevölkerung macht vor allem die typische dakische Keramik aus, die ohne Hilfe einer Töpferscheibe erzeugt wurde. Das Auftreten von einer handgeformten dakischen Keramik bildet jedoch ein wichtiges Datierungsmittel für die Befunde an einigen spätlatènezeitlichen Fundstellen, vor allem auf dem Gebiet Bratislavas. Zwei Grundtypen der dakischen Siedlungskeramik (Tassen/Schalen und Töpfe), die mit der Hand und ohne Hilfe der Töpferscheibe gemacht sind, findet man fast an allen spätlatènezeitlichen Fundorten vor, in denen sich der dakische Einfluss auf dem Gebiet der Slowakei belegen lässt. Vor allem im Flussgebiet der Nitra ist die ältere Phase der dakischen Besiedlung irgendwo im Laufe der Stufe LTD1 belegt, d. h. in der ersten Hälfte des 1. Jhs. v. Chr. Im Raum des Bratislavaer Oppidums sind die Funde aus der Stufe LTD1 bisher nicht bestätigt. Sie tauchen hier in einer relativ beschränkten Menge erst später auf, während der Stufe LTD2, im Gegensatz zu anderen Fundstellen in der Südwestslowakei. Ähnlicherweise ist auch auf Devín eine deutliche dakische Besiedlung (Abb. 1; Abb. 4: 1–3) zu finden, doch erst in der zweiten Hälfte des 1. Jhs. v. Chr. Diese Siedlungsaktivität hängt mit verschiedenen Ereignissen nach dem Untergang des Bratislavaer Oppidums zusammen.

Auf dem behandelten Gebiet des Bratislavaer Oppidums konnten einige ältere, bisher unbekannte, aber auch neue, bereits publizierte Funde belegt werden. Das dakische Keramikmaterial ist uns vor allem aus einigen Fundorten in der Bratislavaer Altstadt (Abb. 1; Abb. 3: 1–12) bekannt. Es handelt sich hier jedoch nur um sporadische Funde der dakischen Keramik, bzw. deren Fragmente. Man begegnet diesen Funden nur selten in Objekten, bzw. geschlossenen Fundverbänden. Es geht vor allem um Befunde aus Kulturschichten. Sie erscheinen in Vergesellschaftung mit der typischen spätlatènezeitlichen Keramik, bei Töpfen mit einem sog. Keulenrand der Gruppe I/2. Gerade die handgeformten, bzw. auf der Töpferscheibe aufgebauten situlenartigen Töpfe vom Typ I/2 mit dem Keulenrand werden ebenfalls mit dem sog. keltisch-dakischen Horizont nach dem Jahre 50 v. Chr., bzw. mit der Schlussphase der Besiedlung des Bratislavaer Oppidums in Zusammenhang gebracht. Auf der Akropolis des Bratislavaer Oppidums, auf dem Burghügel, hat bis unlängst das dakische Scherbenmaterial gefehlt, obwohl diese Lage in der Stufe LTD2 (Čambal 2004, 29, 48) besiedelt wurde. In den Sammlungen des Slowakischen Nationalmuseums – Archäologischen Museums konnten wir jedoch in der großen Menge an mittelalterlichem Scherbenmaterial aus der Ausgrabung in der Bratislavaer Burg im Jahre 1966 (Grabungsschnitt BHR9/66) zwei sog. dakische Tassen finden (Abb. 3: 2a–2b, 3a–3b). Die von uns behandelten dakischen Keramikformen können wir hinsichtlich der Herkunft des Rohstoffes, der zu ihrer Herstellung diente, wenigstens zum Teil aufgrund der mineralogischen Analysen in zwei Gruppen aufteilen. Es handelt sich dabei um Exemplare, die aus einem heimischen Rohstoff hergestellt wurden und um

Dácka keramika z bratislavského oppida a Devína

importierte Gefäße (Abb. 3: 1, 4). Wir nehmen an, dass es hier vermutlich um einen Import aus der Umgebung der Stadt Oradea in Rumänien geht. Diese Tatsache wird vor allem aufgrund der Herkunft von der Tonerde mit einem hohen Anteil an Kaolinit, aus der diese zwei Gefäße gemacht wurden und die in der Slowakei nur sehr selten vorkommt, bestätigt. Im Falle der Tassen aus dem Bratislavaer Burghügel (Abb. 3: 2–2a, 3–3a) und aus Devín (Abb. 4: 2a–2b, 3a–3b) ließ es sich jedoch bestätigen, dass es um keine Importstücke geht, sondern dass sie aus einem heimischen Rohstoff hergestellt wurden. Unter ihnen ist eine Tasse aus Devín zu finden, die wahrscheinlich aus dem Gebiet von Rumänien importiert worden ist (Abb. 4: 1a–1b) (siehe die mineralogisch-petrographische Analyse). Außer der dakischen Keramik kommen gerade in der behandelten Region des breiteren Umfeldes des Bratislavaer Oppidums und Devíns auch Metallgegenstände vom dakischen Gepräge vor. Es handelt sich mitunter um Bestandteile von Astragalgürteln, doch vor allem um dakische Münzen. In der älteren Literatur wurden sie als sog. „Münzen vom Typ Pezinok“ angeführt und nach 5 Silbermünzen, die im Jahre 1911 in Pezinok entdeckt wurden, benannt. Es handelt sich um dakische Prägungen vom Typ Adîncata-Mânâstirea. Es ist jedoch interessant, dass sich diese Prägungen in der Slowakei gerade auf einem relativ kleinen Gebiet zwischen den Städten Bratislava, Senec und Pezinok konzentrierten, d. h. im Umkreis des Bratislavaer Oppidums. Diese Münzen stammen aus der Zeitspanne von der 2. Hälfte des 2. Jhs. v. Chr. bis zum ersten Drittel des 1. Jhs. v. Chr. und wurden von unabhängigen dakischen Stämmen nur bis zur Regierungszeit von Burebista geprägt. Nach seinem Machtaufstieg in den 60er–70er Jahren des 1. Jhs. v. Chr. sind sie nicht mehr geprägt worden. Nach Auffassung von E. Kolníková können wir die erwähnten dakischen Prägungen für einen Beleg der ersten dakischen Expansion auf das Gebiet der Südwestslowakei an der Wende zwischen dem 2.–1. Jh. v. Chr., d. h. in der Stufe LTD1, halten. Nach dem Jahre 44 v. Chr. wurde Burebista ermordet und die Daker zogen sich aus unserem Land zurück. Nach ihrem Rückzug haben die Noriker das Machtvakuum ausgenutzt. Sie bemühten sich aus dem Gebiet des heutigen Kärntens die Entwicklung nördlich der Donau, d. h. im Raum der Bratislavaer Pforte

97

(des Bratislavaer Oppidums, des Burgwalls auf Devín), politisch und wirtschaftlich zu beeinflussen. Diese Tatsache spiegelt sich in den Funden mit norischen Prägungen wider. Im Raum des Bratislavaer Oppidums begegnen wir wenigstens anhand der bisher bekannten und interpretierten Funde seit der Mitte des 1. Jhs. v. Chr. (die Wende zwischen den spätlatènezeitlichen Stufen LTD1/LTD2) dakischem Fundmaterial. Aufgrund dieser Schlüsse hängt dieses Material mit der zweiten – jüngeren Phase der dakischen Welle zusammen. Diese erschien auf dem Gebiet der Südwestslowakei westlich des Waag-Flusses im Zusammenhang mit einem Militärzug der Daker unter der Führung von Burebista ins Mitteldonaugebiet gegen die Bojer und ihre Verbündeten. Die Möglichkeit eines Zustroms an dakischem Material in die Umgebung von Bratislava, bzw. Kontakte der hier ansässigen Bojer mit dem dakischen Ethnikum, früher als vor der Mitte des 1. Jhs. v. Chr., in der Stufe LTD1, d. h. in der ersten dakischen Welle noch vor dem Einbruch von Burebista, ist wenigstens nach den bisher bekannten Forschungsergebnissen noch nicht eindeutig geklärt, obwohl einige Funde, vor allem die von Münzen, diese Tatsache andeuten könnten. Mineralogisch-petrographische Zusammensetzung der dakischen Keramik aus Bratislava und Devín Die mineralogisch-petrographischen Analysen haben nachgewiesen, dass die analysierten dakischen Tassen aus Devín und Bratislava aus heimischen Rohstoffen gemacht sind und dass es sich nur im Probe DH/DS-2782 um einen Import handelt. Die dakischen Tassen aus Devín sind durch eine relativ bunte granulometrische und mineralogisch-petrographische Zusammensetzung gekennzeichnet. Die Tassen sind grobkörnig DH/DS-2782 (Abb. 4: 1a–1b) und DH/DS-3031 (Abb. 4: 3a–3b) und mittelgrobkörnig DH/DS-5501 (Abb. 4: 2a– 2b). Die Matrix ist bei allen Exemplaren mikrokristallisch mit einem anisotropischen Charakter und ihre Zusammensetzung entspricht den Tonerden mit einem überwiegenden Anteil an Illit. Charakteristisch für die Proben DH/DS-2782 und DH/DS3031 ist eine bimodale Distribution des Magerungmittels und die Anwesenheit der Kristalloklaste von Mikroklin, Kalzit, Muskovit und Biotit. Die charak-

98

Radoslav Čambal, Miloš Gregor, Katarína Harmadyová, Eva Halásová, Natália Hlavatá-Hudáčková

teristische Lithoklaste repräsentieren scharfkörnige Granitfragmente und gut abgerundete Kalksteine. In beiden Proben identifizierte man Badener Meeresfossilien (Foraminiferen und Lithotamnien).Vergleichen wir nun die mineralogisch-petrographische Zusammensetzung der Matrix, das Magerungsmittel und die identifizierten Proben. In beiden Proben (DH/DS-2782, DH/DS-3031) wurden Fossilien identifiziert. Aufgrund dessen können wir nicht genau definieren, ob die Keramik importiert worden war, oder aus einem heimischen Rohstoff hergestellt wurde. Im Bezug auf die Struktur des Magerungsmittels in der Probe DH/DS-2782 konnte es sich um einen heimischen Rohstoff handeln, aber die Anwesenheit der Fossilie, sowie auch der Illit – Kaolinit Matrix zeugt davon, das es hier um einen Import aus dem Gebiet Rumäniens geht. Wenn man die Fossilien in den Proben DH/DS-3031 mit deren lithologischer Charakteristik der breiten Umgebung von Devín betrachtet, wird klar, dass der tonhaltige Rohstoff aus den Badener Meerestonnen der Studienka-Schichtenfolge (Devíner Serie) gewonnen wurde. Das scharfkörnige Magerungsmittel von einem granitischen Charakter wurde aus Gesteinen des Bratislavaer Massivs gewonnen. Die Matrix und der Magerstoff sind also vom heimischen Gepräge. Die lokale Herkunft der Rohstoffe wurde auch im Falle der Probe DH/DS-5501 bestätigt. Die Probe ist aus granulometrischer Sicht mittelgrobkörnig mit einem anisotropischen und optischen Charakter und mit einer unimodalen Distribution des Magerstoffs. Charakteristisch für die Probe DH/DS-5501 ist die Anwesenheit von einem gut abgerundeten Magerungsmittel, von Kristalloklasten eines kleinförmigen blättrigen Muskovits und von Silizit-Lithoklasten. Die identifizierten Kristalloklasten und Lithoklasten sind charakteristisch für die fluvialen Sedimente des Donau-Flusses, die in der breiteren Umgebung von Devín auftreten. Die Proben BH/DS-AH61787-01 (Abb. 3: 2a– 2b) und BH/DS-AH61781-02 (Abb. 3: 3a–3b) aus der Bratislavaer Burg fallen in den Bereich der grobkörnigen Keramik und sind durch eine bimodale Distribution des Magerungsmittels gekennzeichnet. Die Zusammensetzung der Matrix entspricht in beiden Fällen den Tonerden mit einem überwiegenden Anteil an Illit. Die unterschiedliche Wahl der Rohstoffe spiegelt sich in der eigentlichen mineralogisch-petrographischen Zusammenset-

zung des Magerstoffs wider. In Kristalloklasten der Probe BH/DS-AH61787-01 identifizierte man Mikroklin, Muskovit, Biotit und Kalzit. In den Lithoklasten dominieren die scharfkörnigen Granitfragmente. Die mineralogisch-petrographische Zusammensetzung der Matrix und des Magerstoffs entspricht den deluvialen lehmig-steinigen Quartärsedimenten, die direkt in Bratislava auftreten (zum Beispiel unter dem Burghügel). Die bimodale Distribution des Magerungsmittels und sein scharfkörniger Charakter spiegeln ein bewusstes Hinzufügen des Magerstoffes in die keramische Masse wider. Als Quelle für diesen Rohstoff dienten die Granite des Bratislavaer Massivs. Im Falle der Probe BH/DS-AH61781-02 konnte man weder die Kristalloklaste wie Mikroklin oder Kalzit, noch die Granit-Lithoklaste identifizieren. Das Magerungsmittel ist gut abgerundet bis scharfkörnig und die charakteristische Kristalloklaste macht ein gut abgerundeter Amphibol mit einem grünen Pleochroismus und kleinblättrigen Muskovit aus. Die Lithoklasten wurden vor allem durch Sandsteine und Quarzite gebildet. Die identifizierte mineralogischpetrographische Zusammensetzung der analysierten Keramik entspricht der Zusammensetzung von fluvialen Sedimenten (tonartig sowie tonig-sandig) des Donau-Flusses. Derartige Sedimente kommen direkt im Zentrum von Bratislava vor. Ein bewusstes Hinzufügen des Magerstoffs in die keramische Masse belegte man im Falle der Scherben mit einer bimodalen Distribution des Magerungsmittels und mit der Anwesenheit von scharfkörnigen Mineral- oder Gesteinsfragmenten. Die unimodale Distribution des Magerstoffs entspricht den Rohstoffen, die keine zusätzliche Magerung erforderten und der Gehalt an Magerstoff in ihnen ist naturbedingt. Dakische Tassen wurden durch eine Formung mit freier Hand angefertigt, was auch durch die Anwesenheit einer meistens chaotischen bis fluidalen Struktur der Matrix belegt ist. Die chaotische Struktur (DH/DS-2782, DH/DS3031, DH/DS-5501 und BH/DS-AH61787-01) entspricht der Keramik, deren Wandung durch ein allmähliches Drücken des Tons erzeugt wurde. Im Falle der fluidalen Struktur (BH/DS-AH61781-02) wurden wohl mehrere Techniken verwendet, wie z. B. das Formen der Gefäßwände durch ein Aufziehen, Formschlagen oder durch das Treiben des Tons mit einem Schlegel über die Form.

Dácka keramika z bratislavského oppida a Devína

99

Die Brandtemperatur wurde aufgrund des op- von den Chloriten entlang der Spaltrisse im Biotit tischen Charakters, Sinterungsgrades der Matrix, und die Verdunklung des Pleochroismus des Biotits der Anwesenheit von organischen Substanzen und entsprechen den Temperaturen von 700–800°C. den festgestellten Veränderungen in der MineralRadoslav Čambal zusammensetzung der analysierten Proben idenSlovenské národné múzeum tifiziert. Eine relativ schwache Sinterung der MaArcheologické múzeum trix und ihr anisotropischer optischer Charakter, Bratislava zusammen mit dem nicht thermal alterierten KalMiloš Gregor zit entspricht solchen Temperaturen, die niedriger Geologický ústav, Prírodovedecká fakulta als 850°C sind. Die Anwesenheit einer feinzerUniverzita Komenského streuten organischen Masse, bzw. der Relikte von Bratislava verkohlten Bioklasten, oder der Porenränder, die Katarína Harmadyová durch eine organische Substanz pigmentiert wurMúzeum mesta Bratislavy den, entspricht den Temperaturen von 500–600°C. NKP hrad Devín Bratislava Dieses Temperaturintervall wurde bei den Proben DH/DS-2782, DH/DS-3031, DH/DS-5501 und Eva Halásová BH/DS-AH61781-02 entdeckt. Die Probe BH/DSNatália Hlavatá-Hudáčková Katedra základnej geológie a paleontológie AH61787-01 wird zwar durch den anisotropischen Prírodevedecká fakulta optischen Charakter der Matrix charakterisiert, Univerzita Komenského doch der Sinterungsgrad ist größer als im Falle der Bratislava vorangehenden Proben. Die thermale Degradation

M. Karwowski, E. Droberjar (eds.) Archeologia Barbarzyńców 2008: powiązania i kontakty w świecie barbarzyńskim. Collectio Archaeologica Resoviensis XIII, Rzeszów 2009, 101–121

Iwona Florkiewicz Monety geto-dackie z obszaru Polski – nowe dane1 W związku z tym, iż w ostatnich latach pojawiły się nowe publikacje dotyczące zagadnienia monet geto-dackich odkrywanych na obszarze Polski, a kompleksowe prace pochodzą z lat 80. XX w., niniejszy artykuł jest próbą podsumowania dotychczasowego stanu wiedzy w tej tematyce2. Problem produkcji i obiegu monet geto-dackich po raz pierwszy w polskiej literaturze został poruszony przez I. Winkler (1966; 1968; 1971) oraz J. Gromnickiego (1973). Do tej pory jednak jedynymi polskimi publikacjami, w których podjęto na szerszą skalę tematykę monet geto-dackich są artykuły A. Mikołajczyka z lat 80. XX w. (Mikołajczyk 1982; 1984; 1986). Autor dokonał w nich skatalogowania monet geto-dackich zarówno z ziem Polski jak i z Ukrainy, a także podjął próbę odtworzenia prawdopodobnych kierunków napływu tego typu znalezisk. Dodatkowo poprawnie zinterpretował pochodzenie monet, które wcześniej uważane były za typowo celtyckie. Od tamtej pory nie ma właściwie publikacji, które by podejmowały tę problematykę na nowo. Znane są jedynie wzmianki, na marginesie innych opracowań (zob. np. Karwowski 2007, 135; Bochnak – Kieferling 2008, 373). Na uwagę zasługują z pewnością artykuły E. Kolníkovej z lat 90. XX w., m.in. jeden z nich dotyczący znalezisk monet świadczących o kontaktach przedrzymskiej Dacji z obszarem środkowoeuropejskim (Kolníková 1997). Autorka prezentuje w nim m.in.  Artykuł ten mogłam ukończyć dzięki pobytowi w Centre archéologique européen Bibracte w Glux-en-Glenne. 2  W tym miejscu podziękowania za wszelką udzieloną mi pomoc składam: A. Bochnak oraz J. Bodzkowi z Działu Numizmatycznego Muzeum Narodowego w Krakowie, P. Chabrzykowi z Działu Numizmatycznego Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, W. Kiszy z Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz M. Karwowskiemu, a także T. Bochnakowi. 1

katalog monet ze Słowacji, Czech, Moraw, Węgier, Austrii, Polski, Ukrainy oraz Niemiec (?) (Kolníková 1997, 44–46). Powyższą listę publikacji uzupełniają artykuły M. Mielczarka oraz M. Rudnickiego. M. Mielczarek opublikował znalezisko monety geto-dackiej z miejscowości Kruhel Mały, zajmując się również aspektem napływu monet greckich na teren Europy Środkowej (Mielczarek 2003). Z kolei M. Rudnicki przedstawił znaleziska monet m.in. geto-dackich z osady w Pełczyskach (Rudnicki 2003). We wczesnych publikacjach, dotyczących mennictwa Celtów, można znaleźć opinie na temat jego jednolitego charakteru (np. De La Tour 1896; Forrer 1908). Dopiero K. Pink wykazał wyraźne zróżnicowanie i to zarówno w obrębie mennictwa samych Celtów, jak również pomiędzy mennictwem wschodnioceltyckim a mennictwem geto-dackim (Pink 1939). Do czasu jego publikacji serie monet geto-dackich były przypisywane mennictwu celtyckiemu. Znacząca różnica, jaka istnieje pomiędzy seriami monet wschodnioceltyckich i geto-dackich z jednej strony, a monetami zachodnich Celtów z drugiej, tkwi w śródziemnomorskim modelu, jaki został skopiowany. Na zachodzie preferowanym modelem były statery Filipa II Macedońskiego i pewne denary Republiki Rzymskiej, natomiast plemiona wschodnioceltyckie i geto-dackie wzorowały się w dużej mierze na tetradrachmach Filipa II, Aleksandra Wielkiego i Filipa III (Preda 2007, 115). Odkrycia kolejnych skarbów czy też pojedynczych monet na terenie geto-dackim spowodowały, że ustalenia K. Pinka zostały zweryfikowane, skorygowane oraz sformułowane na nowo. Odkrycia te pozwoliły również na podjęcie m.in. kwestii chronologicznych czy też związanych z problematyką obiegu monet. Nowe spojrzenie na mennictwo

102

iwona florkiewicz

Geto-Daków zaprezentował w 1973 roku C. Preda (Preda 1973). Dokonał on przede wszystkim szczegółowego podziału typów monet, a także wydzielił fazy mennicze. Jego zdaniem, mennictwo geto-dackie charakteryzuje się występowaniem dwóch wyraźnych faz. Faza I obejmuje przedział czasowy pomiędzy 250–150 r. p. Chr., natomiast faza II przypada na lata 150–70 r. p. Chr. (Preda 1973, 400–406; 2007, 121). Jednak zanim nastąpił wyraźny początek I fazy mennictwa geto-dackiego bito, jego zdaniem, tzw. wczesne serie naśladownictw Filipa II od ok. 300 r. p. Chr. do ok. 250 r. p. Chr. (Preda 1973, 27–47; 2007, 115; Morawiecki 1986, 58–59). Monety z I fazy, ze względu na znaczny wpływ celtycki w ich wytwarzaniu, uważane są za emisje celtyckie lub celto-dackie. Ich produkcja koncentrowała się przede wszystkim w północnym i północno-zachodnim Siedmiogrodzie, w Banacie, środkowej Mołdawii oraz w Małej Wołoszczyźnie. Bito wtedy prawie wyłącznie naśladownictwa tetradrachm macedońskich Filipa II (Preda 1973, 49–50; Mikołajczyk 1986, 34–35). Trudno jest jednoznacznie wiązać poszczególne typy monet z konkretnymi ludami bądź plemionami znanymi ze źródeł pisanych. Materiały archeologiczne z III w. p. Chr. potwierdzają obecność elementów celtyckich na terenach byłej Dacji, przede wszystkim w jej północnej i zachodniej części. W IV i na pocz. III w. p. Chr. miała miejsce wędrówka plemion celtyckich z Europy Środkowej na obszary bałkańskie, do Grecji i Macedonii. W związku z tym sądzi się, iż to właśnie Celtowie zainicjowali pojawienie się monety w Dacji i to dzięki nim wpływy z hellenistycznej Macedonii i Grecji dotarły do dzisiejszej Rumunii (Mikołajczyk 1982, 7). Zanik elementów kultury lateńskiej na terenie zarówno Siedmiogrodu, jak również na obszarze Oltenii oraz środkowej i północnej Mołdawii widoczny jest w II w. p. Chr., kiedy to była ona stopniowo wypierana przez kultury kręgu dackiego (Preda 1973, 183–184; Morawiecki 1986, 56; Pop, Pupeză 2006, 183–192; Vaida 2006, 298–299). Z tego też względu monety naśladownicze II fazy były już dziełem samych Daków bez znaczniejszych wpływów celtyckich (Mikołajczyk 1986, 38–39). Trzeba zaznaczyć, że w tej fazie obserwujemy upowszechnienie się monet przy jednoczesnej redukcji ich typów. Z kolei przedstawienia umieszczane na monetach stawały się coraz bardziej schematycz-

ne. Najprawdopodobniej mennice działające w I fazie zakończyły swoją działalność, a nowe ulokowane zostały już w innych rejonach Dacji. Mennice te działały przede wszystkim w środkowej Wielkiej Wołoszczyźnie, południowej Mołdawii, Małej Wołoszczyźnie, Siedmiogrodzie z okręgiem Mureş oraz w Banacie (Preda 1973, 184–323; Mikołajczyk 1986, 36). Monety omawianej fazy są w większości lżejsze od wcześniejszych. Występują również egzemplarze, które posiadają miedziane jądro (subaerati) i monety posrebrzane. Częste są także monety będące dużym krążkiem, płaskim bądź wklęsłym (miseczkowate scyphati). Jednak różnice te nie stanowią wyraźnej granicy dzielącej 2 fazy mennicze. Wydaje się, że główne typy monet II fazy wywodzą się bezpośrednio z serii fazy poprzedniej (Mikołajczyk 1982, 9). Od drugiej tercji I w. p. Chr. Geto-Dakowie przestali imitować monety grecko-macedońskie. Produkcja mennicza została ujednolicona i zjednoczona prawdopodobnie przez Burebistę. Zaczęto bić monety naśladujące rzymskie denary republikańskie, które przeznaczone były do obiegu na terenie całej Dacji (Mikołajczyk 1982, 11). Monety geto-dackie znajdowane na obszarze Polski również reprezentują opisywane wyżej fazy. Znane są także znaleziska, które można przypisać wczesnym seriom naśladownictw Filipa II i to zarówno z grupy A, jak i z grupy B. Niestety, w większości mamy do dyspozycji monety, które nie posiadają pewnej lokalizacji. Prawdopodobnie pochodzą z południowej Polski. W tym miejscu należy od razu wyjaśnić kilka kwestii dotyczących określenia lokalizacji „południowa Polska”. Określenia tego użył po raz pierwszy L. Piotrowicz dla monet z Muzeum Narodowego oraz Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie (Piotrowicz 1932–33). Są to monety pozyskane na pocz. XX w., nieposiadające dokładnej lokalizacji nabyte w dro-

Ryc. 1. Moneta z południowej Polski ? (Fot. Muzeum Narodowe w Krakowie). Abb. 1. Münze aus Südpolen ? (Phot. Nationalmuseum in Krakau).

monety geto-dackie z obszaru polski – nowe dane

103

Tabl. I. Monety z I fazy menniczej z terytorium Polski: 1–2, 10 – południowa Polska ? (Fot. Muzeum Narodowe w Krakowie); 3 – Hrebenne, woj. lubelskie (Fot. A. Kokowski); 4 – Kruhel Mały, woj. podkarpackie (wg Mielczarek 2003); 5–6 – Medyka, woj. podkarpackie (wg Kunysz 1966); 7–9 – Pełczyska, woj. świętokrzyskie (wg Rudnicki 2003); 11–12 – miejsce odkrycia nieznane (Fot. Muzeum Narodowe w Krakowie). Tafel I. Aus den Gebieten Polens stammende Münzen aus der I. Phase: 1–2, 10 – Südpolen ? (Phot. Nationalmuseum in Krakau); 3 – Hrebenne, Woiw. Lublin (Phot. A. Kokowski); 4 – Kruhel Mały, Woiw. Karpatenvorland (nach Mielczarek 2003); 5–6 – Medyka, Woiw. Karpatenvorland (nach Kunysz 1966); 7–9 – Pełczyska, Woiw. Heiligkreuz (nach Rudnicki 2003); 11–12 – ohne Lokalisierung (Phot. Nationalmuseum in Krakau).

104

iwona florkiewicz

dze zakupu lub otrzymane jako dar. L. Piotrowicz przypuszczał, że pochodzą one z terenów byłej Galicji, a nawet z okolic Krakowa (Woźniak 1967, 213). Argumentem na potwierdzenie tego przypuszczenia miał być fakt pozyskania ich od miejscowych kolekcjonerów. Niestety, takie przypuszczenia budzą ogromne wątpliwości, gdyż okazy te dostały się na ten teren najczęściej w drodze zakupów dokonanych w dużej mierze za granicą (Woźniak 1967, 211). Te dosyć nieprecyzyjne informacje, dotyczące miejsca znalezienia, nie pozwalają na dokładne skartowanie monet o takim określeniu. Wczesne serie naśladownictw Filipa II reprezentowane są przez 2 monety posiadające lokalizację „południowa Polska”. Pierwsza z nich należy do wydzielonej przez C. Predę grupy A (Preda 1973, 34– –38; Mikołajczyk 1984, 57, poz. 13a) – nr kat. 1, Ryc. 1. Z kolei druga z nich reprezentuje grupę B (Preda 1973, 38–40; Mikołajczyk 1984, 57, poz. 13b) – nr kat. 2, Tabl. I:1. Monety z I fazy menniczej z terenu Polski reprezentowane są przez tetradrachmy typu Crişeni-Berchieş, Sighet (?), Huşi-Vovrieşti, Larissa oraz Ocniţa-Cărbuneşti, a także typ mieszany. Typ Crişeni-Berchieş

bez dokładnej lokalizacji, prawdopodobnie z południowej Polski (nr kat. 4, Tabl. I:2). Określenie monety z Krzywólki może być uważane za dyskusyjne, gdyż A. Mikołajczyk określił ją jedynie na podstawie ogólnego opisu, nie znając monety z autopsji. Obecnie weryfikacja tych ustaleń nie jest możliwa ze względu na nieznane miejsce przechowywania (moneta prawdopodobnie została sprzedana). L. Piotrowicz znalazł dla niej analogie w katalogu monet autorstwa J. Lelewela, opublikowanym w 1840 r. (Piotrowicz 1932–33, 423; por. też Lelewel 1840, Pl. II:1). Moneta, mająca być analogią dla znaleziska z Krzywólki, została prawdopodobnie odkryta w XIX w. na terenie Dalmacji, co jednak Lelewel poddaje w wątpliwość (Lelewel 1840). Również miejsce odkrycia monety z Krzywólki budzi pewne zastrzeżenia, powiem Podlasie leży poza strefą penetrowaną przez Celtów. Zdaniem Z. Woźniaka, odkrycie jednego okazu tego typu na obszarze północno-wschodniej Polski musi wywoływać pewne zdziwienie (Woźniak 1967, 212). Wg M. Mielczarka, wbrew dotychczasowym opiniom, monetę z Krzywólki należy traktować jako znalezisko dosyć wątpliwe (Mielczarek 2003, s. 302, przypis 8). Z kolei moneta z Działoszyna należy moim zdaniem, do zupełnie innego typu niż omawiany tutaj, z którym dotychczas była łączona (o czym szerzej niżej, zob. typ Ocniţa-Cărbuneşti). Do typu Crişeni-Berchieş z całą pewnością można zaliczyć ostatnią z trzech wymienionych monet, a mianowicie znalezisko pochodzące prawdopodobnie z południowej Polski (Tabl. I:2). Jak już wspomniano na początku, nie ma żadnej pewności, że moneta ta pochodzi z terenu Polski i w związku z tym jej wartość poznawcza jest niewielka, mimo że reprezentuje ona bardzo dobre wykonanie. Stempel został dokładnie odciśnięty, co spowodowało, że przedstawienia są bardzo wyraźne. Waga monet omawianego typu jest bardzo zróżnicowana. W skarbie monet z Crişeni-Berchieş najlżejsza moneta ważyła 12,98 g, jednak przeciętna waga to przedział od 13 g do niecałych 15 g (Chirilă 1965, 187–197). W związku z tym należy podkreślić, iż moneta z Krzywólki, z wagą 12,41 g, odbiega od najczęściej występującego przedziału wagowego3, natomiast moneta z południowej Polski wpisuje się w ten przedział idealnie.

Nazwa tego typu pochodzi od skarbu, jaki odkryty został w 1963 r. w okolicy dwóch miejscowości Crişeni oraz Berchieş. W jego skład wchodziły 82 srebrne monety (Chirilă 1965). Monety tego typu bite były w Siedmiogrodzie północnym między 2. poł. III w. a 1. poł. II w. p. Chr. (Preda 1973, 97– –104). W podziale K. Pinka jest to typ „Baumreiter mit Bartkranzavers” (Pink 1939, 58–59). Ze względu na rozpowszechnienie tych monet w strefie osadnictwa i silnych oddziaływań celtyckich, uważa się je za emisje celtyckie, Taurysków lub Skordysków (Mikołajczyk 1986, 36). Monety tego typu charakteryzują się przede wszystkim mocno podkreślonym okiem na awersie, natomiast na rewersie widnieje przedstawienie jeźdźca z fantazyjnym nakryciem głowy. Poniżej końskiego pyska znajduje się schematyczne przedstawienie zwierzęcia, które E. Chirilă identyfikuje jako wilka (Chirilă 1965, 185). Monety omawianego typu z obszaru Polski, wg literatury, reprezentowane były dotychczas przez egzemplarze z Krzywólki, woj. podlaskie (nr kat. 3) 3   Jeśli w rzeczywistości była to moneta typu Crişenioraz Działoszyna, woj. dolnośląskie, a także monetę Berchieş.

monety geto-dackie z obszaru polski – nowe dane

Typ Sighet (?) Monety typu Sighet, podobnie jak typ opisywany wyżej, bite były również w Siedmiogrodzie Północnym między 2. poł. III w. a 1. poł. II w. p. Chr. (Preda 1973, 108–110). Zdaniem A. Mikołajczyka, typ ten reprezentują 2 monety pochodzące z okolic Krakowa lub ogólniej z południowej Polski (Mikołajczyk 1982, 16; 1984, 57) – nr kat. 5–6. Niestety, badacz ten nie opublikował ani zdjęć ani rysunków monet, w związku z tym nie ma obecnie możliwości ich weryfikacji. Opierał się on przede wszystkim na informacjach, jakie można znaleźć w publikacji K. Pinka (Pink 1939, 84) oraz I. Winkler (1971, 99). Z kolei Z. Woźniak poddaje w wątpliwość miejsce pochodzenia tych monet (Woźniak 1978, 104, przypis 11). Typ Huşi-Vovrieşti Do tego typu należą monety, będące niewątpliwie naśladownictwami macedońskich tetradrachm Filipa II. Znaleziska monet tej serii są wyraźnie skoncentrowane we wschodniej Dacji (dzisiejsza środkowa Mołdawia). Egzemplarze te wybijane były w przedziale czasowym od końca III w. p. Chr. do poł. II w. p. Chr. przez celto-germańskie plemię Bastarnów, które w tym czasie miało na wspomnianym wcześniej obszarze swoje siedziby. Wg C. Predy, ten fakt określa etniczną przynależność monet tego typu (Preda 1973, 111–131; zob. też: Winkler 1971, 99). Cechą charakterystyczną opisywanych monet jest dosyć duże zróżnicowanie, jeśli chodzi o styl wyobrażeń. Noszą one niejednokrotnie ślady inskrypcji (podobnie jak na monetach będących ich prototypami) a przedstawienia są bardzo często schematyczne. Znaleziska monet typu Huşi-Vovrieşti poza terytorium Mołdawii są rejestrowane również na terytorium Ukrainy, Węgier, Austrii, Słowacji i Polski. W Polsce znaleziska tego typu, podobnie jak większość monet geto-dackich, są wyraźnie skoncentrowane w południowej i południowo-wschodniej części kraju (ryc. 2). Do typu Huşi-Vovrieşti, wyróżnionego przez C. Predę (Preda 1973, 111–113; 2007, 117), zaliczane są, na podstawie dotychczasowych publikacji, monety z Medyki, z Polski południowej (bez bliższej lokalizacji) oraz z Pełczysk (Mikołajczyk 1982; 1984; Rudnicki 2003).

105

W przypadku monety z Medyki (nr kat. 10, Tabl. I:6) istniała wątpliwość, czy jest to z całą pewnością tetradrachma. Wątpliwość ta wzięła się z faktu, iż Z. Woźniak, publikując jej zdjęcie w artykule z 1967 roku zamieścił je w pomniejszonej skali, a nie, jak to jest przyjęte dla monet, w skali 1:1 (zob. Woźniak 1967, Tabl. II:10). W związku z tym A. Mikołajczyk przypuszczał, że może to być drachma (Mikołajczyk 1982, 15; 1984, 56). Artykuł A. Kunysza z 1966 roku, w którym po raz pierwszy opublikowano jej zdjęcie, pozwala nam wykluczyć to przypuszczenie. Interesująca nas moneta zamieszczona jest tam w odpowiedniej skali i bez wątpienia reprezentuje tetradrachmę (zob. Kunysz 1966, Ryc. 14:c). Należy w tym miejscu również podkreślić, że zamiast wspominanej przez A. Mikołajczyka litery „O” na rewersie (Mikołajczyk 1982, 14; 1984, 54), pod przednią nogą konia znajduje się litera „Λ”. Wspomniana wyżej publikacja A. Kunysza przynosi nam także informację na temat drugiej, analogicznej monety, również znalezionej w Medyce (nr kat. 9, Tabl. I:5), podczas budowy kolei na trasie Medyka–Przemyśl (Kunysz 1966, 23, Ryc. 14:c). Moneta ta z całą pewnością należy do opisywanego typu, jednak, co ciekawe, nie była dotychczas uwzględniona w katalogach monet geto-dackich z ziem polskich (por. Mikołajczyk 1982; 1987; Kolníková 1997). Obecnie nieznane jest miejsce przechowywania monety, a jej analiza może być przeprowadzona jedynie na podstawie publikowanej przez A. Kunysza fotografii, bez możliwości bliższej weryfikacji. Moneta, określana jako pochodząca z Polski południowej (nr kat. 16, Tabl. I:10), znajduje się obecnie w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie. Przedstawienia widoczne na awersie i rewersie są słabo wybite, co powoduje, iż napis umieszczony powyżej jeźdźca jest nieczytelny. Jak wspominano wyżej, nie ma pewności, że moneta ta pochodzi z obszaru Polski. Monety z Pełczysk, w liczbie 3 sztuk, są właściwie jedynymi, które posiadają stuprocentową lokalizację (nr kat. 13–15, Tabl. I:7–9). Pozyskane zostały wprawdzie podczas badań powierzchniowych za pomocą wykrywacza metali, jednak ich miejsce odkrycia zostało dokładnie zadokumentowane (Rudnicki 2003, 16–22). Wykonana planigrafia wykazuje, że mogły one pierwotnie wchodzić w skład jednego zespołu (Rudnicki

106

iwona florkiewicz

Ryc. 2. Rozmieszczenie monet z I fazy menniczej na terytorium Polski: a – typ Crişeni-Berchieş; b – typ Sighet (?); c – typ Huşi-Vovrieşti; d – typ Larissa; e – typ Ocniţa-Cărbuneşti; f – typ mieszany. Abb. 2. Verteilung auf dem Gebiet Polens der Münzen aus der I. Phase: a – Typ Crişeni-Berchieş; b – Typ Sighet (?); c – Typ Huşi-Vovrieşti; d – Typ Larissa; e – Typ Ocniţa-Cărbuneşti; f – Mischtyp.

2003, 16, Fig. 2). Przeprowadzone analizy spektrochemiczne wykazały, że skład kruszcu, jaki został użyty do wybicia monet, jest bardzo zbliżony. Poza tym dwie z odkrytych monet wykazują silne podobieństwo stylistyczne, co może sugerować, iż są to wyroby pochodzące z tej samej mennicy (Rudnicki 2003, 17). Należy jednak podkreślić, że powierzchnia monet uległa silnemu zniszczeniu, przez co ewentualne inskrypcje są nieczytelne. Dzięki uprzejmości M. Rudnickiego wiadomo mi również, że w Pełczyskach odkryte zostały

dwie dalsze tego typu monety, dotychczas niepublikowane4. Inna moneta, należąca z dużym prawdopodobieństwem do typu Huşi-Vovrieşti, pochodzi z osady w Hrebennem, woj. lubelskie (nr kat. 7, Tabl. I:3). Pierwotnie moneta ta znajdowała się w jamie osadowej, w której wystąpiły również fragmenty ceramiki tzw. grupy „czerniczyńskiej”, a także fragmenty skorup naczyń kultury przeworskiej  W tym miejscu chciałabym podziękować M. Rudnickiemu za udostępnienie mi fotografii monet, a także za informacje o dalszych znaleziskach. 4

monety geto-dackie z obszaru polski – nowe dane

z jej I horyzontu ceramicznego5 (zob. Kokowski 2006, 31–32). Opisywana moneta charakteryzuje się słabym odbiciem stempla, które spowodowało, iż ewentualne inskrypcje są obecnie nieczytelne. Do znalezisk z omawianej tutaj fazy menniczej można z dużym prawdopodobieństwem zaliczyć również monetę z miejscowości Kruhel Mały, woj. podkarpackie (na granicy z miastem Przemyśl) – nr kat. 8, Tabl. I:4. Zdaniem M. Mielczarka, reprezentuje ona egzemplarze bite na terenie Banatu (Mielczarek 2003, 302). Badacz ten znalazł dla niej odpowiednik w typie Ramna, sugerując pewne podobieństwo, jednak zaznaczając, iż sugestia ta ma dość słabe podstawy (Mielczarek 2003, 302, przypis 11). Zastanowić się jednak trzeba, czy moneta ta nie należy do omawianego tutaj typu Huşi-Vovrieşti. Wyobrażenia, jakie widoczne są na awersie i rewersie, nie odbiegają w żadnym stopniu od przedstawień znanych z monet tego typu. Bardzo zbliżona do niej, pod względem przedstawień, jest opisywana wyżej moneta z Hrebennego. Poza tym, porównując publikowane fotografie monet, również w obrębie tego typu widać znaczne różnice wyobrażeń (Preda 1973, Pl. VIII:7–15). Z kolei publikowane przez T. D. Părpăuţa fotografie monet typu Ramna nie przypominają w żadnym stopniu monety z Kruhela Małego (por. Părpăuţa 2006, Pl. 30:9-12). Dodatkowo należy podkreślić, że znaleziska zarówno monet typu Ramna, jak i typu HuşiVovrieşti rejestrowane są częściowo na tych samych obszarach (por. mapy – Preda 1973, Fig. 4 oraz Fig. 10). Również M. Karwowski zalicza monetę z miejscowości Kruhel Mały do typu Huşi-Vovrieşti (Karwowski 2007, 136). Waga monet tego typu w ok. 70–75% zawiera się pomiędzy wartościami 13–14 g. Pozostała liczba monet posiada wagę ok. 11–12 g (Rudnicki 2003, 20). W związku z tym, iż nie dysponujemy informacjami na temat wagi wszystkich monet zamieszczonych w katalogu, nie możemy z całą pewnością powiedzieć, jak się ona kształtuje, generalnie jednak zawiera się w przedziale 11–12 g. Jedynie moneta z miejscowości Kruhel Mały jest cięższa, jej waga wynosi 13,17 g.

107

Typ Larissa Serie monet typu Larissa (lub Larissa-Apollo) są rejestrowane, w przeważającej mierze, w centralnej i zachodniej Oltenii, w środkowym dorzeczu rzeki Olt. Brak archeologicznych dowodów na istnienie celtyckich osad na tym obszarze we wzmiankowanym czasie jest jednym z powodów przypisywania tych wyrobów ludności geto-dackiej nie można jednak całkowicie wykluczyć wpływów stylu celtyckiego. Monety te są współczesne z typem Huşi-Vovrieşti, omawianym wyżej (Preda 1973, 132–149; 2007, 117). Na awersie występuje głowa Larissy (lub według innych Apolla) skierowana na wprost, która nawiązuje bezpośrednio do przedstawień greckich tetradrachm z Amphipolis (Pink 1939, 67; Preda 1973, 12). Rewers przedstawia jeźdźca na koniu, pod którym występuje albo gałązka palmowa albo linia w formie plecionki (por. Preda 1973, Pl. XXVIII, XXIX, XXX:1–5) Typ ten reprezentowany jest przez pojedyncze znalezisko bez dokładnej lokalizacji (nr kat. 17, Tabl. I:11). Moneta ta przechowywana jest w Muzeum Narodowym w Krakowie. Po raz pierwszy publikowana była przez D. F. Allena w 1975 roku jako jedna z monet pochodzących z Krakowa (Allen 1975). Na jej obecność w zbiorach wymienionego muzeum zwracał również uwagę A. Mikołajczyk, jednak nie poświęcając jej więcej uwagi (Mikołajczyk 1982, 17). Z całą pewnością jest to moneta bez pewnej lokalizacji i nie ma tak naprawdę pewności, że została znaleziona na terenie Polski. Być może stanowiła pierwotnie część większej kolekcji numizmatycznej. W archiwum Działu Numizmatycznego Muzeum Narodowego nie ma żadnych informacji co do jej pochodzenia, a także sposobu jej pozyskania. Waga monet typu Larissa w ok. 2/3 przypadków zawiera się pomiędzy wartościami 13–14 g. Pozostała liczba monet posiada wagę ok. 14–15 g lub 11–12 g (Preda 1973, 136). Moneta opisywana wyżej, z wagą 13,16 g, mieści się w najczęściej występującym przedziale wagowym 13–14 g. Typ Ocniţa-Cărbuneşti

 Informację tę, jak również zdjęcie monety, posiadam dzięki uprzejmości P. Łuczkiewicza z Instytutu Archeologii UMCS, za które bardzo dziękuję. 5

Monety tego typu bite były w Oltenii równinnej. Związane są one stylistycznie z innym typem znanym z tego obszaru, a mianowicie Prundu-Ji-

108

iwona florkiewicz

blea, który imitował tetradrachmy Lizymacha (Pre- jąc monety, analogiczne do tej znalezionej w Dziada 1973, 159–164; Mikołajczyk 1982, 8; Morawiecki łoszynie, podaje przykład znaleziska z Königshein 1986, 63–64). (Winkler 1971, 97). Omawiany typ reprezentuje z całą pewnością moneta z Działoszyna, woj. dolnośląskie, (nr Typ mieszany kat. 18, Ryc. 3). Niestety, jej obecna weryfikacja W zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie znajduje się moneta (nr kat. 19, Tabl. I:12), której nie można zaliczyć do żadnego z wyżej wymienionych typów ani też do innych głównych typów wydzielonych przez C. Predę. Wydaje się, że należy ją zakwalifikować do tzw. typów mieszanych. Monety te również były wytwarzane podczas trwania I fazy menniczej (Preda 1973, 327). Na awersie Ryc. 3. Moneta z Działoszyna, woj. dolnośląskie znajduje się wyobrażenie, które jest swego rodza(Fot. Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego). ju kombinacją głowy Zeusa i Heraklesa (Pink 1939, Abb. 3. Münze aus Działoszyn, Woiw. Niederschle52). Widoczne są mocno podkreślone brwi oraz sien (Phot. Museum der Jagiellonische Universität). prawdopodobnie kolczyk w uchu (Dembski 1998, 99, poz. 1073). Zdaniem D. F. Allena, zamiast ucha nie jest możliwa, gdyż zabytek ten zaginął. Możemy wyobrażona jest miniaturowa głowa (Allen 1975, ją identyfikować jedynie na podstawie opubliko- 65). Rewers przedstawia jeźdźca na koniu, który wanego rysunku. Dotychczas figurowała w litera- trzyma na ręce ptaka. turze jako należąca do typu Crişeni-Berchieş (MiZ II fazą menniczą związane są znaleziska mokołajczyk 1982, 14; 1984, 53–54), jednak pewne net bitych zarówno w Siedmiogrodzie, jak i pochocechy stylistyczne sugerują, że nie należy jej wiązać dzące z Mołdawii (Preda 1973, 183–184). Na obz tym typem. Co ciekawe, moneta ta została opu- szarze Polski reprezentowane są przez znaleziska: blikowana w katalogu E. Kolníkovej, podwójnie, didrachm typu Adincata-Manaştirea oraz Vîrtejujako pochodząca z obszaru Niemiec oraz Polski. Bucureşti, tetradrachm typu Aninoasa-Dobreşti, W pierwszym przypadku pod nazwą Königshein Răduleşti-Hunedoara oraz Toc-Chereluş. (dzisiejszy Działoszyn), w przypadku drugim pod swoją obecną nazwą (Kolníková 1997, 44, 47, 48). Typ Adîncata-Manaştirea Autorka ta opierała się prawdopodobnie na puTyp ten jest stylistyczną odmianą emisji typu blikacji H. Kaufmanna z 1989 r., który nie cytuje wcześniejszych opracowań dotyczących tego zna- Prundu-Jiblea z I fazy menniczej (Mikołajczyk 1982, leziska, być może nie zdając sobie sprawy z ich ist- 9), charakteryzuje go jednak większa stylizacja nienia (Kaufmann 1989). Dodatkowo podkreślić i schematyzacja przedstawień (np. jeźdźca na konależy, że E. Kolníková w swoim katalogu mo- niu zastąpiły dwie kulki, również zarówno sam koń, net z obszaru Polski zalicza monetę z Działoszyna jak i głowa na awersie są mocno zeschematyzowado typu Crişeni-Berchieş. Z kolei prezentując ka- ne). Didrachmy te bite były na obszarze Muntenii, talog monet z terenu Niemiec, monetę z miejsco- a ich cechą charakterystyczną jest wykorzystywawości Königshein łączy z omawianym tutaj typem nie produkcji srebra słabej próby. Waga tych monet Ocniţa-Cărbuneşti (zob. Kolníková 1997, 48). Po- wahała się od 7 do 9 g (Preda 1973, 198-214; Mikorównując rysunki monet, zamieszczonych w publi- łajczyk 1982, 9; Morawiecki 1986, 69). kacji zarówno H. Kaufmanna, jak i A. MikołajczyDidrachma opisywanego typu jest przechowyka nie ma wątpliwości, że chodzi o jeden i ten sam wana w Muzeum Narodowym w Krakowie (nr kat. egzemplarz (por. Mikołajczyk 1984, Pl. II:1 i Kauf- 20, Tabl. II:1). Brak jednak jakichkolwiek informamann 1989, Abb. 1). Moneta ta znaleziona została cji o miejscu jej znalezienia. Sama moneta zarówno pod koniec XIX w., ok. 10 km na północny zachód wagowo (waga 8,69 g), jak i ze względu na widnieod miejscowości Działoszyn (Kaufmann 1989, 27). jące na niej przedstawienia, jest klasycznym typem Podobną pomyłkę popełniła I. Winkler. Wymienia- Adîncata-Manaştirea. Jakkolwiek odbicie stempla

monety geto-dackie z obszaru polski – nowe dane

Tabl. II. Monety z II fazy menniczej z terytorium Polski: 1, 3–6, 8 – miejsce odkrycia nieznane (Fot. Muzeum Narodowe w Krakowie); 2 – Przemyśl-Zasanie, woj. podkarpackie (Fot. Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi); 7 – okolice Krakowa, woj. małopolskie ? (Fot. Muzeum Narodowe w Krakowie). Tafel II. Aus den Gebieten Polens stammende Münzen aus der II. Phase: 1, 3–6, 8 – ohne Lokalisierung (Phot. Nationalmuseum in Krakau); 2 – Przemyśl-Zasanie, Woiw. Karpatenvorland (Phot. Archäologische und Ethnographische Museum in Lodz); 7 – Umgebung Krakau, Woiw. Kleinpolen ? (Phot. Nationalmuseum in Krakau).

109

110

iwona florkiewicz

reprezentują omawiany typ (nr kat. 22–25; Tabl. II: 3–6). Niestety, są to monety bez dokładnej lokalizacji. Pozyskane zostały na drodze darowizny lub zakupu i pochodzą najczęściej z prywatnych kolekcji. Nie ma także pewności, czy zostały pierwotnie odkryte na terenie Polski. W związku z tym Typ Vîrteju-Bucureşti nie ma możliwości chociażby wykonania ich doEmisje monet tego typu są pochodną od omó- kładnego skartowania. Wszystkie cztery monety wionego wyżej typu Adîncata-Manaştirea. Są naj- należą do omówionej wyżej grupy „a”, a ich waga liczniej reprezentowane ze wszystkich typów bitych w dwóch przypadkach mieści się w przedziale 13– na terenie Dacji. Wybijane były w ostatniej dekadzie –14 g (nr kat.: 22–23). Pozostałe dwie monety ważą II i na początku I w. p. Chr. (Mikołajczyk 1982, 9). odpowiednio nieco ponad 12 g (nr kat. 25) oraz poCentrum menniczym była prawdopodobnie cen- nad 14 g (nr kat. 24). Na awersach widnieje bardzo tralna Muntenia a zwłaszcza dorzecze rzeki Argeş, schematycznie przedstawiona głowa, która jest bargdzie odkryto wiele osad geto-dackich (Preda 1973, dzo słabo odbita. Na rewersach widoczny jest koń, 215–247; Preda 2007, 119). A. Mikołajczyk sądził, który przypomina swego rodzaju smoka; również że monety z tej fazy były emitowane przez więk- rysunek jeźdźca jest oddany bardzo schematycznie. sze plemiona getyckie lub ich związki, a mennica, Typ Răduleşti-Hunedoara w której bito typy Vîrteju-Bucureşti mogła znajdować się na osadzie w Popeşti koło Bukaresztu (MiTyp ten, jak również następny, określany jako kołajczyk 1986, 37). Uważa się, że monety tego typu Toc-Chereluş, bito w południowym Siedmiogroświadczą o upadku stylu rycia stempli menniczych. dzie, również częściowo w Banacie, a także w okręgu Bite były w srebrze złej próby, a ich waga mieściła Mureş (Preda 1973, 300–307). Jest to typ tzw. monet się w przedziale 6–7 g (Mikołajczyk 1982, 9). miseczkowatych – „scyphati”. Wszystkie typy moDo monet omawianego typu z całą pewnością net z obszaru Siedmiogrodu wytwarzane były prawmożna zaliczyć znalezisko z Przemyśla-Zasania (nr dopodobnie w tym samym czasie, od 2. poł. II w. p. kat. 21, Tabl. II:2). Moneta ta charakteryzuje się Chr. – pocz. I. w. p. Chr., o czym świadczy m.in. to, dosyć słabym odbiciem stempla. Na awersie wid- iż monety te posiadają te same cechy technologiczne nieje zeschematyzowana głowa Zeusa, na rewersie (Mikołajczyk 1986, 37–38). Wg podziału K. Pinka, zaś znajduje się koń z trzema kropkami ułożony- jest to typ „Herakleskopf ” (Pink 1939, 72–73). mi w trójkąt zamiast jeźdźca. Wagowo odbiega ono Moneta tego typu przechowywana jest w Mujednak nieco od typowych monet tej serii (por. Mi- zeum Archeologicznym i Etnograficznym w Łodzi. trea 1987, Fig. 1–3). Znaleziona została przed 1949 r., a pochodzić miała z okolic Krakowa (nr kat. 26, Tabl. II:7). Na awerTyp Aninoasa-Dobreşti sie monety przedstawiona jest silnie zbarbaryzoMonety tego typu bite były na terenie całej Olte- wana głowa Zeusa lub Heraklesa, wokół której winii. W jego obrębie wydzielone zostały dwie grupy: dać fragment perełkowej obwódki. Zarówno oko, „a – Aninoasa” i „b – Dobreşti”. Grupa „a” to mo- brwi, nos, usta, jak i włosy są bardzo schematycznety o mniejszym stopniu zbarbaryzowania i wa- nie zaznaczone. Również rewers prezentuje silnie dze w większości 13–14 g, ale również niekiedy zbarbaryzowanego jeźdźca na koniu w perełkowej 12 i 15 g. Z kolei grupa „b” charakteryzuje się bar- obwódce. Waga monet tego typu mieści się najczędziej zdeformowanym rysunkiem przedstawień, ściej w przedziale 9–12 g (Preda 1973, 306). Moneta a ich waga to przedział 8–10 g (Preda 1973, 274- z okolic Krakowa, z wagą 10,35 g, wpisuje się w ten 288; Mikołajczyk 1982, 10). W podziale K. Pinka przedział wagowy. jest to typ „mit Ringellocken” (Pink 1939, 70–71). Typ Toc-Chereluş Monety, w liczbie 4 egzemplarzy, które przechowywane są w Dziale Numizmatycznym MuTen typ również należy do tzw. monet miseczkozeum Narodowego w Krakowie z całą pewnością watych – „scyphati” i bity był na terenie Siedmiojest dosyć słabe, to na awersie można zobaczyć głowę będąca zbarbaryzowanym połączeniem głowy Zeusa oraz Aleksandra Wielkiego. Na rewersie jest widoczny koń, powyżej którego zamiast jeźdźca widnieją dwie kropki.

monety geto-dackie z obszaru polski – nowe dane

grodu (Preda 1973, 307–311; Morawiecki 1986, 69). Jego wytwarzanie miało miejsce od 2. poł. II w. p. Chr. – pocz. I. w. p. Chr. (Mikołajczyk 1984, 52–53). Wg podziału K. Pinka jest to typ „mit Bartkranzavers” (Pink 1939, 73–74; Preda 1937, 307). Moneta tego typu znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie (nr kat. 27, Tabl. II:8). Niestety i w jej przypadku nie jest znane miejsce odkrycia. Wiadomo jedynie, że należała do kolekcji, a Muzeum pozyskało ją w 1972 r. Na awersie widoczna jest silnie zbarbaryzowana głowa Zeusa lub Heraklesa częściowo w perełkowej obwódce. Na rewersie znajduje się przedstawienie konia, nad którym znajduje się okrąg przypominający znak solarny. Kierunki napływu Nie ma wystarczających podstaw, aby twierdzić, że drogi, którymi napłynęły monety geto-dackie na terytorium Polski funkcjonowały w takim samym stopniu w I i w II fazie menniczej, wydaje się jednak, że nie było to wykluczone. Nie można natomiast porównać map skartowanych znalezisk z obydwu faz, gdyż monety z II fazy w większości nie posiadają dokładnie określonego miejsca znalezienia (por. ryc. 2 i ryc. 4). Monety z I fazy w większości zgrupowane są w południowo-wschodniej Polsce i w przeważającej części należą do typu Huşi-Vovrieşti (ryc. 2). Jedynymi znaleziskami, które znajdują się poza wspomnianym obszarem, są znaleziska z Działoszyna oraz Krzywólki. Jakkolwiek odkrycie z Krzywólki poddawane jest w wątpliwość, to wydaje się, iż obiekcji takich nie ma w przypadku egzemplarza z Działoszyna. Spośród znalezisk należących do II fazy menniczej jedynie moneta z Przemyśla-Zasania należąca do typu Vîrteju-Bucureşti posiada pewną lokalizację. Niestety, mapy wykonane dla obydwu faz są niekompletne przede wszystkim ze względu na brak pewnych informacji co do miejsca znalezienia większości monet. Jak już wcześniej wielokrotnie wspominano, nie ma pewności, czy część z opisywanych zabytków została odkryta na terenie Polski. W związku z tym są one oznaczone na mapach ze znakiem zapytania. Analizując możliwe kierunki napływu monet geto-dackich na terytorium Polski nie sposób pominąć ustaleń, które już funkcjonują w literaturze. Zdaniem A. Mikołajczyka, monety celto-geto-dac-

111

kie mogły przedostać się na północ od Karpat dwiema drogami. Pierwsza prowadziła z Siedmiogrodu przez Słowację i Bramę Morawską. Druga wzdłuż Dniestru lub Seretu aż do ich źródeł i na Wołyń (Mikołajczyk 1986, 38), skąd znane są również znaleziska monet geto-dackich (zob. Mikołajczyk 1979; 1982; 1986). Wydaje się, że w przypadku drogi przez Słowację oprócz Bramy Morawskiej mogły w grę wchodzić zapewne również szlaki prowadzące od górnego Hronu wzdłuż Dunajca lub Popradu do Doliny Sądeckiej oraz biegnące przez przełęcze: Tylicką, Dukielską czy Łupkowską (Wielowiejski 1960, 202–203). Z kolei w przypadku monety z Działoszyna należy brać z pewnością pod uwagę także drogę prowadzącą z obszaru dzisiejszych Czech wzdłuż Nysy Łużyckiej, szczególnie że również z terytorium Czech znane są znaleziska monet geto-dackich (por. Kolníková 1997, 44, Abb. 1). Zdaniem A. Mikołajczyka, koncepcja o wyłączności Celtów w procesie rozprzestrzeniania nowych zjawisk kulturowych i gospodarczych na północ od Karpat nie może być bezapelacyjnie podtrzymywana. Wg niego, tezy o celtyckiej roli w rozprzestrzenianiu monet geto-dackich na północ od Karpat są uzasadnione tylko w odniesieniu do celto-getodackich monet z I fazy menniczej (Mikołajczyk 1984, 63). Etniczna interpretacja kultury lateńskiej występującej na łuku Karpat i na północ od nich nie jest pewna. Wydaje się, że nie powinniśmy ignorować również kultury dackiej, której obecność poza granicami starożytnej Dacji była wielokrotnie podkreślana w literaturze (Mikołajczyk 1982, 22; 1984, 61; 1986, 39) szczególnie, że znaleziska dackiego pochodzenia są ostatnio coraz częściej rejestrowane w materiale archeologicznym z obszaru Polski (zob. Florkiewicz – Bochnak 2006). W literaturze numizmatycznej sugerowano również, iż spora część monet greckich wybitych przed końcem I w. p. Chr., które pojawiły się na ziemiach Polski, mogła się dostać tutaj za pośrednictwem Geto-Daków (Mikołajczyk 1984, 58; 1986, 38). Również zdaniem M. Mielczarka, znaczenie kręgu dackiego w rozpowszechnianiu na terenie środkowoeuropejskiego Barbaricum monet greckich wybitych w IV, III w. i na pocz. II w. p. Chr. rysuje się coraz bardziej wyraźnie i dotyczy coraz liczniejszych grup monet pochodzących z różnych rejonów greckiego świata (Mielczarek 2003, 304). Z kolei J. Bodzek uważa, że to właśnie Geto-Dakom

112

iwona florkiewicz

Ryc. 4. Rozmieszczenie monet z II fazy menniczej na terytorium Polski: a – typ Adincata-Manaştirea; b – typ Vîrteju-Bucureşti; c – typ Aninoasa-Dobreşti; d – typ Răduleşti-Hunedoara; e – typ Toc-Chereluş. Abb. 4. Verteilung auf dem Gebiet Polens der Münzen aus der II. Phase: a – Typ Adincata-Manaştirea; b – Typ VîrtejuBucureşti; c – Typ Aninoasa-Dobreşti; d – Typ Răduleşti-Hunedoara; e – Typ Toc-Chereluş.

należy przypisać eksport monet Tazos do Europy Centralnej i Wschodniej (Bodzek 1995, 137). Ciekawą koncepcję prezentują Z. Woźniak i P. Poleska. Ich zdaniem, znaleziska monet getodackich, szczególnie typu Huşi-Vovrieşti, są przede wszystkim śladem kontaktów utrzymywanych przez ludność kultury Poieneşti-Lukaševka z ludami zamieszkującymi tereny dzisiejszej Polski południowo-wschodniej (Woźniak – Poleska 1999, 386). Podobną opinię można znaleźć u M. Rudnickiego. Jego zdaniem napływ monet, w szczególności typu Huşi-Vovrieşti, może być utożsamiany z funkcjo-

nowaniem tzw. drogi Bastarnów, a znaleziska typowe dla kultury jastorfskiej z obszaru Polski (w tym z zachodniej Małopolski), powinny być datowane na czasy funkcjonowania kultury Poieneşti-Lukaševka (Rudnicki 2003, 22). Wyraźnie widoczne jest, że znaleziska tetradrachm typu Huşi-Vovrieşti (również jak większość monet geto-dackich) znalezionych na obszarze Polski, zostały odkryte wyłącznie na terenach, które zasiedlali Celtowie, w południowej i południowo-wschodniej części kraju (por. Rudnicki 2003, Fig. 10). Zdaniem M. Rudnickiego, nie był to przypadek, a tłumaczyć to moż-

monety geto-dackie z obszaru polski – nowe dane

na chociażby tym, że produkcja mennicza i dystrybucja monet była swego rodzaju domeną Celtów wchodzących w skład plemienia Bastarnów (Rudnicki 2003, 22). Opinia M. Rudnickiego stoi w opozycji do stwierdzenia A. Mikołajczyka, który sądził, że brak jest wystarczających powodów aby monety z I fazy menniczej łączyć z wędrówką Bastarnów przez Karpaty (Mikołajczyk 1984, 63). Nie sposób pominąć tutaj jednego z ważniejszych odkryć, a mianowicie monety z Hrebennego. Jest to jedyna moneta, która posiada pewny, czysto osadowy kontekst. Znajdowała się ona pierwotnie w jamie osadowej zawierającej materiał należący do tzw. grupy czerniczyńskiej. Grupa czerniczyńska stanowi mieszany, przejściowy zespół kulturowy, w którym widoczne są przede wszystkim związki z kulturą pomorską, a także z kręgiem jastorfskim oraz kulturą zarubiniecką (Czopek 1991a, 103– –107; zob. też: Godłowski 1985, 30; Kokowski 1986, 182; Czopek 1991a; 1991b; Mazurek 1997, 164; Dąbrowska 1994, 71–72). Zdaniem A. Kokowskiego, jej chronologię określa się na fazę A1 oraz A2a młodszego okresu przedrzymskiego (por. Kokowski 1986, Ryc. 2). Według opinii S. Czopka, związek grupy czerniczyńskiej z kręgiem jastorfskim to swego rodzaju replika procesów, jakie dały początek kulturze Poieneşti-Lukaševka (Czopek 1991a, 103). Znalezisko monety z Hrebennego pozwala nam na wydzielenie kolejnego prawdopodobnego szlaku, a mianowicie wzdłuż Bugu i jego dopływów. Być może tą drogą na północ dostała się także moneta z Krzywólki. Ostatnia emisja monet geto-dackich pochodzi z I w p. Chr., jednak nie wiadomo, jak długo pozo-

113

stawała w obiegu. Obserwując obieg emisji czy to Filipa II, czy to Aleksandra Macedońskiego, można przypuszczać, że cyrkulacja monet geto-dackich była podobna. Zdaniem L. Morawieckiego, monety te mogły zostawać w użyciu jeszcze ok. 100–1506 (por. Morawiecki 1986, 47). Wiele wskazuje na to, że monety geto-dackie dostały się na teren Polski za pośrednictwem Celtów, ewentualnie samych Daków. Jednak należy się zapewne liczyć również i z innym wariantem. Pośrednikiem w przekazywaniu monet geto-dackich na północ od Karpat mogła być także kultura puchowska, szczególnie, jeśli chodzi o znaleziska z okolic Krakowa. Znaleziska monet geto-dackich na terenie Polski stanowią do tej pory najmniej liczną grupę wczesnych monet obok monet celtyckich lub greckich. Dość dużym utrudnieniem w przypadku analizowania tej kategorii jest bardzo częsta nieznajomość dokładnej lokalizacji znalezienia, a do ogólnikowych określeń typu „południowa Polska” lub „okolice Krakowa” należy podchodzić z bardzo dużą ostrożnością. Jak wcześniej wspomniano, jedynie w przypadku monet z Pełczysk mamy stuprocentową pewność co do miejsca znalezienia. W przypadku pozostałych monet weryfikacja miejsca pochodzenia w większości jest obecnie niemożliwa. Niemożliwa jest również w przypadku niektórych monet ponowna weryfikacja ich przyporządkowania do poszczególnych typów ze względu na brak informacji co do miejsca ich aktualnego przechowywania (część z nich zaginęła). Wydaje się, że wszystko to mogło mieć niejako wpływ na to, iż tematyka mennictwa geto-dackiego z obszaru Polski nie była w ostatnim czasie szerzej poruszana.

KATALOG7 a). wczesna seria naśladownictw tetradrachm Filipa II, grupa A 1. południowa Polska? Av.: głowa Zeusa w wieńcu laurowym w prawo; Rv.: jeździec na koniu trzymający gałązkę palmową w prawo, powyżej napis +ΙΛΙΠ-ΠΟΥ, pod koniec litera Λ; Tetradrachma. Napis słabo czytelny.  Tę informację zawdzięczam konsultacjom, jakich udzielił mi śp. Prof. dr hab. Lesław Morawiecki w 2003 r. 7  Numery w katalogu odpowiadają numerom zamieszczonym na mapach (ryc. 2 i 4). 6

Ryc. 1; Analogie: Preda 1973, Pl. III; Dembski 1998, Taf. 53:951; Waga: 13,80 g; Wymiary: 23 x 23,6 mm; Uwagi: moneta określona jedynie na podstawie rysunku i informacji publikowanych w Mikołajczyk 1982; 1984; Miejsce przechowywania: brak danych; Lit.: Piotrowicz 1932–33, 421, Fig. 3:a; Mikołajczyk 1982, 16, Tabl. V:4; 1984, 57, Pl. II:4;

114

iwona florkiewicz

b). wczesna seria naśladownictw tetradrachm Filipa II, grupa B 2. południowa Polska? Av.: głowa Zeusa w wieńcu laurowym w prawo; Rv.: jeździec na koniu trzymający gałązkę palmową w prawo, powyżej napis ΥΠΠ, pomiędzy nogami konia a jego pyskiem monogram ΙΥ, niżej pomiędzy przednimi nogami konia litera Π; Tetradrachma. Tabl. I:1;

Analogie: Preda 1973, Pl. III:2; Dembski 1998, Taf. 54:969; Waga: 14,25 g; Wymiary: 24,9 mm; Uwagi: dar F. Piekosińskiego; Miejsce przechowywania: Muzeum Narodowe w Krakowie, nr inw.: A-5894; Lit.: Piotrowicz 1932–33, 421, Fig. 3:b; Mikołajczyk 1982, 16, Tabl. V:5; 1984, 57, Pl. II:5;

I faza mennicza: a). Typ Crişeni-Berchieş 3. Krzywólka, pow. suwalski, woj. podlaskie (?) Av.: głowa Zeusa; Rv.: stylizowane wyobrażenie jeźdźca na koniu z palmą w ręce; Tetradrachma. Waga: 12,41 g; Wymiary: ? Uwagi: znaleziona przed 1959 r. moneta określona jedynie na podstawie informacji publikowanych w: Woźniak 1966; Mikołajczyk 1982; 1984; Miejsce przechowywania: brak danych; Uwagi: znaleziona przez M. Jankowskiego przy stawie młyńskim; Lit.: Kubiak 1959, 97; Woźniak 1966, 225–226, nr 12; Winkler 1971, 98; Mikołajczyk 1982, 14; 1984, 53; Kolníková 1997, 44, 47; 4. południowa Polska ? Av.: głowa Zeusa w wieńcu laurowym w prawo; Rv.: jeździec na koniu w lewo, z hełmu jeźdźca spływa w dół ogon w kształcie litery „S”, pod koniem znajduje się kwiecisty ornament, przed koniem widoczne jest bardzo schematycznie przedstawione, nieokreślone zwierzę; Tetradrachma. Tabl. I:2; Analogie: Pink 1939, Taf. VII: 129–130; Pink 1960, Taf. IV:70; Chirilă 1965, Abb. 68; Göbl 1973, Taf. 12:129; Preda 1973, Pl. XV–XVI; Părpăuţa 2006, Pl. 31:7–8; Waga: 14,50 g; Wymiary: 24,2 mm; Uwagi: dawne zbiory Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Miejsce przechowywania: Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Dział Numizmatyczny, nr inw. MUJ 5185/N; Lit.: Piotrowicz 1932–33, 423, Fig. 4:c; Mikołajczyk 1982, 16, Tabl. V:7; 1984, 58, Pl. II:7; Kolníková 1997, 45, 47; b). Typ Sighet (?) 5–6. Kraków ?, południowa Polska ?, woj. małopolskie 2 tetradrachmy. Waga: 13,2 g;

Wymiary: ? Miejsce przechowywania: brak danych; Lit.: Pink 1939, 84; Winkler 1971, 99; Woźniak 1967, 104; 1978, 104; Mikołajczyk 1982, 16; 1984, 57; c). Typ Huşi-Vovrieşti 7. Hrebenne, stan. 18, pow. hrubieszowski, woj. lubelskie Av.: głowa Zeusa w prawo; Rv.: jeździec na koniu w prawo, pozostałości perełkowej obwódki; Tetradrachma. Moneta nosi ślady nacięć zarówno na awersie, jak i na rewersie. Tabl. I:3; Analogie: Preda 1973, Pl. XXV:2; Waga: 13,59 g; Wymiary: 24 mm; Uwagi: moneta odkryta w obrębie osady; Miejsce przechowywania: Instytut Archeologii UMCS w Lublinie; Lit.: Kokowski 2006, 31–32, Fot. 14; 8. Kruhel Mały, pow. przemyski, woj. podkarpackie Av.: głowa Zeusa w prawo; Rv.: jeździec na koniu w lewo; Tetradrachma. Tabl. I:4; Analogie: Preda 1973, Pl. XXIV:14; Dembski 1998, Taf. 57:1009; Părpăuţa 2006, Pl. 32:10; Waga: 13,17 g; Wymiary: 24,9 x 25,6 mm; Uwagi: moneta określona jedynie na podstawie zdjęcia zamieszczonego w publikacji: Mielczarek 2003; Miejsce przechowywania: brak danych; Lit.: Mielczarek 2003, 301–304, Ryc. 1; 9–10. Medyka, pow. przemyski, woj. podkarpackie 9. Av.: głowa Zeusa w prawo; Rv.: stylizowany jeździec na koniu w prawo, prawdopodobnie brak napisów; Tetradrachma. Moneta nosi ślady nacięć zarówno na awersie, jak i na rewersie. Tabl. I:5; Analogie: Preda 1973, Pl/ XXIV:3; Dembski 1998, Taf. 56:990; Waga: ?

monety geto-dackie z obszaru polski – nowe dane

Wymiary: 27 x 29 mm; Uwagi: moneta określona jedynie na podstawie zdjęcia zamieszczonego w publikacji: Kunysz 1966; Miejsce przechowywania: brak danych, prawdopodobnie własność prywatna ob. Krywiaka (non vidi); Lit.: Kunysz 1966, 22, Ryc. 14:b; Poradyło 1997, 79; Karwowski 2007, 136; Bochnak – Kieferling 2008, 373; 10. Av.: głowa Zeusa w prawo; Rv.: jeździec na koniu w prawo, poniżej pyska konia niewyraźna litera, poniżej przedniej, podniesionej nogi końskiej Λ, obok jeźdźca, po lewej napis ΙΛΙΠ; Tetradrachma. Moneta nosi ślady nacięcia na rewersie. Tabl. I:6; Analogie: Preda 1973, Pl. XI:2; Pink 1974, Taf. VII:96; Waga: ? Wymiary: 27,8 x 28,2 mm; Uwagi: moneta określona jedynie na podstawie zdjęcia zamieszczonego w publikacji: Kunysz 1966 oraz Karwowski 2007; Miejsce przechowywania: własność prywatna ob. Krywiaka (non vidi); Lit.: Aleksiewicz 1958, 13, tabl. X:1; Żaki 1961, 206, 207, tabl. IV:6; Kunysz 1966, 22, Ryc. 14:c; Woźniak 1967, 213, 226, nr 15, tabl. II:10; Winkler 1971, 97, 99; Castelin 1976, 239, Fig. 12; Mikołajczyk 1982, 14–15, tabl. V:2; 1984, 54, Pl. II:2; Kolníková 1997, 44, 48; Poradyło 1997, 79; Mielczarek 2003, 302; Karwowski 2007, 135-136, Ryc. 8:c; Bochnak – Kieferling 2008, 373; 11–15. Pełczyska, stan. 1, pow. pińczowski, woj. świętokrzyskie 11-12. niepublikowane; 13. Av.: głowa Zeusa w prawo; Rv.: stylizowany jeździec na koniu w lewo; Tetradrachma. Moneta nosi ślady nacięcia na krawędzi, wykonanego na rewersie, który przechodzi również na awers. Powierzchnia monety mocno zniszczona. Tabl. I:7; Analogie: Preda 1973, Pl. XXI–XXVII; Părpăuţa 2006, Pl. 32; Waga: 11,69 g; Wymiary: 25,5 x 22,5 mm; Uwagi: monet odkryta w obrębie osady, określona na podstawie informacji publikowanych w: Rudnicki 2003; Miejsce przechowywania: Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego; Lit.: Rudnicki 2003, 17, Fig. 9:1; 14. Av.: głowa Zeusa w prawo; Rv.: stylizowany jeździec na koniu w lewo; Tetradrachma. Moneta nosi ślady półokrągłego nacięcia, przechodzącego na wylot, a także nacięcia na krawędzi. Powierzchnia monety mocno zniszczona. Tabl. I:8;

115

Analogie: por. Preda 1973, Pl. XXI–XXVII; Părpăuţa 2006, Pl. 32; Waga: 12,08 g Wymiary: 25 x 22 mm; Uwagi: moneta odkryta w obrębie osady, określona na podstawie informacji publikowanych w: Rudnicki 2003; Miejsce przechowywania: Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego; Lit.: Rudnicki 2003, 17, Fig. 9:2; 15. Av.: głowa Zeusa w prawo; Rv.: stylizowany jeździec na koniu w lewo, na rewersie, poniżej konia, ślad prostokątnego kontrstempla o wymiarach 3x2 mm; Tetradrachma. Tabl. I:9; Analogie: por. Preda 1973, Pl. XXI–XXVII; Părpăuţa 2006, Pl. 32; Waga: 12,53 g Wymiary: 25 mm; Uwagi: moneta odkryta w obrębie osady, określona na podstawie informacji publikowanych w: Rudnicki 2003; Miejsce przechowywania: Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego; Lit.: Rudnicki 2003, 17, Fig. 9:3; 16. południowa Polska ? Av.: głowa Zeusa zwieńczona wieńcem laurowym w prawo; Rv.: jeździec na koniu w prawo, powyżej nieczytelny napis; Tetradrachma. Tabl. I:10; Analogie: Preda 1973, Pl. XXVII:4; Părpăuţa 2006, Pl. 32:9; Waga: 11,18 g; Wymiary: 25,3 mm; Uwagi: dar F. Piekosińskiego, znaleziona przed 1939 r.; Miejsce przechowywania: Muzeum Narodowe w Krakowie, nr inw.: A-5895; Lit.: Piotrowicz 1932–33, 421, Fig. 3:c; Mikołajczyk 1984, 57–58, Pl. II:6; Kolníková 1997, 45, 48; d). Typ Larissa 17. miejsce odkrycia nieznane Av.: głowa Larissa na wprost; Rv.: jeździec na koniu w lewo, w hełmie na głowie, pod koniem linia w formie plecionki; Tetradrachma. Tabl. I:11; Analogie: Pink 1939, Abb. 229; Göbl 1973, Taf. 18:226; Preda 1973, Pl. XXIX:11; XXX:1; Dembski 1998, Taf. 67:1129; Waga: 13,16 g; Wymiary: 23,3 mm; Miejsce przechowywania: Muzeum Narodowe w Krakowie, nr inw.: A-5896;

116

iwona florkiewicz

Lit.: Allen 1975, 66, 67, Pl. 2; Mikołajczyk 1982, 17; e). Typ Ocniţa-Cărbuneşti 18. Działoszyn, pow. zgorzelecki, woj. dolnośląskie Av.: głowa Zeusa w prawo; Rv.: jeździec na koniu w lewo, hełm jeźdźca zaopatrzony jest w zawój w kształcie litery S, przed pyskiem konia znajduje się nieokreślony znak w kształcie okręgu ze znakiem krzyża w środku, pod koniem prosta linia; Tetradrachma. Ryc. 3; Analogie: Preda 1973, Pl. XXXIII:5; Pink 1974, Taf. VIII:105; Dembski 1998, Taf. 74:1207; Părpăuţa 2006, Pl. 34:3–4; Waga: ? Wymiary: 26,5 x 27,3 mm; Uwagi: moneta określona na podstawie rysunków zamieszczonych w: Mikołajczyk 1982; 1984; Kaufmann 1989; Miejsce przechowywania: pierwotnie Städtische Kunstsammlungen Görlitz, obecnie zaginiona; Lit.: Woźniak 1967, 224, nr 4, Pl. II:9; Winkler 1971, 97; Castelin 1976, 243, Fig. 16; Mikołajczyk 1982, 14,

Tabl. V:1; 1984, 53–54, Pl. II:1; Kaufmann 1989, 26– –29, Abb. 1; Kolníková 1997, 44, 48; f). Typ mieszany 19. miejsce odkrycia nieznane Av.: głowa Zeusa lub Heraklesa w prawo w perełkowej obwódce, mocno podkreślone brwi, w uchu kolczyk; Rv.: jeździec na koniu w prawo w perełkowej obwódce, na ręce jeźdźca siedzi ptak, u dołu pod koniem falista linia; Tetradrachma. Tabl. I:12; Analogie: Pink 1939, s. 52, nr. 115; Dembski 1989, Taf. 63:1073; Waga: 14,12 g; Wymiary: 24,3 mm; Uwagi: dar Stawskiego pozyskany przez muzeum w 1913 r.; Miejsce przechowywania: Muzeum Narodowe w Krakowie, nr inw.: A-5897; Lit.: Allen 1975, 65, 66, Pl. 1;

II Faza mennicza: a). Typ Adîncata-Manaştirea 20. miejsce odkrycia nieznane Av.: zbarbaryzowane przedstawienie głowy Zeusa w prawo; Rv.: zbarbaryzowane przedstawienie konia w lewo z dwiema kropkami zamiast jeźdźca (płytki stempel); Didrachma. Tabl. II:1; Analogie: Preda 1973, Pl. XLI:6–8; Dembski 1998, Taf. 76:1224; Părpăuţa 2006, Pl. 36:7; Waga: 8,69 g; Wymiary: 23,3 mm; Uwagi: zakupiona w 1978 r. ze zbioru Jakubika; Miejsce przechowywania: Muzeum Narodowe w Krakowie, nr inw.: A-3172; Lit.: niepublikowana; b). Typ Vîrteju-Bucureşti 21. Przemyśl-Zasanie, pow. przemyski, woj. podkarpackie Av.: zbarbaryzowane przedstawienie głowy Zeusa w prawo; Rv.: zbarbaryzowane przedstawienie konia w lewo z trzema kropkami zamiast jeźdźca ułożonymi w trójkąt (płytki stempel); Didrachma. Tabl. II:2; Analogie: Preda 1973, Pl. XLIV:4; Pink 1974, Taf. IX:125; Dembski 1998, Taf. 76:1227; Părpăuţa 2006, Pl. 37:4;

Waga: 6,75 g; Wymiary: 21 x 23 mm; Uwagi: moneta pochodzi z byłej kolekcji Czułowskiego, zakupiona przez niego w 1890 r. od robotników, którzy kopali fundamenty w Przemyślu-Zasaniu przy ul. Krasińskiego 7. Wg informacji znajdujących się w Archiwum Działu Numizmatycznego MAiE w Łodzi, monet miało być więcej; Miejsce przechowywania: Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi, nr inw.: N-A-11369; Lit.: Gupieniec 1977, 1–2; Mikołajczyk 1981, 52, nr 257; 1982, 13, IV:2; 1984, 52, Pl. I:2; Kolníková 1997, 45, 49; Poradyło 1997, 80; Mielczarek 2003, 302; Karwowski 2007, 136; Bochnak – Kieferling 2008, 373; c). typ Aninoasa-Dobreşti 22. miejsce odkrycia nieznane Av.: zbarbaryzowane przedstawienie głowy Zeusa w prawo, na głowie widoczny diadem w postaci dwóch rzędów kropek (płytki stempel); Rv.: zbarbaryzowane przedstawienie konia w prawo; Tetradrachma. Tabl. II:3; Analogie: Göbl 1973, Taf. 20:244/4; Preda 1973, Pl. XLI:6–8; Părpăuţa 2006, Pl. 38:1; Waga: 14,04 g; Wymiary: 24,9 mm; Uwagi: dar Starzeńskiej w 1909 r.; Miejsce przechowywania: Muzeum Narodowe w Krakowie, nr inw.: A-5898;

monety geto-dackie z obszaru polski – nowe dane

Lit.: niepublikowana; 23. miejsce odkrycia nieznane Av.: zbarbaryzowane przedstawienie głowy Zeusa w prawo, na głowie widoczny diadem w postaci dwóch rzędów kropek; Rv.: zbarbaryzowane przedstawienie konia w prawo, nad grzbietem konia widoczny rząd kropek; Tetradrachma. Tabl. II:4; Analogie: Preda 1973, Pl. XLVIII:9; Dembski 1998, Taf. 69:1150; Părpăuţa 2006, Pl. 38:2; Waga: 13,36 g; Wymiary: 25 mm; Uwagi: zakup poczyniony w 1907 r.; Miejsce przechowywania: Muzeum Narodowe w Krakowie, nr inw.: A-5899; Lit.: niepublikowana: 24. miejsce odkrycia nieznane Av.: zbarbaryzowane przedstawienie głowy Zeusa w prawo, na głowie widoczny diadem w postaci dwóch rzędów kropek; Rv.: zbarbaryzowane przedstawienie konia w prawo, nad grzbietem konia widoczny rząd kropek; Tetradrachma. Tabl. II:5; Analogie: Pink 1939, Taf. XII:244; Preda 1973, Pl. XLVI:1; Pink 1960, Taf. V:77; Preda 1973; Dembski 1998, Taf. 68:1142; Părpăuţa 2006, Pl. 38:1; Waga: 14,35 g; Wymiary: 24,7 mm; Uwagi: dar Starzeńskiej w 1909 r.; Miejsce przechowywania: Muzeum Narodowe w Krakowie, nr inw.: A-5900; Lit.: niepublikowana; 25. miejsce odkrycia nieznane Av.: zbarbaryzowane przedstawienie głowy Zeusa w prawo, na głowie widoczny diadem w postaci dwóch rzędów kropek (płytki stempel); Rv.: zbarbaryzowane przedstawienie konia w prawo; Tetradrachma. Moneta posiada przewiercony na wylot otwór. Tabl. II:6; Analogie: Preda 1973, Pl. XLVII:9; Dembski 1998, Taf. 68:1144; Părpăuţa 2006, Pl. 38:3; Waga: 12,05 g; Wymiary: 23,4 mm; Uwagi: pozyskana ze zbiorów Gumowskiego w 1964 r.; Miejsce przechowywania: Muzeum Narodowe w Krakowie, nr inw.: A-5901; Lit.: niepublikowana;

117

d). Typ Răduleşti-Hunedoara 26. okolice Krakowa, woj. małopolskie ? Av.: silnie zbarbaryzowane przedstawienie głowy Zeusa lub Heraklesa w perełkowej obwódce w prawo, schematycznie zaznaczone oko, brwi, nos, usta oraz włosy (przypominają końską grzywę); Rv.: silnie zbarbaryzowane przedstawienie jeźdźca na koniu w perełkowej obwódce w prawo, postać jeźdźca, jak i konia bardzo schematyczna; Tetradrachma. Tabl. II:7; Analogie: Pink 1939, Taf. XIII:258; Preda 1973, Pl. LXV; Pink 1974, Taf. IX:118–120; Părpăuţa 2006, Pl. 39:6; Waga: 10,35 g; Wymiary: 30–32 mm; Miejsce przechowywania: Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi, nr inw.: N-A-2138; Uwagi: znaleziona przed 1949 r., została zakupiona przez Muzeum od ob. Malinowskiego (Częstochowa); Lit.: Jażdżewski 1951, 132, Tabl. 40; Gupieniec 1954, 29, Tabl. IV:6; Woźniak 1967, 225, nr 11:B, tabl. II:11; 1978, 104; Winkler 1971, 97-98; Mikołajczyk 1981, 37, nr 146; 1982, 12–13, Tabl. IV:1; 1984, 52, Pl. I:1; Kolníková 1997, 44, 49 e). Typ Toc-Chereluş 27. miejsce odkrycia nieznane Av.: silnie zbarbaryzowane przedstawienie głowy Zeusa lub Heraklesa w perełkowej obwódce w prawo; Rv.: zbarbaryzowane przedstawienie konia w perełkowej obwódce w lewo, powyżej niego zamiast jeźdźca okrąg przypominający znak solarny; Tetradrachma. Tabl. II:8; Analogie:Preda 1973, Pl. LXVI–LXVII; Dembski 1998, Taf. 72:1187; Waga: 9,88 g; Wymiary: 26 mm; Uwagi: z kolekcji T. Kałkowskiego, pozyskana w 1972 r.; Miejsce przechowywania: Muzeum Narodowe w Krakowie, nr inw.: A-01; Lit.: niepublikowana;

118

iwona florkiewicz

Literatura Aleksiewicz, M. 1958: Zarys osadnictwa w okresie lateńskim i rzymskim oraz wpływów kultury prowincjonalno-rzymskiej na ziemie województwa rzeszowskiego, Rocznik Województwa Rzeszowskiego 1/1, Rzeszów. Allen, D. F. 1975: Two Danubian coins, Wiadomości Numizmatyczne 19/2, 65–67. Bodzek, J. 1995: Dwa nieznane znaleziska monet greckich z Ukrainy, Wiadomości Numizmatyczne, 39/3–4 (153–154), s. 135–138. Bochnak, T. – Kieferling, G. 2008: Tête de bovidé en argent dragueé dans la rivière San à Radymno (Pologne): un chef d’œuvre inconnu de l’art celto-thrace? In: Gergova, D. (ed.), Phosphorion. Studia in honorem Mariae Čičikova, Sofia, 368–381. Castelin, K. 1976: Keltenmünzen in Schlesien, Arbeits- und Forschungsberichte zur sächsischen Bodendenkmalpflege 20/21. Chirilă, E. 1965: Der Dakische Münzschatz von Crişeni-Berchieş. Beiträge zur Typologie der dakischen Reitermünzen, Dacia, NS 9, 185–200. De La Tour, H. 1896: Atlas de monnaises gauloises de la Bibliothèque Nationale, Paris. Czopek, S. 1991a: Grupa czerniczyńska jako wynik latenizacji wschodniej Lubelszczyzny, Archeologia Polski, 36/1–2, 93– –113. Czopek, S. 1991b: Grupa czerniczyńska – prezentacja i analiza źródeł, Prace i Materiały Zamojskie 3, 45–143. Dąbrowska, T. 1994: Wpływy jastorfskie na kulturę przeworską w młodszym okresie przedrzymskim. In: Gurba, J. – Kokowski, A. (eds.), Kultura przeworska 1, Lublin, 71–87. Dembski, G. 1998: Münzen der Kelten, Wien.

Göbl, R. 1973: Ostkeltischer Typen Atlas, Braunschweig. Godłowski, K. 1985: Przemiany kulturowe i osadnicze w południowej i środkowej Polsce w młodszym okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim, Wrocław–Warszawa–Kraków. Gromnicki, J. 1973: W sprawie znalezisk monet greckich z Małopolski, Wiadomości Numizmatyczne 17/1, 10–12. Gupieniec, A. 1954: Przewodnik po Dziale Numizmatycznym Muzeum Archeologicznego w Łodzi I – starożytność i wczesne średniowiecze), Łódź. Gupieniec, A. 1977: Ciekawe znaleziska monet geto-dackich, Łódzki numizmatyk 18, 1–3. Jażdżewski, K.1951: Przewodnik po Muzeum Archeologicznym w Łodzi, Łódź. Karwowski, M. 2007: Hic Celticorum finis-osadnictwo celtyckie na pograniczu Polski i Ukrainy – Hic Celticourm finis-die keltische Besiedlung im polnisch-ukrainischen Grenzgebiet. In: Dębiec, M. – Wołoszyn, M. (eds.), U źródeł Europy Środkowo-Wschodniej: pogranicze polsko-ukraińskie w perspektywie badań archeologicznych – Frühzeit Ostmitteleuropas: Das polnisch-ukrainische Grenzgebiet aus archäologischer Perspektive, Rzeszów, 127–141. Kaufmann, H. 1989: Ketlische Münzen nördlich von Elbstandsteingebirge und Luasitzer Bergland, Ausgrabungen und Funde 34/1, 26–29. Kokowski, A. 1986: Stan i potrzeby badań nad młodszym okresem przedrzymskim i okresem wpływów rzymskich na Lubelszczyźnie. In: Godłowski, K. – Madyda-Legutko, R. (eds.), Stan i potrzeby badań nad młodszym okresem przedrzymskim i okresem wpływów rzymskich w Polsce. Materiały z konferencji, Kraków, 14–16 listopada 1984, Kraków, 181–200. Kokowski, A. 2006: Od Słowian do kultury pomorskiej. In: Kokowski, A. (ed.), Archeologia na drodze – drogi archeologii, szósta wystawa Instytutu Archeologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Muzeum UMCS, 29–40.

Florkiewicz, I. – Bochnak, T. 2006: Les Éléments Celto-Daces et Daces dans le basin de la Vistule. In: Sîrbu, V. – Vaida, D. L. (eds.), Thracians and Celts. Proceedings of the International Colloqium from Bistriţa, 18–20 Mai 2006, Cluj-Napoca, 129–148.

Kolníková, E. 1997: Zeugnis der Münzfunde über Kontakte des vorrömischen Dakiens mit dem mitteleuropäischen Raum, Studii şi Cercetări de Numismatică, 11 (1995), 37–53.

Forrer, R. 1908: Keltische Numismatik der Rhein- und Donaulande, Strassburg (reprint Graz 1968).

Kubiak, S. 1959: Monety antyczne z niektórych muzeów regionalnych, Wiadomości Numizmatyczne 3/1–2.

monety geto-dackie z obszaru polski – nowe dane

Kunysz, A. 1966: Przemyśl w starożytności i wczesnym średniowieczu. In: Kunysz, A. – Persowski, F. (eds.), Przemyśl w starożytności i średniowieczu, Rzeszów, 7–70. Lelewel, J. 1840: Atlas. Etudes numismatiques I. Type gaulois ou celtique, Bruxelles. Mazurek, W. 1997: Zapinka o konstrukcji środkowolateńskiej z Koczowa, stan. 1, woj. chełmskie. In: Gurba, J. – Kokowski, A. (eds.), Kultura Przeworska 3, Lublin, 163–167. Mielczarek, M. 2003: Nowe znalezisko monety geto-dackiej na ziemiach Polski a problem napływu monet greckich na teren Europy Środkowej. In: Bursche, A. – Ciołóek, R. (eds.), Antyk i barbarzyńcy. Księga dedykowana Profesorowi Jerzemu Kolendo w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, Warszawa, 301–304. Mikołajczyk, A. 1979: Dubno – okolice. Trzy tetradrachmy dackie, Wiadomości Numizmatyczne 23, 240. Mikołajczyk, A. 1981: Zbiory numizmatyczne Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria numizmatyczna i konserwatorska 1, 5–67. Mikołajczyk, A. 1982: Północne znaleziska monet geto-dackich, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznegi i Etnograficznego w Łodzi, seria numizmatyczna i konserwatorska 2, 5–27. Mikołajczyk, A. 1984: The Transcarpathian finds of Geto-Dacian coins, Archaeologia Polona 23, 49–66. Mikołajczyk, A. 1986: Problem napływu monet celtyckich i geto-dackich na ziemie Polski i Ukrainy Zachodniej. In: Celtowie i ich mennictwo. Materiały z sesji naukowej Warszawa, 26 kwietnia 1985 r., Warszawa, 34–40. Mitrea, B. 1987: Note préliminaire sur le poids d’un type monétaire géto-dace. In: Bousquet, J. (ed.), Mélanges offerts au docteur J.-B. Colbert de Beaulieu, Paris, 635–640.

119

Pop, H. – Pupeză, P. 2006: Dacians and Celts in the Northwestern Romania. In: Sârbu, V. – Vaida, D. L. (eds.), Thracians and Celts, Proceedings of the International Colloquium from Bistriţa 18–20 Mai 2006, Cluj-Napoca, 183–212. Poradyło, W. 1997: Wyniki badań ratowniczych na stanowisku 62 w Medyce, woj. przemyskie, na tle zagadnień okresu lateńskiego w górnym i środkowym dorzeczu Sanu, Rocznik Przemyski 33/5, 69–92. Preda, C. 1973: Monedele geto-dacilor, Bucureşti. Preda, C. 2007: Some thoughts on the coinages of the eastern Celts and the Geto-Dacians, Slovenská Numizmatika 18, 115– –126. Rudnicki, M. 2003: Celtic Coin Finds from a Settlement of the La Tène period at Pełczyska, Wiadomości Numizmatyczne 47/1 (175), 1–24. Sulimirski, T. 1974: Trakowie w północnych Karpatach i problem pochodzenia Wołochów, Acta Archaeologica Carpathica 14, 79–103. Vaida, D. L. 2006: Celtic finds in North-East Transylvania (IVth–IInd centuries B.C.). In: Sârbu, V. – Vaida, D. L. (eds.), Thracians and Celts, Proceedings of the International Colloquium from Bistriţa 18–20 Mai 2006, Cluj-Napoca, 295–322. Wielowiejski, J. 1960: Przemiany gospodarczo-społeczne u ludności południowej Polski w okresie późnorzymskim i przedrzymskim, Materiały Starożytne 6. Winkler, I. 1966: Über Dako-Getische Münzschätze, Acta Archaeologica Carpathica 8/1–2, 82–105. Winkler, I. 1968: Zur relativen Chronologie der dako-getischen Münzen, Acta Archaeologica Carpathica 10/1–2, 111– –115. Winkler, I. 1971: Zu den Beziehungen der keltischen Stämme des inneren und äusseren Karpathenraums in der Mittelaltenzeit, Acta Archaeologica Carpathica 12/1–2, 97–105.

Morawiecki, L. 1986: Mennictwo celtyckie. In: Morawiecki, L. (ed.), Zarys mennictwa europejskiego 3, Kraków.

Woźniak, Z. 1966: W kwestii pobytu Celtów w Karpatach Zachodnich, AAC 8/1–2, s. 65–82.

Părpăuţa, T. D. 2006: Moneda în Dacia Preromană (secolele IV a. Chr. – I p. Chr.). In: Mihailescu-Bîrliba, V. (ed.), Bibliotheca Archaeologica Moldaviae 2, Iaşi.

Woźniak, Z. 1967: Monety celtyckie z ziem polskich, Wiadomości Numizmatyczne 11/4 (42), 201–229.

Pink, K. 1939: Die Münzpragung der Ostkelten und ihrer Nahchbarn, Dissertationes Pannonicae 2/15, Budapest. Pink, K. 1960: Einführung in die keltische Münzkunde mit besonderer Berücksichtigung des österreichischen Raumes, Archaeologica Austriaca 4, Wien. Pink, K.:1974: Einführung in die keltische Münzkunde, Wien. Piotrowicz, L.: 1932–33 Les trouvailles de monnaies celtiques en Pologne, Eos 34, 413–427.

Woźniak, Z. 1978: Celtycki warsztat menniczy z okolic Krakowa, Acta Archaeologica Carpathica 18, 101–112. Woźniak, Z. – Poleska, P. 1999: Zabytki typu jastorfskiego z zachodniej Małopolski. In: Andrzejowski, J. (ed.), Comhlan. Studia z archeologii okresu przedrzymskiego i rzymskiego w Europie Środkowej dedykowane Teresie Dąbrowskiej w 65. rocznicę urodzin, Warszawa, 379–394. Żaki, A. 1961: Z archeologii województwa rzeszowskiego, Rocznik Przemyski 9/2, 193–229.

120

iwona florkiewicz

Iwona Florkiewicz Die geto-dakischen Münzen auf dem Gebiet Polens-neue Daten Zusammenfassung Da in den letzten Jahren neue Publikationen über die auf den polnischen Gebieten freigelegten geto-dakischen Münzen veröffentlicht worden sind, und komplexe Bearbeitungen dieses Problems aus den 80-er Jahren des 20.Jhs. stammen, will man mit dem vorliegenden Artikel einen Versuch unternehmen, den bisherigen Stand der Forschungen über diese Problematik zusammenzufassen. Das Thema der Prägung und des Umlaufs der geto-dakischen Münzen wurde in der polnischen Fachliteratur zum ersten Mal von I. Winkler (1996; 1968; 1971) und von J. Gromnicki (1973) zur Sprache gebracht. Bisher wurde aber dieses Problem nur in den Artikeln von A. Mikołajczyk aus den 80-er Jahren des 20.Jhs. ausführlicher behandelt (Mikołajczyk 1982; 1984; 1986). Beachtenswert ist auch der Artikel von E. Kolníková, in dem die Autorin u. a. die aus der Slowakei, aus Tschechen, Mähren, Ungarn, Österreich, Polen, der Ukraine und aus Deutschland (?) stammenden Münzen präsentiert (Kolníková 1997, 44–46). Außerdem sollen auch zwei Beiträge von M. Mielczarek und M. Rudnicki erwähnt werden (Mielczarek 2003, Rudnicki 2003). Nach der Auffassung von C. Preda kann man in dem geto-dakischen Münzwesen zwei deutliche Phasen unterscheiden. Die I. Phase umfasst die Zeit zwischen 250–150 J. n. Ch. und die II. Phase den Zeitraum zwischen 150–70 J. n. Ch. (Preda 1973, 400–406; 2007, 121). Vor dem deutlichen Beginn der ersten Phase des geto-dakischen Münzwesens wurden, seiner Meinung nach, ungefähr vom 300 J. n. Ch. bis zum ca. 250 J. n. Ch. die so genannten frühen Serien der Imitationen Philips des II. geprägt (Preda 1973, 27–47; 2007, 115; Morawiec-ki 1986, 58–59). Die geto-dakischen Münzen, die auf den Gebieten Polens freigelegt wurden, repräsentieren bei-

de oben beschriebene Hauptphasen. Bekannt sind auch die Funde, die man den frühen Imitationen Philips des II. zuschreiben kann, und das sowohl aus der Gruppe A, als auch der Gruppe B (Katalognummer 1–2, Abb.1, Taf.I:1). Meistens haben wir es leider mit den Münzen zu tun, deren Lokalisierung unsicher ist. Sie stammen vermutlich aus Südpolen. Die aus den polnischen Gebieten stammenden Münzen der I. Phase werden durch Tetradrachmen vom Typ Crişeni-Berchieş (Katalog- Nr. 3–4, Taf. I:2), Sighet (?) (Katalog- Nr. 5–6), Huşi-Vovrieşti (Katalog- Nr. 7–16, Taf. I:3–10), Larissa (KatalogNr. 17, Taf. I:11) und Ocniţa-Cărbuneşti (KatalogNr. 18, Abb. 3) und auch durch einen Mischtyp (Katalog- Nr. 19, Taf. I:12) vertreten. Mit der II. Phase sind die Funde der sowohl in Siebenbürgen geprägten Münzen, als auch die aus Moldawien stammenden Exemplare (Preda 1973, 183–184) verbunden. Auf dem Gebiet Polens werden sie durch folgende Funde vertreten: Didrachmen vom Typ Adincata-Manaştirea (Katalog- Nr. 20, Taf. II:1) und Vîrteju-Bucureşti (Katalog- Nr. 21, Taf. II:2), Tetradrachmen vom Typ Aninoasa-Dobreşti (Katalog- Nr. 22–25, Taf. II:3–6), Răduleşti-Hunedoara (Katalog- Nr. 26, Taf. II:7) und Toc-Chereluş (Katalog- Nr. 27, Taf. II:8). A. Mikołajczyk vertrat die Ansicht, dass die keltisch-geto-dakischen Münzen auf zwei Wegen in die Gebiete nördlich der Karpaten gelangen konnten. Der erste Weg führte aus Siebenbürgen über die Slowakei und die Mährische Pforte, der zweite am Dnjestr oder Seret entlang bis zu ihren Quellen und weiter nach Wolhynien (Mikołajczyk 1986, 38). Allem Anschein nach konnten im Falle des Weges über die Slowakei auch außer der Mährischen Pforte noch diese Routen in Frage kommen, die vom oberen Lauf des Flusses Hron- am Dunajec oder

monety geto-dackie z obszaru polski – nowe dane

an der Popper (Poprad) entlang bis zum SandezTal (Dolina Sądecka) führten, wie auch die Routen über die Gebirgspässe „Przełęcz Tylicka, Dukielska oder Łupkowska“ (Wielowiejski 1960, 202–203). Im Falle der Münzen aus Działoszyn soll man dagegen auch den auf dem Gebiet des heutigen Tschechiens, die Lausitzer Neiße entlang führenden Weg in Betracht ziehen. Besonders deshalb, weil die Funde der geto-dakischen Münzen auch aus den tschechischen Gebieten bekannt sind (vgl. Kolníková 1997, Abb. 1, 44). Nach A. Mikołajczyk sind die Thesen über die Verbreitung der geto-dakischen Münzen nördlich der Karpaten berechtigt, nur wenn es sich um keltisch-geto-dakische Münzen aus der I. Phase handelt (Mikołajczyk 1984, 63). Die ethnische In-

121

terpretation der Latène-Kultur im Karpaten-Einzugsgebiet und nördlich von ihnen ist problematisch. Wir sollten, allem Anschein nach, auch die dakische Kultur nicht außer Acht lassen, deren Anwesenheit außerhalb des antiken Dakiens in der Fachliteratur mehrmals erwähnt wurde (Mikołajczyk 1982, 22; 1984, 61; 1986, 39). Vor allem deshalb, weil die Funde dakischer Herkunft in der letzten Zeit immer öfters im archäologischen Material aus den polnischen Gebieten registriert werden (sieh Florkiewicz – Bochnak 2006). Iwona Florkiewicz Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego Rzeszów

M. Karwowski, E. Droberjar (eds.) Archeologia Barbarzyńców 2008: powiązania i kontakty w świecie barbarzyńskim. Collectio Archaeologica Resoviensis XIII, Rzeszów 2009, 123–143

Tomasz Bochnak, Grzegorz Kieferling (†) Srebrna głowa byka wydobyta z Sanu w Radymnie

W 1826 roku, w okolicach Radymna, ob. pow. jarosławski, dokonano niezwykle efektownego odkrycia (ryc. 1). Rybacy szukający drewna w Sanie wydobyli na powierzchnię wykonaną ze srebra głowę byka o rogach zakończonych gałkami. Zabytek po raz pierwszy opublikowany został po blisko 80

Christensen 1948). Istotnie, na terenie Skandynawii spotykane są okucia rogów w kształcie bydlęcych główek, niekiedy z rogami zakończonymi kulkami oraz inne, podobnie zdobione drobne przedmioty (ryc. 3; ryc. 8:3) (Tischler 1950; Hachmann 1991, 857, 858; Abb. 59). Z terenów Polski znamy zaled-

Ryc. 1. Znalezisko srebrnej głowy byka na tle wybranych elementów kulturowych w górnym dorzeczu Sanu. 1 – Radymno; 2 – monety typu Huşi-Vovreşti; 3 – monety typu Vîrteju-Bucureşti; 4 – strefa osadnictwa i oddziaływań celtyckich w fazie LT C. Abb. 1. Der Fund des silbernen Stierkopfes anhand von ausgewählten Kulturelementen im oberen Stromgebiet des Sans. 1 – Radymno; 2 – Münzen Typ Huşi-Vovreşti; 3 – Münzen Typ Vîrteju-Bucureşti; 4 – keltische Ansiedlungs- und Auswirkungszone in der Phase LT C.

latach przez K. Hadaczka (Hadaczek 1909, 18, ryc. 5), jednakże autor ten nie podał wymiarów głowy. W latach następnych znalezisko to było kilkakrotnie wzmiankowane (Śmiszko 1936, 129; tabl. XVII/2; Kozłowski 1939, 81; tabl. XVII/13). W. Antoniewicz, który w 1954 r. republikował to znalezisko, założył, że rysunek w pracy K. Hadaczka przedstawia zabytek w naturalnej wielkości i wysunął tezę, iż głowa ta mogła stanowić okucie rogu do picia. Jako analogię wskazał on znalezisko z Dollerup (Dania) (Antoniewicz 1954, 264–266, ryc. 2 za Voss – Ørsnes-

wie kilka okazów tego typu1; dwa pochodzą z Mojszewka, pow. gryficki, jedno z Rusinowa, pow. sławieński, a dwa kolejne z Osieka, pow. jarociński, ob. 15 (Andrzejowski 1991, 37, 87, 92; Pawlak 2009, 208, 210, 211; ryc. 4:1, 2). Zarówno Voss, ØrsnesChristensen, Tischler, jak i Antoniewicz wskazywali, że geneza motywu kulek na rogach wiąże się  Z uwagi na fragmentaryczny stan zachowania niektórych zabytków nie ma pewności, czy wszystkie wymienione okucia były zwieńczone rogami zakończonymi kulkami. 1

124

Tomasz Bochnak, Grzegorz Kieferling (†)

Ryc. 2. Rysunek srebrnej głowy byka wydobytej z Sanu, przechowywany w archiwum Muzeum Archeologicznego w Krakowie. Abb. 2. Die Zeichnung des aus dem San herausgeholten silbernen Stierkopfes, die im Archiv des Archäologischen Museums in Krakau aufbewahrt wird.

ze światem celtyckim, a studia kolejnych pokoleń badaczy nie doprowadziły do zmiany tych ustaleń. Przypomnienie srebrnej głowy byka wraz z podaniem wymiarów oraz okoliczności jego odkrycia zawdzięczamy R. Jamce i J. Głosikowi (Jamka 1963, 28, 29; Głosik 1973). Pierwszy z nich prowadził poszukiwania w Archiwum MAK, a drugi dotarł do najstarszej wzmianki o znalezisku, drukowanej w „Gazecie Warszawskiej” (z 17 lipca 1826, nr 113, s. 1707). W archiwum Muzeum Archeologicznego w Krakowie (MAK) znajduje się rysunek zabytku (ryc. 2), a przy nim wzmianka: „Ta głowa iest srebna wyzłacana i dęta, wielkości teyże jako bydlęcia mającego lat 2, rogi teyże głowy maią cali 14 długości. Taż sama iest znaleziona w Galicyi w Przemyskim Cyrkule w rzyce Sanie pod miasteczkiem Radymnem należącym do dóbr stoło-

wych Jaśnie Wielmożnego biskupa Przemyskiego obrządku łacinskiego. Korpus tej głowy został w Wodzie znaleziony dnia 26 Juny 826”. Ponadto w archiwum MAK znajduje się karta z katalogu naukowego A. H. Kirkora dotycząca tego odkrycia. Powtórzono na niej niektóre z informacji z rysunku oraz dodano dwie nowe: „Gdzie się znajduje nie wiadomo. Prof. [Józef] Łepkowski domyśla się, że ta sama głowa była na wystawie w Krakowie w r. 1873 zczem [Władysław] Przybysławski nie zgadza się” oraz „Rysunek ofiarował Czł.[onek] Wł. Przybysławski”. W numerze 113. „Gazety Warszawskiej” z dnia 17 lipca 1826 roku zamieszczono wyjątek „Listu wiarogodnego Prałata, udzielony z Puław”, dotyczący odkrycia: „W Gallicyi niedaleko Radymna, miasta należącego do Biskupa Przemyślskiego, rybacy szuka-

Srebrna głowa byka wydobyta z Sanu w Radymnie

125

Ryc. 3. Obiekty zdobione motywem byczej głowy z rogami zakończonymi kulkami pochodzące z basenu Morza Bałtyckiego. 1 – Kvinneby, Olandia, Szwecja; 2 – Klein-Moitzow, Niemcy; 3 – Sophienborg, Zelandia, Dania 4 – Zelandia, Dania (1–3 wg Hachmann 1990; 4 wg KlindtJensen 1950). Abb. 3. Die aus dem Bassin der Ostsee stammenden Objekte, die mit dem Motiv des Stierkopfes mit Hörnern, die auf Kugeln enden, verziert sind. 1 – Kvinneby, Olandia, Schweden; 2 – KleinMoitzow, Deutschland; 3 – Sophienborg, Neuseeland, Dänemark 4 – Neuseeland, Dänemark (1–3 nach Hachmann 1990; 4 nach Klindt-Jensen 1950).

jąc osękami drzewa w Sanie napadli na coś takiego, co opierając się ich sile wydawało brzęk podobny do kruszcowego naczynia. Założywszy głębiey osęki wydobyli wkrótce ogromną ześniedziałą głowę, którey kształt dziki tak iednego z rybaków przestraszył, iż omal iey na powrót w wodę nie upuścił. Głowa ta z ciągnionego srebra trzynastey próby zrobiona, niegdyś pozłacana, waży do trzech funtów Wiedeńskich. Kształt iey iest iakiegoś zwierza niewiadomego: sama morda niby barania ma półtory ćwierci długości, łeb szeroki, uszy cielęce, rogi pół łokcia długie, nakształt wołowych zagięte, na końcach mają gałki; część szyi znayduiąca się przy głowie z okrągłości podobną do ludzkiey; w mieyscu oczu znać były iakieś kamienie świecące, lecz te albo rybacy wyięli, albo w wodzie zostały. Musi reszta potworu tego znaydować się na dnie, bo białość srebra w odłamaniu dowodzi świeże oderwanie głowy od korpusu. Miałem te głowę w mych ręku; w mieyscu gdzie ią wydobyto, przed siedmią laty (czyli w roku 1819) wody

nie było, ludzie tam mieli pola i ogrody, bo San innem płynął korytem. Rząd kraiowy dowiedziawszy się o tem odkryciu, postawił straż na brzegach i trudni się robieniem skrzyni, żeby wypompować wodę i dalsze czynić poszukiwania. Woda w tem mieyscu na trzy łokcie głęboka; rybacy utrzymuią, że korpus zwierzęcia tego czyli bożyszcza, naymniey dwa łokcie przysypany jest piaskiem. Co się z tych poszukiwań okaże, nie omieszkam donieść.” (Gazeta Warszawska 1926). Data podana na rysunku z archiwum MAK jako data odkrycia (26.06.1826 r.) o trzy tygodnie wyprzedza datę publikacji znaleziska w „Gazecie Warszawskiej” (17.07.1826 r.). Pomiędzy obydwoma źródłami istnieją pewne, niewielkie, rozbieżności. Według wzmianki w „Gazecie Warszawskiej”, długość rogów wynosiła pół łokcia, a według zapisku przy rysunku: 14 cali. Mamy tu więc różnicę w podanych długościach rogów wynoszącą 2 cale (1 łokieć = 2 stopy = 2 × 12 cali). Przyjmując długość

126

Tomasz Bochnak, Grzegorz Kieferling (†)

łokcia galicyjskiego równą 0,593 – 0,5955 m (Mączak 1981, t. I, 82, 448, t. II, 345), można określić długość rogów na 0,297 – 0,3465 m, a szerokość łba na ok. 0,22 m. Długość łba zbliżona jest do długości rogów, podobnie odcinek od miejsca przełamania szyi do czubka głowy. Jako że funt wiedeński liczył 0,2806 kg (Gradowski 1984, 100), wagę głowy można określić na ok. 0,8418 kg. Próbę srebra określono, być może szacunkowo, jako „trzynastą”. Znaczy to, iż w dzielącej się na 16 łutów grzywnie znajdowało się 13 łutów srebra i 3 łuty domieszki, głównie miedzi, jest to więc stop zawierający 81,25% czystego srebra (Gradowski 1984, 19, 100). Ponadto anonimowy prałat piszący z Puław informuje o rogach zakończonych gałkami, zaś na rysunku tylko jeden z rogów jest zakończony gałką, a zakończenie drugiego jest uszkodzone. Niewiele można powiedzieć o sposobie wykonania zabytku. Jak można sądzić z opisu i ilustracji, wykonano go z kilku części. Wydaje się mało prawdopodobne, by samą głowę wykuto z jednego kawałka blachy. Bez wątpienia osobno wykonano rogi i połączono je z czerepem nitami, stosując dla wzmocnienia połączenia pierścieniowate nakładki. Sposób przymocowania rogów byka z Radymna do czerepu bardzo przypomina sposób, jaki zastosowano, mocując rogi celtyckiej brązowej maski końskiej z Torrs w Szkocji (Megaw 1984). Nie ulega też wątpliwości, iż jako osobny element wykonano wieńczące rogi gałki. Także osobno wykonane zapewne zostały uszy, które umocowano za rogami. Kwestią dyskusyjną jest, czy widoczny na szyi ornament to czworoboczna aplikacja. Wydaje się jednak, że mogą to być blachy maskujące połączenie łba z dalszą, niezachowaną częścią tego zabytku. Oczy byka z Radymna zapewne zostały wykonane z innego materiału. Kwestię złocenia srebra pozostawić należy otwartą. Być może głowa istotnie była złocona, nie można też wykluczyć możliwości, iż złota warstwa to jakieś przebarwienia korozyjne. Należy jednak zauważyć, że widoczny na rysunku prostokątny ornament (maskowanie?) na boku szyi byka oddano jaśniejszym odcieniem. Niestety, nie są znane dalsze losy tego unikalnego znaleziska. Pomiędzy J. Łepkowskim a W. Przybysławskim istnieją rozbieżności odnośnie do wystawienia zabytku na wystawie starożytności w Krakowie w r. 1873. W każdym razie zabytek ten nie figuruje pomiędzy wystawionymi na wysta-

wie zorganizowanej w Krakowie na przełomie lat 1858/1859 (Wildt 1858). Także J. N. Sadowski, dość szczegółowo wymieniający zabytki prezentowane na kolejnej krakowskiej wystawie starożytności z przełomu lat 1872 i 1873, nie wymienia obiektu, które mógłby być srebrną głową byka z Sanu (Sadowski 1873). Można założyć, iż zainteresowanie Rządu Krajowego omawianym znaleziskiem, przejawiające się chęcią zbudowania kesonu i wydobycia z Sanu dalszych jego partii, spowodowało również pozyskanie samej głowy2. Wyniki badań J. Głosika i przypomnienie przez niego właściwych rozmiarów głowy byka z Sanu sprawiają, że hipoteza W. Antoniewicza, który łączył to znalezisko ze skandynawskimi okuciami rogów do picia musi zostać odrzucona. Jak wspomniano, autor ten wskazywał na istnienie nawiązań do świata celtyckiego. Najbardziej uderzającą cechą o charakterze celtyckim pozostają kulki wieńczące rogi. Właśnie z tego względu, J. Rosen-Przeworska uznała opisywaną głowę za zabytek celtycki, wskazując doń kilka analogii z Europy Zachodniej, m.in. żelazny wilk ogniowy z Saint-Bernard (Francja) (Rosen-Przeworska 1975, ryc. 7/a). Istotnie, podobny motyw występuje często w sztuce celtyckiej. Już w końcu XIX w. S. Reinach uważał główki bowidów z rogami zakończonymi kulkami za element typowy dla stylistyki późnolateńskiej (Reinach 1896). Tematem tym zajął się następnie W. Deonna, doszukując się powiązań między omawianym motywem a rogami Mojżesza, złotym cielcem Aarona, hymnami ku czci Indry oraz znaczeniem byka w starożytnym Egipcie, jednak jego rozważania na temat mistyki i kultów solarnych nie spotkały się z uznaniem kolejnych pokoleń badaczy (Deonna 1917; 1959). W kręgu celtyckim znane są liczne wyobrażenia głów bowidów z kulkami na rogach (ryc. 4). Można tu wskazać m.in. znaleziska z Bibracte/Mont Beuvray, Mauregard, Jasseines, Vienne, Villeneuve-Saint-Germain, z nieznanej miejscowości w Szampanii (Francja), Nouvelles (Belgia), Altenburg, Heidetränk, Kappel, Manching, Mörslingen (Niemcy), Lexden (Wielka Brytania) oraz z miejscowości Plavecké Podhradie (Słowacja) (Bulliot 1899, 202, 203; Thiollier 1899, Pl. XLIX:2– 4; Déchelette 1927, 1018, 1019; Fig. 568:6, 691; Fi  Powyższy aspekt historii odkrycia srebrnej głowy byka z Radymna został przedstawiony w artykule pióra M. Parczewskiego opublikowanym w niniejszym tomie. 2

Srebrna głowa byka wydobyta z Sanu w Radymnie

Ryc. 4. Obiekty zdobione motywem byczej głowy z rogami zakończonymi kulkami pochodzące z kręgu celtyckiego. 1 – Heppenheim, Niemcy; 2 – Vienne, Francja; 3 – Jasseines, Francja; 4 – Bibracte, Francja, 5, 6 – Manching, Niemcy, 7 – nieznana miejscowość w Szampanii, Francja (1–3 wg Déchelette 1927, 4 wg Klindt-Jensen 1950; 5, 6 wg Feugère 2002; 7 – wg Stead, Rigby 1999). Abb. 4. Die aus dem keltischen Kreis stammenden Objekte, die mit dem Motiv des Stierkopfes mit Hörnern, die auf Kugeln enden, verziert sind. 1 – Heppenheim, Deutschland; 2 – Vienne, Frankreich; 3 – Jasseines, Frankreich; 4 – Bibracte, Frankreich, 5, 6 – Manching, Deutschland, 7 – unbekannte Ortschaft in Champagne, Frankreich (1–3 nach Déchelette 1927, 4 nach Klindt-Jensen 1950; 5, 6 nach Feugère 2002; 7 – nach Stead, Rigby 1999).

127

128

Tomasz Bochnak, Grzegorz Kieferling (†)

Ryc. 5. Wilki ogniowe i akcesoria zwązane z przygotowywaniem pożywienia, zdobione motywem byczej głowy z rogami zakończonymi kulkami. 1 – Stradonice, Czechy; 2 – Saint-Germain-du-Plain, Francja; 3 – Kappel, Niemcy; 4 – Mount Bures, Wielka Brytania; 5 – San Bernard, Francja; 6 – Wauwil, Szwajcaria (1, 2 wg Feugère 2002; 3, 5 wg Feugère 1982; 4 wg Stead 1967; 6 wg Déchelette 1927). Abb. 5. Feuerwölfe und Zubehör für die Nahrungsvorbereitung, die mit dem Motiv des Stierkopfes mit Hörnern, die auf Kugeln enden, verziert sind. 1 – Stradonice, Tschechien; 2 – Saint-Germain-du-Plain, Frankreich; 3 – Kappel, Deutschalnd; 4 – Mount Bures, Großbritannien; 5 – San Bernard, Frankreich; 6 – Wauwil, Schweiz (1, 2 nach Feugère 2002; 3, 5 nach Feugère 1982; 4 nach Stead 1967; 6 nach Déchelette 1927).

Srebrna głowa byka wydobyta z Sanu w Radymnie

scher 1959, 26-31; Taf. 10–13; Chapotat 1970, 142, 143; Pl. LVI:11; Müller-Karpe – Müller-Karpe 1977, 49, 52; Taf. 8:1a–e; Abb. 1:3; Bittel 1981a, 104, 105; Abb. 40; Seitz 1987; 1988; Le Clert 1989, Pl. XXVIII, nr 293; Feugère 1982; 2002; v. Endert 1991, 55, 56; Taf. 13:244; Debord 1993, 82, 83; Fig. 16:23; Stead, Rigby 1999, 108; Pl. 44, nr 4255; Casadéi – Ciezar – Guinchard 2000; Dufrasnes – Leblois 2003; Teegen 2004; Pieta 2008, 198, 368, 382; F. 23, 40). Wilki ogniowe i inne przedmioty związane z przygotowaniem lub spożywaniem potraw, zdobione motywem rogów z kulkami, były przedmiotem studiów wielu uczonych; zajmowali się nimi G. Gallay i B. Huber, a w ostatnim czasie również M. Feugère i N. Ginoux (ryc. 5) (Gallay, Huber 1972, tam starsza literatura; Feugère 2002; Ginoux 2006). Głowy z rogami zakończonymi kulkami lub niekiedy sam tylko motyw rogów zdobią np. rożen z Saint-Germain-du-Plain (Bonnamour 1985–1986, 62, 65; Fig. 25; Guillaumet 1996, 312, 319; Pl. 4:14), noże (Birdlip, Heppenheim), atasze wiader (m.in. Kolonia, Sophienborg, Thealby, Vienne,) (Dudley 1935; Meier-Arendt 1971; Vidal 1976) naczynia z grobu 262 z cmentarzyska w Giubiasco oraz z Ham Hill (Ulrich 1914, Taf. LXX:13; Feugère 2002, 435, 437; Abb. 15:2; Megaw 1970, 161) oraz liczne wilki ogniowe, znane zwłaszcza z terenów południowej Anglii, północnej Francji i z dorzecza górnego Dunaju (Feugère 2002, 425, 435; Abb. 4, 16). M. Feugère zestawił listę przedmiotów zdobionych motywem byczej głowy z kulkami na rogach (Feugère, 2002, 451). Znaleziska tak ornamentowanych wilków ogniowych, jak i innych przedmiotów opatrzonych omawianym motywem koncentrują się w zachodniej partii kręgu celtyckiego; z obszarów Celtyki Wschodniej znamy tylko jeden obiekt tego typu, a mianowicie wilka ogniowego z Ocniţa (Berciu 1982). Fragment trójnoga zdobionego motywem byczej głowy z rogami zakończonymi kulkami odkryto również na czeskim oppidum w Stradonicach (Píč 1903, XXXVIII:26). Warto podkreślić, że rogi z kulkami nie występują w kulturze celtyckiej wyłącznie w kontekście przygotowywania pożywienia. Tym samym motywem jest zdobiony brązowy, rynienkowaty przyrząd do rozcierania (moździerz), pochodzący z miejscowości Hockwold (Norfolk) (Jackson 1985). Zwierzęta z kulkami na rogach zostały też przedstawione na przedmiocie w typie Knotenringu pochodzącego z Port-Nidau (Dannheimer 1975). Znane są też

129

nieliczne przedstawienia hełmów z rogami (Feugère 2002, 434), jak w przypadku uzbrojenia jeźdźców wyobrażanych na kotle z Gundestrup (ryc. 6:1, 2) (Hachmann 1991, 766, 769). Niewielkie kulki wieńczą też rogi wyrastające z hełmu wyłowionego z Tamizy (ryc. 6:3). Być może pewnym nawiązaniem do opisywanej symboliki w kontekście militarnym pozostaje również inkrustacja głowni miecza z Monachium-Untermenzing, przedstawiająca łuk z kolistymi punktami na końcach (Dannheimer 1975). Zdaniem A. Rapina, ten symbol nawiązuje do byka lub konstelacji o tej samej nazwie (Rapin 2002, 165). W takim ujęciu łukowaty symbol z kolistymi punktami miałby stanowić symbol byczej siły i witalności. Motyw rogów zwieńczonych kulkami w kontekście militarnym występował również w innych kulturach, wcześniejszych od kręgu celtyckiego i niepowiązanych z nim związkiem „genetycznym”. Powszechnie znane są dwa hełmy z epoki brązu znalezione w Viksø na Zelandii. Posiadają one lirowato wygięte rogi z widocznymi zgrubieniami przy końcach (Norling-Christensen 1946). Podobnie ukształtowane rogi widnieją na hełmie figurki pochodzącej z Grevensvænge na Zelandii (Jørgensen, Petersen 1988, 111; Fig. 79; Demakopoulou et al. 1999, 94, Fig. 6). Szereg figurek wojowników w rogatych hełmach, w tym również z rogami zakończonymi kulkami, pochodzi z Sardynii (Pinza 1901, 203; Tav. XII:7). Zwyczaj mocowania rogów na hełmach ma zasięg paneuropejski, jednak

Ryc. 6. Hełmy z rogami zwieńczonymi kulkami. 1, 2 – przedstawienia z kotła z Gundestrup; 3 – brązowy hełm wydobyty z Tamizy (1, 2 wg Hachmann 1990, 3 wg Green 1992). Abb. 6. Helme mit Hörnern, die auf Kugeln enden. 1, 2 – Darstellungen aus dem Kessel aus Gundestrup; 3 – der bronzene, aus der Themse herausgeholte Helm (1, 2 nach Hachmann 1990, 3 nach Green 1992).

130

Tomasz Bochnak, Grzegorz Kieferling (†)

naszym zdaniem może każdorazowo opierać się na lokalnym systemie symboli i w związku z tym należy zachować szczególną ostrożność przy próbach zestawiania pozornie klarownych i trafnych analogii. Niektórzy badacze są zdania, że motyw rogów zakończonych kulkami stanowi jeden z elementów ikonografii mennictwa celtyckiego (Chapotat 1970, 140; Pl. LV:3; Vidal 1976, 194). Istotnie, znane są monety z przedstawieniami czworonogów z punktami-kulkami na rogach (Blanchet 1905, 409; Pl. III:21). Wydaje się jednak, że obecność tych punktów może być wynikiem przyjętej konwencji stylistycznej, bowiem obserwujemy je również na końcach końskiej grzywy na monecie Veromanduów oraz w przypadku przedstawień antropomorficznych na monecie Senonów (Scheers 1987, 131, 132; Ployart 1980, 41; Fig. 12:166). Należy ponadto zauważyć, że w ikonografii mennictwa celtyckiego nie znamy żadnego przedstawienia byka z rogami zakończonymi kulkami. Do najmłodszych przedstawień byków z kulkami na rogach łączących się z tradycją celtycką należy galorzymska płaskorzeźba z Langres, z dawnego terytorium Lingonów (ryc. 7) (Drioux 1930; Espérandieu 1938, 37, 38, nr 7704). Na zajętych przez Celtów terenach Kotliny Karpackiej, na Słowacji, na Węgrzech, w Austrii, w Słowenii, ale też na jednym stanowisku w Polsce (Jakuszowice) spotykane są naczynia z charakterystycznymi uchami zakończonymi często kulkami lub zgrubieniami, określane niekiedy jako misy typu Štupava (Jerem 1997, 55, 60; Abb. 2:14; Szabó 1992, 111, 112; Tankó 2005). Opisywane naczynia wywodzą się z tradycji halsztackiej i nie należy ich łączyć z horyzontem wilków ogniowych. Motyw rogów zwieńczonych kulkami spotykany jest również na zapinkach. Występował on na późnohalsztackich Dragofibeln (np. w Magdalenenbergu) (ryc. 8:1) (Frey 1969, 19, 29, 30, 32–35, 38–40, 47, 52; Abb. 16:13; 24:1; Taf. 7:31, 22:19, 20; 26:31; Spindler 1973, 58; Taf. 50:1, 91:b, 97). Przykładem mogą być też okazy tzw. Hornfibeln z celtyckich cmentarzysk w Giubiasco, gr. 74a1, 74a2, 465b (ryc. 8:2) i Pianezzo, gr. 282 (Feugère 2002, 435; Abb. 15:3, 4; Pernet et al. 2006, 108, 109, 295, 328). Jak wspomniano wyżej, zdobienia w kształcie byczych główek z rogami zakończonymi kulkami (lub też samym tylko rogami z kulkami) występują

Ryc. 7. Galorzymska płaskorzeźba z przedstawieniem byka z z rogami zwieńczonymi kulkami pochodząca z Langres, Francja (wg Drioux 1930). Abb. 7. Das gallo-römische Flachrelief aus Langres, Frankreich, mit der Darstellung des Stierkopfes mit Hörnern, die auf Kugeln enden (nach Drioux 1930).

też na terenach niezajętych przez Celtów, szczególnie w basenie Morza Północnego i Bałtyckiego. Najstarsze znaleziska tego typu datowane są na schyłek młodszego okresu przedrzymskiego (np. importowana atasza wiadra z Sophienborga), jednak gros omawianych obiektów pochodzi z pierwszych wieków po Chrystusie i są to wyroby lokalne, przede wszystkim okucia rogów do picia (Voss – ØrsnesChristensen 1948; Tischler 1950; Hachmann 1991, 857, 858; Abb. 59; Andrzejowski 1991, 36–38; 1994). Z okresu wpływów rzymskich znane są zapinki zdobione plastycznym ornamentem byczej główki, niekiedy z rogami zakończonymi kulkami oraz figurki byków (Gandert 1958; Hardt 1994; Andrzejowski, Cieśliński 2007, 293, 297, ryc. 15). Głowa byka jako element ornamentyki zapinek rozpowszechnił się

Srebrna głowa byka wydobyta z Sanu w Radymnie

131

Ryc. 8. Zapinki zdobione motywem rogów zakończonych kulkami. 1 – Dragonfibel, Magdalenenberg, Niemcy; 2 – Hornfibel, Giubiasco, Szwajcaria; 3 – Søften, Dania; 4 – Mingfen/Miętkie, Polska (1 wg Frey 1969; 2 wg Pernet et al. 2006; 3 wg Ellmers 1970; 4 wg Nowakowski 1998). Abb. 8. Spangen, verziert mit dem Motiv der Hörner, die auf Kugeln enden. 1 – Dragonfibel, Magdalenenberg, Deutschland; 2 – Hornfibel, Giubiasco, Schweiz; 3 – Søften, Dänemark; 4 – Mingfen/Miętkie, Polen (1 nach Frey 1969; 2 nach Pernet et al. 2006; 3 nach Ellmers 1970; 4 nach Nowakowski 1998).

ku wschodowi, docierając do terenów bałtyjskich, a pojedyncze tak zdobione fibule są spotykane w dorzeczu Wisły i Dniepru (Andrzejowski – Cieśliński 2007, 292–299, ryc. 14, 15, 19). Należy przypomnieć, że byk odgrywał istotną rolę w świecie germańskim. Plutarch podaje, że Cymbrowie oblegający garnizon rzymski nad rzeką Abesis zawarli z załogą układ zapewniający Rzymianom wolny odwrót, a rokowania przypieczętowali przysięgą na spiżowego3 byka. Po bitwie byka tego zaniesiono do domu Katullusa jako zwiastun przyszłych zwycięstw (Plutarch, Vita Marii, 23,5).

Jaką rolę mogłyby pełnić kulki na końcach rogów? Jak zauważa R. Jackson, motyw rogów z kulkami mógłby być symbolem fallicznym, jednak bardziej prawdopodobne, iż jest to oddanie rzeczywistego wyglądu rogów zwierzęcych (Jackson 1985, 170). Powszechnie zwraca się uwagę na występowanie motywu głowy byka z rogami zwieńczonymi kulkami na licznych sprzętach służących do przygotowania jedzenia; rożnach, ataszach naczyń, a zwłaszcza na wilkach ogniowych. Być może fakt ten należy powiązać z hipotezą przedstawioną w pracy O. Jansé, według której kuliste zakończenia rogów miałyby symbolizować jabłka bogini obfitości (Jansé 1935). E. Vial sądzi, że omawiane kulki można interpretować jako znak udomowienia lub 3  W przekładzie T. Sinki (1955) mowa jest o srebrnym byku, jednak w oryginale oraz w tłumaczeniach na inne języki rodzaj ozdoby (Vial 2001, 32). Zdaniem N. Ginoux, rozpowszechnienie u schyłku okresu lateńskiego wymieniany jest byk z brązu/spiżu.

132

Tomasz Bochnak, Grzegorz Kieferling (†)

motywu symbolizującego domestykację wskazuje na rosnącą rolę bogacącej się grupy hodowców-wytwórców wobec malejącego znaczenia wojowników, jednak naszym zdaniem teza ta nie została poparta przekonującymi argumentami (Ginoux 2006). Uważa się też niekiedy, że przedstawienia byków z kulkami na rogach mogą mieć związek z taurokathapsia, rytualnymi igrzyskami z udziałem byków, które celebrowano w kulturze minojskiej, a następnie w starożytnej Helladzie. Kulki miałyby pełnić role ochraniaczy, podobnie jak stosuje się to do dziś przy treningach torreadorów lub podczas tourady, portugalskiej odmiany corridy. Popularność motywu byczej głowy z rogami z kulkami w kręgu celtyckim sprawia, że hipoteza łącząca głowę byka z Sanu w Radymnie z oddziaływaniami celtyckimi jest poparta ważkimi dowodami. Należy jednak zaznaczyć, że opisywany tu zabytek wykazuje jednak pewne cechy szczególne, niespotykane w sztuce celtyckiej. Mamy tu na myśli zwłaszcza ornament zdobiący przednią część pyska byka oraz jego podgardle. Umieszczono tam motywy geometryczne, przede wszystkim trójkąty. Zdobienie takie nie jest szerzej spotykane w rzeźbie celtyckiej, tak w toreutyce i innych przedmiotach metalowych, jak również i zabytkach kamiennych lub drewnianych. Drugą cechą, która odróżnia znalezisko z Radymna od typowych zabytków celtyckich przedstawiających głowy bowidów, są rozmiary i metal, z którego wykonano obiekt polski. Przypomnijmy, że miał on znaczne rozmiary (długość rogów 0,297 – 0,3465 m, szerokość łba na ok. 0,22 m waga blisko 0,85 kg) i został wykonany ze srebra. Był to metal nieczęsto stosowany w kręgu celtyckim. Wśród srebrnych wyrobów znaczących rozmiarów, które są łączone z Celtami, w pierwszej kolejności należy wymienić kocioł z Gundestrup oraz srebrny torques z żelaznym rdzeniem, znaleziony w Trichtingen. Inne srebrne torquesy, z Mâcon i Pallon au Val Freissinières, są znacznie mniej okazałe (Megaw 1970, 78). Co istotne, zarówno w przypadku kotła z Gundestrup, jak i naszyjnika z Trichtingen, zwraca się uwagę na istnienie cech odmiennych od stylistyki celtyckiej (Goessler 1929; Kimmig 1981, 193; Pittioni 1984, 48, 49; Fischer 1987). Wśród nieceltyckich elementów stylistyki torquesu z Trichtingen wymienia się m.in. obecność ornamentu geometrycznego. Ornament trójkątów i równole-

głych linii biegnie wzdłuż niemal całego naszyjnika. Kolejną atypową cechą torquesu z Trichtingen jest ukształtowanie zakończeń w kształcie byczych głów, co stanowi element niespotykany w środowisku celtyckim, natomiast występujący w kulturze Traków oraz w środowisku perskim w Azji Mniejszej. Zwraca się również uwagę na surowiec, z którego wykonano torques. Srebro było stosunkowo rzadko wykorzystywane w toreutyce celtyckiej, znacznie częściej używano złota lub brązu. Wymienione cechy sprawiają, że obecnie uważa się, iż torques z Trichtingen mógł powstać w dorzeczu dolnego Dunaju (Nübling 1981). Również w przypadku kotła z Gundestrup, na którym wyobrażono m.in. jeźdźców w hełmach z rogami zwieńczonymi kulkami, podkreśla się obecność w jego stylistyce elementów obcych tradycji celtyckiej, a nawiązujących m.in. do sztuki trackiej, greckiej i irańskiej. Szukając ośrodka, w którym kocioł mógł zostać wykonany, wskazuje się często strefę dorzecza dolnego Dunaju, w strefie pogranicza między Wolkami-Tektosagami, Tryballami a Skordyskami. Za hipotezą tą opowiadali się m.in. D. Berciu, T. G. E. Powell, P. Meyers, A. Bergquist i T. Taylor oraz F. Kaul i J. Martens (Berciu 1969; Powell 1971; Meyers 1982; Berquist, Taylor 1987; Kaul 1993; 2006; Kaul – Martens 1995)4. Czy zatem głowa byka z Sanu, podobnie jak torques z Trichtingen i ewentualnie kocioł z Gundestrup, również powstała na terenach, gdzie Celtowie sąsiadowali z Dakami lub Trakami? Taka hipoteza jest, naszym zdaniem, bardzo prawdopodobna. Na Półwyspie Bałkańskim istniała wielowiekowa tradycja srebrnej toreutyki, a przedstawienia byków występują stosunkowo często. Można tu przytoczyć m.in. znaleziska z Craiova (Berciu 1969, 123–146) i Rogozen (Vol 1989).  Należy jednak nadmienić, że przytacza się również szereg argumentów przemawiających za galijską proweniencją kotła z Gundestrup. Zwolennikami galijskiego pochodzenia tego zabytku byli m.in. O. Klindt-Jensen, G. S. Olmsted, E. Sander-Jørgensen Rowlett i R. M. Rowlett oraz R. Hachmann (Klindt-Jensen 1950; Olmsted 1979; Sander-Jørgensen – Rowlett – Rowlett 1984; Hachmann 1991). Historię badań do początku lat 80. XX w. zamieszcza R. Pittioni (Pittioni 1984). Opisane tu odmienne opinie stara się połączyć F. Falkenstein, który uważa, że srebrny kocioł mógł powstać na terenie Galii jako dzieło rzemieślników przybyłych znad dolnego Dunaju oraz toreutów miejscowych (Falkenstein 2004). 4

Srebrna głowa byka wydobyta z Sanu w Radymnie

133

Ryc. 9. Zabytki sztuki trackiej wykazujące nawiązania do znaleziska z Sanu. 1 – naszyjnik Băiceni; 1a – detal naszyjnika z Băiceni; 2 – ryton z Poroïna; 3, 4 – przedstawienia jeleniowatych widniejące na hełmie z Peretu (1, 1a, 2 wg Sîrbu 2004; 3, 4 wg Voievozeanu, Moscalu 1979). Abb. 9. Denkmäler der trakischen Kunst, die an den Fund aus dem San anknüpfen. 1 – Halskette Băiceni; 1a – Halskettendetail aus Băiceni; 2 – Gravur aus Poroïna; 3, 4 – Darstellungen der Geweihträger, die auf dem Helm aus Peretu zu sehen sind (1, 1a, 2 nach Sîrbu 2004; 3, 4 nach Voievozeanu, Moscalu 1979).

Kolejnym elementem wskazującym na powiązania znaleziska z Sanu z materiałami z Europy Południowej jest ornament zdobiący płytę na boku szyi srebrnego byka. Widoczny jest tam ornament (?) równoległych linii i regularnie rozmieszczonych punktów. Nie potrafimy wytłumaczyć funkcji tego wzoru, ale, naszym zdaniem, przypomina on nieco sposób oddania faktury sierści niektórych zwierząt przedstawianych w sztuce trackiej i getodackiej. Podobny wzór równoległych linii i rzędów punktów widnieje na głowie konia, wieńczącej koniec naszyjnika ze skarbu z Băiceni (ryc. 9:1, 1a). Co ciekawe, wspomniane końskie głowy są zaopatrzone w rogi, które sięgają poza uszy (PetrescuDîmboviţa – Dinu 1975, 109; Fig. 5; 9:1, 4). Skarb z Băiceni jest datowany na przełom V i IV w. przed Chr. W zbliżony sposób oddano układ sierści jeleni przedstawionych na srebrnym hełmie z Peretu (ryc. 9:3, 4) (Moscalu, Beda 1979).

W nieodległym Kołokolinie (Ukraina) odkryto bogaty grób kultury lipickiej datowany na początek I w. po Chr., zawierający m.in. fragmenty srebrne naczynia z uchwytami zbliżonymi nieco kształtem do rogów zakończonych kulkami (Śmiszko 1935). Badania A. Popy wykazały jednak, że rekonstrukcja zaproponowana przez M. Śmiszkę jest błędna, a samo naczynie znajduje szereg analogii w strefie pontyjskiej (Popa 2004). Z terenu dzisiejszej Ukrainy pochodzi brązowy przedmiot z dwoma uszkami (aplikacja?), określony przez W. Antoniewicza jako klamra i zdaniem tego badacza zawiązujący do kultury późnosarmackiej (Antoniewicz 1931, 88–90; Fig. 2). Przedmiot ten zdobiony jest w dolnej partii przedstawieniem byczej głowy, a na jednym z rogów widać delikatne zgrubienie. Podsumowując rozważania na temat domniemanych koneksji artystycznych głowy byka z Sanu należy stwierdzić, że posiada ona zarówno cechy

134

Tomasz Bochnak, Grzegorz Kieferling (†)

typowe dla sztuki celtyckiej (kulki na końcach ro- samego powodu należy wątpić, by opisywany tu zagów), jak i trackiej lub dackiej (wykonanie ze sre- bytek mógł być końską maską. Przeciw tej hipotebra, znaczne rozmiary, ornament geometryczny). zie przemawia fakt, że rzeźba posiadała tylną część Wspomniany synkretyzm zbliża omawiany obiekt głowy, a zatem niemożliwe byłoby umieszczenie do innych znalezisk łączących cechy celtyckie i trac- jej na łbie zwierzęcia. W zachowanym opisie brak kie bądź dackie, tj. torquesu z Trichtingen oraz, być jest wzmianki, by głowa posiadała jakikolwiek zamoże, także kotła z Gundestrup. Głowa byka wy- wias. Naszym zdaniem, znalezisko z Sanu stanowi kazuje zresztą pewne analogie zarówno do torqu- część większej całości, być może kompletnej rzeźesu (geometryczny ornament trójkątów), jak i ko- by byka lub protomy jakiejś konstrukcji drewniatła (motyw kulek wieńczących rogi), a wszystkie te nej. Nie sposób pominąć tu jeszcze jednej hipotezy, trzy przedmioty były wykonane ze srebra. być może zbyt śmiałej lub fantastycznej. W baseCzym była głowa byka wyłowiona z Sanu? nie Morza Śródziemnego znane są modele łodzi Czy mógł to być srebrny ryton? Na taką możliwość ze stewami zdobionymi przedstawieniami głów bymogą wskazywać jej rozmiary oraz pewne podo- ków, niejednokrotnie z rogami zwieńczonymi kulbieństwo, jakie wykazuje prezentowany tu zabytek kami. Modele takie został znalezione m.in. w Vedo słynnych rytonów z terenu Tracji, np. z Poroina tulonii (ryc. 10:1) oraz na Sardynii (Falchi 1891; (ryc. 9:2) lub z Panagûrišté (Berciu 1969, 153–160, Pinza 1901; Milani 1912; Guerrero Ayuso 2004). Fig. 106–110; Sîrbu – Florea 2000; Fig. 29 :3). Prze- Jest to dość odległa analogia, zarówno pod wzglęciwko takiej hipotezie przemawiają dwa argumen- dem geograficznym i kulturowym, jak i chronoloty. Po pierwsze, srebrne rytony datowane są na V gicznym. Istnieją jednak przesłanki by przypuszwiek przed Chrystusem. W przypadku znaleziska czać, że również w I w. przed Chr. Celtowie używali z Sanu nie dysponujemy żadnymi bezpośrednimi łodzi ze stewami zdobionymi przedstawieniami wskazówkami mogącymi ułatwić określenie jego głów zwierzęcych. Na złotym hemistaterze przychronologii, lecz jeżeli obecność kulek na końcach pisywanym armorykańskiemu plemieniu Unellów rogów uznamy za cechę celtycką, to należy zauwa- widoczna jest postać trzymająca łódź (lub jej możyć, że w kulturze lateńskiej podobne wyobraże- del) z zoomorficznymi stewami (ryc. 10:2, 2a) (de nia nie są datowane wcześniej niż na fazę LT C2, la Tour 1892, Pl. XX: 6927, 6928). W zbiorach maa ich znakomita większość pochodzi z fazy LT dryckiego Narodowego Muzeum Archeologicznego D. Znane są też znaleziska młodsze, jak galorzymska płaskorzeżba z Langres lub żelazny wilk ogniowy z Mušova, pochodzący z grobu datowanego na lata 170–180 po Chr. (Drioux 1930; Feugère 2002). Drugim argumentem, pozwalającym odrzucić przypuszczenie, by głowa byka z Sanu miała być rytonem, jest uwaga w Gazecie Warszawskiej, mówiąca, że nosiła ona świeże ślady odrywania od większej całości. Należy przypuszczać, że pozostała w nurtach rzeki reszta musiała być Ryc. 10. Przedstawienia statków ze stewami zdobionymi motywem byczej głoznacznych rozmiarów, ponieważ wy z rogami zakończonymi kulkami. 1 – Vetulonia, Włochy; 2 – moneta przypitrudno sobie wyobrazić, by podczas sywana Unellom, Francja; 2a – detal przedstawienia na monecie przypisywanej Unellom (1 wg Falchi 1891; 2, 2a wg de la Tour 1892). wyciągania jedynie drobny fragAbb. 10. Darstellung der Schiffshecken, die mit dem Motiv des Stierkopfes mit ment zaczepił się o dno tak mocno, Hörnern, die auf Kugeln enden, verziert sind. 1 – Vetulonia, Italien; 2 – Münze, że uległ urwaniu. Jeżeli zatem zna- die dem Volk der Unellen zugeschrieben wird, Frankreich; 2a – Detail der Darcząca część głowy pozostała w Sa- stellung auf der Münze, die dem Volk der Unellen zugeschrieben wird (1 nach Falchi 1891; 2, 2a nach de la Tour 1892). nie, to nie mógł to być ryton. Z tego

Srebrna głowa byka wydobyta z Sanu w Radymnie

Ryc. 11. Son Corró, Costix, Majorka. Brązowa głowa byka, przypuszczalnie zdobienie stewy statku (Archivo Fotográfico, Museo Arqueologico Nacional, Madrid). Abb. 11. Son Corró, Costix, Mallorca. Bronzener Stierkopf, wahrscheinlich eine Verzierung von einem Schiffsheck (Archivo Fotográfico, Museo Arqueologico Nacional, Madrid).

(Museo Arqueológico Nacional) znajdują się potężne, wykonane z brązu protomy w kształcie byczych głów z dołączanymi ostro zakończonymi rogami, pochodzące z sanktuarium Son Corró na Majorce. Rzeźby takie, datowane na IV–II w. przed Chr., pełniły być może funkcję galionów, tj. zdobień stewy dziobowej (ryc. 11) (Guerrero Ayuso 2004, 132, 140; Fig. 15). Omawiane protomy, posiadające duży otwór od strony szyi, wykazują szereg podobieństw do srebrnej głowy byka z Sanu, którą można było zamocować w ten sam sposób, tj. poprzez nasadzenie na belkę. Niestety, w obecnej chwili nie potrafimy określić przeznaczenia srebrnej głowy z Sanu i wszystkie hipotezy dotyczące tego zabytku muszą pozostać w sferze przypuszczeń. Położone w południowo-wschodniej Polsce Radymno znajduje się w sąsiedztwie strefy, w której uchwytne są wpływy kultury celtyckiej oraz gdzie

135

występują importy południowe, w tym również płynące z kręgu geto-dackiego. Nad górnym Sanem spotykane są znaleziska ceramiki grafitowej oraz fragmenty szklanych bransolet, które datowane są na fazę LT C. Uważa się, że oddziaływania kultury celtyckiej napływały na te obszary ze wschodniej Słowacji oraz z Ukrainy Zakarpackiej. Na omawianym terenie spotykane są też importy geto-dackie, jak np. drachmy typu Huşi-Vovreşti z Medyki (Aleksiewicz 1958, 13; Kunysz 1966, 22; Woźniak 1967, 226; Mikołajczyk 1986, 54; Tabl. II/2) lub didrachma typu Vîrteju-Bucureşti z Przemyśla-Zasania (Mikołajczyk 1984, 52; Tabl. I/2). Problem napływu i zróżnicowania monet geto-dackich został ostatnio przedstawiony przez I. Florkiewicz (Florkiewicz, w niniejszym tomie). Zdaniem Z. Woźniaka i P. Poleskiej, wspomniane znaleziska są śladem kontaktów utrzymywanych przez ludność kultury Poieneşti-Lukaševka z ludami zamieszkującymi tereny dzisiejszej Polski południowo-wschodniej (Woźniak – Poleska 1996, 386). Śladem kontaktów mieszkańców terenów położonych w górnym biegu dolnego Sanu z południem jest też pochodzące z roku 1958 znalezisko monety srebrnej wagi 5,5 g, odkrytej w Jarosławiu, na Lahmanówce, określonej jako podwójny wiktoriat Związku Tessalskiego bity w latach 196–146 przed Chr. (Krzyżanowska 1961; Kubiak 1978, 196; Kieferling 2004, 129–130). Jak staraliśmy się wykazać w niniejszym artykule, zagadkowe znalezisko wyłowione z Sanu blisko 190 lat temu, łączy elementy stylistyki celtyckiej i trackiej. Motyw rogów zwieńczonych kulkami był obecny na znacznych obszarach Europy, w różnych kręgach kulturowych, aż do schyłku starożytności. Wyobrażenia jeźdźców na wierzchowcach z rogami5 (być może były to konie w maskach?) są spotykane na skandynawskich brakteatach ze schyłku starożytności i początków średniowiecza (Ellmers 1970; Rosen-Przeworska 1980). Motyw rogów zwieńczo Motyw rogatych wierzchowców (koni z rogatymi maskami?) pojawia się w różnych kulturach starożytnych; zarówno w kulturze łużyckiej (przedstawienie figuralne na naczyniu z Łaz), wśród Scytów, jak również wśród ludów retyckich, celtyckich i germańskich (Jansé 1935; Sylwestrowicz 1979, 50-52; Megaw 1984; Gleirscher 1991, 51; Jockenhövel, Knoche 2001, 140, 141; Abb. 20; przypis 108; Barkova 2007, 127, 129, 130; Abb. 14; Samašev 2007, 133, 135; Abb. 4). Fenomen ten zasługuje na omówienie w ramach osobnego opracowania. 5

136

Tomasz Bochnak, Grzegorz Kieferling (†)

nych kulkami jest zjawiskiem ponadkulturowym, spotykanym na rozległych obszarach Europy i Azji w wielu stadiach chronologicznych. Fakt, że omawiany tu zabytek zaginął i że dysponujemy zaledwie jednym jego rysunkiem i kilkoma wzmiankami sprawia, że zarówno ewentualne koneksje kulturowe, jak i ustalenia chronologiczne pozostają w sferze hipotez, jednak najbardziej prawdopodobne wydają się nawiązania do kultury celtyckiej z elementami typowymi dla dolnego Dunaju. *  *  * Prezentowany tekst jest rozszerzoną wersją artykułu opublikowanego w tomie PHOSPHORION. Studia in Honorem Mariae Čičikova (Bochnak – Kieferling 2008). W 2005 r. wraz ze śp. Grzegorzem Kieferlingiem przyjęliśmy z wdzięcznością inicjatywę prof. Diany Gergovej z Instytutu Archeologii w Sofii, która zaproponowała, by przypomnieć (a właściwie zaprezentować) znalezisko srebrnej głowy byka z Sanu w środowisku naukowym Europy Południowej i Południowo-Wschodniej. Mieliśmy nadzieję, że publikacja w Bułgarii wzbudzi zainteresowanie tamtejszych specjalistów, co mogłoby zaowocować wskazaniem ewentualnych podo-

bieństw lub nawiązań do kręgu trackiego lub pogranicza celto-trackiego. Między rokiem 2005 i 2008 udało mi się zgromadzić szereg dodatkowych analogii, które uwzględniłem w niniejszym artykule. Podczas przygotowania niniejszego tekstu korzystaliśmy z pomocy i życzliwości szeregu osób. Składam serdeczne podziękowania prof. prof. Janowi Bouzkowi (Praga), Dianie Gergovej (Sofia), I. Marazovowi (Sofia), M. Parczewskiemu (Kraków/Rzeszów), W.-R. Teegenowi (Lipsk), dr. dr. M. Cerrejón García (Madryt), M. Chrobak (Kraków), X. Farré Vidal (Kraków) G. Florea (Cluj-Napoca), A. Gawlik (Kraków), M. Karwowskiemu (Rzeszów/Wiedeń); M. S. Przybyle (Kraków), M. Schönfelderowi (Moguncja), V. Sîrbu (Brăila), E. Vial (Glux-en-Glenne). Szereg cennych uwag zawdzięczam głosom w dyskusjach, które toczyły się podczas seminarium organizowanego przez prof. M. Mączyńską w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego oraz na posiedzeniu Komisji Archeologicznej Polskiej Akademii Nauk (Oddział Kraków), gdzie w 2006 roku wraz z Grzegorzem Kieferlingiem przedstawialiśmy główne założenia niniejszego studium. Tomasz Bochnak

Srebrna głowa byka wydobyta z Sanu w Radymnie

137

Literatura Andrzejowski, J. 1991: Okucia rogów do picia z młodszego okresu przedrzymskiego i okresu wpływów rzymskich w Europie Środkowej i Północnej (próba klasyfikacji i analizy chronologiczno-terytorialnej), Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne 6, 7–120. Andrzejowski, J. 1994: An ox-head drinking-horn terminal from Scarbantia and its background. In: Friesinger, H., Tejral, J., Stuppner A., (eds.) 1994, 331–340. Andrzejowski, J. (ed.) 1999: Comhlan. Studia z archeologii okresu przedrzymskiego i rzymskiego w Europie Środkowej dedykowane Teresie Dąbrowskiej w 65. rocznicę urodzin, Warszawa. Andrzejowski, J. – Cieśliński A. 2007: Germanie i Bałtowie u schyłku starożytności. Przyjazne związki czy wrogie sąsiedztwo? In: Bitner-Wróblewska A. (ed.) 2007, 279–319. Aleksiewicz, M. 1958: Zarys osadnictwa w okresie lateńskim i rzymskim oraz wpływów kultury prowincjonalnorzymskiej na ziemie województwa rzeszowskiego, Rocznik Woj. Rzeszowskiego, 1, 1958, Rzeszów. Antoniewicz, W. 1931: Notatki archeologiczne, Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne 13, 86–93. Antoniewicz, W. 1954: Srebrna głowa byka z Sanu, Wiadomości Archeologiczne 20, 263–266. Bader, T. (ed.) 1997: Die Welt der Kelten. Dia-Vortragsreihe in Hochdorf-Enz 1991–1997, Eberdingen. Barkova, L. J. 2007: Die Fürstengräber der Pazyryk-Kultur. In: Menghin, J., Parzinger, H. (eds.) 2007, 118–131. Berciu, D. 1969: Arta traco-getică. Bucureşti. Berciu, D. 1982: O descoperire arheologică rară de la Ocniţa, judeţul Vîlcea, Studii şi cercetări de istorie veche şi archeologie 33, 25–34. Bergquist, A. – Taylor T. 1987: The origin of the Gundestrup cauldron, Antiquity 61, 10–24. Bilde, P. – Engberg-Pedersen, T. – Hannestad, L. – Zahle, J. – Randsborg, K. (eds.) 1993: Centre and Periphery in the Hellenictic World, Århus. Bitner-Wróblewska (ed.) 2007: Kultura bogaczewska 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa, 26–27 marca 2003, Warszawa.

Bittel K., (ed.) 1981: Die Kelten in Baden-Württemberg, Stuttgart. Bittel, K. 1981a: Religion und Kult, In: Bittel K., (ed.) 1981, 85–117. Blanchet, A. 1905: Traité des monnaies gauloises. Bologna. Blajer, W. 2003: Ratownicze badania wykopaliskowe przeprowadzone w 2002 r. na wielokulturowym stanowisku nr 1 w Albigowej, pow. Łańcut (AZP 104–79, stan. 1), Rocznik Przemyski 39/2, Archeologia, 73–81. Boardman, J. – Brown, M. A. – Powell, T. G. E. (eds.) 1971: The European Community in Later Prehistory: studies in honour of C.F.C. Hawkes, London/Totowa. Bochnak, T. – Kieferling, G. 2008: Tête de bovidé en argent draguée dans la rivière San à Radymno (Pologne): un chef d’oeuvre inconnu de l’art celto-thrace? In: Gergova, D. (ed.) 2008, 368–381. Bonnamour, L. 1985–1986: Chroniques archéologiques, Mémoires de la Société d’Histoire et d’Archéologie de Chalon-sur-Saône 55, 23–76. Bulliot, J.-G., 1899: Fouilles du Mont Beuvray (ancienne Bibracte) de 1867 à 1895. Tome premier. Autun. Casadéi, D. – Ciezar, P. – Guinchard P., 2000: Guide de l’exposition: Sur la piste des Gaulois. Paris. Chapotat, G. 1970: Vienne Gauloise. Le matériel de La Tène III trouvé sur la colline de Sainte-Blandine, Lyon. Cliquet, D. – Rémy-Watte, M. – Guichard, V. – Vaginay, M. (eds.) 1993: Les Celtes en Normandie. Les rites funeraires en Gaule (IIIème – Ier siècle avant J.-C.). Actes du 14ème colloque de l’Association Française pour l’Etude de l’Age du Fer, Evreux – mai 1990, Revue Archéologique de l’Ouest, supplément nº 6. Dannheimer, H. 1975: Zu zwei älteren keltischen Fundstücken aus der Münchener Schotterebene, Archäologisches Korrespondenzblatt 5, 59–66. Debord, J. 1993: Les artisans gaulois de Villeneuve-Saint-Germain (Aisne). Structures, production, occupation du sol, Revue archéologiques de Picardie 3/4, 71–110. Déchelette, J., 1927: Manuel d’archéologie préhistorique, celtique et gallo-romaine 4. Paris.

138

Tomasz Bochnak, Grzegorz Kieferling (†)

Demakopoulou, K. – Eluère, Ch. – Jensen, J. – Jockenhövel, A. – Mohen, J.-P.) 1999: Gods and Heroes of the European Bronze Age. London. Deonna, W., 1917: Les cornes bouletées des bovidés celtiques, Revue Archéologique 5, 124–146. Deonna, W., 1959: Chenets à têtes animales et chenets-navires, le sens de leur décor, Revue archéologique de l’Est et du Centre-Est 10, 24–37. Deppert-Lippitz, B. 1994: Thrako-getische Silberschätze, In: Goldhelm, Schwert und Silberschätze. Reichtümer aus 6000 Jahren rumänischer Vergangenheit, Ausstellungskatalog, Frankfurt a. Main, 85–89. Dobrzańska, H. – Megaw, V. – Poleska, P. (eds.) 2005: Celts on the Margin. Studies in European Cultural Interaction 7th Century BC – 1st Century AD Dedicated to Zenon Woźniak, Kraków. Drioux, G. 1930: Taureau à cornes bouletées sur un bas-relief gallo-romain, Bulletin de la Société historique et archéologique de Langres X, 126, 1–7. Dudley, H. E., 1935: Early Iron Age objects discovered at Thealby-Lincolnshire, Antiquaries Journal 15, 457–460. Dufrasnes J. – Leblois E. & Y. 2003: Tête de bovidé à cornes bouletées découverte sur la villa de Nouvelles (Belgique), Instrumentum 17, 17. Eichhorn, P. – Eluère, Ch. – Fischer, F. – Raub, Ch. J. – Richter, E.-L. – Zwicker, U. (eds.) 1987: Studien zum Silberring von Trichtingen, Fundberichte aus Badem-Würtemberg 12. Ellmers, D. 1970: Zur Ikonographie nordischer Goldbrakteaten, Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseum Mainz 17, 201–284. v. Endert, D, 1991: Die Bronzefunde aus dem Oppidum von Manching, Ausgrabungen in Manching 13, Stuttgart. Espérandieu, E. 1938: Recueil général des reliefs, status et bustes de la Gaule romaine, 11 (suppléments), Paris. Falchi, I. 1891: Vetulonia e la sua necropoli antichissima. Firenze. Falkenstein, F. 2004: Anmerkungen zur Herkunftsfrage des Gundestrupkessels, Praehistorische Zeitschrift 79, 57–88. Feugère, M. 1982: Élément d’un cadre en fer de La Tène Finale à Vienne (Isère), Revue archéologique de Narbonnaise 15, 161–176. Feugère, M. 2002: Das frühe Eisengerät. In: Peska, J. – Tejral, J. (eds.) 2002, 558–563. Fischer, F. 1959: Der spätletènezeitliche Depot-Fund von Kappel (Kreis Salgau), Stuttgart. Fischer 1987: Der Trichtinger Ring in der Forschung. In: Eichhorn, P. – Eluère, Ch. – Fischer, F. – Raub, Ch. J. – Richter, E.-L. – Zwicker, U. (eds.) 1987, 206–212. Fleischer, F. – Teegen, W.-R., (eds.) 2004: Miszellen zur Eisenund Römerzeit für Prof. Dr. Sabine Rieckhoff von ihren Mitarbeitern und Schülern (Leipziger online-Beiträge zur Urund Frühgeschichtlichen Archäologie 15.

Friesinger, H. – Tejral, J. – Stuppner A., (eds.) 1994: Markomannenkriege – Ursachen und Wirkungen, Brno. Gallay G. – Huber B. 1972: Nouveaux objets de l’Age du Bronze et du Fer provenant de la Saône, Revue Archéologique de l’Est et du Centre-Est 23, 295–329. Gazeta Warszawska 1926: Gazeta Warszawska, 17 lipca 1826, nr 113, s. 1707. Gandert, O.-F. 1958: Das bronzene Rinderfigürchen von Berlin-Schöneberg. Eine vergleichende Untersuchung, Berliner Blätter für Vor- und Frühgeschichte 7, 108–153. Gediga B. – Mierzwiński A. – Piotrowski W. (eds.) 2001: Sztuka epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Europie Środkowej, Wrocław-Biskupin. Gergova, D. (ed.) 2008: PHOSPHORION. Studia in Honorem Mariae Čičikova, Sofia. Ginoux, N. 2006: Éléments d’iconographie celtique : Le thème du taureau à cornes bouletées dans le répertoire du Nord de la Gaule, Revue du Nord 88, 129–150. Gleirscher, R. 1991: Die Räter, Chur. Głosik, J. 1973: W sprawie pochodzenia srebrnej głowy byka z Sanu, Z Otchłani Wieków 39, 59. Goessler, P. 1929: Der Silberrring von Trichtingen, Festschrift der archäologischen Gesellschaft zu Berlin zur Feier des Hundertjährigen Bestehens des Archäologischen Instituts des Deutschen Reiches am 21. April 1929, Berlin, Leipzig. Gradowski, M. 1984: Dawne złotnictwo. Technika i terminologia, Warszawa. Groenen. M., (ed.) 1996: La préhistoire au quotidien: Mélanges offerts à Pierre Bonenfant. Guerrero Ayuso, V. M. 2004: La marina de la Cerdeña nuragicá, Pyrenae 35, 117–155. Guillaumet, J. P. 1996: Ustensiles à rôtir de la Saône au Musée Denon à Chalon-sur-Saône. In: Groenen, M. (ed.) 1996, 311–321. Hachmann, R. 1991: Die Gundestrup-Studien. Untersuchungen zu den spätkeltischen Grundlagen der frühgermanischen Kunst, Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 71, 568–903. Hadaczek, K. 1909: Album przedmiotów wydobytych z grobów cmentarzyska ciałopalnego koło Przeworska (z epoki cesarstwa rzymskiego). Teka Konserwatorska 3, Lwów. Hardt, N. 1994: Die Bovidenfiguren von Lundeborg, In: Nielsen P. O. – Randsborg, K. – Thrane, H. (eds.) 1994, 89–93. Jackson, R. 1985: Cosmetic sets from Late Iron Age and Roman Britain, Britannia 16, 165–192. Jamka, R. 1963: Epoka żelaza w widłach Wisły i Sanu (od około 400 r. przed n. e. do 600 r. n. e., Rocznik Woj. Rzeszowskiego 3, 19–54. Jansé, O. 1935: Le cheval cornu et la boucle magique. Reflexions sur l’origine asiatique de quelques motifs décoratifs, propres au style animalier „vieux-germanique”, Ipek 1935, 66–72.

Srebrna głowa byka wydobyta z Sanu w Radymnie

Jerem, E. 1997: Frühe Kelten am Alpenostrand und im Karpatenbecken, In: Bader, T. (ed.) 1997, 25–30. Jockenhövel, A. – Knoche, B. 2001: Zu den bronzezeitlichen Wurzeln des alteisenzeitlichen Hirschbildes, In: Gediga B. – Mierzwiński A. – Piotrowski W. (eds.) 2001, 119–171. Jørgensen L. – Petersen P. V. 1988: Guld, magt og tro. Gold, Power and Belief. Danske guldskatte fra oldtid og middelalder. Danish gold treasures from Prehistory and the Middle Agens. København. Kaul, F. 1993: The Gundestrup Cauldron – and the Periphery of the Hellenictic World. In: Bilde, P. – Engberg-Pedersen, T. – Hannestad, L. – Zahle, J. – Randsborg, K. (eds.) 1993, 39–52. Kaul, F., 2006: Celtic influences during Pre-Roman Iron Age in Denmark. In: Möllers, S. – Schlüter, W. – Sievers, S. (eds.) 2006, 327–345. Kaul, F. – Martens, J. 1995: Southeast European Influences in the Early Iron Age of Southern Scandinavia. Gundestrup and the Cimbri, Acta Archaeologica 66, 111–161. Kieferling, G. 2004: A Denarius of Trajan/Traianus from a Przeworsk Culture Settlement on St. Nicholas Hill in Jarosław, Zapiski Numizmatyczne 5, 129–136 Kimmig, W. 1981: Keltische Kunst. In: Bittel, K. 1981 (ed.) 160–203. Klindt-Jensen, O. 1950: Foreign Influences in Denmarks Early Iron Age, Acta Archaeologica 20, 1–229. Kozłowski, L. 1939: Zarys pradziejów Polski południowowschodniej. Lwów. Krzyżanowska, A. 1961: Znaleziska – Jarosław, Wiadomości Numizmatyczne, 1961, 171. Kubiak, S. 1978: Znaleziska monet greckich z obszaru Polski, Wiadomości Numizmatyczne 22, 190–217. Kunysz, A. 1966: Przemyśl w starożytności i wczesnym średniowieczu, In: Kunysz, A., Persowski, F., 1966, 7–70.

139

Meier-Arendt, W. 1971: Eine spätlatènezeitliche Henkelattache aus der Kölner Innenstadt, Kölner Jahrbuch für vor- und Frühgeschichte 12, 50–51. Menghin, W. – Parzinger, H. (eds.) 2007: Im Zeiten des Goldenen Greifen. Königsgräber der Skythen, München, Berlin, London, New York. Meyers, P. 1982: Three Silver Objects from Thrace: A Technical Examination, Metropolitan Museum of Art Journal 16, 49–54. Mikołajczyk, A. 1984: The Transcarpathian Finds of Geto-Dacian Coins, Archaeologia Polona 23, 49–66. Milani, L. A. 1912: La fibula Corsini e il Templum Coeleste degli Etruschi, Rendiconti della Reale Accademia dei Lincei: Classe di scienze morali, storiche e filologiche 21, fasc. 6, 315–330. Möllers, S. – Schlüter, W. – Sievers, S. (eds.) 2006: Keltische Einflüsse im nördlichen Mitteleuropa während der mittleren und jüngeren vorrömischen Eisenzeit. Akten des Internationalen Kolloquiums in Osnabrück 29.März – 1. April 2006, Bonn. Moscalu, E. – Beda, C. 1979: Noi cetăţi traco-getice, Cercetari Arheologice 3, 353–360. Müller-Karpe, A. – Müller-Karpe, M. 1977: Neue latènezeitliche Funde aus dem Heidetrank-Oppidum im Taunus, Germania 55, 33–63. Nielsen P. O. – Randsborg, K. – Thrane, H. (eds.) 1994: The Archaeology of Gudme and Lundeborg, Papers presented at a Conference at Svendborg, October 1991, Arkaeologiske studier 10, Kobenhavn. Norling-Christensen, H. 1946: The Viksø helmets. A BronzeAge votive find from Zealand. Acta Archeologica 17, 99–115. Nübling, V. 1981: Epfendorf-Trichtingen. In: Bittel, K. (ed.), 1981, 329–330.

Kunysz A., Persowski F. 1966: Przemyśl w starożytności i średniowieczu. Rzeszów.

O’Connor, A. – Clarke, D. V., (eds.) 1984: From the Stone Age to the ‘Forty-Five. Studies Presented to R. B. K. Stevenson, Former Keeper, National Museum of Antiquaries o Scot-land, Edinburgh.

Le Clert, L. 1989: Catalogue des bronzes du Musée de Troyes, Troyes.

Olmsted, G. S. 1979: The Gundestrup Cauldron, Collection Latomus 162, Brussels.

Lequoy, M.-C. 1993: Le dépot funeraire de La Mailleraye-surSeine (Seine-Maritime), In: Cliquet, D. – Rémy-Watte, M. – Gui-chard V. – Vaginay M. (eds.), 1993, 121–133.

Pawlak, E., 2008: Cmentarzysko ludności kultury przeworskiej w Osieku, pow. Jarocin. In: Machajewski, H., (ed.), 2008, 207–213.

Machajewski, H., (ed.) 2008: Wielkopolska w dziejach. Archeologia o regionie. Poznań.

Peska, J. – Tejral, J. (eds.) 2002: Das germanische Königsgrab von Musov in Mähren, Römisch-Germanisches Zentralmuseum Mainz, Monogr. Bd. 55,2), Mainz.

Mączak, A., (ed.) 1981: Encyklopedia Historii Gospodarczej Polski do roku 1945, Warszawa. Megaw, J. V. S. 1970: Art of the European Iron Age. A study of the elusive image. New York, Evanston. Megaw, J. V. S. 1984: From Transdanubia to Torrs: further notes on a gabion of the late Jonathan Oldbuck, In: O’Connor, A. – Clarke, D. V. (eds.), 1984, 127–148.

Pernet, L. – Carlevaro, E. – Tori, L. – Vietti, G. – Della Casa, P. – Schmid-Skimić, B.) 2006: La necropola di Giubiasco (TI), Vol. II Les tombes de La Tène Finale et d’époque romaine. Collectio Archaeologica 4, Zürich. Petrescu-Dîmboviţa, M. – Dinu, M. 1975: Le trésor de Băiceni (dép. de Jassy), Dacia 19, 105–124.

140

Tomasz Bochnak, Grzegorz Kieferling (†)

Píč, L. J., 1903: Hradiště u Stradonic jako historické Marobudum. Praha.

Sulimirski, T. 1976: Die Thraker in der Nordkarpaten, Bonner Hefte zur Vorgeschichte 11, 131–152.

Pieta, K. 2008: Keltské osídlenie Slovenska. Mladšia doba laténska. Nitra.

Sylwestrowicz, J. 1979: Interpretacja znaczenia motywów boru, jelenia i tarczy w przedstawieniach figuralnych kultury wschodniopomorskiej, Pomorania Antiqua 9, 9–60.

Pittioni, R., 1984: Wer hat wann und wo des Silberkessel von Gundestrup angefertigt?, Veröffentlichungen der keltischen Kommission 3, Wien. Pinza, G., 1901: Monumenti primitivie della Sardegna. Roma. Ployart, B., 1980: Choix de monnaies gauloises. Paris. Popa, A. 2004: Einige Bemerkungen zum frühkaiserzetlichen Prunkgrab von Kolokolin in der heutigen Ukraine, Germania 82, 491–502. Powell, T. G. E., 1971: From Urartu to Gundestrup: the agency of Thracian metal-work, In: Boardman, J. – Brown, M. A. – Powell, T. G. E. (eds.), 1971, 181–210. Rapin A., 2002: Une épée celtique damasquinée d’or du Ve s. Av. J.-C. au Musée des Antiquités Nationales, Antiquités Nationales 34, 155–171. Reinach, S. 1896: Sur les cornes de bovidés terminées par des boules, Anthropologie 7, 553–555. Rosen-Przeworska, J. 1975: Z problemów Celtyki Wschodniej, Archeologia Polski 20, 315–376. Rosen-Przeworska, J. 1980: O brakteatach inaczej, Archeologia Polski 25, 203–216. Sadowski, J. N., 1873: Wystawa Starożytności w Krakowie, Przegląd Polski 7/III, 271–290. Sander-Jørgensen Rowlett, E. – Rowlett, R. M., 1984: Gundestrup and Titelberg, Hikuin 10, 145–156. Samašev, Z. 2007: Die Fürstengräber von Berel’, In: Menghin, W., Parzinger, H., 133–139. Scheers, S. 1978: Monnaies gauloises de Seine-Maritime. Rouen. Seitz, H. J. 1987: Ein späteisenzeitliches Stiergebilde aus dem Landkreis Dillingen an der Donau, Jahrbuch des Historischen Vereins Dillingen an der Donau 89, 45–50. Seitz, H. J. 1988: Ein spätkeltisches Stiergebilde aus Mörslingen im Landkreis Dillingen an der Donau, Bayerische Vorgeschichtsblätter 53, 269–272. Stead, I. M. – Rigby, V. 1999: The Morel Collection: Iron Age antiquities from Champagne in the British Museum, London.

Szabo, M. 1992: Les Celtes de l’Est. Le Second Age du Fer dans la cuvette des Karpates, Paris. Śmiszko, M. 1935: Stanowisko wczesnorzymskie w Kołokolinie, pow. rohatyński, Wiadomości Archeologiczne 13, 155– –164. Śmiszko, M. 1936: Stan i potrzeby badań nad okresem cesarstwa rzymskiego w południowo-wschodniej Polsce, Wiadomości Archeologiczne 14, 125–139. Tankó K. 2005: ‘Horn-handled’ bowls of the Central Europe Iron Age, In: Dobrzańska, H. – Megaw V. – Poleska, P. (eds.) 2005, 153–162. de la Tour, H., 1892: Atlas des monnaies gauloises. Paris. Teegen 2004: Ein bronzener Rinderkopf aus Bibracte-Mont Beuvray, In: Fleischer, F. – Teegen W.-R., (eds.) 2004, 11–13. Thiollier, N. et F., 1899: Fouilles du Mont Beuvray (ancienne Bibracte), Album, Saint-Étienne. Tischler, F. 1950: Über einige Trinkhornbeschläge in Form eines Stierkopfes aus der römischer Kaiserzeit, Praehistorische Zeitschrift 34/35/1, 374–384. Ulrich, R. 1914: Die Gräberfelder in der Umgebung von Bellinzona Kt. Tessin. Zürich Vial, E. 2001: La petite ronde-bosse animalière en métal chez les Celtes, Histoire de l’art 49, 29–37. Vidal, M. 1976: Le seau de bois orné de Vieille-Toulouse (Haute-Garonne). Étude comparative des seaux de la Tène III, Gallia 34, 167–200. Vol, A. (ed.) 1989: Der Thrakische Silberschatz aus Rogozen – Bulgarien, Katalog zur Ausstellung 1988/89, Sofia. Woźniak, Z. 1967: Monety celtyckie z ziem polskich, Wiadomości Numizmatyczne 11, 101–131. Woźniak, Z. – Poleska P. 1999: Zabytki typu jastorfskiego z zachodniej Małopolski, In: Andrzejowski, J. (ed.), 1999, 379– –394.

Srebrna głowa byka wydobyta z Sanu w Radymnie

141

Tomasz Bochnak, Grzegorz Kieferling (†) Der silberne Stierkopf aus dem San-Fluss in Radymno Zusammenfassung men. Das Gewicht des Kopfes betrug ca. 0,85 kg. Über die Art und Weise der Herstellung des Denkmals lässt sich wenig sagen. Wie aus der Beschreibung und den Abbildungen zu vermuten ist, wurde es aus ein paar Teilen hergestellt. Es ist eher unwahrscheinlich, dass der ganze Kopf aus einem Blechteil gehauen wurde. Die Hörner wurden zweifellos separat gemacht und mit Hilfe von Nieten mit dem Schädel verbunden, indem man für die Verbindungsbefestigung Ringlaschen verwendet hatte. Es bleibt jedoch die Streitfrage offen, ob das am Hals sichtbare Ornament eine viereckige Applikation ist. Es scheint jedoch, dass es Tarnblech sein kann, das den Kopf mit einem weiteren, nicht erhaltenen Teil dieses Denkmals verbunden hat. Das Motiv von Stierköpfen mit Kugeln auf den Hörnerspitzen kommt oft in der keltischen Kunst vor (Abb. 4). Es ist u.a. als Zierelement von Gegenständen, die bei der Nahrungsvorbereitung und – verzehrung gebraucht wurden, anzutreffen. Köpfe mit Hörnern, die auf Kugeln enden, oder manchmal nur das Hörnermotiv verzieren z.B. den Spieß aus Saint-Germain-du-Plain, verschiedene Messer, die Griffe von Eimern und zahlreiche Feuerwölfe, die besonders aus den südlichen Gebieten Englands, nördlichen Gebieten Frankreichs und dem Stromgebiet der Donau bekannt sind. Hörner mit Kugeln sind auch als Ornamentselement von Gegenständen, die in anderen Lebensbereichen gebraucht werden anzutreffen. Dasselbe Motiv ziert einen bronzenen, zum Verreiben dienenden Gegenstand (Mörser), der aus Hockwold (Norfolk) kommt. Man kennt auch einige Darstellungen von Helmen mit Hörnern, wie im Falle der Ausrüstung von Reitern, die auf dem Kessel aus Gundestrup (Abb. 6:1, 2) dargestellt werden. Winzige Ku6  Der präsentierte Text ist eine erweiterte Version des im Band PHOSPHORION veröffentlichten Artikels: Studia in geln krönen auch die Hörner, die aus dem aus der Themse herausgeholten Helm herausragen (Abb. Honorem Mariae Čičikova (Bochnak – Kieferling 2008).

Am 26. Juni 1826 wurde in der Nähe von Radymno im südlich-östlichen Polen eine äußerst effektvolle Entdeckung gemacht6 (Abb. 1). Fischer, die nach Holz im San suchten, haben einen silbernen Stierkopf mit Kugeln auf den Hörnerspitzen an die Oberfläche geholt. Das weitere Schicksal dieses Fundes ist nicht genau bekannt und ausführlichere Informationen zu diesem Thema wurden von Herrn M. Parczewski (Parczewski, in diesem Band) gesammelt. Der silberne Stierkopf ist zum ersten Mal nach ca. 80 Jahren durch K. Hadaczek veröffentlicht worden, wobei der Autor die Ausmaße des Denkmals nicht angegeben hat. W. Antoniewicz, der im Jahre 1954 diesen Fund wieder veröffentlichte, hat angenommen, dass die Zeichnung in der Arbeit von K. Hadaczek einen Gegenstand in der Realgröße darstellt. Er stellte dadurch die These auf, dass dieser Kopf einen Beschlag des Trinkhornes hätte bilden können. Tatsächlich sind auf dem Gebiet Skandinaviens Hornbeschläge in Form von Rindköpfen, manchmal mit Kugeln auf den Hörnerspitzen oder andere, ähnlich verzierte kleine Gegenstände (Abb. 3; Abb .8:3) anzutreffen. Der Fund aus dem San hatte jedoch größere Ausmaße. Davon zeugt die Beschreibung des Denkmals, die sich unter der Zeichnung befindet (Abb. 2) (die Zeichnung befindet sich im Archäologischen Museum in Krakau) und ein, am 17. Juli 1826 in der 113. Ausgabe von „Gazeta Warszawska”, veröffentlichter Brief eines “glaubwürdigen Prälaten“. Wenn man die in den Beschreibungen enthaltenen Messeinheiten (Zoll, Ellbogen, Pfund) umrechnet, kann man die Hörnerlänge auf ca. 30–35 cm und die Breite des Kopfes auf ca. 22 cm bestim-

142

Tomasz Bochnak, Grzegorz Kieferling (†)

6:3). Zu den jüngsten Darstellungen der Stiere mit Kugeln auf den Hörnern, die mit der keltischen Tradition in Verbindung stehen, gehört ein gallorömisches Flachrelief aus Langres, aus dem ehemaligen Territorium der Lingonen (Abb. 7). Das Motiv der Hörner, die auf Kugeln enden, ist auch auf Spangen, beginnend mit den Dragofibeln aus der Späthallstattzeit und auf Fibeln aus dem Ende der Latènezeit endend (Abb. 8), anzutreffen. Die Popularität des Stierkopfmotivs mit Kugeln im keltischen Kreis verursacht, dass die Hypothese, die den Stierkopf aus dem San in Radymno mit den keltischen Auswirkungen verbindet, mit wichtigen Beweisen untermauert ist. Man muss jedoch betonen, dass das hier präsentierte Denkmal gewisse, in der keltischen Kunst nicht anzutreffende Sondermerkmale aufweist. Damit ist das Zierornament auf dem Vorderteil des Stiermauls und seiner Wamme gemeint. Dort sind geometrische Elemente, vor allem Dreiecke zu sehen. Eine solche Verzierung ist auf den keltischen Skulpturen selten anzutreffen, sowohl bei der Toreutik, als auch bei anderen Metallgegenständen und Stein- oder Holzdenkmälern. Das zweite Merkmal, das den Fund aus Radymno von den typischen, keltischen Denkmälern, die Bolidenköpfe darstellen, unterscheidet, sind die Ausmaße und das Metall, aus dem das polnische Objekt gehauen wurde. Wir sollten uns daran erinnern, dass es beträchtliche Ausmaße hatte und aus Silber gemacht wurde. Das war ein Metall, das im keltischen Kreis nicht oft angewendet wurde. Unter den silbernen Erzeugnissen mit beträchtlichen Ausmaßen, die mit den Kelten in Verbindung gebracht werden, soll man vor allem den Kessel aus Gundestrup und das silberne Torques mit einem eisernen Kern, das in Trichtingen gefunden wurde, nennen. Es ist wichtig, dass sowohl im Falle des Kessels aus Gundestrup, als auch der Halskette aus Trichtingen auf verschiedene Merkmale, die für die keltische Stilistik charakteristisch waren, hingewiesen wird. Wie schon erwähnt, wurde Silber eher selten in der keltischen Toreutik verwendet, da man öfters aus Gold und Bronze gehauen hat. Die oben genannten Merkmale verursachen, dass man zurzeit der Meinung ist, dass das Torques aus Trichtingen im Stromgebiet der Niederdonau hätte entstehen können. Im Falle des Kessels aus Gundestrup (der u.a. Reiter mit Helmen mit Hörnern,

die mit Kugeln gekrönt werden, darstellt) wird in seiner Stilistik die Anwesenheit von Elementen, die der keltischen Tradition fremd sind und u.a. an die trakische, griechische und iranische Kunst anknüpfen, hervorgehoben. Wenn man nach dem Ort sucht, wo der Kessel gemacht werden konnte, wird oft auf das Stromgebiet der Niederdonau hingewiesen, an der Grenze zwischen den Völkern-Tektosagen, Triballen und Skordiskern. Das nächste Element, das auf eine Verbindung des Fundes aus dem San mit den Materialien aus Südeuropa hinweist, ist ein Ornament, das die Platte seitlich auf dem Hals des silbernen Stiers ziert. Man sieht dort ein Ornament von parallelen Linien und regulär verteilten Punkten. Die Funktion dieses Musters lässt sich nicht erklären, aber unserer Meinung nach erinnert es ein bisschen an die Fellsstruktur einiger Tiere, die in der trakischen und Dakerkunst dargestellt werden. Ein ähnliches Muster von parallelen Linien und verteilten Punkten ist auf einem Pferdekopf, der das Ende einer Halskette aus dem Schatz in Băiceni (Abb. 9:1, 1a) krönt, zu sehen. Auf eine ähnliche Art und Weise wurde die Fellstruktur, der auf dem silbernen Helm aus Peretu (Abb. 9:3, 4) dargestellten Hirsche, wiedergegeben. Konnte der Stierkopf aus dem San auf dem Gebiet gemacht werden, wo die Kelten mit den Dakern und Thrakern benachbart waren? Unserer Meinung nach ist eine solche Hypothese sehr wahrscheinlich. Auf der Balkanhalbinsel existierte eine jahrhundertealte Tradition der silbernen Toreutik und Stierdarstellungen kommen dort oft vor. Wenn man die Reflexionen über die angeblichen Kunstbeziehungen des Fundes aus dem San zusammenfasst, muss man feststellen, dass er sowohl die für die keltische Kunst typischen Merkmale (Kugeln an Hörnerspitzen), als auch die für die trakische und Dakerknust besitzt (Herstellung aus Silber, beträchtliche Ausmaße, geometrisches Ornament). Der erwähnte Synkretismus bringt diese Objekt anderen Funden, die in sich keltische und trakische oder Dakermerkmale verbinden, d.h. dem Torques aus Trichtingen und vielleicht dem Kessel aus Gundestrup, näher. Der Stierkopf weist gewisse Analogien sowohl zum Torques (geometrisches Ornament der Dreiecke), als auch zum Kessel (Kugeln an den Hörnerspitzen) auf. Es ist auch bemerkenswert, dass alle drei Gegenstände aus Silber hergestellt wurden.

Srebrna głowa byka wydobyta z Sanu w Radymnie

Was war dann also der aus dem San herausgeholte Stierkopf? Konnte er eine silberne Gravur sein? Auf eine solche Möglichkeit weisen dessen Ausmaße und eine gewisse Ähnlichkeit dieses Denkmals mit den berühmten Gravuren aus dem Gebiet Thrakiens, z.B. aus Poroin (Abb. 9:2) oder aus Panagûrišté, hin. Gegen eine solche Hypothese sprechen aber zwei Argumente. Erstens: silberne Gravuren werden auf das 5. Jhr. vor Christi datiert. Im Falle des Fundes aus dem San verfügen wir über keine direkten Hinweise, die seine Chronologie ermöglichen würden. Wenn die Anwesenheit der Kugeln an den Hörnerspitzen als ein keltisches Merkmal anerkannt wird, dann muss festgestellt werden, dass ähnliche Darstellungen in der Latènekultur nicht früher als auf die Phase LT C2 datiert werden und deren Großteil aus der Phase LT D stammt. Unserer Meinung nach, ist der Fund aus dem San ein Teil eines größeren Ganzen, vielleicht einer kompletten Stierskulptur oder einer Protome von einer Holzkonstruktion. Zurzeit können wir die den Zweck des silbernen Kopfes aus dem San nicht bestimmen und alle Hypothesen, die dieses Denkmal betreffen, müssen im Vermutungsbereich bleiben. Das im südlich-östlichen Polen gelegene Radymno befindet sich in der Nähe einer Zone, in der Einflüsse von der keltischen Kultur anzutreffen sind und wo südliche Importe aus dem Dakerkreis auftreten. Am oberen San trifft man auf Funde der Grafitkeramik und Fragmente von Glasarmbändern, die auf die Phase LT C datiert werden. Es ist anzunehmen, dass die Auswirkungen der keltischen

143

Kultur auf diese Gebiete aus der östlichen Slowakei und der Karpathen-Ukraine strömten. Auf dem erwähnten Gebiet sind auch Importe aus dem Dakerkreis, wie z.B. Drachmen Typ Huşi-Vovreşti aus Medyka oder Didrachmen Typ Vîrteju-Bucureşti aus Przemyśl-Zasanie anzutreffen. Wie wir im vorliegenden Artikel beweisen wollten, verbindet der rätselhafte, vor ca. 190 Jahren aus dem San herausgeholte Fund, Elemente der keltischen und trakischen Stilistik. Das Motiv der Hörner, die auf Kugeln enden, war auf beträchtlichen Gebieten Europas, in verschiedenen Kulturkreisen, bis zum Ende des Altertums präsent. Dieses Motiv ist eine überkulturelle Erscheinung, die sowohl in Europa, als auch Asien in vielen chronologischen Stadien zu finden ist. Die Tatsache, dass das hier besprochene Denkmal verschwunden ist und wir nur über dessen Zeichnung und ein paar Erwähnungen darüber verfügen, trägt dazu bei, dass sowohl die eventuellen Kulturbeziehungen, als auch die chronologischen Feststellungen im Hypothesenbereich liegen. Die Anknüpfungen an die keltische Kultur , mit den für die Niederdonau charakteristischen Elementen, scheinen jedoch am wahrscheinlichsten zu sein. Tomasz Bochnak Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego Rzeszów Grzegorz Kieferling (†) Muzeum Archeologiczne Kraków

M. Karwowski, E. Droberjar (eds.) Archeologia Barbarzyńców 2008: powiązania i kontakty w świecie barbarzyńskim. Collectio Archaeologica Resoviensis XIII, Rzeszów 2009, 145–175

Michał Parczewski Nowe dane o lokalizacji i okolicznościach odkrycia srebrnej głowy byka z Radymna

1 Podejmujemy opowieść o jednym z najdziwniejszych i najbardziej zagadkowych – a z pewnością najbardziej fascynujących – znalezisk archeologicznych w Polsce, dokonanym w Sanie w pobliżu Radymna (ryc. 1). Tajemnica otacza rodowód srebrnej figury zwierzęcej, wyłowionej z rzeki, a więc czas i miejsce jej powstania oraz przynależność etniczną wytwórców, nic nie wiemy o pierwotnej funkcji zabytku, przyczynach i okolicznościach jego ukrycia lub porzucenia, wreszcie o dalszych losach po wydobyciu na światło dzienne w 1826 roku. Sam przedmiot znamy dzięki starej rycinie oraz zwięzłym, równie dawnym opisom. Nie wiemy nawet, czy okruchy informacji, które wyławiamy z szacownych ksiąg i archiwów, odnoszą się do zachowanej w całości formy unikatowego posągu, czy też w ręce odkrywców trafiła tylko jego część. Czy, jak ostrożnie przypuszczają niektórzy archeologowie, znawcy kultury lateńskiej, niezwykły wyrób powstał w warsztacie rzemieślnika posługującego się jednym z dialektów wschodnioceltyckich, wygasłych przed dwoma tysiącami lat? Pozostałości enklawy osadniczej Celtów nad Sanem dopiero od niedawna materializują się i zagęszczają coraz wyraźniej dzięki badaniom archeologicznym (Woźniak 2004, 49–52; Karwowski 2004; Przybyła 2004; tam litera- Ryc. 1. Położenie Radymna w południowo-wschodniej Polsce. Abb. 1. Lage von Radymno im süd-östlichen Polen. tura)1. A może genezę przedmiotu naszych studiów   Pierwsze w południowo-wschodniej Polsce domostwo celtyckie – relikty charakterystycznej półziemianki (obiekt nr 33) – odkryto w 1976 r. na wielokulturowej osadzie w Bachórzu k. Dynowa, stanowisko 16 (Parczewski 1978). Obecnie liczba osiedli potwierdzonych wykopaliskowo wynosi co najmniej osiem (wliczając niezwykle interesującą osadę obronną w Trepczy k. Sanoka – por. Karwowski – Ginalski 2002), do tego dochodzi parędziesiąt miejsc, gdzie znaleziono luźne zabytki kultury lateńskiej (Woźniak 2004, 50; tam literatura). 1

należy łączyć z trako-dackim kręgiem kulturowym znad dolnego Dunaju, też przecież egzotycznym w interesującej nas części dorzecza górnej Wisły? Na żadne z tych pytań nie odpowiemy, ale spróbujemy wykorzystać nieoczekiwaną szansę na dokładną lokalizację miejsca, gdzie natrafiono na tę jedyną w swoim rodzaju figurę, chcielibyśmy też przyjrzeć się pomijanym do tej pory okolicznościom odkrycia.

146

Michał Parczewski

Niewykluczone, że efektem tych studiów stanie się otwarcie nowej, nad wyraz atrakcyjnej perspektywy przed archeologią Polski południowo-wschodniej, gdyż według niektórych źródeł część posągu pozostała niewydobyta w ziemi (!). Chyba, że – czego w świetle naszych dociekań również nie da się definitywnie odrzucić – cała ta historia jest wielką mistyfikacją, ukartowaną przez fantastę obdarzonego niemałą wyobraźnią, który wolał zachować anonimowość, i na razie, przez ostatnie blisko dwieście lat, wciąż mu się to udaje. 2 Z początkiem lipca 1826 roku dwaj młodzieńcy pochodzący z okolic Przemyśla, studenci prawa Uniwersytetu Wiedeńskiego, wyruszyli ze stolicy cesarstwa w daleką, uciążliwą i niebezpieczną wędrówkę na południe, aby w imię hasła „za naszą i waszą wolność” przyłączyć się do powstańców greckich, którzy toczyli nierówną walkę o uwolnienie kraju spod jarzma osmańskiego. Henryk Bogdański i Franciszek Zabłocki spędzili jakiś czas w Budapeszcie (7 VII – 14 IX), dotarli nad Adriatyk, lecz po nieudanych próbach zaokrętowania się na statek w porcie Fiume (dziś Rijeka), a potem w Trieście, wrócili po trwającej pół roku tułaczce do stolicy Węgier. Tu nastąpiło rozstanie – tylko jeden z przyjaciół postanowił kontynuować swój marsz na Bałkany. Jego dalsze losy nie są znane. Bogdański przedostał się do Lwowa, a pod koniec długiego życia spisał pamiętniki z zachowanych częściowo notatek, wydane zresztą dopiero po z górą stuleciu od śmierci autora (Bogdański 1980). Pewien najzupełniej marginalny epizod tej epopei stał się jeszcze w latach 80. XX w. przedmiotem mojego szczególnego zainteresowania, gdyż wskazał na niewykorzystaną dotychczas szansę uzyskania nowych informacji o interesującym nas tutaj odkryciu archeologicznym. Otóż bohaterowie opowieści podczas pierwszego pobytu w Budapeszcie w gazetach szukali nasamprzód wiadomości o kraju naszym. Oprócz ciekawego opisu okoliczności zawalenia się średniowiecznej wieży ratuszowej we Lwowie, H. Bogdański podaje jeszcze inną relację, którą trzeba tu przytoczyć: Równie w gazetach wyczytaliśmy, że koło Radymna rybacy, wyciągając drzewo w starym korycie

Sanu, złowili nadzwyczajnej wielkości głowę srebrną, której oblicze, półczwartej stopy długości, było podobne do pyska baraniego, czoło wysokie, uszy cielęce, a szyja człowieka. Ponieważ ta głowa wyraźnie była odłamaną, postawiono w miejscu znalezienia straż i szukano reszty posągu, ale daremnie, nic nie znaleziono więcej. Na tym miejscu miał być niegdyś ogród; takie było podanie ludu – zapewne była to głowa jakiegoś sławiańskiego bożyszcza za czasów jeszcze przedchrześcijańskich. Wzięto ją do zbioru starożytności w Wiedniu, zapłaciwszy jedną trzecią część wartości srebra znalazcy, a drugą trzecią część właścicielowi ziemi; tak nakazuje prawo austriackie. Jeżeli zaś skarb znaleziony znajduje się już w zbiorze starożytności, powinien być w Wiedniu sprzedany publicznie, a otrzymana za niego ilość pieniężna na powyższe trzy części podzielona. A tak nawet własnych starożytności pamiątek w swoim kraju zachować nie wolno (Bogdański 1980, 73). Oprócz Bogdańskiego jeszcze inny współczesny pamiętnikarz zanotował pod rokiem 1826 wzmiankę o odkryciu: W rzece San pod Radymnem złowiono ułamek jakiegoś bożyszcza pogańskiego w kształcie wołowego łba z srebrnej wyzłoconej blachy. Oczy musiały być wysadzane kamieniami drogimi, ale próżne już tylko gniazda znaleziono. Jako regale, zagarnął rząd ten pogańskich czasów zabytek2 (Smarzewski 1962, 146). Warto zaznaczyć, że Marcin Smarzewski był siostrzeńcem wybitnego działacza doby Oświecenia, księdza Franciszka Siarczyńskiego, który, co próbuję wykazać w dalszej części niniejszego wywodu, odegrał zapewne niemałą rolę w upublicznieniu nadzwyczajnego wydarzenia archeologicznego. 3 Wiadomość dotyczy zabytku, odkrytego w pobliżu miasteczka Radymno (ryc. 1), który z pewnością od dawna już nie istnieje w swojej materialnej postaci. Znamy go z rysunku dużego formatu, przechowywanego od stu kilkudziesięciu lat (najpóźniej od około 1885 r.) w archiwum Muzeum Archeologicznego w Krakowie (ryc. 2). Rycinę wykonano niewątpliwie z natury, zapewne krótko po odkryciu, i zaopatrzono w pięknie kaligrafowany podpis następującej treści:  Wydawca dodał w tym miejscu przypis: Na podstawie prawa monarszego (lex regalis) pewne bogactwa ziemi należały do państwa (Smarzewski 1962, 146). 2

Nowe dane o lokalizacji i okolicznościach odkrycia srebrnej głowy byka z Radymna

147

Ryc. 2. Radymno, pow. Jarosław. Rysunek srebrnej głowy byka, znalezionej w Sanie w 1826 r. Archiwum Muzeum Archeologicznego w Krakowie. Abb. 2. Radymno, Kreis Jarosław. Abbildung des silbernen Stierkopfes, der im Jahre 1826 im San gefunden wurde. Das Archiv des Archäologischen Museums in Krakau.

Ta Głowa iest srebna wyzłacana i dęta, wielkość teyże iako bydlęcia mającego lat 2, rogi teyże głowy maią cali 14 długości. Taż sama iest znaleziona w Galicyi w Przemyskim Cyrkule w rzyce Sanie pod miasteczkiem Radymnem należącym do dóbr stołowych Jaśnie Wielmożnego biskupa Przemyskiego, obrządku łacinskiego. Korpus tey głowy został w Wodzie. --- znaleziona dnia 26 Juny. 826. Rysunek sporządzono na prostokątnym arkuszu czerpanego papieru, o wymiarach 45,5 x 33,1 cm, zaopatrzonym w centralnej części w duży czterosegmentowy znak wodny, bardzo rozbudowany w pionie, z ozdobnym napisem „Senftenberg” (ryc. 3). Papier wytworzony został zatem w mieście Žamberk (niemiecka nazwa Senftenberg) w północno-wschodnich Czechach. Papiernia istniała tam już w końcu XVII w., pozostając początkowo w posiadaniu możnowładczej rodziny von Bubna und Lititz (Zuman 1932a, 32; Svátek 1945, 2). Zakład został w XIX w. określony jako Tuch- und Pa-

pierfabrik (Meyers 1888, 865), a więc „tkalnia wraz z papiernią”, co potwierdza wyrób dobrej jakości papieru czerpanego, która opiera się na surowcu w postaci szmat lnianych i/lub bawełnianych. Zaprzestanie produkcji nastąpiło po r. 1872 (Zuman 1947, 12). W interesującym nas okresie XVIII i pierwszej połowy XIX w. czeski papier był przedmiotem rozległego eksportu, kierowanego również na ziemie polskie (Zuman 1947, 41–43). Wróćmy do wspomnianego znaku wodnego, do którego niestety nie udało się znaleźć stuprocentowych analogii3, ale natrafiono na interesujące odniesienia do jednego z symboli, które wchodzą w skład filigranu z Žamberka. Nad napisem „Senftenberg” widnieje m.in. schematyczny wize  František Zuman w swojej monografii czeskich filigranów z XVIII w. dał zwięzłą charakterystykę wybranych okazów z Žamberka (Zuman 1932a, 32), ale w kolejnej książce, poświęconej znakom z 1. poł. XIX w., niestety nie uwzględnił egzemplarzy z tej czerpalni (Zuman 1934a). 3

148

Michał Parczewski

raz po dokonaniu odkrycia. Inaczej byłoby, gdyby metryka czasowa karty ze znakiem wodnym okazała się wyraźnie młodsza niż rok 1826. Blisko krawędzi tak ważnego dla nas arkusza papieru biegnie potrójna prosta ramka nakreślona tuszem (wewnętrzna linia jest wyraźnie grubsza), z pozostawieniem szerszego marginesu od lewej strony. Tam też wykonano dziurkaczem (?) dwa okrągłe otwory do wpięcia karty do skoroszytu, co mogło zresztą nastąpić w późniejszym okresie. Podkład (szkic) rysunku sporządzono zapewne węglem lub ołówkiem (?), nakładając na to następnie linie i strefy cieniowania w tuszu. Zastosowano tusz o zróżnicowanej skali jasności – od jasnoszarego po intensywnie czarny (ten ostatni m.in. w podpisie pod ryciną). Papier przechowywano złożony trzykrotnie na pół, a więc powstały załamania (a miejscami przedarcia) dzielące kartkę na osiem mniejszych prostokątnych segmentów.

Ryc. 3. Znak wodny na papierze z rysunkiem głowy byka znalezionej w Radymnie. Archiwum Muzeum Archeologicznego w Krakowie. Abb. 3. Papier, das sowohl mit einem Wasserzeichen, als auch mit einer Zeichnung des Stierkopfes, der in Radymno gefunden wurde, versehen ist. Das Archiv des Archäologischen Museums in Krakau.

runek trąbki – rogu pocztowego (ryc. 3). Motyw ten, bardzo popularny na zachodzie Europy, gdzie znaczono w ten sposób papiery listowe, producenci czescy wykorzystywali często zarówno w XVIII, jak i w 1. poł. XIX w. (Zuman 1932b, tabl. I: 2, II: 1a, etc.; 1934b, tabl. VII: 1a, IX: 1a, XII: 2a, etc.)4. Forma trąbki na znaku z Žamberka jest identyczna (tyczy się to również drugorzędnych szczegółów, m.in. charakterystycznego kształtu ustnika), jak na filigranie z czerpalni w Stockau, który wtopiony w strukturę papieru figuruje na dokumencie wystawionym w 1801 r. (Zuman 1934a, 20; 1934b, tabl. XXII: 2). Jak się zatem wydaje, wstępnie na razie określona chronologia papieru, stanowiącego przedmiot naszych studiów, nie stoi na przeszkodzie przyjęciu koncepcji, że wizerunek głowy byka nakreślono za Od 2. poł. XVIII w. szeroko stosowano go także w papierniach polskich (por. Siniarska-Czaplicka 1983, 32, 63; tabl. CXXV: 1248; CXXVI: 1249–1251, CXXVII: 1252–1255). 4

4 Dopiero w roku 1973 wszedł do obiegu naukowego kolejny niesłychanie ważny element powoli wypełniającej się układanki historycznej, która stopniowo poszerza horyzonty naszej wiedzy: daje coraz lepszy wgląd w przebieg odkrycia, wzbogaca charakterystykę starożytnego (?) metalowego łba bydlęcego i uściśla dane o jego losach w rękach ludzkich. Ponad trzydzieści lat temu archeolog Jerzy Głosik wydobył z zapomnienia i opublikował na nowo relację „Gazety Warszawskiej” z 17. lipca 1826 r. (Głosik 1973), ogłoszoną jako Wyiątek z listu wiarogodnego Prałata, udzielony z Puław: W Gallicyi niedaleko Radymna, miasta należącego do Biskupa Przemyślskiego, rybacy szukaiąc osękami drzewa w Sanie, napadli na coś takiego, co opierając się ich sile wydawało brzęk podobny do kruszcowego naczynia. Założywszy głębiey osęki wydobyli wkrótce ogromną ześniedziałą głowę, którey kształt dziki tak iednego z rybaków przestraszył, iż omal iey na powrót w wodę nie upuścił. Głowa ta z ciągnionego srebra trzynastey proby zrobiona, niegdyś pozłacana, waży do trzech funtów Wiedeńskich. Kształt iey iest iakiegoś zwierzęcia niewiadomego: sama morda niby barania ma półtory ćwierci długości, łeb szeroki, uszy cielęce, rogi pół łokcia długie, nakształt wołowych zagięte, na końcach maią gałki; część szyi znayduiąca się przy głowie z okrągło-

Nowe dane o lokalizacji i okolicznościach odkrycia srebrnej głowy byka z Radymna

ści podobna do ludzkiey; w mieyscu oczu znać były iakieś kamienie świecące, lecz te albo rybacy wyięli, albo w wodzie zostały. Musi reszta potworu tego znaydować się na dnie, bo białość srebra w odłamaniu dowodzi świeże oderwanie głowy od korpusu. Miałem tę głowę w mych ręku; w mieyscu gdzie ią wydobyto, przed siedmią laty wody nie było, ludzie mieli tam pola i ogrody, bo San innem płynął korytem. Rząd kraiowy dowiedziawszy się o tem odkryciu, postawił straż na brzegach i trudni się robieniem skrzyni, żeby wypompować wodę i dalsze czynić poszukiwania. Woda w tem mieyscu na trzy łokcie głęboka; rybacy utrzymuią, że korpus zwierzęcia tego, czyli bożyszcza, naymniey dwa łokcie przysypany iest piaskiem. Co się z tych poszukiwań okaże, nie omieszkam donieść5. 5

149

– wg Bogdańskiego – postawiono w miejscu znalezienia straż i szukano reszty posągu, ale daremnie, nic nie znaleziono więcej. 4. Dalsze losy metalowej głowy: – wg przekazów bezpośrednich z 1826 r. – brak danych; – wg Bogdańskiego – znalezisko wzięto do zbioru starożytności w Wiedniu. W pewnym stopniu zgodna z tym jest też cytowana wyżej informacja, dostarczona przez M. Smarzewskiego (1962, 146), o przejęciu zabytku przez władze państwowe. 6 Niezwykłe dzieło dawnego rzemiosła artystycznego zawsze budziło zainteresowanie archeologów, chociaż w literaturze naukowej fenomen z Radymna znalazł oddźwięk dopiero po blisko stu latach od niespodziewanego „połowu”, a pierwsze poważniejsze próby powiązania zabytku z określonym środowiskiem kulturowym zaczęto podejmować jeszcze później. Brak stuprocentowych analogii i szczególne okoliczności odkrycia (korpus tey głowy został w wodzie [!]) potęgują specyficzną aurę, która – jak zawsze – otacza zabytki unikatowe, w dodatku ujawnione w niezupełnie kompletnej postaci. Mamy prawo oczekiwać, że to okaz o wyjątkowym potencjale informacyjnym, a prawidłowe odczytanie tego zasobu danych może wprowadzić trudne do oszacowania zmiany w naszej wiedzy o przeszłości. Szczegółowe dzieje badań nad znaleziskiem z Radymna nie będą przedmiotem niniejszego studium, gdyż zostały one rzetelnie przedstawione przez Tomasza Bochnaka i Grzegorza Kieferlinga (2008)6. Dodajmy, że na podstawie wyliczeń tych ostatnich badaczy można przyjąć, iż srebrna głowa zwierzęca była dużej wielkości. Według cytowanego opracowania długość rogów wynosiła 29,7–34,65 cm, szerokość łba ok. 22 cm, waga zabytku sięgała natomiast ponad 0,84 kg7.

Zestawmy te dane z przytoczonym wcześniej przekazem H. Bogdańskiego (1980, 73). Swoje wspomnienia spisywał pamiętnikarz po kilkudziesięciu latach, na podstawie zachowanych własnych notatek z 1826 r. Trudno dzisiaj ocenić wiarygodność tych partii relacji Bogdańskiego, które nie są zgodne z treścią dwóch wcześniej cytowanych dokumentów z 1826 r. A oto lista owych rozbieżności: 1. Miejsce odkrycia: – wg prałata – w nowym korycie Sanu, w miejscu, gdzie przed siedmią laty wody nie było; – wg Bogdańskiego – w starym korycie Sanu. 2. Wielkość głowy: – wg prałata – sama morda (...) ma półtory ćwierci długości (= ok. 22 cm); – wg Bogdańskiego – głowa, której oblicze, półczwartej stopy długości (= ok. 1 m!). 3. Rezultat rekonesansu w miejscu odkrycia: – wg prałata – rząd krajowy podjął próbę przeprowadzenia wykopalisk pod dnem Sanu (w tym celu zaczęto nawet montować szczelną drewnianą obudowę, aby umożliwić rozkopywanie gruntu w korycie rzeki, w miejscu przykrytym 6   Panu Dr. Tomaszowi Bochnakowi pragnę wyrazić dość głęboką wodą); ksiądz obiecuje, że zda rewdzięczność za udostępnienie przed publikacją i możliwość lację z wyników tych poszukiwań;  Gazeta Warszawska nr 113 z 17. lipca 1826 r., s. 1707. Wiadomość przetoczyła się po podzielonej zaborami Polsce, gdyż jeszcze w lipcu w identycznym brzmieniu tekst ten, równo miesiąc po odkryciu, ogłosiła Gazeta Krakowska (nr 60 z 26. lipca 1826 r., s. 711–712). 5

wykorzystania przeze mnie nowszej wersji cytowanego artykułu, złożonej do druku w niniejszym tomie. 7  Sprawa wagi znaleziska nie jest jednak zamknięta. Autorzy powołują się na opinię, że funt wiedeński liczył 0,2806 kg. Wszelako inne źródło podaje wartość dwukrotnie wyższą, tzn. 0,5602 kg (Szymański 1983, 186, tab. 31). Jeśli tak,

150

Michał Parczewski

Cytowani autorzy rozwinęli ponadto erudycyjną analizę porównawczą, która dała podstawę do zaproponowania wyważonych i miarodajnych wniosków w sprawie datowania wyrobu oraz identyfikacji kręgu kulturowego, z którego najpewniej się wywodzi. Wciąż jednak w tej materii więcej jest pytań niż jednoznacznych odpowiedzi. Trzeba z uznaniem podkreślić dużą ostrożność konkluzji, zaproponowanych przez T. Bochnaka i G. Kieferlinga (2008). Znalezisko posiada według nich atrybuty typowe zarówno dla sztuki celtyckiej (mogą przemawiać za tym m.in. kulki na końcach rogów), jak i trackiej lub dackiej (wykonanie ze srebra, znaczne rozmiary, ornament geometryczny). Cechą, która ich zdaniem odróżnia znalezisko z Radymna od typowych zabytków celtyckich, przedstawiających głowy bydlęce, są duże rozmiary i metal (srebro), z którego wykonano analizowany przedmiot. Autorzy pozostawiają też furtkę dla innych niż celtycka interpretacji, wykazując w swoim opracowaniu, że motyw rogów zwieńczonych kulkami jest zjawiskiem ponadkulturowym, spotykanym na rozległych obszarach Europy i Azji w wielu różnych okresach8. to zabytkowa głowa ważyła ponad półtora kilograma! Ponadto dyskusyjna jest rekonstruowana szerokość łba zwierzęcego, skoro ks. prałat pisze, iż sama morda niby barania ma półtory ćwierci długości, łeb szeroki. Półtora ćwierci, czyli ok. 22 cm („ćwierć” to dawna miara, odpowiadająca czwartej części łokcia – por. Szymański 1983, 169, 180, tab. 1, 14), należy zatem odnieść do długości, a nie szerokości „mordy niby baraniej”. Termin „morda” nie jest przy tym wystarczająco jednoznaczny (może obejmować tylko część głowy), a więc trudno wynik pomiaru przyjmować bez zastrzeżeń. 8  W swoim czasie sądziłem, że może nie być dla nas bez znaczenia przekaz perskiego autora al Gardizi’ego, piszącego w XI w. Tekst ten został przywołany przez E. Tryjarskiego, znawcę średniowiecznych dziejów ludów turkojęzycznych, w następującej wersji: Mają oni [Pieczyngowie] wiele złotych i srebrnych naczyń, wiele broni. Noszą srebrne pasy. (...) ich trąby, w które dmą w czasie bitew, są zrobione na podobieństwo głów byczych. Tryjarski tak to skomentował: zagadką być jednak nie przestają owe trąby w kształcie głów byków, o których użyciu u innych ludów tureckich nic bodaj nie wiadomo, a których wyrób musiał być niewątpliwie skomplikowany. Skłania to do przypuszczenia o obcym pochodzeniu tych przedmiotów (Tryjarski 1975, 533, 595). Cytowany autor oparł się jednak na błędnym najprawdopodobniej tłumaczeniu źródła. Prostsza i chyba bardziej wiarygodna wersja odpowiedniej frazy u al Gardizi’ego brzmi następująco: [Pieczyngowie] Mają trąby zrobione z rogów bawolich, na których grają podczas wojny (Chwiłkowska 1979, 146).

T. Bochnak i G. Kieferling słusznie kładą nacisk na brak bezpośrednich wskazówek pozwalających sprecyzować chronologię znaleziska z Sanu. Jeżeli obecność kulek na końcach rogów uznamy za cechę celtycką, to należy zauważyć, że w kulturze lateńskiej podobne wyobrażenia nie są datowane wcześniej niż na fazę LT C2 (200–125 r. p.n.e.), a ich znakomita większość pochodzi z fazy LT D (125 r. p.n.e. – ok. 10 r. n.e.). Znane są też znaleziska młodsze, datowane na okres rzymski, a także na wczesne średniowiecze. Fakt, że omawiany tu zabytek zaginął, i że dysponujemy zaledwie jednym jego wizerunkiem, w dodatku bardzo archaicznym, sprawia, że zarówno wszelkie proponowane koneksje kulturowe, jak i bliższe ustalenia chronologiczne muszą na razie pozostać w sferze hipotez. Zdaniem T. Bochnaka i G. Kieferlinga najbardziej prawdopodobne wydają się jednak nawiązania do kultury celtyckiej, z udziałem elementów typowych dla kręgu trako-dackiego w dorzeczu dolnego Dunaju (Bochnak – Kieferling 2008, 372–373). W dyskusji nad przynależnością kulturową głowy z Radymna dużą wagę ma głos Zenona Woźniaka, wybitnego autorytetu w dziedzinie dziejów i kultury Celtów, który – co niewątpliwie zasługuje na szczególne podkreślenie – nie uwzględnił tego przedmiotu w zestawieniu celtyckich stanowisk archeologicznych ze wschodniej części polskich Karpat, wskazując na jego niepewną chronologię (Woźniak 2004, 50). Nie potrafimy odpowiedzieć na pytanie o pierwotną funkcję fascynującego obiektu z Radymna. T. Bochnak i G. Kieferling sądzą, że stanowił on część większej całości, być może kompletnej rzeźby byka, lub też zdobił jakąś dużą konstrukcję drewnianą. Dawna hipoteza, iż było to okucie rogu do picia, nie ma ich zdaniem racji bytu z powodu dużych rozmiarów głowy zwierzęcej z Sanu. Warto jednak zaznaczyć, że cytowany wyżej Z. Woźniak podtrzymał niedawno (według mojej opinii niesłusznie) identyfikację zabytku jako srebrnego okucia rogu (Woźniak 2004, 50). 7 W semestrze zimowym roku akademickiego 1990/1991 przebywałem w Instytucie Prahistorii Uniwersytetu Wiedeńskiego (Institut für Urund Frühgeschichte der Universität Wien) dzięki

Nowe dane o lokalizacji i okolicznościach odkrycia srebrnej głowy byka z Radymna

151

Ryc. 4. Brudnopis pisma dyrektora k. k. Münz- und Antikencabinett z dnia 18 XII 1826 r. w sprawie znaleziska z Radymna. Archiwum Kunsthistorisches Museum w Wiedniu. Abb. 4. Die Kladde vom Schreiben des Direktors des k. k. Münz- und Antikencabinetts vom 18.12.1826, das den Fund aus Radymno betraf. Das Archiv des Kunsthistorischen Museums in Wien.

austriackiemu stypendium naukowemu9. Znając dwóch niedoszłych (?) bojowników o wolność już wcześniej romantyczno-heroiczną historię Grecji, a zwłaszcza przytoczoną we wstępie do niniejszego artykułu informację H. Bogdańskiego 9  Korzystając z okazji pragnę wyrazić wdzięczność Prof. (1980, 73), że wydobytą z Sanu głowę jakiegoś sładr. Herwigowi Friesingerowi i Prof. dr. Falko Daimowi wiańskiego bożyszcza z czasów jeszcze przedchrzeza wszechstronną pomoc i opiekę, udzielone podczas tego ścijańskich (...) wzięto (...) do zbioru starożytności pobytu.

152

Michał Parczewski

w Wiedniu, nie mogłem pominąć okazji do sprawdzenia tego przekazu u źródła. Przeprowadziłem zatem kwerendę zasobów archiwalnych Kunsthistorisches Museum pod kątem interesującego nas tutaj odkrycia. Jak się okazało, w archiwum wspomnianej instytucji wiedeńskiej znajduje się korespondencja w sprawie znaleziska z Radymna, w postaci dwóch pism. Pierwsze z nich to brudnopis listu z grudnia 1826 r., który dyrektor c.k. Gabinetu Monet i Starożytności (k. k. Münz- und Antikencabinett)10

skierował do swojego przełożonego, szefa urzędu sprawującego m.in. nadzór nad kolekcjami sztuki dworu cesarskiego (k. k. Oberstkämmereramt11), z zapytaniem o bliższe dane na temat odkrycia. Drugi dokument stanowi odpowiedź tegoż urzędu, udzieloną w marcu 1827 r. Ze względu na wagę informacji, zawartych w tym późniejszym zwłaszcza piśmie, przytaczamy obydwa akty poniżej w oryginalnej wersji12 oraz w tłumaczeniu na język polski.

Kunsthistorisches Museum Wien, Akten des k. k. Münz- und Antikencabinettes 1. dokument nr 1487/1826 (ryc. 4) [brudnopis pisma z dn. 18 XII 1826 r.: Anton Steinbüchel von Rheinwall, dyrektor k. k. Münz- und Antikencabinett, zwraca się do k. k. Oberstkämmereramt w sprawie znaleziska z Radymna; fragmenty skreślone w rękopisie zostały ujęte w nawiasy kwadratowe z gwiazdkami; poniższy odpis zachowuje w przybliżeniu układ oryginalnego rękopisu] ao 1826

E.E.       + von vergoldetem Bronze   Da es jedoch möglich ist, daß der   Fund einen antiquarischen   oder Kunstwerth habe, so

1487 Einer dem Unterzeichneten mitgetheilten, mündlichen Erzählung zufolge ist in dem Przemisler Kreise in Galizien, zu Radymno, in dem Fluss daselbst ein alterthümlicher Gegenstand + gefunden worden, dessen Art und Werth aber der Untz. nicht näher anzugeben im Stande ist. [*Um jedoch einer, in solchen Fällen häufigen Verwahrlosung des angeblichen Fundes vorzubauen,*] nimmt sich der Unterzeichnete die Freyheit, E.E. um gnädiges Einschreiten zu bitten, damit auf amtlichem Wege über [*die Wahrheit oder*] die näheren Umstände der Sache Erkundigung eingeholt werden [*könne*] möge. 18. Dez 826



/Steinbüchel/

 Gabinet powstał z inicjatywy władcy Austrii Franciszka I przez połączenie wielu kolekcji monet i innych zabytków; mieścił się w pałacu cesarskim (Hofburg) w Wiedniu (Bäuerle 1834, s. 190). 11   Urzędowi c. k. nadkomorzego (jak zapewne należałoby przetłumaczyć na język polski ten termin) podlegało kilka różnego rodzaju zinstytucjonalizowanych zbiorów artystycznych, historycznych, etnograficznych i przyrodniczych 10

(Austria 1844, s. 329), które pod koniec XIX w. dały początek wielkim muzeom wiedeńskim (Kunsthistorisches- i Naturhistorisches-Museum). Od r. 1823 funkcję zwierzchnika Oberstkämmereramtu pełnił hrabia Johann Rudolf Czernin von und zu Chudenitz (1757–1845) (Godsey 2003). 12   Przy transliteracji odręcznego pisma z 1. poł. XIX w. korzystałem z uprzejmej pomocy Prof. dr. Gerharda Trnki z Wiednia, a także, za życzliwym pośrednictwem Dr. Toma-

Nowe dane o lokalizacji i okolicznościach odkrycia srebrnej głowy byka z Radymna

153

Przekład powyższego dokumentu na język polski (nie uwzględniono fragmentów skreślonych w rękopisie): W. E. [Wasza Ekscelencjo!] Według opowiadania ustnego przekazanego niżej podpisanemu, w cyrkule przemyskim w Galicji, w Radymnie, w samej rzece, znaleziono starożytny przedmiot z pozłacanego brązu, którego rodzaju i wartości niżej podpisany nie jest jednak w stanie bliżej określić. Ponieważ wszelako istnieje możliwość, że znalezisko miałoby wartość antykwaryczną bądź artystyczną, dlatego niżej podpisany pozwala sobie prosić Waszą Ekscelencję o łaskawą interwencję, aby na drodze urzędowej móc zasięgnąć informacji o bliższych okolicznościach sprawy. 18. grudnia 826 /Steinbüchel/ 2. dokument nr 1532/1827 (ryc. 5) [pismo z dn. 29 III 1827 r.; hrabia Johann Rudolf Czernin, zwierzchnik Oberstkämmereramt, odpowiada Antonowi Steinbüchel von Rheinwall na pismo z dn. 18.XII.1826 r.; poniższy odpis zachowuje w przybliżeniu układ oryginalnego rękopisu]     1798. 597. aa 1827 1532   Mit dem alterthümlichen Gegenstande, welcher zu Radymno in Gallizien gefunden wurde, hat man von dem dortigen Landesgouverneur folgenden Aufschluß erhalten:   Der ganze Fund besteht in einigen Stücken des Vordertheiles einer Statue, welche aus Kupferblech geformt, eine gehörnte thierische Figur vorstellen soll.   Der Fund wurde in einer Bucht des Saanflußes am nordöstlichen Ende des Marktes Radymno und Wysoko 360 Klafter von dem ersteren Orte und 1650 Klafter in gerader Richtung von dem Schloße Wysoko dem ehemals zeitlichen Aufenthalte des Königs Johann III von Pohlen, unter drei Eichenstämmen von beiläufig hundertjährigen Alter, die zwar von der Rinde entblößt, aber mit Wurzeln und Aesten versehen sind, durch Fischer aufgefunden.   Es scheint daß dieses Standbild irgend einen Brunnen geziert habe, der bei einer Überschwemmung in das Stromgebieth gezogen worden seyn dürfte.   Da die erhaltenen Theile in gar keiner Beziehung einen Werth haben, so glaubt der k.k. Landesgouverneur von Gallizien, deren Einsendung unterlassen, und den Fund dem Nazionalinstitute in Gallizien widmen zu sollen.   Dieß wird dem Herrn k.k. Direktor in Erledigung des Berichtes vom 18. Dezember 1826 hiemit bekannt gemacht.

/Czernin/ Von dem k.k. Oberstkämmereramte. Wien am 29. März 1827.

sza Bochnaka, z urzędowego odpisu znajdującego się w archiwum Kunsthistorisches Museum w Wiedniu. Za udzieloną pomoc, jak również za łaskawą zgodę Władz Kunsthistorisches Museum w Wiedniu na wykorzystanie powyższych da-

/L. v. Paumgartten/ nych w publikacji, składam uprzejme podziękowania. Dziękuję również Prof. dr. hab. Wojciechowi Blajerowi za cenny wkład w weryfikację przekładu dokumentów na język polski.

154

Michał Parczewski

Ryc. 5. Odpowiedź pisemna zwierzchnika Oberstkämmereramt z dnia 29 III 1827 r. w sprawie znaleziska z Radymna. Archiwum Kunsthistorisches Museum w Wiedniu. Abb. 5. Die schriftliche Antwort des Vorgesetzten des Oberstkämmereramts vom 29.03.1827, die den Fund aus Radymno betraf. Das Archiv des Kunsthistorischen Museums in Wien.

Nowe dane o lokalizacji i okolicznościach odkrycia srebrnej głowy byka z Radymna

155

Przekład powyższego dokumentu na język polski:

aa. 1827

1532

W sprawie starożytnego przedmiotu, który został znaleziony w Galicji w Radymnie, otrzymano od tamtejszego gubernatora krajowego następujące wyjaśnienie: Znalezisko składa się z kilku fragmentów przedniej części posągu, który został uformowany z blachy miedzianej i przedstawia rogatą figurę zwierzęcą. Znalezisko zostało dokonane przez rybaków w zatoce rzeki San przy północno-wschodnim krańcu osady targowej Radymno i Wysoko [Wysocko], 360 sążni wiedeńskich od pierwszej miejscowości i 1650 sążni wiedeńskich w prostej linii od zamku Wysoko [Wysocko], niegdyś stanowiącego miejsce czasowych pobytów króla Polski Jana III, pod trzema około stuletnimi pniami dębowymi, które wprawdzie odarte są z kory, ale mają korzenie i gałęzie. Wydaje się, że posąg przyozdabiał jakąś studnię, która podczas powodzi mogła zostać wciągnięta do rzeki. Ponieważ zachowane fragmenty pod żadnym względem nie mają wartości, c.k. gubernator krajowy Galicji sądzi, że powinno się poniechać przesyłki [do Wiednia], a znalezisko ofiarować narodowemu zakładowi naukowemu w Galicji. O czym zawiadamia się niniejszym Pana c. k. Dyrektora w odpowiedzi na pismo z 18. grudnia 1826 r.

/Czernin/



C.k. Urząd Oberstkämmerera Wiedeń, dn. 29. marca 1827.



/L. v. Paumgartten/

8 Urzędowa odpowiedź sygnowana przez hrabiego Czernina przekazuje kilka doniesień kapitalnej wagi, które rzucają nowe światło na nasze znalezisko. Na pierwszy plan wysuwają się następujące komunikaty, zawarte wprost lub pośrednio w piśmie z marca 1827 r.: 1. Niebywale ważne są wiadomości na temat lokalizacji oraz warunków odkrycia. Znalezisko zostało dokonane przez rybaków w zatoce rzeki San przy północno-wschodnim krańcu osady targowej Radymno (...), 360 sążni wiedeńskich od pierwszej miejscowości i 1650 sążni wiedeńskich w prostej linii od zamku [Wysocko]. Próba wykorzystania tych przesłanek do dokładniejszego umiejscowienia metalowej głowy w dolinie Sanu pod Radymnem zostanie przedstawiona poniżej. 2. Dokument zawiera kolejny, trzeci z dostępnych obecnie opisów głowy zwierzęcej (pierwszą deskrypcję zamieszczono u dołu rysunku przechowywanego w Muzeum Archeologicznym

w Krakowie, drugą – w gazetowych publikacjach z lipca 1826 r.). Ujawniana obecnie charakterystyka jest bardzo zwięzła (Znalezisko składa się z kilku fragmentów przedniej części posągu, który został uformowany z blachy miedzianej i przedstawia rogatą figurę zwierzęcą), ale wnosi dwie nowe informacje: figura nie tworzyła jednolitej całości, lecz składała się z kilku blaszanych segmentów, a ponadto – wbrew innym doniesieniom – wykonać ją miano z miedzi, nie ze srebra. Kwestia rodzaju metalu została zresztą jeszcze inaczej ukazana w relacji ustnej, na którą powołuje się dyrektor c.k. Gabinetu Monet i Starożytności w piśmie z grudnia 1826 r. (starożytny przedmiot z pozłacanego brązu). 3. Niektóre szczegółowe informacje można zweryfikować poprzez zestawienie ich z przytoczonym powyżej przekazem gazetowym z lipca 1826 r. W obydwu wypadkach mowa o rybakach jako odkrywcach, a z zamieszczonego w gazetach listu ks. prałata wiemy nawet, że rybacy wydobyli posąg szukaiąc osękami drzewa w Sanie. W dokumencie wiedeńskim zwrócono uwagę na okoliczność,

156

Michał Parczewski

że zabytek tkwił pod trzema około stuletnimi pniami dębowymi, które wprawdzie odarte są z kory, ale mają korzenie i gałęzie. 4. Wyjaśnieniu sprawy nadano wysoki priorytet urzędowy. Cesarsko-królewski nadkomorzy zwrócił się w tej kwestii do gubernatora krajowego Galicji, czyli centralnego organu austriackiej administracji z siedzibą we Lwowie, a więc do czynnika najwyższego szczebla w polskiej niegdyś prowincji cesarstwa. Poziom zaangażowania władzy zaborczej i poważne potraktowanie problemu świadczy nie tyle o sprawnym systemie opieki nad zabytkami, ile przede wszystkim odzwierciedla potencjalną wysoką wartość wydobytego z Sanu przedmiotu, który mógłby okazać się łakomym kąskiem dla kolekcji wiedeńskich. 5. Na uważne potraktowanie zasługuje wreszcie końcowa sugestia raportu ze Lwowa, otrzymanego przez stołeczny Oberstkämmereramt: Ponieważ zachowane fragmenty pod żadnym względem

nie mają wartości, c.k. gubernator krajowy Galicji sądzi, że powinno się poniechać przesyłki [do Wiednia], a znalezisko ofiarować narodowemu zakładowi naukowemu w Galicji. 9 W pierwszej kolejności podejmiemy rozbiór wszystkich dostępnych obecnie danych, które pozwalają na uściślenie lokalizacji. Zabytek spoczywał na północny wschód od zabudowy miasteczka Radymno, w zatoce uformowanej przez San, na dnie, lub raczej poniżej dna rzeki. Zgodnie z listowną relacją „wiarygodnego prałata”, udzieloną z Puław, która obiegła polskie gazety jeszcze w lipcu 1826 r., a więc tuż po odkryciu, głębokość wody wynosiła w tym miejscu trzy łokcie (to znaczy ok. 1,8 m, przyjmując, że stosowana wówczas miara tzw. łokcia galicyjskiego liczyła niecałe 60 cm; por. Szymański 1983, 183, tab. 23).

Ryc. 6. Rysunek z 1847 r. z widokiem od południa na wieś Wysocko, nad nieistniejącym już kolanem Sanu. Wg M. B. Stęczyńskiego 1847. Abb. 6. Abbildung aus dem Jahre 1847 r. mit einem Ausblick auf das Dorf Wysocko, an der nicht mehr existierenden Sanbiegung. Laut M. B. Stęczyński 1847.

Nowe dane o lokalizacji i okolicznościach odkrycia srebrnej głowy byka z Radymna

Znaczny postęp naszej wiedzy stał się możliwy przede wszystkim dzięki wydobyciu na światło dzienne wyników wcale dokładnego – jak się zaraz okaże – namierzenia miejsca odkrycia, przeprowadzonego krótko po wyciągnięciu niezwykłego przedmiotu z rzeki, najpóźniej w marcu 1827 r. Wyliczono odległości z dwóch punktów oddalonych od siebie o około 4 km: jednego w Radymnie i drugiego w Wysocku (ryc. 6), miejscowości położonej na przeciwległym, prawym brzegu Sanu. Niestety nie wiadomo, czy pomiary odbyły się w terenie, czy też korzystano z istniejących wtenczas map rękopiśmiennych. Zawierający stosowne dane fragment pisma hr. Czernina (Znalezisko zostało dokonane (...) w zatoce rzeki San przy północno-wschodnim krańcu osady (...) Radymno (...), 360 sążni wiedeńskich od pierwszej miejscowości i 1650 sążni wiedeńskich w prostej linii od zamku [Wysocko]), wysuwa się oczywiście na czoło najbardziej użytecznych dla nas przesłanek, gdy chodzi o wskazanie – po 183 latach – punktu terenowego, dzisiaj radykalnie odmienionego krajobrazowo, gdzie rybacy założywszy głębiey osęki wydobyli wkrótce ogromną ześniedziałą głowę. Niezależnie od doniosłych walorów informacyjnych przekazu, analiza tej relacji pozwala również uwypuklić jej słabsze strony. Należy do nich dość nieprecyzyjna (chociaż tutaj zakres możliwych odchyleń nie jest znaczny) lokalizacja punktu pomiarowego w Radymnie, od którego wymierzono odcinek 360 sążni, a ponadto nie mamy pewności, czy pomiar „od zamku Wysocko” odnosi się do głównego budynku pałacowego, czy też (co wydaje się bardziej prawdopodobne – por. niżej) do części założenia pałacowo-parkowego położonej od strony Radymna. Trzeba się również liczyć z tym, że sposób podania liczby sążni (tzn. w zaokrągleniu) sygnalizuje założony z góry pewien stopień tolerancji, gdy chodzi o szczegółowość pomiarów13. Wreszcie sama podstawa przeliczania sążni wiedeńskich na system metryczny nie jest identyczna w ujęciu różnych badaczy. Dla naszych celów przyjmujemy propozycję J. Szymańskiego (1983, 185, tab. 27), według którego jeden sążeń wiedeński odpowiada odcinkowi 190,16 cm. Do powyżej wymienionych nieścisłości dochodzi problem,  Inna rzecz, że mamy tu do czynienia z łącznym dystansem prawie 4 km, a więc trudno oczekiwać jakiejś nadzwyczajnej precyzji geodezyjnej. 13

157

że przebieg koryta Sanu w 1. połowie XIX w. (rzeka meandrowała wówczas swobodnie w obrębie doliny zalewowej o szerokości ok. 4 km)14 wykazywał się dużą, nieraz gwałtowną zmiennością, a nie dysponujemy kartogramem, na którym zostałby zarejestrowany stan ściśle z roku 1826. Zaobserwowane wady źródeł i inne utrudnienia nie niweczą jednak szansy na sukces próby znacznego przybliżenia interesującej nas lokalizacji. Rozpoczniemy od przełożenia wyników dawnych pomiarów na system metryczny. Stosując przelicznik 1 sążeń wiedeński = 190,16 cm (Szymański 1983, 185) otrzymujemy następujące wielkości obydwu wchodzących w grę dystansów: – odcinek mierzony z Radymna, tzn. 360 sążni = 684,5 m – odcinek mierzony z Wysocka, tzn. 1650 sążni = 3137,6 m Znamy długość oraz orientacyjne wprawdzie tylko punkty wyjściowe dwóch odcinków, na których styku powinno leżeć poszukiwane przez nas miejsce. Mając wyłącznie te dane musielibyśmy poprzestać na wyznaczeniu większej przestrzeni, wchodzącej potencjalnie w rachubę. To efekt przede wszystkim braku ścisłego zakotwiczenia w terenie obydwu wyjściowych punktów pomiarowych. Do naszych wyliczeń dochodzi na szczęście czynnik, który pozwala znacznie ograniczyć pole poszukiwań. Taką sposobność stwarza rekonstrukcja przebiegu łożyska Sanu pod Radymnem w 1826 r., możliwa moim zdaniem dzisiaj do przybliżonego wyznaczenia. 10 Podstawowym narzędziem w dalszej części analizy będą mapy obejmujące okolice Radymna, sporządzone pod koniec XVIII i w XIX w. Najbardziej przydatne dla naszych celów okazały się następujące wielkoskalowe rękopiśmienne mapy austriackie, których oryginały są przechowywane w Kriegsarchiv w Wiedniu15:  Regulacja Sanu w rejonie Radymna i Wysocka, w tym odsunięcie rzeki od obydwu miejscowości i utrwalenie jej koryta w przebiegu niemal niezmienionym do chwili obecnej, nastąpiła dopiero około roku 1870 (Gottfried 1965, 177). Por. też Galarowski – Klimek 1991, 239, ryc. 4.2.2.B). 15   Podczas pobytu w Wiedniu w 1990 r. uzyskałem w Kriegsarchiv czarno-białe kopie odpowiednich arkuszy mapy F. von Miega oraz zdjęcia „franciszkowskiego”. Kopie 14

158

Michał Parczewski

1. Karte des Königreiches Galizien und Lodomerien w skali 1:28.800, wykonana w latach 1779– –1782 pod kierunkiem F. von Miega, 2. Relation über die Recognoscierung des Sanfluss von Jaroslau über Radymno und Przemysl aufwärts bis Krzywce, w skali 1:14.400, wykonana w roku 1787, 3. Allgemeine Übersicht des San-flusses von dem Ursprung bis zur Mündung Neumana-Gepperta z 1810 roku, 4. Militär Aufnahme von Galizien und der Bukowina, w skali 1:28.800, wykonana w latach 1862– –1863; wymieniona mapa znana jest też jako zdjęcie „franciszkańskie” lub „franciszkowskie”. Ponadto wykorzystano mapę katastralną Radymna w skali 1: 2.880, wykonaną w 1849 r., zdeponowaną w Archiwum Państwowym w Przemyślu16. W przypadku mapy Miega oraz zdjęcia „franciszkowskiego” dysponowałem arkuszami obejmującymi cały wchodzący w grę obszar od Radymna po Wysocko, udostępnione mi natomiast fragmenty kartogramów wymienionych w powyższym wykazie w punktach 2. i 3., jak też mapa katastralna z 1849 r., prezentują tylko najbliższą okolicę Radymna, nie sięgając Wysocka. W pierwszej kolejności należało – wykorzystując do tego obydwa historyczne ujęcia kartograficzne z lat 1779–1782 oraz 1862–1863 – zakreślić orientacyjne zasięgi odcinków opisanych w dokumencie Rudolfa hr. Czernina. Zaczęto od zlokalizowania punktów początkowych odcinków namierzanych w latach 1826–1827 z Wysocka i z Radymna. Wstępnie przyjęto dosłowną wykładnię zwrotu 1650 sążni wiedeńskich w prostej linii od zamku [Wysocko], ustanawiając budynek pałacu jako punkt początkowy odcinka wysockiego. Miejscem zaczepienia odcinka radymniańskiego obrano północny (czy też raczej północno-wschodni) skraj nadrzecznej zabudowy miasteczka, tuż nad ówczesnym lewym brzegiem Sanu, ok. 450 m na północ od północno-wschodniego narożnika rynku (ryc. 7, barwne map uwzględnionych w poniższym wykazie w punktach 2 i 3 otrzymałem latem 2009 r. od Prof. dr. hab. Andrzeja Janeczka z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie. Panu Prof. A. Janeczkowi wyrażam wdzięczność za przyjacielską pomoc. 16  Również i w tym przypadku posłużyłem się elektroniczną kopią mapy, przekazaną łaskawie przez Prof. dr. hab. A. Janeczka.

8). Kierowano się dość klarowną w sumie instrukcją lwowskich informatorów Czernina: przy północno-wschodnim krańcu osady targowej Radymno (...), 360 sążni wiedeńskich od (...) miejscowości. Co dla nas jest nie bez znaczenia, w latach 1779–1863 w tej części Radymna utrzymała się względna stabilność granic zabudowy. Następnie za pomocą cyrkla wykonano na obydwu mapach kręgi o promieniach odpowiadających długościom 684,5 i 3137,6 m. Okazało się, że na żadnej z map linie te nie stykają ani nie przecinają się ze sobą (ryc. 7, 8). Na mapie Miega rozziew w strefie najbliższego sąsiedztwa obydwu kręgów wynosi ok. 50 m, na ujęciu z lat 1862-1863 nawet nieco ponad 200 m.17 W tej sytuacji uznałem, że w odniesieniu do odcinka wysockiego autorzy pomiarów ujęli pod hasłem „zamek Wysocko” raczej nie budynek, lecz cały zespół pałacowo-parkowy, a w tym wypadku według wszelkiego prawdopodobieństwa jego partie południowe. Możliwe dzięki tej koncepcji przeniesienie punktu wyjścia odcinka wysockiego o ok. 250–300 m w stronę Radymna stwarza nową sytuację. Teraz po narysowaniu zmodyfikowanej linii granicznej odcinka wysockiego pojawia się na mapach stosunkowo wąska strefa nakładających się na siebie zasięgów obydwu odcinków, wysockiego i radymniańskiego (ryc. 7, 8). Na mapie Miega dochodzi ona do ok. 160–170 m szerokości, na mapie „franciszkowskiej” nie przekracza 50 m. Oczywiście nie wolno tracić z pola widzenia faktu, że – zmodyfikowany w stosunku do pierwszej wersji – drugi punkt wyjściowy do wytyczenia odcinka wysockiego został wybrany dość arbitralnie, a więc nie może być mowy o definitywnym zamknięciu strefy po Łatwo byłoby uznać jako bardziej prawdopodobny ten drugi wynik, z uwagi na nieporównanie wyższą precyzję wykonania „franciszkowskiego” dzieła kartograficznego (por. Faluszczak 2008, 63–73, tam literatura), ale musimy zachować ostrożność w wyciąganiu wniosków. Na współczesnej (tzn. wykonanej w latach 80. XX w.) mapie topograficznej w skali 1:25 000 odległość między punktami „pałac Wysocko” i „północno-wschodni skraj zabudowy Radymna” wynosi 3,975 km, na mapie Miega 3,925, a na zdjęciu „franciszkowskim” 4,075 km, co nieźle świadczy o jakości pomiarów geodezyjnych prowadzonych pod koniec XVIII w. przez kartografów Fryderyka von Miega (odchylenie od danych odczytanych z mapy współczesnej jest tam mniejsze, niż na zdjęciu „franciszkowskim”). Niestety może to być również efekt zafałszowania mapy PRL-owskiej, w wersji nieprzeznaczonej do celów wojskowych. 17

Nowe dane o lokalizacji i okolicznościach odkrycia srebrnej głowy byka z Radymna

159

Ryc. 7. Radymno, pow. Jarosław. Próba lokalizacji miejsca odkrycia srebrnej głowy byka na mapie rękopiśmiennej F. von Miega Karte des Königreiches Galizien und Lodomerien (col. XVI, sect. 148 i 149) z lat 1779–1782 [Mapa została tutaj przeorientowana w taki sposób, aby dostosować jej układ do stron świata]. Legenda: 1 – punkt początkowy (budynek pałacu w Wysocku) pierwszego pomiaru odcinka o długości 1650 sążni wiedeńskich; 1a – linia zasięgu odcinka o długości 1650 sążni, odmierzonego z punktu 1; 2 – punkt początkowy (południowy skraj założenia parkowo-pałacowego w Wysocku) drugiego pomiaru odcinka o długości 1650 sążni wiedeńskich; 2a – linia zasięgu odcinka o długości 1650 sążni, odmierzonego z punktu 2; 3 – punkt początkowy (północny skraj zabudowy Radymna) pomiaru odcinka o długości 360 sążni wiedeńskich; 3a – linia zasięgu odcinka o długości 360 sążni, odmierzonego z punktu 3; strzałka wskazuje najbardziej prawdopodobną lokalizację odkrycia. Oryginalne arkusze mapy w skali 1:28 800 znajdują się w Kriegsarchiv w Wiedniu. Abb. 7. Radymno, Kreis Jarosław. Der Versuch, die Lage des Fundes des silbernen Stierkopfes auf der handschriftlichen Landkarte von Mieg Karte des Königreiches Galizien und Lodomerien (col. XVI, sect. 148 und 149) aus den Jahren 1779– 1782 zu bestimmen. [Die Landkarte wurde hier so umorientiert, damit ihre Anordnung den Himmelsrichtungen angepasst wird]. Legende: 1 – Ausgangspunkt (Palastgebäude in Wysocko) der ersten Messung des Abschnittes von 1650 Wiener Klafter; 1a – Linie der Reichweite des Abschnittes von 1650 Klafter, gemessen vom Punkt 1 aus; 2 – Ausgangspunkt (der südliche Rand der Park-Palast-Anlage in Wysocko) der zweiten Messung des Abschnittes von 1650 Wiener Klafter; 2a – Linie der Reichweite des Abschnitts von 1650 Klafter, gemessen vom Punkt 2 aus; 3 – Ausgangspunkt (nördlicher Rand der Bebauung von Radymno) der Messung des Abschnittes von 360 Wiener Klafter; 3a – Linie der Reichweite des Abschnittes von 360 Klafter, gemessen vom Punkt 3 aus; der Pfeil zeigt die wahrscheinlichste Lage des Fundes. Die originellen Landkartenbögen im Maßstab 1:28.800 befinden sich im Kriegsarchiv in Wien.

szukiwań. Jak się wydaje, o ile północna granica zakreślonej tym sposobem przestrzeni jest dobrze uargumentowana (położenie punktu początkowego odcinka radymniańskiego nie daje na szczęście dużej możliwości manewru), to jej rubież południowa może być poszerzona ku południowi jeszcze nawet o ok. 100 m. Swego rodzaju testem wiarygodności powyższych wniosków powinno stać się zestawienie wyników pomiarów naniesionych na mapy historyczne (ryc. 7, 8) z obrazem, który powstaje na współczesnej mapie w identycznej skali zmniejszenia (ryc. 9)18.  Oryginały obydwu map austriackich sporządzono w skali 1:28 800, oryginał mapy przedstawionej na ryc. 8 wykonano w skali 1:25 000. Dla ułatwienia analizy porównawczej ujednolicono skalę zmniejszenia wszystkich trzech omawianych ujęć (ryc. 6–8). 18

11 Do tej pory traktowaliśmy na tej samej płaszczyźnie obydwie wzięte na warsztat mapy austriackie, jednakowoż czas ich wykreślenia dzieli od siebie około 80 lat. Pora przyjrzeć się bliżej zachodzącym w tym okresie w dolinie Sanu zmianom, które znalazły swoje odbicie na kartogramie z lat 1862– 1863. Zwrócimy teraz baczniejszą uwagę na przesunięcia koryta rzeki, które nastąpiły w strefie naszego szczególnego zainteresowania. Ten obszar leży, co już obecnie można ze sporym prawdopodobieństwem określić (nawet wliczając dość znaczny margines błędu), około 1000–1250 m na północ od północnego skraju rynku w Radymnie (ryc. 9). Na tym etapie wnioskowania sięgniemy do innych, niewykorzystanych jeszcze map austriackich, wymienionych w podanym wcześniej wykazie. Trzeba

160

Michał Parczewski

Ryc. 8. Radymno, pow. Jarosław. Próba lokalizacji miejsca odkrycia srebrnej głowy byka na mapie rękopiśmiennej Militär Aufnahme von Galizien und der Bukowina (Sect. 7 i 8, westl. Col. VI) z lat 1862–1863, znanej też jako zdjęcie „franciszkowskie”. Legenda: por. ryc. 7. Oryginalne arkusze mapy w skali 1:28 800 znajdują się w Kriegsarchiv w Wiedniu. Abb. 8. Radymno, Kreis Jarosław. Der Versuch, die Lage des Fundes des silbernen Stierkopfes auf der handschriftlichen Landkarte Militär Aufnahme von Galizien und der Bukowina (Sect. 7 und 8, westl. Col. VI) aus den Jahren 1862–1863 zu bestimmen, auch als „Franziskaner“ Abbildung bekannt. Legende: vgl. Abb. 7. Die originellen Landkartenbögen im Maßstab 1:28.800 befinden sich im Kriegsarchiv in Wien.

Ryc. 9. Radymno, pow. Jarosław. Próba lokalizacji miejsca odkrycia srebrnej głowy byka na mapie topograficznej PPGK w skali 1:25.000 z 1987 roku. Legenda: a – przebieg koryta Sanu w latach 1862–1863 (wg mapy przedstawionej na ryc. 8), b – współczesny przebieg koryta Sanu, c – najbardziej prawdopodobna lokalizacja znaleziska, d – punkty początkowe pomiarów odległości; pozostałe objaśnienia – por. ryc. 7. Abb. 9. Radymno, Kreis Jarosław. Der Versuch, die Lage des Fundes des silbernen Stierkopfes auf der topographischen Landkarte im Maßstab 1:25.000 aus dem Jahre 1987 zu bestimmen. Legende: a – der Verlauf des San- Flussbettes in den Jahren 1862–1863 (laut der Landkarte von der Abb. 8), b – der gegenwärtige Verlauf des San- Flussbettes, c – die wahrscheinlichste Lage des Fundes, d – Ausgangspunkte von Entfernungs-Messungen; andere Erläuterungen – vgl. Abb. 7.

ponadto zrobić użytek ze szczegółowych współczesnych map topograficznych, dzięki którym analiza czytelnych wciąż starych śladów Sanu w dolinie zalewowej – w zestawieniu z kartogramami historycz- te do analizy w ramach niniejszego opracowania nymi – pozwoli, jak sądzę, odtworzyć linię główne- (mapa Miega z lat 1779–1782 – por. ryc. 7, Relago nurtu rzeki około roku 1826. tion über die Recognoscierung des Sanfluss... z roku Wszystkie trzy wielkoskalowe mapy austriac- 1787, Allgemeine Übersicht des San-flusses... Neukie z końca XVIII i samego początku XIX w., uży- mana-Gepperta z roku 1810 – por. ryc. 10), dają

Nowe dane o lokalizacji i okolicznościach odkrycia srebrnej głowy byka z Radymna

podobny, a w praktyce niemal identyczny obraz biegu Sanu pod Radymnem. Od wschodu i północnego wschodu rzeka wielkim zakolem podcinała wysoki cypel terasy nadzalewowej, na którym rozlokowało się miasteczko. Poniżej ujścia Rady, swojego lewobrzeżnego dopływu, poszerzała się tworząc na środku dużą łachę, a następnie na długości prawie 500 m zmierzała niemal prosto ku północy. Tu wykonywała wyraźny zwrot ku północnemu zachodowi, aby po pokonaniu blisko 250 m napotkać przeprawę promową. Bezpośrednio przy prawym brzegu Sanu, na zewnętrznym łuku wspomnianego w poprzednim zdaniu zakrętu, znajdowały się zabudowania pojedynczego gospodarstwa (ryc. 10).

161

nęła wciąż jeszcze podobnym szlakiem jak wtedy, gdy wyłowiono z niej srebrną głowę. Na mapach z połowy XIX w. (mapa katastralna Radymna z roku 1849 – por. ryc. 11, zdjęcie „franciszkowskie” z lat 1862–1863 – por. ryc. 8) główny nurt Sanu poniżej Radymna wyglądał inaczej niż w początkach tego stulecia. Na ujęciach z połowy XIX w. da się zresztą dostrzec nie tylko aktualny wtenczas bieg Sanu, lecz czytelne są również (w postaci układu pól i łęgów nadbrzeżnych) ślady opisanego powyżej stanu wcześniejszego, sprzed kilku dziesięcioleci. W miejscu, gdzie kończyła się nadbrzeżna zabudowa osady, rzeka – a musiało to na-

Ryc. 10. Radymno, pow. Jarosław. Rejon odkrycia srebrnej głowy byka na mapie rękopiśmiennej Neumana-Gepperta z 1810 roku (Allgemeine Übersicht des San-flusses von dem Ursprung bis zur Mündung), fot. A. Janeczek. Oryginalne arkusze mapy w skali 1:28 800 znajdują się w Kriegsarchiv w Wiedniu Abb. 10. Radymno, Kreis Jarosław. Das Gebiet auf der handschriftlichen Landkarte von Neuman-Geppert aus dem Jahre 1810 (Allgemeine Übersicht des San- Flusses von dem Ursprung bis zur Mündung), auf dem der silberne Stierkopf gefunden wurde, Foto von A. Janeczek. Die originellen Landkartenbögen im Maßstab 1:28.800 befinden sich im Kriegsarchiv in Wien.

Jak już wspomniałem, nie dysponuję źródłami kartograficznymi do odtworzenia przebiegu łożyska Sanu w pobliżu Radymna bezpośrednio w 1826 r. Wiadomo o jego przełożeniu w drugiej dekadzie XIX w. (por. niżej), nie mamy jednak żadnych danych co do ewentualnych zmian w latach 1826–1849. Wobec braku lepszych przesłanek zakładam więc, mając świadomość pewnego ryzyka wiążącego się z tą hipotezą, że w 1849 r. rzeka pły-

Ryc. 11. Radymno, pow. Jarosław. Rejon odkrycia srebrnej głowy byka na mapie katastralnej z roku 1849, fot. A. Janeczek. Oryginalny arkusz mapy w skali 1:2 880 znajduje się w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Przemyślu Abb. 11. Radymno, Kreis Jarosław. Das Gebiet auf der Flurkarte aus dem Jahre 1849, auf dem der silberne Stierkopf gefunden wurde, Foto von A. Janeczek. Der originelle Landkartenbogen im Maßstab 1:2.880 befindet sich im Woiwodschafts- Landesarchiv in Przemyśl.

162

Michał Parczewski

stąpić w okresie między rokiem 1810 (z którego pochodzi mapa Neumana-Gepperta), a rokiem 1849 (gdy powstała mapa katastralna) – przebiła się nową trasą, zachowując najpierw kierunek północno-zachodni, aby w odległości około 600–700 m na północ od północnego skraju rynku łagodnie zmienić orientację na północno-wschodnią (ryc. 12). Zaraz potem, pomiędzy zaznaczoną na starszych mapach przeprawą promową i sygnalizowaną powyżej od-

osobnioną sadybą ludzką, przecięła swoje dotychczasowe koryto i niemal natychmiast płynnie zawinęła w lewo, zwracając się znowu na północny zachód. Ten ostatni zakręt, położony w przybliżeniu około 1100–1200 m na północ od radymniańskiego rynku, trzeba uznać za najbardziej prawdopodobną pozycję geograficzną, gdzie przez stulecia spoczywał w ziemi nasz zagadkowy srebrny zabytek (ryc. 12).

Ryc. 12. Radymno, pow. Jarosław. Próba lokalizacji miejsca odkrycia srebrnej głowy byka na mapie topograficznej PPGK w skali 1:10 000 z 1983 roku. Legenda: a – przebieg koryta Sanu w latach 1779–1782 wg mapy Miega (por. ryc. 7); b, c – przebieg nowego odcinka koryta Sanu po zmianie w 1. połowie XIX w., wg mapy katastralnej Radymna z r. 1849; c – rejon najbardziej prawdopodobnej lokalizacji znaleziska (strzałka wskazuje w przybliżeniu odległość 360 sążni wiedeńskich od dawnego północnego skraju zabudowy Radymna) Abb. 12. Radymno, Kreis Jarosław. Der Versuch, die Lage des Fundes des silbernen Stierkopfes auf der topographischen Landkarte im Maßstab 1:10.000 aus dem Jahre 1983 zu bestimmen. Legende: a – der Verlauf des San-Flussbettes in den Jahren 1779–1782 laut der Landkarte von Mieg (vgl. Abb. 7); b, c – der Verlauf des neuen Abschnittes vom San-Flussbett nach der Änderung in der ersten Hälfte des 19. Jhrs., laut der Flurkarte von Radymno aus dem Jahre 1849; c – das Gebiet der wahrscheinlichsten Lage des Fundes (der Pfeil zeigt ungefähr die Entfernung von 360 Wiener Klafter vom ehemaligen nördlichen Rand der Bebauung von Radymno).

Nowe dane o lokalizacji i okolicznościach odkrycia srebrnej głowy byka z Radymna

12 Położenie miejsca odkrycia, wyznaczone na podstawie odległości zreferowanych w piśmie hrabiego Czernina z marca 1827 r. i poddane analizie kartograficznej, warto teraz skonfrontować z relacjami świadków wydarzenia, przede wszystkim z gazetowym przekazem anonimowego prałata, a ponadto z dodatkowymi wskazówkami raportowanymi drogą urzędową do Wiednia w pierwszych miesiącach roku 1827. Zaraz po wydobyciu znaleziska nieznany bliżej ksiądz prałat, który osobiście musiał zbierać zupełnie jeszcze świeże wiadomości, i to chyba na miejscu w Radymnie, donosił: Miałem tę głowę w mych ręku; w mieyscu gdzie ią wydobyto, przed siedmią laty wody nie było, ludzie mieli tam pola i ogrody, bo San innem płynął korytem. Trudno o lepsze potwierdzenie wniosków wyprowadzonych z rozbioru map. Dzięki tej informacji zyskujemy dokładną datę opisanego przełożenia biegu Sanu. Musiało to nastąpić w latach 1818–1819. Według mojej opinii wiadomość, że ludzie mieli tam pola i ogrody, powinna odnosić się głównie do wzmiankowanego samotnego gospodarstwa, niebezpiecznie usytuowanego w dolinie zalewowej tuż nad prawym brzegiem rzeki, które raczej na pewno dotknęła katastrofa żywiołowa, i które jest już nieobecne na mapach z połowy XIX w. Dokument hr. Czernina potwierdza ponadto, że odkrycie nastąpiło w zakolu rzeki, co również zgadza się z naszymi ustaleniami (por. ryc. 12). Znalezisko zostało dokonane przez rybaków w zatoce rzeki San (...), pod trzema około stuletnimi pniami dębowymi, które wprawdzie odarte są z kory, ale mają korzenie i gałęzie. Najprawdopodobniej woda stosunkowo niedawno przed 1826 r. odsłoniła pnie przykryte do tej pory sedymentami rzecznymi, a mogło się to dokonać głównie dzięki zmianie biegu Sanu. Biorąc pod uwagę fakt, że głębokość wody była tu dość znaczna (por. wyżej – ok. 180 cm) można sugerować, że miejsce odkrycia leżało blisko prawego brzegu, przy zewnętrznym łuku zakrętu, gdzie nurt jest zawsze silniejszy, a erozja boczna i denna działają bardziej intensywnie. 13 Po przedłożeniu propozycji dokładniejszej lokalizacji zabytku chciałbym skupić się na niektórych pozostałych nierozstrzygniętych kwestiach

163

wokół zagadki radymniańskiej. Wśród wielu pytań, na które dzisiaj nie mamy dobrych (albo zgoła żadnych) odpowiedzi, a które kryją w sobie pewne możliwości lepszego oświetlenia w drodze analizy historycznej, mieści się problem autorstwa najobszerniejszej relacji o odkryciu. Kim był świadek naoczny, anonimowy „wiarogodny Prałat”? Fragment jego listu – udzielony z Puław, co, jak zaraz postaram się udowodnić, jest bardzo ważnym składnikiem przekazu – stał się źródłem sensacyjnego doniesienia „Gazety Warszawskiej” z 17. lipca 1826 r. Podjęcie tropu puławskiego wymaga teraz wejścia w nieco obszerniejszy ekskurs. Ktoś przebywający w miejscowości nad środkową Wisłą był odbiorcą listu nadanego w Galicji, ten ktoś sprawił, że wiadomość niezwłocznie przesłano do Warszawy i ogłoszono w gazecie19. Osoba, o której mowa, cieszyła się autorytetem w oczach stołecznej redakcji, skoro uznano autentyzm niezwykłej opowieści, poręczony przez „puławianina” w formie zapewnienia, że prałat to człowiek wiarygodny. Z tego wypływa jeszcze jedna konkluzja – „puławianin” musiał znać osobiście, i to chyba dobrze, swojego galicyjskiego korespondenta. Kto zatem pośredniczył w transmisji danych z Radymna do stolicy? Jednoznacznej odpowiedzi zapewne nie uzyskamy, ale za uprawniony uważam domysł, że jako adresata listu z Galicji można wskazać bądź to osobiście Izabelę z Flemingów Czartoryską (1746–1835), bądź też kogoś z reprezentantów polskiego środowiska intelektualnego w jej bliskim otoczeniu. Mógł to być na przykład literat Feliks Bernatowicz, sekretarz księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego. Bawił na dworze w Sieniawie i Puławach. Utrzymywał korespondencję księcia, z jego rozkazu pisywał (...) Był to człowiek uczony, posiadał wiele umiejętności i gładko pisał. (...) Po skonie księcia generała [w 1823 r. w Sieniawie] Feliks Bernatowicz udał się  Warto podkreślić, że jak na warunki komunikacyjne w trzeciej dekadzie XIX w., trzytygodniowy upływ czasu między znalezieniem zabytku na odległym przedpolu Karpat (26 VI) a stołeczną publikacją (17 VII) był zaskakująco krótki. Wszystko wskazuje na to, że Gazeta Warszawska była pierwszym dziennikiem polskim, który opublikował Wyiątek z listu wiarogodnego Prałata, udzielony z Puław. Do prasy krakowskiej przekaz ten (identyczny zresztą, wierny co do słowa przedruk) trafił po z górą tygodniu (por. przypis 1). Trasa Radymno–Puławy–Warszawa stanowiła zatem chyba najwcześniejszy szlak przesyłowy nadsańskiej rewelacji księdza prałata. 19

164

Michał Parczewski

do Puław, gdzie przy księżnej generałowej pozostał (Prek 1959, 438, 430). Arystokratyczna rezydencja Adama Kazimierza i Izabeli Czartoryskich w Puławach stała się, głównie dzięki księżnej, jednym z najważniejszych ognisk polskiego życia kulturalnego (z katastrofalnymi przerwami na armię rosyjską) w latach 1784–1831, a więc w końcowym okresie I Rzeczypospolitej i przez kilka kolejnych dziesięcioleci już po rozdarciu państwa pomiędzy zaborcze imperia (Dębicki 1887–1888). Puławy powszechnie uznawano wtedy za „Polskie Ateny”. Z naszego punktu widzenia na szczególną uwagę zasługuje zamiłowanie Izabeli Czartoryskiej do gromadzenia pamiątek przeszłości, dzięki czemu powstały dwa pierwsze muzea polskie. O imponujących na owe czasy kolekcjach, eksponowanych w Świątyni Sybilli i Domku Gotyckim, obfitujących zresztą również w rozmaite osobliwości mniejszego kalibru, opowiada pamiętnikarz Ksawery Prek (1959, 426–427), który kilkakrotnie wizytował Puławy w drugiej połowie lat 20. XIX w.: Skutkiem wielkich jej [tzn. I. Czartoryskiej] starań i kosztów jest zbiór różnych rzeczy wieloraki, świetniejszych wieków naszych pozostałości, wspomnienia za ojczyznę i obce rzeczy zagraniczne. To zamiłowanie w starożytności ten sprawiło skutek, że nie tylko członki familii książęcej, lecz także i znajomi bliscy magnaci polscy, ile mogli, zbiór ten swymi starannie wyszukanymi darami wzbogacili i te pamiątki ojczyzny lub obce, zagraniczne ofiarowali. (...) tam były pamiątki sławnych bohaterów, królów i ludzi dobrze zasłużonych Polszcze zachowane, jako to zbroje, miecze, przyłbice itp., nawet kosztowności, pierścienie, łańcuchy i podobne różne rzeczy. Odtąd mnogie odbywały się z rożnych stron kraju pielgrzymki patriotyczne do tak wspaniałego przeszłości polskiej przybytku, które pamiątki księżna przyjeżdżającym lub też obcym ludziom, za pomocą człowieka za dozorcę pamiątek tych obranego, pokazywać była zwykła, którego obowiązkiem było oprócz tego każdemu rzeczy historyczne ojczyste opowiadać.

grana kampania moskiewska Napoleona sprawiła, że w r. 1812 para książęca ponownie zmuszona była opuścić swoją nadwiślańską posiadłość. W latach 1812–1822 rolę głównej rezydencji Familii pełniła położona w zaborze austriackim Sieniawa, niecałe 20 km na północny zachód od Jarosławia (ryc. 1). Dzięki życiowej energii Adama Kazimierza i Izabeli Czartoryskich oraz ich kulturotwórczej pasji, przeszczepiony nad San duch Puław w ciągu dekady wywierał potężny wpływ na wyższe warstwy społeczności galicyjskiej (Chłędowski 1935, 400–420). Niezliczone tego dowody podaje literatura pamiętnikarska (por. np. Prek 1959, 9–15, 17–18, 20–21, etc., zob. też Chłędowski 1935, 400–420). Zdaniem Henryka Barycza (1959, XIV–XV) dwór sieniawski, chociaż zdołał skupić pewną ilość ludzi pióra [wśród nich znalazł się m. in. Zorian Dołęga-Chodakowski, jeden z prekursorów polskiej archeologii], nie stał się bynajmniej elitarnym ośrodkiem literackim. Jego właściwa funkcja (...) polegała na (...) upowszechnianiu wyższego poziomu życia towarzyskiego, pielęgnowaniu zamiłowania do języka i literatury ojczystej, przeszłości narodowej. Dwór sieniawski stanowił wzór dla innych pomniejszych ośrodków kulturalnych, skupionych niemal wyłącznie w ziemi przemyskiej. (...) Wszystkie reprezentowały typ francuskiej kultury oświecenia o cechach wybitnie eklektycznych, łącząc je z rozwijającym się zapałem do kolekcjonerstwa. Powstają piękne galerie obrazów, dzieł sztuki i starożytności w Przeworsku (...) i w Łańcucie (...). Zbiorem pamiątek narodowych zabłyśnie Sieniawa (...) a przede wszystkim Dzików małą, ale doborową galerią malarstwa, starożytności, książek i rękopisów (...). Ten rodzaj pięknego uzależnienia trafiał się również nierzadko w mniej wspaniałych siedzibach szlacheckich – na przykład Jan Stadnicki (1785–1862), dziedzic podjarosławskiego Boratyna, przez cały przeciąg życia zajmował się (...) zbieraniem pamiątek polskich z namiętną gorliwością. W mnogich swoich wycieczkach do krajów obcych wyszukiwał takowe skwapliwie, kupował i powiększał swój zbiór starożytności polskich, którego jedna część w wystawie archeologicznej w Krakowie i w bieżącym roku we Lwowie znalazła uznanie 14 (Prek 1959, 455). Trudno się dziwić, że w atmosW latach 1794, 1813 i 1831, każdorazowo pod- ferze kultywowania wspólnych wartości rozkwitło czas kolejnych nieudanych prób odtworzenia wła- na ziemi przemyskiej środowisko miłośników dziesnego państwa przez Polaków, Puławy padały ofiarą jów ojczystych, któremu ton w okresie 1812–1822 rosyjskich rabunków, dewastacji i konfiskat. Prze- nadawała księżna Izabela – z racji urodzenia, ma-

Nowe dane o lokalizacji i okolicznościach odkrycia srebrnej głowy byka z Radymna

165

jątku, zapału, żywości umysłu i niewątpliwie wcale storycznych i geograficznych, z których niestety niemałych jak na swoją epokę kompetencji „staro- tylko część została ogłoszona drukiem. Dysponożytniczych”20. wał bogatym własnym księgozbiorem. W r. 1827 F. Siarczyński przeniósł się do Lwowa, obejmując 15 stanowisko pierwszego dyrektora Biblioteki ZakłaSpróbuję teraz uzasadnić, dlaczego pierwszo- du Narodowego imienia Ossolińskich, które spraplanowym kandydatem na autora listu w sprawie wował aż do śmierci w 1829 r. (Kawalec 2007). W latach 1812–1822 bardzo silnie związał się Radymna, skierowanego najpewniej bezpośredz sieniawskim dworem Adama Kazimierza i Izabenio do księżnej Izabeli Czartoryskiej, która od roku 1822 ponownie rezydowała w Puławach, pozosta- li Czartoryskich (Kawalec 2007, 111–114). Często je dla mnie ks. Franciszek Siarczyński (1758–1829), odwiedzał księcia generała w Sieniawie (Prek 1959, w roku 1826 proboszcz w Jarosławiu. Była to osoba 452), niejednokrotnie gościł też u siebie w Jarosławybitnego formatu, jeden z tych światłych księży, wiu rodzinę książęcą (por. np. Prek 1959, 12–13). którzy wnieśli wyjątkowy wkład w rozwój kultury Według niektórych badaczy był bibliotekarzem polskiej w okresie szeroko ujmowanego przeło- księcia Adama Kazimierza (Kawalec 2007, 105, tam mu XVIII/XIX w. Urodził się w Hruszowicach, ok. literatura). Hipotezę o bezpośrednim udziale księ12 km na wschód od Radymna, a prawie ćwierć dza F. Siarczyńskiego we wprowadzeniu wiadomowieku – w tym rok 1826 – spędził w pobliskim Ja- ści na temat srebrnej głowy z Radymna do obiegu rosławiu (ryc. 1). Zajęcia duszpasterskie nie wy- publicznego prezentujemy, rzecz jasna, z konieczną ale, jak się wydaje, nie jest to domysł czerpywały bynajmniej jego programu życiowe- ostrożnością, 21 go. Już w początkowym okresie kapłaństwa został bezzasadny . członkiem zgromadzenia pijarów. Pobierał nauki w Podolińcu, Rzeszowie i Krakowie, a w latach 80. XVIII w. wykładał m.in. historię i geografię w Collegium Nobilium w Warszawie. Aktywnie uczestniczył w działalności środowiska oświeceniowego, skupionego wokół osoby króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, bywał zapraszany na słynne obiady czwartkowe. Ostateczny upadek I Rzeczypospolitej stał się zapewne jedną z przyczyn powrotu ks. Siarczyńskiego w rodzinne strony. W latach 1804– 1827 osiadł na probostwie w Jarosławiu, ale jego twórczość naukowa bynajmniej na tym nie ucierpiała. Był płodnym autorem wielu opracowań hi-

16

Kolejna tajemnica otacza losy zabytku już po jego znalezieniu. Czy trafił do którejś ze stosunkowo licznych – o czym była już mowa – kolekcji galicyjskich? Może wnet przekazano go gdzieś dalej (nie śmiem nawet podsuwać myśli o Puławach, które wtedy leżały poza granicami państwa austriackiego)? Niestety przesłanki do wnioskowania w tej sprawie są bardzo słabe, a częściowo sprzeczne ze sobą. Na początku niniejszego artykułu przytoczono informację, której autorem był H. Bogdański (1980, 73), że przedmiot zabrano do zbioru starożytności w Wiedniu, zapłaciwszy jedną trzecią część warto20  Losy ludzi i przedmiotów bywają dziwnie powiązane ści srebra znalazcy, a drugą trzecią część właścicieloze sobą. Po kolejnym zniszczeniu i rozgrabieniu Puław przez wi ziemi; tak nakazuje prawo austriackie. Jeżeli zaś Rosjan w 1831 r., księżnej przyszło spędzić ostatnie lata życia skarb znaleziony znajduje się już w zbiorze starożyt-

we wspominanym tu wielokrotnie pałacu w Wysocku, w posiadłości swojej córki Marii Wirtemberskiej, gdzie zmarła w 1835 r. (Prek 1959, 430–431; Sieradzki 2006, 113). Pochowano ją wówczas w sąsiednich Moszczanach, dziś spoczywa w Sieniawie. Niektóre opracowania jako miejsce śmierci Izabeli Czartoryskiej mylnie podają Wiedeń. W początkach XX w. rezydencje w Wysocku i w Sieniawie podzieliły los Puław. W czasie pierwszej wojny światowej (...) pałac [w Wysocku] został przez Rosjan obrabowany, a następnie spalony. Oprócz zabytkowych mebli przepadło wówczas wiele dzieł sztuki (Aftanazy 1991, 262). Po rozgrabieniu pałacu w Sieniawie niektóre przedmioty trafiły (...) aż do Moskwy (Aftanazy 1991, 228).

  Pan Dr Janusz Nowak, kierownik Archiwum i Zbioru Rękopisów Biblioteki Czartoryskich w Krakowie, zechciał udostępnić mi (za tę pomoc i liczne wartościowe informacje uprzejmie dziękuję) oryginały listów ks. F. Siarczyńskiego, przechowywane w zbiorach Biblioteki. Najpóźniejsze z nich powstały w r. 1822. Podczas wspólnej z dr. J. Nowakiem kwerendy nie natrafiliśmy na przypadek korzystania z papieru znakowanego filigranem z czerpalni Senftenberg, stwierdziliśmy też, iż tekst pod rysunkiem znajdującym się w Muzeum Archeologicznym w Krakowie nie został napisany ręką ks. Siarczyńskiego. 21

166

Michał Parczewski

ności, powinien być w Wiedniu sprzedany publicznie, a otrzymana za niego ilość pieniężna na powyższe trzy części podzielona. A tak nawet własnych starożytności pamiątek w swoim kraju zachować nie wolno. Można jednak przypuszczać, że autor tych słów, niechętny zaborcy, czemu daje wielokrotnie wyraz w swoim diariuszu, prawnik z zawodu i wytrawny znawca jurysdykcji austriackiej, mylnie zinterpretował sygnał o zainteresowaniu władz znaleziskiem, uznając przejęcie zabytku przez Wiedeń za fakt dokonany. Z drugiej strony opinię Bogdańskiego wzmacnia stwierdzenie M. Smarzewskiego (1962, 146), iż jako regale, zagarnął rząd ten pogańskich czasów zabytek. Prawdopodobnie obydwaj pamiętnikarze korzystali z tego samego źródła (publikacji w lokalnym czasopiśmie lwowskim?), którego nie potrafię obecnie odnaleźć. Ujawnione w Kunsthistorisches Museum dokumenty archiwalne przemawiają jednak za pozostawieniem srebrnej figury w Galicji. Zastanawia, że z jakichś niezupełnie jasnych powodów urząd gubernatora krajowego we Lwowie w raporcie nadesłanym do Oberstkämmereramtu starał się – w sposób bezpodstawny, nawet gdyby przyjąć, że wyrób istotnie był miedziany, a nie ze szlachetnego kruszcu – zaniżyć wartość samego zabytku (zachowane fragmenty pod żadnym względem nie mają wartości). Czy chodziło o celowe zdeprecjonowanie znaleziska? Mogłaby to poświadczać właśnie identyfikacja surowca jako miedzi, niezgodna zarówno z podpisem pod zachowanym w Krakowie rysunkiem figury (głowa jest srebna wyzłacana), jak i z relacją prałata (głowa ta z ciągnionego srebra trzynastey proby zrobiona, niegdyś pozłacana). W dodatku, co wydaje się szczególnie znamienne, w piśmie nadesłanym ze Lwowa otwarcie pada propozycja przekazania artefaktu do miejscowych zbiorów (c.k. gubernator krajowy Galicji sądzi, że powinno się poniechać przesyłki [do Wiednia], a znalezisko ofiarować narodowemu zakładowi naukowemu w Galicji). Ten ostatni postulat może być kluczem do zrozumienia osobliwie niskiej oceny omawianego okazu w raporcie dla Oberstkämmereramtu, łatwiejsza do pojęcia staje się też tendencja do zanegowania jego rangi muzealnej. W sierpniu 1826 r. generalnym gubernatorem Galicji został August Longin książę Lobkowitz (1797–1842), pochodzący ze zniemczonego rodu czeskiego (Grodziski 1971, 158). W ciągu sze-

ściu lat pełnienia swoich obowiązków dał się poznać z przychylności żywionej dla Polaków. Warto podkreślić, że Lobkowitz zadeklarował pomoc w układaniu statutu Towarzystwa Naukowego połączonego z Zakładem im. Ossolińskich, które powołano do życia pod koniec lat 20. XIX w. we Lwowie. Książę gubernator korzystał ze swoich uprzednich doświadczeń i kontaktów, gdy pełnił funkcję sekretarza analogicznego Towarzystwa przy Muzeum Narodowym w Pradze czeskiej. W tej sprawie konsultował się z nim wspomniany tutaj wielokrotnie ks. Franciszek Siarczyński, jeden z organizatorów Ossolineum (Kawalec 2007, 117–118, 134–136). Wszelako jeśli istotnie życzliwość księcia Lobkowitza, okazana miejscowym miłośnikom zabytków ojczystych, skłoniła Wiedeń do poniechania starań o ściągnięcie cennego wyrobu do zbiorów stołecznych, to niestety w ostatecznym rozrachunku wyszła znalezisku na niekorzyść, gdyż wszelki słuch o nim zaginął. 17 Aby zachować pełny obiektywizm w kwestii unikatowego odkrycia z Radymna, trzeba teraz zreferować wydarzenie, które w pewnym sensie stawia pod znakiem zapytania wszystkie powyższe deliberacje i przedstawione wnioski. Jakimś zupełnie niezwykłym zbiegiem okoliczności pod wsią Walawa (około 10 km na południowy wschód od Radymna) w korycie Sanu (...) znaleziono w r. 1826 ogromną skamieniałą zwierzęcą głowę, którą ówczesny biskup ks. Śnigurski złożył w darze zakładowi Ossolińskich we Lwowie. Badał tę głowę Tytus Dzieduszycki i przedstawił wyniki w obszernej rozprawie p.t. „Opisanie głowy petryfikowanej” (ob. Czasop. zakładu Ossolińskich, Lwów, 1834. Zob. także Roczniki Tow. Nauk. Krak., t. XXV, Kraków, 1858, str. 10922) (Słownik 1892, 901). Wiadomość   Niestety w przywołanych w Słowniku publikacjach (podobnie jak w cytowanym niżej tekście S. Girtlera z 1831 r.) w ogóle nie pada nazwa miejscowości Walawa (por. Dzieduszycki 1834; Majer 1858). Do tego artykuł T. Dzieduszyckiego (1834) stanowi tylko dalszy ciąg wypowiedzi, której początek został zapewne ogłoszony drukiem (?), ale w nieznanym mnie wydawnictwie, w każdym razie nie w którymś z kilku bezpośrednio wcześniejszych roczników „Czasopisma Naukowego Zakładu (...) Ossolińskich”. Brak danych na temat ewentualnych innych publikacji głowy z Walawy, pióra T. Dzieduszyckiego, w Bibliografii polskiej XIX w. Karola Józefa Estreiche22

Nowe dane o lokalizacji i okolicznościach odkrycia srebrnej głowy byka z Radymna

skwitował w jednym z publicznych wystąpień ówczesny rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego: Kollega Tytus hr. Dzieduszycki nadesłał opisanie głowy petrifikowaney Nosorożca zwanego Trichorinus, z uwagami nad petryfikatami w ogólności (Girtler 1831, 5). Identyczna data odkrycia i niesłychana zbieżność geograficzna musi oczywiście rodzić niepokój i pytanie, czy nasza dziedzina nauki nie padła aby ofiarą jakiejś mistyfikacji? Czy jest do pomyślenia, że akurat w tym samym roku 1826 znaleziono przypadkowo w Sanie, w odległości ledwie dziesięciu kilometrów od siebie, dwie głowy zwierzęce naturalnej wielkości, w tym jedną ze srebra, która zresztą natychmiast zaginęła, i z którą (w przeciwieństwie do tej z Walawy) nie potrafimy jednoznacznie połączyć żadnego konkretnego nazwiska. Nie znamy ani autora (autorów) publicznych doniesień o niespotykanym fenomenie, ani twórcy rysunku, ani wreszcie krótkotrwałego choćby posiadacza przedmiotu. Trzeba przyznać, że fałszerstwo mieściłoby się w konwencji dziewiętnastowiecznych przykładów intrygi archeologicznohistorycznej, dość zresztą wyrafinowanej w tym przypadku. Siejąc wątpliwości nie mogę się jednak oprzeć odczuciu, że zarówno bogata w rozmaite szczegóły charakterystyka samego zabytku z Radymna oraz nieschematyczne okoliczności jego odkrycia, jak i nadanie sprawie toku urzędowego, który uruchomiła centrala wiedeńska włączając w to najwyższe władze Galicji, dają raczej podstawy do podtrzymania tezy o autentyczności znaleziska. Czemu zwierzchność krajowej administracji austriackiej we Lwowie miałaby uczestniczyć w tej ryzykownej grze (przekazując fałszywe dane do Oberstkämmereramtu, jednostki usytuowanej bezpośrednio przy dworze cesarskim w Wiedniu), zamiast zdemaskować sprawców domniemanej afery? Do czasu ujawnienia nowych śladów w archiwach, czego można się z dużym prawdopodobieństwem spodziewać, jakiś cień niepewności mimo wszystko pozostaje. ra (por. http://www.estreicher.uj.edu.pl/centrum/?dzial=3). Zgodnie z informacją J. Majera (1858, 109), T. Dzieduszycki przedstawił odkrycie spetryfikowanej głowy nosorożca już w 1827 roku, prawdopodobnie na forum Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, i w tym samym jeszcze roku jakieś uwagi nad powyższą rozprawą zgłosił „p. Estreicher”.

167

18 Dolina zalewowa Sanu pod Radymnem zasłynęła w środowisku archeologicznym nie tylko z odkrycia srebrnej głowy zwierzęcej, zapewne celtyckiej. W ostatnim ćwierćwieczu XX w. w trakcie wieloletniej eksploatacji żwiru – która objęła obszar o powierzchni ok. 1,5 km² – wydobyto na terenie leżącym na wschód od miasteczka nieznaną liczbę średniowiecznych i wczesnonowożytnych wyrobów żelaznych, wśród których dominuje uzbrojenie oraz oporządzenie jeździeckie, ale wystąpiły również narzędzia, a nawet wczesnośredniowieczne płacidło – tzw. grzywna siekierowata. Prawie 50 okazów znalazło się w zbiorach muzealnych (głównie w Muzeum Narodowym Ziemi Przemyskiej) i w kolekcjach prywatnych udostępnionych archeologom (Koperski 1980; Nowakowski 1999, tam literatura). Zdecydowanie najwięcej zabytków pozyskano w latach 1974–1978, gdy ówczesny kierownik kopalni żwiru, świadomy wartości naukowej przedmiotów, przekazywał znaleziska do wspomnianej placówki muzealnej (Koperski 1980, 95). Są wśród nich m.in. miecze, szabla, topory, groty włóczni, strzemiona i podkowy, datowane w szerokich ramach chronologicznych od X do XVI w. (Nowakowski 1999, 33), a także kilka radlic, sierp, okucie łopaty i wspomniana grzywna siekierowata, najpewniej IX-wieczna (Koperski 1980). Rejon największej koncentracji odkryć, dokonanych w szczególnie korzystnym dla muzealiów okresie lat 1974– –1978, leży ok. 500–800 m na wschód od rynku (por. Nowakowski 1999, tabl. 15). Mamy do czynienia z jednym z największych w Polsce zbiorów zabytków metalowych, zaliczanych do interesującej kategorii tzw. znalezisk wodnych, nasuwającej ciekawe możliwości interpretacyjne. Odkrywane w podobnych okolicznościach grupy wyrobów występują również w innych krajach europejskich, łącząc się zwykle z trasami komunikacyjnymi i przeprawami przez rzeki lub jeziora (por. np. Torbrügge 1972; Schreiter 1993; tam literatura). Pochodzą zarówno z doby prahistorycznej, jak i z okresu średniowiecza. Na przykład podczas bagrowania żwiru w obrębie terasy zalewowej Renu w rejonie Xanten wydobyto wielką serię zabytków metalowych, głównie z okresu rzymskiego. Wykładnia znalezisk musi na razie pozostać nierozstrzygnięta; mogą to być albo pozostałości bitwy, albo chodzi o wybra-

168

Michał Parczewski

kowane starocie, bądź też o zdobyczne dobra, które zostały zagubione podczas ucieczki przez rzekę (Schreiter 1993, 56). Czy radymniańska głowa byka reprezentuje – na razie pojedynczo – hipotetyczny wcześniejszy składnik szczególnej kolekcji znalezisk wodnych z doliny Sanu? Zważywszy na aktualny stan rozpoznania interesującego nas fenomenu, niczego na razie w sposób ostateczny nie powinniśmy przesądzać. 19 Aby podtrzymać atmosferę pewnej niezwykłości, która towarzyszy archeologii doliny Sanu pod Radymnem, wspomnijmy o jeszcze jednym nietypowym obiekcie. Chodzi o rzekome miejsce kultu pogańskiego, odnotowane przez Antoniego Schneidra, wybitnego dziewiętnastowiecznego krajoznawcę lwowskiego, który niestety nie podaje źródła swojej wiadomości. Na prawym brzegu Sanu w obrębie gruntów miasteczka (a więc na terasie zalewowej za rzeką, na wschód i północny wschód od zabudowy osiedla – por. ryc. 7–12), znajdowała się łąka o nazwie Babianka, na której istniała niegdyś mogiła ponad samem korytem Sanu, na której znachodził się jeszcze za czasów biskupstwa Eryka w Przemyślu, w drugiej połowie XIV w., bałwan przedstawiający Dyannę słowiańską czyli babę, którą biskup ten po otrzymaniu dóbr Radymna, nadanych mu przez króla Władysława Jagiełłę, zniszczyć rozkazał. (...) Mogiłę samą zniszczyła powódź w r. 1477, a w miejscu gdzie stała, przerżnęły sobie bystre wody Sanu nowe koryto. Zresztą są ślady, że łąka Babianka była przedtem ostrowem pomiędzy ramionami Sanu (Schneider 1874, 45–46)23. Nazwa Babianka jest w tym rejonie rzeczywiście odnotowywana już w średniowieczu, m.in. w 1469 r. (Persowski 1931, 52, tam literatura). Nie sądzę, aby mocno po-

 Inny radymniański kopiec, położony obok ówczesnego cmentarza miejskiego, był w r. 1828 przedmiotem zainteresowania ks. F. Siarczyńskiego (Schneider 1874, 46, przyp. 2). 23

dejrzany bałwan przedstawiający Dyannę słowiańską czyli babę, zaczerpnięty z lokalnej tradycji (?), miał wiele wspólnego z interesującą nas figurą, ale nie należy tracić z pola uwagi żadnego z potencjalnych kontekstów zabytku, choćby nawet usytuowanych – w świetle aktualnej wiedzy – poza strefą wysokiego prawdopodobieństwa. 20 Na koniec jeszcze raz wróćmy do tych partii opisów odkrycia z 1826 roku, które zdają się zapowiadać, że przygoda archeologów z unikatowym dziełem starożytnego artysty być może jeszcze nie dobiegła końca. Czy rzeczywiście pozostał w ziemi (dawniej pod dnem Sanu) korpus zwierzęcy, od którego oderwano bosakami głowę? Taka możliwość, również i dzisiaj pobudzająca wyobraźnię, musiała być bardzo serio brana pod uwagę, skoro zaświadcza o tym zarówno podpis pod rysunkowym wizerunkiem zabytku (Korpus tey głowy został w Wodzie), jak i autorytatywne opinie zawarte w relacji „wiarogodnego prałata”: Musi reszta potworu tego znaydować się na dnie, bo białość srebra w odłamaniu dowodzi świeże oderwanie głowy od korpusu. Miałem tę głowę w mych ręku (..) Rząd kraiowy dowiedziawszy się o tem odkryciu, postawił straż na brzegach i trudni się robieniem skrzyni, żeby wypompować wodę i dalsze czynić poszukiwania. Woda w tem mieyscu na trzy łokcie głęboka; rybacy utrzymuią, że korpus zwierzęcia tego (..) naymniey dwa łokcie przysypany iest piaskiem. Co się z tych poszukiwań okaże, nie omieszkam donieść. Niestety wiele wskazuje na to, że ksiądz prałat nie spełnił swojej obietnicy, chociaż niewykluczone, że w dziewiętnastowiecznych archiwaliach kryją się jeszcze jakieś niespodzianki w tej sprawie.

Nowe dane o lokalizacji i okolicznościach odkrycia srebrnej głowy byka z Radymna

169

Bibliografia Aftanazy, R. 1991: Materiały do dziejów rezydencji, t. VIII A. Dawne województwo ruskie: ziemia przemyska i sanocka, Warszawa.

Nauk posiedzeniu d. 14. Lutego 1829 r. (...), Rocznik Towarzystwa Naukowego z Uniwersytetem Krakowskim połączonego XIV, Kraków, 1–27.

Austria 1844: Austria, oder Oesterreichischer Universal-Kalender für das gemeine Jahr 1845, eds. Salomon, J. – Kaltenbaeck, J. P., Wien.

Głosik, J. 1973: W sprawie pochodzenia srebrnej głowy byka z Sanu, Z Otchłani Wieków 39, 59.

Barycz, H. 1959: Wstęp. In: Prek 1959, s. V–L. Bäuerle, A. 1834: Was verdankt Oesterreich der beglückenden Regierung Gr. Majestät Kaiser Franz der Ersten?, Wien. Bochnak, T. – Kieferling, G. 2008: Tête de bovidé en argent draguée dans la rivière San à Radymno (Pologne): un chef d’oeuvre inconnu de l’art celto-thrace? In: Gergova, D. (ed.), PHOSPHORION. Studia in Honorem Mariae Čičikova, Sofia, 368–381. Bogdański, H. 1980: Dziennik podróży z lat 1826 i 1827 (Długosz, J. – Kosiński, J. A., eds.), Kraków. Chłędowski, K. 1935: Z przeszłości naszej i obcej, Lwów. Chwiłkowska, E. 1979: Wiadomości perskiego pisarza Gardīzī’ego (XI w.) o ludach wschodniej i środkowej Europy, Slavia Antiqua 25 (1978), 141–172. Dębicki, L. 1887–1888: Puławy (1762–1830). Monografia z życia towarzyskiego, politycznego i literackiego na podstawie archiwum ks. Czartoryskich w Krakowie, t. I: 1887, II: 1887, III: 1888, IV: 1888, Lwów. Dzieduszycki, T. 1834: Opisanie głowy petryfikowanéj, znalezionéj w cyrkule przemyskim, z uwagami nad petryfikatami w ogólności… (cd.), Czasopismo Naukowe od Zakładu Narodowego imienia Ossolińskich wydawane, R. VII/1, Lwów, 105–112. Faluszczak, F. P. 2008: Kartografia Galicji Wschodniej w latach 1772–1914. Ewolucja form i gatunków, Rzeszów (dysertacja doktorska napisana pod kierunkiem prof. Z. Budzyńskiego w Instytucie Historii Uniwersytetu Rzeszowskiego). Galarowski, T. – Klimek, K. 1991: Rodzaje antropopresji determinujące funkcjonowanie koryt rzecznych. In: Dynowska, I. – Maciejewski M. (eds.), Dorzecze górnej Wisły, cz. I, Warszawa–Kraków, 235–242. Girtler, S. 1831: Głos JW. Sebastiana Girtlera Rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego, czytany na publicznem Towarzystwa

Godsey, W. D., Jr. 2003: Oberstkämmerer Rudolph Graf Czernin (1757–1845) und die „Adelsrestauration“ nach 1815 in Ősterreich, Études Danubiennes 19, Strasbourg, 59–74. Gottfried, K. 1965: Z przeszłości Radymna, Rocznik Przemyski 10, Przemyśl, 115–188. Grodziski, S. 1971: Historia ustroju społeczno-politycznego Galicji, 1772–1848, Wrocław. Karwowski, M. 2004: Początki osadnictwa kultury lateńskiej na Podkarpaciu w świetle szklanych importów celtyckich. In: Gancarski, J. (ed.), Okres lateński i rzymski w Karpatach polskich. Materiały z konferencji, Krosno 2004, 153–162. Karwowski, M. – Ginalski, J. 2002: Fragment eines keltischen Glasarmringes aus dem Burgwall „Horodyszcze“ in Trepcza bei Sanok, Acta Archaeologica Carpathica 37, 67–83. Kawalec, A. 2007: Ksiądz Franciszek Siarczyński. Życie i działalność, Wrocław. Koperski, A. 1980: Zespół zabytków archeologicznych z Radymna w zbiorach Muzeum Okręgowego w Przemyślu, Materiały i Studia Muzealne 3, Przemyśl, 95–118. Meyers 1888: Meyers Konversations-Lexikon, Eine Encyklopädie des allgemeinen Wissens, Bd. XIV, Leipzig. Mieg, von F. 1779–1782: Karte des Königreiches Galizien und Lodomerien, (oryginalne arkusze mapy w skali 1:28 800, zdeponowane w Kriegsarchiv w Wiedniu). Majer, J. 1858: Pogląd historyczny na Towarzystwo Naukowe Krakowskie z czasu jego związku z Uniwersytetem Jagiellońskim, Rocznik Ces. Król. Towarzystwa Naukowego Krakowskiego z Roku 1858, Poczet trzeci, T. II (XXV), Kraków, 87–119. Nowakowski, P. A.1999: Analiza archeologiczna militariów z Radymna, woj. przemyskie, Przemyskie Zapiski Historyczne 11 (1998), 7–60. Parczewski, M. 1978: Denkmäler der Latènekultur von Bachórz am Mittellauf des San (Südostpolen), Zeszyty Naukowe

170

Michał Parczewski

Uniwersytetu Jagiellońskiego 485, Prace Archeologiczne 26, Kraków, 135–151.

Svátek, J. 1945: Znaky na filigránech. In: 23. Heraldický dopis, VII (1945), Praha, 2.

Persowski, F. 1931: Osadnictwo w dorzeczu średniego biegu Sanu. Próba rekonstrukcji krajobrazu z XV wieku, In: Studia z historji społecznej i gospodarczej poświęcone prof. dr. Franciszkowi Bujakowi, Lwów, 83–99.

Szymański, J. 1983: Nauki pomocnicze historii (wyd. IV), Warszawa.

Prek, F. K. 1959: Czasy i ludzie, (Barycz, H. ed.), Wrocław. Przybyła, M. J. 2004: Nowe znaleziska kultury lateńskiej z obszaru Podgórza Rzeszowskiego. In: Gancarski, J. (ed.), Okres lateński i rzymski w Karpatach polskich. Materiały z konferencji, Krosno 2004, 219–235. Schneider, A. 1874: Encyklopedya do krajoznawstwa Galicyi, t. II, Lwów. Schreiter, Ch. 1993: Die Militaria. In: Geschichte aus dem Kies, Xantener Berichte 3, Köln, 43–57. Sieradzki, P. 2006: Obecność rodziny książąt Czartoryskich na ziemi jarosławskiej. Zarys problematyki, Teka Komisji Historycznej. Oddział PAN w Lublinie 3, Lublin, 99–123. Siniarska-Czaplicka, J. 1983: Katalog filigranów czerpalni Rzeczypospolitej zebrany z papieru druków tłoczonych w latach 1500–1800, Łódź. Słownik 1892: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. XII, Warszawa. Smarzewski, M. 1962: Pamiętnik 1809–1831 (Sawicka, F. ed.), Wrocław. Stęczyński, M. B. 1847: Okolice Galicyi, Lwów.

Torbrügge, W. 1972: Vor- und frühgeschichtliche Flußfunde. Zur Ordnung und Bestimmung einer Denkmalgruppe, Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 51–52 (1970– –1971), 1–146. Tryjarski, E. 1975: Pieczyngowie. In: Dąbrowski, K. – Nagrodzka-Majchrzyk, T. – Tryjarski, E., Hunowie Europejscy, Protobułgarzy, Chazarowie, Pieczyngowie, Wrocław, 479– 625. Woźniak, Z. 2004: Rola Karpat Zachodnich w okresie lateńskim. In: Gancarski, J. (ed.), Okres lateński i rzymski w Karpatach polskich. Materiały z konferencji, Krosno 2004, 43–70. Zuman, F. 1932a: České filigrány XVIII. století, č. I (textová), Rozpravy České akademie vĕd a umĕní, třída I/78, Praha. Zuman, F. 1932b: České filigrány XVIII. století, č. II (obrazová), Rozpravy České akademie vĕd a umĕní, třída I/78, Praha. Zuman, F. 1934a: České filigrány z první polovice XIX. století, č. I (textová), Rozpravy České akademie vĕd a umĕní, třída I/81, Praha. Zuman, F. 1934b: České filigrány z první polovice XIX. století, č. II (obrazová), Rozpravy České akademie vĕd a umĕní, třída I/81, Praha. Zuman, F. 1947: Knížka o papíru, Praha.

Nowe dane o lokalizacji i okolicznościach odkrycia srebrnej głowy byka z Radymna

171

Michał Parczewski Neues zum Fundort und zu den Fundumständen des silbernen Stierkopfes aus Radymno Zusammenfassung Im Sommer 1826 war in einem Tagebuch folgende Information zu finden: in den Zeitungen haben wir gelesen, dass bei Radymno die Fischer beim Herausholen von Holz aus dem alten San- Flussbett einen silbernen Kopf von einer enormen Größe gefischt haben, dessen Antlitz 3,5 Fuß Einheiten lang war, einer Schafsbockschnauze ähnelte und eine hohe Stirn, Kalbohren und einen menschlichen Hals besaß. Da der Kopf offensichtlich abgebrochen war, (…) suchte man nach dem restlichen Teil der Statue. Aber vergeblich, denn man hat nichts mehr gefunden. (...) Der Kopf wurde in die antike Sammlung in Wien abgegeben, nachdem dem Finder ein Drittel des Silberwertes und dem Grundstückbesitzer auch ein Drittel des Silberwertes ausbezahlt wurde, so sieht es das österreichische Recht vor. Wenn sich aber der gefundene Schatz schon in der antiken Sammlung befindet, soll er in Wien öffentlich verkauft und der erhaltene Betrag in die obigen drei Teile eingeteilt werden. Und so darf man die eigenen antiken Denkmäler nicht im eigenen Land behalten (Bogdański 1980, 73). Der Bericht betrifft ein Denkmal, das in der Nähe von Radymno entdeckt wurde (Abb.1) und sicherlich seit langem in seiner materiellen Gestalt nicht mehr existiert. Das Denkmal kennen wir nur von der Abbildung, die im Archäologischen Museum in Krakau aufbewahrt wird (Abb. 2). Die Abbildung wurde sicherlich gemäß seiner natürlichen Erscheinung gezeichnet, wahrscheinlich kurz nach der Entdeckung, und mit folgender Unterschrift versehen: Dieser Kopf ist silbern, vergoldet und drinnen leer, so groß wie der Kopf eines zweijährigen Viehs, die Hörer sind 14 Zoll lang. Der Kopf wurde in Galizien, im Kreis Przemyśl im San bei Radymno gefunden (…). Der Rumpf von diesem Kopf blieb im Wasser. Gefunden am 26. Juni 1826. „Gazeta Warszawska” (die Warschauer Zeitung) vom 17. Juli 1826 veröffentlichte einen Auszug

aus dem Brief eines glaubwürdigen Prälaten, aus Puławy (Głosik 1973): In Galizien nicht weit von der Stadt Radymno (…) haben die Fischer, während sie mit Bootshaken nach Holz im San suchten, etwas gefunden, was ihren Kräften standhielt und wie ein Erzgefäß klirrte. Nachdem sie die Bootshaken tiefer eingetaucht hatten, holten sie einen, mit Grünspan überzogenen Kopf heraus, dessen Form einen Fischer so erschrocken hatte, dass er ihn wieder ins Wasser hätte fallen lassen. Dieser Kopf ist aus gezogenem Silber, mit 13tem Feingehalt gemacht worden, einmal vergoldet, wiegt bis zu drei Wiener Pfund. Seine Form ähnelt einem unbekannten Tier: die Schnauze, wie die eines Schaffbocks, ist eineinhalb Viertel lang, ein breiter Kopf, Kalbohren, die Hörner sind eine Hälfte Elle lang, gebogen wie Ochsenhörner, an den Spitzen gibt es Kugeln; ein Teil des Halses, der sich am Kopf befindet, ähnelt in Hinsicht auf die Rundungen einem menschlichen Hals; in den Augenstellen befanden sich wahrscheinlich irgendwelche leuchtende Steine, die aber entweder die Fischer herausgenommen haben oder die im Wasser geblieben sind. Der Rest dieses Monstrums muss sich auf dem Flussboden befinden, denn das Weiß des Silbers am abgebrochenen Stück beweist eine frische Abbrechung des Kopfes vom Rumpf. Ich hatte diesen Kopf in meinen Händen; an der Stelle, wo er herausgeholt wurde, gab es vor sieben Jahren kein Wasser, die Menschen hatten da Felder und Gärten, weil der San in einem anderen Flussbett floss. Als die Landesregierung von dieser Entdeckung erfuhr, stellte sie Wachen an den Ufern auf und machte sich ans Kästen betreiben, um Wasser auszupumpen und eine weitere Suche zu unternehmen. Das Wasser ist an dieser Stelle drei Ellen tief; die Fischer behaupten, dass der Rumpf dieses Tieres, d.h des Abgottes, mindestens mit zwei Ellen Sand zugeschüttet ist. Ich lasse

172

Michał Parczewski

es mir keinesfalls entgehen darüber zu melden, was diese Angelegenheit weiterhin bringen wird. Der Mangel an einer hundertprozentigen Analogie und die ungewöhnlichen Entdeckungsumstände heben den einzigartigen Charakter des Denkmals hervor. Die Tatsache, dass der hier besprochene Gegenstand verschwunden war und wir nur über seine archaische Zeichnung verfügen, verursacht, daß all die vorgeschlagenen Kulturbeziehungen, sowie die näheren chronologischen Bestimmungen vorerst im Hypothesenbereich bleiben müssen. Am wahrscheinlichsten scheinen die Anknüpfungen an die keltische Kultur zu sein, mit Anteil an solchen Elementen, die für den trakischdakischen Kreis aus dem Stromgebiet der niederen Donau typisch sind (Bochnak – Kieferling 2008). In dem vorliegenden Beitrag versuche ich, die Lage,

wo die Fischer auf die rätselhafte Figur gestoßen sind, möglichst präzise zu bestimmen. Im akademischen Jahr 1990/1991 durchsuchte ich das Archiv des Kunsthistorischen Museums in Wien im Hinblick auf die uns interessierende Entdeckung. Wie es sich herausgestellt hat, befindet sich im hiesigen Archiv eine Korrespondenz bezüglich des Fundes aus Radymno. Es sind zwei Schreiben vorhanden: das eine ist eine Kladde des Briefes vom Dezember 1826, der vom Direktor des k. k. Münz- und Antikencabinetts an seinen Vorgesetzten, Chef des k. k. Oberstkämmereramtes mit einer Anfrage nach näheren Daten über die Entdeckung gerichtet wurde, das andere ist die im März 1827 erteilte Antwort dieses Amtes. Nachstehend führe ich beide Dokumente in der Originalfassung an.

Kunsthistorisches Museum Wien, Akten des k. k. Münz- und Antikencabinettes 1. Dokument Nr. 1487/1826 (Abb. 4) [Die Kladde des Schreibens vom 18.12.1826: Anton Steinbüchel von Rheinwall, Direktor des k. k. Münzund Antikencabinetts, wendet sich an das k. k. Oberstkämmereramt bezüglich des Fundes aus Radymno; Fragmente, die aus dem Manuskript gestrichen wurden, wurden in eckige Klammern mit einem Sternchen gesetzt]. ao 1826



E.E.

      + von vergoldetem Bronze   Da es jedoch möglich ist, daß der   Fund einen antiquarischen   oder Kunstwerth habe, so

1487 Einer dem Unterzeichneten mitgetheilten, mündlichen Erzählung zufolge ist in dem Przemisler Kreise in Galizien, zu Radymno, in dem Fluss daselbst ein alterthümlicher Gegenstand + gefunden worden, dessen Art und Werth aber der Untz. nicht näher anzugeben im Stande ist. [*Um jedoch einer, in solchen Fällen häufigen Verwahrlosung des angeblichen Fundes vorzubauen,*] nimmt sich der Unterzeichnete die Freyheit, E.E. um gnädiges Einschreiten zu bitten, damit auf amtlichem Wege über [*die Wahrheit oder*] die näheren Umstände der Sache Erkundigung eingeholt werden [*könne*] möge. 18. Dez 826 /Steinbüchel/

Nowe dane o lokalizacji i okolicznościach odkrycia srebrnej głowy byka z Radymna

173

2. Dokument Nr. 1532/1827 (Abb. 5) [Das Schreiben vom 29.03.1827; Graf Johann Rudolf Czernin, Vorgesetzter des Oberstkämmereramtes, antwortet Anton Steinbüchel von Rheinwall auf das Schreiben vom 18.12.1826]     1798. 1532 597. aa 1827   Mit dem alterthümlichen Gegenstande, welcher zu Radymno in Gallizien gefunden wurde, hat man von dem dortigen Landesgouverneur folgenden Aufschluß erhalten:   Der ganze Fund besteht in einigen Stücken des Vordertheiles einer Statue, welche aus Kupferblech geformt, eine gehörnte thierische Figur vorstellen soll.   Der Fund wurde in einer Bucht des Saanflußes am nordöstlichen Ende des Marktes Radymno und Wysoko 360 Klafter von dem ersteren Orte und 1650 Klafter in gerader Richtung von dem Schloße Wysoko dem ehemals zeitlichen Aufenthalte des Königs Johann III von Pohlen, unter drei Eichenstämmen von beiläufig hundertjährigen Alter, die zwar von der Rinde entblößt, aber mit Wurzeln und Aesten versehen sind, durch Fischer aufgefunden.   Es scheint daß dieses Standbild irgend einen Brunnen geziert habe, der bei einer Überschwemmung in das Stromgebieth gezogen worden seyn dürfte.   Da die erhaltenen Theile in gar keiner Beziehung einen Werth haben, so glaubt der k.k. Landesgouverneur von Gallizien, deren Einsendung unterlassen, und den Fund dem Nazionalinstitute in Gallizien widmen zu sollen.   Dieß wird dem Herrn k.k. Direktor in Erledigung des Berichtes vom 18. Dezember 1826 hiemit bekannt gemacht. /Czernin/ Von dem k.k. Oberstkämmereramte. Wien am 29. März 1827. /L. v. Paumgartten/ Die vom Grafen Czernin signierte amtliche Antwort liefert ein paar Informationen von außergewöhnlicher Bedeutung, die neues Licht auf unseren Fund werfen. Folgende Tatsachen treten in den Vordergrund: 1. Eine außerordentlich wichtige Information über die Lage und die Entdeckungsumstände. Sie machten die Grundlage für den Versuch aus, das Entdeckungsgebiet des Metallkopfes im Santal genauer zu bestimmen. 2. Das Dokument beinhaltet die nächste, also dritte Beschreibung des Tierkopfes aus Radymno, die derzeit zugänglich sind. Die Charakteristik ist knapp, liefert jedoch neue und wichtige Informationen. 3. Einige ausführliche Informationen decken sich mit den Meldungen, die in der Zeitung vom Juli 1826 zitiert wurden, ab. 4. Das Engagement der Besatzungsmacht (des Oberstkämmereramtes, des Landesgouverner Galizi-

ens) spiegelt den potenziellen Wert des aus dem San geholten Gegenstandes wider, der einst ein Leckerbissen für die Wiener Sammlungen hätte sein können. Die im Schreiben des Grafen Czernin enthaltenen Daten lassen die Lage des Fundes orten. Im Schreiben wurden die Entfernungen von zwei voneinander ca. 4 km entfernten Punkten angegeben: der eine befindet sich in Radymno und der andere im Dorf Wysocko (Abb. 6). Angenommen daß 1 Wiener Klafter = 190,16 cm beträgt, bekommen wir folgende Längen von beiden in Frage kommenden Distanzen: der Abschnitt, gemessen von Radymno aus, d.h. 360 Klafter = 684,5 Meter und der Abschnitt, gemessen von Wysocko aus, d.h. 1650 Klafter = 3137,6 Meter. Darüber hinaus ist die Kenntnis des damaligen San-Verlaufs notwendig. Im 19. Jhr. hat der San oft seine Strömung innerhalb des zu überschwemmenden Tals verlegt, es ist aber möglich, den Verlauf des Flussbettes um das Jahr 1826 bei Radymno zu rekonstruieren.

174

Michał Parczewski

Das Hauptinstrument für den weiteren Teil der Analyse machen die Landkarten aus, die die Umgebung bei Radymno umfassen und gegen Ende des 18. und im 19. Jhrs. erstellt wurden. Folgende, im großen Maßstab erstellte, handschriftliche, österreichische Landkarten, deren Originale im Kriegsarchiv in Wien aufbewahrt werden, erwiesen sich für unsere Zwecke am nützlichsten: 1. Karte des Königreiches Galizien und Lodomerien im Maßstab 1:28.800, erstellt in den Jahren 1779–1782 unter der Leitung von F. von Mieg, 2. Relation über die Recognoscierung des Sanfluss von Jaroslau über Radymno und Przemysl aufwärts bis Krzywce, im Maßstab 1:14.400, erstellt im Jahre 1787, 3. Allgemeine Übersicht des San-flusses von dem Ursprung bis zur Mündung, von Neuman-Geppert aus dem Jahre 1810, 4. Militär Aufnahme von Galizien und der Bukowina, im Maßstab 1:28.800, erstellt in den Jahren 1862–1863; die erwähnte Landkarte ist als „Franziskaner“ Abbildung bekannt. Man verwendete auch eine Flurkarte von Radymno im Maßstab 1:2.880, die im Jahre 1849 erstellt wurde und im Landesarchiv in Przemyśl aufbewahrt wird. Auf den im Punkt 1 und 4 des oben genannten Verzeichnisses berücksichtigten Landkarten, wurde der Orientierungsumfang der im Dokument des Grafen Czernin beschriebenen Abschnitte markiert (Abb. 7, 8). Am Anfang hat man die Ausgangspunkte der im Jahre 1826 in Wysocko und Radymno georteten Abschnitte lokalisiert. Dann hat man auf beiden Landkarten mit Hilfe eines Zirkels Kreise mit einem Radius, der den Längen 684,5 und 3137,6 Meter entspricht, gezeichnet. Es stellte sich heraus, dass sich die Linien auf den Landkarten weder berühren noch überschneiden (Abb. 7, 8). In dieser Situation verlegte man den Ausgangspunkt des Abschnittes in Wysocko vom Palastgebäude auf den südlichen Rand des Parks. Nach der Verlegung der Grenzlinie des Abschnittes in Wysocko erscheint auf den Landkarten eine relativ enge Zone von den sich überschneidenden Reichweiten beider Abschnitte (Abb. 7, 8). Die auf den historischen Landkarten eingetragenen Messungen (Abb. 7, 8) wurden mit dem Bild, das auf einer gegenwärtigen Landkarte im gleichen Maßstab ent-

steht (Abb. 9), verglichen. Daher befindet sich das wahrscheinlichste Entdeckungsgebiet des silbernen Kopfes (auch unter Berücksichtigung einer Fehlergrenze) ca. 1000–1250 Meter nördlich vom nördlichen Rand des Marktplatzes in Radymno (Abb.9). Wo floss der San im Jahre 1826 entlang? Alle drei, im großen Maßstab erstellten österreichischen Landkarten vom Ende des 18. Jhrs. und vom Anfang des 19. Jhrs., die zur Analyse im Rahmen der vorliegenden Ausarbeitung verwendet wurden (Landkarte von Mieg aus den Jahren 1779–1782 – vgl. Abb. 7, Relation über die Recognoscierung des Sanfluss.. aus dem Jahre 1787, Allgemeine Übersicht des San-flusses.. von Neuman-Geppert aus dem Jahre 1810 – vgl. Abb. 10), liefern ein ähnliches und in der Praxis fast identisches Bild des San-Verlaufs bei Radymno. Auf den Landkarten um die Mitte des 19. Jhrs. (Flurkarte von Radymno aus dem Jahre 1849 – vgl. Abb. 10, „Franziskaner” Bild aus den Jahren 1862– 1863 – vgl. Abb. 8) sah die San- Hauptströmung unterhalb von Radymno schon anders aus. Dort, wo die Uferbebauung der Siedlung endete, drang der Fluss – das musste zwischen 1810 und 1849 passiert sein – zum neuen Weg hindurch, hielt zunächst die nord-westliche Richtung und bog dann ca. 600–700 Meter nördlich vom nördlichen Rand des Marktplatzes leicht nach Nord-Westen ab (Abb.12). Gleich danach durchquerte der Fluss sein bisheriges Flussbett und bog fast sofort links ab und floss wieder nach Nord-Westen. Diese letzte Kurve soll als die wahrscheinlichste geographische Lage, wo unser rätselhaftes silbernes Denkmal Jahrhunderte lang im Boden verborgen lag, anerkannt werden (Abb. 12). Dank dem Zeitungsbericht des Prälaten, der 7–8 Jahre vor 1826 über eine Änderung vom Verlauf des San-Flussbettes spricht, werden die Schlussfolgerungen aus der kartographischen Analyse bestätigt. Man hat versucht festzustellen, wer damals der anonyme Autor des Berichts über den Fund war und wie diese Information zu den damaligen Medien gelangte. Vieles deutet darauf hin, dass ein bedeutender Aktivist der Aufklärungszeit, der Historiker und Geograph, Priester Franciszek Siarczyński, einer der Gründer von Zakład Narodowy im. Ossolińskich (dem Ossoliński-Natio-

Nowe dane o lokalizacji i okolicznościach odkrycia srebrnej głowy byka z Radymna

175

nalinstitut) in Lemberg, die ursprüngliche Quelle dort das erste Museum auf den polnischen Gebiedes Berichts über diese außergewöhnliche Entde- ten gegründet. ckung ausmachte. Er hatte damals enge Kontakte Michał Parczewski mit einem der wichtigsten Kreise des polnischen Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego Kulturlebens in Puławy, an der mittleren Weichsel, Rzeszów damals auch „polnisches Athen“ genannt, wo sich Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego einst die aristokratische Residenz der FürstenfamiKraków lie Czartoryski befand. Anfang des 19. Jhrs. wurde

M. Karwowski, E. Droberjar (eds.) Archeologia Barbarzyńców 2008: powiązania i kontakty w świecie barbarzyńskim. Collectio Archaeologica Resoviensis XIII, Rzeszów 2009, 177–185

Eduard Krekovič Počiatky doby rímskej na Slovensku

Počiatky doby rímskej sa na Slovensku, resp. jeho juhozápadnej časti, sa zvyknú spájať s príchodom prvých Germánov do tejto oblasti. Zdá sa, že približne pred 40 rokmi sa situácia vyjasnila. Už dávnejšie sa všeobecne prijal názor o presídlení Markomanov do Čiech po r. 9 pred Kristom, kým s usadením sa Kvádov na Morave a na juhozápadnom Slovensku sa počítalo o niečo neskôr. Tak isto všeobecne sa ujal názor o premiestnení družín Marobuda a Katvaldu medzi rieky Marus (Morava) a Cusus (Váh) niekedy po roku 18 po Kr. a vznik tzv. Vanniovho kráľovstva. Dokladajú to najmä hroby so zbraňami a rímskymi importmi na troch pohrebiskách Abrahám, Kostolná, Sládkovičovo (Kolník 1980). Niekoľko hrobov však obsahuje nálezy, ktoré by sa mohli datovať aj o niečo skôr, a preto T. Kolník (1971, 1977) položil

počiatky chronológie doby rímskej (teda aj počiatky kvádskeho osídlenia) na Slovensku k roku 10 po Kr. Otvorenou otázkou ostalo prežívanie staršieho kelto – dáckeho obyvateľstva. Po porážke Bójov Burebistom treba na juhozápadnom Slovensku počítať v druhej polovici 1. stor. pred Kristom s prítomnosťou Dákov i s podrobeným keltským substrátom. Osud tohto obyvateľstva po príchode Germánov nie je celkom objasnený. Kým na severnom a východnom Slovensku možno dácke nálezy zaradiť aj do doby rímskej, na juhozápadnom Slovensku zatiaľ takýto materiál (azda na jednu výnimku z Bratislavy – Dúbravky) absentuje (pozri mapa). V tejto situácii sú zaujímavé správy Strabóna a Plínia, na základe ktorých J. Dobiáš (1964, 96) usúdil, že sa Kvádi (ešte pod menom Svébovia) usadili niekedy

Obr. 1. Dácke osídlenie na Slovensku (podľa L. Luštíkovej). Abb. 1. Dakische Besiedlung in der Slowakei (nach L. Luštíková).

178

Eduard Krekovič

Obr. 2. Abrahám, hrob 100 (podľa T. Kolníka). Abb. 2. Abrahám, Grab 100 (nach T. Kolník).

Počiatky doby rímskej na Slovensku

Obr. 3. Sládkovičovo, hrob 69 (podľa T. Kolníka). Abb. 3. Sládkovičovo, Grab 69 (nach T. Kolník).

179

180

Eduard Krekovič

Obr. 4. Kostolná, hrob 35 (podľa T. Kolníka). Abb. 4. Kostolná, Grab 53 (nach T. Kolník).

Počiatky doby rímskej na Slovensku

na prelome letopočtov v povodí rieky Moravy a na jej dolnom toku susedili s Dákmi sídliacimi na juhozápadnom Slovensku. Ak akceptujeme počiatky germánskeho osídlenia na tomto území už v stupni B1a, tak Kelto – Dákovia museli toto územie opustiť (boli vytlačení?) pomerne skoro. Bohužiaľ nemáme k dispozícii dobre datované uzavreté celky, ktoré by dokladali záverečnú fázu ich prítomnosti na juhozápadnom Slovensku. Jedine na opevnenom sídlisku na Devíne možno počítať s prežívaním Keltov do tiberijského či ranoklaudijského obdobia (nedávno to na základe analýzy italskej terry sigillaty potvrdil aj D. Gabler (2006, 88). Prítomnosť Germánov je však doložená zdanlivo dobre - na spomínaných germánskych pohrebiskách sa objavujú bronzové nádoby typu E 6, E 131, rané formy spôn s očkami, spony A 67, noricko-panónske pásové garnitúry a pod., ktoré tvoria typickú náplň Kolníkom vyčleneného stupňa B1a. Po novej klasifikácii spôn zo začiatku doby rímskej (najprv Lichardus 1984, 14– 15 a naposledy Demetz 1999, 133–135) sa však ukazuje, že niektoré spony (A 45b a A 67b) sú typické skôr pre nasledujúcu fázu, teda B1b. K takýmto výsledkom dospel aj E. Droberjar (1999, 75, 141) pri

181

novom vyhodnotení a úplnom publikovaní materiálu z pohrebiska v Dobřichove. J. Tejral (1998, 388) tiež poukázal na skutočnosť, že rané formy spôn doby rímskej sa na juhozápadnom Slovensku nachádzajú – síce ojedinelo – ale iba v neskorokeltskom prostredí, na germánskych pohrebiskách ich postrádame. Na pohrebiskách Abrahám, Kostolná, Sládkovičovo bolo pôvodne do stupňa B1a datovaných okolo 10–12 hrobových celkov, dnes by sme mohli takto zaradiť iba niektoré z nich, a to skôr do úplného záveru tohto stupňa (po roku 20). Medzi typických predstaviteľov stupňa B1a v minulosti patril hrob 35 z Kostolnej. Pochádzajú odtiaľ dve strieborné spony s očkami (pôvodne podľa T. Kolníka deriváty typu A 48). E. Droberjar (1999, 70–71) ich zaradil k typu A 54a, vyskytujúcom sa už v českom stupni B1a (10/5 pred Kr. – 20/30 po Kr.). Do tohto obdobia by mohli patriť aj ďalšie predmety z tohto hrobu, napríklad bronzový kotol typu E 8, či zlomok misy typu E 92 (obr. 2). Spona typu A 54 sa našla aj v hrobe 69 v Sládkovičove, tu však už v spoločnosti mladšej spony A 45b, patriacej do stupňa B1b (obr. 3). Pomerne starobylo pôsobí aj spona typu A 67 z hrobu 62 na tomto pohrebisku, patriaca k variantu 67b, ktorý

Obr. 5. Historická situácia v Kolníkovom stupni B1a (stupeň A). Abb. 5. Historische Situation in der Phase B1a nach Kolník (Stufe A).

182

Eduard Krekovič

Obr. 6. Historická situácia v Kolníkovom stupni B1b. Abb. 6. Historische Situation in der Phase B1b nach Kolník.

sa sformoval niekedy v druhom desaťročí 1. stor. po Kr. (Demetz 1999, 134). Podobné spony sa našli aj vo viacerých hroboch Abraháme a Kostolnej. Teoreticky by mohli patriť aj do neskorého stupňa B1a. Domnievam sa však, že starobylé predmety vo všetkých spomínaných hroboch si doniesli družiny Marobuda a Katvaldu z Čiech prípadne Norika, do zeme teda boli uložené niekedy po roku 19/20. Túto domnienku by mohla podporiť aj skutočnosť, že v hroboch s najstaršími nálezmi boli pochovaní starší jedinci (40–60 roční), ktorí uvedené predmety mohli získať ešte v priestore západne od Karpát Ak prijmeme tento predpoklad, podarí sa nám odstrániť rozpor medzi písomnými a archeologickými prameňmi. Písomné a archeologické pramene totiž nie sú celkom v súlade. Z tohto hľadiska je kľúčová správa Plinia (Nat. hist. IV 12, 80), ktorý hovorí, že oblasti medzi Dunajom a Hercynským lesom až po Carnuntum ovládajú sarmatskí Jazygovia. O túto správu sa opierali aj J. Dobiáš (1964, 150), ktorý počíta v nížinách juhozápadného Slovenska v dobe okolo prelomu letopočtov s Dákmi, neskôr na určitú dobu (pravdepodobne medzi rokmi 15–20) aj so

Sarmatmi. Podobne sa vyjadril aj J. Fitz (1965, 77) – ten práve kvôli prítomnosti Sarmatov na juhozápadnom Slovensku hľadá počiatky Vanniovho kráľovstva západne od Karpát, resp. rieky Moravy. Až po premiestnení družín Marobuda a Katvaldu do oblasti juhozápadného Slovenska sa sem presúvajú aj Kvádi (Dobiáš 1964, 159, pozn. 19). Je pravdepodobné, že Rimania pri tej príležitosti donútili Sarmatov stiahnuť sa z tohto územia na východ. Zdá sa, že miesto Kvádov zaujali v oblasti západne od Karpát Markomani, ktorých časť sa sem presunula z Čiech (Dobiáš 1964, 151). Je tu ešte otázka, či Vannius už bol kráľom Kvádov aj predtým, alebo bol ustanovený práve pri premiestnení spomínaných vojenských družín. T. Nagy (1989, 65) spája obe udalosti a domnieva sa, že sa to mohlo udiať ešte v roku 18 po Kr., kedy boli z Čiech vyhnaní prívrženci Marobuda a vzápätí aj Katvaldu. Podľa môjho názoru je však pravdepodobnejšia verzia o ich neskoršom vyhnaní - nie je logické po vyhnaní starého vodcu vyhnať hneď aj nového víťaza. Katvalda dostal zrejme určitý čas na preukázanie svojich vodcovských schopností. Je však pravdepodobné, že po páde Marobuda (či už v roku 18 podľa Nagya alebo v roku 19 podľa Dobi-

Počiatky doby rímskej na Slovensku

áša, 1964, 105 ) sa Kvádi sídliaci v oblasti dolného toku Moravy osamostatnili zo zväzku s Markomanmi a v roku 19 či 20 im Drusus pridelil kráľa Vannia (Dobiáš 1964, 149). O niečo neskôr (azda ešte v r. 20 či 21) podriadili Rimania Vanniovi, už ako kráľovi, aj družiny Marobuda a Katvaldu medzi riekami Marus a Cusus. Prvotné germánske mocenské centrum na Dunaji sa teda nachádzalo západne od Karpát. Toto mocenské centrum, pravdepodobne na čele s Vanniom, sa nestačilo úplne rozvinúť, lebo Kvádi sa onedlho presunuli na východ. Existenciu mocenského centra západne od Karpát pripúšťa aj J. Tejral (1995, 227, 233) a dokladá to výskytom augustovského importu na tamojších pohrebiskách. Až po presune Vanniových Kvádov sa teda v oblasti juhozápadného Slovenska vytvára nové mocenské centrum, ktorého prejavom sú bojovníc-

183

ke hroby s množstvom rímskeho importu. V tejto súvislosti je podľa môjho názoru potrebné počiatok stupňa B1 posunúť až k rokom 19–21, ale stupeň B1a navrhujem úplne vypustiť. Predchádzajúce obdobie zodpovedá svojím charakterom (ojedinelé rímske importy v neskorokeltskom prostredí) ešte stupni A, ktorý by sme zatiaľ hypoteticky mohli vymedziť rokmi 15 pred Kr. (anektovanie Norického kráľovstva Rimanmi) až 20 (príchod Germánov). A = 15 pred Kr. – cca 20 (Kelto – Dákovia) B1b = cca 20 – cca 50 (Vannius) Geografické danosti územia Slovenska spôsobili, že dynamika vývoja sa takmer vo všetkých obdobiach praveku utvárala odlišne v rôznych regiónoch. Preto bude treba pre oblasť púchovskej kultúry a pre východné Slovensko uvedenú chronológiu modifikovať.

184

Eduard Krekovič

Literatúra Demetz, S. 1999: Fibeln der Spätlaténe- und frührömischen Kaiserzeit in den Alpenländern. Rahden.

Lichardus, J. 1984: Körpergräber der frühen Kaiserzeit im Gebiet der südlichen Elbgermanen. Bonn.

Dobiáš, J. 1964: Dějiny československého území před vystoupením Slovanů. Praha.

Luštíková, L. 2007: Dácka keramika na Slovensku, Východoslovenský pravek 8, 77–95.

Droberjar, J. 1999: Dobřichov – Pičhora. Ein Brandgräberfeld der älteren römischen Kaiserzeit in Böhmen. Praha.

Nagy , T. 1989: Die Nordpolitik des Tiberius an der Mitteldonau. Die zweite Mission des Drusus Caesar und die Errichtung des Regnum Vannianum, Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae 41, 61–71.

Fitz , J. 1965: Pannonien und die Klientel - Staaten an der Donau, Alba Regia 4–5, (1963–64), 73–85. Gabler, D. 2006: Das Donautal in augusteischer Zeit, Carnuntum Jahrbuch 2006, 81–101. Kolník, T. 1971: Prehľad a stav bádania o dobe rímskej a sťahovaní národov, Slovenská archeológia 19, 144–162. Kolník , T. 1977: Anfänge der germanischen Besiedlung in der Südwestslowakei und das Regnum Vannianum. In: Ausklang der Laténe - Zivilisation und Anfänge der germanischen Besiedlung im mittleren Donaugebiet. Bratislava, 143–171. Kolník, T. 1980: Römerzeitliche Gräberfelder in der Slowakei. Bratislava.

Tejral , J. 1995: Zur Frage der frühesten Elbgermanischen Machtzentren nördlich der mittleren Donau am Beispiel des römischen Importes. In: Tejral, J. – Pieta, K. – Rajtár, J. (eds.), Kelten, Germanen, Römer. Vom Ausklang der Laténe – Zivilisation bis zum 2. Jh. im Mitteldonaugebiet. Brno – Nitra, 225–265. Tejral, J. 1998: Die Grundprobleme der kaiserzeitlichen Fibelforschung im norddanubischen Raum. In: 100 Jahre Fibelformen nach Oscar Almgren. Wünsdorf, 387–398.

185

Počiatky doby rímskej na Slovensku

Eduard Krekovič die Anfänge der römischen Kaiserzeit in der Slowakei Zusammenfassung Nach dem Fall des Marobud (schon im Jahre 18 laut Nagy oder im Jahre 19 laut Dobiáš), haben sich die Quaden auf dem Gebiet des niederen Marus-Flusses von den Markomannen getrennt und spätestens im Jahre 19 hat ihnen Drusus den König Vannius vorangestellt. Ein bisschen später (vielleicht noch im Jahre 20 oder 21) haben die Römer dem Vannius, bereits als dem König, auch die Gefolgschaften von Marobud und Katvalda zwischen den Flüssen Marus und Cusus untergeordnet. Auf diesen Gebieten, vor allem auf den Gräberfeldern Abrahám, Kostolná und Sládkovičovo befinden sich Bronzegefässe vom Typ E 6, E 131, frühe Formen von Augenfibeln, norisch - pannonische Gürtelgarnituren usw., die einen typischen Inhalt für die Phase B1a ausmachen. Nach einigen Analysen von J. Lichardus und S. Demetz hat es sich aber herausgestellt, dass einige Fibeln (A 45b und A 67b) typischer für die folgende Phase, also die B1b Phase, sind. In der Südwestslowakei wur-

den ursprünglich in die Phase B1a ungefähr 10 12 Gräber eingereiht, heute könnte man vielleicht (frühestens um 20 n. Chr.) nur ein paar Gräber in diese Phase datieren. Erst nach der Umsiedlung der Quaden, die von Vannius veranlasst wurde, hat sich auf dem Gebiet der südwestslichen Slowakei (früher das Gebiet der Kelto - Daken) ein neues Machtzentrum entwickelt. In diesem Zusammenhang ist es meiner Meinung nach notwendig, den Anfang der Stufe B1 bis auf die Jahre 20 - 21 zu verschieben, und die Stuffe B1a völlig auszulassen. Stufe A = 15 v. Chr. - cca 20 n Chr. (Kelto – Daken) Phase B1b = cca 20 - cca 50 (Vannius) Eduard Krekovič Katedra archeológie, Filozofická fakulta Univerzita Komenského Bratislava

M. Karwowski, E. Droberjar (eds.) Archeologia Barbarzyńców 2008: powiązania i kontakty w świecie barbarzyńskim. Collectio Archaeologica Resoviensis XIII, Rzeszów 2009, 187–209

Vladimír Varsik, Péter Prohászka Nové poznatky o osídlení Veľkého Žitného ostrova v dobe rímskej*

V porovnaní s inými oblasťami Slovenska sa osídlenie Veľkého Žitného ostrova v dobe rímskej javí oveľa redšie a menej intenzívne (obr. 1). Prispeli k tomu zrejme miestne prírodné pomery, ale aj skutočnosť, že prvý väčší archeologický výskum germánskej lokality sa na Žitnom ostrove uskutočnil až v roku 1988 (Veľký Meder). Pravdepodobne aj táto medzera v archeologickom bádaní a chýbanie relevantných archeologických prameňov viedli v 30. rokoch minulého storočia k odbornej polemike, ktorá sa rozvinula na stránkach hydrografickej a historickej literatúry. Išlo o to, či hlavný tok Dunaja tiekol v dobe rímskej v súčasnom koryte alebo v koryte dnešného Malého Dunaja. Celú diskusiu otvoril E. Šimek, ktorý interpretáciou niektorých pasáží u Ptolemaia dospel k presvedčeniu, že Dunaj v prvých storočiach nášho letopočtu tiekol zhruba v toku dnešného Malého Dunaja (Šimek 1930, 135–140). Až v stredoveku sa hydrológia krajiny mala ustáliť v pomeroch, ako ich poznáme dnes. Dokonca ešte aj v 16. a 17. storočí zakresľujú niektoré mapy dnešný Veľký a Malý Dunaj rovnako hrubou čiarou ako rovnocenné toky (obr. 2:1). Hypotéza čoskoro našla svojich oponentov (Říkovský 1933, 369–390; 1937) aj zástancov (Krejčí 1937, 2–6, 53–56). Jej vplyv sa prejavil aj na časti archeologického bádania. Predovšetkým F. Křížek zastával názor, že skutočná hranica Rímskej ríše prebiehala zhruba v línii dnešného Malého Dunaja a že územie Žitných ostrovov bolo súčasťou provincie Panónia. Uvedomoval si síce, že reťazec rímskych kastelov vedie pozdĺž Mosonského ramena, ale predpokladal, že tam boli umiestnené len z toho dôvodu, aby boli uchránené pred povodňami a aby bol k nim zaručený nerušený prístup a zásobovanie zvnútra provincie (Křížek 1936, 419–429; 1959, Skutočná a „neviditeľná“ hranica medzi Ri49–61). ∗ Tento príspevok vznikol v rámci riešenia úloh grantovémanmi a Kvádmi ležala podľa F. Křížka severnejšie ho projektu VEGA č. 2/0159/09.

Veľký Žitný ostrov sa nachádza na južnom okraji Slovenska medzi dnešnými mestami Bratislava a Komárno. Východne od Bratislavy Dunaj spomaľuje svoj tok a rozvetvením prúdu vytvára rozsiahlu vnútrozemskú deltu. Takto vznikli dva veľké a hlavným tokom navzájom oddelené „ostrovy“. Menší (južnejší) sa rozprestiera na dnešnom území Maďarska, zo severu ho ohraničuje hlavný prúd rieky s dnešnou štátnou hranicou (tzv. Veľký Dunaj) a z juhu Mosonské rameno. Nazýva sa Malý žitný ostrov alebo po maďarsky Szigetkőz. Severný Veľký Žitný ostrov (maď. Csallókőz, nem. Schüttinsel) ohraničuje zas Veľký Dunaj z juhu a jeho rameno Malý Dunaj zo severu (obr. 1). V našom príspevku sa budeme zaoberať osídlením na slovenskom Veľkom Žitnom ostrove. Veľký Žitný ostrov má dĺžku asi 90 kilometrov a jeho najväčšia šírka dosahuje 25 kilometrov. Ide o rovinatú krajinu bez prirodzených vyvýšenín pokrytú nivnými sedimentmi. Pred reguláciou Dunaja a stavbou ochranných hrádzí bol Žitný ostrov pretkaný hustou sieťou vodných ramien a rozsiahlymi zníženinami bez odtoku. Vytvárali sa v nich súvislé močariny, ktoré sa za vysokých stavov vody menili na jazerá. Len v strednej časti Veľkého Žitného ostrova a na jeho agradačných valoch (pozdĺž Malého a Veľkého Dunaja) sa nachádzajú viate piesky so suchšími dunami. Neustálu hrozbu pre osídlenie predstavovali letné záplavy, ale ešte hrozivejšie boli zimné povodne, keď vodu vzduli ľadové zápchy (Magula 1981; Martinka 1956). Posledná veľká povodeň zaplavila veľkú časť spodnej časti Žitného ostrova v roku 1965, keď sa pretrhla dunajská hrádza pri Čičove.

188

Vladimír Varsik, Péter Prohászka

Obr. 1. Mapa germánskeho osídlenia v 2.–3. storočí na území severne od stredného Dunaja (podľa Rajtár 2008, mierne upravené). Žitný ostrov je zvýraznený svetlosivou farbou. 1 – rímsky poľný tábor Hviezdoslavov, 2 – pohrebisko v Dunajskej Strede, 3 – sídlisko vo Veľkom Mederi. Abb. 1. Karte mit der germanischen Besiedlung im 2.–3. Jh. auf dem Gebiet nördlich der mittleren Donau (nach Rajtár 2008, leicht modifiziert). Die Schüttinsel ist hellgrau hervorgehoben. 1 – römisches Feldlager von Hviezdoslavov, 2 – Gräberfeld von Dunajská Streda, 3 – Siedlung von Veľký Meder.

na dnešnom Malom Dunaji (obr. 2: 2). Príslušnosť Žitného ostrova k Panónii vehementne obhajovali aj P. Püspöki Nagy (Püspöki Nagy 1970) a O. Pelikán (Pelikán 1978). Obaja autori argumentovali okrem iného aj nálezmi rímskych epigrafických pamiatok. Dnes však vieme, že všetky rímske nápisové pamiatky, sarkofágy a kamenné architektonické články (odhliadnuc od Iže a Trenčína) sa na území severne od Dunaja našli v sekundárnej polohe. Priviezli ich sem väčšinou až v stredoveku a ich pôvod treba hľadať v panónskom pohraničí južne od rieky Dunaj (Kuzmová et al. 1997, 35, Abb. 1). Aj keď teória „panónskej príslušnosti“ Veľkého

Žitného ostrova v povojnovej slovenskej historickej a archeologickej literatúre nikdy nebola prijatá so všeobecným súhlasom, rezonuje občas aj v novších štúdiách (Bouzek – Ondřejová 1990, 30). V nasledujúcich riadkoch predstavíme výsledky niektorých novších výskumov a objavov, ktoré odhaľujú osídlenie Žitného ostrova v dobe rímskej z pohľadu archeológie. Germánske sídlisko vo Veľkom Mederi Sídliskové pomery na Žitnom ostrove v dobe rímskej boli až do 90. rokov 20. storočia známe len z niekoľko mála nálezov prevažne zberového cha-

Nové poznatky o osídlení Veľkého Žitného ostrova v dobe rímskej

189

Obr. 2. 1 – výrez z Fabriciovej mapy z roku 1569 (podľa Prikryl 1982, 41). 2 – výrez z mapy F. Křížka (Křížek 1959) s rímskou hranicou zakreslenou na Malom Dunaji. Abb. 2. 1 – Ausschnitt der Karte von Fabricius aus dem Jahre 1569 (nach Prikryl 1982, 41). 2 – Ausschnitt aus der Karte von F. Křížek (Křížek 1959) mit der römischen Grenze an der Kleindonau.

rakteru (Barta – Willvonseder 1934, 20–21; Beninger 1937, 32–33; Ratimorská 1983, 214; Hromada – Varsik 1991, 40) alebo z menších záchranných výskumov (Bartík et al. 1995, 22). Väčší plošný odkryv sa uskutočnil až v rokoch 1988–1992 vo Veľkom Mederi (bývalé Čalovo).

Lokalita je vzdušnou čiarou vzdialená len 7 kilometrov severne od hlavného toku Dunaja. Najbližšími limitnými kastelmi na jeho južnom brehu sú Ad Statuas (15 km) a Arrabona (16 km). Okrem viacerých fáz pravekého (neolit, neskorý eneolit, stredná doba bronzová) a stredovekého osídlenia

190

Vladimír Varsik, Péter Prohászka

Obr. 3. Veľký Meder. Nálezy z povrchového zberu. 1a, 1b, 2b – 1: 1; 2a, 3 – mierne zväčšené. Abb. 3. Veľký Meder. Funde aus der Prospektion. 1a, 1b, 2b – 1: 1; 2a, 3 – leicht vergrössert.

Nové poznatky o osídlení Veľkého Žitného ostrova v dobe rímskej

a dvoch včasnostredovekých pohrebísk sa tu podarilo preskúmať časť kvádskej osady z doby rímskej. Na základe systematickej povrchovej prospekcie možno predpokladať, že germánske sídlisko sa rozkladalo na troch dunovitých vyvýšeninách obtekaných dnes už vyschnutým dunajským meandrom na celkovej ploche 6–8 hektárov. Počas výskumu sa odkryla asi desatina z jeho areálu (0,7 ha) na strednej z troch susedných dún. Preskúmali sa dve menšie a jedna väčšia nadzemná kolová stavba, 43 zahĺbených chát, niekoľko pecí a skupina zásobných a exploatačných jám. Osada vznikla v 2. polovici 2. storočia, pravdepodobne až v dobe okolo markomanských vojen, a jej vývoj možno sledovať až do druhej polovice 4. storočia. V rámci vyše 200ročného osídlenia sa podarilo rozoznať tri hlavné etapy vývoja (podrobnejšie o sídlisku a jeho vývoji: Varsik 2003; 2004). Vďaka svojej blízkosti k rímskej hranici na Dunaji a k obchodným trhom v panónskom pohraničí sa vo Veľkom Mederi vyskytlo široké spektrum rímskych importov. Okrem fragmentov bronzových (obr. 3: 1a–b) a sklenených nádob, nábytkových kovaní (obr. 3: 3) a emailovaných šperkov prominentné miesto medzi nimi zaujíma spodná časť drobnej bronzovej plastiky na terčovitom podstavci (obr. 3: 2a–b). Žiaľ, zachovala sa len v úrovni kolien odlomená spodná časť nôh. Na základe kyjovitého útvaru vedľa pravej nohy sa možno domnievať, že plastika pôvodne znázorňovala Herkula opierajúceho sa o kyjak (paralely napr.: Fleischer 1967, 119, 120, Taf. 82: 154, 84: 155). Najlepšie sa však výrazný podiel rímskeho importu v materiálnej kultúre obyvateľov sídliska prejavil v zložení kuchynského a stolového hrnčiarskeho riadu. Pri konfrontácii podielov importovanej (predovšetkým panónskej) keramiky z niekoľkých kvádskych sídlisk v predpolí severopanónskeho limitu prejavuje práve Veľký Meder veľmi vysoké hodnoty. Podiel importovaného hrnčiarskeho tovaru tu dosiahol 20 až 25-percentné zastúpenie, čo sú niekedy až dvojnásobné ukazovatele v porovnaní s inými osadami (Varsik 2005, 284, Abb. 6). V tejto súvislosti sa natíska otázka, či je rímsky import doložiteľný aj v iných, než len čisto archeologických prameňoch, či rímsky vplyv zasiahol hlbšie do života súdobej germánskej komunity a či ho možno sledovať aj v iných sférach života – napríklad v poľnohospodárstve. V snahe aspoň čias-

191

točne zodpovedať na tieto otázky bol v roku 2003 uskutočnený na lokalite krátky doplnkový archeologický výskum. V spolupráci s archeobotaničkou M. Hajnalovou sme preskúmali dve zahĺbené chaty z 3. storočia a ich výplň systematicky preplavili (Hajnalová – Varsik v tlači). Cieľom bolo získať čo najväčšie množstvo zuhoľnatených botanických makrozvyškov a po ich analýze rekonštruovať spektrum poľnohospodárskych plodín pestovaných na okolitých poliach a zároveň ich porovnať s plodinami, ktoré sa pestovali na druhej strane Dunaja – v provincii Panónia. Spolu sa podarilo zachytiť 1158 rastlinných zvyškov. Medzi obilninami boli najpočetnejšie zastúpené jačmeň, proso a plevnaté pšenice (pšenica špaldová, dvojzrnka a jednozrnka). V menšom množstve sa vo Veľkom Mederi zistila aj nahozrnná pšenica siata. Okrem toho sme zistili prítomnosť hrachu, šošovice a ľanu (Hajnalová – Varsik v tlači). Spektrum pestovaných plodín z nášho sídliska oveľa viac pripomína situáciu na iných germánskych lokalitách v barbariku ako v provinciálnych sídlach v Panónii. Evidentné je to najmä pri porovnaní množstva nahozrnnej pšenice siatej s plevnatými pšenicami, ktoré vo Veľkom Mederi prevládali. Na rímskych poliach v Panónii to bolo presne naopak. Zdá sa teda, že poľnohospodárstvo vo Veľkom Mederi malo konzervatívny a „autochtónny“ charakter. Roľníci sa spoliehali na staré skúsenosti a tradície, neprejavili veľkú chuť experimentovať a otvárať sa vonkajším vplyvom. Taktiež sa v sledovanej botanickej vzorke nepodarilo doložiť žiadne „exotické“ plodiny (napríklad ďatle, marhule), ktoré by sa dali jednoznačne pokladať za import južného ovocia. Zároveň však treba dodať, že výskum v tejto oblasti stojí na Slovensku len celkom na začiatku svojej cesty a budúce systematické botanické vzorkovanie môže naše názory zmeniť. V samotnom Veľkom Mederi boli „botanicky“ preskúmané len dve zahĺbené chaty a to predpokladáme, že spolu na sídlisku ich mohlo byť aj niekoľko stoviek (na odkrytej desatine celkovej predpokladanej plochy sídliska sa nachádzalo vyše štyridsať polozemníc). Rímsky poľný tábor v Hviezdoslavove Vďaka leteckému prieskumu a snímkovaniu sa v posledných dvoch desaťročiach podarilo na západnom Slovensku zistiť niekoľko rímskych poľných táborov. Aj keď pre ich spoľahlivé časové zaradenie

192

Vladimír Varsik, Péter Prohászka

Obr. 4. Hviezdoslavov. Rímsky poľný tábor (podľa J. Rajtára). Abb. 4. Hviezdoslavov. Römisches Feldlager (nach J. Rajtár).

chýbajú archeologické doklady, väčšina bádateľov ral 2008, 72–81). Na rozdiel od Pomoravia, kde sú sa domnieva, že prevažná časť z nich vznikla počas rímske pochodové tábory doložené hlboko do barmarkomanských vojen (Rajtár 2008, 172–178; Tej- barského vnútrozemia, koncentruje sa ich výskyt na

Nové poznatky o osídlení Veľkého Žitného ostrova v dobe rímskej

území východne od Malých Karpát predovšetkým na pás pozdĺž Dunaja (Rajtár 2008, Abb. 7; Tejral 2008, Abb. 2). Väčšinou sú umiestnené oproti limitným kastelom na pravom brehu Dunaja (Brigetio, Odiavum, Crumerum). Pozoruhodné však doposiaľ bolo, že na dlhom úseku medzi panónskymi tábormi Gerulata a Brigetio, teda na Žitnom ostrove, nebol zistený žiaden rímsky poľný tábor. Až v roku 2000 sa v západnej časti Žitného ostrova medzi obcami Hviezdoslavov a Kvetoslavov podarilo objaviť stopy priekopového opevnenia so zaobleným nárožím (Kuzma – Blažová – Bartík – Rajtár 2001, 118, obr. 71: 2). Po následnom vyhodnotení ďalších leteckých snímok a geofyzikálnom meraní bolo možné zrekonštruovať kosodĺžnikovú plochu tábora s dĺžkou okolo 600 metrov a šírkou minimálne 355 metrov (obr. 4). Južný front tábora, ktorý zachádza pod zastavanú časť dnešnej obce sa zatiaľ nepodarilo identifikovať. V severnej línii priekopy sú dve prerušenia (vstupy) a pred jedným z nich je aj krátka predsunutá priekopa – titulum. Existencia priekopy bola overená aj krátkym zisťovacím výskumom (Rajtár – Tirpák v tlači). Na základe charakteristických znakov možno tábor interpretovať ako dočasný rímsky poľný tábor pravdepodobne z markomanských vojen. Svojím rozsahom (21–24 hektárov) patrí medzi najväčšie na Slovensku (tamže). Najbližšími limitnými kastelmi na pravom brehu Dunaja sú Gerulata a Ad Flexum. Kvádske pohrebisko v Dunajskej Strede Nálezy z germánskeho žiarového pohrebiska v Dunajskej Strede sú známe už od konca 19. storočia. Postupne sa dostali do rôznych súkromných aj muzeálnych zbierok. Súbor šiestich urien (obr. 5: 1–6), ktorý sa uchovával v Mestskom múzeu v Bratislave publikoval ako prvý J. Eisner (Eisner 1933, 223, tab. LXXIII: 1–6). Ten istý autor zároveň uviedol, že podľa muzeálnych záznamov sa na nekropole našli aj železné klince, železné pracky, nôž, modré perly, bronzový krúžok, železná a bronzová spona a tri hlinené prasleny (tamže, 217). Ďalšie informácie o nekropole zverejnil o niekoľko rokov neskôr E. Beninger. Presné miesto nálezov nepoznal. Nádoby z Mestského múzea v Bratislave mali byť darom lekárnika Svobodu z roku 1897. E Beninger zistil, že z toho istého pohrebiska pochádza aj štítová puklica, ktorá sa uchovávala v múzeu v Šamoríne a ďalšia urna, uložená vo Vied-

193

ni. Železnú štítovú puklicu do Šamorína priniesol majiteľ lekárne Móric László. Ten údajne v rokoch 1885 až 1900 na ploche pohrebiska zozbieral spolu 17 nádob, spony a bronzové nádoby. Nálezy z pohrebiska vraj vlastnil aj úradník sporiteľne Daniel Birne, o ich osude však nie je nič známe (Beninger 1937, 31). E Beninger vo svojej monografii – okrem nádob známych už Eisnerovi – publikoval ešte jednu urnu z Mestského múzea v Bratislave a aj nádobu z Prírodovedného múzea vo Viedni (tamže, Taf. 20: 202–206). Spolu bolo teda z pohrebiska v Dunajskej Strede v 30. rokoch minulého storočia známych a identifikovateľných osem hlinených v ruke formovaných urien a jedna železná štítová puklica. Skupina urien publikovaná J. Eisnerom a E. Beningerom sa potom objavovala aj v ďalších prácach autorov, ktorí hodnotili kultúrno-chronologický vývoj na území nad stredným Dunajom v mladšej dobe rímskej. Tak napríklad J. Tejral pokladal nádoby z Dunajskej Stredy za charakteristických reprezentantov tzv. pestrého keramického štýlu typu Dolné Lovčice (Tejral 1975, 12, 14). Týmto názvom (podľa pohrebiska Dolné Lovčice) pomenoval skupinu charakteristických nálezov (Dolné Lovčice, Dunajská Streda, Stráže) už E. Beninger. Časovo ju zaradil do záveru 3. a na začiatok 4. storočia (Beninger 1937, 114). Na základe novších poznatkov toto datovanie neskôr poopravil J. Tejral. Podľa neho nálezová skupina typu Dolné Lovčice sa začala rozvíjať už v 1. polovici 3. storočia, vrchol vývoja dosiahla okolo polovice a dožívala pravdepodobne až do konca toho istého storočia (Tejral 1975, 14). Takéto datovanie si osvojilo aj slovenské archeologické bádanie, ktoré odvtedy predpokladalo, že v Dunajskej Strede sa nachádza pohrebisko z mladšej doby rímskej s ťažiskom pochovávania v 3. storočí. Okrem pohrebiska však E. Beninger v jeho blízkosti spomína aj germánske sídlisko. Múzeum v Šamoríne z tejto lokality uchovávalo dve celé nádoby a viacero fragmentov germánskej a rímsko-provinciálnej keramiky, ktorú E. Beninger datoval do 1. až 2. storočia. V Mestskom múzeu v Bratislave zas mali byť uložené dve spony (peltovitá a s opornou platničkou). Tie uvádza vo svojom súpise aj V. Ondrouch (Ondrouch 1938, 80). Dve celé nádoby Beninger označuje ako urny a nevylučuje, že by mohli pochádzať z pohrebiska zo staršej doby rímskej. Vzťah oboch nekropol mu však vôbec nebol jasný (Beninger 1937, 31). Z tohto druhého náleziska au-

194

Vladimír Varsik, Péter Prohászka

Obr. 5. Dunajská Streda. Staré nálezy z pohrebiska. 1–6 podľa: Eisner 1933; 7–11 podľa: Pichlerová – Tomčíková 2001. Bez mierky. Abb. 5. Dunajská Streda. Alte Funde aus dem Gräberfeld. 1–6 nach: Eisner 1933; 7–11 nach: Pichlerová – Tomčíková 2001. Ohne Maßstab.

Nové poznatky o osídlení Veľkého Žitného ostrova v dobe rímskej

tor zobrazuje len jednu z oboch urien (tamže, Taf. 24: 247). Na základe celkovej formy a výzdoby hrebeňovanými oblúčikmi ju možno zaradiť najskôr do 2. storočia. V roku 2001 publikovali M. Pichlerová a K. Tomčíková (Pichlerová – Tomčíková 2001, 111–134) archeologickú zbierku stredoškolského profesora Antala Khína. A. Khín počas prvej ČSR pôsobil na gymnáziu v Šamoríne a vybudoval zbierku archeologických nálezov zo Žitného ostrova. V roku 1964 sa zbierka stala majetkom Žitnoostrovného múzea v Dunajskej Strede. Aj keď presné lokalizácie jednotlivých artefaktov nie sú známe, je pozoruhodné, že v zbierke evidujú štyri celé germánske nádoby a jednu železnú štítovú puklicu (obr. 5: 7–11). Posledne menovaný predmet je umelo deformovaný a pochádza teda s najväčšou pravdepodobnosťou z germánskeho žiarového hrobu (Pichlerová – Tomčíková 2001, 126–127, obr. 9: 1). Je pravdepodobné, že ide o tú istú štítovú puklicu, ktorú poznal už E. Beninger. Puklica s tyčkou (obr. 5: 7) patrí k Zielingovmu typu B2 (pravdepodobne B2c). Hoci puklice tohto typu sa vyskytujú už od záveru neskorej doby laténskej až po začiatok mladšej doby rímskej, najpočetnejšie vystupujú počas chronologického stupňa B2 (Zieling 1989, 50, 58) V prípade celých nádob je taktiež pravdepodobnejšie, že pochádzajú z pohrebiska než zo sídliska. Tri z nich sú formované v ruke (obr. 5: 8–10) a jedna misa je vytočená na hrnčiarskom kruhu (obr. 5: 11). Jedna z ručne formovaných nádob (obr. 5: 8) je zdobená hrebeňovanými oblúčikmi a ide s najväčšou pravdepodobnosťou o tú istú nádobu z 2. storočia, ktorú publikoval už E. Beninger (Beninger 1937, Taf. 24: 247). Germánsku misu vytočenú na hrnčiarskom kruhu (Pichlerová – Tomčíková 2001, obr. 10: 10) možno datovať do záveru 3. alebo skôr až do 4. storočia. Už len na základe týchto nálezov možno poopraviť pôvodne predpokladané úzke datovanie nekropoly v Dunajskej Strede (3. stor.) na podstatne širší časový rámec od 2. storočia (a to už od jeho prvej polovice) až do 4. storočia. Do celkom nového svetla postavili nekropolu z Dunajskej Stredy prekvapujúce zistenia maďarského kolegu P. Prohászku. Ten pri štúdiu starých záznamov a inventárnych kníh Maďarského národného múzea narazil aj na zmienky o našom pohrebisku. V historickom archíve tohto múzea medzi spismi bez evidenčných čísel sa nachádza list du-

195

najskostredského lekárnika Ivána Lászlóa zo dňa 6. decembra 1894, v ktorom menovaný informuje vedúceho archeologických zbierok Józsefa Hampela o rôznych nálezoch z chotára obce Dunajská Streda. Historický význam uvedeného listu zvyšujú pripojené kresby (obr. 6–8) od miestneho profesora kreslenia. Iván László sa zmieňuje o početných archeologických nálezoch nájdených na povrchu poľa (keramické fragmenty, bronzové predmety, kovania atď.). V apríli 1893 sa na ploche asi jedného štvorcového kilometra po rigolovaní pôdy pre nový vinohrad objavili početné predmety. Následne potom na uvedenej ploche Iván László pomocou oceľovej tyče hľadal ďalšie nálezy. Objavil okolo 30 keramických nádob, z ktorých si však ponechal iba päť celých a 14 neúplných. Počas výkopu narazil aj na tri ľudské kostry, z ktorých jedna bola orientovaná v smere S-J a dve v smere SV-JZ. Okrem toho lekárnik v liste spomína aj jednu konskú kostru. Ďalej uvádza, že v urnách ležali zhorené kosti, kovové súčasti odevu a rôzne pracovné náradie. Porovnaním uvedeného opisu s kresbami možno rekonštruovať obsah siedmich hrobov. Uvádzaný list s kresbami je vlastne reakcia (odpoveď) na skorší list Józsefa Hampela zo dňa 19. júla 1894 adresovaný vlastníkovi lekárne Móriczovi Lászlóovi, v ktorom ho pisateľ žiada o poskytnutie informácií o objavených pravekých urnových hroboch v Dunajskej Strede. J. Hampel mal správu o tom, že časť predmetov sa dostala do vlastníctva lekárnika (Archív MNM, č. 250/1894). J. Hampel ďalej v liste prosí adresáta o láskavé poslanie zachovaných predmetov, prípadne kreslenej dokumentácie, na adresu riaditeľstva múzea (Archív MNM, č. 250/1894). Odpoveď síce nedošla hneď, ale vyzvaný reagoval o pol roka neskôr. Na decembrový list Ivána Lászlóa József Hampel síce oneskorene, ale predsa len odpovedal. K prezretiu a získaniu (odkúpeniu) nálezov pre Magyar Nemzeti Múzeum však nedošlo. Ako sa o tom dočítame u E. Beningera a J. Eisnera, nálezy z Dunajskej Stredy sa predsa len dostali do rôznych zbierok, aj keď sa ich prevažná časť medzitým stratila, resp. zničila. Bolo veľkým šťastím, že okrem listu Ivána Lászlóa sa zachovali aj kresby miestneho profesora kreslenia Jánosa Wenerella (obr. 6–8). Kresby vyhotovil v mierke, takže je možné opísať dva tucty predmetov a približne zistiť aj ich rozmery. Na základe obsahu listu Ivána Lászlóa

196

Vladimír Varsik, Péter Prohászka

Obr. 6. Dunajská Streda. Staré nálezy z pohrebiska podľa nákresov z archívu v Národnom múzeu v Budapešti. Bez mierky (MNM, Budapest). Abb. 6. Dunajská Streda. Alte Funde aus dem Gräberfeld nach den Zeichnugen im Archiv des Nationalmuseums von Budapest. Ohne Maßstab (UNM, Budapest).

Nové poznatky o osídlení Veľkého Žitného ostrova v dobe rímskej

Obr. 7. Dunajská Streda. Staré nálezy z pohrebiska podľa nákresov z archívu v Národnom múzeu v Budapešti. Bez mierky (MNM, Budapest). Abb. 7. Dunajská Streda. Alte Funde aus dem Gräberfeld nach den Zeichnugen im Archiv des Nationalmuseums von Budapest. Ohne Maßstab (UNM, Budapest).

197

198

Vladimír Varsik, Péter Prohászka

sa podarilo úspešne lokalizovať aj dnešnú polohu náleziska. Časť keramických nálezov uschovávaná v rôznych zbierkach je úplne identická s vyššie uvedenými kresbami. Napriek tomu že v niekdajších inventárnych záznamoch došlo k istým nezrovnalostiam, dnes možno konštatovať, že uvedené nálezy nepochádzajú z dvoch navzájom vzdialených polôh, ale že ide o jednu jedinú lokalitu. V uvedenom liste Ivána Lászlóa sa popri urnových hroboch spomínajú aj tri kostrové hroby s chudobným inventárom, z ktorých jeden bol orientovaný v smere S-J a dva v smere SV-JZ. Kostrové hroby sa našli aj na pohrebiskách v Abraháme a v Sládkovičove (Kolník 1980, 175, 178, 208; Lichardus 1984, 48–58, 59–68). Ich orientácia je zväčša Z-V, SZ-JV a na základe inventára pochádzajú zo staršej doby rímskej (Lichardus 1984, 54–56). Eduard Beninger pri zdôrazňovaní bohatstva dunajskostredského pohrebiska vyzdvihol množstvo bronzových nádob, ktoré sa však do múzeí nedostali. Tento názor podporuje aj správa z listu Ivána Lászlóa, ktorý uvádza medzi nálezmi rôzne kovové predmety vrátane fragmentov nádob nájdených na povrchu. Napriek tomu, že sledované predmety detailnejšie neopisuje, spomína sploštený (deformovaný) tenkostenný medený kotol, ktorý však nemožne presne identifikovať. Na Slovensku sa bronzový kotol – typ Eggers 6 – našiel v žiarovom hrobe 35 v Kostolnej pri Dunaji, ktorý pochádza z 1. polovice 1. storočia (Kolník 1971, 513). Viac informácií máme k dispozícii o druhej bronzovej nádobe, ktorou prikryli urnu (obr. 8: 5) so spálenými kosťami. Podľa opisu okrúhla bronzová nádoba pripomína poškodenú pateru (Griffschale) s rúčkou, pravdepodobne Eggersov typ 155. Uvedený typ sa objavuje v priebehu vlády cisára Claudia, ale používal sa až do 4. storočia (Nuber 1972, 40–53; Berke 1990, 20). Na území Slovenska sú patery typu Eggers 155 známe z hrobov s bohatým inventárom, napr. Vysoká pri Morave, Zohor, hrob 5, Kostolná pri Dunaji hrob 10 a Bratislava – Devín, ktoré možno datovať od 1. storočia do prvej polovice 2. storočia (Kraskovská 1978, 29). Zatiaľ jedinou výnimkou je kniežací hrob 2 z Krakovian-Stráží, ktorý sprievodné nálezy zaraďujú do druhej polovice 3. storočia (Kraskovská 1978, 19–20). Nesporne najlepšou oporou pre datovanie pohrebiska v Dunajskej Strede sú spony. Časť z nich možno zaradiť do 1. storočia, ostatné patria na ko-

niec 3. a na začiatok 4. storočia. Medzi včasných reprezentantov patrí typ A 45 s očkami (obr. 7: 6) (Kunow 1998, 102–106), silne profilovaná spona typu A 68 (obr. 7: 2) (Peškař 1972, 76–78; Mączyńska 2001, 165–173), resp. zlomok spony typu A 236 (obr. 7: 5) z prvej polovice 1. storočia (Garbsch 1965, 26–43). Do poslednej tretiny 1. a na začiatok 2. storočia možno datovať trúbkovitú sponu (obr. 7: 3) (Peškař 1972, 82–83). K zaujímavým nálezom patrí železný exemplár (obr. 7:7) s analógiami z prostredia przeworskej kultúry. Až do mladšej doby rímskej, na koniec 3. alebo začiatok 4. storočia možno datovať spony s podviazanou alebo hrotitou nôžkou (obr. 7: 1, 4) (Peškař 1972, 108–111). Medzi nálezy zo staršej doby rímskej patria aj bronzové kovania (obr. 7: 9), ktorými sa pripínali remienky picieho rohu (Redlich 1977, 62–63; Andrzejowski 2002, 311–317). Podobné exempláre sa našli v početných urnových a kostrových hroboch na území Čiech, Moravy a Slovenska (Andrzejowski 2002, 321–328). Na jednej z kresieb je zobrazená kopija s tuľajkou (obr. 7: 11). Korálky nájdené na sledovanej lokalite sú veľmi rôznorodé (obr. 7: 12). Rebrovaný melónový typ je najrozšírenejší v 1. storočí, hoci sa vyskytuje aj nasledujúcom období. Bol však obľúbený až do konca sťahovania národov (Tempelmann-Mączyńska 1985, 39–45). Podobne už v staršej dobe rímskej sa objavujú viacnásobne členené korálky, ktoré sa vyrábajú až do konca 3. storočia (Tempelmann-Mączyńska 1985, 33–35). Na druhej strane polyedrické korálky sú charakteristické až pre mladšiu dobu rímsku (Tempelmann-Mączyńska 1985, 37–38) podobne ako rúrkovité korálky (Tempelmann-Mączyńska 1985, 39). Aj nádoby zobrazené na kresbách reprezentujú typy z rôznych úsekov doby rímskej. Do staršej doby rímskej možno datovať urny zdobené hrebeňovanými oblúčikmi a vlnovkami (obr. 6: 3, 8: 1) a vázovitú baňatú urnu (obr. 8: 4). V 1. až 2. storočí možno nájsť paralely pre hlbokú misu (terrinu) s odsadeným telom (obr. 8: 5). Nádoba s oválnymi jamkami na hrdle a bohatou plastickou výzdobou na stene (obr. 8: 3) má v jednoduchšom prevedení analógiu z Očkova z 3. storočia (Kolník 1956, 271, obr. 15: 1). Hrniec zdobený nad plecami obvodovými pásom (obr. 8: 6) nachádza paralelu v hrobe 15 v Ivanke pri Dunaji (Kraskovská 1965, 180, tab. III: 12). Patrí až do mladšej doby rímskej. Misy vytočené na hrnčiarskom kruhu a zdobené viacnásobný-

Nové poznatky o osídlení Veľkého Žitného ostrova v dobe rímskej

Obr. 8. Dunajská Streda. Staré nálezy z pohrebiska podľa nákresov z archívu v Národnom múzeu v Budapešti. Bez mierky (MNM, Budapest). Abb. 8. Dunajská Streda. Alte Funde aus dem Gräberfeld nach den Zeichnugen im Archiv des Nationalmuseums von Budapest. Ohne Maßstab (UNM, Budapest).

199

200

Vladimír Varsik, Péter Prohászka

mi vlnovkami (obr. 6: 1–2, 8: 7) mohli byť vyrobené taktiež až v pokročilej fáze mladšej doby rímskej. Zvláštnu pozornosť si zasluhuje nádoba, ktorá imituje pohár s prehýbanými stenami (tzv. Faltenbecher) (obr. 8: 2). Ide o jednu z napodobenín rímsko-provincionálneho keramického riadu z 3. až 4. storočia (Hegewisch 2005, 274–292). Po vyhodnotení starších údajov existuje viacero dôvodov pre domnienku, že všetky vyššie spomenuté nálezy pochádzajú len z jednej nekropoly. Svedčí o tom predovšetkým skutočnosť, že vo viacerých správach sa spomínajú a vyobrazujú identické artefakty (štítová puklica a niektoré urny). Spoločný výskyt urnových a kostrových hrobov poukazuje na príbuznosť s pohrebiskami v Abraháme a v Sládkovičove. Vyplýva z toho, že v katastri Dunajskej Stredy sa nachádza významná germánska nekropola z 1. až 4. storočia. Nejasné a rozporuplné údaje však neumožňovali jej presnú lokalizáciu. Predovšetkým vďaka starším správam v archíve MNM v Budapešti autori tohto príspevku užšie vymedzili priestor, v ktorom by sa pohrebisko malo nachádzať. Pri následnom povrchovom prieskume v apríli a máji 2008 sa skutočne podarilo objaviť miesto, kde sa nekropola nachádza. Z rozrušených žiarových hrobov sme zozbierali ďalší súbor nálezov, ktoré prispievajú k presnejšiemu časovému zaradeniu náleziska. Výkop sa na lokalite zatiaľ neuskutočnil, všetky predložené artefakty pochádzajú z vrstvy narušenej orbou. Okrem početných fragmentov bližšie neidentifikovateľných, rozlámaných a žiarom poškodených bronzových nádob, ide najmä o skupinu spínadiel, šatových ozdôb a rôznych bronzových kovaní. Typologicky najstarší exemplár zo skupiny spínadiel reprezentuje fragment hlavice jednodielnej výrazne členenej spony typu A 68/69 (obr. 9: 1). Takéto spony sú sformované už pred polovicou 1. storočia, hoci ich výskyt pretrváva až po začiatok 2. storočia (Tejral 1998, 390, 391). Jednodielna trúbkovitá spona (obr. 9: 2) patrí k včasnému typu Almgren 74/75, ktoré sa na západnom Slovensku vyskytujú už v stupni B1c podľa T. Kolníka, t. j. v klaudiovsko-včasnoflaviovskom období (Kolník 1971, 518). Podobne ako v predchádzajúcom prípade však ani tu nemožno vylúčiť jej výskyt aj v neskorších nálezových súvislostiach. Ďalší drobný fragment spony (obr. 9: 4) má na hlavici dvojicu vyrazených okrúhlych puncov, ktoré ju priraďujú k

typu Almgren 57 takzvanej vedľajšej pruskej série spôn s očkami. Táto séria spôn sa pokladá za jednu z hlavných foriem stupňa B2a. U. Pfeiffer-Frohnert poukázala na výskyt práve nášho typu A 57 už v pokročilej fáze stupňa B1 (Pfeiffer-Frohnert 1998, 130, 133). K ďalšej spone (obr. 9: 3) je koróziou pevne prichytený hrot železného predmetu (nožík ?). Na základe celkového tvaru, obojstranného krytu špirály a tetivy ukrytej v plechovom púzdre ju možno zaradiť do východnej série II. Almgrenovej skupiny, konkrétne k typu Almgren 38–39. Podľa M. Olędzkeho patria najstaršie exempláre tohto typu do stupňa B2a, ale väčšina z nich sa vyskytla až v stupni B2b (Olędzki 1998, 74–75). Pozoruhodným exemplárom je žiarom silne poškodená rímskoprovinciálna terčovitá spona (obr. 9: 5) s trojuholníkovými výrezmi, v ktorých sa pôvodne nachádzal dnes už vypadaný email (Riha typ 7.11.3). Paralelu má v žiarovom hrobe 10 na nekropole II v Gerulate (Pichlerová 1981, tab. LI: 10, 3) a časovo ju možno zaradiť do záveru 1. storočia alebo do doby okolo roku 100 (Ettlinger 1973, 24; Riha 1979, 186). Nasledujúce predmety reprezentujú zrejme kovové súčasti opaska. Bronzové pozdĺžne kovanie (obr. 9: 6) so štvorcovými políčkami pre email (email sa nezachoval) pripomína kovania Oldenstein 826–831, z ktorých len jeden exemplár je datovaný do 1. polovice 2. storočia (Oldenstein 1976, 197–198, Taf. 64: 826–831). Ďalší fragment (obr. 9:7) predstavuje zrejme jednoduchú bronzovú záponu, aká sa našla aj v hrobe 108 v Očkove (Kolník 2004, Abb. 9: 108, d). Poškodené bronzové nákončie (obr. 9: 8) patrí k typu Garbsch R2 s datovaním od neskoroaugustovského po hadriánovské obdobie (Garbsch 1965, 105). Kovanie so zaveseným krúžkom (obr. 9: 9) by mohlo pochádzať z opaska alebo z retiazky picieho rohu. Určite z picieho rohu je bronzové nákončie (obr. 9: 10), ktoré najviac pripomína Andrzejowskeho typ C5. Ten sa vyskytuje v pokročilej fáze stupňa B1 a vo včasnej fáze stupňa B2 (Andrzejowski 1991, 22, Ryc. 3: c–d). Ťažko určiť funkciu dvoch deformovaných bronzových tyčiniek (obr. 9: 11–12), na náramky majú príliš malý priemer. Z množstva zlomkov bronzových nádob vyobrazujeme len niektoré: fragmenty súprav naberačiek a cedidiel (obr. 9: 14, 18) alebo ukončenie držadla vedra v podobe vtáčej hlavičky (obr. 9: 13). Pozoruhodné sú však predovšetkým dve držadlá z mís typu Eggers 99–100 (obr. 9: 16–17), ktoré sa vy-

Nové poznatky o osídlení Veľkého Žitného ostrova v dobe rímskej

201

Obr. 9. Dunajská Streda. Nálezy pohrebiska (prospekcia v r. 2008). Všetko 2:3. Abb. 9. Dunajská Streda. Funde aus dem Gräberfeld (Prospektion im Jahre 2008). Alles 2:3.

skytujú v pomerne dlhom časovom úseku stupňov B1 a B2, t. j. počas celej staršej doby rímskej (Eggers 1951, 169; Lund-Hansen 1987, 52). Najvýznamnejšiu paralelu zo Slovenska predstavuje rekonštruova-

ná misa z kniežacieho hrobu 5 v Zohore (Bazovský 2007), ktorý E. Krekovič datoval do záveru 1. alebo na začiatok 2. storočia (Krekovič 1992, 56–57). Nezvyklý nález predstavuje železná vidlička s pro-

202

Vladimír Varsik, Péter Prohászka

Obr. 10. Rozšírenie spôn typu Almgren 45 na juhozápadnom Slovensku. 1 – Abrahám, 2 – Bratislava-Devínska Nová Ves, 3 – Bernolákovo, 4 – Dunajská Streda, 5 – Kostolná pri Dunaji, 6 – Sládkovičovo, 7 – Zohor (literatúra k jednotlivým náleziskám je uvedená v súpise). Abb. 10. Verbreitung der Fibeln, Almgren 45 in der Südwestslowakei. 1 – Abrahám, 2 – Bratislava-Devínska Nová Ves, 3 – Bernolákovo, 4 – Dunajská Streda, 5 – Kostolná pri Dunaji, 6 – Sládkovičovo, 7 – Zohor (Die Literatur zu den Fundstellen ist im Verzeichnis angegeben).

filovanou rukoväťou a s dvoma zubami (obr. 9: 15). Podobný artefakt na pohrebisku z 3. storočia v Dolných Lovčiciach pokladá I. Bóna za rímsko-provinciálny výrobok (Bóna 1963, 273, Taf. XLIV: 1). Zo stručného rozboru vyplýva, že prevažná časť novozískaných nálezov pochádza najmä zo stupňa B1 a staršej fázy stupňa B2 staršej doby rímskej. Ak však zohľadníme aj všetky staršie nálezy z nekropoly, potom je zrejmé, že v Dunajskej Strede sa pochovávalo od 1. storočia pravdepodobne až hlboko do 4. storočia. Veľký význam má výskyt spony s očkami typu Almgren 45, ktorá je charakteristická pre najstarší horizont kvádskych žiarových hrobov na juhozápadnom Slovensku zo stupňov B1a a B1b podľa T. Kolníka (Kolník 1971, 513, 514). Na juhozápadnom Slovensku sa spony Almgren 45 vyskytujú len na území medzi Moravou a Váhom (obr. 10). Očividná je najmä ich koncentrácia na pohrebisku v Abraháme (spolu 14 exemplárov – pozri súpis v

dodatku). Menej výrazná koncentrácia sa nachádza východne od Malých Karpát v dolnom Pomoraví. Spona z Dunajskej Stredy predstavuje zatiaľ najvýchodnejší nález tejto skupiny a dokladá rozšírenie najstaršej kvádskej sídliskovej oikumeny aj na Žitnom ostrove. Závery 1. Veľký Žitný ostrov bol integrálnou súčasťou naddunajského barbarika počas celej doby rímskej. Na základe nálezov z pohrebiska v Dunajskej Strede sa možno domnievať, že toto územie zasiahla už jedna z najstarších vĺn kvádskej kolonizácie v prvej polovici 1. storočia. 2. Blízkosť rímskeho limitu a hospodárska prosperita panónskeho pohraničia sa prejavila zvýšeným množstvom rímsko-provinciálnych výrobkov (najmä panónskej keramiky) na niektorých sídliskách. Poznatky z doterajších výskumov však ukazu-

Nové poznatky o osídlení Veľkého Žitného ostrova v dobe rímskej

jú, že rímsky vplyv neprenikol hlbšie do stavebnej kultúry ani do ekonomiky kvádskych osád. Zostal obmedzený len na úroveň dovozu rímskych tovarov. Spektrum pestovaných poľnohospodárskych plodín z Veľkého Mederu pripomína skôr poľnohospodárstvo hlbšie na území barbarika, než produkciu rímskych roľníckych majerov v provincii. Výskum tejto sféry života germánskej komunity na Slovensku stojí však zatiaľ len celkom na začiatku svojej cesty.

203

3. Zvýšený záujem o územie Žitného ostrova severne od Dunaja Rimania prejavili v čase markomanských vojen (poľný tábor v Hviezdoslavove). To však bolo v rámci všeobecnej ofenzívy rímskych vojsk v celom naddunajskom barbariku v 70. rokoch 2. storočia. Rimanom teda nešlo len o užšie územie Žitného ostrova, hoci práve táto pohraničná zóna mohla v časoch konfliktu nadobudnúť strategické postavenie∗.

Príloha Súpis spôn s očkami typu Almgren 45 zo Slovenska (obr. 10):

18. Dunajská Streda, nález z rozrušených hrobov (obr. 7: 6).

1.-14. Abrahám, hroby 80, 81, 86, 100, 138, 144, ojedinelé nálezy z rozrušených hrobov (Kolník 1980, 39, Taf. XXVI: 80b; 39, Taf. XXVII: 81b; 41, Taf. XXIX: 86b; 45, Taf. XXXIII: 100b; 1–3; 55, Taf. XLIII: 138a; 56, Taf. XLV: 144c; 1; 80, Taf. LXV: 1–2; Budaváry 1938, obr. 4: 4–7).

19. Kostolná pri Dunaji, hrob 3 (Kolník 1980, 96, Taf. LXXV: 3e).

15.–16. Bratislava – Devínska Nová Ves, ojedinelé nálezy z areálu sídliska (Elschek 2006a, 194, Abb. 2: 7–8; 2006b, 66– 67, Nr. 244–245, Abb. 79). 17. Bernolákovo, ojedinelý nález z areálu sídliska (?) (Bazovský 2005, 128, tab. XII: 7).

20.–23. Sládkovičovo, hroby 53 (Almgren 45/47), 64, 66, 69 (Almgren 45/47), (Kolník 1980, 148, Taf. CL: 53b; 151, Taf. CLIII: 64b; 152, Taf. CLIII: 66b; 153, Taf. CLVI: 69b). 24.–27. Zohor, ojedinelé nálezy z rozrušených hrobov a z areálu sídliska (Elschek 2006a, 193, Abb. 2: 9–10; 2006b, 67–68, Nr. 250–251, Abb. 81: 250–251).

Najnovšie výsledky leteckej prospekcie z roku 2008 naznačujú, že na území Žitného ostrova sa môžu nachádzať aj ďalšie rímskej poľné tábory (za informáciu ďakujem J. Rajtárovi). ∗

204

Vladimír Varsik, Péter Prohászka

Literatúra Andrzejowski, J. 1991: Okucia rogów do picia z młodszego okresu przedrzymskiego i okresu wpływów rzymskich w Europie środkowej i północnej, Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne 6, 7–120. Andrzejowski, J. 2002: Die Trinkhornbeschläge. In: Peška, J. – Tejral, J. (eds.), 311–328. Barta, F. J. – Willvonseder, K. 1934: Zur ur- und frühgeschichtlichen Besiedlung der Grossen Schütt. Sudeta 19, 1–22. Bartík, J. – Farkaš, Z. – Prášek, K. – Turčan, V. 1995: Výsledky výskumov Archeologického múzea SNM na trase ropovodu, Archeologické výskumy a nálezy na Slovensku 1993 (1995), 21–22. Bazovský, I. 2005: Spony z doby rímskej v slovenskom barbariku (nepublikovaná dizertačná práca), Bratislava. Bazovský, I. 2007: Niekoľko poznámok k rekonštrukcii bronzovej misy Eggers 100 z hrobu č. 5 zo Zohora, Zborník Slovenského národného múzea 101, Archeológia 17, 281–284. Beninger, E. 1937: Die germanischen Bodenfunde in der Slowakei. Leipzig.

Eggers, H. J. 1951: Der römische Import im freien Germanien. Atlas der Urgeschichte 1. Hamburg. Eisner, J. 1933: Slovensko v pravěku. Práce Učené společnosti Šafaříkovy v Bratislavě 13. Bratislava. Ettlinger, E. 1973: Die römischen Fibeln in der Schweiz. Bern. Fleischer, R. 1967: Die römischen Bronzen aus Österreich. Mainz. Garbsch, J. 1965: Die norisch-pannonische Frauentracht im 1. und 2. Jahrhundert. Münchner Beiträge zur Vor- u. Frühgeschichte 11. München. Hajnalová M. – Varsik, V. v tlači: Archäologische und botanische Untersuchungen in der kaiserzeitlichen Siedlung von Veľký Meder. In: Mensch und Umwelt: Ökoarchäologische Probleme in der Frühgeschichte. Wien. Hegewisch, M. 2005: Germanische Adaptationen römischer Importgefäße, Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 86, 197–348.

Berke, S. 1990: Römische Bronzegefässe und Terra Sigillata in der Germania Libera. Münster.

Hromada, J. – Varsik, V. 1991: Prieskum v strednej a západnej časti Žitného ostrova, Archeologické výskumy a nálezy na Slovensku 1989, 40–41.

Bóna, I. 1963: Beiträge zur Archäologie und Geschichte der Quaden, Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae 15, 239–307.

Kolník, T. 1956: Popolnicové pohrebisko z mladšej doby rímskej a počiatku doby st’ahovania národov v Očkove pri Piešt’anoch, Slovenská archeológia 4, 233–300.

Bouzek, J. – Ondřejová,I. 1990: „Třetí zóna“ mezi Římem a barbarikem při noricko-panónském limitu, Archeologické rozhledy 42, 22–35. Budaváry, V. 1938: Praveké nálezy z Abraháma pri Seredi v Slovenskom národnom múzeu. Sbierka Karola Godoviča, Časopis Muzeálnej Slovenskej Spoločnosti 29, 7–17. Elschek, K. 2006a: Die spätlatènezeitliche und römerzeitliche Besiedlung des linken Marchufers und das germanische Herrschaftszentrum von Zohor (Westslowakei). In: Humer, F. (ed.), Legionslager und Druidenstab. Vom Legionslager zur Donaumetropole. Textband. Bad Deutsch-Altenburg, 190–197. Elschek, K. 2006b: Frühe Germanen in Bratislava und Zohor. In: Humer, F. (ed.), Legionslager und Druidenstab. Vom Legionslager zur Donaumetropole. Katalogband. Bad DeutschAltenburg, 62–70.

Kolník, T. 1971: Prehľad a stav bádania o dobe rímskej a sťahovaní národov, Slovenská archeológia 19, 499–558. Kolník, T. 1980: Römerzeitliche Gräberfelder in der Slowakei. Bratislava. Kolník, T. 2004: Das mitteldanubische Barbaricum – eine Brücke zwischen Zentrum und Peripherie am Beispiel der medizinischen Messerfunde. In: Zentrum und Peripherie. Gesellschaftliche Phänomene in der Frühgeschichte. Mitteilungen der Prähistorischen Kommission 57, 195–210. Kraskovská, L. 1965: Popolnicové pohrebisko v Ivanke pri Dunaji, Slovenská archeológia 13, 163–182. Kraskovská, Ľ. 1978: Roman Bronze Vessels from Slovakia. British Archaeological Reports, International Series, Supplementum 44. Oxford.

Nové poznatky o osídlení Veľkého Žitného ostrova v dobe rímskej

Krejčí, J. 1937: Dva příspěvky k hydrografickým problémům komárenské pánve, Sborník Československé společnosti zeměpisné 43, 2–6, 53–56. Krekovič, E. 1992: Zur Datierung der Fürstengräber der römischen Kaiserzeit in der Slowakei. In: Probleme der relativen und absoluten Chronologie ab Latènezeit bis zum Frühmittelalter. Kraków, 55–68. Křížek, F. 1936: Limes Romanus na Žitném Ostrově, Bratislava 10, 418–432. Křížek, F. 1959: Das Problem der römischen Grenzen am nordpannonischen Limes. In: Limes Romanus Konferenz Nitra. Bratislava, 49–61. Kunow, J. 1998: Die Hauptserie der Augenfibeln: Gruppe III. Fig. 45–54. In: Kunow, J. (ed.), 100 Jahre Fibelformen nach Oscar Almgren. Forschungen zur Archäologie im Land Brandenburg 5, Wünsdorf, 93–118. Kuzma, I. – Blažová, E. – Bartík, M. – Rajtár, J. 2001: Letecká prospekcia na Slovensku, Archeologické výskumy a nálezy na Slovensku 2000 (2001), 112–138. Kuzmová, K. – Ertel, Chr. – Kotruszová, V. – Hošek, R. – Illášová, Ľ. 1997: Römische Spolien aus Nové Zámky und ihre kaiserzeitliche und spätere baugeschichtliche Zusammenhänge, Slovenská archeológia 45, 35–82. Lichardus, J. 1984: Körpergräber der frühen Kaiserzeit im Gebiet der südlichen Elbgermanen. Saarbrücker Beiträge zur Altertumskunde 43. Bonn. Lund-Hansen, U. 1987: Römischer Import im Norden. Copenhagen. Mączyńska, M. 2001: Das Verbreitungsbild der Fibeln A.67/68 und A.68 im Barbaricum, Slovenská archeológia 49, 165– 179. Magula, A. 1981: Zmeny riečnej siete na Žitnom ostrove, Vlastivedný časopis 30, 127–134. Martinka, J. 1956: Historickogeografické črty Žitného ostrova, Geografický časopis 8, 134–141. Nuber, H. U. 1972: Kanne und Griffschale. Ihr Gebrauch im täglichen Leben und die Beigabe in Gräbern der römischen Kaiserzeit, Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 53, 1–232. Oldenstein, J. 1976: Zur Ausrüstung römischer Auxiliareinheiten. Studien zu Beschlägen und Zierat an der Ausrüstung der römischen Auxiliareinheiten des obergermanisch-raetischen Limesgebietes aus dem zweiten und dritten Jahrhundert n. Ch., Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 57, 51–284. Olędzki, M. 1998: Rollenkappenfibeln der östlichen Hauptserie Almgren 37–41 und die Varianten Fig. 42-43. In: Kunow, J. (ed.), 100 Jahre Fibelformen nach Oscar Almgren. Forschungen zur Archäologie im Land Brandenburg 5, Wünsdorf, 67–84.

205

Ondrouch, V. 1938: Limes Romanus na Slovensku. Práce Učené společnosti Šafaříkovy v Bratislavě. Bratislava. Pelikán, O. 1978: Hranice římského imperia na Malém Dunaji, Listy filologické 101, 213–219. Peška, J. – Tejral, J. (eds.) 2002: Das germanische Königsgrab von Mušov in Mähren. Mainz. Peškař, I. 1972: Fibeln aus der römischen Kaiserzeit in Mähren. Praha. Pfeiffer-Frohnert, U. 1998: „Mit Augen am Fuß und mit Wulst statt Scheibe“. Verbreitung und Zeitstellung der preußischen Nebenserie A 57–61 und ihrer Varianten. In: Kunow, J. (ed.), 100 Jahre Fibelformen nach Oscar Almgren. Forschungen zur Archäologie im Land Brandenburg 5, Wünsdorf, 125–134. Pichlerová, M. – Tomčíková, K. 2001: Archeologické nálezy zo Žitného ostrova. Zbierka Antala Khína, Zborník Slovenského národného múzea 95, Archeológia 11, 111–134. Pichlerová, M. 1981: Gerulata – Rusovce. Rímske pohrebisko II. Bratislava. Püspöki Nagy, P. 1970: Limes Romanus na Slovensku, Zborník Filozofickej fakulty Univerzity Komenského, Historica 21, 129–173. Rajtár, J. – Tirpák, J. v tlači: Rímsky poľný tábor v Hviezdoslavove, Archeologické výskumy a nálezy na Slovensku 2006, v tlači. Rajtár, J. 2008: Die Waagtrasse in der Slowakei. Eine Vormarschroute der Römer während der Markomannenkriege? In: Rom auf dem Weg nach Germanien: Geostrategie, Vormarschtrassen und Logistik. Bodenaltertümer Westfalens 45. Mainz, 169–185. Ratimorská, P. 1983: Záchranný výskum v Opatovskom Sokolci, Archeologické výskumy a nálezy na Slovensku 1982 (1983), 214–215. Redlich, C. 1977: Zur Trinkhornsitte bei den Germanen der älteren Kaiserzeit, Prähistorische Zeitschrift 52, 61–102. Riha, E. 1979: Die römischen Fibeln aus Augst und Kaiseraugst. Augst. Říkovský, F. 1933: Příspěvek k výkladu Ptolemaiových zpráv o hydrografických poměrech Komárenské pánve, Bratislava 7, 369–390. Říkovský, F.1937: Morfologický rozbor a výklad Ptolemaiových správ o hydrografických poměrech Komárenské pánve. Spisy vydávané přírodovědeckou fakultou Masarykovy university 241. Brno. Šimek, E. 1930: Velká Germanie Klaudia Ptolemaia. Facultas Philosophica Universitatis Carolinae Pragensis. Sbírka pojednání a rozprav 16. Praha, zv. I, 135–140. Tejral, J. 1975: Die Probleme der späten römischen Kaiserzeit in Mähren. Studie Archeologického ústavu ČSAV v Brně III/2. Praha.

206

Vladimír Varsik, Péter Prohászka

Tejral, J. 1998: Die Grundprobleme der kaiserzeitlichen Fibelforschung im norddanubischen Raum. In: Kunow, J. (ed.), 100 Jahre Fibelformen nach Oscar Almgren. Forschungen zur Archäologie im Land Brandenburg 5, Wünsdorf, 387–398. Tejral, J. 2008: Die Marchstraße – Stand der archäologischen Forschungen. In: Rom auf dem Weg nach Germanien: Geostrategie, Vormarschtrassen und Logistik. Bodenaltertümer Westfalens 45. Mainz, 69–101. Tempelmann–Mączyńska, M. 1985: Perlen im mitteleuropäischen Barbaricum. Mainz. Varsik, V. 2003: Veľký Meder und Bratislava-Trnávka: zwei germanische Siedlungen im Vorfeld des pannonischen Limes (Befunde und Chronologie: eine Übersicht). In: Stadt und

Landschaft in der Antike. ANODOS. Studies of the Ancient World, Supplementum 3, 153–196. Varsik, V. 2004: Zur Entwicklung der quadischen Siedlung von Veľký Meder (SW-Slowakei), Študijné zvesti 36, 257–275. Varsik, V. 2005: Die kaiserzeitlichen Siedlungen im pannonischen Vorfeld (Slowakei) im Lichte des keramischen Importes. In: Visy, Zs (ed.), Limes XIX. Proc. of the 19th Int. Congress of Roman Frontier Studies in Pécs Hungary 2003. Pécs, 281–291. Zieling, N. 1989: Studien zu germanischen Schilden der Spätlatène- und der römischen Kaiserzeit im freien Germanien. British Archaeological Reports, International Series 505, Oxford.

Nové poznatky o osídlení Veľkého Žitného ostrova v dobe rímskej

207

Vladimír Varsik – Péter Prohászka Neue Angaben zur Besiedlung der Grossen Schüttinsel in der römischen Kaiserzeit Zusammenfassung Die Große Schüttinsel ist eine Region am südlichen Rand der Slowakei, die durch den Hauptdonaustrom im Süden und die Kleindonau im Norden begrenzt ist. Es ist eine flache Landschaft ohne nennenswerte natürliche Erhöhungen. Vor der Donauregulierung war das Gebiet intensiv durch eine Flusstätigkeit (zahlreiche Nebenarme, Moore, Auen) geprägt und stets von Überschwemmungen gefährdet. Manchmal wird das Gebiet auch als binnenländisches Delta der Donau bezeichnet. Die kaiserzeitlichen Funde aus der Schüttinsel waren fast bis zum Ende der 80. Jahre des 20. Jhs. recht sporadisch anzutreffen und auch heute noch scheint die germanische Besiedlung im Vergleich mit den anderen Gegenden der Südwestslowakei dünner und schwächer zu sein (Abb. 1). Vielleicht hat auch diese Lücke in den archäologischen Quellen zu der Diskussion beigetragen, die sich seit den 30. Jahren des vorigen Jahrhunderts auf den Seiten der historischen und hydrographischen Literatur entwickelte. Es ging darum, ob der Hauptdonaustrom in der römischen Kaiserzeit im heutigen Flussbett oder eventuell im Bett der heutigen Kleindonau verlief. Nach einigen Autoren floss die Donau in den ersten nachchristlichen Jahrhunderten im heutigen Kleindonaugebiet. Noch einige Karten aus dem 16. und 17. Jahrhundert bezeichnen die heutige Haupt- und Kleindonau als zwei gleichrangige Flüsse (Abb. 2: 1). Diese Hypothese beeinflusste auch einen Teil der archäologischen Forschung. Vor allem F. Křížek vertrat die Ansicht, dass die römische Grenze einst am Hauptstrom verlief (also damals nach Křížek in der Linie der heutigen Kleindonau – Abb. 2: 2), und dass die heutige Schüttinsel zu der Provinz Pannonien gehört

hatte (Křížek 1959, 49–61). Obwohl die These der „pannonischen Zugehörigkeit“ von der Schüttinsel in der slowakischen archäologischen Fachliteratur keine allgemeine Zustimmung gefunden hat, neigten sich ihr auch andere Forscher der Nachkriegszeit. In diesem Beitrag möchten wir drei Fundstellen vorstellen, die die Besiedlung der Grossen Schüttinsel aus der Sicht der Archäologie näherbringen. Die germanische Fundstelle von Veľký Meder befindet sich nur 7 km nördlich der Donau und erstreckt sich auf einer Fläche von 6 bis 8 ha. In den Jahren 1988–1992 wurde etwa ein Zehntel dieser Fläche ausgegraben (0,7 ha). Dabei hat man drei ebenerdige Pfostenbauten, 43 Grubenhäuser, mehrere Öfen, sowie Vorrats- und Lehmexploitationsgruben freigelegt. Die Siedlung wurde in der 2. Hälfte des 2. Jhs. gegründet und man konnte bis zur 2. Hälfte des 4. Jhs. in ihrer Entwicklung drei Hauptphasen unterscheiden (Varsik 2003; 2004). Dank der Nähe des römischen Limes ist in Veľký Meder ein breites Spektrum der römischen Importe vertreten (Abb. 3). Die importierte (vor allem pannonische) Töpferware erreichte einen 20- bis 25-prozentigen Anteil, womit Veľký Meder manche anderen quadischen Siedlungen der Slowakei übertrifft (Varsik 2005, 284, Abb. 6). In diesem Zusammenhang taucht die Frage auf, ob der römische Einfluss auch in anderen, als nur rein archäologischen Quellen nachweisbar ist, und ob die römische Einwirkung tiefer in das Leben der hiesigen germanischen Kommunität eingedrungen sind (z. B. in die Landwirtschaft). Deshalb haben wir im Jahre 2003 zwei kaiserzeitliche Grubenhäuser systematisch archäobotanisch untersucht (Hajnalová – Varsik im Druck). Das Spektrum und die Zusammensetzung der festgestellten Pflanzen-

208

Vladimír Varsik, Péter Prohászka

arten von Veľký Meder konnte man eher mit anderen germanischen Fundstellen im Barbaricum, als mit den römischen landwirtschaftlichen Gutshöfen in Pannonien vergleichen. Die Landwirtschaft von Veľký Meder zeigte somit einen eher autochthonen und konservativen Charakter, der den äußeren römischen Einflüssen nicht besonders offen stand. Im Jahre 2000 wurde durch eine Flugprospektion das erste römische Feldlager auf der Schüttinsel entdeckt (Abb. 4). Das Lager von Hviezdoslavov gehört zu der Gruppe von ähnlichen Militäranlagen, die im mitteldanubischen Barbaricum vor allem mit den Ereignissen der Markomannenkriege zusammenhängen (Rajtár 2008). Seine beträchtliche Fläche (etwa 21–24 ha) zeugt davon, dass auch das Gebiet der Schüttinsel während der Markomannenkriege durch die römische Militäroffensive betroffen war. Das germanische Brandgräberfeld von Dunajská Streda ist schon lange bekannt. Gegen Ende des 19. Jhs. gelangten einzelne Funde in die verschiedenen Museum- und Privatsammlungen. Die Urnen aus dem Stadtmuseum in Bratislava (Abb. 5: 1–6) haben als erste J. Eisner (Eisner 1933, 223, Taf. LXXIII: 1–6) und E. Beninger (Beninger 1937, Taf. 20: 202–206) publiziert. Später hat M. Pichlerová und K. Tomčíková weitere Artefakte (Abb. 5: 7–11) aus der Sammlung von A. Khín in Šamorín veröffentlicht (Pichlerová – Tomčíková 2001, 126– 128, Abb. 9: 1, 10: 9–11, 13). Die Lokalisierung der Fundstelle blieb jedoch für alle Autoren unbekannt. Wichtige Angaben zur Nekropole von Dunajská Streda beinhaltet auch ein Brief, der Ende des 19. Jhs. von Dunajská Streda ins Nationalmuseum in Budapest geschickt wurde, und der heute im Archiv des Museums aufbewahrt wird. Zum Brief sind auch Skizzen der Funde aus den gestörten Brandgräbern beigefügt (Abb. 6–8). Bei den Tongefässen ist es klar, dass es sich teilweise um Zeichnungen von Urnen handelt, die später ins Museum von Bratislava und in die Sammlung von A. Khín gelangten. Wichtig sind jedoch die Zeichnungen der Metallfunde, die heute leider immer noch verschollen sind. Es handelt sich um römische bronzene Gefäße, zum Beispiel eine Griffschale Eggers 155, und Fibeln aus den verschiedenen Epochen. In die ältere Kaiserzeit gehören die Fibeln vom Typ A 45 und A 68 und ins 3. und 4. Jahrhundert kann

man Fibel mit einem umgeschlagenen Fuss und ihre Derivate datieren. Sehr bedeutend ist dabei eine Augenfibel A 45 (Abb. 7: 6) aus der 1. Hälfte des 1. Jhs., die dem ältesten Horizont der quadischen Besiedlung in der Südwestslowakei angehört (Abb. 10). Dank den alten Angaben im Archiv des Nationalmuseums in Budapest gelang es uns die Lokalisierung der Nekropole genauer umzugrenzen. Bei der nachfolgenden Begehung im Jahre 2008 haben wir die Fundstelle dann wieder entdeckt. Aus den ausgeackerten Brandgräbern stammen weitere Funde, die wir an dieser Stelle vorlegen. Es handelt sich um Fibeln, Gürtel- und Trinkhornbeschläge, Bronzegefäßfragmente und eine zweizinkige Eisengabel (Abb. 9: 1–19). Aus der kurzen Analyse geht hervor, dass die neuerworbenen Funde vor allem aus der Stufe B1 und B2 (früh) älteren römischen Kaiserzeit stammen. Schlussfolgerungen: 1. Die Große Schüttinsel bildete während der ganzen römischen Kaiserzeit einen integralen Bestandteil des norddanubischen Barbaricums. Aufgrund der alten und neuen Funde aus dem Brandgräberfeld von Dunajská Streda kann man annehmen, dass dieses Gebiet bereits eine der ältesten Kolonisationswellen der quadischen Bevölkerung in der 1. Hälfte des 1. Jhs. erreichte. 2. Die Nähe des römischen Limes und die Wirtschaftsprosperität des pannonischen Grenzgebietes äußerten sich durch erhöhte Mengen von provinzial-römischen Erzeugnissen (vor allem der pannonischen Keramik) in einigen grenznahen germanischen Siedlungen. Kenntnisse aus den bisherigen Untersuchungen zeigen jedoch, dass der römische Einfluss keine deutliche Spur in der Baukultur und Landwirtschaft der quadischen Siedlungen auf der Schüttinsel hinterlassen hat. Das Spektrum und die Zusammensetzung der angebauten Pflanzenarten von Veľký Meder erinnern eher an die Landwirtschaft in den nördlicheren Regionen des Barbaricums, als an die Produktion der römischen Gutshöfe in der Provinz.Die Forschungen, die diese Lebenssphäre der germanischen Kommunität in der Westslowakei betreffen, stehen heute jedoch nur ganz am Anfang ihres Weges.

Nové poznatky o osídlení Veľkého Žitného ostrova v dobe rímskej

209

3. In den Blickwinkel der römischen Interessen mern ging es damals nicht nur um die Gegend der gelangte die Schüttinsel während der Markoman- Schüttinsel. Vladimír Varsik nenkriege (das römische Feldlager von HviezdoArcheologický ústav slavov). Dies geschah damals allerdings im Rahmen Slovenskej akademie vied einer allgemeinen Offensive von den römischen Nitra Truppen im breiten Gebiet des norddanubischen Péter Prohászka Barbaricums in den 70. Jahren des 2. Jhs. Den RöEsztergom

M. Karwowski, E. Droberjar (eds.) Archeologia Barbarzyńców 2008: powiązania i kontakty w świecie barbarzyńskim. Collectio Archaeologica Resoviensis XIII, Rzeszów 2009, 211–227

Ján Beljak Osídlenie vo Zvolene v dobe rímskej na príklade osád Haputka a Balkán

Stredoslovenské mesto Zvolen leží na sútoku riek Hron a Slatina, v nadmorskej výške: 289–315 m.n.m. Výhodná poloha a vhodné prírodné podmienky boli lákavé pre osídlenie od praveku. Takmer v každom období bol Zvolen hraničným miestom, kde sa stretali vplyvy rôznych kultúr. Tento význam podčiarkovalo aj križovanie významných diaľkových ciest. Pohronská cesta viedla údolím Hrona v smere

východ-západ. Cesta v stredoveku známa pod názvom „Via Magna“ viedla z juhu na sever (obr. 1). Púchovská kultúra Zvolenská kotlina bola v mladšej a neskorej dobe laténskej ako aj v prvých dvoch storočiach nového letopočtu osídlená nositeľmi púchovskej kultúry. Do počiatkov doby rímskej prežívajú opevnené

Obr. 1. Osady v dobe rímskej v mikroregióne Zvolena. Abb. 1. Kaiserzeitliche Siedlungen in der Mikroregion von Zvolen.

212

Ján Beljak

osady tejto kultúry, napr. v blízkej Detve-Kalamárke, v Šašove na hradnom kopci a v Hronskej Dúbrave v polohe Hrádok. V neskorej dobe laténskej sú hrádky púchovskej kultúry na strednom Pohroní doložené aj v Badíne, v Horných Pršanoch, v Selciach a pri Bzenici (Pieta 2008, 40). Nie je vylúčené, že medzi ne bude možné zaradiť aj zvolenský Pustý hrad, na ktorom je potvrdené osídlenie púchovskou kultúrou v dobe laténskej (Pieta 2008, obr. 12: 3, 4). Osady sa nachádzali na vyvýšených riečnych terasách Hrona, hlavne vo Zvolenskej a Žiarskej kotline. K. Pieta (1994) predpokladá južnú hranicu osídlenia púchovskej kultúry na línii: Trenčín – Partizánske – Žarnovica – Zvolen – Detva. Celkove však konštatuje podstatne menej dokladov osídlenia púchovskej kultúry v neskorej dobe laténskej na Pohroní v porovnaní s Považím (Pieta 2008, 40). Na strednom a hornom Pohroní nebolo dodnes objavené žiadne centrálne hradisko akým je napr. Liptovská Mara na Liptove alebo Machalovce na Spiši. Na území Zvolenskej a Žiarskej kotliny sú potvrdené iba malé hrádky, ktoré zvyčajne „sprevádzali” spomínané centrá. Absencia centier môže súvisieť s tým, že sa sledovaný región nachádzal na južnej hranici púchovskej kultúry, resp. so stavom archeologického bádania. S púchovskou kultúrou sa na strednom Pohroní viažu doklady metalurgickej činnosti, napr. železné poloprodukty a troska z Detvy-Kalamárky (Šalkovský 1994). Treba podotknúť, že železné rudy sa vyskytujú v blízkych pohoriach Poľany a Slovenského Rudohoria. O tejto činnosti ľudu púchovskej kultúry – keltských Kotínov – nás informuje tiež informácia Tacita z konca 1. stor. po Kr. „Vzadu od chrbta obkľučujú Markomanov a Kvádov Marsingovia, Kotíni, Osi a Búri. Z nich Marsingovia a Búri pripomínajú rečou a spôsobom života Svébov; keltský jazyk Kotínov a panónsky jazyk Osov dokazuje, že nie sú Germánmi, takisto i to, komu platia dane. Časť poplatkov im ako cudzincom udeľujú Sarmati, časť Kvádi. Kotíni ťažia aj železo, aby ich hanba bola ešte väčšia” (Tacitus, Germánia 43). Zároveň je to doklad o istej forme vazalstva Kotínov v tomto období. Horizont púchovskej kultúry je v staršej dobe rímskej menej výrazný v porovnaní s neskorou dobou laténskou a predovšetkým strednou dobou laténskou (Beljak 2006, 257–272; Kovár 2008, 55). Dôvodom mohli byť vojnové udalosti v 30-tych ro-

koch 1. stor. po Kr. Došlo vtedy k celoplošnému zániku hradísk na jej území (Pieta 1996, 30). Na skúmanom území možno stopy požiarov a deštrukcií sledovať na opevneniach v Detve-Kalamárke (Šalkovský 1994, 83) a v Hronskej Dúbrave-Hrádku (Pieta – Mosný 1999, 138). Katastrofálne udalosti zapríčinili zánik osídlenia tejto kultúry na hornej Nitre, strednom Považí, na severovýchodnej Morave a v časti Malopoľska (Pieta 1982, 17; Madyda-Legutko 1996, 45). Počet osád v jej zvyšných regiónoch (Orava, Liptov, Spiš, Kotlina Sądecka, Krakovský región) následne vzrástol, ale nedosiahol už stav z neskorej doby laténskej. V tomto príspevku publikované nálezy črepov zo Zvolena-Balkánu a Zvolena-Haputky dokladajú osídlenie púchovskej kultúry na strednom Pohroní aj v staršej dobe rímskej. Je teda pravdepodobné, že nositelia tejto kultúry sa z krízy v 30-tych rokoch 1. stor. po Kr. pozviechali a pretrvali na strednom Pohroní až do obdobia markomanských vojen. Uvedené nepokojné obdobie označované tiež ako obdobie katastrofy K. Pieta (1982, 145–146) spája s fázou B1a v ponímaní T. Kolníka (1971). V tejto dobe sa vytrácajú prvky charakteristické pre laténsku kultúru. Nastúpila degradácia v remeselnej produkcii m. i. v technológii produkcii keramiky, t.j. zaniká jej výroba na hrnčiarskom kruhu (Pieta 1996, 29). Čitateľné je to aj na zvolenských osadách, kde máme v staršej dobe rímskej doloženú výlučne keramiku vyhotovenú v ruke. Výrazné sa mení aj sídelná štruktúra. Osady v staršej dobe rímskej boli zakladané nízko na terasách nad riekami (MadydaLegutko 1996, 103). V stupňoch B1 a B2 doby rímskej sa v nálezoch púchovskej kultúry objavujú cudzie kultúrne a etnické elementy, napr. przeworské, kvádske (zvlášť zosilnené v stupni B2) a dácke (Pieta 1994, 253; Madyda-Legutko 1996, 103). Doposiaľ nie sú úplne známe príčiny, ktoré spôsobili deštrukciu hradísk. Mohli ich vyvolať nájazdy Dákov prípadne aj nositelia przeworskej kultúry. Zánik niektorých hradísk pravdepodobne spôsobili germánski Kvádi (Pieta 1982, 45; 1996, 29). Naznačuje to i vazalský vzťah Kotínov ku Kvádom, doložený zmienkou Tacita (Germania 43) o nedobrovoľnom platení daní vynúteného na Kotínoch mocenským tlakom. Svedectvom vojenských udalosti z 30-tych rokoch 1. stor. po Kr . (t.j. stupňa B1 doby rímskej) môže byť aj železná štítová puklica typu Jahn 5 z

Osídlenie vo Zvolene v dobe rímskej na príklade osád Haputka a Balkán

okolia Zvolena (obr. 6: 4; Hampel 1880, 72; Godłowski 1992, 72, tab. 1.1; Liana 1970, 451, tab. IV.2). Zároveň však treba pripomenúť, že zbrane v dobe rímskej podliehali výraznej unifikácii. Ako už bolo spomenuté osady púchovskej kultúry sú v dobe laténskej a rímskej zakladané na riečnych terasách. Vo Zvolene je to potvrdené na terasách Hrona a Slatiny. Na ľavom brehu Slatiny je to lokalita Haputka (Žebrák 1982, 310; Pieta 1982, 223; Mácelová 1993, 35) a na pravom brehu Hrona lokalita Pod bralami (Žebrák 1982, 311). Sídliskový materiál pochádza tiež z lokality Balkán, ktorá sa nachádzala na rozsiahlej terase v meandri Hrona (Pieta 1982, 223) a zo sídliska pod Hrádkom v Lieskovci (Beninger 1937, 42). Posledne objavenými sú keramické nálezy púchovskej kultúry z ľavobrežnej terasy Slatiny, pri sútoku so Sekierskym potokom na mieste dnešnej Môťovskej priehrady. Kompaktnejší nálezový celok púchovskej kultúry sa podarilo objaviť iba pri záchrannom výskume P. Žebráka

213

v roku 1981 v polohe Pod bralami. Pod bralami bol nájdený sídliskový objekt, z ktorého sa zachovalo niekoľko kolových jamiek a zvyšky ohniska (Žebrák 1982, 311). Tento objekt ako aj celú osadu datujeme do neskorolaténskeho obdobia. V dobe rímskej tu osídlenie doložené už nie je. Iná situácia je v polohe Balkán. Osídlenie púchovskej kultúry z doby laténskej je tu doložené len minimálne v podobe niekoľkých fragmentov keramiky (obr. 2: 2, 4; 3: 2, 4). Podstatne viac fragmentov nádob pochádza z doby rímskej. Je tu doložený záverečný horizont púchovskej kultúry zo staršej doby rímskej, ale tiež germánske osídlenie z mladšej a neskorej doby rímskej. Keramika púchovskej kultúry zo staršej doby rímskej je tu reprezentovaná predovšetkým rôznymi tvarmi hrncov. Typickými pre toto obdobie sú predovšetkým situlové tvary s jemne odsadeným okrajom. Zdobené sú jamkami (vrypmi) pod okrajom (obr. 2: 4; 3: 4), vrypmi nechtom (motív zaštipovania) a špecifickými verti-

Obr. 2. Zvolen, Balkán. Výber keramiky z doby rímskej. Abb. 2. Zvolen, Balkán. Auswahl der kaiserzeitlichen Keramik.

214

Ján Beljak

Obr. 3. Zvolen, Balkán. Výber keramiky z doby rímskej. Abb. 3. Zvolen, Balkán. Auswahl der kaiserzeitlichen Keramik.

kálnymi vlnovkami (obr. 2: 2; 3: 2). Charakteristická je pre túto keramiku hrnčiarska hlina s veľkým obsahom prímesí a nekvalitná povrchová úprava. Rovnaké tvary nádob sú doložené aj na lokalite Haputka. Okrem situlových hrncov sú doložené aj exempláre s esovitou profiláciou (obr. 7). Pri tomto tvare však nevieme jednoznačne určiť či je výrobkom púchovskej kultúry, alebo je už germánskej proveniencie. Na osade Haputka je okrem osídlenia púchovskej kultúry z doby laténskej a staršej doby rímskej doložené aj germánske osídlenie z mladšej

a neskorej doby rímskej. Osídlenie púchovskej kultúry v staršej dobe rímskej je doložené aj na dnes zaplavenej ľavobrežnej terase Slatiny v Môťovej. Okrem fragmentu z tela nádoby zdobeného plastickým výčnelkom ho dokladá aj okraj zdobený pásom okrúhlych vtlačení. Analógie k zvolenských nálezom keramiky púchovskej kultúry horizontu staršej doby rímskej nachádzame napr. na Liptovskej Mare (Pieta 2008, obr. 89: 17, 21–22). Sú zhodné z hľadiska tvaru i výzdoby.

Osídlenie vo Zvolene v dobe rímskej na príklade osád Haputka a Balkán

Germánske osídlenie Kvádi osídľujú stredné Pohronie už začiatkom mladšej doby rímskej (posledné desaťročia 2. stor. po Kr.), krátko potom ako prichádzajú na dolné Pohronie. Je pravdepodobné, že do stredoslovenských kotlín prichádza druhá generácia Kvádov usadených na dolnom Pohroní. Okrem germánskej keramiky dokladajú toto osídlenie aj chronologicky citlivejšie nálezy ako: rheinzabernská a westerndorská terra sigillata a spona A. 43 zo Zvolena-Haputky; rheinzabernská a westerndorská terra sigillata zo Žiaru nad Hronom-Horných Opatoviec II-Senkovej a Dolnej Ždane; a aj rímskoprovinciálna amforovitá nádoba z Lieskovca-Hrádku. Pravdepodobne zo začiatku 3. stor. po Kr. pochádza železná jednodielna spona s podviazanou nôžkou (typ Almgren 158) zo Žiaru nad Hronom-Mestského parku (Pieta – Mosný 2003, 108). Môžeme uvažovať o dvoch smeroch osídľovania stredného Pohronia Kvádmi. Jeden viedol pozdĺž rieky Hron až do Zvolenskej kotliny, t.j. po starej obchodnej komunikácii, ktorá spájala centrálne časti dnešného Slovenska s územím pri Dunaji. Druhá trasa expanzie Kvádov smerovala do oblasti Zvolenskej kotliny z juhu, spájajúc tak Poiplie a Pohronie. Dokladajú to nálezy keramiky z lokalít Dobrá Niva, Krupina a Sása. Z hľadiska nálezov mincí sa touto trasou zaoberal J. Hunka (Hunka 1986, 268– 269). Upozornil na ich výrazný výskyt pozdĺž toku Krupinice v rôznych chronologických obdobiach (keltské mince: Drieňovo, Vyškovce nad Ipľom; rímske: Čabradský Vrbovok, Dobrá Niva, Dolné Semerovce, Medovarce, Plášťovce, Šahy, Vyškovce nad Ipľom, Zemianský Vrbovok, Zvolen; stredoveké a novoveké mince: Drieňov, Hrkov, Krupina, Mladonice, Sebechleby, Šahy, Tekovské Trsťany, Uňatín, Vyškovce nad Ipľom, Zemianský Vrbovok, Zvolen). Po zmapovaní týchto lokalít možno sledovať popri rieke Krupinici jednu z prístupových ciest do stredoslovenskej banskej oblasti, ktorá slúžila aj obchodným účelom (Hunka 1986, 269). Takáto situácia je doložená aj vo Zvolene, kde je potvrdené kvádske osídlenie v polohách Haputka (Beninger 1937, 42; Hanuliak – Malček – Pieta 2000, 47–49), na sídlisku pod Hrádkom v Lieskovci (Malček 2000a, 80–81) a na Balkáne (Mácelová 1993, 35). K novovzniknutým osadám možno zaradiť lokalitu pod Malou Strážou na Tepličkách (Mácelová 1993, 35). Zo sídliska v polohe Pod bralami osíd-

215

lenie z doby rímskej nie je doložené (Žebrák 1982, 310–312; Mácelová 1993, 35). Z výšinných polôh je germánska keramika doložená na Hrádku v Lieskovci (Beninger 1937, 42; Balaša 1960, 74; Malček 1998, 111; Malček 2000a, 80–81). Vďaka nálezu amforovitej nádoby, ktorá bola zrejme zámerne zakopaná, tu možno sledovať aj stavebnú etapu datovanú do obdobia markomanských vojen. Práve v tejto dobe bol na Lieskovskom Hrádku navŕšený mohutný hlinený násyp, na východnej a južnej hrane vrcholovej plošiny (Malček 2000b, 82–84). Amforovitá nádoba bola vyrobená v rímskej provincii Panónia v 2. stor. po Kr. (120–170/180; Gassner 1990, 133–161). Zaujímavo sa vyvíjala aj situácia na výšinnom hradisku v Detve – Kalamárke. Po istej cezúre sa v závere mladšej doby rímskej a počiatkom sťahovania národov (koniec 4–5. st. po Kr.) opäť stala útočiskom zvyškov svébskeho/kvádskeho obyvateľstva. Zvolen-Haputka Kľúčovou lokalitou pre poznanie osídlenia Zvolena v dobe rímskej je Haputka. Stala sa ňou vďaka mnohým povrchovým zberom G. Lehockého, ale predovšetkým vďaka záchrannému archeologickému výskumu v roku 1999 (V. Hanuliak, R. Malček) a v roku 2000 (R. Malček). Výskumom sa podarilo zistiť viacero objektov z eneolitu, doby bronzovej, včasného stredoveku, ale pre nás najpodstatnejšie sú nálezy z doby rímskej. Keramika zo zánikového stupňa púchovskej kultúry je tu ako zastúpená menej výrazne ako germánska keramika. Prevládajú zlomky nádob patriace do okruhu podunajskej germánskej materiálnej kultúry. Osada na Haputke patrí do sústavy osád na strednom Pohroní, od Žiarskej kotliny po Slovenskú Ľupču, kde sa paralelne vyskytuje keramika mladšej púchovskej kultúry, ale aj germánsky materiál z 2. - 4. stor. po Kr., pravdepodobne ako doklad zániku púchovského osídlenia a posunu germánskych sídlisk smerom na sever (Hanuliak – Malček – Pieta 2000, 47–48). Činnosť Kvádov bola v priestore Zvolena spojená i so spracovaním železnej rudy, ako to dokladá taviaca pec so zvyškami vytaveného železa, ktorá sa našla v roku 1999 pri záchrannom archeologickom výskume najprv V. Hanuliaka, a potom R. Malčeka na lokalite Haputka (obr. 4: 1). Kamenistá vrstva v jej priestore obsahovala veľa kusov železoviny a po vypracovaní tejto nálezovej situácie v roku 1999 sa

216

Ján Beljak

Obr. 4. Zvolen, Haputka. 1 - nálezová situácia s odkrytou železiarskou pecou, 2 - pôdorys a rez železiarskou pecou, 3 – nádoba nájdená v predpecnej jame. Mierka: a – 1, b - 2, c - 3. Abb. 4. Zvolen, Haputka. 1 – Fundstelle mit dem Eisenofen, 2 – Grundriss und Schnitt des Eisenofens, 3 – ein Gefäß aus der Vorofengrube. Maße: a – 1, b – 2, c – 3.

Osídlenie vo Zvolene v dobe rímskej na príklade osád Haputka a Balkán

podarilo rozpoznať pomerne zle zachované zvyšky ohniska či pece a hutníckej piecky (obr. 4: 2). Z ohniska či pece kruhového pôdorysu zostala len časť hlineného výmazu, ktorý bol mimoriadne silne prepálený. Pre budovanie obvodového základu sa použili väčšie kamene, ale aj časť hlinenej misky (obr. 4: 3). V priereze malej šachtovej pece sú viditeľné tri materiálové vrstvy: troska, spečená výmurovka a kameň, štvrtým materiálom je pôdačernozem (Cengel – Hanuliak – Hollý 2002, 55). Chemická analýza dokázala, že troska mala veľmi vysoký obsah železa, ktoré sa väčšinou vyskytovalo v dvojmocnej forme. Zloženie trosky zodpovedá neúčinnému spôsobu výroby železa, keď väčšina železného kovu zostala v nezužitkovanom odpade – troske a železný výťažok bol veľmi malý (Malček – Mihok 2001, 144–145). Predpokladá sa, že v tomto prípade ide o hutnícke zariadenie s vyhrievacím ohniskom a taviacou pecou pod jednoduchým prestrešením. To dokladajú odkryté kolové jamy v blízkosti pece a predpecnej jamy (obr. 4: 1). Podľa keramiky zo zásypu a okolitej vrstvy patrí železiarska dielňa na počiatok mladšej doby rímskej (Hanuliak – Malček – Pieta 2000, 47–48). Drobné predmety K tejto skupine môžeme priradiť jednu striebornú sponu, dva fragmenty bronzových spôn a dva sklené koráliky z lokality Haputka, jeden starší nález železnej puklice zo štítu z oblasti Zvolena a z literatúry známy prsteň s volútovým uzáverom zo Zvolena. Patrí sem aj nález republikánskej mince z Haputky. Našla sa pred rokom 1935 (Ondrouch 1962, 170). Je to denár L. Memmia z roku 109 pred Kr. (Ondrouch 1964, č. 141). Interpretácia prílivu republikánskych mincí nie je jednoznačná. V súvislosti s tzv. „dlhým obehom“ rímskych mincí, sa tento exemplár mohol dostať do Zvolena oveľa neskôr, než naznačuje dátum jeho emisie (Beljak 2007, 190–191). Jednodielnu striebornú sponu s vysokým oblúkovitým lúčikom získal povrchovým zberom G. Lehocký (obr. 8: 1). Má žliabkový zachycovač a obojstranne symetrické vynutie (1+1) s hornou vonkajšou tetivou. Lúčik je na okrajoch zdobený puncovaním. Nôžka má metopovitú výzdobu. Jej ihla sa nezachovala. Analógia tejto spony je známa z výšinného sídliska v Detve – Kalamárke (Šalkov-

217

ský 1994, tab. 12: 11) ako aj moravského pohrebiska v Kostelci na Hané-hrob 170 (Peškař 1972, tab. 42: 7). Rámcovo ju možno zaradiť do 4. stor. po Kr. do chronologického stupňa C3 (Peškař 1972, 122– 125). K podobnému typu spôn patrila zrejme aj ihla s časťou vynutia, ktorá sa našla pri archeologickom výskume v roku 1999 na Haputke (obr. 8: 2). K novším nálezom patrí fragment lúčika bronzovej spony typu Almgren 43, ktorá pochádza zo záchranného výskumu P. Mosného v polohe Haputka (obr. 5: 2). Našla sa v germánskom sídliskovom objekte 1/1995 porušenom mladším slovanským objektom spolu s germánskou sídliskovou keramikou (obr. 5: 3–11). Datovať ju môžeme do chronologického stupňa B2/C1 doby rímskej (Rajtár 2002, 360–362, č. 11; tam aj zoznam ďalších spôn A. 43 a literatúra). Ku kovovým predmetom patrí aj starší nález železnej puklice zo štítu zo staršej doby rímskej, ktorý sa našiel v okolí Zvolena (Zólyom megye) v 19. storočí (obr. 8: 3; Hampel 1880, 72) a zlatý prsteň s volútovým uzáverom (Beninger 1937, 42), taktiež nájdený v 19. storočí vo Zvolene, ktorý je uložený vo Viedni (Kunsthistorisches Museum). Prsteň je datovaný do neskorej doby rímskej (Beninger 1937, 42). Stredová puklica štítu „umbo“ patrí k typu Jahn 5 a môžeme ju datovať do chronologického stupňa B1a doby rímskej (Godłowski 1992, 72, tab. 1:1). Ďalšie štítové puklice z konca doby laténskej alebo počiatku doby rímskej boli na Slovensku objavené v germánskych hroboch v Ihrišti a Cíferi, na dáckych lokalitách v Zemplíne a Nitrianskom hrádku a na keltskom Devíne. Typický je pre ne kónický (príp. polguľovitý) prierez (Pieta 2008, 277). Je nanajvýš pravdepodobné, že súvisia s prenikaním germánskych družín do Karpatskej oblasti na prelome letopočtov. Rímskoprovinciálna keramika Rímskoprovinciálna keramika je početne zastúpená na oboch známych zvolenských germánskych osadách. Reprezentujú ju črepy z tehlovočervenej, sivej panónskej keramiky a terry sigillaty. Nálezový súbor terry sigillaty pochádzajúcej zo Zvolena obsahuje 9 fragmentov. Nájdené boli na lokalite Haputka (obr. 6: 1–6). Všetky tieto fragmenty môžeme zaradiť k polguľovitým miskám s reliéfnou výzdobou typu Drag. 37. Pochádzajú z rheinzabernských dielní, kde boli vyrobené na prelome 2. a 3. stor. po

218

Ján Beljak

Obr. 5. Zvolen, Haputka. Objekt 1/1995. 1 – pôdorys a rez objektom, 2 – bronzová spona A. 43, 3–11 – výber keramiky. Mierka: a – 1, b – 2, c – 3–11. Abb. 5. Zvolen, Haputka. Objekt 1/1995. 1 – Grundriss und Schnitt des Objekts, 2 – Bronzefibel A. 43, 3–11 – Keramik Auswahl. Maße: a – 1, b – 2, c – 3–11.

Osídlenie vo Zvolene v dobe rímskej na príklade osád Haputka a Balkán

Obr. 6. Zvolen, Haputka. Výber keramiky z doby rímskej. Mierka: a – 1–7, b – 8–13. Abb. 6. Zvolen, Haputka. Auswahl der kaiserzeitlichen Keramik. Maße: a – 1–7, b – 8–13.

219

220

Ján Beljak

Kr. Z nich je bližšie určiteľný jeden črep vyrobený majstrom menom Cerialis I (r. 160/170 – 178; obr. 6: 3) a druhý črep z dielne majstra menom Mammilianus (r. 170/178 – 210/220; obr. 6: 2; Ricken – Fischer 1963). Sivá panónska keramika bola obľúbená u naddunajských Germánov predovšetkým v druhej polovici 2. stor. po Kr., počas celého 3. stor. po Kr. a aj v 4. stor. po Kr. Bola vyhotovená z kvalitnej jemne plavenej hliny a vypálená redukčnou technológiou. Je charakteristická hladkým povrchom potiahnutým šedou alebo čiernou engobou. Tvarove ju reprezentujú najmä misy napodobňujúce terru sigillatu. Vo výzdobe sa najčastejšie uplatnili vrypy ozubeným kolieskom, vodorovné žliabky a kolkovanie. Okrem fragmentov sivej panónskej keramiky bez výzdoby sa podarilo na Haputke odkryť aj exemplár zdobený vegetabilným motívom v tvare lístkov. Jedná sa o črep z misy imitujúcej Drag. 37 potiahnutej čiernou engobou (obr. 6: 7). Takto zdobené misy boli v minulosti často označované ako produkty majstra Resata. Produkovali ich najmä v druhej polovici 1. a počas 2. stor. po Kr. (Maróti 1987, 93). Produkčnými centrami boli Aquincum, Gorsium a širšie zázemie Brigetia (Maróti 1991, 381). Kolky v motíve lístkov sa zaraďujú do tretej Marótiovej skupiny (Maróti 1990, 120, tab. 2: 77, 78). Tehlovočervená panónska keramika je reprezentovaná početnými, ale bližšie typologicky a tvarovo neurčiteľnými črepmi z Haputky aj Balkánu. Pri nich vieme konštatovať iba toľko, že ide o fragmenty nádob panónskej proveniencie. Zriedkavo je na nich postrehnuteľná výzdoba vyhotovená pomocou ozubeného kolieska. Výnimkou je amforovitá nádoba, ktorá sa našla počas archeologického výskumu R. Malčeka na vrcholovej plošine ostrohy Hrádok pri Lieskovci (nachádza sa 6,5 km východným smerom od Haputky). Amforovitá nádoba bola vyrobená v rímskej provincii Panónia v 2. stor. po Kr. (120 – 170/180; Gassner 1990, 133–161). Bola objavená spolu s keramikou púchovskej kultúry v narýchlo vykopanej priekope (Malček 2000c, 83–84). Možno predpokladať, že budovanie opevnenia malo spojenie s odporom vysídľovaných Kotínov počas markomanských vojen. Keramiku panónskej produkcie s bohatšou prímesou piesku a s drsným povrchom reprezentuje v nálezovom osady na Balkáne vo Zvolene fragment okraja hrnca (obr. 3: 8). Typologicky ho môžeme

zaradiť k esovite profilovaným hrncom Petznekovej typu 6.1. Tento typ nádob je charakteristický predovšetkým pre neskorú dobu rímsku. Germánska keramika Vo výzdobe alebo vo formách nádob Kvádov obývajúcich nížiny a Kvádov sídliacich v horských kotlinách nie sú viditeľné rozdiely. V horských oblastiach však takmer nenachádzame kvalitnú ručne vyhotovenú, čiernu leštenú keramiku. Táto situácia môže súvisieť so stavom archeologického výskumu, ale môže to byť aj špecifikom keramickej výroby v tomto regióne. Stolovú germánsku (kvádsku) keramiku v mladšej dobe rímskej reprezentujú hlboké misy s odsadeným okrajom, hlboké misy so zalomeným telom, misy so zaobleným telom, misy s prstencovým okrajom, misy so zatiahnutým okrajom, džbány, miniatúrne nádoby a poháre. Zdobené sú zväzkami rýh, brázd, žliabkami, vlnovkami. Nádoby majú hladký povrch čiernej farby a sú kvalitne vypálené s malým obsahom prímesí. Do tejto kategórie môžeme zaradiť iba jeden fragment keramiky nájdený vo Zvolene pri výstavbe Zimného štadióna (súčasť lokality Haputka). Mal čierny leštený povrch a výzdobu vyhotovenú ozubeným kolieskom. Kvádsku kuchynskú keramiku v mladšej dobe rímskej reprezentujú esovite profilované hrnce, esovite profilované hrnčeky, misy so zatiahnutým okrajom, kónicky profilované misy, valcovité misy, sitá, miniatúrne nádoby a esovite profilované zásobnice. Dekorované sú rytými ornamentmi vlnovky, vetvičky, oblúkov a oblúčikov, šikmých rýh, kolmým hrebeňovaním alebo vrypmi nechtov/prstov. Vo väčšej miere sa objavujú plastické výčnelky. Hrnčiarska hlina, z ktorej boli vyhotovené, obsahovala vysoký obsah prímesí. Povrch týchto nádob je zväčša sivej farby a často zdrsnený. Takto zhotovená kuchynská keramika je početne zastúpená vo vrstvách oboch kvádskych osád vo Zvolene, na Haputke aj na Balkáne. Esovite profilované hrnce sú doložené napr. v objekte 1/1995 na Haputke (obr. 5: 3–5). Zdobené sú vrypmi nechtom/zaštipovaním (obr. 5: 3–4, 11). Ďalšie exempláre esovite profilovaných hrncov pochádzajú z vrstiev. Sú zdobené ďalšími typmi výzdoby charakteristickými pre mladšiu dobu rímsku. Je to napríklad výzdoba tvorená šikmo usporiadanými ryhami v motíve vetvičky (rybej kosti; obr. 7: 8), šikmo usporiadané ryhy v

Osídlenie vo Zvolene v dobe rímskej na príklade osád Haputka a Balkán

kombinácii s vodorovnou ryhou pod hrdlom (obr. 7: 10), vrypy nechtom usporiadané do vodorovných pásov (obr. 6: 12–13), odtlačky obdĺžnikovým kolkom v pásoch umiestených pod hrdlom (obr. 7: 3) a odtlačky kruhovým kolkom (obr. 7: 11). Najväčšou skupinou esovite profilovaných hrncov nájdených na lokalitách Haputka a Balkán sú nezdobené exempláre (obr. 5: 5; 7: 1–2, 4, 6; 2: 1, 3). Ďalším tvarom nádob, ktorý sa mimoriadne často vyskytuje v germánskych osadách, sú misy. V nálezoch zo Zvolena sú početne zastúpené misy so zaobleným telom. Zo skúmaného územia sem patrí torzo misy z Haputky (obr. 7: 5). Na tento tvar nadväzuje ďalšia misa z germánskej osady v Haputke, ktorá má jemne von odsadený a zaoblený okraj. Analógie k tomuto tvaru mís tvoria nádoby, ktoré E. Droberjar zaradil do typu 2400 vo svojej klasifikácií. Datuje ich do mladšej doby rímskej (Droberjar 1997, 53, tab. 37). Valcovitý tvar mís reprezentuje exemplár nájdený v zásype predpecnej jamy železiarskej dielne na Haputke (obr. 4: 3). Funkciu domácej stolovej keramiky u Kvádov v neskororímskom období plní kvádska na kruhu točená keramika. Pomocou hrnčiarskeho kruhu boli produkované najmä bikónické misy, džbány a zásobnice s horizontálnym okrajom. Zdobené boli jednotlivou alebo viacnásobnou rytou vlnovkou. Všeobecne sa predpokladá, že germánska/ kvádska keramika točená na kruhu, sa objavuje od stupňa C2, teda v poslednej tretine 3. stor. po Kr. a jej produkcia trvala pravdepodobne až do začiatku 5. stor. po Kr. (Tejral 1985, 112–116). Bikónická na kruhu točená misa bola objavená počas výskumu G. Balašu v polohe Balkán. Jej horná časť je členená prostredníctvom plastických líšt a dobená viacnásobnou rytou vlnovkou (obr. 3: 10). Takéto misky poznáme napr. zo Zlechova a Lanžhotu (Tejral 1990, 22) a Bratislavy-Dúbravky (Elschek 2004, 241). V rámci ručne formovanej domácej keramiky prevládajú v neskororímskom období esovite profilované hrnce, misy s horizontálne zalomeným okrajom, bikónické misy, kónické misy, misy so zalomeným telom, misy so zatiahnutým okrajom, valcovité misy, misy s odsadeným telom a zaobleným dnom. Charakteristické sú predovšetkým nízke, rôzne široké kónické misy s plochým, nanajvýš veľmi jemne odsadeným dnom (Tejral 1990, 20). Výzdoba nádob v neskororímskom období je ná-

221

metovo veľmi chudobná, tvorená často len pretláčaním alebo presekávaním okraja, vhĺbenými jamkami a vlnovkami (Varsik 2004, 263). Potvrdené je to aj na nálezoch zo Zvolena. Esovite profilované hrnce zdobené pretláčaním okraja sa našli v osade Balkán (obr. 3: 1, 6). Fragment esovite profilovaného hrnca zdobený presekávaním pochádza z Haputky (obr. 6: 8). Analógie poznáme z temer všetkých skúmaných germánskych osád na juhozápadnom Slovensku. Záver V priebehu stupňov B1 a B2 staršej doby rímskej kontinuálne pokračovalo na strednom Pohroní osídlenie ľudom púchovskej kultúry. Zvolen ležal na jej južnej hranici a plne sa tu prejavil úpadok jej materiálnej kultúry v staršej dobe rímskej. Horizont púchovskej kultúry je v staršej dobe rímskej vo Zvolene rovnako slabo výrazný v porovnaní s predchádzajúcimi obdobiami. V blízkom okolí Zvolena sú dobre čitateľné stopy katastrofy z 30. rokoch 1. stor. po Kr., na hrádkoch v Detve a Hronskej Dúbrave. Istým dôkazom o prieniku germánskych družín začiatkom 1. stor. po Kr. na stredné Pohronie môže byť starší nález štítovej puklice z okolia Zvolena. V období markomanských vojen dochádza k posunu Germánov od Levíc cez Slovenskú bránu smerom na sever. V stupni B2/C1-C1 Kvádi postupne osídlili oblasť Žiaru nad Hronom a Zvolena na stredom Pohroní. Je pravdepodobné, že do stredoslovenských kotlín prichádza druhá generácia Kvádov usadených na dolnom Pohroní. S východnými Germánmi súvisí fragment bronzovej spony typ Almgren 43 typickej pre fázu B2/C1. Uvedený typ spôn potvrdzuje prienik germánskych kultúrnych elementov jednak z oblasti przeworskej kultúry do stredodunajskej oblasti v stupni B2 a B2/ C1 doby rímskej. Je niekoľko možností interpretácie nálezov polabskej a przeworskej proveniencie v stredodunajskej oblasti. Hľadá sa odpoveď na otázku, čo tento fenomén predstavuje. Či ide iba o prísun predmetov materiálnej kultúry, alebo priamo o príchod ich nositeľov. Keramika je v mladšej dobe rímskej výlučne reprezentovaná kvádskym výzdobným štýlom. Z rímskoprovinciálnej keramiky je pre nás cenná terra sigillata, ktorá potvrdzuje osídlenie Zvolena v období okolo markomanských vojen. Je zrejmé, že súvisí (podobne ako amforovitá nádoba z Lieskovca)

222

Ján Beljak

Obr. 7. Zvolen, Haputka. Výber keramiky z doby rímskej. Abb. 7. Zvolen, Haputka. Auswahl der kaiserzeitlichen Keramik.

Osídlenie vo Zvolene v dobe rímskej na príklade osád Haputka a Balkán

223

Obr. 8. Zvolen, nálezy z doby rímskej. 1–2, 4–5 – Zvolen, Haputka, 3 – bývalá zvolenská župa. 1 – striebro, 2 – bronz, 3 – železo, 4–5 – sklo. Mierka: a – 1–2, 4–5, b – 3. Abb. 8. Zvolen, Funde aus der Kaiserzeit. 1–2, 4–5 – Zvolen, Haputka, 3 – ehemalige Neusohlgau. 1 – Silber, 2 – Bronze, 3 – Eisen, 4–5 – Glas. Maße: a – 1–2, 4–5, b – 3.

už s prenikajúcimi Kvádmi. Činnosť Kvádov bola v priestore Zvolena spojená i so spracovaním železnej rudy, ako to dokladá taviaca pec so zvyškami vytaveného železa, ktorá sa našla na lokalite Haputka. Železné rudy sa nachádzajú v blízkych pohoriach Poľany a Slovenského Rudohoria. Pravdepodobne ich k tomu prinútilo vysťahovanie Kotínov počas markomanských vojen do Panónie. Ako je známe z písomných prameňov títo nositelia púchovskej kultúry platili Kvádom daň vo forme železa (Tacitus, Germánia 43). Na základe analýzy archeologických nálezov z Haputky a Balkánu môžeme germánske osídlenie mikroregiónu Zvolena datovať do mladšej a neskorej doby rímskej (do chronologických stupňov B2/ C1-C3/D). Materiálna kultúra tu usadených Kvádov je zhodná s nálezmi na dolnom Pohroní. Jedinou výnimkou je nízke zastúpenie kvalitnej stolovej keramiky v mladšej dobe rímskej a slabší podiel

úžitkovej panónskej keramiky. To zrejme súviselo so značnou vzdialenosťou od provinciálnych centier (od Aquinca 120 km; od Brigetia 130 km). K zániku kvádskeho/svébskeho osídlenia na strednom Pohroní dochádza v priebehu prvej polovice 5. stor. po Kr. Súvisí to so situáciou v Karpatskej kotline. Koncom roku 406 odchádzajú Svébi/Kvádi spolu s Vandalmi a Alanmi z Karpatského regiónu, a po spustošení rímskej Galie našli svoje nové domovy na území Pyrenejského polostrova. Podľa názoru T. Kolníka sa na vysťahovaní zo začiatku 5. stor. po Kr. zúčastnila iba časť Kvádov. Zvyšní sa udržali v horských dolinách stredného a severozápadného Slovenska (Kolník 1991, 31). Potvrdzujú to aj nálezy vo Zvolenskej kotline, kde je potvrdené osídlenie z počiatku obdobia sťahovania národov na výšinných polohách v Detve, Selciach, Banskej Bystrici-Sásovej, Horných Pršanoch, Ponickej Hute a Hrochoti.

224

Ján Beljak

Literatúra Balaša, G. 1960: Praveké osídlenie stredného Slovenska. Martin. Beljak, J. 2006: Púchovská kultúra a Germáni na Pohroní v staršej dobe rímskej. In: Droberjar, E. – Lutovský, M. (eds.), Archeologie barbarů 2005. Praha, 257–272. Beljak, J. 2007: A few comments on occurrence of Roman coins in the Hron and Ipeľ river basins, Slovenská numizmatika 18, 127–142. Beninger, E. 1937: Die germanischen Bodenfunde in der Slowakei. Reichenberg und Leipzig. Cengel, P. – Hanuliak, V. – Hollý, A. 2002: Príspevok k nálezu kvádskej výrobne železa vo Zvolene-Haputke, Študijné zvesti 35, 53–60. Droberjar, E. 1997: Studien zu den germanischen Siedlungen der älteren römischen Kaiserzeit in Mähren. Praha. Elschek, K. 2004: Siedlungsschaft des 4. Jhs. n. Chr. nördlich von Carnuntum im Lichte von systematischer Prospektion und Grabung, Študijné zvesti 36, 239–255. Gassner, V. 1990: Gelbtonige Keramik aus datierten Fund­ komplexen in Carnuntum, Carnuntum Jahrbuch 1989, 133– 161. Godłowski, K. 1992: Zmiany w uzbrojeniu ludności kultury przeworskiej w okresie wpływów rzymskich. In: Arma et Ollae. Studia dedykowane Profesorowi Andrzejowi Nadolskiemu w 70 rocznicę pracy naukowej. Łódź, 71–88.

Liana, T. 1970: Chronologia względna kultury przeworskiej we wczesnym okresie rzymskim, Wiadomości Archeologiczne 35, 429–491. Mácelová, M. 1993: Praveké a včasnohistorické osídlenie. In: Zvolen. Monografia k 750. výročiu obnovenia mestkých práv. Martin, 31–39. Madyda-Legutko, R. 1996: Zróżnicowanie kulturowe polskiej strefy beskidzkiej w okresie lateńskim i rzymskim. Kraków. Malček, R. – Mihok, Ľ. 2001: Záchranný výskum na polohe Haputka vo Zvolene, Archeologické výskumy a nálezy na Slovensku 2000 (2001), 144, 145. Malček, R. 1998: Druhá sezóna výskumu výšinného sídliska v Lieskovci, Archeologické výskumy a nálezy na Slovensku 1996 (1998), 111. Malček, R. 2000a: Zbery v okresoch Zvolen a Detva, Archeologické výskumy a nálezy na Slovensku 1998 (2000), 128, 129. Malček, R. 2000b: Piata sezóna výskumu výšinného sídliska Lieskovec-Hrádok, Archeologické výskumy a nálezy na Slovensku 1999 (2000), 80–82. Malček, R. 2000c: Nález rímskeho dvojuchého džbánu v Lieskovci-Hrádku, Archeologické výskumy a nálezy na Slovensku 1999 (2000), 82–84. Maróti, É. 1987: Római kori pecsételt kerámia Nyugat-Pannoniában, Zalai Múzeum 1, 1987, 81–103.

Hampel, J. 1880: Magyarhoni régészeti leletek repertoriuma, Archeologiai Közlemények 13.

Maróti, É. 1990: Pannonische Glanztonware mit Stempelverzierung von Zalalövő, Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae 42, 97–110.

Hanuliak, V. – Malček, R. – Pieta, K. 2000: Záchranný výskum vo Zvolene, Archeologické výskumy a nálezy na Slovensku 1999, 47–49.

Maróti, É. 1991: A római kori pecsételt kerámia és a Resatuskérdés. Römerzetliche gestempelte Keramik und die ResatusFrage, Studia Comitatensia 21, 365–427.

Hunka, J. 1986: Hromadný nález mincí v Uňatíne, okres Zvolen, Slovenská numizmatika 9, 268, 269.

Ondrouch, V. 1962: Mince rímskej republiky na Slovensku. Študijné zvesti 9, 169–186.

Kolník, T. 1971: Prehľad a stav bádania o dobe rímskej a sťahovaní národov, Slovenská archeológia 19, 499–558.

Ondrouch, V. 1964: Nálezy keltských, antických a byzantských mincí na Slovensku. Bratislava.

Kolník, T. 1991: Germáni a Rimania na Slovensku. Archeologické štúdie. Autoreferát dizertácie na získanie vedeckej hodnosti doktora historických vied. Nitra.

Peškař, I. 1972: Fibeln aus der römischen Kaiserzeit in Mäh­ ren. Praha.

Kovár, B. 2008: Neskorá doba laténska v Pohroní a Poiplií so zameraním na etnickú otázku, Študijné zvesti 43, 53–60.

Pieta, K. – Mosný, P. 1999: Hrádok púchovskej kultúry pri Hronskej Dúbrave, Archeologické výskumy a nálezy na Slovensku 1997 (1999), 138.

Osídlenie vo Zvolene v dobe rímskej na príklade osád Haputka a Balkán

Pieta, K. – Mosný, P. 2003: Zisťovací výskum v Žiari nad Hronom, Archeologické výskumy a nálezy na Slovensku 2002 (2003), 107–108.

225

Šalkovský, P. 1994: Hradisko v Detve. Materialia Archaeologica Slovaca 11. Nitra.

Pieta, K. 1982: Die Púchov Kultur. Nitra.

Tacitus, Germánia = Škoviera, D. 1980: P. C. Tacitus. Agricola. Anály, Germánia, Histórie. Bratislava.

Pieta, K. 1994: Mittel- und Nordslowakei zur Zeit der Markomannenkriege. In: Friesinger, H. – Tejral, J. – Stuppner, A. (eds.), Markomannenkriege. Ursachen und Wirkungen. Brno, 253–261.

Tejral, J. 1985: Spätrömische und Völkervanderungszetliche Drehscheibenkeramik in Mähren, Archaeologia Austriaca 69, 105–140.

Pieta, K. 1996: Liptovská Mara. Včasnohistorické centrum severného Slovenska. Bratislava. Pieta, K. 2008: Keltské osídlenie Slovenska. Mladšia doba laténska. Nitra. Rajtár, J. 2002: Zur Verbreitung der Fibeln Almgren 43 im Mitteldonaugebiet. In: Kuzmová, K. – Pieta, K. – Rajtár, J. (eds.): Zwischen Rom und dem Barbaricum. Festschrift für Titus Kolník zum 70. Geburtstag. Nitra, 355–364. Ricken H. – Fischer Ch. 1963: Die Bilderschüsseln der römischen Töpfer von Rheinzabern. Text. Bonn.

Tejral, J. 1990: Archäologischer Beitrag zur Erkenntnis der Völkerwanderungszeitlichen Ethnostrukturen nördlich der mittleren Donau. In: Friesinger, H. – Daim, F. (eds.), Typen der Ethnogenese unter besonderer Berücksichtigung der Bayern. Wien, 9–87. Varsik, V. 2004: Zur Entwicklung der Quadischen Siedlung von Veľký Meder (SW-Slowakei), Študijné zvesti 36, 257–275. Žebrák, P. 1982: Předběžné výsledky záchranného výzkumu v okolí Zvolena, Archeologické výskumy a nálezy na Slovensku 1981 (1982), 310–312.

226

Ján Beljak

Ján Beljak Die Besiedlung in Zvolen in der römischen Kaiserzeit am Beispiel der Siedlungen aus Haputka und Balkán Zusammenfassung Während des Verlaufs der Stufen B1 und B2 der älteren Kaiserzeit setzte sich im mittleren Grantal die Besiedlung der Púchov Kultur fort. Zvolen befand sich an seiner südlichen Grenze. Der Verfall von der materiellen Kultur äußerte sich auch auf diesem Gebiet in vollen Zügen. Der Púchov Horizont ist in der älteren Kaiserzeit in Zvolen genau so schwach erkennbar, wie in den vorangehenden Zeitabschnitten. In der näheren Umgebung von Zvolen sind in den dreißiger Jahren des 1. Jhrs. in Detva und Hronská Dúbrava sehr deutliche Vernichtungsspuren zu erkennen.Einen Nachweis für das Durchringen der germanischen Gruppen am Anfang des 1. Jhrs. nach Chr. ins mittlere Grantal liefert ein älterer Fund von eines Schutzschilds. Während der Markomannen Kriege kommt es zu einer Verlagerung der Germanen aus Levice über das sogn. Slowakische Tor nach Norden. In der Stufe B2/C1-C1 besiedelten die Quaden stufenweise die Umgebung von Žiar nad Hronom und Zvolen, die sich damals im mittleren Grantal befanden. Höchstwahrscheinlich war es die zweite Generation der Quaden aus dem unteren Grantal, die in die mittelslowakischen Becken kamen. Mit den östlichen Germanen hängt ein Fragment von einer Bronzefibel Typs Almgren 43, die typisch für die Phase B2/C1 ist, zusammen. Diese Fibeln bestätigen das Durchdringen von germanischen Kulturelementen aus dem Gebiet der Przeworsk Kultur in den Mitteldonauraum während der Stufen B2/C1 der Kaiserzeit. Es gibt mehrere Interpretationsmöglichkeiten für die Befunde aus der Elbegegend und der Przeworsk Kultur im Mitteldonauraum. Man fragt sich, was dieses Phänomen eigentlich darstellt? Ob es nur um die Zufuhr von Gegenständen der materiellen Kultur geht, oder direkt um die Ankunft ihrer Träger.

Die Keramik wurde in der jüngeren Kaiserzeit ausschließlich mit einer quadischen Verzierung dekoriert. Von der provinziellen Keramik ist die Terra sigillata am kostbarsten. Sie bestätigt die Besiedlung von Zvolen während der Markomannen Kriege und steht schon (genauso wie die Amphore aus Lieskovec) mit den eindringenden Quaden in Zusammenhang. Es gibt Belege dafür, dass die Quaden aus der Zvolen Gegend Eisenerz verarbeiteten. Die Bestätigung für diese Tatsache lieferte der Fund eines Schmelzofens mit Eisenresten aus der Fundstelle Zvolen-Haputka. Eisenerz war in den nahen Gebirgen von Poľana und dem Slowakischen Erzgebirge anzutreffen. Wahrscheinlich wurden die Quaden durch die Auswanderung der Kotinen während der Markomannen Kriege nach Pannonien dazu gezwungen. Wie es aus einigen Schriftquellen bekannt ist, zahlten die Träger der Púchov Kultur den Quaden einst Eisen als Tribut (Tacitus, Germania 43). Aufgrund der Analyse von archäologischen Funden aus Haputka und Balkan konnte die germanische Besiedlung der Mikroregion von Zvolen in die jüngere und späte Kaiserzeit (die Stufen B2/C1-C3/D1) datiert werden. Die materielle Kultur der hier angesiedelten Quaden stimmt mit einigen Ausnahmen mit den Funden aus dem unteren Grantal überein. Zum Untergang der quadischen/swebischen Besiedlung im mittleren Grantal kam es in der ersten Hälfte des 5. Jhrs. nach Chr. Dies hängte mit der damaligen Situation im Karpatenbecken zusammen. Ende des Jahres 406 zogen die Sweben/ Quaden zusammen mit den Vandalen und Alanen aus dem Karpatenbecken fort, und nach der Plünderung von Gallien fanden sie ihre neue Heimat auf der Pyrenäen Halbinsel. Nach Auffassung von

Osídlenie vo Zvolene v dobe rímskej na príklade osád Haputka a Balkán

227

T. Kolník (1991, 31) nahm an der Auswanderung Pršany, Ponická Huta und Hrochoť in Höhenlagen im 5. Jhr. nach Chr. nur ein Teil der Quaden teil. bekannt sind, bestätigt. Der Rest ist in den Tälern der mittleren und nordJán Beljak westlichen Slowakei erhalten geblieben. Dies wird Archeologický ústav Slovenskej akademie vied Vysunuté pracovisko Zvolen auch von Funden aus dem Zvolener Kessel, wo BeZvolen siedlungen vom Anfang der Völkerwanderungszeit in Detva, Selce, Banská Bystrica-Sásová, Horné

M. Karwowski, E. Droberjar (eds.) Archeologia Barbarzyńców 2008: powiązania i kontakty w świecie barbarzyńskim. Collectio Archaeologica Resoviensis XIII, Rzeszów 2009, 229–236

Vladimír Turčan Zázemie rímskej stanice v Stupave

Rímsko-germánske vzťahy nadobúdali v pohraničných regiónoch obojstranne špecifické podobu, vyplývajúcu z politických, geografických, etnických a sídelných daností. Na strednom Podunajsku sa Rimania snažili oblasti, priliehajúce zo severnej strany Dunaja k ich hranici, dostať určitou formou pod svoju kontrolu. Inak tomu nebolo ani na Záhorí, krajinnej oblasti vymedzenej dolným tokom rieky Morava po jej sútok s Dunajom a horstvom Malých Karpát. Keďže tento územný celok sa z pohľadu Rimanov nachádzal za Dunajom, v severnom predpolí Carnunta a viedla ním jedna z hlavných vetiev jantárovej cesty (Wielowiejski 1980, 117; Rajtár 1999, 127–129), Rimania sa tu exponovali vojensky aj diplomaticky. Vyvrcholením ich politiky v tejto oblasti Barbarika bolo vybudovanie menšej pevnosti v polohe Kopec nad dnešným mestom Stupava, vzdialenom 22 km vzdušnou čiarou od Carnunta a 13 km od Devína, hraničného bodu a riečneho prechodu (obr. 1).

Obr. 1. Mapa s lokalitami spomínanými v texte. Abb. 1. Karte mit den im Text angeführten Fundstellen.

Prítomnosť, resp. predchádzajúca absencia Rimanov v mikroregióne sa samozrejme odrazila aj na charaktere a štruktúre germánskeho osídlenia. Napriek tomu, že dosiaľ neboli podrobnejšie vyhodnotené artefakty z výskumu rímskej stanice, je treba poukázať na prekvapivo vysoké zastúpenie germánskej keramiky medzi nálezmi.. Za múry pevnosti sa zrejme dostala ako obalový materiál na potraviny či iné komodity, ktorými bola zásobovaná rímska pevnosť. Výmena tovarov postavená na obchodnej báze sa samozrejme prejavila aj v opačnom smere. Do germánskych osád v blízkom okolí sa dostal antický tovar, ktorý pred príchodom Rimanov bolo možné získať len za náročnejších obchodných podmienok zo zdrojov spoza Dunaja, predovšetkým z veľkého obchodného strediska v Carnunte. Už samotná skutočnosť, že Rimania mali možnosť na území osídlenom Germánmi, a teda mimo teritória pod ich zvrchovanosťou túto pevnosť vybudovať, naznačuje dominanciu Impéria vo vzájomných vzťahoch. Sídliskový a politický vývoj stupavského mikroregiónu možno teda chronologicky členiť do troch období: 1) doba pred príchodom Rimanov; 2) doba prítomnosti Rimanov; 3) doba po opustení stavebného komplexu Rimanmi. Z prvého obdobia, zapĺňajúceho časový úsek od príchodu Germánov počiatkom 1. storočia n. l. do poloviny 2. storočia, teda do obsadenie polohy Kopec Rimanmi, poznáme dosiaľ germánske sídliská z dvoch polôh. Prvá z nich sa na prekvapenie nachádza priamo na plošine Kopca, kde sa v rámci výskumu spomínaných základov rímskej architektúry podarilo zistiť a preskúmať spodné časti štyroch plytko zahĺbených objektov s chudobným inventárom (obr. 2). Vzhľadom na neskoršie stavebné

230

Vladimír Turčan

Obr. 2. Stupava – Kopec. Výber nálezov z germánskych objektov. Abb. 2. Stupava – Kopec. Auswahl von Funden aus den germanischen Fundkomplexen.

aktivity nebolo ani jeden z objektov možné preskúmať v úplnosti a tak ich je obťažné interpretovať. Len jeden z nich možno označiť za pravdepodobne obytný (Staník – Turčan 2000, 127). Germáni vyvýšené miesta na budovanie sídliskových štruktúr v zásade nevyhľadávali, skôr sa orientovali na nížinné polohy v blízkosti vodných tokov. Je však možné, že to neboli Germáni, ktorí kultivovali sledovanú polohu. Z  vrstiev totižto pochádzajú aj laténske črepy, upozorňujúce na možnosť predchádzajúceho osídlenia polohy Keltmi.

Nedá sa preto vylúčiť, že Kelti z istých, možno strategických alebo hospodárskych dôvodov vrcholovú plošinu Kopca vyklčovali a osídlili (región bol pôvodne zarastený dubovo-hrabovými lesmi, resp. na spodnej časti južného svahu v páse pozdĺž Stupavského potoka lužnými lesmi; Michalko a kol. 1986, mapa Dunajská Streda) alebo iným spôsobom využívali a spôsobili zmenu biotopu (napr. výmena vysokých drevín za náletové a teda ľahšie odstrániteľné), využiteľného aj pre neskoršie aktivity Germánov.

Zázemie rímskej stanice v Stupave

231

Obr. 3. Stupava – Urbárske sedliská. Výber nálezov z objektov 1. a 2. (podľa E. Vrbu). Abb. 3. Stupava – Urbárske sedliská. Auswahl der Funde aus den Fundkomplexen des 1. und 2. Jahrhunderts (nach E.Vrba).

Druhá poloha s dokladmi germánskeho osídlenia z doby pred príchodom Rimanov bola zistená na severnom okraji dnešnej Stupavy v polohe Urbárske sedliská. Preskúmali sa tu dva polozahĺbené sídliskové objekty typickej šesť kolovej konštrukcie (Vrba 2007, 127–174). Výplň objektov pozostávala takisto z veľmi chudobného inventára. Okrem zlomkov keramiky sa našlo len niekoľko artefaktov. Pozornosť si zaslúži bronzová spona typu A 68, ihlica s profilovanou hlavicou, prípadne sklený rebrovaný korálok (obr. 3). Pokiaľ súčasný stav archeologického poznania osídlenia mikroregiónu v dobe pred príchodom Rimanov odzrkadľuje napriek torzovitosti nálezov realitu, pokiaľ sa týka kvality a štruktúry materiálnej kultúry, možno vysloviť názor, že miestne germánske obyvateľstvo z existencie jantárovej cesty v podstate nemalo v tejto dobe úžitok. Buď trasa Záhorím ešte nepredstavovala ťažiskový komunikačný smer, alebo z nej profitovala výlučne domorodá elita, sídliaca mimo sledovaného priestoru. Pozornosť možno v tomto smere sústrediť predovšetkým na germánske kniežacie sídlo v Zohori (Elschek 2007, 265–276), ako aj bohaté hrobové nálezy z tej istej

lokality (Ondrouch 1957, 40–47; Kraskovská 1959, 99–43; Kolník 1959, 144–150; Bazovský 2007, 281– 284) a z Vysokej pri Morave (Ondrouch 1957, 13– 40). Obe lokality, situované max. 12 km severozápadne od Stupavy, sa nachádzajú takisto na trase jantárovej cesty (obr. 1). Príchodom Rimanov sa sídelná štruktúra regiónu výrazne zmenila. Ako istý protipól spomenutého germánskeho mocenského jadra v oblasti medzi Zohorom a Vysokou pri Morave, pribudol rímsky vojenský bod. Skutočnosť, že si ho Rimania nevybudovali v tomto priestore, ale na strategicky najvýhodnejšej polohe mikroregiónu, teda na vyvýšenine Kopec nad Stupavou, naznačuje, že cieľom rímskej politiky voči tomuto regiónu nebola len zmena mocenských pomerov v germánskom prostredí či budovanie diplomatických vzťahov s miestnou elitou, ale celkové monitorovanie pomerov na trase jantárovej cesty po jej opustení územia pod zvrchovanosťou Impéria cez dunajské prechody. Možno preto vysloviť otázku, či príchod Rimanov nesúvisel s posilnením úlohy záhorskej vetvy jantárovej cesty, čím by podstatne vzrástol nielen jej obchodný, ale i strategicko-vojenský význam.

232

Vladimír Turčan

Nová situácia sa v stupavskom mikroregióne prejavila zhustením osídlenia. Dosiaľ poznáme 4 sídliskové polohy (severný svah Kopca, Urbárske sedliská, centrum mesta, poloha Mláky na západnom okraji Stupavy; obr. 4). Možno ale konštatovať nielen výraznejšiu koncentráciu osídlenia v danej oblasti, ale aj väčší podiel provincionálne-rímskej keramiky v nálezových celkoch (tabela 1). Zvlášť Tabela 1. Stupava. Percentuálny výskyt provincionálne-rímskej keramiky v sídliskových objektoch (I.: obdobie pred príchodom Rimanov; II.: doba rímskej prítomnosti; III.: doba po odchode Rimanov; US: poloha Urbárske sedliská; MP: poloha Morávkove pole; OU: Ondrouchova ul.). Tabelle 1. Stupava. Provinzialrömische Keramik in den Siedlungsobjekten (I. die Zeit vor der Ankunft der Römer; II. die Anwesenheit der Römer; III. nach dem Rückzug der Römer; US: Flur Urbárske sedliská; MP: Flur Feld von Morávek; OU: Ondrouchstraße). I.

II.

III.

US, obj. 1

3,50%

US, obj. 2

4,00%

US, dielňa

7,30%

MP, obj. 1

30,27%

MP, obj. 2

18,46%

OU, obj. 1

4,30%

výrazné je to predovšetkým u objektov zo severného svahu Kopca, teda z tesného susedstva rímskej stanice (Turčan 2005, 293–300). Existencia stanice bola však zrejme impulzom aj pre germánsku produkciu, ako poukazuje objav šperkárskej dielne s dokladmi spracovania farebných kovov vrátane zlata v polohe Urbárske sedliská (Turčan 1985, 112). Sídliskové lokality dopĺňa nedávno objavené žiarové pohrebisko v zastavanom centre mesta, z ktorého bolo možné zachrániť 4 hroby, medzi iným obsahujúce sponu, sklenú misku, terru sigillatu a fragment skla typu millefiori (nepublikované, výskum Archeologického múzea SNM). Samotný pobyt Rimanov v severnom predpolí Carnunta sa mohol realizovať len na určitej úrovni rímsko-germánskych vzťahov. Politické pozadie tohto vývoja je však pre nás úplne neznáme. Preto je dôležité nielen poznanie sídliskových pomerov v tesnom susedstve stanice, ale aj v priestore Zohor – Vysoká pri Morave, kde síce osídlenie kontinuitne pokračovalo, dokonca z výskumov nechýbajú ani

luxusné artefakty, ktoré možno spájať s lokálnou mocenskou elitou (Elschek 2008, 265–270, 274), avšak k istým zmenám došlo. Inhumačné pochovávanie príslušníkov kniežacej rodiny s mimoriadne bohatým nepoškodeným inventárom (Ondrouch 1957, 13–47; Kraskovská 1959, 99–143; Kolník 1959, 144–150) z obdobia pred príchodom Rimanov do stupavskej pevnosti vystriedalo spaľovanie zosnulých vládnucej spoločenskej vrstvy a úmyselné rituálne poškodovanie artefaktov, vrátane luxusných antických predmetov (výskum žiarového pohrebiska realizuje K. Elschek, ktorému ďakujem za informáciu). Dôvod opustenia zvyku pochovávania nespálených tiel u elity a prechod na žiarový rítus aj u najbohatších hrobov mohol vychádzať z vnútorného vývoja tamojšej germánskej komunity, rovnako ako s výmenou alebo prevrstvením (čiastočným?) pôvodného obyvateľstva. Odpoveď na otázku, či k príchodu Rimanov a zmene funerálnych zvykov u Germánov viedli nezávislé impulzy, alebo či išlo o podmienené javy, možno však formulovať len na úrovni špekulácií. Podľa predbežných výsledkov výskumu opustili Rimania región najskôr na prelome 3/4. storočia, určite však ešte pred veľkým zemetrasením v druhej polovine 4. storočia, zachyteným archeologickým výskumom aj v Carnunte (Kandler 1989, 313–336; Staník – Turčan 2001, 209–213). Podľa nálezovej situácie možno súdiť, že sa tak nestalo po žiadnej katastrofickej situácii, ale vysťahovaním pevnosti. Dôvody, pre ktoré opustili Rimania stavebný komplex v Stupave, nie sú známe. Nemáme indície, že by sa tak mohlo stať pod tlakom Germánov, pretože v tejto dobe – pokiaľ možno veriť súčasnému stavu poznatkov – zredlo aj germánske osídlenie. Doloženú máme vlastne len jednu lokalitu, konkrétne západný svah polohy Kopec (Odrouchova ul.; obr. 4), kde boli preskúmané dva objekty (nepublikovaný výskum Archeologického múzea SNM), z nich jeden obsahuje materiál z neskorej doby rímskej (obr. 5), avšak nálezy z druhého objektu nie sú dostatočne reprezentatívne. Vývoj v stupavskom regióne nemožno nateraz porovnať so situáciou v priestore Zohor – Vysoká pri Morave, nakoľko, ako bolo vyššie uvedené, systematický výskum sídelných a pohrebiskových lokalít tu ešte len prebieha. Keďže pre sledovaný mikroregión, takisto vlastne ako pre celé Záhorie absentujú konkrétnejšie

Zázemie rímskej stanice v Stupave

233

Obr. 4. Stupava. Polohy germánskych lokalít (I. obdobie pred príchodom Rimanov; II. doba existencie rímskej stanice; III. doba po odchode Rimanov; 1: poloha Kopec; 2: Urbárske sedliská; 3: Morávkovo pole; 4: centrum mesta; 5: Mláky; 6: Ondrouchova ulica. Abb. 4. Stupava. Fluren der germanischen Lokalitäten (I. die Zeit vor der Ankunft der Römer; II. die Anwesenheit der Römer; III. nach dem Rückzug der Römer; 1: Flur Kopec; 2: Urbárske sedliská; 3: Feld von Morávek; 4: das Stadtzentrum; 5: Mláky; 6: Ondrouchstraße.

písomné pramene, bude sa aj v budúcnosti mož- s ich špecifickou a obmedzenou výpovednou hodné oprieť takmer výlučne o archeologické doklady notou.

234

Vladimír Turčan

Obr. 5. Stupava – Ondrouchova ul. Výber nálezov z obj. 1. Abb. 5. Stupava – Ondrouchstraße. Auswahl der Funde (Fundkomplex Nr. 1).

Zázemie rímskej stanice v Stupave

235

Literatúra Bazovský, I. 2007: Niekoľko poznámok k rekonštrukcii bronzovej misy Eggers 100 z hrobu č. 5 zo Zohora, Zborník Slovenského národného múzea 101, Archeológia 17, 281–284. Elschek, K. 2007: Der germanische Fürstensitz von Zohor (Westslowakei) während der römischen Kaiserzeit. Kurze Übersicht, Zborník Slovenského národného múzea 101, Archeológia 17, 265–280. Elschek, K. 2008: Germanische Siedlungsobjekte in Zohor (Objekt 32/1995) und Bratislava-Devínka Nová Ves (Objekt 8/1997) durch Terra sigillata ins 3. Jahrhundert nach Chr. Datiert, Zborník Slovenského národného múzea 102, Archeológia 18, 265–276. Kandler, M. 1989: Eine Erdbebenekatastrophe in Carnuntum? Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae 41, 313–336. Kolník, T. 1959: Germánske hroby zo staršej doby rímskej zo Zohora, Žlkoviec a Kostolnej pri Dunaji, Slovenská archeológia 7, 144–162. Kraskovská, Ľ. 1959: Hroby z doby rímskej v Zohore, Slovenská archeológia 7, 99–143. Michalko, J. a kolektív 1986: Geobotanická mapa ČSSR, Slovenská socialistická republika, Bratislava. Ondrouch, V. 1957: Bohaté hroby z doby rímskej na Slovensku. Bratislava.

Rajtár, J. 1999: Die Bernsteinstraße nach der Überquerung der Donau – Denkmäler in der Umgebung von Bratislava (Zusammenfassung). In: Landscapes and Monuments along the Amber Road. Sopron, 127–129. Staník, I. – Turčan, V. 2000: Pokračovanie revízneho výskumu v Stupave, Archeologické výskumy a nálezy na Slovensku 1999, 127. Staník, I. – Turčan, V. 2001: Zum Untergangshorizont der römischen Station in Stupava. ANODOS. Studies of the Ancient World 1, 209–213. Turčan, V. 1985: Germánsky výrobný objekt zo Stupavy, Zborník Slovenského národného múzea 79, História 25, 93–116. Turčan, V. 2005: Objekt č. 1/96 zo Stupavy, poloha Morávkove pole, Zborník Slovenského národného múzea 99, Archeológia 15, 293–300. Turčan, V. 2005: Záchranný archeologický výskum v Stupave, Archeologické výskumy a nálezy na Slovensku 2005, 191. Vrba, E. 2007: Summary Report of the 2002 Excavation at Urbárske Sedliská, Stupava, Zborník Slovenského národného múzea 101, Archeológia 17, 127–174. Wielowiejski, J. 1980: Główny szlak bursztynowy w czasach cesarstwa rzymskiego. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk.

236

Vladimír Turčan

Vladimír Turčan Das Umfeld der römischen Station in Stupava Zusammenfassung Der Beitrag befasst sich mit der Entwicklung der germanischen Siedlungsaktivität in der Mikroregion von Stupava (Bez. Malacky, Südwestslowakei), die auf dem nördlichen, d. h. barbarischen Donauufer gelegen ist. In der zweiten Hälfte des 2. Jh. errichteten hier die Römer in der Flur Kopec eine kleinere Militärfestung, die später schrittweise zu einem Komplex vom Typ villa rustica umgebaut wurde. Aus der ersten Etappe (die Zeit vor der Ankunft der Römer) sind zwei Fluren mit germanischer Besiedlung bekannt (die Flur Kopec und Urbárske sedliská). Für die zweite Etappe (die Anwesenheit der Römer) ist die Siedlungsaktivität durch 4 Siedlungen (Nordhang der Flur Kopec, Urbárske sedliská, das Zentrum von Stupava, Mláky) und ein Brandgräberfeld (das Zentrum von Stupava) belegt. In dieser Etappe war in der Flur Ur-

bárske sedliská sogar eine Werkstatt für Schmuckherstellung tätig. Die dritte Etappe (nach dem Rückzug der Römer aus dieser Region an der Wende zwischen dem 3./4. Jahrhundert) bedeutete eine Reduzierung der germanischen Besiedlung auf die bisher nur registrierte Flur (Westhang der Flur Kopec). Die Änderungen in den einzelnen Etappen lassen sich auch in der Sachkultur erfassen. Während der Bestehungsdauer des römischen Baukomplexes ist in der Füllung der germanischen Objekte das Auftreten von provinzialrömischer Keramik, sowie von Metallgegenständen deutlich angestiegen. Vladimír Turčan Slovenské národné múzeum Archeologické múzeum Bratislava Bratislava

M. Karwowski, E. Droberjar (eds.) Archeologia Barbarzyńców 2008: powiązania i kontakty w świecie barbarzyńskim. Collectio Archaeologica Resoviensis XIII, Rzeszów 2009, 237–247

Eduard Droberjar, David Vích Ke kontaktům mezi východními Čechami a Moravou v počátcích doby římské

K důležité a dosud nepříliš řešené otázce ve studiu doby římské na území Čech patří spojení a kontakty s okolními zeměmi. Zatímco kontaktům ze západu a jihu byla už určitá pozornost věnována, daleko menší byly naše vědomosti o kontaktech se severními a východními oblastmi, resp. s Polskem a Moravou. Přitom je evidentní, že vztahy mezi českými (hornolabskými) a moravskými (středodunajskými) Svéby musely existoval už od počátků doby římské. Dominantními spojnicemi byly řeky, zejména Labe. Význam Labe pro vztahy mezi Saskem a Čechami před dobou římskou výstižně charakterizovali především M. Zápotocký (1969) a V. Salač (1997). Přestože pro dobu římskou v labském koridoru zatím postrádáme zřetelné nálezy, lze je v tomto teritoriu předpokládat. Za doklad kontaktů mezi Saskem a Čechami, a to nejen v době laténské, ale i v době římské, jsou považovány některé nově publikované nálezy ze severozápadních Čech, resp. přímo z Krušných hor (Čižmář 2008). Pravděpodobně potvrzují aktivity polabských Germánů už ve stupni B1. Jde o nálezy římských spon typu A. 236c z Nakléřova (Čižmář 2008, 233, obr. 4:1) a typu Langton Down na katastru Krásný Les (tamtéž, 233, obr. 4:2), které jsou lokalizovány do míst tzv. Chlumecké cesty, jež vedla přes Nakléřovský průsmyk. Význam těchto ojedinělých nálezů, ačkoli jsou velmi důležité, nelze přeceňovat (Salač 2008, 112). Dosud k nim chybí sídlištní kontext a nálezy labsko-germánské keramiky. Výskyt kovových,

ale i dalších předmětů ve výšinných polohách může být indikátorem existence kultovních míst – např. depot římských a germánských militárií z jiné části Krušných hor – tentokrát na Chomutovsku (nepubl.) nebo nálezy v předhůří Alp ve Forggensee (Zanier 1999) ad. O kontaktech západních Čech s Podunajím a se západními oblastmi svědčí některé nálezy římských spon z Klatovska (Droberjar 2007, 48, 64) a Domažlicka (Droberjar – Řezáč 2009), které současně naznačují, že spojení s římskými provinciemi zde už mohlo být minimálně od stupně B1. Vztahům s Podunajím přes jižní Čechy, kudy procházela Zlatá stezka a tzv. linecká cesta, se pro dobu římskou věnuje zejména P. Zavřel (2007). Zatímco osídlení v nejstarším stupni doby římské bylo v jižních Čechách značně intenzivní (Zavřel 2006), pro následující stupeň B1 zřetelné sídlištní doklady chybějí (Droberjar 2008, 103). Rovněž tak na jihu Čech postrádáme římské importy z počátků doby římské, podle nichž by bylo možno rekonstruovat průběh obchodních cest, které právě do této oblasti bývaly, jako spojnice s podunajskými provinciemi, nejčastěji lokalizovány (Sakař 1994, 12–13). Situaci neřeší ani Augustovy a Tiberiovy zlaté mince z Dobronic (Pochitonov 1955, 97, 98, č. 249 a 256; Militký 2004, 508, 509, tab. 1), neboť není jasné, kdy se do jižních Čech dostaly. K jiné tzv. okrajové oblasti ve vztahu k hlavní sídelní doméně Svébů v českém Polabí, která si zasluhuje zvýšenou pozornost, patří severní část českomoravského pomezí (Vysokomýtsko, Litomyšlsko,   Na IV. protohistorické konferenci v Sanoku v roce 2008 Moravskotřebovsko, Jevíčsko a Boskovicko). Na původně zazněl jiný referát (Droberjar, E.: „Wpływy kultury tento prostor se zejména v posledních letech soprzeworskiej i wielbarskiej w nadłabskim kręgu kulturowym ustřeďuje intenzivní badatelský zájem. Výsledkem na obszarze Czech”). Jelikož se celá tato problematika rozrostla o nové a důležité nálezy, které ještě nejsou všechny je řada nově objevených sídlištních lokalit z doby zdokumentovány, bude uvedené téma publikováno na jiných laténské (Vích 2003; Hlava – Vích 2007) a rovněž místech.

238

Eduard Droberjar, David Vích

Obr. 1. Rozšíření nálezů z časné doby římské (stupně A a B1) na českomoravském pomezí. 1 – Vraclav, 2 – Tisová 3, 3 – Hrušová, 4 – Chornice 6a, 5 – Jevíčko-Předměstí 4b, 6 – Pamětice 3, 7 – Sudice, 8 – Skalice nad Svitavou. Abb. 1. Die Kartierung der Funde aus der frühen römischen Kaiserzeit (Stufen A und B1) im böhmisch-mährischen Grenzland. 1 – Vraclav, 2 – Tisová 3, 3 – Hrušová, 4 – Chornice 6a, 5 – Jevíčko-Předměstí 4b, 6 – Pamětice 3, 7 – Sudice, 8 – Skalice nad Svitavou.

Ke kontaktům mezi východními Čechami a Moravou v počátcích doby římské

z doby římské (Vích 2007; týž 2008). A právě také tento region se stal středem zájmu grantového projektu, řešeného na Katedře archeologie Univerzity Hradec Králové (E. Droberjar) a v Regionálním muzeu ve Vysokém Mýtě (D. Vích). Cílem toho grantu je zejména objasnit směry migrací polabských Germánů (Svébů), vzájemné vztahy mezi východními Čechami a střední a jižní Moravou a definovat úlohu českomoravského pomezí jako spojnice mezi Polabím a Podunajím v době římské. Terénní prospekce (povrchové sběry a detektorový průzkum) se dosud zaměřily hlavně na oblast v povodí řeky Loučné (Čechy) a na severní část Malé Hané (Morava). Cílem toho příspěvku je prezentace a zhodnocení nálezů z počátků doby římské ve sledované oblasti, ze které pocházejí artefakty jak ze starších povrchových sběrů a výzkumů, tak i z nových průzkumů především s využitím detektorů kovů. Při detektorové prospekci zaměřené na dobu římskou byly dosud používány především VLF přístroje značky Fisher 1270 a F75 se standardními cívkami, zcela ojediněle pak značky dalších výrobců (Garrett Ace 250, XP Goldmax). Pozornost je věnována zemědělsky obdělávaným lokalitám, kde orba vytrhla artefakty z kontextů a přemístila je do ornice. Dokumentace se proto omezuje na zaměření každého artefaktu ruční stanicí GPS a na sledování délky detektorového průzkumu na jednotlivých lokalitách. Prezentaci těchto informací bude věnována pozornost jinde. Následující soupis lokalit se základním vyhodnocením sleduje severozápado-jihovýchodní linii přibližně ve směru od Vysokého Mýta (Vraclav) přes Chornice a Jevíčko až do Boskovic (Skalice nad Svitavou).

239

mezí Eggersových stupňů A–B1. Nález je uložen ve sbírkách Národního muzea v Praze (inv.č. 16232). Obdobná vědra italské provenience se vyskytují už od pozdí doby laténské, u nás v oppidálním prostředí. Zejména vědra typů E. 18 a 20 mají dlouhou chronologii. Jelikož podle držadla vědra nelze určit přesnější typ, je také bližší datování obtížné. Zajímavý je výskyt věder E. 18, 19 a 20 v Labi mezi Hradcem Králové a Litoměřicemi (Droberjar 2006a, 51). 2. Tisová 3 (okr. Ústí nad Orlicí, Pardubický kraj): ostruha (obr. 2: 5)

Sídliště z doby římské je známé ze sběrů od konce 80. let 20. století dodnes (Vích 2007, 175, obr. 4). Podle nálezů keramiky a spony typu A. 68 převažují nálezy ze stupně B2. Dne 2. 6. 2006 nalezl D. Vích pomocí detektoru kovů bronzovou ostruhu. Ostruha se třemi kruhovými destičkami (Dreikreisplattensporen, resp. Stuhlsporen mit kreisförmigen Nietplatten) má zachovaný jeden nýt se zdobenou hlavicí (ryté mřížkování). Rozměry ostruhy jsou: š = 3,8 cm; d. trnu = 1,5 cm. Tento typ ostruh je charakteristický zejména pro labsko-germánský kulturní okruh (obr. 3) a lze jej datovat na sklonek stupně A, resp. do přechodného stupně A/B1 (Völling 1992; týž 1993). Podle meklenburských lokalit Körchow a Hagenow, lze klást některé ostruhy až do stupně B1 (Völling 1993, 107). V rozšíření těchto ostruh až do středního Podunají (Ringelsdorf) spatřuje Th. Völling (tamtéž, 109) migraci Svébů ze středního Německa nebo dolního Polabí, kde se hlavně vyskytují, do středního Podunají přes Čechy. Nález ostruhy z východočeské lokality tak potvrzuje Völlingův předpoklad. Podobné formy, kde kruhové destičky byly spojeny příčkami, nacházíme 1. Vraclav (okr. Ústí nad Orlicí, Pardubický také v bohatých hrobech v treverské oblasti: Gokraj): nádoba E. 18–20 (obr. 2: 4) eblingen-Nospelt, hroby A a B (Metzler – Waringo Prvním předmětem je starý nález fragmentu (d. – Bis – Metzler-Zeus 1991, 114–115, Fig. 87: 20c–d; 21,2 cm) bronzové rukojeti zakončené stylizova- 88: 24; Völling 1992, 396, 397, Abb. 9–10). nou ptačí hlavičkou (Motyková-Šneidrová 1963, 66; 3. Hrušová (okr. Ústí nad Orlicí, Pardubický Sakař 1970, 51; Droberjar 2006a, 46, 51, obr. 24), kraj): denár jenž patří k některému typu vědra E. 18–20. Pochází z vraclavského hradiště (i když nálezové okolnosDenár s provrtem, ražený za císaře Tiberia (14– ti nejsou blíže známé) a může být datován do roz- 37), je jedinou mincí, kterou by bylo možno klást na   Příspěvek byl vypracován jako součást řešení tohoto počátek doby římské (Pochitonov 1955, 98, č. 257a; grantového projektu GA ČR č. 404/09/0351 (Migrace Ger- Vích 2007, 174). Na katastru Hušové dosud nebyly mánů mezi Labem a Dunajem a význam česko-moravského nalezeny žádné jiné předměty z doby římské. pomezí v protohistorickém vývoji).

240

Eduard Droberjar, David Vích

Obr. 2. Nálezy z časné doby římské na českomoravském pomezí. 1 – Sudice (podle Vích 2008), 2 – Chornice 6a (podle Vích 2007), 3 – Skalice nad Svitavou (podle Čižmář – Štrof 1994), 4 – Vraclav (podle Droberjar 2006a), 5 – Tisová 3 (nepubl.), 6–7 – Jevíčko-Předměstí 4b (nepubl.), 8 – Pamětice 3 (nepubl.). Kresby: M. Fábiková (5–8). Abb. 2. Die Funde aus der frühen römischen Kaiserzeit im böhmisch-mährischen Grenzland. 1 – Sudice (nach Vích 2008), 2 – Chornice 6a (nach Vích 2007), 3 – Skalice nad Svitavou (nach Čižmář – Štrof 1994), 4 – Vraclav (nach Droberjar 2006a), 5 – Tisová 3 (unpubl.), 6–7 – Jevíčko-Předměstí 4b (unpubl.), 8 – Pamětice 3 (unpubl.). Zeichnungen von Frau M. Fábiková (5–8).

Ke kontaktům mezi východními Čechami a Moravou v počátcích doby římské

241

Obr. 3. Rozšíření ostruh se třemi kruhovými destičkami. 1 – Großromstedt, 2 – Schkopau, 3 – Bornitz, 4 – Dörnten, 5 – Priort, 6 – Putensen, 7 – Harsefeld, 8 – Hamfelde, 9 – Hagenow, 10 – Körchow, 11 – Ringelsdorf (A), 12 – Tisová (CZ). Podle Völling 1993 (doplněno). Abb. 3. Die Kartierung der Dreikreisplattensporen. 1 – Großromstedt, 2 – Schkopau, 3 – Bornitz, 4 – Dörnten, 5 – Priort, 6 – Putensen, 7 – Harsefeld, 8 – Hamfelde, 9 – Hagenow, 10 – Körchow, 11 – Ringelsdorf (A), 12 – Tisová (CZ). Nach Völling 1993 (ergänzt).

4. Chornice 6a (okr. Svitavy, Pardubický kraj): keramika (obr. 2: 2) Na katastru obce je známo několik sídlištních poloh z doby římské (Beninger – Freising 1933, 22; Droberjar 1997, 167; Vích 2007, 177). Na jedné z nich (Chornice 6a) objevil D. Vích (2007, obr. 8–10, 11: 1–11) větší počet keramických nálezů ze starší i z mladší, resp. pozdní doby římské. Jeden fragment jemné keramiky ze zdobené výdutě (rytá výzdoba a vpichy, resp. drobné důlky kolem linií) je možno považovat za nádobu plaňanské skupiny GRK (Vích 2007, obr. 10: 16). Obdobně zdobená keramika pochází např. z plaňanského objektu č. 32/02 ze Slepotic (Droberjar 2006a, 71, obr. 44: 3), ale i z dalších českých lokalit (např. Motyková-Šneidrová 1963, Beilage 1: 7–8).

5. Jevíčko-Předměstí 4b (okr. Svitavy, Pardubický kraj): nádoba E. 92 (obr. 2: 6) a spona A. 236c (obr. 2: 7) Na katastru Jevíčka je doloženo několik lokalit z doby římské (Vích 2007, 178–179). Lokalita 4b je známá mimo jiné sídlištními nálezy z doby laténské v poloze „Na Vrších“ (Vích 2005, 316). Prvními průkaznými nálezy z doby římské, které objevil D. Vích, jsou dva římské importy: ataše bronzové mísy E. 92, nalezena 8.5.2007 a spona A. 236c, nalezena 6.10.2007. Z ataše bronzové nádoby se zachovala jen horní část bez spodního palmetovitého prolamování. I z toho je zřejmé, že jde o mísu s pohyblivými uchy. V Čechách se tyto mísy nacházejí ve stupni B1, a to jak v žárových hrobech (Dobřichov-Pičhora, hr.

242

Eduard Droberjar, David Vích

70, 116 a 148; Obříství; Vrbice), tak i v bohatém kostrovém hrobě č. IV v Praze-Bubenči (Droberjar 1999, 132–133, Taf. 54: 70/1; 68: 116/2; 81: 148/6; týž 2007, 63). V barbariku je známe především z bohatých kostrových nebo žárových hrobů v Dánsku a ve spolkové zemi Meklenbursko-Přední Pomořansko, kde se fragmenty našly i na sídlištích (Voß 2006, 60, Abb. 4). Doloženy jsou rovněž v některých žárových hrobech na jihozápadním Slovensku: např. Kostolná pri Dunaji, hr. 35 (Kolník 1980, 262, Taf. XCIX: r; Krekovič 1987, 239). Noricko-panonská výrazně členěná bronzová, resp. mosazná spona typu A. 236c (d = 5,6 cm) nemá část vinutí a jehlu. V Čechách patří k častému typu spon hlavně v žárových hrobech stupně B1 (Droberjar 1999, 142–143; týž 2007, 49, 50, 64– 65). V Noriku a Panonii, kde se především vyskytují v augustovském a tiberiovském obobí, mohou být i v mladším kontextu – v claudijském nebo v ještě mladším období (Garbsch 1965, 29–32). Také tento typ spon se dostával do žárových hrobů středodunajských Svébů, o čemž svědčí zejména nálezy ze žárových hrobů stupně B1 z Kostolnej pri Dunaji a ze Sládkovičova (Kolník 1980, Taf. LXXIV: Bb; LXXVIII: 7b; CXLVIII: 52b; CLI: 58f; CLII: 59b). 6. Pamětice 3 (okr. Blansko, Jihomoravský kraj): spona A. 2aII (obr. 2: 8) Na lokalitě (k.ú. Knínice, poloha „Kovářovice“) je doloženo osídlení z doby laténské (Hlava – Vích 2007, 18–19) a nově i z doby římské. Prvním a dosud jediným nálezem z doby římské , který učinil povrchovým sběrem D. Vích dne 7.10.2006, je bronzová spona typu A. 2a, podle Th. Völlinga (1995a, 222–226) varianta A. 2aII. Ze spony (d = 4,4 cm) se zachoval jen lučík s oboustranně zdobeným plným zachycovačem, chybí vinutí a jehla. Germánské spony typu Almgren 2a (=Kostrzewski var. O), které zpracoval Th. Völling (1995b, 32–41, 105– 108, Karte 5), se vyskytují na širokém teritoriu barbarika, včetně polabských Germánů. Výrazná koncentrace je také v Čechách, především v časné fázi stupně B1 (B1a), ojediněle i v B1b (Droberjar 1999, 78; týž 2006b, 605). Zatím nejsou prokázány u středodunajských Svébů.

7. Sudice (okr. Blansko, Jihomoravský kraj): keramika (obr. 2: 1) Sídliště s nálezy keramiky zejména ze starší doby římské (Vích 2008, 150) se nachází v poloze „Šméralova zahrada“. Mezi staršími nálezy, uloženými v muzejní sbírce v Boskovicích, byla (pravděpodobně na uvedené lokalitě, jisně na katastru Sudic) identifikována nožka zřejmě z plaňanského poháru. Nejen tvar, ale rovněž materiál je příznačný pro tuto keramiku. Má typický hnědý hlinitý materiál s příměsí písku a kaménků a na povrchu je hladká, černá a tuhovaná (Vích 2008, 148, 157, obr. 1: 1). Navíc je na dně zdobený miniaturními čárkovitými vrypy (radélkování?) a vlasově rytými liniemi. Plaňanský pohár ze Sudic je nejvýchodnějším nálezem těchto nádob. 8. Skalice nad Svitavou (okr. Blansko, Jihomoravský kraj): keramika (obr. 2: 3) Známé sídliště z doby římské se rozkládá v poloze „Nivy“. Už v roce 1937 zde prozkoumal D. Tichý 10 objektů z doby římské. Během dalšího záchranného výzkumu v letech 1979–83 bylo odkryto dalších 11 objektů (jam) z téže doby (Šimek 1958, 342; Pernička 1966, 148; Čižmář – Štrof 1994; Droberjar 1997, 174, 195, 356–357, Taf. 130–131). Jeden z objektů (č. 19/80) publikovali M. Čižmář a A. Štrof (1994). Byl v něm kromě několika střepů fragment teriny s uchem zdobený rytou páskou ve tvaru klikatky a vyplňovanou důlky. Nádoba byla autory určena jako tzv. trychtýřovitá urna (Trichterurne) a datována na sklonek doby laténské a do počátků doby římské. Diskuse k interpretaci a datování této nádoby proběhla před časem (Droberjar 1995, 23). Tehdy se jeden z autorů tohoto příspěvku (ED) domníval, že nejde o trychtýřovitou urnu pozdní doby laténské, nýbrž o terinu ze starší doby římské. Tento názor platí i nadále, s tím, že v současné době lze zaujmout poněkud jiný pohled na datování. Po průběžném zpracovávání nálezů plaňanské skupiny großromstedtské kultury (GRK) v Čechách je zřejmé, že nejstarší teriny začínají už na sklonku stupně Eggers A a postupně se od přechodného stupně A/B1 zvyšují i jejich hrdla (např. Droberjar 2006a, obr. 43: 3; 45: 8, 11, 14, 17). Také výzdoba vyplňovaných pásek zejména v podobě meandrovitých motivů je v Čechách rovněž doložena (např. Droberjar 2006a, obr. 34: 12–13; 44: 5).

Ke kontaktům mezi východními Čechami a Moravou v počátcích doby římské

V kontextu dalších keramických nálezů plaňanské skupiny GRK z lokalit Chornice a Sudice a torzovitých poznatků o nejstarší labsko-germánské keramice na jižní Moravě, můžeme datovat terinu ze Skalice nad Svitavou do počátků doby římské, resp. do stupňů A-B1 (nejspíše A/B1). Nejstarší kultura Svébů, reprezentovaná na území Čech plaňanskou skupinou GRK, kterou současně u nás začíná doba římská (stupeň Eggers A), zasáhla z Polabí středočeského také do východočeského. Nejvýchodnějším zkoumaným sídlištěm plaňanské skupiny GRK v Čechách jsou Slepotice, okr. Pardubice (Beková 2006; Droberjar 2006a, 71, 74, 78, obr. 44 a 49). Přičemž Slepotice jsou vdálené jen 23 km od Tisové, kde byla nalezena „časně svébská“ ostruha. V poloviční vzdálenosti mezi oběma lokalitami se nachází Vraclav. Další nálezy z počátku doby římské (především ze stupně A), které pocházejí už z jižní části Malé Hané (Chornice, Sudice a patrně také Skalice nad Svitavou), mohou reprezentovat nejvzdálenější zásah plaňanské skupiny GRK na severozápadní Moravě. Mohou tak rovněž být dokladem migrace českých Svébů na Moravu a dále do středního Podunají ve 2. pol. 1. stol. př. Kr. Druhým nejstarším chronologickým horizontem doby římské na českomoravském pomezí je stupeň B1. Ve východních Čechách jsou doloženy, kromě žárových hrobů v Ohnišťanech (Droberjar 2006b, 687–688) a Jaroměři (Droberjar 2006b, 686) jen sporadické sídlištní (povrchové) nálezy z tohoto období. Nutno poznamenat, že problematice počátků doby římské ve východních Čechách byla věnována nedostatečná pozornost. Nové sídlištní nálezy na českomoravském pomezí: zejména římské importy (E. 92 a A. 236c) v Jevíčku-Předměstí a germánská spona typu A. 2aII v Paměticích na jihu Malé Hané naznačují kontakty mezi Čechami a Moravou, resp. podunajskými provinciemi právě ve stupni B1, resp. v první pol. 1. stol. po Kr.

243

Nabízí se otázka, kam vlastně směřovala migrace nejstarších Svébů z východních Čech přes českomoravské pomezí, když víme, že osídlení Moravy bylo na počátku doby římské, zejména ve stupních A a B1 podle stávajících pramenů velmi řídké. Na střední Moravě lze předpokládat zásah určitých skupin lidu przeworské kultury, o čemž svědčí zejména žárové hroby v Dolanech (Kalábek 2006, 431–433, 434, obr. 3) nebo rozrušený žárový hrob v Dubanech (Meduna 1968, 56, obr. 1). Nejstarší labsko-germánské nálezy se koncentrují především na jižní Moravě. Je jich dosud velmi málo (ojedinělé nálezy: Hrabětice, Nejdek, Prace nebo některé žárové hroby: Velatice, Bzenec a Nedakonice, hr. IV) a všechny lze klást až do stupně B1, resp. do fáze B1b, tedy do doby po zániku Marobudovy říše (Tejral 1968, 503–504, obr. 6: 1,4; týž 1970, 110, 121, obr. 8.1; Droberjar 1995, Abb. 3: 2; 4: 1,4). Ačkoli další povrchová prospekce na českomoravském pomezí, resp. v úseku mezi Vysokým Mýtem a Boskovicemi nepochybně přinese nové nálezy i k počátkům doby římské, již dnes je jisté, že první zde publikované artefakty prokazují nejen vztahy mezi Čechami a Moravou, ale pravděpodobně také určité, byť i krátkodobé osídlení ve stupních A a B1. Nové sídlištní nálezy časně římských importů z Jevíčka-Předměstí se nacházejí uprostřed dvou svébských domén – v Čechách a na jihozápadním Slovensku. Mohou tak být svědectvím nejen o vzájemném vztahu obou oblastí, ale především ukazují na směr římského importu ze středního Podunají do Čech. Některé luxusní předměty římské provenience (mísa typu E. 92) nebo bronzová ostruha svébského jezdce, tedy artefakty, které v barbariku používala především germánská aristokracie, jasně naznačují její přítomnost i v těchto okrajových oblastech labsko-germánského osídlení.

244

Eduard Droberjar, David Vích

Literatura Beková, M. 2006: Sídliště z počátku doby římské ve Slepoticích, okr. Pardubice. In: Droberjar, E. – Lutovský, M. (eds.), Archeologie barbarů 2005. Praha, 361–364. Beninger, E. – Freising, H. 1933: Die germanischen Bodenfunde in Mähren. Reichenberg. Čižmář, M. 2008: Příspěvek k otázce spojnice mezi Čechami a Saskem v době železné. In: Archeologické výzkumy v severozápadních Čechách v letech 2003–2007. Most, 229–239. Čižmář, M. – Štrof, A. 1994: Nález labsko-germánské keramiky ze Skalice nad Svitavou (okr. Blansko), Archeologické rozhledy 46, 133–135. Droberjar, E. 1995: Zur Frage der ältesten germanischen und römischen Siedlungsfunde in Mähren. In: Tejral, J. – Pieta, K. – Rajtár, J. (eds.), Kelten, Germanen, Römer vom Ausklang der Latène-Zivilisation bis zum 2. Jahrhundert im Mitteldonaugebiet. Brno–Nitra, 21–37. Droberjar, E. 1997: Studien zu den germanischen Siedlungen der älteren römischen Kaiserzeit in Mähren. Praha. Droberjar, E. 1999: Dobřichov-Pičhora. Ein Brandgräberfeld der älteren römischen Kaiserzeit in Böhmen (Ein Beitrag zur Kenntnis des Marbod-Reichs). Praha. Droberjar, E. 2006a: Plaňanská skupina großromstedtské kultury. K chronologii germánských nálezů a lokalit v Čechách na sklonku doby laténské a v počátcích doby římské. In: Droberjar, E. – Lutovský, M. (eds.), Archeologie barbarů 2005, Praha, 11–90. Droberjar, E. 2006b: Hornolabští Svébové – Markomani. K problematice dalšího vývoje großromstedtské kultury ve stupni Eggers B1 („Zeitgruppe 3“) v Čechách (dobřichovská skupina), Archeologie ve středních Čechách 10, 599–712. Droberjar, E. 2007: „Veteres illic Sueborum praedae et nostris e provinciis lixae ac negotiatores reperti…“ (Tacitus, Ann. II, 62, 3). K interpretaci římských importů u českých Svébů v době Marobudově. In: Droberjar, E. – Chvojka, O. (eds.), Archeologie barbarů 2006. České Budějovice, 43–93. Droberjar, E. 2008: K chronologii nejstarších labsko-germánských (svébských) sídlišť v Čechách. In: Droberjar, E. – Komoróczy, B. – Vachůtová, D. (eds.), Barbarská sídliště. Chronologické, ekonomické a historické aspekty jejich vývoje ve

světle nových archeologických výzkumů (Archeologie barbarů 2007). Brno, 99–110. Droberjar, E. – Řezáč, M. 2009: Nové nálezy římských spon ze západních Čech, Archeologie ve středních Čechách 13, 869– 873. Garbsch, J. 1965: Die norisch-pannonische Frauentracht im 1. und 2. Jahrhundert. München. Hlava, M. – Vích, D. 2007: Laténské osídlení Boskovicka. Pravěk, Suppl. 17, 11–86. Kalábek, M. 2006: Germánské osídlení Olomouce. In: Droberjar, E. – Lutovský, M. (eds.), Archeologie barbarů 2005. Praha, 431–450. Kolník, T. 1980: Römerzeitliche Gräberfelder in der Slowakei, Teil I. Bratislava. Krekovič, E. 1987: Rímske importy na Slovensku, Slovenská archeológia 78, 231–282. Meduna, J. 1968: Příspěvek k problematice pozdní doby laténské na Moravě, Archeologické rozhledy 20, 56–69. Metzler, J. – Waringo, R. – Bis, R. – Metzler-Zeus, U. 1991: Clemency et les tombes de l´aristocratie en Gaule Belgique. Luxembourg. Militký, J. 2004: Import zlatých římských a raně byzantských mincí do českých zemí v době římské až raném středověku, Archeologie ve středních Čechách 8, 505–536. Motyková–Šneidrová, K. 1963: Die Anfänge der römischen Kaiserzeit in Böhmen. Praha. Pernička, R. M. 1966: Die Keramik der älteren römischen Kaiserzeit in Mähren. Brno. Pochitonov, E. 1955: Nálezy antických mincí v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. In: Nohejlová-Prátová, E. (ed.), Nálezy mincí v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Praha, 85–308. Sakař, V. 1970: Roman Imports in Bohemia. Praha. Sakař, V. 1994: Čechy a podunajské provincie Římské říše. Sborník Národního muzea, řada A-Historie XLV, 1991, 1–66. Salač, V. 1997: Význam Labe pro česko-saské kontakty v době laténské (úvod do problematiky), Archeologické rozhledy 49, 462–494.

Ke kontaktům mezi východními Čechami a Moravou v počátcích doby římské

Salač, V. 2008: Starší doba římská. In: Salač, V. (ed.), Archeologie pravěkých Čech 8. Doba římská a stěhování národů. Praha, 17–32, 37–100, 112–126. Šimek, E. 1958: Poslední Keltové na Moravě. Brno. Tejral, J. 1968: K otázce postavení Moravy v době kolem přelomu letopočtu, Památky archeologické 59, 488–518. Tejral, J. 1970: Počátky doby římské na Moravě z hlediska hrobových nálezů, Študijné zvesti 18, 107–192. Vích, D. 2003: Laténské nálezy na českomoravském pomezí, Pravěk NŘ 13, 309–350. Vích, D. 2007: Českomoravské pomezí v době římské. Pravěk, Suppl. 17, 173–229. Vích, D. 2008: Nálezy doby římské v jižní části Malé Hané. In: Droberjar, E. – Komoróczy, B. – Vachůtová, D. (eds.), Barbarská sídliště. Chronologické, ekonomické a historické aspekty jejich vývoje ve světle nových archeologických výzkumů (Archeologie barbarů 2007). Brno, 147–160.

245

Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 75, 1994, 147–282. Völling, Th. 1995b: Frühgermanische Gräber von Aubstadt im Grabfeldgau (Unterfranken). Kallmünz/Opf. Voß, H.-U. 2007: Zu den Neufunden römischer Sachgüter aus Mecklenburg-Vorpommern 1996-2006. In: Hirsch, K. – Lehmpuhl, R. – Kuhlmann, N. – Saalow, L. – Schanz, E. – Schmidt, J.-P. – Schuster, J. – Sudhoff, I. – Virk, W. – Voß, H.U., „Römisches“ aus Mecklenburg-Vorpommern – Nachträge zur Lieferung D 3 des „Corpus der römischen Funde im europäischen Barbaricum“. Bodendenkmalpflege in MecklenburgVorpommern, Jahrbuch 54, 2006, 56–74. Zanier, W. 1999: Das spätlatène- und römerzeitliche Brandopferplatz im Forggensee (Gde. Schwangau). Münchner Beiträge zur Vor- und Frühgeschichte, Bd. 52. München. Zápotocký, M. 1969: K významu Labe jako spojovací a dopravní cesty. Říční nálezy mezi Mělníkem a Pirnou, Památky archeologické 60, 277–366.

Völling, Th. 1992: Dreikreisplattensporen. Anmerkungen zu einem Spornfund aus Hopferstadt, Ldkr. Würzburg, Archäologisches Korrespondenzblatt 22, 393–402.

Zavřel, P. 2006: Současný stav poznání plaňanského horizontu v jižních Čechách. In: Droberjar, E. – Lutovský, E. (eds.), Archeologie barbarů 2005, Praha, 237–256.

Völling, Th. 1993: Sporen aus Ringelsdorf, Niederösterreich. Bemerkungen zu den frühkaiserzeitlichen Stuhlsporen mit kreisförmigen Nietplatten, Archaeologia Austriaca 77, 105– 111.

Zavřel, P. 2007: Problematika komunikací doby římské a doby stěhování národů v jižních Čechách. In: Droberjar, E. – Chvojka, O. (eds.), Archeologie barbarů 2006. České Budějovice, 269–294.

Völling, Th. 1995a: Studien zu Fibelformen der jüngeren vorrömischen Eisenzeit und der älteren römischen Kaiserzeit,

246

Eduard Droberjar, David Vích

Eduard Droberjar, David Vích Zur Verbindung zwischen Ostböhmen und Mähren in den Anfängen der römischen Kaiserzeit Zusammenfassung Gegenstand des vorliegenden Beitrags ist die Präsentation und Auswertung der Funde vom Anfang der römischen Kaiserzeit im nördlichen Teil des böhmisch-mährischen Grenzlandes, d.h. etwa in der Nordwest-Südostlinie von Vysoké Mýto (Vraclav) über Chornice und Jevíčko bis nach Boskovice (Skalice nad Svitavou). In diesem sog. Randgebiet wurden intensive Feldbegehungen unter Verwendung von Minensuchgeräten durchgeführt, bei denen eine Reihe von Siedlungen aus der Latènezeit (Vích 2003; Hlava – Vích 2007), sowie der römischen Kaiserzeit (Vích 2007; 2008) gefunden wurde. Daran schloss ein von der Universität Hradec Králové und dem Regionalmuseum in Vysoké Mýto bearbeitetes Projekt (Grantagentur der Tschechischen Republik) an, dessen Ziel es war, vor allem die Migrationsrichtungen der Elbgermanen (Sueben) und die Beziehungen zwischen Ostböhmen und Mittel- sowie Südmähren zu erfassen und die Rolle des böhmisch-mährischen Grenzlandes als Verbindungslinie zwischen dem Elbe- und Donauraum in der römischen Kaiserzeit zu definieren. Dabei ist es auch gelungen, Belege für die ältesten Sueben in den römerzeitlichen Stufen A und B1 zu gewinnen. Zum älteren Fund eines Eimerhenkels (E 18–20) aus Vraclav kamen so neue Gegenstände z.B. „frühsuebische“ Dreikreisplattensporen von Tisová und vor allem einige Keramikfragmente hinzu. Diese sind uns bereits aus dem Südteil von Malá Haná (Chornice, Sudice und offenbar auch Skalice nad Svitavou) bekannt und machen zusammen mit einem Plaňany-Becher (aus Skalice nad Svitavou in Nordwestmähren) den am weitesten nach Osten reichenden Beleg für den Eingriff der Plaňany-Gruppe der Großromstedter Kultur aus. Sie können auch als Beleg für eine Migration der böhmischen Sueben nach Mähren und weiter an

die mittlere Donau in der 2. Hälfte des 1. Jh.v. Chr. aufgefasst werden. Zweitältester erwiesener römerzeitlicher Horizont im böhmisch-mährischen Grenzland ist die Zeit des Marbodreiches. Neue Siedlungsfunde diesbezüglich sind aus dem Raum des Untersuchungsgebietes bekannt. Dies betrifft vor allem römische Importe (E. 92 und A. 236c) in Jevíčko-Předměstí und germanische Fibeln vom Typ A. 2aII aus Pamětice im Süden von Malá Haná, die auf Kontakte zwischen Böhmen und Mähren hindeuten, bzw. eben zu den Donauprovinzen in der Stufe B1, d.h. in der ersten Hälfte des 1. Jh. n. Chr angerechnet werden. Man sollte sich hier die Frage stellen, wohin eigentlich die Migrationen der ältesten Sueben aus Ostböhmen über das böhmisch-mährische Grenzland gerichtet waren, wenn wir in Betracht ziehen, dass die Besiedlung Mährens zu Anfang der römischen Kaiserzeit, besonders in den Stufen A und B1, aufgrund der gegenwärtigen Quellenlage äußerst spärlich war. In Mittelmähren können wir einen Eingriff von bestimmten Volksgruppen der Przeworsk-Kultur voraussetzen, wovon besonders die Brandgräber in Dolany (Kalábek 2006, 431– 433, 434, obr. 3) oder das gestörte Brandgrab von Dubany (Meduna 1968, 56, obr. 1) zeugen. Die ältesten elbgermanischen Funde konzentrieren sich vor allem auf Südmähren, sind aber nach wie vor rar (Einzelfunde: Hrabětice, Nejdek, Prace oder einige Brandgräber: Velatice, Bzenec und Nedakonice, Grab IV) und können zudem erst in die Stufe B1 bzw. Phase B1b gesetzt werden, also in die Zeit nach dem Untergang des Marbodreiches (Tejral 1968, 503 f., obr. 6: 1, 4; 1970, 110, 121, obr. 8.1; Droberjar 1995, Abb. 3: 2; 4: 1, 4). Die hier zum ersten Mal dargestellten Gegenstände sind nicht nur für die Beziehungen zwi-

Ke kontaktům mezi východními Čechami a Moravou v počátcích doby římské

247

schen Böhmen und Mähren ein Beweis, sondern wendet wurden, deuten eindeutig auf die Anwesenzeugen wahrscheinlich auch von einer bestimmten, heit von dieser Gruppe in den sog. Randgebieten obwohl nur kurzfristigen Besiedlung in den Stu- des elbgermanischen Verbreitungsgebietes hin. fen A und B1. Mit den neuen Siedlungsfunden von Eduard Droberjar frührömischen Importen in Jevíčko-Předměstí finKatedra archeologie den wir uns zwischen zwei suebischen Domänen Univerzita Hradec Králové wieder, und zwar Böhmen und der SüdwestsloHradec Králové wakei. Sie könnten somit auf die Richtung der röInstytut Archeologii mischen Importe aus der mittleren Donau nach Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej Lublin Böhmen hindeuten. Einige Luxusgegenstände von römischer Herkunft, wie eine Schale vom Typ E. 92 David Vích (Jevíčko-Předměstí 4b) oder die Bronzesporen eines Regionální muzeum ve Vysokém Mýtě Vysoké Mýto suebischen Reiters (Tisová 3), also Artefakte, die im Barbaricum vor allem vom germanischen Adel ver-

M. Karwowski, E. Droberjar (eds.) Archeologia Barbarzyńców 2008: powiązania i kontakty w świecie barbarzyńskim. Collectio Archaeologica Resoviensis XIII, Rzeszów 2009, 249–283

Jan Jílek Doklady kontaktů mezi polabskými Germány, przeworskou a wielbarskou kulturou ve východních Čechách*

Úvod

I. Časná doba římská

Problematika kontaktů a vzájemného působení různých archeologických kultur náleží mezi již „tradiční” témata nejen protohistorického bádání. v následujících řádcích bude sledován výskyt památek, které lze připsat materiální náplni severovýchodní oblasti svobodné Germánie, a to na území východních Čech v době římské a na počátku doby stěhování národů (obr. 1). Zájmovou oblastí, která je středem naší pozornosti, je prostor Královéhradeckého a Pardubického kraje (obr. 2). V rámci tohoto textu se pokusíme nalézt odpovědi na následující otázky: 1. v jakých chronologických úsecích doby římské lze doložit kulturní působení przeworské a wielbarské kultury ve východních Čechách? 2. Jak lze toto působení interpretovat? 3. Jakého charakteru jsou archeologické prameny dokládající toto působení? 4. Lze na území východních Čech na základě současného poznání vymezit region, který by kulturně náležel k przeworské kultuře?

S kontakty mezi východočeskou oblastí a severovýchodním územím dnešního Polska je třeba počítat již v časné době římské. Na tuto skutečnost upozornil nedávno E. Droberjar (2006, 45). z prostoru, který je středem našeho zájmu, můžeme zatím uvést pouze jednu lokalitu a to Nový Bydžov – Chudonice, okr. Hradec Králové (Stocký 1913, 55–56; Rybová 1964, 12). v roce 1912 zde byly mezi sídlištními objekty časné a starší doby římské objeveny dva žárové popelnicové hroby (obr. 3) (Stocký 1913, 56). Při první publikaci následující nedlouho po vyzvednutí hrobů A. Stocký (1913, 56) poznamenal, že jedna z popelnic je: „....atypische, doppelkonische Aschenurne....”, což není překvapující, neboť v materiálu z časné doby římské v Čechách takto tvarované nádoby nepřevažují. A. Rybová (1964, 12, 57, tab. I: 11–13) zhodnotila obě nádoby jako příklady, na nichž se odráží přežívání domácích starších tradic z doby halštatské. Odlišně o nádobách přemýšlel E. Droberjar (2006, 45, obr. 21), který na základě analogií z prostředí oksywské kultury usuzoval na jejich, polabskému prostředí, cizí původ. Popisované nádoby by tedy odpovídaly v třídění oksywské keramiky II. skupině podle H. Machajewského (2001, 34) a I. skupině podle třídění R. Wołągiewicze (1981, 158–159). Nádoby skupiny I. podle R. Wołągiewicze byly zařazeny M. Pietrzakem (1997, 83) na pohřebišti Pruszcz Gdański do stupňů A2 a A3. Jisté tvarové shody lze vysledovat i u rozměrných nádob typu B3a a B3b, které jsou datované do rozmezí A1 až A2/A3 (Bokiniec 2008, 146, Zest. 237). Je však nutné podotknout, že se od kusů z Nového Bydžova odlišují ve velikosti a také ve ztvárnění okraje, který u těchto typů

* Tento text vznikl s podporou Grantové agentury ČR GD404/09/H020. 1  Otázka severovýchodních kulturních impulsů směřujících jižně k Dunaji a do Čech byla odbornou veřejností řešena již v první polovině 20. století (Beninger 1932, 78–101; Svoboda 1948, 95, 135). Systematicky toto téma pro Moravu zhodnotil J. Tejral (1970, 184–212; 1999, 137–212). Vztahy mezi Českou kotlinou a severovýchodem nebyly doposud komplexně zpracovány. Pozornosti se jim dostalo pouze v rámci zpracování materiálu z jednotlivých žárových pohřebišť. Máme zde na mysli především pohřebiště v Lužci, okr. Mělník (Kytlicová 1970, 362, 374) a hrob č. 718 v Třebusicích (stručně Droberjar 2005, 101–112). z polských badatelů upozornil na severovýchodní vlivy K. Godłowski (1984a, 334).

 Za zpřístupněni materiálu děkuji J. Prokopovi (Městské muzeum, Nový Bydžov). 

250

Jan Jílek

Obr. 1. Legenda:  – časná doba římská stupeň A: 1. – Nový Bydžov-Chudonice;  – nálezy ze stupňů B2/C1, C1a, b: 2. – Hradec Králové, 3 – Plotiště n. L., 4. – Úhřetice, 5. – Správčice;  – mladší doba římská, pozdní doba římská/počátek stěhování národů: 3. – Plotiště n. L., 6. – Chronice 6a, 7. – Dolany, 8. – Dolsko, 9. – Doudleby n. O., 10. – Biskupice 4c, 11. – Choustníkovo Hradiště, 12. – Kostelec n. O., 13. – Krčín, 14. – Smiřice, 15. – Třebešov. Fig. 1. Legend of map:  – early Roman period stage A: 1. – Nový Bydžov-Chudonice;  – finds dated to stages B2/C1, C1a, b: 2. – Hradec Králové, 3 – Plotiště n. L., 4. – Úhřetice, 5. – Správčice;  – late Roman period/early Great migration period: 3. – Plotiště n. L., 6. – Chronice 6a, 7. – Dolany, 8. – Dolsko, 9. – Doudleby n. O., 10. – Biskupice 4c, 11. – Choustníkovo Hradiště, 12. – Kostelec n. O., 13. – Krčín, 14. – Smiřice, 15. – Třebešov.

bývá často fasetovaný. Hrnce patřící k typu B3 se vyskytují ze sponami typu Kostrzewski D, L, a M. Podobné tvary jsou doloženy i z prostředí przeworské kultury, konkrétně z pohřebiště Oblin z hrobů č. 134, 135, 154 (Czarnecka 2007, 40, 43, 99, Taf. CXXXIII: 4; CXXXIV: 4; CXLVIII: 3), kde jsou datovány do stupně A3. Zpřesnění datace umožňují železné spony s prohnutým lučíkem, které byly bez konkrétních argumentů zařazeny k typu a 18a (Droberjar 2006, 31, 45). Obě se zachovaly ve fragmentech, což poněkud komplikuje jejich přesné typologické určení. Spínadlo z hrobu č. 1. (obr. 3: 1), je možné zařadit jen rámcově, neboť se nedochovalo vinutí a zachycovač. Podle tvaru hraněného lučíku a nevýrazného uzlíku by toto spínadlo mohlo náležet k typu Kostrzewski M–a nebo N-a (Völling 2005, 121, 124, Abb. 28; Bockius – Łuczkiewicz 2004, 56–57, 61, Tab. 4; Abb. 9–10). Analogicky tvarovanou sponu vydal hrob č. 129 z pohřebiště Oblin (Czarnecka 2007, 39,

Taf. CXXIX: 2). Fragment spony z hrobu č. 2 (obr. 3: 2) patří k exemplářům se spodní tětivou a drátovitým lučíkem bez knoflíku. Použití spodní tětivy je charakteristické pro spony typu Kostrzewski N-a (Kostrzewski 1919, 38–39; Völling 2005, 124). Oba dva typy spon jsou zastoupené v Čechách především ve stupni LT D2b, resp. stupni A, pro který jsou typické (Droberjar 2006, 30–32). v případě typu Kostrzewski N-a je však nutné počítat s jeho výskytem i ve III. Völlingově horizontu (2005, 128), jenž odpovídá stupni B1a, avšak na českém území nepatří k jeho vůdčím znakům, ačkoliv v jiných částech barbarika představuje právě stupeň B1a optimum výskytu tohoto typu (Bockius – Łuczkiewicz 2004, 61–62). Toto tvrzení je dobře dokumentováno absencí popisovaného typu na pohřebišti v Dobřichově-Pičhoře (Droberjar 1999a, 81; Bockius – Łuczkiewicz 2004, 62). Na základě rozboru obou popelnic, které mají své protějšky v materiálu řazeném ještě k předřím-

Doklady kontaktů mezi polabskými Germány, przeworskou a wielbarskou kulturou…

251

Obr. 2. Východní Čechy (Pardubický a Královéhradecký kraj). Fig. 2. East Bohemia (region of Hradec Králové and Pardubice).

skému období a spon, náleží oba celky do stupně LT D2b resp. A. II. Sklonek starší doby římské – počátek mladší doby římské Na sklonku starší doby římské je registrováno na hodnoceném území již poněkud více předmětů, než v předchozím období, o jejichž severovýchodním původu nemůže být pochyb. Na kontakty z oblasti dolního Povislí a Pomoří ukazuje fragment stříbrného náramku se štítovitými konci, který pochází z rozrušeného žárového hrobu z největšího českého žárového pohřebiště v Plotištích nad Labem (obr. 4: 2; 5: 3) (Rybová 1979, 383, Abb. 83: 8; táž 1980, 165–166, Abb. 11). Podrobná typologická analýza bohužel není možná, protože nelze rozeznat zda byl pás náramku na zadní straně zúžen. Rovněž nám chybí údaje o tvarovaní štítového zakončení. Podle typologické klasifikace T. Wójcika (1978, 55–59) jej lze přiřadit k typu IIIB. Výzdoba pásu náramku je složena

ze čtyřech linií perlovce. Dvě řady jsou umístěny po stranách a dvě jdou souběžně se středovým žebrem. v rámci typu IIIB nalezneme obdobnou výzdobu pásu náramku u exemplářů, které známe z následujících lokalit: Zwierzowo hrob 70, Odry hrob 8, Ostróda hrob 98, Poznań-Szeląg, Lubieszewo (Wójcik 1978, tab. V: 3, 7, 11; VI: 2, 9). Podobné, i když ne zcela identické, rozložení výzdoby na pásu náramku vykazuje bronzový příklad vyobrazený E. Blumem (Blume 1912, Abb. 82), dále bronzové kusy z žárových hrobů č. 373, 608 v Niedanowe (Ziemlińska-Odojowa 1999, 71, 104, Taf. 225:2, 136:1) a bronzový náramek z kostrového hrobu č. 122 na pohřebišti v Ulkowy (Tuszyńska 2005, 42, Tab. 45: 3, 4). Výskyt náramků se štítovitými konci je v Čechách doložen rovněž ze žárového pohřebiště v Třebusicích (Svoboda 1948, 135, Tab. 7: 11; Droberjar 2005, 102, obr. 6), v prostoru středního Podunají pak v žárovém hrobě č. 47 v Kostolné a v žárovém hrobě ve Wulzeshofenu (souhrnně Tejral 1970, 198; týž 1999, 172–173). Doba výskytu ná-

252

Jan Jílek

Obr. 3. Nový Bydžov-Chudonice, žárové hroby č. 1 a č. 2 (kresba J. Jílek). Fig. 3. Nový Bydžov-Chudonice, cremation graves no. 1 and no. 2 (drawing J. Jílek).

ramků se štítovitými konci na území Čech a středního Podunají spadá dle doprovodných hrobových příloh především železných spon s válcovitou hlavicí do stupně B2/C1 (Tejral 1999, 172–175; Droberjar 2005). Na ohlasy z prostoru wielbarské kultury by mohl upozorňovat i zlomek bronzové plechové spony z areálu germánského sídliště v Úhřeticích, okr. Chrudim (obr. 4: 3; 5: 2). Fragmentárnost artefaktu však znemožňuje detailní typologické zařazení spínadla. Tvar hlavice a části lučíku ukazuje ke sponám 1. serie, 3. varianty podle třídění T. Hauptmanna (1998, 163, Abb. 1, 6). Morfologicky se však kus odlišuje od litých bronzových, často výrazně hraněných spon typu a 95–96 (Almgren 1923, 50–51, Fig. 95, 96). Nelze také vyloučit, že úhřetická spona představuje místní napodobeninu spon

patřících podle klasifikace O. Almgrena (1923, 50– 51) do V. skupiny 1. série. Chronologicky popisované spínadlo (ať již jde o napodobeninu či nikoliv) náleží do stupně B2/C1 (Tejral 1999, 157, 160; Mączyńska 1998, 420, Abb. 2: 22). K pozoruhodným ojedinělým nálezům patří bronzová ostruha typu Ginalski E 5a (1991, 62– 63, ryc. 11: 14–17) z Hradce Králové (Rybová 1972, 508) (obr. 5: 4), která však byla se vší pravděpodobností nalezena v sekundárním uložení. k tomuto typu lze najít četné bronzové paralely v prostředí wielbarské kultury (Tejral 2004, 341, 345, Abb. 23: 1–2, 5; 31). Bronzové ostruhy patří mezi časté hrobové přílohy mužských hrobů wielbarské kultury   Jak doložily nejnovější záchranné archeologické výzkumy R. Bláhy (Muzeum východních Čech, Hradec Králové) v Hradci Králové. 

Doklady kontaktů mezi polabskými Germány, przeworskou a wielbarskou kulturou…

Obr. 4. 1. Správčice, hrot kopí (podle Pleiner – Rybová eds. 1978); 2. Plotiště n. L., rozrušené hroby – náramek typu Wójcik IIIB (podle Rybová 1980); 3. Úhřetice – napodobenina spony typu a 95/96 (kresba J. Štepigová); 4. Plotiště n. L., hrob č. 180 – ostruha typu Ginalski F4 (podle Rybová 1979). Fig. 4. – 1. Správčice, lance head (according to Pleiner – Rybová eds. 1978); 2. Plotiště n. L. disturbed graves – bracelet of the Wójcik IIIB type (according to Rybová 1980); 3. Úhřetice – imitation of brooch a 95/96 type (drawing J. Štepigová); 4. Plotiště n. L., grave no. 180 – spur of the Ginalski F4 type (according to Rybová 1979).

253

254

Jan Jílek

Obr. 5. 1. Správčice, hrot kopí (foto: Stanislav Hrbatý); 2. Úhřetice, napodobenina spony typu a 95/96; 3. Plotiště n. L., rozrušené hroby – náramek typu Wójcik IIIB; 4. Hradec Králové, ostruha typu Ginalski E 5a (foto. Stanislav Hrbatý); 5. Plotiště n. L., hrob č. 180 – ostruha typu Ginalski F4. Fig. 5. 1. Správčice, lance head (photo Stanislav Hrbatý); 2. Úhřetice, imitation of brooch a 95/96 type; 3. Plotiště n. L., disturbed graves – bracelet of the Wójcik IIIB type; 4. Hradec Králové, spur of the Ginalski E 5a type (photo Stanislav Hrbatý); 5. Plotiště n. L., grave no. 180 – spur of the Ginalski F4 type.

Doklady kontaktů mezi polabskými Germány, przeworskou a wielbarskou kulturou…

(Slowik 1996, 250, Tab. III). v materiální náplni kultury przeworské patří bronzové kusy k méně rozšířeným (Tejral 1999, 160; týž 2002, 169). Kromě oblasti wielbarské kultury a západobaltských kultur je hojný výskyt bronzových ostruh typu Ginalski E 5a doložen také ve středním Podunají (Tejral 1999, 160–166, Abb. 20). z Čech je znám jeden exemplář bronzové ostruhy typu Ginalski E 2 z hrobu č. 100 v Lužci n. Vltavou (Kytlicová 1970, 350, obr. 35: 1; 37: 5). Tato ostruha má, podobně jako příklad z Hradce Králové, knoflíky zdobené rytým křížem. Hrob č. 100 z Lužce je řazen do 2. skupiny mužských hrobů podle třídění K. Godłowského (1992, Abb. 6). Chronologicky lze bronzové knoflíkovité ostruhy Ginalského skupiny E na základě hrobových nálezů z oblasti przeworské kultury i nálezových souvislostí ze středního Podunají zakotvit do doby markomanských válek, nebo do období následujícího těsně po nich (Tejral 2002, 171). Rozkvět kulturních interakcí se severovýchodními oblastmi pokračoval na přelomu starší a mladší doby římské, tedy v období posledních dvou desetiletí markomanských válek, a na počátku století třetího. Tento neklidný časový úsek odpovídá v Čechách relativně chronologickému stupni C1a (180/200–250/260), který byl vyčleněn převážně na základě materiálu z hrobových celků E. Droberjarem (1999b, 5). Za artefakty hojně rozšířené především v przeworské kultuře lze označit železné knoflíkovité ostruhy. Žárový hrob č. 180 v Plotištích nad Labem (Rybová 1979, Abb. 3: 25; táž 1980, 147, 164) vydal ostruhu (obr. 4: 4; 5: 5), kterou lze připsat typu Ginalski F4 (Ginalski 1991, 67), typu Jahn 63 (Jahn 1921, ryc. 63) nebo Godłowského skupině VI (Godłowski 1970, 8, Fig. 2: g; týž 1992a, 51, Abb. 6). Tento typ je řazen do fáze C1a (Ginalski 1991, 67, ryc. 13: 15–17; 19). Blízké analogie lze najít v hrobě č. 27 z Krapkowic (Mączyńska 1971, 287, Ryc. 32f; Godłowski 1977, 89–90, tabl. XXV:1), kostrovém hrobě 1 v Polzin (Jahn 1921, 114) a v souboru z rozrušených hrobů na pohřebišti v Młodzikowě (Dymaczewski 1958, 421, Ryc. 474: 9–10) (obr. 6: 1, 2). M. Jahn (1921, 62, 114) řadil tento typ k příkladům východogermánských ostruh. Popisova Odlišného názoru je M. Olędzki (1998, 73). Podle tohoto autora jsou bronzové formy v przeworské kultuře běžnější než v kultuře wielbarské. Toto tvrzení však M. Olędzki nepodpořil přesvědčivou argumentací. 

255

Obr. 6. Ostruhy typu Ginalski F4 z hrobových nálezů przeworské kultury. 1. Młodzikowo, rozrušené hroby (podle Dymaczewski 1958); 2. Krapkowice, hrob č. 27 (podle Mączyńska 1971). Fig. 6. Spurs of the Ginalski F4 type from graves of Przeworsk culture. 1. Młodzikowo, disturbed graves (according to Dymaczewski 1958); Krapkowice, grave no. 27 (according to Mączyńska 1971).

ný typ ostruh byl K. Godłowskim (1992a, 28, Abb. 6) začleněn do 3. skupiny mužských-bojovnic-

256

Jan Jílek

Obr. 7. Nepolisy, žárový hrob bojovníka (kresba J. Jílek). Fig. 7. Nepolisy, warrior´s cremation grave (drawing J. Jílek).

Doklady kontaktů mezi polabskými Germány, przeworskou a wielbarskou kulturou…

kých hrobů, kterou vyčlenil na základě materiálu z Čech. Pro hrobové výbavy fází C1a a C1b vyčleněných na základě polského materiálu je podle K. Godłowského (1992a, 49) typická přítomnost terry sigillaty z dílen v Rheinzabernu, Westerndorfu a vzácně Pfaffenhofenu. Ta se v hrobových celcích vyskytuje nejdříve ve dvou posledních desetiletích 2. století a trvá nejpozději do konce první třetiny 3. století. Kromě knoflíkovité ostruhy typu Ginalski F4 pochází z regionu Královéhradecka také nález železného hrotu kopí ze Správčic – „Dubiny” (obr. 4: 1; 5: 1) (Duška 1898, 21; Beninger 1936, 46; Pleiner – Rybová eds. 1978, obr. 218: 1; Rybová 2006, 240, obr. 2), jehož list je zdoben rytými liniemi složenými z drobných puncovaných půlobloučků. Bohužel se jedná o předmět bez bližších nálezových okolností, který snad pochází z rozrušeného žárového hrobu o kterém nemáme bližších údajů. Hrot náleží dle svého tvaru, průřezu listu, jakožto i rozměrů k typu XVI podle P. Kaczanowského (1995, 23–24, tabl. XIII: 1–2). Tento typ se začíná příležitostně objevovat jako součást hrobových celků przeworské kultury již ve stupni B2, nejhojněji je zastoupen ve stupni C1a a vyznívá v C1b a C2 (Kaczanowski 1995, Tabl. XX). O dataci předmětu vypovídá také výzdobná technika, která se ojediněle projevuje v bogaczewské kultuře již ve stupni B2, typická je však pro stupeň C1 (Kontny 2007, 118, pozn. 11, Fig. 1: e). K. Godłowski (1992b, 82, ryc. 2: 10; 1994, Abb. 1, 5) řadil takto zdobené hroty do své 5. skupiny zbraní przeworské kultury. Hrot kopí je datován podle analogických kusů nalezených v žárových hrobech č. 41, 151 na hornoslezském pohřebišti v Chorułe, dále v žárovém hrobě č. 21/1936 v Tarnówě a v žárovém hrobě z Rogówa Opolskiego do fáze C1a, b (Kurz 1928, 67–72, Abb. 1–4; Godłowski 1977, 65, Tab. LXVII: 11, 18, 20; Kontny 2004, 148, Ryc. 5: 6). Další příklad takto zdobeného hrotu známe z prostoru severních Čech z Černěvsi (Píč 1905, 299, Tab. LVII: 7, 9–11), kde byl nalezen spolu s polokulovitou štítovou puklicí, které má přímé analogie v sendražických kusech (Rybová 1972, 507–508). Žárový hrob z Černěvsi je datován do horizontu markomanských válek nebo období následující těsně po nich, což se nijak nerozchází s datací hrotu kopí ze Správčic. V rámci tohoto pojednání nelze nechat stranou památky, které v průběhu stupňů B2/C1 a C1a zís-

257

kaly ve středoevropském barbariku interregionální charakter, ale jejich původ je hledán především v areálu przeworské kultury. k takovým náleží žárový hrob bojovníka z Nepolis, okr. Nový Bydžov (Koudelka 1904–1905, 137–140) (obr. 7). Tento pohřeb vybavený štítovou puklicí typu Jahn 7a (Jahn 1916, 175–176, Taf. III: 7a) (obr. 7: 6), pozdní variantou držadla s „vějířovitě” rozšířenými úchytnými destičkami (obr. 7: 1) a hrotem kopí typu Kaczanowski XXII (1995, 26, Tab. XV: 2) (obr. 7: 3), náleží do 2. skupiny bojovnických hrobů, vytříděných na území Čech K. Godłowským (1992a, 28, Abb. 6). Právě tento typ štítu patří k hojně rozšířeným v przeworském prostoru (např. Pazda 1980, 86–87, 116, 123, 129–130, Ryc. 14: 3–6, 17: 6, 19: 14, 22: 13, 15), kde náleží do 5. skupiny zbraní (Godłowski 1992b, 72, Ryc. 3: 2, 6), nicméně se v době markomanských válek nebo těsně po nich objevuje i v Čechách, jak nás o tom informují například exempláře z hrobu č. 39 z Dobřichova-Třebické (Píč 1892, 591, tab. XLIII: 3) a hrobu č. 46 z Lužce n. Vltavou (Kytlicová 1970, 348, obr. 11). Štítové puklice typu Jahn 7a známe i ze středního Podunají viz např. žárový hrob z Blížkovic (Červinka 1937, 113, obr. 5; Droberjar – Peška 1994, 282, Abb. 4: 2 zde i další literatura). Obdobně je nutné nahlížet i na železnou přezku typu AG 16 podle klasifikace R. Madydy-Legutko (1986, 49, 129) (obr. 7: 5) a na železný vědérkovitý závěsek (obr. 7: 7) (Tejral 1970, 191; týž 1999, 168), který v kombinaci s kaptorgovitými závěsky a skleněnými perlami patří k oblíbeným zejména v ženských hrobech przeworské kultury (Tempelmann-Mączyńska 1989, 59). Kremace z Nepolis byla uložena do pozdní varianty östlandského vědra typu Eggers 41 s železným držadlem, jehož konce jsou ukončeny schematizovanými hlavičkami vodních ptáků (obr. 7: 8). Tento pohřební zvyk se vyskytuje již od pozdní doby laténské u polabských Germánů (Capelle 1971, 109, 146–147; Wegewitz 1986, 115, 132), jeho ohlasy jsou patrné v průběhu celé starší doby římské, jak dokládají například hrobové nálezy z Třebusic, Zdic (Sakař 1970, 45, 47, 53, Pl. VIII: 1, 2, X: 6). Podobně jako v případě zbraní a výstroje bojovníka z Nepolis je možné nahlížet na železnou ostruhu ze souboru z rozrušených hrobů/svazků zbraní/depotu v Sendražicích (Rybová 1972, 518–519, Abb. 2: 5). Ostruha se hlásí k typu Ginalski F1 a k V. Godłowského skupině (Godłowski 1970, 8, Fig. 2: f; týž 1992a, 51, Abb. 6). Podobné ostruhy jsou

258

Jan Jílek

v Čechách doloženy několika příklady (MotykováŠneidrová 1967, 34, Abb. 17: 14, Beil. II: 11; Rybová 1972, 518). Sendražický soubor patří k výbavě 3. skupiny bojovnických hrobů v Čechách (Godłowski 1992a, 28, Abb. 6). Tyto typy železných ostruh jsou polskými autory zařazeny do fáze C1a (Godłowski 1992a, Abb. 8: 7; Ginalski 1991, 66–67, ryc. 13: 1–4, 15–17; ryc. 19). III. Mladší doba římská až počátek stěhování národů

vodí řeky Metuje. Na prvním místě bychom měli zmínit nález zásobnice „Krausengefässe” z katastru obce Krčín (obr. 8; 9). v 50. letech 20. století zde získal J. Tomský reprezentativní fragmenty nádoby, jejíž okraj a podhrdlí byly obtáčené na hrnčířském kruhu. v hlášení AÚ AV ČR Praha čj. 2722/51 je nález interpretován jako žárový popelnicový hrob, který byl obklopen kameny. s přihlédnutím ke skutečnosti, že se na kruhu obtáčené zásobnice jako popelnice v časovém úseku rámovaném mladší dobou římskou a počátkem stěhování národů takřka nevyskytují a jako nálezy z kulturních vrstev na pohřebištích jsou známé pouze ojediněle, je třeba tuto interpretaci podrobit přezkoumání. v rozlehlé oblasti středodunajského barbarika vyniká ojedinělý příklad žárového hrobu č. 1 z Miroslavi, okr. Znojmo (Jelínková 2002, 236, obr. 2: 4). Zde jako urna sloužila zásobnice zdobená rytou linií. Tento pohřeb se však nejen popelnicí-zásobnicí, ale i svou výbavou zřetelně odlišuje od žárových hrobů na velkých nekropolích mladší a pozdní doby římské na Moravě, kde převažují hroby se skromnou výbavou. Výpověď miroslavského nálezu komplikuje taktéž skutečnost, že při jeho objevu nebyl archeolog nebo poučený laik. Přítomnost fragmentů zásobnic na pohřebištích dokládá starší německé a současné polské bádání pouze v několika hornoslezských příkladech viz lokality Zakrzów (Szydłowski 1964, 209, 213, ryc. 57a, 67a; Wilk 2005, 365), Kalinow, Tarnow (Richthofen 1928; Godłowski 1977, 190; Rodzińska-Nowak 2006, 136–137). Další kusy vyskytující se v oblasti kultury Sîntana de Mureş zmiňuje I. Peškař (1983, 198). Nález z Krčína byl V. Vokolkem (1993, 91) interpretován jako sídlištní a snad dle přítomnosti kamenů a mazanice mohl objekt představovat pec. V. Vokolek toto určení opírá na základě diskuse s J. Tomským, který mu nálezové okolnosti detailně popsal. Především tyto dva kusy mazanice s otisky dřevěných trámků, ukazují jednoznačně k sídlištnímu původu nálezu.

V časovém úseku mladší doby římské až počátku stěhování národů disponujeme především keramickými nálezy, jež byly z valné většiny získány povrchovou prospekcí v areálech sídlišť. k této skupině nálezů je třeba přičíst památky, které pocházejí z období před 2. světovou válkou nebo těsně po ní. O těchto artefaktech často postrádáme podrobnější nálezové okolnosti. v menšině jsou tedy bohužel uzavřené nálezové celky, výjimkou je pouze žárový popelnicový hrob č. 394 z Plotiště nad Labem. Ve zpracovávaném souboru materiálu převažují fragmenty ze zásobnic. Tyto nádoby, jejichž vrchní partie jsou obtáčené na hrnčířském kruhu, patří ke standardním keramickým typům zastoupeným ve většině produkčních centrech na kruhu točené keramiky v barbariku (Jahn 1942, 99–107; Tejral 1972, 115; Peškař 1983, 198–200, obr. 6; RodzińskaNowak 2006, 220; Turčan 2006, 433–435; Kolník – Varsik 2006, 419; Vachůtová 2007, 404). Zlomky nádob, které budou středem naší pozornosti, se však svou výzdobou, úpravou povrchu a tvarem hlásí k przeworskému výrobnímu okruhu, konkrétněji k typům známým z Dolního a částečně také Horního Slezska. Zásobnice byly začleněny v třídění materiálu ze sídliště v Jakuszowicích do III. surovinovo-technologické třídy podle určení J. Rodzińské-Nowak (2006, 53–54), a III. materiálové skupiny keramiky vyráběné na kruhu z Horního Slezska v klasifikaci K. Godłowského (1977, 168–169). S. Pazda (1980,   K výrobě zásobnic v prostoru pozdní przeworské kul193–194) je řadí do své III. skupiny dílensky vyrá- tury viz Pazda 1966, 91–92; Godłowski 1977, 183; Wilk 2005, běného zboží z Radłowic v Dolním Slezsku. 347; Rodzińska-Nowak 2006, 56–57.   Hrobovou výbavu uloženou v zásobnici tvořily násleZajímavé keramické nálezy vydala především oblast Náchodska, konkrétněji sídliště ležící v po- dující předměty: dvě polokulovité v ruce robené keramické  Tu aktivně prováděl dlouholetý spolupracovník Muzea východních Čech v Hradci Králové pan J. Boček z Náchoda. Jím získaný materiál tvoří významnou část archeologické sbírky ve výše zmíněném muzeu. 

misky, jeden polokulovitý keramický cedník, dva římsko-provincionální klíče a fragment železného srpu (Jelínková 2002, 236, obr. 2, 3).   Za informace děkuji V. Vokolkovi (Národní Muzeum, Východočeské muzeum v Pardubicích).

Doklady kontaktů mezi polabskými Germány, przeworskou a wielbarskou kulturou…

259

Obr. 8. Krčín, zásobnice obtáčená na hrnčířském kruhu (kresba J. Jílek). Fig. 8. Krčín, large storage vessel (drawing J. Jílek).

Mazanice „červená hmota”. je zmíněna i v hlášení J. Juránka, AÚ AV ČR Praha čj. 1552/51. V třídění K. Godłowského (1977, 182) by popisovaná nádoba podle síly stěny patřila k 1. skupině zásobnic (síla stěny 1–1,5 cm). Na toto zařazení ukazuje i strohá výzdoba umístěná na podhrdlí. v případě krčínské nádoby upoutá výzdoba profilovaného okraje. Ta je složena z vnitřní a vnější řady čočkovitých dolíčků. Kusy, jejichž okraje jsou zdobené jednou nebo dvěma řadami čočkovitých vrypů, známe zvláště z prostoru Dolního Slezska (Pazda 1980, 200, Ryc. 40: 7–8, 11, 18–19, 44: 1– 2). Přímé analogie se vyskytují v prostoru Dolního a Horního Slezska konkrétně na lokalitách: Izbicko, woj. Opole (Pazda 1990, 48, 50, Ryc. 25: d) (obr. 10: 3), Zarzyca, woj. Wrocław (Prus 1979, 113, Ryc. 3: a; 5: j, k; 6: e), Książek, pow. Kłodzko (Romanow

1971, 133, Ryc. 22: a) (obr. 11: 1), Roszkowice, gm. Niemodlin, Opole-Zakrzów (Godłowski 1973, 333– 334, 354, Tabl. XXIV: 1; týž 1977, Tabl. XXIX: 1), a Velkopolska, viz lokality Piwonice, pow. Kalisz (Dąbrowski 1958, 68–69, Tabl. XXXV: 5) a Giecz, pow. Środa Wielkopolska (Żychliński 2008, 352, Ryc. 14: 3, 4) (obr. 10: 14). Další střepy tří obtáčených okrajů zásobnic a jeden fragment z výdutě zásobnice pochází z Dolska (obr. 12: 1–3; 13: 4–6). Střep z výdutě je zdoben vlnicí, kterou tvoří svazek rýh. Tento typ dekoru patří k typickému zdobení rozličných variant zásobnicovitých tvarů v různých výrobních střediscích barbarské Evropy (Wilk 2005, Ryc. 9; Rodzińska-Nowak 2006, 160; Peškař 1983, obr. 6; týž 1988, 128, obr. 14: 3). Díky povrchovým sběrům máme doloženo i osídlení z Dolan (obr. 13: 2), odkud pochází

260

Jan Jílek

Obr. 9. Krčín, zásobnice obtáčená na hrnčířském kruhu (foto. V. Maryška) – detail hrdla a rekonstruovaná část nádoby. Vše zmenšeno. Fig. 9. Krčín, large storage vessel (photo. V. Maryška) – Detail of neck and of reconstructed part of the vessel. Zoomed in.

Doklady kontaktů mezi polabskými Germány, przeworskou a wielbarskou kulturou…

Obr. 10. Zásobnice a hrncovité tvary z prostoru Horního Slezska a Velkopolska. 1–13. Izbicko (podle Pazda 1990), 14–19. Cieśle (podle Żychliński 2008). Fig. 10. Storage vessels and pots from the region of Upper Silesia and Great Poland. 1–13. Izbicko (according to Pazda 1990), 14–19. Cieśle (according to Żychliński 2008).

261

262

Jan Jílek

Obr. 11. Zásobnice, hrncovité tvary točené a obtáčené na hrnčířském kruhu a keramika robená v ruce z prostoru Kladské kotliny. 1–14. Książek (podle Romanow 1971). Fig. 11. Storage vessels and pots from the region of Kłodzko basin. 1–14. Książek (according to Romanow 1971).

jeden střep z výdutě silnostěnné nádoby s identickou úpravou povrchu a materiálu jako u předchozích příkladů. Dále je výskyt zásobnic doložen pro region Rychnovska. z Kostelce nad Orlicí (obr. 12: 8; 13:

8) je znám starý nález okraje a podhrdlí na kruhu obtáčené zásobnice, jenž pochází z místní cihelny. Okruží nádoby je zdobeno řadami páskových kolků. Pro tento dekor nalezneme paralelu (i když ne přímou) v hornoslezském materiálu na lokalitě Opole–Zakrzów (Godłowski 1977, 184, Tabl. XXX: 6). Podhrdlí nese výzdobu rytých vlnovek, pod nimiž se nachází ostře lomená rytá klikatka složená z několika linii odpovídající typu ryté výzdoby R8 podle J. Rodzińske-Nowak (2006, 160, Tabl. XCVII: R8). Druhý zlomek zásobnice byl získán v panské cihelně v Doudlebech nad Orlicí (obr. 12: 7; 13: 7) a obdobně jako předchozí kus je zdoben ostře lomenou klikatkou složenou z několika rytých linii typu R8 podle J. Rodzińske-Nowak (2006, 160, Tabl. XCVII: R8). Po analýze tvarů a výzdoby zásobnic je nutné se zaměřit na jejich datování. v současnosti není na časové zařazení těchto tvarů ujednocený názor. Podle staršího přístupu se zásobnice v oblasti przeworské kultury objevují o něco později než na kruhu vyráběná tzv. siwá keramika (Godłowski 1977, 185; Dobrzańska 1990, 47–48), to znamená v pozdní době římské a počátcích stěhování národů (Godłowski 1970, 27, Pl. IV: 31), v relativně chronologických stupních C2– D (Wilk 2005, 367, 371). S. Pazda (1980, 187–188) je v prostředí Dolního Slezska považuje za typické až pro počátek stěhování národů. Tato tvrzení poněkud problematizují výsledky zpracování materiálu sídliště z Jakuszowic, kde se zásobnice objevují společně s ostatní na kruhu točenou keramikou již od mladší doby římské, tedy stupně C1 (Rodzińska-Nowak 2006, 177). Důležité údaje k datováni zásobnic přinesly analýzy 14C. Objekt 820 z lokality Giecz byl zařazen do úseku rámovaném roky 410–550. Objekt 105 tentokráte z sídliště v Cieśle byl chronologicky zakotven mezi roky 250–410 (Żychliński – Goslar 2008, Tab. 1, 339). Tyto data však bude nutné ověřit na dalších sídlištích. Kromě nálezů zásobnic se vyskytly v severovýchodní částí Královéhradeckého kraje také zlomky na kruhu točené keramiky s hladkým povrchem. z již zmíněného Krčína na Náchodsku pochází zlomek spodku a dna mísovité nádoby (obr. 14: 3; 15: 2), jež však je pro torzovitost obtížné přiřadit k určitému typu. Podobně tvarovaná dna známe z oblasti przeworské kultury (Marchelak – Matysiak – Moszczyński – Papiernik 2000, Ryc. 90: 3; Tempelmann-Mączyńska 1983, 193, ryc. 11: c) ale i ze stře-

Doklady kontaktů mezi polabskými Germány, przeworskou a wielbarskou kulturou…

Obr. 12. 1–3. Dolsko, fragmenty okrajů zásobnic; 4–6. Choustníkovo Hradiště, zlomky okrajů z hrncovitých tvarů; 7. Doudleby n. O., zlomek zásobnice; 8. Kostelec n. O., zlomek zásobnice (kresba J. Štepigová, J. Jílek). Fig. 12. 1–3. Dolsko, fragments of storage vessel rims; 4–6. Choustníkovo Hradiště, fragments of pot rims; 7. Doudleby n. O., fragment of storage vessel; 8. Kostelec n. O., fragment of storage vessel (drawing J. Štepigová, J. Jílek).

263

264

Jan Jílek

Obr. 13. 1. Choustníkovo Hradiště, zlomek z hrncovitého tvaru; 2. Dolany, zlomek ze zásobnice; 3–6. Dolsko, fragment okraje hrncovitého tvaru, zlomky okrajů zásobnic; 7. Doudleby n. O., zlomek zásobnice; 8. Kostelec n. O., zlomek zásobnice (foto V. Maryška). Fig. 13. 1. Choustníkovo Hradiště, fragment of pot; 2. Dolany, fragment of storage vessel; 3–6. Dolsko, fragments of pot rims; 7. Doudleby n. O., fragment of storage vessel; 8. Kostelec n. O., fragment of storage vessel (photo V. Maryška).

Doklady kontaktů mezi polabskými Germány, przeworskou a wielbarskou kulturou…

Obr. 14. 1. Smiřice, zlomek z výdutě z obj. č. 28; 2. Třebešov, fragment okraje z mísovitého tvaru; 3. Krčín, fragment dna mísovitého tvaru (kresba J. Jílek). Fig. 14. 1. Smiřice; 2. Třebešov; 3. Krčín (drawing J. Jílek).

Obr. 15. 1. Třebešov, fragment z mísovitého tvaru; 2. Krčín, fragment dna mísovitého tvaru; 3. Smiřice, zlomek z výdutě z obj. č. 28 (foto V. Maryška). Fig. 15. 1. Třebešov; 2. Krčín; 3. Smiřice (photo V. Maryška).

265

266

Jan Jílek

Obr. 16. Plotiště n. L., hrob č. 394, popelnice točená na hrnčířském kruhu (podle Rybová 1979). Fig. 16. Plotiště n. L., cremation grave no 394, wheel-made bowl (according to Rybová 1979).

dodunajského prostoru (Peškař 1988, obr. 10: 13). Podobně nereprezentativního charakteru je i střep z misky z Třebešova na Rychnovsku (obr. 14: 2; 15: 1). Tyto zlomky, získané povrchovou prospekcí je obtížné chronologicky zařadit. Mohou náležet do mladší doby římské a v případě fragmentu z Krčína i do pozdní doby římské – počátku stěhování národů. Počet nalezišť keramiky obtáčené a točené na kruhu (obr. 12: 4–6; 13: 1) rozšiřuje soubor z Choustníkova Hradiště na Trutnovsku (Sigl – Vokolek 1993, 145, tab. 3: 8, 11). Na této lokalitě byl povrchovými sběry nashromážděn materiál, který lze zařadit k hrncovitým tvarům nebo zásobnicím. Střep č. 1 (obr. 12: 5) s hrubým zrnitým povrchem zdobeným rytou vlnovkou patří k exemplářům tzv. hrubé keramiky podle S. Pazdy (1966, 90), respektive do jeho III. skupiny (Pazda 1980, 193). Střep č. 2 pochází z hrncovitého tvaru s úzkým hrdlem (obr. 12: 4), které S. Pazda (1980, 220, ryc. 45: 3) řadí do II. a III. skupiny. Střep č. 3 (obr. 12: 6) je již vytočen z jemnějšího materiálu s hladkou úpravou povrchu a lze jej připsat baňatým hrncům s esovitou profilací (Pazda 1966, 89–90, ryc. 13: b–c). K jižněji položeným lokalitám patří Smiři ce na Králové Hradecku. z objektu č. 28 pochází střep s hladkým povrchem (obr. 14: 1; 15: 3) točený na hrnčířském kruhu, který by podle těchto znaků náležel do I. skupiny S. Pazdy (1980, 193). Fragment je možné připsat hrncovité-vázovité nádobě (viz Pazda 1966, Ryc. 13: j, k). Zlomek je zdoben rytou vícenásobnou vlnovkou. Analogická výzdo Za umožnění publikace děkuji R. Bláhovi (Muzeum východních Čech, Hradec Králové). Podrobné zpracování výzkumu včetně popisu archeologických kontextů je v přípravě. 

ba pravidelně se střídajících rytých linií tvořících oblouky vlnovky je známa z Dolního Slezska konkrétně ze sídliště v Radłowicích (Pazda 1966, Ryc. 13: n). Zlomky z Choustníkova Hradiště a Smiřic můžeme ve shodě s datováním polského materiálu (Godłowski 1984b, 328) zařadit pouze rámcově do úseku rámovaném mladší dobou římskou a počátkem stěhování národů. Cenný nález použitelný pro toto zpracování vydalo žárové pohřebiště v Plotištích nad Labem. A. Rybová (1976, 94, obr. 3: 7; táž 1980, 108, 137, obr. 8: 8) označila na kruhu zhotovenou popelnici se širokým okružím typu H4a z hrobu č. 394 (obr. 16) jako produkt pocházející z hornoslezského výrobního centra. Toto určení opřela na základě tvarování nádoby a zejména jejího okraje. Paralely k plotišťské nádobě lze vysledovat mezi na kruhu točenými tvary s okružím, náležící ke Godłowského 5. variantě nádob „siwe” keramiky (Godłowski 1977, 171) nebo typu 15 hladké keramiky podle H. Dobrzańské (1990, 36–37, Ryc. 19: 15A, B). Popisované nádoby jsou zdobené plastickými žlábky a lištami, rytou vícenásobnou vlnovkou a vlešťováním, které je rozšířeno zejména v Malopolsku (Gajewski 1959, 146–147; Godłowski 1977, 171; Dobrzańska 1990, 36). Analogické tvary se vyskytují na pohřebišti dobrodzieńského typu ve Szczedrzyku, pow. Opole (Godłowski 1973, 356; týž 1977, Tabl. XXXVII: 8, 9). A. Rybová (1980, 137) zařadila tuto nádobu do IV. poslední fáze pohřebiště v Plotištích n. L., pohřeb pak datuje na začátek 5. století. v tvarovém spektru „siwé” keramiky se tento typ nádoby objevuje již od mladší doby římské a v oblibě se udržuje i v pozdní době římské a časném stěhování národů (Godłowski 1984b, 328, Abb. 2: 2). Poněkud stranou příhraničních oblastí Náchodska, Trutnovska, Rychnovska jakož i oblasti kolem horního toku Labe, stojí dvě naleziště: Biskupice a Chornice (obr. 17; 18) ležící v oblasti českomoravského pomezí východních Čech a severozápadní Moravy. Bohatý střepový materiál, v němž je zastoupena jak typická v ruce robená keramika labskogermánské produkce, tak i na kruhu točené mísovité tvary tzv. jiříkovické keramiky, však není středem našeho zájmu (k tomu stručně Vích 2007, 176–177, obr. 8–11, 17). Pozornosti si ale v rámci tohoto textu zasluhuje soubor střepů, který v prostředí s převažujícími labskogermánskými a středodunajskými znaky působí cizokrajně. Fragmenty silnostěnných

Doklady kontaktů mezi polabskými Germány, przeworskou a wielbarskou kulturou…

267

Obr. 17. 1–10. Chornice 6a, zlomky silnostěnných nádob; 11. Biskupice 4c, fragment z výdutě silnostěnného tvaru (podle Vích 2007). Fig. 17. 1–10. Chornice 6a; 11. Biskupice 4c (according to Vích 2007).

na kruhu obtáčených nádob (hrncovité a zásobnicovité tvary) z Chornice 6a (obr. 17: 1–3, 5, 10; 18: 3, 9–10) lze na základě výzdoby svazky dvou až tří širokých rytých linií spojit s protějšky z lokalit Rozmierz a Izbicko (obr. 10: 7) z oblasti Horního Slezska (Godłowski 1973, 376, Tabl. XXX: 1; Pazda 1990, 48, Ryc. 25: h) a Radłowice z Dolního Slezska (Pazda 1973, 282–283, 284, Abb. 7: 1–2, 8: 8). v rámci třídění materiálu ze sídliště v Radłowicích spadají tvary s popisovanou výzdobou do III.

materiálové skupiny. Pro dekor zlomku z Biskupic 4c, který zdobí pouze jednoduchá široká rytá linie tvořící vlnovku (obr. 17: 11; 18: 1) jsou paralely poněkud hojnější viz např. materiál ze následujících sídlišť: Zarzyca (Prus 1979, Ryc. 4: e, f, h; 6: k, p), Izbicko (Pazda 1990, 48, Ryc. 25: g) (obr. 10: 6), Książek (Romanow 1971, 134, Ryc. 22: f) (obr. 11: 5–6), Roszkowice (Godłowski 1973, 333–334, Tabl. XXIV: 1), Giecz, (Żychliński 2008, 352, Ryc. 14: 1– 2, 10, 16–17). z Chornice 6a jsou také známé čtyři

268

Jan Jílek

Obr. 18. 1. Biskupice 4c, fragment z výdutě silnostěnného tvaru; 2–10. Chornice 6a, zlomky ze silnostěnných tvarů (foto V. Maryška). Fig. 18. 1. Biskupice 4c; 2–10. Chornice 6a (photo V. Maryška).

Doklady kontaktů mezi polabskými Germány, przeworskou a wielbarskou kulturou…

Obr. 19. Výběr keramického materiálu. 1–2. Krčín, zlomky v ruce vyráběné keramiky; 3–8. Choustníkovo Hradiště. zlomky v ruce vyráběné keramiky; 9–10. Třebešov, fragmenty v ruce vyráběné keramiky (kresba J. Jílek). Fig. 19. 1–2. Krčín, fragments of hand-made pottery; 3–8. Choustníkovo Hradiště, fragments of hand-made pottery; 9–10. Třebešov, fragments of hand-made pottery (drawing J. Jílek).

269

270

Jan Jílek

Obr. 20. 1. Osídlení Slezska v mladší době římské; 2. Osídlení Slezska v pozdní době římské a v počátcích stěhování národů (podle Błażejewski 2000). Fig. 20. 1 Settlement of Silesia from the Late Roman period; 2 Settlement of Silesia from the turn between the Late Roman period and the beginning of the Migration period (according to Błażejewski 2000).

Doklady kontaktů mezi polabskými Germány, przeworskou a wielbarskou kulturou…

střepy s kolkovanou výzdobou. Fragmenty č. 1 až 3. (obr. 17: 6–8; 18: 2, 4, 7–8) nesou kolky oválného – obdélníkovitého tvaru, jejichž vnitřní pole je členěné žebírky a žlábky. Analogicky kolkovaný střep se vyskytl v kulturní vrstvě na sídlišti z pozdní doby římské a počátku stěhování národů v Prešove (Budinský-Krička 1963, 21, Tab. XV: 9). Analogicky kolkovaný střep se vyskytl v kulturní vrstvě na sídlišti z pozdní doby římské a počátku stěhování národů v Prešove (Budinský – Krička 1963, 21, Tab. XV: 9) a také na pohřebišti ve Velkých Hostěrádkách (Peškař – Ludikovský 1978, 59, 107, Tab. 11: 15). Další pak pochází ze sídlištní kulturní vrstvy z hornoslezské lokality Ligota10, pow. Grotków (Richthofen 1928, 76, Abb. 2: d; Godłowski 1973, 297). Ten se s příkladem z Chornice 6a shoduje i v úpravě povrchu. K. Godłowski (1973, 297) datuje keramické nálezy z Ligoty do rozmezí stupňů C3-D. Silnostěnný zlomek č. 6 (obr. 17: 4; 18: 6) je zdoben kruhovitým kolkem ve tvaru rosety složené z osmi úzkých trojúhelníčků. Tento druh kolkování je dokumentován, jak na keramice s hladkým, tak i s hrubým povrchem z Horního Slezska z Opole-Zakrzówa (Godłowski 1973, 354; týž 1977, 184, XXIX: 1), z Izbicka (Pazda 1990, 48, Ryc. 26) (obr. 10: 13), z Krapkowic (Richthofen 1928, 78, 80, Abb. 3: i; Godłowski 1973, 325) z Igołomie v Malopolsku (Dobrzańska 1990, 52, Ryc. 7: 27– 29) a z Piwonic a Cieśle ve Velkopolsku (Dąbrowski 1958, 71, Tabl. XXXVI: 12; Żychliński 2008, 359, ryc. 26: 10) (obr. 10: 19). Pro území Dolního Slezska jej zmiňuje i S. Pazda (1980, 201), kde se vyskytuje především na zásobnicích. Původ kolkované výzdoby na zásobnicích spatřoval K. Godłowski (1977, 185) s největší pravděpodobností na východním Slovensku. Kolek ve tvaru rosety spolu s hvězdicovitým kolkem byl použit i na v ruce robené popelnici ze žárového hrobu č. 975 v Plotištích nad Labem (Rybová 1976, 90, obr. 1:4). Další příklady této výzdoby na v ruce robené keramice shrnul nejnověji D. Vích (2007, 183). V tomto textu je představen materiál u kterého i přes jeho fragmentárnost lze jen těžko pochybovat o jeho provenienci. Je však nutné zmínit, že z vybraných tratí obcí Krčín, Dolsko, Dolany, Choustníkovo Hradiště, Třebešova pochází povrchovou prospekcí získaná v ruce robená keramika (obr. 19), která náleží do období mladší a pozdní době římské. Zastoupeny jsou především misky se zataže Ellguth, Fundstelle 2 (Schneiderlehne).

10

271

ným okrajem a hrncovité tvary s esovitou profilací. Škála těchto tvarů je však běžná v obou kulturních okruzích sledovaných období a proto ji bude věnována pozornost až v rámci komplexního vyhodnocení zmíněných lokalit. Interpretace Nálezy z Nového Bydžova-Chudonic představují zatím jediný doklad artefaktů severovýchodního przeworského (oksywského ?) původu z časné doby římské ve východních Čechách. v rámci celkového výčtu cizorodých předmětů severovýchodního původu ze stupně a z území Čech (viz Droberjar 2006) z nich doposud nemůžeme vyvozovat dalekosáhlé závěry, neboť jejich výskyt je zatím ojedinělý. Poněkud více památek pochází ze sklonku starší doby římské a počátku mladší doby římské. i v tomto případě jsme odkázáni, až na několik výjimek, na ojedinělé nálezy, jež nepocházejí z uzavřených nálezových celků, což na rozdíl od příkladů ze středních Čech výrazně komplikuje jejich vysvětlení. Lze o nich uvažovat jako o dokladech mezibarbarského obchodu, nebo prozaičtěji jako přenosu určité myšlenky, zvyku či módy spojené s tímto obdobím. Tak je možné přemýšlet zejména o fragmentárně zachované sponě z Úhřetic (obr. 4: 3), jenž náleží k V. skupině 1. sérii podle třídění O. Almgrena (1923, 50–51) a která představuje napodobeninu typu a 95-96. Výskyt takovéto napodobeniny nepřekvapí, neboť právě v období markomanských válek nebo v časovém úseku následujícím bezprostředně po jejich ukončení známe časté příklady litých bronzových spon typu a 95-96 i v oblastech položených daleko od území jejich nejhojnějšího rozšíření tzn. Pomoří a dolního Povislí. Jejich přítomnost ve středním Podunají několikrát zmapoval a zanalyzoval J. Tejral (1999, 160, Abb. 14, 16), který pro tuto oblast předložil i interpretaci tohoto jevu. Obdobný úhel pohledu je použitelný na zlomek stříbrného náramku se štítovitými konci typu Wójcik IIIB (Wójcik 1978, 55–59) ze žárového pohřebiště v Plotištích n. L (obr. 4: 2). Tato skupina památek je dokumentována nejen ve středních Čechách a středním Podunají, ale také v sarmatské sídelní oblasti (Tejral 2003, 240–241). Tyto cizorodé předměty, které v rámci hrobových výbav představují ve většině případů ojedinělosti, je nutné hodnotit jako doklady mezibarbarského obchodu, který proudil podél Jantarové stezky. Rozšíření v oblas-

272

Jan Jílek

tech vzdálených od jejich produkce můžeme interpretovat jako doklad nově se prosazujícího vkusu spíše, než vlastní fyzické infiltrace nositelů wielbarské kultury. z Čech má k takovéto interpretaci zatím nejblíže pouze hrob č. 718 z Třebusic (Droberjar 2005, 110), avšak i v tomto případě jde podle E. Droberjara pouze o pracovní hypotézu. Náramky se štítovitými konci vyrobené ze zlata a stříbra, které se v hrobových celcích vyskytují spolu s dalšími drahocennými předměty napříč středoevropským barbarikem hodnotí J. Tejral (2003, 248) jako artefakty ukazující na vysoké sociální postavení pohřbených. v prostoru východních Čech se setkáváme i se zbraněmi a výstrojí, jejichž provenienci je třeba hledat v areálu przeworské kultury. Železná knoflíkovitá ostruha typu Ginalski F4 ze žárového hrobu č. 180 v Plotištích nad Labem (obr. 4: 4) představuje v rámci výbavy pohřbu cizorodý element, reprezentuje tak spolu s hrotem kopí ze Správčic (obr. 4: 1) importy z oblasti przeworské kultury. Vysvětlení si také zaslouží památky z mladší a pozdní doby římské a počátku stěhování národů. Zatímco u na kruhu točené popelnice z hrobu č. 394 v Plotištích nad Labem (obr. 16) předpokládáme její dovoz ze slezské oblasti (Rybová 1976), kde tyto tvary patří k oblíbeným, je interpretace zlomků tzv. siwé keramiky a zásobnicovitých tvarů komplikovanější (obr. 8; 12; 14). Pokud se pozastavíme u problematiky zásobnic, tak zjistíme, že polské bádání předložilo dva názory na jejich distribuci a funkci. K. Godłowski (1969, 100) předpokládal, že byly vyráběny v lokálních dílnách, což by vysvětlovalo jejich různorodost, a především pro svou hmotnost a rozložitost sloužily jen dílně nejbližším komunitám. s odlišným konceptem vystoupili S. Pazda (1980, 202) a D. Żychliński (1999, 195), kteří soudí, že zásobnice sloužily jako nádoby „obaly” určené na transportované zboží, a tak se poté mohly rozšířit i do míst vzdálených od centra výroby. Jejich místa výskytu poté oba autoři spojují s blízkostí vodních toků, po kterých mohl být transport prováděn (Pazda 1980, 202; Żychliński 1999, 195). Nejnověji uvedla M. Wilk (2005, 366) připomínku vycházející z etnografických pozorování, podle níž některé populace ve střední Africe převážely komodity v zásobnicových tvarech i stovky kilometrů daleko. Nelze také vyloučit mobilitu řemeslnických dílen, ta by byla opodstatněná, zejména pokud by šlo o odbyt na kruhu točeného

a obtáčeného zboží, které v té době nemáme ve východních Čechách hojně rozšířeno. Tato spekulace, však není plně akceptovatelná, dokud nebudou odkryty žádané hrnčířské pece. Na základě charakteru současné pramenné základny ve sledované oblasti nemůžeme zodpovědně podpořit ani jeden z uvedených přístupů. Přes výše zmíněné úvahy je však zarážející soustředění popisovaných nálezů do příhraničních oblastí a regionu horního Polabí. Pokud sledujeme stav nálezů na jihu Polska, pak není jistě náhodné, že již od mladší doby římské a zejména v pozdní době římské – počátcích stěhování národů dochází k zahušťování a rozšiřování sídelního prostoru przeworské kultury ve Slezsku, a jeho podhorských oblastech (Mączyńska 1999, 25, map. 1; Błażejewski 2000, 129–130, ryc. 3–4) (obr. 20). Je tedy zřejmé, že obě oblasti musely být propojeny komunikačně a obchodně. Zda se však některé skupiny przeworského obyvatelstva usadily v regionu dnešního Náchodska, nemůžeme zodpovědně stanovit. Přesnější vysvětlení nám komplikuje povaha archeologických pramenů, které byly získány především povrchovou prospekcí, anebo pocházejí ze starých nálezů, jejichž nálezové okolnosti již dnes nemůžeme zodpovědně verifikovat. Rozřešení této otázky poskytnou až nové terénní výzkumy. Poněkud odlišně je nutné nahlížet na izolované nálezy střepů z Chornice a Biskupic (Vích 2007) (obr. 17) z českomoravského pomezí východních Čech a severozápadní Moravy. v tomto případě není možné vyloučit blíže neohraničitelné obchodní aktivity, neboť lokality leží na možném komunikačním tahu mezi českým a moravským sídelním areálem. Závěr Pokud shrneme výše uvedené poznatky, tak severovýchodní prvky (obr. 1), které jsou v prostředí polabských Germánů cizí, rozpoznáváme již v časné době římské ve stupni a (Nový Bydžov-Chudonice), na sklonku starší doby římské a počátku mladší doby římské ve stupních B2/C1, C1 (Plotiště n. L., Správčice, Úhřetice). Na intenzitě tyto vlivy získávají především v doposud blíže neohraničeném časovém úseku na konci mladší doby římské a v pozdní době římské a počátcích stěhování národů, tedy ve stupních C2-D, kdy máme ze zpracovávaného prostoru doloženy zlomky keramiky, jež mají své protějšky v oblasti Slezska.

Doklady kontaktů mezi polabskými Germány, przeworskou a wielbarskou kulturou…

V převaze jsou zastoupeny artefakty, které svou proveniencí náleží do okruhu przeworské kultury. Doklady kontaktů s wielbarskou kulturou jsou ojedinělé a tyto impulsy byly se vší pravděpodobností zprostředkovány kulturou przeworskou. Cizí kulturní elementy, které máme doloženy ze stupňů B2/C1 a C1 se nijak neodlišují od obdobného působení severovýchodního kulturního prostředí, které známe například ze středního Podunají a jež je navázáno na společensko-obchodní aktivity probíhající podél Jantarové stezky. v případě následujícího období je vysvětlení ztíženo stavem poznání, nicméně jsou patrné kontakty mezi slezským regi-

273

onem a prostorem východních Čech, demonstrované především na nálezech na kruhu obtáčené a točené tzv. siwé keramiky (obr. 1). Zda tyto nálezy keramiky představují předměty obchodu nebo zda byly fabrikovány v oblastech nálezu, nemůžeme zatím zodpovědně rozhodnout. s tímto zjištěním souvisí i problematika infiltrace lidu przeworské kultury v pozdní době římské a na počátku stěhování národů do prostoru dnešního Náchodska. Jakkoliv shromážděné indicie ukazují k této skutečnosti, nelze zatím bezpečně prokázat, neboť nám chybí uzavřené nálezové celky.

Soupis Časná doba římská Nový Bydžov – Chudonice (okr. Hradec Králové, Královéhradecký kraj) Nál. okol.: v roce 1912 objevil A. Stocký mezi sídlištními objekty časné a starší doby římské dva žárové popelnicové hroby (obr. 3). k objevu došlo v Zadinově písečníku IV. Žárový hrob 1 inventář: a) Dvojkonická popelnice s ven vykloněným okrajem (obr. 3: 4). Povrch je hladký, hnědošedé barvy. v materiálu je příměs písku. Rozm.: Ø u okraje 14,5 cm, výška 17,5 cm, Ø dna 9,5 cm inv. č. 2832. b) Fragment prohnutého hraněného lučíku železné spony typu Kostrzewski M-a nebo N-a (obr. 3: 1). Vrchní část lučíku je zdobena jednostranným uzlíkem. Rozm.: délka fragmentu 3 cm, šířka lučíku 3 mm inv. č. c) Keramický přeslen (ztraceno). Žárový hrob 2 inventář: a) Dvojkonická vejčitá popelnice s fragmentem ven vykloněného okraje (obr. 3: 3). Povrch je hladký hnědošedé barvy. v materiálu je příměs písku. Rozm.: Ø u okraje 9,5 cm, výška 17 cm, Ø 9 cm inv. č. 1925/276. b) Fragment železného prohnutého lučíku a železné spodní tětivy s jehlou, jenž náleží sponě typu Kostrzewski N-a. (obr. 3: 2). Rozm.: délka fragmentu lučíku 3,7 cm, délka vinutí s jehlou 2,3 cm inv. 2005. Uložení: Městské muzeum Nový Bydžov Literatura: Stocký 1913, 55–56; Rybová 1964, 12, 57, tab. I: 11–13. Sklonek starší doby římské – počátek mladší doby římské Hradec Králové (okr. Hradec Králové, Královéhradecký kraj) Nál. okol.: Ojedinělý nález získaný roku 1927 při rozšiřování Resslovy ulice. Ostruha (obr. 5: 4) byla nalezena před domy K. V. Skuherského. Nelze vyloučit, že se ostruha v sekundárním uložení, mohla se na místo dostat se zeminou při stavbě hradecké barokní pevnosti11.  Za informaci vděčím R. Bláhovi (Muzeum východních Čech, Hradec Králové). 11

Popis. mat.: bronzová ostruha s hrotitým bodcem a s raménky, ukončenými zdobeným knoflíky typu Ginalski E5a. Knoflíky nesou rytou výzdobu. Rozm.: šířka 5 cm, délka bodce 2 cm inv. č. 2197. Uložení: Muzeum východních Čech v Hradci Králové Literatura: Rybová 1972, 508. Plotiště nad Labem (okr. Hradec Králové, Královéhradecký kraj) Nál. okol.: Rozrušený žárový hrob. Předmět byl nalezen v severozápadní části pohřebiště v sektoru č. 25. Popis.mat.: Žárem ohně poškozený zlomek stříbrného páskovitého náramku se štítovitými konci typu Wójcik IIIB (obr. 4: 2; 5: 3), který je zdoben čtyřmi horizontálními pásy perlovce. Rozm.: délka 3,6 cm, šířka 1,5 cm. Uložení: Muzeum východních Čech v Hradci Králové Literatura: Rybová 1979, 383, Abb. 83: 8; táž 1980, 165–166, Abb. 11. Nál. okol.: Žárový hrob 180 inventář: a) spodní část popelnice, b) železné nůžky, c) železný srp, d) slitky zelené barvy ze skleněné nádoby, d) zlomky bronzové naběračky a cedníku typu E 160-161, e) zlomky z bronzového vědra (?), f) fragmenty okrajů bronzové nádoby menších rozměrů, g) dva zlomky bronzových tyčinkovitých předmětů (držadlo vědra ?), h) železné poutko a nýtek, ch) zlomky kostěného hřebenu, i) pryskyřice, j) deformovaná spatha typu Lauriacum-Hromówka, var. Hromówka (Miks 2007, 703), k) hrot, l) bodka kopí m) železná knoflíkovitá ostruha typu Ginalski F4 (obr. 4: 4; 5: 5), Rozm.: délka 9,4 cm, výška bodce 5,1 cm, inv. č. 223/62. Uložení: Muzeum východních Čech v Hradci Králové Literatura: Rybová 1979, 361, Abb. 3: 25; táž 1980, 147, 164. Úhřetice (okr. Chrudim, Pardubický kraj) Nál. okol.: v roce 2001 byl v poloze „Na Dolech” získán detektorem kovů zlomek bronzové plechové spony 1. série, 3. varianty podle T. Hauptmanna (1998, 163) (obr. 4: 3; 5: 2). Spona pochází z areálu germánského sídliště na kterém jsou díky

274

Jan Jílek

četným dokladům keramického materiálu jakožto i drobné kovové industrie, doloženy sídelní aktivity od časné do mladší doby římské (včetně). Povrchovou prospekci provádí pracovníci VČM v Pardubicích a Regionálního muzea v Chrudimi a jejich amatérští spolupracovníci. Popis. mat.: Zlomek dvoudílné bronzové spony s 1,7 cm širokou obdélníkovitě tvarovanou hlavicí, na spodní straně nevýrazně hraněné. Vyklenutý lučík je od hlavice schodovitě odsazený a jeho spodní část se opět schodovitě rozšiřuje. Rozm.: délka zlomku 2,3 cm. Uložení: Východočeské muzeum v Pardubicích Literatura: Musil – Jílek – Vích, v tisku. Správčice (okr. Hradec Králové, Královéhradecký kraj) Nál. okol.: ojedinělý nález získaný statkářem H. Píšou před rokem 1898 na „Dubině” (Duška 1898, 21). Popis. mat.: železný hrot kopí typu Kaczanowski XVI (Kaczanowski 1995, 23–24, tabl. XIII: 1–2) (obr. 4: 1; 5: 1) jehož list je zdoben liniemi složenými z drobných půlobloučků. Rozm.: délka 23 cm, šíře listu 4 cm, inv. č. 2248. Uložení: Muzeum východních Čech v Hradci Králové Literatura: Duška 1898, 21; Rybová 2006, 240, obr. 2. Mladší doba římská – počátky stěhování národů Biskupice (okr. Svitavy, Pardubický kraj) Nál. okol.: v letech 1999–2002 získal D. Vích povrchovou prospekcí na lokalitě 4c keramický materiál. Popis. mat.: 1. Zlomek z výdutě silnostěnné nádoby obtáčený na hrnčířském kruhu. Fragment je zdoben širokou ostrou vlnicí. Povrch střepu je hrubý se zrnky písku, šedé barvy. Materiál je zrnitý s příměsí hrubšího písku, kvalitně vypálený. Rozm.: 5,5 x 3,9 cm šířka stěny 1,1 cm bez př. č. (obr: 17: 11; 18: 1). Uložení: Východočeské muzeum v Pardubicích Literatura: Vích 2007, 177, obr. 17: 1. DOLANY (okr. Náchod, Královéhradecký kraj) Nál. okol.: Fragment byl získán v roce 1982 J. Bočkem na katastru obce. Popis. mat.: mikrolokalita VI. parcely č. 507, 508, 511, 512, 519–521, 529– 531, 544–547, 549/1, 2, 557–559. 1. Nezdobený fragment obtáčený na hrnčířském kruhu z výdutě hrncovitého nebo zásobnicovitého tvaru. Povrch je střepu je hrubý šedočerné barvy. Materiál je zrnitý s příměsí hrubšího písku, kvalitně vypálený. Rozm.: 5,3 x 4,1 šířka stěny 1 cm přír. č. 108/83 (obr. 13: 2). Uložení: Muzeum východních Čech v Hradci Králové Literatura: Sigl – Vokolek 1983, 6. DOLSKO (okr. Náchod, Královéhradecký kraj) Nál. okol.: v roce 1982 získal povrchovou prospekcí na parcele č. 115/1–4, poloha „Choboty” J. Boček a V. Vokolek keramický materiál. Popis. mat.: 1. Střep okraje a výdutě obtáčené zásobnice „Krausengefässe”. Okraj je výrazně ven vykloněný a svrchu rovně seříznutý trojúhelníkovitého tvaru. Okruží je svrchu zdobeno nevýraznými liniemi, plasticky tvarováno. Na čelní straně ven vykloně-

ného okraje je patrný krátký šikmý žlábek, jejichž řada zdobila okraj zásobnice. Okraj je od podhrdlí odsazen širokým mělkým žlábkem. Povrch střepu je hrubý se zrnky písku, šedočerné barvy. Materiál je zrnitý s příměsí hrubšího písku, kvalitně vypálený. Rozm.: 5,9 x 4,2 cm, šířka okraje 2,9 cm, šířka stěny pod okrajem 1,3 cm přír. č. 76/83 (obr. 12: 1). 2. Střep okraje obtáčené zásobnice „Krausengefässe”. Okraj je výrazně ven vykloněný a svrchu rovně seříznutý, římsovitého tvaru. Okruží je svrchu zdobeno třemi nevýraznými plastickými žebry. Povrch střepu je hrubý se zrnky písku, šedé barvy. Materiál je zrnitý s příměsí hrubšího písku, kvalitně vypálený. Rozm.: 8 x 3,2 cm, šířka okraje 3,9 cm šířka stěny pod okrajem 1,1 cm přír. č. 76/83 (obr. 12: 3). 3. Přepálený střep okraje obtáčené zásobnice „Krausengefässe”. Okraj je výrazně ven vykloněný a svrchu rovně seříznutý trojúhelníkovitého tvaru. Vrchní strana okraje je popraskaná, což značí, že jde o nepovedený kus nádoby. Povrch střepu je jemný, šedé barvy. Materiál je jemně plavený s nepatrnou příměsí písku. Rozm.: 7,2 x 3,6 cm, šířka okraje 3 cm šířka stěny pod okrajem 1,1 cm přír. č. 76/83 (obr. 12: 2). 4. Zlomek z výdutě zásobnice obtáčený na hrnčířském kruhu, zdobené příkrou vlnicí. Povrch je setřelý, původně snad hrubý se zrnky písku, okrově hnědé barvy. v materiálu je příměs písku. Rozm.: 9 x 3,9 cm šířka stěny 1,2 cm přír. č. 76/83. 5. Zlomek okraje a vrchní části hrncovité nádoby, obtáčené na hrnčířském kruhu. Ven vykloněný okraj je odlomený. Povrch je hlazený se zrnky písku, hnědošedé barvy. v materiálu je příměs písku. Rozm.: 5,5 x 4,3 cm přír. č. 165/84 (obr. 13: 3). Uložení: Muzeum východních Čech v Hradci Králové Literatura: Sigl – Vokolek 1983, 6; Sigl 1985, 30, 70. DOUDLEBY NAD ORLICÍ (okr. Rychnov nad Kněžnou, Královéhradecký kraj) Nál. okol.: Panská cihlena Popis. mat.: 1. Střep okraje a výdutě obtáčené zásobnice „Krausengefässe”. Okraj je výrazně ven vykloněný a svrchu rovně seříznutý trojúhelníkovitého tvaru. Okraj je od podhrdlí oddělen širokým žlábkem. Výduť je zdobena svazkem pěti horizontálních žlábků, na něž navazují dva šikmé svislé svazky pěti rytých rýh. Střep je přepálený, šedé barvy. Materiál je jemně zrnitý, kvalitně vypálený. Rozm.: Ø při okraji 26 cm, šířka okraje 3,3 cm šířka stěny pod okrajem 1,2 cm staré inv. č. 219 (Muzeum Vamberk) (obr. 12: 7). Uložení: dříve Muzeum Vamberk, nyní Muzeum východních Čech v Hradci Králové Literatura: Hlášení AÚ AV ČR, Praha čj. 5768/51. Chornice (okr. Svitavy, Pardubický kraj) Nál. okol.: v letech 1999–2003 získal D. Vích povrchovou prospekcí na lokalitě 6a keramický materiál. Popis. mat.: 1. Zlomek z výdutě silnostěnné nádoby obtáčené na hrnčířském kruhu. Fragment je zdoben pěti oválnými kolky, které jsou ve své vnitřní části členěné žebírky. Nad řadou kolků je patrné plastické žebro. Povrch střepu je hladký se zrnky jemného písku, šedé barvy. v kvalitně vypáleném materiálu je příměs písku. Rozm.: 5,5 x 5,2 cm šířka stěny 0,9 cm bez přír. č. (obr. 17: 8; 18: 8).

Doklady kontaktů mezi polabskými Germány, przeworskou a wielbarskou kulturou…

2. Fragment z výdutě silnostěnné nádoby obtáčené na hrnčířském kruhu. Střep je zdoben třemi obdélníkovitými kolky, které jsou ve své vnitřní straně členěné žebírky. Povrch střepu je hladký se zrnky jemného písku, šedočerné barvy. Materiál je zrnitý s příměsí písku, kvalitně vypálen. Rozm.: 4,6 x 4 cm šířka stěny 1,1 cm bez přír. č. (obr. 17: 7; 18: 4). 3. Zlomek z výdutě silnostěnné nádoby obtáčené na hrnčířském kruhu. Fragment je zdoben třemi oválnými kolky, které jsou ve své vnitřní straně členěné žebírky. Nad řadou kolků se nachází dvě ryté linie a jedno plastické žebro. Povrch je hladký se zrnky písku šedé barvy. Materiál je zrnitý kvalitně vypálen. Rozm.: 3,5 x 3,2 cm šířka stěny 0,9 cm bez přír. č. (obr. 17: 6; 18: 7.). 4. Fragment z výdutě zásobnice obtáčené na kruhu. Zlomek je zdoben pásem tří hluboce rytých horizontálních linií, pod nimiž se nachází vlnice složená ze dvou hluboce rytých linií. Pod vlnovkou je patrná další horizontální rytá linie. Povrch je hrubý se zrnky písku, šedočerné barvy. Materiál je zrnitý s příměsí písku, kvalitně vypálen. Rozm.: 6,8 x 6,2 cm šířka stěny 1,2 cm bez přír. č. (obr. 17: 3; 18: 10). 5. Zlomek z výdutě zásobnice obtáčené na kruhu. Fragment je zdoben pásem dvou hluboce rytých horizontálních linií, pod nimiž se nachází vlnice složená ze dvou hluboce rytých linií. Povrch je hrubý se zrnky písku, šedočerné barvy. Materiál je zrnitý s příměsí písku, kvalitně vypálen. Rozm.: 7,1 x 4,5 cm šířka stěny 1,1 cm bez přír. č. (obr. 17: 2; 18: 9). 6. Střep z výdutě na kruhu obtáčené silnostěnné nádoby, který je zdoben kruhovým rosetovitým kolkem. Kolek je složen z osmi trojúhelníčků. Povrch je hladký se zrnky jemného písku, šedé barvy. Materiál je zrnitý s příměsí písku, kvalitně vypálen. Rozm.: 5,7 x 5,2 cm šířka stěny 0,8 cm bez přír. č. (obr. 17: 4; 18: 6). 7. Zlomek z výdutě zásobnice obtáčené na kruhu. Střep je zdoben vlnicí složené ze třech hluboko rytých linií. Nad vlnicí je patrná horizontální rytá linie. Povrch je hrubý se zrnky písku, šedočerné barvy. Materiál je zrnitý s příměsí písku, kvalitně vypálen. Rozm.: 3,3 x 2,8 cm šířka stěny 1 cm bez přír. č. (obr. 17: 10; 18: 3). 8. Střep okraje a výdutě obtáčené zásobnice. Okraj je výrazně ven vykloněný a svrchu rovně seříznutý. Povrch střepu je hladký se zrnky písku, šedohnědé barvy. Materiál je zrnitý s příměsí hrubšího písku, kvalitně vypálený. Rozm.: 3,7 x 4,7 cm šířka stěny pod okrajem 1,1 cm bez přír. č. (obr. 17: 9; 18: 5). Uložení: Východočeské muzeum v Pardubicích Literatura: Vích 2007, 177, obr. 9: 16, 19; 10: 1–5. CHOUSTNÍKOVO HRADIŠTĚ (okr. Trutnov, Královéhradecký kraj) Nál. okol.: v letech 1980 až 1982 provedl na nalezišti 1a povrchovou prospekci J. Boček, Naleziště se nachází v poloze „Rýcholka” na parcele č. 261/1. Konkrétněji, JZ od obce zabírá jižní stráň na J ohraničenou tokem řeky Labe a jeho přítokem, potokem Drahyní, na severu současnou stavbou zemědělského družstva. Nadmořská výška je 280–290 m. Popis. mat.: 1. Zlomek z výdutě silnostěnné nádoby obtáčené na hrnčířském kruhu, zdobený šikmou vlnicí. Povrch je hrubý se zrnky písku, šedé barvy. v kvalitně vypáleném materiálu je

275

příměs písku. Rozm.: 5 x 4,7 cm šířka stěny 0,8 cm přír. č. 128/81 (obr. 12: 5). 2. Fragment ven vykloněného okraje. Okraj je obtáčený na hrnčířském kruhu. Povrch je hladký se zrnky písku, šedé barvy. v kvalitně vypáleném materiálu je příměs písku. Rozm.: Ø při okraji 11 cm šířka stěny pod okrajem 0,8 cm přír. č. 128/81 (obr. 12: 4). 3. Zlomek ven vykloněného na hrnčířském kruhu obtáčeného okraje. Povrch je hladký, okrové barvy. v kvalitně vypáleném materiálu je příměs písku. Rozm.: Ø při okraji 28 cm šířka stěny pod okrajem 1 cm přír. č. 128/81 (obr. 12: 6). Uložení: Muzeum východních Čech v Hradci Králové Literatura: Sigl – Vokolek 1982, 8–9; Sigl – Vokolek 1983, 8; Sigl – Vokolek 1984, 40; Sigl – Vokolek 1993, 142. KOSTELEC NAD ORLICÍ (okr. Rychnov nad Kněžnou, Královéhradecký kraj) Nál. okol.: Fragment zásobnice byl nalezen v kostelecké cihelně. Popis. mat.: 1. Střep okraje a výdutě obtáčené zásobnice „Krausengefässe”. Okraj je lištovitý výrazně, ven vykloněný. Svrchu je zdobený 21 páskovými kolky. Každá páska je složena ze čtyř čtvercových kolků. Boční strana okraje nese kolky trojúhelníkovité. Na podhrdlí je umístěna vlnice skládající se ze čtyř linií. Výduť je zdobena svazkem pěti horizontálních žlábků, na něž jsou zavěšeny vždy dva šikmé svislé svazky rytých rýh, tvořících tak pravidelnou klikatku. Povrch je hrubý se zrnky písku, šedé barvy. Materiál je kvalitně vypálený s příměsí písku. Rozm.: Ø při okraji 29 cm, šířka okraje 3,5 cm šířka stěny pod okrajem 1,4 cm bez přír č. (obr. 12: 8). Uložení: Muzeum východních Čech v Hradci Králové Literatura: Sigl – Vokolek 1993, 145. KRČÍN (okr. Náchod, Královéhradecký kraj) Nál. okol.: 30. 3. roku 1967 byl povrchovou prospekcí získán keramický materiál. Popis. mat.: 1. Fragment spodku a dna nádoby točené na kruhu. Povrch hlazený, světle šedé barvy. Materiál je jemný dobře plavený. Rozm.: průměr dna 8,4 cm šířka stěny 0,6 cm bez přír. č. (obr. 14: 3; 15: 2). Uložení: Muzeum východních Čech v Hradci Králové Literatura: Nál. okol.: Dne 31.5. 1951 získal archeolog královéhradeckého muzea J. Tomský od rolníka pana Fr. Voborníka zlomky zásobnice obtáčené na kruhu. Fragmenty zásobnice byly spolu s fragmenty přepálené mazanice získané na parcele č. 488/1 (pole pana Voborníka). Podle svědectví Fr. Voborníka byla nádoba obklopena skrumáží větších kamenů. Popis. mat.: 1. Rekonstruovaná zásobnice „Krausengefässe” s obtáčeným lištovitě výrazně ven vykloněným okrajem. Vrchní část lištovitého okraje se schodovitě kloní dovnitř a její vnější a vnitřní hrana nese šikmé čočkovité zářezy, celá je poté zdobena jemně rytými příčnými liniemi. Podhrdlí je zdobeno řadou rytých vrypů. Povrch je hrubý se zrnky písku, šedé barvy. Materiál je kvalitně vypálený s příměsí písku. Rozm.: Ø při okra-

276

Jan Jílek

ji 26,5 cm, šířka okraje 2 cm šířka stěny pod okrajem 1 cm, Ø podhrdlí 44 cm, výška 50 cm, Ø dna 22 cm bez přír. č. (obr. 8; 9). 2. Dva zlomky mazanice s otisky trámků. Vnější strana je hlazená na vnitřní jsou patrné otisky. Rozm.: 9 x 11 cm; 8,5 x 8 cm. Uložení: Muzeum východních Čech v Hradci Králové Literatura: Hlášení AÚ AV ČR, Praha, čj. 1552/51; 2722/51; Vokolek 1993, 91; týž 1997, 654; Tůma 1998, 51. Plotiště nad Labem (okr. Hradec Králové, Královéhradecký kraj) Nál. okol.: Žárový hrob 394 Popis. mat.: na kruhu točená dvoukonická nádoba, jejíž horní výduť je zdobená horizontálními plastickými žlábky. Okraj tvoří okruží, které je vykloněné jak ven, tak dovnitř nádoby, svrchu je zdobené žlábky. Nožka nádoby je odsazená, prstencovitého tvaru. Povrch je hlazený, hnědé barvy. Materiál je jemně plavený. Rozm.: výška 16 cm inv. č. – (obr. 16). Uložení: Muzeum východních Čech v Hradci Králové Literatura: Rybová 1976, 94, obr. 3: 7; táž 1979, 365, Abb. 68: 2; táž 1980, 108, 137, obr. 8: 8. SMIŘICE (okr. Hradec Králové, Královéhradecký kraj) Nál. okol.: Záchranný archeologický výzkum R. Bláhy (MVČ, Hradec Králové) z roku 2008. Lokalita se nachází na kú. Zderaz, nedaleko cesty k písníku, parcela č. 916.

Objekt 28, čtverec 52, vrstva 0 – dno. Popis. mat.: 1. Střep z výdutě hrncovité nádoby, vytáčený na hrnčířském kruhu. Fragment je zdoben dvěma již silně setřelými vlnicemi. Povrch je hlazený, setřelý světle šedé barvy. Rozm.: 7,6 x 6,3 cm šířka stěny 0,7 cm bez inv. č, č. sáčku 193 (obr. 14: 1; 15: 3). Uložení: Muzeum východních Čech v Hradci Králové Literatura: TŘEBEŠOV (okr. Rychnov nad Kněžnou, Královéhradecký kraj) Nál.okol.: v roce 1983 získal J. Militký povrchovou prospekcí na parcele č. 162/1 keramický materiál. 1. Střep z mísy vyrobené na hrnčířském kruhu. Okraj je mírně vykloněný, maximální výduť je tvořena lištou od níž je odsazen spodek nádoby. Povrch je hlazený, černé barvy. Lom je bílošedivý. Materiál je jemně plavený a kvalitně vypálený. Rozm.: 3,7 x 2,4 cm šířka stěny pod okrajem 0,7 cm přír. č. 154/83 (obr. 14: 2; 15: 1). Uložení: Muzeum východních Čech v Hradci Králové Literatura: Frolík – Kalferst – Sigl 1984, 11; Vokolek 1985, 186.

Doklady kontaktů mezi polabskými Germány, przeworskou a wielbarskou kulturou…

277

Prameny Hlášení čj. 5768/51 uložené v archivu Archeologického ústavu AV ČR, Praha, v.v.i. Hlášení čj. 1552/51 uložené v archivu Archeologického ústavu AV ČR, Praha, v.v.i.

Hlášení čj. 2722/51 uložené v archivu Archeologického ústavu AV ČR, Praha, v.v.i.

Literatura Almgren, O. 1923: Studien über Nordeuropäische Fibelformen der ersten nachchristlichen Jahrhunderte mit Berücksichtigung der provinzial-römischen und südrussischen Formen. Mannus-Bibliothek Nr. 32. Leipzig. Beninger, E. 1932: Quadische und wandalische Kulturbeziehungen, Mitteilungen der Anthropologischen Gesellschaft in Wien 62, 78–101. Beninger, E. 1936: Altgermanisch verzierte Lanzenspitzen im markomannisch-quadischen Siedlungsgebiet, Sudeta 12, 45–48. Błażejewski, A. 2000: Sudety Polskie w okresie przedrzymskim i wpływow rzymskich – zarys problematyki. In: Boguszewicz, M. – Boguszewicz, A. – Wiśniewska, D. (eds.), Człowiek i środowisko w Sudetach I. Wrocław, 121–134. Blume, E. 1912: Die germanischen Stämme und die Kulturen zwischen Oder und Passarge zur römischen Kaiserzeit. I. Teil: Text. Mannus Bibliothek 8. Würzburg. Bockius, R. – Łuczkiewicz, P. 2004: Kelten und Germanen im 2.–1. Jahrhundert vor Christus. Archäologische Bausteine zu einer historischen Frage. Mainz. Bokiniec, E. 2008: Kultura oksywska na ziemi chełmińskiej w świetle materiałów sepulkralnych. Toruń. Budinský-Krička, V. 1963: Sídlisko z doby rímskej a zo začiatkov sťahovania národov v Prešove, Slovenská archeológia 11, 5–58.

Dąbrowski, K. 1958: Osadnictwo z okresów póznolaténskiego i rzymskiego na stanowisku 1 w Piwoniciach, pow. Kalisz, Materiały Starożytne 4, 7–89. Dobrzańska, H. 1990: Osada z późnego okresu rzymskiego w Igołomi, woj. krakowskie. część II. Kraków. Droberjar, E. 1999a: Dobřichov-Pičhora. Ein Brandgräberfeld der älteren römischen Kaiserzeit in Böhmen. (Ein Beitrag zur Kenntnis des Marbod-Reichs). Fontes Archaeologici Pragenses 23. Pragae. Droberjar, E. 1999b: Od plaňanských pohárů k vinařické skupině. (Kulturní a chronologické vztahy na území Čech v době římské a v časné době stěhování národů). Sborník Národního Muzea, řada a – Historie 53. Droberjar, E. 2005: Pobaltský (wielbarský?) šperk ženského oděvu ze 2. poloviny 2. století v hrobě č. 718 (XXXV/42) z Třebusic (střední Čechy). In: von Carnap-Bornheim, C. – Ilkjaer, I. – Kokowski, A. (eds.): Europa Barbarica. Monumenta Studia Gothica IV. Lublin, 101–112. Droberjar, E. 2006: Plaňanská skupina großromstedtské kultury. k chronologii germánských nálezů a lokalit v Čechách na sklonku doby laténské a v počátcích doby římské. In: Droberjar, E. – Lutovský, M. (eds.), Archeologie barbarů 2005. Praha, 11–90.

Capelle, T. 1971: Studien über elbegermanische Gräberfelder in der ausgehenden Laténezeit und der älteren römischen Kaiserzeit. Münstersche Beiträge zur Vor- und Frühgeschichte Bd. 6. Hildesheim.

Droberjar, E. – Peška, J. 1994: Waffengräber der römischen Kaiserzeit in Mähren und die Bewaffnung aus dem Königsgrab bei Mušov. In: von Carnap-Bornheim, C. (ed.), Beiträge zu römischer und barbarischer Bewaffnung in den ersten vier nachchristlichen Jahrhunderten. Lublin−Marburg, 271–301.

Czarnecka, K. 2007: Oblin. Ein Gräberfeld der PrzeworskKultur in Südmasowien. Monumenta archaeologica barbarica 13. Warszawa.

Duška, J. 1898: Nálezy předhistorické v kraji královéhradeckém. Pojednání historického a průmyslového musea v Hradci Králové č. 6. Hradec Králové.

Červinka, I. L. 1937: Germáni na Moravě. Archeologický přehled k otázce o původu deformovaných lebek ve střední Evropě, Antropologie 14 (1936), 107–146.

Dymaczewski, A. 1958: Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Młodzikowie, pow. Środa, Fontes Archaeologici Posnanienses 8–9 (1957–1958), 179–434.

278

Jan Jílek

Frolík, J. – Kalferst, J. – Sigl, J. 1984: Archeologické nálezy v roce 1983, Zpravodaj Krajského muzea východních Čech 11, 3–12. Gajewski, L. 1959: Badania nad organizacją produkcji pracowni garncarskich z okresu rzymskiego w Igołomi, Archeologia Polski 3, 101–158. Ginalski, J. 1991: Ostrogi kabłąkowe kultury przeworskiej. Klasyfikacja typologiczna, Przegląd Archeologiczny 38, 53–84. Godłowski, K. 1969: Kultura przeworska na Górnym Śląsku. Kraków–Katowice. Godłowski, K. 1970: The chronology of the late roman period and early migration period in central Europe, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego 217, Prace Archeologiczne 11. Kraków.

Jahn, M. 1921: Der Reitersporn. seine Entstehung und früheste Entwicklung. Mannus Bibliothek 21. Leipzig. Jahn, M. 1942: Ein bedeutsamer germanischer Fund aus Brünn-Obersess, Zeitschrift des Mährisches Landesmuseums, Neue Folge II, 99–107. Jelínková, D. 2002: Miroslav, okr. Znojmo, Přehled výzkumů 43, 236–239. Kaczanowski, P. 1995: Klasyfikacja grotów broni drzewcowej kultury przeworskiej z okresu rzymskiego. Klasyfikacje zabytków archeologicznych I. Kraków. Kolník, T. – Varsik, V. 2006: Hrnčiarske pece z mladšej doby rímskej v Cíferi-Páci, Zborník Slovenského národného múzea 100, Archeológia 16, 409–427.

Godłowski, K. 1973: Materiały do poznania kultury przeworskiej na Górnym Śląsku (część I), Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne 2, 255–384.

Kontny, B. 2004: Uzbrojenie kultury przeworskiej w okresie wpływów rzymskich i początkach okresu wędrówek ludów. In: Andrzejowski, J. – Kokowski, A. – Leiber, Chr. (eds.), Wandalowie. Strażnicy bursztynowego szlaku. Lublin–Warszawa, 143–161.

Godłowski, K. 1977: Materiały do poznania kultury przeworskiej na Górnym Śląsku (część II), Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne 4, 7–238.

Kontny, B. 2007: Foreign Influences on the Weaponry of Bogaczewo and Sudovian Cultures. the Case of the Shafted Weapon, Archaeologica Baltica 8, 117–132.

Godłowski, K. 1984a: „Superiores barbari” und die Markomannenkriege im Lichte archäologischer Quellen, Slovenská archeológia 32, 327–348.

Kostrzewski, J. 1919: Die ostgermanische Kultur der Spätlatènezeit. Mannus-Bibl. 19. Teil. 1. Leipzig–Würzburg.

Godłowski, K. 1984b: Bemerkungen zur spätkaiserzeitlichen und frühvolkerwanderungszeitlichen Drehscheibenkeramik der Przeworsk-Kultur, Archaeologia Austriaca 68, 328–335. Godłowski, K. 1992a: Die Chronologie der jüngeren und späten Kaiserzeit in den Gebieten südlich der Sudeten und Karpaten. In: Godłowski, K. – Madyda-Legutko, R. (eds.): Probleme der relativen und absoluten Chronologie von der Latènezeit bis zum Frühmittelalter. Kraków, 23–54. Godłowski, K. 1992b: Zmiany w uzbrojeniu ludności kultury przeworskiej w okresie wpływów rzymskich. In: Arma et Ollae. Studia dedykowane profesorowi Andrzejowi Nadolskiemu w 70. rocznicę urodzin i 45 rocznicę pracy naukowej. Łódź, 71–88. Godłowski, K. 1994: Die Chronologie der germanischen Waffengräber in der jüngeren und späten Kaiserzeit. In: von Carnap-Bornheim, C. (ed.), Beiträge zu römischer und barbarischer Bewaffnung in der ersten vier nachchristlichen Jahrhunderten. Veröffentlichungen des Vorgeschichtlichen Seminars Marburg, Sonderband. 8. Lublin–Marburg, 169–178. Hauptmann, T. 1998: Studien zu den Dreisprossenfibel. In: Kunow, J. (ed.), 100 Jahre Fibelformen nach Oscar Almgren Internationale Arbeitstagung 25.–28. Mai 1997 in Kleinmachnow Land Brandenburg 5 (Wünsdorf 1998). Forschungen zur Archäologie im Land Brandenburg 5, 159–173. Jahn, M. 1916: Die Bewaffnung der Germanen in der älteren Eisenzeit etwa von 700 v. Chr. bis 200 n. Chr. Mannus Bibliothek 16. Würzburg.

Koudelka, J. 1904-1905: Archeologický nález u Nov. Bydžova, Památky archeologické 21, 137–140. Kurz, H. 1928: Zwei neue verzierte Lanzenspitzen der Kaiserzeit aus Oberschlesien. Mannus, Zeitschrift für Vorgeschichte, Ergänzungsband 6, 67–72. Kytlicová, O. 1970: Pohřebiště z doby římské v Lužci nad Vltavou (o. Mělník), Památky archeologické 61, 291–377. Madyda-Legutko, R. 1986: Die Gürtelschnallen. der römischen Kaiserzeit und der frühen Völkerwanderungszeit im mitteleuropäischen Barbaricum. British Archaeological Reports, International Series 360. Oxford. Machajewski, H. 2001: Wygoda. Ein Gräberfeld der OksywieKulture in Westpommern. Monumenta archaeologica barbarica 9. Warszawa. Mączyńska, M. 1971: Cmentarzysko i osada z okresu rzymskiego w Krapkowicach, Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne 1, 251–316. Mączyńska, M. 1998: Die Fibel als Tracht- und Schmuckelement in der Przeworsk-Kultur. In: Kunow, J. (ed.): 100 Jahre Fibelformen nach Oscar Almgren Internationale Arbeitstagung 25.–28. Mai 1997 in Kleinmachnow Land Brandenburg 5 (Wünsdorf 1998). Forschungen zur Archäologie im Land Brandenburg 5, 417–424. Mączyńska, M. 1999: Schyłkowa faza kultury przeworskiej. In: Kokowski, A. (ed.): Kultura przeworska IV. Lublin, 25–53. Marchelak, I. – Matysiak, J. – Moszczyński, J. – Papiernik, P. 2000: Wyniki ratowniczych badań archeologicznych na tere-

Doklady kontaktů mezi polabskými Germány, przeworskou a wielbarskou kulturou…

nie odkrywki „Szczerców” KWB „Bełchatów” SA na stan. 11 w miejscowości Kolonia Chabielice, gm. Szczerców, woj. łódzkie. In: Grygiel, R. (ed.), Badania archeologiczne na terenie odkrywki „Szczerców” Kopalni Węgla Brunatnego „Bełchatów” S. A. tom. 1. Łódź, 226–239. Miks, Ch. 2007: Studien zur römischen Schwertbewaffnung in der Kaiserzeit. Kölner Studien für Archäologie der römischen Provinzen, Band 8. Köln. Motyková-Šneidrová, K. 1967: Weiterentwicklung und Ausklang der älteren römischen Kaiserzeit in Böhmen. Fontes Archaeologici Pragenses 11. Pragae. Musil, J. – Jílek, J. – Vích, D. v tisku: Příspěvek k poznání osídlení Úhřetic (okr. Chrudim) v době římské, Zpravodaj muzea v Hradci Králové 34. Olędzki, M. 1998: The Role of the Amber Route in the Infiltration of the Przeworsk Culture into the Middle Danube Area. In: Čižmářová, J. – Měchurová, Z. (eds.), Peregrinatio Gothica. Jantarová stezka. Supplementum Acta musei Moraviae Scientiae sociales 82, 63–77. Pazda, S. 1966: Ceramika siwa na Dolnym Śląsku w świetle ostatnich odkryć, Silesia Antiqua 8, 75–103. Pazda, S. 1973: Aus Untersuchungen über Probleme der Töpferwerkstätte des 4.–5. Jh. u. Z. in Niederschlesien, Archaeologica Polona 15, 271–298. Pazda, S. 1980: Studia nad rozwojem i zróżnicowaniem lokalnym kultury przeworskiej na Dolnym Śląsku. Studia Archeologiczne 10. Wrocław. Pazda, S. 1990: Osada hutnicza z późnego okresu rzymskiego w Izbicku, woj. Opole, Silesia Antiqua 32, 23–59. Peškař, I. 1983: Sídlištní keramika z doby stěhování národů ve Velkých Němčicích (o. Břeclav), Památky archeologické 74, 175–223. Peškař, I. 1988: Hrnčířské pece z doby římské na Moravě, Památky archeologické 79, 106–169. Peškař, I. – Ludikovský, K. 1978: Žárové pohřebiště z doby římské ve Velkých Hostěrádkách. Studie Archeologického ústavu ČSAV. Praha. Pleiner, R. – Rybová, A. eds. 1978: Pravěké dějiny Čech. Praha. Píč, J. L. 1892: Žárové hroby na Třebické u Dobřichova z doby císařství římského, Památky archeologické 15 (1890–1892), 561–598. Píč, J. L. 1905: Starožitnosti země České II. Čechy na úsvitě dějin. Žárové hroby v Čechách a příchod Čechů sv. 3. Praha. Pietrzak, M. 1997: Pruszcz Gdański Fundstelle 10. Ein Gräberfeld der Oksywie- und Wielbar-Kultur in Ostpommern. Monumenta archaeologica barbarica 4. Kraków. Prus, O. 1979: Chata z okresu późnorzymskiego na stan. 2a w Zarzycy, gm. Łagiewniki, woj. Wrocław, Silesia Antiqua 21, 101–117.

279

Richthofen v. B. 1928: Germanischen Krausengefässe des 4. Jahrhunderts n. Ch. aus Provinz Oberschlesien und ihre Verbreitung. Mannus Ergänzungsband VI, 73–95. Romanow, J. 1971: Osada kultury łużyckiej oraz ślady osadnictwa z okresu wpływów rzymskich w Książku, pow. Kłodzko, Silesia Antiqua13, 93–133. Rodzińska-Nowak, J. 2006: Jakuszowice, stanowisko 2. Ceramika z osady kultury przeworskiej z młodszego i późnego okresu wływów rzymskich i wcesnej fazy okresu wędrówek ludów. Prace Archeologiczne 61. Kraków. Rybová, A. 1964: Pozdně laténské a časně římské sídliště v Novém Bydžově-Chudonicích. (výzkum 1960–1961). Práce musea v Hradci Králové ser. B VII, 3–142. Rybová, A. 1972: Svazky zbraní z mladší doby římské v Sendražicích o. Hradec Králové, Památky archeologické 63, 498– 530. Rybová, A. 1976: Význam středoevropské produkce keramiky na kruhu pro dějiny Čech v 4. a 5. stol. n. l., Památky archeologické 67, 85–114. Rybová, A. 1979: Plotiště nad Labem. Eine Nekropole aus dem 2–5. Jahrhundert u. Z. I. Teil, Památky archeologické 70, 353– 489. Rybová, A. 1980: Plotiště nad Labem. Eine Nekropole aus dem 2.–5. Jahrhundert u. Z. II. Teil, Památky archeologické 71, 93– 224. Rybová, A. 2006: Zničený hrob bojovníka z 2. stol. n. l. v Mělicích u Přelouče. In: Sedláček, R. − Sigl, J. − Vencl, S. (eds.), Vita archaeologica. Sborník Víta Vokolka. Hradec KrálovéPardubice, 239–241. Sakař, V. 1970: Roman Imports in Bohemia. Fontes Archaeologici Pragenses 14. Pragae. Sigl, J. 1985: Dolsko o. Nahořany, okr. Náchod, Výzkumy v Čechách 1982–1983, 30. Sigl, J. – Vokolek, V. 1982: Archeologické nálezy v letech 1980– 1981, Zpravodaj Krajského muzea východních Čech v Hradci Králové 9, 5–14. Sigl, J. – Vokolek, V. 1983: Nové archeologické nálezy v roce 1982, Zpravodaj Krajského muzea východních Čech v Hradci Králové 11, 5–11. Sigl, J. – Vokolek, V. 1984: Choustníkovo Hradiště, okr. Trutnov, Výzkumy v Čechách 1980–1981, 40. Sigl, J. – Vokolek, V. 1993: Pravěké a raně středověké osídlení okolí Choustníkova Hradiště (okr. Trutnov). Procházka staletími, Dissertaciones historicae 1, 141–149. Slowik, N. 1996: Los indicadores arqueologicos de sepulturas masculinas en la cultura Wielbark, Gallaecia 14/15, 241– 259. Stocký, A. 1913: Bericht über die Ergebnisse der archäologischen Forschung in der Umgebung von Neu Bydžov (Königreich Böhmen) im Jahre 1912. Mitteilungen der Anthropologischen Gesellschaft in Wien 43, 54–57.

280

Jan Jílek

Svoboda, B. 1948: Čechy a římské imperium. Sborník Národního musea v Praze, svazek II, řada A-historická. Praha.

Vích, D. 2007: Českomoravské pomezí v době římské. Pravěk, Supplementum 17, 173–229.

Szydłowski, J. 1964: Ciałopalne cmentarzysko rzymskie w Zakrzowie, pow. Krapkowice, Materiały Starożytne 10, 187–222.

Vokolek, V. 1985: Třebešov, okr. Rychnov nad Kněžnou, Výzkumy v Čechách 1982–1983, 186.

Tejral, J. 1970: K interpretaci severovýchodních prvků v hmotné kultuře moravské oblasti na sklonku starší doby římské, Památky archeologické 61, 184–212. Tejral, J. 1972: Die Donauläudische Variante der Drehscheibenkeramik mit eingeglätteter Verzierung in Mähren und ihre Beziehung zur Tschernjachower Kultur. Vznik a počátky Slovanů 7, 77–139. Tejral, J. 1999: Die Völkerwanderungen des 2. und 3. Jhs und ihr Niederschlag im archäologischen Befund des Mitteldonauraumes. In: Tejral, J. (ed.), Das mitteleuropäische Barbaricum und die Krise der römische Weltreiches im 3. Jahrhundert. Spisy archeologického ústavu AV ČR Brno 12. Brno, 137–213. Tejral, J. 2002: Die Sporen (B1–B 17) In: Peška, J. – Tejral, J. (eds.), Das Germanische Königsgrab von Mušov in Mähren. Mainz, 141–188. Tejral, J. 2003: Zur Frage germanisch-sarmatischen kulturellen Beziehungen an der Wende von der älteren zur jüngeren Kaiserzeit. In: von Carnap-Borheim, C. (ed.), Kontakt – Kooperation – Konflikt Germanen und Sarmaten zwischen dem 1. und dem 4. Jahrhundert nach Christus. Neumünster, Tejral, J. 2004: Mušov und Czarnówko – Bemerkungen zu weiträumigen Verbindugen zwischen germanischen Herrschaftszentren. In: Friesinger, H. – Stuppner, A. (eds.), Zentrum und Peripherie – gesellschaftliche Phänomene in der Frühgeschichte. Wien, 327–387. Tempelmann-Mączyńska, M. 1983: Badania osady z okresu rzymskiego w Opatowie, stan 6, woj. Częstochowa w latach 1971– –1980, Sprawozdania Archeologiczne 34 (1982), 183–199. Tempelmann-Mączyńska, M. 1989: Das Frauentrachtzubehör des mittel- und osteuropäischen Barbaricums in der römischen Kaiserzeit. Kraków. Tůma, J. 1998: Pravěké osídlení Kladska, Kladský sborník 2, 43–81. Turčan, V. 2006: Hrnčiarska pec zo Skalice, poloha Trávniky, Zborník Slovenského národného múzea 100, Archeológia 16, 433–436. Tuszyńska, M. 2005: Ulkowy. Cmentarzysko kultury wielbarskiej na Pomorzu Gdańskim. Gdańsk. Vachůtová, D. 2007: Sídliště z pozdní doby římské v Kostelci na Hané – Kozí Bradě. In: Droberjar, E. – Chvojka, O. (eds.), Archeologie barbarů 2006. Archeologické výzkumy v jižních Čechách. Supplementum 3/2. České Budějovice, 395–432.

Vokolek, V. 1993: Počátky osídlení východních Čech. Hradec Králové. Vokolek, V. 1997: Nálezy časně slovanské keramiky ve východních Čechách. In: Kubková, J. – Klápště, J. – Ježek, M. – Meduna, P. (eds.), Život v archeologii středověku. Praha, 654– 658. Völling, Th. 2005: Germanien an der Zeitenwende. British Archaeological Reports, International Series 1360. Oxford. Wegewitz, W. 1986: Bestattungen in importiertem Bronzegeschirr in den Urnenfriedhöfen der jüngeren vorrömischen Eisen- und der älteren römischen Kaiserzeit im Gebiet beiderseits der Niederelbe, Hammaburg 7, 1984–85, 69–132. Wilk, M. 2005: Późnorzymskie naczynia zasobowe (w typie Krausengefässe) na obszarze południowo-wschodniej Polski, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego 26, 305–372. Wójcik, T. 1978: Pomorskie formy bransolet wężowatych z okresu rzymskiego, Materiały Zachodniopomorskie 24, 35– –113. Wołągiewicz, R. 1981: Kultury oksywska i wielbarska. In: Wielowiejski, J. (ed.), Prahistoria Ziem Polskich, tom V. Późny okres lateński i okres rzymski. Wrocław–Warszawa–Kraków– Gdańsk, 135–178. Ziemlińska-Odojowa,W. 1999: Niedanowo. Ein Gräberfeld der Przeworsk – und Wielbark-Kultur in Nordmasowien. Monumenta Archaeologica Barbarica 7. Kraków. Żychliński, D. 1999: Szerokokołnierzowe naczynia zasobowe (typu Krausengefässe) z Giecza w Wielkopolsce północnej. In: Kokowski, A. (ed.), Kultura Przeworska IV (1998). Lublin, 193–199. Żychliński, D. 2008: Giecz i Cieśle – osady ludności kultury przeworskiej z okresu wędrówek ludów w Wielkopolsce. In: Droberjar, E. – Komoróczy, B. – Vachůtová, D. (eds.), Barbarská sídliště (Archeologie barbarů 2007). Spisy Archeologického ústavu AV ČR Brno 37. Brno, 345–388. Żychliński, D. – Goslar, T. 2008: Daty radiowęglowe z wielkopolskich osad ludności kultury przeworskiej z okresu wędrówek ludów. In: Błażejewski, A. (ed.): Labor et patientia studia archeologica Stanislao Pazda dedicata. Wrocław, 333–343.

Doklady kontaktů mezi polabskými Germány, przeworskou a wielbarskou kulturou…

281

Jan Jílek Evidence of contacts among the Przeworsk population, Wielbark culture and Elbeland Germans in East Bohemian territory Summary The paper will follow up the occurrence of monuments which are ascribable to the material content of the north-eastern part of free Germania, on the territory of Bohemia during the Roman period and at the beginning of the Migration period. The area of interest is the region of Hradec Králové and Pardubice (Fig 1; 2). Within the frame of this text we will try to find answers to the questions as follows: 1. In which chronological time spans of the Roman period can we prove a cultural impact of the Przeworsk and Wielbark cultures in East Bohemia? 2. How can this influence be interpreted? 3. Of what character are the archaeological sources which are documenting this influence? 4. Considering the present state of knowledge, is there any region in East Bohemia which can be defined to have culturally pertained to the Przeworsk culture? The contacts between the East Bohemian territory and the north-eastern part of what is now Poland are to be taken into account as early as the Early Roman period. This fact has been referred to recently by E. Droberjar (2006, 45). From the territory of our interest we could quote so far only one single site, namely Nový Bydžov – Chudonice (Stocký 1913, 55–56; Rybová 1964, 12) (Fig. 3) where two urn cremation burials were discovered. Considering the analogies from the Oksywie culture, E. Droberjar (2006, 45, obr. 21) designated these two ceramic vessels as being foreign to the Elbeland substrate. In the classification of Oksywie pottery, the vessels described would thus correspond to the II group after H. Machajewski (2001, 34) and the i group after the classification by R. Wołągiewicz (1981, 158–159). The vessels of group i after Wołągiewicz occurring at the cemetery of Pruszcz Gdański were classified by M. Pietrzak (1997, 83) into the stages A2 and A3. Similar

shapes are known from the region of Przeworsk culture, in particular from Oblin cemetery from graves no. 134, 135, 154 (Czarnecka 2007, 40, 43, 99, Taf. CXXXIII: 4; CXXXIV: 4; CXLVIII: 3), dated to stage A3. a more precise dating is enabled through iron fibulae with an arched bow. Both of them remained preserved in fragments, which fact makes their precise typological determination a little complicated. The brooch from burial No. 1 (Fig. 3: 1) can be classified only generally, due to the spring and pin rest being unpreserved. With regard to its angular bow and indistinct knot it may be a fibula of the type Kostrzewski M-a or N-a (Völling 2005, 121, 124, Abb. 28; Bockius – Łuczkiewicz 2004, 56– 57, 61, Tab. 4; Abb. 9–10). The brooch fragment from burial No. 2 (Fig. 3: 2) belongs to items with a lower spring cord and simple wire bow without knobs. The use of a lower spring cord is typical of the fibulae Kostrzewski N-a (Kostrzewski 1919, 38– 39; Völling 2005, 124). Both types of fibulae occur in Bohemia mainly during the stage LT D2b, or the stage A, in which they are typical (Droberjar 2006, 30–32). In the type Kostrzewski N-a the occurrence in Völling’s horizon III (2005) is also to be considered, which corresponds to the stage B1a. However, on the Bohemian territory it does not represent one of the leading features of this horizon, although in other parts of the Barbaricum it is precisely the stage B1a that records the highest incidence of this fibula type (Bockius – Łuczkiewicz 2004, 61–62). This statement is well documented by the absence of the aforementioned type at the cemetery of Dobřichov-Pičhora (Droberjar 1999a, 81; Bockius – Łuczkiewicz 2004, 62). Based on the analysis of fibulae and of both urns, which have their analogies in the material still classified to the pre-Roman period, both of the assemblages belong to the stage LT D2b, or A.

282

Jan Jílek

A somewhat larger number of finds comes from the decline of the Early Roman period and the beginning of the Late Roman period. In this case as well, with a few exceptions, we are dependent on isolated finds and items coming not from finding units, which makes their explanation very complicated, compared to Central Bohemia. They can be considered as evidence of interbarbaric trade, or more prosaically, of the transport of a certain idea, custom or style connected with this period. This applies mainly to the fragmentarily preserved fibula from Úhřetice (Fig. 4: 3; 5: 2), which pertains to the v group and 1st series after the classification by O. Almgren (1923, 50–51) and represents an imitation of type a 95-96. The occurrence of such an imitation is not surprising because just in the period of Marcomannian wars or shortly thereafter we know numerous examples of cast bronze fibulae of type a 95-96 as well as in regions far away from the territory of their maximum distribution, i.e. Pomerania and lower Vistulaland. In a similar way one can consider the fragment of a silver bracelet with plate-like ends of the type Wójcik IIIB (Wójcik 1978, 55–59) from the cremation cemetery at Plotiště nad Labem (Rybová 1979; idem 1980) (Fig. 4: 2; 5: 3). These foreign objects, representing mostly isolated items in funerary equipment, are to be evaluated as evidence of interbarbaric trade, which flourished along the Amber Route. Their distribution to remote regions far away from the place of their manufacture can be interpreted as the evidence of a new-coming style rather than of the actual physical infiltration of the Wielbark people. The bracelets with plate-like ends made of gold and silver, which occur in funerary assemblages in association with other precious goods all across the Central European Barbaricum, are considered by J. Tejral (2003, 248) as artefacts indicating a high social status of the individuals buried. In East Bohemia we meet also weapons and equipment, which are to be descended from the area of the Przeworsk culture. The iron button spur of type Ginalski F4 (Fig. 4: 4; 5: 5) from the cremation burial No. 180 at Plotiště nad Labem represents a foreign element within grave goods. This spur together with the lance head from Správčice (Rybová 2006) (Fig. 4: 1; 5: 1) are imports from the territory of the Przeworsk culture. An explanation is also required for the monuments classified, due to their chronological inde-

terminateness (Godłowski 1984b, 328), to the Late Roman period and the turn between the Late Roman period and the beginning of the Migration period. While the wheel-thrown urn (Fig. 16) from the burial No. 394 at Plotiště nad Labem is assumed to have been imported maybe at the beginning of the 5th century (Rybová 1976) from the Silesian territory where these shapes belong to popular ones, the interpretation of fragments of so-called grey ware and storage jars (Krausengefäße) from settlements is more complicated (Fig. 8; 9; 12; 13; 14; 15). When focusing on the problem of storage vessels, we will find out that the Polish research offered two opinions on their distribution and function. K. Godłowski (1969, 100) supposed they had been manufactured in local pottery workshops, which would explain their heterogeneousness, and due to their weight and massiveness they had been utilized only by communities in the closest vicinity to particular workshops. This approach was oppugned by S. Pazda (1980, 202) and D. Żychliński (1999, 195) who suppose that the storage jars had served as containers for transported goods, and that’s why they could be distributed as well to remote locations far away from their production centres. M. Wilk (2005, 366) recently referred to an analogous situation based on ethnographic observations, where several populations in Central Africa transported goods in storage vessels up to hundreds of kilometres away. Neither can the mobility of pottery workshops be excluded. This fact would be well-founded, above all with regard to the consumption of wheel-thrown and coiled ware, which is not frequent in East Bohemia at that time. This speculation, however, is not fully acceptable until any pottery kilns are discovered. Based on the character of the current source base, in the area treated we can responsibly support neither of the aforementioned opinions. Despite the said facts, however, we can record a startling concentration of described settlements in frontier areas (Krčín, Dolsko, Dolany, Kostelec nad Orlicí, Doudleby, Choustníkovo Hradiště) (Vokolek 1993; Sigl – Vokolek 1993) and in the region of upper Elbeland (Smiřice) (Fig. 1). When focusing on the finds in South Poland, then, it is surely not accidental that already from the Late Roman period and above all the turn between the Late Roman period and the beginning of the Migration period we register a densification

Doklady kontaktů mezi polabskými Germány, przeworskou a wielbarskou kulturou…

and expansion of settlement territory of the Przeworsk culture in Silesia and its foothills (Mączyńska 1999, 25, map. 1; Błażejewski 2000, 129–130, fig. 3– 4) (Fig. 20). Herewith it is obvious that these two territories must have been interconnected with regard to both communication and trade. However, we cannot reliably determine whether or not some groups of the Przeworsk population settled down in what is now the Náchod region. a more precise explanation has been complicated by the character of archaeological sources acquired mainly through surface prospecting or coming from old discoveries from the first half of the 20th century, the finding conditions of which cannot be reliably verified. Somewhat differently we must consider the isolated shards of storage jars and pots from Chornice and Biskupice (Fig. 17; 18) (Vích 2007) found at the frontier between East Bohemia and Northwest Moravia. In this case we cannot exclude some indefinable trading activities, because the locations lay on a possible communication route between the Bohemian and Moravian settlement areas. To sum up this knowledge, the north-eastern elements, which appear foreign in the area of the Elbeland Germans (Fig. 1), can be recognised already in the stage a of the Early Roman period (Nový Bydžov-Chudonice), at the decline of the Early Roman period and at the beginning of the Late Roman period in stages B2/C1, C1 (Plotiště nad Labem, Správčice, Úhřetice). These influences become more intensive within a so far unspecified time span at the end of the Late Roman period and the turn between the Late Roman period and the beginning of the Migration period, i.e. in stages C2-D. In this time we register on the investigat-

283

ed territory some fragments of wheel-thrown and coiled pottery having their analogies in Silesia. Predominant are the artefacts pertaining to the sphere of the Przeworsk culture, according to their provenance. The evidence of contacts with the Wielbark culture is sporadic and these impulses had been most probably mediated by the Przeworsk culture. Foreign cultural elements documented in the stages B2/C1 and C1 are in no way different from a similar influence from the north-eastern cultural milieu, which is known for example from the Middle Danubian region and relates to socio-trading activities performed along the Amber Route. In the following period the explanation has been complicated by the state of knowledge, but we can register some contacts between the Silesian region and East Bohemia, which are demonstrated above all on finds of wheel-thrown and coiled, so-called grey ware. It cannot be so far responsibly stated whether this pottery evidence represents trading goods or local products. This detection is also connected with the problem of infiltration of the Przeworsk people into the area of today’s Náchod at the turn between the Late Roman period and the Migration period. Even if the assembled evidence supports this fact, it cannot be reliably proved yet, due to missing finding units. Jan Jílek Východočeské muzeum v Pardubicích Pardubice Ústav archeologie a muzeologie Filozofická fakulta Masarykova univerzita Brno

M. Karwowski, E. Droberjar (eds.) Archeologia Barbarzyńców 2008: powiązania i kontakty w świecie barbarzyńskim. Collectio Archaeologica Resoviensis XIII, Rzeszów 2009, 285–304

Jana Němcová, Daniela Marešová, František Kašpárek, Jan Jílek Sídliště z doby římské z Litomyšle a Starého Města u Moravské Třebové (Příspěvek k poznání doby římské na česko-moravském pomezí) I. Úvod V předkládaném textu budou představeny výsledky a zhodnocení dvou záchranných archeologických výzkumů, které byly realizovány v letech 1994–1995 v Litomyšli (okr. Svitavy) v Jiráskově ulici čp. 3 a v roce 2008 ve Starém Městě u Moravské Třebové (okr. Svitavy) na parcelách č. 2105/1, 19, 2; 2095/8; 1941/2. Záchranný archeologický výzkum v Litomyšli předcházel rekonstrukci a stavebním úpravám v prostoru restaurátorské školy a provedla jej společnost Archaia, pod vedením D. Marešové (1997, 544–545). Druhou záchrannou akci vyvolanou výstavbou čističky odpadních vod (dále ČOV) učinilo Regionální muzeum v Litomyšli pod vedením J. Němcové. Obě lokality se nacházejí v Pardubickém kraji v prostoru českomoravského pomezí východních Čech a severozápadní Moravy (obr. 1). V obou případech nebylo prozkoumáno celé sídliště nebo jeho větší část, neboť v prvním případě byly stavební práce jen velmi omezeného rozsahu a v druhém se jednalo převážně o liniový řez prostorem sídliště o šířce 40–50 cm a plošně byla prozkoumána pouze plocha pro budoucí čističku, která zachytila okraj sídliště v bezprostřední blízkosti původního koryta Bílého potoka, přesto předkládané nálezy doplní pomyslnou mozaiku poznání tohoto regionu v době římské. II. Litomyšl – Jiráskova ul. čp. 3 Přírodní prostředí Sídliště z doby římské v Jiráskově ul. čp. 3 bylo vybudováno na vyvýšeném místě nedaleko řeky Loučné v nadmořské výšce 348 m.n.m. Geologické podloží katastru Litomyšle tvoří sedimentární křídové horniny. Svrchními vrstvami křídových sedimentů jsou jílovité, popřípadě jílovitouhelné sedimenty. Kvartérní uloženiny zastupují zejmé-

na eolické sedimenty – spraše, hnědozemní středoevropské půdy a fluviální sedimenty – jíly, písky a písčité štěrky, které se nacházejí v údolí řeky Loučné (Charvát 1978, 1; Válek 1964, Mapa půdních typů východních Čech: klad listů 12; Müller 1997, 249, 253, Obr.1). Průběh výzkumu Důvodem, pro záchranný archeologický výzkum byla rekonstrukce a rozšiřování objektů restaurátorské školy. Na osmi řezech byly kromě středověkých a novověkých situací zdokumentovány situace z doby římské (kóta 347,40–347,79, tj. 0,6– 0,21 m pod úrovní současného povrchu) (obr. 2). Keramický materiál z doby římské byl zajištěn z na řezů č. 1 a 3 patrných objektů (kontexty 1005, 3004, 3006, 3007, 3008) (obr. 3). Objekty byly zahloubeny přímo do pískového podloží. Pro částečné narušení intaktních situací středověkými a novověkými situacemi včetně výkopových prací prováděných bagrem (např. zničená severozápadní část objektu – kont. 1005) a nedostatku času nebylo možné kromě hloubky (cca 0,9 m) zjistit další rozměry objektů. Na řezu č. 3 se na severozápadní straně objektu nacházelo ohniště (kont. 3007 a 3008). Jeho výplň obsahovala zbytky uhlíků a mazanice. Uhlíky byly přítomny i v ostatních vrstvách. Z tohoto důvodu je možné uvažovat o zániku objektů požárem. Pouze výplň objektu na řezu č. 3 byla diferenciovaná. Výplň ostatních objektů obsahovala pouze jediný kontext - středně ulehlou, hnědou jílovitou hlínu. Popis archeologických situací a nálezů Řez č. 1 Na řezu č. 1 (obr. 3) pod současným povrchem na úrovni kóty 347.96 bylo zachyceno takřka 1,4 m mocné antropogenní souvrství (vrstvy 1001–1009). V hloubce 0,2 m – 0,8 m pod současným povrchem byl na řezu zjištěn objekt blíže nespecifi-

286

Jana Němcová, Daniela Marešová, František Kašpárek, Jan Jílek

Obr. 1. Litomyšl. Staré Město u Moravské Třebové (okr. Svitavy). Poloha obcí v prostoru východních Čech. Abb. 1. Litomyšl. Staré Město bei Moravská Třebová (Bez. Svitavy). Lage von Gemeinden im Raum Ostböhmens. kovaného tvaru, náležící době římské (k. 1005), jehož výplň tvořila středně ulehlá, hnědošedá hlína s příměsí písku (20%) a jílu (40%). Obě hrany objektu byly narušeny, na sv. novodobým výkopem (k. 1002) na sz. objektem (k. 1008), jenž je předběžně datovaná podle keramického materiálu do vrcholného středověku – novověku.

Kontext 1005 1. Fragment horní části hrncovité nádoby. Popis tvaru: plece, Druh výzdoby: nehtové vrypy; Povrch: jemně modelovaný, přirozený; Keramická hmota: středozrnná (do 2 mm); Barva: šedožlutá; Rozm.: šířka – 60 mm, výška – 62 mm, tloušťka – 7 mm (obr. 4: 1).

Sídliště z doby římské z Litomyšle a Starého Města u Moravské Třebové…

287

Obr. 2. Litomyšl. Jiráskova ul. čp. 36. Plán záchranného archeologického výzkumu a rozložení řezů. Abb. 2. Litomyšl. Jiráskova-Strasse Nr. 36. Plan von der archäologischen Notgrabung und die Lage von den Schnitten.

2. Zlomek výdutě nádoby. Druh výzdoby: nehtové vrypy; Povrch: jemně modelovaný; Keramická hmota: jemnozrnná (do 1 mm); Barva: šedožlutá; Rozm.: šířka: – 34 mm, výška – 22 mm, tloušťka – 8 mm (obr. 4: 2). 3. Střep z výdutě nádoby. Druh výzdoby: rytá; Povrch: hrubě modelovaný, přirozený; Keramická hmota: středozrnná (do 2 mm); Barva: oranžovožlutá; Rozm.: šířka – 48 mm, výška – 55 mm, tloušťka – 10 mm (obr. 4: 3). 4. Zlomek okraje mísy. Popis tvaru: okraj zaoblený; Povrch: jemně modelovaný, přirozený; Keramická hmota: středozrnná (do 2 mm); Barva: černošedá; Rozm.: šířka – 60 mm, výška – 43 mm, tloušťka – 10 mm (obr. 4: 4). 5. Fragment výdutě. Druh výzdoby: rytá; Povrch: jemně modelovaný, přirozený; Keramická hmota: středozrnná (do 2 mm); Barva: černošedá; Rozm.: šířka – 40 mm, výška – 25 mm, tloušťka – 12 mm (obr. 4: 5). 6. Horní část výdutě hrncovitého tvaru. Popis tvaru: prohnuté plece; Druh výzdoby: nehtové vrypy; Povrch: jemně modelovaný, přirozený; Keramická hmota: středozrnná (do 2 mm); Barva: šedožlutá; Rozm.: šířka – 40 mm, výška – 35 mm, tloušťka – 6 mm (obr. 4: 6).

7. Střep z mísy s esovitou profilací. Druh výzdoby: nehtové vrypy; Povrch: hrubě modelovaný; Keramická hmota: hrubozrnná (do 3 mm); Barva: černá; Rozm.: šířka – 50 mm, výška – 37 mm, tloušťka – 8 mm (obr. 4: 7). 8. Zlomek z maximální výdutě hrncovitého tvaru. Popis tvaru: prohnuté plece; Druh výzdoby: nehtové vrypy; Povrch: hrubě modelovaný; Keramická hmota: středozrnná (do 2 mm); Barva: šedožlutá; Rozm.: šířka – 89 mm, výška – 52 mm, tloušťka – 10 mm (obr. 4: 8). 9. Fragment dna nádoby; Povrch: hrubě modelovaný; Keramická hmota: středozrnná (do 2 mm); Barva: šedožlutá; Rozm.: šířka – 56 mm, výška – 40 mm, tloušťka – 7 mm (obr. 4: 9). 10. Zlomky mazanice 11. Osteologický materiál zahrnoval zuby mladého jedince samice prasete. Řez č. 3 Na řezu č.3 na kótě 347,8 t.j. 0,2 m pod současným povrchem byl zachycen objekt z doby římské (kontexty 3004, 3006, 3007, 3008) (obr. 3) analogický k objektu na řezu č. 1 (kontext 1005). Výplň objektu byla prohořelá a obsahovala fragmen-

288

Jana Němcová, Daniela Marešová, František Kašpárek, Jan Jílek

Obr. 3. Litomyšl. Jiráskova ul. čp. 36. Řezy č. 1 a 3. Abb. 3. Litomyšl. Jiráskova-Strasse Nr. 36. Schnitte Nr. 1 und Nr. 3.

ty uhlíků. Kontexty č. 3007 a 3008, obsahovaly koncentraci uhlíků a mazanice, což by mohlo upozorňovat na přítomnost ohniště (nebo epicentra požáru ?) v západním rohu objektu. Objekt porušil na západní straně řezu recentní vkop (kontext 3014), podobné narušení je registrováno i na východní straně (kontext 3003). Objekt byl rovněž poničen v horní části (kontext 3001).

2. Zlomek mírně ven vykloněného okraje. Popis tvaru: horní část nádoby; Povrch: jemně modelovaný, přirozený; Keramická hmota: jemnozrnná (do 1 mm); Barva: šedočerná; Rozm.: šířka – 33 mm, výška – 28 mm, tloušťka – 6 mm (obr. 4: 11).

Kontexty 3006, 3007 1. Střep z výdutě. Druh výzdoby: nehtové vrypy; Povrch: hrubě modelovaný; Keramická hmota: středozrnná (do 2 mm); Barva: černá; Rozm.: šířka – 30 mm, výška – 20 mm, tloušťka – 9 mm (obr. 4: 10).

Přírodní prostředí Staré Město se nachází v mírně vyvýšené poloze (v nadmořské výšce 398 m) v jádru Moravskotřebovské kotliny, 5 km severovýchodně od Moravské

III. Staré Město u Moravské Třebové

Sídliště z doby římské z Litomyšle a Starého Města u Moravské Třebové…

289

Obr. 4. Litomyšl. Jiráskova ul. čp. 36, 1.–9. Keramický materiál z kontextu 1005; 10.–11. Zlomky keramiky z kontextů č. 3006 a 3007. Abb. 4. Litomyšl. Jiráskova-Strasse Nr. 36. 1.–9. Keramik aus dem Kontext Nr. 1005; 10.–11. keramische Bruchstücke aus dem Kontext Nr. 3006 und Nr. 3007.

290

Jana Němcová, Daniela Marešová, František Kašpárek, Jan Jílek

Třebové. Leží na východním okraji české křídové pánve, v mírné teplé oblasti. Průměrná roční teplota je přibližně 7˚C. Kvartérní pokryv obvykle tvoří hlinitokamenité sutě, převážně smíšeného charakteru. V blízkosti vodoteče převládají zahliněné fluviální štěrkopísky. Pod kvartérním pláštěm se nachází podložní jílovité terciérní sedimenty (Hájková 2002, 5–7). Lokalita Staré Město VII (dále jen SM VII.) (obr. 5; 6) se nachází podél západní strany silnice směrem na Bílou Studni (Mapa ZM 1:10 000 1443-11; 125:153, 132:157, 160:110, 172:117) v nadmořské výšce 380 m. Leží v bezprostřední blízkosti vodoteče Bílého potoka, který lokalitu ohraničuje na východní straně. Více na východ již sídliště nepokračuje. Potok dále teče na úpatí návrší Dubina (s kótou 553 m.n.m.). Pak se vlévá do Končinského potoka, levostranného přítoku Třebůvky. Naleziště se nachází na mírném svahu, který se svažuje směrem na západ, k uměle vytvořené meliorační strouze a na jih k Bílému potoku. Během výzkumu bylo evidentní, že také jílovité podloží se svažuje shodným směrem. Mocné vrstvy nad pod-

ložím pak tuto svažitost zmírňují. Současné koryto potoka je posunuté dál směrem na jih, část původního koryta bylo pravděpodobně zachyceno při záchranném archeologickém výzkumu. Podloží lokality tvoří jílovité sedimenty, které nepropouští vodu. Proto byla v minulosti provedena na lokalitě meliorace, která svádí povrchovou vodu v blízkosti zkoumaného liniového výkopu do umělé strouhy, ta se napojuje do Bílého potoka. Liniový výkop byl veden podél východní strany strouhy Poznání lokality v minulosti Na bohaté osídlení na katastru Starého Města upozornil již Jaroslav Mackerle (Mackerle – Továrek – Vácová 1946, 90–91, 148; Mackerle 1948, 9, 22; Mackerle 1952, nestrán.). Povědomí o polykulturním osídlení z katastru obce máme, vyjma náhodně nalezených předmětů, díky systematické povrchové prospekci D. Vícha. Sídlištní aktivity lze zařadit do neolitu, eneolitu, dále do období laténu a konečně do doby římské (Matějíčková – Vích 2002, 115–116, 121, 118: Obr. 4, 9, 120: Obr. 1, 2; Vích 2001, 51–53; Vích 2003, 47–48; Vích 2007, 182).

Obr. 5. Staré Město u Moravské Třebové. Letecký pohled na lokalitu od sz, v pozadí dominantní kopec Dubina (foto. J. Němcová). Abb. 5. Staré Město bei Moravská Třebová. Luftbild, Fundort vom NW, Dominante – Dubina Berg im Hintergrund (Foto von J. Němcová).

Sídliště z doby římské z Litomyšle a Starého Města u Moravské Třebové…

Informace je možné získat také z archeologických nálezů objevených při stavebních aktivitách nebo ze starších amatérských výzkumů, které jsou uloženy v Městském muzeu v Moravské Třebové. Jedná se však převážně o lokality středověké. Také  drobné záchranné archeologické výzkumy z posledních let dokládají středověký vývoj osídlení (Němcová 2006, 48–51). Konkrétně na popisované naleziště z doby římské upozornil D. Vích (Matějíčková – Vích 2002, 121, Vích 2007, 179–180). Jeho lokality označené jako 2a, 2b, 3, 16 a 4a, 4b, mají společné nálezy z doby římské. Navíc se částečně (2a, 2b, 3, 16) překrývají s plochou záchranného archeologického výzkumu. V literatuře se také uvádí nález římské mince na lokalitě označované D. Víchem jako kopec Burgstall, který je totožný s „Hradiskem“ na kopci Dubina (Vích 2007, 179; srov. Mackerle 1952, nestr.; Němcová 2006, 51). Přesto, že na lokalitě v dřívější době proběhly jisté stavební práce – meliorace a inženýrské sítě, starší stavba ČOV, naleziště nebylo archeologicky prozkoumáno. Právě meliorační zásahy se jevily jako problém při záchranném archeologickém výzkumu, na několika místech byly porušeny keramické trubky odvádějící vodu z pozemků, ty pak zaplavily některé úseky 5a–6a, proto byla použita technika k odčerpání vody, ale množství vody v měsících únor a březen doplněné táním sněhu práci znemožňovalo, takže nemohlo dojít k prozkoumání úseku č. 5a. (obr. 7) (Němcová 2009). Průběh výzkumu Záchranný archeologický výzkum probíhal ve dvou etapách. V první etapě proběhla skrývka ornice a podorničí (leden 2008) a v druhé etapě vlastní výzkum (únor – březen 2008). Výzkum probíhal při hloubení liniového výkopu o přibližné délce 555,5 m a před výstavbou ČOV s příjezdovou komunikací. Plocha výzkumu měřila 26 x 32 m (obr. 8). Ornice byla stahována nejdříve v trase liniového výkopu (šířka 40–50 cm) po jednotlivých úsecích. Již v této chvíli byly viditelné v podloží spodní části objektů nebo v některých úsecích celé pásy více zahloubené kulturní vrstvy, která byla také zkoumána pomocí řezů. Trasa liniového výkopu byla rozdělena na jednotlivé úseky (obr. 7) a plocha vlastní ČOV s příjezdovou komunikací na 3 sektory (obr. 8). Úseky byly rozděleny podle umístění šachet, do-

291

sahovaly průměrně délky do 50 m, jen úsek 2a byl o polovinu kratší. V úsecích byly zachyceny části zahloubených objektů pod mocnou kulturní vrstvou a kůlové jamky. V sektorech 1–3 bylo zdokumentováno 48 zahloubených objektů, které lze rozdělit na kůlové jamky (ty převažují) různých rozměrů, mělké zahloubeniny a archeologické objekty, z nichž obj. 1 a 16 náleží době římské (obr. 9) a samostatný pravidelný žlábek. Keramický materiál pochází převážně z kulturní vrstvy, méně již z objektů, a chybí z kůlových jamek. Navíc v ploše se v kulturní vrstvě objevuje i středověká keramika ze 14.–15. století. Vysvětlením může být zachycená středověká vrstva v úseku 10a–11a. Pravděpodobně ve 14. a 15. století tady existovala sídlištní aktivita, která navazuje na středověké lokality zachycené v dnešním intravilánu obce (Němcová 2006, 49–50). V druhém případě byl v úsecích 2a–9a zachycen průběh kulturní vrstvy, která na svých koncích slábne, náležející germánskému sídlišti. V úseku 1a již mizí zcela. Kromě kulturní vrstvy a objektů v úsecích i na ploše ČOV s komunikací byla zdokumentována část původního koryta potoka-situace I. (obr. 9), které překrývá také kulturní vrstva obsahující mazanici a keramiku Popis archeologických situací a nálezů Prostor liniového výkopu (obr. 7) Úsek 3a–4a Jedná se o liniové úseky široké 40–50 cm, ve kterých byla zachycena největší koncentrace objektů, v úseku 3a – 31 objektů a v 4a – 5 objektů. Zajímavý se jevil řez objektem č. 37 v úseku 4a. Byl to dlouhý objekt zahlubující se 80 cm, obsahující mazanici a atypickou keramiku, nevhodnou pro analýzu. Další 4 objekty v tomto úseku tvoří kůlové jamky. V úseku 3a se jedná o mělké objekty nepravidelného i pravidelného tvaru, často obsahující kůlové jamky, a samostatné kůlové jamky různých rozměrů. Keramický materiál byl získán z podorničí při skrývce. 1. Fragment výdutě nádoby. Popis tvaru: plece – prohnuté; Popis výzdoby: široká rytá linie; Povrch: hrubě modelovaný; Keramická hmota: středo zrnná (ostřivo do 2 mm); Barva: žluto šedo černá; Rozm.: výška – 51 mm, délka – 54 mm, šířka – 8 mm (obr. 10: 2). Úsek 5a Jedná se o liniový úsek široký 40–50 cm. Keramický materiál byl získán z vrstvy bortící se stěny výkopu. 1. Zlomek okraje mísovité nádoby. Popis: okraj – seříznutý; Povrch: hrubý a zrnitý; Keramická hmota: středo zrnná (ostřivo do 2 mm); Barva: žluto šedo černá; Rozm.: výška – 22 mm, délka – 27 mm, šířka – 5 mm (obr. 10: 1).

292

Jana Němcová, Daniela Marešová, František Kašpárek, Jan Jílek

Obr. 6. Staré Město u Moravské Třebové. Lokalizace naleziště na ZM. 14-43-11. (1:10 000). Abb. 6. Staré Město bei Moravská Třebová. Lokalisierung vom Fundort auf der Karte ZM 14-43-11 (1:10 000).

Sídliště z doby římské z Litomyšle a Starého Města u Moravské Třebové…

293

Obr. 7. Staré Město u Moravské Třebové. Trasa a plocha záchranného archeologického výzkumu. Legenda: „U” – úseky, „S” – sektory (kresba J. Němcová). Abb. 7. Staré Město bei Moravská Třebová. Terrasse und Fläche von der archäologischen Notgrabung. Legende: „U” – Abschnitte, „S” – Sektoren (Abbildung von J. Němcová). Úsek 6a Jedná se opět o část liniového výkopu o šířce 40–50 cm. Byly zde zachyceny 3 mělké nepravidelné objekty a kulturní vrstva, která se v části úseku zahlubuje více do podloží: Vybrané keramické zlomky byly nalezeny při začištění úseku po skrývce na rozhraní vrstvy a podloží. 1. Fragment okraje a vrchní části výdutě hrncovité nádoby; Popis tvaru: okraj – rovný a ven vyhnutý, hrdlo – kónické ven; Povrch: zrnitý a hrubý; Keramická hmota: hrubozrnná (ostřivo nad 3 mm); Barva: oranžovožlutá; Rozm.: výška – 56 mm, délka – 55 mm, šířka – 8 mm (obr. 11: 1). 2. Střep z výdutě nádoby. Popis výzdoby: nehtové vrypy v řadě; Povrch: zrnitý a hrubý; Keramická hmota: hrubozrnná (ostřivo nad 3 mm); Barva: oranžovožlutá; Rozm.: výška – 25 mm, délka – 39 mm, šířka – 5 mm (obr. 11: 2).

3. Fragment mírně ven vyhnutého okraje. Popis tvaru: okraj – kyjovitý, hrdlo – kónické ven; Povrch: hrubě modelovaný; Keramická hmota: středozrnná (ostřivo do 2 mm); Barva: oranžovožlutá; Rozm.: výška – 43 mm, délka – 37 mm, šířka – 4 mm (obr. 11: 3). 4. Zlomek mísy s kolmo postaveným okrajem. Popis tvaru: okraj – rovný, hrdlo – přímé; Povrch: zrnitý a hrubý; Keramická hmota: hrubozrnná (ostřivo nad 3 mm); Barva: černožlutooranžovo; Rozm.: výška – 36 mm, délka – 47 mm, šířka – 4 mm (obr. 11: 4). Úsek 8a Jedná se liniový výkop o šířce 40–50 cm, ve kterém byly zachyceny dva mělké nepravidelné objekty a dva zahloubené objekty oválného půdorysu a objekt nebo výrazně zahloube-

294

Jana Němcová, Daniela Marešová, František Kašpárek, Jan Jílek

Obr. 8. Staré Město u Moravské Třebové. Plán plochy záchranného archeologického výzkumu. Sektory č. 1–3 (kresba J. Němcová) a letecký pohled na plochu od jihovýchodu (foto J. Němcová). Abb. 8. Staré Město bei Moravská Třebová. Plan von der Fläche der archäologischen Notgrabung. Sektoren Nr. 1–3 (Abbildung von J. Němcová) und Luftbild, Fläche von SO (Foto von J. Němcová).

Sídliště z doby římské z Litomyšle a Starého Města u Moravské Třebové…

Obr. 9. Staré Město u Moravské Třebové. Obj. č. 1, 16 a situace I. (kresba J. Němcová). Abb. 9. Staré Město bei Moravská Třebová. Obj. Nr. 1, 16 und Situation I (Abbildung von J. Němcová).

295

296

Jana Němcová, Daniela Marešová, František Kašpárek, Jan Jílek

Obr. 10. Staré Město u Moravské Třebové. Keramický materiál. 3.–4. 8. – jiříkovická keramika pocházející ze situace I (kresba F. Kašpárek). Abb. 10. Staré Město bei Moravská Třebová. Keramik. 3.–4. 8. – Drehscheibenkeramik aus der Situation I (Abbildung von F. Kašpárek).

Sídliště z doby římské z Litomyšle a Starého Města u Moravské Třebové…

Obr. 11. Staré Město u Moravské Třebové. Keramický materiál. 8. – mísa s mírně vykloněným okrajem jejíž spodní část je zdobena širokým žlábkem z obj. č. 1 (kresba F. Kašpárek). Abb. 11. Staré Město bei Moravská Třebová. Keramik. 8. – Schüssel mit einem leicht ausgezogenen Rand. Unterteil mit dem Dekor aus einer breiten Rinne. Obj. Nr. 1 (Abbildung von F. Kašpárek).

297

298

Jana Němcová, Daniela Marešová, František Kašpárek, Jan Jílek

ná část vrstvy z níž se zahlubuje do podloží kůlová jamka: keramický materiál byl získán při začištění úseku po skrývce na rozhraní kulturní vrstvy a podloží. 1. Střep z podhrdlí hrncovitého tvaru. Povrch: hrubě modelovaný; Keramická hmota: středozrnná (ostřivo do 2 mm); Barva: černo šedobéžová; Rozm.: výška – 25 mm, délka – 25 mm, šířka – 7 mm (obr. 11: 6). Povrchový sběr 1. Střep z podhrdlí nádoby. Povrch: hrubě modelovaný; Keramická hmota: středozrnná (ostřivo do 2 mm); Barva: černá; Rozm.: výška – 30 mm, délka – 23 mm, šířka – 5 mm (obr. 11: 7). Prostor plochy ČOV Sektor 2 Jedná se o střední část plochy záchranného archeologického výzkumu, který předcházel výstavbě ČOV (obr. 8), ve které bylo zachyceno 20 objektů (respektive 19, obj. 20 je část bývalého koryta Bílého potoka). Keramické zlomky pocházejí z kulturní vrstvy nad zahloubenými částmi objektů. 1. Zlomek výdutě mísovité nádoby točené na hrnčířském kruhu. Popis výzdoby: víceřadá vlnice mezi dvěma plastickými lištami; Povrch: jemněji modelovaný; Keramická hmota: plavená; Barva: šedá; Rozm.: výška – 47 mm, délka - 28 mm, šířka – 5 mm (obr. 10: 6). 2. Fragment mísovitého tvaru s výrazně ven vyhnutým okrajem. Popis tvaru: okraj – límcovitý, rovný a ven vyhnutý, hrdlo – kónické dovnitř; Povrch: zrnitý a hrubý; Keramická hmota: středozrnná (ostřivo do 2 mm); Barva: žlutobéžová; Rozm.: výška – 36 mm, délka – 40 mm (obr. 10: 7). 3. Střep z výdutě nádoby. Popis výzdoby: nehtový vryp; Povrch: zrnitý a hrubý; Keramická hmota: středozrnná (ostřivo do 2 mm); Barva: žlutobéžová; Rozm.: výška – 26 mm, délka – 36 mm, šířka – 6 mm (obr. 11: 5). Objekt 1 Objekt osmičkovitého nepravidelného tvaru, který měřil na délku po delší ose přibližně 260 cm a byl zahlouben do necelých 50 cm. Jižní stěna objektu mírně spadala na nepravidelné miskovité dno, avšak severní stěna objektu spadala ke dnu téměř kolmým směrem (obr. 9, obj. 1). 1. Mísa blížící se typu Droberjar 2751 (Droberjar 1997, Abb. 40: 2751) s mírně vykloněným okrajem, jejíž spodní část je zdobena širokým žlábkem směřujícím ode dna k maximální výduti. Popis tvaru: okraj – rovný, hrdlo – kónické ven, plece – prohnuté, spodek nádoby – kónicky ven, dno – oblé; Popis výzdoby: žlábek; Místo výzdoby: Plece, spodek nádoby a dno; Povrch: hrubý u hrdla hladký; Keramická hmota: středozrnná (ostřivo do 2 mm); Barva: šedočerná. Rozm.: průměr nádoby u okraje 150 mm, průměr dna cca 80 mm, výška 93 mm (obr. 11: 8).

va: šedočerná; Rozm.: výška – 39 mm, délka – 15 mm, šířka – 12 mm. Situace I Nálezy z výplně původního koryta potoka Řez částí původního koryta potoka, břeh se svažuje směrem na jih, kde byly zachyceny říční valouny, nálezy keramiky pocházejí z kulturní vrstvy nad valouny (obr. 9, situace I). 1. Fragment okraje a výdutě mísy točené na hrnčířském kruhu. Popis tvaru: okraj – zaoblený, hrdlo - prohnuté; Popis výzdoby: vícenásobná vlnice na plastické liště; Povrch: jemněji modelovaný; Keramická hmota: plavená; Barva: šedobéžová; Rozm.: výška – 34 mm, délka – 26 mm, šířka – 4 mm (obr. 10: 3). 2. Zlomek okraje a podhrdlí. Popis tvaru: okraj – zaoblený; Povrch: hrubě modelovaný; Keramická hmota: středozrnná (ostřivo do 2 mm); Barva: světlehnědá-šedočerná; Rozm.: výška – 25 mm, délka – 34 mm, šířka – 6 mm (obr. 10: 5). 3. Fragment výdutě nádoby točené na hrnčířském kruhu. Popis tvaru:výduť – prohnutá; Povrch: jemněji modelovaný; Keramická hmota: plavená; Barva: šedá; Rozm.: výška – 50 mm, délka – 33 mm , šířka – 6 mm (obr. 10: 4). 4. Miska s mírně zataženým okrajem. Popis tvaru: okraj – zaoblený a dovnitř mírně zatažený, hrdlo – prohnuté, plece – kónické dovnitř; Povrch: hrubě modelovaný; Keramická hmota: středozrnná (ostřivo do 2 mm); Barva: šedočerná; Rozm.: výška – 70 mm, délka – 55 mm, šířka – 5 mm (obr. 10: 9). 5. Dno a spodek nádoby vytáčené na hrnčířském kruhu; Popis tvaru: dno – oblé, spodek nádoby – kónický ven Povrch: jemněji modelovaný; Keramická hmota: plavená; Barva: šedá; Rozm.: výška – 42 mm, délka – 20 mm (obr. 10: 8).

VI. Zhodnocení nálezů

Keramika vyráběná v ruce Stavební činností narušený objekt (č. kontextu 1005) (obr. 2; 3) v Litomyšli v Jiráskově ulici čp. 3 nevydal bohužel příliš reprezentativní soubor keramiky. Z tvarů nádob je možné rekonstruovat pouze dvě, a to konicku misku (obr. 4: 4) a misku s esovitou profilací, jejíž okraj a podhrdlí jsou odsazeny od plecí (obr. 4: 7). Konické misky patří k tvarům chronologicky necitlivým, neboť se vyskytují v průběhu celé doby římské. Pro misku s esovitou profilací lze z moravského prostředí nalézt dobrý příklad pro srovnání z chaty 9 v Křepicích (Droberjar 1997, Taf. 80: 10). Tato chata náleží do první fáze křepického sídliště (Droberjar 1994, Abb. 1; 1997, 17–18, Abb. Objekt 16 3), které zaniklo nejspíše na počátku markomanObjekt měl nepravidelný oválný tvar s přibližným poloměrem ských válek (Tejral 2008, 82). Popisované keramic140 cm. Stěny objektu mírně spadaly na téměř mísovité dno ké fragmenty (obr. 4: 3, 8) mezi nimiž se vyskytují (obr. 9, obj. 16). 1. Dno nádoby. Popis tvaru: dno – oblé; Povrch: hrubě mo- střepy zdobené rytými liniemi (212b) a nehtováním delovaný; Keramická hmota: zrnitá (ostřivo do 3 mm); Bar- (typ 110), podle E. Droberjara (1997, Abb. 16, 18),

Sídliště z doby římské z Litomyšle a Starého Města u Moravské Třebové…

lze tedy zařadit pouze rámcově a to do stupňů B2 či B2/C1 v pojetí J. Tejrala (1998, 181–183, Abb. 1; 2008, obr. 1). S poněkud bohatší a typově pestřejší kolekcí keramiky disponujeme v případě sídliště ze Starého Města. Objekt č. 1 (obr. 9) vydal polokulovitou misku, jejíž spodní část je zdobena širokým žlábkem (obr. 11: 8). Nádoba se svým tvarem blíží typu Droberjar 2751 (Droberjar 1997, Abb. 40: 2751). Analogické tvary z moravského prostoru jsou doloženy na sídlišti v Křepicích (chata 7, 8, 14) (Droberjar 1997, Taf. 71: 6; 76: 24; 97: 9), avšak jejich dna nejsou zdobena žlábkováním. Dekor širokých žlábků rozbíhajících se od středu vyklenutého v omfalos k okraji patří k oblíbeným výzdobným prvkům germánské hrnčířské produkce. Známe je z prostoru Moravy, Slovenska, naddunajské části Dolního Rakouska a zejména Polska (Peškař 1970, 85–86). J. Tejral (1970, 194, 203) spatřuje v tomto typu výzdoby doklad severovýchodních vlivů, které se právě kolem poloviny 2. století začínají šířit z oblasti przeworské kultury. Ohlas tohoto „stylu” se nejintenzivněji projevuje v pokročilém stupni B2 či stupni B2/C1 (Tejral 2008, 72). Ze situace I (obr. 9) je doložena miska s mírně zataženým okrajem (obr. 10: 9), ta je pravidelně zastoupena v sídlištním materiálu celé doby římské. Střep z okraje a podhrdlí s hrubým povrchem (obr. 10: 5) pocházející ze situace I a fragment mírně vyhnutého okraje z úseku 6a (obr. 11: 1) pak náleží hrncovitým tvarům s esovitou profilací. Tento typ nádob patří k hojně rozšířeným zástupcům kuchyňské keramiky v průběhu starší doby římské. V mladší a pozdní době římské se pak stává vůdčím keramickým tvarem (Kolník – Varsik – Vladár 2007, 27).

299

2 (obr. 10: 6). Zmíněné zlomky se hlásí k moravsko – slovenské skupině na kruhu točené keramiky, která je na území Moravy nazývána jako keramika jiříkovického typu (Pernička 1970, 76). Pro mísovité tvary je typické zdobení výduti víceřadou vlnicí, od tohoto pásu s vlnicí se stěny mís příkře nebo mírně sbíhají k nožce nebo podstavě (srov. Peškař 1988, 117, obr. 6: 3; Vachůtová 2007a, obr. 2: 2–5). Výskyt na kruhu točené jiříkovické keramiky je doložen v prostoru severně středního Dunaje, jak na pohřebištích (Tejral 1975, 93–94; Zeman 1961, 239–240), tak na sídlištích, přičemž na sídlištích zlechovského typu již tato keramika vyznívá (Tejral 1982, 41). Výskyt tohoto zboží je povrchovou prospekcí doložen z prostoru českomoravského pomezí z lokalit: Biskupice, Cetkovice, Chornice, Jaroměřice, Uhřice, Knínice (Vích 2007, 184). Koncentrace těchto lokalit není překvapující, neboť jsou kulturně napojeny na moravské prostředí, kde tento druh keramiky v mladší době římské není vzácností. Nevyřešenou otázkou však zůstává, zda byla na kruhu točená keramika z Moravy dovážena, nebo zda je produktem nějaké doposud archeologicky neobjevené místní hrnčířské dílny. Z území východních Čech popisovanou keramiku známé ze žárového pohřebiště v Plotištích nad Labem (Rybová 1976, 92–93, 108, obr. 2: 1, 3; táž 1979, Abb. 60: 18; táž 1980, 136). A. Rybová (1976, 92, 108) vysvětlovala přítomnost nádob moravsko – slovenské skupiny na kruhu točené keramiky jako příklad dovozu a tedy kontaktů se středním Podunajím. Jiříkovická keramika se vyskytuje v časovém úseku od konce 3. století n. l. po počátek 5. století (Tejral 1985, 112, 114). Nejintenzivněji se vyskytuje v průběhu 4. století (Trňáčková 1960, 603; Keramika vyráběná na hrnčířském kruhu Vachůtová 2007b, 402–404, 407; Varsik 2008, 40– Čtyři střepy keramiky vyráběné na hrnčířském 41). V rámci relativní chronologie se vyskytuje od kruhu pocházejí pouze ze sídliště ve Starém Městě stupně C2 po stupeň C3/D1, D1 (Elschek 2006, 394; u Moravské Třebové. Tři z nich byly součástí kulZeman 2006, 437–442). turní vrstvy, která překrývala původní koryto potoka-situace I (obr. 9). Část nezdobené výdutě a dno V. Závěr nádoby (obr. 10: 4, 8) nejsou vhodné pro podrobArcheologický materiál pocházející ze dvou sídnější analýzu, tu si naopak zasluhuje fragment mísy s ven vykloněným okrajem (obr. 10: 3), zdobené ví- lišť (Litomyšl, Staré Město u Moravské Třebové) ceřadou rytou vlnovkou, který lze přiřadit k mísám z prostoru českomoravského pomezí představutypu 4. podle K. Elscheka (2006, 391, Abb. 6: 2–4, je doposud jediné soubory získané alespoň zčás10: 12–14). Jeden střep této točené keramiky, jenž ti z objektů, ne pouze povrchovou prospekcí. Polze přiřadit k některému z mísovitých či vázovitých tvrzuje tak závěry nastíněné již D. Víchem (2007) tvarů, byl rovněž získán z tmavé vrstvy sektoru č. o výskytu germánských sídlišť ze sklonku starší

300

Jana Němcová, Daniela Marešová, František Kašpárek, Jan Jílek

doby římské a průběhu mladší doby římské v tomto prostoru. Sídliště zjištěné ve Starém Městě lze datovat pouze rámcově. Do starší doby římské, konkrétně do stupně B2b, resp. B2/C1 (Tejral 2008, 72) náleží obj. 1. Výskyt na kruhu točené jiříkovické keramiky poukazuje na trvání osídlení v mladší době římské

konkrétně ve stupních C2-C3. Nálezy typické pro období pozdní doby římské nejsou doposud na lokalitě zastoupeny. Nevyřešená zůstává otázka původu této na kruhu točené keramiky. Zejména skutečnost zda byla vyráběna přímo v širším zájmovém území, tedy v prostoru českomoravského pomezí, či zda byla dovážena z jižněji položených oblastí.

Sídliště z doby římské z Litomyšle a Starého Města u Moravské Třebové…

301

Prameny Marešová, D. 1995: Nálezová zpráva ze záchranného archeologického výzkumu v objektu restaurátorské školy, Jiráskova ul. Litomyšl čp. 3. Uložena v Regionálním muzeu v Litomyšli DD-4-1995/1.

Hájková, H. 2002: Staré Město – veřejné pohřebiště. Zpráva o provedení hydrogeologického průzkumu č. 2002/043, Ústí nad Orlicí.

Němcová, J. 2009: Nálezová zpráva k I. etapě záchranného archeologického výzkumu při akci ČOV Staré Město, Regionální muzeum Litomyšl, DD-4-2009/02.

Literatura Droberjar, E. 1994: Der Niederschlag der Markomannenkriege auf den kaiserzeitlichen Siedlungen in Südmähren und die Frage der Übergangsstufe B2/C1. In: Friesinger, H. – Tejral, J. – Stuppner, A. (eds.), Markomannenkriege-Ursachen und Wirkungen. Spisy archeologického ústavu AV ČR Brno 1. Brno, 179–201. Droberjar, E. 1997: Studien zu den germanischen Siedlungen der älteren römischen Kaiserzeit in Mähren. Fontes Archeologici Pragenes. Praha. Elschek, K. 2006: Germanische scheibengedrehte Keramik der spätrömischen Kaiserzeit aus Bratislava-Dúbravka und ihr Verhältnis zur römischen Keramik im Limesvorfeld von Carnuntum, Zborník Slovenského národného múzea 100, Archeológia 16, 379–408.

Müller, Vl. 1997: Křídový útvar na okrese Svitavy, Pomezí Čech a Moravy 1, 247–258. Němcová, J. 2006: Středověké osídlení Moravskotřebovska ve světle archeologických pramenů. Diplomová práce, rukopis. Slezská univerzita, Opava. Pernička, R. M. 1970: Na kruhu vytáčená keramika jiříkovického typu z mladší doby římské v dosavadních výzkumech a literatuře. In: Klíma, B. (ed.), Sborník Josefu Poulíkovi k šedesátinám. Brno, 76–81. Peškař, I. 1970: Nálezy z doby římské u Milovic. In: Klíma, B. (ed.), Sborník Josefu Poulíkovi k šedesátinám. Brno, 82–90. Peškař, I. 1988: Hrnčířské pece z doby římské na Moravě, Památky archeologické 79, 106–169.

Charvát, P. 1978: Slovanské osídlení Vraclavska do poloviny 13. století (kandidátská disertační práce, rukopis, SOA Litomyšl, sign. R 196) Praha.

Rybová, A. 1976: Význam středoevropské produkce keramiky na kruhu pro dějiny Čech v 4. a 5. stol. n. l., Památky archeologické 67, 85–114.

Kolník, T. – Varsik, V. – Vladár, J. 2007: Branč. Germánska osada z 2. až 4. storočia. Archaeologica Slovaca Monographiae Catalogi, Tom X. Nitra.

Rybová, A. 1979: Plotiště nad Labem. Eine Nekropole aus dem 2. – 5. Jahrhundert u. Z. I. Teil, Památky archeologické 70, 353–489.

Mackerle, J. 1948: Pravěk Malé Hané. Jevíčko.

Rybová, A. 1980: Plotiště nad Labem. Eine Nekropole aus dem 2. – 5. Jahrhundert u. Z. II. Teil, Památky archeologické 71, 93–224.

Mackerle, J. 1952: Stará sídelní oblast severozápadní Moravy. Rukopis uložen v archivu AÚ AV ČR Brno, nestránkováno. Mackerle, J. – Továrek, F. – Vácová, P. 1946: Moravskotřebovský okres. Jevíčko. Marešová, D. 1997: Příspěvek ke germánskému osídlení Litomyšle, okr. Svitavy, Archeologické rozhledy 49, 544–545. Matějíčková, A. – Vích, D. 2002: Pravěké osídlení. In: Moravskotřebovsko a Svitavsko. Vlastivěda Moravská, 115–124.

Tejral, J. 1970: K interpretaci severovýchodních prvků v hmotné kultuře moravské oblasti na sklonku starší doby římské, Památky archeologické 61, 184–212. Tejral, J. 1975: Die Probleme der späten römischen Kaiserzeit. Studie ČSAV v Brně 3/2. Brno. Tejral, J. 1982: Morava na sklonku antiky. Praha.

302

Jana Němcová, Daniela Marešová, František Kašpárek, Jan Jílek

Tejral, J. 1985: Spätrömische und völkerwanderungszeitliche Drehscheibenkeramik in Mähren, Archeologia Austriaca 69, 105–145. Tejral, J. 1998: Die Besonderheiten der germanischen Siedlungsentwicklung während der Kaiserzeit und der frühen Völkerwanderungszeit in Mähren und ihr Niederschlag im archäologischen Befund. In: Leube, A. (ed.), Haus und Hof im östlichen Germanien. Universitätsforsch. zur prähistorischen Arch. 50, Schriften zur Archäologie der germanischen und slawischen Frühgesh. 2. Bonn, 181–207. Tejral, J. 2008: Ke zvláštnostem sídlištního vývoje v době římské na území severně od středního Dunaje. In: Droberjar, E. – Komoróczy, B. – Vachůtová, D. (eds.), Barbarská sídliště (Archeologie barbarů 2007). Spisy archeologického ústavu AV ČR Brno 37. Brno, 67–98. Trňáčková, Z. 1960: Žárové pohřebiště z pozdní doby římské v Šaraticích, Památky archeologické 51, 561–609. Vachůtová, D. 2007a: Soubor na kruhu točené keramiky z doby římské ze sbírek Vlastivědného muzea v Olomouci, Sborník prací filozofické fakulty brněnské univerzity, M 1011 (2005–2006), 105–115. Vachůtová, D. 2007b: Sídliště z pozdní doby římské v Kostelci na Hané – Kozí Bradě. In: Droberjar, E. – Chvojka, O. (eds.), Archeologie barbarů 2006. Archeologické výzkumy v jižnich Čechách – supplementum 3/2. České Budějovice, 395–432.

Válek, B. 1964: Půdy východních Čech. Havlíčkův Brod. Varsik, V. 2008: Germánske sídliská na juhozápadnom Slovensku. Stručný prehľad bádania. In: Droberjar, E. – Komoróczy, B. – Vachůtová, D. (eds.), Barbarská sídliště (Archeologie barbarů 2007). Spisy archeologického ústavu AV ČR Brno 37. Brno, 37–45. Vích, D. 2001: Povrchová prospekce severní části Boskovické brázdy v letech 1997–2000, Zpravodaj muzea v Hradci Králové 27, 27–56. Vích, D. 2002: Povrchová prospekce severní části Boskovické brázdy v roce 2001, Zpravodaj muzea v Hradci Králové 28, 16–33. Vích, D. 2003: Povrchová prospekce severní části Boskovické brázdy v roce 2002, Zpravodaj muzea v Hradci Králové 29, 30–51. Vích, D. 2007: Českomoravské pomezí v době římské. Pravěk, Supplementum 17, 173–229. Zeman, J. 1961: Severní Morava v mladší době římské. Problémy osídlení ve světle rozboru pohřebiště z Kostelce na Hané. Praha. Zeman, T. 2006: Na kruhu točená keramika ze Zlechova, Zborník Slovenského národného múzea 100, Archeológia 16, 437–442.

Sídliště z doby římské z Litomyšle a Starého Města u Moravské Třebové…

303

Jana Němcová, Daniela Marešová, František Kašpárek, Jan Jílek Die kaiserzeitlichen Siedlungen in Litomyšl und Staré Město bei Moravská Třebová (Ein Beitrag zur Erforschung der römischen Kaiserzeit in der Böhmisch-Mährischen Höhe) Zusammenfassung Der Beitrag bringt sowohl die Ergebnisse, als auch eine Auswertung von zwei archäologischen Notgrabungen, die in den Jahren 1994–1995 in Jiráskova-Strasse Nr. 3 in Litomyšl (Bez. Svitavy) und im Jahre 2008 auf der Parzellennummer 2105/1, 19, 2; 2095/8; 1941/2 in Staré Město bei Moravská Třebová (Bez. Svitavy) realisiert wurden, mit sich. Die Notgrabung in Litomyšl verlief vor der Rekonstruktion und den Bauherrichtungen her auf dem Areal einer Restaurator-Schule. Sie wurde durch die Gesellschaft Archaia unter der Leitung von D. Marešová (1997, 544–545) durchgeführt. Die zweite Notgrabung wurde durch das Regionalmuseum in Litomyšl unter der Leitung von J. Němcová aufgrund des Aufbaus von einer Abwasserkläranlage realisiert. Beide Fundorte befinden sich im Kreis Pardubice im Raum der Böhmisch-Mährischen Höhe (Abb. 1). In beiden Fällen wurde leider nicht die ganze Siedlung oder ihr größerer Teil untersucht, da nur kleine Bauarbeiten in Litomyšl verliefen und ein Linienschnitt im Raum (40–50 cm) der Siedlung in Staré Město bei Moravská Třebová durchgeführt wurde, wobei man bloß die Fläche für die Abwasserkläranlage oberflächig untersuchte. Dank ihrer Oberflächenuntersuchung wurde ein Rand der Siedlung unweit vom alten Bett des Baches Bílý potok (Abb. 7–9) entdeckt. Trotz dieser Tatsachen ergänzen hiesige Funde das Mosaik, das das Verständnis dieser Region in der römischen Kaiserzeit näherbringt. In dem durch die Bautätigkeit gestörten Objekt aus der römischen Kaiserzeit (Kontextnummer 1005; Abb. 3) in Litomyšl war leider wenig Keramik anzutreffen. Unter den keramischen Gestalten konnten nur Schalen mit eingezogenem Rand (Abb. 4: 4) und eine Schale mit S-Profilation, deren Rand und Hals von den Schultern (Abb. 4: 7) abgetrennt waren, rekonstruiert werden. Die Scha-

len mit eingezogenem Rand gehören zu den Gestalten, die chronologisch wenig empfindlich sind, da sie in der ganzen römischen Kaiserzeit auftreten. Eine einigermaßen reichere Kollektion mit mehreren Keramiktypen stammt aus der Siedlung in Staré Město. Im Objekt Nr. 1 (Abb. 9) befand sich eine halbkugelförmige Schale mit einer breiten Rinne auf ihrem Unterteil (Abb. 11: 8). Das Gefäss nähert sich dem Typ Droberjar 2751 (Droberjar 1997, Abb. 40: 2751). Der Dekor mit breiten Rinnen, die vom Mittelteil – dem Omphalos – zum Rand laufen, gehört zu den beliebten Elementen der germanischen Töpferproduktion. Er ist aus dem mährischen und slowakischen Raum, dem Teil über der Donau in Niederösterreich, sowie aus Polen bekannt (Peškař 1970, 85–86). J. Tejral (1970, 194, 203) hält diesen Verzierungstyp für einen Beleg von nordöstlichen Einflüssen, die sich um die Mitte des 2. Jhdts. aus dem Raum der Przeworsker Kultur verbreiteten. In der fortgeschrittenen Stufe B2 und B2/C1 ist dieser „Stil“ am intensivsten (Tejral 2008, 72). Vier keramische Bruchstücke, die auf einer Drehscheibe erzeugt wurden, stammen bloß aus der Siedlung in Staré Město bei Moravská Třebová. Drei von ihnen wurden in der Kulturschicht, die das ursprüngliche Bett vom Bach bedeckte-Situation I (Abb. 9), entdeckt. Ein Teil vom Bauch ohne Verzierung und der Boden von einem Gefäss (Abb. 10: 4, 8) sind für eine ausführliche Analyse wenig günstig. Das Fragment eines Gefäßes mit hinausgelehntem Rand und mit einer gravierten mehrreihigen Schlangenlinie (Abb. 10: 3) gehört nach K. Elschek (2006, 391, Abb. 6: 2–4, 10: 12–14) zu den Schalen des Typs 4. Eine Scherbe von dieser gedrehten Keramik, die den Schalen oder Vasen angehört, stammt auch aus einer dunklen Schicht im Sektor Nr. 2 (Abb. 10: 6). Die erwähnten Bruchstücke sind zur mährisch-slowakischen Gruppe von

304

Jana Němcová, Daniela Marešová, František Kašpárek, Jan Jílek

der auf einer Drehscheibe erzeugten Keramik einzureihen, die auf dem mährischen Gebiet Keramik vom Typ Jiříkovice genannt wird (Pernička 1970, 76). Das Auftreten dieser Ware wurde durch eine Oberflächenprospektion im Raum der BöhmischMährischen Höhe (Fundorte: Biskupice, Cetkovice, Chornice, Jaroměřice, Uhřice, Knínice; Vích 2007, 184) belegt. Die Konzentration von diesen Fundorten überrascht gar nicht, da sie kulturell mit dem mährischen Raum, wo dieser keramische Typ in der jüngeren römischen Zeit relativ häufig auftrat, zusammenhängen. Die Frage, ob die gedrehte Keramik aus Mähren importiert wurde oder ob sie in einer hiesigen, bisher nicht entdeckten Töpferwerkstatt erzeugt wurde, scheint einigermaßen problematisch zu sein. Auf dem Gelände von Ostböhmen kommt diese Keramik auf dem Brandgräberfeld in Plotiště nad Labem (Rybová 1976, 92–93, 108, Abb. 2: 1, 3; gleiche 1979, Abb. 60: 18; gleiche 1980, 136) vor. A.Rybová (1976, 92, 108) erklärte die Anwesenheit von Gefäßen aus der mährisch-slowakischen Gruppe, also von der auf einer Drehscheibe erzeugten Keramik, als Import, der mit dem Mitteldonaugebiet in Verbindung stand. Die Keramik vom Typ Jiříkovice tritt seit dem Ende des 3. Jhdts.

bis zum Anfang des 5. Jhdts. auf (Tejral 1985, 112, 114). Am häufigsten ist sie jedoch im Verlauf des 4. Jhdts. (Trňáčková 1960, 603; Vachůtová 2007b, 402–404, 407; Varsik 2008, 40–41) zu finden. Im Rahmen der relativen Chronologie tritt sie ab der Stufe C2 bis zur Stufe C3/D1, D1 auf (Elschek 2006, 394; Zeman 2006, 437–442). Jana Němcová Regionální muzeum v Litomyšli Litomyšl Daniela Marešová České vysoké učení technické v Praze Fakulta architektury Praha František Kašpárek Východočeské muzeum v Pardubicích Pardubice Jan Jílek Východočeské muzeum v Pardubicích Pardubice Ústav archeologie a muzeologie Filozofická fakulta Masarykova univerzita Brno

M. Karwowski, E. Droberjar (eds.) Archeologia Barbarzyńców 2008: powiązania i kontakty w świecie barbarzyńskim. Collectio Archaeologica Resoviensis XIII, Rzeszów 2009, 305–351

Pavel Hušták, Jaroslav Jiřík Osídlení z doby římské v Praze – Hloubětíně „Zahrady nad Rokytkou“

Úvod Záchranný archeologický výzkum na lokalitě Zahrady nad Rokytkou v Praze – Hloubětíně byl vyvolán záměrem investora, společností Nitro B1 spol. s.r.o., výstavbou sedmi bytových domů, přilehlých komunikací a inženýrských sítí. Výzkum byl prováděn na stavbou ohrožených plochách od podzimu roku 2006 do října roku 2007 společností Labrys o.p.s. pod vedením Mgr. Pavla Huštáka. Lokalita Zahrady nad Rokytkou je situována na mírném svahu, v ohbí vodního toku říčky Rokytky, což představuje z historického hlediska výhodnou sídelní polohu především pro zemědělské obyvatelstvo. Nejstarší osídlení se podařilo doložit již od časného eneolitu několika keramickými zlomky jordanowské keramiky, které pocházejí z kulturního souvrství plochy D. Nejčetnější zastoupení pravěkých komponent pochází z pozdně halštatského období, dále kromě osídlení z doby římské a stěhování národů, jemuž se věnuje následující příspěvek, bylo zachyceno také osídlení časně slovanské (obr. 1). Poloha a charakter lokality Území určené k zástavbě se nachází na levém břehu říčky Rokytky a po jeho východním okraji probíhá hranice mezi katastrálním územím Vysočan a Hloubětína. Jižní část plochy uzavírá bývalý železniční val, rovnoběžný s ulicí Poděbradská. Západní část je ohraničena zahrádkářskou kolonií, na kterou navazuje ulice U Elektry. Zkoumaná plocha i její širší okolí náleží orograficky ke geomorfologickému celku I – Pražská plošina, podcelku I – 1 Říčanská plošina a okrsku I – 1d Pražská kotlina. Obecně se jedná o území zaujímající údolní nivu a nejnižší terasy říčky Rokytky. V jeho jižní části klesá původní povrch terénu směrem k severu, v severní „nivní“ partii poblíž

potoka je téměř rovinný. Nadmořská výška zde dosahuje úrovní okolo 198–201 m n. m. Podle podrobné inženýrsko-geologické mapy v měřítku 1:5000, list Praha 4–0 (Šimek 1969, A – mapa geologických poměrů) je skalní podklad celé sledované parcely i širšího okolí budován tmavošedými, hustě jemně slídnatými jílovitými břidlicemi bohdaleckého souvrství. Tyto mořské sedimenty vznikly ve starších prvohorách Barrandienu (ordovik – stratigrafické oddělení beroun). Typickou lokalitou bohdaleckého souvrství je severní svah Bohdalce nad seřaďovacím nádražím v Praze Vršovicích, nejrozšířenější horninou pak černošedé jílovce, lupenitě odlučné, s obsahem organického uhlíku pod 1%. Převažující měkké sedimenty tohoto vrstevního sledu tvoří v terénu deprese. Skálu na celé sledované ploše překrývají kvartérní uloženiny říčky Rokytky a nebyla zachycena ani základovými stavebními jámami (Zavřel 2007). Podle již výše citované inženýrsko-geologické mapy je kvartérní pokryv zájmového území tvořen pleistocénními písky i drobnými písčitými štěrky Rokytky a holocénními hlinitopísčitými resp. písčitými náplavami téže vodoteče. V souladu s geologickou mapou vystupují v jihozápadní části plochy hrubé písky s písčitými štěrky pleistocénního toku Rokytky, a to ve dvou úrovních. Vyšší (starší) terasa se dochovala pouze v prostoru archeologických sond A1 a B1. Je tvořena světle žlutavými sypkými písky, v jejichž přibližně 30 cm mocné svrchní poloze bývají často koncentrovány velmi slabě zaoblené kameny i bloky ordovických křemenců a hrance ze stejných hornin. Nižší terasová úroveň byla zastižena v místě sond B, C1, D, G, F, V, W. Vlastní těleso terasy tvořily bělavé, nažloutlé a světle okrové sypké písky, často s horizontálními rzivými proužky železi-

Obr. 1. Praha – Hloubětín. „Zahrady nad Rokytkou“. Zaměření: J. Koštial. Fig. 1. Praha – Hloubětín. „Zahrady nad Rokytkou“. Graphic: J. Koštial.

306 Pavel Hušták, Jaroslav Jiřík

Osídlení z doby římské v Praze – Hloubětíně „Zahrady nad Rokytkou“

307

doloženy z poloviny devatenáctého století z tzv. hloubětínských pískoven, které se nacházely podél levého břehu Rokytky. Tyto nálezy jsou bohužel z větší části nezvěstné nebo u nich postrádáme přesnější lokalizaci. K takovým nálezům patří část kamenného mlatu darovaného roku 1851 do Národního muzea. K roku 1856 jsou zmíněny dva kamenné mlaty datované do kultury unětické (Lutovský – Smejtek eds. 2005, 433). Z blíže neurčeného knovízského hrobu pochází malá nádobka a trepanovaná lebka dnes uložena v Národním muzeu. K blíže nelokalizovaným nálezům patří i několik bronzových předmětů uložených v Národním muzeu před rokem 1856 včetně dvou dochovaných bronzových nožů typu Baumgarten z pozdní doby bronzové (Lutovský – Smejtek eds. 2005, 549). Z Farkačovy pískovny pochází několik bronzových a keramických nálezů datovaných do kultury knovízské a lignitový náramek datovaný do období laténského, zapsaných do sbírek Muzea hlavního města Prahy J. A. Jírou k roku 1902 (Jíra 1902, NZ č. 844/76) a (Jíra 1902, NZ č. 842/76). V roce 1906 zapisuje do sbírek Muzea hlavního města Prahy J. A. Jíra čtyři nádoby nalezené v hrobu kultury zvoncovitých pohárů v prostoru Felixovy pískovny (Jíra 1906, NZ č. 847/76). V jedné z pískoven dokumentoval E. Štorch roku 1909 hrob s nákrčníkem, zlatým prstenem a železným mečem datovaným do 4. stol. př. Kr.; dnes se v Národním muzeu dochoval pouze prsten (Lutovský – Smejtek eds. 2005, 762). Před rokem 1910 byla na katastru obce nalezena hrotitá sekera typu Dolchstab dodnes ve sbírkách Národního muzea (Lutovský – Smejtek eds. 2005, 433). V knize Pravěk země české, zmiňuje A. Stocký keramické nálezy z prostoru Felixovy a Kejřovy pískovny, datované do období staršího a pozdního eneolitu (Lutovský – Smejtek eds. 2005, 308, 320). Na jaře roku 1924 při otevírání nové Polákovy pískovny, mezi dnešními ulicemi Nademlejnská a U Elektry, dělníci zničili asi jedenáct kostrových hrobů. Z pohřebiště zachránil M. Malina dvě nádoby a zlomek železného nože (Malina 1927, 578, 579). Nálezy jsou datovány do mladší doby hraHistorie archeologických dištní, dnes uloženy v Národním muzeu (Lutovvýzkumů v k. ú. Hloubětín ský – Smejtek eds. 2005, 909). Do středohradištníÚzemí městské části Prahy – Hloubětína je veli- ho období je datován blíže neurčený zdobený střep ce bohaté na archeologické nálezy z mnoha období pocházející ze Štorchovy sbírky (Lutovský – Smejpravěku. Nejstarší nálezy z této městské části jsou tek eds. 2005, 909). Ve Štorchově sbírce je evidován tého podzolu. Ve svrchních partiích náplavů byla opět zastoupena hrubší frakce ve formě drobného křemencového a křemenného písčitého štěrku. Terasu překrývaly slabě zahliněné jemné písky – pleistocénní povodňové náplavy. Na tomto substrátu se během holocénu vyvinula hnědá až tmavě hnědá půda o mocnosti 30–45 cm. Ve zjišťovací archeologické rýze (listopad 2006), která probíhala v severní části budoucího staveniště od západu  k východu a východně od okraje plochy D došlo k zachycení bahnitých náplavů holocenní nivy. V prostoru ploch G a E bylo pozorováno rozhraní mezi nižší pleistocénní terasou a nivou. Holocenní uloženiny Rokytky zde byly reprezentovány šedočernými bahnitými sedimenty stojatých vod (opuštěného ramene) s písčitými uloženinami v nadloží a nejmladšími světle hnědými povodňovými náplavy. Pod svahem pleistocénní terasy se též usadily tmavé humózní splachy (Zavřel 2007). Půdní pokryv v lokalitě tvoří především fluvizemě (nivní půdy), které mohou nést i stopy oglejení. V blízkém okolí lokality pak převládají kambizemě (dříve hnědé půdy) rozrůzněné podle substrátů. Obecně jde o půdy úrodné (fluvizemě). V případě kambizemí je úrodnost různá (většinou vhodné pro méně náročné obiloviny), v okolí lokality se však vyskytují spíše nasycené. Můžeme tak shrnout, že zemědělské podmínky v okolí lokality jsou příznivé (Tomášek 2003, 54, 57). Přirozeným rostlinným krytem v lokalitě jsou luhy a olšiny, dle jiného pojmenování střemchová jasenina, v okolí jsou to především dubohabrové háje (Moravec – Neuhäusl 1991). Podle Quittovy klasifikace klimatu náleží lokalita do teplé oblasti (W2). V rámci klasifikace užité v Atlasu podnebí ČSR z roku 1958 je lokalita zařazena do oblasti B2, což je klima mírně teplé a mírně suché, převážně s mírnou zimou. Převládající klima v lokalitě je tak možno připodobnit obecně střednímu Polabí či dolnímu Povltaví. Budeme-li uplatňovat podrobnější hledisko, pak oblasti s podobným klimatem jsou například Slánsko, Kouřimsko či Čáslavsko (Tolasz ed. 2007, 232–235, Horák 2008).

308

Pavel Hušták, Jaroslav Jiřík

též nález z doba římské pod č. 330, dnes Národním muzeu v Praze inv. č. A 28.700 (fond Štorch). V roce 1926 byl v prostoru Felixovy pískovny prozkoumán kostrový hrob obsahující tři zvoncové poháry a mísu na nožkách se zdobeným okrajem, nálezy jsou uloženy v Národním muzeu (Lutovský – Smejtek eds. 2005, 340). Při úpravě hřiště pro SK Philips byl v roce 1935 narušen zřejmě kostrový hrob mohylové kultury s velmi bohatou výbavou. (Neustupný, J. 1935). V roce 1950 provedlo Muzeum hl. města Prahy pod vedením B. Novotného záchranný výzkum v trati Vozovna, kde bylo prozkoumáno několik knovízských objektů (Novotný 1950). Doposud nejrozsáhlejší výzkum v k. ú. Hloubětín provedl v areálu firmy Tesla na ploše cca 20 000 m² B. Soudský z Muzea hlavního města Prahy. Postupně bylo prozkoumáno 89 sídlištních objektů datovaných HaD1 - LtA a 22 knovízských sídlištních jam. (Soudský 1953, 5; Fridrichová 1987, 199; Hušták 2008). Metoda archeologického výzkumu Přesný postup a způsob záchranného archeologického výzkumu byl volen podle situace na jednotlivých plochách. Se zahájením výzkumu v listopadu 2006 byla provedena skrývka v jižní části plochy bagrem s hladkou lžící na úroveň podloží. Tato část zahrnovala plochu A, A1, A2 B, B1 a C, svrchní část byla zničena stavbou jeřábové dráhy v sedmdesátých letech, kdy došlo k úpravě terénu. Na plochách D, F, V, W, E, Q a M bylo zachováno kulturní souvrství v rozmezí 0,2–1,5 m. Skrývka byla zastavena na svrchní úrovni souvrství. V závislosti na postupu skrývky bylo provedeno ruční začištění plochy. Před samotným terénním výzkumem byly jednotlivé plochy rozměřeny na menší segmenty sond, mezi nimiž byl zachován kontrolní blok. Výkop byl prováděn po přirozených kontextech, pokud byly patrné. Jinak byla vrstva kopána po mechanických vrstvách, jejichž úroveň byla vždy geodeticky zaměřena. Objekty, které se projevily v jednotlivých úrovních kulturního souvrství, byly půleny nebo děleny na menší segmenty, poté byla provedena kresebná dokumentace v řezu (obr. 6). Po vybrání celé výplně objektu byl objekt geodeticky zaměřen totální stanicí či znivelován ke geodeticky zaměřenému orientačnímu bodu. V případě dokumentace roz-

hraní zaniklého ramene Rokytky byla užita metoda dokumentace formou kolmé fotogrammetrie. V průběhu výzkumu byly odebírány vzorky výplní, které byly přímo na výzkumu plaveny za účelem získání rostlinných makrozbytků. Movité nálezy byly tříděny v terénu a převáženy k laboratornímu zpracování (Hušták 2009). Osídlení z doby římské Sídelní aktivity z časně římského období dokládá plaňanský pohár ze zahloubeného domu č. 5090 nalezený spolu s keramikou pozdně laténské tradice. Objekty doby římské byly rozpoznány především ve svrchních partií kulturního souvrství, většina objektů nedosahovala úroveň podloží. Dataci jednotlivých objektů je vyhodnocen v plánu (obr. 2). Objekty datované do starší doby římské byly datovány na základě výskytu černé leštěné keramiky zdobené radélkem. Nejstarší osídlení doby římské bylo koncentrováno v SV části plochy. Objekty č. 5037 a 5090 interpretované jako zahloubené domy, měli orientaci Z – V, která je pro římské období charakteristická. Objekty datované do mladší a pozdní doby římské jsou rozmístěny téměř rovnoměrně po celé ploše výzkumu, což bylo způsobeno značným rozsahem osídlení v daném období. Podařilo též se rozpoznat široké spektrum objektů včetně nadzemních konstrukcí. Z období mladší a pozdní doby římské máme několik nálezů importů identifikující vztahy v rámci středoevropského prostoru. Nálezy z období přelomu pozdně římského až stěhování národů (C3/D1) patří na lokalitě k málo zastoupeným. Krom nálezu dvou větších objektů č. 573 a 5444 jsme několik střepů stupně C3 či C3/D1 identifikovaly v časně slovanském objektu č. 817, kam se zřejmě dostaly pomocí postdepozičních procesů. Sídlištní objekty starší doby římské Objekt č. 5037/plocha D (polozemnice): V sondě č. 7 se podařilo na úrovni vrstvy č. 1101 odkrýt relikt domu datovaného do starší doby římské (inv. č. A 384140 – A 384160). Dům č. 5037 byl nepravi  Pro úplnost konstatuji, že časně římskému osídlení předcházelo na lokalitě osídlení časně laténské, tedy přítomnost keramiky pozdně laténské v objektu č. 5090 nelze jednoduše zpochybnit jako reziduum ze starších sídlištních vrstev. 

Obr. 2. Praha – Hloubětín. „Zahrady nad Rokytkou“ – zaměření objektů z doby římské a jejich chronologické vztahy. Zaměření: P. Hušták, J. Jiřík, D. Mareček. Fig. 2. Praha – Hloubětín. „Zahrady nad Rokytkou“ – the settlement of the Roman Period and its chronological relationships. Graphic: P. Hušták, J. Jiřík, D. Mareček.

Osídlení z doby římské v Praze – Hloubětíně „Zahrady nad Rokytkou“

309

310

Pavel Hušták, Jaroslav Jiřík

Tab. 1. 1–3: Výběr nálezů z objektu 5242; 4–6: výběr nálezů z objektu 5269. Kresba: Černý. Pl. 1. 1–3: Selection of finds from feature 5242; 4–6: selection of finds from feature 5269 (drawing: Černý).

Osídlení z doby římské v Praze – Hloubětíně „Zahrady nad Rokytkou“

Tab. 2. 1: Výběr nálezů z objektu 5269; 3: výběr nálezů z objektu 5354 (kresba: Černý). Pl. 2. 1: Selection of finds from feature 5269; 3: selection of finds from feature 5354 (drawing: Černý).

311

312

Pavel Hušták, Jaroslav Jiřík

delného půdorysu, orientace JZ – SV, delší strana objektu činila 4 m, kratší 3,6 m. Hloubka objektu byla pouze 0,14 m. Výplň tvořila šedohnědá písčitá hlína č. 1399 se zlomky uhlíků a mazanice. Pod vrstvou se plošně rozprostírala vrstva přepáleného hlinitého písku č. 1177. Ve východní části objektu se po jeho obvodu v pravidelném rozestupu vyskytly sloupové jámy č. 5094, 5105, 5096, 5106, 5100, 5097, 5098, 5099. V centrální části byla sloupová jáma č. 5095. Z nálezového kontextu plošné přepálené vrstvy lze usoudit na náhlý zánik domu požárem. Č. sáčku 1399, inv.č. A 384136-384160; pro dokumentaci vybrány následující: 1) A 384141 – zl. okraje misky s oblými stěnami, M jemný, povrch leštěn, povrch uvnitř barvy béžové, vně šedočerná, místy béžová. Tab. 12: 2. 2) A 384136 – zl. okraje a podhrdlí s výzdobou horizontálního žlábku a lišty, M jemný, povrch leštěn černý. Tab. 12: 1. 3) A 384143 – zl. okraje a těla , okraj trojnásobně fasetován, M jemný, povrch leštěn barvy černé. (nekresleno). 4) A 384154 – zl. těla nádoby, M hrubý, výzdoba v podobě nehtových vrypů a rytých linií, povrch leštěn. (nekresleno). 5) A 385711 – kostěný předmět se dvěma otvory (nekreslen).

Objekt č. 5090/plocha D (polozemnice): Nejvýraznější objekt datovaný do starší doby římské je negativ zahloubeného domu č. 5090. Dům byl oválného půdorysu o rozměrech 4,2 m x 3 m zahloubený do vrstvy č. 1101 od 2. mech. úrovně do hloubky 0,26 m. Výplň tvořila středně hnědá hlinitá vrstva č. 1367 s příměsí kamenů. Konstrukci objektu zřejmě zajišťovalo šest sloupových jam č. 5086, 5223, 5113, 5089, 5111, 5114 v pravidelném rozestupu při obvodu objektu. Ze dna objektu byly v pravidelné síti odebrány vzorky na fosfátovou analýzu, které vykázaly na rozdíl od jiných zahloubených staveb, absenci antropogenních aktivit. Možné vysvětlení nabízí konstrukce domu s dřevěnou podlahou, čímž se neprojeví antropogenní aktivity v podlahové vrstvě (obr. 3). Č. sáčku 1516, 1524, inv.č. A 384437-384449 1) A 384449 a A 38448 – torzo plaňanského poháru sestavitelné ze 4 zlomků, M jemný, povrch leštěn, barva černá, okraj čtyřnásobně fasetován. Tab. 13: 4. 2) A 38445 – zl. podstavy a spodní části jemné nádoby zdobené radélkem, povrch leštěn, černý. Tab. 13: 3. 3) A 384438 – zl. okraje a těla teriny s odsazeným hrdlem, M s příměsí písku a drobných kamínků, povrch leštěn, šedočerný. Tab. 12: 6.

Obr. 3. Možná rekonstrukce domu č. 5090 se zahloubením jako sklepním prostorem povrchového domu. Fig. 3. A possible reconstruction of semi-sunken hut 5090. 4) A 384437 – zl. okraje a těla jemné nádoby tzv. laténské tradice na kruhu, povrch vně leštěn, černý, uvnitř se stopami vytáčení barvy šedohnědé. Tab. 12: 5. 5) A 384441 – zl. těla hrubé nádoby s výzdobou svislého hřebenování, M hrubý s příměsí kamínků, povrch uvnitř šedočerná, bez úpravy, vně barvy hnědé. Tab. 13: 1. 6) A 386901 – drobný skleněný korálek šedočerné barvy o průměru 3 mm.

Objekt č. 5242/ plocha G: Do severního profilu plochy G zabíhal objekt oválného půdorysu č. 5242. Zkoumaná část objektu činila 2,4 m x 1 m. Zahlouben byl do kulturní vrstvy č. 1407, ploché dno bylo zachyceno na niveletě 0,6 m. Do dna se zahlubovaly sloupové jámy č. 5287, 5289 a 5288. Objekt vyplňovala hnědá hlinitopísčitá vrstva č. 1418 s příměsí kamene. Objekt byl narušen z J strany objektem 5236, z V části 5290 a kůlovou jámou 5291. Střední část též přetíná recentní vkop pro splaškovou kanalizaci. Č. sáčku 1950, inv. č. A 389082-382087 1) A 389073 – zl. okraje a těla nádoby, hrdlo odsazené, okraj vně zesílen, povrch potřen leštěnou šedočernou engobou. Tab. 1: 1. 2) A 389074 – zl. okraje nádoby. Tab. 1: 2. 3) A 389078 – zl. podstavy nádoby. Tab. 1: 3.

Objekt č. 5236/ plocha G: Objekt č. 5236 byl oválného půdorysu, 3,3 m x 2,5 m, zahlouben 0,2 m do vrstvy č. 1101. Do mísovitého dna se zahlubují ve směru středové osy dvě sloupové jámy č. 5245

Osídlení z doby římské v Praze – Hloubětíně „Zahrady nad Rokytkou“

313

Tab. 3. 1–2: Výběr nálezů z objektu 5430; 3: výběr nálezů z objektu 5439; 4–7: výběr nálezů z objektu 5443 (kresba: Černý). Pl. 3. 1–2: Selection of finds from feature 5430; 3: selection of finds from feature 5439; 4–7: selection of finds from feature 5443 (drawing: Černý).

314

Pavel Hušták, Jaroslav Jiřík

Tab. 4. 1–6: Výběr nálezů z objektu 5719 (kresba: Černý). Pl. 4. 1–6: Selection of finds from feature 5719 (drawing: Černý).

Osídlení z doby římské v Praze – Hloubětíně „Zahrady nad Rokytkou“

Tab. 5. 1: Výběr nálezů z vrstvy 1101, 1325; 2–5: výběr nálezů z vrstvy 1250, 1304 (kresba: Černý). Pl. 5. 1: Selection of finds from layers 1101, 1325; 2–5: Selection of finds from layer 1250, 1304 (drawing: Černý).

315

316

Pavel Hušták, Jaroslav Jiřík

a 5269. Objekt protíná ve středové části recentní o rozměrech 4 m x 4 m s kontrolním blokem 1 m. vkop pro splaškovou kanalizací. Sondy byly zkoumány po mechanických vrstvách, Č. sáčku 1926, inv. č. A 389049A 389058, též raně středově- kde bylo dokumentováno až 5 úrovní včetně podká intruze loží. 1) A 389051 – zl. zataženého okraje hrubé nádoby, povrch bez Druhá mechanická úroveň odpovídá přirozené úpravy, barva hnědá. Tab. 14: 3. kulturní vrstvě č. 1266. Keramické nálezy ze sond 2) A 389049 – zl. zataženého okraje hrubé nádoby, v při okraji č. 16 a 18 v kulturní vrstvě č. 1266 jsou datovány do leštěn, povrch bez úpravy, barva černá. Tab. 14: 2. starší doby římské. Tab. 6: 1–3.

dále kresleny A 389082, 389083, 389084 3) A 389058 – zl. těla nádoby robené na kruhu, povrch vně leštěn, uvnitř stopy obtáčení, barva černá (nekreslen) Ze sloupové jámy 5269; Č. sáčku 1955, inv. č. A 389082-A 389087: 1) A 389086 – torzo misky se zataženým okrajem, M hrubý, povrch uvnitř bez úpravy hnědý, vně leštěn při okraji, barva hnědá. Tab. 2: 1.

1) A 387232 – torzo hrnce sestavitelné ze 7 zl., výzdoba v podobě horizontálních rytých hřebenových linií, okraj a lišta v podhrdlí zdobena hřebenovým vpichem, barva červenohnědá. Tab. 6: 3.

Č. sáčku 1834-1835, inv.č. A 387539-387549 1) A 387546 – torzo spodní části nádoby zdobené vpichy umístěnými do trojúhelníků směřujících k podstavě. Barva černá leštěná. Tab. 2: 2.

2) A 316351 – zl. okraje s náznakem hranění, Tab. 11: 1.

Sídlištní objekty z mladší a pozdní doby římské

Objekt č. 791/ plocha A1: Nálezy z doby římObjekt č. 5238, plocha G, kůlová jáma, sonda ské obsahoval na ploše A1 objekt č. 791 interpretoč. 15 vaný jako zásobní jáma, který byl zkoumán ze 2/3. Č. sáčku 1931, inv. č. A 389059-389060 Průměr zásobnice činil 1,3 m, hloubka od podlo1) A 389059-A 389060 – 2 zl. hrubých stěn nádob, z toho je- ží 1,3 m. Objekt obsahoval kromě keramiky 1447 den s výzdobou svislého hřebenování. (nekresleno). fragmentů mazanice o hmotnosti 272 kg, roztavený Objekt č. 5241/ plocha G: Torzo objektu č. 5241 skleněný korál a fosílii trilobita. zabíhá do J profilu sondy G. Zkoumaná část objekExpertíza mazanicové hmoty, provedená P. Vařetu měla rozměry 1,6 m x 1,1 m do hloubky 0,5 m. kou, přispěla k identifikaci širokého spektra otisků Vyplněn byl šedohnědou hlinitopísčitou uloženi- konstrukčních prvků. nou č. 1418. Ve výplni objektu 791 tak byly zachyceny fragČ. sáčku 1933, inv. č. A 389071 menty hliněných omazů dvou konstrukčních tech1) A 389071 – torzo nádobky se zataženým okrajem s příškvar- nik. První a dominující zahrnuje roubení z  kuláčů ky na dně, průměr okraje 52 mm, v. 49 mm (nekresleno). o převažujícím průměru 16–27 cm, které bylo opa2) A 389072 – dvoukónický přeslen, v. 23 mm, max. průměr třeno pečlivě provedeným dvouvrstevným omazem 27 mm. Tab. 14: 4. převážně do 5 cm tloušťky s jemně vyhlazenou fiObjekt č. 5354/ plocha F: Sídlištní jáma č. 5354 nální vrstvičkou hlíny. Druhou a méně početně zastoupenou kondatovaná podle nálezů keramiky do starší doby římské (inv.č. A 387539 – A 387543), byla rozpoznána strukční technikou je proutěný horizontální výplet, v sondě č. 19. Objekt byl zkoumán v celém rozsahu, který byl nesen svislými kůly/sloupy o průměru byl nepravidelného půdorysu, orientace SZ – JV 0,5–0,9 m, tedy zhruba o poloviční tloušťce než kuo rozměrech 2,5 m x 1,5 m. Hloubka činila 0,3 m. láče tvořící roubení. Sídlištní jámu vyplňoval šedohnědý depozit jílovi- Č. sáčku 183, inv. č. A 316351-316354 tohlinité konzistence č. 1581 s příměsí uhlíků, ma- 1) A 316352 – 3 fragmenty jedné nádoby s plastický pupíkem na výduti, M přepálený. Tab. 11: 2. zanice a písčitých čoček. Objekt č. 5076/ plocha D: Druhý objekt č. 5076 doby římské byl identifikován v sondě č. 5. Jedná se o sloupovou jámu kruhového půdorysu o průměru Nálezy z kulturního souvrství/ plocha F: Zko- 0,45 m, jež byla narušena recentním vkopem ve výumaná plocha F byla rozměrů 25 m x 4 m. Vzhle- chodní části. Výplň tvořila středně-hnědá hlinitodem k zachovalosti kulturního souvrství byla plo- písčitá vrstva č. 1180. cha rozdělena na 5 pravidelných sond č. 16–20 Č. sáčku 1348, inv. č. A 383942-383943

Osídlení z doby římské v Praze – Hloubětíně „Zahrady nad Rokytkou“

317

1) A 383942 – 4 zl. hrubých stěn, M hrubý. (nekreseno). 2) A 383943 – zl. vytaženého hrubého okraje, leštěný. (nekresleno).

Objekt nadzemní konstrukce (špýchar) /plocha D: Samostatnou konstrukci tvořila šestice mohutných kůlových jam č. 5120, 5118, 5260, 5254, 5201 a 5211. Objekty č. 5260, 5254 a 5201 porušovaly výplň domu č. 5116. Průměr sloupových jam byl od 0,6–0,8 m, hloubka 0,5 –1 m. Dvě řady kůlů tvořily orientaci ve směru V – Z o délce 6 m. Protilehlá řada kůlů je pravidelně vzdálena 3 m. Nález keramiky pocházejí pouze ze sloupové jámy č. 5120 (inv. č. A 384898 ) a je datován do doby římské. Pro interpretaci objektu jsou zásadní nálezy z 1. mech. vrstvy, které obsahují též nálezy doby římské. Č. sáčku 1611, inv. č. A 384898 – sloupová jáma 5120 – zl. hrubé stěny (nekresleno).

Objekt č. 5208/ plocha D: Nálezy z doby římské též obsahoval objet č. 5208 nepravidelného půdorysu rozpoznaný v sondě č. 14. Objekt zabíhal do severního profilu sondy a byl tedy zkoumán pouze částečně v rozsahu 2,3 x 1,8 m. Na S řezu č. 303 sondy 14 je patrné zahloubení objektu 0,4 m do vrstvy č. 1101 pouze na úroveň podloží. Situaci překrývá kulturní vrstva č. 1266. Výplň objektu byla tvořena hnědošedou písčitou hlínou č. 1509 s příměsí kamene, uhlíků a mazanice. Č. sáčku 1627, inv. č. A 384920-384927 1) zlomek misky s mírně zesíleným okrajem, povrch leštěn, barva šedohnědá. (nekresleno). 2) zl. zataženého okraje hrubého hrnce s odlomeným uchem. (nekresleno).

Objekt č. 5420/ plocha W: Na základě nálezů byl do období mladší doby římské datován sídlištní objekt č. 5420 nalezený v sondě 21, který obsahoval též kolekci nálezů z doby halštatské. Objekt byl oválného půdorysu, orientace V – Z, východní část narušil recentní vkop pro kanalizaci. Rozměry zkoumané části činily 2,3 m x 1,8 m. Zahlouben byl 0,5 m do půdního typu č. 1101, v severní části porušoval objekt č. 5448. Při obvodu objektu byly zachyceny dva negativy kůlových jam č. 5423 a 5425. Výplň objektu tvořila kompaktní šedočerná hlinitopísčitá vrstva č. 1664 s příměsí uhlíků, mazanice a kamene. Nálezovou situaci překrývala šedohnědá vrstva plastické hlíny č. 1100. Interpretace objektu vzhledem k jeho fragmentárnosti je dosti nejednoznačná. Č. sáčku 2507, 2508, 2511, 2513, inv. č. A 413806-413808

Obr. 4. Sestercius císaře Antonia Pia. Foto: J. Militký. Fig. 4. Sestertius of Antonius Pius. Photo: J. Militký. 1) A 413807 –  nález římské AE mince (sestercius) císaře Antonia Pia vládnoucího v letech 138–161 n. l. (obr. 4). 2) A 412872 – zl. stěny nádoby zdobený kolky tvořenými kroužky a podkovami. Tab. 10: 7. 3) A 412880 – zl. výdutě nádoby zdobený prostými vrypy. Tab. 10: 8. 4) A 412891 – zl. výdutě nádoby zdobený prostými vrypy. Tab. 10: 9. 5) A 412875 – zl. podstavy a těla hrubého hrnce. Tab. 10: 10.

Objekt č. 5462/ plocha V: Typickou keramiku mladší doby římské obsahoval objekt oválného půdorysu č. 5462. Objekt byl prokopán pouze částečně, zabíhal mimo zkoumanou plochu do Z profilu. Zkoumaná část měla rozměry 4 x 2 m. Zahloubení činilo pouze 0,2 m. Výplň tvořila šedohnědá písčitá hlína č. 1719 s příměsí kamene. Č. sáčku 1721, inv. č. A 412006-412060 1) A 412048 – zl. nádoby na nožce. (nekresleno).

Objekt č. 5925/ plocha Q: Do doby římské byl datován objekt č. 5925 kruhového půdorysu o poloměru 1,8 m, který se zahlubuje do kulturní vrstvy č. 2097, 2098 a do geologického podloží, celkem 2,3 m. Obvod kruhového objektu byl vyložen na sucho kladenými kameny zařazené do vrstvy č. 2356. Výplň objektu tvořily hnědošedé až hnědočerné písčité hlíny č. 2355, 2356, 2362. Spodní vrstvu tvořila vrstva hlinitého písku č. 2363 hnědočervené barvy se stopami propálení ohněm. Ve východní části objektu byla patrná stupňovitá vstupní šíje přesahující půdorys objektu cca 1 m. Č. sáčku 632, 633, inv. č. A 318802-318811 1) A 318809 – zl. okraje a těla mísy se zataženým okrajem, M jemný, Pu i Pv leštěn šedočerný. Tab. 15: 6. 2) A 318806 – zl. stěny hrubé nádoby, zdobeno rytými liniemi, m hrubý, Pu béžový, místy šedý, Pv béžový. Tab. 15: 4. 3) A 318810 – zl. podstavy hrnce, M hrubý, podstava odsazena od těla. Tab. 15: 7.

318

Pavel Hušták, Jaroslav Jiřík

Tab. 6. 1–2: Výběr nálezů z objektu 1. mech. vrstvy; 3: výběr nálezů z 2. mech. vrstvy (kresba: Černý). Pl. 6. 1–2: Selection of finds from 1st mechanic layer; 3: selection of finds from 2nd mechanic layer, tract F, section 16 (drawing: Černý).

Osídlení z doby římské v Praze – Hloubětíně „Zahrady nad Rokytkou“

Tab. 7. 1: Výběr nálezů z objektu 572; 2–5: výběr nálezů z objektu 573 (kresba: Černý). Pl. 7. 1: Selection of finds from feature 572; 2–5: selection of finds from feature 573 (drawing: Černý).

319

320

Pavel Hušták, Jaroslav Jiřík

Tab. 8. 1–6: Výběr nálezů z objektu 573 (kresba: Černý). Pl. 8. 1–6: Selection of finds from feature 573 (drawing: Černý).

Osídlení z doby římské v Praze – Hloubětíně „Zahrady nad Rokytkou“

Tab. 9. 1–8: Výběr nálezů z objektu 573 (kresba: Černý). Pl. 9. 1–8: Selection of finds from feature 573 (drawing: Černý).

321

322

Pavel Hušták, Jaroslav Jiřík

Objekt č. 5611/ plocha M: V sondě č. 6 a 7 se podařilo na úrovni vrstvy 1877 rozpoznat žlab č. 5611 o zachycené délce 4,5 m, šířce 0,2 m ve směru V – Z, který se kolmo láme v sondě č. 7 směrem k jihu. Žlab byl vyplněn okrovým, hlinitým pískem č. 1929 s příměsí kamene. V obvodu žlabu byly zachyceny i kůlové či sloupové jámy č. 5657, 5659, 5649, 5652. V jižním profilu č. 644 provedl A. Majer chemické měření půd, které prokázalo vysokou koncentraci organické složky v horizontální vrstvě č. 1875 z pod které se nalezený žlab zahlubuje. Měření v řezech č. 628 Objekt č. 5916/ plocha Q: Objekt č. 5916 a 637 kam již zmíněný žlab nezasahoval, nebyla vyzjištěný v sondě 13, byl na základě nálezů datován soká koncentrace organické složky ve vrstvě č. 1875 do doby římské (inv. č. A 318905 - A 318908). Ob- naměřena (obr. 5) (Majer 1984, 2004, 2007a). Na zájekt zabíhá do J profilu mimo zkoumanou plochu kladě těchto poznatků je možno interpretovat žlab č. a byl zkoumán pouze z části. Jeho orientace je V 5611 jako ohrazení pro dobytek. Žlab byl datován na – Z, rozměry zkoumané části 3 m x 1 m. Zahloube- základě keramických zlomků do doby římské. ní činilo 0,6 m. Výplň objektu tvořila písčitá hlína, Č. sáčku 2065, inv. č. A 389713 šedohnědé barvy č. 2290 s příměsí kamene a ma- 1) A 389713 – 3 zl. hrubých stěn. (nekresleno). zanice. Objekt č. 5600/ plocha M: Druhý zjištěný objekt č. 5600 datovaný do doby římské byl zjištěn v sondě Č. sáčku 695, inv. č. A 318905-318908 1) A 318905 – zl. zataženého okraje hrnce, leštěno, M hrubý. č. 5. Objekt je nepravidelného půdorysu, rozměry (nekresleno). zkoumané části jsou 1,5 x 1 x 0,4 m, v J a Z straně Objekt č. 5780/ plocha Q: Sídlištní jáma č. 5780 sondy zabíhá do profilu. Nepravidelný objekt vyplv sondě č. 4 byla kruhového půdorysu o průměru ňuje hnědočerná, plastická hlína č. 1873 s příměsí 0,8 m a hloubky 0,4 m. Jámu vyplňovala hnědá, mazanice. Dno objektu je ploché, stěny téměř kolpísčitá hlína č. 2154 s příměsí kamene do 20% o ve- mé. Při obvodu objektu se nacházely kůlové jámy likosti do 0,1 m. Dno objektu bylo nepravidelné. A č. 5601, 5602, které mohly být součástí konstrukce. 4) A 318805 – zl. hrubého zataženého okraje hrnce. Tab. 15: 3. 5) A 318799 – zl. podstavy nádoby. Tab. 14: 5. 6) A 318800 – zl. podstavy nádoby. Tab. 14: 5. 7) A 318802 – zl. okraje a těla mísy s oblou profilací. Tab. 14: 6. 8) A 318803 – zl. dovnitř zesíleného okraje těla hrubé mísy. Tab. 15: 1. 9) A 318804 – zl. okraje a těla mísy s oblou profilací. Tab. 15: 2. 10) A 318808 – zl. zataženého okraje hrubé mísy nebo hrnce. Tab. 15: 3.

318737-8 – zl. stěn nádob (nekresleno).

Č. sáčku 2039, inv. č. A 389648-389649 1) A 389648 – torzo hrubého hrnce se zataženým okrajem, povrch uvnitř a vně při okraji leštěn, dále vně zdoben neuspořádanými svazky svislých rýh. (nekresleno). 2) A 389649 – torzo hrnku s uchem a zataženým okrajem. (nekresleno).

Objekt č. 5620/ plocha M: Do sond č. 17, 18, 19 zasahuje objekt nepravidelného půdorysu č. 5620. Objekt zabíhá do S a J profilu sond, zkoumaná část činila 5,5 m x 2 m. Výplň tvořila šedohnědá plasKůlové jámy, drobné sídlištní objekty z mladší tická hlína č. 1942. Vzhledem k rozsahu a nepravidelnosti objektu se snad jednalo o hliník z doby doby římské/ Plocha B: Objekty č. 517, 545, 535, 640, 717, římské. Č. sáčku 2285, 2275, 2285, inv. č. A 410318, A 410324- 647, 750 a 740. 410345 Plocha B1: Objekty č. 620, 574 a 706. Plocha C1: Objekty č. 784 a 785. 1) A410344 – 2 fragmenty mísy s kónickou profilací, povrch leštěný, šedý. (nekresleno). Plocha D: Objekty č. 5055, 5064 a 5002. 2) A 410318 – zl. zataženého okraje hrubého hrnce, hnědošePlocha F: Objekty č. 5345 a 5344, 5439 a 5430. dý. (nekresleno). Objekt č. 5430

3) A 410341 – zl. stěny cedníku, M hrubý. (nekresleno). 4) A 410326 – zl. okraje a těla mísy s oblou profilací, M hrubý, povrch hlazen, vně výzdoba v podobě rytých svislých linií. (nekresleno). 5) A 410324 – zl. okraje a těla jemné misky zdobené rytým motivem šikmých linek umístěných mezi horizontálními linkami. (nekresleno).

Č. sáčku 1860, inv. č. A 387650-387652 1) A 387650 zlomek stěny nádoby na kruhu zdobený rytou linií, barva šedá, keramická produkce řazená k moravsko-západoslovenské provenienci. Tab. 3: 3. 2) A 387651 – zl. hrubé stěny s výzdobou svislého hřebenování. Tab. 3: 2.

Osídlení z doby římské v Praze – Hloubětíně „Zahrady nad Rokytkou“

323

Obr. 5. Zasazení fyzikálně vyhodnoceného řezu č. 644 do širšího archeologického kontextu – objektu č. 5611. Znázorněný žlab je zahlouben pod úrovní vrstvy s nevyšším obsahem humusu (vrstva zvýrazněna). Zaměření: P. Hušták, D. Mareček, A. Majer. Fig. 5. The interpretation of geophysically measured cross-section n. 644 in its archaeological context – feature n. 5611. A trough is sunken under the level of humic layer (the layer is in bold). Graphic: P. Hušták, D. Mareček, A. Majer.

Objekt č. 5439, vr. 1709 Č. sáčku 1871, 1872, inv. č. A 387657-387661 1) A 387661 – miniatura mísy, povrch šedý. Tab. 3:3.

Plocha V: Objekty č. 5550, 5544, 5490 Plocha Q: Objekty č. 5975, 5958, 5807, 5819, 5828, 5829, 5814, 5732, 5787, 5789, 5735 , 5837, 5713, 5714, 5715, 5726, 5727, 5728, 5838. Plocha M: Objekty č. 5567, 5573, 5571, 5572, 5593, 5608. Nálezy z kulturního souvrství/Plocha D: Svrchní partie kulturního souvrství bylo zřejmě narušeno intenzivní zemědělskou činností a je dokumentována na řezech sond. První mechanickou úroveň tvořila v sondách 1–3 vrstva č. 1250, od sondy č. 4– 9 tvořila 1. mech. úroveň vrstva 1266 a vr.č. 1250, od sondy č. 9 tvořila 1. mech. úroveň vrstva 1266 a svrchní úroveň vrstvy 1101.V sondách č. 2, 5, 6, 7, 9, 11, 12, 13 převažovala keramika doby římské (obr. 6).

1) V sondě č. 2 a 9 byla nalezena šedá, na kruhu točená, římská provinciální keramika (inv. č. A 383744, A 384313). Tab. 5: 1. 2) V sondě č. 9 byla nalezena stříbrná spona typu Almgren VI.2 (inv. č. A 386899). Tab. 14: 1.

Sídlištní objekty z pozdní doby římské Objekt 817 – náležející ranému středověku Č. sáčku 233, inv. č. A 316386 1) A 316386 – 2 zl. jedné nádoby, M hrubý, Pv černý leštěný, Pu bez úpravy šedočerný, na Pv plastický pupík lemovaný podkovovitými žlábky. Tab. 11: 3. 1 zl. nádoby s plastickou lištou, M černý leštěný. (nekresleno).

Objekt č. 573/ plocha B1: Nálezy keramiky přiřazené pozdní doby římské obsahoval objekt oválného půdorysu, orientace V – Z, který zabíhal z podélné, severní strany pod profil okraje plochy B1. Rozměry objektu jsou 3,5 x 1,8 m. Stěny objektu jsou téměř kolmé, dno ploché. Podél obvodové stěny objektu se nacházely čtyři sloupové jámy č.

Obr. 6. Severní profil plochy D. Datace kulturního souvrství podle nálezů. Zaměření: P. Hušták, D. Mareček. Fig. 6. Northern profile of the tract D. Dating of the cultural layers according to the finds. Graphic: P. Hušták, D. Mareček.

324 Pavel Hušták, Jaroslav Jiřík

Osídlení z doby římské v Praze – Hloubětíně „Zahrady nad Rokytkou“

Tab. 10. 1–6: Výběr nálezů z objektu 573 (kresba: Černý). Pl. 10. 1–6: Selection of finds from feature 573 (drawing: Černý).

325

326

Pavel Hušták, Jaroslav Jiřík

Tab. 11. 1–2: Výběr nálezů z objektu 791; 3: výběr nálezů z objektu 817 (kresba: Černý). Pl. 11. 1–2: Selection of finds from feature 791; 3: selection of finds from feature 817 (drawing: Černý).

Osídlení z doby římské v Praze – Hloubětíně „Zahrady nad Rokytkou“

Tab. 12. 1–2: Výběr nálezů z objektu 5037, 3–6; výběr nálezů z objektu 5090 (kresba: Černý). Pl. 12. 1–2: Selection of finds from feature 5037; 3–6: selection of finds from feature 5090 (drawing: Černý).

327

328

Pavel Hušták, Jaroslav Jiřík

891, 880, 877, 876. Výplň tvořila šedohnědá hliniObjekt č. 5444/ plocha F: V SZ části plochy byla tá vrstva č. 406. Objekt č. 573 porušoval starší ob- objevena část objektu č. 5444 kruhového půdorysu. jekt č. 890 z halštatského období o průměru 1,4 m Podle nálezů keramiky objekt datujeme do období s hrotitým dnem, zahloubený téměř 1,5 m. pozdní doby římské (inv. č. A 387667 – A 387670). Zkoumaná část objektu měla rozměry 1,2 x 1,7 m. Č. sáčku 1035, 1039, 1041, inv. č. A 373946-A 373981 1) A 373945 – zl. okraje hrnce esovité profilace, M hrubý, bar- Do podloží se objekt zahluboval 0,2 m. Výplň tvořiva červená, místy černá. Tab. 7: 1. la hlinitopísčitá hnědobéžová výplň č. 1702 s čoč2) A 373946 – torzo nádoby s plastickým pupkem, průměr kami jílu. okraje 111 mm, v. 125 mm. Tab. 7: 4. 3) A 373947 – miska na nožce, Pu i Pv leštěn, průměr okraje 160 mm, v. 125 mm. Tab. 7: 5. 4) A 373946 – 2 zl. těla nádoby s plastickým pupkem. Tab. 7: 2–3. 5) A 373961 – 2 zl. podstavy nádoby na prstencovité nožce, průměr 90 mm. Tab. 10: 1. 6) A 373966 – zl. okraje a těla nádoby zdobený rytými liniemi. Tab. 10: 5. 7) A 373967 – zl. zataženého okraje a těla hrnce. Tab. 10: 6. 8) A 373954 – zl. stěny nádoby s výzdobou v podobě ryté linie – paraboly. Tab. 9: 1. 9) A 373955 – zl. jemné stěny s šikmou kanelurou. Tab. 9: 2. 10) A 373956 zl. stěny zdobené svislým hřebenováním. Tab. 9: 3. 11) A 373960 – zl. hrubé stěny s širokými rytými liniemi. Tab. 9: 7. 12) A 373957 – zl. hrubé stěny s vrypy. Tab. 9: 4. 13) A 373958 – zl. hrubé stěny s nehtovými vrypy ve svislých liniích. Tab. 9: 5. 14) A 373960 – zl. hrubé stěny s prstováním. Tab. 9: 8. 15) A 373959 – zl. hrubé stěny s výzdobou rytých limií. Tab. 9: 6. 16) A 373956 – zl. zataženého okraje hrnce. (nekresleno). 17) A 373949 – torzo mělké misky, M hrubý. Tab. 8: 2. 18) A 373950 – zl. okraje hrnce či hluboké mísy esovité profilace. Tab. 8: 3. 19) A 373951 – zl. zataženého okraje hrnce či mísy. Tab. 8: 4. 20) A 373952 – zl. zataženého okraje a těla misky či hrnce. Tab. 8: 5. 21) A 373948 – zl. zl. okraje a těla zataženého hrnce. Tab. 8: 1. 22) A 373953 – zl. okraje a těla teriny. Tab. 8: 6. 23) A 373962 – zl. podstavy a těla teriny. Tab. 10: 2. 24) A 373963 – zl. podstavy na prstencovité nožce. Tab. 10: 3. 25) A 373962 – zl. podstavy a těla nádoby. Tab. 10: 4.

Plocha B1, s. 1155, vr. začišťování plochy Č. sáčku 1155, inv. č. A 374568, A 374571 1) A 374568 – zl. okraje a těla jemné nádobky zdobený horizontální pětinásobnou lištou, spodní lišta kombinovaná s důlky, černá leštěná engoba. Tab. 20: 2. 2) A 374571 – zl. okraje a části těla misky s kónickou profilací. Tab. 20: 3.

Kůlové jámy, drobné sídlištní objekty z pozdní doby římské/ Plocha B: Objekty č. 526 a 746. Objekt č. 5716, vr. 2099, plocha Q, s. I. soujámí doby římské a raného středověku: 1) A 318034 – zl. okraje nádoby, okraj mírně zesílen. Tab. 16: 3. 3) A 318036 – zl. okraje nádoby. Tab. 16: 4. 4) A 318037 – zl. okraje nádoby. Tab. 16: 5. 5) A 318032 – zl. zl. hrubé stěny zdobené rytou linií. Tab. 16: 2. 6) A 318030 – dvojkónický přeslen. Tab. 16: 6.

Plocha Q, s. 700, sonda XV, vr. 1. mechanická – odebírání 1) A 370886 – bronzová litá spona typu A VI, 2 175. Tab. 19: 7.

Objekt č. 5719, plocha Q, sonda I, II, vr. 2106, soujámí ml. La – d. římská Č. sáčku 430, 445, 462, inv. č. A 318043-318295 1) A 318269 – zl. zataženého okraje a těla hrubého hrnce s výzdobou tří prstových důlků. Tab. 16: 8. 2) A 318306 – zl. vně zesíleného okraje a těla hrubého hrnce, v podhrdlí vedena plastická páska. Tab. 17: 4. 3) A 318316 – torzo nádoby se zataženým okrajem, M hrubý, Tab. 17: 5. 4) A 318255 – zl. stěny nádoby na kruhu, M jemný plavený, stopy obtáčený. Tab. 4: 5. 5) A 318254 – zl. zataženého okraje hrubé nádoby. Tab. 4: 4. 6) A 318253 – zl. vytaženého okraje hrubé nádoby. Tab. 4: 3. 7) A 318252 – okraje teriny. Tab. 4: 2. 8) A 318251 – zl. odsazeného okraje těla a misky s oblou profilací. Tab. 4: 1. 9) A 318271 – zl. okraje a těla zataženého hrnce. Tab. 4: 6.

Objekt č. 5719, plocha Q, sonda I, sektor 4, vr. 2120 1) A 318271 – zl. zataženého okraje hrnce, Tab. 16: 9. 2) A 318272 – zl. zataženého okraje hrnce. Tab. 17: 1. 3) A 318273 – zl. zataženého okraje hrnce. Tab. 17: 2.

Osídlení z doby římské v Praze – Hloubětíně „Zahrady nad Rokytkou“

329

Tab. 13. 1–4: Výběr nálezů z objektu 5090 (kresba: Černý). Pl. 13. 1–4: Selection of finds from feature 5090 (drawing: Černý).

Objekt 5719, plocha Q, sonda II, vrstva začišťování povrchu 2072 1) A 318341 – zl. zataženého okraje hrubého hrnce, Tab. 18: 4. 2) A 318342 – zl. zataženého okraje hrubého hrnce, Tab.18: 6. 3) A 318344 – zl. okraje hrubé nádoby. Tab. 18: 5.

Plocha Q, sonda I/II vr. 1. mech. Č. sáčku 460, inv. č. A 318321-318328 1) A 318321 – zl. zataženého okraje a těla hrubého hrnce s výzdobou prstování ve třech svislých liniích. Tab. 18: 1. 2) A 318322 – zl. okraje a těla misky v ruce, misky se zaobleným tělem. Tab. 18: 2.

Obj. 5719, plocha Q, sonda 2, sektor 2, vr. 3) A 318323 – zl. zataženého okraje a těla hrubého hrnce. Tab. 18: 3. 2120 Plocha Q, sonda II, vr. 1. mech. Č. sáčku 2507, 2508, 2511, 2513, inv. č. A 413806-A 413808 1) A 318375 – zl. stěny zdobený nehtovými vrypy. Tab. 19: 2. 2) A 318346 – zl. stěny zdobený dvěma vrypy. Tab. 19: 1.

Č. sáčku 492, inv. č. A 318441-318444 1) A 318441 – zl. okraje hrnce esovité profilace. Tab. 19: 5.

330

Pavel Hušták, Jaroslav Jiřík

Tab. 14. 1: Stříbrná spona A VI, 2, sonda IX, vrstva 1101/1266; 2–3: výběr nálezů z objektu 5236; 4: výběr nálezů z objektu 5241; 5–6: výběr nálezů z objektu 5925 (kresba: Černý). Pl. 14. 1: Silver fibula of A VI, 2, section IX, layer 1101/1266; 2–3: selection of finds from feature 5236; 4: selection of finds from feature 5241; 5–6: selection of finds from feature 5925 (drawing: Černý).

Osídlení z doby římské v Praze – Hloubětíně „Zahrady nad Rokytkou“

Tab. 15. 1–7: Výběr nálezů z objektu 5925 (kresba: Černý). Pl. 15. 1–7: Selection of finds from feature 5925 (drawing: Černý).

331

332

Pavel Hušták, Jaroslav Jiřík

Tab. 16. 1–6: Výběr nálezů z objektu 5716; 7: výběr nálezů z objektu 5718; 8–9: výběr nálezů z objektu 5719 (kresba: Černý). Pl. 16. 1–6: Selection of finds from feature 5716; 7: selection of finds from feature 5718; 8–9: selection of finds from feature 5719 (drawing: Černý).

Osídlení z doby římské v Praze – Hloubětíně „Zahrady nad Rokytkou“

2) A 318443 – zl. hrubé stěny zdobený nehtovými vrypy. Tab. 19: 6. 3) A 318444 – zl. stěny zdobený nehtovými vrypy a rytou linií. Tab. 19: 7.

Plocha Q, sonda II, vr. 1. mechanická Č. sáčku 491, inv. č. A 318414-318428 1) A 318422 – zl. podstavy a části těla hrubé nádoby zdobené nehtovými vrypy ve svislých liniích. Tab. 19: 4.

Plocha Q, sonda II, obj. 5723, vr. 2088 Č. sáčku 479, inv. č. A 318380-318383 1) A 318381 – zl. hrubé stěny s výzdobou prstování ve svislých liních. Tab. 19: 3.

Plocha Q, sonda IV, vr. 2. mech. Č. sáčku 556, inv. č. A 318593 1) A 318593 – zl. podstavy a těla misky na nožce. Tab. 20: 1.

Plocha D, sonda VII, 1. mech., vr. 1250, 1304 Č. sáčku 3186, 1387, inv. č. A 384089-384112 1) A 384097 – zl. okraje a mírně nálevkovitě se rozevírajícího se hrdla, podhrdlí s horizontální plastickou lištou. Povrch šedohnědý leštěný. Tab. 5: 5. 2) A 384090 – zl. vně zesíleného okraje nádoby. Tab. 5: 4. 3) A 383059 – zl. okraje a těla jemné nádoby, výduť zdobena horizontální lištou s radélkem, povrch černý, leštěný. Tab. 5: 2. 4) A 383061 – zl. výdutě jemné nádobky zdobené radélkem, povrch černý leštěný. Tab. 5: 3.

Plocha F, sonda XX, 1. mech. Č. sáčku 1839, inv. č. A 387550-387574 1) A 387573 – torzo hluboké teriny s výzdobou mělce rytých linií. (nekresleno).

Plocha F, sonda XVI, 1. mechanická vrstva Č. sáčku 1700, inv. č. A 386924-386934 1) A 386930 – zl. těla nádoby, zdobený horizontálními lištami, povrch černý leštěný. Tab. 6: 1. 2) A 386927 – zl. těla hrubé nádoby s výzdobou vrypů. (nekresleno). 3) A 386924 – miniatura nádobky hrubého materiálu, povrch šedohnědý. Tab. 6: 1.

Objekt č. 5439, plocha F, prodloužení, vr. 1709. Č. sáčku 1885, inv. č. A 387665-387673 1) A 387666 – zl. vytaženého okraje jemné nádobky. Tab. 3: 4. 2) A 387667 – zl. stěny jemné nádoby s výzdobou horizontálních žlábků, povrch leštěn, šedohnědý. Tab. 3: 5. 3) A 387669 – zl. těla nádoby s výzdobou svislého hřebenování. Tab. 3: 6. 4) A 387670 – zl. stěny jemné nádoby s výzdobou horizontálních žlábků v kombinaci s šikmou kanelurou, šedohnědá leštěná engoba. Tab. 3: 7.

333

Rozbor nálezů Starší doba římská Do úvodní fáze starší doby římské náleží keramické nálezy z objektu 5090. Z nich si pozornost zasluhuje především torzo nezdobeného plaňanského poháru (tab. 13: 4), který nalézá obdobu rovněž v nezdobeném tvaru z Prahy-Křeslic (Polišenský 2006, obr. 7: 2). Z ostatní keramiky má mimořádnou hodnotu zlomek keramiky robené na kruhu v duchu laténské tradice (tab. 12: 5). Tento zlomek náleží do kategorie jemné vytáčené keramiky a nepředstavuje tak přímý doklad jakékoliv kontinuity laténského osídlení, jak je o tom možné uvažovat například v případě hrubotvaré grafitové a malované keramiky. Jemná točená keramika je z české kotliny uváděna v kontextu plaňanské skupiny grossromstedské kultury například z Třebusic, Přítkova, Prahy-Běchovic či Dobřichova-Pičhory. Lze se přiklonit k opatrnému názoru E. Droberjara, který naznačuje možnost přejímání určitých výrobních tradic již samotným svébským obyvatelstvem (Droberjar 2006a, 42–44, obr. 16). Do stupně B1 lze zařadit nálezy z mechanické vrstvy 1101, 1325 (=1266) (tab. 5: 2–5). Významným nálezem je zlomek okraje a hrdla vázovité teriny s vysokým hrdlem (tab. 5: 5) nalézající blízké protiklady v labsko-germánském materiálu tohoto období (Droberjar 2006b, obr. 8). Mezi klasické teriny stupně B1 patří na základě profilace i charakteristické radélkové výzdoby torzo nádoby z téhož nálezového kontextu (tab. 5: 2) (Droberjar 2006b, obr. 10), kam lze zařadit patrně i další fragment zdobený radélkem (tab. 5: 3). Vícenásobně fasetované okraje (tab. 5: 4, 12: 3) jsou v průběžným tvarem stupňů LaD2b-B1. Z keramické produkce z mladší doby římské zaslouží pozornost zlomek okraje a těla nádoby s dvěma plastickými lištami vedenými v podhrdlí z objektu 5037 (tab. 12: 1). Zlomek lze opět zařadit do okruhu keramiky stupně D1, konkrétně k vázovitým terinám (Droberjar 2006b, obr. 4–5). Naprosto totožnou profilaci mají též fragmenty nádob získané z tzv. muldy na pohřebišti v Opočně, ovšem datované do období mladořímského (Pleinerová 1995, Taf. 64: 3, 65: 5). Obtížně časově zařaditelným je torzo hrnce s plastickou páskou a okrajem zdobeným hřebenovým vpichem a tělem svislým hřebenováním a vlnicemi z nálezu z mechanické vrstvy (tab. 6: 3).

334

Pavel Hušták, Jaroslav Jiřík

Ačkoliv má tento tvar díky své profilaci nejlepší protiklady v období sklonku halštatu – počátku laténu (srovnej např. Drda – Rybová 2008, obr. 48: 9), užitý materiál a zejména výzdoba ukazují na možnost datace do průběhu starší doby římské. Méně zastoupenou výzdobnou technikou jsou do řad uspořádané vrypy a vpichy provedené nehtem nebo hrotitým předmětem z objektu 573 a vrstvě 2120 v sondě 2 (tab. 9: 4, 19: 1–27). Tato výzdoba se výrazněji projevuje v materiálu od stupně B2 a uplatňuje se především v přechodném stupni B2/C1 (Břicháček – Košnar 1998, 68). U této techniky lze ovšem předpokládat kontinuity i v mladší době římské (Droberjar – Prostředník 2004, 87). Mladší a pozdní doba římská Objekt nadzemní konstrukce prozkoumaný na ploše byl samostatnou konstrukcí tvořenou šesticí mohutných kůlových jam č. 5120, 5118, 5260, 5254, 5201 a 5211. Obdobné objekty, šesti až dvanácti kůlé nadzemní konstrukce známé z prostoru středoevropského barbarika byly interpretovány jako špýchary (Gustavs 1998, 62–63, Abb. 22; Domański 198, Abb. 6; Zimmermann 1992, 243–245). Z českého prostředí byl interpretován jako špýchar objekt šesti-kůlé konstrukce o rozměrech 4 x 2,5 m ze sídliště z mladší doby římské v Turnově – Maškových zahrad (Droberjar – Prostředník 2004, 38, obr. 4). Na základě zmíněných analogií, lze tedy tento typ konstrukce interpretovat jako špýchar i v hloubětínském případě (Hušták 2009). Detailní rozbor konstrukčních prvků mazanic provedený P. Vařekou (viz samostatná příloha 1) z objektu 791 prokazuje výskyt dalších nadzemních objektů se srubovou konstrukcí, jejichž stopou v prostoru zkoumaného areálu by mohly být nálezy datované do mladší a pozdní doby římské z kulturních vrstev. Další kategorií jsou zahloubené objekty, jejichž funkce kolísá od zásobního po odpadní využití. Ostatní zahloubené objekty interpretovatelné jako polozemnice žel nelze jednoznačně na základě Leubeho a Droberjarovy klasifikace jednoznačně určit (č. objektu 5037, 5090, 5245/5242, 573, 5420). Z hmotného inventáře lze nejjednoznačněji určit spony. Jedná se o nález honosné stříbrné plechové spony zdobené perličkovým drátem typu A VI, 2. V rámci této série představuje poněkud hybridní typ, neboť na jedné straně upomíná jednodílným utvářením korpu obdobné spony z Leuffenu, hrobu

2 typu A VI, 2 174–5 (Bernhard 1985, Abb. 53: 8). Na druhé straně utvářením nožky, zachycovače, stylizovaného terče vprostřed lučíku a výzdoba perličkovým drátem, jakož i honosné provedení ze stříbra velmi upomíná na štítové labsko-germánské spony typu A VI, 2 179/Matthese A1-3 (Voß 1998, Abb. 8: 2). Její datace tedy spadá do pozdně římského období stupně C3. Pro stanovení datování předmětu je rovněž důležitý exemplář příbuzné stříbrné spony s výzdobou perličkového drátu A VI, 2 175 z Dienstedtu a pak méně honosná spona z Körneru téže vývojové řady, která je navíc doprovázena sponou typu Wiesbaden z počátku 5. století (Werner 1981, 226–227, 234, Abb. 2, Beilage 1: 11). Stejnou dataci vykazuje i druhá bronzová litá spona typu A VI, 2 175, která opět jednoznačně náleží do kulturního okruhu labsko-germánského (Voß 1998, 143, Abb. 10). Tyto spony se svým charakteristickým výskytem v Polabí, Posálí, české kotlině a jihozápadním Německu jsou mimo jiné též svědectvím heterogenního původu v tomto období se nově formujícího alamanského obyvatelstva, k jehož etnogenezi přispěly rozličné labskogermánské skupiny (Brather 2007, 12–13, Abb. 3). Vztah mezi alamanským prostředím a českou kotlinou pozdní doby římské byl konstatován při klasifikaci materiálu z lokalit Liběšovice-Mengen, Besno u Loun-Großkuchen (Jiřík 2007, 543; Schach-Dörges 1997, Abb. 65). Velmi významný je nález stříbrného sestercia Antonia Pia (138–161) raženého v Římě v objektu 520, vr. 1664 (Militký 2008). Výskyt mincí ze starší doby římské v objektech období mladořímského či dokonce doby stěhování národů není nikterak ojedinělým jevem, obdobné nálezy stříbrných denárových ražeb ze druhého století pochází například ze Závisti, kde patrně souvisí až s osídlením 5. století (Motyková – Drda – Rybová 1978, 176, obr. 50: 1). Zajímavý je rovněž obraz sídlištních mincovních nálezů z oblasti Wetterau. Například v případě 73 mincí z pozdně římského sídliště v Echzellu „Heinrichsweise“ představuje plných 18 kusů antiquované ražby počínaje Nerem a konče Gordianem III. Mezi nimi je stříbrný denár Caracally dokonce dvojnásobně provrtán za účelem zavěšení. Podobně i na alamanském výšinném sídlišti Runden Berg u Urachu z časné fáze doby stěhování národů je poměr antiquovaných mincí ku pozdně antickým 12: 36 a na sídlišti v Glaubergu 2: 13 (Steidl 2000, 24). Ojediněle se

Osídlení z doby římské v Praze – Hloubětíně „Zahrady nad Rokytkou“

335

Obr. 7. Terra nigra z oblasti Neckaru: 1–5: Dotternhausen, 6: Esslingen-Oberesslingen, 7: Brettach, 8: Heilbronn-Böcking (podle Koch 1981). Fig. 7. Terra nigra ceramic assemblages from the Neckar territory: 1–5: Dotternhausen, 6: Esslingen-Oberesslingen, 7: Brettach, 8: Heilbronn-Böcking (after Koch 1981).

s podobnou situací setkáváme i v hrobovém kontextu (Rybová 1980, 158). Keramický materiál z objektu, který doprovází nález mince, nepřestavuje zrovna reprezentativní kolekci. Její datování do mladší doby římské umožňuje zejména střep zdobený kolky (tab. 10: 7). Příklady keramiky zdobené kolky lze nalézt například z alamanského sídliště Runde Berg u Urachu (Spors-Gröger 1997, Taf. 2). Mezi keramickými nálezy tohoto období vynikají především doklady importů robených na kruhu. Z moravsko-západoslovenské produkce sem patří zlomek šedé keramiky z objektu 5430 zdobený rytou vlnicí (tab. 3: 1) a exemplář z vrstvy 1101, 1325 (tab. 5: 1). Jako formální analogie lze uvést nálezy z Velkých Hostěhrádek, Branče či Olomouce-

Slavonína (Tejral 1985, Abb. 2: 2; Kalábek 2004, obr. 1: 6; Kolník – Varsík – Vladár 2007, tab. 109: 2). Exemplář z objektu 5430 je doprovázen hrubým zlomkem zdobeným svislým hřebenováním (tab. 3: 2). Keramika s touto výzdobou není neznámá ani v pozdní době římské (srovnej např. Beneš 2007, 18: 5–6). Mimořádným nálezem je zlomek keramiky, jenž lze přiřadit k produkci terra nigra pocházející z objektu 5719 (tab. 4: 5), jejíž nejbližší paralely nacházíme na základě profilace a odstínu povrchu analogického materiálu v oblasti řeky Neckaru v jihozápadním Německu (Koch 1981, 582, Abb. 2) (obr. 7). V české kotlině nejde o výskyt ojedinělý, je známo několik dokladů ze sídliště v Nesuchyni,

336

Pavel Hušták, Jaroslav Jiřík

ojedinělém nálezu v Nečtinách a pohřebišti v Plotištích nad Labem, kde lze nejspíše sledovat prvky pomohanské produkce (Rybová 1976, 88–93, obr. 2, 4). Pozornost též zasluhuje miska robená zjevně na kruhu ze starého nálezu ze Stradonic, kde máme doloženy i další artefakty mladší až pozdní doby římské (Píč 1902, tab. 12: 25, 28: 6; Pochitonov 1955, 164). Další příklady z Liběšovic a žárového hrobu z Vrchnice (Jiřík 2007, 543, obr. 19: 1) nachází obdobu v produkci v Posálí stupně C2 (Bernhard 1985, Abb. 75: F). Nejběžnějším typem hrubotvaré keramiky mladší a pozdní doby římské jsou hrnce se zataženým okrajem, které se v torzech a zlomcích vyskytují v objektech 5269, 5719, 573, 5925, 5719, vrstva 2120 v sondě I/II (tab. 1: 6, 2: 1, 4: 6, 8: 1, 4, 10: 5–6, 15: 3, 16: 8–9, 17: 1–2, 5, 18: 1, 3–4, 6). Srovnatelné datování vykazují nálezy hrnců se zataženým okrajem v Regensburgu – Niedermünsteru (Schwarz 1972/73, Abb. 20). Pouze ve dvou případech – obj. 5719 a z vrstvy 2120 v sondě I/II se setkáváme se zdobenými exempláři. První z nich (tab. 16: 8) nese výzdobu v podobě tří důlků. S tímto motivem se setkáváme např. u misky z Čermuce u Slaného (Svoboda 1965, tab. 34: 4) nebo u teriny z Kostelce na Hané, hrobu 338 (Zeman 1961, obr. 66: Cb). E. Droberjar a J. Prostředník poukazují na výraznou oblibu motivu trojice důlků, výčnělků nebo krátkých žlábků v keramické produkci labsko-germánského okruhu mladší doby římské (Droberjar – Prostředník 2004, 86). Druhý exemplář (tab. 18: 1) je zdoben prstováním ve svislých liniích vytvářejících tak jakýsi větévkový motiv. Výzdoba nádob za pomoci prstování je v období mladší a pozdní doby římské velice rozšířeným motivem (Jiřík – Kostka 2006, 737). Patrně přežívá až do 5. století, jak o tom mohou svědčit nálezy z Prahy-Ruzyně (Kuchařík – Bureš – Pleinerová – Jiřík 2008, obr. 15: 4) či Nebovid (Jiřík – Kostka 2006, obr. 21: 3). K důležitým dokladům náleží též výzdoba misek šikmou kanelurou (tab. 3: 7, 9: 2), která se objevuje v labsko-germánském materiálu od stupně C1b a vyskytuje se kontinuálně do přelomu 5.–6. století (Haberstroh 2000, 228). Velmi charakteristickým nálezem mladší až pozdní doby římské jsou misky kónické nebo oblé profilace na prstencovité nožce (obj. 573 – tab. 7: 5). Jejich datace spadá do stupně C1-C3/D1 a jejich výskyt je charakteristický pro labsko-germán-

ský okruh (Droberjar – Prostředník 2004, 81–82, obr. 6-8). Dalším zajímavým tvarem je zlomek okraje a těla zdobený horizontálními žlábky (tab. 20: 3). Analogický tvar je znám z pohřebiště v Plotištích nad Labem, hrobu 360, který náleží do IV. fáze pohřebiště, tj. ze závěru 4., průběhu 5. století (Rybová 1979, Abb. 77: 12). V mladší a pozdní době římské se uplatňuje celá řada výzdobných technik, které ovšem nemají příliš velký chronologický význam. Jedná se například o plastické aplikace v podobě výčnělků či pupků (tab. 7: 2–4; 11: 3), výzdobu v podobě prostých rytých linií (tab. 15: 3, 10: 5, 9: 1). Méně obvyklé jsou miniatury nádob, jak ukazují příklady z objektu 5439 (tab. 3: 3) a 1. mechanické vrstvy (tab. 6: 1) (Jiřík – Kostka 2006, 737, obr. 5: 1). Závěr Počáteční fáze osídlení doby římské souvisí s objektem 5090, který je možno datovat do plaňanského horizontu großromstedtské kultury. Kontinuita osídlení je zřejmá i pro stupeň B1. Zatímco osídlení stupňů B2, B2/C1 bylo zachyceno v podstatě sporadicky, je v tomto kontextu zřetelný nárůst koncentrace nálezů patrně od stupně C1-C2, až do pozdní doby římské C3. Některé ojedinělé nálezy z objektů a mechanických vrstev dovolují na základě svého tvarosloví dataci (tab. 18: 1, 20: 3, 3: 5, 7) do přechodného stupně C3/D1. Jednotlivé subareály doby římské je možno sledovat v závislosti na chronologii jednotlivých objektů. Objekty starší doby římské se koncentrují převážně v severovýchodní části zkoumané plochy. Objekty mlado římské jsou ostrůvkovitě roztroušené po celé ploše, což odráží větší koncentraci osídlení v daném období. Pozdně římské objekty se nacházely převážně v jižní a jihovýchodní části. Zatímco např. v Praze-Křeslicích byla při rozboru sídlištního a hrobového materiálu vyslovena možnost o podílu zdejšího obyvatelstva na změnách osídlení ve stupni B1 (Beneš – Jiřík – Kypta 2006, 304), doklady získané v Praze-Hloubětíně patrně naznačují možnost kontinuity osídlení areálu v průběhu podstatné části doby římské s možným hiátem pro stupeň B2. Výzkum v Praze-Hloubětíně je důležitý zejména po stránce dokumentace dosud málo registrova-

Osídlení z doby římské v Praze – Hloubětíně „Zahrady nad Rokytkou“

Tab. 17. 1–5: Výběr nálezů z objektu 5719 (kresba: Černý). Pl. 17. 1–5: Selection of finds from feature 5719 (drawing: Černý).

337

338

Pavel Hušták, Jaroslav Jiřík

Tab. 18. 1–3: Výběr nálezů z 1. mech. vrstvy, sonda I/II; 4–6: výběr nálezů z objektu 5719 (kresba: Černý). Pl. 18. 1–3: Selection of finds from 1st mechanic layer, section I/II; 4–6: selection of finds from feature 5719 (drawing: Černý).

Osídlení z doby římské v Praze – Hloubětíně „Zahrady nad Rokytkou“

339

Tab. 19. 1–6: Výběr nálezů z 1. mech. vrstvy, sonda II; 7: bronzová spona z 1. mech. vrstvy sonda XV (kresba: Černý). Pl. 19. 1–6: Selection of finds from 1st mechanic layer, section II; 7: bronze fibula from 1st mechanic layer, section XV (drawing: Černý).

340

Pavel Hušták, Jaroslav Jiřík

Tab. 20. 1: Výběr nálezů z 2. mech. vrstvy, sonda XV; 2: výběr nálezů z objektu 5723; 3–4. začišťování plochy – výběr nálezů – plocha B (kresba: Černý). Pl. 20. 1: Selection of finds from 2nd mechanic layer, section XV; 2: selection of finds from feature 5723; 3–4. selection of finds from cleaning of layer B (drawing: Černý).

ných staveb jako je objekt s nadzemní konstrukcí, jímavou konstrukci vykazuje také nejstarší stavba patrně špýcharu, a doklad stavby roubené kon- z doby římské – polozemnice 5090, kde se předpostrukce a tesaného trámu z nadzemního objektu, kládá prkenná podlaha oddělující zahloubený prosjehož destrukce byla odhalena v objektu 791. Za- tor od nadzemní části.

Osídlení z doby římské v Praze – Hloubětíně „Zahrady nad Rokytkou“

341

Tab. 21. Mazanice (kresba: P. Vařeka). Pl. 21. Clay-daub (drawing: P. Vařeka).

PŘÍLOHA 1 Pavel Vařeka Rozbor nálezů mazanic z archeologického výzkumu v Praze – Hloubětíně (obj. 791) Úvod

veb zaniklých požárem. Vlastnosti mazanice byly Předmětem rozboru bylo celkem 1447 fragmen- hodnoceny podle jednotného deskriptivního systétů mazanic o celkové hmotnosti 271,486 kg, kte- mu v databázové aplikaci „Mazanice“ a pozornost ré byly získány při odkryvu zahloubeného objektu byla věnována také velikostním parametrům všech 791. Soubor pravděpodobně představuje homo- zlomků (fragmentarizace). genní celek pocházející z jedné, případně více sta-

342

Pavel Hušták, Jaroslav Jiřík

Deskriptivní systém

2) Dále popisujeme vnitřní a vnější stranu zlomku. Vnitřní stranou (VS) rozumíme část zlomku, na které se zachovaly otisky konstrukčních prvků (v případě otisků na dvou a více stranách jsou tyto označeny VS 1 – VS x; viz Tab. 21). Konstrukční prvky označujeme alfabetickým a alfanumerickým kódem. 3) VNS – vnější strana, t.j. povrch omazu konstrukce (vnější či vnitřní, např. u stěny), u které lze pozorovat úpravy povrchu: 1 – velmi jemně vyhlazený povrch; 2 – hlazený povrch; 3 – hrubý povrch (mazanice hrubě nahozená na konstrukci a ponechaná bez zvláštní úpravy).

Vlastnosti mazanice U všech zlomků byla zjištěna hmotnost (v gramech) a sledována velikost v ploše. K jejímu posouzení sloužila šablona se čtverci o velikosti stran od 1 x 1 cm do 18 x 18 cm. Všechny zlomky tak byly přiřazeny jedné ze 16 velikostních kategorií od 1 cm2 do větší něž 324 cm2. U vlastností mazanice popisujeme barvu (B), materiál (M) a výpal (V). Barvu popisujeme slovně. Materiál se člení do tří kategorií: 1 – málo kompaktní, snadno se drolí; 2 – středně kompaktní, drolí se minimálně; 3 – velmi kompaktní, výrazně homogenní materiál, nedrolí se. U výpalu rozlišujeme 4 kategoAnalýza vlastností mazanic rie: 1 – slabý, snadno se láme; 2 – střední, láme se obtížněji; 3 – silný, mazanice prošla silným žárem; Barva U většiny zlomků zjišťujeme hnědočervenou 4 – extrémně silný výpal, drobné kamínky vystupnebo červenohnědou barvu a méně často se setkáující z hmoty jsou často natavené, mazanice může váme s cihlově červenou nebo světle hnědou barpřipomínat strusku. vou. Charakteristické je uplatnění různých odstíOtisky konstrukcí, tvar a další nů červené a hnědavé barvy na jediném fragmentu, vlastnosti povrchu omazu což souvisí s charakterem výpalu při požárovém zá1) Formalizovaná deskripce otisků dřevěných kon- niku dřevěných konstrukcí. strukcí v mazanici a tvaru povrchu omazu (hliněné omítky) vychází z vlastností konstrukcí, konstrukč- Počet a hmotnost ních prvků a z charakteru fragmentů mazanice. Při Z objektu 791 bylo při terénním výzkumu získápopisu využívám pětimístný alfanumerický kód, no 1447 fragmentů o hmotnosti 271,486 kg. Mazapodle kterého třídím otisky na druhy (velké písme- nice je členěna podle nálezového kontextu do dvou no – druh konstrukčního prvku – kuláč, trám, prut uloženin, které tvořily výplň jámy: z vrstvy 425 poatd. nebo zlomek bez otisku pouze se zachovaným chází 976 zlomků o hmotnosti 158,645 kg a z vrstvy povrchem omazu), typy (malé písmeno – druh 432 pochází 347 zlomků o hmotnosti 80,821 kg. U otisku, např. jednostranný – 1 stěna, dvoustranný dalších 96 kusů mazanice (31,633 kg) byla evido– 2 kolmé protínající se stěny atd.), podtypy (čísli- vána pouze příslušnost k výplni objektu 791. Dalce – typ otisku) a jeho varianty a subvarianty. Do- ších několik zlomků mazanice se podařilo získat sud bylo podle otisků odlišných konstrukčních prv- z flotace vrstev: vzorek vrstvy 425 poskytnul 15 ků a jejich kombinací definováno 12 skupin otisků: ks (0,070 kg; kontext označujeme jako 425p) a ze A – otisky kuláčů, B – otisky tesaných prvků, C – vzorku vrstvy 432 (označen jako 432p) bylo zachyotisky prutů, D – kombinace kuláčů a prutů, E – ceno 13 ks (0,317 kg). Největší soubor tvoří mazakombinace tesaných prvků a prutů, F – kombina- nice z vrstvy 425 (včetně zlomků z plavení), který ce kuláčů, prutů a štípaných tyčí, G – kombinace z hlediska početního zastoupení tvoří 68% a z hletesaných prvků, prutů a štípaných tyčí, H – otisky diska hmotnostního zastoupení 58% souboru, zaprutů, I – kombinace prutů a štípaných tyčí, J – bez tímco mazanice z vrstvy 432 činí jen 25% početní otisků, zachován jen povrch omazu – vnější stra- a 30% hmotnostní část souboru. na, K – kombinace tesaných prvků, kuláčů a prutů). I – mazanice z tzv. „ploten“ – zřejmě součástí Fragmentarizace Zajímavé informace poskytuje sledování veli(nepřenosných ?) vybavení interiéru staveb s otisky např. kamenů (podlahy ?) a hlazenou vrchní částí. kosti mazanicových fragmentů. Z celkem 13 regisAmorfní zlomky mazanice bez otisků a bez zacho- trovaných velikostních kategorií (plochy zlomků od 1 cm2 do více než 324 cm2) naprosto převládaly vaného povrchu omazů označujeme 0 (Tab. 21).

Osídlení z doby římské v Praze – Hloubětíně „Zahrady nad Rokytkou“

menší a středně velké zlomky o ploše od 4 do 100 cm2 (kategorie 3–8, celkem 84% zlomků z celé lokality). Zlomky z vrstev 425 a 432 nevykazují výraznější rozdíl – v obou případech dominují velikosti zlomků mazanice výše uvedených kategorií. Okrajově jsou zastoupeny velmi malé zlomky (kategorie 2: 1–4 cm2, celkem 2%), častěji se však setkáváme s velkými kusy (kategorie 9–13: 100 – >324 cm2; celkem 14%). Materiál U posuzovaných mazanic zjišťujeme výlučně středně kompaktní materiál. Výpal U sledovaných zlomků mazanice zjišťujeme střední, silný a zcela ojediněle též extrémně silný výpal (kategorie 2–4). V případě vrstvy 425 se s výjimkou jednoho extrémně silně vypáleného fragmentu setkáváme výlučně jen se silně vypálenými kusy. Odlišný obraz v zastoupení stupňů výpalu nabízí vrstva 432, ve které 43% zlomků náleží do kategorie středního a 56% do kategorie silného výpalu.

343

če, líc omazu přitažen ke konstrukčnímu prvku (ukončení omazu stěny ?); Aa4 (3x) – omaz vertikální nebo horizontální konstrukce z kuláčů bez dochovaného líce; Aa4.1 (1x)Aa4.1.3 (1x) – omaz dvou kuláčů (líc nedochován); Aa4.2 (2x)Aa4.2.3 (2x) – omaz tří kuláčů (s lícem hliněné omítky); Aa7 (1x) – konvexní ukončení omazu stěny z kuláčů; Aa7.2 (1x) Aa7.2.1 (1x) – konvexní ukončení omazu s otiskem jednohu kuláče; Aa8 (6x) – ukončení stěny z horizontálně kladených kuláčů – různě profilované ukončení omazu; Aa8.2 (2x) Aa8.2.1 (2x) – omaz jediného kuláče, líc vytažen do strany a horizontálně ukončen (profilované ukončení omazu stěny ?); Aa8.4 (2x) Aa8.4.1 (1x), Aa8.4.2 (1x) – omaz jediného kuláče, líc vzhůru vytažen a horizontálně ukončen (profilované ukončení omazu stěny ?); Aa8.5 (2x) Aa8.5.1 (2x) – omaz jediného kuláče, líc omazu esovitě přitažen ke konstrukčnímu prvku (ukončení omazu stěny ?); Aa9 (1x) – ukončení stěny s vertikálně kladených kuláčů – přehnuté a ovalené ukončení omazu; Aa9.2 (1x) Aa9.2.1 (1x) – omaz vertikálního kuláče s ovaleným ukončením omazu (ukončení konstrukce ze svislých kuláčů ?); Aa10 (2x) – konstrukce z kuláčů s dvoustranným ukončením omazu; Aa10.1 (2x) Aa10.1.1 (2x) – otisk kuláče s esovitým ukončením omazu na horní straně a svislým ukončením na boční straně (2 lícní strany).

Konstrukce V posuzovaném souboru nese celkem 1003 zlomků informace o konstrukci zaniklé stavby/ staveb, ať již se jedná o negativy dřevěných konstrukčních prvků nebo o lícní části hliněných omazů. V aplikovaném deskriptivním systému členíme mazanicové otisky do 14 základních druhů podle Tesané prvky (B) Do této skupiny řadíme otisky opracovaných konstrukčních prvků a jejich kombinací (označovány velkými písmeny, A – O). Ve sledovaném soubo- konstrukčních prvků – trámů nebo prken. Ba4 (1x) – konstrukce z trámů s omazem s doru bylo zjištěno 5 druhů otisků: A, B, D, H, J. chovaným lícem; Kuláče (A) Ba4.1 (1x) Ba4.1.4 (1x) – omaz jediného tesaPrvní skupina mazanic s negativy konstrukcí za- ného konstrukčního prvku (trámu) s dochovaným hrnuje otisky kuláčů – neopracovaného stavebního lícem dřeva. Kuláče a pruty (D) Celkem 503 ks (69%) Další skupina zahrnuje mazanice nesoucí otisky Aa2 (147x) – omaz vertikální nebo horizontální konstrukce z kuláčů s dochovaným lícem (otisk kuláčů a prutů; zpravidla se jedná o doklady pledvou prvků); Aa2.1 (147x) Aa2.1.1 (52x), Aa2.1.3 tené konstrukce, případně pletené výplně rámové (26x), Aa2.1.4 (14x), Aa2.1.5 (17x), Aa2.1.6 (35x), konstrukce. Dc1 (8x) – pletená konstrukce tvořená svislým Aa2.1.7 (3x) – omaz dvou kuláčů s lícem hliněné omítky; Aa3 (342x) – omaz vertikální nebo ho- kuláčem (sloupem/kůlem) a horizontálním výplerizontální konstrukce z kuláčů s dochovaným lí- tem; Dc1.3 (7x) Dc1.3.1 (7x) – otisk vertikálního cem (otisk jednoho prvku); Aa3.1 (342x) Aa3.1.2 konstrukčního prvku – kuláče (sloupu, kůlu) a ho(97x), Aa3.1.3 (199x), Aa3.1.6 (43x), Aa3.1.8 (3x) rizontálního proutěného výpletu (otisk dvou prutů) – omaz jediného kuláče s lícem hliněné omítky; s dochovaným lícem omazu; Dc1.13 (1x) Dc1.13.1 Aa3.3 (1x) Aa3.3.6 (1x) – omaz jediného kulá- (1x) – otisk vertikálního konstrukčního prvku – ku-

344

Pavel Hušták, Jaroslav Jiřík

láče (sloupu, kůlu) a horizontálního proutěného výpletu (otisk tří prutů) s dochovaným lícem omazu; Dc1.14 (1x) Dc1.14.1 – otisk vertikálního konstrukčního prvku – kuláče (sloupu, kůlu) a horizontálního proutěného výpletu (otisk tří prutů) s dochovaným lícem omazu; Df1 (1x) – kontakt roubené a pletené konstrukce; Df1.1 (1x) Df1.1.1 (1x) – otisk dvou kuláčů svírajících pravý úhel (stěna roubené konstrukce) a dvou prutů pletené konstrukce; Pruty (H) Otisky samostatných prutů dokládající pletenou konstrukci. Ha1 (70x) – omaz prutů pletená konstrukce bez dochovaného líce: Ha1.1 (33x) Ha1.1.1 (33x) – otisk jediného prutu; Ha1.2 (24x) Ha1.2.1 (5x), Ha1.2.2 (16x), Ha1.2.3 (2x), Ha1.2.4 (1x) – otisk dvou prutů; Ha1.3 (9x) Ha1.3.1 (1x), Ha1.3.2 (4x), Ha1.3.3 (1x), Ha1.3.4 (2x), Ha1.3.5 (1x) – otisk tří prutů; Ha1.4 (4x) Ha1.4.2 (4x) – otisk čtyř prutů; Ha2 (144x) – omaz prutů pletené konstrukce s dochovaným lícem; Ha2.1 (32x) Ha2.1.1 (11x), Ha2.1.2 (9x), Ha2.1.3 (12x) – otisk jednoho prutu; Ha2.2 (53x) Ha2.2.1 (8x), Ha2.2.2 (7x), Ha2.2.3 (17x), Ha2.2.5 (2x), Ha2.2.6 (8x), Ha2.2.7 (3x), Ha2.2.8 (8x) – otisk dvou prutů; Ha2.3 (35x) Ha2.3.1 (13x), Ha2.3.3 (12x), Ha2.3.4 (2x), Ha2.3.5 (1x), Ha2.3.6 (7x) – otisk tří prutů; Ha2.6 (15x) Ha2.6.1 (5x), Ha2.6.2 (7x), Ha2.6.3 (3x) – otisk čtyř prutů; Ha2.7 (5x) Ha2.7.2 (3x), Ha2.7.3 (2x) – otisk pěti prutů; Ha2.8 (3x) Ha2.8.1 (1x), Ha2.8.2 (2x) – otisk šesti prutů; Ha2.9 (1x) Ha2.9.1 (1x) – otisk sedmi prutů; Ha4 (3x) – konvexní zakončení omazu stěny pletené konstrukce s otisky prutů a lícem; Ha4.1 (1x) Ha4.1.2 (1x) – část obloukovitého zakončení omazu pletené konstrukce s otiskem jednoho prutu; Ha4.3 (2x) Ha4.3.1 (2x) – část obloukovitého zakončení omazu pletené konstrukce s otiskem dvou prutů; Ha5 (3x) – zakončení omazu stěny pletené konstrukce s plochým vrcholem s otisky prutů a lícem: Ha5.1 (2x) Ha5.1.1 (1x), Ha5.1.2 (1x) – zakončení omazu s otiskem dvou prutů; Ha6 (3x) – asymetrické zakončení omazu pletené konstrukce s otiskem prutů a lícem; fragment omazu stěny pletené konstrukce s oběma lícními stranami: Ha6.1 (2x) Ha6.1.1 (2x) – asymetrické zakončení omazu s otiskem jednoho prutu; Ha6.2 (1x) Ha6.2.1 (1x) – omaz stěny pletené konstrukce s dvojicí lícních stran a otiskem dvou prutů

Lícní strany bez otisků (J) V množství případů se dochovaly výlučně lícní části mazanicových omazů bez otisků konstrukčních prvků (odlomené části líce hliněných omítek). Ja1 (266x) – fragmenty omazu/hliněné konstrukce s dochovaným jedním nebo dvěma lícními stranami bez otisků dřevěných konstrukčních prvků: Ja1.1 (13x) Ja1.1.1 (13x) – fragment hliněné konstrukce s oběma lícními stranami; Ja1.2 (244x) Ja1.2.1 (244x) – části omazu/hliněné konstrukce s dochovaným přímým lícem; Ja1.6 (9x) Ja1.6.1 (1x), Ja1.6.2 (8x) – části omazu/hliněné konstrukce s dochovaným zakřiveným (konvexním) lícem; Ja3 (1x) – fragment konvexního zakončení omazu/ hliněné konstrukce bez otisku konstrukčních prvků s dochovaným lícem; Ja3.1 (1x) Ja3.1.6 (1x) – část konvexního zakončení Omaz a jeho povrchová úprava Celkem u 772 zlomků můžeme sledovat líc hliněného omazu zaniklých konstrukcí (obr. 8). Nejčastěji se setkáváme s hlazeným povrchem (58%). Významně je zastoupena také pečlivá úprava líce hliněných omítek tvořená dvěma vrstvami (23%), kdy na spodní hladký povrch běžného omazu nasedá tenká vrstva (zpravidla 1–4 mm) jemné hlíny, jejíž povrch byl velmi pečlivě vyhlazen dřevěným nástrojem (zřejmě podobným současným zednickým nástrojům na vyhlazení vápenných omítek). Tuto úpravu líce zjišťujeme výlučně u omazů kuláčů, zatímco jemný povrch dokumentujeme u omazu pletené konstrukce. U množství zlomků však byla zřejmě tenká povrchová vrstvička jemné hlíny odlomena, což zřejmě způsobuje významné zastoupení povrchové úpravy líce kategorie 2. Hrubý povrch zjišťujeme v menším množství případů u pletené konstrukce (14%), stejně jako samostatný velmi jemný povrch (5%). Obr 8. Úprava povrchu omazu. Fig. 8. Form of the clay-daub surface. Úprava povrchu

Počet ks

%

1

35

5%

1–2 dvouvrstevná úprava

180

23%

2

448

58%

3

109

14%

Osídlení z doby římské v Praze – Hloubětíně „Zahrady nad Rokytkou“

U 494 zlomků můžeme sledovat tloušťku omazu dřevěných konstrukcí. Kromě jediného případu omazu tesaného prvku se u všech ostatních fragmentů jedná o zlomky hliněné omítky kuláčů (A; 333x), prutů (proutěného výpletu; H; 152x), případně kombinace kůláčů a výpletu (pletená konstrukce nesená kůly/sloupy; Dc; 8x). U omazů kuláčů se tloušťka pohybuje v 95% případů od 0,2 do 5 cm (5% náleží omazům o tloušťce 5,1–8,5 cm) a u omazů prutů dominuje tloušťka 0,2–4 cm (95%; 4,1 – 6 cm tvoří zbývajících 5%). Průměr konstrukčních prvků Ve sledovaném souboru bylo zachyceno celkem 1171 otisků konstrukčních prvků: 657 kuláčů, 513 prutů a jednoho trámu. U 231 kuláčů a 392 prutů můžeme určit průměr konstrukčních prvků. V případě kuláčů zjišťujeme průměr od 50 do 320 cm (naprosto převažuje průměr od 16 do 27 cm; 87%) a u prutů činí jejich průměr 0,5–3,1 cm (převažuje průměr 1–3 cm; 97%). Závěr Malé rozdíly v barevnosti mazanice, jednotný materiál mazanicové hmoty i shodný střední a silný výpal naznačují, že celý soubor pochází z jed-

345

noho zánikového horizontu. Silné vypálení (naprosto převažující kategorie 3; 90%) navíc dokládá značný žár při zániku stavby/staveb požárem. Naprosto převažují zlomky malé a střední velikosti (kategorie 3 – 8, 4 do 100 cm2; 1218 ks, 84%), které svědčí o značné fragmentarizaci reliktů stavby. Znamenitá kvalita dochování mazanicových zlomků a zastoupení velkých fragmentů (kategorie 9 – 13:100 – >324 cm2; celkem 14%) však prokazuje, že spáleništní destrukce nebyla dlouho vystavena transformačním procesům na otevřeném prostranství, ale byla záhy deponována ve zkoumaném objektu. Značné homogenitě vlastností mazanicové hmoty odpovídá i spektrum otisků konstrukcí (obr. 9). Mezi celkem 1003 zlomky se stopami konstrukce (69% souboru) převažují negativy neopracovaných kmenů – kuláčů (A – 503x, 35%; 69% ze zlomků s negativy dřevěných konstrukcí). Druhou nejpočetnější skupinou jsou fragmenty s dochovanou lícní stěnou (J – 267x, 18%) a dále zlomky s negativem proutěného výpletu (H – 223x, 15%; 30% ze zlomků s negativy dřevěných konstrukcí). Jen okrajově se setkáváme s kombinací kuláčů a proutěného výpletu (D – 9x, 1%) a negativů tesaných prvků (B – 1x, < 1%).

Obr. 9. Druhy otisků (O – neurčitelné, A – kuláče, B – otesané prvky, D – kombinace prutů a kuláčů, H – pruty, J – líc omazu). Fig. 9. Types of prints (O – indeterminable, A – logs, B – carved elements, D – a combination of rods and logs, H – rods, J – clay-daub face).

346

Pavel Hušták, Jaroslav Jiřík

Ve výplni objektu 791 tak byly zachyceny fragmenty hliněných omazů dvou konstrukčních technik. První a dominující (69% zlomků s otisky) zahrnuje roubení z kuláčů (A) o převažujícím průměru 16–27 cm (87%)2, které bylo opatřeno pečlivě provedeným dvouvrstevným omazem převážně do 5 cm tloušťky s jemně vyhlazenou finální vrstvičkou hlíny. Kromě naprosto převažujících běžných otisků stěn (1–3 kuláče) se setkáváme se zajímavě profilovaným ukočením omazu roubených stěn (konvexní, vodorovně a vzhůru vyhnuté, přehnuté, esovitě profilované). Výjimečný je otisk svisých kuláčů s ovaleným a zesíleným ukončením omazu, který dokládá odlišnou konstrukční techniku (tzv. palisádová konstrukce) a může pocházet z odlišné stavby nebo např. z vybavení interiéru. Druhou a méně početně zastoupenou konstrukční technikou (30% zlomků s otisky) je proutěný horizontální výplet (H), který byl nesen svislými kůly/sloupy o průměru 0,5–0,9 m (tedy zhruba o poloviční tloušťce než kuláče tvořící roubení). Tloušťka prutů činila převážně 1–3 cm. Zajímavým detailem jsou stopy vodorovného hlazení omazu (naprosto převažuje kategorie 2 povrchové úpravy o síle do 4 cm) na rozdíl od svislého hlazení povrchu omazů roubené konstrukce. Vedle běžných otisků jednoho až sedmi prutů ze stěn se v několika případech setkáváme také s ukončením omazu pletených stěn, které je obloukovité, asymetrické i s plochým vrcholem. Otisky kombinace kuláčů

Martin Holub

a prutů (Dc) dokumentují způsob vodorovného výpletu neseného svislými kuláči. Zcela unikátní otisk (Df) dokádá kontakt rohové části roubené konstrukce (dvojice kuláčů svírající pravý úhel svázaných zřejmě prostým přeplátováním „na sedlo“) a konstrukce pletené (dvojice prutů). Jediný fragment náleží omazu otesaného prvku – trámu. Pokud tento zlomek nepochází z jiné stavby, mohl být využit v rámci roubené stavby, ale též pletené konstrukce (jeden ze svislých nosných prvků). Závěrečná interpretace nabízí dvě hypotetické možnosti, z nichž se přikláníme spíše k první: 1) Do výplně obj. 791 se dostaly fragmenty hliněných omazů stavby (staveb) zaniklých požárem, jejichž větší část (2/3 ?) byla roubená z kuláčů a menší část (1/3 ?) byla budována pletenou technikou nesenou svislými prvky. Mohlo se jednat např. roubenou stavbu (stavby) s pletenými štíty sedlové střechy nebo stavbu (stavby) s jednou částí roubenou a druhou pletenou (dvojdílný, vícedílný dům ?). 2) Výzkum odkryl objekt, jehož výplň obsahuje relikty dvou nebo více staveb odlišných konstrukcí. Jedna (některé) byly roubené z kuláčů a druhá (další) měly nosný skelet tvořený vertikálními kůly/sloupy se stěnami vypletenými z proutí a omazanými hlínou. V jediném případě se u jedné stavby uplatnilo jak roubení, tak pletení (otisk kombinace obou technik).

PŘÍLOHA 2

Zpráva o analýze zvířecího osteologického materiálu z lokality – Hloubětín – Zahrady nad Rokytkou (výběr: doba římská a stěhování národů) Jelen lesní (Cervus elaphus); Křeček polní (Cricetus cricetus); Hryzec vodní (Arvicola terrestris); Kur Tur domácí (Bos primigenius f. taurus); Kůň domácí (Gallus gallus). domácí (Equus cabalus f. caballus); Ovce domácí/ koza domácí (Ovis ammon f. aries/Capra aegagrus Analýza f. hircus; Pes domácí (Canis lupus f. familiaris); Praosteologického materiálu se (Sus sp.); Prase domácí (Sus scrofa f. domestica); Objekty doby římské poskytly celkem 953 zlom3  Teoreticky nemůžeme vyloučit ani využití sloupkové ků kostí, z nichž bylo možné druhově určit 34%. konstrukce, ovšem absence signifikantních otisků dokládaV druhově určeném osteologickém materiájících techniku „na pero a drážku“ v případě tak početného lu byly nejhojněji zastoupeny fragmenty domácísouboru považujeme za významnou indicii právě konstrukce ho skotu – celkem 140 (MNI = 15). Prase bez urroubené. Seznam nalezených druhů zvířat

Osídlení z doby římské v Praze – Hloubětíně „Zahrady nad Rokytkou“

čení formy je přítomno 89 fragmenty (MNI = 13) a praseti řazenému k domestikované formě patří 22 zlomků (MNI = 4). Ovci/koze náleží 75 zlomků kostí (MNI = 10), křečkovi polnímu patří 17 fragmentů (MNI = 2) a 13 zlomků pochází z koně domácího (MNI = 2). Pouze jedním jedincem je zastoupen pes domácí (7 fragmentů) a hryzec vodní (5 zlomků). Pouze jeden fragment patří jelenu lesnímu a kuru domácímu (MNI = 1). Nejčastějšími fragmenty z druhů určitelného osteologického materiálu jsou zlomky zubů (91), žeber (89) a dolních čelistí (69). V případě nálezů kostí prasete je obtížné určit, zda jde o divokou nebo domestikovanou formu. Lovná zvěř je ve zkoumaném prokazatelně souboru zastoupena pouze artefaktem z jeleního parohu, který ale mohl být přinesen i z větší vzdálenosti. Křeček polní i hryzec vodní vytvářejí poměrně hluboké nory a tak se mohou dostat sekundárně do archeologických vrstev. U jednoho jedince domácího tura bylo možné určit přibližnou kohoutkovou výšku t podle celkové délky nártní kostí (Matolcsi 1970). Ta byla 112 cm, což je běžná výška tehdejšího domácího skotu. Kohoutková výška koně domácího byla určena na základě maximální délky zápěstní kosti (May 1985) na 130 cm. Tento rozměr je rovněž běžný pro dané období. Kohoutková výška prasete byla orientačně vypočtena na základě maximální délky patní kosti (Teichert 1969) na 68,2 cm, což odpovídá spíše domestikované formě. Tafonomie Na osteologickém materiálu jsou patrné stopy po sekání i lámání a podle převahy dále nepoužitelných zlomků kostí (zuby, čelisti, lebky) lze usu-

347

zovat, že jde většinou o kuchyňský nebo jinak dále nevyužitelný odpad. Pro charakter kuchyňského odpadu svědčí i to, že celkem 40 kostí vykazovalo stopy po působení ohně, přičemž barva kostí byla převážně černá, béžová a šedobéžová. Na některých kostech byly patrné stopy po psích zubech. Pozdní doba římská až počátek doby stěhování národů C3, C3/D1 Seznam nalezených druhů zvířat Tur domácí (Bos primigenius f. taurus); Kůň domácí (Equus cabalus f. caballus); Ovce domácí/koza domácí (Ovis ammon f. aries/Capra aegagrus f. hircus); Prase (Sus sp.); Kur domácí (Gallus gallus) Analýza osteologického materiálu Osteologický soubor z období stěhování národů obsahoval pouze 20 zlomků kostí a zubů, z nichž bylo možné druhově určit 65%. V druhově určeném osteologickém materiálu byly identifikovány běžné domestikované druhy, přičemž u prasat nebylo možné bezpečně určit, zda jde o divokou nebo domestikovanou formu. Všechny určené druhy jsou zastoupeny pouze jedním jedincem. Tafonomie Zkoumané fragmenty bylo dosti zlomkovité a jejich interpretace při uvedeném malém množství je problematická. Stopy po ohni nebo psích zubech nebyly na žádné kosti patrné.

348

Pavel Hušták, Jaroslav Jiřík

Prameny Horák, J. 2007: Přírodní podmínky lokality Zahrady nad Rokytkou. Expertíza, uložena v Labrys o.p.s. Praha. Hušták, P. 2009: Obytný soubor „Zahrady nad Rokytkou“ Praha 9 – Hloubětín a Vysočany, ulice U Elektry. Nálezová zpráva, archiv nálezových zpráv Archeologického ústavu AV ČR, Praha. Jíra, J. A. 1902: Nálezová zpráva 844/76. Archiv nálezových zpráv Muzea hlavního města Prahy. Praha.

Majer, A. 2007a: Praha 9, Hloubětín, Zahrady n. R.. Fosfátová a fyzikálně-chemická analýza zemin. Zpráva z měření. Volyně. Majer, A. 2007b: Praha 9, Hloubětín, Zahrady n. R. Fosfátová a fyzikálně-chemická analýza zemin. Zpráva z měření. Volyně.

Jíra, J. A. 1902: Nálezová zpráva 842/76. Archiv nálezových zpráv Muzea hlavního města Prahy. Praha.

Militký, J. 2008: Numismatický posudek k souboru mincí objevených při archeologickém výzkumu na lokalitě: Praha 9 – Hloubětín, Zahrádky nad Rokytkou. Uloženo v Labrys o.p.s. Praha.

Jíra, J. A. 1906: Nálezová zpráva 874/76. Archiv nálezových zpráv Muzea hlavního města Prahy. Praha.

Novotný, B. 1950: Nálezová zpráva. Archiv nálezových zpráv Muzea hlavního města Prahy. Praha.

Majer, A. 1984: Relativní metoda fosfátové půdní analýz, Archeologické rozhledy 36, 297–313.

Soudský, B. 1953: Nálezová zpráva: záchranný výzkum v Hloubětíně. Archiv nálezových zpráv Muzea hlavního města Prahy. Praha.

Majer, A. 2004: Geochemie v archeologii. In: Kuna, M., Nedestruktivní archeologie. Praha, 195–225, 233–235.

Literatura Beneš, J. – Jiřík, J. – Kypta, J. 2006: Sídlištní a hrobové nálezy ze starší doby římské z Prahy-Křeslic (poloha Ke Štítu). In: Droberjar, E. – Lutovský, M. (eds.), Archeologie barbarů 2005. Praha, 287–311. Beneš, Z. 2007: Sídliště z pozdní doby římské v Mořicích (okr. Prostějov). In: Droberjar, E. – Chvojka, O. (eds.), Archeologie barbarů 2006. České Budějovice, 473–489. Bernhard, H. 1985: Studien zur spätrömischen Terra Nigra zwischen Rhein, Main und Neckar, Saalburg Jahrbuch 40–41, 1984–85, 34–120. Brather, S. 2007: Römer und Germanen. Ethnogenesen und Identität in der Spätantike. In: Tejral, J. (ed.), Barbaren im Wandel. Beiträge zur Kultur- und Identitätsumbildung in der Völkerwanderungszeit. Spisy Archeologického ústavu AV ČR Brno 26, Brno, 11–27.

Drda, P. – Rybová, A. 2008: Akropole na hradišti Závist v 6.–4. stol. př. Kr., Památky archeologické, Supplementum 19. Droberjar, E. 2006a: Plaňanská skupina großromstedtské kultury. K chronologii germánských nálezů a lokalit v Čechách na sklonku doby laténské a v počátcích doby římské. In: Droberjar, E. – Lutovský, M. (eds.), Archeologie barbarů 2005. Praha, 11–90. Droberjar, E. 2006b: Hornolabští Svébové – Markomani. K problematice dalšího vývoje großromstedtské kultury ve stupni Eggers B1 („Zeitgruppe 3“) v Čechách (dobřichovská skupina, Archeologie ve středních Čechách 10, 599–712. Droberjar, E. - Prostředník, J. 2004: Turnov-Maškovy zahrady – germánský dvorec ze 3. století, Památky archeologické 95, 31–106.

Břicháček, P. – Košnar, L. 1998: Sídliště doby římské v Berouně-Závodí. Praehistorica 23, 61–93.

Fridrichová, M. 1987: Bylanská kultura ve středních Čechách (vývoj osídlení). Nepublikovaná kandidátská disertace. Muzeum hlavního města Prahy, Praha.

Domański, G. 1998: Tornow und Jazów – zwei Siedlungskomplexe der Luboszyce-Kultur. In: Leube, A. (ed.), Haus und Hof im östlichen Germanien. Bonn, 217–225.

Gustavs, S. 1998: Spätkaiserzeitliche Baubefunde von Klein Köris, Lkr. Dahme-Spreewald. In: Leube, A. (ed.), Haus und Hof im östlichen Germanien. Bonn, 40–66.

Osídlení z doby římské v Praze – Hloubětíně „Zahrady nad Rokytkou“

Haberstroh, J. 2000: Verzierungen auf handgeformter Keramik des 3.–6. Jahrhunderts im Main-Regnitz-Gebiet. In: Biegert, S. – von Schnurbein, S. – Steidl, B. – Dörte, W. (eds.), Beiträge zur germanischen Keramik zwischen Donau und Teotoburger Wald. Kolloquien zur Vor- und Frühgeschichte 4. Bonn, 227–236. Hušták, P. 2008: Časně slovanské osídlení na polykulturní lokalitě v Praze Hloubětíně – Zahrady nad Rokytkou. Rukopis diplomové práce. Univerzita Kralova, Praha. Jiřík, J. 2007: Vybrané sídlištní situace mladší doby římské až časné fáze doby stěhování národů v severozápadních Čechách. In: Droberjar, E. – Chvojka, O. (eds.), Archeologie barbarů 2006. České Budějovice, 535–564. Jiřík, J. – Kostka, M. 2006: Germánské sídliště v Dolních Chabrech, Archeologie ve středních Čechách 10, 713–742. Kalábek, M. 2004: Nálezy ze sídliště z období stěhování národů vOlomouci-Slavoníně. Archeologické centrum Olomouc. Ročenka 2003. Olomouc, 137–150. Koch, R. 1981: Terra-Nigra-Keramik und Angebliche NigraWare aus dem Neckargebiet, Fundberichte aus Baden-Württemberg 6, 579–602. Kolník, T. – Varsik, V. – Vladár, J. 2007: Branč. Germánská osada z 2. až 4. storočia – Eine germanische Siedlung vom 2. bis 4. Jahrhundert. Nitra. Kovanda, J. et al. 2001: Neživá příroda Prahy a jejího okolí. Praha. Kuchařík, M. – Bureš, M. – Pleinerová, I. – Jiřík, J. 2008: Nové poznatky k osídlení západního okraje Prahy v 5. století. In: Droberjar, E. – Komoróczy, B. – Vachůtová, D. (eds.), Barbarská sídliště. Chronologické, ekonomické a historické aspekty jejich vývoje ve světle nových archeologických výzkumů. Spisy Archeologického ústavu AV ČR Brno 37. Brno, 201–232.

349

Pochitonov, E. 1955: Nálezy antických mincí. In: NohejlováPrátová, E. (ed.), Nálezy mincí v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Praha. Polišenský, T. 2006: Nové sídliště z časné doby římské v PrazeKřeslicích. In: Droberjar, E. – Lutovský, M. (eds.), Archeologie barbarů 2005. Praha, 273–286. Rybová, A. 1976: Význam středoevropské produkce keramiky na kruhu pro dějiny Čech ve 4.–5. století n. l., Památky archeologické 67, 85–114. Rybová, A. 1979: Plotiště nad Labem, Eine Nekropole aus dem 2.–5. Jahrhundert U. Z. I. Teil, Památky archeologické 70, 353–489. Rybová, A. 1980: Plotiště nad Labem, Eine Nekropole aus dem 2.–5. Jahrhundert U. Z. II. Teil, Památky archeologické 71, 93–224. Schach-Dörges 1997: Zusammengespülte und vermengte Menschen. Suebische Kriegerbunde werden sesshaft. In: Fuchs, K. (ed.), Die Alamenen. Stuttgart, 79–102. Schwarz, K. 1972/73: Regensburg während des ersten Jahrtausend in Spiegel der Ausgrabungen in Niedermünster, Jahresbericht der bayerischen Bodendenkmalpflege 13/14, 20–98. Spors-Gröger, S. 1997: Die handgemachte frühalamanische Keramik aus den Plangrabungen 1967–1984. Der Runde Berg bei Urach 11. Heidelberg. Soudský, B. 1955: Halštatská průmyslová osada v Praze-Hloubětíně, Archeologické rozhledy 7, 180–187, 190–197, 275– 276, 283–284. Steidl, B. 2000: Die Wetterrau vom 3. bis 5. Jahrhundert n. Chr. Materialien zur Vor- und Frühgeschichte von Hessen. Wiesbaden. Svoboda, B. 1965: Čechy v době stěhování národů. Praha.

Lutovský, M. – Smejtek, L. eds. 2005: Pravěká Praha. Praha.

Šimek, E. 1923: Čechy a Morava za doby římské. Praha.

Malina, M. 1927: Hradištní pohřebiště v Hloubětíně, Památky archeologické 35, 578–579.

Teichert M. 1969: Osteometrische Untersuchungen zur Berechnung. der Widerristhöhe bei vor- und frügeschichtlichen Schweinen, Kühn-Archiv 83, 237–292.

Matolcsi, J. 1970: Historische Erforscung der Körpergrösse des Rindes auf grund von Ungarischem Knochenmaterial, Zeitschrift für Tierzüchtung und Züchtungsbiologie 87, 1970/1971.

Tejral, J. 1985b: Spätrömische und völkerwanderungszeitliche Drehscheibenkeramik in Mähren, Archeologia Austriaca 69, 105–145.

Moravec, J. – Neuhäsl, R. a kol. 1991: Přirozená vegetace hlavního města Prahy a její rekonstrukční mapa. Praha.

Tolasz, R. ed. 2007: Atlas podnebí Česka. Praha – Olomouc.

Motyková, K. – Drda, P. – Rybová, A. 1978: Závist. Keltské hradiště ve středních Čechách. Praha.

Voß, H.-U. 1998: Archäologische Quellen, Quellenlage und –Auswahl im Arbeitsgebiet, Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 79, 123–157.

Neustupný, J. 1935: Hrob bojovníka z XV. století před Kr. v Praze-Hloubětín, Pražský zpravodaj 35.

Tomášek, M. 2003: Půdy České republiky. Praha.

Píč, J. L. 1902: Starožitnosti země České, díl II. Kostrové hroby s kulturou marnskou čili latènskou a Bojové v Čechách. Praha.

Werner, J. 1981: Zu einer elbgermanischen Fibel des 5. Jahrhunderts aus Gaukönigshofen, Ldkr. Würzburg. Ein Beitrag zu den Fibeln vom „Typ Wiesbaden“ und zur germanischen Punzornamentik, Bayerische Vorgeschichtsblätter 46, 224–254.

Pleinerová, I. 1995: Opočno. Ein Brandgräberfeld der jüngeren und späten Kaiserzeit in Nordwestböhmen. Kraków.

Zavřel, J. 2007: Praha 9, Hloubětín – Zahrady nad Rokytkou. Vyhodnocení geologických poměrů archeologické lokality

350

Pavel Hušták, Jaroslav Jiřík

a petrografický rozbor vybraných kamenných nálezů. Nálezová zpráva. Praha. Zeman, J. 1961: Severní Morava v mladší době římské. Problémy osídlení ve světle rozboru pohřebiště z Kostelce na Hané. Praha.

Zimmermann, H. W. 1992: Die Siedlungen des 1. bis 6. Jahrhunderts nach Christus von Flögeln – Eekhölten, Niedersachsen: Die Bauformen und ihre Funktionen. Probleme der Küstenforschung im südlichen Nordseegebiet 19. Hildesheim.

Osídlení z doby římské v Praze – Hloubětíně „Zahrady nad Rokytkou“

351

Pavel Hušták, Jaroslav Jiřík The settlement of Prague-Hloubětín “Zahrady nad Rokytkou” during the Roman Period Summary The article brings new material from the settlement of Prague-Hloubětín, the locality which was excavated during the years 2006–2007. The settlement of the location is polycultural, and excepting the settlement of the late Stone Age, Hallstadt Period, and Early Medieval Period, the valuable data offer the elaboration of the collection of finds from the course of the Roman Period starting with the Plaňany Horizon of Großromstedt Culture LT D2b, following with the finds of B1 Period, and then, with possibly a short discontinuity, concluding with an important assemblage of the young and late Roman Period C1-C3-C3/D1 respectively. The oldest finds of the Roman Period ascribed to the Plaňany Horizon and B1 Period are characteristic for their Elbe-Germanic cultural inclination. The only exception is the wheel-thrown pottery shard in late La Tène tradition (Pl. 12: 5), however, which could be of direct Germanic provenance. From the younger and late Roman Period assemblages it is important to mention the find of AE sestertius of Emperor Antonius Pius (Fig. 4), which occurred with a small collection of shards dated to the young Roman Period. Also the interesting metal inventory should be mentioned – two fibulae of Almgren VI, 2 class, one made of silver (Pl. 14: 1), the second bronze (Pl. 19: 7), which belong to the Elbe-Germanic tradition. Both finds came from cultural layers without any feature patterns. For this time interval the hand-made pottery with plastic and engraved decoration is character-

istic. Also ceramic imports represented by three wheel-thrown shards occurred. Two of them (Pl. 3: 1, 5: 1) should be ascribed to the south-eastern influence of southern Moravia and south-western Slovakia. Another shard (Pl. 4: 5) finds its analogies in the area of the Neckar-river among the collections of Terra Nigra production (Fig. 7). The excavation of the Prague-Hloubětín settlement is interesting also in light of the documentation of hitherto little exemplified building structures and their frames. In the case of hut 5090 (LT D2b) the sunken space was probably separated by a wooden floor, whereas this result was suggested by the special methods of geophysics. Another piece of knowledge is brought by the waste-pit 791 (R C), which contained the clay-daub, giving thus evidence of a timbered construction. An overground building from section D (features n. 5120, 5118, 5260, 5254, 5201 a 5211), perhaps a grange, is possible in the younger Roman Period. Pavel Hušták Pueblo o.p.s. – archeologická společnost Praha Jaroslav Jiřík Prácheňské muzeum v Písku Písek Labrys o.p.s. Praha

M. Karwowski, E. Droberjar (eds.) Archeologia Barbarzyńców 2008: powiązania i kontakty w świecie barbarzyńskim. Collectio Archaeologica Resoviensis XIII, Rzeszów 2009, 353–362

Jan Procházka Osídlení z pozdní doby římské v Praze – Čimicích*

Lokalita spadá do Pražské kotliny, konkrétně na její severní okraj. Nachází se na levém břehu Čimického potoku, který se později z pravé strany vlévá do Vltavy. Celá oblast je od severu přirozeně chráněna vyvýšeninou, dříve nazývanou Forstberg, jejíž název naznačuje její dřívější zalesnění. Tento útvar se na východě spojuje s vrchem Ládví, na který na jihu až jihozápadě navazuje Čimický háj, svírající kotlinu z jihu. Za vrchem Forstberg je ostře zaříznutá Drahaňská rokle s Drahaňským potokem, který je, stejně jako potok Čimický, odvodněn do Vltavy. Zkoumané objekty byly zjištěny v nadmořské výšce 280 m. n. m., v hnědozemních půdách. Výzkum v letech 1975–1977 prováděl Václav Huml z Muzea hlavního města Prahy. Ve všech třech sezonách se jednalo o výzkumy záchranné, při kterých bylo zjištěno vedle germánského ještě i hradištní osídlení, a to dosti výrazně. Podrobnější popis hradištních objektů je možno nalézt jak v nálezových zprávách (Arch. MMP NZ/1987; Arch. MMP NZ/1988) a článcích V. Humla (1978; Týž 1981; Týž 1982; Týž 1984; Týž 1985; Týž 1986; Týž 1988), tak především v diplomové práci F. Lavala (2004, 8–79). V rámci germánského osídlení bylo možno vydělit 3 fáze osídlení, spadající do starší, mladší a pozdní době římské. Tento článek se věnuje pouze nejmladšímu zjištěnému germánskému osídlení. Germánskému osídlení ze starší a mladší doby římské v Praze – Čimicích byla zatím věnována pozornost pouze v autorově diplomové práci (Procházka 2007). Každá z výzkumných sezón byla zaměřena na jinou plochu. V roce 1975 byla zkoumána západní část parcely č. 828. Ve směru východ-západ

byla kopána sonda I, která byla rozdělena na části A-C. Rovnoběžně s ní byla prokopána ještě sonda II. Prostor mezi oběma sondami pak vyplnily sondy III–VI. Převážná většina objektů je zařaditelná do doby mladohradištní, pouze jeden objekt je možno bez výhrad přisoudit pozdně římskému období, další tři objekty pak obsahovaly větší či menší komponentu keramiky z tohoto období. Onen výhradně germánský objekt byl zjištěn v jihovýchodním rohu plochy výzkumu. Jedná se o kruhovou sídlištní jámu s průměrem ústí cca 200 cm. Dno bylo ploché a jeho průměr dosahoval již jen 125 cm, hloubka známa není. K dispozici je bohužel pouze půdorys a tak nám o objektu poskytuje bližší informaci jen zmínka Václava Humla, že se jedná o jámu oválného či amforovitého tvaru (Huml 1984, 303–304, obr. 2). V roce 1976 se zkoumala východní část parcely č. 828, kde byla nejprve skryta celá plocha a následně byly kopány jednotlivé objekty. Do pozdní doby římské bylo možno zařadit část výplně tří objektů. Vlastně se jednalo o jednu jámu a jedno soujámí. V obou případech se jednalo o superpozice se slovanským osídlením (Arch. MMP NZ/1987, 9– 10). Většina sond z roku 1977 byla vyměřena mezi oběma dříve zkoumanými plochami, tato sezóna je však charakteristická téměř úplnou absencí dokumentace, proto nelze terénní situaci nikterak rozebrat. Převážnou většinu pozdně římského materiálu tvořila keramika, jejíž vlastnosti jsem popsal pomocí numerického kódu a následně zaznamenal v tabelárním katalogu. Nejcennější části tohoto tabelárního katalogu je rozdělení na keramické třídy. Pro jemnou keramiku jsem vytvořil dvě třídy světlé keramiky (jemná a velmi jemná) a dvě tří*  Článek vychází ze závěrů autorovy diplomové práce, dy černě leštěné keramiky (jemná a velmi jemná). Hrubou keramiku jsem dělil na středně hrubou, obhájené na Slezské univerzitě v Opavě (Procházka 2007).

354

Jan Procházka

Obr. 1. Graf keramických tříd pozdně římské keramiky z Prahy – Čimic. Fig. 1. Diagram of late Roman pottery categories from Prague – Čimice.

velmi hrubou a černě hlazenou hrubou keramiku. Pro názornost uvádím jak graf tříd pozdně římské keramiky (obr. 1), tak i celkový graf tříd (obr. 2) veškeré germánské keramiky z Čimic. Uvádím jak přímý počet jedinců, tak i procentuální podíl. Graf pozdně římských keramických tříd ukazuje pouhá 2% světlé velmi jemné keramiky. Je zajímavé, že tyto 2% tvoří všechnu velmi jemnou světlou keramiku v celém souboru. Je zde i 22 z 28 fragmentů velmi jemné černě leštěné keramiky. Procentuelní podíl jemné světlé keramiky je totožný jako na grafu veškeré germánské keramiky, takřka totožný je i u jemné černě hlazené keramiky. Nepatrně nižší je pak podíl černě hlazené hrubší keramiky a středně hrubé keramiky. O 2% více je velmi hrubé keramiky. V celkovém poměru jemné a hrubé keramiky je oproti grafu veškeré germánské keramiky patrný nárůst té jemné o 5%. Více oproti celému souboru bylo nejen nejhrubší, ale i nejjemnější keramiky. Za důležité považuji zdůraznit, že pozdně římská keramika je oproti celému souboru výrazněji rozdělena. Tím mám na mysli, že jsou více zastoupeny extrémní kategorie keramiky. Co se týče tvarů keramiky, patřily k častějším tvarům mísy na nožce, dále se nalezlo i pět nožkovitých den, které nejspíš rovněž pochází z misek na nožce. Všechny tyto fragmenty bylo možno podle kontextu zařadit do pozdní doby římské. Mísy na nožce byly známy již od starší doby římské, ale nejvíce jich je známo až z 3.–4. století (Droberjar – Prostředník 2004, 81–85). Největší podíl mezi pozdněřímskou keramikou zaujímaly soudkovité hrnce (obr. 4: 2, 3); z dochovaných fragmentů jsem jich napočítal sedmnáct. Tyto tvary jsou v uvede-

Obr. 2. Graf keramických tříd veškeré keramiky z doby římské v Praze – Čimicích. Fig. 2. Diagram of pottery categories of all pottery from the Roman age from Prague – Čimice.

ném období zcela běžným předmětem, většinou se jedná o hrubé nádoby s drsným povrchem, jejich výskyt lze vymezit 3.–6. stoletím (Droberjarem – Prostředníkem 2004, 80). V Čimicích jsem v materiálu z pozdní doby římské, oproti tomu z mladší doby římské, shledal spíše hrubší keramiku těchto tvarů. Tuto odlišnost lze spojit s postupným hrubnutím kuchyňské keramiky od mladší do pozdní doby římské, které jsem již částečně zmínil výše. Mohlo by se tedy jednat o průvodní znak vývoje soudkovitých hrnců. Mezi výzdobou se vyskytly různé záseky, jednoduchá vhloubená linie, ale jasně dominovaly nehtové vrypy, ty lze konstatovat dokonce na osmi fragmentech. Tato výzdoba se zpravidla vyskytuje na hrubší keramice a nebývá příliš chronologicky citlivá. Poněkud specifickou nehtovou výzdobou jsou však dvojice vrypů tvořící větvičkovitý motiv. Tento druh výzdoby se vyskytl i na zkoumané lokalitě. Podle dalších nálezů, mimo jiné z Dolních Chaber, by se tyto nehtové vrypy měly vyskytovat především ve stupni C3-D1 (Jiřík – Kostka 2006, 737). Samostatně jsem vyčlenil dvě mísy s vysokým hrdlem. První z nich (obr. 3) patrně napodobuje specifickou skupinu keramiky točené na kruhu. Snad podobnou keramiku nalezla v Plotištích nad Labem A. Rybová. Mezi keramikou točenou na kruhu tam je typ nádoby s podobně zvlněnou vrchní částí, jedná se o typ H7a a jeho v ruce tvarovanou imitaci H7b (Rybová 1980, 108, Abb. 8: 13, 14). Velmi blízká čimickému zlomku je především spodní část v ruce tvarované nádoby z hrobu 1047 (Rybová 1979, Abb. 69: 13). Tato keramika je A. Rybovou

Osídlení z pozdní doby římské v Praze – Čimicích

355

Obr. 3. Praha – Čimice, parcela č. 828 (západní část), keramika ze sondy VI-75, inv. č. A 113685. Fig. 3. Prague – Čimice, parcel n. 828 (western part), pottery from test pit VI-75, inv. n. A 113685.

(1980, 137) zařazena do druhé poloviny 5. století. Podle K. Godłowského (1992, 26–27) však byl přesah tohoto pohřebiště do 5. století pouze minimální, proto je třeba i typ H7b posunout spíše na přelom 4. a 5. století. Další dvě analogie jsem nalezl až ve slovenském Bešeňově (Kolník 1961, tab. VII: 54a, XII: 78a, XXII: 7, 8), kde by se mělo jednat o nádoby vyrobené s použitím hrnčířského kruhu. Spolu s jednou z nádob se v hrobu vyskytl i zlomek panonské keramiky, který je T. Kolníkem (1961, 262) řazen do 2., případně 3. století. Sám T. Kolník tamtéž uvádí, že výskyt importované keramiky nemá pro datování hrobů v Bešeňově zásadní význam, proto lze hrob s touto nádobou zařadit spíše do nejmladší fáze tohoto pohřebiště, tedy do 4. století. Podobný typ nádob je znám i z jihočeského sídliště ve Zbudově, které je datován do stupně C3-D1 (Rybová 1976, 100, obr. 5: 4, 6). Nádoba podobná té z Čimic se nalezla i na velkém jihočeském pohřebišti v Přešťovicích (Svoboda 1965, tab. III: 3), které bývá řazeno do rozmezí stupňů C3-D2 (např. Droberjarem 1999, 7). Pro druhou z mís s vysokým hrdlem bohužel neznám přesnou analogii, blízká jí je miska ze žárového hrobu z Vrchnice (Braun – Košnar 1981, obr. 2: 5). Tento hrob je považován za typický pro stupeň C2 (Godłowski 1992, 32–34, Abb. 5). Obecně je možno říci, že by se mohlo jednat o podobný typ jako první z mís s vysokým hrdlem. Bohužel se v Čimicích nalezly pouze části těchto dvou nádob, které neukazují příliš průkazně, jak nádoba pokračuje ve spodní části, proto přirovnání k uvedeným nádobám z Plotišť nad Labem a Bešeňova není jednoznačné.

Poměrně vzácným nálezem by mohla být téměř v celku zachovalá hluboká mísa (obr. 4: 4). Na nádobě je jasně patrná šikmo přesekávaná plastická lišta. Podobná nízká široká mísa byla získána na začátku minulého století v Praze – Dejvicích, v místech dnešního fotbalového stadionu Juliska (Svoboda 1965, tab. XXII: 1). Nálezové okolnosti bohužel nebyly nejpříznivější – nálezy byly zachráněny takřka bez jakýchkoliv záznamů terénní situace. Patrně zde byl kostrový hrob z mladší či pozdní doby římské a několik kostrových hrobů z doby stěhování národů (Droberjar 2005, 822– 823). B. Svoboda (1965, 99) nádobu popisuje v souvislosti s vinařickou skupinou, proto předpokládám, že se jedná spíše o jeden z hrobů z doby stěhování národů. Zmíním i analogickou mísu z Bubenče „U Modré růže“ (Svoboda 1965, tab. XXXV: 4). Toto malé kostrové pohřebiště je K. Godłowským (1992, 34, Abb. 5, 12) pokládáno za typické pro stupěň C3, mělo by tedy být bezpečně mladší než kostrové hroby horizontu Prosmyky (C2) a starší než vinařická skupina. U obou uvedených analogií výzdoba přesekávané plastické lišty již víceméně přecházela v šikmé kanelování na největší výduti. Musím však uvést ještě jednu nádobu nalezenou na místě dnešního stadionu Juliska (Svoboda 1965, tab. XXII: 7), snad ze stejného hrobu nebo alespoň ze stejného období jako výše zmíněná analogie. Na této nádobě již je možná patrný vývoj k vinařickým vázovitým nádobám (např. Svoboda 1965, tab. XXIV: 15, 17). Nádoba z Čimic je nejpodobnější asi právě této poslední nádobě z Julisky. Je tedy možné říci, že nádoba je datovatelná do rozmezí stupňů C3-D2, spíše pak ke konci tohoto rozmezí.

356

Jan Procházka

Obr. 4. Praha – Čimice, parcela č. 828 (západní část), keramika (1–4) ze sondy III/B-75, inv. č.: A 113190 (1), A 113194 (2), A 113193 (3), A 113191 (4). Fig. 4. Prague – Čimice, parcel n. 828 (western part), pottery (1–4) from test pit III/B-75, inv. n.: A 113190 (1), A 113194 (2), A 113193 (3), A 113191 (4).

Osídlení z pozdní doby římské v Praze – Čimicích

Pravděpodobně z vyšší hluboké mísy, snad s válcovitým hrdlem, pochází výduť s plastickou vypnulinou. Ze zlomku nádoby je zřejmé, že výzdoba je umístěna na největší výduti. Nádoby s takto situovanými vypnulinami jsou známy např. z Plotiští nad Labem (Rybová 1979, Abb. 20: 1, 10, 23: 6, 49: 17, 55: 10, 56: 8) či z Opočna (Pleinerová 1995, taf. 31: 6). Stejná výzdoba je umístěna i na největší výduti vázovité nádoby z Cítolib u Loun (Svoboda 1965, tab. II: 9). Nádoba se nalezla za nejasných okolností počátkem dvacátého století na halštatském pohřebišti, datování je neznámé (Svoboda 1965, 239). Podobná nádoba té z Cítolib pochází ze známého malého pohřebiště v Praze – Bubenči „U Modré růže“. Nalezla se tam v hrobu 9, který je K. Godłowským (1992, 34, Abb. 5) i E. Droberjarem (1999, 6) pokládán za typický pro stupeň C3. Tento výzdobný prvek je natolik běžný v mladší i pozdní době římské, že jej nelze považovat za chronologicky citlivý. Na sídlišti se vyskytly i dvě misky se šikmým kanelováním. Této výzdobě se nedávno věnovali J. Jiřík a M. Kostka, proto není třeba zde zmiňovat všechny analogie. Fragmenty z Dolních Chaber jsou kanelovány netradičně po směru hodinových ručiček, naopak oba zlomky z Čimic byly zdobeny obráceně, tedy stejně jako většina známých analogií. Je zmiňována souvislost se skupinou Přešťovice – Friedenhaim, ve vinařické skupině by se šikmé kanelování mělo vyskytovat pouze vzácně (Jiřík – Kostka 2006, 734, obr. 5: 4, 6: 7). Za analogii je možno, vedle několika nádob z Plotišť nad Labem, považovat i zlomek z bývalého oppida na Závisti (Jansová 1971, obr. 4: 14). Nově je možno přidat i zlomek z Kanína u Nymburka (Vávra – Šťastný 2006, obr. 6: 1), který se podobá spíše prvnímu z čimických zlomku. Většina z analogií je řazena do stupně C3-D1. Patrně nejzajímavějším předmětem v celém souboru je etážovitý pohár (obr. 4: 1), který se nalezl v roce 1975. Fragment tohoto poháru je v českém, ale i moravském prostředí zcela unikátní. V mladší a především pozdní době římské patřily Čechy jasně k polabské oblasti, proto nepřekvapuje, když nejpřesnější analogii nalézáme až v Horní Lužici, konkrétně v Niedergurig (Leube 1999, Abb. 5: 8). Tento pohár byl součástí rozrušeného žárového hrobu, který se v Niedergurig, blízko Budyšína, nalezl již v létě roku 1902. Tento pohár se od toho čimického liší hned v několika bodech, např. okraj

357

není tak výrazně vyhnut ven. Přitom Elmar Meyer zmiňuje jako jeden ze základních rysů právě trychtýřovité ústí. Bohužel nemohu srovnat spodní části nádob, ale domnívám se, že lze i u čimického nálezu předpokládat odsazené dno. Hlavní shoda obou pojednávaných nálezů však nepochybně tkví v oněch etážích, rozšířených částech. Není možné si nepovšimnout ani žlábku ve vrcholech nejširších částí. Na obou pohárech jsou pozorovatelné i drobné plastické lišty v užších částech pohárů. Elmar Meyer pro tento pohár nedokázal v germánské keramice nalézt analogii. Nalezl ji v římsko-provinciální mísovité nádobě ze Saska, která je však datována již do stupně C1. Pohár z Niedergurig je řazen mezi odersko-germánský materiál (Meyer 1976, 234– 235). Snad i proto později hledal A. Leube (1999, 133) pro tento pohár analogie v przeworském prostoru. Nalezl je na pohřebišti dobrodzieńské skupiny Dobrodzień – Redzina. Spolu s dalšími nálezy – také jedním pohárem, o kterém se zmíním později – se má jednat o doklady vlivu przeworské kultury do prostoru Saska. Hrob z Niedergurig je oběma zmíněnými autory řazen na přelom 4. a 5. století. Ony dobrodzieńské analogie (Szydlowski 1974, tabl. CXVI: a, c) rozhodně nejsou nepodobné oběma nálezům, ale jejich profilace se zdá být již méně ostrá než u dvou předchozích jedinců. Navíc je třeba zmínit, že jsou točeny na kruhu a ani nález z Čimic, ani z Niedergurigu přímé stopy po hrnčířském kruhu nenesly. Tento fakt snad lze odůvodnit větší znalostí výroby na kruhu v dobrodzieńském prostoru. Na nálezech z Čimic i z Niedergurig je patrno, že jejich předlohami byly nádoby točené na hrnčířském kruhu. Další analogie pochází z Horního Slezska, z Kietrze. Jedná se o dva pohárky, z nichž jeden zachovává základní rysy čimické nádoby. I v tomto případě se jedná o válcovitou nádobu, ale jednotlivá žebra již nejsou provedena zdaleka tak výrazně, jako u výše uvedených nádob. Přesto je třeba vzít v úvahu i další analogie, které jsou zde uvedeny: Kalinowice, Wiklina, Kościelsk, Szonow, Szczedrzyk a již popsané Niedergurig a Dobrodzień. Pohřebiště v Kietrzi je datováno do 4. století, tedy do relativně chronologického stupně C3 (Kaczanowski 1970, 108–109, tabl. II: 4, 6). Pro tento pohár jsou použitelné i některé analogie mísy se zvlněným vysokým hrdlem. Nemohu nezmínit ještě vázovitou nádobu s plastickými horizontálními lištami ze Zlechova, která je z literatury známa

358

Jan Procházka

již delší dobu (Hrubý 1967, obr. 217: 2; Tejral 1982, obr. 15; Zeman 2006, obr. 7: 1; Týž 2007a, Abb. 13: 1; Týž 2007b, Abb. 6: 2). Do souvislosti s przeworským prostorem dával tuto nádobu již V. Hrubý (1967, 654–656), T. Zeman (např. 2006, 462) pak uvádí stejné analogie z dobrodzieńské skupiny, jaké jsem použil i pro čimický pohár. Nepochybně je patrná podobnost všech zmíněných nádob, přesto upozorňuji na rozdíl v tvarování pohárů z Dobrodzieńe a Čimic (válcovitý tvar) oproti nádobě ze Zlechova (soudkovitý tvar). Soudkovitý tvar zachovával i jeden z pohárů z Kietrze (Kaczanowski 1970, tabl. II: 6). Závěrem k tomuto poháru považuji za nutné zmínit, že za jasné analogie považuji pouze nádoby z Dobrodzieńe a z Niedergurig. Zbylé analogie jsou již o poznání volnější, přesto by se mohlo jednat o podobný typ úpravy nádob. Dalším vzácným nálezem z Čimic je spodní část poháru s náznakem fasetování (obr. 5). Každý ze dvou fragmentů, z nichž je spodní část zrekonstruována, se nalezl v rozdílné hloubce sondy. Podle totožně jemného materiálu i odstínu barvy povrchu by se bezpečně mělo jednat o fragmenty z jedné nádoby. Fasetování je obecně na našem území typické pro skupinu Přešťovice – Friedenhaim. V naprosté většině případů se však jedná o fasetování na největší výduti hlubokých mís. Z tohoto pravidla jsem nalezl pouze jedinou výjimku, a to v Přešťovickém hrobu 141 (Svoboda 1965, obr. 9: 8), kde bylo fasetování ve tvaru vertikálně stočených oválů. Analogicky k čimickému exempláři je i zde možno sledovat horizontální rytou linii nad vtlačeným motivem, tím však podobnosti končí, neboť zde je výzdoba provedena na hluboké míse. Na mnohem hrubší nádobě se podobná výzdoba vyskytla i na sídlišti ve Zlechově, které existovalo od poloviny 4. století do dvacátých let století následujícího (Zeman 2007a, obr. 8: 11; Týž 2007b, 116). Velmi blízkou analogií, je pak nález ze sídliště v Libešovicích u Loun. Jedná se o poměrně malý fragment, na kterém se však vyskytly hned čtyři druhy výzdoby. Vedle dvou horizontálních rytých linií, pěti malých kruhových kolků a šikmého fasetování, se zde objevily i dva náznaky vertikálního fasetování. Šířka jedné této vhloubené partie sice byla cca o 1,5 cm nižší než u exempláře z Čimic, přesto se, dle mého názoru, jedné o stejný typ výzdoby. Fragment byl zařazen do stupně C3/D1. Ná-

lezy z tohoto sídliště byly zařazeny do období relativně chronologických stupňů C2-C3/D1, přičemž většina jich byla zasazena do stupně C 2. Celkově pak bylo toto sídliště umístěno do „mladší fáze doby římské“ (Jiřík 2007, 543–546, obr. 18: 8). V neposlední řadě zmiňuji jako analogie i tzv. Faltenbechery. Těch je větší počet znám ze severozápadních Čech, tomu čimickému se pak nejvíce podobá v ruce tvarovaný faltenbecher z Křesína u Litoměřic (či na hrnčířském kruhu točený faltenbecher ze Sloupu u České Lípy). Podobná výzdoba se vyskytla i na dvoukónické nádobě z Trmice u Ústí nad Labem (Blažek 1997, Abb. 2: 4, 20: 2–3; Zápotocký 1969, obr. 5: 3). V případě poháru z kostrového hrobu v Křesíně jsou zmiňovány analogie ve skupině Leuna-Haßleben a na jejich základě je hrob datován do stupně C2. Pohár ze sídliště v Sloupu by zase měl ukatovat na vztahy k Hornímu Slezsku (Blažek 1995, 159–160). Popisovaný pohár z Prahy – Čimic lze s velkou pravděpodobností považovat právě za „Faltenbecher“. Do pozdní doby římské by mohl spadat i kostěný terčík. Z polohy nálezu vyplývá, že by se mělo jednat o pravěký a nikoliv novověký artefakt. Opracování je však natolik přesné, že se zdá být nepravděpodobné, že by předmět byl skutečně pravěkého stáří. Mohlo by se snad jednat o hrací kámen římské stolní hry (např. Mulvin – Sidebotham 2004). Pro hru mancala, ani žádnou jinou, mně známou, římskou deskovou hru však nebylo zapotřebí jamek v hracích kamenech. Vprostřed předmětu z Čimic však taková jamka je. Nález se natolik vymyká germánskému prostředí, že není možno se jednoznačně přiklonit k dataci do pozdně římského období, není ani možno říci k čemu sloužil. Ještě se zmíním o možném opevnění pozdně římského sídliště v Čimicích. Domněnka byla vytvořena na základě příkopovitého útvaru A1, který byl zjištěn v západní části parcely č. 828 začátkem roku 1976. Datace některých nálezů či objektů Čimického výzkumu je poněkud sporná. Jedním z takových případů je i objekt A1. V. Huml někdy objekt datuje do mladší doby římské (Arch. MMP NZ/1988, 3, 4), jindy zase do pozdní doby římské (Arch. MMP NZ/1987, 15). Po podrobném studiu materiálu a nálezových okolností bylo možno tento objekt zařadit do mladší doby římské. Je tedy možno alespoň drobně poopravit formulaci E. Drober-

Osídlení z pozdní doby římské v Praze – Čimicích

359

Obr. 5. Praha – Čimice, parcela č. 828 (střední část), keramika ze sondy XIX/A-77, inv. č. A 114349. Fig. 5. Prague – Čimice, parcel n. 828 (middle part), pottery from test pit XIX/A-77, inv. n. A 114349.

jara (2005, 820), který přejímá informaci V. Humla a zmiňuje možný příkopovitý útvar v souvislosti až s osídlením pozdně římským. Dokumentace k objektu navíc není v takovém stavu, aby se dalo spolehlivě říci, že se vůbec jednalo o doklad příkopu, proto stejně jako E. Droberjar (tamtéž) bohužel musím konstatovat, že toto opevnění prokázat nelze. Ve své práci jsem se pokusil rozdělit jednotlivé sídlištní objekty podle jejich stáří a funkce. Dříve byla zmíněna existence „minimálně tří zahloubených chat“ (Droberjar 2005, 820) v Čimicích, mně se bohužel nepodařilo bezpečně prokázat ani jednu, pouze v jednom případě její existenci nemohu vyloučit (jednalo se o objekt ze starší doby římské). Všechny zbylé objekty lze s největší pravděpodobností považovat za sídlištní jámy. Jakékoliv zákonitosti rozmístění objektů na lokalitě nebylo možno zjistit. Pokusil jsem se o vyložení možné horizontál-

ní stratigrafie v Čimicích, přičemž mohu konstatovat výskyt pozdně římských objektů spíše v západní části lokality a těch starších pak zase ve východní části. Pozdně římské objekty se však vyskytovaly, byť v menší míře, i ve východní části lokality. Obdobně chronologicky byly rozmístěny i slovanské objekty v Čimicích. V konfrontaci s nedalekým sídlištěm v Dolních Chabrech by zkoumané sídliště mohlo být nepatrně starším. Na rozdíl od jihovýchodních vlivů v Dolních Chabrech lze v případě Čimic mluvit spíše o vlivech przeworských. Obě však vykazují mnoho společných znaků. Pozdně germánské osídlení z Prahy – Čimic jsem na základě analogií zařadil do stupně C3/D1. Několik nálezů má své analogie i ve starších fázích stupně C3; méně analogií jsem našel ve vinařické skupině. Sídliště je tedy možno umístit do druhé poloviny 4. století.

360

Jan Procházka

Prameny: Arch. MMP NZ/1987, Zpráva i výzkumu staroslovanského sídliště v Čimicích (Praha 8) za rok 1976, Huml, V., 1987.

Arch. MMP NZ/1988, Nálezová zpráva o archeologickém výzkumu v r. 1976 v západní části parcely č. 828 v Praze 828 v Praze 8, Čimicích, Huml, V., 1988.

Literatura Blažek, J. 1995: Die jung- und spätkaiserzeitlichen Skelettgräber in Nordwestböhmen, Arbeits- und Forschungsberichte zur sächsischen Bodenkampflege 37, 139–161. Blažek, J. 1997: Die neuen unbekanten Funde der späten römischen Kaiserzeit und Völkerwanderungszeit in Nordwestböhmen. In: Tejral, J. – Freisinger, H. – Kazanski (eds.), Neue Beitrage zur Erforschung der Spätantike im mittleren Donauraum. Spisy Archeologického ústavu AV ČR Brno 8, 11–22. Braun, P. – Košnar, L. 1981: Žárový hrob mladší doby římské z Vrchnice, okr. Chomutov. Praehistorica 8, Varia archaeo-logica 2, 233–239. Droberjar, E. 1999: Od plaňanských pohárů k vinařické skupině (Kulturní a chronologické vztahy na území Čech v době římské a v časné době stěhování národů). Sborník Národního muzea, řada A-Historie 53, 1–58. Droberjar, E. 2005: Doba římská a doba stěhování národů. In: Lutovský, M. – Smejtek, L. (eds.), Pravěká Praha. Praha, 777– 842. Droberjar, E. – Prostředník, J. 2004: Turnov-Maškovy zahrady – germánský dvorec ze 3. století, Památky archeologické 95, 31–106. Godłowski, K. 1992: Die Chronologie der jüngeren und späten Kaiserzeit in den Gebieten südlich der Sudeten und Karpaten. In: Probleme der relativen und absoluten Chronologie ab Latènezeit bis zum Frühmittelalter. Kraków, 23–54. Hrubý, V. 1967: Sídliště z pozdní doby římské ve Zlechově, Archeologické rozhledy 19, 643–658. Huml, V. 1978: Praha 8 – Čimice, Výzkumy v Čechách 1975, 74.

Huml, V. 1985: Středověká tvrz v Praze 8, Čimicích, Archaeologia Historica 10, 296–302. Huml, V. 1986: Příspěvek k osídlení severního pravobřežní Vltavy (Praha 8) do počátku 15. století, Archaeologia Historica 11, 441–459. Huml, V. 1988: Nové objekty v areálu středověké tvrze v Praze 8-Čimicích, Archaeologia Historica 13, 353–368. Jansová, L. 1971: : Hradiště nad Závistí v období pozdně římském a v době stěhování národů, Památky archeologické 62, 135–176. Jiřík, J. 2007: Vybrané sídlištní situace z mladší doby římské až časné fáze stěhování národů v severozápadních Čechách. In: Droberjar, E. – Chvojka, O. (eds), Archeologie barbarů 2006. České Budějovice, 535–564. Jiřík, J. – Kostka, M. 2006: Germánské sídliště v Dolních Chabrech, Archeologie ve středních Čechách 10, 713–742. Kaczanowski, P. 1970: Cmentarzysko z późnego okresu wpływów rzymskich w Kietrzu, pow. Głubczyce, stan. 11, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego 246 – Prace Archeologiczne 12, 103–118. Kolník, T. 1961: Pohrebisko v Bešeňově (Príspevok k štúdiu doby rímskej na Slovensku), Slovenská archeológia 9, 219– 300. Laval, F. 2004: Archeologie o středověkém vývoji Čimic u Prahy (pokus o zhodnocení výzkumů Václava Humla). Rukopis magisterské práce, Univerzita Karlova. Praha.

Huml, V. 1982: Praha 8 – Čimice, Výzkumy v Čechách 1978– 79, 109–110.

Leube, A. 1999: Die Besiedlung- und Kulturverhältnisse während des 5. Jahrhundets zwischen Saale und Nieße. In: Tejral, J. – Pilet, Ch. – Kazanski, M. (eds.), L`Occident romain et l`Europe centrale au debut de l`epoque des Grandes Migrations. Spisy Archeologického ústavu AV ČR Brno č. 13, 126– 139.

Huml, V. 1984: Mladohradištní osídlení v Praze 8 – Čimicích, Archaeologia Pragensia 5, 295–313.

Meyer, E. 1976: Die germanischen Bodenfunde der spätrömischen Kaiserzeit und der frühen Völkerwanderungszeit in

Huml, V. 1981: Praha 8 – Čimice, Výzkumy v Čechách 1976– 77, 115.

Osídlení z pozdní doby římské v Praze – Čimicích

Sachsen (text). Arbeits- und Forschungsberichte zur sächsischen Bodenkampflege beiheft 11, Berlin. Mulvin, L. – Sidebotham, S. E. 2004: Roman Game Boards from Abu Sha`ar (Red Sea Coast, Egypt), Antiquity Volume 78, number 301, 602–617. Pleinerová, I. 1995: Opočno. Ein Brandgräberfeld der jüngeren und späten Kaiserzeit in Nordwestböhmen. Kraków. Procházka, J. 2007: Sídliště z doby římské v Praze-Čimicích. Rukopis magisterské práce. Slezská univerzita v Opavě, Opava. Rybová, A. 1979: Plotiště nad Labem. Eine Nekropole aus dem 2.–5. Jahrhundert u. Z. I. Teil, Památky archeologické 70, 353–489. Rybová, A. 1980: Plotiště nad Labem. Eine Nekropole aus dem 2.–5. Jahrhundert u. Z. II. Teil, Památky archeologické 71, 93– 224. Svoboda, B. 1965: Čechy v době stěhování národů. Praha. Szydłowski, J. 1974: Trzy cmentarzyska typu dobrodzieńskiego. Rocznik Muzeum Górnośląskiego 11, Bytom.

361

Tejral, J. 1982: Morava na sklonku antiky. Praha. Vávra, M. – Šťastný, D. 2006: Záchranný výzkum na dálnici D 11 v Kaníně, okr. Nymburk. In: Droberjar, E. – Lutovský, M. (eds.), Archeologie barbarů 2005. Praha, 471–481. Zápotocký, M. 1969: Materiály k osídlení litoměřicka v době římské – I. Dolní Poohří, Archeologické rozhledy 21, 178– 201. Zeman, T. 2006: Sídliště z pozdní doby římské ve Zlechově (Stav zpracování, východiska a cíle projektu). In: Droberjar, E. – Lutovský, M. (eds.), Archeologie barbarů 2005. Praha, 451–469. Zeman, T. 2007a: Vorläufiger Bericht über die spätkaiserzeitliche Siedlung in Zlechov. In: Tejral J. (ed.), Barbaren im Wandel. Beiträge zur Kultur- und Identitätsumbildung in der Völkerwanderungszeit. Brno, 277–305. Zeman, T. 2007b: Zur Chronologie der Siedlung Zlechov, Přehled výzkumů 48, 105–118.

362

Jan Procházka

Jan Procházka Late Roman age settlement in Prague – Čimice Summary Besides late Roman age settlements from Prague – Čimice, finds from older phases of the Roman age are also known. However, there have not been found any features that the settlement lasted from the early Roman age until the late Roman age. The author supposes that there were two or rather three phases of settlement. No traces of violent termination of the settlement were found, so the reasons for abandoning the settlement are unknown. We can regard all discovered late Roman age features from Prague – Čimice as settlement pits. No regularity in the arrangement of the features on the site was found. The only confirmed fact about horizontal stratigraphy is that settlement features from the late Roman age were found in the western part and features from older phases were found in the eastern part of the excavated area. Even from this rule were some exceptions – a few late Roman age sherds were found also in the eastern side of the area. What is curious is that a very similar situation could be seen in a later Slavic settlement in this area. For better results in pottery the author sorted the pottery into special categories (Fig. 1 and 2). In comparison with older Germanic pottery from Prague – Čimice the late Roman age pottery was more polarized. It means that in material from the late Roman age were bigger proportions of extreme groups (the finest and the roughest ceramics). This and, of course, another evaluation of the author’s pottery classification would be later useful for further comparison with other settlements. One of the undoubted contributions of the characterized settlement to knowledge about the Roman age is a sherd from a unique beaker (Fig. 4:1). It is a well potted beaker of a type that hadn’t been

found in the Czech Republic before. Such finds were usually linked in literature with the Przeworsk culture area; for this fragment of a beaker too, most of the analogies were found in this area as well. The closest analogies are from the Dobrodzień group of Przeworsk culture and from Upper Lusatia (Niedergurig). How precisely the beakers from Čimice and Niedergurig were made may indicate that both had the same model. Of almost the same value and importance is a fragment from another Beaker (Fig. 5), probably one of so called “Faltenbecher”. The late Roman age settlement from Prague – Čimice is, according to found analogies, dated to the C3-D1 phase. Some finds have analogies in older stages of phase C3, a few of them are also possible to date to the Vinařice group. Unsolved remained the question how to balance this with the existence of a close settlement in Prague – Dolní Chabry, which was dated to a similar phase. In Prague – Dolní Chabry were mostly influences from south-east Europe; however, in Prague – Čimice it is better to talk about influence from the late Przeworsk area. In spite of this material from both settlements has many common features. If one of these settlements was older, then probably it is that from Prague – Čimice. Could both settlements exist at the same time? If so, then we can see a great example of coexistence of two settlements at the same time in a relatively small area. We can also point out the burial site in Prague – Bubeneč, which can also be linked with these settlements. However, for this hypothesis we do not have enough indications. Jan Procházka Slezská univerzita v Opavě Opava

M. Karwowski, E. Droberjar (eds.) Archeologia Barbarzyńców 2008: powiązania i kontakty w świecie barbarzyńskim. Collectio Archaeologica Resoviensis XIII, Rzeszów 2009, 363–375

Anna Lasota, Szymon Pawlikowski Osadnictwo kultury puchowskiej w rejonie podkrakowskim na przykładzie osady w Wieliczce stan. XI

Obszarem wykrystalizowania się kultury puchowskiej był teren północnej Słowacji. Osadnictwo omawianej kultury objęło obszary górnego i środkowego dorzecza Wagu, górne dorzecze Popradu i Hornadu, a także górne dorzecze Nitry i Hronu (Pieta 1982, 13–19). W okresie największego rozwoju terytorialnego i gospodarczego, tj. w fazie LT D1, intensywne osadnictwo tej kultury poświadczone jest również na obszarze polskich Karpat Zachodnich (Madyda-Legutko 1996, 25–27). We wczesnym okresie wpływów rzymskich na terenie Małopolski południowej wśród materiałów kultury przeworskiej, która dominowała w tym czasie na omawianym obszarze, już od późnych lat 40. dwudziestego wieku rozpoznawano elementy „obce”. Początkowo zespół zabytków pochodzących z kilku osad podkrakowskich określano mianem kultury cieszyńskiej (Jamka 1951, 936), aby później zastąpić je stosowanym do dziś terminem „kultura puchowska” (Jamka 1961; Gromnicki 1971, 476; 1981, 271; Cabalska 1978, 139; Madyda-Legutko 1996, 24ff). Prawidłową identyfikację owych materiałów umożliwiała opublikowana w roku 1937 praca E. Beningera prezentująca zabytki kultury puchowskiej z terenów Słowacji (Beninger 1937). We wczesnym okresie wpływów rzymskich na terenie Polski, poza strefą karpacką (Madyda-Legutko 1996), osadnictwo łączone z kulturą puchowską zajmowało tereny od prawobrzeżnej Wisły po Pogórze Wielickie i Garb Mogilański na południu (MadydaLegutko – Poleski – Krąpiec 2005, 308). Wyróżniona została na podstawie materiałów ceramicznych pochodzących z osad na prawym brzegu Wisły, które posiadały wyraźnie odmienny charakter od zabytków zewidencjonowanych na północ od tej rzeki. Różnice te uwidaczniają się zwłaszcza w przypadku dwóch osad, położonych w nieznacznej odległości, zlokalizowanych po dwóch stronach Wisły, miano-

wicie Krakowa-Pychowic, stan. 2 z typowym materiałem kultury puchowskiej i Kryspinowa, stan. 3 reprezentującego kulturę przeworską (Godłowski 1995, 86). Odmienności te uwidaczniają się przede wszystkim w zakresie technologii i morfologii naczyń. Różna jest również konstrukcja budynków naziemnych. Zarówno w Pychowicach, stan. 2 (Naglik 1996, 200), jak i na osadzie w Krakowie-Woli Duchackiej (Jamka, materiały nie publikowane) potwierdzono charakterystyczne cechy budownictwa kultury puchowskiej, odnotowane na jej rdzennych obszarach. Przejawiają się one stosowaniem dodatkowych umocnień kamiennych przy słupach. Jak wspomniano, zwarte osadnictwo kultury przeworskiej istniało w omawianym okresie na lewym brzegu Wisły, ale odnotowana jest również obecność jej stanowisk w strefie osadnictwa kultury puchowskiej (Woźniak 1986, 19; Pieta 1986, 26), takich jak Kraków-Płaszów (Nosek 1947, 142–146) i Kraków-Borek Fałęcki, stan. 1 (Reyman 1931, 4– –7). Ponadto tereny na wschód od skupienia puchowskiego zajmowane były przez kulturę przeworską już od początku wczesnego okresu rzymskiego (Madyda-Legutko – Poleski – Krąpiec 2005, 309). Do osad, które dostarczyły znacznej ilości materiałów kultury puchowskiej, zlokalizowanych w strefie jej osadnictwa, należy stanowisko XI w Wieliczce. Jest ono położone na terenie Kotliny Wielickiej, na lewym i prawym brzegu starorzecza rzeczki Srawy (ryc. 1). W chwili obecnej jest to prawdopodobnie przebadana w największym zakresie osada kultury puchowskiej na tym obszarze. Łącznie na terenie stanowiska rozpoznano do 2007 roku blisko 3,2 ha z ponad 5 ha, jakie szacunkowo liczy stanowisko. Badania na stan. XI rozpoczęto w 1964 roku od przeprowadzenia prac sondażowych przez Kazimierza Regułę pod opieką naukową Rudolfa Jamki. Prace wykopaliskowe były

364

Anna Lasota, Szymon Pawlikowski

Ryc. 1. Lokalizacja stanowiska XI w Wieliczce. Fig. 1. Localization of the site XI in Wieliczka.

kontynuowane w latach 1965 do 1968 oraz w latach 1969 do 1974. Po czteroletniej przerwie badania kontynuowano od roku 1978 do 1980, po czym prace wznowiono w roku 1985, a następnie w latach 1991 do 1996. Po roku 2000 stanowisko badane było jedynie w przypadkach zagrożenia zniszczeniem przez inwestycje budowlane. Jak dotąd, nie ukazała się monografia osady, a wyniki poszczególnych sezonów badawczych publikowane były w wydawanych przez Muzeum Żup Krakowskich zeszytach, w postaci krótkich

sprawozdań prezentujących jedynie niewielki wybór materiałów. Z publikacji tych można wywnioskować, iż w przypadku stanowiska XI w Wieliczce mamy do czynienia z osadą, której materiały mogą mieć istotne znaczenie dla wyjaśnienia sytuacji osadniczej panującej na prawym brzegu Wisły w rejonie Krakowa. Nie bez znaczenia dla rozwijającego się na tym obszarze osadnictwa kultury puchowskiej pozostawał fakt istnienia tu źródeł solonośnych, eksploatowanych już od epoki neolitu. Dyskusyjna pozosta-

Osadnictwo kultury puchowskiej w rejonie podkrakowskim na przykładzie osady w Wieliczce…

je natomiast kwestia chronologii zlokalizowanych na stanowisku XI urządzeń solankowych (por. np. Wielowiejski 1981, 372; Pieta 1982). Jak wykazała analiza rozplanowania przestrzennego, obiekty późnolateńskie i z okresu wczesnorzymskiego na analizowanym stanowisku koncentrowały się między obecną ul. Narutowicza a klasztorem oo. Reformatów. Były to różnego rodzaju jamy zasobowe i gospodarcze, dołki posłupowe, paleniska oraz skupisko surowca grafitu. Prawdopodobnie mieszkalna część osady zlokalizowana była w części zachodniej stanowiska, gdzie odkryto obiekty osadowe grupy tynieckiej, kultury puchowskiej, obiekty związane z młodszym i późnym okresem wpływów rzymskich, a także obiekty młodsze, wczesno- i późnośredniowieczne oraz nowożytne. Również na południowym stoku doliny Srawy odkryto szereg obiektów osadowych, w tym półziemiankę, związanych z kulturą puchowską. Z całej osady, pomimo dużej ilości pozyskanego materiału zabytkowego, pochodzi zastanawiająco niewielka ilość zarejestrowanych obiektów, a zdecydowana większość fragmentów ceramiki to tzw. materiał luźny, pochodzący z warstwy, która zalegała na całej powierzchni stanowiska. Przykładem obiektu zagłębionego, prawdopodobnie o charakterze mieszkalnym, zawierającego znaczną ilość fragmentów naczyń datowanych na wczesny okres rzymski, jest tzw. jama 1, odkryta i przebadana w 1979 roku (Reguła 1980, 13–21). Obiekt ten to pozostałość po płytko zagłębionym budynku o dłuższej osi usytuowanej wzdłuż linii N–S (ryc. 2). Zlokalizowany został pod grubą warstwą nasypiskową, na głębokości 110 cm. Jego wymiary wynosiły ok. 390 x 400 cm, a prawie płaskie dno wystąpiło na głębokości 160 cm od powierzchni gruntu. W partii przydennej zauważono sześć śladów jam posłupowych, związanych z konstrukcją budynku, których średnice wahały się od 30 do 54 cm. Na inwentarz obiektu składały się liczne kości zwierzęce, polepa oraz znaczna ilość materiału ceramicznego, łącznie 1406 fragmentów różnych naczyń. Pod względem technologicznym aż 57% całości zbioru ceramicznego z obiektu 1/79 stanowią ułamki ręcznie lepionych grubo- i średniościennych naczyń wykonanych z gliny zawierającej znaczną ilość domieszki schudzającej, którą stanowią drobne kamienie, rzadziej tłuczeń kamienny, szamot o śred-

365

niej i grubej granulacji, sporadycznie fragmenty kości. Powierzchnie tych naczyń są słabo wygładzone lub nie wykazują żadnych śladów dodatkowych zabiegów wygładzających. Nieco ponad 40% to naczynia o analogicznym lub zbliżonym składzie masy ceramicznej, ale o znacznie lepiej dopracowanych powierzchniach. W całym zbiorze znikoma jest natomiast ilość naczyń posiadających cechy charakterystyczne dla technologii kultury przeworskiej. Chodzi tu mianowicie o naczynia średnioi cienkościenne o czarnych, gładkich często błyszczących powierzchniach, które tworzą niespełna 2% zbioru naczyń z obiektu 1/79. Najliczniejszą grupę form wykonanych w pierwszej z opisanych technologii, typowej dla kultury puchowskiej, stanowią grubościenne naczynia garnkowate, w tym naczynia zasobowe. Są to egzemplarze szerokootworowe o brzegach mocno pogrubionych, których średnice wylewów wynoszą od 30–35 do 45 cm (ryc. 3: 1–4). Do innych form noszących cechy wyznaczników kulturowo-chronologicznych należą garnki beczułkowate z brzegiem silnie nachylonym do wewnątrz. Egzemplarze pochodzące z omawianego obiektu są zdobione odciskami palcowymi zlokalizowanymi tuż pod wylewem (ryc. 4: 1) lub pionową falistą linią rytą (ryc. 5: 7). Dla kultury puchowskiej typowe są również garnki jajowate. Naczynia tego typu pochodzące z osady w Wieliczce zdobione są charakterystycznymi odciskami i nacięciami na krawędzi wylewu oraz liniami rytymi zlokalizowanymi w górnej partii naczynia (ryc. 5: 1, 3; ryc. 6: 2). Formami o dość szerokich ramach chronologicznych są występujące w omawianym zespole misy z brzegiem ostro nachylonym do wewnątrz (ryc. 4: 2; ryc. 5: 4; ryc. 6: 4, 6). W większości przypadków są to formy szerokootworowe, pozbawione ornamentyki. Do grupy naczyń misowatych zaliczono również formę o silnie rozchylonych na zewnątrz ściankach (ryc. 5: 9) o średnicy wylewu ok. 20 cm, którą być może należy wiązać z tzw. czaszami szeroko rozpowszechnionymi w dackim kręgu kulturowym. Pojawiają się one w fazie klasycznej tego ugrupowania, którą datuje się na I w. p.n.e. i I w. n.e. (Crişan 1969, 153, 156). Zastanawiająca jest natomiast nieznaczna ilość cienkościennej ceramiki o gładkich czernionych powierzchniach, związanej z kulturą przeworską (ryc. 6: 5). Tak niewielki udział omawianej ceramiki

366

Anna Lasota, Szymon Pawlikowski

Ryc. 2. Wieliczka, stan. XI. Obiekt 1/79, głębokość 140 cm. Fig. 2. Wieliczka, site XI. Feature 1/70, depth 140 cm.

na osadzie związanej z kulturą puchowską pozostaje w opozycji do sytuacji obserwowanej na terenie Sądecczyzny, gdzie występuje wyraźna komponenta ceramiki o cechach charakterystycznych dla kultury przeworskiej (Madyda-Legutko 1996, 50). Zarówno technologia naczyń z analizowanego obiektu, ich formy, jak i zdobnictwo posiada-

ją bliskie analogie wśród zespołów ceramicznych z pozostałych osad położonych na prawym brzegu Wisły w okolicach Krakowa, tj. z Krakowa-Pychowic (Godłowski 1963, 45–46; Naglik 1996, 199– 209) Krakowa-Kurdwanowa (Krauss 1957, 70–99) czy Krakowa-Woli Duchackiej (Fitzke 1932, 58–62; Jamka 1946, 123–125). Wspomniane osady położo-

Osadnictwo kultury puchowskiej w rejonie podkrakowskim na przykładzie osady w Wieliczce…

367

Ryc. 3. Wieliczka, stan. XI. Naczynia zasobowe z obiektu 1/79. Fig. 3. Wieliczka, site XI. Storage vessels from feature 1/79.

ne są w bliskim sąsiedztwie, na prawym brzegu Wisły, tworząc wyraźne skupienie (ryc. 7). Naczynia nawiązujące do stylu charakterystycznego dla ceramiki omawianej jednostki kulturowej zarejestrowane zostały również na położonej nad Rabą osadzie w Gdowie, stan. 2 (Reguła 1977, 30). Na wszystkich wymienionych osadach podkrakowskich wystąpiły opisane wyżej szerokootworowe naczynia zasobowe. Również z osady położonej w bezpośrednim sąsiedztwie st. XI, ze stanowi-

ska II w Wieliczce pochodzi w całości zrekonstruowane naczynie tej formy zaopatrzone w plastyczne guzy-uchwyty (Jodłowski 1969, ryc. 3a), będące jedną z cech charakterystycznych ceramiki kultury puchowskiej. K. Pieta w trakcie analizy omawianych form naczyń zwrócił uwagę, iż egzemplarze z północnej Słowacji noszą w partii brzegowej ślady pokrywania smołą (Pieta 1982, 99). Nie zaobserwowano stosowania takich zabiegów w przypadku naczyń wielickich.

368

Anna Lasota, Szymon Pawlikowski

Ryc. 4. Wieliczka, stan. XI. Naczynia z obiektu 1/79. Fig. 4. Wieliczka, site XI. Pottery from feature 1/79.

Jak się wydaje, funkcja omawianych naczyń zasobowych może pozostawać w bezpośrednim związku z lokalizacją stanowisk, na których zostały odnotowane. Osady ludności kultury puchowskiej zakładane były mianowicie najprawdopodobniej w związku z eksploatacją źródeł słonych (Madyda-Legutko – Poleski – Krąpiec 2005, 308). Jest więc wielce prawdopodobne, iż formy te wykorzystywa-

ne były w procesie pozyskiwania soli poprzez wyparowywanie solanki. Warto zwrócić uwagę na teorię M. Grünewald, która w stosunku do zbliżonych formą naczyń zasobowych z Carnuntum wysunęła hipotezę, iż służyły one jako pojemniki na żywność konserwowaną w soli (Grünewald 1979, 56). Poza skupieniem podkrakowskim, naczynia zasobowe wykonane w analogicznej technologii zlo-

Osadnictwo kultury puchowskiej w rejonie podkrakowskim na przykładzie osady w Wieliczce…

369

Ryc. 5. Wieliczka, stan. XI. Naczynia z obiektu 1/79. Fig. 5. Wieliczka, site XI. Pottery from feature 1/79.

kalizowano także na osadach w Tarnowcu pow. tarnowski, stan. 1 (Szpunar – Okoński 2004, 496, 497) oraz w Gorzycach, pow. tarnowski, stan. 3 (Szpunar – Szpunar 1991, 235). Z osad tych pochodzą obce kulturze przeworskiej formy pokrywek i mis w typie czasz dackich, jak również liczne przykłady soczewkowatych guzów i półksiężycowatych listew. Chronologia osad ze skupienia tarnowskiego za-

myka się w fazach od rozwiniętej fazy B2 wczesnego okresu wpływów rzymskich do początku młodszego okresu rzymskiego. Analizowany obiekt z Wieliczki nie zawierał zabytków metalowych. Z osady znany jest jednak fragment zapinki brązowej, prawdopodobnie typ A. IV 68, która potwierdza istnienie osady w fazie B1 wczesnego okresu wpływów rzymskich (Reguła

370

Anna Lasota, Szymon Pawlikowski

Ryc. 6. Wieliczka, stan. XI. Naczynia z obiektu 1/79. Fig. 6. Wieliczka, site XI. Pottery from feature 1/79.

1968, ryc. 6e). Wśród pozostałych osad ze skupienia podkrakowskiego wcześniejszy horyzont osadniczy można wyróżnić na stanowisku Kraków-Wola Duchacka, z którego pochodzą dwie zapinki reprezentujące typ N wg Kostrzewskiego i typ 19–19a Almgrena (Jamka 1946, 124). Najliczniej omawia-

ne zapinki występują u schyłku okresu przedrzymskiego i na początku wczesnego okresu rzymskiego (Völling 1994, 199, 216). Tak wczesnych wyznaczników chronologicznych brak na osadzie w Krakowie-Kurdwanowie, gdzie wystąpiła brązowa zapinka oczkowata serii pruskiej (Krauss 1957, ryc. 2a),

Osadnictwo kultury puchowskiej w rejonie podkrakowskim na przykładzie osady w Wieliczce…

która poświadcza użytkowanie osady we wczesnym odcinku fazy B2 wczesnego okresu wpływów rzymskich. Pod względem ilości odkrytych przedmiotów metalowych wyróżnia się osada w Pychowicach, z której pochodzi aż 11 egzemplarzy zapinek (Naglik 1996, 207). Podobnie jak w przypadku Kurdwanowa, najstarszy horyzont osadniczy wyznacza zapinka oczkowata serii pruskiej. Z faz B2/C1 pochodzą cztery fibule grupy II, IV i V serii 8 Almgrena, a kolejne egzemplarze należy wiązać już z młodszym okresem wpływów rzymskich. Powiązania analizowanych materiałów z obiektu 1/79 z Wieliczki z kulturą puchowską potwierdza podobieństwo zestawu form do naczyń znanych z rdzennych obszarów tej kultury. Analogiczny zbiór naczyń znany jest chociażby z obiektu z Liptovskiej Mary III, datowanego na tzw. 3. fazę osadnictwa tej kultury na omawianym stanowisku, przypadającą na schyłek fazy B2 okresu wpływów rzymskich (Pieta 1972, 41–42). Pomimo dobrego stanu rozpoznania osad kultury puchowskiej, z terenów podkrakowskich, analogicznie jak w sytuacji północnej Słowacji, nie znamy przykładów stanowisk sepulkralnych. Wyjątkowe znaczenie zyskują w tym kontekście dwa znaleziska z okolic Krakowa tj. z Krakowa-Bieżanowa, stan. 30 (Fraś – Reguła 2003, 234) oraz Kryspinowa, stan. 2 (Godłowski 1974, 29). W obrębie cmentarzyska związanego z kulturą łużycką z epoki brązu w Krakowie-Bieżanowie zlokalizowano pojedynczy pochówek, w wyposażeniu którego znalazły się m.in. dwie brązowe zapinki typu 57 i 68 Almgrena, nóż żelazny oraz okucie żelazne. Jako popielnicy użyto naczynia jajowatego o brzegu nachylonym do wewnątrz i dnie wyodrębnionym, płaskim. Tuż pod wylewem znajdują się nieregularnie rozmieszczone dołki palcowe, pod którymi biegną w kierunku dna pionowe linie ryte. Naczynie wykonane jest niestarannie, w technologii charakterystycznej dla północnosłowackiej kultury puchowskiej. Popielnica, wypełniona przepalonymi kośćmi ludzkimi, zawierała również fragmenty pięciu naczyń, w tym „kaganek” z płaskim uchwytem. Jak potwierdzają badania wykopaliskowe przeprowadzone w tym rejonie do chwili obecnej, omawiany pochowek z wczesnego okresu rzymskiego jest znaleziskiem odosobnionym1.  Informacja ustna mgr. Ryszarda Naglika.

1

371

Na lewobrzeżu Wisły położone jest natomiast cmentarzysko w Kryspinowie, z którego pochodzi przytaczane już kilkakrotnie w literaturze jajowate naczynie kultury puchowskiej zdobione ornamentem rytym, które również służyło za popielnicę (Godłowski 1974, 28). Naczynia z Krakowa-Bieżanowa jak i z Kryspinowa, to formy powszechne w kulturze puchowskiej w fazach B1a–B2 (Pieta 1986, 37). K. Pieta interpretuje fakt wystąpienia naczynia kultury puchowskiej na cmentarzysku kultury przeworskiej jako wyraz mieszanych kulturowo-etnicznych kontaktów istniejących w tym okresie w rejonie Krakowa (Pieta 1986, 42). Nie można więc wykluczyć, iż omawiane przypadki są wyrazem przejęcia przez przedstawicieli kultury puchowskiej „przeworskiego” rytuału pogrzebowego. Materiały wskazujące na powiązania ze środowiskiem kultury puchowskiej widoczne są również po drugiej, lewej, stronie Wisły na osadzie w Krakowie-Nowej Hucie Mogile, stan. 1C. W kilku obiektach natrafiono bowiem na charakterystyczne formy naczyń zdobione dodatkowo plastycznymi guzami. Obecność elementów bezsprzecznie związanych z tą jednostką kulturową w środowisku zdominowanym przez kulturę przeworską dowodzi, iż w omawianym okresie Wisła w okolicach Krakowa nie stanowiła ścisłej granicy pomiędzy dwoma różnymi ugrupowaniami, tj. kulturą przeworską i istniejącą na prawym brzegu kulturą puchowską. Wymienione wyżej znaleziska wskazują na istnienie pomiędzy nimi szeroko rozumianych kontaktów. W literaturze przedmiotu funkcjonują dwie hipotezy tłumaczące obecność w rejonie podkrakowskim kultury puchowskiej. Pierwsza z nich, autorstwa Z. Woźniaka kładzie nacisk na możliwość przeżywania się jej elementów do okresu wczesnorzymskiego z obszarów grupy tynieckiej, co mogłoby być uzasadnione widocznym nasileniem się elementów kultury puchowskiej w schyłkowych fazach tego ugrupowania (Woźniak 1970, 73–77). R. Madyda-Legutko sugeruje z kolei, iż osadnictwo kultury puchowskiej mogło przesunąć się ze strefy beskidzkiej, która wchodziła w obręb północnej strefy tej kultury, na obszar nad górną Wisłą. Przesuniecie to miałoby nastąpić na przełomie er (Madyda-Legutko 1996, 51). Zanik kultury puchowskiej na terenach podkrakowskich jest synchroniczny ze zmianami osadniczymi zachodzącymi na obszarze północnej

372

Anna Lasota, Szymon Pawlikowski

Ryc. 7. Osady z materiałami kultury puchowskiej w rejonie podkrakowskim. 1 – Gdów, gm. Loco, stan. II; 2 – Kraków-Kurdwanów, stan. 1; 3 – Kraków-Pychowice, stan. 2; 4 – Kraków-Wola Duchacka, ul. Jerozolimska; 5 – Wieliczka, stan. II; 6 – Wieliczka, stan. XI. Fig. 7. Settlements with Púchow-Culture materials in Kraków area. 1 – Gdów, gm. Loco, stan. II; 2 – Kraków-Kurdwanów, stan. 1; 3 – Kraków-Pychowice, stan. 2; 4 – Kraków-Wola Duchacka, ul. Jerozolimska; 5 – Wieliczka, stan. II; 6 – Wieliczka, stan. XI.

Słowacji i przypada na początki młodszego okresu rzymskiego, tj. fazę C1a. Opuszczenie osad puchowskich na ich rodzimych obszarach pokrywa się czasowo z pisemnymi przekazami o przesiedleniu Kotynów do południowej Panonii, co nastąpiło w latach 173–180 (Pieta 1982, 216). W rejonie Krakowa przynajmniej część z analizowanych osad kontynuowała się w głąb okresu rzymskiego, jednak materiały tak datowane nie wykazują już związku z kulturą puchowską (Madyda-Legutko – Poleski – Krąpiec 2005, 310). Od początku młodszego okresu

wpływów rzymskich mamy natomiast do czynienia z intensyfikacją osadnictwa kultury przeworskiej na tym obszarze i jej przesuwanie się w kierunku południowym. W świetle wyników przeprowadzonej analizy zasadne wydaje się wprowadzenie do literatury pojęcia: „grupa podkrakowska kultury puchowskiej” na określenie skupiska osad istniejącego od wczesnego okresu rzymskiego do początków młodszego okresu rzymskiego w okolicach Krakowa, na prawobrzeżu Wisły (ryc. 7).

Osadnictwo kultury puchowskiej w rejonie podkrakowskim na przykładzie osady w Wieliczce…

373

Literatura Beninger, E. 1937: Die Germanische Bodenkunde in der Slowakei, Reichenberg-Leipzig. Cabalska, M. 1978: Bemerkungen zur Púchov-Kultur in Polen. Forschungsgeschichte und Forschungsstand. In: Beiträge zum Randberieich der Latènekultur, Prace Archeologiczne 26, Kraków, 153–177.

Jamka, R. 1961: Kultura puchowska i celtycka. In: Pradzieje powiatu krakowskiego, Prace Archeologiczne 2, Kraków, 115–135. Jamka, R. nie publikowane: Osada w Woli Duchackiej (maszynopis pracy w archiwum Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego), Kraków.

Crişan, I. H. 1969: Ceramica daco-getică cu specială privire la Transilvania, Bucureşti.

Jodłowski, A. 1969: Badania archeologiczne w Wieliczce w 1966 roku. Sprawozdania Archeologiczne 20, 369–377.

Fitzke, J. 1932: Nowe znalezisko z okresu wpływów rzymskich na Woli Duchackiej pod Krakowem. Z Otchłani Wieków 7, 58–60.

Krauss, A. 1957: Sprawozdanie z prac wykopaliskowych w Kurdwanowie koło Krakowa w latach 1954–1955. Sprawozdania Archeologiczne 4, 90–97.

Fraś, J. – Reguła, K. M. 2003: Badania archeologiczne prowadzone przez Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka w latach 2001–2002. Studia i Materiały do Dziejów Żup Solnych w Polsce 23, 225–245.

Madyda-Legutko, R. 1996: Zróżnicowanie kulturowe polskiej strefy beskidzkiej w okresie lateńskim i rzymskim, Kraków.

Godłowski, K. 1963: Sprawozdanie z badań osady z okresu rzymskiego w Krakowie-Pychowicach, stanowisko 2, Wyniki badań wykopaliskowych przeprowadzonych w 1963 r. Uniwersytet Jagielloński, Katedra Archeologii Polski, Kraków, 45–46. Godłowski, K. 1974: Kryspinów, district of Kracow (A cemetery of the Late La Tène and the Roman periods), Recherches Archeologiques de 1973, 27–35. Godłowski, K. 1995: Die ältere Kaiserzeit in der Umgebung von Kraków. In: Kelten, Germanen, Römer im Mitteldonaugebiet vom Ausklang der Latène-Zivilisation bis zum 2. Jarhundert, Brno-Nitra, 83–102. Gromnicki, J. 1971: Z badań nad kulturą puchowską, Sprawozdania Polskiej Akademii Nauk 14/2, 476–478. Gromnicki, J. 1981: Kultura puchowska. In: Prahistoria ziem polskich 5, Warszawa, 271–275. Grünewald, M. 1979: Die Gefässkeramik des Legionslagers von Carnuntum. Der römische Limes in Österreich 29, Wien. Jamka, R. 1946: Sprawozdanie z badań wykopaliskowych w osadzie przedhistorycznej w Krakowie-Woli Duchackiej, Sprawozdania Polskiej Akademii Umiejętności 47, Kraków, 123–125. Jamka, R. 1951: Zagadnienia kultury puchowskiej, Sprawozdania Polskiej Akademii Umiejętności 52, Kraków, 935–942.

Madyda-Legutko, R. – Poleski, J. – Krąpiec, M. 2005: Studia nad geografią osadnictwa w górnym dorzeczu Wisły u schyłku starożytności i na początku średniowiecza. In: Archeologia o początkach Słowian, Kraków, 307–327. Naglik, R. 1996: Die kaiserzeitliche Siedlung der PúchovKultur in Kraków-Pychowice, FSt. 2. In: Kontakte längs der Bernsteinstraβe (zwischen Caput Adriae und den Ostseegebieten) in der Zeit um Christi Geburt, Kraków, 199–209. Nosek, S. 1947: Nowe materiały do poznania kultury wenedzkiej. Światowit 18, 111–161. Pieta, K. 1972: Osídlenie zo staršej doby rímskiej v Liptovskej Mare. Archeologické Rozhledy 24, 34–44. Pieta, K. 1982: Die Púchov-Kultur, Nitra. Pieta, K. 1986: Stand und Notwendigkeit der Erforschung der Púchov-Kultur. In: Stan i potrzeby badań nad młodszym okresem przedrzymskim i okresem wpływów rzymskich w Polsce, Kraków, 25–50. Reguła, K. 1968: Badania na osadzie z okresu rzymskiego na stanowisku II w Gdowie, pow. Myślenice, przeprowadzone w 1967 roku. Badania archeologiczne prowadzone przez Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka w 1967 roku, Wieliczka, 33–37. Reguła, K. 1978: Sprawozdanie z badań wykopaliskowych w Gdowie, woj. krakowskie, na stanowisku II, Badania archeologiczne prowadzone przez Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka w 1977 roku, Wieliczka, 24–36.

374

Anna Lasota, Szymon Pawlikowski

Reguła, K. 1980: Wyniki badań osady produkcyjnej w Wieliczce na stanowisku XI, Badania archeologiczne prowadzone przez Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka w 1979 roku, Wieliczka, 13–21. Reyman, T. 1931: Wykopalisko w Borku Fałęckim w pow. krakowskim. Z Otchłani Wieków 5, 4–6. Szpunar, A. – Okoński, J., 2004: Tarnowiec, gm. Tarnów, woj. małopolskie. Osada z okresu rzymskiego. In: Okres lateński i rzymski w Karpatach polskich, Krosno, 471–541. Szpunar, B. – Szpunar, A. 1991: Osada kultury przeworskiej w Gorzycach, gm. Żabno, woj. Tarnów, stanowisko 3. Sprawozdania Archeologiczne, 43, 227–238.

Völling, T. 1995: Studien zu Fibelformen der jüngeren vorrömischen Eisenzeit und ältesten römischen Kaiserzeit. Bericht der Römisch-Germanischen Kommision 75, 148–282. Wielowiejski, J. 1981: Produkcja rękodzielnicza. Warzelnictwo. In: Prahistoria ziem polskich 5, Warszawa, 372–373. Woźniak, Z. 1970: Osadnictwo celtyckie w Polsce, Kraków. Woźniak, Z. 1986: Stan i potrzeby badań nad kulturą lateńską w Polsce. In: Stan i potrzeby badań nad młodszym okresem przedrzymskim i okresem wpływów rzymskich w Polsce, Kraków, 11–24.

Osadnictwo kultury puchowskiej w rejonie podkrakowskim na przykładzie osady w Wieliczce…

375

Anna Lasota, Szymon Pawlikowski The Púchov-Culture settlement in the Kraków region. The case of Wieliczka, site XI Summary The cultural situation in the Kraków area in the early Roman period is not homogeneous. A dominant culture is the Przeworsk-Culture but in the time period discussed, on the upper Vistula, among hand-made pottery, there appear forms clearly related to artefacts known from the Púchov-Culture settlements (northern Slovakia). These elements have been found on settlements in Kraków-Wola Duchacka, Kraków-Kurdwanów, Kraków-Pychowice and Wieliczka, sites IX and II. Settlement of this culture continued in the Kraków area throughout the early Roman period (B2 phase) until the beginning of the younger Roman period (C1a phase). One of the biggest sites of that culture was discovered in Wieliczka, site XI. For analysis feature 1/79 has been chosen. Among pottery assemblages from Wieliczka, forms of hand-made storage vessels of different morphology and decoration attract atten-

tion. They are known also from other sites from the Krakow region. It is also important that in the early Roman period in the Kraków district, the Vistula did not form a strict border between Przeworskand Púchov-Cultures. A proof of that consists of sites on the left bank of the Vistula, where we have examples of Púchov-Culture elements (KrakówMogiła, site 1C). The research proved that the group of sites in the Kraków area should have been called: “sub-Kraków group of the Púchov-Culture”. Anna Lasota Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego Kraków Szymon Pawlikowski Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka

M. Karwowski, E. Droberjar (eds.) Archeologia Barbarzyńców 2008: powiązania i kontakty w świecie barbarzyńskim. Collectio Archaeologica Resoviensis XIII, Rzeszów 2009, 377–391

Justyn Skowron Skupisko osadnicze kultury przeworskiej pomiędzy dolną Skierniewką a dolną Rawką w strefie zasiedlenia doliny Bzury. Nowe odkrycia i obserwacje Skupisko osadnicze między dolnymi odcinkami rzek Skierniewki i Rawki zostało wyodrębnione w wyniku badań nad kulturą przeworską w dorzeczu środkowej i dolnej Bzury (Skowron 2006, 23 n.). Stanowi ono część rozległego pasa osadnictwa nazwanego „strefą zasiedlenia doliny Bzury” (ryc. 1). Pojęcie „strefa zasiedlenia” – szersze, i „skupisko osadnicze” – węższe, zostały zdefiniowane przez autora w wymienionej pracy (Skowron 2006, 11). W niniejszym artykule zachowano numery katalogowe stanowisk ustalone dla potrzeb cytowanej monografii. Strefa zasiedlenia doliny Bzury w okresie przedrzymskim i rzymskim była wyjątkowo atrakcyjna osadniczo. Powodowały to między innymi znakomite stosunki wodne, sprzyjające warunki geomorfologiczne oraz najprawdopodobniej niezłe gleby. Ten rejon doliny Bzury, głównie w jej części prawobrzeżnej, mógł poszczycić się rozległymi obszarami madów i częstymi konkrecjami mułków lessopodobnych. Prawobrzeżna część doliny Bzury jest też znacznie lepiej uwodniona dzięki większej ilości dopływów rzecznych. Można tu także dostrzec liczne cyple, fałdy terenowe, półwyspy i wały wydm. Wszystkie wyniesienia mają niewielkie deniwelacje. Są one ściśle połączone z systemem cieków wodnych i starorzeczy. Osadnictwo z tej strony doliny jest tradycyjnie lepiej rozbudowane. Sytuacja ta dotyczy zarówno okresów pradziejowych, jak i historycznych. Skupisko osadnicze w międzyrzeczu dolnej Skierniewki i Rawki przypomina z grubsza trójkąt rozwartokątny, którego wierzchołki stanowią licząc od zachodu, cmentarzyska w Malichach, gm. Łowicz (inna nazwa Malin – nr 115 na mapie na ryc. 1), Kompinie, stan. 12, gm. Nieborów (88) oraz Kęszycach, stan. 1, gm. Bolimów (81) w województwie łódzkim. Powierzchnia skupiska liczy około

30 km2. Zarejestrowano tam, jak dotychczas, siedemnaście stanowisk kultury przeworskiej. Aż pięć z nich to cmentarzyska, a pozostałe zostały wstępnie określone jako osady lub ślady osadnictwa. Spośród osad największe wydają się być Janowice, stan. 5 (61) oraz stanowiska 2, 5 i 6 (8, 10, 11) w Bednarach Nowych. Żadna z osad nie była jeszcze badana wykopaliskowo. Z materiałów zebranych z powierzchni wynika, że osady w Bednarach Nowych były użytkowane w młodszym okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim. Największej ilości materiału dostarczyły cmentarzyska, chociaż tylko jedno w Kompinie, stan. 12 (88), zostało wstępnie rozpoznane wykopaliskowo (Tyszler 1998; 1999). Pozostałe cmentarzyska w Malichach (115), a szczególne w Kęszycach (81) i Sierzchowie (174) są znane jedynie z ogólnych informacji, głównie z badań XIX wiecznych i początków XX wieku. Ocalałe duże kolekcje zabytków i informacje o istniejących tam konstrukcjach naziemnych jak kręgi kamienne, kurhany, bruki, zostały już wcześniej szczegółowo omówione (Skowron 2006). Pozostałości zniszczonych w znacznej części nekropoli w Kęszycach i Sierzchowie zostały potwierdzone w terenie. Istotna jest chronologia wymienionych cmentarzysk. Nekropola w Kompinie (88) jest datowana od młodszego okresu przedrzymskiego po wczesną fazę okresu wędrówek ludów. Cmentarzysko w Kęszycach (81) – na młodszy okres przedrzymski i okres rzymski. Z kolei cmentarzysko w Sierzchowie (174) można datować na młodszy okres przedrzymski i starszy okres rzymski. Ostatnio dołączyło do nich nowo odkryte cmentarzysko w miejscowości Patoki, gm. Kompina, woj. łódzkie (256 – kolejny wolny nr katalogu). Cmentarzysko w Patokach zostało odkryte przez Augusta Wolniewskiego, mieszkańca Bolimowa, historyka i archeologa amatora – wielkiego miłośni-

Ryc. 1. Skupisko osadnicze w międzyrzeczu dolnej Skierniewki i dolnej Rawki w strefie zasiedlenia doliny Bzury (1 – osady, 2 – cmentarzyska, 3 – granice strefy zasiedlenia doliny Bzury, 4 – skupisko osadnicze. Numeracja stanowisk wg katalogu: Skowron 2006). Abb. 1. Siedlungskomplex zwischen den Niederläufen der niederen Flüsse Skierniewka und Rawka in der Besiedlungszone des Bzura-Tals (1 – Siedlungen, 2 – Gräberfelder, 3 – Grenzen der Besiedlungszone des Bzura-Tals, 4 – Siedlungskomplex. Die Nummerierung der Fundstellen laut dem Katalog: Skowron 2006).

378 Justyn skowron

skupisko osadnicze kultury przeworskiej pomiędzy dolną skierniewką a dolna rawką…

ka starożytności. Należy on do tego niewielkiego kręgu pasjonatów nawiązujących do pięknych tradycji świadomych amatorów jak K. Wojciechowski czy A. Smoleński z przełomu XIX i XX w. Stanowisko w Patokach zostało zgłoszone do ekspedycji archeologicznej Przedsiębiorstwa Archeologiczno-Konserwatorskiego Kairos – Plus latem 2005 r. Cmentarzysko jest rozlokowane w okolicach krawędzi wysoczyzny doliny Bzury, nieopodal współcześnie uregulowanego cieku wodnego (ryc. 1). Ma ono obecnie charakter bez mała subpowierzchniowy. Jest nieustannie niszczone przez procesy stokowe, głęboką orkę, „dzikie” wybieranie piasku oraz niezorganizowane grupy kolekcjonerów z wykrywaczami metali. Dotychczas całkowitej destrukcji uległo co najmniej kilkanaście grobów i jeden bruk kamienny. Obecnie trwają starania o zabezpieczenie obiektu i przeprowadzenie tam ratowniczych badań archeologicznych. W przeprowadzonych kilkakrotnie prospekcjach terenowych zdołano zabezpieczyć trzy częściowo zniszczone groby oraz liczne zabytki luźne. W przybliżeniu określono też rozmiar stanowiska na około 0,5 ha. Wszystkie zabytki ze swoich badań powierzchniowych przekazał też pan August Wolniewski. Zebrany materiał pozwala przypuszczać, że cmentarzysko w Patokach może obejmować dość szeroki przedział chronologiczny od młodszego okresu przedrzymskiego po przynajmniej początki młodszego okresu rzymskiego. Ocalałe częściowo zespoły grobowe warte są szczegółowej analizy. W grobie nr 1 znaleziono miecz żelazny wraz z żelaznym umbem i kilkadziesiąt mało charakterystycznych ułamków naczyń glinianych. Miecz był pięciokrotnie zgięty. Umbo było intencjonalnie zgniecione, pozbawione części brzegu i nitów. Oba zabytki pokrywała patyna ogniowa. Resztki jamy grobowej zawierały szczątki wypełniska ze zsypanym stosem oraz kilkanaście fragmentów przepalonych kości. Był to prawdopodobnie grób jamowy o średnicy w przybliżeniu 60–80 cm. Zachowana głębokość jamy grobowej wynosiła około 20 cm. Miecz z grobu 1. (ryc. 2: grób 1:1) należy do odmian VII/2 wg M. Biborskiego (1978, 79–82). Jest to ciężki miecz o długości 77,6 cm. Ma masywny trzpień zakończony półkulistą gałką opartą na okrągłej płaskiej podkładce. Sztych jest krótki i ostro łukowato ścięty o długości 4 cm. Głownia zwęża się nieznacznie ku sztychowi. W okolicach zastawy ma

379

szerokość 6,2 cm, a przy przejściu w sztych 4,8 cm. Głownia w przekroju ma kształt płaskiej soczewki. Miecz był skuwany z najprawdopodobniej z trzech lub czterech złożonych równolegle prętów żelaznych (ryc. 3). Najbardziej zbliżony do naszego egzemplarza wydaje się być miecz z Zadowic, pow. Kalisz, woj. wielkopolskie (Biborski 1978, ryc. 34). Miecze typu VII występują przede wszystkim w obrębie fazy C1 młodszego okresu rzymskiego. Znalezione wraz z mieczem umbo (ryc. 2: grób 1:2), źle zachowane, należy do typu J.7a-2 wg T. Liany (1970, 452). Umba te można datować od podfazy B2b starszego okresu rzymskiego po fazę C1a lub początki C1b młodszego okresu rzymskiego. Fragmenty podobnych egzemplarzy pochodzą z pobliskiego cmentarzyska w Sierzchowie (Skowron 2006, tabl. XLVI:3, XLVII:1,3-4). Analogie znane są też z licznych innych cmentarzysk jak np. w Piaskach, stan. 1, pow. Bełchatów, woj. łódzkie z grobów 171., 224., 340. (Skowron 1997, tabl. XI:1, XIV:3, XVIII:9) czy Ciebłowic Dużych, pow. Tomaszów Mazowiecki, woj, łódzkie z grobów 49. i 99. (Dzięgielewska – Kulczyńska 2008, tabl. XXXIX – grób 49:5, LXVI – grób 99:1). Oba zabytki pozwalają datować grób na fazę C1a młodszego okresu rzymskiego. W grobie nr 2 (ryc. 4) znaleziono dwa groty broni drzewcowej, dość dobrze zachowane umbo i imacz. Wszystkie przedmioty były wykonane z żelaza. Oprócz nich wystąpiło też kilka ułamków naczyń glinianych. Jama grobowa uległa znacznemu zniszczeniu tak, że trudno było uchwycić jej wymiary. Jeden z grotów, imacz i umbo nosiły ślady patyny ogniowej. Umbo należy do rzadkich na obszarze kultury przeworskiej późnych form umb stożkowatych (ryc. 4:1). Ma wysoki kołnierz i wąski brzeg. N. Zieling zalicza je do typu H.1 – odmiany późnej i datuje od fazy C1a po C2 młodszego okresu rzymskiego (Zieling 1989, tabl. 11, s. 1049 – tabela 1). Zbliżony egzemplarz pochodzi z grobu 82. z cmentarzyska w Opatowie, stan. 1, woj. śląskie (Godłowski 1992, ryc. 3:4). Dobrze zachowany imacz należy do typu J.9 i reprezentuje późną formę egzemplarzy z niewyodrębnionymi płytkami do nitów. Ogólnie ten typ imaczy występuje głównie w fazie C1a oraz mniej licznie w fazie C1b młodszego okresu rzymskiego. Podobne okazy znane są z wielu znalezisk, m.in. na cmentarzysku w Kunach, stan. 4, pow. Turek, woj. wielkopolskie, z grobu 135. (Skowron 2008, tabl. XXXIII-

380

Justyn skowron

Ryc. 2. Patoki, gm. Kompina, woj. łódzkie – groby 1–3 (grób 2:1–2 glina, grób 3:2 piaskowiec, pozostałe zabytki: żelazo). Abb. 2. Patoki, Gem. Kompina, Woiw. Łódź – Gräber 1–3 (Grab 2:1–2 Ton, Grab 3:2 Sandstein, andere Denkmäler: Eisen).

skupisko osadnicze kultury przeworskiej pomiędzy dolną skierniewką a dolna rawką…

381

Ryc. 3. Patoki, gm. Kompina, woj. łódzkie – fragment miecza z grobu 1. z widocznym prętem technologicznym. Stan po konserwacji. Abb. 3. Patoki, Gem. Kompina, Woiw. Łódź – Fragment des Schwertes aus dem Grab 1 mit einem sichtbaren technologischen Stab nach der Konservierung.

grób 135:2), Koninie, pow. loco, woj. wielopolskie, grób 50. (Kostrzewski 1947, ryc. 50:3), Konopnicy, pow. Sieradz, woj. łódzkie, grób 181. (Abramek 1988, tabl. XII:5) czy Białej, pow. Zgierz, woj. łódzkie, grób 26A. (Makiewicz 1970, tabl. XI:8). Oba groty broni drzewcowej (ryc. 4:3,4) reprezentują typ XVII wg P. Kaczanowskiego (1995) i zaliczają się do rzadszych, bo nieco krótszych okazów tego typu. Groty te wchodzą w użycie w rozwiniętej fazie B2 starszego okresu rzymskiego. Największą ich ilość odnotowuje się w fazie C1, a mogą przeżywać się jeszcze w fazie C2 młodszego okresu rzymskiego. Podobne groty znajdujemy na cmentarzysku w Białej, w grobach 2. i 29. (Makiewicz 1970, tabl. II:8, XII:4). Zachowane ułamki naczyń są mało charakterystyczne. Dwa lepiej zachowane to ułamek cylindrycznego wylewu o ściętej krawędzi, prawdopodobnie od naczynia baniastego lub dwustożkowatego (ryc. 2, grób 2:1) i fragment dna naczynia na stopce o średnicy 16 cm, być może pozostałości popielnicy

(ryc. 2, grób 2:2). Na podstawie zachowanych zabytków grób 2. możemy datować na fazę C1a młodszego okresu rzymskiego. Oba groby, 1. i 2. znajdowały się w odległości około 3–4 m od siebie. Najmniej informacji dostarczył grób nr 3. W resztkach partii przydennej jamy grobowej znaleziono nóż żelazny pokryty częściowo patyną ogniową oraz osełkę z piaskowca (ryc. 2, grób 3:1-2). Nóż można zaliczyć do typu II wg T. Dąbrowskiej (1997, 95-96), na który składają się egzemplarze z głownią obustronnie wyodrębnioną na przejściu w trzpień. Nie ma podstaw, aby datować go inaczej niż ogólnie na okres rzymski. Wśród zabytków luźnych pochodzących ze zniszczonych grobów znaleziono kilkaset ułamków naczyń glinianych, w tym wiele fragmentów wylewów naczyń z facetowanymi krawędziami oraz kilkanaście ułamków naczyń toczonych. Znaleziono także szereg przedmiotów żelaznych. Spośród ceramiki zwraca uwagę fragment brzuśca naczynia cienkościennego z ornamentem ry-

382

Justyn skowron

Ryc. 4. Patoki, gm. Kompina, woj. łódzkie – grób 2.: wszystkie zabytki – żelazo. Abb. 4. Patoki, Gem. Kompina, Woiw. Łódź – Grab 2: Alle Denkmäler – Eisen.

skupisko osadnicze kultury przeworskiej pomiędzy dolną skierniewką a dolna rawką…

383

tym, który może stanowić fragment napisu runicznego (ryc. 5–7). Ułamek ceramiki jest bardzo mały, kształtem zbliżony do prostokąta o wymiarach 31 x 28 mm. Jego grubość wynosi 4 mm. Glina jest dobrze wyszlamowana, domieszka schudzająca jest niewidoczna gołym okiem. Powierzchnia zewnętrzna ma barwę brunatną, a wewnętrzna ceglastą. Obie powierzchnie są gładkie. Zewnętrzna jest nieco zwietrzała i, jak się wydaje, mogła pierwotnie być czerniona. Wypał dobry, twardy. Wyraźny i dobrze zachowany jest fragment napisu bądź ornamentu. Wydaje się, że jest to część proRyc. 5. Patoki, gm. Kompina, woj. łódzkie – ułamek naczynia stokąta podzielonego na kwadraty. W zachowanym z prawdopodobnym znakiem runicznym. całkowicie tylko jednym kwadracie jest wpisany Abb. 5. Patoki, Gem. Kompina, Woiw. Łódź – ein Bruchstück symbol. Sąsiedni, prawy kwadrat ma zachowaną jedes Gefäßes mit einem wahrscheinlichen Runenzeichen. dynie część rytego ornamentu lub symbolu. Ornament ryty był bardzo delikatnie cienkim i twardym rylcem na wylepionym i przesuszonym naczyniu przed wypaleniem. Na obłamanej stronie skorupy widoczne są zagłębienia po rytych poziomych liniach. Szerokość linii rytych wynosi 0,5 mm. Omawiany fragment oglądano pod silnym szkłem powiększającym i pod mikroskopem. Jednak linie ryte najlepiej widoczne są na fragmencie oryginalnej wielkości, zapewne dlatego, że przeznaczone były do takiego oglądania. Niektóre z linii widocznych na fotografiach są wynikiem wytarć lub wtórnych zarysowań. Zostały dokładnie obejrzane w powiększeniu. Linie ryte, dobrze zachowane zostały podRyc. 6. Patoki, gm. Kompina, woj. łódzkie – prawdopodobny kreślone na fotografii (ryc. 7). znak runiczny, powiększenie. Trudno wysnuwać zbyt daleko idące wnioski Abb. 6. Patoki, Gem. Kompina, Woiw. Łódź – das wahrscheinliche Runenzeichen, Vergrößerung. z recepcji tak niewielkiego fragmentu z jedynie częścią zachowanych rytych znaków. Nieodparcie nasuwa się jednak wniosek, że nie był to zwykły ornament. Wynika to choćby z faktu, że zachowana część sprawia wrażenie uporządkowanego ciągu wyselekcjonowanych znaków wpisywanych w kwadrat lub dzielonych pionowymi liniami. Dobrze zachowany jest jedynie skrajny, prawy kwadrat. Wewnątrz znajduje się ryty symbol przypominający odwróconą literę F z ukośnie w dół skierowanymi skrzydełkami. W zapisie znanych przedstawień futharków może on być wyobrażeniem runy „a” z wcześniejszego tzw. futharku anglo-fryzyjskiego lub runy „æ” z późniejszego futharku znanego Ryc. 7. Patoki, gm. Kompina, woj. łódzkie – podkreślenie abso- z terenów Szlezwiku i Skandynawii. Należy dodać, lutnie pewnych znaków rytych na ułamku naczynia z ryc. 5 i 6. że we wczesnych formach futharków znaki ryto Abb. 7. Patoki, Gem. Kompina, Woiw. Łódź – Unterstreichung der vollkommen, sicher gehauenen Zeichen auf dem Bruch- nieraz w sposób lustrzany, a więc mogły być lewobądź prawostronne (Page 1998, 18–30). Najwczestück des Gefäßes von der Abb. 5 und 6.

384

Justyn skowron

śniejsze inskrypcje runiczne pochodzą z północnych Niemiec i Skandynawii z lat 150–250 po Chr. (Ilkjær 2007, 118). Stamtąd mogły rozprzestrzeniać się wraz z wędrującymi plemionami germańskimi w różnych kierunkach w Europie. Jedyny, jak dotąd pewny, znany mi zabytek z wyobrażeniem run z terenów Polski pochodzi z grotu z zadziorami z grobu w Rozwadowie, pow. Tarnobrzeg, woj. podkarpackie (Śmiszko 1936). Według R. I. Paega, są na nim runy, którym trudno nadać jakiś sens (Page 1998, 28). Być może stanowiły jedynie formę ozdoby. Liczne przykłady ornamentów geometrycznych, jak i być może narracyjnych zachowanych na wielu naczyniach kultury przeworskiej nie mogą posłużyć tu, jako analogie. Na żadnym z nich nie ma tak wyraźnie wyselekcjonowanego pola z wrysowanym symbolem czy znakiem. Należy jedynie żałować, że zachowany fragment naczynia jest tak niewielki. Bezpośrednią i najbliższą analogią są zachowane napisy runiczne ze stanowiska bagiennego Illerup A. W zachowanych tam inskrypcjach runicznych występują aż cztery znaki identyczne ze znakiem z Patok. Są to wszystko napisy czytane z prawej do lewej strony. Prawie wszystkie stanowią zapisy imion męskich. Jeden znajduje się na dwóch grotach włóczni, a dwa pozostałe na srebrnym imaczu (Ilkjær 2007, 15, 117). Pewną, dość odległą terytorialnie analogię znaków runicznych na ceramice, ale bez wyodrębnionych pól w postaci kwadratów, może stanowić popielnica z cmentarzyka w Loveden Hill (Lincolnshire) w Anglii. Zespoły run wycięte na górnej partii brzuśca tego naczynia są pooddzielane pionowymi liniami oraz zamknięte w pasie szeroko rozstawionych, dookolnych linii rytych. Według R. I. Pagea, część z nich może być imieniem spalonego człowieka. Zostały także wykonane na przesuszonym naczyniu przed wypaleniem. Popielnicę datuje się przypuszczalnie na VI w. po Chr. (Page 1998, 36 oraz fotografia bez numeru na tej stronie). Jak widać, większość przytoczonych przykładów dotyczy zapisu imion męskich. Być może i na ułamku naczynia z Patok znajduje się imię rozpoczynające się na literę a lub æ? Autor tej pracy nie czuje się powołany do dalszej analizy tego wyjątkowego znaleziska. Niemniej, kojarząc wcześniej rozpatrywane dość liczne elementy jutlandzkie i wielbarskie w strefie zasiedlenia doliny środkowej i dolnej Bzury należy dołączyć do nich także ten rodzaj zabytku (Skowron 2006, 99–100).

Wśród dobrze zachowanych luźnych artefaktów żelaznych znajdują się dwa groty broni drzewcowej, duży fragment struga, przebijak, trzon nieokreślonego narzędzia, dwie zapinki, dwa łebki nitów. Ponadto znaleziono osełkę z piaskowca, z wyraźnymi śladami użytkowania oraz ułamek wióra krzemiennego (ryc. 8:1–11). Pierwszy grot (ryc. 8:1) o długości całkowitej 20,2 cm ma tuleję i przejście w liść zdobione jodełkowatym ornamentem, prawdopodobnie trawionym. W tulei tkwi fragment nitu. Grot pokrywa częściowo patyna ogniowa. Można go zaliczyć do typu XIX wg P. Kaczanowskiego. Groty takie są charakterystyczne dla fazy C1 młodszego okresu rzymskiego, a przede wszystkim dla podfazy C1b. Spotyka się także nieliczne okazy jeszcze w fazie C2 (Kaczanowski 1995, 2). Drugi grot (ryc. 8:2), także pokryty patyną ogniową ma długość 12,2 cm i reprezentuje typ XVI wg P. Kaczanowskiego. Grot jest dość smukły i ma tuleję zdobioną u podstawy dwiema dookolnymi liniami rytymi. Wewnątrz tulei tkwi zachowany nit. Groty typu XVI są charakterystyczne dla faz C1–C2 młodszego okresu rzymskiego. Egzemplarze bardziej smukłe i o dłuższych tulejach występują już w inwentarzach fazy B2 starszego okresu rzymskiego (Kaczanowski 1995, 24). Wydaje się, że grot z Patok należy właśnie do okazów starszych. Z zachowanych narzędzi (ryc. 8:3–5) jedynie o dużym fragmencie struga można powiedzieć więcej. Dwa bardzo podobne okazy pochodzą z cmentarzyska w Chmielowie Piaskowym, woj. świętokrzyskie, z grobu 59. (Godłowski – Wichman 1998, 41, grób 59:7). Grób z Chmielowa Piaskowego jest datowany na fazę B2 starszego okresu rzymskiego. Jednak strug z Patok może być datowany tylko ogólnie na okres rzymski. Znakomicie zachowana jest zapinka typu E wg J. Kostrzewskiego (ryc. 8:6). W całości pokrywa ją patyna ogniowa. Zapinka ma długość 6,2 cm. Jest starannie i elegancko wykonana. Fibule tego rodzaju na obszarze ziem Polski są charakterystyczne głównie dla kultury oksywskiej, skąd pochodzi największa liczba egzemplarzy (Bokiniec 2005, 92). Z obszaru kultury przeworskiej najbardziej podobny okaz pochodzi z cmentarzyska w Warszawie – Wilanowie z grobu 88 (Marciniak 1957, tabl. LXXX:7). Zapinki typu E są bardzo podobne do fibul typu D wg J. Kostrzewskiego i często z nimi my-

skupisko osadnicze kultury przeworskiej pomiędzy dolną skierniewką a dolna rawką…

385

Ryc. 8. Patoki, gm. Kompina, woj. łódzkie – wybrane zabytki luźne: 1–9: żelazo, 10: piaskowiec, 11: przepalony krzemień. Abb. 8. Patoki, Gem. Kompina, Woiw. Łódź – ausgewählte Streufunde: 1–9: Eisen, 10: Sandstein, 11: gebrannter Feuerstein.

386

Justyn skowron

lone. Okazy typu D są z reguły mniejsze, bardziej krępe i mają mniej wysklepiony, niższy kabłąk. Zapinki typu E wywodzą się z terenów celtyckich gdzie są datowane na fazę LT D1 (Gebhard 1991, 20, 86, tabl. 39–41). Na obszarze ziem polskich wyznaczają fazę A2 młodszego okresu przedrzymskiego. Niewątpliwie zapinka ta na cmentarzysku w Patokach wraz z licznymi ułamkami naczyń o krawędziach trzykrotnie facetowanych mogą wyznaczać najstarszy horyzont nekropoli. Nie można wykluczyć, że jest ona importem z obszarów oksywskich lub nawet celtyckich. Kolejna zapinka, silnie skorodowana (ryc. 8:7), jest prawdopodobnie którąś z form fibul A.VI z młodszego okresu rzymskiego. O pozostałych zabytkach jak nity, osełka oraz fragment załuskanego wióra niewiele można powiedzieć. Nity (ryc. 8:8–9), jeżeli pochodzą z umba, mogą być zarówno z młodszego okresu przedrzymskiego, jak i starszego okresu rzymskiego. Wiór (ryc. 8:11) mógł być równie dobrze użytkowany przez ludność kultury przeworskiej np. w garbarstwie, jak i przez inne jednostki kulturowe. Za przynależnością do cmentarzyska kultury przeworskiej może przemawiać jego przepalenie. Cmentarzysko w Patokach stanowi na pewno ważny element struktury osadniczej skupiska w międzyrzeczu dolnych biegów Skierniewki i Rawki. We wschodniej części skupiska rysuje się obecnie jeszcze bardziej interesująca sytuacja w geografii osadnictwa. Naniesione na mapę poligony Thiesena z cmentarzyskami jako centrami dają ciekawy wizerunek strefy wpływu każdego z nich na otoczenie (ryc. 1). Średnia odległość pomiędzy tymi cmentarzyskami wynosi niespełna 1550 m. Odległość miedzy Kęszycami (81) a Kompiną (88) nie została wliczona, ponieważ niejako „po drodze” znajdowało się cmentarzysko w Sierzchowie (174). Wynika z tego, że przynajmniej niektóre duże nekropole zlokalizowane w pobliżu siebie i o pokrywającej się przynajmniej częściowo chronologii mogły stanowić swoistego rodzaju epicentra mniejszych subskupisk osadniczych. Pośrednio potwierdzają to wieloboki Thiesena, ukazujące modelowe granice takich małych skupisk osadniczych, których mieszkańcy mogli być zainteresowani użytkowaniem jednego, tego samego, określonego miejsca, w tym przypadku cmentarzyska. Szczególnie dobrze odzwierciedla to poligon z cen-

trum w Patokach (256), którego bezpośrednia grawitacja obejmuje osady w Bednarach Nowych (7– –12). Mapy archeologiczne przedstawiają najczęściej skumulowany obraz osadnictwa ze wszystkich faz jednocześnie. Wynika to głównie ze stanu badań. Mogą ukazywać kilkukrotnie tę samą społeczność, przenoszącą się, co pewien czas na inne, stosunkowo nieodległe miejsce. Powody takich przemieszczeń mogły być natury gospodarczej np. w wyniku wyjałowienia ziemi pod uprawę. W takim przypadku, to właśnie długotrwałe cmentarzyska mogą być dla nas jedynymi rozpoznawalnymi, stałymi centrami osadnictwa. KATALOG STANOWISK (wszystkie stanowiska znajdują się w woj. łódzkim. Numery katalogowe wg Skowron 2006, 108–135)   6.  Bednary, gm. Nieborów – osada (okres rzymski).   7.  Bednary Nowe, gm. Nieborów, stan. 1 – osada (młodszy okres przedrzymski – okres rzymski).   8.  Bednary Nowe, gm. Nieborów, stan. 2 – osada (młodszy okres przedrzymski/okres rzymski).   9.  Bednary Nowe, gm. Nieborów, stan. 3 – osada (okres rzymski).   10.  Bednary Nowe, gm. Nieborów, stan. 4 – osada (okres rzymski).   11.  Bednary Nowe, gm. Nieborów, stan. 5 – osada (młodszy okres przedrzymski – okres rzymski).   12.  Bednary Nowe, gm. Nieborów, stan. 6 – osada (młodszy okres przedrzymski).   60. Janowice, gm. Nieborów, stan. 4 – punkt osadniczy (okres rzymski).   61. Janowice, gm. Nieborów, stan. 5 – osada (okres rzymski).   62. Janowice, gm. Nieborów, stan. 7 – osada (okres rzymski).   81. Kęszyce, gm. Bolimów, stan. 1 – cmentarzysko (młodszy okres przedrzymski – okres rzymski).   87. Kompina, gm. loco, stan. 11 – osada (okres rzymski).   88. Kompina, gm. loco, stan. 12 – cmentarzysko (młodszy okres przedrzymski – wczesna faza okresu wędrówek ludów). 115. Malichy (Malin), gm. Nieborów – cmentarzysko ? (starszy okres rzymski). 173.  Sierzchów, gm. Nieborów, stan. 2 – osada (okres rzymski). 174.  Sierzchów, gm. Nieborów, stan. 3 – cmentarzysko (młodszy okres przedrzymski – starszy okres rzymski). 256. Patoki, gm. Kompina, stan. 1 – cmentarzysko (młodszy okres przedrzymski – młodszy okres rzymski): grób 1 – jamowy(?), zniszczony. Zachowana średnica w przybliżeniu około 60–80 cm, głębokość około 20 cm.

skupisko osadnicze kultury przeworskiej pomiędzy dolną skierniewką a dolna rawką…

Zawartość: a. Miecz żelazny pięciokrotnie zgięty, pokryty patyną ogniową. Długość całkowita 77,6 cm. Długość trzpienia 11,5 cm. Trzpień zakończony gałką z krążkowatą podkładką. Długość sztychu 4 cm. Szerokość głowni na zastawie 6,2 cm. Typ VII/2 M. Biborskiego (ryc. 2–3: grób 1:1). b. Umbo żelazne, zgniecione. Typ J.7a2 T. Liany (ryc. 2: grób 1:2). c. Kilkanaście fragmentów przepalonych kości ludzkich. Chronologia: C1a. grób 2 – popielnicowy(?), zniszczony. Zawartość: a. Umbo żelazne, stożkowate dobrze zachowane. Pokryte patyną ogniową. Wysokość 8,4 cm. Wysokość kołnierza 2,3 cm. Szerokość brzegu 1,9 cm. Średnica 13,6 cm. Typ H.1 – odmiany późnej N. Zielinga (ryc. 4:1). b. Imacz żelazny, dobrze zachowany. Długość 19 cm. Typ J.9 (ryc. 4:2). c. Grot broni drzewcowej. Dobrze zachowany, pokryty patyną ogniową. Liść szeroki, deltoidalny. Długość zachowana 11,3 cm. Największa szerokość liścia 2,9 cm. Średnica tulei przy wylocie 2,1 cm. W tulei zachowane fragmenty nitu. Typ XVII P. Kaczanowskiego (ryc. 4:3). d. Grot broni drzewcowej. Skorodowany. Zachowana długość 16,1 cm. Typ XVII P. Kaczanowskiego (ryc. 4:4). e. Fragment wylewu naczynia grubościennego. Krawędź płasko ścięta. Powierzchnie gładkie, barwy brunatnej (ryc. 2: grób 2:1). f. Fragment dna naczynia na stopce. Powierzchnie gładkie, barwy brązowej. Średnica dna 16 cm (ryc. 2: grób 2:2). g. Kilka fragmentów przepalonych kości ludzkich. Chronologia: C1a. grób 3 – jamowy, zniszczony. Zawartość: a. nóż żelazny pokryty patyną ogniową. Zakończenie sztychu odłamane. Głownia prosta, obustronnie wyodrębniona od trzpienia. Zachowana długość 13,8 cm. Typ II T. Dąbrowskiej (ryc. 2: grób 3:1). b. osełka z piaskowca ze śladami użytkowania. Dobrze zachowana. Wymiary 8 x 2,9 x 1,9 cm (ryc. 2: grób 3:2). Chronologia: okres rzymski. zabytki luźne: a) Fragment brzuśca naczynia cienkościennego z rytym ornamentem. Ułamek wielkości 31 x 28 mm. Grubość 4 mm. Powierzchnia zewnętrzna barwy brunatnej, wewnętrzna ceglastej. Zachowany fragment ornamentu w postaci zamkniętego z prawej strony prostokąta z wyraźnie wyodrębnionym kwadratem. W kwadracie, po środku znajduje się ryty symbol w formie odwróconego F z pochylonymi w dół skrzydełkami. Z lewej strony zachowany fragment prawdopodobnie

387

kolejnego pola kwadratowego z rytą ukośnie do góry linią. Ornament jest wykonany bardzo starannie i jest dobrze widoczny. Na przełomie z lewej strony widoczne resztki rytego ornamentu poziomych linii w postaci wyraźnych zagłębień. Szerokość rytych linii wynosi 0,4–0,5 mm. Wysokość pasa ornamentu 8,5 mm. Wymiary zachowanego kwadratu 8,5 x 8,3 mm. Wysokość wrysowanego znaku 6 mm. Kwadrat uszkodzony wydaje się nieco większy od zachowanego całkowicie. Linie poziome, łączące kwadraty są nieco wytarte na ich styku (ryc. 5–7). b) Grot broni drzewcowej. Dobrze zachowany, pokryty patyną ogniową. Na przejściu liścia w tuleję i częściowo na tulei zdobiony trawionym ornamentem jodełkowatym. Długość całkowita 20,2 cm. Największa szerokość liścia 4,5 cm. Długość tulei 4,8 cm. Średnica tulei 1,9 cm. W tulei zachowany fragment nitu. Typ XIX P. Kaczanowskiego (ryc. 8:1). c) Grot broni drzewcowej. Dobrze zachowany, częściowo pokryty patyną ogniową. Długość całkowita 12,2 cm. Długość tulei 4,5 cm. Na końcu tulei dwie dookolne linie ryte. W tulei tkwi nit (ryc. 8:2). d) Ostrze struga żelaznego. Pozbawione zaczepów do rękojeści, częściowo pokryte patyną ogniową. Największa wysokość ostrza 2,2 cm (ryc. 8:3). e) Przebijak żelazny, skorodowany, na kolcu ślady patyny ogniowej. Długość 13,2 cm (ryc. 8:4). f) Fragment trzonu nieokreślonego narzędzia żelaznego. Zachowana długość 8,8 cm (ryc. 8:5). g) Zapinka żelazna. Bardzo dobrze zachowana. Całkowicie pokryta patyną ogniową. Długość 6,3 cm. Typ E J. Kostrzewskiego (ryc. 8:6). h) Zapinka żelazna, skorodowana. Pozbawiona sprężynki i igły (ryc. 8:7). i) Nit żelazny z odłamanym kolcem. Łepek płaski, okrągły o średnicy 3,2 cm (ryc. 8:8). k) Nit żelazny z odłamanym kolcem. Łepek płaski, okrągły o średnicy 3 cm (ryc. 8:9). l) Osełka z piaskowca, owalna, w przekroju trójkątna. Długość 8,4 cm (ryc. 8:10). m) Fragment załuskanego wióra krzemiennego. Przepalony (ryc. 8:11). o) Kilkaset ułamków naczyń glinianych lepionych ręcznie. W tym kilkadziesiąt fragmentów wylewów o krawędziach trzy- i dwukrotnie facetowanych. p) Kilkanaście fragmentów naczyń wykonywanych na kole garncarskim. Wszystkie ułamki barwy szarej. Na kilku widoczne ślady ornamentu wyświecanego lub stempelkowego w postaci kwadratów lub rozety.

388

Justyn skowron

Literatura Abramek, B. 1988: Cmentarzysko ciałopalne kultury przeworskiej w Konopnicy na stanowisku 7 w województwie sieradzkim (część II), Sieradzki Rocznik Muzealny 5, Sieradz, 77–134.

Makiewicz, T. 1970: Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Białej, pow. Łódź, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi 17, Łódź, 175–228.

Biborski, M. 1978: Miecze z okresu wpływów rzymskich na obszarze kultury przeworskiej, Materiały Archeologiczne 18, Kraków, 53–162.

Marciniak, J. 1957: Cmentarzysko ciałopalne z okresu późnolateńskiego w Wilanowie koło Warszawy, Materiały Starożytne 2, Warszawa, 7–173.

Bokiniec, E. 2005: Podwiesk, Fundstelle 2. Ein Gräberfeld der Oksywie-Kultur im Kulmer Land. Warszawa–Toruń.

Page, R.I. 1998: Pismo runiczne, Warszawa.

Dąbrowska, T. 1997: Kamieńczyk. Ein Gräberfeld der Przeworsk-Kultur in Ostmasowien. Kraków. Dzięgielewska, M – Kulczyńska, M. 2008: Ciebłowice Duże. Ein Gräberfeld der Przeworsk-Kultur im südwestlischen Masowien. Warszawa. Gebhard, R. 1991: Die Fibeln aus dem Oppidum von Manching, Die Ausgrabungen in Manching 14, Stuttgart. Godłowski, K. 1992: Zmiany w uzbrojeniu ludności kultury przeworskiej w okresie wpływów rzymskich. In: Arma et Ollae. Studia dedykowane Profesorowi Andrzejowi Nadolskiemu w 70. rocznicę urodzin i 45. rocznicę pracy naukowej. Łódź, 71–88. Godłowski, K. – Wichman, T. 1998: Chmielów Piaskowy. Ein Gräberfeld der Przeworsk-Kultur im Świętokrzyskie-Gebirge. Kraków. Ilkjær, J. 2007: Illerup Ådal. Czarodziejskie zwierciadło archeologii. Warszawa. Kaczanowski P. 1995: Klasyfikacja grotów broni drzewcowej kultury przeworskiej z okresu rzymskiego. Kraków. Kostrzewski, J. 1919: Die ostgermanische Kultur der Spätlatènezeit, Teil 1-2. Leipzig–Würzburg. Liana, T. 1970: Chronologia względna kultury przeworskiej we wczesnym okresie rzymskim, Wiadomości Archeologiczne 35/ 4, Warszawa, 429–491.

Skowron, J. 1997: Cmentarzysko kultury przeworskiej z późnego okresu wpływów rzymskich w miejscowości Piaski, gm. Kleszczów, woj. piotrkowskie, st. 1, Prace i Materiały Muzeum Miasta Zgierza 2, Zgierz, 11–154. Skowron, J. 2006: Kultura przeworska w dorzeczu środkowej i dolnej Bzury. Monografia osadnictwa (Die Przeworsk Kultur im mittleren und unteren Bzuragebiet. Monographie der Besiedlung), Poznań. Skowron, J. 2008: Cmentarzysko ludności kultury przeworskiej w Kunach na stanowisku 4 w Wielkopolsce wschodniej. In: Skowron, J. – Olędzki, M. (eds.) Kultura Przeworska. Odkrycia – Interpretacje – Hipotezy II, Łódź, 11–210. Śmiszko, M. 1936: Grot dzirytu z runicznym napisem z Rozwadowa nad Sanem, Wiadomości Archeologiczne, Warszawa, 140–145. Tyszler, L. 1997: Groby z bronią z cmentarzyska kultury przeworskiej w Kompinie, woj. skierniewickie, Acta Universitatis Lodzensis – Folia Archaeologica 22, Łódź, 99–116. Tyszler, L. 1999: Cmentarzysko kultury przeworskiej z brukami kamiennymi w Kompinie, stan. 12, woj. łódzkie, Łódzkie Sprawozdania Archeologiczne 5, Łódź, 167–178. Zieling, N. 1989: Studien zu germanischen Schilden der Spätlatène – und der römischen Kaiserzeit in freien Germanien, BAR International Series 505, Oxford.

skupisko osadnicze kultury przeworskiej pomiędzy dolną skierniewką a dolna rawką…

389

Justyn Skowron die Siedlungskonzentration der Przeworsk Kultur zwischen den Niederläufen der Flüsse Skierniewka und Rawka in der Besiedlungszone des Bzuratals. Neue entdeckungen und Beobachtungen Zusammenfassung Der Siedlungskomplex zwischen den Niederabschnitten der Flüsse Skierniewka und Rawka wurde infolge von Untersuchungen über die Przeworsk Kultur auf dem Gebiet der Mittel- und Niederbzura (Skowron 2006, 23ff.) abgesondert. Er macht einen Teil des ausgedehnten Siedlungsstreifens, genannt „Besiedlungszone des Bzuratals“ aus (Abb. 1). Die Begriffe, „Besiedlungszone“ – der weitere Begriff – und „Siedlungskomplex“ – der engere Begriff – wurden vom Autor in der erwähnten Arbeit definiert (Skowron 2006, 11). Im vorliegenden Aufsatz wurden die Katalognummern der Fundstellen eingehalten, die für die zitierte Monographie festgelegt wurden. Der Siedlungskomplex auf dem Gebiet zwischen dem Niederlauf des Flusses Skierniewka und der Rawka ist in groben Umrissen einem stumpfwinkligen Dreieck ähnlich, dessen Ecken, von Westen gesehen, die Gräberfelder in Malichy, Gem. Łowicz (anderer Name Malin – Nr. 115 auf der Karte, Abb.1), Kompina, Fst. 12, Gem. Nieborów (88) und Kęszyce, Fst. 1, Gem. Bolimów (81) in der Woiwodschaft Łódź bilden. Die Fläche des ganzen Komplexes zählt etwa 30 km2. Bisher wurden dort siebzehn Fundstellen der Przeworsk Kultur gefunden. Fünf von ihnen sind Gräberfelder und die anderen wurden vorläufig als Siedlungen oder Besiedlungsspuren bezeichnet. Die größten von den Siedlungen scheinen Janowice, Fst. 5 (61) und die Fundstellen 2, 5 und 6 (8, 10, 11) in Bednary Nowe zu sein. Keine der Siedlungen wurde bisher mittels Ausgrabungen untersucht. Aus den auf der Oberfläche gesammelten Materialien erfolgt, dass die Siedlungen in Bednary Nowe in der jüngeren vorrömischen Eisenzeit und in der römischen Kaiserzeit belegt waren. Die meisten Funde haben mittlerweile die Gräberfelder geliefert, obwohl nur eins

von ihnen – das in Kompina, Fst.12 (88) – vorläufig mittels Ausgrabungen untersucht wurde (Tyszler 1998; 1999). Wichtig ist die Chronologie der genannten Gräberfelder. Die Nekropole in Kompina (88) wird von der jüngeren vorrömischen Eisenzeit bis zur frühen Stufe der Völkerwanderungszeit datiert. Das Gräberfeld in Kęszyce (81) datiert man in die jüngere vorrömische Eisenzeit und in die römische Kaiserzeit. Das Gräberfeld in Sierzchów (174) kann dagegen in die jüngere vorrömische Eisenzeit und in die ältere römische Kaiserzeit datiert werden. Letztens wurde dazu noch das neu freigelegte Gräberfeld im Ort Patoki, Gem. Kompina, Woi. Łódź (256 – die nächste freie Katalognummer) hinzugefügt. Es hat einen beinahe suboberflächlichen Charakter, wird aber ständig durch das Herabsinken der Schichten und durch die Tiefpflüge beschädigt. Bisher wurden dutzend Gräber und ein Steinpflaster völlig vernichtet. Bei den mehrmals durchgeführten Geländeuntersuchungen gelang es, drei teilweise vernichtete Gräber und viele lose Funde abzusichern. Das gesammelte Material lässt vermuten, dass das Gräberfeld in Patoki einen ziemlich weiten chronologischen Zeitabschnitt – von der jüngeren vorrömischen Eisenzeit, bis wenigstens zu den Anfängen der jüngeren römischen Kaiserzeit – umfassen kann. Im Grab Nr. 1 wurden: ein eisernes Messer mit einem eisernen Schildbuckel und zehn wenig charakteristische Tongefäßscherben gefunden. Das Schwert wurde fünfmal gebogen. Der Schildbuckel ist bewusst zusammengedrückt worden. Es fehlten die Nieten und ein Teil des Randes. Beide Funde waren von einer Feuerpatine bedeckt. Die Überreste der Grabgrube enthielten Spuren von einem hineingeschütteten Brandhaufen und dutzende durchgebrannte Knochen. Das Schwert aus dem

390

Justyn skowron

Grab 1 (Abb. 2: Grab 1: 1) gehört zu den Varianten VII/2 nach M. Biborski (1978, 79–82). Der zusammen mit dem Schwert gefundene, schlecht erhaltene Schildbuckel (Abb. 2: Grab 1: 2) gehört zum Typ J.7a-2 nach T. Liana (1970, 452). Beide Funde lassen das Grab in die Stufe C1a der jüngeren römischen Kaiserzeit datieren. Im Grab Nr. 2 (Abb. 2 und 4) wurden zwei Spitzen von Stangenwaffen, ein ziemlich gut erhaltener Schildbuckel und eine Schildfessel gefunden. Alle Gegenstände waren aus Eisen angefertigt. Es wurden auch mehrere Fragmente von Tongefäßen freigelegt. Der Schildbuckel gehört zu den späteren Formen der kegelförmigen Schildbuckel, die auf dem Gebiet der Przeworsk Kultur selten auftreten (Abb. 4: 1). Er hat einen hohen Flansch und schmalen Rand. N. Zieling rechnet sie zum Typ H.1 an – einer späten Variante – und datiert sie seit der Stufe C1a bis C2 der jüngeren römischen Kaiserzeit (Zieling 1989, Tab. 11, 1049 – Tabelle 1). Die gut erhaltene Schildfessel gehört zum Typ J.9 und vertritt eine spätere Form der Exemplare mit nicht abgesonderten Nietenplatten. Beide Stangenwaffentypen (Abb. 4: 3, 4) vertreten nach P. Kaczanowski (1995) den Typ XVII und gehören zu den seltenen, etwas kürzeren, Exemplaren dieses Typs. Auf Grund von erhaltenen Funden kann das Grab 2 in die Stufe C1a der jüngeren römischen Kaiserzeit datiert werden. Die geringsten Informationen hat das Grab Nr. 3 geliefert. In den Resten der Bodenpartie der Grabgrube wurden ein eisernes, mit Feuerpatine teilweise bedecktes Messer und ein Schleifstein aus Sandstein (Abb. 2, Grab 3: 1–2) freigelegt. Unter den losen Funden aus vernichteten Gräbern wurden einige hundert Tongefässbruchstücke, darunter viele Fragmente von Gefäßrändern mit facettierten Kanten und dutzende Bruchstücke von gedrehten Gefäßen gefunden. Es wurden auch viele eiserne Gegenstände freigelegt. In der Keramik fällt ein Bauchfragment eines dünnwandigen Gefäßes mit graviertem Ornament ins Auge, das ein Fragment einer Runeninschrift sein kann (Abb. 5–7). Diese Gefäßscherbe ist sehr klein und ihre Form ist einem Rechteck mit den Abmessungen 31 x 28 mm nahe. Ihre Dicke beträgt 4 mm. Der Ton ist gut herausgeschlämmt. Die Magerung ist mit bloßem Auge unsichtbar. Die Außenfläche ist braun und die Innenfläche ziegelfarbig. Beide Oberflächen sind glatt. Die Außenfläche

ist ein wenig verwittert und es scheint, dass sie ursprünglich geschwärzt sein konnte. Das Ausbrennen war gut und hart. Das Fragment der Inschrift oder des Ornaments ist deutlich und gut erhalten. Es scheint, dass es einen Teil eines in Quadrate geteilten Rechtecks ausmacht. In dem einzigen völlig erhaltenen Quadrat befindet sich ein Symbol. Am rechten Nachbarquadrat ist nur ein Teil des gravierten Ornaments oder Symbols erhalten geblieben. Das Ornament wurde vor dem Ausbrennen sehr zart mit einem dünnen und harten Sichel auf dem geformten und oberflächlich getrockneten Gefäß graviert. Auf der abgebrochenen Scherbenseite sind Vertiefungen nach den gravierten, horizontalen Linien sichtbar. Die Breite der gravierten Linien beträgt 0,5 mm. Gut erhalten ist nur das rechte Randquadrat. Im Inneren befindet sich ein graviertes Symbol, das dem abgewandten Buchstaben F mit schräg nach unten gerichteten Flügeln ähnlich ist. In der Aufzeichnung der bekannten Futhark kann es die Vorstellung der Rune „a” aus dem früheren sog. englisch-friesischen Futhark oder der Rune „æ” aus dem späteren Futhark, das aus Schleswig und Skandinavien bekannt ist, sein. Es ist hinzuzufügen, dass in den frühen Futharkformen die Zeichen manchmal in Spiegelform graviert wurden. Sie konnten also links- oder rechtsseitig sein (Seite 1998, 18–30). Die frühesten Runeninschriften stammen aus Norddeutschland und Skandinavien aus der Wende des 2./3. Jahrhundert nach Chr. Von dort aus konnten sie sich zusammen, mit den in verschiedenen Richtungen Europas wandernden germanischen Stämmen, ausbreiten. Der einzige bisher sichere, mir bekannte Fund mit einer Runenvorstellung auf den Gebieten Polens stammt aus einem Grab in Rozwadów, Kreis Tarnobrzeg, Woi. Podkarpackie (Śmiszko 1936). Unter den gut erhaltenen, losen, eisernen Artefakten befinden sich zwei Stangenwaffenspitzen, ein großes Fragment eines Hobelprototyps mit bogenförmig geschwungenen Griffen, ein Durchschlag, ein Stiel eines unbestimmten Werkzeugs, zwei Fibeln und zwei Nietköpfe. Außerdem wurden ein Schleifstein aus Sandstein, mit deutlichen Gebrauchspuren und ein Bruchstück eines Feuersteinspans (Abb. 8: 1–11) gefunden. Ausgezeichnet gut ist eine Fibel des Typs E nach J. Kostrzewski erhalten (Abb. 8: 6).

skupisko osadnicze kultury przeworskiej pomiędzy dolną skierniewką a dolna rawką…

Das Gräberfeld in Patoki ist sicherlich ein wichtiges Element der Siedlungsstruktur des Komplexes zwischen den Niederabschnitten der Flüsse Skierniewka und Rawka. Im östlichen Teil des Komplexes zeichnet sich jetzt eine noch interessantere Situation in der Geographie der Besiedlung aus. Die in die Karte eingetragenen Thiessen-Polygone mit den Gräberfeldern als Zentren geben ein interessantes Bild von der Einflusszone, die jedes von ihnen auf die Umgebung hatte (Abb. 1). Der durchschnittliche Abstand zwischen diesen Gräberfeldern beträgt nicht ganze 1550 m. Daraus erfolgt, dass wenigstens manche großen, in der Nähe gelegenen Nekropolen mit der Chronologie, die sich mindestens teilweise deckte, gewisse Epizentren von kleineren Siedlungskomplexen bilden konnten. Indirekt bestätigen es die Thiessen-Polygone, die die Modellgrenzen von solchen kleinen Siedlungsgruppierungen aufzeigen. Deren Einwoh-

391

ner konnten an der Besiedlung eines bestimmten Ortes, in diesem Fall eines Gräberfelds interessiert sein. Die archäologischen Karten stellen meistens gleichzeitig ein kumuliertes Bild der Besiedlung aus allen Stufen dar. Das ist ein großer Erfolg des heutigen Untersuchungsstandes. Sie können mehrmals dieselbe Gemeinschaft aufzeigen, die von Zeit zu Zeit zu einem anderen, verhältnismäßig unweit gelegenen Ort umzog. Solche Verlegungen konnten aus Wirtschaftsgründen, z.B. infolge von Unfruchtbarkeit des für den Anbau bestimmten Bodens, erfolgen. Daher können eben die lang belegten Gräberfelder für uns in einem solchen Fall die einzigen erkennbaren und ständigen Besiedlungszentren sein. Justyn Skowron Łódź

M. Karwowski, E. Droberjar (eds.) Archeologia Barbarzyńców 2008: powiązania i kontakty w świecie barbarzyńskim. Collectio Archaeologica Resoviensis XIII, Rzeszów 2009, 393–406

Magdalena Wilk Osada z okresu rzymskiego w Terliczce, pow. rzeszowski, stan. 71

kiej, która Wisłok wykorzystuje w swoim dolnym biegu. Samo stanowisko położone jest w dolinie Wisłoka, na terenie, gdzie dosyć czytelne są ślady starorzeczy. Zajmuje niewielkie pylaste wyniesienie zbudowane z utworów fluwioglacjalnych i akumulacji rzecznej. Teren stanowiska i jego najbliższe otoczenie pokrywają gleby brunatne i mady (Pelisiak – Wilk 2008, 11). Stanowisko numer 7 w Terliczce zostało odkryte w 1979 roku przez mgr. S. Lewandowskiego w trakcie badań AZP i zaznaczone jako punkt osadniczy z okresu neolitu. W 1997 roku mgr P. Mitura i mgr W. Dragan z Muzeum Okręgowego w Rzeszowie przeprowadzili tam badania sondażowe, pozyskując materiał z okresu paleolitu, neolitu, tarnobrzeskiej kultury łużyckiej oraz z okresu wpływów rzymskich. Szerokopłaszczyznowe badania zostały podjęte w związku z budową sieci dróg: autostrady A-4 oraz ekspresowej S-19. Na terenie stanowiska będzie zlokalizowany węzeł komunikacyjny, dlatego obszar przeznaczony do badań miał kształt nieregularnego wieloboku o powierzchni 507 arów. Miejsce to bezpośrednio przylegało do pasa badanego w roku 2005, obejmującego stanowiska nr 4 i 5 w Terliczce (ryc. 2). Prace wykopaliskowe na stanowisku 7 były prowadzone z ramienia Fundacji Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego przez kilka ekip w terminie od września do grudnia 2006 roku oraz w marcu 2007 r. pod ogólnym kierownictwem Ryc. 1. Terliczka, pow. Rzeszów, woj. podkarpackie, stan. 7. dr Renaty Zych.

Miejscowość Terliczka znajduje się w odległości około 7 km na północ od Rzeszowa, w gminie Trzebownisko (ryc. 1). Jest to obszar Kotliny Sandomierskiej, a dokładniej Pradoliny Podkarpac-

Lokalizacja stanowiska. Abb. 1. Terliczka, Kreis Rzeszów, Woiw. Karpatenvorland, Fst. 7. Lokalisierung der Fundstelle.

 Artykuł ma charakter komunikatu, pełne opracowanie wyników badań wykonane zostało na potrzeby konserwatorskie przez prof. UR A. Pelisiaka oraz mgr M. Wilk i będzie przygotowane do druku. 1

Źródła nieruchome Na przebadanym obszarze odkryto łącznie 1413 obiektów, reprezentujących wszystkie epoki chronologiczne. Zarejestrowany został materiał kultury ceramiki wstęgowej rytej, malickiej, lubelsko-

394

magdalena wilk

Ryc. 2. Terliczka, pow. Rzeszów, woj. podkarpackie. Zasięg stanowisk 4, 5 i 7 oraz zarys wykopu na stan. 7. 1 – zasięg stanowisk, 2 – zarys wykopu, 3 – granice autostrady A4 i węzła komunikacyjnego. Abb. 2. Terliczka, Kreis Rzeszów, Woiw. Karpatenvorland. Reichweite der Fundstellen 4, 5 und 7, sowie der Umriss des Grabungsschnitts 7. 1 – Reichweite der Fundstelle, 2 – Umriss des Grabungsschnitts, 3 – Grenzen der Autobahn A4 und des Verkehrsknotenpunktes.

wołyńskiej ceramiki biało malowanej, pucharów lejkowatych, ceramiki sznurowej, trzcinieckiej, łużyckiej, z wczesnego i późnego średniowiecza oraz nowożytny. Najliczniejszą grupę znalezisk stanowiły relikty osadnictwa z okresu rzymskiego, reprezentuje je co najmniej 210 obiektów. Pod względem funkcjonalnym wydzielonych zostało 18 palenisk, 5 studni, 41 dołków posłupowych oraz 137 jam osadowych, funkcje mieszkalne prawdopodobnie spełniało 9 obiektów (ryc. 3). Osada rozciągała się równoleżnikowo pasem o szerokości około 60 m i długości około 200 m na kulminacji nieznacznego wzniesienia oraz na jego zachodnim skłonie, a jej powierzchnię można określić na około 1,2 ha. Poza wyraźnie widocznymi śladami osady z czasów rzymskich, inne okresy nie są tak dobrze reprezentowane, zapewne więc także część jam i dołków posłupowych z 1191 obiektów o nieokreślonej chronologii wiąże się z omawianym tu czasem.

Obiekty mieszkalne miały charakter ziemianek lub półziemianek o powierzchni od ponad 5 do ok. 40 m2, w dwóch z nich wystąpiły paleniska. W wypełniskach znaleziono od kilkunastu do kilkudziesięciu fragmentów ceramiki (ryc. 4). Studnie pierwotnie posiadały drewniane cembrowiny o konstrukcji zrębowej, po których zachowały się w większości przypadków jedynie ślady (ryc. 5). Głębokości tych obiektów wynosiły 130– –210 cm od poziomów wydzielenia. Obok najlepiej zachowanej studni (ryc. 6), odkryto pozostałości obiektu niewątpliwie z nią związanego (obiekt 18 i 19). Był on niewielki, czworokątny, o wymiarach 40 x 40 cm, ze ściankami w dolnej części wyłożonymi drewnem (deseczkami?), w narożnikach wzmocnionymi od wewnątrz kołkami (ryc. 7, 8). Głębokość studni wynosiła 130 cm od poziomu wydzielenia, towarzyszącego jej obiektu 120 cm. Obiekt 19 mógł być śladem po obecności żurawia,

Ryc. 3. Terliczka, pow. Rzeszów, woj. podkarpackie, stan. 7. Rozplanowanie obiektów. 1 – obszar przebadany, 2 – obiekty mieszkalne, 3 – paleniska, 4 – studnie, 5 – dołki posłupowe, 6 – jamy, 7 – fragmenty rowów melioracyjnych. Abb. 3. Terliczka, Kreis Rzeszów, Woiw. Karpatenvorland, Fst. 7. Verteilung der Objekte. 1 – erforschtes Gebiet, 2 – Wohnobjekte, 3 – Feuerstellen, 4 – Brunnen, 5 – Pfostenlöcher, 6 – Gruben, 7 – Fragmente der Entwässerungsgräben.

osada z okresu rzymskiego w terliczce, pow. rzeszowski, stan. 7

395

396

magdalena wilk

Ryc. 4. Terliczka, pow. Rzeszów, woj. podkarpackie, stan. 7. Obiekt 111 – mieszkalny. Fot. M. Wilk. Abb. 4. Terliczka, Kreis Rzeszów, Woiw. Karpatenvorland, Fst. 7. Das Objekt 111 – Wohnobjekt. Foto M. Wilk.

Ryc. 5. Terliczka, pow. Rzeszów, woj. podkarpackie, stan. 7. Obiekt 716 – studnia. Fot. I. Pieńkoś. Abb. 5. Terliczka, Kreis Rzeszów, Woiw. Karpatenvorland, Fst. 7. Das Objekt 716 – Brunnen. Foto I. Pieńkoś.

Ryc. 7. Terliczka, pow. Rzeszów, woj. podkarpackie, stan. 7. Obiekt 18 i 19 – studnia z obiektem towarzyszącym. Fot. M. Hozer. Abb. 7. Terliczka, Kreis Rzeszów, Woiw. Karpatenvorland, Fst. 7. Das Objekt 18 und 19 – Brunnen mit einem anliegenden Objekt. Foto M. Hozer

Ryc. 8. Terliczka, pow. Rzeszów, woj. podkarpackie, stan. 7. Obiekt 18 i 19 – studnia z obiektem towarzyszącym. Fot. M. Hozer. Abb. 8. Terliczka, Kreis Rzeszów, Woiw. Karpatenvorland, Fst. 7. Das Objekt 18 und 19 – Brunnen mit einem anliegenden Objekt. Foto M. Hozer.

choć drewniane ścianki i kołeczki mogą wskazywać na jakąś inną, na razie bliżej nieokreśloną funkcję. Paleniska posiadały typową formę o kształtach zbliżonych do czworokąta, rzadziej owalnych lub nieregularnych, z warstwą spalenizny przy dnie, niekiedy także ceglastą obwódką wypalonej ziemi (ryc. 9, 10). W ośmiu z nich odkryto nieliczne fragmenty ceramiki, natomiast w 7 w dolnych partiach znajdowały się kamienie, nietworzące jednak konstrukcji wykładającej dno paleniska, jak to się spoRyc. 6. Terliczka, pow. Rzeszów, woj. podkarpackie, stan. 7. tyka na innych stanowiskach (Dąbrowski – KozłowObiekt 18 i 19 – studnia z obiektem towarzyszącym. Fot. ska – Śląska 1964, 78–85). M. Hozer. Większość dołków posłupowych z okresu rzymAbb. 6. Terliczka, Kreis Rzeszów, Woiw. Karpatenvorland, Fst. skiego stanowiła zapewne elementy konstrukcyjne 7. Das Objekt 18 und 19 – Brunnen mit einem anliegenden Objekt. Foto M. Hozer. związane z obiektami mieszkalnymi (kilka z nich

osada z okresu rzymskiego w terliczce, pow. rzeszowski, stan. 7

397

po jamach piwnicznych, znajdujących się pierwotnie w chatach naziemnych, których ślady nie zachowały się. Rozplanowanie osady

Ryc. 9. Terliczka, pow. Rzeszów, woj. podkarpackie, stan. 7. Obiekt 101 – palenisko. Fot. M. Wilk. Abb. 9. Terliczka, Kreis Rzeszów, Woiw. Karpatenvorland, Fst. 7. Das Objekt 101 – Feuerstelle. Foto M. Wilk.

Ryc. 10. Terliczka, pow. Rzeszów, woj. podkarpackie, stan. 7. Obiekt 101 – palenisko. Fot. M. Wilk. Abb. 10. Terliczka, Kreis Rzeszów, Woiw. Karpatenvorland, Fst.7. Das Objekt 101 – Feuerstelle. Foto M. Wilk.

znajdowało się wewnątrz chat) lub jamami gospodarczymi. Na stanowisku ponadto odkryte zostały dołki posłupowe o nieokreślonej chronologii, w niektórych przypadkach tworzące stosunkowo regularne układy przestrzenne pomiędzy obiektami związanymi z okresem rzymskim. Dlatego najbardziej prawdopodobne wydaje się powiązanie ich z użytkowaniem tego miejsca przez ludność w okresie rzymskim, mogły to być m.in. ślady po budowlach naziemnych. Pozostałe 137 obiektów stanowiły jamy różnej wielkości i kształtu. Mogły pełnić funkcje produkcyjne, zasobowe lub odpadkowe. Możliwe też jest, są to miejsca, z których wybierano do jakichkolwiek celów ziemię (Godłowski 1969, 324). Natomiast niektóre z nich mogą być pozostałościami

Rozplanowanie obiektów na stanowisku 7. w Terliczce wykazuje stosunkowo zwarte osadnictwo. Pomimo tego widoczne są pewne skupiska obiektów mieszkalnych i gospodarczych rozlokowanych wokół pustych placów, które można utożsamiać z zagrodami (ryc. 3). Paleniska były nieregularnie rozmieszczone na osadzie, 3 z nich wystąpiły wewnątrz obiektów o funkcji mieszkalnej, reszta w ich pobliżu lub w niewielkim oddaleniu. Ogólnie na terenie kultury przeworskiej w obrębie budynków często występują paleniska (Jadczykowa 1983, 216–222). Ponieważ na omawianej osadzie ich obecność została poświadczona jedynie w trzech obiektach mieszkalnych, więc do codziennych czynności wykorzystywane mogły być przynajmniej niektóre paleniska usytuowane w pobliżu chat (Nowaczyk – Nowaczyk 2003, 270, 271). Studnie wystąpiły w najwyższej partii terenu zajętego przez osadę, czyli na jej wschodnim skraju, cztery zgrupowane były na powierzchni około 800 m2, ostatnia w odległości około 40 m na północ. Taki układ może wiązać się z lokalnymi różnicami w warstwach wodonośnych lub sposobem organizacji przestrzeni. Możliwe także, że obecność kilku studni obok siebie wiąże się z dłuższym czasem użytkowania osady. Nie można wydzielić na osadzie części mieszkalnej i produkcyjnej, widocznej niekiedy na innych stanowiskach. Zwarte układy nie przecinających się wzajemnie palenisk o jednakowej orientacji uważane są m.in. za wyznacznik ich jednoczasowości (Kordecki – Okoński 1999, 211; Okoński – Szpunar 1999, 154). Paleniska na omawianej osadzie orientowane są na osi N–S, podobnie jak to ma miejsce na stanowisku 4 w Terliczce (Czopek – Hozer – Lubelczyk – Mitura – Połtowicz – Słowik – Wilk 2007, 871) czy w Strzelcach Wielkich, stan 15 (Kordecki – Okoński 1999, 208, 211, ryc. 23), ale nie grupują się w rzędy. Być może więc świadczy to o dłuższym trwaniu osady, gdzie zarówno domostwa, jak i studnie czy paleniska pochodzą z różnych faz osadniczych. Jednym z dowodów na to może być palenisko naruszające strop wypełniska jednej ze studni

398

magdalena wilk

(obiekty 531 i 716). Trudno jednakże o wskazanie następstwa poszczególnych obiektów i wydzielenia rozplanowanie obiektów w kolejnych etapach osadniczych. Źródła ruchome Większość ruchomego materiału zabytkowego związanego z okresem rzymskim stanowiły fragmenty naczyń glinianych, w dużej mierze mocno rozdrobnione. Zabytki pozaceramiczne zarejestrowano w bardzo małej liczbie, były to fragmenty skorodowanych przedmiotów żelaznych, wśród których można rozpoznać część ostrogi, fragment zapinki oraz prawdopodobnie noży; pozostałe stanowią fragmenty nieokreślonych przedmiotów. Ponadto w obrębie obiektu zawierającego naczynia z okresu rzymskiego odkryty został fragment wylewu naczynia szklanego. Ceramika Ceramika z okresu rzymskiego wystąpiła w liczbie 4078 fragmentów. Ze względu na stan zachowania warunki analizy spełniało 2870 fragmentów. Materiał ceramiczny odkryto głównie w obrębie wypełnisk obiektów (około 2700 fragmentów z 141 obiektów), z warstwy kulturowej było to ok. 170 fragmentów. Materiał zabytkowy był rozdrobniony. W całości udało się zrekonstruować rysunkowo jedynie 7 naczyń lepionych ręcznie oraz 3 wykonane na kole. W zdecydowanej większości były to części naczyń lepionych ręcznie, ceramika toczona stanowiła ponad 15,5 % całości. Ta wartość jest zbliżona do sytuacji na osadach położonych w okolicy, datowanych na młodszy okres rzymski i okres wędrówek ludów. Na sąsiednim stanowisku numer 4 w Terliczce, w grupie ceramiki z młodszego okresu rzymskiego fragmenty naczyń wykonane na kole garncarskim stanowiły 18,23 % (Czopek et al. 2007, 854). W większości były to naczynia siwe, najczęściej o powierzchniach gładkich, w różnym stopniu ścieralnych. Charakteryzowały się przełomami najczęściej jednobarwnymi, niekiedy trójbarwnymi. Niewielką część natomiast stanowiły naczynia o twardych, gładkich powierzchniach, ciemnoszarej barwie i zazwyczaj pięciobarwnym przełomie. Należy podkreślić fakt, iż wśród naczyń wykonanych na kole nie ma typowej ceramiki szorstkiej, masa garncarska nie zawierała widocznej domieszki lub

posiadała jej niewielką ilość. Tak jak na większości stanowisk, na których wystąpiła ceramika wykonana na kole, dużą grupę stanowiły naczynia zaliczone łącznie do mis, waz i czarek (ryc. 11:1, 2, 3, 4). Analogiczne formy do tych z omawianej osady datowane są na młodszy i późny okres rzymski (Dobrzańska 1980, 112, 113; Godłowski 1977, 171; Rodzińska-Nowak 2006, 107, 108). Dwa naczynia (ryc. 11: 5, 6) odpowiadają określanym przez Gajewskiego zasobnicom (Gajewski 1959, 146–147; Godłowski 1977, 171). Są one znane z wielu osad i cmentarzysk z terenu Małopolski, Śląska, Wielkopolski, Polski środkowej oraz lewobrzeżnego Mazowsza i występowały od początku upowszechniania się ceramiki wykonanej na kole, choć największe ich nasilenie przypada na fazy C2 i C3-D (Dobrzańska 1980, 102, mapa 1; Rodzińska-Nowak 2006, 103). Zaledwie kilka egzemplarzy może reprezentować grupę garnków (ryc. 12:1, 2), wszystkie posiadały zdobienie w postaci dookolnych linii rytych lub też wałków. Zebrane przez siebie formy garnkowate H. Dobrzańska datuje na fazę D (Dobrzańska 1980, 94). Fragmenty z Terliczki można zaszeregować do typu IB/2a z Jakuszowic i datować najprawdopodobniej ogólnie od młodszego okresu rzymskiego po fazę D (Rodzińska-Nowak 2006, 107, 108). Z obiektu 1215 pochodzi całkowicie zrekonstruowany rysunkowo pucharek o nisko umieszczonym załomie brzuśca i dosyć wysokiej, nieznacznie rozchylonej szyjce, oddzielonej od brzuśca wałkiem plastycznym (ryc. 12:3). Forma ta najbliższa jest typowi D VII H. Dobrzańskiej, datowanemu na fazę D (Dobrzańska 1980, 122), choć różni się m. in. ostrym załomem i inaczej ukształtowaną górną częścią naczynia. W klasyfikacji J. Rodzińskiej-Nowak najbardziej zbliżona jest do pucharków o rozchylonych szyjkach, pochodzących z C2 (Rodzińska-Nowak 2006, 114, tabl. XLV, 2; LX, 3), a także do typu IA/10 czarek, datowanych na C2 i początki C3 (Rodzińska-Nowak 2006, 90). Pozostały materiał wykonany na kole stanowią niewielkie fragmenty różnego rodzaju wylewów (m.in. ryc. 12:4, 5) oraz duża seria głównie pierścieniowatych, podciętych w różny sposób den (m.in. ryc. 12:6, 7). Na osadzie odkryto także fragmenty naczyń zasobowych w typie Krausengefässe (ryc. 12:8, 9; 14:1,

osada z okresu rzymskiego w terliczce, pow. rzeszowski, stan. 7

Ryc. 11. Terliczka, pow. Rzeszów, woj. podkarpackie, stan. 7. Wybór ceramiki: obiekt 474 (1), 1361 (2), 1250 (3), 580 (4), 1508 (5), 1268 (6). Abb. 11. Terliczka, Kreis Rzeszów, Woiw. Karpatenvorland, Fst. 7. Keramikauswahl: das Objekt 474 (1), 1361 (2), 1250 (3), 580 (4), 1508 (5), 1268 (6).

399

400

magdalena wilk

Ryc. 12. Terliczka, pow. Rzeszów, woj. podkarpackie, stan. 7. Wybór ceramiki: obiekt 424 (1, 6), 1215 (3), 528 (4), 1224 (5), 1207 (7), 843 (8), 809 (9); ar 27M (2). Abb. 12. Terliczka, Kreis Rzeszów, Woiw. Karpatenvorland, Fst. 7. Keramikauswahl: das Objekt 424 (1, 6), 1215 (3), 528 (4), 1224 (5), 1207 (7), 843 (8), 809 (9); Ar 27M (2).

3). Tego rodzaju ceramika występuje szczególnie często na południowym obszarze kultury przeworskiej, w Polsce południowo-wschodniej najliczniej na Pogórzu Bukowskim i Kotlinie Jasielsko-Krośnieńskiej. W Kotlinie Sandomierskiej jest zdecydowanie rzadziej reprezentowana. Miejsca ich odkrycia położone najbliżej Terliczki to Rzeszów, st. 57 i Rzeszów-Pobitno, st. 32 (Barłowski 1973, 152; Wilk 2005, 341, ryc.1). Naczynia takie datowane

są na młodszy i późny okres rzymski, po okres wędrówek ludów (Rodzińska-Nowak 2006, 137). Większość materiału lepionego ręcznie na omawianej osadzie stanowią naczynia wykonane z gliny zawierającej domieszkę schudzającą w postaci tłucznia ceramicznego i kamiennego, zaliczane do grupy naczyń tzw. kuchennych. Mają one najczęściej powierzchnie gruzełkowate, szorstkie, w różnych odcieniach brunatnej barwy, często pla-

osada z okresu rzymskiego w terliczce, pow. rzeszowski, stan. 7

miste, przełomy częściej wielobarwne niż jednolite. Większość skorup wypalana była w utleniającej atmosferze. Wśród naczyń wykonanych ręcznie kilka form wykazuje cechy ceramiki ze starszego okresu rzymskiego. Są to między innymi nieliczne fragmenty waz o gładkich, czarnych powierzchniach i dwustożkowatym załomie brzuśca (ryc. 13:1), które występują w fazach B2 i C1 (Godłowski 1977, 128). Wśród materiału z Terliczki ostre profilowanie posiadają także nieliczne fragmenty naczyń o bardziej szorstkiej, gruzełkowatej powierzchni (ryc. 13:2). K. Godłowski tego rodzaju formy zalicza do grupy czarek lub mis o kształtach zbliżonych do naczyń wazowatych. Mają one dosyć długie trwanie, poja-

401

wiają się w fazie B1, a z użycia wychodzą w ciągu fazy C2 (Godłowski 1977, 140). Nieco krótszy czas użytkowania posiadają garnki jajowate, które w niewielkiej liczbie są reprezentowane na omawianej osadzie (ryc. 13:3). Pomimo iż najbardziej typowe są dla faz B1 i B2, to jednak występują także w młodszym okresie rzymskim (Godłowski 1977, 125). Kilka fragmentów naczyń (ryc. 13:4) zaliczyć można do garnków z baniastym brzuścem i odgiętym na zewnątrz brzegiem, także datowanych przez Godłowskiego na starszy okres rzymski (Godłowski 1977, 126). Najliczniejszą grupę naczyń stanowią jednak garnki z zaokrąglonym brzuścem i odgiętym na zewnątrz brzegiem, różniące się między sobą propor-

Ryc. 13. Terliczka, pow. Rzeszów, woj. podkarpackie, stan. 7. Wybór ceramiki: obiekt 806 (1), 854 (2), 1250 (3), 267 (4), 528 (5), 833 (6), 206 (7), 459 (8), 513 (9), 1437 (10). Abb. 13. Terliczka, Kreis Rzeszów, Woiw. Karpatenvorland, Fst. 7. Keramikauswahl: das Objekt 806 (1), 854 (2), 1250 (3), 267 (4), 528 (5), 833 (6), 206 (7), 459 (8), 513 (9), 1437 (10).

402

magdalena wilk

cjami i stopniem wychylenia brzegów (ryc. 13:6). Wśród ceramiki lepionej ręcznie w ciągu faz C1b–D stanowiły one formę dominującą zwłaszcza na terenie Polski południowej (Godłowski 1977, 128, 136, 137; Godłowski 1981, 72; Madyda-Legutko, 1996, 91, 92). Na omawianym stanowisku wystąpiła misa o lejkowato rozchylonych ściankach i nieznacznie wyodrębnionym dnie (ryc. 13:7) oraz, podobnie jak na sąsiedniej osadzie w Terliczce, stan. 4, kielichowate czarki na nóżkach (ryc. 13:5, 8), datowane na C1b (Dobrzańska 1990b, 57; Godłowski 1970, tabl. II: 33). Jedno z naczyń w całości zrekonstruowane rysunkowo (ryc. 13:9) należy ogólnie do grupy niewielkich czar i mis, licznie występujących w późnym okresie rzymskim (Godłowski 1981, 73). Ponadto odnotowana została obecność czerpaka (ryc. 13:10). Interesującym faktem jest odkrycie górnej części naczynia z dziurką pod wylewem. Prawdopodobnie została ona wykonana już po wypaleniu naczynia, przez nawiercanie/przekłuwanie od obu stron, przez co środek dziurki jest węższy niż jej kraje. Niewykluczone więc, że jest to ślad po naprawianiu naczynia. Ornamentyka Naczynia pochodzące z omawianej osady były rzadko ornamentowane. Wyjątek stanowią naczynia zasobowe w typie Krausengefässe, posiadające zdobienie w postaci wałka plastycznego czy też najczęściej spotykanej falistej linii rytej (ryc. 12:8,9; 14:1,3). Na ceramice wykonanej na kole garncarskim zdobienie występowało nieco częściej niż na lepionej ręcznie. W tej pierwszej grupie jedynie dwa naczynia posiadały ornament wyświecany. Na zasobnicy była to jodełka ograniczona od góry dosyć grubym dookolnym wałkiem plastycznym (ryc. 11:5), natomiast na wazie wykonano linię zygzakowatą (ryc. 14:4). W kilku przypadkach wystąpił ornament linii rytych i żłobków (ryc. 12:1, 2; 14:2,6) oraz wałków, w tym także wypychanych od zewnątrz (ryc. 11:1, 3, 4; 12:2, 3; 14:5). Jeżeli chodzi o datowanie ornamentu, to poziome listwy występowały Górnym Śląsku na większości naczyń wykonanych z gliny pozbawionej domieszki schudzajacej, na terenie kultury przeworskiej ten motyw zdobienia upowszechnił się trakcie fazy C2,

a najczęściej stosowany był w fazie D (Godłowski 1977, 176; Dobrzańska 1980, 130, 131). Z tym samym czasem wiążą się listwy plastyczne wypychane od wewnątrz (Dobrzańska 1980, 138), natomiast ornamentyka ryta stosowana była na naczyniach toczonych przez cały okres ich wytwarzania (Dobrzańska 1980, 128). Wyświecany ornament występował na całym obszarze kultury przeworskiej od fazy C1a po okres wędrówek ludów (Dobrzańska 1990a, 48; Rodzińska-Nowak 2006, 152–155). Na naczyniach lepionych ręcznie zaobserwowano zdobienie wykonane za pomocą dołków palcowych lub nieokreślonym narzędziem (ryc. 14:8), pionowe lub poziome linie ryte, jak również nacinanie krawędzi wylewu (ryc. 14:7). Dwa naczynia były dekorowane za pomocą bardzo grubych linii rytych (bruzd), pionowych lub nieregularnych, dodatkowo także odciskanymi punktami/okrągłymi dołkami (ryc. 14:9,12). Taki ornament na Górnym Śląsku występował od B2 po C2, zbliżony był również czas zdobienia za pomocą dołków palcowych, natomiast karbowanie krawędzi datuje się nieco wcześniej (Godłowski 1977, 158–160). W kilku przypadkach odnotowane zostały różnego rodzaju guzki (ryc. 14: 11). Pojawiały się one w okresie wczesnorzymskim, ale częstsze stały się dopiero w okresie późnorzymskim, w tym również na naczyniach garnkowatych (Godłowski 1977, 163). Ponadto na omawianej tutaj osadzie wystąpił fragment naczynia posiadającego listwę plastyczną zdobioną dołkami palcowymi. Poza tym znalezione zostały 2 przęśliki dwustożkowate z zaklęśnięciami przy biegunach, charakterystyczne dla kultury przeworskiej (ryc. 14:10). Pozostałe zabytki Poza materiałem ceramicznym wystąpiło niewiele znalezisk innego rodzaju. Należy do nich żelazna ostroga o dosyć wysokim kabłąku, zaopatrzona w boczny haczyk. Najbliższa jest typowi G wg J. Ginalskiego, datowanemu w ramach faz C1a–C2 (Ginalski 1991, 70). Kolejnym znaleziskiem jest żelazna zapinka, zbyt mocno skorodowana, aby ją dokładnie określić. Najbardziej prawdopodobne wydaje się jednak zaliczenie jej do zapinek VI grupy Almgrena występujących od stadium B2/C1 po fazę D okresu rzymskiego (Godłowski 1981, 96–101). Ponadto odkryte zostały fragmenty dwóch noży, prawdopodobnie reprezentujące grupę noży pro-

osada z okresu rzymskiego w terliczce, pow. rzeszowski, stan. 7

Ryc. 14. Terliczka, pow. Rzeszów, woj. podkarpackie, stan. 7. Wybór ceramiki: obiekt 294 (1, 11), 440 (2, 3), 677 (4), 437 (5), 698 (6), 412 (7), 1437 (8), 490 (9), 1251 (10), 855 (12). Abb. 14. Terliczka, Kreis Rzeszów, Woiw. Karpatenvorland, Fst. 7. Keramikauswahl: das Objekt 294 (1, 11), 440 (2, 3), 677 (4), 437 (5), 698 (6), 412 (7), 1437 (8), 490 (9), 1251 (10), 855 (12).

403

404

magdalena wilk

W obrębie naczyń ceramicznych wystąpiła mała, stych z obustronnie wyodrębnioną rękojeścią, licznie spotykanych w okresie rzymskim (Godłowski ale wyraźnie widoczna seria naczyń noszących ce1981, 76). chy wczesnego okresu rzymskiego. Ich obecność nie wskazuje na funkcjonowanie osady we wczesnym okresie rzymskim, a raczej na przeżywaPodsumowanie nie pewnych form w początkach młodszego okreDatowanie osady na stanowisku 7. w Terliczce su rzymskiego. Pozostałe naczynia można datować opiera się niemal wyłącznie na materiale ceramicz- na młodszy okres rzymski, niektóre występują taknym. W trakcie badań nie zostały pozyskane zabyt- że do fazy D. Zatem czas trwania osady związany ki mające dobre walory chronologiczne, a stan za- jest głównie z młodszym okresem rzymskim, a machowania przedmiotów metalowych nie pozwala teriał zabytkowy wpisuje się w zestaw form typona uściślenie czasu użytkowanie tego terenu. wych dla kultury przeworskiej.

Literatura Barłowski, J. S. 1973: Nowe stanowiska i materiały archeologiczne z terenu przyległego do miasta Rzeszowa, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego za lata 1968–1969, 148–153. Czopek, S. – Hozer, M. – Lubelczyk, A. – Mitura, P. – Połtowicz, M. – Słowik, K. – Wilk, M. 2007: Materiały z okresu rzymskiego, [w] Opracowanie wyników badań wykopaliskowych na stanowisku Terliczka 4 i 5 (A4/64, 65), Rzeszów 2007 (manuskrypt w Fundacji Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego). Czopek, S. – Kokowski, A. (eds.) 1999: Na granicach antycznego świata, Rzeszów. Dąbrowski, K. – Kozłowska, R – Śląska, I. 1964: Badania wykopaliskowe Stacji Archeologicznej IHKM w Kaliszu w 1955 r., Sprawozdania Archeologiczne 3, 75–90. Dobrzańska, H. 1980: Zagadnienie datowania ceramiki toczonej w kulturze przeworskiej, Archeologia Polski 24/1, 87– –152. Dobrzańska, H. 1990a: Osada z późnego okresu rzymskiego w Igołomi, woj. krakowskie. Część I. Materiały, Wrocław– –Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź. Dobrzańska, H. 1990b: Osada z późnego okresu rzymskiego w Igołomi, woj. krakowskie. Część II. Kraków. Gajewski, L. 1959: Badania nad organizacją produkcji pracowni garncarskich z okresu rzymskiego w Igołomi, Archeologia Polski 3, 101–158. Gancarski, J. (eds.) 2004: Okres lateński i rzymski w Karpatach polskich, Krosno. Ginalski, J. 1991: Ostrogi kabłąkowate kultury przeworskiej. Klasyfikacja typologiczna, Przegląd Archeologiczny 38, 53–84. Godłowki, K. 1969: Budownictwo, rozplanowanie i wielkość osad kultury przeworskiej na Górnym Śląsku, Wiadomości Archeologiczne 34/3–4, 305–331. Godłowski, K. 1970: The Chronology of the Late Roman and Ealry Migration Periods in Central Europe, Prace Archeologiczne, z. 11, Kraków. Godłowski, K. 1977: Materiały do poznania kultury przeworskiej na Górnym Śląsku (część II), Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne 4, 7–237.

Godłowski, K. 1981: Kultura przeworska. In: Hensel, W. (ed.) 1981, 57–135. Hensel, W. (ed.) 1981: Prahistoria ziem polskich, t. V, Wrocław. Jadczykowa, I. 1983: Budownictwo mieszkalne ludności kultury przeworskiej na obszarze Polski, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi 28, 109– –247. Kordecki, J. – Okoński, J. 1999: Mikroregion osadniczy na prawobrzeżu dolnego biegu Raby. In: Czopek, S. – Kokowski, A. (eds.) 1999, 182–215. Madyda-Legutko, R. 1996: Zróżnicowanie kulturowe polskiej strefy beskidzkiej w okresie lateńskim i rzymskim, Kraków. Nowaczyk, K. – Nowaczyk, L. 2003: Osada ludności kultury przeworskiej na stanowisku Wilkowice 8, gm. Żórawina, woj. dolnośląskie, Archeologiczne Zeszyty Autostradowe, z. 2, cz. I, 253–342. Okoński, J. – Szpunar, A. 1999: Osada w Tarnowcu, gm. Tarnów – chaty datowane zapinkami A.43, A.84 i A.158. In: Czopek S. – Kokowski A. (eds.) 1999, 153–179. Pelisiak, A. – Wilk, M. 2008: Opracowanie wyników badań wykopaliskowych na stanowisku Terliczka 7 (A4/7/63), Rzeszów, (manuskrypt w Fundacji Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego). Rodzińska-Nowak, J. 2006: Jakuszowice stanowisko 2. Ceramika z osady kultury przeworskiej z młodszego i późnego okresu wpływów rzymskich i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów, Kraków. Szpunar, A. – Okoński, J. 2004: Tarnowiec, gm. Tarnów, woj. małopolskie. Osada z okresu rzymskiego. In: Gancarski, J. (ed.) 2004, 471–541. Wilk, M. 2005: Późnorzymski naczynia zasobowe (w typie Krausengefässe) na obszarze południowo-wschodniej Polski, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego 26, 305–372.

406

magdalena wilk

Magdalena Wilk die Siedlung der Römerzeit von Terliczka, Kreis Rzeszów, Fst. 7 Zusammenfassung Die Rettungsgrabungen an der Fundstelle Nr. 7 in Terliczka, Gde. Trzebownisko, Woiwodschaft Karpatenvorland (Abb. 1) wurden wegen des geplanten Baus der Autobahn A-4 und der Schnellstrasse S-19 aufgenommen. Im Bereich der Fundstelle soll ein Verkehrsknotenpunkt entstehen, deshalb hatte das zu erforschte Gebiet die Form eines unregelmäßigen Polygons, dessen Fläche 507qm betrug (Abb. 2). Die Ausgrabungsarbeiten wurden an dieser Fundstelle im Herbst 2006 und im Frühling 2007 durchgeführt. Auf dem erforschten Gebiet legte man insgesamt 1413 Objekte fei, wovon 210 an die Römerzeit knüpften. Das waren 9 Wohnobjekte, 18 Feuerstellen, 5 Brunnen, 41 Pfostenlöcher und 137 Siedlungsgruben (Abb. 3–10). Die Siedlung dehnte sich in der Breitenkreisrichtung auf der Kulmination einer kleinen Anhöhe und auf ihrem westlichen Abhang aus. Ihre Fläche umfasste ca. 1,2 ha. Die Verteilung der Objekte wies auf eine ziemlich dichte Besiedlung hin, obwohl man eine deutliche Anhäufung von Wohnund Wirtschaftsobjekten um die unbebauten Plätze herum feststellte. Die meisten Feuerstellen waren in der Nähe der Hütten lokalisiert, die Brunnen wurden dagegen im Ostteil der Fundstelle registriert. Trotzdem ist eine deutliche Einteilung der Siedlung in einen Wohn- und Produktionsteil nicht zu beobachten. Die römischzeitliche Keramik trat in einer Zahl von 4078 Fragmenten auf. Wegen des schlechten Erhaltungszustands konnten nur 2870 Keramikfragmente einer Analyse unterzogen werden. Das Keramikmaterial wurde hauptsächlich im Bereich der Objektverfüllungen festgestellt. Die entschiedene Mehrheit der Fragmente gehörte zu den handgemachten Gefäßen. Die schei-

bengedrehte Keramik machte nur 15,5% des Gesamtbestandes aus. Eine große Gruppe bildeten die Gefäße, die man als Schüsseln, Vasen und Schalen bezeichnen kann. Darüber hinaus stieß man auch auf wenige Fragmente von Vorratsgefäßen, Töpfen und Bechern, so wie auch auf Vorratsgefäße vom Typ Krausengefäße (Abb. 11–12). Unter den handgefertigten Gefäßen weisen ein paar Exemplare Merkmale der Keramik aus der älteren Römerzeit auf (Abb. 13:1–3). Die zahlreichste Gruppe bildeten die Töpfe mit gerundetem Bauch und ausladendem Rand (Abb. 13:6). Unter der handgefertigten Keramik aus den Phasen C1b-D machten sie, vor allem auf dem Gebiet Südpolens, eine dominierende Form (Godłowski 1981, 72; Madyda-Legutko 1996, 91ff.) aus. Außerdem stieß man auf Fragmente von kelchförmigen Fußschalen (Abb. 13:5, 8), Schüsseln und Bechern (Abb. 13:7, 9), sowie auf den Schöpfer (Abb. 13:10). Die aus der Siedlung stammenden Gefäße waren selten verziert (Abb. 14). Außer dem keramischen Material kamen auch andere wenige Funde zum Vorschein. Zu dieser Gruppe gehört das Fragment eines Eisensporns, der dem Typ G nach J. Ginalski ähnlich war (Ginalski 1991, 70), das Fragment einer zu der VI. Almgren-Gruppe gehörenden Fibel und Fragmente von zwei geraden Messern mit einem beiderseitig abgesetzten Griff. Die Nutzungszeit der Siedlung an der Fundstelle Nr. 7 in Terliczka kann man in die jüngere Römerzeit datieren, obwohl manche Gefäßformen einen breiteren Nutzungshorizont aufweisen. Magdalena Wilk Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego Rzeszów

M. Karwowski, E. Droberjar (eds.) Archeologia Barbarzyńców 2008: powiązania i kontakty w świecie barbarzyńskim. Collectio Archaeologica Resoviensis XIII, Rzeszów 2009, 407–431

Віктор Войнаровський Вичинка шкіри на землях Східного Прикарпаття за пізньолатенського часу – раннього середньовіччя: причини та рівні спеціалізації Вичинка шкіри – галузь виробництва, присутня у всі часи та в усіх без винятку народів. Тому чинбарство і шкіра повинні бути важливими складовими характеристики загальної виробничої діяльності первісних суспільств, у тому числі визначення причин та рівнів спеціалізації цього та інших ремесел чи промислів. Адже власне ремісниче виробництво підлягало чітким і обов’язковим технологічним вимогам, які значною мірою виявляються й реконструюються методами сучасного аналізу стародавніх виробів, у тому числі й методами практичного моделювання технологічного процесу та зіставлення їх з добре засвідченими етнографічними паралелями. Важливим для реконструкції господарськовиробничої діяльності суспільства є питання про ступінь спеціалізації конкретного ремесла. Більшість галузей ремесла – виробництво заліза, кружального посуду, скла, ковальство – є високотехнологічними, вимагають значного професіоналізму, великих затрат праці та часу на основні та допоміжні операції, що заперечує можливість їх сумісництва з веденням у значних об’ємах землеробства чи скотарства, і тому є одвічно спеціалізованими. Інші ж види ремесел – виробництво шкіри, шевство, ткацтво, деревообробка, обробка каменю, будівництво, косторізна справа – можуть бути як домашніми видами виробничої діяльності, так і спеціалізованими товарними галузями ремесла. Останнє можливе лише при наявності багатьох, на жаль, часто не враховуваних археологами умов: стабільної історичної ситуації, достатньої ресурсної зони та сировинної бази, оволодіння технологією масового продукування високоякісних виробів, наявністю попиту, ринку, часто – грошового обігу.

Водночас, через відсутність шкіри та шкіряних виробів серед археологічного матеріалу, з-за недосконалості методики вичленення та інтерпретації об’єктів, пов’язаних із вичинкою шкіри, домінує песимістична оцінка шкірвиробництва серед стародавніх ремесел та промислів. Чеські колеги, наприклад, чинбарство занесли до списку так званих „неперспективних” ремесел (Vencl 1980, 522). Дослідженнями останнього часу констатовано значно важливішу роль обробки шкіри в економіці стародавніх суспільств, присутність досить широкої номенклатури чинбарських знарядь, а також стаціонарних об’єктів та засобів вичинки шкіри. Для виділення місць та об’єктів, пов’язаних із обробкою шкіри, необхідно серед масового археологічного матеріалу виділити достовірно чинбарські інструменти та пристосування. На нашу думку, наступні археологічні артефакти майже завжди супроводжують процес обробки шкіри у різні періоди стародавньої історії (Войнаровський 2003б). Серед стаціонарних чинбарських артефактів виділяються материкові ями-чани для мокрої обробки шкір (зоління, квашення, дублення) (Рис. 2: 1–5, 8; 3: 6, 9; 5; 7; 8; 9: 5; 12: 1–3): одинарні, 8-подібні (форма шкіри, підготовленої до вичинки – з вузьким перехватом по хребту та широкими боками), спарені 8-подібні, овальні чи круглі в плані, площею від 2 до 14 кв. м, незначної глибини (0,4–0,8 м), дно обох півкругів 8-подібної ями – як правило, на одному рівні, півкруги такої ями часто з’єднуються по дну невисоким (0,1–0,2 м) материковим поріжцем; якщо з трьох сторін стінка чану майже вертикальна, то з четвертої – похила чи дуже похила (для полегшення виймання важких мокрих

408

Віктор Войнаровський

шкір). Дно і стінки ям-чанів – темно-коричневого (таніди – сполуки пірокатехінового ряду, присутні в корі дерев та рослинах, для дублення шкіри) чи білястого (вапно – вапнування шкіри) кольору; на дні ями-чану – шар золи, вапна, іноді – з волосом та шерстю, поруч чану – прошарки з відпрацьованих зольних чи дубильних сумішей. Заповнення ям-чанів часто однорідне, материкове (в них переміщено глину, вийняту при викопуванні нових чанів). Власне такі форма та призначення цих ям як чинбарських ямчанів підтверджуються даними етнографії (невеликі й неглибокі круглі або великі прямокутні ями-чани, водночас їх багато і розміщені вони поруч одна одної). З інструментарію для вичинки шкіри безперечно домінують кістяні чи рогові стержні, так звані „проколки” (Рис. 14: 2, 4, 7; 13: 6; 15: 7– 12). На наш погляд, форма та значна кількість екземплярів (іноді до 20) проколок в окремих спорудах, де є й стаціонарні артефакти виробництва шкіри, повністю заперечують використання проколок як знарядь для нанесення орнаменту на посуд, контуру рисунку чи викройки на дерево чи шкіру, як кочедика для плетіння чи як шила: в споруді 12 VIII ст. поселення Чорнівка І Чернівецької області ми знайшли 15 кістяних проколок (Войнаровський 2007, рис. 17, 44), але в ранніх фазах культури Луки-Райковецької орнаментування посуду майже відсутнє (є, до речі, такі проколки і на пам’ятках докерамічних культур). Знаходили ми й проколки, забиті вертикально в долівку (та ж майстерня-чинбарня з поселення Чорнівка І). Кореляція проколок з іншими чинбарськими артефактами та прямі етнографічні паралелі беззаперечно, вважаємо, вказують на загальне використання проколок як фіксаторів розстеленої на долівці (робочій поверхні) шкіри, або, достовірніше, як упорів, на які зав’язувались шнури – розтяжки шкіри. Універсальність форми кістяної проколки з пам’яток різного часу та територій вказує на спорідненість їх основного (єдиного ?) функціонального призначення – обробка шкіри. Ножі міздрувальні (для очищення шкіри від міздрі) – кістяні, залізні, з гострим прямим лезом і загнутим вгору чи потовщеним кінцем (для міздрювання розіп’ятої на землі чи в рамці шкіри), серпоподібні (для роботи на колоді),

фальцювальні (для глибокого міздрювання) – із загнутим всередину гострим краєм леза (Рис. 3: 12; 4: 2; 15: 15). Скребки (для очищення шкіри від волосу й шерсті, частково – при остаточному міздрюванні) – найбільш численний (і за формою, і за матеріалом) тип знарядь шкірвиробництва (Рис. 10: 8; 11: 2; 12: 5; 13: 11,12; 14: 3, 7; 15: 13, 14). Вони є кістяні (ребра, лопатки та щелепи тварин, копитні фаланги), рогові, керамічні (фрагменти дна, тулуба, вінчика). Використання їх саме в такий спосіб підтверджують дані трасології й етнографії, факт значної кількості скребків в окремих спорудах (тобто, це не засоби лощіння посуду чи підправки його виступів), співіснування в комплексі з іншими чинбарськими артефактами. Скобелі та струги (для зняття волосу, шерсті, міздрі, потоншення шкіри) – кістяні, залізні, з одним (скобелі) чи двома (струги) руків’ями на кінцях, поставленими горизонтально, чи, іноді, піднятими вгору, прямим чи ввігнутим лезом (Рис. 8: 7, 8; 9: 10). Для цих цілей можливе використання леза звичайної коси. Лощила („гладильники”, для вирівняння, загладжування й лощіння полотнищ шкіри, загладжування швів на шкіряних виробах) – кістяні (ребра з зашліфованим кінцем, „ковзани”, астрагали), кам’яні (типу розтирача зернотерки - „куранта” чи гострильного каменя, праскоподібні – „утюжки”), керамічні („праски”), скляні, металеві – видовжені чи округлі, із затертим від лощіння робочим краєм (Рис. 8: 10, 11; 9: 6, 11; 12: 5; 13: 10). За формою та спрацьованістю робочої поверхні вони чітко відрізняються від знарядь для лощіння посуду. Багато кам’яних і кістяних лощил знаходять на пам’ятках культур, де лощений посуд відсутній повністю. Абсолютна більшість шкір в первісному суспільстві вичинялась в умовах домашнього, нетоварного, непрофесійного виробництва. Чинбарство як ремесло, як вищий тип виробничої діяльності на початку було локальним явищем, його існування ще не визначало структуру суспільства, а свідчило лише про розвиток останнього (Сайко – Терехова 1982, 71). Для перетворення цього явища в домінуючий тип виробництва (стереотип) необхідне його постійне „підживлення” із сприятливих умов (політич-

Вичинка шкіри на землях Східного Прикарпаття за пізньолатенського часу…

них, економічних, соціальних) (Źak 1984), при їх відсутності явище спеціалізації швидко затухає, виробник переключається на інші види господарської діяльності, торгівля через відсутність ринку й поняття вартості (гроші) перетворюється в обмін (Массон 1974, 5–6). Основними умовами існування товарного виробництва є виробництво продукту, що переважає внутрішній попит на нього, територіальна спеціалізація у виробництві (наприклад, виділені недавно економічні райони черняхівської культури) (Котигорошко 1995, 82; 1997, 36) й організація значних центрів, професійна спеціалізація (наприклад, відділення шевства від чинбарства), відокремлення ремісничого виробництва від інших видів господарської діяльності та присутність стійких торгових зв’язків і ринків збуту (Бидзиля – Вознесенская 1983, 66). Крім того – сталість у виконанні конкретного виробництва, зміна соціального статусу виробника, і все це за сприятливих зовнішніх умов – ось основні ознаки спеціалізації виробництва. Ми виділяємо три етапи чи рівні спеціалізації давнього чинбарства. Перший, так званий виробничий етап чи виробнича спеціалізація – коли вичинена шкіра для майстра заняття не тимчасове чи сезонне, а круглорічне, і коли його не можна суміщати із сільськогосподарськими роботами (тобто, відрив вичинки шкіри від сільськогосподарської діяльності); другий етап – професійна спеціалізація, коли шевство (пошив шкіряних виробів) відділяється від власне чинбарства (вичинки шкіри); третій етап – внутрішня (внутрігалузева) спеціалізація – поділ на чинбарство, кушнірство (робота з хутром), лимарство (ремені, упряж). Для пізньолатенського (доримського) часу (ІІІ ст. до н. е. – початок І ст. н. е.) у Східному Прикарпатті й суміжних територіях відмічено існування вичинки шкіри в рамках як домашнього (неспеціалізованого) виробництва, так і (Сокіл й Горошова на Дністрі) виробництва з елементами товарності і виробничої спеціалізації (Войнаровський 1998, 301–304; Пачкова 1980; 1983) (Рис. 1). Так, у Горошові серед 9 жител та 8 ям є об’єкти, деякі конструктивні особливості яких важко пояснити побутовими чи господарськими потребами. Це житла 3, 4, 6, 8, 9, в

409

долівці яких розміщувалась велика, в середньому 2,2 х 1,8 м і 0,3–0,4 м завглибшки яма з пологими стінами з трьох сторін і сильно похилою з четвертої, що виходить на відкрите місце долівки (робоче місце) (Рис. 1: 3–9). Не існує й чітких слідів опалювальних пристроїв. Заповнення ям – світло-сірий золистий грунт, золисті прошарки є й на долівці. Такі ями досить нагадують материкові ями-чани для зоління шкур. В основному, саме з ними корелюються і знахідки чинбарського інструментарію, в досліджених житлах поселень такий інвентар відсутній абсолютно. Підтверджує такий рівень чинбарства і аналіз його ознак на латенських пам’ятках Центральної Європи, кельтських поселеннях насамперед (Salač 1984, 261–279, obr. 2; Budinský 1974, 348–383, obr. 1–3, 5, 7, 12; Waldhauser 1977, 144– 179, obr. 10) (Рис. 2). Кельти як важлива, перш за все, економічна потуга витворюються в Європі ранньозалізного часу на етапі уже ранньокласового, багаторівневого стратифікованого суспільства (Filip 1956, 11–12; Широкова 1989, 75–92), із значною частиною уже спеціалізованих виробництв – ремесел, тому їх як інгумаційні, так і кремаційні поховання цілком позбавлені виробничого (й чинбарського) інструментарію. На цьому етапі кельти виступають як зачинателі виробничої моди в Європі. В чинбарстві, на наш погляд, це проявилось насамперед у появі й поширенні по всьому латенському й латенізованому світі вапна, яке як засіб шкіробробки (вапнування шкіри) на початках нашої ери повсюди потіснило золу: саме у цей час зникають зольники (на наш погляд, якась кількість зольників доби бронзи – ранньозалізного часу Східної Європи – це місця накопичення і випалу золи, необхідної насамперед для зоління шкур) (Войнаровський 2002б, 179–194 ), з’являються цілі вапнярські комплекси (Pyrgała 1972): відомо, що найбільше вапна потребує власне чинбарство (Wielowiejski 1976, 96), кам’яного ж будівництва, у якому теж широко використовується вапно, вказане населення не практикувало. На поселеннях ранньоримського часу (перша чверть І тис. н. е.) в регіоні, в цей скл