Acta Polono-Ruthenica. [Tom 16] [PDF]

Zitiervorschau

Komitet Redakcyjny Ludmi³a Babienko (Jekaterynburg), Wiktor Choriew (Moskwa), Irena Chowañska (Olsztyn, sekretarz), Jan Czykwin (Bia³ystok), Wolfgang Gladrow (Berlin), Andrzej Ksenicz (Zielona Góra), Czes³aw Lachur (Opole), Natalia Lichina (Kaliningrad), Joanna Mianowska (Bydgoszcz), Leontij Mironiuk (Olsztyn), Walenty Pi³at (Olsztyn, przewodnicz¹cy), Irena Rudziewicz (Olsztyn), Tatiana Rybalczenko (Tomsk), Micha³ Sarnowski (Wroc³aw), Andrzej Sitarski (Poznañ), Swiet³ana Waulina (Kaliningrad), Alicja Wo³odŸko-Butkiewicz (Warszawa)

Recenzenci Czes³aw Lachur Joanna Mianowska Redaktor tomu Walenty Pi³at Redaktor wydawniczy El¿bieta Pietraszkiewicz Projekt ok³adki Barbara Lis-Romañczukowa

Adres redakcji Instytut S³owiañszczyzny Wschodniej UWM ul. Kurta Obitza 1, 10-725 Olsztyn tel./fax. 89 527 58 47, e-mail: [email protected]

ISSN 1427–549 X

© Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Warmiñsko-Mazurskiego • Olsztyn 2011

Wydawnictwo UWM ul. Jana Heweliusza 14, 10-718 Olsztyn tel. 89 523 36 61, fax 89 523 34 38 www.uwm.edu.pl/wydawnictwo/ e-mail: [email protected] Ark. wyd. 34,8; ark. druk. 29,5 Nak³ad: egz. 140. Druk: Zak³ad Poligraficzny UWM w Olsztynie, zam. 229

Ïåðñïåêòèâè äîñë³äæåííÿ óêðà¿íñüêî¿ ë³òåðàòóðè...

3

Od Redaktora Jak zwykle, tak i w szesnastym tomie „Act Polono-Ruthenica” prezentujemy g³ównie rozprawy dotycz¹ce polsko-wschodnios³owiañskich kontaktów literackich, jêzykowych i kulturowych. Oczywiœcie nie unikamy te¿ tekstów poruszaj¹cych inne zagadnienia. Ze wzglêdu na du¿¹ liczbê artyku³ów wyj¹tkowo zrezygnowaliœmy z dzia³u „Recenzje i omówienia”. Nadrobimy to w nastêpnym numerze. Jak siê nam wydaje, obszar badañ naukowych, który proponujemy, jest wci¹¿ aktualny i daj¹cy wielu badaczom pole do kolejnych odkryæ naukowych. Pragniemy zachowaæ ten profil czasopisma i zachêcamy do wspó³pracy. Walenty Pi³at

4

Iryna Betko

Ïåðñïåêòèâè äîñë³äæåííÿ óêðà¿íñüêî¿ ë³òåðàòóðè...

5

Literaturoznawstwo

6

Iryna Betko

UWM w Olsztynie Ïåðñïåêòèâè äîñë³äæåííÿ óêðà¿íñüêî¿ ë³òåðàòóðè... Acta Polono-Ruthenica XVI, 2011 7 ISSN 1427-549X

Iryna Betko Olsztyn – Kijów

Ïåðñïåêòèâè äîñë³äæåííÿ óêðà¿íñüêî¿ ë³òåðàòóðè â êîíòåêñò³ àðõåòèïàëüíî¿ êðèòèêè Îäíîþ ç ïðîâ³äíèõ òåíäåíö³é ñó÷àñíîãî óêðà¿íñüêîãî ë³òåðàòóðîçíàâñòâà º íåôîðìàëüíå çàö³êàâëåííÿ ôóíäàìåíòàëüíèìè äîñë³äæåííÿìè ïñèõîëî㳿 ê³íöÿ Õ²Õ é óñüîãî ÕÕ ñò., à òàêîæ ïðàãíåííÿ çàñòîñîâóâàòè ¿õ ðåçóëüòàòè â õîä³ àíàë³çó õóäîæí³õ òåêñò³â. Äàíèé ïðîöåñ âèäàºòüñÿ ö³ëêîì çàêîíîì³ðíèì. Àäæå ïîä³áíî äî òîãî, ÿê ñó÷àñíà ô³çèêà çì³íèëà êàðòèíó Âñåñâ³òó, â³äêèíóâøè éîãî êàðòåç³àíñüêó ìîäåëü, òàê ³ ñó÷àñíà ïñèõîëîã³ÿ çì³íèëà îáðàç ëþäèíè, ñòâîðåíèé ðåíåñàíñíî-ãóìàí³ñòè÷íîþ êóëüòóðîþ òà åïîõîþ Ïðîñâ³òíèöòâà. Ñêàæ³ìî, íîâå â³äêðèòòÿ „ïðèçàáóòèõ” îáøàð³â ïñèõ³êè – ï³äñâ³äîìîñò³ é êîëåêòèâíî¿ íåñâ³äîìîñò³ – çàñâ³ä÷èëî ¿õ âåëè÷åçíó ðîëü ó æèòò³ îñîáè ³ ñóñï³ëüñòâà, à òàêîæ ó âèíèêíåíí³ é ðîçâ’ÿçàíí³ êîíôë³êò³â, êîòð³ ñòàíîâëÿòü íåâ³ä’ºìíó ÷àñòèíó ëþäñüêî¿ åêçèñòåíö³¿. Ïåðåäóñ³ì âåëè÷åçíîãî ðîçãîëîñó â ð³çíèõ ñôåðàõ êóëüòóðè íàáóëà òåîð³ÿ ïñèõîàíàë³çó Çè´ìóíäà Ôðîéäà, ñàìîñò³éíèìè â³äãàëóæåííÿìè ÿêî¿ ñòàëè ³íäèâ³äóàëüíà ïñèõîëîã³ÿ Àëüôðåäà Àäëåðà òà àíàë³òè÷íà ïñèõîëîã³ÿ Êàðëà ¥óñòàâà Þí´à. Íàóêîâ³ ïîøóêè öèõ òðüîõ øê³ë çíàéøëè ñâ³é äàëüøèé ðîçâèòîê ó ìåæàõ ãëèáèííî¿ òà ãóìàí³ñòè÷íî¿ ïñèõîëî㳿1. Ïåðøîþ ñïðîáîþ çàñòîñóâàííÿ ³äåé ôðîéäèçìó äî àíàë³çó òâîð³â óêðà¿íñüêî¿ ë³òåðàòóðè ñòàëî äîñë³äæåííÿ Ñòåïàíà Áàëåÿ Ç ïñèõîëüî㳿 òâîð÷îñòè Øåâ÷åíêà. Âèäàíà 1916 ð. ó Ëüâîâ³, öÿ ïðàöÿ ëèøå â íàø³ äí³ çäîáóëà íàëåæíîãî íàóêîâîãî ðåçîíàíñó. Çàãàëîì æå òðåáà íàãîëîñèòè, ùî 1 Çîêðåìà, ³äå¿ ãóìàí³ñòè÷íî¿ ïñèõîëî㳿 ì³ñòÿòüñÿ â ï³çí³õ ðîáîòàõ Þí´à, Àäëåðà, Ãîðäîíà Ó¿ëëàðäà Îëïîðòà ³ Åðèêà Ôðîìà, à ñàìà øêîëà, âèäàòíèìè ïðåäñòàâíèêàìè ÿêî¿ âèñòóïàþòü Àáðàõàì Ìàñëîó, Ðîëëî Ìåé, ³êòîð Åì³ëü Ôðàíêëü òà ³í., â³ä÷óëà íà ñîá³ âïëèâ åêç³ñòåíö³àë³çìó òà ñõ³äí³õ ðåë³ã³éíèõ ñèñòåì. Ïðåäìåò âèâ÷åííÿ ãóìàí³ñòè÷íî¿ ïñèõîëî㳿 – ëþäèíà â ¿¿ ö³ë³ñíîñò³, âêëþ÷íî ç íàéãëèáøèìè ñôåðàìè ïñèõ³êè, à ãîëîâíà ïðîáëåìà – ðîçâèòîê ³ ñàìîàêòóàë³çàö³ÿ îñîáèñòîñò³. Äî ïð³îðèòåò³â ö³º¿ øêîëè íàëåæèòü âèâ÷åííÿ ïðîáëåìè ñåíñó áóòòÿ ³ éîãî âàðòîñò³ ÿê íàéâèùèõ ëþäñüêèõ ïðîÿâ³â, ïðè ÷îìó ðåàë³çàö³ÿ íàäîñîáèñò³ñíîãî ñìèñëó ðîçãëÿäàºòüñÿ ÿê îäíà ç ÷³ëüíèõ ñèë ëþäñüêî¿ ïñèõ³êè. Çîêðåìà, Ðîáåðòî Àñàäæîë³ ïðèõîäèòü äî âèñíîâêó, ùî ñàìîðåàë³çàö³ÿ âèñòóïຠãëèáèííîþ äóõîâíîþ ïîòðåáîþ ëþäèíè.

8

Iryna Betko

â ñó÷àñíîìó óêðà¿íñüêîìó ë³òåðàòóðîçíàâñòâ³ ôðîéäèñòñüêèé äèñêóðñ º îäíèì ³ç ïàí³âíèõ. Ðàçîì ç òèì áàãàò³ ìîæëèâîñò³ þí´³àíñüêîãî ìåòîäó óêðà¿íñüê³ ë³òåðàòóðîçíàâö³ ùå íå îö³íèëè íàëåæíîþ ì³ðîþ. Òèì ÷àñîì øâåéöàðñüêèé ó÷åíèé íå ò³ëüêè ïðèä³ëÿâ âåëèêó óâàãó ïñèõîëî㳿 õóäîæíüî¿ òâîð÷îñò³, àëå é ñïðàâèâ ³ñòîòíèé âïëèâ íà ðîçâèòîê ºâðîïåéñüêî¿ åñòåòèêè é ë³òåðàòóðíî¿ êðèòèêè. Íà îñíîâ³ éîãî ãëèáîêî íîâàòîðñüêèõ òåîð³é ñôîðìóâàëàñÿ ò.çâ. àðõåòèïàëüíà êðèòèêà – îäèí ç íàéîðè´³íàëüí³øèõ íàïðÿì³â ë³òåðàòóðîçíàâñòâà ÕÕ ñò., ùî ìຠ´åíåòèêî-ïñèõîëîã³÷íå ñïðÿìóâàííÿ. ²äåÿ âèêîðèñòàííÿ ïåâíèõ àñïåêò³â àíàë³òè÷íî¿ (ãëèáèííî¿) ïñèõîëî㳿 Þí´à â õîä³ àíàë³çó ë³òåðàòóðíèõ òåêñò³â íå íîâà2. Ç ³íøî¿ ñòîðîíè, àíàë³òè÷íèé àïàðàò àðõåòèïàëüíà êðèòèêè äîâîë³ âèðàçíî ñï³ââ³äíîñèòüñÿ ç äîñë³äíèöüêèì ³íñòðóìåíòàð³ºì ðèòóàëüíî-ì³ôîëîã³÷íîãî àíàë³çó, òîä³ ÿê ñàì³ ö³ ïîíÿòòÿ ÷àñàìè âæèâàþòüñÿ ÿê ñèíîí³ìè. Àäæå Þí´ ïåðåêîíëèâî äîâ³â ò³ñíèé çâ’ÿçîê ãëèáèííî¿ ïñèõîëî㳿 ç ì³ôîëî㳺þ ÿê òàêîþ. ³äòàê êîðäîí ì³æ öèìè äâîìà àíàë³òè÷íèìè ï³äõîäàìè äîâîë³ ïðîçîðèé. ßêùî â õîä³ äîñë³äæåííÿ ðîáèòüñÿ àêöåíò âëàñíå íà ïñèõ³ö³, âàðòî îêðåñëþâàòè öåé òèï àíàë³çó ÿê àðõåòèïàëüíèé. ßêùî æ äî àíàë³çó çàëó÷àºòüñÿ øèðøèé ì³ôî-ñèìâîë³÷íèé êîíòåêñò, âàðòî ãîâîðèòè âæå ïðî ðèòóàëüíî-ì³ôîëîã³÷íó êðèòèêó òîùî. Ïðè öüîìó ÿê àðõåòèïàëüíà, òàê ³ ðèòóàëüíî-ì³ôîëîã³÷íà êðèòèêà íà ïî÷àòêó äðóãî¿ äåêàäè ÕÕ² ñò. âæå ç ïîâíèì ïðàâîì ìîæóòü áóòè â³äíåñåí³ äî àðñåíàëó òðàäèö³éíèõ ìåòîä³â ñó÷àñíîãî ë³òåðàòóðîçíàâñòâà. Çì³ñòîì êîëåêòèâíî¿ íåñâ³äîìîñò³ º çàãàëüíîëþäñüê³ ïðàîáðàçè – àðõåòèïè, äèíàì³êà ÿêèõ êðèºòüñÿ â ï³äâàëèíàõ ïñèõ³÷íîãî æèòòÿ ëþäèíè, âèçíà÷àþ÷è õàðàêòåð ÷èñëåííèõ ÿâèù êóëüòóðè, ðåë³ã³¿ é õóäîæíüî¿ òâîð÷îñò³. Àðõåòèïè íåäîñòóïí³ â áåçïîñåðåäíüîìó ñïðèéíÿòò³ é ìîæóòü áóòè óñâ³äî2 Çàñòîñóâàííÿ þí´³àíñüêîãî ìåòîäó â ë³òåðàòóðîçíàâñòâ³ (ñëîâ’ÿíñüêîìó, çàõ³äíüîºâðîïåéñüêîìó ³ – øèðøå – ñâ³òîâîìó) íà ñüîãîäí³ ìຠñâîþ ñîë³äíó á³áë³îãðàô³þ, ÿêó á âàðòî áóëî ïî-àêàäåì³÷íîìó îïèñàòè ³ âèâ÷èòè.  í³é, ñåðåä ³í., íàïåâíî á íå çàáðàêëî êëàñè÷íèõ ïðàöü Åì³ Ìîä Áîäê³í Àðõåòèïàëüí³ çðàçêè â ïîå糿 (1934) ³ Íîðòðîïà Ôðàÿ Àíàòîì³ÿ êðèòèöèçìó (1957), êíèã Åëåàçàðà Ìåëåòèíñüêîãî Ïîýòèêà ìèôà (Ìîñêâà 1976) òà Îëü´è Ôðåéäåíáåð´ Ìèô è ëèòåðàòóðà äðåâíîñòè (Ìîñêâà 1978), òåîðåòè÷íèõ ñòàòåé Ñåð´³ÿ Àâºð³íöåâà (äèâ.: Ñ. Àâåðèíöåâ, “Àíàëèòè÷åñêàÿ ïñèõîëîãèÿ” Ê. Ã. Þíãà è çàêîíîìåðíîñòè òâîð÷åñêîé ôàíòàçèè, “Âîïðîñû ëèòåðàòóðû” 1970, ¹ 3, ñ. 113–143; idem, Àðõåòèïû, [â:] Ìèôû íàðîäîâ ìèðà: Ýíöèêëîïåäèÿ â äâóõ òîìàõ, ïðåäèñë. Ñ. Òîêàðåâ, Å. Ìåëåòèíñêèé, ãë. ðåä. Ñ. Òîêàðåâ, òò. 1–2, Ìîñêâà 2006, ñ. 719–724), íàóêîâîãî çá³ðíèêà çà ðåäàêö³ºþ Å. Ìåëåòèíñüêîãî Ëèòåðàòóðíûå àðõåòèïû è óíèâåðñàëèè (Ìîñêâà 2001) òîùî. Äèâ. òàêîæ: V. Mantajewska, Mit i archetyp w prozie Andrieja Bie³ego, Katowice 2002; À. Ãîëüäåíáåðã, Ïðåäêè è ïîòîìêè êàê àðõåòèïè÷åñêèå êàòåãîðèè ãîãîëåâñêîãî õðîíîòîïà, [â:] Äâåñòè ëåò Ãîãîëÿ: Ñáîðíèê íàó÷íûõ òðóäîâ, ïîä ðåä. Â. Ùóêèíà, Kraków 2011, c. 69–81 òà ³í.

Ïåðñïåêòèâè äîñë³äæåííÿ óêðà¿íñüêî¿ ë³òåðàòóðè...

9

ìëåí³ ò³ëüêè â ðåçóëüòàò³ ïñèõîëîã³÷íî¿ ðîáîòè – â õîä³ ïðîöåñó ³íäèâ³äóàö³¿, êîëè â³äáóâàºòüñÿ ¿õ óñâ³äîìëþâàííÿ é ³íòå´ðàö³ÿ â îáñÿç³ ðîçâèíåíî¿ îñîáèñòî¿ ñâ³äîìîñò³. ²íòå´ðàö³ÿ çì³ñòó êîëåêòèâíî¿ íåñâ³äîìîñò³ – ìåòà ïðîöåñó ñàìîðåàë³çàö³¿ îñîáèñòîñò³, ÿêèé ïåðåäáà÷ຠâ³äíîâëåííÿ çðóéíîâàíèõ çâ’ÿçê³â ì³æ ð³çíèìè ðå´³îíàìè â ³äåàë³ ö³ë³ñíî¿ ïñèõ³êè. Ó òðàäèö³éíèõ êóëüòóðàõ äèíàì³÷íà ð³âíîâàãà ì³æ íèìè ï³äòðèìóâàëàñÿ çà äîïîìîãîþ ðåë³ã³é, ùî ïîñ³äàëè ðîçâèíåíó ñèñòåìó ðèòóàë³â ³ áàãàòó ì³ôîëîã³þ. Ïðîöåñ ³íäèâ³äóàö³¿, – òàê, ÿê â³í ³íòåðïðåòóºòüñÿ â ãëèáèíí³é ïñèõîëî㳿, – âèÿâëÿº áàãàòî ñï³ëüíîãî ç ³í³ö³àëüíèìè ðèòóàëàìè â áàãàòüîõ òðàäèö³éíèõ ðåë³ã³ÿõ ³ ðåë³ã³éíèõ ñï³ëüíîòàõ, ùî ïðîëèâຠíîâå ñâ³òëî íà ö³ ñï³ëüíîòè ³ ïðèòàìàííó ¿ì ñèñòåìó äóõîâíèõ òà êóëüòóðíèõ ö³ííîñòåé. Âàæëèâå çíà÷åííÿ ìຠíîâå ñòàâëåííÿ ñó÷àñíî¿ ïñèõîëî㳿 äî ðåë³ã³¿, ùî ïî÷èíຠîñìèñëþâàòèñÿ âæå íå ÿê „ïåðåæèòîê ìèíóëîãî”, àëå ÿê îäèí ç ïîêàçîâèõ ôåíîìåí³â ëþäñüêî¿ äóø³, êîð³ííÿ ÿêîãî êðèºòüñÿ ó íàäðàõ ïñèõ³êè. Íåîáõ³äíî ìàòè íà óâàç³ òàê³ âàæëèâ³ äîñÿãíåííÿ ñó÷àñíî¿ ïñèõîëî㳿, ÿê âèâ÷åííÿ ìíîæèííî¿ ïîáóäîâè îñîáèñòîñò³, ùî º ïðîÿâîì ñèë íåñâ³äîìèõ ä³ëÿíîê ïñèõ³êè, à êð³ì òîãî âèâ÷åííÿ òèï³â õàðàêòåð³â òà ¿õ ïðîÿâ³â ó ðîëüîâ³é ïîâåä³íö³. Ö³ â³äêðèòòÿ ìîæóòü óñï³øíî âèêîðèñòîâóâàòèñÿ â õîä³ àíàë³çó ïîáóäîâè îáðàç³â àâòîðà, ë³ðè÷íîãî ãåðîÿ òà ïåðñîíàæ³â õóäîæí³õ òâîð³â. Ö³êàâ³ òàêîæ äîñë³äæåííÿ çì³íåíèõ ñòàí³â ñâ³äîìîñò³, ñó´åñòèâíèõ ³ òðàíñîâèõ ñòàí³â, ùî â³ä³ãðàþòü âåëèêó ðîëü ó æèòò³ ³ òâîð÷îñò³ ëþäèíè, ó äóõîâíèõ ïåðåæèâàííÿõ òà ó ñïðèéíÿòò³ ôåíîìåí³â ë³òåðàòóðè ³ ìèñòåöòâà, êóëüòóðè é ðåë³ã³¿. Ïîêàçîâî, ùî ö³ äóõîâíî-ïñèõîëîã³÷í³ ñòàíè çíàõîäÿòü â³ääçåðêàëåííÿ ó òåêñòàõ ð³çíèõ òèï³â, îñîáëèâî õóäîæí³õ. Íåîáõ³äíî íàãîëîñèòè âèíÿòêîâå çíà÷åííÿ äëÿ õóäîæíüî¿ ë³òåðàòóðè ³ ë³òåðàòóðîçíàâñòâà, ïîðÿä ç ³íøèìè ãóìàí³òàðíèìè äèñöèïë³íàìè – ô³ëîñîô³ºþ, ãåðìåíåâòèêîþ, êóëüòóðîëî㳺þ òîùî – ñàìå ïñèõîëî㳿, êîòðà º ÷èìñü á³ëüøèì, í³æ îäíîþ ç ê³ëüêîõ íàóê, ç ÿêèìè âîíè ìàþòü ò³ñíèé çâ’ÿçîê. Àäæå íà âñ³õ åòàïàõ ë³òåðàòóðíîãî ïðîöåñó âèð³øàëüíå çíà÷åííÿ â³ä³ãðàþòü äóõîâíî-ïñèõîëîã³÷í³ ÷èííèêè. Ñàìå þí´³àíñüêà øêîëà ïåðåîö³íèëà ðîëü ë³òåðàòóðè â æèòò³ ëþäèíè ³ ñóñï³ëüñòâà, ï³äíÿâøè ¿¿ çíà÷åííÿ ÿê íàéâàæëèâ³øî¿ ïîòðåáè ëþäñüêî¿ äóø³ â ïðîöåñ³ ñàìîóñâ³äîìëþâàííÿ ³ ñàìîðîçêðèòòÿ. Íàïðèêëàä, òàê çâàíà âèõîâíà ôóíêö³ÿ ë³òåðàòóðè ðàí³øå ðîçóì³ëàñÿ äîñèòü âóçüêî – ÿê çàñ³á ïåðåêîíàííÿ øëÿõîì ñòâîðåííÿ åòè÷íèõ ³äåàë³â ³ âç³ðö³â äëÿ íàñë³äóâàííÿ. Òèì ÷àñîì ñó÷àñíà ïñèõîëîã³ÿ äîâîäèòü âïëèâ õóäîæí³õ îáðàç³â ³ ñèìâîë³â íà íàéãëèáø³ ð³âí³ ëþäñüêî¿

Iryna Betko

10

ïñèõ³êè. ³äòàê ï³äíîñèòüñÿ çíà÷åííÿ õóäîæíüî¿ ë³òåðàòóðè ÿê ÷èííèêà äóõîâíî-ïñèõîëîã³÷íîãî ðîçâèòêó îñîáèñòîñò³. Äîñÿãíåííÿ ñó÷àñíî¿ ïñèõîëî㳿 ìîæóòü áóòè ïîì³÷íèìè â ïðîöåñ³ àíàë³çó íå ò³ëüêè çì³ñòó õóäîæí³õ òâîð³â, àëå òàêîæ ¿õ ôîðìè. Ñêàæ³ìî, òàêå ´ëîáàëüíå â³äêðèòòÿ, ÿê òðî¿ñòà ïîáóäîâà ëþäñüêî¿ ïñèõ³êè, ùî âêëþ÷ຠñâ³äîìó, ï³äñâ³äîìó é íåñâ³äîìó ñôåðè, êîæíà ç ÿêèõ ³ñòîòíî â³äð³çíÿºòüñÿ â³ä ³íøèõ çà ñâîºþ ñòðóêòóðîþ ³ âëàñòèâîñòÿìè, ïðîëèâຠñâ³òëî íà ò³ êîìïîíåíòè õóäîæíüîãî òâîðó, ÿê³ ðàí³øå ââàæàëèñÿ ñóòî ôîðìàëüíèìè (íàïðèêëàä, êîìïîçèö³ÿ) àáî òàêèìè, ùî âèíèêëè â ðåçóëüòàò³ ñàìîðîçâèòêó ë³òåðàòóðíèõ ôîðì ÷è òâîð÷î¿ âîë³ àâòîðà (íàïðèêëàä, îáðàçíà ñèñòåìà). Òåïåð º íàóêîâ³ ï³äñòàâè ðîçãëÿäàòè ¿õ ÿê ïðîÿâ ãëèáèííèõ ñòðóêòóð ïñèõ³êè ìèòöÿ. Òàêå âàæëèâå ïîíÿòòÿ àíàë³òè÷íî¿ ïñèõîëî㳿, ÿê òðàíñöåíäåíòíà ôóíêö³ÿ, ùî ïåðåäáà÷ຠãàðìîí³çàö³þ ïñèõ³êè, ³íòå´ðàö³þ ¿¿ ñâ³äîìèõ ³ íåñâ³äîìèõ ñôåð, ó çíà÷í³é ì³ð³ ñïèðàºòüñÿ íà åëåìåíòè ë³òåðàòóðè ³ ìèñòåöòâà, é ïåðåäóñ³ì íà ñèìâîëè (àðõåòèïàëüí³ ïðàîáðàçè). Ïîêàçîâî, ùî â ïðîöåñ³ çä³éñíåííÿ òðàíñöåíäåíòíî¿ ôóíêö³¿ ñèìâîëè íå ëèøå â³ä³ãðàþòü ïîñåðåäíèöüêó ðîëü ì³æ ñâ³äîì³ñòþ é íåñâ³äîì³ñòþ, àëå é âèñòóïàþòü ÿê çàñîáè âïëèâó íà íèõ. Ó ðîáîò³ Ïðî ñòàâëåííÿ àíàë³òè÷íî¿ ïñèõîëî㳿 äî ïîåòèêî-õóäîæíüî¿ òâîð÷îñò³ Þí´ çàçíà÷àâ: Òîé, õòî ãîâîðèòü ïðîîáðàçàìè, ãîâîðèòü ÿê áè òèñÿ÷÷þ ãîëîñ³â, â³í ïîëîíèòü ³ ï³äêîðþº, â³í ï³äí³ìຠíèì îïèñóâàíå ç îäíîàêòíîñò³ é ÷àñîâî¿ ïðîìèíàëüíîñò³ ó ñôåðó ñóùîãî â³÷íî, â³í íàäຠîñîáèñò³é äîë³ çàãàëüíîëþäñüêîãî çíà÷åííÿ é òàêèì øëÿõîì âèçâîëÿº â íàñ óñ³ ò³ ðÿò³âí³ ñèëè, ùî îäâ³÷íî äîïîìàãàëè ëþäñòâó ïîçáàâëÿòèñÿ óñÿêèõ íåáåçïåê ³ äîëàòè íàâ³òü íàéäîâøó í³÷. Òàêà òàºìíèöÿ âïëèâó ìèñòåöòâà3.

Ðîçãëÿíüìî ê³ëüêà êîíêðåòíèõ ïðèêëàä³â. Çîêðåìà, íîâèõ çì³ñòîâèõ îáåðòîí³â ó êîíòåêñò³ àíàë³òè÷íèõ çàñàä àðõåòèïàëüíî¿ êðèòèêè íàáóâຠðåë³ã³éíî-ô³ëîñîôñüêà ïîåç³ÿ Ãðèãîð³ÿ Ñêîâîðîäè. Âèÿâëÿºòüñÿ, ùî ÷³ëüíà ñêîâîðîäèíñüêà ³äåÿ ñï³âðîçï’ÿòòÿ ç Õðèñòîì / óïîä³áíåííÿ Õðèñòîâ³ ÿê òàêà çíàìåíóº îäèí ³ç çàêëþ÷èõ åòàï³â ïðîöåñó ³íäèâ³äóàö³¿, êîòðèé çàïîâ³äຠâñåá³÷íå äóõîâíå îíîâëåííÿ îñîáèñòîñò³, äîêîð³ííó ïåðåì³íó ëþäñüêî¿ ñâ³äîìîñò³. À ïî÷èíàºòüñÿ öåé ïðîöåñ ç ôóíäàìåíòàëüíîãî ìîðàëüíîãî ³ìïåðàòèâó, ùî âèìàãຠâ³ä ëþäèíè óñâ³äîìèòè òåìí³ (ò³íüîâ³) 3

Äèâ.: Ê.Ã. Þíã, Àðõåòèï è ñèìâîë, ñîñò. è âñòóï. ñò. À.Ì. Ðóòêåâè÷, íàó÷. ðåä. Ë.Ñ. ×èáèñåíêîâ, Ìîñêâà 1991, ñ. 284. Òóò ³ äàë³ ïåðåêëàä ç ðîñ³éñüêî¿ ì³é – ². Á.

Ïåðñïåêòèâè äîñë³äæåííÿ óêðà¿íñüêî¿ ë³òåðàòóðè...

11

àñïåêòè ñâ îñîáèñòîñò³, ÿê³ ïåðñîíà âèò³ñíèëà äî íåñâ³äîìèõ ñôåð ïñèõ³êè, íå âèçíàþ÷è çà íèìè ïðàâà íà ³ñíóâàííÿ. Ó õîä³ òàêîãî âèò³ñíåííÿ ôîðìóºòüñÿ àðõåòèï ò³í³, êîíôðîíòàö³ÿ ç ÿêèì ÿâëÿº ñîáîþ ïåðøèé êðîê íà øëÿõó ³íäèâ³äóàö³¿4. Íà ïî÷àòêó ïðîöåñó ³íäèâ³äóàö³¿, êîëè áàãàòèé ³ ñêëàäíèé çì³ñò íåñâ³äîìî¿ ñôåðè ùå íå äèôåðåíö³éîâàíèé, ò³íü, ÿê ïðàâèëî, îòîòîæíþºòüñÿ ç íåñâ³äîì³ñòþ â óñ³õ áåç âèíÿòêó ¿¿ ïðîÿâàõ. Òèì ÷àñîì Þí´ ðîçð³çíÿâ äâà àñïåêòè ò³í³ – ³íäèâ³äóàëüíî-îñîáèñò³ñíèé, ÿêèé âêëþ÷ຠòàêîæ ñóᒺêòèâíî íåïðèéíÿòí³ íàòóðàëüí³ ³íñòèíêòè é ìîðàëüí³ ïîáóäæåííÿ, òà êîëåêòèâíèé (àðõåòèïàëüíèé). Â÷åíèé ââàæàâ, ùî êîëè ï³çíàííÿ ïåðøîãî º ö³ëêîì ðåàëüíèì çà óìîâ ïåâíîãî ñàìîêðèòèöèçìó îñîáèñòîñò³, òî êîíòàêò ç äðóãèì íåð³äêî ïåðåá³ëüøóº ëþäñüê³ ìîæëèâîñò³. ²íøèìè ñëîâàìè, íàñê³ëüêè ìîæëèâå ï³çíàííÿ â³äíîñíîãî çëà, ãëèáîêî âêîð³íåíîãî â ëþäñüê³é ïðèðîä³, íàñò³ëüêè êîíòàêò ç³ çëîì àáñîëþòíèì – ÿâèùå â òàê³é æå ì³ð³ âèíÿòêîâå, ÿê ³ øîêóþ÷å5. ϳçíàííÿ àðõåòèïó ò³í³ â Ñàä³ áîæåñòâåííèõ ï³ñåíü Ñêîâîðîäè çä³éñíþºòüñÿ ó ôîðì³ ïñèõîëîã³÷íî¿ ïðîåêö³¿ â ìåæàõ íå òàê àáñîëþòíîãî çëà, ÿê íàéá³ëüø õàðàêòåðíèõ ïðîÿâ³â äóõîâíî¿ ñë³ïîòè é êîñíîñò³ çîâí³øíüî¿ ëþäèíè. Âåëüìè íåñïîä³âàíîãî ïðî÷èòàííÿ ó êîíòåêñò³ àðõåòèï³â êîëåêòèâíî¿ íåñâ³äîìîñò³ ä³ñòຠçíàìåíèòà ϱñíü 10-ÿ (Âñÿêîìó ãîðîäó íðàâ è ïðàâà), âèñâ³òëþþ÷èñü ÿê ñâîºð³äíà åíöèêëîïåä³ÿ àðõåòèïó ò³í³, ùî ïîñòຠó õàðàêòåðí³é ïàð³ ç ïåðñîíîþ. ßêùî â òðàäèö³éíîìó ë³òåðàòóðîçíàâñòⳠϱñíü 10-ÿ ³íòåðïðåòóºòüñÿ ÿê õðåñòîìàò³éíèé çðàçîê ãîñòðî¿ ñîö³àëüíî¿ ñàòèðè äðóãî¿ ïîëîâèíè ÕVIII ñò.6, òî â äçåðêàë³ àðõåòèïàëüíî¿ êðèòèêè öåé òâ³ð íàáóâຠíîâèõ íåñïîä³âàíèõ çì³ñòîâèõ ïàðàìåòð³â. Äóìàºòüñÿ, ùî éîãî áåçïðåöåäåíòíà ïîïóëÿðí³ñòü ÿê íàðîäíî¿ ï³ñí³ (öÿ òàê çâàíà Ïñàëüìà Ñêîâîðîäè áóëà â àêòèâíîìó ðåïåðòóàð³ óêðà¿íñüêèõ ë³ðíèê³â ³ êîáçàð³â Õ²Õ ñò.) áàãàòî â ÷îìó çóìîâëåíà óñâ³äîìëåííÿì ôåíîìåíó ïñèõîëîã³÷íî¿ ïðîåêö³¿ ò³í³ é òîãî, ùî ñàìå ïåðñîíà ïîíîñèòü â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà öåé äóõîâíî äåñòðóêòèâíèé ïðîöåñ. Ðàçîì ç òèì, íà äóìêó Þí´à, òîé, õòî, â³äñóíóâøè ìàñêó ïåðñîíè, ðîçï³çíàâ ñâîþ ò³íü, óñâ³äîìëþº, ùî â íàâêîëèøíüîìó ñâ³ò³ é ëþäÿõ íåìຠ4 Äèâ., çîêð.: M. Piróg, Psyche i Symbol. Teoria symbolu Carla Gustawa Junga na tle ujêæ porównawczych rzeczywistoœci symbolicznej, Kraków 1999, ñ. 69. 5 Äèâ.: D. Sharp, Cieñ, [â:] idem, Leksykon pojêæ i idei C.G. Junga, wstêp J. Prokopiuk, Wroc³aw 1998, ñ. 43, 46. 6 Äèâ.: ²ñòîð³ÿ óêðà¿íñüêî¿ ë³òåðàòóðè ó äâîõ òîìàõ, ò. 1: Äîæîâòíåâà ë³òåðàòóðà, â³äï. ðåä. Ì. ßöåíêî. Êè¿â 1987, ñ. 145; Â. Øèíêàðóê, ². ²âàíüî, Ãðèãîð³é Ñêîâîðîäà, [â:] Ã. Ñêîâîðîäà, Ïîâíå ç³áðàííÿ òâîð³â ó äâîõ òîìàõ, ò. 1: ϳñí³. ³ðø³. Áàéêè. Òðàêòàòè. ijàëîãè, âñòóï. ñò. Â. Øèíêàðóê, ². ²âàíüî, ïðèì. òà êîì. ². ²âàíüî, Êè¿â 1973, ñ. 24.

Iryna Betko

12

í³÷îãî íå´àòèâíîãî, ÷îãî á íå áóëî â íüîìó ñàìîìó, é ùî ðàí³øå â³í ñàì, íåñâ³äîìî ï³ääàþ÷èñü ñó´åñòèâíîìó âïëèâó ïðîåêö³¿, çíàõîäèâ âèêëþ÷íî â ³íøèõ. Òàêà ëþäèíà âæå º â ñòàí³ âçÿòè íà ñåáå ìîðàëüíó â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà íå´àòèâí³ ðèñè ñâ îñîáèñòîñò³ – ³ òèì âîíà, ÿê ââàæຠÞí´, ðîáèòü äëÿ ëþäñòâà „ùîñü ðåàëüíå” (íå ñòàþ÷è ïðè öüîìó ³äåàëüíîþ)7. Íîñ³ºì îêðåñëåíîãî äóõîâíî-ïñèõîëîã³÷íîãî ïîòåíö³àëó âèñòóïàº, çîêðåìà, ë³ðè÷íèé ñóᒺêò ï³ñí³ Âñÿêîìó ãîðîäó íðàâ è ïðàâà, ùî ñïîâíþº éîãî ñàòèðè÷íèé ìîíîëîã ñïåöèô³÷íî¿ ñó´åñò³¿, âêîð³íåíî¿ ó ñôåðó êîëåêòèâíî¿ íåñâ³äîìîñò³, à êàëåéäîñêîïó ÷èñëåííèõ õóäîæí³õ îáðàç³â íàäຠñèìâîë³êîàðõåòèïàëüíî¿ çíà÷óùîñò³. Íàñòóïí³ åòàïè øëÿõó äóõîâíî¿ ³íòå´ðàö³¿ ïîâ’ÿçàí³ ç ïîñë³äîâíèì óñâ³äîìëåííÿì ïðîáëåìàòèêè àðõåòèï³â àí³ìè (ó ÷îëîâ³ê³â) é àí³ìóñà (ó æ³íîê), ÿê³ Þí´ íàçâèâàâ îáðàçàìè äóø³8, ïîò³ì ñòàðîãî ìóäðåöÿ é âåëèêî¿ ìàòåð³9 é, íàðåøò³, ñàìîñò³. Ðàçîì ç òèì íà âñ³õ åòàïàõ ìîæëèâà êîíòàì³íàö³ÿ ð³çíîð³äíèõ àðõåòèïàëüíèõ ìîòèâ³â, íåð³äêî äîñèòü ïðèìõëèâà. Íàïðèêëàä, àí³ìà, ç îäíîãî áîêó, íåð³äêî ìîæå îᒺäíóâàòèñÿ ç ò³ííþ, àëå ç äðóãîãî áîêó òàêîæ ç âåëèêîþ ìàò³ð’þ, àí³ìóñ äîâ볺 ñòàðîìó ìóäðåöþ ³ ò.ä. Ó ñâîþ ÷åðãó, ñòîñîâíî àðõåòèïàëüíèõ îáðàç³â-ñèìâîë³â Ñàäó... Ñêîâîðîäè íåîáõ³äíî çàóâàæèòè, ùî âñ³ âîíè äîâë³þòü ö³ë³ñí³é ïîâíîò³ áîæåñòâåííî¿ ñàìîñò³. Âèñîê³ äèôóçí³ âëàñòèâîñò³ âèÿâëÿº, ñåðåä ³íøèõ, ³ïîñòàñü ñòàðîãî ìóäðåöÿ, êîòðà ó Ñêîâîðîäè, ïîðÿä ç àðõåòèïîì ñàìîñò³ é íóì³íîçíèìè îáðàçàìè Ïðåñâÿòî¿ Òðîéö³, ñòî¿òü çà ñèìâîë³÷íîþ ô³ãóðîþ ë³ðè÷íîãî ñóᒺêòà Ñàäó... Îäíàê ÷è íå íàéá³ëüø ö³êàâèì âèäàºòüñÿ ñèíêðåòè÷íèé îáðàç-ñèìâîë ijâè Ìàð³¿, ùî îᒺäíóº âëàñòèâîñò³ àí³ìè, âåëèêî¿ ìàòåð³, à òàêîæ âèñòóïຠòîþ âàæëèâîþ ñêëàäîâîþ ì³ñòè÷íîãî äîñâ³äó ë³ðè÷íîãî ãåðîÿ, ïîçà ÿêîþ âàæêî óÿâèòè ïîâíîòó éîãî ñàìîñò³. Þí´ âèä³ëÿâ ÷îòèðè ôàçè ðîçâèòêó àðõåòèïó àí³ìè, ïåðñîí³ô³êóþ÷è ¿õ â îáðàçàõ ñòàðîçàâ³òíüî¿ ïðàðîäèòåëüêè ªâè, äàâíüîãðåöüêî¿ ì³ôîëîã³÷íî¿ ªëåíè, ºâàíãåëüñüêî¿ Ìà𳿠é ì³ñòè÷íî¿ Ñîô³¿ – Áîæåñòâåííî¿ Ïðåìóäðîñò³10. Àí³ìà Ñàäó... Ñêîâîðîäè – öå ïåðåäóñ³ì Áîãîðîäèöÿ, â îáðàç³ ÿêî¿, îäíàê, óçàãàëüíåíî ïðèíàéìí³ òðè ç âèùåíàçâàíèõ þíã³àíñüêèõ ïåðñîí³ô³êàö³é àðõåòèïó àí³ìè. 7 8

Äèâ.: M. Piróg, Psyche i Symbol..., ñ. 70; Ê.Ã. Þíã, Àðõåòèï è ñèìâîë..., c. 186. Äèâ.: M. Piróg, Psyche i Symbol..., ñ. 71–73; D. Sharp, Anima, Animus, [â:] idem, Leksykon..., ñ. 28–36. 9 Äèâ.: M. Piróg, Psyche i Symbol..., ñ. 73–74; D. Sharp, Stary Mêdrzec, [â:] idem, Leksykon..., ñ. 154. 10 Äèâ.: D. Sharp, Anima..., ñ. 31.

Ïåðñïåêòèâè äîñë³äæåííÿ óêðà¿íñüêî¿ ë³òåðàòóðè...

13

Ïî÷àòêîâî ìîæå ñêëàñòèñÿ âðàæåííÿ, ùî â Ñàä³..., ÿê ³ â ×åòâåðîºâàí´åë³ÿõ, îáðàç ijâè Ìà𳿠âèêîíóº ïðåäèêàòèâíó õóäîæíüî-çì³ñòîâó ôóíêö³þ. Ñïðàâä³, ïðî Áîãîðîäèöþ ïîåò çãàäóº í³áèòî ôðà´ìåíòàðíî â çâ’ÿçêó ç òåìîþ гçäâà Õðèñòîâà: „Äåíü ïðèõîäèò, Ähâà ðîäèò” (ϱñíü 4-ÿ); „ıâà õåðóâèìîâ ãëàâíà” (ϱñíü 5-ÿ); òàêîæ îäèí ðàç ë³ðè÷íèé ãåðîé çâåðòàºòüñÿ äî Õðèñòà „Ìàð³èí ñûíå” (ϱñíü 29-ÿ). ² ò³ëüêè Ìåëîä³à, ùî çàâåðøóº Ñàä..., ïðåäñòàâëÿº ñîáîþ ðîçãîðíóòó ìåòàôîðó îáðàçó Áîãîìàòåð³ ÿê âò³ëåííÿ Áîæåñòâåííî¿ Ïðåìóäðîñò³ é äîñêîíàëî¿ êðàñè. Òèì ÷àñîì áîãîðîäè÷íå õóäîæíüî-ñåìàíòè÷íå ïîëå Ñàäó... ïîøèðþºòüñÿ òàêîæ íà äåÿê³ ³íø³ áîæåñòâåíí³ ï³ñí³, à ñàìå íà ò³, ó êîòðèõ çìàëüîâàíî ñèìâîë³÷í³ êàðòèíè âåñíÿíî¿ ïîðè ðîêó (ϱñíü 3-ÿ), áëàãîäàòíî¿ ïåðâîçäàííî¿ ñ³ëüñüêî¿ ïðèðîäè (ϱñíü 12-ÿ ³ ϱñíü 13-ÿ), çàòèøøÿ ï³ñëÿ áóð³ é íåáåñíî¿ ðàéäóãè (ϱñíü 16-ÿ). Ïîêàçîâî, ùî â óñ³õ öèõ ï³ñíÿõ îáðàç Áîãîðîäèö³, õî÷à é íå âèâîäèòüñÿ áåçïîñåðåäíüî, àëå ïåðåêîíëèâî â³ä÷èòóºòüñÿ ç ï³äòåêñòó. Çîêðåìà, â ï³ñíÿõ 12-³é òà 13-³é â îïèñàõ ïðèðîäè ïðîãëÿäຠàðõåòèïàëüíèé àñïåêò âåëèêî¿ ìàòåð³ ÿê ïî÷àòêó é ê³íöÿ âñüîãî ñóùîãî. Ïåðâí³ àðõåòèïó âåëèêî¿ ìàòåð³ ó ϳñí³ 13-é ùå âèðàçí³øå óíàî÷íþþòüñÿ â êîíòåêñò³ òîãî „çåðíà” Ñâÿòîãî Ïèñüìà, ç êîòðîãî öÿ ïîåç³ÿ „ïðîçÿáດ: „Ïð³éäè, áðàòå ìîé, âîäâîðèìñÿ íà ñåë±. Òàìî ðîäè òÿ ìàòè òâîÿ” (ϳñí. 7: 12; 8: 5). Òèì ÷àñîì ó ï³ñíÿõ 3-³é òà 16-³é ðîçâèâàþòüñÿ õàðàêòåðí³ äëÿ Àêàô³ñòó äî Ïðåñâÿòî¿ Áîãîðîäèö³ ñèìâîë³÷í³ ìîòèâè îíîâëåííÿ, áëàãîñëîâåííÿ é îñâÿ÷åííÿ ïðèðîäè òà ¿¿ ñòèõ³é (ïîð. ³êîñ 3-³é òà 7-èé). Òàêèì ÷èíîì, ó ö³ë³ñíîìó ñèìâîë³÷íîìó êîíòåêñò³ Ñàäó... áîãîðîäè÷íå íà÷àëî, ïî-ïåðøå, îñâÿ÷óº é îäóõîâíþº ìàòåð³àëüíèé ñâ³ò, ïî-äðóãå, îᒺäíóº éîãî ç³ ñâ³òîì äóõîâíèì ³, ïî-òðåòº, óäîâîäíþº ïîâíîòó öüîãî îñòàííüîãî. Äóìàºòüñÿ, ùî ñàìå çã³äíî îêðåñëåí³é õóäîæíüî-çì³ñòîâ³é ëîã³ö³ ï³äñóìîâóº áîæåñòâåíí³ ï³ñí³ âëàñíå áîãîðîäè÷íà Ìåëîä³à, íàäàþ÷è ö³ë³ñí³é ïîåòè÷íî-ñâ³òîãëÿäí³é ñòðóêòóð³ Ñàäó... îñîáëèâî¿ ãàðìîí³éíî¿ äîâåðøåíîñò³. Ðàçîì ç òèì ðîçãàëóæåíà Ìàð³éíà ñèìâîë³êà ìîæå ìàòè òóò ùå îäíå çíà÷åííÿ – ãëèáèííîïñèõîëîã³÷íå. Çîêðåìà, îòå çîâí³ ñòðèìàíå ñòàâëåííÿ Ñêîâîðîäè äî îáðàçó Áîãîðîäèö³, ÿêå íà ð³âí³ ñèìâîë³÷íîãî ï³äòåêñòó Ñàäó... ðîçêðèâຠñêëàäíèé êîìïëåêñ àðõåòèïàëüíèõ ìîòèâ³â àí³ìè é âåëèêî¿ ìàòåð³, ó ïåâíîìó ðîçóì³íí³ âêàçóº íà òîé ôàêò, ùî ó â³ö³ äåâ’ÿòè ðîê³â Ñêîâîðîäà çàëèøèâñÿ êðóãëèì ñèðîòîþ. Á³îãðàô³÷íîìó ìîòèâó ñèð³òñòâà ìèòöÿ-ãåí³ÿ, é ïåðåäóñ³ì âòðàòè ìàòåð³ â ðàííüîìó â³ö³, àðõèâàæëèâîãî çíà÷åííÿ íàäàâàëè ïðåäñòàâíèêè ïñèõîàíàë³çó, äîõîäÿ÷è âèñíîâêó, ùî øåäåâðè òàêîãî ìèòöÿ

14

Iryna Betko

çàâæäè íåñóòü ñë³äè ìàòåðèíñüêîãî êîìïëåêñó ³ ñòâîðþþòüñÿ âåëèêîþ ì³ðîþ ç ãîñòðî¿ ïîòðåáè êîìïåíñàö³¿ ´ëîáàëüíî¿ ïñèõ³÷íî¿ òðàâìè äèòèíñòâà11. Íàòîì³ñòü ó ñâ³äîìîñò³ Ñêîâîðîäè-ì³ñòèêà âñ³ ìîæëèâ³ íàñë³äêè òðàâìè ñèð³òñòâà, çäàºòüñÿ, áóëè êîìïåíñîâàí³ íàñò³ëüêè ðåçóëüòàòèâíî, ùî ïðàêòè÷íî íå ëèøèëè ñë³ä³â ó òâîð÷îñò³: àäæå â òèõ âèñîêèõ äóõîâíèõ ñôåðàõ, äå ðåàëüíî ïåðåáóâຠäóøà ì³ñòèêà (ϱñíü 2-ÿ) ³ ÿêèõ âæå íå ìîãëà îñÿãíóòè ñâ³äîì³ñòü ðåíåñàíñíîãî (àíòðîïîöåíòðè÷íîãî) òèïó íàâ³òü íà ð³âí³ ãåí³àëüíî¿ îñîáèñòîñò³, íåìຠñèð³òñòâà, áî íåìຠñìåðò³. Ó âèïàäêó Ñêîâîðîäè ðåçóëüòàòèâí³ñòü äóõîâíî-ïñèõîëîã³÷íî¿ êîìïåíñàö³¿ áóëà çàáåçïå÷åíà ïåðåäóñ³ì ðàíí³ì ôîðìóâàííÿì ðåë³ã³éíî¿ ïîñòàâè12. Ñåíñ æå ò³º¿ äóõîâíî¿ òðàíñôîðìàö³¿, ÿêó ïåðåæèâ Ñêîâîðîäà-ì³ñòèê, âáà÷àºòüñÿ, ì.³í., ó òîìó, ùî, áóäó÷è ñèíîì ñìåðòíèõ áàòüê³â, â³í ñâ³äîìî éøîâ øëÿõîì óïîä³áíåííÿ Ñèíîâ³ Îòöÿ Ñóùîãî â³÷íî, çà ïðèêëàäîì ²ñóñà Õðèñòà. Ïðàâäèâèì õóäîæíüî-ïñèõîëîã³÷íèì ñâ³ä÷åííÿì öüîãî ôåíîìåíó âèñòóïàº, çîêðåìà, ϱñíü 1-ÿ: Áëàæåí, î áëàæåí, êòî ñ ñàìûõ ïåëåí Ïîñâÿòèë ñåáå Õðèñòîâè, Äåíü, íî÷ü ìûñëèò â åãî ñëîâ±, Âçÿ èãî áëàãîå è áðåìÿ ëåãêîå, Ê ñåìó îáûê, ê ñåìó íàâûê. Î, æðåá³é ñåé ñâÿòûé! Êòî ñåÿ îòâ±äàë ñëàñòè, â±ê â ì³ðñêè Íå ìîæåò ïàñòè, íè!  íàãîòàõ, â á±äàõ íå ñêó÷èò; Íè îãíü, íè ìå÷ íå ðàçëó÷èò; Âñå ñëàäîñòü ðàçâîäèò13.

11 Äèâ., íàïð.: Ç. Ôðîéä, Ëåîíàðäî äà Âèí÷è. Îäíî äåòñêîå âîñïîìèíàíèå, [â:] Ïñèõîàíàëèç è èñêóññòâî, Êèåâ 1998, ñ. 250–298; Ñ. Áàëåé, Ç ïñèõîëüî㳿 òâîð÷îñò³ Øåâ÷åíêà, ïåðåäì., ðåä. òà ïðèì. Â. Ïàõàðåíêî, Ëüâ³â 1916 – ×åðêàñè 2001. 12 Äèâ.: D. Sharp, Postawa religijna, [â:] idem, Leksykon..., ñ. 128–129. Êîâàëèíñüêèé ñâ³ä÷èòü: „Ãðèãîð³é ïî ñåäüìîìó ãîäó îò ðîæäåí³ÿ ïðèì±òåí áûë ñêëîííîñò³þ ê áîãî÷òåí³þ, äàðîâàí³åì ê ìóçûêå, îõîòîþ ê íàóêàì è òâåðäîñò³þ äóõà.  öåðüêâ± õîäèë îí ñàìîîõîòíî íà êðèëîñ è ï±âàë îòì±ííî, ïðèÿòíî. Ëþáèìîå æå è âñåãäà ïî÷òè òâåðäèìîå èì ï±í³å åãî áûëî ñåé ²îàííà Äàìàñêèíà ñòèõ: «Îáðàçó çëàòîìó íà ïîë± Äåèð± ñëóæèìó òð³å òâîè îòðîöû íå áðåãîøà áåçáîæíàãî âåë±í³ÿ» è ïðî÷.”, – äèâ.: Ã. Ñêîâîðîäà, Ïîâíå ç³áðàííÿ òâîð³â..., ò. 2: Òðàêòàòè. ijàëîãè. Ïðèò÷³. Ïåðåêëàäè. Ëèñòè. гçíå. Äîäàòêè, ïðèì. òà êîì. ². ²âàíüî, Êè¿â 1973, ñ. 440. 13 Ã. Ñêîâîðîäà, Ïîâíå ç³áðàííÿ òâîð³â..., ò. 1..., ñ. 60.

Ïåðñïåêòèâè äîñë³äæåííÿ óêðà¿íñüêî¿ ë³òåðàòóðè...

15

Ó êîíòåêñò³ îêðåñëåíî¿ ðåë³ã³éíî-ì³ñòè÷íî¿ ïðîáëåìàòèêè äóõîâíîãî ïîñòóïó îñîáèñòîñò³ îáðàç Áîãîðîäèö³, íå áóäó÷è ³íôàíòèëüíî îòîòîæíþâàíèé ç ïîìåðëîþ ìàò³ð’þ (à, îòæå, íå ìàþ÷è õàðàêòåðó àâòîíîìíîãî êîìïëåêñó), ÿê ³ïîñòàñü àðõåòèïó àí³ìè íà íàéâèù³é (÷åòâåðò³é) ñòà䳿 ñâîãî ðîçâèòêó íàáóâຠðèñ „ïñèõîëîã³÷íî¿ ôóíêö³¿ ³íòó¿òèâíîãî õàðàêòåðó”14. Ïðè öüîìó, íåçâàæàþ÷è íà ñâîþ íå÷èñëåíí³ñòü, âñ³ Ìàð³éí³ êîíòåêñòè Ñàäó..., à ïåðåäóñ³ì Ìåëîä³à, âèðàçíî ñâ³ä÷àòü ïðî òå, ùî Áîãîðîäèöÿ â ¿¿ íåðîçðèâíîìó çâ’ÿçêó ç ²ñóñîì Õðèñòîì º äëÿ Ñêîâîðîäè äóõîâíîþ ïóòåâîäèòåëüêîþ, à òàêîæ ïîñåðåäíèöåþ ì³æ ñâ³äîì³ñòþ é íåñâ³äîì³ñòþ. ²íñòðóìåíòàð³é àðõåòèïàëüíî¿ êðèòèêè º íàäçâè÷àéíî ïîì³÷íèé òàêîæ ïðè àíàë³ç³ ðåë³ã³éíî-ô³ëîñîôñüêî¿ ïîå糿 Òàðàñà Øåâ÷åíêà, ²âàíà Ôðàíêà, Ëåñ³ Óêðà¿íêè, Áîãäàíà-²ãîðÿ Àíòîíè÷à òà ³í. À âîäíî÷àñ ïàñóº â³í ³ äî ìîëîäî¿ óêðà¿íñüêî¿ ïðîçè. Çóïèí³ìîñü, íàïðèêëàä, íà ðîçãëÿä³ ðåë³ã³éíî¿ ïîñòàâè ñóᒺêòà ó òâîð÷îñò³ Þð³ÿ ²çäðèêà. Çîêðåìà, â ðîìàí³ Ïîäâ³éíèé Ëåîí ðîçêðèâàþòüñÿ çàñàäíè÷³ àñïåêòè é ïðè÷èíè ñâ³òîãëÿäíîãî ïåñèì³çìó ãîëîâíîãî ãåðîÿ, ùî òÿæ³þòü äî ïîñòàâè ðåë³ã³éíîãî ñêåïòèöèçìó. ϳä ÷àñ ñåàíñó ïñèõîàíàë³çó Ëåîí âèçíàº: â ìåíå º êóïà íåâèð³øåíèõ ïðîáëåì ìîðàëüíî-åòè÷íîãî ïëàíó. Íåç’ÿñîâàí³ñòü îñíîâíèõ ñâ³òîãëÿäíèõ ïðèíöèï³â [...]. Ìåíå íå âëàøòîâóº ñàì öåé ñâ³ò [...]. Áî â³í çàäóìàíèé äëÿ áîðîòüáè é ïåðôåêòíî íà áîðîòüáó íàëàøòîâàíèé.  íüîìó âñå äî äð³áíèöü äëÿ öüîãî â³äðå´óëüîâàíî.  íüîìó ïîñò³éíî òðåáà áîðîòèñÿ – çà êàâàëîê õë³áà, çà æ³íêó, çà ì³ñöå ï³ä ñîíöåì, çà ñîö³àëüíèé ñòàòóñ, çà áåçïåêó, çà äîáðîáóò, çà æèòòÿ ïîïðîñòó. ß æ íå ñòâîðåíèé äëÿ áîðîòüáè. ß íå âì³þ ³ íå ëþáëþ áîðîòèñÿ. Íàâ³òü çà âëàñíå æèòòÿ. Îãèäíî. ×îìó ÿ ïîâèíåí áîðîòèñÿ çà òå, ÷îãî í³êîëè í³ â êîãî íå ïðîñèâ15.

Ïðî ãëèáèíó ñâ³òîãëÿäíîãî êîíôë³êòó ãåðîÿ ²çäðèêà âèðàçíî ñâ³ä÷èòü òîé ôàêò, ùî, íå îáìåæóþ÷èñü ñóòî äóõîâíîþ ñôåðîþ, â³í çàêð³ïèâñÿ íà äîñèòü ãëèáîêîìó îðãàí³÷íîìó ð³âí³ ó ôîðì³ õðîí³÷íîãî àëêîãîë³çìó. Íå âèïàäêîâî äâà ñàêðàìåíòàëüíèõ ïèòàííÿ: „Âè â³ðèòå â Áîãà?”, – é: „÷îìó âè òå?”, – çàäàþòüñÿ áëàæåííîìó Ëåîíîâ³ ìàéæå ñèíõðîí³÷íî, àáè, â³äïîâ³äàþ÷è íà íèõ, â³í ñïðîì³ãñÿ óñâ³äîìèòè ñèìâîë³êî-ðåë³ã³éíó ïðèðîäó ñâ õâîðîáè. Ïðè÷èíè, ùî ñïîíóêàëè ãåðîÿ äî àëêîãîë³çìó, ìîæíà ðîçä³ëèòè íà îᒺêòèâí³ (ñîö³àëüíî-ïîë³òè÷í³, ñîö³àëüíî-åêîíîì³÷í³ é ñîö³îêóëüòóðí³) òà ñóᒺêòèâí³ (³íäèâ³äóàëüíî-îñîáèñò³ñí³). Äî ïåðøèõ 14 15

D. Sharp, Anima..., ñ. 33. Òóò ³ äàë³ ïåðåêëàä ç ïîëüñüêî¿ ì³é – ². Á. Öèò. çà: Þ. ²çäðèê, Ïîäâ³éíèé Ëåîí: Istoriÿ õâîðîáè, ²âàíî-Ôðàíê³âñüê 2000, ñ. 92, 93.

Iryna Betko

16

íàëåæèòü éîãî ïåðåáóâàííÿ „â ñîö³óì³, äå ñïîæèâàííÿ àëêîãîëþ º íîðìîþ ³ ÷è íå ºäèíèì äîñòóïíèì àíòèäåïðåñàíòîì, çàñîáîì ïðîòè òîòàëüíîãî áåçãëóçäÿ, íåïåâíîñò³ â ìàéáóòíüîìó é ïîâñþäíîãî ñâàâ³ëëÿ ñèëüíèõ ñâ³òó öüîãî”, â êðà¿í³, äå „ãîð³ëêà – ÷è íå íàéäåøåâøèé âèñîêîêàëîð³éíèé ïðîäóêò ñïîæèâàííÿ”, à îñîáëèâî – ïðèíàëåæí³ñòü äî ìèñòåöüêî¿ áîãåìè, äå „àáñòèíåíòñòâî – ÿâèùå íå ò³ëüêè ð³äê³ñíå, à é, ç äîçâîëó ñêàçàòè, íåïðèðîäíå, øòó÷íå”. Ó òàêèõ óìîâàõ ãîð³ëö³ â³ääàºòüñÿ ïåðåâàãà ÿê ñâîãî ðîäó ìåíøîìó çëó, àäæå ãåðîé ïåðåêîíàíèé, ùî ìèòåöü „á³ëüø í³æ áóäü-ÿêà ëþäèíà ïîòðåáóº ³íîä³ â³ä³éòè â³ä ðåàëüíîñò³, íàâ³òü ÿêùî òà ñòâîðåíà íèì ñàìèì. Âñå æ êðàùå äîñÿãòè öüîãî ç äîïîìîãîþ àëêîãîëþ, àí³æ, ñêàæ³ìî, íàðêîòèê³â”16. Íàòîì³ñòü ñåðåä ñóᒺêòèâíèõ ïðè÷èí ñâîþ ðîêîâó ðîëü â³ä³ãðàâ íåñòåðïíèé âíóòð³øí³é êîíôë³êò ì³æ çàï³çí³ëèì êîõàííÿì – ñïðàâæí³ì ³ ºäèíèì – ³ ïî÷óòòÿì îáîâ’ÿçêó ïåðåä ðîäèíîþ, àëå ïåðåäóñ³ì – ì³ô îñîáèñòî¿ ³í³ö³àö³¿ ãåðîÿ, ùî íåî÷³êóâàíî ïðèéíÿâ ïàòàëîã³÷íèé ïåðåá³ã (ãðà „áåç ïðàâèë”). Ëåîí âèçíຠêîõàí³é æ³íö³, ÿê â³ä äèòÿ÷èõ ë³ò éîìó áóëî ïåêåëüíî âàæêî ïðèñòîñóâàòèñÿ äî óìîâ îòî÷óþ÷î¿ ä³éñíîñò³, â ÿê³é â³í íå ì³ã â³äíàéòè ñåíñó, õî÷à âðåøò³-ðåøò îïàíóâàâ òóòåøí³ ïðàâèëà ãðè: ÿ ÷åñíî â³äáóâ óñ³ ðèòóàëè, à îáðÿäó ³í³ö³àö³¿ òàê ³ íå â³äáóëîñÿ. ² ÿ ïî÷àâ ïîòàéêè ï³äãëÿäàòè â çàìêîâó øïàðèíó áóòòÿ. ß çíàâ, ùî öüîãî ðîáèòè â æîäíîìó ðàç³ íå â³ëüíî, ùî ïîêàðàííÿ íå óíèêíóòè, àëå ³íøîãî âèõîäó â ìåíå íå áóëî. ² çíàºø ùî? Âèÿâèëîñÿ, ìåíå òàêè îáøàõðóâàëè. Ãîëîâíà òàºìíèöÿ âèÿâèëàñÿ ïðîñòîþ, ÿê âñÿêà ³ñòèíà – í³ÿêèõ ïðàâèë ïðîñòî íå ³ñíóº, òîáòî ÿ ìàâ óñ³ øàíñè áóòè â³ëüíèì, àëå í³êîëè íèì íå áóâ. ² ÿ ïðîãðàâ ó ö³é ãð³ áåç ïðàâèë ñàìå òîìó, ùî ÿêèõîñü òàì ïðàâèë äîòðèìóâàâñÿ. Çâè÷àéíî, ÿ çàïàí³êóâàâ, ïî÷àâ ãàðÿ÷êîâî øóêàòè âèõîäó, àëå âñ³ âèõîäè âèÿâèëèñü ÷åðãîâèìè òóïèêàìè, à ó â³äñóòíîñò³ âèõîäó é ïðîÿâèëîñÿ ïîêàðàííÿ çà ï³äãëÿäàííÿ â çàìêîâó øïàðèíó, ÿêà, ùîïðàâäà, äåäàë³ á³ëüøå ñõèëÿºòüñÿ íà ãîðëå÷êî ïëÿøêè. ² ëëºòüñÿ ç íå¿ â ìî¿ í³ê÷åìí³ íóòðîù³ îòðóºíå ç³ëëÿ çíàííÿ. Áëàæåíí³ óáîã³ äóõîì; ó ìíîã³ì çíàí³¿ – ìíîã³ÿ ïº÷àë³ ³ òàêå ³íøå17.

Ó êîíòåêñò³ ñó÷àñíî¿ çàõ³äíî¿ öèâ³ë³çàö³¿ àëêîãîë³çì ÿê ïñèõ³÷íà õâîðîáà, ùî ï³ääàºòüñÿ ë³êóâàííþ ó ì³í³ìàëüí³é ì³ð³, íàáóâຠìàñøòàá³â ´ëîáàëüíî¿ åï³äå쳿. Ìåäèêàìåíòîçíà òåðàï³ÿ º ìàëîåôåêòèâíîþ áåç óñâ³äîìëåííÿ é ðîçâ’ÿçàííÿ ïñèõî-äóõîâíèõ êîíôë³êò³â îñîáèñòîñò³. Þí´ îñîáëèâî íàãîëîøóâàâ íà ñèìâîë³÷íîìó õàðàêòåð³ àëêîãîë³çìó, äîõîäÿ÷è âèñíîâêó, ùî 16 17

Ibidem, c. 94. Ibidem, ñ. 34–35.

Ïåðñïåêòèâè äîñë³äæåííÿ óêðà¿íñüêî¿ ë³òåðàòóðè...

17

àëêîãîë³ê ïî ñóò³ øóêຠäóõà â ïëÿøö³ (ïîð. êóðéîçíó ãðó ëàòèíñüêèõ ñë³â: spiritus i spirtus), à íå â ñïðàâæíüîìó öàðñòâ³ äóõà, êîòðèé º îðãàí³÷íîþ ÷àñòèíîþ éîãî âëàñíî¿ äóø³. Òèì ÷àñîì õâîðèé íå â³ðèòü, ùî íà éîãî ïðîáëåìè ³ñíóº á³ëüø åôåêòèâíèé ñïîñ³á, í³æ àëêîãîëü, ³ â öüîìó íàëåæèòü éîãî ïåðåêîíàòè. ˳êóâàííÿ, îäíàê, óñêëàäíþº òîé ôàêò, ùî àëêîãîëü ÷àñòêîâî äîçâîëÿº óñóíóòè ïñèõîëîã³÷íèé ìóð, êîòðèé áëîêóº îñîáèñòîñò³ êîíòàêò ç âíóòð³øí³ì ñâ³òîì ¿¿ âëàñíèõ ãëèáîêèõ ïî÷óòò³â ³ íàòóðàëüíèõ ³íñòèíêò³â. Àëå â³í ñëóæèòü ëèøå òèì÷àñîâèì ðîçâ’ÿçàííÿì, íå çä³éñíþþ÷è ñïðàâæíüî¿ òðàíñôîðìàö³¿ ïñèõ³êè é óñóâàþ÷è ³ñíóþ÷³ ïðîáëåìè ëèøå íà äåÿêèé ÷àñ, áî ò³ëüêè äóõîâíà ïðàêòèêà ñïðîìîæíà äàòè ïðàâäèâ³ äîðîãîâêàçè íà øëÿõó ïîøóê³â ñìèñëó æèòòÿ ³ òâîð÷èõ äîðîãîâêàç³â18. Ó ñâîþ ÷åðãó â ñó÷àñíîìó íåîþí´³àíñòâ³ àëêîãîë³çì, íàðÿäó ç ³íøèìè àâòîäåñòðóêö³éíèìè ïîñòàâàìè ëþäñüêî¿ íàòóðè (íàðêîìàí³ºþ, ïàë³ííÿì òþòþíó, ¿çäîþ ç íàäì³ðíîþ øâèäê³ñòþ ³ ò.ä.), îêðåñëþºòüñÿ ÿê ïåâíà îïîñåðåäêîâàíà ôîðìà ñàìîãóáñòâà, àäæå „íàïèñàíî: Íå ñïîêóøóé Ãîñïîäà Áîãà ñâîãî!” (Ìò. 4: 7). Ñèìâîë³÷íî, ùî ñàìå íà öüîìó ïóíêò³ Ëåîí ìຠñâîºð³äíó íåñâ³äîìó îáñåñ³þ. ³í, íàïð., ñïîä³âàºòüñÿ, ùî éîãî ñêîìïë³êîâàíå æèòòÿ „íå òðèâàòèìå àæ íàäòî äîâãî”, äåêëàðóº ñâîº íåáàæàííÿ áîðîòèñÿ çà âëàñíå ³ñíóâàííÿ, ðîçäðàòîâàíî ï³äêðåñëþþ÷è, ùî í³êîëè í³ â êîãî íå ïðîñèâ öüîãî äàðó òîùî. Ðàçîì ç òèì âàðòî äîøóêóâàòèñÿ „ïîçèòèâíèõ ìîòèâàö³é, ïðèõîâàíèõ ó áóäü-ÿê³é âàä³, ïåðâåðñ³¿ ÷è îáñåñ³¿”. Ç ö³ºþ ìåòîþ ïñèõîòåðàïåâò çâè÷àéíî ðîçïèòóº ñâîãî ïàö³ºíòà ïðî ïðèõîâàíó ³íòåíö³þ éîãî äåñòðóêòèâíî¿ ïîâåä³íêè, ùî â ðåçóëüòàò³ äîçâîëÿº â³äíàéòè òîé „ãîëîâíèé äóõîâíèé ìîòèâ”, êîòðèé, ëèøàþ÷èñü íåðîçï³çíàíèì, ï³äòðèìóº øê³äëèâó çâè÷êó. ² ñàìå â òàêèé ñïîñ³á óÿâíþºòüñÿ çàìàñêîâàíå ïðàãíåííÿ õâîðèì àáñîëþòó, êîòðå âèïëèâຠç ãëèáèí éîãî ºñòâà19. Ùîäî óÿâíåííÿ ãîëîâíîãî äóõîâíîãî ìîòèâó ó êîíòåêñò³ â³ä÷àéäóøíèõ ïîøóê³â ³ ñàìîïîøóê³â Ëåîíà, íà ñïåö³àëüíó óâàãó çàñëóãîâóº òîé åï³çîä éîãî ìàíäð³â ìàí³âöÿìè, êîëè â³í íà ÿêèéñü êîðîòêèé ìîìåíò ïðèëó÷èâñÿ ÿê ñâ³é äî áóä³âíè÷èõ õðàìó. Äîñèòü ³íòðè´óþ÷î¿ ³íòåðïðåòàö³¿ öåé åï³çîä ä³ñòຠó ñâ³òë³ ñèìâîë³÷íèõ ìîòèâ³â àðõåòèïó ñàìîñò³, ùî ëàêîí³÷íî ìîæå áóòè îêðåñëåíèé ÿê „Áîã â íàñ”20. 18 19

Äèâ.: Å. Pascal, Psychologia Jungowska, ðrzekl. G. Skoczylas, Poznañ 1998, ñ. 142. Äèâ.: J. Monbourquette, Od poczucia w³asnej wartoœci do poczucia jaŸni, prze³. H. Sobieraj i D. Zañko, Poznañ 2004, ñ. 30, 139. 20 Ïðî àðõåòèï ñàìîñò³ äèâ.: Ê.Ã. Þíã, Aion: Èññëåäîâàíèå ôåíîìåíîëîãèè ñàìîñòè, ïåð. Ì. Ñîáóöêèé, Ìîñêâà – Êèåâ 1997; D. Sharp, JaŸñ, [â:] idem, Leksykon..., ñ. 82–83.

Iryna Betko

18

Ó ìåæàõ ðîçãëÿäóâàíîãî ôðà´ìåíòó ñàì³ñòü ïðîòàãîí³ñòà ïðîåêòóºòüñÿ íà ïîêàçîâèé îáðàç-ñèìâîë òåìåíîñó21 – ñàêðàëüíîãî ì³ñöÿ / ïðîñòîðó, çàáåçïå÷åíîãî â³ä åêñïàíñ³¿ íàâêîëèøíüîãî ñâ³òó. Îçíàêè òåìåíîñó òóò ïîñ³äàº, ïî-ïåðøå, ïðîìåíèñòå á³ëîñí³æíå ì³ñòî íà òë³ ãóñòî-ñèíüîãî íåáà, äî ÿêîãî âõîäèòü Ëåîí, ³, ïî-äðóãå, îáë³ïëåíèé ðèøòóâàííÿì õðàì – çìåíøåíà ïîäîáà îäíîãî ç ÷îòèðüîõ Ñîô³¿âñüêèõ. Ïðè öüîìó äî àðõåòèïàëüíèõ ìîòèâ³â ñàìîñò³ íåäâîçíà÷íî àïåëþº ñèìâîë³êà ÷åòâåðèö³ (âèðàç äîñêîíàëî¿ ïîâíîòè é çð³âíîâàæåíîñò³ äóõîâíîãî / ÷îëîâ³÷îãî / ñâ³äîìîãî é ò³ëåñíîãî / æ³íî÷îãî / íåñâ³äîìîãî ïåðâí³â) òà Áîæî¿ Ïðåìóäðîñò³ Ñîô³¿, êîòðà ïîñòຠÿê ÷åòâåðòèé åëåìåíò ïîðÿä ç ³ïîñòàñÿìè Ïðåñâÿòî¿ Òðîéö³. Ó äàíîìó êîíòåêñò³ ñàêðàëüíîãî çíà÷åííÿ íàáóâàþòü òàêîæ çàãàäêîâ³ ìàí³ïóëÿö³¿ áóä³âíè÷èõ õðàìó, êîòð³ êèäàëè êîðè÷íåâó ãëèíó „íà á³ë³, ïîäåêóäè âæå îçäîáëåí³ îðíàìåíòîì ñò³íè”, à ³íø³ çàêëàäàëè „ó öþ ãëèíó ï³ð’¿íè, æìóòèêè òðàâè, ñîëîìèíêè”. Ðîáîòà ñïðàâëÿëà âåëèêó ïðèºìí³ñòü áóä³âíè÷èì, à ñò³íè õðàìó „íåìîâ îáðîñòàëè ò³ëîì – æèâèì, ÷óòëèâèì, í³æíèì”. ³äòàê ö³ëèé åï³çîä ìîæíà ³íòåðïðåòóâàòè ÿê ðîçãîðíóòó ìåòàôîðó ïåâíî¿ äóõîâíî¿ ïðàêòèêè: âò³ëåííÿ Áîæîãî ïëàíó / ³äå¿ â ðåàëüíó ä³éñí³ñòü. Ñâÿùåííîä³éñòâî áóä³âíè÷èõ òàêîæ ÷èìîñü íàãàäóº ïðàöþ ëàñò³âîê (òîä³ ÿê öÿ ÷îðíî-á³ëà ïòàøêà º îäíèì ³ç ñèìâîë³â ëþäñüêî¿ äóø³), ùî îáë³ïëþþòü ñâî¿ìè ãí³çäàìè ñàêðàëüíó ñïîðóäó. Òà íàéâàæëèâ³øèì ñâ³äîöòâîì âèäàºòüñÿ òîé ñóᒺêòèâíèé ñòàí, ùî îïàíóâàâ Ëåîíà â õîä³ ñï³ëüíî¿ ðîáîòè ÿê ïîçèòèâíèé íàñë³äîê åìàíàö³¿ éîãî ñàìîñò³, êîòðà çö³ëÿº, ïîºäíóº ç³ Âñåñâ³òîì ³ â³äêðèâຠíîâ³ äóõîâí³ ìîæëèâîñò³: „Ðàïòîì ìåí³ çðîáèëîñÿ äóæå äîáðå â³ä äóìêè, ùî ìè áóäóºìî òàêó ãàðíó öåðêâó, ³ ùî ðîáîòà éäå òàê øâèäêî é çëàãîäæåíî, ³ ùî äî òåìðÿâè ùå äîñèòü ÷àñó, ³ ùî ÿ íàðåøò³ ä³ñòàâñÿ ñþäè, äå ìàâ áóòè â³ä ïî÷àòêó”22. Ëåîíîâ³, âò³ì, íå ñóäèëîñÿ í³ çàíî÷óâàòè â öåðêâ³, àí³ ñòàòè îäíèì ³ç ¿¿ áóä³âíè÷èõ: äîñèòü øâèäêî â íüîìó ðîçï³çíàëè çàéäó é ÷óæèíöÿ. Ïðè÷èíó öüîãî ñë³ä âáà÷àòè â òîìó, ùî ïñèõîëîã³÷íèé ìóð, êîòðèé â³ää³ëÿâ îñîáèñò³ñòü ãåðîÿ â³ä äîáðî÷èííîãî âïëèâó éîãî ñàìîñò³, çíîâ áóëî â³äñóíóòî â ñïîñ³á øòó÷íèé – çà äîïîìîãîþ àëêîãîëþ. Ñàìå öþ áðóòàëüíó ïðàâäó ïðî Ëåîíà-ðîìàíòèêà âèçíຠäðóãèé êîìïîíåíò éîãî ïîäâ³éíî¿ íàòóðè – òîé Ëåîí, ùî º ñêåïòèêîì (ç åëåìåíòàìè öèí³çìó) ³ ïî÷àñòè íàêëåïíèêîì, êîòðèé ñïîñòåð³ãຠçà òèì ïåðøèì ÿê çà òðåòüîþ îñîáîþ: „À êèì â³í áóâ ó öüîìó ñâ³ò³, ÿê íå çàéäîþ é ÷óæèíöåì. Çàøìàðêàíèé 21 22

Äèâ.: D. Sharp, Temenos, [â:] idem, Leksykon..., ñ. 159–160. Þ. ²çäðèê, Ïîäâ³éíèé Ëåîí..., ñ. 170, 171.

Ïåðñïåêòèâè äîñë³äæåííÿ óêðà¿íñüêî¿ ë³òåðàòóðè...

19

øóêà÷ ³í³ö³àö³é. Ìèñëèâåöü çà îáîâ’ÿçêàìè. Íå äèâíî, ùî ÷àøåþ ¥ðààëÿ äëÿ íüîãî âèÿâèëàñÿ ãîð³ë÷àíà ïëÿøêà”23. Ó íàø³é ðîçâ³äö³, ç îãëÿäó íà ôîðìàëüíî-çì³ñòîâó ñïåöèô³êó çàëó÷åíîãî äî ðîçãëÿäó ìàòåð³àëó, ùî çàñîáàìè õóäîæíüîãî ñëîâà ðåïðåçåíòóº ñàêðàëüíî-íóì³íîçí³ ñôåðè áóòòÿ ëþäñüêî¿ äóø³, áóëî çàñòîñîâàíî ïåðåäóñ³ì çàñàäè àðõåòèïàëüíî¿ êðèòèêè òîùî. Öå äàëî ìîæëèâ³ñòü ïðîëèòè ïåâíå ñâ³òëî íà ãëèáèííîïñèõîëîã³÷íó ïðèðîäó äåÿêèõ íàéâàæëèâ³øèõ îáðàç³â ³ ñèìâîë³â, ùî ì³ñòÿòüñÿ â àíàë³çîâàíèõ òâîðàõ ³ âåëèêîþ ì³ðîþ çàáåçïå÷óþòü ðåàë³çàö³þ òðàíñöåíäåíòíî¿ ôóíêö³¿ ÿê òàêî¿. Òðàíñöåíäåíòíà ôóíêö³ÿ â³ä³ãðຠíàäçâè÷àéíî âàæëèâå çíà÷åííÿ íà ð³çíèõ ñòàä³ÿõ ïðîöåñó äóõîâíî¿ ³íòå´ðàö³¿. Âîíà ïîëÿãຠó ðîçøèðåíí³ ëþäñüêî¿ ñàìîñâ³äîìîñò³ øëÿõîì çáàãà÷åííÿ ¿¿ çì³ñòîâèìè ìîòèâàìè ç³ ñôåðè íåñâ³äîìîãî. Çä³éñíåííÿ ö³º¿ ôóíêö³¿ òàêîæ ïåðåäáà÷ຠõóäîæíÿ ë³òåðàòóðà, ÿêà â ïåâíîìó ðîçóì³íí³ ÿâëÿº ñîáîþ äîñêîíàëèé ð³çíîâèä àêòèâíî¿ ³ìà´³íàö³¿. Òðàíñöåíäåíòíà ôóíêö³ÿ ó ïðîöåñ³ ë³òåðàòóðíî¿ òâîð÷îñò³ ðåàë³çóºòüñÿ ï³ä ÷àñ êîíôðîíòàö³¿ ñâ³äîìîñò³ ç íåñâ³äîì³ñòþ, ùî ´åíåðóº â³äïîâ³äíó åìîö³éíó íàïðóãó, ÿêà âèêëèêຠäî æèòòÿ íîâó ÿê³ñòü – ìèòöÿ ÿê òâîðöÿ ïñèõ³÷íî¿ ðåàëüíîñò³, â³äáèòî¿ ó éîãî ñëîâ³. Þí´ óÿâëÿâ ñîá³ öåé ñêëàäíèé ïðîöåñ íàñòóïíèì ÷èíîì: Àêòèâí³ñòü ï³äñâ³äîìîñò³ äຠïî÷àòîê íîâîìó çì³ñòó, óòâîðåíîìó â ò³é ñàì³é ì³ð³ òåçîþ é àíòèòåçîþ, ÿêèé çíàõîäèòüñÿ ïî â³äíîøåííþ äî îáîõ ó êîìïåíñàö³éíîìó ñòîñóíêó. Òàê âèíèêຠòîé ´ðóíò, íà ÿêîìó ïðîòèëåæíîñò³ ìîæóòü ïîºäíàòèñÿ. ßêùî, íàïðèêëàä, çà ïðîòèëåæíîñò³ ìè áåðåìî ÷óòòºâ³ñòü ³ äóõîâí³ñòü, òî îïîñåðåäêîâóþ÷èé ¿õ çì³ñò, ïîðîäæåíèé íåñâ³äîì³ñòþ, çàáåçïå÷èòü â³äïîâ³äíèé ñïîñ³á åêñïðåñ³¿ ÿê äëÿ òåçè äóõîâíîãî ïîðÿäêó, ç îãëÿäó íà ñâî¿ áàãàò³ äóõîâí³ àñîö³àö³¿, òàê ³ äëÿ àíòèòåçè ÷óòòºâî¿, ç îãëÿäó íà ñâîþ ÷óòòºâó îáðàçí³ñòü24.

Äàðèë Øàðï äîäàº, ùî òðàíñöåíäåíòíà ôóíêö³ÿ â ñâî¿é ³ñòîò³ º âàæëèâèì ôàêòîðîì ñàìîðåãóëÿö³¿ äóø³ (ïñèõå): çâè÷àéíî âîíà ïðîÿâëÿºòüñÿ ó ñèìâîë³÷í³é ôîðì³ é äîñâ³ä÷óºòüñÿ ÿê íîâà ïîñòàâà îñîáèñòîñò³ ïî â³äíîøåííþ äî ñåáå ³ äî æèòòÿ25. Ïîçà êîíòåêñòîì òðàíñöåíäåíòíî¿ ôóíêö³¿ âàæêî óÿâèòè ñîá³ é ôåíîìåí ë³òåðàòóðè ðåë³ã³éíî-ô³ëîñîôñüêîãî ñïðÿìóâàííÿ, àäæå ñàìå âîíà äîïîìàãຠóçãîäèòè â ìåæàõ ºäèíîãî ïñèõ³÷íîãî îáøàðó äóõîâí³ ³ìïóëüñè é ïî÷óòòÿ, íåð³äêî ãëèáîêî ³íòó¿òèâí³, ç³ ñïðîáîþ ¿õ 23 24 25

Ibidem, ñ. 171. Öèò. çà: D. Sharp, Funkcja transcendentna, [â:] idem, Leksykon..., c. 65. Ibidem.

20

Iryna Betko

³íòåëåêòóàëüíîãî îñìèñëåííÿ ³ äàëüøî¿ òðàíñôîðìàö³¿ â îáðàçè òà ñèìâîëè. Àðõåòèïàëüí³ îáðàçè ïðîÿâëÿþòüñÿ íå ò³ëüêè â õóäîæí³é ë³òåðàòóð³ ÿê â³äáèòòÿ îñîáèñòèõ ïåðåæèâàíü ìèòöÿ, àëå ïåðåäóñ³ì ó êîëåêòèâí³é íåñâ³äîìîñò³ ñîö³àëüíèõ ãðóï ³ ö³ëèõ íàðîä³â. ²ñòîð³ÿ íàðîä³â òà åïîõ – öå òàêîæ ³ ïðîÿâ àðõåòèï³â, ä³ÿëüí³ñòü êîëåêòèâíî¿ äóø³. Çîêðåìà, âðàõóâàííÿ àðõåòèïàëüíîãî ï³ä´ðóíòÿ àíàë³çîâàíèõ òâîð³â äîçâîëèëî óâèðàçíèòè õóäîæíþ ñïåöèô³êó ¿õ îáðàçíî-ñèìâîë³÷íî¿ ñèñòåìè, ùî ïîñòàëà â ïðîöåñ³ ñîêðîâåííîãî ïåðåæèâàííÿ ìèòöÿìè ãëèáèííîïñèõîëîã³÷íèõ ÷èííèê³â êîëåêòèâíî¿ íåñâ³äîìîñò³. Streszczenie Literatura ukraiñska w kontekœcie krytyki archetypowej: perspektywy badawcze W artykule s¹ rozpatrywane perspektywy badañ nad literatur¹ ukraiñsk¹ w kontekœcie krytyki archetypowej. Bogata symbolika duchowa takich archetypów nieœwiadomoœci zbiorowej, jak persona i cieñ, anima i animus, stary mêdrzec i wielka matka, a szczególnie jaŸñ jest bardzo pomocna przy analizie utworów literackich o charakterze religijno-filozoficznym. W tym celu uwagê skupia siê na poszczególnych w¹tkach Ogrodu pieœni nabo¿nych Hryhorija Skoworody oraz powieœci Jurija Izdryka Podwójny Leon.

Summary The prospects for the study of Ukrainian literature in the context of archetypal criticism The article examines the prospects for the study of Ukrainian literature in the context of archetypal criticism. The rich spiritual symbolism of archetypes of the collective unconscious, as Persona and Shadow, Anima and Animus, Wise Old Man and a Great Mother, and specially the Self, helps open new contents parameters in the analysis of religious and philosophical works. In this regard, attention is focused on appropriate archetypal motifs of Garden of Divine Song of Gregory Skovoroda and the novel Double Leon of Yuri Izdryk.

Ñòðàëüöîâà... UWM w Olsztynie Øòðûõ³ äà òâîð÷àãà ïàðòðýòà ̳õàñÿ Acta Polono-Ruthenica XVI, 2011 21 ISSN 1427-549X

Irena Chowañska Olsztyn

Øòðûõ³ äà òâîð÷àãà ïàðòðýòà ̳õàñÿ Ñòðàëüöîâà (Ç íàãîäû 75-ãîääçÿ ç äíÿ íàðàäæýííÿ ìàéñòðà) ßê õóòêà ëÿö³öü ÷àñ! Çäàåööà, çóñ³ì íÿäà¢íà ¢ Ñàþçå áåëàðóñê³õ ï³ñüìåíí³êࢠàäáû¢ñÿ âå÷àð ïàìÿö³ ̳õàñÿ Ñòðàëüöîâà, à ¢ áåëàðóñêàé ïåðû¸äûöû ç ãýòàé íàãîäû ïà¢ñòàëà íåêàëüê³ àðòûêóëà¢1 ïðûñâå÷àíûõ ÿãî òâîð÷àñö³. Àäíàê, ç òîé ïàðû ïðàéøëî ¢æî áîëüø ÿê ÷àòûðû ãàäû. Íàäûõîäçÿ÷û 2012 ãîä ìîæíà áóäçå íàçâàöü ãîäàì ̳õàñÿ Ñòðàëüöîâà, òàìó øòî 14 ëþòàãà ñïî¢í³ëàñÿ áû 75 ãàäî¢ Ì³õàñþ Ëÿâîíàâ³÷ó Ñòðàëüöîâó – ï³ñüìåíí³êó, ÿê³ âûêàçà¢ñÿ íå òîëüê³ ¢ ïðîçå, àëå ³ ¢ ïàýç³³, êðûòûöû, ýñý³ñòûöû ³ ïåðåêëàäàõ. Óñ¸ øòî íàï³ñàíà Ñòðàëüöîâûì óâàõîäç³öü ó áåëàðóñêóþ ë³òàðàòóðó, âûëó÷àåööà àðûã³íàëüíàñöþ ³ ñâàåàñàáë³âûì ë³ðûçìàì, çâàíûì „ñòðàëüöî¢ñê³ì”. ̳õàñü Ñòðàëüöî¢ ïà÷ࢠï³ñàöü óæî ¢ øêîëüíûÿ ãàäû. ßãî ïåðøûÿ âåðøû íàï³ñàíûÿ íà ðóñêàé ìîâå äðóêàâàë³ñÿ ¢ ÷àñîï³ñå „Ïðàìåíü” ³ ãàçåöå „Çà Ðàäç³ìó”. Ïðàçà³÷íû äýáþò Ñòðàëüöîâà àäáû¢ñÿ ¢ 1957 ãîäçå áåëàðóñêàìî¢íûì àïàâÿäàííåì Äîìà2. Ïðàç ïÿöü ãàäî¢ ïàñëÿ àïóáë³êàâàííÿ ñâàéãî ïåðøàãà ïðàçà³÷íàãà òâîðà, ï³ñüìåíí³ê âûäࢠçáîðí³ê ïðîçû Áëàê³òíû âåöåð3, ó ÿê³ ¢âàéøë³ ñåì àïàâÿäàííÿ¢: Äîìà (1957), Âîñåíüñê³ ¢ñïàì³í (1958), Ìàöååâû äðîâû4 (1959), Áëàê³òíû âåöåð (1960), Äâîå ¢ ëåñå (1960), 1

À. Ìÿñí³êî¢, ̳õañü Ñòðàëüöî¢, „Çâÿçäà” 14.02.2007, c. 6; À. Áàäàê, Çîðêà ̳õàñÿ Ñòðàëüöîâà, „˳òàðàòóðà ³ ìàñòàöòâà” 16.02.2007, ñ. 15; Ó. Äàìàøýâ³÷, ßø÷ý àäíà çàãàäêà, „˳òàðàòóðà ³ ìàñòàöòâà” 16.02.2007, ñ. 15; ². Ãî¢ç³÷, „Êàë³ ìà¢÷ûöü äóøà, ã³áåå ðîçóì íàø…”, „Ðîäíàå ñëîâà” 2007, ¹ 2, ñ. 35–43; Â. Áóðëî, Ñòûë³ñòû÷íûÿ ïðû¸ìû àäëþñòðàâàííÿ ðý÷àñòíàñö³ ¢ àïàâÿäàíí³ Ì³õàñÿ Ñòðàëüöîâà „Ñìàëåííå âåïðóêà” (1973), „Âåñòí³ê ÁÄÓ 2007”, 2, cåð. 4, c. 24–28; ². Ãî¢ç³÷, „Êaçê³ æûööÿ” ßêóáà Êîëàñà ³ ñòûë¸âûÿ ïîøóê³ ëiòàðàòóðû äðóãîé ïàëîâû XX ñò. (íà ïðûêëàäçå òâîð÷àñö³ ïðàäñòà¢í³êî¢ „ô³ëàëàã³÷íàãà ïàêàëåííÿ”), [y:] ßíêà Êóïàëà ³ ßêóá Êîëàñ ó ñ³ñòåìå äçÿðæà¢íà-êóëüòóðíûõ ³ äóõî¢íàýñòýòû÷íûõ ïðûÿðûòýòࢠXXI ñòàãîääçÿ. Ìàòýðûÿëû ̳æíàðîäíàé íàâóêîâà-ïðàêòû÷íàé êàíôåðýíöû³, ̳íñê 26–27 âåðàñíÿ 2007, ñ. 137–142. 2 Ì. Ñòðàëüöî¢, Äîìà, „Ìàëàäîñöü” 1957, ¹ 1, ñ. 20–24. 3 Ì. Ñòðàëüöî¢, Áëàêiòíû âåöåð. Àïàâÿäàííi, ̳íñê 1962. 4 Àïàâÿäàííå Ìàöååâû äðîâû ñóñòðàêàåööà ïàä íàçâàì³ Ïàñëÿ êàëÿä (Ì. Ñòðàëüöî¢, Íà óñïàì³í àá ðàäàñö³. Âûáðàíàå, ̳íñê 1974) i Ïàñëÿ çàâ³ðóõ³ (Ì. Ñòðàëüöî¢, Âûáðàííàå. Ïðîçà. Ïàýç³ÿ. Ýñý, ̳íñê 1987).

Irena Chowañska

22

Ñóñåäç³5 (1961) ³ Ïåðàä äàðîãàé (1961). Íà êí³ãó Ñòðàëüöîâà àäðàçó çâÿðíóë³ ¢âàãó êðûòûê³ ³ äàñëåä÷ûê³ áåëàðóñêàé ë³òàðàòóðû, ÿê³ÿ íåàäíîé÷û ãàâàðûë³ ïðà òàëåíò ìàëàäîãà òâîðöû, óâàéøî¢øàãà ¢ ë³òàðàòóðó ñà ñâà¸é òýìàé, ñòûëåì ³ áà÷àííåì ñâåòó6. Äðóãàÿ êí³ãà ïðîçû ̳õàñÿ Ñòðàëüöîâà, Ñåíà íà àñôàëüöå7, âûéøëà ¢ 1966 ãîäçå ³ òàêñàìà õóòêà áûëà çà¢âàæàíà êðûòûêàé8. Êí³ãà ñêëàäàåööà ç àäç³íàööàö³ àïàâÿäàííÿ¢: Íà âàêçàëå ÷àêàå à¢òîáóñ (1962); Òðûïö³õ (1963); Òàì, äçå çàö³øàê, ñïàêîé (1963); Ñåíà íà àñôàëüöå (1963); Äîáðàå íåáà (1964); Íà ÷àöâ¸ðòûì ãîäçå âàéíû (1964); Øòî áóäçe ñí³ööà (1964); Ðîçäóì (1964); Äçåíü ó øýñöüäçåñÿò ñóòàê (1964); ² çíî¢, çíî¢ ãîðàä9 (1965) ³ Ñâåò ²âàíàâ³÷, áûëû äîíäæóàí (1965). Íàéáîëüø âÿäîìûì ç í³õ ç’ÿ¢ëÿåööà Ñåíà íà àñôàëüöå. Ó ãýòûì òâîðû ï³ñüìåíí³ê óçíÿ¢ íåêàëüê³ ïðàáëåì, aäíîé ç íàéâàæíåéøûõ äëÿ ÿãî áûëà òýìà äóõî¢íàé ñóâÿç³ ïàì³æ â¸ñêàé ³ ãîðàäàì. Àá òûì, øòî òýìà â¸ñê³ ³ ãîðàäà çàéìàëà âàæíàå ìåñöà ¢ òâîð÷àñö³ Ñòðàëüöîâà, ñâåä÷ûöü øýðàã òâîðࢠíàï³ñàíûõ ó ðîçíûÿ ãàäû, ÿêóþ òàêñàìà ÿñêðàâà ïðàäñòàâ³¢ ó àïàâÿäàííÿõ Äîìà, Ïåðàä äàðîãàé, Íà âàêçàëå ÷àêàå à¢òîáóñ, Òðûïö³õ ³ Ñìàëåííå âåïðóêà. Âîáðàç â¸ñê³ ³ ãîðàäà ðàñêðûâàåööà ¢ òâîðàõ ïðàç óçàåìààäíîñ³íû ãåðîÿ¢, äçÿêóþ÷û ³ì ÷ûòà÷ äàâåäâàåööà ïðà àäíîñ³íû ëþäçåé ðîçíàãà âåêó äà ãîðàäà ³ â¸ñê³. ×ûòàþ÷û àïàâÿäàíí³ Ñòàëüöîâà íàñî¢âàþööà ïûòàíí³ àá òûì, íàâîøòà âûá³ðàöü ïàì³æ â¸ñêàé ³ ãîðàäàì, íàâîøòà ðàá³öü âûáàð? Òàê³ÿ ïûòàíí³ òàêñàìà çàäàå ñàáå ³ øóêàå íà ³õ àäêàç ãàëî¢íû ãåðîé Ñåíà íà àñôàëüöå – ³êòàð, ÿê³ ç’ÿ¢ëÿåööà æûõàðîì ñó÷àñíàãà ãîðàäà, àëå ïà ïàõîäæàíí³ ³ ïà ëàäçå ìûñëåííÿ ¸í – âÿñêîâåö. Ìàëàäû àñï³ðàíò âåëüì³ õî÷à ïðûì³ðûöü ãîðàä ç â¸ñêàé, áà÷à÷û ïåðàâàã³ æûööÿ ³ ¢ ãîðàäçå, ³ ¢ â¸ñöû. Íåçäàðìà ¸í óïàì³íàå âûñîêàå íåáà, ïàë¸ò íà ñàìàë¸öå ³ òýõí³êó, áåç ÿêîé íå ìîã áû õóòêà 5

Ó 1985 ãîäçå Ì. Ñòðàëüöî¢ äàïðàöàâࢠðàíåé íàï³ñàíàå àïàâÿäàííå Ñóñåäç³ ³ çìÿí³¢ ÿãî íàçâó. Òâîð ïàä íàçâàé Âîëüêà ¢âàéøî¢ ó ñêëàä àïîøíÿé êí³ã³ ï³ñüìåíí³êà (Ì. Ñòðàëüöî¢, Âûáðàííàå. Ïðîçà. Ïàýç³ÿ. Ýñý, ̳íñê 1987). 6 Ãë: A. Ãàðäç³öê³, Çáîðí³ê âûêë³êàå ðîçäóì, „Çâÿçäà” 21.08.1962, ñ. 6; A. Âÿðö³íñê³, Ö³ ³ñíóå áëàê³íòû âåöåð?, „˳òàðàòóðà ³ ìàñòàöòâà” 31.08.1962, ñ. 6; Á. Áóð’ÿí, Ïåðøû êðîê – ïà÷àòàê äàðîã³, „Áåëàðóñü” 1962, ¹ 11, ñ. 28; ß. Öûáóê, Ç àä÷óâàííåì ïðûãîæàãà, „Ïîëûìÿ’’ 1962, ¹ 12, ñ. 164–166; M. Êàöþøûí, Àïðà¢äàíûÿ ïàäçå³, „̳íêàÿ ïðà¢äà” 1.09.1962, ñ. 4; Ê. Ñÿíüêî, Àá êí³çå Ì. Ñòðàëüöîâà „Áëàê³òíû âåöåð”, „×ûðâîíàÿ çìåíà” 22.01.1963, ñ. 6; Á. Ôèðòøåéí, Ñêâîçü ïðèçìó, „Çíàìÿ þíîñòè” 1.08.1963, ñ. 5. 7 Ì. Ñòðàëüöî¢, Ñåíà íà àñôàëüöå. Àïàâÿäàííi, ̳íñê 1966. 8 Ä. Áóãย, Òàëåíàâ³òàå ³ àäíàñòàéíàå, „Ïîëûìÿ” 1966, ¹ 12, ñ. 171–175; Â. ͳê³ôàðîâ³÷, Êí³ãà ³ ÿå ãåðî³, „Áåëàðóñü” 1967, ¹ 3, ñ. 26; Â. Íèêèôîðîâè÷, Ñïðîñèòü ñåáÿ..., „Íåìàí” 1969, ¹ 3, ñ. 160–162. 9 Ñïà÷àòêó àïàâÿäàííå ìåëà íàçâó Ãîñöü ³ áûëî íàäðóêàâàíà ¢ 1965 ãîäçå ¢ ÷àñîï³ñå „Ïîëûìÿ” (¹ 5–6, ñ. 106–111). Ïàçíåé Ñòðàëüöî¢ çìÿí³¢ ãýòó íàçâó íà ² çíî¢, çíî¢ ãîðàä.

Øòðûõ³ äà òâîð÷àãà ïàðòðýòà ̳õàñÿ Ñòðàëüöîâà...

23

ïåðààäîëåöü äàë¸ê³ÿ àäëåãëàñö³. Ïîáà÷ ç ðýàêòû¢íûì ñàìàë¸òàì ¸í áà÷ûöü æàâàðàíêà ³ íå õî÷à âûá³ðàöü ïàì³æ ³ì ³ òýõí³êàé. Âàðòà çãàäàöü, øòî âîáðàç âÿñêî¢öà, ñòà¢øàãà ãàðàäæàíàì, ç’ÿ¢ëÿåööà ¢ òâîðàõ àìàëü âà ¢ñ³õ ï³ñüìåíí³êࢠáë³çêàãà äà ñòðàëüöî¢ñêàãà ³ ïàçíåéøûõ ïàêàëåííÿ¢. Àëå ̳õàñü Ñòðàëüöî¢ áû¢ ïåðøûì ç ë³òàðàòàðà¢, ÿê³ ¢ áåëàðóñêàé ïðîçå ïðàäñòàâ³¢ òûï ãåðîÿ, ÿêîìó àäíà÷àñîâà áë³çê³ÿ ãîðàä ³ â¸ñêà. Ñòðàëüöî¢ñê³ ãåðîé áàëàíñóå ïàì³æ ëþáî¢þ äà â¸ñê³ ³ ãîðàäà. Äëÿ ÿãî ãàëî¢íûì áûëî àä÷óöü äóøý¢íóþ ðà¢íàâàãó ³ ñïàêîé ³ íå³ñòîòíà áûëî, øòî ñòàíå ïðû÷ûíàþ òàãî – ãîðàä ö³ â¸ñêà. ßê âÿäîìà, Ñòàëüöî¢ áû¢ íå àäç³íûì ï³ñüìåíí³êàì ó áåëàðóñêàé ë³òàðàòóðû, ÿê³ ¢ 60-õ ãàäàõ XX ñòàãîääçÿ çàêðàíࢠòýìó â¸ñê³. Ïðà âÿñêîâàå æûöö¸ ï³ñàë³ ïåðàâàæíà ²âàí Ïòàøí³êà¢, Âÿ÷àñëࢠÀäàì÷ûê, Àíàòîëü Êóäðàâåö, Ïàâåë ̳ñüêî, Âåðà Ïàëòàðàí ³ ³íø. Òýìà â¸ñê³ áûëà òàêñàìà àêòóàëüíàé ³ äëÿ ðóñê³õ ï³ñüìåíí³êà¢: ³êòàðà Àñòàôüåâà, Âàñ³ë³ÿ Áÿëîâà, ߢãåíà Íîñàâà, Âàëÿíö³íà Ðàñïóö³íà, ³êòàðà ˳õàíîñàâà, Âàñ³ëÿ Øóêøûíà ³ ³íø. ßê àäçíà÷àå äàñëåä÷ûê Àðíîëüä Ìàêì³ë³í: „ó ðóñêàé âÿñêîâàé ïðîçå àäáûâà¢ñÿ ñâîåàñàáë³âû àäûõîä àä óðáàí³ñòû÷íàé òðàäûöû³, äçå çâàðîò àä ãàðàäñêîãà äà ñåëüñêàãà æûööÿ í¸ñ çà ñàáîé ìîöíû íàñòàëüã³÷íû çàðàä, ³äýàë³çàöûþ ì³íóëàãà ³ ñõ³ëüíàñöü äà íåïðûìàííÿ ñó÷àñíûõ ïðàöýñ࢔10. Ó áîëüøàñö³ òâîðࢠòàãî ïåðûÿäó àäëþñòðî¢âàë³ñÿ ïàë³òû÷íûÿ ³ ïñ³õàëàã³÷íûÿ çìåíû æûööÿ â¸ñê³ ³ ãîðàäà, ³õ áóäç¸ííàå æûöö¸, à òàêñàìà ïàÿ¢ëÿëàñÿ ïàðà¢íàííå ýêç³ñòýíöû³ ¢ â¸ñöû ³ ãîðàäçå. ¸ñêà ¢ñïðûìàëàñÿ ÿê ìàëàÿ ðàäç³ìà, ÿê àäâå÷íàÿ êàøòî¢íàñöü ÷ûñö³í³, äàáðûí³ ³ ìàðàëüíàñö³. Óñ¸, øòî äàòû÷ûëàñÿ â¸ñê³, ìåëà ³äûë³÷íû õàðàêòàð, ãîðàä æà áû¢ ÷àñòà ¢âàñàáëåííåì óñÿãî çëîãà ³ êåïñêàãà. Ó çíà÷íàé ñòóïåí³, àäíàê, ³íøû ïàäûõîä ó àñýíñàâàíí³ äàäçåíàé ïðàáëåìàòûê³ âûÿ¢ëÿåööà ¢ òâîðàõ Ì. Ñòðàëüöîâà. ϳñüìåíí³ê ïàêàçâࢠâ¸ñêó ³ ãîðàä áåç êàíòðàñíàãà ïàðà¢íàííÿ, àäíà÷àñîâà äàâࢠ³ì õàðàêòàðûñòûêó, âûïóêëÿ¢ òîå âàðòàñíàå, íà ÷ûì òðûìàåööà æûöö¸ ¢ ³õ. Ó 1966 ãîäçå Ñòðàëüöî¢ íàï³ñࢠàïîâåñöü Àäç³í ëàïàöü, àäç³í ÷óíü11. Ïðàç òðû ãàäû ÿíà âûéøëà àñîáíûì çáîðí³êàì12 ³ áûëà àäçíà÷àíà ïðýì³ÿé ÷àñîï³ñà „Äðóæáà íàðîäîâ”. Àïîâåñöü íàëåæûöü äà ñàìûõ äî¢ã³õ ë³ðû÷íûõ òâîðࢠï³ñüìåíí³êà ³ ç’ÿ¢ëÿåööà äðóã³ì òâîðàì13, äçå äàñêàíàëà ïðàäñòà¢ëåíà 10 11 12 13

À. Ìàêì³ë³í, Áåëàðóñêàÿ ë³òàðàòóðà ¢ 50–60-ÿ ãàäû XX ñòàãîääçÿ, ̳íñê 2001, ñ. 152. Ì. Ñòðàëüöî¢, Àäçií ëàïàöü, àäçií ÷óíü, Àïîâåñöü, „Ìàëàäîñöü” 1966, ¹ 12, c. 52–93. Ì. Ñòðàëüöî¢, Àäçií ëàïàöü, àäçií ÷óíü, Àïîâåñöü, ̳íñê 1970. Ïåðøûì òâîðàì áûëî àïàâÿäàííå Íà ÷àöâ¸ðòûì ãîäçå âàéíû, äçå ïðàäñòà¢ëåíà âàåííàå äçÿö³íñòâà, äóøý¢íàÿ äðàìà ñÿì³ãàäîâàãà õëîï÷ûêà, ÿãî áàáóë³ ³ ìàö³.

Irena Chowañska

24

òýìà ïàñëÿâàåííàãà äçÿö³íñòâà, ïà÷óöö³ ìàëîãà õëîï÷ûêà ³ äàðîñëûõ àñîá. Ãàëî¢íàå ìåñöà ¢ àïîâåñö³ Àäç³í ëàïàöü, àäç³í ÷óíü çàéìàå äóõî¢íàå æûöö¸ äçåäà ̳õàëê³ ³ ÿãî ¢íóêà, ÿêîå íàäàå àïîâåñö³ àñàáë³âóþ ë³ðû÷íàñöü. Àïîøíÿå àïàâÿäàííå ̳õàñÿ Ñòðàëüöîâà Ñìàëåííå âåïðóêà, íàï³ñàíàå ¢ 1973 ãîäçå, çàéìàå âàæíàå ìåñöà ¢ òâîð÷àñö³ ï³ñüìåíí³êà. Äàñëåä÷ûê³ ³ êðûòûê³ çàçíà÷àë³, øòî ãýòàå ñêëàäàíàå ³ çàõàïëÿëüíàå àïàâÿäàííå áûëî ñàïðà¢äíûì íàâàòàðñê³ì òâîðàì áåëàðóñêàé ë³òàðàòóðû 70-õ ãàäî¢. Ó ³ì ÿñêðàâà âûëó÷àåööà àñàá³ñòàå ³ ø÷ûðàå à¢òàðñêàå „ÿ”. Àïàâÿäàëüí³ê àäêðûòà ãàâîðûöü ïðà ñâaå ìàðû, óñïàì³íû, ñîí, ïðà ïðûãàæîñöü âîñåí³, ïðà øóì i ïàõ ëåñó. Ó àïàâÿäàíí³ òàêñàìà àï³ñâàåööà íàðàäæýííå ³ ïðàöýñ íàï³ñàííÿ òâîðà, ðàñêðûâàåööà íåçàäàâîëåíàñöü à¢òàðà ìàã÷ûìàñöÿì³ ïðàçà³÷íûõ æàíðà¢. Õî÷àööà ¢çãàäàöü òóò ñöâÿðäæýííå äàñëåä÷ûêà Âÿ÷àñëàâà ²âàø÷àíê³, øòî Ñìàëåííå âåïðóêà „êàìïàçûöûéíà íàãàäâàå âåðø: àñîáíûÿ ôðàãìåíòû ãýòàãà òâîðà – òî àïàâÿäàííå „íàïðàìóþ”, òî ðàñøûôðî¢êà ïàäòýêñòó, òî ðàçâàæàííå-ðîçäóì – àêàéìî¢âàþööà ñâîåàñàáë³âûì³ äóìêàì³-“ðûôìà쳔, ÿê³ÿ çá³ðàþöü ãýòóþ ô³ëàñî¢ñêóþ ïàýìó ¢ àäíî, ïàäêðýñë³âàþöü ñóâÿçü ³ ïåðàêë³÷êó ìàòûâà¢, äóìàê, àä÷óâàííÿ¢”14. Àïàâÿäàííåì Ñìàëåííå âåïðóêà ̳õàñü Ñòðàëüöî¢ ðàçâ³òà¢ñÿ ç ïðîçàé, ïàê³íó¢øû ¢ ¸é ñâîé „ñòðàëüöî¢ñ곔 ñëåä. Íå áóäçå ïåðàáîëüøâàííåì ñêàçàöü, øòî Ñòðàëüöî¢ âàëîäࢠðýäê³ì äàðàì: ¸í óìå¢ íà íåêàëüê³õ ñòàðîíêàõ òâîðà ñêàçàöü ïðà ìíîãàå, ïåðàäàöü äóìê³ ³ ïà÷óöö³ ãåðîÿ, íå çàñÿðîäæâà¢ñÿ íà äàêëàäíûì àï³ñàíí³ ïàäçåé ³ âîíêàâûì âûãëÿäçå ãåðîÿ¢. Àìàëü óñå òâîðû Ñòðàëüöîâà íàñû÷àíû ñóìíûì ³ òðûâîæíûì ë³ðûçìàì. ßíû çàêë³êàþöü ÷ûòà÷à äà ðîçäóìó ïðà äóõî¢íóþ ñóâÿçü ïàì³æ â¸ñêàé ³ ãîðàäàì, ïðà ñóïÿðý÷íàñöü ïàì³æ ³ì³, äà øàíàâàííÿ òðàäûöûé, ïàâàæàííÿ ÷àëàâå÷àé äàáðûí³ ³ ïðàöàâ³òàñö³. Ó òâîðàõ Ñòðàëüöî¢ çàêðàíࢠøýðàã çíà÷íûõ ïûòàííÿ¢ òàê³õ, ÿê òâîð÷àÿ ñàìàðýàë³çàöûÿ ÷àëàâåêà, öÿæêàñö³ ñòàíà¢ëåííÿ àñîáû, ñóïÿðý÷íàñö³ êàõàííÿ ³ öÿæêàñö³ ïàñëÿâàåííàãà æûööÿ. Ãåðîé Ñòðàëüöîâà – ãýòà ÷àñöåé çà ¢ñ¸ ìàëàäû, àäóêàâàíû ìóæ÷ûíà15, ÿê³ æûâå ¢ ñó÷àñíûì ãîðàäçå, àëå ïà ñâàéìó ïàõîäæàíí³ ¸í ç’ÿ¢ëÿåööà âÿñêî¢öàì. ¨í – ³íòýë³ãåíò, ìàå ñâàþ æûöö¸âóþ âàðòàñöü, ³äûÿëîã³þ ³ ô³ëàñîô³þ. Ãýòà äîáðàñóìëåííû, ïðàöàâ³òû ³ äîñûöü ñàìîòíû, óðàæë³âû íà ëþäçåé ³ ïðûðîäó ìóæ÷ûíà çíàéõîäç³ööà ¢ öÿæê³ì ìîìàíöå ñâàéãî æûööÿ. ¨í çàäóìâàåööà íàä òûì, ö³ ñàïðà¢äû ¸í çäîëå¢ çíàéñö³ ñâภìåñöà 14 15

Â. Iâàø÷àíêà, ×àêàííå ðàäàñö³, „Ïîëûìÿ” 1977, ¹ 5, ñ. 201. Àíàë³çóþ÷û ¢ñþ ïðîçó Ñòðàëüöîâà, çà¢âàæàåì, øòî ñÿðîä äâàööàö³ àäíàãî òâîðà (äçåâÿòíàööàö³ àïàâÿäàííÿ¢ ³ äçâþõ àïîâåñöÿ¢), ó äâàööàö³ òâîðàõ ìåñöà ãàëî¢íàãà ãåðîÿ çàéìàå ìóæ÷ûíà ³ òîëüê³ ¢ àäíûì àïàâÿäàíí³ Ñóñåäç³ – æàí÷ûíà.

Øòðûõ³ äà òâîð÷àãà ïàðòðýòà ̳õàñÿ Ñòðàëüöîâà...

25

íà çÿìë³, ñâîé äîì, ö³ òîå, øòî ¸í ðîá³öü, íàñàìðý÷ ïðûíîñ³öü êàðûñöü ãðàìàäñòâó, øòî ïðûíîñ³öü ÿìó ðàäàñöü ³ çàâàëüíåííå, ö³ àä÷óâàå ¸í ñóâÿçü ç ñÿ쒸é, êàëåêòûâàì, ïðàöàé ³ ïðûðîäàé. Íåàäíàêðàòíà ãåðîé Ñòðàëüöîâà êðûòûêóå ñàì ñÿáå, âÿäçå çìàãàííå ñà ñâà³ì „ÿ”, àíàë³çóå ñâภçàõàâàííå ³ æûöö¸, ñöâÿðäæàþ÷û, øòî ïàâ³íåí çìÿí³öü ñâàþ æûöö¸âóþ ³äûÿëîã³þ. ¨í àäêðûòà ãàâîðûöü ïðà ëþáî¢ äà ðîäíàé â¸ñê³ ³ áàöüêî¢ñêàãà êóòà. Äàñëåä÷ûê³ áåëàðóñêàé ë³òàðàòóðû Ëåàí³ä Áàðø÷ý¢ñê³, ϸòð Âàñþ÷ýíêà ³ ̳õàñü Òû÷ûíà çàçíà÷àþöü, øòî „ñòðàëüöî¢ñê³ ãåðîé âûá³ðàå ñâîé øëÿõ àäç³íîêàãà ñóç³ðàëüí³êà æûööÿ ³ ÿãî øìàòë³ê³õ ïðàÿ¢, ÿê³ âîñòðà àä÷óâàå êðîõêàñöü ñâåòàáóäîâû ³ ³ìãíåííàñöü çÿìíîãà ³ñíàâàííÿ. ¨í óâåñü ÷àñ àä÷óâàå ñÿáå íà ñêðûæàâàíí³ ñóïðàöüëåãëûõ íàñòðîÿ¢ ³ êàíòðàñòíûõ ïàíÿööÿ¢: òî ê³äàå ¢ñ¸ ³ åäçå ¢ ðîäíóþ â¸ñêó („Òàì, äçå çàö³øàê, ñïàêîé”), òî âÿðòàåööà ¢ ãîðàä, íàãðóæàíû âÿñêîâûì³ ¢ðàæàííÿì³ („Íà âàêçàëå ÷àêàå à¢òîáóñ”), òî àêóíàåööà âà ¢ñïàì³íû ïðà äçÿö³íñòâà, êàë³ âó÷û¢ñÿ „áûöü ïà÷àëàâå÷û äîáðûì ³ ìóæíûì” ó ìóäðàãà äçåäà ̳õàëê³, ³ ïðû÷àø÷àåööà äà âûòîêࢠæûööÿ („Àäç³í ëàïàöü, àäç³í ÷óíü”). Ãýòàê âîíêàâà âûÿ¢ëÿåööà íåçàäàâîëåííàñöü ãåðîÿ ñàì³ì ñàáîþ ³ íå¢ëàäêàâàíûì ñâåòàì, áÿñêîíöàå ³ìêíåííå äà íå÷àãà âûñîêàãà, äóõî¢íàãà, ñýíñî¢íàãà, – òàãî, øòî ìàe ðîçíûÿ ³ì¸íû „ø÷àñöå”, „ïî¢íàãà æûööÿ”, „ãàðìîí³ÿ”, „ëàä”16. Âàðòà çàçíà÷ûöü, øòî ̳õàñü Ñòðàëüöî¢, ó àäðîçíåíí³ àä ï³ñüìåíí³êà¢, ÿê³ÿ ï³ñàë³ ¢ 60-õ ³ 70-õ ãàäàõ XX ñòàãîääçÿ, çäîëå¢ âûéñö³ çà ìåæû ñâàéãî ïàêàëåííÿ, ñòâàðàþ÷û àðûã³íàëüíàãà ãåðîÿ, àäêðûâàþ÷û ÿãî ¢íóòðàíû ñâåò ³ ýòàïû ÿãî äóõî¢íàãà ðàçâ³ööÿ. Ñòðàëüöî¢ íå êàíöýíòðàâà¢ñÿ íà äýòàëüíûì àï³ñàíí³ âîíêàâàãà âûãëÿäó ãåðîÿ, òîëüê³ íà ÿãî ¢íóòðàííûì ñâåöå. Äçÿêóþ÷û ïàäðàáÿçíàìó àï³ñàííþ äóìàê ãåðîÿ, ïà÷óööÿ¢ ³ çàõàâàííÿ¢ âûÿ¢ëÿåööà ÿãî õàðàêòàð ³ àäíîñ³íû äà íàâàêîëüíàãà àñÿðîääçÿ. Óñå ãåðî³ Ñòðàëüöîâà ñòâàðàþöü öóäî¢íóþ êàëåêöûþ ìóæ÷ûíñê³õ ³ æàíî÷ûõ âîáðàçࢠ³ áåçóìî¢íà ç’ÿ¢ëÿþööà òðûâàëûì ýëåìåíòàì ó ïðàçà³÷íàé òâîð÷àñö³ ãýòàãà áåëàðóñêàãà ï³ñüìåíí³êà. ̳õàñü Ñòðàëüöî¢ õóòêà ñöâåðäç³¢ ñÿáå íå òîëüê³ÿ ÿê âûäàòíû ï³ñüìåíí³ê, àëå òàêñàìà, ÿê òàëåíàâ³òû ïàýò, ïåðàêëàä÷ûê, ýñý³ñò ³ êðûòûê. Óæî íà ïà÷àòêó 70-õ ãàäî¢ Ñòðàëüöî¢ çíî¢ ïà÷ࢠï³ñàöü âåðøû, ÿê³ÿ áûë³ ñàáðàíûÿ ¢ êí³ãàõ: ßäëî¢öàâû êóñò17, Öåíü àä âÿñëà18, ßø÷ý i çà¢òðà19 16 Ë. Áàðø÷ý¢ñê³, Ï. Âàñþ÷ýíêà, Ì. Òû÷ûíà, Áåëàðóñêàÿ ë³òàðàòóðà ³ ñâåò. Àä ýïîõ³ ðàìàíòûçìó äà íàøûõ äç¸í. Ïàïóëÿðíûÿ íàðûñû, ̳íñê 2006, ñ. 464–465. 17 Ì. Ñòðàëüöî¢, ßäëî¢öàâû êóñò. Âåðøû, ̳íñê 1973. 18 Ì. Ñòðàëüöî¢, Öåíü àä âÿñëà. Âåðøû, ̳íñê 1979. 19 M. Ñòðàëüöî¢, ßø÷ý çà¢òðà. Âåðøû, ̳íñê 1983.

Irena Chowañska

26

i Ìîé ñâåöå ÿñíû20. Äàñëåä÷ûöà Âåðà Ïàëòàðàí êàíñòàòàâàëà, øòî âåðøû ¢âàøî¢øûÿ ¢ ñêëàä ïåðøàãà çáîðí³êà ïàýç³³ „öåñíà çâÿçàíû ç óñ¸þ ïàïÿðýäíÿé òâîð÷àñöþ ̳õàñÿ Ñòðàëüöîâà, äóìêàì³, âîáðàçàì³, íàñòðîåì, ïàýòûêàé”21. ßíà ñëóøíà çàçíà÷àëà, øòî äëÿ Ñòðàëüöîâà âåëüì³ õàðàêòýðíûì³ ç’ÿ¢ëÿþööà „óòàéìàâàííå äûñãàðìîí³³ ýìàöûÿíàëüíûì âûáóõàì, ïåðààäîëåííå äóøý¢íàé ñêðóõ³ àïòûì³çìàì, ïà÷ýðïíóòûì ó íàðîäíûì ñâåòà¢ñïðûìàíí³”22. Íàñòóïíûÿ æ êí³ã³ ïàýç³³ Ñòðàëüöîâà âûëó÷àë³ñÿ âÿë³ê³ì ìàñòàöê³ì ïà÷óöö¸ì, òîíêàé ýìàöûÿíàëüíàñöþ, ô³ëàñîôñê³ì ðàçâàæàííåì ïðà ñýíñ æûööÿ ³ ýêç³ñòàíöûéíàé ñóòíàñö³ ÷àëàâåêà. Ïàýò ñïðàáàâࢠó âåðøàõ àäêàçàöü íà ïûòàíí³, ÿê³ÿ ÿãî òðûâîæûë³, øòî ³ áûëî õàðàêòýðíàé ïðûêìåòàé ÿãî òâîð÷àñö³. Âàðòà çàçíà÷ûöü, øòî ³ ¢ ïàýç³³ Ñòðàëüöî¢ çàñòàâà¢ñÿ ñàì³ì ñàáîé, ¸í íå âûõîäç³¢ çà ìåæû àäïóø÷àíàãà ÿìó ïðûðîäàé ³ ë¸ñàì, ðàñêàçâࢠòîëüêî ïðà òîå, øòî ñàì ïåðàæû¢ ³ çðàçóìå¢ ó æûöö³. ¨í âÿðòà¢ñÿ äà ïðûðîäû, àï³ñàííÿ âÿñêîâàãà æûööÿ ³ ïàäðàáÿçíàãà ïàêàçàííÿ âÿñêîâûõ çâû÷àÿ¢, òðàäûöûé ³ ïðûëàä ïðàöû: Áàöüêà¢ø÷ûíà23, Âÿðòàííå (ñ. 390 –391), Íàïý¢íà ãóñ³ íà áÿäó (ñ. 424) ³ ³íø. Áåçóìà¢íà, ïàýç³ÿ çàéìàëà âàæíàå ìåñöà ¢ òâîð÷àñö³ ̳õàñÿ Ñòðàëüöîâà. Òýìà ÿãî âåðøࢠáûëà òàêàÿ, ÿê ³ ïðàçà³÷íûõ òâîðࢠ– ïðà ì³íóëóþ âàéíó, ïðà ïàñëÿâàåííàå ãàðîòíàå æûöö¸, ïðà íÿë¸ãêàå äçÿö³íñòâà, ïðà ðîäíóþ ïðûðîäó, ïðà ãàðàäñêîå ³ âÿñêîâàå æûöö¸ ³ ïðà ³õ æûõàðî¢. Ñòðàëüöî¢ ï³ñࢠâåðøû ïðûñâå÷àíûÿ æûööþ, ñìåðö³, ðîë³ ìàéñòðà ¢ æûöö³ ³ ¢ òâîð÷àñö³, à òàêñàìà ïàýç³³ ³ ïðîçå, ÿê³ÿ ÷àñàì áûë³ íàñû÷àíû ïà÷óöö¸ì ñìóòêó àëüáî ðàäàñö³: Ìíå ñïàâÿäà¢ñÿ ÷àëàâåê (ñ. 346); Ïðà ìóäðàñöü (s. 349); Çàñöÿðîãà (ñ. 342); Ïðàéøëî, ì³íóëàñÿ, ÿê äûì… (ñ. 370); Àáíà¢ëåííÿ õà÷ó ÿ, õà÷ó àáíà¢ëåííÿ! (ñ. 370); Ïàÿäíàé ïà÷àòàê ³ êàíåö…(ñ. 373); Äóìࢠÿø÷ý íÿäà¢íà (ñ. 389); À áóäçå ÷àñ, êàë³ ³ áåç íàãîäû… (ñ. 438); Ðàçàì ç ëþäüì³ (ñ. 438) ³ ³íø. Ïðûñâÿ÷ࢠâåðøû Ñûìîíó Áëàòóíó (Ïàðòðýòû, ñ. 363–364), Ðûãîðó Áàðàäóë³íó (Àäãàëîñê³, ñ. 374), Àëÿêñåþ Ïûñ³íó (Óñ³ì ñêàçàöü: áûëà, áûëà áàìá¸æêà..., ñ. 376), Âàëÿíö³íó Àñêîöêàìó (Ó ñàìûõ äàëüí³õ, äàëüí³õ ãàðàäàõ..., ñ. 385), Àíàòîëþ Âÿëþã³íó (Àäâÿ÷îðêàì êðóö³ööà ïëàñö³íêà..., ñ. 413–414), ßíêó Êóïàëó (Êóïàëà, ñ. 409) ³ Àäàìó ̳öêåâ³÷ó (̳öêåâ³÷ íà Áåëàðóñ³, ñ. 411). ˳ðû÷íû æ ãåðîé ó âåðøàõ Ñòðàëüöîâà òàêñàìà ÿê ³ ¢ ïðîçå, çàñòàâà¢ñÿ íÿçìåííûì: òîíêà àä÷óâàëüíûì ³ ìàðàëüíà ïàòðàáàâàëüíûì, ÿê³ íåàäíàðàçîâà 20 21 22 23

Ì. Ñòðàëüöî¢, Ìîé ñâåöå ÿñíû. Âåðøû, ̳íñê 1986. Â. Ïàëòàðàí, ×àëàâåê ïðàðàñòàå ãîðàäàì, „Ìàëàäîñöü” 1974, ¹ 6, ñ. 164. Ibidem, ñ. 166. Ì. Ñòðàëüöî¢, Âûáðàíàå. Ïðîçà. Ïàýç³ÿ. Ýñý, ̳íñê 1987, ñ. 409. Äàëåé ïðû ñïàñûëöû íà ãýòà âûäàííå ¢ äóæêàõ ïàäàåööà ñòàðîíêà.

Øòðûõ³ äà òâîð÷àãà ïàðòðýòà ̳õàñÿ Ñòðàëüöîâà...

27

àòàÿñàìë³âà¢ñÿ ç ïàýòàì ãàâîðà÷û, íàïðûêëàä: „Àáíà¢ëåííÿ õà÷ó ÿ, õà÷ó àáíà¢ëåííÿ!” (ñ. 370); „Ïðûñí³¢ñÿ âåðø – íå âåðø, à äâà ðàä곔 (c. 353), „ß õà÷ó íàï³ñàöü ðàäîê” (c. 340), „Ëþáëþ ÿ ïðîçû äóõ öâÿðîçû... ” (c. 371) àëüáî „Ìíå çâûøíàäç¸ííàé òýìû íå ïàäíÿöü...” (c. 381). Ãàâîðà÷û ïðà ïàýç³þ ̳õàñÿ Ñòðàëüöîâà òðýáà çãàäàöü, øòî í³âîäíû ÿãî âåðø íå ïàçíà÷àíû äàòàé. ßê âûí³êàå ç ë³ñòàâàííÿ ï³ñüìåíí³êà ç Àëàé Ñÿì¸íàâàé24, ïàýò íå çâÿðòࢠóâàã³ íà äàòû, ³ íàâàò ë³÷û¢, øòî ñòà¢ëÿöü äàòû ïàä êîæíûì âåðøàì – ãýòà íåñóð’¸çíà. Àäíàê àäñóòíàñöü õðàíàíàëàã³÷íàãà ïàðàäêó ¢ âåðøàõ Ñòðàëüöîâà ñòâàðàëà çíà÷íóþ ïðàáëåìó ïàä÷àñ âûäàííÿ êí³ã ÿãî ïàýç³³ ³ ç’ÿëÿåööà ïåðàøêîäàé äëÿ ñó÷àñíûõ äàñëåä÷ûêࢠÿãî ïàýòûöêàé òâîð÷àñö³. Âàðòà ¢çãàäàöü, øòî ¢ àïîøí³ì ÷àñå ïîëüñê³ ÷ûòà÷ ìîã áë³æýé ïàçíà¸ì³ööà ç ïàýç³ÿé áåëàðóñêàãà ïàýòà ̳õàñÿ Ñòðàëüöîâà, ÿêàÿ ¢âàéøëà ¢ ñêëàä Antologii poezji bia³oruskiej od XV do XX wieku25. Ïåðàêëàäàì âåðøࢠÑòðàëüöîâà íà ïîëüñêóþ ìîâó çàéìàë³ñÿ Àäàì Ïàìîðñê³ ³ ×ýñëࢠÑýíþõ. Äà 2008 ãîäà ¢ Ïîëüø÷û áûë³ àïóáë³êàâàíû íà ïîëüñêàé ìîâå ÷àòûðû òâîðû ï³ñüìåíí³êà. Ó 1968 ãîäçå áûëî íàäðóêàâàíà ¢ ÷àñîï³ñå „Nowa Wieœ” Aïàâÿäàííå Ãîñöü (Goœæ)26, ÿêîå ïåðàêëࢠËåîí Ñóñ³ä. Ãîä ïàçíåé âûéøࢠïåðàêëàä àïîâåñö³ Àäç³í ëàïàöü, àäç³í ÷óíü (Jeden chodak, jeden ³apeæ)27, à ¢ 1982 ãîäçå – òâîðû Øòî áóäçå ñí³ööà (Co siê nam przyœni) 28 i Æàëåéêà (¯alejka) 29 . Çáîðí³ê³ ³ àñîáíûÿ òâîðû Ñòðàëüöîâà ïåðaêëàäàë³ñÿ òàêñàìà íà ðóñêóþ, óêðà³íñêóþ, áàëãàðñêóþ, àíãë³éñêóþ, íÿìåöêóþ, ôðàíöóçñêóþ ³ ³íøûÿ ìîâû. ̳õàñü Ñòðàëüöî¢ íå ìîã ³ñíàâàöü áåç ë³òàðàòóðû. ¨í øìàò ÷ûòà¢, ó êîëà ÿãî ÷ûòàöê³õ ³íòàðýñࢠóâàõîäç³ë³ òâîðû êëàñ³êࢠ³ ñó÷àñí³êà¢. Ñòðàëüöî¢ óâàæë³âà ñà÷û¢ çà íàâ³íêàì³, äîáðà âåäࢠë³òàðàòóðíûÿ ïëûí³ ³ ïðàç óâåñü ÷àñ ðàçâ³âࢠ³ ¢äàñêàíàëüâࢠñâàå òâîð÷ûÿ çäîëüíàñö³. ϳñࢠ¸í íå òîëüê³ 24 25

Ãë.: À. Ñÿì¸íàâà, Áýçàâû ïîïåë, „Êðûí³öà”1994, ¹ 9, ñ. 35–86. Nie chyli³em czo³a przed moc¹. Antologia poezji bia³oruskiej od XV do XX wieku, red. A. Chadanowicz, J. D¹browski, Wroc³aw 2008, c. 522–533. Ãýòû çáîðí³ê ç’ÿ¢ëÿåööà àäíûì ç íåêàëüê³ âûäàíûõ ïðàç Êàëåã³óì Óñõîäíÿé Å¢ðîïû ³ì. ßíà Íîâàêà-Åçåðàíüñêàãà (Kolegium Europy Wschodniej im. Jana Nowaka-Jeziorañskiego). Ñóñòðý÷à ç à¢òàðàì³ çáîðí³êà ³ áåëàðóñêiì³ ïàýòàì³ àäáûëàñÿ ¢ íåêàëüê³ ïîëüñê³õ ãàðàäàõ. Ó Îëüøòûíå ñóñòðý÷à ïðàéøëà 18 ÷ýðâåíÿ 2008 ãîäà. 26 M. Stralcou, Goœæ..., t³. L. Susid, „Nowa Wieœ” 1968, nr 20, s. 10–11. 27 M. Stralcou, Jeden chodak, jeden ³apeæ, t³. I. Szpak, „Literatura Radziecka” 1969, nr 11, s. 87–116. 28 M. Stralcou, Co siê nam przyœni, t³. A. Sambor, „Literatura na Œwiecie” 1982, nr 11, s. 127–131. 29 M. Stralcou, ¯alejka, t³. J. Huszcza, „Odg³osy” 1982, nr 20, s. 1.

28

Irena Chowañska

àïàâÿäàíí³, àïîâåñö³ ³ âåðøû, àëå òàêñàìà ðýöýíç³³, ýñý ³ ë³òàðàòóðíàêðûòû÷íûÿ àðòûêóëû. Ìåíàâ³òà ðýöýíç³³, ë³òàðàòóðíà-êðûòû÷íûÿ àðòûêóëû ³ ýñý äàïàìàãàþöü çðàçóìåöü òâîð÷û ïàðòðýò ̳õàñÿ Ñòðàëüöîâà. Ðýöýíç³³ Ñòðàëüöîâà äðóêàâàë³ñÿ ÿê íà ñòàðîíêàõ áåëàðóñê³õ ãàçåò ³ ÷àñîï³ñࢠ(„˳òàðàòóðà ³ ìàñòàöòâa”, „Ïîëûìÿ”, „Ìàëàäîñöü”, „͸ìàí”, „Áåëàðóñü”, „Íàñòà¢í³öêàÿ ãàçåòà”), òàê ³ ðóñê³õ („Ëèòåðàòóðíîå îáîçðåíèå”, „Ëèòåðàòóðíàÿ ãàçåòà”, „Äðóæáà íàðîäîâ”). ßãî ë³òàðàòóðíà-êðûòû÷íûÿ àðòûêóëû ³ ýñý óâàéøë³ ¢ êí³ã³: Æûöö¸ ¢ ñëîâå30, Ó ïîë³ çðîêó31, Ïÿ÷àòêà ìàéñòðà32, Âûáðàíàå33 i Àä ìàëàäç³êà äà ïî¢í³34. Ñòðàëüöî¢ íàï³ñࢠòðûööàöü øýñöü ë³òàðàòóðíà-êðûòû÷íûõ àðòûêóëࢠ³ äâàööàöü øýñöü ýñý35, ÿê³ÿ ¢íåñë³ çíà÷íû ¢êëàä ó ðàçâ³öö¸ áåëàðóñêàé ë³òàðàòóðû. Áîëüøàÿ ÷àñòêà ÿãî àðòûêóëࢠ³ ýñý ïðûñâå÷àíà ïðàáëåìàì ë³òàðàòóðû ³ òâîð÷àñö³ ìíîã³õ ïàýòࢠ³ ï³ñüìåíí³êà¢. Ó ïîë³ ÿãî çðîêó áûë³ ë³òàðàòàðû ðîçíûõ ìàñòàöê³õ ìàøòàáà¢, ðîçíûõ ïàêàëåííÿ¢, íàïðûêëàä: Ôðàíö³øàê Áàãóøýâ³÷ (Äóäàð áåëàðóñê³36), ßíêà Êóïàëà (Íà ïà÷àòêó ¢ñ³õ ïà÷àòêà¢37; Àä ðîäíàå çÿìë³38; Äðàìà ñÿ쒳 Çÿáë³êà¢39; Àäêàç íà àíêåòó40), ßêóá Êîëàñ (Íà ïà÷àòêó ¢ñ³õ ïà÷àòêà¢41; Àä ðîäíàå çÿìë³42), Ö³øêà Ãàðòíû (Íà íÿòîðàíàé ñöåæöû43), ̳õà³ë Ñâÿòëî¢ (² æûöö¸ì ³ ïåñíÿé44), Ðàìàí Ñàáàëåíêà (Ãåðîé ó øàðà÷êîâàé ñâ³òöû 45), Âàñ³ëü ³òêà (Íàñòà¢í³ê ç âÿë³êàé ë³òàðû46), Àëÿêñåé Ðóöåñê³ (Äóøý¢íàÿ äóìêà ïàýòà47), ²âàí

30 Ì. Ñòðàëüöî¢, Æûöö¸ ¢ ñëîâå. ˳òàðàòóðíà-êðûòû÷íûÿ àðòûêóëû ̳íñê 1965. Ó ñêëàäçå ãýòàãà çáîðí³êà çíàõîäç³ööà äçåñÿöü àðòûêóëà¢, äâà ç ³õ (Äóäàð áåëàðóñê³; Íà ïà÷àòêó ¢ñ³õ ïà÷àòêà¢) ó íàñòóïíûõ âûäàíÿõ áûë³ ïàçíà÷àíû ÿê ýñý. 31 Ì. Ñòðàëüöî¢, Ó ïîë³ çðîêó. ˳òàðàòóðíà-êðûòû÷íûÿ àðòûêóëû,ýñý, ̳íñê 1976. 32 M. Ñòðàëüöî¢, Ïÿ÷àòêà ìàéñòðà. ˳òàðàòóðíà-êðûòû÷íûÿ àðòûêóëû, ýñý, ̳íñê 1986. 33 M. Ñòðàëüöî¢, Âûáðàíàå. Ïðîçà. Ïàýç³ÿ. Ýñý, ̳íñê 1987. 34 M. Ñòðàëüöî¢, Àä ìàëàäç³êà äà ïî¢í³, Àïàâÿäàíí³, àïîâåñö³, ýñý, ̳íñê 2005. 35 Äà ³õ çàñòàëà äàëó÷àíà àïîâåñöü Çàãàäêà Áàãäàíîâ³÷à, ó ÿêîé âûëó÷àþööà ïðûêìåòû, õàðàêòýðíûÿ äëÿ ýñý. 36 M. Ñòðàëüöî¢, Æûöö¸ ¢ ñëîâå..., c. 5–13. 37 M. Ñòðàëüöî¢, Àä ìàëàäç³êà äà ïî¢í³..., ñ. 301–310. 38 Ibidem, ñ. 314–323. 39 Ì. Ñòðàëüöî¢, Ïÿ÷àòêà ìàéñòðà..., c. 19–24. 40 Ì. Ñòðàëüöî¢, Ó ïîë³ çðîêó..., c. 99–102. 41 M. Ñòðàëüöî¢, Àä ìàëàäç³êà äà ïî¢í³..., ñ. 301–310. 42 Ibidem, ñ. 314–323. 43 M. Ñòðàëüöî¢, Æûöö¸ ¢ ñëîâå..., c. 83–102. 44 Ì. Ñòðàëüöî¢, Ó ïîë³ çðîêó..., c. 86–90. 45 M. Ñòðàëüöî¢, Æûöö¸ ¢ ñëîâå..., c. 151–166. 46 Ì. Ñòðàëüöî¢, Ó ïîë³ çðîêó..., c. 110–112. 47 M. Ñòðàëüöî¢, Æûöö¸ ¢ ñëîâå..., c. 54–80.

Øòðûõ³ äà òâîð÷àãà ïàðòðýòà ̳õàñÿ Ñòðàëüöîâà...

29

Ìåëåæ (² ïàéøî¢ äàðîãàé ðîñòó...48, Âûñîê³ ¢çë¸ò49), ²âàí ×ûãðûíࢠ(Ñâîé àãóëüíû êëîïàò50), Ðûãîð Áàðàäóë³í (…² àáÿöàííå íîâûõ àäêðûööÿ¢51; Àä ìàëàäç³êà äà ïî¢í³52), Óëàäç³ì³ð Íÿêëÿå¢ (Ñòàëåííÿ ñòðîãàÿ ïàðà53), Àëåñü Æóê (Ðóíü õàëàäî¢ íå áà³ööà54) i iíø. Àäíàê íàéáîëüø ö³êàâûì ìàéñòðàì ñëîâà äëÿ Ñòðàëüöîâà áû¢ Ìàêñ³ì Áàãäàíîâ³÷. Òâîð÷àñöü íàéìàëîäøàãà êëàñ³êà áåëàðóñêàé ë³òàðàòóðû ³ ÿãî „ïàðûâàíí³ äà ãàðìîí³³ ³ êðàñû áûë³ âeëüì³ ñóãó÷íû”55 ç ïîøóêàì³ ñàìàãî ̳õàñÿ Ñòðàëüöîâà ³ áåçóìî¢íà ïàñàäçåéí³÷àë³ ³äý³ íàï³ñàííÿ àïîâåñö³ Çàãàäêà Áàãäàíîâ³÷à56 . Ó ãýòûì òâîðû ï³ñüìåíí³ê óìåëà ñïàëó÷û¢ ë³òàðàòóðíóþ âûäóìêó ç ïðûêìåòàì³, õàðàêòýðíûì³ äëÿ íàâóêîâàé ïðàöû, ýñý ³ ïàýç³³, ÿê³ÿ áûë³ íåòûïîâûì³ äëÿ áåëàðóñêàé ë³òàðàòóðû òàãî ÷àñó. Äàñëåä÷ûê³ ³ êðûòûê³ íåàäíàðàçîâà ¢ ñâà³õ ïðàöàõ êàíñòàòàâàë³, øòî Çàãàäêà Áàãäàíîâ³÷à ìàå ¢ñå ïðûêìåòû ¢ëàñö³âûÿ ýñý, ó ³ì âûñòóïàþöü „cö³ïëàñöü ôîðìû ³ ¸ì³ñòàñöü çìåñòó, ðàñêàâàíàñöü äóìê³ ³ íàòóðàëüíàñöü ï³ñüìà, ñâàáîäà êàìïàç³öû³ ³ àôàðûñòû÷íàñöü ñòûëþ, ³íäûâ³äóàëüíàñöü ³íòàíàöû³ ³ ë³ðû÷íàÿ ¢ñõâàëÿâàííañöü”57. Ó àïîâåñö³ Çàãàäêà Áàãäàíîâ³÷à ̳õàñü Ñòðàëüöî¢ ïàêàçࢠñâàéãî Ìàêñ³ìà Áàãäàíîâ³÷à, à ÿãî òâîð÷û ³ æûö¸âû øëÿõ ïàñòàâ³¢ ïîáà÷ ç ßíêàì Êóïàëàì ³ ßêóáàì Êîëàñàì. Êðûòûê ïðàäñòàâ³¢ ÷ûòà÷ó „ôåíîìåí Áàãäàíîâ³÷à”, ÿê³ ïðàæûâàþ÷û àä ìàëîãà ¢ ðóñêàìî¢íûì àñÿðîääç³ äàñêàíàëà ï³ñࢠíà áåëàðóñêàé ìîâå ³ ¢ äâàööàöü ãàäî¢ óæî ñòࢠêëàñ³êàì áåëàðóñêàé ë³òàðàòóðû. Ñòðàëüöî¢ ïàêàçࢠÁàãäàíîâ³÷à íå òîëüê³ ÿê ïàýòà, àëå ÿê ÷àëàâåêà ³ ãðàìàäçÿí³íà, àääàíàãà ñâà¸é ðàäç³ìå ³ ìàò÷ûíàé ìîâå. Ïåðàë³ê ³ì¸í ï³ñüìåíí³êࢠ³ ïàýòà¢, àá ÿê³õ ̳õàñü Ñòðàëüöî¢ ï³ñࢠë³òàðàòóðíà-êðûòû÷íûÿ àðòûêóëû ³ ýñý, ñâåä÷ûöü àá øûðûí³ ÿãî òâîð÷ûõ ³íòàðýñà¢. Äàñëåä÷ûê³ ë³òàðàòóðû ¢ ñâà³õ àðòûêóëàõ íåàäíàðàçîâà çâÿðòàë³ñÿ äà ïðàö Ñòðàëüöîâà çàçíà÷àþ÷û, øòî ¸í „ï³ñࢠñâàáîäíà, äàâࢠàá’åêòû¢íûÿ àöýíê³ ë³òàðàòóðíûì ç’ÿâàì, ìíîã³ÿ ç ÿê³õ íå ñòðàö³ë³ çíà÷ýííå 48

Ibidem, c. 167–189. Ì. Ñòðàëüöî¢, Ïÿ÷àòêà ìàéñòðà..., c. 51–63. Ibidem, c. 151–157. Ì. Ñòðàëüöî¢, Ó ïîë³ çðîêó..., c. 128–136. Ì. Ñòðàëüöî¢, Ïÿ÷àòêà ìàéñòðà..., c. 108–136. Ibidem, c. 147–150. Ibidem, c. 175–177. Ïðàáëåìû ñó÷àñíàé áåëàðóñêàé êðûòûê³, ðýä. Ò. Ê. Ãðàìàä÷àíêà, À. Ñ. Ãóðñêàÿ, Ë. Ì. Ãàðýë³ê, ̳íñê 1996, ñ. 135. 56 M. Ñòðàëüöî¢, Àä ìàëàäç³êà äà ïî¢í³..., ñ. 224–294. 57 Ïðàáëåìû ñó÷àñíàé áåëàðóñêàé êðûòûê³..., ñ. 135. 49 50 51 52 53 54 55

30

Irena Chowañska

³ àêòóàëüíàñöü ó íàøûÿ äí³”58, øòî ¢ ÿãî àðòûêóëàõ çíàõîäçÿöü àäëþñòðî¢âàííå „ë³òàðàòóðû ðîçíûõ ìàñòàöê³õ ìàøòàáà¢, ðîçíûõ ïàêàëåííÿ¢, ðîçíûõ âûÿ¢ëåí÷ûõ øêîë”59, à êðûòûêà „ïàçíà÷àíà ðûñàì³ äàâåðë³âàñö³ ³ ³íòûìíàñö³”60, ÿêàÿ âûÿ¢ëÿåööà ¢ ÿãî ïàýç³³. ˳òàðàòóðàâåäû òàêñàìà çãàäâàë³, øòî „aäíîñ³íû à¢òàðà äà ÷óæûõ òýêñòࢠñïî¢íåíûÿ òîé ìåðàé äàë³êàòíàñö³, ÿêîé íå çà¢ñ¸äû äàñÿãàþöü ë³òàðàòóðàçíà¢öû-ïðàôåñ³ÿíàëû. À ïðàãà ïåðøààäêðûööå, ïåðààäîëåííå ë³òàðàòóðíàé äðóãàñö³, ÿêàÿ àá’åêòû¢íà ñïàäàðîæí³÷àå ë³òàðàòóðíà-êðûòû÷íàé òâîð÷àñö³, íàäàþöü íåïà¢òîðíàñöü àñîáå M. Ñòðàëüöîâà-êðûòûêà”61. ̳õàñü Ñòðàëüöî¢ àêðàìÿ ï³ñàííÿ ïðîçû ³ ïàýç³³, ïåðàêëàäࢠíà áåëàðóñêóþ ìîâó òâîðû ãðóç³íñê³õ62, ³ñïàíñê³õ63, ë³òî¢ñê³õ64, íÿìåöê³õ65, ðóñê³õ66, 58 ². Ãî¢ç³÷, Ìàñòàöê³ ñâåò ̳õàñÿ Ñòðàëüöîâà, [ó:] Ñó÷àñíàÿ áåëàðóñêàÿ ë³òàðàòóðà ³ ïðàöýñû ñëàâÿíñêàãà êóëüòóðíà-öûâ³ë³çàöûéíàãà ¢çàåìàäçåÿííÿ. ̳æíàðîäíàÿ íàâóêîâà-ïðàêòû÷íàÿ êàíôåðýíöûÿ (äà 80-ãîääçÿ ÍÀÍ Áåëàðóñ³), ̳íñê 2008, ñ. 181. 59 À. Ñÿì¸íàâà, Ãàðà÷û ñëåä òåëåíòó. ˳òàðàòóðíà-êðûòû÷íûÿ ýöþäû, ̳íñê 1979, c. 85. 60 Ï. Âàñþ÷ýíêà, ̳õàñü Ñòðàëüöî¢ (1937–1987), [w:] óñòîðûÿ áåëàðóñêàé ë³òàðàòóðû XX ñòàãîääçÿ, ó 4 ò., ̳íñê 2003, ò. 3, êí. 2, c. 423–424. 61 Ibidem, c. 424. 62 Í. Äóìáàäçå, Ëþëþ, ³¸ëà ³ Õåì³íãóýé, „Çàäà÷à” 1967, ¹ 206; Ý. ʳë³ÿí³, Çàëàòûÿ ðûçû; Ñ. Êëäç³ÿøâ³ë³, Äàë¸ê³ÿ çàðí³öû; Ð. Êîðê³ÿ, Ñòóäýíò; Ã. Ð÷àâóøâ³ë³, Ïàâîëüíàå òàíãà; Ã. Øàòáåðàøâ³ë³, Ìàìàëõ³íý; Áýëüêà – àñíîâà, [y:] Ãîðíû âàäàñïàä, ̳íñê 1967; Í. Äóìáàäçå, Ëþëþ, ³¸ëà ³ Õýì³íãóýé, „Áåëàðóñü” 1982, ¹ 10. 63 Ô. Ìóõàìàäç³å¢, Òàâàðûñê³ ñóä. Àïàâÿäàííå, [y:] Äàëÿãëÿäû, ̳íñê 1976; Ï. Íýðóäà, ²íøû; ßø÷ý àäç³í; Ãåðîé; À ¢ñ¸-òàê³ ³ñíóþ; Óñïàì³íû ïðà äðóæáó; Ðàíàê, íàñòîåíû íà ïàâåòðû. Âåðøû, [y:] Íýðóäà Ï., Êðûâ³ áóíòî¢íàé êðîïë³, ̳íñê 1976; Ï. Íåðóäà, Ðàíàê, íàñòîåíû íà ïàâåòðû; Ãåðîé; Æî¢òàå ñýðöà; ßø÷ý àäç³í âåðø, „˳òàðàòóðà ³ ìàñòàöòâà” 7.05.1976; Í. óëü¸í, Ãiòàðà, „Ïîëûìÿ” 1978, ¹ 8. 64 Ì. Ñëóöê³ñ, Ñÿðýáðàíû ãðîøûê: íàâýëà äç³öÿ÷ûõ ãîä, „˳òàðàòóðà ³ ìàñòàöòâà” 20.09.1958; Â. Ñïóäàñ, Ðàäîê ïåñí³; Ðàíàê ¢ ëåñå; „Çíà÷ûöü, çàáóäóöü?...”; Ìàëåíñòâà; Ñîñíû, [y:] ˳òî¢ñêàÿ ñàâåöêàÿ ïàýç³ÿ, ò. 1, ̳íñê 1977; À. Òàá³þíàñ, Íå äëÿ ¸ëàê ïÿå ëåñàðóá...; Ïà-ìàñòàöêó ðóæîâûì ÷àðí³ëàì...; ²õíÿÿ ïðà¢äà øýïòàì...; Ñïàãàäà, [y:] ˳òî¢ñêàÿ ñàâåöêàÿ ïàýç³ÿ, ò. 2, ̳íñê 1977. 65 Ï. Øóóò, Õâàëà ðýâàëþöû³, „˳òàðàòðóðà ³ ìàñòàöòâà” 18.04.1980. 66 Ì. Ãðûáà÷î¢, Æí³âåíüñê³ÿ çîðû. Àïàâÿäàííå, „˳òàðàòóðà ³ ìàñòàöòâà” 11.08.1961; Ì. Ãðûáà÷î¢, Æí³âåíüñê³ÿ çîðû. Àïàâÿäàííå, „̳íñêàÿ ïðà¢äà” 18.08.1961; À. Àäàìîâ³÷, Ïðàøó öÿáå, âûïëûâ³. Óðûâàê ç àïîâåñö³ „Àñÿ”, „˳òàðàòóðà ³ ìàñòàöòâà” 22.01.1965; B. Òàðàñ, Íîñ àäç³íîòû. Àïàâÿäàííå, „Ïîëûìÿ” 1965, ¹ 12; À. Àäàìîâ³÷, ³êòîðûÿ. Àïîâåñöü, „Ìàëàäîñöü” 1966, ¹ 1; Ï. Þðýâ³÷, Ï. Êàáçàðý¢ñê³, Áðîíçàâàÿ ìàã³ëà. óñòàðû÷íàÿ áûëü, „Ìàëàäîñöü” 1969, ¹ 8; Ì. Ìóñ³åíêà, Ïàñëÿ ðàáîòû. Àïàâÿäàííå, „˳òàðàòóðà ³ ìàñòàöòâà” 22.10.1971; ß. Ñìåëÿêî¢, „Êàë³ ïàìðó – ³ áóäçå æ íåäçå!...”. Áåëàÿ âåæà, ̳íñê 1973; ß. Ñìåëÿêî¢, Ðîçäóì ëÿ íàâàãîäíÿé ¸ëê³; Íàöûÿíàëüíûÿ ðûñû, „Ïîëûìÿ” 1974, ¹ 11; Ì. Áðà¢í, „Ó ö³øû íà÷íîãà ñàäó...”; Ìà¸é ìàö³; „ßê âûáóõ³ íî÷ ñêàëàíàë³...”; Âÿðòàííå, [ó:] Ì. Áðà¢í, Ëåí³íãðàäñêàå íåáà, ̳íñê 1977; Ã. Õàíäæýð, Êâàòýðà âîêíàì³ íà Àìóð. Àïîâåñöü, [ó:] Áðàòýðñòâà, ̳íñê 1983; À. Øà¢êóòà, À÷ìóðýëû Ëàéêî¢. Àïàâÿäàííå; ß. Õåëåìñê³, Óñïàì³íû íàä Êàðñê³ì ìîðàì, [ó:] Áðàòýðñòâà, ̳íñê 1984; Ó. Ñàëàóõ³í, „Íàøà ïàí³”; Äâàäöàöü ïÿöü íà äâàööàöü ïÿöü; Ïà¢ëà. Àïàâÿäàíí³, [y:] Ó. Ñàëàóõ³í, Ïàä àäíûì äàõàì, ̳íñê 1984; ×. Àéòìàòà¢, Áóðàííû ïà¢ñòàíàê. Âÿêóå äçåíü äà¢æýé çà âåê. Ðàìàí, ̳íñê 1987.

Øòðûõ³ äà òâîð÷àãà ïàðòðýòà ̳õàñÿ Ñòðàëüöîâà...

31

àðìÿíñê³õ67, óçáåêñê³õ68, ³òàëüÿíñê³õ69 ³ ÿ¢ðýéñê³õ70 ïàýòࢠ³ ï³ñüìåíí³êà¢. ¨í ïðàöàâࢠäà àïîøíÿé õâ³ë³íû. ßø÷ý ïåðàä ñìåðöüþ ïàýò çäîëå¢ ïàáà÷ûöü ñâàå äâå àïîøí³ÿ êí³ã³ ç âûáðàíûì³ òâîðàì³71. ̳õàñü Ñòðàëüöî¢ àäûøî¢ ç æûööÿ íå÷àêàíà, çíÿñ³ëåíû öÿæêàé íåâûëÿ÷àëüíàé õâàðîáàé ó 50 ãàäî¢, 23 æí³¢íÿ 1987 ãîäà72. Àäûøî¢ ¸í ó ðîñêâ³öå òâîð÷ûõ ñ³ë, ïàê³äàþ÷û ¢ ñïàä÷ûíó íàñòóïíûì ïàêàëåííÿì ñâàå àäìåòíûÿ ³ íåïà¢òîðíûÿ òâîðû. Ïàìÿöü ïðà òàëåíàâ³òàãà ìàéñòðà áåëàðóñêàé ë³òàðàòóðû – ̳õàñÿ Ñòðàëüöîâà æûâå ³ áóäçå æûöü. Ïðà ãýòà ñâåä÷ûöü ïðûñâîåíàå ï³ñüìåíí³êó ¢ 1988 ãîäçå ïàñìåðòíàå çâàííå Ëà¢ðýòà Äçÿðæà¢íàé ïðýì³³ Áåëàðóñ³ ³ìÿ ßíê³ Êóïàëû, âûøàäøàÿ ¢ ñâåò êí³ãà âûáðàíûõ òâîðࢠÑòðàëüöîâà73, äðóêàâàíûÿ àìàëü êîæíû ãîä íàâóêîâàêðûòû÷íûÿ ïðàöû ïðûñâå÷àíûÿ ÿãî òâîð÷àñö³ ³ çàñíàâàíàÿ ¢ ñòóäçåí³ 2011 ãîäà ç ³í³öûÿòûâû ïàýòà Óëàäç³ìåðà Íÿêëÿåâà ñòûïåíäûÿ ³ìÿ ̳õàñÿ Ñòðàëüöîâà74. Ïðàâîäç³ë³ñÿ ³ áóäóöü ïðàâîäç³ööà âå÷àðû ̳õàñÿ Ñòðàëüöîâà, âîñü òîëüê³ øêàäà, øòî ñ¸ííÿ ïðûéøî¢øû íà òàê³ âå÷àð, íåìàã÷ûìà áóäçå ¢áà÷ûöü ìàéñòðà ³ ïàñëóõàöü ÿãî.

67

Ì. Àðàç³, Ñîíöà. Òàâàðûø Ìóêó÷, ̳íñê 1964; Â. Òàòàâåíö, Çíî¢ ó ãýòû ïðàêëÿòû ãîðàä. Ìàðàí. Àïàâÿäàíí³, ̳íñê 1964. 68 Ä. Àáäóëàõàíà¢, Ñóõ³ ñòýï. Óçáåêñê³ÿ àïàâÿäàíí³, ̳íñê 1966; Ó. Óìàðáåêà¢, Ïàäàðóíàê. Àïàâÿäàííå, „Ìàëàäîñöü” 1967, ¹ 5. 69 Ý. Àêðîêà, ß íàøó ¢ ñàáå...; Âå÷àðà ìåëîäû³ íÿ¢ëî¢íûÿ...; Í. Áàëåñòðûí³, Ïðûò÷à áåæàíöà; Òàê³ì ÷ûíàì; À. Áàðëåíã³, ³ðòóîçíàÿ ãóëüíÿ; Àïóø÷àíàÿ ô³ðàíêà; Ê. ³ëà, Óñ¸ àäíî ¢ñõâàë³ë³ á ãàçåòû...; Ý. Ìàíòàëå, Óçáÿðýæíàÿ; Òâîé ïàðû¢; Ô. Ìàíòýðîñà, Ñâàáîäà – êàæó ÿø÷ý ðàç; Ý. Ïàëüÿðàí³, Ãàë³àôû âÿ÷ýðíÿé; Ì. Ñàêðàòý, Ñìîã, [y:] Àä âåæࢠÔåðàðû, ̳íñê 1974; Ê. ³ëà, Óñ¸ àäíî ¢ñõâàë³ë³ á ãàçåòû...; ² äçÿðæà¢íûì ìóæàì äàâîäç³ööà...; Ì. Ñàêðàòý, Ñìîã; Ô. Ìàíòýðîñà, Ñâàáîäà, êàæó ÿø÷ý ðàç; „Ïîëûìÿ” 1974, ¹ 12. 70 Õ. Ìàëüö³íñê³, Ð. Ðýëåñ, Àäíààêòîâûÿ ï’åñû, ̳íñê 1964. 71 M. Ñòðàëüöî¢, Ïàäàðîææà çà ãàðàä. Àïàâÿäàíí³ ³ àïîâåñöü, ̳íñê 1986 ³ M. Ñòðàëüöî¢, Âûáðàíàå. Ïðîçà. Ïàýç³ÿ. Ýñý, ̳íñê 1987. 72 Ìàã³ëà Ì. Ñòðàëüöîâà çíàõîäçàööà ¢ ̳íñêó íà ×ûæî¢ñê³õ ìîã³ëêàõ. 73 Ó 2005 ãîäçå, ó 18-ãîääçå ñà äíÿ ñìåðö³ ̳õàñÿ Ñòðàëüöîâà, âûéøࢠçáîðí³ê âûáðàíûõ òâîðࢠìàéñòðà (M. Ñòðàëüöî¢, Àä ìàëàäç³êà äà ïî¢í³. Àïàâÿäàíí³, àïîâåñö³, ýñý, ̳íñê 2005). ²í³öûÿòàðàì ãýòàãà âàäàííÿ áûëà äà÷êà ï³ñüìåíí³êà Âåðàí³êà ̳õàéëà¢íà Ñòðàëüöîâà. 74 Çàñíàâàíàÿ ñòûïýíäûÿ ³ìÿ ï³ñüìåíí³êà ̳õàñÿ Ñòðàëüöîâà 12 ñòóäçåíÿ 2011 ãîäà áûëà ¢ðó÷àíà óïåðøûíþ. Ñòûïýíäûþ àòðûìࢠäðóãàêóðñí³ê Ý¢ðàïåéñêàãà ãóìàí³òàðíàãà ¢í³âåðñ³òýòà Àíòîí Óëàñåíêà, ÿê³ íàï³ñࢠýñý Ìîé íàðîäçå. Ãë.: [online] ; 20.02.2011ã.

32

Irena Chowañska Streszczenie Szkice do twórczego portretu Michasia Stralcowa (W 75. rocznicê urodzin mistrza)

Niniejszy artyku³ powsta³ z myœl¹ o obchodzonej 14 lutego 2012 roku 75. rocznicy urodzin nie ¿yj¹cego ju¿ dziœ wybitnego prozaika, poety, t³umacza, eseisty i krytyka literackiego Michasia Stralcowa. Artyku³ stanowi przegl¹d ca³ej twórczoœci znakomitego twórcy literatury bia³oruskiej drugiej po³owy XX wieku. Podkreœla siê w nim, ¿e Michaœ Stralcow by³ niezwykle utalentowanym literatem, który w pe³ni wykaza³ siê w prozie, poezji i eseistyce.

Summary Studies for the creative portrait of Michas Stralcow (on the master’s 75th birthday anniversary) The present article came into being with a view to the 75th birthday anniversary of the already deceased outstanding prose writer, poet, translator and literary critic Michas Stralcow, to be celebrated on 14 February 2012. The article constitutes a review of the whole literary output on the part of the brilliant creator of the Belarusian literature of the second half of the twentieth century. Highlighted in it is the fact that Michas Stralcow was an extraordinarily talented man of letters who fully demonstrated his potential in prose, poetry and essay writing.

Czasopisma jako Ÿród³o dziejów polsko-rosyjskich Acta zwi¹zków literackich... XVI, 2011 UWM w Olsztynie Polono-Ruthenica 33 ISSN 1427-549X

Magdalena D¹browska Warszawa

Czasopisma jako Ÿród³o do dziejów polsko-rosyjskich zwi¹zków literackich i kulturowych (wybrane przyk³ady z pocz¹tku XIX wieku) Studia nad gazetami i czasopismami, polegaj¹ce na „gromadzeniu, opisywaniu i ocenianiu faktów z ich dziejów” oraz „ujawnianiu zwi¹zku miêdzy ich rozwojem a ¿yciem politycznym, spo³ecznym, kulturalnym” powinni prowadziæ nie tylko historycy prasy1, ale tak¿e – zw³aszcza jeœli chodzi o czasopisma – literaturoznawcy. Dla badacza literatury czasopisma s¹ przy tym nie tylko miejscem publikacji utworów literackich i tekstów o literaturze, ale te¿ samodzielnymi faktami – niejako osobnymi „instytucjami” – ¿ycia kulturalnego danej epoki, skupiaj¹cymi okreœlony kr¹g twórców i realizuj¹cymi pewien program. W sposób szczególny winni zainteresowaæ siê nimi badacze zwi¹zków miêdzy poszczególnymi literaturami narodowymi; w³aœnie na ³amach czasopism dokonywa³o siê bowiem przenoszenie na grunt rodzimy obcych dokonañ literackich. Jednym s³owem, swoje miejsce w studiach nad pras¹ mog¹ znaleŸæ przedstawiciele ró¿nych dziedzin, stawiaj¹cy sobie ró¿ne cele i pos³uguj¹cy siê odmienn¹ metodologi¹. Na prze³omie XVIII i XIX wieku nie sposób znaleŸæ w Rosji czasopisma, którego program nie przewidywa³by zapoznawania czytelników z osi¹gniêciami kulturalnymi – najnowszymi i dawnymi – innych krajów. „Przek³ady znakomitych poetów francuskich, ³aciñskich, niemieckich i angielskich, a tak¿e inne dzie³a literatury obcej...” – oto co mia³o znaleŸæ siê piœmie P.I. Go³ubkowa „Íîâîñòè” (1799)2, a jest to tylko przyk³ad. Podobne deklaracje jak ta pada³y zreszt¹ nie tylko w przedmowach, ale tak¿e – jak w jednym z najd³u¿ej ukazuj¹cych siê periodyków pocz¹tku XIX wieku, za³o¿onym przez Niko³aja Karamzina w 1802 r. czasopiœmie „Âåñòíèê Åâðîïû” – w zapowiedziach pojawienia siê kolejnych czêœci: „zgodnie ze swym tytu³em bêdzie on zawiera³ [...] wszystko, 1 M. Tyrowicz, Historia prasy – jej zadania, Ÿród³a i metody badañ, [w:] Metody i techniki badawcze w prasoznawstwie, t. 1, Warszawa 1969, s. 146. 2 [Ï.È.] Ãîëóáêîâ, Ïðåäóâåäîìëåíèå îò Èçäàòåëÿ, „Íîâîñòè” ìàé 1799, ks. 1, s. nlb.

Magdalena D¹browska

34

co wyda siê nam ciekawe, dobrze napisane i co wychodzi we Francji, Anglii, Niemczech; [...] najlepsi twórcy stan¹ siê [...] naszymi wspó³pracownikami ku zadowoleniu rosyjskich czytelników; [...] niewielu otrzymuje zagraniczne czasopisma, wielu natomiast chce wiedzieæ co i jak pisze siê w Europie”3. Programowe zorientowanie czasopism na przybli¿anie dokonañ cudzoziemskiej literatury, kultury i nauki poœwiadczaj¹ – poza wydawcami – komentatorzy ich dzia³alnoœci, podejmuj¹cy próbê zdiagnozowania rodzimego rynku wydawniczego; od tego rozpoczyna siê artyku³ Czy czasopisma s¹ po¿yteczne? opublikowany w piœmie Iwana Martynowa „Ëèöåé”4. Wprawdzie nie pierwszoplanowe, ale wa¿ne miejsce zajmuj¹ w czasopismach rosyjskich pierwszych lat XIX stulecia pozycje dotycz¹ce kultury polskiej. I odwrotnie, periodyki polskie stawa³y siê miejscem publikacji materia³ów o kulturze rosyjskiej. Co wiêcej, w³aœnie pojawienie siê czasopisma – a nie jakieœ inne wydarzenie – uznawane jest czêsto za punkt kulminacyjny rosyjsko-polskiego zbli¿enia kulturalnego tego czasu. Chodzi o petersburski miesiêcznik „Óëåé”, wydawany przez Wasilija Anastasiewicza w latach 1811–18125; „utwory literackie proz¹ i wierszem, rodzime oraz prze³o¿one z polskiego...” – oto jak w przedmowie okreœlona zostaje zawartoœæ pierwszego dzia³u tego pisma, przy czym – jak czytamy dalej – wszystkie pozosta³e równie¿ zorientowane bêd¹ na tematykê polsk¹6. Jednym s³owem, periodyki wyros³y na jedno z g³ównych miejsc wzajemnego „poznania” Polaków i Rosjan, wykraczaj¹cego zreszt¹ poza sferê kultury i literatury. Z perspektywy wydarzeñ politycznych pocz¹tek XIX wieku zapisa³ siê jako okres panowania w pañstwie rosyjskim – od pewnego czasu maj¹cego w swych granicach czêœæ ziem polskich – Aleksandra I. W³aœnie sytuacja polityczna sprawi³a, ¿e komentatorzy ¿ycia literackiego w Polsce uznawali za cel wydawania czasopism nie tylko – jak pisa³ Kazimierz Brodziñski w poœwiêconym „pismom periodycznym” fragmencie Myœli o d¹¿eniu polskiej literatury (1820) – „zdawanie sprawy o wszelkich wp³ywach do skarbu literatury” czy „dostojny i umiarkowany s¹d o dzie³ach uczonych, wskazuj¹cy ich prawdê, u¿ytek i zalety”, ale równie¿ zachowanie – mimo „rozdzielenia pod kilka 3 4 5

[Á.ï.], Ê ×èòàòåëÿì Âåñòíèêà, „Âåñòíèê Åâðîïû” äåêàáðü 1802, cz. VI, nr 23, s. 227. [Á.ï.], Ïîëåçíû ëè æóðíàëû?, „Ëèöåé” 1806, cz. IV, ks. 1, s. 26–39. Zob.: A. Dworski, Z dziejów zbli¿enia kulturalnego rosyjsko-polskiego na pocz¹tku XIX wieku – polonica w czasopiœmie „Óëåé”, [w:] Spotkania literackie. Z dziejów powi¹zañ polsko-rosyjskich w dobie romantyzmu i neoromantyzmu, pod red. B. Galstera i J. Kamionkowej, Wroc³aw etc. 1973, s. 153, 174. 6 Â. Àíàñòàñåâè÷, Ament meminisse periti, „Óëåé” 1811, cz. I, nr 1, s. 4.

Czasopisma jako Ÿród³o dziejów polsko-rosyjskich zwi¹zków literackich...

35

rz¹dów” – „jednego braterskiego jêzyka”7. Z perspektywy dziejów literatury pocz¹tek XIX wieku jawi siê na gruncie rosyjskim i polskim jako okres ró¿norodnoœci, wspó³istnienia zjawisk o rozmaitym pochodzeniu i roli, czêsto przeciwstawnych sobie, ale i przenikaj¹cych siê wzajemnie. Jak pisa³ Ryszard £u¿ny, „w obu krajach, w jak¿e odmiennych sytuacjach ogólnych, a przecie¿ przy zachowaniu rzucaj¹cych siê wprost w oczy analogii, dokonuje siê [...] przejœcie od [...] Oœwiecenia ku romantyzmowi”8. Bie¿¹ca sytuacja nie pozosta³a bez wp³ywu na zawartoœæ „Dziennika Wileñskiego”, wydawanego w latach 1805–1806 przez Stanis³awa Jundzi³³a, Jêdrzeja Œniadeckiego i Józefa Kossakowskiego9. Jego twórcy postawili sobie za cel – jak w przedmowie do numeru kwietniowego z 1805 r. wyrazi³ siê Œniadecki – „upowszechnienie [...] wiadomoœci tak fizycznych jako i moralnych, którymi siê uczona zatrudnia Europa, tudzie¿ uwiadomienie o wa¿niejszych odmianach, jakie w nich zachodz¹”10, ale w sposób szczególny zale¿a³o im – jak czytamy w przedmowie do numeru kwietniowego z 1806 r. – na przygotowaniu, „dla dogodzenia [...] czytelnikom polskim, którzy, w nowej teraz ojczyŸnie, w wiadomoœci tej potrzebowaæ mog¹ pomocy”, „wypisów z najœwie¿szych autorów wyjêtych, które stan aktualny ogromnego rosyjskiego pañstwa wiernie bêd¹ mog³y wystawiæ”11. Prezentacja „ogromnego rosyjskiego pañstwa” obejmuje „stan polityczno-geograficzny”, czyli podzia³ administracyjny za panowania Piotra I oraz Katarzyny II, Paw³a I i Aleksandra I, po³o¿enie geograficzne oraz cechy klimatu i przyrody12, dzia³alnoœæ sto³ecznego towarzystwa ekonomicznego13, kontakty handlowe z pañstwami Azji i Ameryk¹14, przebieg wypraw eksploracyjnych15, wreszcie ¿ycie literackie. Wspominaj¹c o pierwszej kwestii, czyli 7 K. Brodziñski, Myœli o d¹¿eniu polskiej literatury, [w:] idem, Pisma estetyczno-krytyczne, pod red. A. £uckiego, t. 1, Warszawa 1934, s. 212. 8 R. £u¿ny, Polsko-rosyjskie zwi¹zki literackie w pierwszych dziesiêcioleciach wieku XIX a tradycje Oœwiecenia, [w:] Spotkania literackie..., s. 8. 9 Por.: „Dziennik Wileñski” 1815–1830 (red. K. Kontrym i A. Marcinowski). 10 J. S. [J. Œniadecki], Przedmowa, „Dziennik Wileñski” 1805, t. I, nr 1, kwiecieñ, s. 1. 11 [B.p.], [b.t.], „Dziennik Wileñski” 1806, t. V, kwiecieñ, s. 1. 12 J.K. [J. Kossakowski], Stan polityczno-jeograficzny Rosji, „Dziennik Wileñski” 1806, t. V, kwiecieñ, s. 2–20. 13 [B.p.], Towarzystwo Ekonomiczne Petersburskie, „Dziennik Wileñski” 1806, t. V, czerwiec, s. 268–276. 14 [B.p.], O zwi¹zkach handlowych Rosji z ró¿nymi narodami Azji, mianowicie Chiñczykami i Japonami, „Dziennik Wileñski” 1806, t. VI, lipiec, s. 25–51; [B.p.], Handlowa Rosyjsko-Amerykañska Kompania, „Dziennik Wileñski” 1806, t. VII, listopad, s. 85–99. 15 X. Jundzi³³ [S. Jundzi³³], Oœmioletnia podró¿ Jenera³a Saryczewa do pó³nocno-wschodniej Syberii, na morze lodowate, tudzie¿ na pó³nocno-wschodni¹ czêœæ oceanu spokojnego, „Dziennik Wileñski” 1805, t. III, nr 9, grudzieñ, s. 448–474; 1806, t. IV, nr 10, styczeñ, s. 1–24.

Magdalena D¹browska

36

sprawach politycznych, nale¿y podkreœliæ, ¿e periodyk ten – okreœlany jako „literacki i popularnonaukowy”16 – raczej stroni³ od nich; „«Dziennik Wileñski» otwarcie nawet g³osi³ has³o odwrócenia siê od polityki i radzi³ wy³¹cznie zajmowaæ siê prac¹ kulturaln¹ i naukow¹” – pisa³ Jan Kucharzewski17. Literaturê rosyjsk¹ reprezentuje w „Dzienniku Wileñskim” Niko³aj Karamzin. W numerze czerwcowym z 1806 r. zosta³ opublikowany – w przek³adzie polskim, ale bez wskazania t³umacza – jego szkic Podró¿ z Moskwy do Trojeckiego klasztoru, z niektórymi historycznymi pami¹tkami…18 (Èñòîðè÷åñêèå âîñïîìèíàíèÿ è çàìå÷àíèÿ íà ïóòè ê Òðîéöå è â ñåì ìîíàñòûðå19). Wa¿niejsze wydaje siê jednak – z kilku powodów – zamieszczenie we wczeœniejszym numerze Karamzinowskiego Panteonu autorów rosyjskich20 (Ïàíòåîí Ðîññèéñêèé Àâòîðîâ), stanowi¹cego, jak wyrazi³ siê pisarz w liœcie do Iwana Dmitrijewa w marcu 1800 r., „noty do portretów autorów rosyjskich”21 i wydanego, w³aœnie jako zbiór portretów z biogramami, przez P³atona Biekietowa w 1802 r.22; przegl¹d otwiera³ legendarny Bojan, a zamykali go poeci osiemnastowieczni, poczynaj¹c od Teofana Prokopowicza i Antiocha Kantemira. Panteon autorów rosyjskich – zakoñczony w periodyku wileñskim na nocie o Michaile £omonosowie – dawa³ czytelnikom polskim wyobra¿enie nie tylko o przedstawicielach krêgów literackich, ale równie¿ dzia³aczach kulturalnych i spo³ecznych; jeœli chodzi o biogramy pisarzy, nale¿y podkreœliæ, ¿e nie ogranicza³y siê one do suchego wyliczenia ich dokonañ: w nocie o Kantemirze – „rosyjskim Juwenalisie” – Karamzin wyst¹pi³ z propozycj¹ periodyzacji literatury rosyjskiej XVIII wieku („sposób t³umaczenia siê jego [Kantemira – M.D.], jasny i czysty, zaczyna pierwsz¹ rosyjskiego stylu epokê, drug¹ z nich od £omonosowa, trzeci¹ od t³umaczeñ S³owiañskich Je³agina, czwart¹ od naszych ju¿ czasów liczymy”23), pisz¹c natomiast o £omonosowie, dokona³ zestawienia silnych i s³abych 16 17

Zob.: Bibliografia prasy polskiej 1661–1831, oprac. J. £ojek, Warszawa 1965 (poz. 145). J. Kucharzewski, Czasopiœmiennictwo polskie wieku XIX w Królestwie, na Litwie i Rusi oraz na emigracji. (Zarys bibliograficzno-historyczny), Warszawa 1911, s. 12. 18 Podró¿ z Moskwy do Trojeckiego klasztoru, z niektórymi historycznymi pami¹tkami, przez P. Karamzina, „Dziennik Wileñski” 1806, t. V, czerwiec, s. 231–257. 19 Zob: Á.ï. [Í.Ì. Êàðàìçèí], Èñòîðè÷åñêèå âîñïîìèíàíèÿ è çàìå÷àíèÿ íà ïóòè ê Òðîéöå è â ñåì ìîíûñòûðå, „Âåñòíèê Åâðîïû” 1802, cz. IV, nr 15, s. 207–226; nr 16, s. 287–304; cz. V, nr 17, s. 30–47. 20 Literatura rosyjska, „Dziennik Wileñski” 1806, t. V, maj, s. 166–178 (nazwisko autora i tytu³ utworu zostaj¹ wymienione w przedmowie; zob. s. 166–168). 21 Ïèñüìà Í.Ì. Êàðàìçèíà ê È.È. Äìèòðèåâó, ïîä ðåä. ß. Ãðîòà è Ï. Ïåêàðñêîãî, ÑàíêòÏåòåðáóðã 1866, s. 115. 22 Por.: Á.ï. [Í.Ì. Êàðàìçèí], Ïàíòåîí ðóññêèõ àâòîðîâ, „Âåñòíèê Åâðîïû” 1802, cz. V, nr 20, s. 285–291. 23 Literatura rosyjska, „Dziennik Wileñski” 1806, t. V, maj, s. 172.

Czasopisma jako Ÿród³o dziejów polsko-rosyjskich zwi¹zków literackich...

37

stron jego pisarstwa („w Epopei mniej by³ mocnym; Tragedie pisa³ tylko na rozkaz dworu; ale nikt jeszcze z nim siê w Odach nie zrówna³”24). Nie mniej istotna ni¿ sam Panteon autorów rosyjskich wydaje siê w „Dzienniku Wileñskim” poprzedzaj¹ca go przedmowa Józefa Kossakowskiego, rzucaj¹ca œwiat³o na twórcê publikowanego dzie³a i jego epokê. Czasy wspó³czesne zostaj¹ przedstawione jako okres najwiêkszego rozkwitu literatury rosyjskiej: „wiek ALEXANDRA dla Rosji bêdzie w dziejach œwiata jedn¹ z wiekopomnych owych epok, które Grecja w Peryklesie, Rzym w Auguœcie, W³ochy w Medyceuszach, Francja w Ludwiku XIV, a Polska w Zygmuntach znalaz³a”25; teraz w³aœnie – korzystaj¹c ze „zniesienia krêpuj¹cej rozum Cenzury” (a w rzeczywistoœci, jak wiadomo, jedynie jej z³agodzenia) – „pióro bior¹ na nowo pisarze, i olbrzymim postêpuj¹c krokiem z narodami dawniej oœwieconymi ubiegaæ nie lêkaj¹ siê w zawody”26. Poza Karamzinem wymieniony zostaje Michai³ Chieraskow. Przytoczone s³owa o szczytowych okresach w dziejach literatur europejskich znajduj¹ rozwiniêcie w „Dzienniku Wileñskim” nie tylko w Karamzinowskim Panteonie autorów rosyjskich: zawiera siê w nich bowiem zapowiedŸ serii artyku³ów na temat pisarstwa rodzimego, O literaturze polskiej, mianowicie czasów Zygmuntowskich to jest z³otego wieku pisarzy27. Zwi¹zków mo¿na doszukiwaæ siê zreszt¹ nie tylko miêdzy tymi dwiema pozycjami. Nie sposób nie skojarzyæ ze sob¹ opisu Bojana z Panteonu autorów rosyjskich i Wyk³adu nowego mniemania wzglêdem poematów Iliady i Odysei Homerowi przypisywanych Godfryda Ernesta Groddcka, rzucaj¹cego œwiat³o na pracê F.A. Wolfa Prolegomena ad Homerum (1795)28; prze³om XVIII i XIX stulecia to przecie¿ czas zainteresowania szeroko rozumianymi staro¿ytnoœciami, rozwoju pasji kolekcjonerskich i dzia³alnoœci popularyzatorskiej, wreszcie pierwszych prób naukowego opracowania odnalezionych zabytków. Nie sposób nie dostrzec te¿ sk³onnoœci twórców „Dziennika Wileñskiego” do zamieszczania publikacji o charakterze porównawczym; przedmiotem porównania staj¹ siê przy tym nie tylko poszczególne literatury narodowe, ale tak¿e, dla przyk³adu, stan oœwiaty czy armii w krajach

24 25 26 27

Ibidem, s. 177–178. Ibidem, s. 166. Ibidem. [B.p.], O literaturze polskiej, mianowicie czasów Zygmuntowskich..., „Dziennik Wileñski” 1806, t. VI, lipiec, s. 1–24; sierpieñ, s. 136–161; t. VII, paŸdziernik, s. 35–61; grudzieñ, s. 194–226. 28 [G.E.] Groddeck, Wyk³ad nowego mniemania wzglêdem poematów Iliady i Odysei Homerowi przypisywanych, „Dziennik Wileñski” 1805, t. I, nr 3, czerwiec, s. 66–82; t. II, nr 4, lipiec, s. 35–48.

38

Magdalena D¹browska

europejskich29. Jak widaæ, sformu³owane w przedmowie cele uda³o siê zrealizowaæ redaktorom „Dziennika Wileñskiego” wrêcz z naddatkiem. W polskich periodykach pocz¹tku XIX stulecia rzuca siê w oczy – jak wyraziœcie obrazuje to „Dziennik Wileñski” – ró¿norodnoœæ materia³ów zwi¹zanych tematycznie z Rosj¹. Podobnie rzecz ma siê z materia³ami „polskimi” w periodykach rosyjskich. Ta ró¿norodnoœæ zmusza badaczy do podjêcia próby systematyzacji tego rodzaju pozycji, wyodrêbnienia wœród nich przynajmniej podstawowych grup. OdpowiedŸ na pytanie, w jaki sposób podzia³ ten przeprowadziæ, zdaje siê byæ zawarta czêsto w samej strukturze czasopism, w wyodrêbnionych w nich dzia³ach. Jednym ze Ÿróde³ inspiracji mo¿e staæ siê pismo „Óëåé”, sk³adaj¹ce siê z piêciu dzia³ów, spoœród których najwa¿niejsz¹ rolê odgrywaj¹ trzy: przywo³any wczeœniej „literacki” oraz „biograficzno-bibliograficzny” i „historyczny”30. Szczególnie znacz¹cy wydaje siê drugi z nich, zawieraj¹cy, jak zosta³o to okreœlone w przedmowie do pisma, „wiadomoœci o ¿yciu i pracach pisarzy rosyjskich i polskich”31. Tak¹ „wiadomoœæ o pisarzach” stanowi³ w³aœnie Karamzinowski Panteon autorów rosyjskich, który nie by³ zreszt¹, jak nale¿y podkreœliæ, pierwsz¹ tego rodzaju pozycj¹ na gruncie rosyjskim: wczeœniej podobne próby podejmowali Chieraskow oraz Niko³aj Nowikow (o „dziele P. Nowikowa” i jego „naœladownictwach i uzupe³nieniach” mowa jest w przedmowie do pisma „Óëåé”32), póŸniej zaœ podj¹³ j¹ J. Bo³chowitinow (jego „s³ownik historyczny pisarzy rosyjskich” publikowa³o w czêœciach pismo „Äðóã ïðîñâåùåíèÿ” w latach 1805–1806)33. Przedmiotem omówienia w dalszej czêœci szkicu stan¹ siê w³aœnie dwie pozycje o podobnym – „przegl¹dowym” – charakterze, zamieszczone – pierwsza – w czasopiœmie polskim oraz – druga – w piœmie rosyjskim. Z obszernym – podzielonym na czêœci – przegl¹dem historycznym piœmiennictwa rosyjskiego mamy do czynienia w „Zabawach Przyjemnych i Po¿ytecznych” Cypriana Godebskiego i Ksawerego Kosseckiego, wydawanych w Warszawie w latach 1804–1806. Tytu³em, a tak¿e – zgodnie z zapowiedzi¹ w przedmowie – programem nawi¹zuj¹ one do czo³owego periodyku literackiego doby stanis³awowskiej, „Zabaw Przyjemnych i Po¿ytecznych” J. Albertrandiego 29 [B.p.], Wiadomoœæ o Instytutach dla G³uchoniemych w rozmaitych Europy Krajach, „Dziennik Wileñski” 1805, t. II, nr 4, lipiec, s. 61–74; [J. K.], Rys charakterystyczny francuskiego, austriackiego i rosyjskiego ¿o³nierza, „Dziennik Wileñski” 1806, kwiecieñ, s. 33–49. 30 Dwoma pozosta³ymi s¹ „O oœwiacie publicznej” i „Ró¿noœci”. 31 Â. Àíàñòàñåâè÷, op. cit., s. 4. 32 Ibidem. 33 Zob.: Âîçíèêíîâåíèå ðóññêîé íàóêè î ëèòåðàòóðå, ïîä ðåä. Ï.À. Íèêîëàåâà, Ìîñêâà 1975, s. 106–114, 225–230.

Czasopisma jako Ÿród³o dziejów polsko-rosyjskich zwi¹zków literackich...

39

i A. Naruszewicza z lat 1770–1777. G³ówne miejsce w przegl¹dzie – zatytu³owanym Literatura rosyjska i opublikowanym w dziale „O literaturze zagranicznej” – zajmuj¹ czêœci zamieszczone w drugim i trzecim tomie pisma. W odró¿nieniu od czêœci z tomu pierwszego – stanowi¹cej, jak czytamy, jedynie „krótk¹ wzmiankê o literaturze rosyjskiej, czyli raczej o uczonych p³odach, wysz³ych za teraŸniejszego panowania”34 – zawieraj¹ one zarys dziejów piœmiennictwa od czasów najdawniejszych, przez epokê Piotra I, do panowania Katarzyny II oraz Aleksandra I. Przedmiotem zainteresowania staj¹ siê przy tym nie tylko dzie³a literackie, ale równie¿ prace z zakresu historii, filozofii, medycyny, matematyki, przyrodoznawstwa oraz nauk spo³ecznych. Wœród wymienionych dyscyplin najs³abiej rozwinê³a siê w Rosji filozofia; gdyby nie t³umaczenia, nader skromnie prezentowa³by siê te¿ stan piœmiennictwa reprezentuj¹cego pozosta³e dziedziny. Przegl¹d dziejów literatury rosyjskiej rozpoczyna siê od stwierdzenia, ¿e „Muzy nie ukaza³y siê w tym kraju a¿ za panowania Piotra I”35, dalej zaœ czytamy: „pierwszym rymotwórc¹ by³ Triediakowski”, naœladowca Pindara, „po nim ws³awili siê £omonosow i Sumarokow”, spoœród których pierwszy „wydoskonali³ jêzyk rosyjski i nada³ mu prawid³a”, a jego ody „s¹ uwa¿ane za klasyczne”, drugi z kolei zapisa³ siê jako poeta wszechstronny, który „rozpocz¹³ swój zawód uczony od piosnek mi³osnych”, póŸniej „doœwiadcza³ tonu ka¿dego pienia, pocz¹wszy od multanki pasterskiej, a¿ do Tr¹by Homera”, by ws³awiæ siê najbardziej „zbogaceniem Teatru narodowego pierwotwornymi sztukami”36. Michai³ Chieraskow, którego poematy Rosjada, Bitwa czesmeñska i W³adimir „s¹ dot¹d czytane, i zapewne w póŸne czasy odczytywaæ je bêd¹”, Gawrii³ Dier¿awin, który „nie ma sobie równego w Rosji i s³usznie za granic¹ i w kraju Horacym Rosyjskim [zosta³ – M.D.] nazwany”, a tak¿e Niko³aj Karamzin, teraz bardziej uczony ni¿ poeta, Iwan Dmitrijew, którego zbiór I moje bagatele „ma³o ustêpuje w przyjemnoœci i wdziêku rymom Karamzina”, mistrz „lekkiej poezji” Iwan Kry³ow, dramatopisarze Jakow Knia¿nin i Niko³aj Nikolew – oto kilku wymienionych tutaj rosyjskich „poetów dzisiejszych”37. Jak widaæ, s¹ wœród nich przedstawiciele nie tylko ró¿nych typów pisarstwa, ale tak¿e pokoleñ: od „starca” Chieraskowa38, obecnego na scenie literackiej nieprzerwanie od ponad pó³wiecza, do twórców, którzy znaleŸli siê na niej w ci¹gu ostatnich lat. 34 35 36 37

[B.p.], Literatura rosyjska, „Zabawy Przyjemne i Po¿yteczne” 1804, t. II, s. 23. Ibidem, s. 32. Ibidem, s. 32–34. [B.p.], Dalszy ci¹g Literatury Rosyjskiej, „Zabawy Przyjemne i Po¿yteczne” 1804, t. III, s. 33–34, 35, 36, 37. 38 Ibidem, s. 33.

Magdalena D¹browska

40

Poza podstawowymi danymi o autorach – czasem zawartymi w jednym zdaniu, kiedy indziej rozrastaj¹cymi do rozmiarów ca³ej noty – czytelnicy „Zabaw Przyjemnych i Po¿ytecznych” otrzymywali jeszcze jedn¹ informacjê o nich, natury, mo¿na rzec nieco na wyrost, „bibliograficznej”. Mowa jest o tym mianowicie, ¿e czêœæ z nich zamieszcza obecnie swoje utwory w czasopiœmie „Âåñòíèê Åâðîïû” (nazywanym tutaj „G³osicielem”), za³o¿onym w 1802 r. przez Niko³aja Karamzina, w 1804 przejêtym przez Pankratija Sumarokowa, zaœ od 1805 r. – z przerwami – kierowanym przez Michai³a Kaczenowskiego: chodzi o Chieraskowa i jego „hymn dziêku” dla Cesarza, a tak¿e Wasilija Puszkina, który zamieœci³ tam „wiele przyjemnych Bajek”, odznaczaj¹cych siê „³atwoœci¹ rymowania, trafnoœci¹ wyrazów i myœli”, oraz W³adimira Izmaj³owa publikuj¹cego „ró¿ne piêkne wiersze”39; podawane informacje s¹, jak widaæ, bardzo ogólnikowe, ale wystarczaj¹ do zidentyfikowania wiêkszoœci pozycji40. Za najs³absze ogniwo literatury wspó³czesnej zostaje uznana dramaturgia: „pomimo tych Poetów” – nie tylko Knia¿nina czy Nikolewa, ale tak¿e Niko³aja Iljina z jego Liz¹, czyli Triumfem wdziêcznoœci (Ëèçà, èëè Òîðæåñòâî áëàãîäàðíîñòè, 1802) – „teatr rosyjski niewiele zbogaconym zosta³”, niepodzielnie panuj¹ bowiem w tej dziedzinie „przek³ady z obcych Pisarzów, najwiêcej niemieckich, miêdzy którymi Kotzebue najwiêksz¹ liczbê trudni t³umaczów”41. „Powiedziawszy nieco o literaturze i naukach, spodziewamy siê sprawiæ wiêksze ukontentowanie czytelnikom przytaczaj¹c wypisy z Podró¿ów, wewn¹trz robionych kraju” – oto jak zaczyna siê ostatni fragment czêœci z tomu trzeciego, poœwiêcony w ca³oœci podró¿opisarstwu, w którym, jak czytamy, „ws³awili siê Sumarokow, Izmaj³ow i Pallas”42. Ci trzej twórcy – wymienieni w jednym ci¹gu – reprezentuj¹ w istocie ró¿ne typy literatury podró¿niczej: jeœli Podró¿ po ca³ym Krymie i Besarabii w 1799 roku… (wyd. 1800) Paw³a Sumarokowa oraz Podró¿ do po³udniowej Rosji (Ïóòåøåñòâèå â ïîëóäåííóþ Ðîññèþ, wyd. 1800–1802 i 1805) W³adimira Izmaj³owa reprezentuj¹ typ „podró¿y lite39

Ibidem, s. 34, 37. Chodzi o: Ì. Õ. [Ì. Õåðàñêîâ],  èçúÿâëåíèå âñåïîääàííè÷åñêîé áëàãîäàðíîñòè çà ïîëó÷åííóþ Âûñî÷àéøóþ Ìèëîñòü 1802 ãîäà, „Âåñòíèê Åâðîïû” 1803, cz. VII, nr 2, s. 100–102; Â. Èçìàéëîâ, Ñòèõè ê ïîðòðåòó òâîðöà Äóøåíüêè, „Âåñòíèê Åâðîïû” 1803, cz. VIII, nr 7, s. 226. Utworów Wasilija Puszkina – nie tylko bajek – jest znacznie wiêcej, zob. np.: Â. Ïóøêèí, Ê Ë*, íà ñìåðòü ïîäðóãè åãî. (Ïîäðàæàíèå Ãîðàöèþ), „Âåñòíèê Åâðîïû” 1802, cz. IV, nr 13, s. 51–52; Â. Ïóøêèí, Ñòàðîé ëåâ è çâåðè. Áàñíÿ, „Âåñòíèê Åâðîïû” 1802, cz. V, nr 19, s. 187–188; Â. Ïóøêèí, Ãîëóáêà è áàáî÷êà. Áàñíÿ, ïîñâÿùàåìàÿ ìèëîé ñåñòðå ìîåé Å.Ë., „Âåñòíèê Åâðîïû” 1803, cz. VII, nr 3, s. 226–227; Â. Ïóøêèí, Ýïèòàôèÿ Èïïîëèòó Áîãäàíîâè÷ó, „Âåñòíèê Åâðîïû” 1803, cz. VIII, nr 7, s. 226. 41 [B.p.], Dalszy ci¹g Literatury Rosyjskiej, „Zabawy Przyjemne i Po¿yteczne” 1804, t. III, s. 38. 42 Ibidem, s. 40. 40

Czasopisma jako Ÿród³o dziejów polsko-rosyjskich zwi¹zków literackich...

41

rackiej”, to dzie³a Piotra Simona Pallasa s¹ przyk³adami „podró¿y dokumentarnych”, w których autor – podró¿nik-naturalista – opisywa³ rezultaty swoich prac badawczych na wschodnich i po³udniowych ziemiach Rosji. Szerszego omówienia doczeka³ siê na ³amach pisma jedynie utwór Izmaj³owa, nazwany Podró¿¹ przez Ruœ po³udniow¹ w listach zawart¹; do tego by³o to omówienie akcentuj¹ce wy³¹cznie jego wartoœæ poznawcz¹, nastawione na odtworzenie – doœæ drobiazgowe – trasy przejazdu narratora-podró¿nika43. Krótka wzmianka o stylu prozy Izmaj³owa pojawia siê jedynie w czêœci z pierwszego tomu pisma; mowa jest tam równie¿ m.in. o Iljinie oraz Iwanie Chemnicerze44. Ostatnia czêœæ przegl¹du – w tomie pi¹tym „Zabaw Przyjemnych i Po¿ytecznych” – poœwiêcona jest w ca³oœci Aleksiejowi Musinowi-Puszkinowi i S³owu o wyprawie Igora45. Sposób komentowania utworu – nie tylko zreszt¹ komentowania, gdy¿ pewne jego fragmenty zostaj¹ przet³umaczone, a dope³nieniem ca³oœci staje siê zamieszczony przez Cypriana Godebskiego w dziale „Poezja” ¯al Eufrozyny Jaros³awny po mê¿u swoim Igorze46 – jest charakterystyczny dla pierwszej po³owy XIX wieku, czasu sporów nad jego autentycznoœci¹ i porównywania z Pieœniami Osjana47. I drugi przyk³ad, tym razem dotycz¹cy literatury polskiej i zamieszczony w piœmie rosyjskim. Jest nim czwarta czêœæ dzie³a Ignacego Krasickiego O rymotwórstwie i rymotwórcach, opublikowana – pod tytu³em O polskich rymotwórcach – w czasopiœmie „Óëåé” w 1811 r.48 Nad dzie³em tym – pomyœlanym jako przegl¹d dziejów literatur europejskich (starogreckiej, ³aciñskiej, polskiej, w³oskiej, francuskiej, niemieckiej, angielskiej i hiszpañskiej, a nadto tzw. literatur „wschodnich”), poprzedzony wstêpem teoretycznym – Krasicki pracowa³ w latach 1793–179949; jego fragmenty (nie odnosz¹ce siê jednak do literatury polskiej) zamieszcza³ w redagowanej przez siebie gazecie „Co tydzieñ” w 1798 r.50, ca³oœæ znalaz³a siê w zbiorze jego dzie³ wydanym przez Franciszka Ksawerego 43

Zob.: ibidem, s. 40–46. [B.p.], Literatura rosyjska, „Zabawy Przyjemne i Po¿yteczne” 1803, t. I, s. 21–25 (nag³ówek „O literaturze zagranicznej. Z Dzienników JP. Kotzebue”). 45 [B.p.], Ci¹g dalszy Literatury Rosyjskiej, „Zabawy Przyjemne i Po¿yteczne” 1806, t. V, s. 70–91. Zob. te¿: Dzie³a wierszem i proz¹ Cypryana Godebskiego, cz. 2, Warszawa 1821, s. 308–323. 46 [B.p.], ¯al Eufrozyny Jaros³awny po mê¿u swoim Igorze, „Zabawy Przyjemne i Po¿yteczne” 1806, t. V, s. 97–102. Zob. te¿: Dzie³a wierszem i proz¹ Cypryana Godebskiego..., s. 324–330. 47 Por.: A. Obrêbska-Jab³oñska, S³owo o wyprawie Igora, Wroc³aw 1952, s. 4–10. 48 [È. Êðàñèöêè], Î Ïîëüñêèõ Ñòèõîòâîðöàõ. (Ñîêðàùåííîå èçâåñòèå èç Êðàñèöêîãî), „Óëåé” 1811, cz. 1, nr 3, s. 178–191; nr 4, s. 263–271; nr 5, s. 340–343. 49 Zob.: M. Piszczkowski, Ignacy Krasicki. Monografia literacka, Kraków 1975, s. 470. 50 Por.: J. Gawa³kiewicz, Krasicki w czasopiœmie „Co tydzieñ”, „Pamiêtnik Literacki” 1952, r. XLIII, z. 3–4, s. 867–893. 44

Magdalena D¹browska

42

Dmochowskiego w 1803 r.51 Czytelnik pisma „Óëåé” mia³ mo¿noœæ zapoznania siê z sylwetkami czterdziestu polskich twórców, poczynaj¹c od (w numerze trzecim) Andrzeja Krzyckiego, Jana Dantyszka, Klemensa Janickiego, a tak¿e – rzecz oczywista – Miko³aja Reja i Jana Kochanowskiego, przez (w numerze czwartym) Szymona Szymonowica, Macieja Kazimierza Sarbiewskiego i Jana Andrzeja Morsztyna, a skoñczywszy (w numerze pi¹tym) na Stanis³awie Konarskim, El¿biecie Dru¿backiej, Wac³awie Rzewuskim i Onufrym Korytyñskim, a tak¿e (w pierwszym z wymienionych numerów) zarysem najdawniejszych dziejów piœmiennictwa polskiego; ca³oœæ zamyka uwaga wydawcy o tym, ¿e Krasicki zakoñczy³ swój przegl¹d na Adamie Naruszewiczu, tu natomiast nota o nim zosta³a pominiêta ze wzglêdu na zamieszczenie artyku³u o poecie w pierwszym numerze pisma52. Zgodnie z zapowiedzi¹ w podtytule, poszczególne fragmenty dzie³a Krasickiego zosta³y podane w postaci okrojonej, ale jednoczeœnie widzimy w nich te¿ pewne uzupe³nienia, wprowadzone z myœl¹ o nowym – rosyjskim – czytelniku; dobrze pokazuje to opis najstarszych zabytków piœmiennictwa polskiego, rozpoczynaj¹cy siê od wzmianki o Bogurodzicy: nie znalaz³ siê w nim tekst pieœni w t³umaczeniu ³aciñskim Sarbiewskiego Diva per latas celebrata terras…, ale za to pojawi³ siê przek³ad rosyjski pierwszego wersu Epitafium Boles³awa Chrobrego (Hic lacet in tumba princeps, gloriosa columba…), jako jedynego zreszt¹ zacytowanego w piœmie Anastasiewicza. Najobszerniejsza i zapewne najciekawsza dla czytelnika (nie tylko rosyjskiego) by³a nota o Kochanowskim, napisana przez Krasickiego, jak zauwa¿a Janina Wieczerska, „na podstawie osobistego obcowania ze spuœcizn¹ liryczn¹ poety”, czego dowodem s¹ „liczne cytaty i wyczerpuj¹cy spis dzie³”53. Szerszego komentarza wymaga pominiêcie przez Krasickiego biogramów twórców wspó³czesnych; w opinii tej samej badaczki, zwrócenie siê do „najdawniejszych zabytków poezji polskiej, w³¹czenie do jej historii poetów-humanistów, poprzedników Kochanowskiego” i pominiêcie, dla przyk³adu, bujnie rozwijaj¹cego siê wspó³czeœnie dramatu wi¹¿e autora O rymotwórstwie i rymotwórcach ze „zbierackimi tendencjami Towarzystwa Przyjació³ Nauk”, a tak¿e, szerzej, stanowi „wyraz d¹¿enia czêœci tego pokolenia [...] do jakiegoœ «zabalsamowania» pami¹tek czasów niepodleg³oœci”54 . Z brakiem tym – bêd¹cym, jak widaæ, œwiadomym posuniêciem autora 51

Dzie³a Ignacego Krasickiego. Edycya nowa i zupe³na przez Franciszka Dmochowskiego, t. III, Warszawa 1803, ss. 495. 52 Zob.: [Á.ï.], Àäàì Íàðóøåâè÷, „Óëåé” 1811, cz. I, nr 1, s. 29–32. 53 J. Wieczerska, „O rymotwórstwie i rymotwórcach” Ignacego Krasickiego, „Pamiêtnik Literacki” 1962, r. LIII, z. 2, s. 380–381. 54 Ibidem, s. 382.

Czasopisma jako Ÿród³o dziejów polsko-rosyjskich zwi¹zków literackich...

43

– twórcy pisma „Óëåé” dali sobie zreszt¹ znakomicie radê, wprowadzaj¹c na jego ³amy ca³¹ plejadê twórców wspó³czesnych. Wiersze Franciszka Karpiñskiego55 (ci¹g dalszy komentarza redakcyjnego koñcz¹cego przegl¹d Krasickiego nieprzypadkowo brzmi: „z pisarzy nowszych ws³awili siê: Karpiñski, Trembecki, Niemcewicz, Dmochowski, Osiñski, Chomiñski i inni”56), nota o Cyprianie Godebskim57, a tak¿e bajki Krasickiego58 i nota o nim59 – to tylko wybrane polonica z czasopisma „Óëåé”, pisma, jak widaæ, prawdziwie „polonoznawczego”60. Powy¿sze rozwa¿ania sk³aniaj¹ do sformu³owania wniosków dwojakiego rodzaju. Pierwsze dotycz¹ badanego materia³u, drugie zaœ – przyjêtej perspektywy badawczej. Z wyodrêbnionymi „typami” poloniców (w czasopismach rosyjskich) i rossiców (w pismach polskich) spotykamy siê nie tylko na pocz¹tku XIX wieku, ale tak¿e wczeœniej (w drugiej po³owie stulecia XVIII) i póŸniej. Jak nietrudno siê domyœliæ, materia³ osiemnastowieczny jest znacznie skromniejszy od dziewiêtnastowiecznego, rzadziej te¿ stawa³ siê przedmiotem badañ; „t³umaczenia z literatury rosyjskiej [...] s¹ zjawiskiem nowym, nie spotykanym w czasach stanis³awowskich” – pisa³a Zofia Sinko w pracy o czasopismach polskich pierwszych trzech dziesiêcioleci XIX wieku61, a jest to uwaga dotycz¹ca tylko jednego gruntu narodowego (polskiego) i jednego „typu” publikacji (przek³ady utworów literackich). W³aœnie z racji tego, ¿e jest to materia³ skromniejszy i mniej znany, warto podaæ przyk³ady takich pozycji z osiemnastowiecznych periodyków rosyjskich i polskich. Czasopisma rosyjskie mo¿e reprezentowaæ „Òðóäîëþáèâûé ìóðàâåé” Wasilija Rubana z 1771 r., w którym natrafiamy na okreœlone jako „prze³o¿one z polskiego” Wiadomoœci polskich historyków o Wo³oszczyŸnie i Mo³dawii, niegdyœ znajduj¹cych siê we w³adaniu polskim62. Wœród pism polskich wysuwaj¹ siê na plan pierwszy „Zabawy Przyjemne i Po¿yteczne” Albertrandiego i Naruszewicza, na ³amach których w 1772 r. ukaza³ siê sporz¹dzony przez Albertrandiego prozatorki przek³ad satyry VI Antiocha Kantemira (Î èñòèííîì 55 Np.: Ô. Êàðïèíñêèé, Íà âîäîïàä, ïî îáðàçöó Áîêëþæñêîãî, è äîì âî âêóñå Ãîòòè÷åñêîì óñòðîåííûé ïîä Áåëîñòîêîì, „Óëåé” 1811, cz. 2, nr 11, s. 341–344 (Na Wokluz, wody i dom Gotski pod Bia³ymstokiem). 56 [È. Êðàñèöêè], Î Ïîëüñêèõ Ñòèõîòâîðöàõ, „Óëåé” 1811, cz. 1, nr 5, s. 343. 57 [Á.ï.], Êèïðèàí Ãîäåáñêèé, „Óëåé” 1811, cz. 1, nr 6, s. 416–418. 58 Np.: Âñòóïëåíèå ê áàñíÿì Êðàñèöêîãî, ïåð. È. Êóëüìàòèöêèé „Óëåé” 1811, cz. 1, nr 5, s. 397–398 (Wstêp do bajek). 59 [Á.ï.], Èãíàòèé Êðàñèöêèé, „Óëåé” 1811, cz. 1, nr 2, s. 115–118. 60 A. Dworski, op. cit., s. 174. 61 Z. Sinko, Proza fabularna w czasopismach polskich 1801–1830, Wroc³aw etc. 1988, s. 10. 62 [Á.ï.], Èçâåñòèÿ Ïîëüñêèõ Èñòîðèêîâ î Âàëàõèè è Ìîëäàâèè, áûâøèõ íåêîãäà âî âëàäåíèè Ïîëüñêîì, „Òðóäîëþáèâûé ìóðàâåé” 1771, nr 7, s. 49–54.

44

Magdalena D¹browska

áëàæåíñòâå, 1738), nazwany Trudy ludzkiego ¿ycia63; „poniewa¿ polski przek³ad jest zwi¹zany genetycznie z francuskim wydaniem z 1750 r., mo¿na przypuœciæ, ¿e polski t³umacz nie mia³ nawet w rêku ksiêgi satyr Kantemira; rzecz w tym zapewne, ¿e satyra szósta, jako najbardziej horacjañska z ducha, zosta³a przedrukowana w wersji, która pojawi³a siê w³aœnie w 1750 r. w majowym numerze wydawanego w Berlinie francuskojêzycznego czasopisma „Parnaska Pszczo³a” [„L’Abeille du Parnasse” – M.D.] – rok póŸniej w lipskim piœmie redagowanym przez Johanna Christopha Gottscheda [„Das Neuste aus der anmuthigen Gelehrsamkeit” – M.D.] opublikowano t³umaczenie niemieckie” – oto jak streœci³ drogê Kantemirowskiej satyry do polskiego periodyku Siergiej Niko³ajew64. Droga ta sk³ania do postawienia pytania o Ÿród³a pochodzenia materia³ów zwi¹zanych w ten czy inny sposób z Rosj¹ w pismach polskich. Okazuje siê wiêc, i¿ trafia³y one czêsto w³aœnie z periodyków zachodnich; potwierdza to choæby Wiadomoœæ o Ka³mukach z „Dziennika Wileñskiego”, „wyjêta” – jak czytamy w przypisie – z „dziennika paryskiego Archives Litteraires”65; „Archives Litteraires” to tak¿e Ÿród³o wielu materia³ów zamieszczanych w czasopismach rosyjskich. Studia nad czasopismami jako Ÿród³em do dziejów polskorosyjskich zwi¹zków literackich musz¹ obj¹æ te¿ niekiedy pisma zachodnioeuropejskie. Za doœæ powszechn¹ trzeba uznaæ wci¹¿ tendencjê badaczy siêgaj¹cych z tych czy innych powodów po materia³y czasopiœmiennicze do ograniczania zainteresowania do poszczególnych pojawiaj¹cych siê w nich pozycji, traktowania ka¿dej z nich w sposób wyizolowany. Tymczasem wiele nowego mo¿e wnieœæ rozszerzenie pola widzenia na samo czasopismo jako, jak by³o to sygnalizowane na wstêpie, pewn¹ ca³oœæ, realizuj¹c¹ okreœlone za³o¿enia i zorganizowan¹ wed³ug jakiegoœ zamys³u. Takie podejœcie otwiera mo¿liwoœæ dostrze¿enia – jak pokazuje to przyk³ad „Dziennika Wileñskiego” – roli danej pozycji w realizacji za³o¿eñ programowych pisma oraz jej zwi¹zku z pozosta³ymi tekstami w nim zamieszczonymi66. Owocne mo¿e okazaæ siê te¿ wyjœcie poza to jedno pismo ku ca³oœci – a przynajmniej pewnej czêœci – produkcji czasopiœmienniczej 63 Trudy ludzkiego ¿ycia. Satyra z ksi¹¿êca Kantymira, „Zabawy Przyjemne i Po¿yteczne” 1772, t. VII, cz. 1, s. 156–167. Por.: E. Aleksandrowska, „Zabawy Przyjemne i Po¿yteczne” 1770–1777. Monografia bibliograficzna, Warszawa 1999, s. 33. 64 S.I. Niko³ajew, Od Kochanowskiego do Mickiewicza. Szkice z historii polsko-rosyjskich zwi¹zków literackich XVII–XIX wieku, t³um. J. G³a¿ewski, Warszawa 2007, s. 215. 65 Wiadomoœæ o Ka³mukach, wyjêta z postrze¿eñ przez pewnego podró¿opisarza w ci¹gu 1802 i 1803 roku w ich kraju uczynionych, „Dziennik Wileñski” 1805, t. II, nr 6, wrzesieñ, s. 173–195; t. III, nr 7, paŸdziernik, s. 264–279; nr 8, listopad, s. 382–400. 66 Por.: A. Kempa, Programy redakcyjne i d¹¿noœci polskiej prasy literackiej w I æwieræwieczu XIX wieku, „Prace Polonistyczne”, seria XVII, Wroc³aw 1971, s. 147–164.

Czasopisma jako Ÿród³o dziejów polsko-rosyjskich zwi¹zków literackich...

45

danej epoki. Takie – szerokie – spojrzenie staje siê niezbêdne w szczególnoœci w studiach nad wypowiedziami polemicznymi, z którymi równie¿ stykamy siê w przywo³anych wy¿ej periodykach. Osobnego rozpatrzenia – a teraz jedynie odnotowania – wymaga polemika „Dziennika Wileñskiego” z petersburskim pismem „Ñåâåðíûé âåñòíèê”, wydawanym przez Iwana Martynowa w latach 1804–180567. Skoro zaœ mowa jest o ca³oœci produkcji czasopiœmienniczej, nale¿y podkreœliæ, ¿e przedmiotem zainteresowania winny staæ siê te¿ rosyjskie periodyki prowincjonalne; na „przek³ad z polskiego” natrafiamy w piœmie Grigorija Zielnickiego „Óðàíèÿ”, wychodz¹cym w Ka³udze w 1804 r.68 Jednym s³owem, ¿adn¹ miar¹ nie da siê „prowadziæ sensownych badañ historycznoliterackich bez oparcia siê o ró¿norodny i bogaty materia³ zawarty w czasopiœmiennictwie”69. Bez wzglêdu na to jednak, co zostanie poddane rozpatrzeniu oraz jaka perspektywa bêdzie przyjêta, nale¿y pamiêtaæ, ¿e dzia³ania badawcze nie powinny sprowadzaæ siê do samego zebrania materia³u egzemplifikacyjnego70. Je¿eli zaœ prostej konstatacji faktów towarzyszy próba analizy i oceny, otwiera sie, jak pisa³ Krzysztof Cieœlik, perspektywa „sprawdzenia, czasem skorygowania obrazu ¿ycia intelektualnego epoki, [...] charakteryzowania twórczoœci pisarzy, dziœ zapomnianych, a wspó³tworz¹cych klimat intelektualny minionych czasów, pokazania rodzenia siê idei i kolizji mentalnych”71. Ðåçþìå Æóðíàëû êàê èñòî÷íèê çíàíèé îá èñòîðèè ïîëüñêî-ðóññêèõ ëèòåðàòóðíûõ è êóëüòóðíûõ ñâÿçÿõ (èçáðàííûå ïðèìåðû íà÷àëà xix âåêà) Íà÷àëî XIX âåêà – âðåìÿ ñòðåìèòåëüíîãî ðàçâèòèÿ ïîëüñêî-ðóññêèõ ñâÿçåé â æóðíàëèñòèêå (ðàíüøå ñì. íàïð. „Òðóäîëþáèâûé ìóðàâåé” 1771 ã., „Zabawy Przyjemne i Po¿yteczne” 1772 r.).  ïîëüñêîé æóðíàëèñòèêå ãëàâíîå ìåñòî çàíèìàþò ñ ýòîé òî÷êè çðåíèÿ „Dziennik Wileñski” (1805–1806) Ñ. Þíäçèëëà, Å. Ñíÿäåöêîãî è Þ. Êîññàêîâñêîãî, 67 68

Zob.: [B.p.], Ostrze¿enie, „Dziennik Wileñski” 1805, t. I, nr 3, czerwiec, s. 108. Zob.: [Á.ï.], [á.í.], „Óðàíèÿ” 1804, âòîðàÿ ÷åòâåðòü, s. 154–159 (dzia³ „Ñìåñü”). Por.: R. £u¿ny, „Historia” Ignacego Krasickiego po rosyjsku. (Z dziejów powi¹zañ kulturalnych polsko-rosyjskich okresu Oœwiecenia), „Slavia Orientalis” 1960, nr 2, s. 329–342. 69 J. Trzynadlowski, W sprawie czasopiœmiennictwa polskiego do r. 1840 (notatka informacyjna), „Prace Polonistyczne”, seria VIII, Wroc³aw – £ódŸ 1950, s. 137. 70 Por.: È.Ì. Òîëñòûõ, Ðóññêî-ïîëüñêèå ñâÿçè â æóðíàëèñòèêå ïåðâîé ïîëîâèíû XIX âåêà, [w:] Òèïîëîãèÿ æóðíàëèñòèêè. Âîïðîñû ìåòîäîëîãèè è èñòîðèè, ïîä ðåä. Å.À. Êîðíèëîâà, Ðîñòîâ-íà-Äîíó 1987, s. 77–84. 71 K. Cieœlik, Kultura polska w czasopismach wczesnego symbolizmu rosyjskiego, [w:] Metodologiczne problemy historii badañ nad polsko-rosyjskimi zwi¹zkami literackimi, pod red. E. Kucharskiej, Szczecin 1986, s. 139.

46

Magdalena D¹browska

à òàêæå „Zabawy Przyjemne i Po¿yteczne” (Âàðøàâà, 1804–1806) Ö. Ãîäåáñêîãî è Ê. Êîññåöêîãî, â ðóññêîé æóðíàëèñòèêå – „Óëåé” (Ñàíêò-Ïåòåðáóðã, 1811–1812) Â. Àíàñòàñåâè÷à.  æóðíàëå „Dziennik Wileñski” ïå÷àòàëèñü ïðîèçâåäåíèÿ Í.Ì. Êàðàìçèíà (íàïð. Ïàíòåîí Ðîññèéñêèõ Àâòîðîâ), â æóðíàëå „Zabawy Przyjemne i Po¿yteczne” áûë îïóáëèêîâàí öèêë ñòàòåé îá èñòîðèè ðóññêîé ëèòåðàòóðû, â æóðíàëå „Óëåé” ïå÷àòàëèñü ñî÷èíåíèÿ, íàïð. È. Êðàñèöêîãî (Î ïîëüñêèõ ñòèõoòâîðöàõ).

Summary Periodicals as a source of the Polish-Russian literary and cultural relations (selected examples from the early 19th century) The beginning of the 19th century is the period of a gradual development of the PolishRussian relations in the area of the periodical press (earlier see for instance: „Trudolubivyj muravej”, 1771; „Zabawy Przyjemne i Po¿yteczne”, 1772). Ranking highest in the Polish periodical press from that viewpoint is „Dziennik Wileñski” (1805–1806) issued by S. Jundzi³³, J. Œniadecki and J. Kossakowski, and „Zabawy Przyjemne i Po¿yteczne” (Warszawa, 1804–1806) issued by C. Godebski and K. Kossecki, while in the Russian periodical press – „Ulej” (Sankt-Petersburg, 1811–1812) issued by V. Anastasyevic. In „Dziennik Wileñski” N. Karamzin’s compositions were published (among others Pantheon of Russian Authors), in „Zabawy Przyjemne i Po¿yteczne” – a series of articles on the history of the Russian literature, in „Ulej” – among others I. Krasicki’s compositions (About Polish Poets).

Âëàäèñëàâ Áðîíåâñêèé, Àëåêñàíäð Òâàðäîâñêèé: ñðàâíèòåëüíàÿ ïîýòèêà...XVI, 2011 UWM w Olsztynie Acta Polono-Ruthenica 47 ISSN 1427-549X

Aleksiej Dmitrowskij Kaliningrad

Âëàäèñëàâ Áðîíåâñêèé, Àëåêñàíäð Òâàðäîâñêèé: ñðàâíèòåëüíàÿ ïîýòèêà äâóõ äèëîãèé. Öåííîñòíûé àñïåêò Çàìå÷àòåëüíîå ÿâëåíèå ðóññêîãî è ïîëüñêîãî õóäîæåñòâåííîãî ìèðà â ñâîéñòâàõ åãî ñòîëü æå ãëóáèííîé, ñêîëü è äåéñòâåííîé íàðîäíîñòè ñîñòàâëÿþò äâå îäèíàêîâî íåïðåäíàìåðåííî ñëîæèâøèåñÿ äèëîãèè. Ýòî ïîýìû Àëåêñàíäðà Òâàðäîâñêîãî Âàñèëèé Ò¸ðêèí (1941–45) è Ò¸ðêèí íà òîì ñâåòå (1954–63) è ïîâåñòè Âëàäèñëàâà Áðîíåâñêîãî Ðàññêàçû ñåðæàíòà Ãâîçäÿ è Î ïîñìåðòíîì ñòðàíñòâèè ñåðæàíòà Ãâîçäÿ (îáå 1921 ã.), è ñàì ñîáîé íàïðàøèâàþùèéñÿ ñîïîñòàâèòåëüíûé àíàëèç ïîýòèêè ýòîé äâîéíîé ïàðû ïðîèçâåäåíèé, ïîêàçàòåëüíûé ñàì ïî ñåáå, íàâîäèò íà âûÿâëåíèå òèïîëîãè÷åñêîé âçàèìíîñòè ðóññêîãî è ïîëüñêîãî íàöèîíàëüíîãî õàðàêòåðà â èõ íðàâñòâåííî-ïñèõîëîãè÷åñêèõ ñâîéñòâàõ è íàëè÷íîì ñàìîóòâåðæäåíèè, ÷òî âõîäèò â îáùóþ ìàòðèöó ñëàâÿíñêîãî êóëüòóðîëîãè÷åñêîãî òèïà. Ïî âðåìåíè ñîçäàíèÿ ýòè ïðîèçâåäåíèÿ ðàçäåëåíû äèñòàíöèåé â íåñêîëüêî äåñÿòèëåòèé, îäíàêî íåò îñíîâàíèé ãîâîðèòü íè î ïðÿìîì âëèÿíèè ïîëüñêîãî ïèñàòåëÿ íà ðóññêîãî, íè î çàèìñòâîâàíèè âòîðîãî ó ïåðâîãî, íî òåì áîëåå çíàìåíàòåëüíî èõ òèïîëîãè÷åñêîå ñõîäñòâî, îáíàðóæèâàþùååñÿ ïðÿìî, êàê ãîâîðèòñÿ, íà ïîâåðõíîñòè âñåõ ÷åòûð¸õ „õóäîæåñòâåííûõ îáúåêòîâ”, â îõâàòå æàíðà, ñþæåòèêè, õóäîæåñòâåííîé ðå÷è, ïàôîñà è õóäîæåñòâåííîãî ìåòîäà, è êîíå÷íî æå – õàðàêòåðîëîãèè ãëàâíûõ ïåðñîíàæåé. Îòìåòèì, â ïåðâóþ î÷åðåäü, øèðîêîå êîííîòàòèâíîå ïðîñòðàíñòâî îáåèõ ôàìèëèé – Ãâîçäü è Ò¸ðêèí, – ó÷èòûâàÿ, ÷òî èõ çíà÷àùèå ôóíêöèè, êîíöåíòðèðóþò â ñåáå õóäîæåñòâåííûé ñìûñë âñåé íàøåé ñâîåîáðàçíîé òåòðàëîãèè – ýòî ïîä÷¸ðêèâàåòñÿ èõ îäèíàêîâûì ïðèñóòñòâèåì âî âñåõ ÷åòûðå çàãëàâèÿõ, – à â ñâî¸ì ïðîèñõîæäåíèè îáå ôàìèëèè îòëè÷àþòñÿ ñòîëü æå âûñîêîé ñòåïåíüþ ïðåäìåòíîé íàãëÿäíîñòè – ãâîçäü è ò¸ðêà, êàê ïðåäìåòû êðåñòüÿíñêî-õîçÿéñòâåííîãî îáèõîäà, – ñêîëü è øèðîêîé ýìîöèîíàëüíî óòâåðæäàþùåé ìåòàôîðè÷íîñòüþ. Òàê, âûäåëÿþòñÿ èíîñêàçàòåëüíûå êîííîòàòû ëåêñåìû ãâîçäü â ïðåäåëàõ ñâîéñòâ ïðÿìîòû,

Aleksiej Dmitrowskij

48

ïðî÷íîñòè è íàä¸æíîñòè, êîòîðûå ïðîÿâëÿþòñÿ â îáîðîòàõ îáûäåííîé ðå÷è „ïàðåíü-ãâîçäü”, „ãâîçäü ñåçîíà”, è âñïîìíèì òàêæå ãëàãîë „ãâîçäèòü” ó Òîëñòîãî, êàê ðàç â ïàòðèîòè÷åñêîì êîíòåêñòå ðîìàíà Âîéíà è ìèð. È íå ñëó÷àéíî Òâàðäîâñêèé ñàì â ïåðâîé ïîýìå ñâîåé äèëîãèè äâàæäû îáðàùàåòñÿ ê êîíöåïòó ãâîçäÿ â ïðè¸ìå ñðàâíèòåëüíîãî îáîðîòà: „Åñòü ïîäú¸ì – âñêî÷èë, êàê ãâîçäü” è „Òû, êàê ãâîçäü, íà ýòîì âçãîðêå/ Âáèëñÿ â çåìëþ”.  ñâîþ î÷åðåäü ñóùåñòâèòåëüíîå òåðêà âûñòóïàåò â ìåòàôîðè÷åñêîì çíà÷åíèè æèçíåííîé èñïûòàííîñòè, îïûòíîñòè è òîé æå íàä¸æíîñòè, ïîäòâåðæäåíèå ÷åìó â íàðîäíûõ ïîñëîâèöàõ è ïîãîâîðêàõ òèïà: „Ò¸ðòûé êàëà÷”, „Òåðïåíèå è òðóä âñ¸ ïåðåòðóò”. È òî÷íî òàê æå ïîýò ïîïóòíî â ñâîåé ïåðâîé ïîýìå ñîçäàë äâà óñòîé÷èâûõ îáîðîòà ðå÷è ñ ýòîé ìåòàôîðèçèðîâàííîé ëåêñåìîé: „ïåðåòåðïèì, ïåðåòð¸ì” è „ò¸ðòûé ìàëûé”. Íå ìåíåå òîãî ïîêàçàòåëüíî, ÷òî ôàìèëèÿ Ãâîçäü îäèíàêîâî ðàñïðîñòðàíåíà êàê â ïîëüñêîé, òàê è â ðóññêîé àíòðîïîíèìèêå è âîñõîäèò ê ñðåäíåâåêîâüþ. Òàê, íà Ðóñè âî âòîðîé ïîëîâèíå ÕVI âåêà (1562 ã.) áûë èçâåñòåí ìîñêîâñêèé áîÿðèí Ô¸äîðîâ, ïî ïðîçâàíèþ Ò¸ðêà1. Ê òîìó æå ðóññêàÿ ôàìèëèÿ Ò¸ðêèí èìååò àíàëîã â ïîëüñêîé àíòðîïîíèìèêå, ïîëó÷èâøåé, â ñâîþ î÷åðåäü, ðàñïðîñòðàíåíèå â ðóññêîì îáèõîäå. Ýòî çíàìåíèòàÿ ôàìèëèÿ Òàðêîâñêèé, â çâóêîâîì ñîñòàâå êîòîðîé, õîòÿ áû íà óðîâíå íàðîäíîé ýòèìîëîãèè, îò÷¸òëèâî ïðîñòóïàåò ïîëüñêàÿ tarka, – òà æå ò¸ðêà. ×òî æå êàñàåòñÿ ïîëüñêîé ôàìèëèè Ãâîçäü, òî íà Ðóñè ñîîòâåòñòâóþùåå ïðîçâèùå çàôèêñèðîâàíî ñî âòîðîé ïîëîâèíû ÕV â. Òîãäà áûëè èçâåñòíû 9 ÷åëîâåê ñ ýòèì ïðîçâèùåì â ñîöèàëüíîì ñòàòóñå îò êðåñòüÿí äî êíÿçÿ è ìîñêîâñêîãî áîÿðèíà, è â òîì ÷èñëå çíà÷èëñÿ îäèí ïàí Ãâîçäü, – âåðîÿòíî, ïîëÿê 2 . Íå ëèøíèì áóäåò òàêæå âñïîìíèòü, ÷òî ó Òâàðäîâñêîãî ëèòåðàòóðíîé ïðåäòå÷åé Âàñèëèÿ Ò¸ðêèíà â íà÷àëå Âåëèêîé Îòå÷åñòâåííîé âîéíû áûë Èâàí Ãâîçä¸â, î ÷¸ì ñâèäåòåëüñòâîâàë ïîýò ñàì â ñâîèõ âîñïîìèíàíèÿõ3.  öåëîì æå ýòè äâà êîíöåïòà â ñâî¸ì àíòðîïîíèìè÷åñêîì ïðåòâîðåíèè ñáëèæàþò â ñâî¸ì âçàèìîäîïîëíåíèè è, îäíîâðåìåííî, ðàçëè÷àþò ïåðñîíàæåé. Êîíêðåòíî, ñåðæàíòà Ãâîçäÿ – â ñâîåé ëè÷íîé õàðàêòåðíîñòè è Âàñèëèÿ Ò¸ðêèíà – â åãî âíåøíåé äåéñòâåííîñòè. Ïðîñëåæèâàþòñÿ æàíðîâûå ïàðàëëåëè îáåèõ äèëîãèé â ñâîéñòâàõ ðåàëèñòè÷åñêîãî æèçíåïîäîáèÿ, äðàìàòè÷åñêîãî ïàôîñà, æèçíåííîé ôàáóëüíîñòè è ïðèòîì êîíêðåòíî-èñòîðè÷åñêîãî õðîíîòîïà èõ ïåðâîé ïàðû 1 2 3

Í.Ì. Òóïèêîâ, Ñëîâàðü äðåâíåðóññêèõ ëè÷íûõ ñîáñòâåííûõ èì¸í, Ìîñêâà 2005, ñ. 446. Ibidem, ñ. 159. À.Ò. Òâàðäîâñêèé, Êàê áûë íàïèñàí „Âàñèëèé Ò¸ðêèí”, Ñîáð. ñî÷.:  5 ò. Ò. 2, Ìîñêâà 1966, ñ. 376.

Âëàäèñëàâ Áðîíåâñêèé, Àëåêñàíäð Òâàðäîâñêèé: ñðàâíèòåëüíàÿ ïîýòèêà...

49

è „ãðîòåñêíîãî ðåàëèçìà” (Ì.Ì. Áàõòèí), ñàòèðè÷åñêîé òèïèçàöèè ñ èçîáðåòàòåëüíî-ëèòåðàòóðíîé ôàáóëîé è ôàíòàñòè÷åñêèì õðîíîòîïîì – âòîðîé ïàðû. Òàê, ïåðâûå ïðîèçâåäåíèÿ îáåèõ äèëîãèé, ïîýìà Âàñèëèé Ò¸ðêèí ñ ïîäçàãîëîâêîì Êíèãà ïðî áîéöà» è ïîâåñòü Ðàññêàçû ñåðæàíòà Ãâîçäÿ, ñîçäàííûå ó Áðîíåâñêîãî ñðàçó æå ïî æèâîì ñëåäó ïîëüñêî-ñîâåòñêîé âîéíû 1919–20 ãã., à ó Òâàðäîâñêîãî íåïîñðåäñòâåííî â õîäå Âåëèêîé Îòå÷åñòâåííîé âîéíû, îáîçíà÷èëè ñîáîþ, ïî êëàññèôèêàöèè Ã.Í. Ïîñïåëîâà, íàöèîíàëüíî-èñòîðè÷åñêèé æàíðîâûé òèï, ñ åãî ãëàâíûìè ïðèçíàêàìè: ôàáóëîé àêòèâíîãî äåéñòâèÿ ñ ñþæåòíûì ïåðåõîäîì â íîâîå è âûñøåå ñîñòîÿíèå, êàê äîñòèæåíèå Ïîáåäû, ÷òî îñîáåííî íàãëÿäíî ïðîñëåæèâàåòñÿ â ïîýìå Âàñèëèé Ò¸ðêèí, ñ íàöèîíàëüíî-ãîñóäàðñòâåííîé ñóäüáîíîñíîñòüþ ñîáûòèé, ãåðîè÷åñêèì ïàôîñîì è âåäóùåé ðîëüþ ïàòðèîòè÷åñêîãî ñàìîñîçíàíèÿ, êîíöåíòðèðîâàííûì âûðàæåíèåì ÷åãî â ïîëüñêîì äèñêóðñå ñòàíîâèòñÿ äåâèç ñåðæàíòà Ãâîçäÿ, ÿâëÿþùèéñÿ îäíîâðåìåííî ïîëüñêèì îáùåíàðîäíûì äåâèçîì: „Áîã è îò÷èçíà, äà çäðàâñòâóåò Ïîëüøà, âñ¸ äëÿ âîéñêà”4, à â ðóññêîì äèñêóðñå – òîò ñàìûé, ïî ñëîâàì àâòîðà, „êëè÷ ó ñìåðòè íà êðàþ” îò ãåíåðàëà äî êàæäîãî áîéöà è, â òîì ÷èñëå, ñàìîãî Ò¸ðêèíà: „Âçâîä! Çà Ðîäèíó! Âïåð¸ä!” – òðèæäû ïîâòîð¸ííûé â ãëàâå „Â íàñòóïëåíèè”. È áîëåå òîãî, â ïîýìå Òâàðäîâñêîãî ñþæåòíûå ñîáûòèÿ âûñòóïàþò íà ãëóáèííîì ôîíå ìèðîâîé èñòîðèè è ÷åëîâå÷åñêîãî ñóùåñòâîâàíèÿ â öåëîì, ÷òî ñâèäåòåëüñòâóåòñÿ òàêæå çíàêîâûì àâòîðñêèì òðîè÷íûì ïîâòîðîì, ñòàíîâÿùèìñÿ íàöèîíàëüíî-èñòîðè÷åñêèì ëåéòìîòèâîì ïîýìû: „Áîé èä¸ò ñâÿòîé è ïðàâûé./ Ñìåðòíûé áîé íå ðàäè ñëàâû,/ Ðàäè æèçíè íà çåìëå”. È ïðîáëåìà ãåðîèêè. Ó Òâàðäîâñêîãî ïðÿìîå èçîáðàæåíèå ïîäâèãîâ Ò¸ðêèíà, êîòîðûå ó âñåõ íà ïàìÿòè, à ó Áðîíåâñêîãî àâòîðñêàÿ îáîáù¸ííîîöåíî÷íàÿ õàðàêòåðèñòèêà âîåííîãî îïûòà Ãâîçäÿ ñ èíäèâèäóàëüíûìè, ëè÷íîñòíûìè îñîáåííîñòÿìè ñàìîïðîÿâëåíèÿ â í¸ì. Èìåííî: „ áîþ Ãâîçäü áåçóïðå÷åí âî âñ¸ì – ìîæåò, òîëüêî êðîìå ïðèâû÷êè äåëàòü âîéíó «ïîä ñåáÿ»”. Ãåðîè Áðîíåâñêîãî è Òâàðäîâñêîãî, Ãâîçäü è Ò¸ðêèí, áóäó÷è, êàê ãîâîðèòñÿ, „îò çåìëè”, ò.å. ïàòðèàðõàëüíî-ïðîñòîíàðîäíîãî, ÿâíî êðåñòüÿíñêîãî ïðîèñõîæäåíèÿ, îäèíàêîâî âûñòóïàþò â ñâîåé óíèâåðñàëüíîé íàöèîíàëüíî-òðóäîâîé ñàìîäîñòàòî÷íîñòè. Ãâîçäü ñëåäóþùèì îáðàçîì ïîçèöèîíèðóåò ñåáÿ â ïåðñïåêòèâàõ ìèðíîé æèçíè: „ß æ ñëåñàðåì íà ãðàæäàíêå”. È äàëåå êîíêðåòèçèðóåò ñâîé íàðîäíî-òðóäîâîé äèàïàçîí: „ß óæ 4

Òåêñò ïîâåñòåé Áðîíåâñêîãî ïðèâîäèòñÿ â ïåðåâîäàõ À.Á. Áàçèëåâñêîãî ïî èçä.: Â. Áðîíåâñêèé, Äâà ãîëîñà èëè ïîìèíîâåíèå. Ýòåðíà. Âàõàçàð, Ìîñêâà 2010.

Aleksiej Dmitrowskij

50

è òàê ãîòîâûé êîëîíèñò: ñàïîãè äðàíûå, äàê ÿ ñåáå ëàïòè èç ëûêà ñïëåòó, åù¸ òðóáêó ôàðôîðîâóþ ñïðàâëþ è ÷èñòûì áàìáåðîì çàäåëàþñü”. È Ò¸ðêèí â âîîáðàæàåìîì ðàçãîâîðå ñî Ñìåðòüþ â ïåðâîé ïîýìå îñîçíà¸ò ñåáÿ â òîé æå ñàìîé óíèâåðñàëüíîé íàðîäíî-òðóäîâîé ñòèõèè: „ß ðàáîòíèê,/ ß áû äîìà â äåëî âíèê. /– Äîì ðàçðóøåí./ – ß è ïëîòíèê... – Ïå÷êè íåòó./ – È ïå÷íèê”. Ïîêàçàòåëüíî, ÷òî îáà ïèñàòåëÿ îäèíàêîâî èñïûòûâàþò ñâîèõ ãåðîåâñîëäàò â ÷óâñòâå è ñàìîñîçíàíèè âîèíñêîé ñóáîðäèíàöèè; ãäå èõ íàöèîíàëüíûå ñõîäñòâà, êàê è ðàçëè÷èÿ, íàëèöî. Ñåðæàíò Ãâîçäü, íàõîäÿñü íà íèæíåé ñòóïåíè êîìàíäíîé ëåñòíèöû, îñîçíà¸ò ñåáÿ ïî îòíîøåíèþ ê ãåíåðàëó Ñìèãëîìó, êàê è ê ïîëêîâíèêó Äóáó, êàê áû â ñèñòåìå „îáùåñòâåííîãî äîãîâîðà”, ò.å. ñòîëü æå ïîä÷èí¸ííî â îòíîøåíèè âûñøèõ âîèíñêèõ çâàíèé, ñêîëü è àíàëèòè÷åñêè-êðèòè÷íî ñ ó÷¸òîì èõ ëè÷íîãî äîñòîèíñòâà è ñòðàòåãè÷åñêîé öåëåñîîáðàçíîñòè. „Ñìèãëîãî íà àðìèþ çàáðàëè! À íà õðåíà? – ãîâîðèò îí. – Ðàññèðîïèòñÿ òàì òîêà. À äèâèçèÿ ÷åðòÿì íà ñóãðåâ ïîéä¸ò”.  îòëè÷èå îò ýòîãî ó Ò¸ðêèíà âçàèìîîòíîøåíèÿ è âçàèìîïîíèìàíèå ñ ãåíåðàëîì âûñòóïàþò â õàðàêòåðíîñòè òðàäèöèîííîé ðóññêîé ñåìåéíî-ðîäîâîé ïàòðèàðõàëüíîñòè, ÷òî îñîáåííî íàãëÿäíî ïîäòâåðæäàåòñÿ ôèíàëüíîé ñöåíîé èõ âñòðå÷è â ãëàâå „Ãåíåðàë”: „Îáíÿëèñü îíè, ìóæ÷èíû,/ Ãåíåðàë-ìàéîð ñ áîéöîì, – /Ãåíåðàë – ñ ëþáèìûì ñûíîì,/ À áîåö – ñ ðîäíûì îòöîì”. È îáà ãåðîÿ, Ò¸ðêèí è Ãâîçäü, âûñòóïàþò íîñèòåëÿìè íàðîäíîãî çäðàâîãî ñìûñëà è ïàòðèîòè÷åñêîãî ñàìîñîçíàíèÿ: ó Òâàðäîâñêîãî, ïî ïðåèìóùåñòâó, â áîåâûõ ñâåðøåíèÿõ ãåðîÿ, à ó Áðîíåâñêîãî – â ðåôëåêñèâíûõ ôîðìàõ âíóòðåííåé èìïåðàòèâíîñòè. Âòîðûå ïðîèçâåäåíèÿ ðàññìàòðèâàåìûõ äèëîãèé, Î ïîñìåðòíîì ñòðàíñòâèè ñåðæàíòà Ãâîçäÿ è Ò¸ðêèí íà òîì ñâåòå, ïî òîé æå êëàññèôèêàöèè Ã.Í. Ïîñïåëîâà îäíîçíà÷íî âûñòóïàþò â ýòîëîãè÷åñêîé, èëè íðàâîîïèñàòåëüíîé æàíðîâîé îïðåäåë¸ííîñòè, ïîñêîëüêó ïðåäìåòîì òèïèçàöèè ñòàíîâèòñÿ óæå íå äåéñòâèå, êàê ñâåðøåíèå, íî íàëè÷íîå ñîñòîÿíèå, ïðè÷¸ì – â ñâîåé æèçíåííîé ïîðî÷íîñòè, öåííîñòíîé íåñîñòîÿòåëüíîñòè. Ó îáîèõ ïèñàòåëåé òîò ñâåò ïðåäñòà¸ò êàðòèíîé äîâåäåííûõ äî àáñóðäà è ãðîòåñêà ïîðîêî⠄ýòîãî” ñâåòà. Ïðè÷¸ì ó Òâàðäîâñêîãî ñîöèàëüíî-èäåîëîãè÷åñêèé àñïåêò êðèòèêè, ò.å. – áþðîêðàòè÷åñêîãî óêëàäà è ñîöèàëüíîãî çàñòîÿ, ñëåäîâàíèÿ áóêâå, à íå ñìûñëó5, à ó Áðîíåâñêîãî – íðàâñòâåííî-ôèëîñîôñêèé, êàê âûñòàâëåíèå íà ñóä Âå÷íîñòè ëæè, ïóñòîñëîâèÿ, âíóòðåííåãî íè÷òîæåñòâà. È çäåñü ìû ïîäõîäèì êî âòîðîìó 5

Ïîäðîáíåå îá ýòîì: À. Äìèòðîâñêèé, Æàíð ìåíèïïåè â ðóññêîé ëèòåðàòóðå, [â:] Ma³e formy w literaturze rosyjskiej. S³owo w tekœcie rosyjskim. Literaturoznawstwo, Olsztyn 1991.

Âëàäèñëàâ Áðîíåâñêèé, Àëåêñàíäð Òâàðäîâñêèé: ñðàâíèòåëüíàÿ ïîýòèêà...

51

æàíðîâîìó àñïåêòó ïðîèçâåäåíèé, îáîñíîâàííîìó Ì.Ì.Áàõòèíûì. Ýòî àðõèòåêòîíèêà ìåíèïïåè, êàê æàíðà „ïîñëåäíèõ âîïðîñîâ æèçíè è ñìåðòè”, äëÿ êîòîðîãî õàðàêòåðíà „ïðåäåëüíàÿ óíèâåðñàëüíîñòü”6 ïðîáëåìàòèêè, ãäå ñìåðòü âûñòóïàåò êàê ðåøàþùèé ðóáåæ óòâåðæäåíèÿ æèçíåííîé èñòèíû. Ó Áðîíåâñêîãî ýòî ñþæåòíûé ïðè¸ì ñíîâèäåíèè ïîäãóëÿâøåãî ãåðîÿ, à ó Òâàðäîâñêîãî äàæå ñìåðòü ãåðîÿ, íî ñ åãî ïîñëåäóþùèì ñêàçî÷íûì âîçâðàùåíèåì ê æèçíè. Áàõòèí ïèñàë î äåìîíñòðàòèâíîé ëèòåðàòóðíîñòè æàíðîâîé ñàìîðåôëåêñèè ìåíèïïåè, î òîì, ÷òî „ìåíèïïåÿ âñåãäà â êàêîé-òî ìåðå ïàðîäèðóåò ñåáÿ ñàì7. È äåéñòâèòåëüíî, ÷òî êàñàåòñÿ ñþæåòîâ ýòîé ìåíèïïåéíîé ïàðû, òî, áóäó÷è äåìîíñòðàòèâíî óñëîâíûìè è ÿâëÿÿñü ðåçóëüòàòîì àâòîðñêîãî ëèòåðàòóðíîãî èçîáðåòàòåëüñòâà, îíè îêàçûâàþòñÿ â ïðåäåëüíîé áëèçîñòè ñâîèõ èñòîðèêî-ãåíåòè÷åñêèõ ïîêàçàòåëåé. Äåéñòâèå â îáîèõ ñëó÷àÿõ, îñóùåñòâëÿþùååñÿ â ôàíòàçèéíîì ëîêóñå çàãðîáíîãî ìèðà, èìååò ãëóáî÷àéøóþ ñþæåòíóþ òðàäèöèþ åãî ïîñåùåíèÿ ñèëàìè çåìíîãî èëè íåáåñíîãî ìèðà, òðàäèöèþ, âîñõîäÿùóþ ê Àíòè÷íîñòè – ïîñåùåíèå Îäèññååì öàðñòâà Àèäà ó Ãîìåðà, ê Ñðåäíåâåêîâüþ – Áîæåñòâåííàÿ êîìåäèÿ Äàíòå, ê äðåâíåñëàâÿíñêîé ëèòåðàòóðå â å¸ ãðå÷åñêèõ èñòîêàõ – Õîæäåíèå Áîãîðîäèöû ïî ìóêàì, à â ïîýìå Ôîëåíãî Áàëüäóñ, ÕVI âåêà, åâðîïåéñêàÿ ëèòåðàòóðà óæå çíàëà ñàòèðè÷åñêîå èçîáðàæåíèå ñõîæäåíèÿ ãåðîÿ â ïðåèñïîäíþþ è ñðàæåíèÿ òàì ñ ÷åðòÿìè. È äàæå ñþæåòíûé ïðè¸ì âîæäÿ, èñïîëíÿåìûé ó Äàíòå Âåðãèëèåì, ÷àñòè÷íî îòçûâàåòñÿ ó Áðîíåâñêîãî àïîñòîëîì Ïåòðîì, à ó Òâàðäîâñêîãî ôðîíòîâûì äðóãîì Ò¸ðêèíà â èõ îáúÿñíÿþùå-êîììåíòèðóþùåé ðîëè. Ìîæíî âèäåòü ðàçëè÷èÿ ⠄ñòðóêòóðå” òîãî ñâåòà ó îáîèõ ïèñàòåëåé. Ó Áðîíåâñêîãî îòðàæàåòñÿ òðàäèöèîííîå êàòîëè÷åñêîå ïðåäñòàâëåíèå î åãî òðîè÷íîé ñòðóêòóðå â âèäå àäà, ÷èñòèëèùà è ðàÿ, âîñõîäÿùåå â ëèòåðàòóðíîé òðàäèöèè ê Äàíòå, à ó Òâàðäîâñêîãî òîò ñâåò, åäèíûé äëÿ âñåõ óìåðøèõ, âîñõîäèò ê àíòè÷íîé òðàäèöèè. Íî äîáàâèòü ê òîìó, ÷òî òîò ñâåò â ïðåäåëüíî ãðîòåñêíîì èçîáðàæåíèè Òâàðäîâñêîãî îêàçûâàåòñÿ ðàçäåë¸ííûì íà äâå ÷àñòè ïî ïîëèòè÷åñêîìó ïðèçíàêó, êàê „íàø”, ò.å. ñîâåòñêèé, è „èõ” – êàïèòàëèñòè÷åñêèé, È åù¸, áóäòî â ïðÿìóþ ðåàëèçàöèþ ìûñëè Áàõòèíà, Òâàðäîâñêèé ñàì èðîíèçèðóåò íàä ñâîèì çàãðîáíîì äèñêóðñîì â ñëîæíîì ñîâìåùåíèè ñîáñòâåííîé è íåçàäà÷ëèâî-îáâèíèòåëüíîé ÷èòàòåëüñêîé òî÷êè çðåíèÿ: „Íîâûì, âèäèòå ëè, Äàíòîì îáúÿâèòüñÿ çàõîòåë”. À ó Áðîíåâñêîãî èðîíè÷åñêèì ñðåäñòâîì âîçâðàùåíèÿ ñåðæàíòà èç ðàéñêèõ 6 7

Ì.Ì. Áàõòèí, Ïðîáëåìû ïîýòèêè Äîñòîåâñêîãî, Ìîñêâà 1979, ñ. 154. Ibidem, ñ. 164.

52

Aleksiej Dmitrowskij

êóùåé íà ãðåøíóþ çåìëþ ñòàíîâèòñÿ åãî òðåáîâàíèå ê äåíùèêó: „Óùèïíèêà ìåíÿ â ÿãîäèöó”. Íå ïðîéòè òàêæå ìèìî ïåðñîíèôèöèðîâàííîãî îáðàçà Ñìåðòè ó îáîèõ àâòîðîâ, îäèíàêîâî âîñõîäÿùåãî ê îáùåñëàâÿíñêîìó ôîëüêëîðó, ãäå ÷åëîâåê íåèçìåííî ïîñðàìëÿåò ñìåðòü. È êîíêðåòíî – ê ïîëüñêîé íàðîäíîé ñêàçêå Êàê ñòàðûé êóçíåö ñìåðòü è ÷åðòåé çà íîñ âîäèë. Ó Òâàðäîâñêîãî â ãëàâå „Ñìåðòü è âîèí” ïåðâîé ïîýìû è âî âòîðîé, ìåíèïïåéíîé ïîâåñòè Áðîíåâñêîãî ãëàâíûå ïåðñîíàæè âñòóïàþò â æèçíåííî-âîëåâîå ñîñòÿçàíèå ñî Ñìåðòüþ, è â îáîèõ ñëó÷àÿõ îíè âûõîäÿò ïîáåäèòåëÿìè. Ó Òâàðäîâñêîãî ýòî çàêëþ÷èòåëüíûé ýìîöèîíàëüíî-ðåôåêñèâíûé àêêîðä: „È âçäîõíóâ, îòñòàëà Ñìåðòü”, à ó Áðîíåâñêîãî îêîí÷àòåëüíîå êàðíàâàëüíî-ëóáî÷íîå ïîñðàìëåíèå: „Ïðèñòûæ¸ííàÿ Ñìåðòü, ïîíÿâ, ÷òî â ýòîì îáùåñòâå îíà ñîâåðøåííî ñêîìïðîìåòèðîâàíà, çàäðàëà þáêè è äàëà ä¸ðó”. È ïðè òîì ïðåäåëüíî ñõîäíûå ìîòèâàöèè è ñþæåòíûå õîäû, ãäå ïåñîíèôèöèðîâàííàÿ Ñìåðòü ñòàíîâèòñÿ ðåçóëüòàòîì ýêñòðåìàëüíîãî ñîñòîÿíèÿ è ãàëëþöèíèðóþùåãî ñîçíàíèÿ ãåðîåâ, ò.å. çàìåðçàþùåãî íà ìîðîçå òÿæåëî ðàíåíîãî áîéöà, â îäíîì ñëó÷àå, è çàñíóâøåãî â ìîðîç íà äîðîãå ïîäãóëÿâøåãî ãåðîÿ – â äðóãîì. Çäåñü æå ìû íàáëþäàåì, êàê êîìåäèéíàÿ, ñìåõîâàÿ ñòèõèÿ ïðîíèçûâàåò îáå æàíðîâûå ïàðû „õóäîæåñòâåííûõ îáúåêòîâ”, è çàîäíî âèäèì å¸ ïðèíöèïèàëüíûå ðàçëè÷èÿ â ñâîåé îöåíî÷íîé ôóíêöèè. Òàê, ïðîñëåæèâàåòñÿ óæå óïîìÿíóòûé þìîðèñòè÷åñêèé ïàôîñ ïåðâûõ ïðîèçâåäåíèé, âûïîëíåííûõ â ïîýòèêå æèçíåïîäîáèÿ, è ñòîëü æå òèïè÷íûé ñàòèðè÷åñêèé ïàôîñ âòîðûõ, èñïîëíåííûõ â ïîýòèêå ëèòåðàòóðíî- èçîáðåòàòåëüíîãî ãðîòåñêà. Ïðè ýòîì â ïåðâîé ïàðå þìîð ñêàçûâàåòñÿ êàê íà óðîâíå ñàìîñîçíàíèÿ ïåðñîíàæåé, òàê è íà óðîâíå àâòîðñêèõ îöåíî÷íûõ õàðàêòåðèñòèê. È ñîîòâåòñòâåííî ñìåõ â ïåðâîé ïàðå äîáðîäóøíî-ðàñïîëîæèòåëüíûé, äàæå íåñìîòðÿ íà âñþ âíåøíþþ ñâàðëèâîñòü Ãâîçäÿ, à âî âòîðîé ïàðå ñìåõ ÿçâèòåëüíî-áåñïîùàäíûé, ò.å., â ñëîæíîì ýìîöèîíàëüíî-îöåíî÷íîì ñèíòåçå ñ ãíåâîì, êàê â ðóññêîé ïîãîâîðêå, „È ñìåõ, è ãðåõ”. Ê òîìó æå â ïåðâîì ñëó÷àå ñìåõ âåðøèòñÿ ïî ïðåèìóùåñòâó íà ëè÷íîñòíîì è ñîáñòâåííî ðå÷åâîì óðîâíå, êàê íàïðèìåð, â ñëîâàõ Ò¸ðêèíà ïîñðåäñòâîì ãëàãîëüíîé ìåòàôîðèçàöèè: „Äîêòîð, äîêòîð, à íåëüçÿ ëè/ Èçíóòðè ïîãðåòüñÿ ìíå,/ ×òîá íå âñ¸ íà êîæó òðàòèòü?”. Èëè â âèäå ñìûñëîâîãî ñäâèãà â ïðè÷èííîñëåäñòâåííîé ñâÿçè äâóõ àêòîâ: „Äàëè ñòîïêó – íà÷àë æèòü”. À ó Ãâîçäÿ – â âèäå åãî ñëîâåñíî-ðå÷åâîãî íàãðîìîæäåíèÿ, ãäå ìûñëü äâèæåòñÿ íå ñòîëüêî ïîñòóïàòåëüíî, ñêîëüêî â ñàìîïîâòîðÿþùåìñÿ ðàñöâå÷èâàíèè ñàìîé ñåáÿ âñ¸ áîëåå ÿðêèìè ñèíòàêñè÷åñêìè îáîðîòàìè, â õóäîæåñòâåííîì ïðè¸ìå

Âëàäèñëàâ Áðîíåâñêèé, Àëåêñàíäð Òâàðäîâñêèé: ñðàâíèòåëüíàÿ ïîýòèêà...

53

ãðàäàöèè è ýìîöèîíàëüíîì íàðàñòàíèè-êðåùåíäî. Ãåðîé êàê áû ñàì ïñèõîëîãè÷åñêè ðàçîãðåâàåò ñåáÿ ñîáñòâåííîé àðòèêóëÿöèåé.  ðåçóëüòàòå ðå÷ü îáîèõ ïåðñîíàæåé ìîæåò áûòü îäèíàêîâî îõàðàêòåðèçîâàíà îäíîé ðóññêîé ïîãîâîðêîé, òàêæå ïî ñâîåé ïðèðîäå þìîðèñòè÷åñêîé, ãäå êàæäûé „çà ñëîâîì â êàðìàí íå ëåçåò”, èëè, ïî óíèêàëüíîìó ðå÷åâîìó îáîðîòó íà ìîåé ìàëîé ðîäèíå â Ïî÷åïå, „ãóáû-çóáû ãîâîðÿò”. Íàçâàííûå ðå÷åâûå ñâîéñòâà îáîèõ ïåðñîíàæåé èìåþò îáùåòåîðåòè÷åñêîå îáîñíîâàíèå â ñâîéñòâå áàëàãóðñòâà, ãäå ðå÷ü âûõîäèò äàëåêî çà ïðåäåëû ñâîåé êîììóíèêàòèâíî-èíôîðìàöèîííîé ôóíêöèè è ñàìà ñòàíîâèòñÿ ïðåäìåòîì õóäîæåñòâåííîé òèïèçàöèè. Ä.Ñ. Ëèõà÷¸â ïèøåò: „Áàëàãóðñòâî – îäíà èç ðóññêèõ ôîðì ñìåõà, â êîòîðîé çíà÷èòåëüíàÿ äîëÿ ïðèíàäëåæèò «ëèíãâèñòè÷åñêîé» åãî ñòîðîíå. Áàëàãóðñòâî ðàçðóøàåò çíà÷åíèå ñëîâ è êîâåðêàåò èõ âíåøíþþ ôîðìó”8. Äîáàâèòü ê òîìó, ÷òî íåïðåìåííûì òèïîâûì ïñèõîëîãè÷åñêèì ñâîéñòâîì áàëàãóðñòâà ÿâëÿåòñÿ óíèâåðñàëüíàÿ ñëîâîîõîòëèâîñòü, è ìû óáåæäàåìñÿ â èäåíòè÷íîñòè ýòèõ ïîòåíöèàëîâ ó îáîèõ ãåðîåâ. Áðîíåâñêèé ãîâîðèò î ñâî¸ì ãåðîå, ìîíîëîãè êîòîðîãî âûñòóïàþò â ñâîéñòâå ïðîñòîðå÷íî-ðàçãîâîðíîé ñòèõèè: „Ãâîçäü áîëòëèâ ïî íàòóðå, íî óæ ñîâñåì íåóêðîòèì, êîãäà íà÷èíàåò òðàâèòü áàéêè èç ôðîíòîâîé æèçíè”. È áóêâàëüíî â òîì æå êëþ÷å ïîâåñòâóåò î ñâî¸ì ãåðîå Òâàðäîâñêèé: „Áàëàãóðó ñìîòðÿò â ðîò,/ Ñëîâî ëîâÿò æàäíî./ Õîðîøî, êîãäà êòî âð¸ò/ Âåñåëî è ñêëàäíî”. Ëþáîïûòíî îòìåòèòü, ÷òî ïðè¸ì ïðåäóìûøëåííîãî êîâåðêàíüÿ ñëîâ, êàê îäíîé èç ôîðì ðóññêîãî áàëàãóðñòâà, â ðå÷è ðóññêîãî ãåðîÿ Ò¸ðêèíà îòñóòñòâóåò, íî ñïîëíà ïðîñëåæèâàþòñÿ â ðå÷è ïîëÿêà Ãâîçäÿ. Ê ïðèìåðó: åíòåðïèëÿöèÿ, ðåêðóòü¸, ãðèò, ôàòåðà, ëåãîíû. È òàêæå îðãàíè÷åñêè âñòðîåííûå â åãî ñîáñòâåííóþ ðå÷ü îäèííàäöàòü ïîëîíèçèðîâàííûõ è òîæå êîâåðêàííûõ ãåðìàíèçìîâ è äâóõ ãàëëèöèçìîâ. Ê ïðèìåðó: øëþñóé-êà, ëèåæîì è ëèåöîì, àìòóåòñÿ, áàìáåð (âñå ñëîâà ïðèâîäÿòñÿ â ðóññêîì ïåðåâîäå À. Áàçèëåâñêîãî). È ïðîñòîíàðîäíûå áðàííî-ðå÷åâûå îáîðîòû ñ óñòîé÷èâûìè çíàêàìè ïñà, óõà, ÷¸ðòîâîé êóêëû è ò.ä. È çäåñü æå òð¸õýòàæíàÿ ðóãàòåëüíî-äðóæåñêàÿ áðàíü ñåðæàíòà â ïåðèôðàñòè÷åñêè îáîáù¸ííûõ íàèìåíîâàíèÿõ ñâîèõ ñîáðàòüåâ ïî îðóæèþ, ïîäíèìàþùàÿñÿ íà óðîâåíü ÷èñòî èãðîâîé õóäîæåñòâåííîé îáðàçíîñòè. Ê ïðèìåðó: „Àõ òû, ÷ó÷åëî îãîðîäíîå, ðâàíü òû êàëüâàðèéñêàÿ, ðåêðóòÿ÷üå óõî çàíþõàííîå”. À îñîáî ïîêàçàòåëüíûì ïðè¸ìîì áàëàãóðñòâà â ðå÷è åãî ðóññêîãî ñîáðàòà, â ãëàâå „Íà ïðèâàëå”, ñòàíîâèòñÿ èãðîâîå 8 Ä.Ñ. Ëèõà÷¸â, Èñòîðè÷åñêàÿ ïîýòèêà ðóññêîé ëèòåðàòóðû. Ñìåõ êàê ìèðîâîççðåíèå è äðóãèå ðàáîòû, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 1997, ñ. 356.

54

Aleksiej Dmitrowskij

îïåðèðîâàíèå â äâåíàäöàòèêðàòíîì ïîâòîðå èãðîâûì æå ïî ñâîåé ñåìàíòèêå çàèìñòâîâàííûì èç òàòàðñêî-áàøêèðñêîãî êóëüòóðîëîãè÷åñêîãî îáèõîäà ñëîâîì ñàáàíòóé è ïåðåîñìûñëåííûì â çíà÷åíèè ðóññêîé òîëîêè, èëè äåéñòâèÿ îïðåäåëÿåìîãî íàðå÷èÿìè „ñêîïîì”, „ãóðòîì”. À åù¸ – ïðè¸ìû êîìè÷åñêîãî àëîãèçìà, ê òîìó æå îñíàùàåìûì âíóòðåííåé ðèôìîé, êàê â ýòîì ñëó÷àå: „ß íå ïåðâûå áîòèíêè/ Áåç ïî÷èíêè çäåñü íîøó”. Çàìå÷àåì, ÷òî ðå÷ü Ò¸ðêèíà è Ãâîçäÿ â ñâîèõ êóëüòóðîëîãè÷åñêèõ ñâîéñòâàõ èìååò ðàçëè÷íûå èñòîêè. Ðå÷ü Ò¸ðêèíà âîñõîäèò ê óñòíîìó íàðîäíîìó òâîð÷åñòâó, ê äèñêóðñó ñêàçîê ïîñëîâèö, ïîãîâîðîê, ê ðå÷åâîé ñòèëèñòèêå ñîâìåñòíîãî òðóäà è âå÷åðíèõ ïîñèäåëîê.  òî âðåìÿ êàê ðå÷ü Ãâîçäÿ âîñõîäèò ê êàðíàâàëüíûì ïðàçäíåíñòâàì Ñðåäíåâåêîâüÿ è Âîçðîæäåíèÿ. Ïîëüçóÿñü îïðåäåëåíèÿìè Ì.Ì. Áàõòèíà, ïðîñëåæèâàåì â ðå÷è ñåðæàíòà Ãâîçäÿ „ïëîùàäíîå ñëîâî”9, èëè „ÿçûê ÿðìàðî÷íîé ïëîùàäè”10, ãäå îêàçûâàþòñÿ òèïè÷íûì „ãðàä ïëîùàäíûõ ïðîêëÿòèé è ðóãàòåëüñòâ”11. È åù¸ î ñìåõå.  ïåðâîé ðåàëèñòè÷åñêîé ïàðå ïðîèçâåäåíèé îáà ïåðñîíàæà âûñòóïàþò â ñìåõîâîì êëþ÷å, ñêàçûâàþùåìñÿ êàê â àâòîðñêîì îòíîøåíèè ê èçîáðàæàåìûì ïåðñîíàæàì, òàê è â õàðàêòåðå ìèðîñîçåðöàíèÿ ñàìèõ ãåðîåâ. Õàðàêòåð þìîðà îáîèõ ïèñàòåëåé èìååò ãëóáîêèå èñòîðè÷åñêèå èñòîêè, âîñõîäÿùèå ê íàðîäíîìó òâîð÷åñòâó è ëèòåðàòóðå Ñðåäíåâåêîâüÿ. Áàõòèí ïåðâûé óñòàíîâèë ñâîéñòâî ñðåäíåâåêîâîãî è ðåíåññàíñíîãî ñìåõà – ïðîíèêàòü â ñàìûå âûñîêèå ñôåðû ðåëèãèîçíîãî ìûøëåíèÿ è êóëüòà, ñâîáîäíî èãðàÿ ñî âñåìè ñâÿùåííûìè ìîòèâàìè Áèáëèè è Åâàíãåëèÿ, è Ëèõà÷¸â óòâåðæäàë, ÷òî ñðåäíåâåêîâûé ñìåõ „÷àùå âñåãî îáðàù¸í ïðîòèâ ñàìîé ëè÷íîñòè ñìåþùåãîñÿ è ïðîòèâ âñåãî òîãî, ÷òî ñ÷èòàåòñÿ ñâÿòûì, áëàãî÷èííûì, ïî÷¸òíûì”12. Èìåííî ýòî è ïðîèñõîäèò â ñàòèðè÷åñêîì èçîáðàæåíèè ðàéñêîé êàðòèíû ñ å¸ îáèòàòåëÿìè è ñâÿùåííûìè ëèöàìè âî âòîðîé ïîâåñòè î ñåðæàíòå Ãâîçäå, ãäå ñòàíîâèòñÿ èçâåñòíî, ÷òî Ãîñïîäü Áîã óø¸ë íà ïðîãóëêó, ÷òî â ðàé ïðèíèìàþò òîëüêî ïî íàïðàâëåíèþ èç ÷èñòèëèùà, ÷òî îáèòàòåëè ðàÿ õîäÿò ñ çîëîòûìè òàðåëî÷êàìè íàä ãîëîâàìè è ñ áëàãîïðèñòîéíûìè ôèãîâûìè ëèñòêàìè è ÷òî ñåðæàíò Ãâîçäü, ïî åãî ñîáñòâåííîìó íåîäíîêðàòíîìó ïðèçíàíèþ, „êàòîëèêîâ ñðîäó íå ëþáèë”.

9 Ì.Ì. Áàõòèí, Òâîð÷åñòâî Ôðàíñóà Ðàáëå è íàðîäíàÿ êóëüòóðà ñðåäíåâåêîâüÿ è Ðåíåññàíñà, Ìîñêâà 1965, ñ. 159. 10 Ibidem, ñ. 171. 11 Ibidem, ñ. 182. 12 Ä.Ñ. Ëèõà÷¸â, op. cit., ñ. 343.

Âëàäèñëàâ Áðîíåâñêèé, Àëåêñàíäð Òâàðäîâñêèé: ñðàâíèòåëüíàÿ ïîýòèêà...

55

Ñëåäóþùàÿ ïîçèöèÿ èíòåðåñóþùèõ íàñ ïàðàëëåëåé ýòî îáðàç àâòîðà â åãî êîìïîçèöèîííîé ôóíêöèè.  ñàìîì äåëå, ñðàâíèì ïåðâûå ñòðîêè ïîâåñòè Áðîíåâñêîãî: „Ñ ñåðæàíòîì Ãâîçä¸ì ìû çíàêîìöû äàâíèå – ñêîðåøèëèñü åù¸ â ñòàðûõ ëåãèîíàõ, à ïîòîì â Ùèï¸ðíå, çíàåì äðóã äðóæêó êàê îáëóïëåííûõ è â ñâî¸ì ïåðâîì ïîëêó äåðæèìñÿ âìåñòå, êàê ïàðà âèäàâøèõ âèäû ñàïî㔠è çàêëþ÷èòåëüíîé ãëàâû „Îò àâòîðà” ó Òâàðäîâñêîãî: „Ñ ïåðâûõ äíåé ãîäèíû ãîðüêîé,/  òÿæêèé ÷àñ çåìëè ðîäíîé,/ Íå øóòÿ, Âàñèëèé Ò¸ðêèí,/ Ïîäðóæèëèñü ìû ñ òîáîé”. Âìåñòå ñ òåì ó Òâàðäîâñêîãî ïðîèñõîäèò õóäîæåñòâåííîå âçàèìîîòîæäåñòâëåíèå àâòîðà è ãåðîÿ â ñâî¸ì öåííîñòíîì èäåàëå, à ó Áðîíåâñêîãî ïðè âñåé íåïîñðåäñòâåííîñòè „ôèçè÷åñêîé” òî÷êè çðåíèÿ (ïî Á. Óñïåíñêîìó) ìåæäó àâòîðîì è ãåðîåì ïðîëåãàåò èðîíè÷åñêè îöåíèâàþùàÿ äèñòàíöèÿ. Ó Òâàðäîâñêîãî íàáëþäàåòñÿ ñòîëü æå âûñî÷àéøåå ÷óäî ïîýòèçàöèè ñâîåãî ãåðîÿ, ñêîëü è àáñîëþòíîé ðåàëèñòè÷íîñòè èçîáðàæåíèÿ. Áðîíåâñêèé æå ÷óæä ïîýòèçàöèè, ïðè÷¸ì ó íåãî ïðîñëåæèâàåòñÿ äàæå óñòàíîâêà íà äîêóìåíòàëüíîñòü, íà íàëè÷èå ðåàëüíîãî ïðîòîòèïà â îòëè÷èå îò îáîáùàþùåé ôîðìû òèïèçàöèè ó Òâàðäîâñêîãî.  ïåðâîé ïàðå ïðîèçâåäåíèé îáîèõ ïèñàòåëåé ïðîñëåæèâàåòñÿ, ïî òåîðèè Á.Î. Êîðìàíà, êîìïîçèöèîííàÿ ôóíêöèÿ àâòîðà ëè÷íîãî ïîâåñòâîâàòåëÿ, îñóùåñòâëÿþùàÿñÿ ïåðñîíàæíî. Áðîíåâñêèé è Òâàðäîâñêèé âûñòóïàþò çäåñü îäíîâðåìåííî êàê ïèñàòåëè è êàê ñîó÷àñòíèêè ñîîòâåòñòâóþùèõ âîåííî-ãåðîè÷åñêèõ ýïîïåé. Áðîíåâñêèé äàæå êîíêðåòèçèðóåò ñåáÿ â òåêñòå êàê êîìàíäèðà âîèíñêîãî ñîåäèíåíèÿ â ñâîèõ ðåàëüíûõ çâàíèÿõ ïîðó÷èêà è êàïèòàíà, à Òâàðäîâñêèé àâòîáèîãðàôè÷åí â ñâî¸ì õóäîæåñòâåííîì, êàê è åãî ãåðîé, ñìîëåíñêîì ïðîèñõîæäåíèè. È ê òîìó æå áàëàãóðíàÿ õàðàêòåðíîñòü ðå÷è îáîèõ ïåðñîíàæåé îðãàíè÷åñêè ñìûêàåòñÿ ñ áàëàãóðíûìè ñâîéñòâàìè ñàìîé àâòîðñêîé ðå÷è. Êîíêðåòíî – Áðîíåâñêèé ïðàêòèêóåò òå æå ïðè¸ìû ïðîñòîíàðîäíîé ñòèõèè, ÷òî è åãî ïåðñîíàæ, î êîòîðîì îí ãîâîðèò, ê ïðèìåðó, â òîé æå òð¸õýòàæíîé ãðàäàöèè, êàê „âñåâîçìîæíîé áðàíè, ðóãàíè, ìàòþãîâ”, è äàæå â ÷åòûðå ýòàæà: „Îí òóò æå íà÷èíàë âñåõ êðûòü, ÷åñòèòü, êîñòåðèòü, ñîáà÷èòü”. Òàêæå Áðîíåâñêèé âêëþ÷àåò â ñîáñòâåííóþ àâòîðñêóþ ðå÷ü ñóãóáî ïåðñîíàæíûå ëåêñåìû, íàïðèìåð, äèðåêöèÿ, øòåëþíã îáåñïå÷èâàÿ òåì ñàìûì êàê áû äâîéíóþ òî÷êó çðåíèÿ – àâòîðà è ïåðñîíàæà. Èíîé õàðàêòåð àâòîðñêîãî áàëàãóðñòâà, êîíêðåòíî – ôîëüêëîðíîãî, ïðîñëåæèâàåòñÿ ó Òâàðäîâñêîãî. Ýòî ïðè¸ì ïðèñêàçêè êàê ðàç â ïîñëåäíåé ãëàâå „Îò àâòîðà”: „Ñâåòèò ìåñÿö íî÷ü ÿñíà,/ ×àðêà âûïèòà äî äíà”. Èëè â êîíöå âòîðîé ãëàâû „Íà ïðèâàëå”: „Ýòî ïðèñêàçêà ïîêóäà,/ Ñêàçêà áóäåò âïåðåäè”. Äîáàâèòü ñþäà, ÷òî çàãëàâèå

56

Aleksiej Dmitrowskij

ïåðâîé ïîâåñòè Áðîíåâñêîãî èñêëþ÷àåò ôàáóëüíûé õðîíîòîï, è ñàìè ðàññêàçû ñåðæàíòà Ãâîçäÿ, òàêæå ÷óæäûå ôàáóëüíîãî õðîíîòîïà, âûñòóïàþò íà äåëå êàê âûñêàçûâàíèÿ ïî øèðîêîìó êðóãó òîãî, ÷òî äåéñòâèòåëüíî ñ÷èòàåòñÿ òðàäèöèîííî „ñâÿòûì, áëàãî÷èííûì, ïî÷¸òíûì”. Ýòó ïîâåñòü îáðàçóþò òðèíàäöàòü âûñêàçûâàíèé ãåðîÿ, ïðåäâàðÿåìûõ àâòîðñêèìè óâåäîìëåíèÿìè, ñâèäåòåëüñòâóþùèìè ïðåäåëüíóþ ñòåïåíü âíóòðåííåé áëèçîñòè àâòîðîâ è èõ ãåðîåâ-ïåðñîíàæåé. Íó, è îòìåòèì, ê ñëîâó, âçàèìíûå îòñûëêè, ïîëüñêóþ è ðóññêóþ, ó îáîèõ àâòîðîâ.  ïåðâîé ïîýìå Òâàðäîâñêîãî ïðèñóòñòâóåò îáîáù¸ííî íîìèíèðîâàííûé „áðàò ïîëÿê”, ðàâíî êàê è îáùåñëàâÿíêàÿ íîìèíàöèÿ â ïðèçûâå: „Ýé, ñëàâÿíå, ÷òî ñ Êóáàíè,/ Ñ Âîëãè, ñ Äîíà, ñ Èðòûøà”. À âî âòîðîé, ìåíèïïåéíîé ïîâåñòè Áðîíåâñêîãî ðóññêàÿ ñòèõèÿ ñèãíàëèçèðóåòñÿ ñóãóáî êàðíàâàëüíûì ïðè¸ìîì â âèäå ïðåäåëüíî èðîíè÷åñêîé ññûëêè íà „èçâåñòíûé ðóññêèé àôîðèçì î ìàòåðèíñòâå è íðàâñòâåííîì ïîâåäåíèè”. È â ñàìîå çàêëþ÷åíèå... Âñ¸-òàêè ÿ ïîçâîëþ ñåáå ïðèçíàòüñÿ, ÷òî, âäóìûâàÿñü â ñòðóêòóðó îáðàçîâ ðóñè÷à Âàñèëèÿ Ò¸ðêèíà è ïîëÿêà Þçåêà Ãâîçäÿ è, ãëàâíîå, ïðîíèêàÿñü âçàèìîäåéñòâóþùèìè â ìîåé ñîáñòâåííîé ðåöåïöèè õóäîæåñòâåííûìè ìèðàìè èõ àâòîðîâ-ñîçäàòåëåé, ÿ âñ¸ áîëåå îùóùàë â ñåáå äàæå áåç ñïåöèàëüíîé âíóòðåííåé ðåôëåêñèè èõ óäèâèòåëüíîå ñîåäèíåíèå â îäíîì ðåàëüíîì ðîäíîì ìíå æèçíåííîì ëèöå, ïîêà âäðóã íå óçíàë â í¸ì, äàæå ê ñîáñòâåííîìó óäèâëåíèþ, ìîåãî ñîáñòâåííîãî äåäà Òèìîôåÿ Äìèòðîâñêîãî (1866–1934) – â îðãàíè÷åñêîì ñèíòåçå îáîèõ õóäîæåñòâåííûõ ïåðñîíàæåé, êàê åäâà ëè íå ðåøàþùåé äëÿ ìåíÿ ïðåäïîñûëêè ñåìåéíî-ðîäîâîãî ïîðÿäêà, ñêàçàâøåéñÿ â îáðàùåíèè ê èññëåäîâàíèþ ðóññêî-ïîëüñêîé æèçíåííîé è õóäîæåñòâåííîé âçàèìíîñòè. È çà ñèì ïîêëîí è ñïàñèáî. Streszczenie W³adys³aw Broniewski, Aleksander Twardowski: porównawcza poetyka dwóch dylogii. Aspekt wartoœciuj¹cy Opowieœci W³adys³awa Broniewskiego Opowiadania sier¿anta GwoŸdzia i O wêdrówce poœmiertnej sier¿anta GwoŸdzia oraz poematy Aleksandra Trifonowicza Twardowskiego Wasylij Tiorkin i Tiorkin w zaœwiatach tworz¹ dwie mimowolnie zarysowane dylogie, typologicznie zbli¿one w poetyce i ¿yciowych motywach. Prezentuj¹ œwiat artystyczny rosyjsko-polskiego istnienia zewnêtrznego i wewnêtrznej wzajemnoœci.

Âëàäèñëàâ Áðîíåâñêèé, Àëåêñàíäð Òâàðäîâñêèé: ñðàâíèòåëüíàÿ ïîýòèêà...

57

Summary Vladislav Bronevsky, Alexandr Tvardovsky: comparative poetics of two dilogies. The evaluative aspect

V. Bronevsky’novels Seargeant Gvozd’s takes, Sereant Gvozd’s posthumous wanderings and A. Tvardovsky’s poems Vasiliy Terkin and Terkin in the other world are two involuntarily developed dilogies typologically brought together due to the common characteristoic features of their poetics and vital functions. They represent the artistic world of the Russian-Polish external coexistence and internal reci.

58

Aleksiej Dmitrowskij

UWM w Olsztynie

Pomiêdzy mitem i faktem – dramaturgiaActa rosyjska... Polono-Ruthenica XVI, 2011 59 ISSN 1427-549X

Jadwiga Gracla Katowice

Pomiêdzy mitem i faktem – dramaturgia rosyjska w dramatach polskich twórców Dramaturgia pocz¹tku XX wieku wci¹¿ zadziwia swoj¹ ró¿norodnoœci¹. W g¹szczu gatunków, motywów i w¹tków obecnych w przebogatej spuœciŸnie dramaturgów tego okresu odnaleŸæ mo¿na jednak tematy czêœciej prezentowane i spotykane, eksploatowane w ró¿ny sposób przez przedstawicieli ró¿nych krêgów kulturowych. Do tematów takich nale¿y bezsprzecznie motyw ludzkiego ¿ycia: si³, które nim rz¹dz¹, losów i przeznaczeñ, pytañ o to, w jakim stopniu wydarzenia zale¿¹ od woli cz³owieka, co warunkuje ich szczêœliwy b¹dŸ tragiczny fina³. W utworach przywo³anego okresu zagadnienia te s¹ ró¿nie interpretowane, zaœ teksty dramatyczne prezentuj¹ ca³¹ gamê rozwi¹zañ konstrukcyjnych. W pozornym chaosie i nat³oku odnaleŸæ mo¿na pewne podobieñstwa, które pozwalaj¹ dokonaæ kolejnych uogólnieñ i postawiæ tezy. Pocz¹tek XX wieku to czas niezwyk³ych, niespotykanie intensywnych przemian, które w du¿ej mierze ukszta³towa³y oblicze wspó³czesnej sceny, zaœ do historii przesz³y pod nazw¹ Wielkiej Reformy Teatru1. Jednym z bardziej eksponowanych w tym okresie postulatów by³a koncepcja Edwarda Gordona Craiga – prawodawcy2 i bodaj najbardziej popularnego twórcy reformy – dotycz¹ca przeobra¿enia przestrzeni teatralnej (geschaffen sein3), przejawiaj¹ca siê najczêœciej obecnoœci¹ podwójnej przestrzeni w dramacie, co z kolei oczywiœcie stanowi jeden z elementów decyduj¹cych o wymowie utworów4. Przemiany zainspirowane przez Wielk¹ Reformê Teatru znalaz³y swoje odzwierciedlenie w dramaturgii, czyni¹c z niej zjawisko dotychczas niespotykane. 1 Wielka Reforma Teatru trwa³a od 1880 do 1941 r. Stanowi³a zespó³ zró¿nicowanych, czêsto wzajemnie siê wykluczaj¹cych pomys³ów na uzdrowienie i unowoczeœnienie oblicza sceny. Jednym z jej centrów, dziêki dzia³alnoœci m.in. Stanis³awskiego i Meyerholda, sta³a siê Moskwa. Szerzej na ten temat zob.: K. Braun, Wielka Reforma Teatr. Ludzie. Idee. Zdarzenia, Wroc³aw – Warszawa – Kraków – Gdañsk – £ódŸ 1985. 2 Mianem tym okreœla siê Craiga, Appie i Fuchsa. 3 Craig domaga³ siê od twórcy teatru aktu ca³kowitej kreacji, zakazuj¹c jednoczeœnie jakiegokolwiek mimetyzmu. Szerzej na ten temat zob. idem, Ueber der Kuns des Theaters, Berlin 1905. 4 Zagadnieniu temu poœwiêci³am rozdzia³ mojej ksi¹¿ki: Dramaturgia rosyjska prze³omu XIX i XX wieku w œwietle przemian teatru w Europie, Katowice 2001.

60

Jadwiga Gracla

Do utworów poruszaj¹cych temat ludzkiego losu bezsprzecznie nale¿¹ dzie³a znanych mistrzów epoki: Do Damaszku5 Augusta Strindberga czy te¿ Ka¿dy (1911) Hugo von Hofmannsthala. Ostatnia z wymienionych sztuk stanowiæ bêdzie swego rodzaju punkt odniesienia do niniejszego szkicu. Jest to bowiem nie tylko najbardziej znany tekst omawianej epoki, ale tak¿e swoisty wzorzec, do którego œwiadomie b¹dŸ nieœwiadomie odwo³ywali siê inni twórcy. Niew¹tpliwie œwiadomie uczyni³ to Jaros³aw Iwaszkiewicz w Kwidamie (1921). Jednak, co nie pozostaje bez znaczenia z punktu widzenia za³o¿eñ niniejszych uwag, temat ludzkiego ¿ycia zdeterminowanego przez los, przeznaczenie, wiarê pojawi siê te¿ w utworze, który krytycy uznali za pierwowzór i inspiracjê dla Kwidama – ¯yciu cz³owieka Leonida Andriejewa. Warto zwróciæ uwagê na jeszcze dwa inne dramaty polskich autorów: Goœci6 Stanis³awa Przybyszewskiego i Bajkê7 Andrzeja Niemojewskiego. Jak siê wydaje, w tekstach tych odnaleŸæ mo¿na zupe³nie inne przes³anie i nieco inn¹ konstrukcjê ni¿ w dramacie Hofmannsthala. Zachowuj¹ one sugerowany przez Wielk¹ Reformê Teatru podzia³ przestrzeni na dwie p³aszczyzny, jednak nie s¹ one tak dostêpne dla bohaterów, jak ma to miejsce w dramacie austriackiego twórcy. By wykazaæ ró¿nice, przyjrzyjmy siê pokrótce Ka¿demu Hugo von Hofmannsthala. Dramat ten, jak wiadomo, nawi¹zuje do misterium o losie i ¿yciu Ka¿dego, którego przed swe oblicze powo³uje Bóg8. Bohater prosi kolejno swoich przyjació³, by stanêli z nim przed obliczem Najwy¿szego. Jednak ¿aden nie chce tego uczyniæ. W koñcu znajduj¹ siê dwie postacie – Dobre Uczynki i Wiara9, które wstawiaj¹ siê za cz³owiekiem. Ka¿dy z dramatu Hofmannsthala ma œwiadomoœæ tego, ¿e dziêki nim i boskiemu mi³osierdziu zostanie zbawiony, a misterny diabelski plan, w myœl którego mia³ zostaæ str¹cony do piekie³ (zreszt¹ za swoje ma³o chwalebne czyny), obróci siê w niwecz. Bohater tego utworu swobodnie mo¿e porozumiewaæ siê z postaciami z zaœwiatów, jego g³os dociera te¿ do wy¿szej niebiañskiej rzeczywistoœci. Nie istnieje bowiem ¿adna bariera. Wydaje siê, ¿e akcja utworu dzieje siê w dwóch p³aszczyznach: ziemskiej (realnej) i metafizycznej (wykreowanej), które – choæ tak ró¿ne – nie s¹ dla postaci niedostêp5 Tekst ten omijamy œwiadomie. Mieœci siê on co prawda w omawianym krêgu tematycznym, jednak nie mo¿na wskazaæ zwi¹zków tej sztuki z dramaturgi¹ pisarzy wschodnios³owiañskich. 6 S. Przybyszewski, Goœcie: epilog dramatyczny w jednym akcie, Lwów; Warszawa 1902, [online] . 7 A. Niemojewski, Bajka. Poemat w I-ej ods³onie, Warszawa 1901, [online] . 8 Tekst ten odwo³uje siê do póŸnoœredniowiecznego moralitetu Everyman (1509). Wspó³czeœnie pisarze równie¿ nawi¹zuj¹ do tego gatunku. Œlady moralitetu odnajdziemy np. w twórczoœci T.S. Eliota. Parodystycznie gatunek potraktowa³ B. Brecht: Siedem grzechów g³ównych. 9 U Iwaszkiewicza odpowiednio: Benefacta i Fides.

Pomiêdzy mitem i faktem – dramaturgia rosyjska...

61

ne, a przemieszczanie siê pomiêdzy nimi nie jest w ¿aden sposób utrudnione. Dziêki temu utwór ów niesie ze sob¹ niezwykle pozytywne przes³anie. Jak sugeruje tekst Hofmannsthala, mo¿na dotrzeæ do œwiata wy¿szego i liczyæ na mi³osierdzie, wys³uchanie, je¿eli tylko siê w to uwierzy i wiarê sw¹ zadeklaruje. Nie ma wiêc tu Boga karz¹cego ani Boga g³uchego na ludzkie proœby i s³owa, zaœ postacie-symbole (Wiara, Dobre Uczynki, Mamon) prowadz¹ z Ka¿dym swobodne dialogi. W pewnym sensie wiêc od cz³owieka zale¿y jego dalszy los. Je¿eli podejmie ów dialog i wyka¿e sw¹ wiarê, zbawienie jest mo¿liwe. Cz³owiek nie jest jedynie zabawk¹ w rêkach istoty wy¿szej, mo¿e siê w ka¿dej chwili nawróciæ i zostaæ zbawiony. Ów efekt zostaje osi¹gniêty m.in. dziêki takiemu skonstruowaniu przestrzeni, które pozwala na swobodne poruszanie siê w ró¿nych p³aszczyznach przestrzennych. Pozbawienie g³ównego bohatera konkretnego imienia oczywiœcie sugeruje rozszerzenie owej historii na los i ¿ycie wszystkich ludzi. Tym bardziej ¿e imiê, pod którym bohater wystêpuje w tekœcie i pod jakim, co wa¿ne, zna go Bóg10, na ow¹ uniwersalnoœæ i powszechnoœæ wskazuje. Tekst ten w swojej wymowie jest doœæ optymistyczny. Optymizmu tego, niestety, pozbawione bêd¹ teksty dramaturgów s³owiañskich, chocia¿ jeden z nich – Kwidam Jaros³awa Iwaszkiewicza – zgodnie z informacj¹ zawart¹ w podtytule sztuki powsta³ na motywach i pod wp³ywem m.in. tekstu Hofmannsthala. Krytycy podkreœlaj¹, ¿e inspiracj¹ dla tego dramatu by³a równie¿ sztuka Leonida Andriejewa ¯ycie cz³owieka11. By zrozumieæ istotê tego zwi¹zku, niejednoznacznego i na pierwszy rzut oka doœæ zawoalowanego (w przeciwieñstwie do Ka¿dego Hofmannsthala), nale¿y uwa¿nie wejrzeæ w tekst polskiego pisarza i odnaleŸæ te elementy, które odró¿niaj¹ go od austriackiego pierwowzoru. Wydaje siê, ¿e najistotniejsza jest zmiana imienia bohatera. Niemieckie Jedermann mo¿na przet³umaczyæ tylko w jeden sposób – Ka¿dy (ewentualnie ka¿dy cz³owiek). Tymczasem w tekœcie Iwaszkiewicza bohater, choæ konsekwentnie nazywany m³odzieñcem w czêœci tekstu pobocznego okreœlaj¹cego 10

Zob. [online] . Por. Gott: Geh du zu Jedermann [Bóg o bohaterze tekstu mówi: „Ka¿dy” – podkreœlenie J.G.] Und zeig in meinem Namen ihm an Er muß eine Pilgerschaft antreten Mit dieser Stund und heutigem Tag Der er sich nit entziehen mag. Und heiß ihn mitbringen sein Rechenbuch Und daß er nit Aufschub, noch Zögerung such. 11 M. Rawiñski, Dramat, [w:] A. Brodzka (red.), Literatura polska 1918–1932, Warszawa 1978, s. 647.

Jadwiga Gracla

62

postaæ wypowiadaj¹c¹ dane kwestie, imiê posiada. Jest Kwidamem, czyli, jak mówi g³os Boga: „Kwidam, co siê wyk³ada, ktoœ z ludzi”. To imiê zosta³o zaczerpniête z ³aciny i oznacza „jakiœ, pewien”. Ów drobny zabieg stylistyczny jest niezwykle znacz¹cy dla wymowy sztuki. Tekst Iwaszkiewicza staje siê opowieœci¹ nie o ka¿dym cz³owieku, ale o pewnym cz³owieku. Zawê¿eniu mo¿liwoœci interpretacyjnych, paradoksalnie, sprzyja równie¿ budowa tekstu. Iwaszkiewicz zachowa³ w nim swoiste wprowadzenie – wypowiada je postaæ zwana Prologusem (w niemieckim Spielasaenger), ale s³owa rozpoczynaj¹ce dramat polskiego autora maj¹ zupe³nie inne znaczenie, ni¿ mia³o to wczeœniej miejsce12. W tekœcie Hofmannsthala nacechowane by³y pewn¹ wznios³oœci¹ i powag¹ charakterystyczn¹ dla tekstu aspiruj¹cego do formy moralitetu. Prolog wprowadza przecie¿ odbiorcê w tematykê sztuki, aby spowodowaæ w³aœciwy jej odbiór. Cech tych brakuje u Iwaszkiewicza. Prologus mówi: O ludzie, tañczcie, œpiewajcie i bawcie siê weso³o, œwiat jest wszak¿e takim wielkim, wielkim jarmarkiem, tak¹ karuzel¹ olbrzymi¹, któr¹ w ko³o owa jako siê rzek³o gamratka pokrêca, a pogwizduje, a kosê toczy o brusek krêc¹c was wszystkich w kó³eczko, w kó³eczko, w kó³eczko, w kó³eczko.13

Zabieg taki – rodem z teatru jarmarcznego – jest pozbawiony wznios³oœci, œwiadomie bezpoœredni, nieco familiarny, rubaszny i dowcipny. I chocia¿ przywyk³o siê twierdziæ, ¿e to moralitet o znaczeniu uniwersalnym, ³¹cz¹cy zalety dwóch wielkich mitów: o zbawieniu cz³owieka i mitu dionizyjskiego14, nie sposób nie zauwa¿yæ pewnego odejœcia od uniwersalizmu pierwowzoru. Pojawienie 12

Zob. [online] . Spielansager tritt vor und sagt das Spiel an Jetzt habet allesamt Achtung Leut Und hört was wir vorstellen heut! Ist als ein geistlich Spiel bewandt Vorladung Jedermanns ist es zubenannt. Darin euch wird gewiesen werden, Wie unsere Tag und Werk auf Erden Vergänglich sind und hinfällig gar. Der Hergang ist recht schön und klar, Der Stoff ist kostbar von dem Spiel Dahinter aber liegt noch viel Das müßt ihr zu Gemüt euch führen Und aus dem Inhalt die Lehr ausspüren. 13 J. Iwaszkiewicz: Kwidam, [w:] idem, Dramaty. Warszawa 1958, s. 7. Wszystkie cytaty pochodz¹ z tego wydania, strony podajê w tekœcie w nawiasach. 14 E. £och: Z genezy i struktury „Kwidama”, cyt. za: E. Udalska: Plany przestrzeni we wczesnych dramatach Jaros³awa Iwaszkiewicza, [w:] Przestrzenie we wspó³czesnym dramacie i teatrze, s. 55–68, [online] .

Pomiêdzy mitem i faktem – dramaturgia rosyjska...

63

siê Prologusa (choæ wystêp podobnego bohatera, przypomnijmy, jest równie¿ obecny w dramacie Hofmannsthala) zmienia zupe³nie sposób postrzegania wydarzeñ sztuki. Œmieræ – wyobra¿ona jako czarna towarzyszka z nieod³¹czn¹ kos¹ – przywodzi raczej na myœl jase³ka i kolêdników, traci zaœ aspekt przera¿aj¹cej nieuchronnoœci, jest w jakiœ sposób oswajana. Dodatkowo s³owa Prologusa nosz¹ cechy celowo eksponowanej teatralnoœci, a bior¹c pod uwagê temat sztuki, równie¿ teatralnoœci ludzkiego ¿ycia. Zabieg taki odsy³a do poszukiwania zwi¹zków z dramaturgi¹ rosyjsk¹, które odnaleŸæ mo¿na w teorii Niko³aja Jewreinowa, który postrzega³ œwiat jako swoisty teatr, na deskach którego cz³owiek odgrywa swoje role. Jewreinow rozmyœlnie i dobitnie w swoich pracach re¿yserskich eksponowa³ fakt „bycia w teatrze”, teatralnoœci, wyj¹tkowoœci i ulotnoœci sztuki scenicznej15. Preferowa³ stopniowe zapoznawanie siê z histori¹ postaci, z któr¹ nie do koñca mo¿na siê uto¿samiæ. Podobnie czyni Iwaszkiewicz – Kwidam jest bogatym cz³owiekiem, posiadaj¹cym nie tylko z³oto, ale te¿ w³adzê nad robotnikami. Z jednej strony jest cz³owiekiem, który mo¿e zostaæ zbawiony tylko dziêki ofierze Chrystusa, z drugiej – panem i w³adc¹ zale¿nych od niego istnieñ. Rola ta przypada mu w udziale bez jego woli. Zadecydowa³o o tym jego urodzenie. Nic wiêcej. Nie mo¿e byæ inny, nie mo¿e tez byæ biedniejszy. Jak sam mówi: Gdybym by³ robotnikiem jak wy, pracowa³bym tak samo. Razem z wami siedzia³bym w podziemiach i s³ucha³bym Wieœci o zabawach mo¿nego pana. Ale urodzi³em siê dziedzicem pracy mych ojców, nie mogê siê miejscem z wami zamieniæ (s. 17).

Jego ¿ycie nie zale¿y od niego. O tym, jaki bêdzie i kim bêdzie, zadecydowa³ wczeœniej los, przeznaczenie, przypadek albo Bóg. Taka interpretacja zbli¿a Kwidama do rosyjskiego ¯ycia cz³owieka. W dramacie Andriejewa pojawia siê bowiem Ktoœ w szarym i zapowiada przysz³e bogactwo Cz³owieka, o czym nie wie ani on, ani jego ¿ona. Bogactwo przyjdzie z zewn¹trz, jako efekt decyzji podjêtych bez udzia³u bohatera. ¯ycie cz³owieka jest tekstem niezwyk³ym zarówno w swej warstwie znaczeniowej, jak i konstrukcyjnej, które w przypadku tego dramatu w specyficzny sposób wzajemnie siê warunkuj¹. Obecnoœæ podwójnej przestrzeni pozwala na podkreœlenie ca³kowitej zale¿noœci Cz³owieka od wyroków losu, przedstawionego 15

Szerzej na ten temat zob.: K. Braun, op. cit., s. 138–142; N. Jewreinow, Apologia teatralnoœci (Pochwa³a teatralnoœci) za: ibidem, s. 139.

64

Jadwiga Gracla

w dramacie jako Ktoœ w szarym. Postaæ ta, wystêpuj¹ca w zbudowanej wed³ug zasad Wielkiej Reformy Teatru ca³kowicie dla Cz³owieka niedostêpnej przestrzeni, posiada nieograniczon¹ wiedzê. ¯ycie Cz³owieka zosta³o ju¿ wczeœniej zapisane i zdeterminowane, nic nie zmieni jego biegu, co podkreœla w³aœnie konstrukcja przestrzeni. Do œwiata Kogoœ w szarym nie docieraj¹ s³owa Cz³owieka, pozostaje na nie g³uchy. Cz³owiek nie mo¿e wejœæ do tego innego œwiata – przestrzeni stworzonej i przeznaczonej dla Kogoœ w szarym – by przedstawiæ swoje racje. I nawet wtedy, gdy rzuca swoj¹ kl¹twê, Ktoœ w szarym pozostaje niewzruszony. Nic zatem od Cz³owieka nie zale¿y. Wszystko zosta³o zapisane wczeœniej, nim siê jeszcze urodzi³. Podobnie Iwaszkiewiczowski Kwidam jest bogaty, bo taki siê urodzi³. Otaczaj¹cy go ludzie, nawet ci, którzy siê zbuntowali i przyszli, by go zabiæ, podlegaj¹ takim samym wyrokom losu – wykonuj¹ jego plany. I ¿ycie to nie zale¿y od Kwidama, gdy¿ zosta³o wczeœniej okreœlone i nie przerwie go bunt poddanych. Byæ mo¿e stwierdzenie to ma nieco szyderczy wydŸwiêk, jednak oddaje w pe³ni obecne w tekœcie Iwaszkiewicza przekonanie o zale¿noœci cz³owieka od przeznaczenia. Dodajmy przy okazji, i¿ jest ono ca³kowicie obce dramatowi Hofmannsthala. Dodatkowym elementem zbli¿aj¹cym do siebie teksty dramaturgów s³owiañskich jest dysonans biedy i bogactwa. Najbardziej wyraziœcie przejawia siê on w s³owach robotnika, który, zwracaj¹c siê do Kwidama, powie: Przyszliœmy po ciebie, naszego w³aœciciela, coœ z nas niewolników poczyni³, Nie wytrzymamy w naszych piwnicach bez s³oñca. Synowie nam umieraj¹, córki pod p³otem zdychaj¹, a my Trudzimy siê bez koñca. Chcemy wypoczynku: Zabijemy ciebie! (s. 16)

Bieda i bogactwo jako przeciwstawne bieguny ludzkiej egzystencji powoduj¹, ¿e sceny nabieraj¹ cech prawdopodobieñstwa, podkreœlaj¹ równie¿ bezradnoœæ i bezbronnoœæ cz³owieka wobec decyzji, które zapad³y znacznie wczeœniej i bez jego udzia³u. Co prawda, w tekœcie Andriejewa stan biedy i bogactwa prze¿ywa g³ówny (jedyny) bohater dramatu, zaœ u Iwaszkiewicza bohaterowie biedni i bogaci s¹ ze sob¹ skonfrontowani. Przepaœæ miêdzy nimi ujawnia siê równie¿ w s³owach samego Kwidama, który zaraz po informacji o zatopieniu robotników powie: GlêŸba dziœ bêdzie i pl¹sy na moich bogatych komnatach. Gdybyœcie wy nie pracowali, nie móg³bym ucztowaæ. (s. 17)

Pomiêdzy mitem i faktem – dramaturgia rosyjska...

65

I chocia¿ bohater Iwaszkiewicza w przeciwieñstwie do Cz³owieka i Ka¿dego otrzyma³ imiê i przesta³ byæ bohaterem uniwersalnym, a sta³ siê tylko jednym z ludzi, to jego wypowiedzi dotycz¹ce samego losu zbli¿aj¹ go w³aœnie do rosyjskiego tekstu, a oddalaj¹ od austriackiego. Mo¿na podejrzewaæ, ¿e owo przekonanie o nieuchronnoœci wyroków losu jest bardziej typowe dla pisarzy s³owiañskich. By nadaæ tezie tej status stwierdzenia, nale¿y wskazaæ inne teksty dramaturgów polskich. W Bajce Andrzeja Niemojewskiego M³odzieniec spotyka alegoryczne postacie, by w koñcu na swej drodze spotkaæ Œmieræ z kos¹. Fatum ci¹¿¹ce nad losem cz³owieka jest tu zdecydowanie widoczne. Przybyszewski w Goœciach wyeksponowa³ równie¿ aspekt teatralny – podobnie jak mia³o to miejsce u Andriejewa i Iwaszkiewicza. Wprowadzi³ bowiem dialog dwóch starców, którzy jak Prologus i Ktoœ w szarym dysponuj¹ niezwyk³¹ wiedz¹ na temat losów postaci, s¹ bardziej ni¿ one doœwiadczeni i œwiadomi. Takie ukszta³towanie przestrzeni niesie ze sob¹ pewne konsekwencje. Odbiorca zyskuje wra¿enie ogl¹dania pewnego przedstawienia, nie zaœ œwiadomoœæ przygl¹dania siê wyraŸnie chrzeœcijañsko nacechowanej wêdrówce Ka¿dego, uto¿samianej z ludzkim ¿yciem, jak mia³o to miejsce u Hofmannsthala, gdzie zapowiedziano wyraŸnie historiê Ka¿dego. Teksty dramaturgów s³owiañskich s¹ wiêc bardziej teatralne w swojej konstrukcji. I jak mo¿na s¹dziæ na podstawie chocia¿by Goœci Przybyszewskiego czy Kwidama Iwaszkiewicza, nios¹ mniej optymistyczne przes³ania. W tekœcie Przybyszewskiego równie¿ obecne jest fatum, nieod³¹czne, nieub³agane, personifikowane przez postacie Nieznajomego i Goœcia, którzy nieustêpliwie towarzysz¹ bohaterowi, stopniowo zabieraj¹c mu ka¿d¹ w³asnoœæ, równie¿ przestrzeñ, w której móg³by ¿yæ. Przywo³ane powy¿ej teksty i uwagi poczynione na ich temat uprawniaj¹ do pewnych konstatacji. W dramaturgii pocz¹tku XX wieku zwi¹zki pomiêdzy poszczególnymi kulturami i ró¿nymi tekstami s¹ niezwykle silne i czêstokroæ trudne do usystematyzowania, odgadniêcia ich hierarchii. Niemniej jednak na poziomie zwi¹zków kultur jednego obszaru zauwa¿yæ mo¿na podobieñstwa zarówno ideowe, jak i konstrukcyjne, nawet je¿eli inspiracj¹ do powstania danych tekstów sta³o siê dzie³o nale¿¹ce do innego krêgu kulturowego. Niew¹tpliwie w przypadku Kwidama i Ka¿dego nies³uszne jest postrzeganie tych dwóch tekstów jako to¿samych. Mitem jest równie¿ uto¿samianie ich wymowy i stawianie miêdzy nimi znaku równoœci. Faktem natomiast jest zwi¹zek Kwidama z ¯yciem cz³owieka, przynajmniej je¿eli wzi¹æ pod uwagê niektóre ich elementy. Tym, co ³¹czy Iwaszkiewicza i Andriejewa, prócz pesymistycznej w gruncie rzeczy wymowy ich utworów, które skazuj¹ cz³owieka na bycie jedynie zabawk¹ w rêkach

66

Jadwiga Gracla

losu, jest równie¿ bardziej teatralna konstrukcja. W ka¿dym z przywo³anych tekstów odnajdziemy bowiem œlad teatralnoœci rozumianej zarówno jako odgrywanie poszczególnych ról w ¿yciu, jak i teatralnej œwiadomoœci pisarza, który przed oczami odbiorcy œwiadomie i konsekwentnie, u¿ywaj¹c do tego zazwyczaj podwójnej przestrzeni, przedstawi scenê z ¿ycia bohatera uwik³anego w grê losu, z którym wygraæ nie mo¿na. Ðåçþìå Ìåæäó ïðàâäîé è ìèôîì. Ðóññêàÿ äðàìàòóðãèÿ â ïîëüñêèõ äðàìàõ Öåëüþ íàñòîÿùåé ðàáîòû ÿâëÿåòñÿ ïîêàçàòü ñâÿçü ïîëüñêîé è ðóññêîé äðàìàòóðãèè íà÷àëà ÕÕ âåêà. Îíà îñîáåííî çàìå÷àåòñÿ ïî ìíåíèþ àâòîðà â ïüåñå ß. Èâàøêåâè÷à Êâèäàì, êîòîðîé ñâÿçü ñ Æèçíüþ ÷åëîâåêà ðàññìàòðèâàåòñÿ â ñòàòüå.  ïüåñå Èâàøêåâè÷à – åå õóäîæåñòâåííîé è èäåéíîé ôîðìàõ – ìîæíî îáíàðóæèòü ìíîãèå ñõîäñòâà ñ äðàìîé Àíäðååâà. Äðóãèå àâòîðû: Ïøèáûøåâñêèé è Íåìîåâñêèé ïðåäñòàâëÿþò æèçíü ÷åëîâåêà òàêèì æå îáðàçîì êàê è Àíäðååâ, çíà÷èò, êàê öåëèêîì çàâèñèìóþ îò ðåøåíèé ñóäüáû.

Summary Between fact and myth. Russian dramaturgy in the plays of the Polish authors The aim of this paper was to show links between Polish dramaturgy of the early 20th century and Russian dramaturgy. According to the author of this paper, such links are particularly conspicuous in Kwidam by J. Iwaszkiewicz, which in the present paper was compared with L. Andreyev’s The Life of Man. In the Polish playwright’s text, which is formally related to Jederman Hofmannsthal, there are many references to the Russian text. In a similar way also Polish writers perceive the life of man (Przybyszewski, Niemojewski), which, as they believe, is like in Anderyev’s play, that is, it is controlled by the supernatural power and its decreees.

UWM w OlsztynieDialog polsko-rosyjski w twórczoœci Natalii Gorbaniewskiej... Acta Polono-Ruthenica XVI, 2011 67 ISSN 1427-549X

Anna Jawdosiuk Lublin

Dialog polsko-rosyjski w twórczoœci Natalii Gorbaniewskiej, czyli o tym jak „Pokocha³am te wiersze obce…” Natalia Gorbaniewska jest postaci¹ niezwykle wa¿n¹ dla polsko-rosyjskiego dialogu i to nie tylko dlatego, ¿e przet³umaczy³a utwory Krzysztofa Kamila Baczyñskiego, Czes³awa Mi³osza, Marka H³aski, Adama Michnika, Jacka Kuronia czy Krzysztofa Vargi, ¿e publikuje swoje artyku³y o Rosji w „Polityce”, „Gazecie Wyborczej”, wspó³pracuje z „Now¹ Polsz¹” Jerzego Pomianowskiego, ¿e jest przewodnicz¹c¹ kapitu³y nagrody literackiej „Angelus” i ma w Polsce wielu oddanych przyjació³. Gorbaniewska udowadnia na przekór wielu stereotypom i trudnej historii, ¿e Polacy, Rosjanie, Ukraiñcy i Bia³orusini maj¹ ze sob¹ bardzo wiele wspólnego, ale przed nimi jeszcze du¿o pracy na drodze do wzajemnego zrozumienia i szacunku. Natalia Gorbaniewska niestrudzenie od ponad æwieræwiecza „buduje mosty” miêdzy Polsk¹ i Rosj¹. Ten trud zosta³ doceniony poprzez nadanie poetce polskiego obywatelstwa w 2005 r., a trzy lata póŸniej uhonorowanie jej tytu³em doktora honoris causa Uniwersytetu Marii Curie-Sk³odowskiej w Lublinie1. Przyjrzyjmy siê bli¿ej drodze, jak¹ pokona³a Gorbaniewska ku mi³oœci do „tych wierszy obcych...”2, czyli polskiej kultury, literatury i historii. Lata 1956–1957 by³y prze³omowym momentem w ¿yciu dwudziestoletniej wówczas studentki Uniwersytetu w Moskwie. Rewolucja na Wêgrzech, referat Nikity Chruszczowa o kulcie jednostki, usuniêcie z uczelni za wiersze w obronie walcz¹cych Wêgrów wyznaczy³y drogê ¿yciow¹ Nataszy. Jak sama wspomina po latach w wywiadzie dla „Wysokich Obcasów”: „Nale¿a³am do pokolenia, które zachowa³o stosunkowo dobr¹ kondycjê psychiczn¹, bo ideologia komunistyczna jeszcze do nas nie przyros³a, nie sta³a siê nasz¹ drug¹ skór¹, której nie 1 Natalia Gorbaniewska Doktor Honoris Causa Uniwersytetu Marii Curie Sk³odowskiej, pod red. E. Muszyñskiej, Lublin 2008. 2 „I wtedy pokocha³am wiersze te obce...”, t³um. W. Woroszylski, [w:] N. Gorbaniewska, Wiersze wybrane 1956–2007, Lublin 2008, s. 56.

68

Anna Jawdosiuk

sposób zedrzeæ. Z tej generacji, urodzonej w latach 1934–1942, czêœæ wybra³a emigracjê wewnêtrzn¹, a czêœæ – cynicznie robi³a kariery”3. To w³aœnie w 1956 r. Gorbaniewska po raz pierwszy zetknê³a siê z polsk¹ publicystyk¹ i literatur¹ piêkn¹. Spotkanie to da³o pocz¹tek zaciekawieniu, a z czasem wielkiej pasji i mi³oœci do s³owa polskiego i historii „najweselszego baraku obozu socjalistycznego” (to jedno z jej ulubionych okreœleñ). „Nowa Kultura”, „Przekrój”, „Twórczoœæ”, „Dialog”, „Polska” – czasopisma te nazywa poetka swoim elementarzem, z którego uczy³a siê jêzyka polskiego. „Czyta³o siê wszystko – wszystko by³o ciekawsze, barwniejsze, bardziej b³yskotliwe od sowieckiej literackiej nudy. Ile to razy widzia³am zdziwienie Polaków, gdy na pytanie, jak nauczy³am siê czytaæ po polsku, odpowiada³am: z «Przekroju»”4. Uzupe³niaj¹c spis „pomocy”, jakich u¿ywa³a m³oda poetka, przyswajaj¹c sobie kulturê s¹siadów, nie mo¿na przeoczyæ polskiej kinematografii, w tym twórczoœci Andrzeja Wajdy (Kana³, Popió³ i diament), piosenek tak popularnej wówczas w ZSRR Ewy Demarczyk i Stanis³awa Grzesiuka, „to dwoje moich nauczycieli polskiej fonetyki”5 – wspomina Gorbaniewska. Piosenki Demarczyk przywiod³y pisarkê do poezji Kolumbów, a przede wszystkim Krzysztofa Kamila Baczyñskiego. O swoim ulubionym polskim poecie w artykule Wianek poleg³ym pisa³a: „bez w¹tpienia by³ najlepiej zapowiadaj¹cym siê poet¹ swego pokolenia. Po œmierci by³ porównywany do Juliusza S³owackiego. Wszyscy ci poeci zginêli w wieku 22–23 lat”6. Natalia Gorbaniewska debiutowa³a jako t³umaczka w 1973 r. wierszem Baczyñskiego pt. Deszcze. Byæ mo¿e mi³oœæ do polskiej poezji by³a jej najwiêksz¹ pasj¹, ale nie mniej uwagi poœwiêca³a dziejom Polski. Okupacja faszystowska, Powstanie Warszawskie i zbrodnia katyñska to tematy audycji w Radiu Wolna Europa, artyku³ów publicystycznych w „Russkoj mysli” Iriny I³owajskiej i „Kontynencie” W³adimira Maksimowa (to ju¿ emigracyjny etap dzia³alnoœci publicystki). Mieszkaj¹c jeszcze w ZSRR, w 1967 r. w Wilnie Gorbaniewska po raz pierwszy wziê³a do rêki egzemplarz paryskiej „Kultury” Jerzego Giedroycia i ksi¹¿kê wydan¹ przez Instytut Literacki – Cmentarze Marka H³aski7. Historii

3 J. Szczêsna, A. Dodziuk, Natalia Gorbaniewska, poetka, „Wysokie Obcasy” z 24 grudnia 2005, [online] . 4 N. Gorbaniewska, Êòî ñ êåì äðóæèò, „Íîâàÿ Ïîëüøà” 2006, nr 5, [online] . Przek³ad tu i w innych miejscach, jeœli nie podano inaczej, mój. 5 N. Gorbaniewska,, Âåíîê ïîëåãøèì, „Íîâàÿ Ïîëüøà” 2004, nr 11, [online] . 6 Ibidem. 7 N. Gorbaniewska, Êòî ñ êåì…

Dialog polsko-rosyjski w twórczoœci Natalii Gorbaniewskiej...

69

wspó³pracy Natalii Gorbaniewskiej i Redaktora z Maisons-Laffitte poœwiêcê w dalszej czêœci artyku³u wiêcej miejsca. By dobrze zrozumieæ zainteresowanie Polsk¹ nie tylko Gorbaniewskiej, ale i wielu innych przedstawicieli spo³eczeñstwa radzieckiego prze³omu lat 60. i 70. XX wieku, w tym literatur¹ piêkn¹, publicystyk¹, kinem i muzyk¹ warto przytoczyæ wypowiedŸ publicystki: „Dla wielu moich rówieœników Polska by³a przede wszystkim «oknem na Zachód» – czytali ksi¹¿ki zachodnich pisarzy, ju¿ wydane po polsku, ale jeszcze zabronione z ZSRR i nie wydawane po rosyjsku: Kafkê, Faulknera i innych (prawda w ZSRR Kafka by³ ju¿ wydany, ale niestety po estoñsku)”8. Obywatelom radzieckim bardzo podoba³ siê styl ¿ycia ludzi „z drugiej strony lustra”9, jak charakteryzowa³a Polaków Anna Wszechrosji – Achmatowa, ich wolnoœæ, romantyczna historia powstañ, czêœciowo wolna prasa. To wyobra¿enie o „najweselszym socjalistycznym baraku” równie¿ Gorbaniewsk¹ sk³oni³o do pog³êbiania nowej pasji, jak¹ sta³a siê kultura polska, obok dzia³alnoœci dysydenckiej, dziennikarskiej i pisarskiej, któr¹ prowadzi³a w ojczyŸnie do koñca 1975 r. Okres emigracyjny dzia³alnoœci publicystki jest równie¿ zwi¹zany z Polsk¹. Dwa najwa¿niejsze punkty tej aktywnoœci wi¹¿¹ siê ze wspomnian¹ ju¿ „Kultur¹” Jerzego Giedroycia i „Solidarnoœci¹”. Przechodz¹c do opisu drugiego etapu twórczoœci naszej bohaterki, trzeba zauwa¿yæ, ¿e od razu po przybyciu do Pary¿a w 1976 r. nawi¹za³a znajomoœæ i wspó³pracê z redakcj¹ „Kultury”. Sta³o siê to za spraw¹ W³adimira Maksimowa – redaktora naczelnego emigracyjnego rosyjskiego miesiêcznika „Kontynent”, w redakcji którego znajdowali siê wówczas i Jerzy Giedroyc, i Józef Czapski, i Gustaw Herling-Grudziñski10, póŸniejsi serdeczni przyjaciele publicystki. Zwi¹zki Gorbaniewskiej z „Kultur¹” mo¿na rozpatrywaæ w dwóch aspektach. Po pierwsze, jako osobiste przyjaŸnie i znajomoœci, które rodzi³y siê w Maisons-Laffitte i oczywiœcie kszta³towa³y spojrzenie poetki na sprawy polsko-rosyjskie. Po drugie, jako wspólnotê pogl¹dów politycznych i wartoœci wyznawanych przez kr¹g Redaktora i Nataliê Gorbaniewsk¹, opieraj¹cych siê na zasadach samostanowienia narodów i wzajemnego szacunku. Gorbaniewska notowa³a: „«Kultura» wychowywa³a (i nie ba³a siê wychowawczoœci), tak by umiano odró¿niaæ naród od re¿imu, by zobaczono wspólnotê naszych losów w drugiej 8 9

Ibidem. E. Feinstein, Anna Wszechrosji ¯ycie Anny Achmatowej, t³um. K. Ba¿yñska-Chojnacka, P. Chojnacki, M. Antosiewicz, Warszawa 2005, s. 177. 10 To Aleksander So³¿enicyn skierowa³ Maksimowa do Giedroycia, aby ten skonsultowa³ z Redaktorem, jak stworzyæ dobry magazyn. G. Herling-Grudziñski, Upiory rewolucji, Lublin 1999, s. 333.

Anna Jawdosiuk

70

po³owie XX wieku i by nie pozwolono, ¿eby dawne waœnie sta³y siê przeszkod¹ na drodze ku wspó³pracy wolnych krajów”11. G³ówny Redaktor „Kultury” by³ mentorem, nauczycielem i wielkim autorytetem Natalii Gorbaniewskiej, co wyrazi³a w wierszu po jego œmierci: Ju¿ dosyæ, ju¿ pora ju¿ przykrzy siê poraæ z ciemnoœciami, jak samotna œwieca, i znów niestrudzenie rozniecaæ czas tchnieniem [...]12.

Doktor honoris causa Uniwersytetu Marii Curie-Sk³odowskiej Gustaw Herling-Grudziñski nale¿a³ do najbli¿szych przyjació³ poetki. Mawia³a o nim „ïîëüñêèé äðóã ðóññêèõ” (polski przyjaciel Rosjan) i konstatowa³a: „Myœlê, ¿e ostatecznie pisarzem uczyni³ go ³agier – i przeczytane tam Zapiski z martwego domu Dostojewskiego. Jego Inny œwiat to Martwy dom wieku totalitaryzmu. [...] I ten ³agier, i ta cudem znaleziona ksi¹¿ka Dostojewskiego na wieki zwi¹za³a go z Rosj¹ i rosyjsk¹ literatur¹”13. Poprzez „Kulturê” poetka nawi¹za³a blisk¹ przyjaŸñ z Czes³awem Mi³oszem, Józefem Czapskim i Wiktorem Woroszylskim – t³umaczem wielu jej wierszy. Oddajmy g³os publicystce. „Dosta³am ksi¹¿kê z autografem Mi³osza i zaczê³am czytaæ. I gdy czyta³am Traktat poetycki pierwsz¹ moj¹ myœl¹ by³o: «Tak, tego nigdy nie prze³o¿ê. Ale¿ szkoda!» [...] A¿ nagle – poszed³ Traktat. Mo¿na zwariowaæ! Ale zdecydowa³am: a co tam, spróbujê! A póŸniej zaczê³o siê coœ takiego, czego nigdy wczeœniej t³umacz¹c nie prze¿ywa³am. Siedzia³am noc¹ nad tym t³umaczeniem i czu³am, ¿e umieram, zasypiam. Odchodzi³am od sto³u i sz³am spaæ – w tym samym momencie, gdy zasypia³am, nieoczekiwanie czu³am, ¿e mogê coœ jeszcze zapisaæ, podbiega³am do maszyny boj¹c siê, ¿e do rana zapomnê [...], ani póŸniej, ani z innym Mi³oszem, ani z nikim innym mi siê to ju¿ nie przytrafi³o [...]”14. Bliskie znajomoœci czêsto inspirowa³y do wspó³pracy publicystycznej na ³amach dwóch gazet, dla których pisa³a Gorbaniewska – „Kontynentu” 11

skiej).

N. Gorbaniewska, Åæè Ãåäðîéö, „Ðóññêàÿ ìûñëü”, nr 4433 (archiwum Natalii Gorbaniew-

12 N. Gorbaniewska, Dwa wiersze na zgon Jerzego Giedroycia, t³um. J. Pomianowski, [w:] Wiersze wybrane..., s. 92. 13 N. Gorbaniewska, Äðóã, ïèñàòåëü, çåê Ïàìÿòè Ãóñòàâà Ãåðëèíãà-Ãðóäçèíñêîãî, „Ðóññêàÿ ìûñëü”, nr 4433 (archiwum Natalii Gorbaniewskiej). 14 Wywiad Grzegorza Przebindy z N. Gorbaniewsk¹, ß î÷åíü íå ëþáëþ îá ýòîì ãîâîðèòü, „Íîâàÿ Ïîëüøà” 2009, nr 11, [online] .

Dialog polsko-rosyjski w twórczoœci Natalii Gorbaniewskiej...

71

i „Russkoj mysli”. W „Kulturze” Gorbaniewska publikowa³a bardzo rzadko, g³ównie poezje, pierwszy raz w 1981 r.15 Najwa¿niejszym punktem wspó³pracy z paryskim miesiêcznikiem by³a kwestia kontaktów polsko-rosyjskich, a przede wszystkim koncepcja ULB (Ukraina, Litwa, Bia³oruœ) Jerzego Giedroycia: „Szans¹ mo¿e byæ nasza polityka wschodnia. Nie wpadaj¹c w megalomaniê narodow¹, musimy prowadziæ samodzieln¹ politykê, a nie byæ klientem Stanów Zjednoczonych czy jakiegokolwiek innego mocarstwa. Naszym g³ównym celem powinno byæ znormalizowanie stosunków polsko-rosyjskich i polsko-niemieckich przy jednoczesnym bronieniu niepodleg³oœci Ukrainy, Bia³orusi i pañstw nadba³tyckich, i przy œcis³ej wspó³pracy z nimi. Powinniœmy sobie uœwiadomiæ, ¿e im mocniejsza bêdzie nasza pozycja na Wschodzie, tym bardziej bêdziemy liczyæ siê w Europie Zachodniej”16. Rok 1952 jest uwa¿any za pocz¹tek koncepcji ULB. Na stronnicach „Kultury” w liœcie ks. Majewskiego pojawi³y siê s³owa o koniecznoœci akceptacji polskiej granicy wschodniej, a co za tym idzie – rezygnacji z Wilna i Lwowa17. By³ to pierwszy krok na drodze ku normalizacji stosunków polsko-rosyjskich. Drug¹ wa¿n¹ kwesti¹ by³ pogl¹d Giedroycia dotycz¹cy rozpadu ZSRR i wyjœcia z niego Rosji, Ukrainy, Bia³orusi i pañstw nadba³tyckich, co by³oby kamieniem milowym w kszta³towaniu siê nowego uk³adu si³ na Wschodzie. Ten punkt widzenia Natalia Gorbaniewska podziela³a w pe³ni: „Nale¿a³am do jawnej mniejszoœci: dla mnie rozpad ZSRR by³ dawn¹ nadziej¹, nie mniej wa¿n¹ ni¿ upadek komunizmu. W moich oczach oznacza³o to uwolnienie siê Rosji: i od komunizmu, i od ciê¿aru imperium”18. Giedroyc uwa¿a³, ¿e krach imperium stanie siê pocz¹tkiem budowy nowych stosunków miêdzy Polsk¹ i Rosj¹, a Gorbaniewska dodawa³a, ¿e wolna Ukraina, Litwa i Bia³oruœ bêd¹ buforem miêdzy naszymi krajami i „uwolni¹ je od pokusy napaœci na swoje terytoria”19. Bardzo wa¿nym partnerem Polski, wed³ug Giedroycia, by³a Ukraina. Redaktor i grono jego publicystów (m.in. Józef £obodowski) wspierali ukraiñsk¹ niezale¿n¹ inteligencjê, „by odnowiæ myœlenie Polaków o Wschodzie, uœwiadamiaj¹c im przede wszystkim, ¿e sami s¹ Wschodu tego czêœci¹ i ponosz¹ odpowiedzialnoœæ za jego polityczn¹ i kulturaln¹ przysz³oœæ”20 . Gorbaniewska 15 *** I wtedy pokocha³am te wiersze obce, Still am meer, *** A jutro nie odnajdziesz nawet œladu, „Kultura” Pary¿ 1981, nr 9(408), s. 23–24. 16 J. Giedroyc, Autobiografia na cztery rêce, oprac. K. Pomian, Warszawa 1993, s. 228–229. 17 List ks. Majewskiego, „Kultura” Pary¿ 1952, nr 11(61), s. 52. 18 N. Gorbaniewska, ÓËÁ, ÑÍÃ, ÅÑ, „Íîâàÿ Ïîëüøà” 2006, nr 9, [online] . 19 Ibidem. 20 L. Szaruga, „Kultura” wobec „sprawy ukraiñskiej”, [w:] Kultura paryska. Twórcy, dzie³o, recepcja, red. I. Hofman, Lublin 2007, s. 161.

72

Anna Jawdosiuk

podaje jako najwiêksz¹ zas³ugê Redaktora na tym polu wydanie przez Instytut Literacki antologii tekstów ukraiñskich z lat dwudziestych XX w. pt. Ðîçñò³ëÿííå â³äðîäæåííÿ (Rozstrzelane odrodzenie)21. Publicystka zwraca równie¿ uwagê na to, ¿e to w³aœnie Jerzy Giedroyc da³ impuls rosyjskiej emigracji, by ta okreœli³a swoj¹ pozycjê wobec kwestii samostanowienia narodu ukraiñskiego. Na ³amach „Kultury” w 1977 r. pojawi³a siê Deklaracja w sprawie ukraiñskiej, w której czytamy: „Nie bêdzie naprawdê wolnych Polaków, Czechów czy Wêgrów bez wolnych Ukraiñców, Bia³orusinów czy Litwinów. I, w ostatecznym rozrachunku, bez wolnych Rosjan”22. Dokument zosta³ podpisany m.in. przez W³adimira Bukowskiego, W³adimira Maksimowa i Nataliê Gorbaniewsk¹. Niema³¹ rolê w kszta³towaniu szacunku i wzajemnego zrozumienia miêdzy naszymi narodami odegra³ Józef Czapski – malarz, pisarz, oficer Armii Krajowej, publicysta paryskiego miesiêcznika, a jednoczeœnie bliski przyjaciel Natalii Gorbaniewskiej. Publicystka podkreœla, jak wa¿ne s¹ postulaty Czapskiego z 1952 r., dotycz¹ce odpowiedzialnoœci Zachodniej Europy za Wschód i jednoœci kulturalnej naszego kontynentu: „Wiara w rozwój po³owy wolnej Europy, podczas gdy druga jest totalizowana i d³awiona – jest fikcj¹”23. Gorbaniewska podkreœla równie¿ aktualnoœæ twierdzeñ Czapskiego w dzisiejszej Europie, jednocz¹cej siê na Zachodzie i totalizowanej (czêœciowo) na Wschodzie. Jedn¹ z g³ównych wartoœci, jakim ho³dowali publicyœci „Kultury” i przede wszystkim Jerzy Giedroyc, by³a idea zbli¿enia i wzajemnego szacunku Polaków i Rosjan. To równie¿ idea rosyjskiej poetki, czego dowodem s¹ s³owa: „Jeœli coœ mi siê udawa³o, a nawet du¿o zrobiæ dla zbli¿enia Polaków i Rosjan, to tylko dlatego, ¿e wszyscy oni troje [mowa o Giedroyciu, Maksimowie i I³owajskiej – redaktorach trzech emigracyjnych gazet, którzy w znacznym stopniu wp³ynêli na jej twórcze ¿ycie – A.J.] byli natchnieni t¹ ide¹ zbli¿enia i wzajemnego rozumienia, i gwarantowali mi swobodê dzia³ania”24. Badaj¹c dorobek publicystyczny Natalii Gorbaniewskiej od 1975 r. (pocz¹tek emigracji) w kwestii odzyskania przez Polskê niezale¿noœci i rozpadu ZSRR mo¿na przeœledziæ, jak kszta³towa³a siê praktyczna wspó³praca rosyjskiej emigrantki z „Kultur¹”. Przede wszystkim w numerach paryskiego miesiêcznika i ksi¹¿kach wydawanych przez Instytut Literacki znajdowa³a Gorbaniewska materia³ do artyku³ów w „Kontynencie”. Przet³umaczy³a powieœæ Kazimierza 21 N. Gorbaniewska, Ãåäðîéö, „Êóëüòóðà”, Óêðàèíà, „Íîâàÿ Ïîëüøà” 2005, nr 7–8, [online] . 22 Deklaracja w sprawie ukraiñskiej, „Kultura” Pary¿ 1977, nr 5(356), s. 66–67. 23 Jerzy Giedroyc. Emigracja ukraiñska. Listy 1950–1982, red. B. Berdychowska, t³um. O. Hnatiuk, Warszawa 2004, s. 12. 24 N. Gorbaniewska, Êòî ñ êåì...

Dialog polsko-rosyjski w twórczoœci Natalii Gorbaniewskiej...

73

Or³osia Dziwna malina, „Biuletyn Informacyjny” KOR-u25, opublikowa³a obszerne artyku³y o Józefie Czapskim26 i Józefie Mackiewiczu27, co jest tym bardziej godne odnotowania, ¿e twórczoœæ tych myœlicieli w ogóle nie by³a znana radzieckiemu czytelnikowi. W 1988 r. publicystka odby³a pierwsz¹ podró¿ do Polski, o której tak wiele ju¿ wiedzia³a. Reporta¿ z tej wizyty zamieœci³ „Kontynent” (po rosyjsku) i „Kultura” (po polsku)28. To w³aœnie Gorbaniewska pozna³a Jerzego Giedroycia z Irin¹ I³owajsk¹ – g³ówn¹ redaktor „Russkoj mysli”, co zaowocowa³o wspó³prac¹ publicystyczn¹ i polemik¹ miêdzy rosyjskim tygodnikiem a polskim miesiêcznikiem na temat polityki wschodniej Polski. Informacje, które Gorbaniewska czerpa³a z „Kultury” na temat stanu wojennego, leg³y u podstaw regularnej kroniki sytuacji w Polsce lat 1981–1982, drukowanej na ³amach „Russkoj mysli”, co Gustaw Herling-Grudziñski nazwa³: „najlepszym polskim serwisem”29. Artyku³y te zosta³y wydane w formie ksi¹¿kowej pod tytu³em Íåñëîìëåííàÿ Ïîëüøà íà ñòðàíèöàõ „Ðóññêîé ìûñëè”30. Nie sposób nie wspomnieæ w tym miejscu o wspó³czesnej twórczoœci publicystycznej rosyjskiej poetki. „Íîâàÿ Ïîëüøà” – miesiêcznik wydawany po rosyjsku i skierowany do inteligencji rosyjskiej, to pok³osie dzia³alnoœci Jerzego Giedroycia. Redaktorem naczelnym pisma jest wieloletni przyjaciel Redaktora – Jerzy Pomianowski. Gorbaniewska przybli¿a swoim rodakom na ³amach miesiêcznika spuœciznê Jerzego Giedroycia i zgodnie z jego zasadami nie zapomina o literaturze. T³umaczy na jêzyk rosyjski polskich poetów, prozaików (najnowsze t³umaczenie – Gulasz z trula Krzysztofa Vargi). Jednym z wiod¹cych tematów jest kwestia Katynia i odpowiedzialnoœci Rosjan za tê zbrodniê. Podsumowuj¹c temat wspó³pracy Gorbaniewskiej z Giedroyciem przytoczê jej s³owa wypowiedziane na konferencji w Lublinie: „wielu Polaków nauczy³o siê odró¿niaæ naród od re¿imu, Rosjê o Zwi¹zku Radzieckiego – i to jest przede wszystkim 25 „Biuletyn Informacyjny” KOR-u by³ opublikowany pod tytu³em „Ïåðâûé âûïóñê ïîëüñêîé «Õðîíèê軔 – co by³o jawnym nawi¹zaniem do „Kroniki wydarzeñ bie¿¹cych” („Õðîíèêà òåêóùèõ ñîáûòèé”), czyli samizdatowego biuletynu o naruszeniach praw cz³owieka w ZSRR. Pierwsz¹ redaktork¹ „Kroniki” by³a Gorbaniewska, jeszcze przed emigracj¹. 26 N. Gorbaniewska, „Çåìëÿ ëþäåé”. Ïåðå÷èòûâàÿ ñòàòüè Þçåôà ×àïñêîãî, „Êîíòèíåíò” 1991, nr 68 (archiwum Natalii Gorbaniewskiej). 27 N. Gorbaniewska, Ðóññêèé Ìàöêåâè÷, „Êîíòèíåíò” 1989, nr 60 (archiwum N. Gorbaniewskiej). 28 N. Gorbaniewska,  Ïîëüøå. Ðàçðîçíåííûå çàìåòêè, „Êîíòèíåíò” 1988, nr 58 (archiwum N. Gorbaniewskiej). Ten sam tekst w jêzyku polskim: Rozproszone notatki, „Kultura” Pary¿ 1989, nr 1–2 (496–497). 29 N. Gorbaniewska, DUM SPIRO, AGO, „Íîâàÿ Ïîëüøà” 2003, nr 1, [online] . 30 N. Gorbaniewska, Íåñëîìëåííàÿ Ïîëüøà íà ñòðàíèöàõ „Ðóññêîé ìûñëè”, Pary¿ 1984.

74

Anna Jawdosiuk

zas³uga Jerzego Giedroycia i ca³ego krêgu autorów kierowanego przez niego magazynu”31. W sierpniu 1988 r. Natalia Gorbaniewska po raz pierwszy przekroczy³a granicê Polski. Przyjecha³a na zaproszenie Zbigniewa Romaszewskiego i organizatorów Miêdzynarodowej Konferencji Praw Cz³owieka w Mistrzejowicach pod Krakowem. Dwa tygodnie w Polsce by³y bardzo intensywne i twórcze. Poetka odwiedzi³a przyjació³ w Krakowie, Warszawie i Wroc³awiu. Spotka³a siê z osobami znanymi jej do tej pory jedynie z rozmów telefonicznych, listów czy publicystyki, m.in. z Jackiem Kuroniem. Ale najwa¿niejsze dla niej by³o: „zobaczyæ kraj, który wydawa³o siê znam jak w³asn¹ kieszeñ, ale abstrakcyjnie, racjonalnie, na podstawie materia³ów, dokumentów. Zobaczyæ nie zdjêcia, nie na ekranie telewizora, nie w dwóch wymiarach, a namacalnie”32. Konferencja by³a pretekstem do spotkania z dzia³aczami „Solidarnoœci”, o których Gorbaniewska pisa³a dla „Russkoj mysli”: „Na pierwsze strony RM [„Russkoj mysli” – A.J.] Polska trafia³a wielokrotnie i ju¿ nie schodzi³a od sierpnia 1980 roku. Sama przysz³am do gazety ju¿ po og³oszeniu stanu wojennego i pisa³am ogromne – jak na szesnastostronicow¹ gazetê – przegl¹dy: jedna, pó³torej, dwie, a czasem nawet trzy strony”33. Analizuj¹c ksi¹¿kê Natalii Gorbaniewskiej Íåñëîìëåííàÿ Ïîëüøà, o której wspomina³am w kontekœcie wspó³pracy publicystki z „Kultur¹”, trzeba zauwa¿yæ, ¿e jest ona swoistym ho³dem z³o¿onym „Solidarnoœci” (ludziom nale¿¹cym do Niezale¿nego Zwi¹zku Zawodowego) i Polsce. Ksi¹¿ka jest syntez¹ materia³ów, reporta¿y, dokumentów publikowanych na stronnicach „Russkoj mysli” w czasie stanu wojennego. Czym by³a „Solidarnoœæ” dla dysydentki, obroñczyni praw cz³owieka i zwolenniczki upadku ZSRR? Gorbaniewska pisa³a o ruchu wolnoœciowym z Polski nie tylko jak o organizacji niezale¿nej od w³adz PRL. Podkreœla³a, ¿e „Solidarnoœæ” stanowi przyk³ad dla ca³ego bloku radzieckiego. G³ówna idea robotników, studentów, inteligencji to zjednoczenie i jawna walka z komunizmem za pomoc¹ pokojowych œrodków. Jak zauwa¿a publicystka, metoda jawnego pokojowego sprzeciwu jednoczy polskich i rosyjskich obroñców praw cz³owieka. Z tym samym has³em w 1968 r. Natalia Gorbaniewska wysz³a wspólnie z przyjació³mi na plac Czerwony zamanifestowaæ jednoœæ z Czechami i S³owakami wobec napaœci na Czechos³owacjê. Poetka podkreœla, ¿e strajki w Polsce, sprzeciw obywatelski, 31 N. Gorbaniewska, Ãåäðîéö è Ðîññèÿ, [w:] Aktualnoœæ i przes³anie paryskiej „Kultury” w dzisiejszej Europie. Zbiór studiów, red. £. Jasina, J. K³oczkowski, A. Gil, Lublin 2007, s. 182. 32 N. Gorbaniewska, W Polsce. Rozproszone notatki..., s. 79. 33 N. Gorbaniewska, „ ýòîì çàëå ÿ ïî÷óâñòâîâàëà ñåáÿ ïî÷òè ôåìèíèñòêîé”, „Íîâàÿ Ïîëüøà” (archiwum N. Gorbaniewskiej).

Dialog polsko-rosyjski w twórczoœci Natalii Gorbaniewskiej...

75

aktywnoœæ demokratycznego podziemia, póŸniejsze porozumienia sierpniowe i legalizacja NSZZ „Solidarnoœæ” dawa³y nadziejê na to, ¿e komunizm upadnie jeszcze za jej ¿ycia. „I za tê nadziejê – a ja jestem cz³owiekiem, który nie lubi opieraæ siê jedynie na nadziei – po grób bêdê zobowi¹zana «Solidarnoœci». «Solidarnoœci» jako szerokiemu ruchowi obywatelskiemu, nie tylko jako zwi¹zkowi zawodowemu, który by³ jakby trzonem tego ruchu”34. W artykule z 1984 r. publicystka konstatowa³a, ¿e warunkiem rozpadu ZSRR jest wspó³praca i solidarnoœæ wszystkich narodów bloku na drodze ku wolnoœci. Taka wspó³praca jest niemo¿liwa bez wzajemnego poznania i szacunku, „st¹d moje nieustanne krzewienie wiedzy o naszych narodach”35. Temu s³u¿y³a tak¿e ksi¹¿ka Íåñëîìëåííàÿ Ïîëüøà – by informacja o polskich wydarzeniach dotar³a do obywateli ZSRR i emigrantów radzieckich w Europie Zachodniej. Na jej stronicach autorka stara³a siê pokazaæ Polskê wieloaspektowo, zamieszczaj¹c opisy sytuacji zwyk³ych ludzi, przywo³uj¹c humor z kraju ogarniêtego wojn¹ i artyku³y publicystyczne takich autorów jak: Jacek Kuroñ, W³adys³aw Frasyniuk, Aleksander Smolar, przybli¿aj¹c czytelnikom ich pogl¹dy na kwestie spo³eczne, ekonomiczne i militarne. Za nie mniej wa¿ny aspekt sytuacji w Polsce okresu stanu wojennego Gorbaniewska uwa¿a³a dzia³alnoœæ Koœcio³a rzymskokatolickiego i jego misjê zmierzaj¹c¹ do nawi¹zania dialogu miêdzy spo³eczeñstwem, „Solidarnoœci¹” a w³adz¹36. Publicystka zwraca³a uwagê na uprzywilejowan¹ sytuacjê Koœcio³a w PRL i na ludzi, którzy kszta³towali jego oblicze. Praca Natalii Gorbaniewskiej przypomina poniek¹d „Kronikê Spraw Bie¿¹cych” tworzon¹ w Moskwie jeszcze przed emigracj¹. Wybór Karola Wojty³y na papie¿a w 1978 r. mia³ ogromne znaczenie nie tylko dla Polski. W artykule z 2001 r. Gorbaniewska przywo³uje opiniê Iriny I³owajskiej, która podkreœla³a znaczenie pielgrzymek hierarchy do ojczyzny: „Totalitaryzm by³ burzony nie na drodze wojennej, nie bomb¹ atomow¹ – on kruszy³ siê od do³u: spo³eczeñstwo przestawa³o byæ zabawk¹ w rêkach totalitarnego re¿imu, organizowa³o siê samodzielnie, przekszta³ca³o siê w spo³eczeñstwo obywatelskie”37. Natalia Gorbaniewska – w zgodzie z opini¹ Aleksandra So³¿enicyna – zauwa¿y³a, ¿e „Solidarnoœæ” opar³a siê na chrzeœcijañskim kodeksie wartoœci, których przedstawicielem i obroñc¹ by³ Jan Pawe³ II. Jego wk³ad w krach komunizmu by³ ogromny, choæ – jak podkreœla poetka – papie¿ nigdy 34 35

Ibidem. N. Gorbaniewska, Ñîëèäàðíîñòü?, „Ðóññêàÿ ìûñëü” 1984, nr 3506 (archiwum N. Gorbaniewskiej). 36 N. Gorbaniewska, Íåñëîìëåííàÿ Ïîëüøà..., s. 221. 37 N. Gorbaniewska, Ñîëèäàðíîñòü: íåìíîãî èñòîðèè, „Íîâàÿ Ïîëüøà” 2001, nr 9, [online] .

76

Anna Jawdosiuk

nie wystêpowa³ jako lider polityczny38. S³owa Jana Paw³a II, jego postêpowanie sta³y siê swoistym drogowskazem dla wszystkich chrzeœcijan w ca³ym bloku socjalistycznym, w tym dla prawos³awnych, na co publicystka zwraca uwagê w artykule napisanym tu¿ po œmierci hierarchy: „Dziêki papie¿owi znów o¿y³y zapomniane s³owa Wiaczes³awa Iwanowa o wschodnim i zachodnim Koœcio³ach: «dwa p³uca chrzeœcijañstwa»”39. Jan Pawe³ II sta³ siê symbolem pokojowej walki przeciwko k³amstwu i niesprawiedliwoœci re¿imu komunistycznego nie tylko dla polskiego spo³eczeñstwa. Podobn¹ postaci¹ by³ o. Jerzy Popie³uszko, którego Natalia Gorbaniewska charakteryzowa³a w nastêpuj¹cy sposób: „niezmordowany obroñca «Solidarnoœci», ten duchowny z koœcio³a œw. Stanis³awa Kostki w Warszawie jest obecny na wszystkich procesach s¹dowych przeciwko dzia³aczom «Solidarnoœci»”40. Publicystka zwraca³a uwagê na bezinteresowne oddanie ojca Jerzego sprawie „Solidarnoœci”, na pomoc materialn¹ i duchow¹, jakiej udziela³ tysi¹com osób. Zgodnie ze s³owami Gorbaniewskiej: „jego kazania by³y przenikniête motywem pokonywania z³a dobrem”41. Warto odnotowaæ wielkie zdziwienie publicystki, gdy podczas pierwszej wizyty w Polsce odwiedzi³a grób o. Jerzego i okaza³ siê on wysepk¹ swobody Polaków. „Na ca³ej d³ugoœci p³otu ta strona, przed któr¹ znajdowa³a siê mogi³a, by³a zawieszona transparentami «Solidarnoœci» ze wszystkich krañców kraju. Ten p³ot wygl¹da³ jak wysepka swobody: tutaj nikt nie mia³ prawa zrywaæ ich ani konfiskowaæ, zatrzymywaæ tych, którzy transparenty wieszali”42. Za pomoc dzia³aczom „Solidarnoœci”, za wiernoœæ swojej maksymie: „dobrem z³o zwyciê¿aj” o. Jerzy zap³aci³ cenê najwy¿sz¹, jego udzia³em sta³a siê mêczeñska œmieræ – pisze Gorbaniewska i dodaje: „rzeczywiœcie polski narodowy œwiêty, chocia¿ proces jego beatyfikacji jeszcze siê nie zacz¹³”43. Dzisiaj, gdy proces beatyfikacji siê rozpocz¹³, te s³owa nabieraj¹ wielkiego znaczenia i ukazuj¹, jak¹ wra¿liw¹ i uwa¿n¹ obserwatork¹ procesów spo³ecznych w Polsce by³a i pozostaje Natalia Gorbaniewska. W jednym szeregu z Janem Paw³em II i o. Jerzym Popie³uszk¹ badacze „Solidarnoœci” stawiaj¹ Lecha Wa³êsê. Przyjrzyjmy siê, jak tê postaæ ocenia rosyjska publicystka. 13 grudnia 1983 r. Gorbaniewska pisa³a dla „Russkoj 38 N. Gorbaniewska, „Íå áîéòåñü” Ïàìÿòè Ïàïû Èîàííà Ïàâëà II, „Íîâàÿ Ïîëüøà” 2005, nr 4, [online] . 39 Ibidem. 40 N. Gorbaniewska, Íåñëîìëåííàÿ Ïîëüøà..., s. 41. 41 N. Gorbaniewska, W Polsce. Rozproszone notatki..., s. 80. 42 Ibidem, s. 82. 43 Ibidem.

Dialog polsko-rosyjski w twórczoœci Natalii Gorbaniewskiej...

77

mysli” o przyznaniu Wa³êsie Pokojowej Nagrody Nobla jako o wydarzeniu z „daleko id¹cymi konsekwencjami”44 nie tylko dla Polaków, równie¿ dla ca³ej zony radzieckiej, dla dysydentów walcz¹cych o prawa cz³owieka w ZSRR, a przede wszystkim dla Andrieja Sacharowa, który mimo aresztu domowego i realnego zagro¿enia ¿ycia wystosowa³ z Gorkiego (miejsca odosobnienia) do Wa³êsy list z pozdrowieniami i gratulacjami. Zdaniem poetki gest Sacharowa by³ wyrazem realnej solidarnoœci ludzi walcz¹cych o wolnoœæ, przeciwko komunizmowi. Tym bardziej wa¿ny i szczery, ¿e obarczony wielkim ryzykiem. W artykule o znamiennym tytule Ñîëèäàðíîñòü? publicystka stawia pytanie: dlaczego Lech Wa³êsa w wyst¹pieniu przed Noblowskim Komitetem i ca³ym œwiatem nie przywo³a³ imienia radzieckiego noblisty, wówczas wiêŸnia politycznego potrzebuj¹cego wsparcia miêdzynarodowej opinii publicznej? I konstatuje: „taka solidarnoœæ staje siê niegodn¹ swego imienia, prawie demagogiczn¹”, a dalej przekonuje: „zbli¿enie narodów ró¿nych baraków tego samego obozu uwa¿am za absolutnie konieczn¹ podstawê ku przysz³ej ogólnospo³ecznej wolnoœci”45. Parafrazuj¹c s³owa poetki o tym, ¿e jest ona zobowi¹zana „Solidarnoœci” za jej wk³ad w obalenie komunizmu, mo¿na powiedzieæ, ¿e równie¿ „Solidarnoœæ” i Polacy powinni byæ wdziêczni Natalii Gorbaniewskiej za pracê i trud, jaki w³o¿y³a w rozpowszechnianie informacji o polskim ruchu wolnoœciowym wœród obywateli radzieckich w ZSRR i na emigracji. Oczywiœcie jej praca jako redaktorki, t³umaczki, poetki nie ogranicza³a siê do wymienionych przeze mnie aspektów. Wybra³am jedynie najbardziej jaskrawe tematy dialogu polsko-rosyjskiego w spuœciŸnie Natalii Gorbaniewskiej. Przyk³ady zainteresowania sprawami polskimi w twórczoœci rosyjskiej poetki mo¿na mno¿yæ. Warto odnotowaæ jej zainteresowanie spraw¹ zbrodni katyñskiej, a tak¿e tragedi¹ smoleñsk¹, w której zginê³a bliska poetce Anna Walentynowicz. Nieobca pozostaje Gorbaniewskiej wspó³czesna literatura polska, czym udowadnia, ¿e jest spadkobierczyni¹ Jerzego Giedroycia, który nigdy nie oddziela³ polityki i literatury. Konsekwencja, wieloletnie zaanga¿owanie i niestrudzona praca rosyjskiej poetki na polu budowania pozytywnych relacji miêdzy Rosjanami a Polakami równie¿ wskazuje na zbie¿noœæ postaw i losów Gorbaniewskiej i Giedroycia.

44 N. Gorbaniewska, 5 îêòÿáðÿ Íîáåëåâñêèé êîìèòåò íîðâåæñêîãî ïàðëàìåíòà ïðèñóäèë Ëåõó Âàëåíñå Íîáåëåâñêóþ ïðåìèþ ìèðà 1983 ãîäà, „Ðóññêàÿ ìûñëü” z 13 grudnia 1983, nr 3486 (archiwum N. Gorbaniewskiej). 45 N. Gorbaniewska, Ñîëèäàðíîñòü?...

78

Anna Jawdosiuk Ðåçþìå Ïîëüñêî-ðóññêèé äèàëîã â òâîð÷åñòâå Íàòàëüè Ãîðáàíåâñêîé, î òîì „Êàê ÿ âëþáèëàñü â ÷óæèå ñòèõè...”

Ïî÷òè âñÿ ïóáëèöèñòèêà Íàòàëüè Ãîðáàíåâñêîé ïðîíèçàíà ïîëüñêîé òåìàòèêîé, ìàëî òîãî, âñÿ æèçíü ðóññêîé ïîýòåññû – ñîâåòñêîé ýìèãðàíòêè ñ ïîëüñêèì ïàñïîðòîì – ñâÿçàíà ñ Ïîëüøåé. Ãîðáàíåâñêàÿ – ýòî ñòðîèòåëü ìîñòîâ ìåæäó ïîëÿêàìè è ðóññêèìè. Êîëè÷åñòâî è óðîâåíü ñòàòåé Íàòàëüè Åâãåíüåâíû î Ïîëüøå ⠄Êîíòèíåíòå”, „Ðóññêîé ìûñëè”, „Íîâîé Ïîëüøå”, „Ïîëèòèêå”, „Âïðîñò” ñâèäåòåëüñòâóþò î ñòåïåíè èçó÷åíèÿ è ïîíèìàíèÿ ïîýòåññîé ïîëüñêîé êóëüòóðû, íàðîäíûõ ñèìâîëîâ, èñòîðèè è ëèòåðàòóðû. Ðàçâèòèþ ïîëüñêèõ èíòåðåñîâ ó ïóáëèöèñòêè ïåðâîíà÷àëüíî ñïîñîáñòâîâàëà ïîýçèÿ, ïðîçà è ïîëüñêàÿ ïóáëèöèñòèêà, ëèøü ïîòîì êîíêðåòíûå ëþäè, ñðåäè êîòîðûõ ïî÷¸òíîå ìåñòî çàíèìàåò Åæè Ãåäðîéö. Ñ êðóãîì Ðåäàêòîðà „Êóëüòóðû” Ãîðáàíåâñêóþ ñâÿçûâàëî ïðåæäå âñåãî åäèíñòâî öåííîñòåé, à èìåííî óâàæåíèå ÷åëîâå÷åñêîé èíäèâèäóàëüíîñòè è ðàçíûõ, ÷àñòî íå ñîâïàäàþùèõ, óáåæäåíèé, óìåíèå âåñòè äèñêóññèþ è îñïàðèâàòü ðàñõîæèå ìíåíèÿ. Ãîðáàíåâñêàÿ ðàçäåëÿëà ïîëèòè÷åñêèå âçãëÿäû Ãåäðîéöà, êàñàþùèåñÿ âîñòî÷íîé ïîëèòèêè Ïîëüøè, ïîçèöèè Óêðàèíû ïîñëå ðàñïàäà ÑÑÑÐ, ìåñòà Ïðèáàëòèêè è Áåëîðóññèè íà êàðòå Åâðîïû ïîñëå 1991 ãîäà. Ñîòðóäíè÷åñòâî ñ „Êóëüòóðîé” ïîðîäèëî, óæå â äåìîêðàòè÷åñêîå âðåìÿ, àêòèâíóþ ðåäàêòîðñêóþ, ïåðåâîä÷åñêóþ è ïóáëèöèñòè÷åñêóþ äåÿòåëüíîñòü Ãîðáàíåâñêîé íà ñòðàíèöàõ „Íîâîé Ïîëüøè”. Åæåìåñÿ÷íèê Åæè Ïîìÿíîâñêîãî àäðåñîâàí ðóññêîé èíòåëëèãåíöèè, åãî öåëü – âûðàáàòûâàòü âçàèìîïîíèìàíèå ìåæäó ðóññêèìè è ïîëÿêàìè, à ýòî îäíà èç èçíà÷àëüíûõ òåì ïóáëèöèñòèêè Íàòàëüè Ãîðáàíåâñêîé. Ïðèìåðîì ìîæåò ïîñëóæèòü òåìà „Ñîëèäàðíîñòè” è Ïîëüøè âî âðåìÿ Âîåííîãî ïîëîæåíèÿ, êîòîðîé Ãîðáàíåâñêàÿ çàíèìàëàñü ñâûøå ãîäà íà ñòðàíèöàõ „Ðóññêîé ìûñëè”. Ìîæíî ðèñêíóòü ìíåíèå, ÷òî Íàòàëüÿ Ãîðáàíåâñêàÿ ÿâëÿåòñÿ èäåàëüíûì ïîïóëÿðèçàòîðîì è ïðåäñòàâèòåëåì ïîëüñêîé êóëüòóðû â Ðîññèè, ññûëàÿñü íà å¸ ëèòåðàòóðíûé îïûò, êóëüòóðíûå çíàíèÿ è ëè÷íûå ñâÿçè ñ Ïîëüøåé è ïîëÿêàìè.

Summary Polish-Russian dialogue in the work of Natalia Gorbanievskaya, how did “I fell in love with foreign poetry…” Natalia Gorbanievskaya is a perfect example of a person who for years have been conducting the Polish-Russian Dialogue, as a poet, journalist, translator, social activist, defender of human rights and above all as a Giedroyc, Milosz, Kuron, Pomianowski and Walentynowicz friend. Polish poetry, prose, journalism and people have awaken love for Polish culture in the poet. Among these people Jerzy Giedroyc plays the most important role. The editor of the Parisian “Kultura” and Gorbanievskaya were linked primarily with community of values, respect for human individuality, dissent, the ability to conduct discussions on the arguments. Publicist shared with Editor political views concerning the eastern Polish politics, the position of Ukraine after the collapse of the Soviet Union, state of the Baltic States and Belarus on the map of Europe after 1991. Poet’s cooperation with “Kultura” has resulted in editorial activity, translational and publishing in the pages of “Nowaja Polsza”. The main topic of Natalia Gorbanievskaya journalism is also Jerzy Pomianowski’s monthly aimed at the Russian intelligentsia in order to work out mutual respect and understanding between Poles and Russians.

UWM w OlsztynieÑòèõîòâîðåíèå Öèïðèàíà Ê. Íîðâèäà „Ðîÿëü Acta Øîïåíà”... Polono-Ruthenica XVI, 2011 79 ISSN 1427-549X

Leonid Malcew Kaliningrad

Ñòèõîòâîðåíèå Öèïðèàíà Ê. Íîðâèäà Ðîÿëü Øîïåíà â ðóññêîì è ìèðîâîì ïîýòè÷åñêîì êîíòåêñòå Ìåñòî ïðîãðàììíîãî ñòèõîòâîðåíèÿ Íîðâèäà Ðîÿëü Øîïåíà (Fortepian Chopina) â ïîëüñêîé ïîýòè÷åñêîé øîïåíèàíå òî÷íî îïðåäåëèë âèäíûé ïîëüñêèé ïîýò-àâàíãàðäèñò ÕÕ âåêà Þëèàí Ïøèáîñü: „Ñòèõè î ìóçûêå Øîïåíà áóäóò ñîçäàâàòüñÿ â òåíè ïðîèçâåäåíèÿ Íîðâèäà”1. Çíà÷åíèå ýòîãî ñòèõîòâîðåíèÿ âûõîäèò çà ãðàíèöû ïîëüñêîé õóäîæåñòâåííîé êóëüòóðû. Íîðâèäîâñêèé îòçâóê åñòü äàæå â ñàìîì èçâåñòíîì „øîïåíîâñêîì” ñòèõîòâîðåíèè Ïàñòåðíàêà Îïÿòü Øîïåí íå èùåò âûãîä... (1931), ÿâëÿþùåìóñÿ, áåç ïðåóâåëè÷åíèÿ, âåðøèíîé ðóññêîé ïîýòè÷åñêîé ìûñëè î ïîëüñêîì êîìïîçèòîðå. Ïîñëåäíåå ÷åòâåðîñòèøèå ýòîãî ñòèõîòâîðåíèÿ: „[...] È, ïîñâÿòèâ ñîöâåòüÿì/ Ðîÿëÿ ãóëêèé ðèòóàë,/ Âñåì äåâÿòíàäöàòûì ñòîëåòüåì/ Óïàñòü íà ñòàðûé òðîòóàð”2, – ÿâëÿåòñÿ «ýõîì»-àëëþçèåé ôèíàëà íîðâèäîâñêîãî ñòèõîòâîðåíèÿ Ðîÿëü Øîïåíà: „Jêk³y martwe kamienie: Idea³ siêgn¹³ bruku” (äîñëîâíî „Çàñòîíàëè ìåðòâûå êàìíè: èäåàë äîñòèã ìîñòîâîé”, â ïåðåâîäå Ñ.Ñâÿöêîãî: „Çàñòîíàëè ãëóõèå êàìåíüÿ: Èäåàë – âäðåáåçãè, â ïûëü”)3, è îáà çàâåðøàþùèå àêêîðäà, ïàñòåðíàêîâñêèé è íîðâèäîâñêèé, îáíàðóæèâàþò ïîíèìàíèå èñêóññòâà êàê òðàãåäèè, „ñóäüáû”, êàê ïðèíÿòèÿ êðåñòíîé ìóêè.  ñòàòüå î Øîïåíå Ïàñòåðíàê, ãîâîðÿ î ðåàëèçìå Øîïåíà â âûñøåì ñìûñëå, è ïðîâîäÿ àíàëîãèþ ìóçûêè Øîïåíà ñ òâîð÷åñòâîì âåëèêîãî ðåàëèñòà Ëüâà Òîëñòîãî, ïðîíèöàòåëüíî óêàçûâàåò íà ãëîáàëüíûé, äàæå êîñìè÷åñêèé ìàñøòàá ìóçûêè Øîïåíà, íàïðèìåð, åãî ýòþäû „[...] îáó÷àþò èñòîðèè, ñòðîåíèþ âñåëåííîé è åùå ÷åìó áû òî íè áûëî áîëåå äàëåêîìó 1

J. Przyboœ, Przedmowa, [â:] Wiersze o Chopinie. Antologia i bibliografia, WL, Kraków 1968, ñ. 8. Ïåðåâîä àâòîðà ñòàòüè. 2 Á.Ë. Ïàñòåðíàê, Ïîëí. Ñîáð. ñî÷.:  11 ò., Ñëîâî, Ìîñêâà 2004, ò. 2, ñ. 77. 3 Çäåñü è äàëåå îðèãèíàë ýòîãî ñòèõîòâîðåíèÿ öèòèðóåòñÿ ïî èçäàíèþ: Wiersze o Chopinie. Antologia i bibliografia, WL, Kraków 1968, ñ. 23–27. Ðóññêèé ïåðåâîä Ñ. Ñâÿöêîãî: Ö.Ê. Íîðâèä, Ïèëèãðèì, èëè ïîñëåäíÿÿ ñêàçêà. Ñòèõîòâîðåíèÿ, ïîýìû, ïðîçà, Âàõàçàð, Ìîñêâà 2002, ñ. 166–170.

Leonid Malcew

80

è îáùåìó, ÷åì èãðå íà ðîÿëå”4, à â íåîïóáëèêîâàííîì ìàøèíîïèñíîì âàðèàíòå ñòàòüè ïîä÷åðêèâàåò õðèñòîöåíòðè÷åñêèé óíèâåðñàëèçì èñêóññòâà Øîïåíà: „[...] è íîâîé ñîâìåñòèìîñòè ñòàðûõ åâàíãåëüñêèõ èñòèí ñ íàøåé ìàíåðîé ðîæäàòüñÿ, ðàñòè, îäåâàòüñÿ, ïåðåäâèãàòüñÿ, ãðåçèòü è óìèðàòü”5. Ýòè ñâèäåòåëüñòâà Ïàñòåðíàêà î ìóçûêå Øîïåíà ñîçâó÷íû êîíöåïöèè èñêóññòâà Öèïðèàíà Íîðâèäà, êîòîðûé ëè÷íî çíàë Øîïåíà, ïèñàë î íåì âîñïîìèíàíèÿ (öèêë ×åðíûå öâåòû), ðàñêðûë ñîêðîâåííóþ èäåþ åãî òâîð÷åñòâà â ôèëîñîôñêîé ïîýìå-òðàêòàòå Promethidion è ñîåäèíèë â ëèðè÷åñêîé ôîðìå ìåìóàðû î Øîïåíå ñ ïîèñêîì óíèâåðñàëüíîé øîïåíîâñêîé èäåè èñêóññòâà â ñòèõîòâîðåíèè Ðîÿëü Øîïåíà.  öåíòðå íàøåãî âíèìàíèÿ äâàæäû ïîâòîðÿþùèéñÿ ìîòèâ ñòèõîòâîðåíèÿ Íîðâèäà: ïîýòè÷åñêîå âèäåíèå èñêóññòâà Øîïåíà êàê „Polski przemienionych ko³odziejów” 6, äîñëîâíî „Ïîëüøè ïðåîáðàæåííûõ êîëåñíèêîâ”, â ñåðåäèíå (÷àñòü V) è êîíöå ñòèõîòâîðåíèÿ (÷àñòü X).  ïåðåâîäå Ñ. Ñâÿöêîãî „Ïîëüøà – êîëåñíèêîâ-Ïÿñòîâ ñòðàíà” â 5 ÷àñòè è, ïåðèôðàñòè÷åñêè, „êîëåñíèêîâ-Ïÿñòîâ ñîçäàíüå” â 10-é.  ñîîòâåòñòâèè ñ ïðèñóùåé Íîðâèäó ëîãèêîé ñìûñëîâîãî àêöåíòèðîâàíèÿ ïîýò îáà ðàçà âûäåëÿåò ñëîâà „przemienionych ko³odziejów” êóðñèâîì, ïðèçûâàÿ íàñ çàäóìàòüñÿ íàä ñìûñëîì ýòîé ïîýòè÷åñêîé õàðàêòåðèñòèêè. Ýòèìè ñëîâàìè Íîðâèä âûñêàçàë ñóæäåíèå â ñïîðå ïî ïîâîäó òâîð÷åñòâà Øîïåíà, êîòîðîå âèäèòñÿ, ñ îäíîé ñòîðîíû, ïîðîæäåíèåì äóõà „ïîëüñêîñòè”, à ñ äðóãîé, îáðàçöîì „êîñìîïîëèòè÷åñêîãî” èñêóññòâà. Íîðâèäîâñêàÿ „Polska przemienionych ko³odziejów” åñòü âèäåíèå, â ñîîòâåòñòâèè ñ óñòàíîâêàìè ðîìàíòèçìà, íàöèîíàëüíîãî íà÷àëà â òâîð÷åñòâå Øîïåíà. Îäíàêî åâàíãåëüñêèé ôàâîðñêèé òîïîñ Ïðåîáðàæåíèÿ Ãîñïîäíåãî, îðãàíè÷åñêè âêëþ÷åííûé â òåêñò íîðâèäîâñêîãî ñòèõîòâîðåíèÿ, ïðèäàåò óíèâåðñàëèñòñêóþ òðàêòîâêó ïðåäàíèÿì î Ïÿñòàõ-êîëåñíèêàõ, ïî÷åðïíóòûì èç õðîíèêè Ìàðöèíà Áåëüñêîãî. Òàêèì îáðàçîì, ôîðìóëà „Polska – przemienionych ko³odziejów” âîñïðèíèìàåòñÿ êàê ïîýòè÷åñêèé ïåðèôðàç ñëîâ Íîðâèäà èç íåêðîëîãà Øîïåíó: „ðîäîì âàðøàâÿíèí, ñåðäöåì ïîëÿê, òàëàíòîì ãðàæäàíèí ìèðà”. Õàðàêòåðèñòèêà „Polska przemienionych ko³odziejów” óêàçûâàåò íà áèîãðàôè÷åñêîå ñòå÷åíüå îáñòîÿòåëüñòâ, ïîçâîëÿþùåå Íîðâèäó ïðîâåñòè 4 5

Á.Ë. Ïàñòåðíàê, op. cit., ò. 5, ñ. 65. Öèòèðóåòñÿ ïî èçäàíèþ: Å. Ðàøêîâñêèé, Ê ñàìîïîçíàíèþ ïîýòà: ïîëüñêàÿ äâîðÿíñêàÿ ðîìàíòè÷åñêàÿ êóëüòóðà â ïîýòè÷åñêîì ëîãîñå Áîðèñà Ïàñòåðíàêà, [â:] Ïîëüñêàÿ êóëüòóðà â çåðêàëå âåêîâ, Ìàòåðèê, Ìîñêâà 2007, ñ. 405. 6 Çäåñü è äàëåå êóðñèâ, êðîìå ñïåöèàëüíî îãîâîðåííûõ ñëó÷àåâ, Ö.Ê. Íîðâèäà.

Ñòèõîòâîðåíèå Öèïðèàíà Ê. Íîðâèäà „Ðîÿëü Øîïåíà”...

81

àíàëîãèþ ìåæäó èñòîðèåé Ïîëüøè â åå èñòîêàõ è ðîäîñëîâíîé Øîïåíà ïî îòöîâñêîé ôðàíöóçñêîé ëèíèè: äåä êîìïîçèòîðà Ôðàíñóà, êðåñòüÿíèí èç Ëîòàðèíãèè áûë êîëåñíèêîì, ò.å., âûðàæàÿñü ïî-ñîâðåìåííîìó, „êîëëåãîé” ëåãåíäàðíîãî Ïÿñòà, îñíîâàòåëÿ ïåðâîé ïîëüñêîé êîðîëåâñêîé äèíàñòèè. Ñòðåìëåíèå óâèäåòü â èñêóññòâå Øîïåíà íàöèîíàëüíîå ñâîåîáðàçèå – ýòî òîëüêî âíåøíèé ñìûñëîâîé ïëàñò îáðàçà „Polska przemienionych ko³odziejów”. ×òîáû ðàñêðûòü åãî ñìûñëîâóþ åìêîñòü, ñëåäóåò îáðàòèòüñÿ ê ñèìâîëè÷åñêîé „øèôðîãðàììå” êîëåñà (êðóãà), çàêðåïèâøåãîñÿ â ìèôîëîãè÷åñêîì è õóäîæåñòâåííîì îïûòå ÷åëîâå÷åñòâà. Ñ äðåâíåéøèõ âðåìåí êîëåñî ñâÿçûâàëîñü ñ ñîëÿðíûìè ìèôàìè: ïðåæäå âñåãî, êàê „ñèìâîë ñîëíå÷íîé ýíåðãèè”, ò.å. „ñîëíöå – ýòî êîëåñî, âðàùàþùååñÿ â íåáåñàõ: ñîëíöå – öåíòð, à ñïèöû êîëåñà – ëó÷è”7.  ñëàâÿíñêîé ÿçû÷åñêîé êóëüòóðå „íà ïðàçäíèê Èâàíà Êóïàëû [...] âòûêàëè íà âîçâûøåííîå ìåñòî øåñò ñ êîëåñîì – çíàê Ñîëíöà”8.  åùå áîëåå øèðîêîì ñìûñëå êîëåñî (êðóã) ðàññìàòðèâàåòñÿ êàê „îäèí èç ãëàâíûõ ñèìâîëîâ êîñìè÷åñêîé äâèæóùåé ñèëû, êîòîðàÿ óïðàâëÿåò ïëàíåòàìè è çâåçäàìè, à òàêæå íåïðåðûâíîãî èçìåíåíèÿ è ïîâòîðåíèÿ”9. Ýòî çíà÷åíèå îáðàçà â ïîëüñêîì ðîìàíòè÷åñêîì êîíòåêñòå, áëèæàéøåì è ê Íîðâèäó, è ê Øîïåíó, ïðèñóòñòâóåò ó Ìèöêåâè÷à â «Áîëüøîé èìïðîâèçàöèè» ñ åãî îáðàçîì „êðóãîâ íåáåñíîé ãàðìîíèêè”: „Wylecê z planet i gwiazd ko³owrotu, tam dojdê, gdzie granicz¹ Stwórca i Natura”10. (Äîñëîâíî: „ß âûðâóñü èç ïëàíåò è çâåçä êðóãîâîðîòà, ÿ òóäà äîéäó, ãäå ãðàíè÷èò Òâîðåö è Ïðèðîäà”). Ñâÿçü ñèìâîëèêè êîëåñà (êðóãà) ñ ñîëíöåì ïîäñêàçûâàåò áëèæàéøèé êîíòåêñò ôðàçû „Polska – przemienionych ko³odziejów” â ñòèõîòâîðåíèè Ôîðòåïüÿíî Øîïåíà: „I by³a w tym Polska od zenitu wszechdoskona³oœci dziejów...” (äîñëîâíî: „è áûëà â ýòîì Ïîëüøà â çåíèòå âñåîáùåãî ñîâåðøåíñòâà èñòîðèè...”). Òàêèì îáðàçîì, Íîðâèä ìåòàôîðè÷åñêè îòîæäåñòâëÿåò òâîð÷åñòâî Øîïåíà ñ íàèâûñøèì ïîëîæåíèåì ñîëíöà â íåáå. Ñèìâîëèêà êðóãà (êîëåñà) òðàäèöèîííî ñâÿçàíà ñ ïðåäñòàâëåíèåì î ñîâåðøåíñòâå, êîòîðîå ÿâëÿåòñÿ îäíèì èç êëþ÷åâûõ ìîòèâîâ ðàññìàòðèâàåìîãî ñòèõîòâîðåíèÿ: „I w tym, coœ gra³, taka by³a prostota// Doskona³oœci Periklejskiej...” (ïîäñòðî÷íûé ïåðåâîä: „È â òîì, êàê èãðàë, áûëà ïðîñòîòà 7 Ýíöèêëîïåäèè. Ñëîâàðè. Ñëîâàðü ñèìâîëîâ, [online] . 8 Ýíöèêëîïåäèÿ. Ñèìâîëû, çíàêè, ýìáëåìû, ïîä ðåä. Â. Àíäðååâîé, Â. Êóêëåâà, À. Ðîâíåðà, ÀÑÒ, Ìîñêâà 2006, ñ. 241. 9 Ä. Òðåñèääåð, Ñëîâàðü ñèìâîëîâ, [online] . 10 A. Mickiewicz, Utwory dramatyczne, Czytelnik, Warszawa 1982, ñ. 157.

82

Leonid Malcew

ñîâåðøåíñòâà Ïåðèêëà... ” (IV), „O! Ty – Doskona³e-wype³nienie...” („Î, òû, ñîâåðøåííîå èñïîëíåíèå...”) (VII). Íåïîñðåäñòâåííîå îòíîøåíèå ê ñèìâîëèêå êðóãà èìååò êîíöîâêà ïåðâîé ñòðîôû ñòèõîòâîðåíèÿ: „gdy ¿ycia koniec szepce pocz¹tkowi / Nie stargam ciê ja – nie! – Ja – u-wydatniê” („Áóäòî øåï÷åò êîíåö íà÷àëó ïëîòè: / ß òåáÿ íå ðàçðóøó, ñîçäàì ùåäðåé”, ïåð Ñ. Ñâÿöêîãî).  ýòîì êîíòåêñòå êðóã ñîîòíîñèì ñ èäååé êðóãîîáðîòà, ò.å. íå òîëüêî ïîñòóïàòåëüíîãî, ïðîãðåññèâíîãî äâèæåíèÿ îò íà÷àëà ê êîíöó, íî è îò êîíöà ê íà÷àëó – ðåãðåññèâíîãî äâèæåíèÿ âñïÿòü: ñìåðòü Øîïåíà è ãèáåëü ôîðòåïüÿíî êàê íåêèé çíàê âàðâàðñêîãî àïîêàëèïñèñà åñòü íå êîíåö èñêóññòâà Øîïåíà, à íà÷àëî åãî æèçíè â âå÷íîñòè. Îáðàç „Ïîëüøè êîëåñíèêîâ-Ïÿñòîâ”, íåñîìíåííî, èìååò îòíîøåíèå ê íîðâèäîâñêîé êîíöåïöèè èñêóññòâà-òðóäà, èñêóññòâà-ðåìåñëà, ðàçðàáîòàííîé â ôèëîñîôñêîé ïîýìå-òðàêòàòå Promethidion. Ñîãëàñíî ýòîé êîíöåïöèè, èñêóññòâî ìåòàôîðè÷åñêè õàðàêòåðèçóåòñÿ êàê „çíàìÿ íà áàøíå äåë ÷åëîâå÷åñêèõ” („chor¹giew na prac ludzkich wie¿y”), ò.å. îíî îðãàíè÷åñêîé öåïüþ ñâÿçûâàåòñÿ ñî âñåì ðàçíîîáðàçèåì äåÿòåëüíîñòè ÷åëîâåêà, íà÷èíàÿ îò ðóòèííîãî òðóäà, îò óñèëèé ïåðâîãî ÷åëîâåêà Àäàìà, òðóäÿùåãîñÿ „â ïîòå ëèöà”, ÷åðåç ñîâåðøåíñòâîâàíèå òâîð÷åñêèõ íàâûêîâ ê ñîçäàíèþ øåäåâðîâ ÷åëîâå÷åñêîé ìûñëè. Íîðâèä óòâåðæäàåò ïðèò÷åîáðàçíî, ÷òî òâîð÷åñòâî Øîïåíà ìîãëî äàæå íà ãåíåòè÷åñêîì óðîâíå èìåòü îòíîøåíèå ê ðåìåñëó êîëåñíèêîâ-Ïÿñòîâ è ê ðåìåñëó ôðàíöóçñêèõ ïðåäêîâ âåëèêîãî êîìïîçèòîðà. Ñîãëàñíî ñòåðåîòèïó, ìóçûêà Øîïåíà àññîöèèðóåòñÿ ñ ýëèòàðíûì, „ñàëîííûì” èñêóññòâîì, ñ „÷èñòûì” èñêóññòâîì, ìàëîïîíÿòíûì íåïîäãîòîâëåííîìó ñëóøàòåëþ. Ïðîãðàììîé èñêóññòâà-òðóäà, èñêóññòâà-ðåìåñëà Íîðâèä ïûòàåòñÿ ïðåäîòâðàòèòü ðàçðûâ ìåæäó „ýëèòàðíûì” èñêóññòâîì è èñêóññòâîì „äëÿ íàðîäà” è âèäèò îäíî èç „çíàìåí ÷åëîâå÷åñêèõ òðóäî┠â èñêóññòâå Øîïåíà. Íà ïåðâûé âçãëÿä, ýòî ïàðàäîêñàëüíîå óòâåðæäåíèå, ïîñêîëüêó ñâÿçü èñêóññòâà è ðåìåñëà î÷åâèäíà íå ñòîëüêî â ìóçûêå, ñêîëüêî â ïëàñòè÷åñêîì è èçîáðàçèòåëüíîì èñêóññòâàõ, ê êîòîðûì, êàê èçâåñòíî, èìåë ïðÿìîå îòíîøåíèå Íîðâèä.  ïîýìå-òðàêòàòå ñïðàâåäëèâî ãîâîðèòñÿ î òîì, ÷òî â ýïîõó ðîìàíòèçìà åùå íå äîñòèãëà âûñîò ïîëüñêàÿ ñêóëüïòóðà è æèâîïèñü, òîëüêî èñêóññòâî Øîïåíà ìîæåò ïîñëóæèòü ñîîòå÷åñòâåííèêàì ýòàëîíîì, îðèåíòèðîì ðàçâèòèÿ íå òîëüêî ìóçûêè, íî èñêóññòâà âîîáùå. È ýòîò îáðàçåö Øîïåíà Íîðâèä ñòðåìèòñÿ „ïðèâèòü” ïîëüñêîé ñêóëüïòóðå, æèâîïèñè, ïîýçèè.

Ñòèõîòâîðåíèå Öèïðèàíà Ê. Íîðâèäà „Ðîÿëü Øîïåíà”...

83

Ñ ñèìâîëèêîé êðóãà (êîëåñà) ñîîòíîñèì â òðåõìåðíîì ïðîñòðàíñòâå øàð (ñôåðà), îáëàäàþùèé, â ñâîþ î÷åðåäü, ñëîæíîé ñîâîêóïíîñòüþ çíà÷åíèé. Òðàäèöèîííî îáðàùàåòñÿ âíèìàíèå íà ãëîáóñ, ò.å. çåìíîé øàð, íî âåäü îáëàäàþò ñôåðè÷åñêèìè îáðàçàìè Ñîëíöå è âñå ïëàíåòû ñîëíå÷íîé ñèñòåìû, è çäåñü „ïåðåñåêàþòñÿ” ñèìâîëè÷åñêèå îáðàçû êðóãà (êîëåñà) è øàðà.  ñòèõîòâîðåíèè Ðîÿëü Øîïåíà Íîðâèä ïèøåò î «íåäîñòàòêå» çåìíîãî øàðà: „Piêtnem globu tego – niedostatek...” („Êëåéìî ýòîãî ãëîáóñà – èçúÿí...” (VII).  òîé æå ñòðîôå áîëüøèìè áóêâàìè ïîýò âûäåëÿåò ñèíîíèìè÷íîå „niedostatek” ñëîâî „brak”, ÷òî îçíà÷àåò ïîïîëüñêè îòñóòñòâèå, íåõâàòêó ÷åãî-òî, íî â áîëåå øèðîêîì êîíòåêñòå îíî ñâèäåòåëüñòâóåò î ìíîãîãðàííîñòè ñëîâîóïîòðåáëåíèé Íîðâèäà è î òîì, ÷òî ìíîãîçíà÷íîñòü äëÿ Íîðâèäà âñåãäà åñòü îòïðàâíàÿ òî÷êà êîíñòðóèðîâàíèÿ ïàðàáîëè÷åñêèõ ñìûñëîâ. Èòàê, ñëîâî „áðàê” â ïðîèçâîäñòâåííîì çíà÷åíèè íàïðÿìóþ îòñûëàåò ê êëþ÷åâîé íîðâèäîâñêîé ïðîáëåìàòèêå ðåìåñëà, êà÷åñòâåííî èëè, íàîáîðîò, íåêà÷åñòâåííî ñäåëàííîé, çàáðàêîâàííîé âåùè.  ïåðâîì (ïðîãðàììíîì) ñòèõîòâîðåíèè èç öèêëà Vade mecum ïîä íàçâàíèåì Îáùèå ìåñòà (Ogólniki) â òðåõ àôîðèñòè÷åñêèõ ñòðîôàõ âûðàæåíà ìûñëü, ñ îäíîé ñòîðîíû, î ñîâåðøåíñòâå, à ñ äðóãîé, èçúÿíå ãëîáóñà – çåìíîãî øàðà è, â ñâÿçè ñ ýòèì, ïîýòè÷åñêîå êðåäî Íîðâèäà: „Odpowiednie daæ rzeczy – s³owo!” („Äàòü â ñëîâå òî÷íûé îáðàç âåùè”). Òàêèì òî÷íûì ñëîâîì äëÿ ìóçûêè Øîïåíà â ñîçíàíèè Íîðâèäà áûë îáðàç „Ïîëüøè êîëåñíèêîâ-Ïÿñòîâ”. Íîðâèä ïðÿìî íå íàäåëÿåò ìóçûêó Øîïåíà ýïèòåòîì „áîæåñòâåííûé”, êàê ýòî ñäåëàëè ïî îòíîøåíèþ ê Êîìåäèè Äàíòå åå âîñõèùåííûå ÷èòàòåëè, íî íåñîìíåííî âêëàäûâàåò â ñâîþ ïîýòè÷åñêóþ õàðàêòåðèñòèêó èìåííî ýòîò ñìûñë.  íîðâèäîâñêîì âîñïðèÿòèè ìóçûêà Øîïåíà ñàìà ïî ñåáå èçáàâëåíà îò íåñîâåðøåíñòâà ãëîáóñà, ò.å. çåìíîãî áûòèÿ, îíà çðèòåëüíî ìîæåò áûòü ïðåäñòàâëåíà â îáðàçå êîñìè÷åñêîãî êîëåñà, ñîâåðøåííîãî êðóãà. Öèêë Vade mecum, â êîòîðûé âõîäèò Ôîðòåïüÿíî Øîïåíà, íàçâàíèåì ñâÿçàí ñ Áîæåñòâåííîé êîìåäèåé: Vade mecum (ëàò. èäè çà ìíîé) åñòü îáðàùåíèå ê ïîýòè÷åñêîé òðàäèöèè, åå ñèìâîëèçèðóåò ðîëü ïðîâîäíèêà, êîòîðóþ áåðåò íà ñåáÿ Âåðãèëèé ïî îòíîøåíèþ ê Äàíòå. Ñîãëàñíî çàìûñëó Íîðâèäà, åãî ïîýòè÷åñêèé öèêë äîëæåí âêëþ÷àòü ñòî ñòèõîòâîðåíèé, â ÷åì ïðîñëåæèâàåòñÿ ñâÿçü ñ äàíòîâîé Êîìåäèåé, ñîñòîÿùåé èç ñòà ïåñåí. Ãðå÷åñêàÿ ýòèìîëîãèÿ ñëîâà „öèêë” (kyklos) íåïîñðåäñòâåííî ñâÿçàíà ñ èíòåðåñóþùåé íàñ ñèìâîëèêîé êðóãà (êîëåñà). Ñëîâà Íîðâèäà îá „èçúÿíå”, „íåäîñòàòêå” îêàçàëèñü ïðîðî÷åñêèìè ïî îòíîøåíèþ ê åãî ñîáñòâåííîìó

Leonid Malcew

84

òâîðåíèþ: áîëüøèíñòâî ñòèõîòâîðåíèé íå äîøëè äî ÷èòàòåëÿ, íå ñîõðàíèëñÿ îáðàç öåëîãî, íîðâèäîâñêèé êðóã ðàçðóøèëñÿ ïîä âíåøíèì äàâëåíèåì, ñóäèòü î öåëîì ñîâðåìåííûé ÷èòàòåëü ìîæåò ëèøü ïî êóñî÷êàì, òàêîâà ñóäüáà ýòîãî ãåíèàëüíîãî õóäîæíèêà. ×òî êàñàåòñÿ Øîïåíà, òî êðàñíîðå÷èâûì ïðèìåðîì öèêëè÷åñêîé îðãàíèçàöèè åãî òâîð÷åñòâà ÿâëÿþòñÿ äâàäöàòü ÷åòûðå ïðåëþäèè, êîòîðûå êîìïîçèòîð îôîðìèë êàê öèêë â ïåðâûé ïåðèîä ñîâìåñòíîé æèçíè ñ Æîðæ Ñàíä, âî âðåìÿ ïðåáûâàíèÿ íà èñïàíñêîé Ìàéîðêå. Î êàæóùåéñÿ èìïðîâèçàöèîííîñòè øåäåâðîâ, íà ñàìîì äåëå ñòàðàòåëüíî îáðàáîòàííûõ ðóêîé ìàñòåðà, ñâèäåòåëüñòâóþò çíàòîêè òâîð÷åñòâà Øîïåíà. ß. Èâàøêåâè÷ ïèøåò î åäèíñòâå è ìíîãîîáðàçèè öèêëà: „Ïðèíöèï êîíòðàñòîâ è âíóòðåííèõ ïîäîáèé âûäåðæàí çäåñü – áëàãîäàðÿ âåëèêîìó ñîçíàíèþ êîìïîçèòîðà, è íàâåðíÿêà åãî èíòóèöèè, ìû íàõîäèì â ýòèõ 24 äðàãîöåííîñòÿõ ìîíîëèòíîå ïðîèçâåäåíèå, èãðàþùåå âñåìè ðàäóæíûìè öâåòàìè õóäîæåñòâåííîé øëèôîâêè”11. Á.Â. Àñàôüåâ óòâåðæäàåò, ÷òî â ýòèõ ìóçûêàëüíûõ ìèíèàòþðàõ óìåñòèëàñü ïîëíàÿ ãàììà ýìîöèîíàëüíûõ ïåðåæèâàíèé, ïîýòè÷åñêèé ìèêðîêîñìîñ êîìïîçèòîðà: „Øîïåí ñîçäàë ñâîè ãåíèàëüíûå ïðåëþäèè – 24 êðàòêèõ ñëîâà, â êîòîðûõ ñåðäöå åãî âîëíóåòñÿ, òðåïåùåò, ñòðàäàåò, íåãîäóåò, óæàñàåòñÿ, òîìèòñÿ, íåæèòñÿ, èçíûâàåò, ñòîíåò, îçàðÿåòñÿ íàäåæäîé, ðàäóåòñÿ ëàñêå, âîñòîðãàåòñÿ, ñíîâà ïå÷àëèòñÿ, ñíîâà ðâåòñÿ è ìó÷àåòñÿ, çàìèðàåò è õîëîäååò îò ñòðàõà, íåìååò ñðåäè çàâûâàíèé îñåííèõ âèõðåé, ÷òîáû ÷åðåç íåñêîëüêî ìèãîâ îïÿòü ïîâåðèòü ñîëíå÷íûì ëó÷àì è ðàñöâåñòè â çâó÷àíèÿõ âåñåííåé ïàñòîðàëè”12. Î ìóçûêàëüíîì ýíöèêëîïåäèçìå Øîïåíà ïèøåò È. Ô. Áýëçà, ñ òîé îãîâîðêîé, ÷òî â ïðåëþäèÿõ îòñóòñòâóåò ýìîöèîíàëüíûé íàñòðîé øóòêè â åå ÷èñòîì, „áåñïðèìåñíîì” âûðàæåíèè: ïðåëþäèè îõâàòûâàþò „íåáûâàëî øèðîêèé êðóã ýìîöèîíàëüíûõ îáðàçîâ, èç êîòîðîãî, âïðî÷åì, Øîïåí ñîâåðøåííî èñêëþ÷èë «ñêåðöîçíûå» íàñòðîåíèÿ. Ìîæíî íàéòè â ýòîì öèêëå ïðåëþäèè, êîòîðûå ïðèáëèæàþòñÿ ê æàíðàì ýòþäà, íîêòþðíà, ìàçóðêè, ïîõîðîííîãî ìàðøà, ýëåãèè, íî íåò â íåì íè îäíîé «ïðåëþäèè-ñêåðöî» (åñëè òîëüêî íå ïîíèìàòü ïîñëåäíåå â òîì ñìûñëå, êàêîå ïðèäàâàë åìó Øîïåí)”13. È.Ô. Áýëçà îáðàòèë âíèìàíèå íà ïàðàëëåëü öèêëà ïðåëþäèé ñ Áîæåñòâåííîé Êîìåäèåé: Äàíòå è Øîïåí îäèíàêîâî ïîñòàâèëè ïåðåä ñîáîé „çàäà÷ó êëàññèôèêàöèè ÷åëîâå÷åñêèõ ÷óâñòâ, ñòðàñòåé è õàðàêòåðîâ”. 11 12

J. Iwaszkiewicz, Chopin, Czytelnik, Warszawa 1984, ñ. 184. Öèò. ïî: Â.Ñ. Ãàëàöêàÿ, Ìóçûêàëüíàÿ ëèòåðàòóðà çàðóáåæíûõ ñòðàí, âûï. 3, Ìóçûêà, Ìîñêâà 1981, ñ. 514. 13 È.Ô. Áýëçà, Øîïåí, Íàóêà, Ìîñêâà 1991, ñ. 101.

Ñòèõîòâîðåíèå Öèïðèàíà Ê. Íîðâèäà „Ðîÿëü Øîïåíà”...

85

 êàæäîé èç ïðåëþäèé „Øîïåí ñòðåìèëñÿ ñîçäàòü ïðåäåëüíî ëàêîíè÷íûé ìóçûêàëüíûé îáðàç – êîíöåíòðèðîâàííûé ýìîöèîíàëüíûé ñãóñòîê, âûçûâàþùèé â ïàìÿòè ñæàòîñòü è ïëàñòè÷íîñòü äàíòîâñêèõ îáðàçîâ”14. Ýòó êîíñòàòàöèþ èññëåäîâàòåëü äîïîëíÿåò ëþáîïûòíûì ôàêòîì: Äåëàêðóà, ïðîñëóøàâ öèêë ïðåëþäèé â èñïîëíåíèè Øîïåíà, ïðèñòóïèë ê ðàáîòå íàä Ïëàôîíîì Ãîìåðà. „ îäíîé èç ÷àñòåé, – ïèøåò äàëåå êðèòèê, – îí èçîáðàçèë Âåðãèëèÿ (ïðèäàâ åìó ÷åðòû ñõîäñòâà ñ ñîáîþ), ïîäâîäÿùåãî Äàíòå ê Ãîìåðó.  îáëèêå Äàíòå çäåñü èçîáðàæåí Øîïåí”15. Ñóæäåíèå Ì.Ë. Ëîçèíñêîãî î Êîìåäèè Äàíòå â åå åäèíñòâå è ðàçíîðîäíîñòè ñîñòàâíûõ ÷àñòåé ñîîòâåòñòâóåò âîñïðèÿòèþ ïðåëþäèé ïîëüñêîãî êîìïîçèòîðà Áýëçîé, Àñàôüåâûì, Èâàøêåâè÷åì: „Áîæåñòâåííàÿ Êîìåäèÿ öåëüíà, åäèíà è çàêîí÷åííà â ñâîåé âåëèêîëåïíîé ñòðîéíîñòè [...]. Òåì è çàìå÷àòåëüíî èñêóññòâî Äàíòå, ÷òî ðàçíîðîäíåéøèå ñòðóè îí óìååò ñëèòü â ñïëîøíîé ïîòîê [...]. Êîãäà ìû ïåðåëèñòûâàåì åãî êíèãó, îíà, êàê åãî òàèíñòâåííûé ãðèôîí, ïðåäñòàåò ïåðåä íàìè «òî âäðóã â îäíîì, òî âäðóã â äðóãîì îáëè÷üå» (×èñò., XXXI, 123). Òàê îãðàíåííûé àëìàç, åñëè åãî âðàùàòü, çàãîðàåòñÿ òî ñèíèì, òî àëûì, òî æåëòûì îãíåì”16. Ñòðåìëåíèåì ê äàíòîâîé ìíîãîãðàííîñòè îáðàçíîãî ìèðîâèäåíèÿ îòëè÷àëñÿ è ñîâðåìåííèê Øîïåíà Þëèóø Ñëîâàöêèé, ïèñàâøèé â ïîýìå Áåíåâñêèé: „Õî÷ó, ÷òîáû ïîñëóøíûé ìíå ÿçûê,/ ßâëÿë îòòåíêè ìûñëè ÷åëîâå÷üåé./ Ïîðîþ òÿæåê, òî÷íî ãðîìà ðûê/ Óíûë, êàê ñòåïü, ïëûâóùàÿ äàëå÷å. / Ïîðîþ íåæåí, ñëîâíî íèìôû âñêðèê. / Ïðåêðàñåí, áóäòî àíãåëüñêèå ðå÷è. / Ïóñòü ì÷èòñÿ îí êðûëàòîþ çâåçäîé. / Ñòðîôà àêêîðäîì áóäåò, íå óçäîé” (ïåð. Ñ. Ñâÿöêîãî). È.Ô. Áýëçà îáðàùàåò îñîáîå âíèìàíèå íà ïîýòè÷åñêóþ íóìåðîëîãèþ Äàíòå, „ïðèåì öèôðîâîé çàøèôðîâêè” – ÷èñëî 515, ïðèêîâàâøåå âíèìàíèå èññëåäîâàòåëåé. Ïîëüñêèé ðîìàíòèçì, ñ÷èòàåò ó÷åíûé, íàõîäèòñÿ â ðóñëå äàíòîâîãî âíèìàíèÿ ê ÿçûêó ÷èñåë, èçâåñòíåéøåå ñâèäåòåëüñòâî ýòîìó – „ñîðîê è ÷åòûðå” Ìèöêåâè÷à â ïîýìå Äçÿäû. È. Ô. Áýëçà óêàçûâàåò òàêæå íà ïåðâîèñòî÷íèê íóìåðîëîãè÷åñêîãî òâîð÷åñòâà Äàíòå è Ìèöêåâè÷à – Îòêðîâåíèå Èîàííà Áîãîñëîâà17. Êîëè÷åñòâî ïðåëþäèé â öèêëå Øîïåíà òàêæå èìååò ïðÿìîå èëè êîñâåííîå îòíîøåíèå ê ïîñëåäíåé êíèãå Áèáëèè. Äâàäöàòü ÷åòûðå – îäíî 14 15 16

Ibidem, ñ. 94. Ibidem, ñ. 108. Ì.Ë. Ëîçèíñêèé, Äàíòå Àëèãüåðè, [â:] Äàíòå, Áîæåñòâåííàÿ êîìåäèÿ, Õóäîæåñòâåííàÿ ëèòåðàòóðà, Ìîñêâà 1988, ñ. 250. 17 Ñì.: È.Ô. Áýëçà, Ïóøêèí è Ìèöêåâè÷ â èñòîðèè ìóçûêàëüíîé êóëüòóðû, Ìóçûêà, Ìîñêâà 1988, ñ. 131.

Leonid Malcew

86

èç çíà÷èìûõ ÷èñåë íîâîçàâåòíîãî Îòêðîâåíèÿ, êðàòíîå ÷åòûðåì è äâåíàäöàòè. Îíî ìîæåò èìåòü ñîîòâåòñòâèå â ÷åòûðåõ âðåìåíàõ äíÿ, âðåìåíàõ ãîäà, ñòîðîíàõ ñâåòà, ñòèõèÿõ, òèïàõ òåìïåðàìåíòà, â äâåíàäöàòè ìåñÿöàõ, â äâåíàäöàòè çíàêàõ Çîäèàêà, â äâàäöàòè ÷åòûðåõ ÷àñàõ â ñóòêàõ. Ìûñëü î ñîîòâåòñòâèè äâàäöàòè ÷åòûðåõ ïðåëþäèé êðóãó Çîäèàêà ìîãëà èìåòü äàíòîâó èíñïèðàöèþ. Ëåéòìîòèâîì Áîæåñòâåííîé Êîìåäèè ÿâëÿåòñÿ ìûñëü î öèêëè÷åñêîé, ò.å. êðóãîâîé ñòðóêòóðå âñåëåííîé. Ýòî íàõîäèò îòðàæåíèå â êðóãàõ àäà è ÷èñòèëèùà, íî ñ íàèáîëüøåé ïîëíîòîé – â òðåòüåé ÷àñòè Ðàé, íàïðèìåð, â ãëàâå 10: ñîëíöå ïðîõîäèò êðóã Çîäèàêà, íàçûâàåìûé „íàêëîííûì êðóãîì” (ïåðåâîä Ì.Ë. Ëîçèíñêîãî) èëè «êîñâåííûì» (ïåðåâîä Ä.Å. Ìèíà).  ïåðåâîäå Ä.Å. Ìèíà ÷èòàåì: „Âïåðè æ ñî ìíîé, ÷èòàòåëü, îðãàí çðåíüÿ / Ê êîëåñàì âûñøèì, ê âûñøåé òî÷êå òîé, / Ãäå ïåðåñåêëèñü ìåæäó ñîáîé äâèæåíüÿ. // È çäåñü íà÷íè âíèêàòü â ïðèðîäû ñòðîé, /  êîòîðûé âåê Çèæäèòåëü âçîð âïåðÿåò, / Çàíå ëþáâè ê íåìó îí ïîëí ñâÿòîé. // Ñìîòðè æå, êàê ñåáÿ çäåñü ðàçâåòâëÿåò / Êðóã êîñâåííûé, ïëàíåò íåñóùèé õîä...”18.  çàêëþ÷èòåëüíîé 33 ãëàâå ðå÷ü èäåò î ïðîáëåìàòèêå êâàäðàòóðû êðóãà, íàõîäÿùåé àíàëîã â ïóøêèíñêîì ñòðåìëåíèè „ïîâåðèòü àëãåáðîé ãàðìîíèþ”. Öèòèðóåì ñíîâà ïî Ä.Å. Ìèíó: „Êàê ãåîìåòð, ÷òî âåñü ñâîé óì íàïðàâèë / ×òîá êðóã èçìåðèòü è â óìå ñâîåì / Ê òîìó íàéòè íå ìîæåò íóæíûõ ïðàâèë, – // Òàêèì ÿ áûë ïðè íîâîì ÷óäå òîì:/ Æåëàë ïðîçðåòü, íàñêîëüêî ñîðàçìåðåí / Íàø îáðàç ñ êðóãîì, êàê âìåñòèëñÿ â íåì”. È, íàêîíåö, ïðåäïîñëåäíÿÿ ñòðîêà Áîæåñòâåííîé êîìåäèè: „Íî âñå æåëàíüÿ, äóì ìîèõ âñå áåçäíû, / Êàê êîëåñî, óæ äóõ Ëþáâè êðóæèë...”19, – èìåþùàÿ ïðîçðà÷íîå ñîîòâåòñòâèå â ñòèõîòâîðåíèè Íîðâèäà Ôîðòåïüÿíî Øîïåíà: „O Ty! Co jesteœ Mi³oœci-profilem...” (VII) – „È ïðåäñòàíåøü Òû ËèêîìËþáîâüþ…” (ïåð. Ñ. Ñâÿöêîãî). Òàêèì îáðàçîì, äàíòîâñêàÿ „ïîäñêàçêà” Íîðâèäó, ÷òî êðóã (êîëåñî) åñòü ñèìâîëè÷åñêèé „ëèê”, „ïðîôèëü”, „îáðàç” ëþáâè, ëåãëî â îñíîâó ôèëîñîôñêî-ïîýòè÷åñêîãî âèäåíèÿ èñêóññòâà Øîïåíà â òâîð÷åñòâå ïîëüñêîãî ðîìàíòèêà. Îäíó èç ìíîãî÷èñëåííûõ ïîýòè÷åñêèõ ðåìèíèñöåíöèé äàíòîâñêîãî „êîëåñà” Øîïåíà â ìåòàôîðèçèðîâàííîì ïîíèìàíèè Íîðâèäà ìû íàõîäèì ó Áåëëû Àõìàäóëèíîé â îáðàçå ïëàñòèíêè, òîæå èìåþùåé, êàê èçâåñòíî, îêðóãëóþ ôîðìó (Ìàçóðêà Øîïåíà): „è ðàñõîäèëèñü ýòè êðóãè,/ êàê áóäòî êðóãè ïî âîäå”20. 18 19 20

Äàíòå Àëèãüåðè, Áîæåñòâåííàÿ êîìåäèÿ, Àëåòåéÿ, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 2003, ñ. 350. Ibidem, ñ. 462–463. Á. Àõìàäóëèíà, Ìàçóðêà Øîïåíà, [â:] Áèáëèîòåêà ïîýçèè, [online] .

Ñòèõîòâîðåíèå Öèïðèàíà Ê. Íîðâèäà „Ðîÿëü Øîïåíà”...

87

Äàíòå è Øîïåí, ñîãëàñíî Íîðâèäó, áûëè ãåíèàëüíûìè „êîëåñíèêàìè”, ïðåäíàçíà÷åíèå „êîëåñíèêà” âèäåë â ñåáå è Íîðâèä: äëÿ íåãî ýòà ìåòàôîðà èìååò îáîñíîâàíèå â òåîðèè èñêóññòâà-òðóäà. Ðàçìûøëÿÿ îá ýñòåòè÷åñêîì ñîâåðøåíñòâå è æåëàÿ, âñëåä çà Äàíòå, ïðîçðåòü, „íàñêîëüêî ñîðàçìåðåí íàø îáðàç ñ êðóãîì”, Íîðâèä ïîñòàâèë çíàê ðàâåíñòâà ìåæäó èñêóññòâîì Øîïåíà, ïðîíèçàííûì áîëüþ è ñòðàäàíèÿìè ïîëüñêîãî íàðîäà, è óìîçðèòåëüíî-êîñìè÷åñêèì „îáðàçîì ëþáâè”. Streszczenie „Fortepian Chopina” Cypriana Kamila Norwida w kontekœcie rosyjskim i œwiatowym Artyku³ zawiera analizê utworu Norwida Fortepian Chopina w rosyjskich i œwiatowych kontekstach poetyckich (na przyk³adzie twórczoœci Pasternaka i Dantego) oraz okreœla sens kluczowego obrazu „Polski przemienionych ko³odziejów” i zwi¹zanej z tym symboliki ko³a w kulturze polskiej i œwiatowej.

Summary Cyprian Norwid’s “Chopin’s grand piano” in Russian and world context The article contains an analysis of Cyprian Norwid’s poem, Chopin’s grand piano in the context of Russian and world poetry – specifically, it refers to the works of Dante Alighieri and Boris Pasternak. A particular emphasis is made on the central image of Piast the Wheelwright’s Poland in this poem, and a related concept of a wheel (circle) in Polish and world culture.

88

Leonid Malcew

(1834–1839)... UWM w Olsztynie Ïîëÿêè â Óí³âåðñèòåò³ ñâ. Âîëîäèìèðà Acta Polono-Ruthenica XVI, 2011 89 ISSN 1427-549X

Rus³ana Martseniuk Kijów

Ïîëÿêè â Óí³âåðñèòåò³ ñâ. Âîëîäèìèðà (1834–1839): ïðîáëåìè êóëüòóðíî¿ àäàïòàö³¿ ²ñòîð³ÿ çãóðòîâàíîãî ïîëüñüêîãî íàóêîâîãî êîëà â Êèºâ³ Õ²Õ ñò. áåðå ñâ³é ïî÷àòîê ³ç ë³êâ³äàö³¿ ó 1832 ð. Êðåìåíåöüêîãî ë³öåþ òà ñòâîðåííÿ íà éîãî áàç³ ó 1834 ð. Óí³âåðñèòåòó ñâ. Âîëîäèìèðà. Îäíàê, ó 1839 ð. óí³âåðñèòåò áóëî çàêðèòî, à ïîëÿê³â çàì³íèëè ðîñ³ÿíè òà í³ìö³. Ñàìå öåé ï’ÿòèð³÷íèé ïåð³îä êóëüòóðíî¿ àäàïòàö³¿ ïîëüñüêèõ íàóêîâö³â ó ñòâîðåíîìó çàäëÿ ðóñèô³êàö³¿ âèùîìó íàâ÷àëüíîìó çàêëàä³ ³ ñòàâ ïðåäìåòîì íàøîãî äîñë³äæåííÿ, à ñàìå – ïîòðàïëÿííÿ ³íäèâ³äà (ïîëüñüêîãî íàóêîâöÿ) ó íîâå äëÿ íüîãî ñîö³àëüíå òà íàâ³òü íàö³îíàëüíå ñåðåäîâèùå (çì³íà ñîö³àëüíîãî ñòàòóñó, ïðîôåñ³¿, âòðàòà àáî íàáóòòÿ ìàòåð³àëüíèõ çàñîá³â ³ñíóâàííÿ) òà ðàäèêàëüíîþ çì³íîþ ñîö³àëüíî-ïîë³òè÷íèõ óìîâ éîãî æèòòÿ, ÿê³ áóëè âèêëèêàí³ ïîëüñüêèì ïîâñòàííÿì 1830–1831 ðð. Äî ö³º¿ ïðîáëåìè â óêðà¿íñüê³é òà çàðóá³æí³é ³ñòîð³îãðàô³¿ íå çâåðòàëèñÿ. Ïðî äîëþ ïîëÿê³â â Óí³âåðñèòåò³ ñâ. Âîëîäèìèðà ìè îïîñåðåäêîâàíî ä³çíàºìîñÿ ³ç äîðåâîëþö³éíèõ âèäàíü, õî÷à ïåðøå ï’ÿòèð³÷÷ÿ ³ñíóâàííÿ óí³âåðñèòåòó, ³ñòîðèêè Â. Øóëüã³í, Ì. Âëàäèìèðñüêèé-Áóäàíîâ, Â. ²êîíí³êîâ, õàðàêòåðèçóâàëè ñàìå, ÿê „ïîëüñüêèé ïåð³îä”1 (÷åðåç âèñîêèé â³äñîòîê ïîëüñüêèõ âèêëàäà÷³â òà ñòóäåíò³â). ³ò÷èçíÿí³ äîñë³äæåííÿ ï³çí³øîãî ÷àñó áóëè çîñåðåäæåí³ ïåðåâàæíî íà çàãàëüí³é ³ñòî𳿠íàâ÷àëüíîãî çàêëàäó2.

1

Â.ß. Øóëüãèí, Èñòîðèÿ óíèâåðñèòåòà ñâ. Âëàäèìèðà çà ïåðâîå 25-ëåòèå åãî ñóùåñòâîâàíèÿ, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 1860; Ì.Ô. Âëàäèìèðñêèé-Áóäàíîâ, Èñòîðèÿ Èìïåðàòîðñêîãî Óíèâåðñèòåòà Ñâÿòîãî Âëàäèìèðà, ò. 1, Óíèâåðñèòåò Ñâ. Âëàäèìèðà â öàðñòâîâàíèå èìïåðàòîðà Íèêîëàÿ Ïàâëîâè÷à, Êèåâ 1884; Áèîãðàôè÷åñêèé ñëîâàðü ïðîôåññîðîâ è ïðåïîäàâàòåëåé Óíèâåðñèòåòà Ñâ. Âëàäèìèðà (1834–1884), ïîä ðåä. Â.Ñ. Èêîííèêîâà, Êèåâ 1884. 2 ²ñòîð³ÿ Êè¿âñüêîãî óí³âåðñèòåòó, â³äïîâ. ðåä. Î.Ç. Æìóäñüêèé, Êè¿â 1959; Êèåâñêèé óíèâåðñèòåò 1834–1984, ïîä ðåä. Ì.Ó. Áåëîãî, Êèåâ 1984; Íàðèñè ³ñòî𳿠Êè¿âñüêîãî íàö³îíàëüíîãî óí³âåðñèòåòó ³ìåí³ Òàðàñà Øåâ÷åíêà 1834–2004, Êè¿â 2004; Íàðèñè ç ³ñòî𳿠Óí³âåðñèòåòó ñâÿòîãî Âîëîäèìèðà, Êè¿â 2009.

Rus³ana Martseniuk

90

Âèíÿòêîì ñëóãóâàòèìå ïðàöÿ ïîëüñüêîãî äîñë³äíèêà ß. Òàá³ñà Ïîëÿêè â Êè¿âñüêîìó óí³âåðñèòåò³3, àëå âîíà áóëà ïðèñâÿ÷åíà íàñàìïåðåä ïîëÿêàìñòóäåíòàì óí³âåðñèòåòó, ¿õ ãðîìàäñüêî-êóëüòóðíîìó âèÿâó ³ îõîïëþâàëà ïåð³îä àæ äî ñ³÷íåâîãî ïîâñòàííÿ 1863 ð. Äî íàøîãî äîñë³äæåííÿ áóëè çàëó÷åí³ ôîíäè Öåíòðàëüíîãî äåðæàâíîãî ³ñòîðè÷íîãî àðõ³âó Óêðà¿íè ó ì. Êèºâ³ òà Äåðæàâíîãî àðõ³âó ì. Êèºâà, ùî çíà÷íî äîïîìîãëî ó äîêóìåíòàëüíîìó ï³äòâåðäæåíí³ ïðîáëåì êóëüòóðíîãî àäàïòóâàííÿ ïîëÿê³â-âèêëàäà÷³â. Öå â îñíîâíîìó ìàòåð³àëè ïîë³öåéñüêîãî â³ää³ëó ì. Êèºâà, â³äïîâ³äíèõ â³ää³ëåíü êè¿âñüêîãî ãåíåðàëãóáåðíàòîðà, çàñ³äàííÿ â÷åíèõ ðàä óí³âåðñèòåòó, íàêàçè ì³í³ñòåðñòâà íàðîäíî¿ îñâ³òè òà ³íøå. Çíà÷íèì äîïîâíåííÿì äî çðîçóì³ííÿ äîñèòü ñêëàäíèõ ïåðèïåò³é ëþäñüêèõ äîëü òà â³äïîâ³ä³ íà ïèòàííÿ, ÿê³ òóðáóâàëè íå îäíîãî äîñë³äíèêà, ñòàëè ñïîãàäè ñó÷àñíèê³â4. Îòîæ, íà îñíîâ³ àðõ³âíî¿, ³ñòîð³îãðàô³÷íî¿ òà ìåìóàðíî¿ áàçè ñïðîáóºìî ïðîñë³äêóâàòè ò³ ïðîáëåìè, ç ÿêèìè ç³òêíóëèñÿ ïîëüñüê³ ïðîôåñîðè ó íîâèõ äëÿ íèõ àäàïòàö³éíèõ óìîâàõ, ÿê ¿ì âäàâàëîñÿ ¿õ âèð³øóâàòè, ÷è âïëèíóëî öå íà ¿õ âçàºìîâ³äíîñèíè ç âëàäîþ, îòî÷åííÿì òîùî. Ïåðå¿çä äî Êèºâà ³ç Êðåìåíöÿ (â îñíîâíîìó) òà ³íøèõ ì³ñò ³ çàéíÿòòÿ ïðîôåñîðñüêî-âèêëàäàöüêèõ ïîñàä ó íîâîñòâîðåíîìó óí³âåðñèòåò³ áóâ äëÿ ïîëÿê³â-âèêëàäà÷³â íå ò³ëüêè ùå îäíèì æèòòºâèì åòàïîì, àëå é àêêóëüòóðàö³ºþ, òîáòî ïîºäíàííÿì ïîïåðåäí³õ ñòåðåîòèï³â ñâ³äîìîñò³ ³ ïîâåä³íêè ç ïðîöåñîì îñâîºííÿ íîâèõ. Âðåøò³ öåé ïðîöåñ çà ñïðèÿòëèâèõ óìîâ ìîæå ïðèâåñòè ³ äî àñèì³ëÿö³¿, òîáòî âòðàòè êóëüòóðíèõ ïàòòåðí³â (ö³ííîñòåé, çðàçê³â, íîðì) ³ ïîâíîìó ïåðåõîäó íà íîâ³. Çâ³ñíî ãîâîðèòè ïðî àñèì³ëÿòèâíèé øëÿõ ïîëüñüêîãî êóëüòóðíî-³íòåëåêòóàëüíîãî ãðîíà óí³âåðñèòåòó ó ï’ÿòèð³÷íèé ïåð³îä ÷àñó íå âèïàäàº. Ìè â³çüìåìî çà îñíîâó ñâ³äîìó àäàïòèâíó ïîâåä³íêó, ùî âèçíà÷ຠçäàòí³ñòü ³íäèâ³äà àäåêâàòíî îö³íþâàòè ñîö³àëüí³ ðåà볿, ç îäíîãî áîêó, à ç ³íøîãî – âì³ííÿ çðîáèòè â³ðíèé âèá³ð ä³é, ÿê³ áóëè á ñïðîìîæí³ çàáåçïå÷èòè „æèòòºâèé óñï³õ”, â òîìó ÷èñë³ çà óìîâ ³ñíóâàííÿ íåñïðèÿòëèâî¿ äëÿ ëþäèíè ñèòóàö³¿. Âíàñë³äîê ïîâñòàííÿ 1830–1831 ðð. íà Ïðàâîáåðåæí³é Óêðà¿í³ áóëî çàêðèòî 232 øêîëè ç ïîëüñüêîþ ìîâîþ âèêëàäàííÿ, à ñåðåä íèõ ³ Êðåìåíåöüêèé 3 4

J. Tabiœ, Polacy na Uniwersytecie Kijowskim (1834–1863), Kraków 1974. Ajogawa, Aleksander Mickiewicz professor charkowskiego uniwersytetu. Wspomnienia z lat ubieg³ych, „Gazeta Narodowa” 1883; T. Dobszewicz, Wspomnenia z czasów, które prze¿y³em, Kraków 1883; S. Grzyma³owski, Wspomnienia z Kijowa, Wroc³aw 2001; Õàðê³âñüêèé óí³âåðñèòåò Õ²Õ – ïî÷àòêó ÕÕ ñòîë³òòÿ ó ñïîãàäàõ éîãî ïðîôåñîð³â òà âèõîâàíö³â ó 2 òîìàõ, ò. 1, Õàðê³â 2008, òà ³í.

Ïîëÿêè â Óí³âåðñèòåò³ ñâ. Âîëîäèìèðà (1834–1839)...

91

ë³öåé. Àäæå çà ñëîâàìè â³äîìîãî ïðàâîçíàâöÿ òà îäíî÷àñíî ³ñòîðèêà Óí³âåðñèòåòó ñâ. Âîëîäèìèðà Ì. Âëàäèìèðñüêîãî-Áóäàíîâà â³í áóâ: „çàêëàäîì àáñîëþòíèì ïîëüñüêèì ³ çà ìîâîþ íàâ÷àííÿ, ³ çà ñêëàäîì âèêëàäà÷³â ³ êåðóþ÷èõ îñ³á, ³ çà õàðàêòåðîì íàâ÷àëüíèõ êíèã ³ øê³ëüíîãî æèòòÿ, ³ íàñàìïåðåä, ùî âàæëèâ³øå óñüîãî, çà á³ëüø³ñòþ ó ñêëàä³ ó÷í³â”5 ³ öå çâ³ñíî íå ìîãëî íå ïîçíà÷èòèñÿ íà òîìó, ùî ⠄ì³ñöåâ³é ñï³ëüíîò³ ðîçâèíóëàñÿ äóìêà ïðî ìàéáóòíþ ñàìîñò³éíó ³ âåëèêó Ïîëüùó”6. Àáè ïîçáàâèòè „ïîëüñüêó” Âîëèíü íàö³îíàëüíîãî îñåðäÿ çë³êâ³äîâàíèé ë³öåé ç óñ³ìà âèêëàäà÷àìè òà ìàéíîì (á³áë³îòåêîþ, îáëàäíàííÿìè, êàá³íåòîì íóì³çìàòèêè, êîëåêö³þ êàðòèí, ãðàâþð òà ñêóëüïòóð, áîòàí³÷íèì ñàäîì òîùî) ïåðåâåäåíî äî Êèºâà. ̳ñòî óæå äàâíî ïîòðåáóâàëî âèùîãî íàâ÷àëüíîãî çàêëàäó. Òàê, 8 ëèñòîïàäà 1833 ð. ³ìïåðàòîðñüêèì óêàçîì áóëî îãîëîøåíî ïðî çàñíóâàííÿ ó Êèºâ³ óí³âåðñèòåòó, ùî ìàâ ïåðøîïî÷àòêîâî ñêëàäàòèñÿ ç äâîõ ôàêóëüòåò³â ô³ëîñîôñüêîãî (ç ô³çèêî-ìàòåìàòè÷íèì òà ³ñòîðèêîô³ëîëîã³÷íèì â³ää³ëåííÿìè) òà þðèäè÷íîãî. Ó ãðóäí³ òîãî æ ðîêó áóëî çàòâåðäæåíî ³ ñòàòóò óí³âåðñèòåòó. 15 ëèïíÿ 1834 ð. â³äáóëîñÿ óðî÷èñòå â³äêðèòòÿ óí³âåðñèòåòó, à 28 ñåðïíÿ – ïî÷àëîñÿ ÷èòàííÿ ëåêö³é äëÿ ïåðøèõ 62 ñòóäåíò³â, ñåðåä ÿêèõ áóëî ëèøå ç ï³âòîðà äåñÿòêà óêðà¿íö³â ³ á³ëîðóñ³â. Ïî÷àòêîâî ïåðåäáà÷àëîñÿ ïðèçíà÷àòè íà ïîñàäè ïðîôåñîð³â êàôåäð ò³ëüêè ðîñ³ÿí, àëå ̳í³ñòåðñòâî íàðîäíî¿ îñâ³òè íå ñïðîìîãëîñÿ çíàéòè òàêó ê³ëüê³ñòü êàíäèäàò³â. Òîìó áóëî âèð³øåíî çàïðîñèòè âèêëàäà÷³â-ïîëÿê³â ³ ç Êðåìåíåöüêîãî ë³öåþ äî Êèºâà ïåðåâåëè 17 ïåäàãîã³â. Ùå äâîº òàêè çàëèøèëè â Êðåìåíö³ – çíàâöÿ ãðåöüêî¿ ìîâè Ì. Þðêîâñüêîãî, ÷åðåç ïîãàíèé ñòàí ç³ çäîðîâ’ÿì òà âèêëàäà÷à ³ñòî𳿠É. Óëüäèíñüêîãî çà íàäì³ðíèé âïëèâ íà ìîëîäü7. Çàãàëîì æå äî 1839 ð. 36% âèêëàäà÷³â óí³âåðñèòåòó ñêëàäàëè ïîëÿêè8. Çà âëó÷íèì çàóâàæåííÿì ß. Òàá³ñà „Íà ìîìåíò óòâîðåííÿ óí³âåðñèòåòó â Êèºâ³ âèíèêëà ïàðàäîêñàëüíà ñèòóàö³ÿ. Ç îäíîãî áîêó – íåäîá³ð â÷èòåëüñüêèõ êàäð³â ó ö³ë³é Ðîñ³éñüêî¿ ³ìïåð³¿, ç ³íøîãî – ó âèïàäêó ë³êâ³äàö³¿ ïîëüñüêèõ çàêëàä³â îñâ³òè ó Êðåìåíö³ ³ ³ëüíî ïîâñòàëè ïåâí³ ðåçåðâè ïåäàãîã³÷íèõ ñèë. Ïåðåä âëàäîþ â òàêîìó âèïàäêó ïîâñòàëà ïåâíà äèëåìà, ùî ðîáèòè ç òèì ðåçåðâîì. Óí³âåðñèòåò ó Êèºâ³ äàâ øàíñ ïðàöåâëàøòóâàííÿ òèõ ñèë, íàòîì³ñòü ïîë³òè÷í³ ðàö³¿ ïðîòèâèëèñÿ òîìó ðîçâ’ÿçàííþ ïèòàííÿ. 5 6 7 8

Ì. Ô. Âëàäèìèðñêèé-Áóäàíîâ, op. cit., c. 53. Ibidem. S. Grzyma³owski, op. cit., c. 8. J. Tabiœ, op. cit., c. 24.

Rus³ana Martseniuk

92

Âèð³øåíî öå áóëî çðîáèòè òèì÷àñîâèì òà âèìóøåíèì êðîêîì”9. Íàòîì³ñòü óñ³ì ïîëüñüêèì âèêëàäà÷àì áóëî çàáîðîíåíî âèêëàäàòè ð³äíîþ ìîâîþ, âîíè çìóøåí³ áóëè ÷èòàòè ëåêö³¿ ëàòèíîþ, ôðàíöóçüêîþ, í³ìåöüêîþ ÷è ³íøèìè.  ðåçóëüòàò³ öå äàâàëî äîâîë³ ÷àñòó ì³øàíèíó ïîëüñüêî¿, á³ëîðóñüêî¿ òà ðîñ³éñüêî¿10. Ðîçìîâíîþ ìîâîþ óí³âåðñèòåòó òðèâàëèé ÷àñ âñå òàêè áóëà ïîëüñüêà. Óí³âåðñèòåò, ùî ìàâ ñòàòè öåíòðîì ðîñ³éñüêèõ âïëèâ³â, çàâäÿêè ïîëüñüêèì ñòóäåíòàì òà ïðîôåñîðàì, âèÿâèâñÿ ôàêòè÷íî ïîëîí³çîâàíèì. ² àæ äî 60-õ ðîê³â Õ²Õ ñò., ÷àñó ïðèäóøåííÿ îñòàííüîãî ïîëüñüêîãî ïîâñòàííÿ, óí³âåðñèòåò, ùî çã³äíî ç ïðîãðàìíèìè äîêóìåíòàìè ìàâ ñëóãóâàòè äåïîëîí³çàö³¿ êðàþ, âèêîíóâàâ ïðîòèëåæíó ôóíêö³þ – ïîëîí³çàö³¿ ì³ñöåâî¿ åë³òè. Íàéá³ëüøå æ ïîëÿê³â-âèêëàäà÷³â áóëî çîñåðåäæåíî íà ô³çèêî-ìàòåìàòè÷íîìó â³ää³ëåíí³ ô³ëîñîôñüêîãî ôàêóëüòåòó: Ñ. Âèæåâñüêèé (1834–1837)11, äåêàí â³ää³ëåííÿ, îðäèíàðíèé ïðîôåñîð ìàòåìàòèêè; Ã. Ãðå÷èíà (1834–1837), åêñòðàîðäèíàðíèé ïðîôåñîð ìàòåìàòèêè; Ô. Ìåõîâè÷ (1834–1839), ïðîôåñîð àðõ³òåêòóðè; ². Àáëàìîâè÷ (1834–1837), îðäèíàðíèé ïðîôåñîð ô³çèêè; Ñ. Çåíîâè÷ (1834–1839), îðäèíàðíèé ïðîôåñîð õ³ì³¿; Â. Áåññåð (1834–1838), ñïîëîí³çîâàíèé í³ìåöü, îðäèíàðíèé ïðîôåñîð áîòàí³êè; À. Àíäæåéîâñüêèé (1834–1839), àä’þíêò çîîëî㳿. Óñ³ çãàäàí³ áóëè ïðåäñòàâíèêàìè ò. çâ. „êðåìåíåöüêîãî ãóðòêà”. Íåìàëî ¿õ áóëî ³ íà ³ñòîðèêî-ô³ëîëîã³÷íîìó â³ää³ëåí³ çãàäàíîãî ôàêóëüòåòó: Ì. ßêóáîâè÷ (1834–1837), îðäèíàðíèé ïðîôåñîð ëàòèíñüêî¿ ìîâè òà ë³òåðàòóðè; É. Êîæåíüîâñüêèé (1834–1838), àä’þíêò ëàòèíñüêî¿ ìîâè òà ë³òåðàòóðè; É. ̳êóëüñüêèé (1834–1835), ëåêòîð ïîëüñüêî¿ ìîâè òà ë³òåðàòóðè; À. Ïëàíñîí (1835–1839), ñïîëîí³çîâàíèé ôðàíöóç, ëåêòîð ôðàíöóçüêî¿ ìîâè òà Â. ˳äë (1834–1839), ñïîëîí³çîâàíèé í³ìåöü, ëåêòîð í³ìåöüêî¿ ìîâè12. À îò íà þðèäè÷íîìó ôàêóëüòåò³, â³äêðèòîìó çà áðàêîì ôàõ³âö³â ðîêîì ï³çí³øå, 1835 ð., ó çàçíà÷åíèé ïåð³îä, áóëî ëèøå äâîº ïîëÿê³â Î. ̳öêåâè÷ (1834–1838), åêñòðàîðäèíàðíèé ïðîôåñîð ðèìñüêîãî ïðàâà òà ². Äàíèëîâè÷ (1834–1839), îðäèíàðíèé ïðîôåñîð êðèì³íàëüíîãî ïðàâà, ïåðåâåäåíèé ³ç ³ëåíñüêîãî óí³âåðñèòåòó, ïåðøèé äåêàí ôàêóëüòåòó (1835–1836)13. Îñíîâó æ âèêëàäàöüêîãî ñêëàäó ôàêóëüòåòó ñòàíîâèëà ãðóïà ï³äãîòîâëåíèõ 9 10 11 12 13

Ibidem. S. Grzyma³owski, op. cit., c. 8. Ó äóæêàõ ïîäàºìî ðîêè âèêëàäàöüêî¿ ïðàö³ â Óí³âåðñèòåò³ ñâ. Âîëîäèìèðà. J. Tabiœ, op. cit., c. 24–25. Áèîãðàôè÷åñêèé ñëîâàðü ïðîôåññîðîâ è ïðåïîäàâàòåëåé..., c. 167.

Ïîëÿêè â Óí³âåðñèòåò³ ñâ. Âîëîäèìèðà (1834–1839)...

93

Ì. Ñïåðàíñüêèì14 ìîëîäèõ âèêëàäà÷³â, äîêòîð³â ïðàâà. „Öå, – ÿê ïèñàâ Ì. Âëàäèìèðñüêèé-Áóäàíîâ, – ö³ëêîì ðîñ³éñüêèé ôàêóëüòåò, çà âèíÿòêîì ñïî÷àòêó ̳öêåâè÷à, ùî ñêîðî áóâ ïåðåâåäåíèé ó Õàðê³â, à ïîò³ì Äàíèëîâè÷à, ùî áóâ îäí³ºþ ç íàéêðàùèõ ïðèêðàñ ôàêóëüòåòó, â³í âåñü áóâ ç îñ³á âåëèêîðóñüêîãî ïîõîäæåííÿ, ùî ïîõîäèëè ç äóõîâíîãî ñòàíó”15. Ñë³ä çãàäàòè òàêîæ ³ ïðî Þ. Õîäèêåâè÷à (1834–1836) òà ². Ãîëîâ³íñüêîãî (1837–1842), íàñòîÿòåë³â ðèìî-êàòîëèöüêî¿ êàïëèö³, ùî ³ñíóâàëà ó ñò³íàõ óí³âåðñèòåòó äî ñ³÷íåâîãî ïîâñòàííÿ 1863 ð., âîíè îêð³ì òîãî âèêîíóâàëè ôóíêö³¿ ïðîôåñîð³â ðèìñüêîãî-êàòîëèöüêîãî áîãîñëîâ’ÿ, ïîïðè çàãàëüíîóí³âåðñèòåòñüêó âèìîãó ÷èòàòè ëåêö³¿ ëàòèíîþ, âèêëàäàëè ñâ³é ïðåäìåò ïîëüñüêîþ ìîâîþ. Ó êîæíîãî ç ïîëÿê³â-âèêëàäà÷³â ñêëàëàñÿ âëàñíà äîëÿ ïîâ’ÿçàíà ç óí³âåðñèòåòîì ñâ. Âîëîäèìèðà òà ¿õ îᒺäíóâàëî îäíå – öå íàìàãàííÿ àäàïòóâàòèñÿ ó íîâîìó ñåðåäîâèù³ òà ïðîäîâæèòè íàóêîâ³ ïîøóêè òà ïåäàãîã³÷íó ïðàöþ. Á³ëüø³ñòü ç íèõ îòðèìàëè ïðîôåñîðñüê³ ïîñàäè òà îá³éíÿëè êàôåäðè, î÷îëèëè íàóêîâ³ êàá³íåòè, ñòàëè ÷ëåíàìè ³ìïåðàòîðñüêèõ àêàäå쳿 òà íàóêîâèõ òîâàðèñòâ. Òàê, íàïðèêëàä Â. Áåññåð çóì³â îðãàí³çóâàòè ÷óäîâèé áîòàí³÷íèé ñàä â óí³âåðñèòåò³, ïåðåâåçåíèé ³ç Êðåìåíöÿ, ÿêèé ìèëóº îêî ³ äî ñüîãîäí³; Á. Êëåìáîâñüêèé, âèäàòíèé õóäîæíèê, ìèñòåöòâîçíàâåöü, â÷èòåëü ìàëþâàííÿ â óí³âåðñèòåò³, ÿêèé ç³áðàâ ïîíàä 25000 òâîð³â ìèñòåöòâà, ÷èì çíà÷íî çáàãàòèâ óí³âåðñèòåòñüêó õóäîæíþ êîëåêö³þ. Ó 1838 ð. íàâ³òü éøëîñÿ ïðî ñòâîðåííÿ êè¿âñüêî¿ øêîëè ðèñóíêà òà æèâîïèñó ï³ä éîãî êåð³âíèöòâîì. Â. Øóëüã³í, îäèí ç ïðåäñòàâíèê³â ïåðøîãî ïîêîë³ííÿ ñòóäåíò³â óí³âåðñèòåòó, ï³çí³øèé ïðîôåñîð ³ éîãî ïåðøèé ³ñòîðèê ïîäຠáàãàòî íàðèñ³â ùîäåííîãî æèòòÿ òà âçàºìíèõ ñòîñóíê³â âèêëàäàöüêî¿ ñï³ëüíîòè. Îïèñóþ÷è „êðåìåíåöüêå êîëî”, íàãîëîøóº íå ò³ëüêè íà éîãî ê³ëüê³ñí³é ïåðåâàç³, àëå é âêàçóº íà òå, ùî ñàìå âîíè çàäàâàëè òîí òîâàðèñüêîìó æèòòþ âñ³é ïðîôåñîðñüê³é ãðîìàä³ óí³âåðñèòåòó. Òàêîæ ³ñòîðèê ï³äêðåñëþº, ùî ó òîé ÷àñ â óí³âåðñèòåò³ íàö³îíàëüí³ ïðîòèð³÷÷ÿ íå â³ä³ãðàâàëè âèçíà÷àëüíî¿ ðîë³16. Îäíàê, àáè ÷³òê³øå îêðåñëèòè ò³ ïðîáëåìè êóëüòóðíî¿ àäàïòàö³¿, ç ÿêèìè çóñòð³ëèñÿ ïîëüñüê³ íàóêîâö³ ó ñò³íàõ Óí³âåðñèòåòó ñâ. Âîëîäèìèðà ñïèíèìîñÿ 14 Ñïåðàíñüêèé Ìèõàéëî Ìèõàéëîâè÷ (1772–1839), ñóñï³ëüíèé ³ äåðæàâíèé ä³ÿ÷, ðåôîðìàòîð, çàêîíîäàâåöü, çàñíîâíèê ðîñ³éñüêî¿ þðèäè÷íî¿ íàóêè ³ òåîðåòè÷íîãî ïðàâîçíàâñòâà. ijéñíèé ÷ëåí ²ìïåðàòîðñüêî¿ àêàäå쳿 íàóê (1831). 15 Ì. Ô. Âëàäèìèðñêèé-Áóäàíîâ, op. cit., c. 131. 16 Â.ß. Øóëüãèí, op. cit., c. 151.

Rus³ana Martseniuk

94

íà ïîñòàò³ óæå çãàäàíîãî ïåðøîãî ïðîôåñîðà þðèäè÷íîãî ôàêóëüòåòó Îëåêñàíäðà ̳öêåâè÷à. ² õî÷à äëÿ íàóêîâîãî êîëà â³í ìàéæå íå â³äîìèé, íàø âèá³ð âñå òàêè íå âèïàäêîâèé. Ïî-ïåðøå, Îëåêñàíäð ð³äíèé ³ ìîëîäøèé áðàò áóíòàðÿ, ÿñêðàâîãî îïîçèö³îíåðà ³ìïåðñüêîìó ðåæèìó Àäàìà ̳öêåâè÷à òà ó÷àñíèêà ëèñòîïàäîâèõ ïîâñòàíü 1830–1831 ðð. Ôðàíö³øêà17, ðîäèíí³ ñòîñóíêè ç ÿêèìè âèçíà÷àëè ñòóï³íü äîâ³ðè ðîñ³éñüêî¿ âëàäè. Ïîäðóãå, Îëåêñàíäð ̳öêåâè÷, óæå ìàâ íåãàòèâíèé äîñâ³ä ñï³ëêóâàííÿ ç ðîñ³éñüêîþ âëàäîþ ùå ó 20-õ ðð. Õ²Õ ñò. Öå áóëî ïîâ’ÿçàíî ç ä³ÿëüí³ñòþ òàºìíèõ ìîëîä³æíèõ îðãàí³çàö³é ô³ëîìàò³â òà ô³ëàðåò³â, ùî ³ñíóâàëè ïðè ³ëåíñüêîìó óí³âåðñèòåò³ ó 1817–1823 ðð. ³ ÷ëåíàìè ÿêèõ áóëî áàãàòî ñòóäåíò³â. ϳñëÿ âèêðèòòÿ îðãàí³çàö³é Àäàì òà Îëåêñàíäð áóëè íà ê³ëüêà ì³ñÿö³â óâ’ÿçíåíí³. Âðåøò³ Àäàìà áóëî çàñëàíî ó ãëèá Ðîñ³éñüêî¿ ³ìïåð³¿, à Îëåêñàíäðîâ³ äèâîì âäàëîñÿ óíèêíóòè ïîäàëüøîãî ïîêàðàííÿ. Òà çäàºòüñÿ, ùî öåé âèïàäîê âïëèíóâ íà ïîäàëüøå æèòòÿ ìàéáóòíüîãî íàóêîâöÿ òà âèêëàäà÷à, ÿêå áóëî ïîçíà÷åíå âíóòð³øíüîþ áîðîòüáîþ, à ñàìå, ç îäíîãî áîêó, âèÿâó ëîÿëüíîñò³ äî ðîñ³éñüêîãî óðÿäó, ùî äàâàâ ìîæëèâ³ñòü äåðæàâíî¿ ïðàö³ òà ïåâíîãî ìàòåð³àëüíîãî çàáåçïå÷åííÿ òà, ç ³íøîãî, âëàñíèìè íàö³îíàëüíèìè ïî÷óòòÿìè. Ïî-òðåòº, ÷îìó ïîäàþ÷è âåëèê³ íà䳿 ó ñòóäåíòñüê³ ðîêè äî ´ðóíòîâíî¿ íàóêîâî¿ ïðàö³, â³í òàê ³ íå çàëèøèâ ïî ñîá³ ôóíäàìåíòàëüíèõ ïðàöü? Òîæ ìè ñïðîáóºìî íà ³íäèâ³äóàëüíîìó ð³âí³ (ïîïðè ó÷àñòü Îëåêñàíäðà ̳öêåâè÷à â êîëåêòèâí³é àäàïòàö³¿ ñîö³àëüíî¿ ãðóïè, òîáòî êîëà êðåìåíåöüêèõ ïðîôåñîð³â) îêðåñëèòè øëÿõ êóëüòóðíî¿ àäàïòàö³¿ îäíîãî ç ïîëÿê³â-âèêëàäà÷³â Óí³âåðñèòåòó ñâ. Âîëîäèìèðà. Íåçâàæàþ÷è íà óæå çãàäàíèé àðåøò, Îëåêñàíäð óñï³øíî çàê³í÷èâ íàâ÷àííÿ íà ïðàâíè÷îìó ôàêóëüòåò³ ³ëåíñüêîãî óí³âåðñèòåòó ³ îòðèìàâøè ó 1826 ð. ñòóï³íü ìàã³ñòðà, ó 1827 ð., îá³éíÿâ ïîñàäó â÷èòåëÿ ïðàâà ó Êðåìåíåöüêîìó ë³öå¿. Ç ë³êâ³äàö³ºþ ë³öåþ ó 1832 ð., ÿê ³ ðåøòà âèêëàäà÷³â áóâ ïåðåâåäåíèé äî Êèºâà. Äî â³äêðèòòÿ óí³âåðñèòåòó Îëåêñàíäð òèì÷àñîâî îá³éìàâ ïîñàäó â íîâîñòâîðåíîìó Êè¿âñüêîìó íàâ÷àëüíîìó îêðóç³ òà îñåëèâñÿ íà Ïå÷åðñüêó18. Ñàìå ñþäè íåîäíîðàçîâî ïðèõîäèëà ïîë³ö³ÿ ç îáøóêîì, ÿê öå áóëî ùå ó Êðåìåíö³19. Îäíàê, ó ëèñòóâàíí³ òà ³íø³é 17

Êîëè âèáóõíóëî ïîâñòàííÿ â³í, íå çâàæàþ÷è íà âðîäæåíå êàë³öòâî, áåç âàãàííÿ âçÿâ ó íüîìó ó÷àñòü. Ç êâ³òíÿ 1831 ð. çàëèøàâñÿ òèì÷àñîâèì ãîëîâîþ Íîâîãðóäêà, à ïîò³ì ïåðåéøîâ äî ïàðòèçàíñüêèõ çàãîí³â. Ó ëèïí³ 1831 ð. áóâ íàïðàâëåíèé äî ðåãóëÿðíèõ â³ää³ë³â (3-ãî óëàíñüêîãî ïîëêó). Éîãî ó÷àñòü ó ïîâñòàíí³ çàê³í÷èëàñÿ ó áèòâàõ çà Âàðøàâó, ç êàï³òóëÿö³ºþ ÿêî¿, ó ðàíç³ ï³äïîðó÷èêà ðàçîì ç â³ää³ëàìè îñòàííüîãî äèêòàòîðà ãåíåðàëà Ì. Ðèá³íñüêîãî, ïåðåéøîâ êîðäîí Ïðóñ³¿. Áóâ ³íòåðíîâàíèé â îêîëèöÿõ Ìàëüáîðêà ³ çãîäîì çâ³ëüíåíèé ÷åðåç ïîãàíèé ñòàí çäîðîâ’ÿ. Çà íàìîâîþ áðàòà Àäàìà îñ³â íà Ïîçíàíüùèí³, äå æèâ àæ äî ñâ ñìåðò³. Áóâ íàãîðîäæåíèé îðäåíîì Virtuti Militari. 18 Ajogawa, op. cit., ¹ 152.

Ïîëÿêè â Óí³âåðñèòåò³ ñâ. Âîëîäèìèðà (1834–1839)...

95

êîðåñïîíäåíö³¿, ÿê ðàïîðòóâàëè ñë³ä÷³, „ïðîòèçàêîííî¿ ç áðàòîì Àäàìîì, ÷è ³íøèìè îñîáàìè ç çàêîðäîíó, ïåðåïèñêè íå çíàéäåíî”20. ² ñïðàâä³, Îëåêñàíäð ̳öêåâè÷ áîÿâñÿ, àáè ðîäèíí³ ñòîñóíêè éîìó íå íàøêîäèëè, à òîìó ïåðåðâàâ ìàéæå óñ³ êîíòàêòè ç³ ñâî¿ìè áðàòàìè. Òà é âîíè òàêîæ íå íàñì³ëþâàëèñÿ ïèñàòè äî íüîãî21. Òîìó, âèð³øèâøè çàëèøèòèñÿ íà äåðæàâí³é ñëóæá³, ö³ëêîì â³ääàâ ïðî ³ìîâ³ðí³ ðåçóëüòàòè ñâîãî ð³øåííÿ. Öå áóëî âàæêèì âèáîðîì. Àäæå, ó âàæêèõ óìîâàõ ðåïðåñ³é ïîâ’ÿçàíèõ ç ïîëüñüêèì ïîâñòàííÿì 1830–1831 ðð., ïðîäîâæåííÿ ôàõîâî¿ ïðàö³, à òàêîæ ïîøóê íîâèõ äæåðåë óòðèìàííÿ, ö³ëêîâèòî çàëåæàëè â³ä ñòóïåíÿ äîâ³ðè, ÿêèì ðîñ³éñüêà âëàäà îáäàðóâàëà ïîëüñüêèõ ïåäàãîã³â. Öå áóëî ÿñêðàâî ïðî³ëþñòðîâàíî ïðè çàðàõóâàíí³ Îëåêñàíäðà ̳öêåâè÷à ïðîôåñîðîì äî óí³âåðñèòåòó. Ñïî÷àòêó, ó ëèñòîïàä³ 1834 ð., éîãî áóëî ïðèçíà÷åíî â.î. îðäèíàðíîãî ïðîôåñîðà22, îäíàê, çãîäîì öå ð³øåííÿ áóëî äåùî çì³íåíå. Äî ðåêòîðà Ì. Ìàêñèìîâè÷à íàä³éøîâ ëèñò â³ä ̳í³ñòåðñòâà íàðîäíî¿ îñâ³òè äàòîâàíèé 17 ëþòèì 1835 ð. ïðî ïðèçíà÷åííÿ „ìàã³ñòðà ̳öêåâè÷à åêñòðàîðäèíàðíèì ïðîôåñîðîì äëÿ âèêëàäàííÿ ðèìñüêîãî ïðàâà, ÿêùî â³í âèçíàºòüñÿ íàñïðàâä³ áëàãîíàä³éíèì”23. Íàñòóïíîãî ðîêó Îëåêñàíäðà ̳öêåâè÷à òàêè áóëî çàòâåðäæåíî îðäèíàðíèì ïðîôåñîðîì ðèìñüêîãî òà öèâ³ëüíîãî ïðàâà24. Îòîæ, „áëàãîíàä³éí³ñòü” ç ïîçèö³¿ äåðæàâíî¿ âëàäè ³ áóëà òèì ôàêòîðîì, ùî äàâàëà òàê ïîòð³áíó ìàòåð³àëüíó ñòàá³ëüí³ñòü ³ ñóñï³ëüíå ñòàíîâèùå, ³ âîäíî÷àñ âèìàãàëà ïîâíî¿ ëîÿëüíîñò³ äî ö³º¿ æ âëàäè. Ñòàâøè âèêëàäà÷åì þðèäè÷íîãî ôàêóëüòåòó Óí³âåðñèòåòó ñâ. Âîëîäèìèðà, Îëåêñàíäð ̳öêåâè÷ àêòèâíî âêëþ÷èâñÿ äî íàâ÷àëüíîãî ïðîöåñó, äîòðèìóþ÷èñü òîãî äèäàêòè÷íîãî ñòèëþ ïðàö³, ÿêèé ñôîðìóâàâñÿ ùå ó Êðåìåíåöüêîìó ë³öå¿: „åêñòðàîðäèíàðíèé ïðîôåñîð Îëåêñàíäð Ìèêîëàéîâè÷ ̳öêåâè÷ âèêëàäàâ ³íñòèòóö³¿ ðèìñüêîãî ïðàâà ç âíóòð³øíüîþ ³ñòîð³ºþ ïðàâà ëàòèíñüêîþ ìîâîþ äâ³÷³ íà òèæäåíü [...]. Á³ëüøå òîãî, ç ïðè÷èíè âàæêîñò³ äëÿ ñòóäåíò³â, ùî íå çâèêëè ñëóõàòè ëåêö³¿ 19

Öåíòðàëüíèé äåðæàâíèé ³ñòîðè÷íèé àðõ³â Óêðà¿íè ó ì. Êèºâ³ (äàë³ – ÖIJÀÊ Óêðà¿íè), ô. 707, îï. 260, ñïð. 5, àðê. 1à. 20 Ibidem, àðê. 2. 21 Àäàì ̳öêåâè÷ ó ëèñò³ â³ä 12 ñåðïíÿ 1833 ð. ç Æåíåâè äî áðàòà Ôðàíö³øêà ïèñàâ: „³ä Îëåêñàíäðà íå ìàþ äàâíî â³äîìîñòåé. Ïèñàòè òåïåð äî íüîãî íå ñì³þ, ùîá íå çàâäàòè éîìó êëîïîòó”. Äèâ.: Dzie³a Adama Mickiewicza, t. 3, oprac. T. Pini, Lwów [b.r.w.], ñ. 400. 22 Äåðæàâíèé àðõ³â ì. Êèºâà (äàë³ – ÄÀÊ), ô.16, oï. 465, ñïð. 1325, àðê. 12çâ. 23 ÖIJÀÊ Óêðà¿íè, ô. 707, îï. 260, ñïð. 3, àðê. 5. 24 ÄÀÊ, ô.16, îï. 276, ñïð. 733, àðê. 1.

Rus³ana Martseniuk

96

ëàòèíîþ, ÷àñòî ïîâòîðþâàâ ¿õ ïåðåêëàäàþ÷è íà ðîñ³éñüêó ìîâó”25. Çàãàëîì æå éîãî õàðàêòåðèçóâàëè ÿê òàëàíîâèòîãî ïðîôåñîðà, ùî çà ñâî¿ìè çíàííÿìè ³ ðîçìèñëàìè ñòîÿâ íàð³âí³ ç òîä³øí³ì ñòàíîì ïðàâîçíàâñòâà â ªâðîï³ (ñàìå â ³ñòîðè÷í³é í³ìåöüê³é øêîë³)26. À îñü ùî äî ñòîñóíê³â ³ç êîëåãàìè òà ñòóäåíòàìè, òî îäèí ³ç éîãî ó÷í³â â óí³âåðñèòåò³ çãàäóâàâ, ùî Îëåêñàíäð ̳öêåâè÷ çàâæäè íàìàãàâñÿ òðèìàòè äèñòàíö³þ ÿê ç ïåðøèìè òàê ³ç äðóãèìè27, ï³äòðèìóþ÷è íàéáëèæ÷³ êîíòàêòè ëèøå ³ç êðåìåíåöüêèìè êîëåãàìè. Îäíàê, ó 1838 ð. äî çàíÿòü íà þðèäè÷íîìó ôàêóëüòåò³ ìîëîäèé ïðîôåñîð íå ïðèñòóïèâ. гøåííÿì ̳í³ñòðà íàðîäíî¿ îñâ³òè â³ä 29 ñ³÷íÿ 1838 ð. Îëåêñàíäðà ̳öêåâè÷à áóëî ïåðåì³ùåíî îðäèíàðíèì ïðîôåñîðîì äî Õàðê³âñüêîãî óí³âåðñèòåòó28. Ó ëþòîìó òîãî æ ðîêó íà çàñ³äàíí³ Ðàäè óí³âåðñèòåòó öå ð³øåííÿ áóëî çàòâåðäæåíå ³ ï³äòðèìàíå. Îô³ö³éíîþ âåðñ³ºþ äëÿ ïåðåâåäåííÿ ñòàëî í³áèòî ïîñèëåííÿ âèêëàäàííÿ ðîñ³éñüêîþ ìîâîþ29. Ñïðàâæíÿ ïðè÷èíà ïðîòå ïîëÿãàëà â ³íøîìó, ïðèâîäîì äî íå¿ ñòàëà ñïðàâà Ø. Êîíàðñüêîãî30, ãîëîâè òîâàðèñòâà ïîëüñüêèõ ñòóäåíò³â â óí³âåðñèòåò³ òà âñå òåæ „íåâ³äïîâ³äíå ïîõîäæåííÿ”31. Î÷åâèäíî âëàä³ òàêè íå äàâàëè ñïîêîþ éîãî ðîäèíí³ ñòîñóíêè ç Àäàìîì ̳öêåâè÷åì òà òå, ùî éîãî ââàæàëè ãîëîâîþ ³ êåð³âíèêîì ò.çâ. êðåìåíåöüêîãî ãóðòêà „äîâêîëà ÿêîãî ãðóïóâàëèñÿ áåçïë³äí³ ñïîãàäè ìèíóâøèõ äí³â”32. Îäíàê, ïåðåâåäåííÿ äî ³íøèõ âèùèõ íàâ÷àëüíèõ çàêëàä³â, à òîé çâ³ëüíåííÿ ñï³òêàëî ïðàêòè÷íî óñ³õ ïîëÿê³â-âèêëàäà÷³â Óí³âåðñèòåòó ñâ. Âîëîäèìèðà. ßê ïèñàâ Â. ²êîíí³êîâ: „ íîâîìó óí³âåðñèòåò³, ç³ ñêëàäîì ñëóõà÷³â á³ëüøîþ ÷àñòèíîþ ïîëüñüêîþ, çàêîïîøèëèñÿ ñòàð³ ³äå¿ Ðå÷³ Ïîñïîëèòî¿; îäíå çà îäíèì ñêëàäàëèñÿ òàºìí³ òîâàðèñòâà ³ çàãîâîðè, ùî ïðèçâåëî, íà ê³íåöü, ó 1839 ð. äî çàêðèòòÿ óí³âåðñèòåòó. Õî÷à óí³âåðñèòåò â òîìó æ ðîö³ áóâ çíîâó â³äíîâëåíèé, àëå ïîëüñüêà ÷àñòèíà âèêëàäà÷³â 25

Èñòîðèÿ Óíèâåðñèòåòà Ñâ. Âëàäèìèðà..., ñ. 155–156. Ì. Ô. Âëàäèìèðñêèé-Áóäàíîâ, op. cit., c. 127. Ajogawa, op. cit., ¹ 153. 28 ÄÀÊ, ô. 16, îï. 465, ñïð.1330, àðê.11. 29 Ibidem. 30 Êîíàðñüêèé Øèìîí (1808–1839), ðåâîëþö³îíåð, æóðíàë³ñò. Ó÷àñíèê ïîâñòàííÿ 1830– –1831 ðð. Ñï³âçàñíîâíèê îðãàí³çàö³¿ „Ìîëîäà Ïîëüùà” (1834), ñï³ââèäàâåöü æóðíàëó „Pó³noc” (1835), ÿêèé ïðîïàãóâàâ ³äå¿ ðåâîëþö³éíîãî ñîþçó ñëîâ’ÿíñüêèõ íàðîä³â íà ÷îë³ ç äåìîêðàòè÷íîþ Ïîëüùåþ. Îäèí ³ç çàñíîâíèê³â òàºìíîãî òîâàðèñòâà „Ñï³âäðóæí³ñòü Ïîëüñüêîãî Íàðîäó”, ÿêà ìàëà îñåðåäêè â Óêðà¿í³, Á³ëîðóñ³¿ òà Ëèòâ³ (1835–1838). Ó „ñïðàâ³ Êîíàðñüêîãî” â Óêðà¿í³ áóëî çààðåøòîâàíî áëèçüêî 250 îñ³á. 31 E.K. Kossak, Rodzina M., Warszawa 1991, ñ. 478. 32 Ì. Ô. Âëàäèìèðñêèé-Áóäàíîâ, op. cit., c. 127. 26 27

Ïîëÿêè â Óí³âåðñèòåò³ ñâ. Âîëîäèìèðà (1834–1839)...

97

³ ñëóõà÷³â áóëà âèâåäåíà ç íüîãî ³ ðîçì³ùåíà ïî ð³çíèõ óí³âåðñèòåòàõ [...], ïðè òîìó âñ³ âèêëàäà÷³-ïîëÿêè â³äêðèòî áóëè âèçíàí³ ç³ ñòîðîíè ñàìîãî âèñîêîãî êåð³âíèöòâà íåïðè÷åòíèìè äî ñïðàâè. Àëå ¿õ ñòàíîâèùå â Êèºâ³, ä³éñíî áóëî íåíîðìàëüíèì ³ ôàëüøèâèì; çà ñëîâàìè Óâàðîâà33, âîíè òîìó áóëè íåêîðèñíèìè òóò, ùî âîíè âèìóøåí³ áóëè çàñòîñîâóâàòè ïîñò³éí³ çóñèëëÿ îáåðåæíîñò³ ó ñòàâëåíí³ äî ñòóäåíò³â ³ â³äïîâ³äíî íå ìîãëè ìàòè íà íèõ «ñïðèÿòëèâîãî» âïëèâó. ̳í³ñòð â³äêðèòî íàãîëîñèâ, ùî âèäàëåííÿ ¿õ ç Êèºâà áóëî ñïðàâîþ íåîáõ³äíîþ äëÿ ïîë³òèêè, àëå íå ñïðàâåäëèâîñò³”34. Çà ÷àñ ³ç ñ³÷íÿ ïî âåðåñåíü 1839 ð.: „âèð³øåíî áóëî î÷èñòèòè Óí³âåðñèòåò ñâ. Âîëîäèìèðà â³ä âñ³õ ïîëüñüêèõ ñëóõà÷³â ³ âèêëàäà÷³â, çàëèøèâøè â íüîìó ç ïåðøèõ – ò³ëüêè ðîñ³ÿí, à ç äðóãèõ – ðîñ³ÿí ³ í³ìö³â”35. Òàê, Ì. ßêóáîâè÷à òà ². Äàíèëîâè÷à ïåðåâåëè äî Ìîñêîâñüêîãî óí³âåðñèòåòó; Ã. Ãðå÷èíó, À. Ïëàíñîíà, Á. Êëåìáîâñüêîãî – äî Õàðê³âñüêîãî óí³âåðñèòåòó; É. Êîæåíüîâñüêîãî – äèðåêòîðîì ã³ìíà糿 äî Õàðêîâà; À. Àíäæåéîâñüêîãî – äî ͳæèíñüêîãî ë³öåþ. Ùîïðàâäà ïîñòóïîâå çâ³ëüíåííÿ ïðîôåñîð³âïîëÿê³â ç óí³âåðñèòåòó ìàëî ì³ñöå ³ ðàí³øå, ¿ì ïðîñòî íå ïîäîâæóâàëè òåðì³íè âèêëàäàííÿ. Ó 1835 ð., âèéøîâøè íà ïåíñ³þ, ñò³íè óí³âåðñèòåòó ïîêèíóëè: ². Ìèêóëüñüêèé, ó 1837 ð. – ². Àáëàìîâè÷ òà Ñ. Âèæåâñüêèé, ó 1838 ð. – Â. Áåññåð, ó 1839 ð. – Ñ. Çåíîâè÷. Ç óñ³õ ïîëüñüêèõ ïðîôåñîð³â ï³ñëÿ „÷èñòêè” 1839 ð. çàëèøèâñÿ ². Ãîëîâ³íñüêèé, ÿêîãî âñå òàêè ó 1842 ð., ïåðåâåëè íà ïîñàäó ðåêòîðà Ñàíêò-Ïåòåðáóðçüêî¿ ðèìñüêî-êàòîëèöüêî¿ äóõîâíî¿ ñåì³íàð³¿. Òîæ ÿê áà÷èìî „êðåìåíåöüêèé ãóðòîê” áóâ ïîâí³ñòþ ðîçáèòèé. Îäíî÷àñíå çâ³ëüíåííÿ òàêî¿ âåëèêî¿ ê³ëüêîñò³ ïðîôåñîð³â ç óí³âåðñèòåòó íåãàòèâíî ïîçíà÷èëîñÿ íà âèêëàäàíí³. Ç ïîíîâíèì â³äêðèòòÿì óí³âåðñèòåòó ó òîìó æ 1839 ð. ô³çèêî-ìàòåìàòè÷íå â³ää³ëåííÿ ô³ëîñîôñüêîãî ôàêóëüòåòó ãîñòðî â³ä÷óâàëî ïîòðåáó ó âèêëàäàöüêèõ êàäðàõ.  ðîñ³éñüêî¿ âëàäè ³ñíóâàííÿ ó ñò³íàõ Óí³âåðñèòåòó ñâ. Âîëîäèìèðà êîëà ïîëüñüêèõ âèêëàäà÷³â âèêëèêàëî ïîáîþâàííÿ. ßêùî ó 20-õ ðð. Õ²Õ ñò. â óðÿäîâèõ êîëàõ ââàæàëîñÿ ö³ëêîì íîðìàëüíèì òå, ùî Êè¿âùèíà ìຠïåðåáóâàòè ó ñôåð³ ïîëüñüêî¿ ë³òåðàòóðè òà îñâ³òè, òî ï³ñëÿ ïîâñòàííÿ 1830–1831 ðð. ç â³äêðèòòÿì ó Êèºâ³ óí³âåðñèòåòó ïåðåäáà÷àëîñÿ ñòâîðèòè ðîñ³éñüêèé öåíòð îñâ³òè â ï³âäåííî-çàõ³äíèõ ãóáåðí³ÿõ Ðîñ³éñüêî¿ ³ìïåð³¿. Òîìó óí³âåðñèòåò ÿê çàçíà÷àâ îäèí ç éîãî ë³òîïèñö³â ìàâ äâ³ ìåòè: „íàâ÷àòè 33 Óâàðîâ Ñåðã³é Ñåìåíîâè÷ (1786–1855), ðîñ³éñüêèé äåðæàâíèé ä³ÿ÷. Ó 1833–1849 ðð. – ì³í³ñòð íàðîäíî¿ îñâ³òè. 34 Áèîãðàôè÷åñêèé ñëîâàðü ïðîôåññîðîâ è ïðåïîäàâàòåëåé…, c. 167. 35 Ì. Ô. Âëàäèìèðñêèé-Áóäàíîâ, op. cit., c. 77.

Rus³ana Martseniuk

98

³ ÿêùî ìîæëèâî çãëàäæóâàòè ð³çê³ ðèñè, ÿêèìè ïîëüñüêå þíàöòâî â³äð³çíÿºòüñÿ â³ä ðîñ³éñüêîãî, çáëèæóâàòè éîãî ç ðîñ³éñüêèìè ïîíÿòòÿìè ³ ìîðàëëþ, ïåðåäàâàòè éîìó çàãàëüíèé äóõ ðîñ³éñüêîãî íàðîäó”36. Ïîäàëüøà ³ñòîð³ÿ öüîãî íàâ÷àëüíîãî çàêëàäó ëèøå ï³äòâåðäæóâàëà äàíó ïîçèö³þ. Ùî æ äî ïîëÿê³â-âèêëàäà÷³â, òî â ÷åðãîâèé ðàç ïîðîçêèäàí³ ïî íàâ÷àëüíèõ çàêëàäàõ Ðîñ³éñüêî¿ ³ìïåð³¿, çìóøåí³ áóëè çíîâó àäàïòóâàòèñÿ äî íîâèõ óìîâ. Êîìóñü âäàâàëîñÿ ïðîòèñòîÿòè ñèñòåì³, õòîñü íå âèòðèìóâàâ, ³íø³ íàìàãàëèñÿ ïðèñòîñóâàòèñÿ. Îëåêñàíäð ̳öêåâè÷ ï³øîâ îñòàíí³ì øëÿõîì, îá³éíÿâøè ïîñàäó îðäèíàðíîãî ïðîôåñîðà ó Õàðê³âñüêîìó óí³âåðñèòåò³. Ñõâàëåííÿ ³ äîâ³ðó óí³âåðñèòåòñüêî¿ âëàäè â³í çäîáóâàâ çàâäÿêè äèñòàíö³¿, à íàâ³òü ³ â³äñòóïîì â³ä ðîäè÷³â, ùî äåìîíñòðóâàëè ñâî¿ àíòèðîñ³éñüê³ íàñòðî¿. ²ñíóº ïåðåêàç, ùî îäíèõ ç õàðê³âñüêèõ êóïö³â, ÿêèé çáèðàâñÿ äî Ïàðèæà, çâåðíóâñÿ äî Îëåêñàíäðà ̳öêåâè÷à ç ïðîïîçèö³ºþ ïåðåäàòè áðàòîâ³ Àäàìó ëèñòà. Òîé ïåâíî ç îáåðåæíîñò³, à ìîæëèâî ò³ëüêè äåêëàðóþ÷è ñâîº ïîë³òè÷íå ïåðåêîíàííÿ, â³äïîâ³â: „áðàò ì³é ïåðåä óðÿäîì º çëî÷èíöåì ³ ç òîãî ïðèâîäó æîäíèõ ñòîñóíê³â â³í ç íèì íå ìຠ³ íå áóäå ìàòè”. Ïîä³áíó â³äïîâ³äü îòðèìàâ ïðîôåñîð ðîñ³éñüêî¿ ë³òåðàòóðè Ê. Ôîéãò, êîëè íåïðèÿçíî çâåðíóâñÿ äî íüîãî, ùî òîé íå ï³øîâ äîðîãîþ ñâîãî áðàòà, íà ùî îòðèìà⠖ „ß ï³øîâ äîðîãîþ þðèñïðóäåíö³¿”37. Òàê³ âèïàäêè áóëè íåïîîäèíîê³. Ìîæëèâî çà öèì â³í ïðîñòî õîâàâ âëàñí³ âíóòð³øí³ ïåðåæèâàííÿ ³ ñóïåðå÷íîñò³. Õî÷à ó ñïîãàäàõ ñâî¿õ õàðê³âñüêèõ ñòóäåíò³â â³í çàëèøèâñÿ „íåïåðåâåðøåíèì çíàâöåì ðèìñüêîãî ïðàâà”38. Ó Õàðêîâ³ Îëåêñàíäð ̳öêåâè÷ ï³äòðèìóâàâ ò³ñí³ ñòîñóíêè ç É. Êîæåíüîâñüêèì òà òîâàðèøóâàâ ç ðîäèíîþ ². Ñåìèðàäñüêîãî, áàòüêà â³äîìîãî õóäîæíèêà Ã. Ñåìèðàäñüêîãî.  äîì³ îñòàííüîãî çàâæäè ïàíóâàëà ïîëüñüêà àòìîñôåðà. Âîíè ÷èòàëè ïîëüñüê³ êíèæêè, ðîçìîâëÿëè ïðî ïîëüñüêå ìèñòåöòâî, áåðåãëè íàö³îíàëüí³ çâè÷à¿ ³ çàëèøàëèñÿ êàòîëèêàìè. Öå áó⠄ïîëüñüêèé êóëüòóðíèé öåíòð íà â³äñòàí³ â³ä áàòüê³âùèíè”39. 36 37

Ibidem, c. 75. Ðîç³ðâàííÿ îô³ö³éíèõ òà íåîô³ö³éíèõ êîíòàêò³â ç áðàòîì ï³äòâåðäæóþòü òàêîæ ñïîãàäè Ì. Äå-Ïóëå, ñòóäåíòà Õàðê³âñüêîãî óí³âåðñèòåòó, çãîäîì äèðåêòîðà ³ëåíñüêî¿ ã³ìíà糿, ÿêèé, çãàäóþ÷è Î. ̳öêåâè÷à, ïèñàâ, ùî öå áó⠄ïîíóðèé ëèòâèí, ùî ïîãàíî ðîçìîâëÿâ ðîñ³éñüêîþ, ÿêèé, ÿê õîäèëè ÷óòêè, íàçèâàâ ñâîãî áðàòà ç³ ñîðîìîì „äóðíåì”. Äèâ.: Ajogawa, op. cit., ¹ 156–157. 38 À.Í. Ñòîÿíîâ, Âîñïîìèíàíèÿ î Ä.È. Êà÷åíîâñêîì: Ñòóäåí÷åñêàÿ æèçíü. Ïåðâûé ïåðèîä ïðîôåññóðû, [â:] Õàðê³âñüêèé óí³âåðñèòåò Õ²Õ – ïî÷àòêó ÕÕ ñòîë³òòÿ ó ñïîãàäàõ…, c. 363. 39 Ä.Í. Ëåáåäåâà, Ãåíðèõ Ñåìèðàäñêèé, Ìîñêâà 2006, ñ. 7.

Ïîëÿêè â Óí³âåðñèòåò³ ñâ. Âîëîäèìèðà (1834–1839)...

99

Âèéøîâøè íà ïåíñ³þ, Îëåêñàíäð ̳öêåâè÷ ó 1858 ð. íàçàâæäè ïîêèíóâ Õàðê³â. Éîãî äîðîãà ó ð³äíó äëÿ íüîãî Ëèòâó ïðîëÿãàëà ÷åðåç Êè¿â, äå â³í çóñòð³âñÿ ç òîä³øí³ì íàñòîÿòåëåì ðèìñüêî-êàòîëèöüêîãî êàïëèö³ Óí³âåðñèòåòó ñâ. Âîëîäèìèðà Ò. Äîáøåâè÷åì, ÿêîìó áóëî òàê ö³êàâî ïîáà÷èòèñÿ ç ð³äíèì áðàòîì â³äîìîãî ïîåòà. Çãàäóþ÷è ó ðîçìîâ³ ìèíóë³ ÷àñè, Îëåêñàíäð ̳öêåâè÷ âðåøò³ äîäຠíàì ùå îäèí ìàçîê äî çìàëþâàííÿ ïîðòðåòó ïîëüñüêèõ âèêëàäà÷³â ó ñêëàäíèõ óìîâàõ öàðñüêî¿ ðåàêö³¿. „Òàê, äîð³êàþòü íàì, ùî ìè í³÷îãî íå âèäàëè; àëå ó ïåðåâåäåííÿõ, ÿê³ ìè ìàëè, íåìîæëèâî áóëî íå çí³âå÷èòè íàéêðàùèõ óñòðåìë³íü [...]. Ò³ëüêè ìè ðîçãîñïîäàðþâàëèñÿ, òàê áè ìîâèòè, ÿê Êðåìåíåöü ë³êâ³äóâàëè, íàñ ïåðåâåäåíî äî Êèºâà, äå áóëè ³íø³ âèìîãè. Çàëåäâå â Êèºâ³ âñòèãëè ïåðåðîáèòè íàø³ ìàòåð³àëè ëåêö³é, êîëè ìåíå âèñëàíî äî Õàðêîâà, à Àáëàìîâè÷ çìóøåíèé áóâ çâ³ëüíèòèñÿ”40. Àäæå, „òðè÷³ ìàòåð³àëè ñâî¿ ïåðåðîáëþâàâ ³ ìàâ ãîòîâ³ äî äðóêó: ïîëüñüêîþ â Êðåìåíö³, ëàòèíîþ â Êèºâ³, ðîñ³éñüêîþ â Õàðêîâ³. À ñê³ëüêè ïðîáëåì òà êëîïîò³â ìè ìàëè ç òîþ ÷óæîþ ìîâîþ, ÿêî¿ íå çíàëè”41. Äëÿ á³ëüøîñò³ ïîëüñüêèõ ïðîôåñîð³â ³ ñïðàâä³ ðîñ³éñüêà ìîâà áóëà ìàëîçíàéîìîþ, ÿêùî íå ÷óæîþ çîâñ³ì. Âèõîâàí³ â ëîí³ ïîëüñüêî¿ íàóêè òà êóëüòóðè âîíè âàæêî àäàïòóâàëèñÿ ó íîâèõ óìîâàõ. Íå ìàþ÷è çìîãè âèêóïèòè ðîäèííèé ìàºòîê ó Íîâîãðóäêó, Îëåêñàíäð ̳öêåâè÷ îñåëèâñÿ ³ç ñ³ì’ºþ íåïîäàë³ê Êîáðèíà íà á³ëîðóñüêîìó Ïîë³ññ³. Íàñì³ëèìîñü ïðèïóñòèòè, ùî ïîâåðíóâñÿ â³í íà ð³äí³ çåìë³, àáè â³äíàéòè äóøåâíèé ñïîê³é ðîçòðà÷åíèé ó âíóòð³øí³é áîðîòüá³ ì³æ íàö³îíàëüíèì ñàìîâèÿâîì òà íàìàãàííÿì áóòè ëîÿëüíèì äî âëàäè. ßêùî â³ðèòè ñëîâàì éîãî ñèíà Ôðàíö³øêà, òî ñòàð³þ÷îãî ïðîôåñîðà ìó÷èëè äîêîðè ñóìë³ííÿ, „áàòüêî çà íàéá³ëüøó äëÿ ñåáå çíåâàãó ââàæàâ, ùî ö³ëå ñâîº æèòòÿ ñëóæèâ ìîñêàëÿì, í³÷îãî íå çðîáèâøè äëÿ êðàþ”42. „Áàòüê³âñüêèé ãð³õ” ç íàäì³ðîì â³äêóïèâ Ôðàíö³øåê, áåðó÷è àêòèâíó ó÷àñòü ó ïîâñòàíí³ 1863 ð. Óæå íàáàãàòî ï³çí³øå, ïî ñìåðò³ Îëåêñàíäðà ̳öêåâè÷à, íåçíàíèé àâòîð ñïîãàä³â ïèñàâ, ùî òîé „æèâ ³ íàâ÷àâ â ÷àñàõ ³ óìîâàõ àðõèòðóäíèõ. Êîæíà ä³ÿ, ñëîâî, ³íòðèãà ìîãëè ïîçáàâèòè éîãî ì³ñöÿ ïðàö³ [...] êðàé ëþáèâ ùèðî, õî÷à çìóøåíèé çàâæäè çàêðèâàòèñÿ íåïðîáèâíèì çàñëîíîì”43. Îëåêñàíäð ̳öêåâè÷ ïðåçåíòóâàâ òå êîëî ïîëüñüêèõ ïåäàãîã³â, ÿêèì ó ò. çâ. „çàáðàíèõ ãóáåðí³ÿõ”, çàáåçïå÷åíî ïåâíèé æèòòºâèé ñòàíäàðò, 40 41 42 43

T. Dobszewicz, op. cit., ñ. 209–210. Ibidem, ñ. 210. Ajogawa, op. cit., ¹ 154. Ibidem, ¹ 159–160.

100

Rus³ana Martseniuk

àëå íå ñòâîðåíî æîäíèõ óìîâ äî ðîçâèòêó. Ëþäè íå áà÷èëè ïåðåä ñîáîþ æîäíèõ ïåðñïåêòèâ, òðèìàëèñÿ ï³ä æîðñòêèì íàãëÿäîì, âèíàãîðîäæóâàëîñÿ ò³ëüêè ïðèñëóæíèöòâî, ÷àñòî ðîç÷àðîâàí³ ³ çàìêíóò³ â ñîá³ íå ÷óëè â ñîá³ ñèëè – áî ¿ì öå íå â³ëüíî, àáè ó ïîâí³é ïîêàçàòè âëàñíó íàö³îíàëüíó òà êóëüòóðíó ñàìîáóòí³ñòü44. Òîæ, äëÿ ïîëÿê³â-âèêëàäà÷³â ó íîâèõ ³, äî ðå÷³, ÷àñòî çì³íþâàíèõ óìîâàõ âàæëèâî áóëî ñâ³äîìî ³ àäåêâàòíî îö³íþâàòè ïîë³òè÷í³, êóëüòóðí³ òà ñîö³àëüí³ ðåà볿 òà âì³òè çðîáèòè ïðàâèëüíèé âèá³ð. Äëÿ êîæíîãî â³í áóâ ð³çíèé. Äëÿ ÷àñòèíè ñåðåä ÿêèõ ³ Îëåêñàíäð ̳öêåâè÷ öå áóâ âàæêèé âèá³ð, àäæå â³í òàê ³ íå çì³ã ñòàòè òèì âèäàòíèì ïðàâíèêîì, íà ÿêîãî ïîêëàäàëè íà䳿 ùå ç³ ñòóäåíòñüêèõ ðîê³â. ×è ìîæåìî öå îïèñàòè ÿê âíóòð³øíþ îïîçèö³þ äî ³ñíóþ÷îãî ðåæèìó, â³ä ÿêîãî çàëåæàâ, ÷è îêðåñëèòè âì³ííÿì çðîáèòè â³ðíèé âèá³ð ä³é, ÿê³ áóëè á ñïðîìîæí³ çàáåçïå÷èòè òàê íåîáõ³äíèé „æèòòºâèé óñï³õ”, â òîìó ÷èñë³ çà óìîâ ³ñíóâàííÿ íåñïðèÿòëèâî¿ äëÿ ëþäèíè ñèòóàö³¿? Íàïåâíî ïðàâäèâ³ â³äïîâ³ä³ çíàëè ò³ëüêè âîíè. Streszczenie Polacy na Uniwersytecie œw. W³odzimierza (1834–1839): problemy adaptacji kulturowej W artykule na podstawie materia³ów archiwalnych i historiograficznych po raz pierwszy zaprezentowano problemy adaptacji kulturowej polskich profesorów na Uniwersytecie œw. W³odzimierza w latach 1834–1839. Po st³umieniu powstania listopadowego w 1832 r. na Ukrainie zosta³y zamkniête wszystkie polskie szko³y œrednie, w tym Liceum Krzemienieckie. 1834 r. na bazie tego ostatniego w Kijowie otwarto Uniwersytet œw. W³odzimierza, który mia³ byæ narzêdziem polityki rusyfikacji. Do 1839 r. 36% jego kadry stanowili profesorowie z by³ego Liceum: J. Ab³amowicz, G. Greczyna, S. Zienowicz, M. Jakubowicz, W. Besser, J. Korzeniowski, A. Mickiewicz i inni, które znaleŸli siê w nowym dla siebie œrodowisku spo³ecznym i narodowym, co radykalnie zmieni³o warunki ich ¿ycia. Autorka koncentruje siê na losach prof. Aleksandra Mickiewicza, opisuj¹c jego dramatyczne przejœcia i trudne wybory miêdzy uczuciem narodowym i lojalnoœci¹ wobec rz¹du zapewniaj¹cego mu stabilnoœæ finansow¹ i status spo³eczny. Summary Poles at the University of St. Vladimir (1834–1839): problems of cultural adaptation Using previously unknown archival and historiographical materials, author, for the first time, made a study of problems of cultural adaptation of Polish professors at the University of St. Vladimir from 1834 to 1839. After suppression of November uprising, in 1832 all Polish schools in Ukraine, including Lyceum in Krzemienic, were closed. On the base of liquidated Lyceum, in 44 D. Beauvois, Szkolnictwo polskie na ziemiach litewsko-ruskich (1803–1832), t. 2: Szko³y podstawowe i œrednie, Lublin 1991, ñ. 247.

Ïîëÿêè â Óí³âåðñèòåò³ ñâ. Âîëîäèìèðà (1834–1839)...

101

1834 the University of St. Vladimir was opened in Kiev. It had to be the instrument of russification policy of the tsarist regime. Till 1839 36% of its teaching staff consisted of former Lyceum professors: I. Ablamovich, G. Grechina, S. Zenovich, M. Yakubovich, V. Besser, J. Kozhenovsky, A. Mickiewicz, and others. They found themselves in new for them social and national environment that caused radical changes of their living conditions. Focusing on the fate of Professor Aleksandr Mickiewicz, author describes in detail the dramatic vicissitudes of life path of Polish teachers under the circumstances of hard choices between national sentiments and loyalty to the government, which offered financial stability and social status.

102

Rus³ana Martseniuk

UWM w OlsztynieProlog i epilog. O sztukach „Na dnie” Maksyma Acta Gorkiego... Polono-Ruthenica XVI, 2011 103 ISSN 1427-549X

Halina Mazurek Katowice

Prolog i epilog. O sztukach Na dnie Maksyma Gorkiego i Franek Rakoczy W³adys³awa Orkana O zwi¹zkach obu sztuk w polskich pracach krytycznych wspominano niejednokrotnie, nawet w opracowaniach encyklopedycznych dotycz¹cych dorobku Orkana1. Nikt jednak nie zaj¹³ siê tym zagadnieniem dok³adniej, wyj¹wszy Miros³awê Puchalsk¹, która dawno temu poœwiêci³a mu kilka zdañ, zatrzymuj¹c siê d³u¿ej jedynie na zale¿noœciach dramatu Orkana od wydarzeñ 1905 r.2 Zale¿noœæ taka istnia³a i mia³a istotne znaczenie przede wszystkim dla sensów i znaczeñ Franka Rakoczego (1907). Nale¿y przy tym zaznaczyæ, ¿e dramat Gorkiego uj¹³ Orkana sposobem ukazania okreœlonej rzeczywistoœci. Polski pisarz specjalnie nie eksponuje zbie¿noœci ze sztuk¹ Na dnie (1902), niemniej akcentuje poprzez niektóre sceny, postacie i ich wypowiedzi, ¿e dzie³o Gorkiego wywar³o na nim du¿e wra¿enie i mia³o swój udzia³ w powstaniu Franka Rakoczego. Oba utwory traktuj¹ o sytuacji biedoty, bezrobotnych i bezdomnych, zaœ akcjê umiejscawiaj¹ w noclegowniach, gdzie gnie¿d¿¹ siê ubodzy, których nieosi¹galnym marzeniem jest polepszenie w³asnego bytu. Tocz¹ niekoñcz¹ce siê rozmowy na temat wolnoœci, niezale¿noœci, wyswobodzenia siê od wszelkich nakazów i zakazów panuj¹cego systemu. Jednak problem wolnoœci Gorki ujmuje w planie bardziej filozoficznym, uniwersalnym, Orkanowi zaœ chodzi g³ównie o wolnoœæ ch³opów, górali gorczañskich, jego rodaków ¿yj¹cych w uzale¿nieniu od „pana, wójta i plebana”. Rozwarstwienie na wsi galicyjskiej, poni¿anie najbiedniejszych, dramaty tzw. komorników dotyka³y pisarza do ¿ywego. Uporczywie szuka³ w swoich utworach, jak równie¿ dzia³aj¹c w ró¿nych organizacjach jakiegoœ rozwi¹zania, a trzeba przyznaæ, ¿e mentalnoœæ i egzystencjê ch³opów pozna³ dog³êbnie, gdy¿ do koñca swoich dni mieszka³ w rodzinnych stronach. 1 Np. S. Pigoñ, W³adys³aw Orkan. Twórca i dzie³o, Kraków 1958; L. Eustachiewicz, Dramaturgia M³odej Polski, Warszawa 1982; B. Faron, W³adys³aw Orkan, Kraków 2004; Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 1983. 2 M. Puchalska, W³adys³aw Orkan a rok 1905, Wroc³aw 1957.

104

Halina Mazurek

Gorki te¿ œwietnie zna³ i rozumia³ tzw. bosiaków, ludzi dna, poœród których spêdzi³ dzieciñstwo i m³odoœæ. Przedstawiaj¹c w sztuce ich d¹¿enia i nadzieje, nadawa³ im wszak¿e charakter ponadczasowy i uniwersalny. Niemniej i tu konflikt miêdzy bogaczami i nêdzarzami rysuje siê wyraŸnie w scenie zatargu w³aœcicieli noclegowni z jej mieszkañcami. I tu bohaterowie czyni¹ aluzje do niesprawiedliwoœci i nierównoœci spo³ecznych. Satin powie: „Niejednemu pieni¹dze lekko przychodz¹, ale ma³o kto lekko siê z nimi rozstaje… Praca? Zrób tak, ¿ebym mia³ z roboty przyjemnoœæ, to mo¿e bêdê pracowa³. [...] Ale praca z musu – to istna niewola!”3. Tu te¿ wszyscy ¿yj¹ w oczekiwaniu na zmiany i z nadziej¹, ¿e uda im siê jeszcze w ¿yciu coœ osi¹gn¹æ, tak jak uda³o siê to Piep³owi, ale tylko w jego œnie o tym, ¿e z³owi³ wreszcie „ogromnego leszcza, taakiego leszcza”. Z tymi s³owami koresponduje pierwsza wypowiedŸ z Franka Rakoczego. Stary Drózd zdaje tu relacjê z po³owu pstr¹gów: „Zawin¹³ech rêkaw – siêgam po niego – a ten mi myk spod ska³y! [...] Porozl¹da³ech sie, czy stra¿nik nie idzie, zszed³ech ni¿ej, zastawi³ech wodê – i przyszed³ mi pokorniuteñko do garœci [...]. I móg³by cz³ek œlebodnie ¿yæ, ¿eby nie prawo”4. D³u¿sza rozmowa lokatorów przykoœcielnego przytu³ku na temat nies³usznoœci i niestosownoœci prawa zakazuj¹cego mieszkañcom wsi po³owu ryb sygnalizuje spo³eczno-polityczny i ekonomiczny aspekt utwory, potêguje poczucie krzywdy spo³ecznej i nêdzê wiejskiego bytu. Aparat wyzysku ujawnia siê w nêkaniu biedaków i wykorzystywaniu ich przez ksiêdza gro¿¹cego im stale wyrzuceniem z noclegowni. Ju¿ w pocz¹tkowych partiach dramatu pada pytanie: czy koœció³ ju¿ pozamiatany? Bo „jejmoœæ” (gospodyni plebana) bêdzie z³a. U Gorkiego mamy podobn¹ scenê. Mieszkañcy noclegowni spieraj¹ siê, czyja kolej pozamiataæ pod³ogê. Do porz¹dku przywo³uje ich Kleszcz, mówi¹c, ¿e ¿ona gospodarza, Wasilisa, ostro zruga ich za opiesza³oœæ i w koñcu wyrzuci na ulicê. Lokatorzy przytu³ku uwa¿aj¹ swoje lokum za przymusowe miejsce pobytu, za wiêzienie, z którego w niedalekiej przysz³oœci zamierzaj¹ siê wyrwaæ. O wolnoœci mówi ca³y czas Satin, o wyjeŸdzie rozprawia Aktor, opuœciæ noclegowniê chce Nastia, dla Kleszcza pó³roczny pobyt w wilgotnej piwnicy wydaje siê okresem co najmniej szeœcioletnim. Podobnie jest w sztuce Orkana – Drózdowi te¿ trzyletnia wegetacja w przytu³ku d³u¿y siê jak æwieræ wieku. Innemu bohaterowi – Cyrkowi przygnêbionemu ¿¹daniem ksiêdza, by usun¹³ gnie¿d¿¹ce siê za o³tarzem ptaki, którymi 3 M. Gorki, Dramaty, prze³. S. Brucz, S. R. Dobrowolski, A. Kamieñska, A. Stawar, J. Œpiewak, Warszawa 1953, s. 27. Dalsze cytaty z tego samego wydania. 4 W. Orkan, Utwory dramatyczne, Kraków 1986, s. 96, 107. Pozosta³e cytaty z tego samego Ÿród³a.

Prolog i epilog. O sztukach „Na dnie” Maksyma Gorkiego...

105

siê z radoœci¹ opiekowa³ – marzy siê „spokojny k¹t na ziemi, gdzie drzewa, ptactwo, powietrze, woda i stworzenie wszelkie”. Student z kolei ma nadziejê, ¿e dostanie posadê kancelisty, sprawi sobie nowe ubranie, wiêc stale buntuje siê i odmawia pracy w koœcielnym gospodarstwie. Nie sposób w tym miejscu nie wspomnieæ o Gorkowskim p¹tniku £uce, który prawi wszystkim o ziemi sprawiedliwej i szczêœliwej. Nawet okrutna i obcesowa Wasilisa marzy o porzuceniu starego mê¿a i wyjeŸdzie ze znienawidzonego domu. Obie sztuki ³¹czy problematyka szeroko pojêtej wolnoœci, sprawiedliwoœci i prawoœci, jak te¿ marzenie bohaterów o lepszym ¿yciu, kwestia sumienia i duszy, godnoœci ludzkiej i prawdy. Piepie³ pyta £ukê, czy jest Bóg. „Jeœli wierzysz – jest; jeœli nie wierzysz – nie ma Boga. Jest to, w co siê wierzy...” – s³yszy w odpowiedzi. Dylematy mieszkañców noclegowni drêcz¹cych siê pytaniami o sens istnienia, o istotê cz³owieka i prawdê stary wêdrowiec rozwi¹zuje w jeden sposób – wznios³ym k³amstwem. Pociesza konaj¹c¹ ¿onê Kleszcza, ¿e jest na tamtym œwiecie lepsze ¿ycie. Alkoholikowi Aktorowi mówi o rzekomo istniej¹cej gdzieœ lecznicy skutecznie pozbawiaj¹cej na³ogu. Czekaj¹c¹ na ksiêcia z bajki prostytutkê Nastiê zapewnia, ¿e wierzy w jej opowieœci, a mora³ jego pocieszania brzmi: „Cz³owiek wszystko potrafi... je¿eli tylko chce”. K³amstwo w imiê wznios³ych racji pozwala „by³ym ludziom” przetrwaæ w otaczaj¹cej ich koszmarnej rzeczywistoœci i utrwala ich nadzieje. W dramacie Orkana m³ody i utalentowany wiejski rymotwórca, sierota Teofilek – daj¹cy ponieœæ siê w swoich poetyckich wypowiedziach wyobraŸni i przekonuj¹cy samego siebie o istnieniu piêknego i sprawiedliwego œwiata – ze strachem pyta o piek³o. Student wymijaj¹co odpowiada mu, ¿e jego „o tym nie uczyli” i jedyn¹ osob¹ znaj¹c¹ odpowiedzi na wszystkie trudne pytania jest Franek Rakoczy. Cyrek – swoisty odpowiednik £uki – dodaje: „piek³a jeszcze nie ma... bo jest nadzieja...”. Na to Drózd: „Rakoczy... toœcie chcieli powiedzieæ? [...] Tak, tak... On tam musi o nas myœleæ! On tam musi coœ gotowaæ! Ka¿demu, co który pragnie...”. Osnow¹ sztuki Orkana jest oczekiwanie zamieszkuj¹cych przytu³ek biedaków na tê tajemnicz¹ postaæ, o której mówi ca³a wieœ i z któr¹ ka¿dy wi¹¿e nadziejê na lepsz¹ przysz³oœæ, a nawet wyra¿a przekonanie, ¿e tak siê stanie. Nikt nie rozwa¿a tu zagadnieñ filozoficznych i nie prowadzi za¿artych dysput o sensie ludzkiej egzystencji, gdy¿ wszelkim rozmowom k³adzie kres imiê Rakoczego, nie schodz¹ce w zasadzie z ust bohaterów. ¯eby wyjaœniæ tê sytuacjê, trzeba wróciæ do napisanej w 1903 r. powieœci Orkana W roztokach, której g³ównym bohaterem by³ w³aœnie Franek Rakoczy. Zaprezentowa³ on ch³opom radykalny program poprawy ich bytu. Nie wdaj¹c siê w szczegó³y, przypomnimy pokrótce, o co w nim chodzi³o. Otó¿ ten szlachetny

106

Halina Mazurek

idealista marzy³ i wierzy³ w gospodarkê zespo³ow¹. Chcia³, aby wszystkim na wsi ¿y³o siê dobrze, ¿eby ka¿dy mia³ to, czego mu do ¿ycia potrzeba, a reszta wytworzonych wspólnie produktów pozostawa³a do póŸniejszego podzia³u. Rz¹dziæ mia³a Rada M¹drych, sk³adaj¹ca siê z 12 cz³onków, którzy dbaliby o oœwiatê, wychowanie i mieli pieczê nad wszystkim. Idealny kolektyw rolny, chrzeœcijañska gmina zapewniaj¹ca sprawiedliwoœæ, uczciwoœæ, spokój i dostatnie ¿ycie przypomina – jak utrzymuje Stanis³aw Pigoñ – wizjê ksiêcia Niechludowa z powieœci Lwa To³stoja Zmartwychwstanie5. W powieœci W roztokach decydenci wsi Przys³opie negatywnie odnieœli siê do planów Franka. Skompromitowany i rozgoryczony reformator opuszcza rodzinn¹ wieœ i wyrusza w œwiat, pozostawiaj¹c oddanych mu biedaków z obietnic¹ rych³ego powrotu. Nierozwi¹zany problem kaza³ Orkanowi dopisaæ epilog do nieukoñczonych dziejów mieszkañców Przys³opia i ostatecznie zweryfikowaæ postawê Rakoczego. Tymczasem w utworze Gorkiego nikt nie czeka na zbawcê, który dla ka¿dego „coœ by tam gotowa³”. W wielog³osowej sztuce autora Matki ka¿dy ma w³asne zdanie o œwiecie i ¿ywi nadziejê, ¿e w trwaj¹cej dyskusji o sprawiedliwoœci, sumieniu i cz³owieku dojdzie do jakiejœ prawdy, która pozwoli mu w przysz³oœci ¿yæ inaczej. Nawet £uka, który ma dla ka¿dego s³owa otuchy i podzia³a³ na wszystkich, jak stwierdzi Satin: „jak kwas na star¹ i brudn¹ monetê...”, jest tylko jednym z wielu g³osów. Zdarzenia, do jakich dochodzi pod koniec dramatu (zabójstwo Kostylowa, uwiêzienie Piep³a i Wasilisy), przerazi³y dobrotliwego starca i przyspieszy³y jego odejœcie z noclegowni. Na dodatek samobójstwo Aktora podwa¿y³o sens wznios³ego k³amstwa, jakie mia³ £uka dla ka¿dego lokatora piwnicy domu Kostylowów. Mimo to oczyszczenie siê dokona³o, gdy¿ starzec wypowiedzia³ kilka znamiennych formu³ek, które zgnêbionym biedakom da³y wiele do myœlenia i spowodowa³y, ¿e siêgnêli oni w g³¹b swojej duszy, by na jej dnie odnaleŸæ prawdziwego cz³owieka. „Cz³owiek – jaki by tam by³ – zawsze swoje wart...”, „Uszanujcie cz³owieka... Nie to jest wa¿ne, co siê mówi, ale dlaczego siê mówi!” – g³osi³ £uka, wywo³uj¹c do odpowiedzi kolejne postacie. Jego g³ówny oponent, Satin, doceni³ wartoœæ s³ów £uki i w finale sztuki wykrzycza³, ¿e jedyn¹ s³uszn¹ prawd¹ jest cz³owiek. To, i¿ powiedzia³ to po pijanemu i z w³aœciw¹ sobie nonszalancj¹, nie oznacza, ¿e szafowa³ pustymi frazesami i gra³ przed noclegow¹ widowni¹, jak sugeruje Józef Smaga. Wszak znacznie wczeœniej Piepie³ powiedzia³ do Kleszcza: „Oni s¹ m¹drzejsi od ciebie, chocia¿ pijacy...”. Zarówno prawdy £uki, jak i Satina by³y dla Gorkiego wa¿ne. Sam by³ w pocz¹tkach swej twórczoœci zwolennikiem wznios³ego k³amstwa, 5

S. Pigoñ, W³adys³aw Orkan..., s. 243.

Prolog i epilog. O sztukach „Na dnie” Maksyma Gorkiego...

107

o ile mia³oby byæ g³oszone w imiê dobra ludzkoœci. Doœwiadczony boleœnie przez ¿ycie nie kpi³ nigdy z godnoœci cz³owieka. Poza Satina wynika z jego usposobienia, z jego buntu przeciw otaczaj¹cej rzeczywistoœci. Gdyby mówi³ z powag¹ w sytuacji, w jakiej siê znalaz³ w noclegowni, wówczas rzeczywiœcie jego s³owa zabrzmia³yby œmiesznie. W innym miejscu Smaga s³usznie konstatuje: „Prawda, której tak ¿arliwie poszukuj¹ bohaterowie Na dnie, ma pomóc cz³owiekowi w przezwyciê¿eniu apatii i rezygnacji, bo cz³owiek – zdaje siê mówiæ ca³y tekst sztuki – tylko wtedy zas³uguje na to miano, gdy drêczy go niepokój poszukiwania w³asnego sensu, dociekliwoœæ w rozwik³aniu tragicznego splotu, jakim okazuje siê najczêœciej jego w³asna egzystencja. [...] Gorki nie daje recept i gotowych odpowiedzi na postawione pytania, mówi natomiast sporo o warunkach, w jakich winno przebiegaæ poszukiwanie odpowiedzi. Nie ma to byæ zbawienie w imiê abstrakcyjnych idea³ów, lecz humanizm konkretny”6. Bohaterowie sztuki Orkana czekaj¹ natomiast na takie zbawienie w postaci Franka Rakoczego czy – jak go okreœlaj¹ mieszkañcy noclegowni – Hannibala, Mesjasza, Napoleona, cz³owieka z wielkimi idea³ami. W tym tkwi podstawowa ró¿nica miêdzy omawianymi dramatami, zaœ podstawowa zbie¿noœæ to warunki, w jakich rodz¹ siê pytania o sens ¿ycia. Jak pisze Miros³awa Puchalska: „w³aœnie od Gorkiego zaczerpn¹³ autor Franka Rakoczego metody dramatycznego przedstawienia œrodowiska i realistycznej struktury wiêkszoœci dialogów”7. Sygna³y pokrewieñstwa s¹ u Orkana dosyæ czêste, a jednym z nich jest problem cz³owieczeñstwa. Zosta³ on przedstawiony nie w zaciêtej dyskusji jak w Na dnie, ale w oddzielnych wypowiedziach postaci, zw³aszcza Studenta, w którego postaci pisarz zawar³ kilka cech charakterystycznych do Satina: celowe przekrêcanie wyrazów, zgrywanie siê, ¿artobliwy ton, powtarzanie niektórych fraz, ci¹g³e proœby o pieni¹dze. Ponadto Student czêsto popisuje siê znajomoœci¹ ³aciny, wiêc od czasu do czasu, bez zwi¹zku, koñczy wypowiedŸ s³owem satis, co przywodzi na myœl bohatera sztuki Gorkiego. Nie mówi, ¿e „cz³owiek to brzmi dumnie”, ale równie¿ tonem patetycznym powtarza: „cz³owieka upad³ego podnieœæ”. I choæ w dramacie Orkana nikt nie rozwija dyskusji na powa¿ne tematy z filozoficznym podtekstem, niemniej w g³oœnym myœleniu czy te¿ swobodnym przerzucaniu siê s³owami nieraz mówi siê z nut¹ smutku i nadziei o prawdzie, mi³oœci do ludzi, sprawiedliwoœci, szczêœciu, wolnoœci i sumieniu. Autorem pouczaj¹cych sentencji, wszelkich uogólnieñ i maksym ¿yciowych jest tu Cyrek, przypominaj¹cy Gorkowskiego £ukê, lecz w przeciwieñstwie do niego do koñca 6 7

J. Smaga, Dramaty Maksyma Gorkiego, Kraków 1975, s. 16. M. Puchalska, W³adys³aw Orkan..., s. 469.

Halina Mazurek

108

obecny w akcji, a przy Franku Rakoczym trwaj¹cy niezmiennie od powieœci W roztokach do dramatycznego fina³u sztuki. Zauwa¿a siê tak¿e niejakie podobieñstwo Drozda do postaci Bubnowa z Na dnie. Zwraca uwagê przede wszystkim powtarzanie zdañ, uporczywe powracanie do jednego tematu. Bubnow wci¹¿ mówi o „przegni³ych nitkach”, o tym, ¿e „ludzie lubi¹ k³amaæ”. Drózd z kolei ¿yje pragnieniem wolnoœci, wiêc powtarza: „mnie, wiecie, g³ównie o tê œlebodnoœæ...” albo „szed³ se cz³ek rzek¹ w górê – na dó³”. Obaj maj¹ sk³onnoœæ do niedopowiedzeñ, do mówienia jakby tylko do siebie, do komentowania zachowañ innych specjalnie dobranymi powiedzeniami i przys³owiami. Bubnow wszak¿e wykazuje wiêcej zdecydowania i œmia³oœci, Drózd zaœ jest spokojniejszy i ma tendencjê do ³agodzenia sytuacji. Postacie z Franka Rakoczego s¹ znacznie mniej zadziorne i stanowcze, a poza tym maj¹ œwiadomoœæ, ¿e nic nie da siê za³atwiæ w pojedynkê. Bohaterowie Gorkiego te¿ zreszt¹ wiedz¹ dobrze, ¿e pocieszenia £uki nie rozwi¹¿¹ ich problemów. St¹d ich s³uszne pytania, np. Aloszki, który krzyczy: „Powiedzcie mi, od kogo ja gorszy? Dlaczego ja mam byæ gorszy od innych?” czy nerwowe krzyki Kleszcza odpowiadaj¹cego na s³owa Nataszy, ¿e „wszystkim jest Ÿle”: „K³amiesz! Nie wszystkim! Gdyby tak wszystkim... to niech tam! Wtedy – nie by³oby krzywdy... tak!”. Puchalska trafnie formu³uje zasadnicz¹ ró¿nicê miêdzy analizowanymi sztukami: „ju¿ w tym roku 1901 bohaterowie Na dnie zdaj¹ sobie jasno sprawê z tego, ¿e opowiadanie £uki o istnieniu «sprawiedliwego kraju» – to we wspó³czesnej sytuacji historycznej utopia, która nie powinna przes³oniæ rzeczywistego uk³adu si³ na œwiecie. Bohaterom Orkana zaœ daleko do znalezienia tak konkretnego punktu wyjœcia dla rozwa¿añ nad mo¿liwoœciami realizacyjnymi utopii Rakoczego”8. Akcja sztuki Na dnie toczy siê niemal w przededniu rewolucji 1905 r., tote¿ wyczuwa siê w niej atmosferê oczekiwania na coœ wa¿nego. Przejawia siê to zarówno w dyskusjach o cz³owieku, w uœwiadamianiu w³asnej sytuacji, jak i w buntowniczej postawie bohaterów, ich pewnej agresywnoœci, krzykliwoœci, gotowoœci do aktywnego uczestnictwa w zmianie swojego losu. Znamienne i wielce znacz¹ce s¹ s³owa Satina: „Ludziom nie wstyd, ¿e ty ¿yjesz gorzej od psa... Pomyœl: ty nie bêdziesz pracowaæ, ja nie bêdê, jeszcze stu ludzi, tysi¹c... wszyscy! Rozumiesz? Wszyscy rzucaj¹ pracê! Nikt nie chce nic robiæ – i co wtedy?”. W tym wiêc sensie dramat Gorkiego mo¿na nazwaæ prologiem, ukazaniem symptomów wyjœcia z dna, postaw i dzia³añ wstêpnych, przygotowuj¹cych do czegoœ, co zrodzi siê z bacznych obserwacji pog³êbiaj¹cych siê ró¿nic miêdzy 8

Ibidem.

Prolog i epilog. O sztukach „Na dnie” Maksyma Gorkiego...

109

bogatymi, decydentami a tymi, którzy znaleŸli siê na marginesie spo³ecznym, lecz pragn¹ uparcie zejœæ z niego na powierzchniê ¿ycia. Natomiast Franek Rakoczy, pomyœlany ju¿ w roku 1904, a napisany trzy lata póŸniej, powsta³ niew¹tpliwie g³ównie z inspiracji wydarzeniami roku 1905. By³ zatem nie tylko epilogiem powieœci W roztokach, w sensie formalnym, ale te¿ swoistym epilogiem do rewolucji 1905, która uœwiadomi³a pisarzowi boleœnie katastrofaln¹ sytuacjê wsi galicyjskiej, choæ konkretnych rozwi¹zañ nie podsunê³a. Wówczas te¿ zaostrzy³ siê kryzys twórczy Orkana – pisarz coraz dotkliwiej odczuwa³ fiasko w³asnych dzia³añ spo³ecznikowskich, rozczarowanie z powodu ciemnoty ch³opstwa i jego biernoœci. Franek Rakoczy odzwierciedla pogl¹dy samego Orkana, który te¿ myœla³ i pracowa³ nad programem ratowania górali gorczañskich9. Zbiorowe w³adanie ziemi¹, idealny kolektyw rolny to podstawy tej utopii, choæ pisarz rych³o stwierdzi³, zw³aszcza po roku 1905, ¿e jakakolwiek pomoc bêdzie jedynie doraŸna i losu ch³opstwa nie odmieni. St¹d chêæ rozwi¹zania konfliktów ideowo-artystycznych powieœci W roztokach i ponowne wprowadzenie postaci Franka Rakoczego – odpowiednika Orkana, co sam pisarz zaznaczy³ w tekœcie pobocznym sztuki, ale dopisanym dopiero w 1927 r. Puchalska przytacza jednak dowody na to, ¿e autor ju¿ w roku powstania dramatu podkreœli³ w jednym ze swoich artyku³ów, i¿ tworzy „satyrê na bohatera powieœci W roztokach – wiêc po czêœci i autosatyrê”10. Sam Franek wypowiada w utworze zaledwie kilka kwestii. Pojawia siê deszczow¹ noc¹ w przytu³ku pod koniec pierwszego aktu, który jest zbudowany na oczekiwaniu powrotu bohatera. W drugim akcie w przykoœcielnej noclegowni zjawia siê niemal ca³a wieœ, by ujrzeæ swojego Mesjasza i us³yszeæ wreszcie od niego, jak zamierza jej pomóc. Rakoczy wychodzi do ludzi, ale nie mówi nic, bo jest przygnêbiony i bezradny. Jak to ujmuje Pigoñ: „Oczekiwany i wytêskniony «zbawca» wraca jako rozbitek ¿yciowy, jako ruina tak oczywista, ¿e nie trzeba s³ów, by siê w niej zorientowaæ. Czekaj¹cy – z samej postaci, z samego spojrzenia, z samego zgarbienia siê rozeznaj¹ tê jego ca³kowit¹, definitywn¹ ju¿ klêskê. [...] Reformator potkn¹³ siê, upad³ i osun¹³ siê na dno. W tej klêsce podsuwa mu rozpacz tylko jedno wyjœcie: w zatratê”11. Tote¿ Franek podejmuje siê w trzecim akcie zadania niemo¿liwego – umieszczenia krzy¿a na wysokiej wie¿y koœcielnej, z której spad³ i zabi³ siê jeden bohaterów dramatu. Czyni to, ¿eby ratowaæ przed wyrzuceniem z przytu³ku jego mieszkañców. Tylko tyle mo¿e dla nich 9 S. Pigoñ przytacza dowody na to, ¿e Orkan myœla³ powa¿nie o idealistycznym programie pomocy ch³opstwu. Zob. S. Pigoñ, W³adys³aw Orkan..., s. 235. 10 M. Puchalska, W³adys³aw Orkan..., s. 455. 11 S. Pigoñ, W³adys³aw Orkan..., s. 269.

110

Halina Mazurek

zrobiæ. Przedtem jeszcze wyg³asza wierszowany poetycki monolog o swojej bezsilnoœci, samotnoœci, klêsce – przypominaj¹cy jako ¿ywo tyrady romantycznych bohaterów i przepe³nione symbolik¹ wypowiedzi postaci z Wesela Stanis³awa Wyspiañskiego. Franek Rakoczy Orkana ró¿ni siê od Na dnie Gorkiego tak¿e tym, ¿e jest dramatem poetyckim, symbolistyczno-realistycznym, dopuszczaj¹cym wszystkie mo¿liwe chwyty. W œwiecie realnym wsi wystêpuj¹ wiêc Diabe³ Wsiowy i Diabe³ Plebañski, których pe³ne ironii, humoru i satyry rozmowy odzwierciedlaj¹ realistyczne jak najbardziej stosunki spo³eczne i konflikty posiadaj¹cych w³adzê z uciskanymi. Sam Franek Rakoczy, choæ jest przedstawicielem t³umu, charakteryzuje siê hamletyzmem, marzycielstwem i – jak to okreœli³ Pigoñ – „przerostem wyobraŸni i melancholi¹”. W swojej tyradzie wypowiada siê jêzykiem metaforycznym, misjê niesienia pomocy biedakom nazywa „wykuwaniem w twardym marmurze schodów”, które „mia³y wieœæ do niebieskiego sufitu, ku gwiazdom, do s³oñca”. Jeden z komorników przypomina mu, ¿e niegdyœ mówi³ im „o jakimœ krwawym wschodzie i o œwitaniu”, o „zburzeniu starego koœcio³a – grzechu krzywdy ludzkiej”. Nasuwaj¹ siê tu skojarzenia ze sztuk¹ Gorkiego Dzieci s³oñca. Ów „krwawy wschód” – symbolizuj¹cy nieuchronnoœæ najbardziej radykalnych œrodków walki z niesprawiedliwoœci¹ spo³eczn¹ – utwierdza w przekonaniu, i¿ klêska poczynañ tytu³owego bohatera w du¿ym stopniu zasugerowana by³a upadkiem rewolucji 1905. Bezpoœrednie przyczyny przegranej Rakoczego to rzecz jasna jego skomplikowana osobowoœæ, nierealnoœæ programu, nieszczêœliwa mi³oœæ, samotnoœæ, indywidualizm i nieoparcie siê o si³y masowe. Dlatego te¿ i Orkan st³umienie rewolucji prze¿y³ jako osobist¹ pora¿kê, bo – jak s¹dzi Puchalska – rok 1905 by³ na tyle osobliwy, ¿e „ka¿dy uczciwy cz³owiek musia³ prze¿yæ go jako problem osobisty”, zaœ „cech¹ szczególn¹ utworów Orkana z okolic 1905 jest wszechobecny ton osobistej niejako rozprawy «ja» autorskiego ze œwiatem i ze sob¹ samym”12. Dramat Gorkiego w tym jest wielki, ¿e nie narzuca jakichkolwiek rozwi¹zañ, ale przedstawia doskonale warunki, w jakich mo¿e siê dokonaæ nowe, eksponuje symptomy wyjœcia z dna. Natomiast ciekawy i odznaczaj¹cy siê œwietn¹ znajomoœci¹ ¿ycia, mentalnoœci i jêzyka górali gorczañskich dramat-epilog Orkana ukazuje nie tê co trzeba drogê do przemian, dlatego te¿ nie móg³ siê skoñczyæ pomyœlnie. Drog¹ t¹ by³a jednostka – Franek Rakoczy, który jak sam Orkan kocha³ tych, na których losie bardzo mu zale¿a³o, ale mówi¹c s³owami Drózda: „bo dobrze chcia³, choæ se Ÿle pomyœla³...”. Orkan zaœ, podsumowuj¹c 12

M. Puchalska, W³adys³aw Orkan..., s. 437.

Prolog i epilog. O sztukach „Na dnie” Maksyma Gorkiego...

111

uwag¹ Pigonia: „patron ich wszystkich, autor, z bezradn¹ mi³oœci¹ sw¹ zeszed³ na samo dno krzywdy cz³owieczej. I tam ju¿ pozosta³”13. Ðåçþìå Ïðîëîã è ýïèëîã. Î ïüåñàõ „Íà äíå” Ìàêñèìà Ãîðüêîãî è „Ôðàíåê Ðàêî÷è” Âëàäèñëàâà Îðêàíà Îáà ïðîèçâåäåíèÿ ñîåäèíÿåò îäèí è òîò æå ìåòîä ïðåäñòàâëåíèÿ íèçîâ îáùåñòâà. È Ãîðüêèé è Îðêàí ïîêàçûâàþò áåäíûõ æèòåëåé íî÷ëåæíîãî äîìà, êîòîðûå íåñìîòðÿ íà ñâîþ ìàòåðèàëüíóþ íèùåòó, ïðîÿâëÿþò çàèíòåðåñîâàíèå äóõîâíîé æèçíüþ. Ðàçãîâàðèâàþò î ñâîáîäå, ñóòè ÷åëîâå÷åñòâà è ñìûñëå æèçíè.  îáåèõ ïüåñàõ âûñòóïàþò ïîõîæèå ïåðñîíàæè, ñîâïàäàþò îòäåëüíûå ìîòèâû, ñëó÷àè è ñèòóàöèè. Ðàçíèöû ïîðîæäàåò âðåìÿ, â êîòîðîì âîçíèêëè äðàìû è èõ ëèòåðàòóðíàÿ ìàíåðà. Ðeàëèñòè÷åñêàÿ äðàìà Íà äíå íàïèñàíà ïåðåä ñîáûòèÿìè, ñâÿçàííûìè ñ ðåâîëþöèåé 1905 ãîäà, ïîýòîìó öàðèò â íåé àòìîñôåðà îæèäàíèÿ îáùåñòâåííûõ èçìåíåíèé. Îðêàí ñîçäàë ñâîþ ïîýòè÷åñêóþ, íàïîëîâèíó ñèìâîëèñòñêóþ è íàïîëîâèíó ðåàëèñòè÷åñêóþ äðàìó ïîñëå 1905 ãîäà. Ïîðàæåíèå ãëàâíîãî ãåðîÿ, íåâîçìîæíîñòü âîïëîòèòü â æèçíü åãî íàìåðåíèé óëó÷øåíèÿ áûòà ñåëüñêîé áåäíîòû ñâèäåòåëüñòâóþò î êîíöå âñÿêèõ íàäåæä íà ëó÷øåå áóäóùåå.

Summary Prologue and epilogue. About arts “On the bottom” of Maxim Gorki and “Franek Rakoczy” of W³adys³aw Orkan Both of the works unites the same way of exhibition of the people of the margin social. At Gorki at Orkan are there the poor occupants of the hostel which despite the material fall show the interest of the matters of the spirit. They speak about freedom, human nature and the sense of the human existence. In both arts we were found similar figures convergent situations and events. However the differences arises the time of writing both works and their literary convention. The realistic drama On the bottom came into being before the revolution 1905, therefore dominate the atmosphere of the expectation on changes. Orkan writes his poetical drama, simbolistical – realistic after 1905 year. Through the defeat of main hero and the fiasco of his plans of improvement of life of the poor shows the end of the hope for better future.

13

S. Pigoñ, W³adys³aw Orkan..., s. 279.

112

Halina Mazurek

Âåðøèòåëè êðàñíîãî òåððîðà – Ô. Äçåðæèíñêèé è Â.Polono-Ruthenica Ìåíæèíñêèé... XVI, 2011 UWM w Olsztynie Acta 113 ISSN 1427-549X

Joanna Mianowska Bydgoszcz

Âåðøèòåëè êðàñíîãî òåððîðà – Ô. Äçåðæèíñêèé è Â. Ìåíæèíñêèé â î÷åðêàõ ýìèãðàíòà Ðîìàíà Ãóëÿ Ðîìàí Ãóëü – ïðîçàèê I âîëíû ðóññêîé ýìèãðàöèè, à òàêæå êèíîñöåíàðèñò, èñòîðèê è ìåìóàðèñò, êîòîðûé ìàëî èçâåñòåí è èçó÷åí â Ïîëüøå. Äàæå â ïîëüñêèõ ýíöèêëîïåäè÷åñêèõ èçäàíèÿõ, ñëîâàðå ïîä ðåä. Ô. Íåóâàæíîãî, ïóòåâîäèòåëå Ò. Êëèìîâè÷à è íîâåéøåì ó÷åáíèêå ïîä ðåä. À. Äðàâè÷à Ãóëü ëèøü óïîìèíàåòñÿ1. Åãî òâîð÷åñêàÿ áèîãðàôèÿ ïðåäñòàâëåíà â ïåðåâåäåííîì íà ïîëüñêèé ÿçûê ëåêñèêîíå íåìöà Â. Êàçàêà, â áèîãðàôè÷åñêîì ñëîâàðå Ãëåáà Ñòðóâå è â íîâåéøèõ ðîññèéñêèõ ýíöèêëîïåäèÿõ ïîä ðåä. À. Íèêîëþêèíà, Â. Øåëîõàåâà, Á. ×åëûøåâà è À. Äåãòÿðåâà2. Âîçìîæíî ñëîæíàÿ è íå ñîâñåì òèïè÷íàÿ áèîãðàôèÿ ýòîãî ýìèãðàíòà ñòàëà ïðè÷èíîé îòñóòñòâèÿ èíòåðåñà ê íåìó. Ýòîò ó÷àñòíèê ñìåíîâåõîâñêîãî äâèæåíèÿ, âçÿòûé â ïëåí Ïåòëþðîé, áûë âûâåçåí íåìöàìè â Ãåðìàíèþ è ñ 1920 ãîäó ïðîæèâàë â Áåðëèíå. Àíîíèìíûé ðåäàêòîð ëèòåðàòóðíîãî ïðèëîæåíèÿ ê ãàçåòå „Íàêàíóíå”, àðåñòîâàííûé íåìöàìè â Áåðëèíå â 1933 ãîäó, à çàòåì îñâîáîæäåííûé, ïåðååõàë â Ïàðèæ, ãäå èçäàâàë è ðåäàêòèðîâàë æóðíàë „Íàðîäíàÿ ïðàâäà” , à ïîñëå ýìèãðàöèè â ÑØÀ è ïðèíÿòèÿ â 1950 ãîäó àìåðèêàíñêîãî ãðàæäàíñòâà ñòàë ãëàâíûì ðåäàêòîðîì „Íîâîãî æóðíàëà” è íüþ-éîðêñêîãî îòäåëà ðàäèîñòàíöèè „Ñâîáîäà”. Ïðèìêíóâøèé ñíà÷àëà ê ñìåíîâåõîâöàì, Ãóëü âåðíóëñÿ â ëîíî ýìèãðàöèè, ñòàâ íåïðèìèðèìûì 1

T. Klimowicz, Przewodnik po literaturze rosyjskiej i jej okolicach (1917–1995), Wroc³aw 1997, c. 50, 195; Historia literatury rosyjskiej XX wieku, pod red. A. Drawicza, Warszawa 1997, c. 175; S³ownik pisarzy rosyjskich, pod red. F. Nieuwa¿nego, Warszawa 1994, c. 152–153. 2 W. Kasack, Leksykon literatury rosyjskiej XX wieku od pocz¹tku stulecia do r. 1996, przek³ad, opracowanie, bibliografia polska i indeks osób B. Kodzis, Wroc³aw 1996, c. 209–210; Ã. Ñòðóâå, Ðóññêàÿ ëèòåðàòóðà â èçãíàíèè. Êðàòêèé áèîãðàôè÷åñêèé ñëîâàðü ðóññêîãî çàðóáåæüÿ, Ïàðèæ – Ìîñêâà 1996, ñ. 304; Ëèòåðàòóðíàÿ ýíöèêëîïåäèÿ ðóññêîãî çàðóáåæüÿ 1918–1940, ãë. ðåä. À. Íèêîëþêèí, ò. I: Ïèñàòåëè ðóññêîãî çàðóáåæüÿ, Ìîñêâà 1997, c. 147–149; ò. III: Êíèãè, Ìîñêâà 2002, c. 178–189; Ðóññêîå çàðóáåæüå. Çîëîòàÿ êíèãà ýìèãðàöèè. Ïåðâàÿ òðåòü ÕÕ â. Ýíöèêëîïåäè÷åñêèé áèîãðàôè÷åñêèé ñëîâàðü, ïîä îáùåé ðåä. Â. Øåëîõàåâà, Ìîñêâà 1997, c. 200–202; Ëèòåðàòóðíîå çàðóáåæüå Ðîññèè. Ýíöèêëîïåäè÷åñêèé ñïðàâî÷íèê, ïîä îáùåé ðåä. Å.Ï. ×åëûøåâà è À.ß. Äåãòÿðåâà, ãë. ðåä. Þ.Â. Ìóõà÷åâ, Ìîñêâà 2006, ñ. 224–225.

114

Joanna Mianowska

âðàãîì ÑÑÑÐ. Ðåâîëþöèÿ è ãðàæäàíñêàÿ âîéíà îêàçàëèñü äëÿ íåãî ñàìûì áîëüøèì ïîòðÿñåíèåì, çàïå÷àòëåííûì âî ìíîãèõ ïðîèçâåäåíèÿõ. Âìåñòå ñ Äîáðîâîëü÷åñêîé àðìèåé è ãåíåðàëîì Êîðíèëîâûì îí ïðîäåëàë „Ëåäÿíîé ïîõîä” ïî þãó Ðîññèè, çàïå÷àòëåâàÿ ïðîéäåííîå â ðîìàíå ïîä òàêèì æå çàãëàâèåì3. Âîåííûé îïûò òåõ ëåò ñòàë òåìîé åãî ïðîèçâåäåíèé. Å. Ïîìåðàíöåâà, àâòîð ìíîãèõ ñòàòåé î Ð. Ãóëå, âûäåëÿåò äâå ãëàâíûå òåìû â åãî âîñïîìèíàíèÿõ – ýòî Ðîññèÿ è ýìèãðàöèÿ4. Ñîçäàòåëü õóäîæåñòâåííûõ áèîãðàôèé Êîíü ðûæèé, Æèçíü íà ôóêñà,  ðàññåÿíèè ñóùèå, Áåëûå ïî-÷åðíîìó ïîïàâ â êðóãîâîðîò èñòîðèè ÕÕ âåêà, áûë ñâèäåòåëåì âîéí, íåìåöêîãî íàöèçìà, ñîâåòñêîãî òåððîðà. Ïðîéäåííîå ñôîðìóëèðîâàëî åãî èíòåðåñ ê ÿðêèì èñòîðè÷åñêèì ëè÷íîñòÿì. Åãî ðîìàí Ãåíåðàë Áî (â ïîñëåäóþùèõ èçäàíèÿõ Àçåô) ðàñêðûâàåò ëè÷íîñòè ïðîâîêàòîðà Àçåôà è òåððîðèñòà Á. Ñàâèíêîâà5. Ã. Ñòðóâå âûñîêî îöåíèâàåò ðîìàí Àçåô, ñ÷èòàÿ, ÷òî íàïèñàí îí „æèâî è çàíèìàòåëüíî”6. Ñëåäóþùèé ðîìàí Ñêèô â íüþ-éîðêñêîì èçäàíèè 1974 ãîäà îçàãëàâëåí Áàêóíèí. Èñòîðè÷åñêàÿ õðîíèêà.  öåíòðå âíèìàíèÿ ïðîèçâåäåíèÿ òåîðåòèê àíàðõèçìà Ì. Áàêóíèí è öàðü Íèêîëàé I. Ñòðóâå ïî ïîâîäó ýòîãî ðîìàíà Ãóëÿ ïèøåò: „íà ìàíåðå Ãóëÿ ÷óâñòâîâàëîñü âëèÿíèå [...] ñîâåòñêèõ èñòîðè÷åñêèõ ðîìàíèñòîâ [...]. Íà âñåì ïîñòðîåíèè è ñòèëå î÷åíü ÷óâñòâóåòñÿ âëèÿíèå Þðèÿ Òûíÿíîâà. [...] Ïåðñîíàæè Ãóëÿ ÿâíî ãîâîðÿò öèòàòàìè èç èñòîðè÷åñêèõ äîêóìåíòîâ è ìåìóàðîâ”7. Îäíàêî Ñòðóâå ñ÷èòàåò, ÷òî îáà ðîìàíà Ãóëÿ ýìèãðàöèÿ îòíîñèëà ê ñîâåòñêîé ëèòåðàòóðå.  „Íîâîì æóðíàëå” ñ 1978 ãîäà Ãóëü èçäàåò òðåõòîìíèê ß óíåñ Ðîññèþ: Àïîëîãèÿ ýìèãðàöèè8. Ãëàâíîå â ýòîé êíèãå – ýòî íå òîëüêî îïðàâäàíèå, íî è âîçâûøåíèå ýìèãðàöèè, ñîõðàíèâøåé êóëüòóðíûå è äóõîâíûå öåííîñòè Ðîññèè. Íàø æå èññëåäîâàòåëüñêèé èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿþò èçäàííûå Ð. Ãóëåì ñåðèè ïîðòðåòîâ Ô. Äçåðæèíñêîãî è Â. Ìåíæèíñêîãî, ïðåäñòàâèòåëåé ñîâåòñêîé âëàñòè, âåðøèòåëåé „êðàñíîãî òåððîðà”, ïîëÿêîâ ïî ïðîèñõîæäåíèþ9. Äçåðæèíñêîãî Ãóëü ñ÷èòàåò îñíîâîïîëîæíèêîì áîëüøåâèñòñêîãî òåððîðà. Ñòîèò îòìåòèòü, ÷òî ïîÿâëÿþòñÿ è ïîëüñêèå îïðåäåëåíèÿ 3 4

Ð. Ãóëü, Ëåäÿíîé ïîõîä, Ìîñêâà 1990. Ñì.: E. Ïîìåðàíöåâà, ...Òîëüêî äëÿ íåå, äëÿ Ðîññèè... (Ðîìàí Ãóëü), „Ðîññèéñêèé ëèòåðàòóðîâåä÷åñêèé æóðíàë”, ãë. ðåä. À. Íèêîëþêèí, Ìîñêâà 1993, ¹ 2, c. 112. 5 Ð. Ãóëü, Àçåô, Ìîñêâà 1994. 6 Ã. Ñòðóâå, Ðóññêàÿ ëèòåðàòóðà â èçãíàíèè…, c. 127. 7 Ibidem. 8  Ìîñêâå èçäàíû ò. I–III â 2008 ãîäó; ò. 1: Ðîññèÿ â Ãåðìàíèè, ò. 2: Ðîññèÿ âî Ôðàíöèè, ò. 3: Ðîññèÿ â Àìåðèêå. 9 Ð. Ãóëü, Äçåðæèíñêèé (íà÷àëî òåððîðà), Ìîñêâà 1991.

Âåðøèòåëè êðàñíîãî òåððîðà – Ô. Äçåðæèíñêèé è Â. Ìåíæèíñêèé...

115

Äçåðæèíñêîãî, êîòîðûé åùå â 1933 ãîäó áûë íàçâàí „êðàñíûì ïàëà÷îì”, ïîçæå „îòöîì òåððîðà” 10. Íàäî ñêàçàòü, ÷òî â íàøåì èññëåäîâàíèè àíàëèçèðóåòñÿ êíèãà Ãóëÿ âòîðîãî èñïðàâëåííîãî èçäàíèÿ ïîä íàçâàíèåì Äçåðæèíñêèé: íà÷àëî òåððîðà, èçäàííàÿ â Ìîñêâå â 1991 ãîäó.  åå ïåðâîì èçäàíèè áûëè êðîìå î÷åðêîâ î Äçåðæèíñêîì è Ìåíæèíñêîì, à òàêæå î Ïåòåðñå, Ëàöèñå, ßãîäå è çàòåì Åæîâå11. Ãóëü ÿâëÿëñÿ î÷åâèäöåì è ñîâðåìåííèêîì îïèñûâàåìûõ ñîáûòèé. Åãî î÷åðêè èìåþò ñâîþ ýñòåòèêó è ïîýòèêó, êîòîðûå îòðàæàþò èñòîðèþ è ðàçëè÷íûå ïðîÿâëåíèÿ ñîâåòñêîãî òåððîðèçìà. Î÷åðê Ãóëÿ õàðàêòåðèçóåò Äçåðæèíñêîãî ìíîãîñòîðîííå – åãî âíåøíîñòü, îäåæäó, ðàññêàç î ïðîøëîì, ñåìåéíîå ïîëîæåíèå, âçãëÿäû, ïðîòèâîðå÷èâîñòü ïîñòóïêîâ, ìûñëåé è ÷óâñòâ. Äçåðæèíñêîìó Ãóëü ïîñâÿòèë â ñâîåé êíèãå 16 îçàãëàâëåííûõ ÷àñòåé (ãëàâîê), Ìåíæèíñêîìó – îäíó. Èññëåäîâàòåëè íàçûâàþò æàíð àíàëèçèðóåìîé êíèãè Ãóëÿ „ñåðèåé ïîðòðåòî┠(Ëèòåðàòóðíàÿ ýíöèêëîïåäèÿ ïîä ðåä. A. Íèêîëþêèíà, Å. Ïîìåðàíöåâà), „ïîëëóáåëëåòðèñòè÷åñêèìè áèîãðàôèÿìè ñîâåòñêèõ íîòàáëåé” (Ã. Ñòðóâå), „ïîðòðåòíûìè õàðàêòåðèñòèêàìè ïðåäñòàâèòåëåé ñîâåòñêîé âëàñòè” (Ëèòåðàòóðíîå çàðóáåæüå Ðîññèè...). Ñëåäóÿ ñîîáðàæåíèÿì Ì. Áàõòèíà, ñòîèò îòìåòèòü, ÷òî â ÕÕ âåêå æàíð óòðàòèë ñâîå ïåðâîñòåïåííîå çíà÷åíèå, ñòà⠄âòîðûì ëèöîì, à ãëàâíîé æå ôèãóðîé ëèòåðàòóðíîãî ïðîöåññà ñòàë àâòîð, îñóùåñòâëÿþùèé ñâîé òâîð÷åñêèé çàìûñåë”12. Ãóëü, íà äîëþ êîòîðîãî âûïàëè òÿæåëûå èñïûòàíèÿ, â àâòîáèîãðàôèè â õóäîæåñòâåííîé ôîðìå, ïèñàë: „ ìîåé ñêèòàëü÷åñêîé æèçíè ÿ âñåãäà ÷óâñòâîâàë îáëåã÷àþùåå äóøó óäîâëåòâîðåíèå, ÷òî æèâó èìåííî âíå Ðîññèè. Ïî÷åìó? Äà ïîòîìó, ÷òî ðîäèíà áåç ñâîáîäû äëÿ ìåíÿ íå ðîäèíà, à ñâîáîäà áåç ðîäèíû, õîòü è î÷åíü òÿæåëà, íî âñå-òàêè îñòàåòñÿ ñâîáîäîé”13. Ãóëü ñîçäàâàë ïîðòðåòíûå çàðèñîâêè î Äçåðæèíñêîì åùå â 30-å ãîäû, êîãäà â Ñîâåòñêîì Ñîþçå â óñëîâèÿõ íåñâîáîäû ïîãèáàëè ëþäè è òðàäèöèè ðóññêîé êóëüòóðû.  äåêàáðå 1917 ãîäà, êîãäà Ðîññèÿ áûëà â ðàçãàðå „îêàÿíñòâà”, Ãóëü íà÷èíàåò ñâîå ïîâåñòâîâàíèå ñ ïîèñêîâ Ëåíèíûì ðîññèéñêîãî Ôóêüå-Òåíâèëÿ14 (äåÿòåëü Âåëèêîé ôðàíöóçñêîé ðåâîëþöèè, îáùåñòâåííûé îáâèíèòåëü ðåâîëþöèîííîãî òðèáóíàëà). Âûáîð „ëûñîãî ÷åëîâå÷êà â ïîòðåïàííîì ïèäæàêå [òàê Ãóëü ïèøåò 10 11 12 13 14

Ñì.: L. Mleczin, Ojcowie terroru, t. 1: Dzier¿yñski, Mien¿yñski, Jagoda, Warszawa 1993. Ñì. Ëèòåðàòóðíàÿ ýíöèêëîïåäèÿ..., ò. 3, ñ. 184. Ì. Áàõòèí, Âîïðîñû ëèòåðàòóðû è ýñòåòèêè, Ìîñêâà 1975, c. 451. Ð. Ãóëü, Êîíü Ðûæèé, Íüþ-Éîðê 1952, c. 261–262. Ð. Ãóëü, Äçåðæèíñêèé (íà÷àëî òåððîðà)..., c. 3.

116

Joanna Mianowska

î Ëåíèíå – È.Ì.] áûë îäíîçíà÷íûì”. Íà çàñåäàíèè Ñîâíàðêîìà ïîÿâèëñÿ „âûñîêèé, ïîõîæèé íà ñêåëåò, îäåòûé â ñîëäàòñêîå ïëàòüå, âèñåâøåå íà íåì êàê íà âåøàëêå” Ôåëèêñ Äçåðæèíñêèé, íàçâàííûé Ãóëåì óæå ñ ïåðâûõ ñòðàíèö „îêòÿáðüñêèì Ôóêüå-Òåíâèëåì”15. Ãóëåì ïîä÷åðêíóòî „èçìîæäåííîå ëèöî è ëèõîðàäî÷íî áëåñòÿùèå ãëàçà, çàîñòðåííûå ÷åðòû” ÷åëîâåêà, ãîâîðÿùåãî „òðóäíî, ñ íåïðàâèëüíûì ðóññêèì ÿçûêîì ñ ñèëüíûì ïîëüñêèì àêöåíòîì è íåâåðíûìè óäàðåíüÿìè”16. Íåñêîëüêèìè ñòðîêàìè äàëüøå Ãóëü êàê áû îáúÿñíÿåò: „ðîäîâèòûé äâîðÿíèí, ïîìåùèê, ïîëÿê” 17. Ñëîâî „òåððîð” ïîÿâëÿåòñÿ óæå íà ïåðâîé ñòðàíèöå î÷åðêà. Ãóëü ðàñêðûâàåò õàðàêòåð Äçåðæèíñêîãî íà ñàìûõ ðàçíûõ óðîâíÿõ. Àâòîð î÷åðêà çàÿâëÿåò: „Åñòü âñå îñíîâàíèÿ çàèíòåðåñîâàòüñÿ åãî [Äçåðæèíñêîãî – È.Ì.] äóøåâíûì ñòðîåì è áèîãðàôèåé”.  ãëàâàõ „Ôåíèêñ ñåìüè”, „Øàïêàíåâèäèìêà” Ãóëü çíàêîìèò íå òîëüêî ñ ñåìüåé è ïðåäêàìè áóäóùåãî ÷åêèñòà, íî è ñ åãî äóøåâíûì ñîñòîÿíèåì. Ïîä÷åðêèâàÿ åãî âíåøíþþ êðàñîòó – òîíêîñòü ëèöà, ïðèùóðåííûå çåëåíûå ãëàçà, êðàñèâî âûïèñàííûé ðîò, ñòðîéíîñòü, äàæå ñõîæåñòü ñ ïîðòðåòîì þíîãî Ðàôàýëÿ, Ãóëü õàðàêòåðèçóåò åãî âíóòðåííèé ìèð – íåîáóçäàííóþ âñïûëü÷èâîñòü, âïå÷àòëèòåëüíîñòü, íåðâíîñòü è ñòðàñòíîñòü, ðòóòíóþ æèâîñòü18. Óæå â þíîøåñêèå ãîäû Ãóëü îòìå÷àåò ó ýòîãî „ôåíèêñà ñåìüè” ôàíàòèçì, ñíà÷àëà ðåëèãèîçíûé. Íå „ôàíàòèê-ñîçåðöàòåëü”, a „ôàíàòèê äåéñòâèÿ”, êàê îïðåäåëÿåò åãî Ãóëü, ïðîõîäèò ïóòü îò ãîòîâíîñòè ïîñâÿòèòü ñåáÿ êàðüåðå êàòîëè÷åñêîãî ñâÿùåííèêà, êîòîðûé íå òîëüêî ñàì óñåðäíî ìîëèëñÿ, íî è çàñòàâëÿë ìîëèòüñÿ ñâîèõ ðîäíûõ, ê ïîòåðå âåðû â Áîãà. „Îãðàíè÷åííîñòü äóøè”, êàê ñ÷èòàåò Ãóëü, áîëåçíåííîñòü è ñòðàñòíîñòü îïðåäåëèëè áóäóùåå ïðîïîâåäíèêà ðåâîëþöèè. Íàäî îòìåòèòü, ÷òî ïîðòðåò Äçåðæèíñêîãî íå ëîêàëèçîâàí â îäíîì ìåñòå åãî î÷åðêà, òî åñòü ýêñïîçèöèîííî. Åãî ìîæíî íàçâàòü ëåéòìîòèâíûì, èáî íåîäíîêðàòíî ïîÿâëÿþòñÿ óïîìèíàíèÿ î ñâåðêàþùèõ ãëàçàõ, çàãîðàþùèõñÿ ñòàëüíûì áëåñêîì, èëè î ñàðêàñòè÷åñêîé óñìåøêå â óãëàõ ðòà è î ðåçêîì, áîëåçíåííî âèáðèðóþùåì ãîëîñå „ëüâà ðåâîëþöèè”. Ãóëü, ââîäÿ ýòî èçâåñòíîå ïðîçâèùå Äçåðæèíñêîãî, ñîîòíîñèò åãî ñ îïðåäåëåíèåì âåëèêîãî èíêâèçèòîðà Êàñòèëèè, à çàòåì è Àðàãîíà, Òîðêâåìàäî (1483 ãîä), èç-çà äåÿòåëüíîñòè êîòîðîãî áûëè èçãíàíû èç Èñïàíèè åâðåè, ïðîèçîøëà êîíôèñêàöèÿ èìóùåñòâà îñóæäåííûõ èíêâèçèöèåé, è íà 15 16 17 18

Î Ôóêüå-Òåíâèëå ñì.: . Ð. Ãóëü, Äçåðæèíñêèé (íà÷àëî òåððîðà)..., c. 3. Ibidem. Ibidem, c. 4.

Âåðøèòåëè êðàñíîãî òåððîðà – Ô. Äçåðæèíñêèé è Â. Ìåíæèíñêèé...

117

ñîâåñòè „ëüâà ðåëèãèè” Òîðêâåìàäî, áûëè ñîòíè ñîææåííûõ19. Ãóëü ââîäèò â ñâîå ïðîèçâåäåíèå î Äçåðæèíñêîì ñþæåò, ñâÿçàííûé ñ Ïîëüøåé.  ãëàâå „Øàïêà-íåâèäèìêà” îí îòìå÷àåò „ãîðÿ÷î âçÿòûé êàòîëèöèçì” ñåìüè Äçåðæèíñêèõ, è êóëüòèâèðîâàíèå â ýòîé ñåìüå èäåè íàöèîíàëüíîé áîðüáû ïðîòèâ, êàê îí ïèøåò, ïîðàáîòèòåëüíèöû Ïîëüøè – Ðîññèè20.  êà÷åñòâå ïðèìåðîâ ïîðàáîùåíèÿ Ãóëü íàçûâàåò âîñïîìèíàíèÿ ïîëüñêèõ èíòåëëèãåíòñêèõ äåòåé î äåÿòåëüíîñòè Ìóðàâüåâà-âåøàòåëÿ è ïîëüñêèõ âîññòàíèÿõ.  ñâÿçè ñ íàïèñàííûì, Ãóëü ðàñêðûâàåò è ñåáÿ, êîíñòàòèðóÿ: „Íàäî áûòü ñïðàâåäëèâûì: äåéñòâèòåëüíîñòü íå îòêàçûâàëà ïîëÿêàì â ìàòåðèàëå äëÿ íåíàâèñòè ê ðóññêîìó ïðàâèòåëüñòâó”21. „Øàïêó-íåâèäèìêó”, êàê ïèøåò Ãóëü, õîòåë â þíîñòè íàäåòü áóäóùèé ïàëà÷ ðóññêîãî íàðîäà, ìå÷òàÿ â þíîñòè îá „óíè÷òîæåíèè âñåõ ìîñêàëåé”. Àâòîðñêàÿ ïîçèöèÿ âûðàæåíà Ãóëåì è â ñþæåòå, ñðàâíèâàþùåì ìå÷òû äâóõ ìàëü÷èêîâ èç Îøìÿíñêîãî óåçäà – Þçåôà Ïèëñóäñêîãî è Äçåðæèíñêîãî, êîòîðûå, êàê ñêàçàíî, „îäèíàêîâûé ÿä ïèëè â ÷óâñòâàõ ê Ðîññèè”22. Äàëåå Ãóëü êîíñòàòèðóåò, ÷òî åñëè â 1920 ãîäó „ðóññîíåíàâèñòíèêó” Ïèëñóäñêîìó â åãî ïîõîäå íà Êèåâ íå óäàëîñü íàäåòü „øàïêó-íåâèäèìêó”, òî â 1917 ãîäó òàêàÿ øàïêà äëÿ Äçåðæèíñêîãî íàøëàñü â îêðóæåíèè Ëåíèíà. Ãóëåì îñîáî ïîä÷åðêíóòû ñèëüíûå âïå÷àòëåíèÿ äåòñòâà „ïàëà÷à ðåâîëþöèè”.  êà÷åñòâå ïðèìåðà Ãóëü äàåò ñþæåò, ñâÿçàííûé ñ çàùèòîé Äçåðæèíñêèì ïîïàâøèõ â 1920 ãîäó â Â×Ê êàòîëè÷åñêèõ ñâÿùåííèêîâ. Ìîæåò, îòñòîÿë èõ Äçåðæèíñêèé ïîòîìó, ÷òî, êàê ñ÷èòàåò Ãóëü, â äåòñòâå ìàòü îòãîâîðèëà åãî ñòàòü êàòîëè÷åñêèì ñâÿùåííèêîì. Ñ ïîðòðåòàìè â ëèòåðàòóðå ñîîòíîñÿòñÿ õàðàêòåðèñòèêè ôîðì ïîâåäåíèÿ. Ýòî äâèæåíèÿ, ïîçû, æåñòû, ìèìèêà, ñëîâà ñ èõ ïðîèçíîøåíèåì23. Äçåðæèíñêèé â ïîâåñòâîâàíèè Ãóëÿ ñòàë äàæå ìîäåëüþ äëÿ çàìîðñêîé ëåäè Øåðèäàí, êîòîðàÿ ëåïèëà ãîëîâû âîæäåé ðåâîëþöèè. Áåñïîùàäíûé ïî îòíîøåíèþ ê ñåáå ïàëà÷, „àñêåò”, êàê åãî íàçûâàëè, äàë ñîãëàñèå ïîçèðîâàòü è Ãóëü ïðèâîäèò îòðûâîê âîñïîìèíàíèé ýòîãî ñåàíñà, çàïå÷àòëåííûõ ñêóëüïòîðîì: „Îí [Äçåðæèíñêèé – È.Ì.] ïîçèðîâàë ñïîêîéíî è î÷åíü ìîë÷àëèâî. Åãî ãëàçà âûãëÿäåëè [...] êàê îìûòûå ñëåçàìè âå÷íîé ñêîðáè, íî ðîò óëûáàëñÿ êðîòêî è ìèëî. Åãî ëèöî óçêî, ñ âûñîêèìè ñêóëàìè è âïàäèíàìè. Èç âñåõ ÷åðò åãî íîñ êàê áóäòî õàðàêòåðíåå âñåãî. Îí 19 20 21 22 23

Ñì. . Ð. Ãóëü, Äçåðæèíñêèé (íà÷àëî òåððîðà)..., c. 5. Ibidem. Ibidem, c. 6. Â. Õàëèçåâ, Òåîðèÿ ëèòåðàòóðû, Ìîñêâà 2002, c. 221 è äð.

118

Joanna Mianowska

î÷åíü òîíîê è íåæíûå áåñêðîâíûå íîçäðè îòðàæàþò ñâåðõóòîí÷åííîñòü [...] åãî ìîë÷àíèå ñòàëî òÿãîñòíûì è ÿ âîñêëèêíóëà: «Ó Âàñ àíãåëüñêîå òåðïåíèå [...]»”. Îí îòâåòèë: «[...] ÷åëîâåê ó÷èòñÿ òåðïåíèþ è ñïîêîéñòâèþ â òþðüì廔24. Ïðèâåäåííûå âîñïîìèíàíèÿ áûëè íóæíû Ãóëþ, ÷òîáû îñâåòèòü òþðåìíîå ïðîøëîå Äçåðæèíñêîãî, êîòîðûé ÷åòâåðòü ñâîåé æèçíè, 11 ëåò, ïðîâåë â òþðüìàõ. „Äóøåâíî óçêèé ôàíàòèê”, „äóøåâíûé êàñòðàò”, „ñõîëàñòè÷åñêèé è èçóâåðñêèé”, êàê îïðåäåëÿåò Ãóëü Äçåðæèíñêîãî, ïèñàë þíîøåñêèå ïîýìû áàðàáàííî-ðåâîëþöèîííûå ëèáî ýëåãè÷åñêèå, ïîñâÿùåííûå ðåâîëþöèîíåðêå Þëèè Ãîëüäìàí, õîòÿ, êàê âûðàçèëñÿ ÷åêèñò Ëàöèñ, åãî „äåâñòâåííîé äàìîé ñåðäöà áûëà ïðîëåòàðñêàÿ ðåâîëþöèÿ”25. Ïðåáûâàíèå â ññûëêàõ â Íîëèíñêå, çàòåì â ñåëå Êàéãîðîäñêîå, ðàñïîëîæåííîì â äâóõñòàõ âåðñòàõ îò Ñëîáîäñêîãî, íà áåðåãó Êàìû, çàâåðøèëîñü ïîáåãîì. ×òîáû ïîéìàòü ññûëüíîãî, áûëè ðàçîñëàíû áóìàãè è äàíà ñëåäóþùàÿ ïîðòðåòíàÿ õàðàêòåðèñòèêà Äçåðæèíñêîãî: „Ðîñò 2 àðøèíà è 7 âåðøêîâ, òåëîñëîæåíèå ïðàâèëüíîå, íàðóæíîñòü ïðîèçâîäèò âïå÷àòëåíèå íàõàëüíîãî ÷åëîâåêà, öâåò âîëîñ íà ãîëîâå, íà áðîâÿõ è ïðîáèâàþùèõñÿ óñàõ òåìíî-êàøòàíîâûé, ïî âèäó âîëîñû ãëàäêèå, ïðè÷åñûâàåò èõ íàçàä, ãëàçà ñåðîãî öâåòà, âûïóêëûå, ëèöî êðóãëîå, ÷èñòîå, íà ëåâîé ùåêå äâå ðîäèíêè, çóáû ÷èñòûå, ðîò óìåðåííûé, ïîäáîðîäîê çàîñòðåííûé, ãîëîñ áàðèòîí” 26. Ýòîò ïîðòðåò – ýòî îòðûâîê ïðîèçâåäåíèÿ.  íåì ýëåìåíòû âíåøíîñòè ñòðîãî êîäèôèöèðîâàíû – âûïóêëûå ãëàçà çàîñòðåííîñòü ïîäáîðîäêà, ïîä÷åðêíóòàÿ íàõàëüíîñòü êàê ÷åðòà ìðà÷íîãî è ðàçäðàæèòåëüíîãî, öåëåóñòðåìëåííîãî ÷åëîâåêà, ïî ìíåíèþ Ãóëÿ. Ïèñàòåëü ìíîãîêðàòíî îáðàùàåòñÿ íå òîëüêî ê íàðóæíîñòè Äçåðæèíñêîãî, ñîîáùàÿ î åãî ôèãóðå, ÷åðòàõ ëèöà, öâåòå è âûðàæåíèè ãëàç. Âíèìàíèÿ çàñëóæèâàåò ïñèõîëîãè÷åñêèé àíàëèç ýòîãî ôàíàòèêà. Êàê âûòåêàåò èç î÷åðêà Ãóëÿ, äóøåâíûé íàäëîì Äçåðæèíñêîãî ïðîèçîøåë íà äåñÿòîì ãîäó òþðåìíîãî çàêëþ÷åíèÿ, à, âåðíåå ñòðàíñòâîâàíèÿ ïî òþðüìàì, èáî ïîñëå ïîáåãà ñ áåðåãîâ Êàìû îí ëèøü 4 ìåñÿöà áûë íà ñâîáîäå â âàðøàâñêîì ðåâîëþöèîííîì ïîäïîëüå, à çàòåì – çàêëþ÷åíèå â Âàðøàâñêîé êðåïîñòè, Ñåäëåöêîé òþðüìå, ñèáèðñêàÿ ññûëê ÷òî âûäàëî ñâîè ïëîäû â âèäå âñòðå÷è â 1906 ãîäó ñ Ëåíèíûì27. Ëåíèí, ïî ñëîâàì Ãóëÿ, ÷åëîâåê ìîíãîëîîáðàçíûé, öèíè÷íûé, áåñîâñêèé, ñïîêîéíûé, ïðåêðàñíî ðàçáèðàëñÿ â ëþäÿõ è â Äçåðæèíñêîì îí âèäåë öåëåóñòðåìëåííîãî 24 25 26 27

Ð. Ãóëü, Äçåðæèíñêèé (íà÷àëî òåððîðà)..., c. 7. Ibidem, c. 8. Ibidem, c. 10. Ibidem, c. 13.

Âåðøèòåëè êðàñíîãî òåððîðà – Ô. Äçåðæèíñêèé è Â. Ìåíæèíñêèé...

119

àñêåòà-ôàíàòèêà, çàíîñ÷èâîãî, íåðâíîãî ïîëÿêà, âîïëîòèòåëÿ áðåäîâîé èäåè „òåððîðèñòè÷åñêî-ïîëèòè÷åñêîãî êîììóíèçìà”.  äàëüíåéøåì â áèîãðàôèè âåðøèòåëÿ êðàñíîãî òåððîðà – çàêëþ÷åíèå â âàðøàâñêîì ïàâèëüîíå, çàòåì Ñèáèðü, ïîáåã, Îðåë, Ìîñêâà, Áóòûðêè, à â íèõ – âíóòðåííÿÿ òþðüìà ïî ïðîçâèùó „Ñàõàëèí”. Èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿåò ôàêò, ÷òî Ãóëü, ïîâåñòâóÿ î ðàçíûõ ýòàïàõ æèçíè Äçåðæèíñêîãî, ñîñðåäîòà÷èâàåòñÿ íà âûðàæåíèè ëèöà, íà ôèãóðå ñ öåëüþ ñîçäàíèÿ åãî ïñèõîëîãè÷åñêîãî ïîðòðåòà. 35-ëåòíèé Äçåðæèíñêèé, õóäîé, „ñ ââàëèâøèìèñÿ ùåêàìè è ñòåêëÿííûìè áåçó÷àñòíûìè ãëàçàìè” èëè „ñòðàøíûé ñâîåé õóäîáîé àðåñòàíò ñ ïî÷òè ïðîçðà÷íûì ñòðàäàëü÷åñêèì ëèöîì è ðåäåíüêîé êóäðÿâîé áîðîäêîé”, ñîçäàåò â Ðîññèè òàêîå êîëè÷åñòâî òþðåì, êàêîãî ñòîëåòèÿìè íå áûëî â ñàìîäåðæàâíîé Ðîññèè. Ãóëü íà ïðèìåðå õàðàêòåðà Äçåðæèíñêîãî ðàñêðûâàåò ïñèõîëîãèþ òåððîðèçìà, ñðàâíèâàÿ „îãíåííîãî ïîëÿêà ñ ñåêòàíòñêè âûâèõíóòîé äóøîé” ñ Ðîáåñïüåðîì, Ìàðàòîì, Ñåí-Æþñòîì, ëþäüìè, íà÷èíàâøèìè „ñ ïðèòîðíîé ÷óâñòâèòåëüíîñòüþ, à çàêàí÷èâàâøèìè ìîðåì êðîâè”28. Àâòîð î÷åðêà èñïîëüçóåò â ñâîåì ïðîèçâåäåíèè ôàêòîãðàôè÷åñêèé ìàòåðèàë – äíåâíèê Äçåðæèíñêîãî (ëèðè÷åñêèé, ïî îïðåäåëåíèþ Ãóëÿ) è ïðèêàçû î êàçíÿõ ïðåäñåäàòåëÿ Â×Ê. Ãóëü òàêæå âûâîäèò â ñâîåì î÷åðêå ãàëåðåþ ðàçíûõ ñàíîâíèêîâ òåððîðà – ýòî ïîìîùíèêè Äçåðæèíñêîãî è ÷ëåíû Â×Ê, ëàòûøè Ïåòåðñ è Ëàöèñ (ïåðâûé ìåòêî îïðåäåëåí êàê „çëîâîííûé öâåòîê áîëüøåâèñòñêîãî ïîäïîëüÿ”, âòîðîé – ïî êëè÷êå „Äÿäÿ”, èëè „ìàëîãðàìîòíûé óðîä”), Àëåêñàíäð Ýéäóê, êîòîðûé òî÷íî ìàíüÿê â ñåêñóàëüíîì ýêñòàç, ðàññêàçûâàë î „ïîëèðîâàíèè êðîâè” íà Ëóáÿíêå29. Ñðåäè ìíîãèõ âûäåëÿëèñü „óïîëïðåä ×ʔ êàâêàçåö Ãåîðãèé Àòàðáåêîâ, íà Óêðàèíå – ìàëîãðàìîòíûé ñòîëÿð Ñàåíêî, êîòîðûé, ïî ñëîâàì Ãóëÿ, „áûë áû ïðåêðàñíûì çàïëå÷íûì ìàñòåðîì âðåìåí äûá è èñïàíñêèõ ñàïîã”30, çâåðîïîäîáíûé „êîìåíäàíò ñìåðòè” ãðóçèíñêîé ÷åêà Øóëüìàí, ïðåäñåäàòåëü Ïåòåðáóðãñêîé ×Ê Óðèöêèé, ïàëà÷ öâåòà ðóññêîé èíòåëëèãåíöèè (è êàê ïèøåò Ãóëü – „íå ñâÿçàííûé ñ Ðîññèåé âûõîäåö èç Öàðñòâà Ïîëüñêîãî”) ñëåäîâàòåëü Â×Ê ßêîâ Àðãàíîâ è „âåíãåðñêèé Ëåíèí” Áåëà Êóí, à òàêæå ïðîñëàâèâøèéñÿ òåððîðèñòè÷åñêîé ðàñïðàâîé â Êðûìó â 1920 ãîäó Çàëêèíä 31. Ãóëü ïðèâîäèò èìåíà è æåíñêèõ ÷åêèñòîê-ñïîäâèæíèö Äçåðæèíñêîãî. Àâòîð î÷åðêà ïûòàåòñÿ ðàçúÿñíèòü áåñïîùàäíîñòü òåððîðà Â×Ê, èáî äëÿ åãî 28 29 30 31

Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem,

c. c. c. c.

15. 26. 28. 24–29.

Joanna Mianowska

120

÷èíîâíèêîâ, ïîñëåäîâàòåëåé èñòîðè÷åñêîãî ìàòåðèàëèçìà, „ëè÷íîñòü íèêîãäà íå èãðàëà ðîëè” 32.  ñâåòå ïðèâîäèìûõ èìåí èñïîëíèòåëåé òåððîðà è ïðèìåðîâ èõ äåÿòåëüíîñòè Ãóëü êîíñòàòèðóåò: „Ñîçäàííàÿ Äçåðæèíñêèì Â×Ê ïî ïðàâó çàíèìàåò ïåðâîå ìåñòî â èñòîðèè âñåõ òåððîðîâ, åå êðîâàâàÿ ñëàâà ïåðåæèâåò íå îäíî ïîêîëåíèå. Ýòîé ÷åñòè ó „ñòîðîæåâîãî ïñà îêòÿáðüñêîé ðåâîëþöèè” íå îòíÿòü33. „Âñåðîññèéñêàÿ Ðîáåñïüåðàäà”, ìàññîâûé òåððîð çàõëåñòûâàåò Ðîññèþ 1918–1920 ãîäîâ. Ìèòèíãè ðàáî÷èõ, íàçûâàåìûå ÷åêèñòàìè „êîíòððåâîëþöèåé”, áåñïîùàäíî ïîäàâëÿþòñÿ îò Àñòðàõàíè äî Êîëîìíû, Íèæíåãî Íîâãîðîäà, Êàçàíè, Áàêó è Òèôëèñà. Âûïîëíÿÿ äèðåêòèâó Äçåðæèíñêîãî „ðàñïðàâëÿòüñÿ áåñïîùàäíî”, ðåâîëþöèîííàÿ ðàñïðàâà ïðîâîäèòñÿ íà Óêðàèíå è Ïîâîëæüå, â Ñèáèðè è â Òóðêåñòàíå, íà ñåâåðå Ðîññèè, íà þãå è â Êðûìó. Ýòî Äçåðæèíñêèé, êàê âûòåêàåò èç ïðèâîäèìûõ Ãóëåì ôàêòîâ, ñòîÿë âî ãëàâå ðàñïðàâ, è „íàä ýòèì ðîññèéñêèì óæàñîì îòêðûòîãî àïîôåîçà óáèéñòâà ãîðåëè åãî ëèõîðàäî÷íûå ãëàçà, ãëàçà èçâåðãà è äåìàãîãà”34. Îòâåòîì íà òåððîð áûë òîæå òåððîð. Ãóëü ïèøåò î òàéíîé àíòèêîììóíèñòè÷åñêîé îðãàíèçàöèè, Ñîþçå Çàùèòû Ðîäèíû è Ñâîáîäû, âîëåé ñëó÷àÿ âûñëåæåííîé ÷åêèñòàìè è ðàçãðîìëåííîé. Îäíàêî îáåñïîêîåííîñòü Äçåðæèíñêîãî ðîñëà ïî ìåðå ñîïðîòèâëåíèÿ ñòðàíû. Çàãîâîð ïðîòè⠄ëüâà ðåâîëþöèè”, óáèéñòâî ãðàôà Ìèðáàõà (ãåðìàíñêîãî ïîñëà), çàòåì ïðåäñåäàòåëÿ Ïåòåðáóðãñêîé ×Ê Óðèöêîãî, ïîêóøåíèå íà Ëåíèíà Ôàííè Êàïëàí – âñå ýòî ëèøü îáîñòðèëî ñèòóàöèþ è ñîãëàñíî ïðèêàçàì Äçåðæèíñêîãî íà÷àëàñü „êðîâàâàÿ áàíÿ”. Ãóëü íàçûâàåò ýòè äíè òåððîðà „èñòîðè÷åñêèìè” è äàåò ïðèáëèçèòåëüíûå öèôðû æåðò⠖ çà îäíó íî÷ü â Ïåòåðáóðãå ïðååìíèê Óðèöêîãî ïðèêàçàë ðàññòðåëÿòü 1300 ÷åëîâåê. Áûëè è ñëó÷àè åäèíè÷íûõ òåððîðèñòè÷åñêèõ àêòîâ, â êà÷åñòâå ïðèìåðà Ãóëü ïðèâîäèò àêò îò 25.09.1919 â îñîáíÿêå ãðàôèíè Óâàðîâîé â Ëåîíòüåâñêîì ïåðåóëêå, ãäå çàñåäàë Ìîñêîâñêèé êîìèòåò êîììóíèñòè÷åñêîé ïàðòèè, ïîëóòîðàïóäîâàÿ áîìáà óíè÷òîæèëà âñåõ êîììóíèñòîâ. Àêò ýòîò áûë äåëîì Äîíàòà ×åðåïàíîâà, íåíàâèäÿùåãî äèêòàòóðó êîììóíèçì è ñâÿçàííîãî ñ ïîäïîëüåì àíàðõèñòîâ35 . Áîëüøå, êàê ïèøåò Ãóëü, äî êîíöà äíåé Äçåðæèíñêîãî, òàêèõ òåðàêòîâ íå áûëî, íî ïî ñëîâàì ïèñàòåëÿ, „ñòðàíà çàõëåáíóëàñü â êðîâè è ëåæàëà áåç ïóëüñà”,

32 33 34 35

Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem,

c. c. c. c.

31. 32. 34. 41.

Âåðøèòåëè êðàñíîãî òåððîðà – Ô. Äçåðæèíñêèé è Â. Ìåíæèíñêèé...

121

à â îòâåò íà òåððîð ðàçäàâàëèñü ïåñíè: „Ýõ ÿáëî÷êî, êóäà êîòèøüñÿ, â Â×Ê ïîïàäåøü – íå âîðîòèøüñÿ”36. Ïîñëåäíèå ñòðàíèöû Ãóëÿ, ïîñâÿùåííûå Äçåðæèíñêîìó, îòíîñÿòñÿ ê 1921 ãîäó, êîãäà „óæàñ áóðæóàçèè” – Äçåðæèíñêèé óõîäèò ñ ïîñòà ïðåäñåäàòåëÿ Â×Ê è ñòàíîâèòñÿ íàðîäíûì êîìèññàðîì ïóòåé ñîîáùåíèÿ. „Êîììóíèñòè÷åñêèé Òîðêâåìàäà” â ýòîé ðîëè, êàê îòìå÷àåò Ãóëü, áûë íå ñòîëüêî ñòðàøåí, ñêîëüêî ñìåøîí èç-çà ñâîåãî íåâåæåñòâà. Óçíàâ, ÷òî â áàãàæíûõ îòäåëåíèÿõ áåãàþò êðûñû è ïîðòÿò òàì ãðóçû, Äçåðæèíñêèé ðåøèë èñòðåáèòü è èõ. Àâòîð î÷åðêà ñïðàâåäëèâî ñðàâíèâàåò öèòàòû èç ïðèêàçîâ Äçåðæèíñêîãî ñ âûäåðæêàìè èç ñàòèðè÷åñêèõ ïðîèçâåäåíèé Ñàëòûêîâà-Ùåäðèíà37. „Êðîâàâàÿ êóêëà îêòÿáðüñêîãî ïàíîïòèêóìà”, ÷åñòîëþáèâûé âåëüìîæíûé ïàí, êàê îïðåäåëÿåò åãî Ãóëü, â ôåâðàëå 1924 ãîäà ïîñëå ñìåðòè ðàçî÷àðîâàâøåãîñÿ â íåì Ëåíèíà, ïðè ïîääåðæêå íîâîãî âîæäÿ Ñòàëèíà ñòàë ïðåäñåäàòåëåì Âûñøåãî Ñîâåòà Íàðîäíîãî Õîçÿéñòâà. È òîãäà Ãóëü íàõîäèò ìåòêèå ñëîâà è îïðåäåëåíèÿ, õàðàêòåðèçóþùèå íå òîëüêî åãî íàðóæíîñòü, ôîðìû ïîâåäåíèÿ è äåÿòåëüíîñòè, íî è äàåò òåì ñàìûì íðàâñòâåííóþ îöåíêó. Äçåðæèíñêèé íàäåëåí, ïî ñëîâàì Ãóëÿ, ÷åñòîëþáèåì è ìàëûì óìîì, àìáèöèîçíîñòüþ è ñàìîóâåðåííîñòüþ. Ñïðàâåäëèâî çâó÷àò èðîíè÷åñêèå ñëîâà Ãóëÿ î ëè÷íîñòè Äçåðæèíñêîãî, âîïëîùàþùåé è òåððîð, è òåðìèäîð38. Ì. Áàõòèí â ñâîå âðåìÿ ïèñàë: „×åëîâåê [...] áîëåçíåííî äîðîæàùèé ïðîèçâîäèìûì èì âíåøíèì âïå÷àòëåíèåì, íî íå óâåðåííûé â íåì, ñàìîëþáèâûé, òåðÿåò ïðàâèëüíóþ [...] óñòàíîâêó ïî îòíîøåíèþ ê ñâîåìó òåëó, ñòàíîâèòñÿ íåïîâîðîòëèâûì, íå çíàåò, êóäà äåòü ðóêè, íîãè; ýòî ïðîèñõîäèò ïîòîìó, ÷òî [...] êîíòåêñò åãî ñàìîñîçíàíèÿ ïóòàåòñÿ ñ êîíòåêñòîì ñîçíàíèÿ î íåì äðóãîãî”39. Ãóëü, îïèñûâàÿ Äçåðæèíñêîãî â ïîñëåäíèå äíè åãî æèçíè, îòìå÷àåò åãî èçìåíåíèÿ âî âíåøíîñòè, íåïîâîðîòëèâîñòü áûâøåãî „àñêåòà”, çàïóòàííûå, ïðîèçíîñèìûå ñ âîëíåíèåì ðå÷è, êîòîðûå êàçàëèñü îðàòîðñêèìè æåñòàìè, îäíàêî íà ñàìîì äåëå îíè áûëè ñâèäåòåëüñòâîì áåññâÿçíîñòè åãî ìûñëåé è íåëåïîñòè âñåé åãî ôèãóðû. Ïðàâ áûë, íåñîìíåííî, Ñ. Ìåëüãóíîâ, çíàòîê èñòîðèè „êðàñíîãî òåððîðà”, ñ÷èòàâøèé, ÷òî Ãóëü óáåäèòåëüíî íàðèñîâàë „ãàëåðåþ ïîëèòè÷åñêèõ ñåêòàíòîâ-ôàíàòèêîâ, ïñèõîïàòîâ-èçóâåðîâ è öèíèêîâ”40. 36 37 38 39 40

Ibidem, c. 42. Ibidem, c. 44. Ibidem. Öèò. çà: Â. Õàëèçåâ, Òåîðèÿ ëèòåðàòóðû..., c. 228. Öèò. çà: Ëèòåðàòóðíàÿ ýíöèêëîïåäèÿ..., ò. 3, c. 185.

122

Joanna Mianowska

Îáðàòèìñÿ ê î÷åðêó Ð. Ãóëÿ Ìåíæèíñêèé, êðàòêîìó ïî ñâîåìó îáúåìó ïðîèçâåäåíèþ41. Ðàçãóë êðàñíîãî òåððîðà Ð. Ãóëü, íàçâàííûé ñïðàâåäëèâî êðèòèêîé ýìèãðàöèè „ëåòîïèñöåì ðóññêîãî çàðóáåæüÿ”, ïðåäñòàâëÿåò è íà ïðèìåðå Âÿ÷åñëàâà Ðóäîëüôîâè÷à Ìåíæèíñêîãî, ïðååìíèêà Äçåðæèíñêîãî. Ãóëü íàõîäèò îáùåå â ýòèõ, êàê îí ïèøåò, „êëèíè÷åñêèõ òèïàõ”. Ïîëÿêè ñ äâîðÿíñêèì ïðîèñõîæäåíèåì, „îáà áûëè ÷óæäû Ðîññèè”42. Åñëè â Äçåðæèíñêîì Ãóëü âûäåëÿåò ñòðàñòíîñòü è ôàíàòèçì, òî î Ìåíæèíñêîì îí ïèøåò: „áåçäåëüíèê è áîãåìüåí, áûë ÷åëîâåêîì áåç õðåáòà”. Ññûëàÿñü íà îïðåäåëåíèå Òðîöêîãî, „áûë äàæå íå ÷åëîâåêîì, à òîëüêî òåíüþ íåîñóùåñòâèâøåãîñÿ ÷åëîâåêà, íåóäà÷íûì ýñêèçîì íåíàïèñàííîãî ïîðòðåòà”43.  î÷åðêå îñîáî ïîä÷åðêíóòû „ïîòàåííàÿ èãðà ãëàç” è „âêðàä÷èâàÿ óëûáêà”. Åñëè íåêîòîðûå ýëåìåíòû âíåøíîñòè êîäèôèöèðîâàíû, òî äðóãèå ñïîíòàííû è ìîãóò áûòü âûçâàíû áîëåçíüþ èëè „âíåøíåé ñðåäîé”44. Ìåíæèíñêèé ñ þíîñòè áûë áîëüíûì ÷åëîâåêîì – ðàñïëûâøèéñÿ, ñ ðàçâèí÷åííîé ïîõîäêîé, ïëå÷è ïîíèêøèå, ðóêè áîëòàþùèåñÿ è, íàêîíåö, îòñóòñòâóþùèé âçãëÿä. Ãóëü îòìå÷àåò ñòðàííîñòü Ìåíæèíñêîãî, ó êîòîðîãî „ãîëóáàÿ êðîâü” ÿâíî çàãíèâàëà îò áîëåçíåé. Ïîðòðåòíàÿ õàðàêòåðèñòèêà Ìåíæèíñêîãî äàåò âîçìîæíîñòü ïîíÿòü ôîðìû ïîâåäåíèÿ ÷åëîâåêà, ïðîçâàííîãî òîâàðèùàìè „Âÿ÷à – áîæüÿ êîðîâêà”, ïèøóùåãî áîëåçíåííîèçâðàùåííûå ñòèõè è ñèìâîëèñòñêî-ýðîòè÷åñêèå ðîìàíû î ñâîåì íåóäà÷íîì áðàêå. Ãóëü îñîáî ïîä÷åðêèâàåò „íåçäîðîâîñòü” óìà è äóøè Ìåíæèíñêîãî, êîòîðûé íå îñòàíîâèëñÿ â ñâîåì ðàçâèòèè êàê Äçåðæèíñêèé íà áðîøþðàõ. „Äåêàäåíòñêàÿ òåíü ÷åëîâåêà”, êàê íàçûâàåò Ãóëü Ìåíæèíñêîãî, äîñòè㠄èçâåñòíîñòè” (íàïèñàíî Ãóëåì â êàâû÷êàõ). Íåóäà÷íûå ïîèñêè ñâîåãî ìåñòà â ëèòåðàòóðå èëè â þðèñïðóäåíöèè çàâåðøèëèñü ðåâîëþöèîííîé êàðüåðîé. Íåóäà÷íûé áðàê, ðàçðûâ ñ îòöîì óñóãóáèëè åãî äóøåâíûå êîìïëåêñû.  îòëè÷èå îò Äçåðæèíñêîãî, Ìåíæèíñêèé íå çíàë íè òþðåì, íè ññûëîê, íè ëèøåíèé (áîãàòûé áðàò, áàíêîâñêèé äåëåö) 45.  ßðîñëàâëå îí ðåäàêòèðîâàë ëåãàëüíóþ ãàçåòó, â Ïàðèæå çàíèìàëñÿ „âñåì ïîíåìíîãó” – èçó÷àë ÿïîíñêèé ÿçûê, âçÿëñÿ çà êèñòü, ïûòàëñÿ îñèëèòü ôèëîñîôèþ, ìàðêñèçì è „áîãîñòðîèòåëüñòâî, áîãîèñêàòåëüñòâî”. „Íåâðàñòåíèê-äåêàäåíò” ìå÷òàë âûéòè èç íè÷òîæåñòâà. Ãóëü ðàñêðûâàåò òàêæå ñóòü îòíîøåíèé Ìåíæèíñêèé – Ëåíèí. Ñâîäÿ ñ÷åòû ñ âîæäåì ðåâîëþöèè, 41 42 43 44 45

Ð. Ãóëü, Ìåíæèíñêèé, [â:] Ð. Ãóëü, Äçåðæèíñêèé..., c. 45–51. Ibidem, c. 46. Ibidem. Ñì.: J. Faryno, Ââåäåíèå â ëèòåðàòóðîâåäåíèå, Katowice 1980, c. 75. Ð. Ãóëü, Äçåðæèíñêèé (íà÷àëî òåððîðà)..., c. 47.

Âåðøèòåëè êðàñíîãî òåððîðà – Ô. Äçåðæèíñêèé è Â. Ìåíæèíñêèé...

123

Ìåíæèíñêèé ñðàâíèâàë Ëåíèíà ñ ×è÷èêîâûì46. Ãóëü îòìå÷àåò ìåòêîñòü õàðàêòåðèñòèêè Ëåíèíà â ñòàòüå Ìåíæèíñêîãî è äàæå åãî ïðîðî÷åñêèé äàð. Íàçûâàÿ Ëåíèíà „ïîëèòè÷åñêèì øàòóíîì” è „ïîëèòè÷åñêèì èåçóèòîì”, à ëåíèíöå⠖ „êëàíîì ïàðòèéíûõ öûãàí”, Ìåíæèíñêèé ìîã îæèäàòü çëîïàìÿòñòâà, íî â îêòÿáðüñêèå äíè ýòîìó „áîãîñòðîèòåëþ” ïðåäîñòàâëåí áûë ïîðòôåëü ìèíèñòðà ôèíàíñîâ, õîòÿ â îêòÿáðüñêîì ïåðåâîðîòå îí ó÷àñòèÿ íå ïðèíèìàë47. Ó Ìåíæèíñêîãî áûë îïûò, áóäó÷è ýìèãðàíòîì, îí êàêîå-òî âðåìÿ ñëóæèë â ÷àñòíîì áàíêå. Ãóëü, ññûëàÿñü íà êîììóíèñòà Ñ. Ïåñòêîâñêîãî, ïðèâîäèò åãî ðàññêàç î òîì, êàê Ìåíæèíñêèé íàçíà÷èë Ïåñòêîâñêîãî óïðàâëÿþùèì Ãîñóäàðñòâåííûì áàíêîì. Îäíàêî íàäåæäû Ñîâíàðêîìà íå îïðàâäàëèñü, è ïîðòôåëü ìèíèñòðà Ìåíæèíñêèé ïîòåðÿë, ñòàâ ãåíåðàëüíûì êîíñóëîì ÐÑÔÑÐ â Áåðëèíå48. Íî êîãäà íåìöû âñêðûëè äèïëîìàòè÷åñêèé ÿùèê, ïðèøåäøèé íà èìÿ Ìåíæèíñêîãî, à â íåì ïðèçûâû ê ðåâîëþöèè íà íåìåöêîì ÿçûêå, Ìåíæèíñêîãî è äðóãèõ ðóññêèõ äèïëîìàòîâ èç Áåðëèíà âûáðîñèëè, è òîãäà Äçåðæèíñêèé ïðåäëîæèë Ìåíæèíñêîìó çàâåäîâàíèå Îñîáûì îòäåëîì Â×Ê (ÃÏÓ). Ãóëü íàçûâàåò ÷åðòû õàðàêòåðà ýòîãî âåðøèòåëÿ êðàñíîãî òåððîðà, ðàñêðûâàÿ Ìåíæèíñêîãî íà âñåõ óðîâíÿõ, íàçûâàÿ åãî „òåíüþ ÷åëîâåêà” (ëåéòìîòèâíàÿ õàðàêòåðèñòèêà). Ìåíæèíñêèé õîòÿ áûë âî âñåì äèëåòàíòîì, íî â èíêâèçèöèè îêàçàëñÿ íà ñâîåì ìåñòå. Îòìåòèì, ÷òî ñëîâî „èíêâèçèöèÿ”, óïîòðåáëÿåìîå Ãóëåì, ïðåâðàòèëîñü â êëåéìî. Èñïàíñêàÿ èíêâèçèöèÿ çà ÷åòûðå ñòîëåòèÿ ïîñëàëà íà êîñòåð 30 òûñÿ÷ ÷åëîâåê, à óïîìèíàåìûé íàìè âåëèêèé èíêâèçèòîð Òîðêâåìàäà çà 17 ëåò äåÿòåëüíîñòè – îêîëî 10 òûñÿ÷, à îêîëî 7 òûñÿ÷ áûëî ïîä åãî ðóêîâîäñòâîì ñîææåíî „ôèãóðàëüíî” – ÷ó÷åëà, ïîðòðåòû è òðóïû ñáåæàâøèõ èëè óìåðøèõ åðåòèêîâ. Êàê ñêàçàíî íà îäíîì èç ñàéòîâ, ðåàíèìèðîâàííàÿ Òîðêâåìàäîé åâðîïåéñêàÿ èíêâèçèöèÿ â öåëîì äîñòèãëà ìèëëèîíà. Ïîýò, îðàòîð íåïðîèçíåñåííûõ ðå÷åé, õóäîæíèê íåíàïèñàííûõ ïîëîòåí Ìåíæèíñêèé íà íîâîì ïîñòó áû, ïî ñëîâàì Ãóëÿ, „ñóõ, õîëîäåí, áåñ÷óâñòâåí è áåñ÷åëîâå÷åí”. Ýòîò ìåòêî íàçâàííûé Ãóëåì „÷åêèñò Ñàí÷î-Ïàíñî”, âîñïðèíèìàë æèçíü íå ýòè÷åñêè, a „ýñòåòè÷åñêè”. À ýñòåòè÷åñêàÿ îöåíêà, êàê èçâåñòíî, äîçâîëÿåò âñå, è ñ òàêîé àâòîðñêîé ïîçèöèåé ìîæíî âïîëíå ñîãëàñèòüñÿ. Ïîäûòîæèâàÿ ýòè äîêóìåíòàëüíûå ïðîèçâåäåíèÿ Ð. Ãóëÿ, íåëüçÿ íå îòìåòèòü àâòîðñêóþ ýìîöèîíàëüíîñòü â èçîáðàæåíèè ëþäåé, ââîäÿùèõ íîâûå ðåâîëþöèîííûå ïîðÿäêè. Ìíîãîãðàííûé îïûò ïèñàòåëÿ, ãîðå÷ü 46 47 48

Ibidem, c. 46. Ibidem, c. 49. Ibidem, c. 50.

124

Joanna Mianowska

ýìèãðàíòñêîãî óäåëà, åãî èíòåðåñ ê ñîâðåìåííîé èñòîðèè, à òàêæå ñåðüåçíûé àíàëèç èñòî÷íèêîâ, äîêóìåíòîâ, íàêîíåö, ñâèäåòåëüñòâ î÷åâèäöåâ, ïîìîãëè åìó ñîçäàòü ñåðèþ ïîðòðåòîâ î òåõ, â ÷üèõ ðóêàõ òåððîð ñòàë îðóæèåì âëàñòè. Íà î÷åðêè, íàïèñàííûå Ãóëåì, îáðàòèë âíèìàíèå À. Ñîëæåíèöûí. Ð. Ãóëü òàêæå âûñîêî îöåíèâàë Ñîëæåíèöûíà, óâèäåâ â åãî òâîð÷åñòâå „èñêëþ÷èòåëüíîå ÿâëåíèå”49. Èõ âçàèìíîå âíèìàíèå îòðàçèëîñü â ññûëêàõ íà ðàáîòû Ãóëÿ ⠄Àðõèïåëàãå” è èçúÿòèè î÷åðêîâ î ßãîäå è Åæîâå ïðè ïåðåèçäàíèè òðèëîãèè.  ïðåäèñëîâèè êî âòîðîìó èçäàíèþ êíèãè Äçåðæèíñêèé (íà÷àëî òåððîðà) (Íüþ-Éîðê 1974), Ãóëü ïèøåò: „Ñåé÷àñ, ïîñëå âûõîäà Àðõèïåëàãà ÃÓËÀà À.È. Ñîëæåíèöûíà, ÿ ñ÷èòàþ ïðàâèëüíûì äàòü òîëüêî äâà î÷åðêà – î Äçåðæèíñêîì è Ìåíæèíñêîì”. Íàäî ïîíÿòü è îïðàâäàòü îáëè÷èòåëüíûé è ýìîöèîíàëüíûé ñòèëü Ð. Ãóëÿ, äëÿ êîòîðîãî Äçåðæèíñêèé – ýòî íå òîëüêî îñíîâîïîëîæíèê áîëüøåâèñòñêîãî òåððîðà, îëèöåòâîðÿâøèé íîâóþ âëàñòü Ðîññèè, êîòîðàÿ óíè÷òîæèëà åå òðàäèöèè, îòíÿëà ìûñëü è ñëîâî, âûñîêóþ äóõîâíîñòü. Ãóëü óáåäèòåëüíî ðèñóåò ïîðòðåòû ôàíàòèêîâ, öèíèêîâ, èçóâåðîâ. Îí êàê ëåòîïèñåö ñòðåìèòñÿ ê ïîëíîòå è îáúåêòèâíîñòè íà ñâîåì ïðåâîñõîäíîì, ÿðêîì ðóññêîì ÿçûêå. È, íàêîíåö, ñòîèò ïðèâåñòè ñïðàâåäëèâóþ êîíñòàòàöèþ Á. Óðáàíêîâñêîãî, àâòîðà êíèãè Czerwona msza albo uœmiech Stalina, êîòîðûé äàåò ïðèìåðû ñåðâèëèñòè÷åñêèõ ïðîèçâåäåíèé íàøèõ ñîîòå÷åñòâåííèêîâ î Ñòàëèíå (î Äçåðæèíñêîì óïîìèíàåò ñòèõîòâîðåíèå Àíäæåÿ Áðàóíà) è çàâåðøàåò ââåäåíèå â ñâîþ êíèãó ñëîâàìè Ö. Ê. Íîðâèäà: „nie mo¿na pokonaæ narodu bez wspó³dzia³ania czêœci tego¿ narodu”50. Streszczenie W³adcy czerwonego terroru (Feliks Dzier¿yñski i Wiaczes³aw Mien¿yñski) w szkicach literackich emigranta Romana Gula Aktorka przybli¿a twórczoœæ Romana Gula – pisarza, krytyka literackiego, historyka i memuarysty pierwszej fali emigracji rosyjskiej, w Polsce ma³o znanego i zbadanego. Analizuje dwa jego szkice o F. Dzier¿yñskim i W. Mien¿yñskim – Polakach, szlachcicach z pochodzenia. Gul, przedstawiaj¹c g³ówne etapy ¿ycia i dzia³alnoœci rewolucyjnej „czerwonego kata”, „ojca terroru”, jak okreœlano Dzier¿yñskiego, skupia swoj¹ uwagê na charakterystyce portretowej i psychologicznej tego fanatyka. Porównuje „lwa rewolucji” do wielkiego inkwizytora Torquemady oraz twórców Wielkiej Rewolucji Francuskiej Robespierra i Tinvilla. Przekonuj¹co i trafnie charakteryzuje te¿ W. Mien¿yñskiego, który by³ – jak dowodzi Gul – zakompleksionym miernot¹ intelektualnym i duchowym. 49 50

Ð. Ãóëü, Îäâóêîíü, Íüþ-Éîðê 1973, c. 5. B. Urbankowski, Czerwona msza albo uœmiech Stalina, Warszawa 1995, c. 18.

Âåðøèòåëè êðàñíîãî òåððîðà – Ô. Äçåðæèíñêèé è Â. Ìåíæèíñêèé...

125

Summary Masters of red terror (Felix Dzerzyhinsky and Vyacheslav Menzhinsky) in literary drafts of emigrant Roman Gul In the article, works of Roman Gul – a writer, a literary critic, a historian and memuarist of the first wave of the Russian emigration are examined. His literary work in Poland is littleknown and examined. As the research material there are two drafts about F. Dzerzyhinsky and V. Menzhinsky, Poles, noblemen. Gul, showing main stages of the life and revolutionary activity of Dzerzhinsky (“red executioner”, “father of terror”) is focusing his attention on portrait and psychological characteristics this fanatic, author of Bolshevik terror. The author of sketches is comparing “the lion of the revolution” with the Tomás de Torquemada Inquisitor and with activists of the Great French Revolution Isidore de Robespierre and Antoine Quentin Fouquier de Tinville. Convincingly and accurately he is reconstructing the portrait of Menzhinsky. He is also creating characteristics of intellectual and spiritual mediocrity.

126

Joanna Mianowska

UWM w Olsztynie

Motyw krwi w poezji Inny Lisnianskiej Acta Polono-Ruthenica XVI, 2011 127 ISSN 1427-549X

Ewa Nikadem-Malinowska Olsztyn

Motyw krwi w poezji Inny Lisnianskiej Inna Lisnianska, rosyjska poetka tworz¹ca nieprzerwanie od lat piêædziesi¹tych, autorka setek znakomitych wierszy, zbudowa³a swój poetycki wszechœwiat w oparciu o szereg konceptów, spoœród których kilkanaœcie wyró¿nia siê wiêksz¹ czêstotliwoœci¹ u¿ycia. Jest wœród nich koncept krwi. Krew jako motyw, temat, symbol, metafora czy obraz poetycki wêdruje przez utwory literackie od niepamiêtnych czasów. Mityczny Adonis, biblijny Kain, lady Makbet, Balladyna i wiele innych postaci zaistnia³o w kulturze za spraw¹ krwi. Spoœród wierszy Inny Lisnianskiej na potrzeby niniejszego artyku³u wybrano oko³o stu utworów, w których pojawia siê motyw krwi. Rozmiar tej pracy nie pozwala jednak na prezentacjê wszystkich, dlatego wykorzystamy tylko te, które s¹ najbardziej dla twórczoœci Lisnianskiej typowe. Motyw krwi w literaturze pojawia³ siê najczêœciej jako obraz konceptualizowany metaforycznie, czyli w pewnym sensie us³ugowy w stosunku do np. obrazowania bohaterów. Krew naznacza³a zbrodniarzy – nie pozwoli³a zaznaæ spokoju bratobójcy Kainowi, siostrobójczyni Balladynie ani zabójcy kogoœ, kto w rozumieniu przestêpcy by³ nikim (Raskolnikow), pozbawia³a rozs¹dku królów (Makbet) i zwyk³ych ludzi (wspomniana ju¿ Balladyna), o¿ywia³a przyrodê, gdy umiera³ cz³owiek (anemon i narcyz wyros³y z krwi tragicznie zmar³ych Adonisa i Hiacynta). Przelana krew, szczególnie osoby niewinnej, stawa³a siê argumentem do wydawania werdyktów, moralizowania, przestrzegania. Pojawi³y siê te¿ inne sposoby konceptualizowania krwi – po³¹czenie romantycznej tajemniczej mi³oœci z obrzydliwym sposobem od¿ywiania wywo³a³o modê na wampiry (chocia¿by Wywiad z wampirem Anne Rice i Zmierzch Stephenie Morgan Meyer). P³yn ustrojowy, zabarwiona na czerwono ciek³a tkanka ³¹czna budzi od tysi¹cleci wielkie emocje. Rzecz jednak w tym, ¿e pos³uguj¹c siê w swych utworach krwi¹, poszczególni twórcy zdaj¹ siê mówiæ o czymœ innym. Krew przechodzi kolejne przeobra¿ania, staj¹c siê czymkolwiek autor zechce i jednoczeœnie nie przestaj¹c byæ niezbêdnym do ¿ycia p³ynem ustrojowym. Jest to mo¿liwe dziêki procesowi precyzowania i definiowania pojêæ na podstawie ogólnej wiedzy o œwiecie, jak¹ posiada podmiot tego procesu. I filozofowie

128

Ewa Nikadem-Malinowska

jêzyka (Gottlob Frege, Bertrand Russell) i jêzykoznawcy (cz³onkowie Ko³a Wiedeñskiego) nazywaj¹ go konceptualizowaniem, maj¹c na myœli nadawanie i konkretyzacjê sensu przy jednoczesnym likwidowaniu polisemii tych¿e pojêæ. Badania kognitywistyczne prowadzone od lat 80. przez Ronalda W. Langakera, George’a Lakoffa i wielu innych pozwoli³y na zmianê punktu widzenia problemu. Rozwa¿ania na temat zjawiska subiektyfikacji Ronald W. Langaker zaczyna od stwierdzenia, ¿e „Gramatyka kognitywna stawia znak równoœci miêdzy znaczeniem i konceptualizacj¹”1, a to jego zdaniem oznacza, ¿e „znaczenie nie jest w ¿aden bezpoœredni sposób zdeterminowane przez obiektywn¹ rzeczywistoœæ”2. Mimo komunikatywnej funkcji jêzyków, za³o¿onej niejako w ka¿dym z nich (mówionym, pisanym, naturalnym, sztucznym itd.), komunikacja interpersonalna wcale nie jest ani oczywista, ani gwarantowana. Dwie osoby mówi¹ce o psie, kwiatku czy mydle musz¹ sprecyzowaæ przedmiot rozmowy, by móc mówiæ o tym samym psie, kwiatku i mydle. Ani u¿ycie tego samego s³owa, ani œwiadomoœæ tego samego przedmiotu rozmowy nie zapewnia natychmiastowego porozumienia. Kostka myd³a i myd³o w p³ynie s¹ myd³em, tak samo jak psem jest i wilczur i pluszowa zabawka go imituj¹ca. Zjawisko subiektyfikacji, na jakie powo³uje siê Langaker, oznacza, ¿e u¿ywane w procesie komunikacji s³owo nabiera swego konkretnego znaczenia dok³adnie w momencie jego u¿ycia, które jest równoznaczne z nadaniem mu okreœlonego sensu – istotnego w danej sytuacji. Jest wiêc to zjawisko, jak sama nazwa mówi, z gruntu subiektywne, a jego efekt zale¿y wy³¹cznie od wiedzy, umiejêtnoœci i zakotwiczenia w kulturze subiektyfikuj¹cego go podmiotu. Porozumienie musi w takim razie zaistnieæ w okreœlonych warunkach obiektyfikacji, czyli w mo¿liwej strefie wspólnego zainteresowania3 komunikuj¹cych siê. Obserwacje te dotycz¹ jêzyka jako takiego, co jednak zaobserwujemy, je¿eli weŸmiemy pod uwagê jêzyk tak specyficzny jak jêzyk poetycki? Dominuj¹ca funkcja estetyczna jêzyka poetyckiego determinuje w znacznym stopniu jego komunikatywnoœæ. Subiektyfikacja jest w tym przypadku absolutn¹ podstaw¹ procesu konceptualizowania. Zadawane podczas analizy tekstu poetyckiego bezradne pytanie: „Co autor chcia³ powiedzieæ?” œwiadczy o trudnoœci w zidentyfikowaniu strefy wspólnego zainteresowania. Obiektyfikacja w trakcie lektury utworu poetyckiego jest procesem osobistym czytelnika, który ten prze¿ywa w samotnoœci, a jego skutecznoœæ obwarowana jest wieloma czynnikami. 1 R.W. Langaker, Obserwacje i rozwa¿ania na temat zjawiska subiektyfikacji, Universitas, Kraków 2005, s. 6. 2 Ibidem. 3 Ibidem, s. 27.

Motyw krwi w poezji Inny Lisnianskiej

129

Samoœwiadomoœæ ka¿dego cz³owieka jest wypadkow¹ jego pochodzenia, wychowania, wykszta³cenia, zainteresowañ, uwarunkowañ spo³ecznych, empatii i innych warunków. Nie jesteœmy przecie¿ samotni i mamy wokó³ podobnych i podobnie ukszta³towanych osobników, choæ z drugiej strony nawet dzieci tych samych rodziców, wychowuj¹ce siê w dok³adnie takich samych warunkach, ró¿ni¹ siê pod wzglêdem charakterologicznym, osobowoœciowym, intelektualnym czy emocjonalnym. Komunikacja interpersonalna musi te wszystkie ró¿nice braæ pod uwagê. Twórca jest najczêœciej osobowoœci¹ wyró¿niaj¹c¹ siê innym poziomem samoœwiadomoœci, przy czym podkreœliæ nale¿a³oby s³owo „innym”. Oznacza to mniej wiêcej sytuacjê, w której maj¹c do dyspozycji te same œrodki komunikacji, nie musimy uzyskaæ identycznego efektu porozumienia. Sytuacjê odbiorcy komplikuje fakt, ¿e komunikujemy siê nie bezpoœrednio z twórc¹, tylko z jego dzie³em, wiêc mimo ¿e jest to akt dwustronny, aktywnoœæ pozostaje wy³¹cznie po naszej stronie. Akt tworzenia utworu lirycznego nie zak³ada w ¿adnej formie obecnoœci odbiorcy. Samoœwiadomoœæ twórcy ³¹czy siê z jego autorefleksj¹ – jedno i drugie jest aktem subiektywnym. Do wyra¿enia ka¿dej refleksji, zobrazowania ka¿dego uczucia, prezentacji ka¿dej myœli twórca ma do dyspozycji jêzyk naturalny, czyli ten, dziêki któremu poznawa³ œwiat. Jednak – jak s³usznie zauwa¿y³ Ludwik Wittgenstein – jest to znaczne ograniczenie, gdy¿ nowy sens musi byæ przekazywany za pomoc¹ starych wyra¿eñ4. Metafory, które w ogromnym stopniu u³atwiaj¹ nam komunikacjê interpersonaln¹5, przestaj¹ byæ postrzegane jak metafory i nikt nie ma w¹tpliwoœci o co chodzi, gdy mówi, ¿e jest w kropce. Nie zrozumie tego jednak Rosjanin, a Hiszpan zrozumie opacznie. Metafora w utworze poetyckim jest natomiast elementem niezbêdnym jako podstawa konceptualizacji i obrazowania. Dziêki niej krew w utworach Lisnianskiej staje siê ró¿norodnymi krwiami, chocia¿ w jêzyku polskim nie sposób tak powiedzieæ. Vyvyan Evans, definiuj¹c zjawisko konceptualizacji, s³usznie zwróci³ uwagê na to, ¿e s³owa nie nios¹ znaczenia, lecz uczestnicz¹ w procesie jego tworzenia odbywaj¹cym siê na poziomie pojêciowym6. Najlepiej to widaæ na materiale krótkich utworów poetyckich, w których konceptualizacja nie budzi w¹tpliwoœci polisemicznych.

4 5 6

L. Wittgenstein, Tractatus logico-philosophicus, PWN, Warszawa 2002, 4.03. G. Lakoff, M. Johnson, Metafory w naszym ¿yciu, t³um. T. P. Krzeszowski, Warszawa 1988. V. Evans, Leksykon jêzykoznawstwa kognitywnego, t³um. M. Buchta i in., Universitas, Kraków 2009, s. 54.

130

Ewa Nikadem-Malinowska

Wiersze z motywem krwi pojawiaj¹ siê w utworach Lisnianskiej na przestrzeni ca³ej jej twórczoœci. Jest to w interpretacji poetki koncept nie uwarunkowany chronologicznie, jak np. koncept lustra, snu czy domu. Nie jest te¿ nigdy g³ównym, centralnym konceptem utworu – mamy wiêc do czynienia z wieloma wierszami z motywem krwi i ¿adnego z tematem krwi. Krew pojawia siê jako element charakterystyki, jako imitacja, wreszcie jako argument. Lisnianska nie ucieka od znanej powszechnie symboliki krwi7, wrêcz przeciwnie, jej zakorzenienie kulturowe jest w tym wypadku oczywiste – krew jest symbolem ¿ycia („Åù¸ ãîðèò â ñîñóäàõ êðîâü”), œmierci („Ðîçîé àëåëè èëü êðîâüþ àëîé?”), wiecznoœci („Ðäååò äðåâíåãðå÷åñêàÿ êðîâü /  æèëàõ îëåàíäðà”), przemijania („ ðå÷êó ñòåêàåò êðîâü, ðó÷åé ïîäòåêàåò ïîä êàìåíü”), winy („– Òû âîñêðåñ è âîçí¸ññÿ è ÷àä ñâîèõ âîçíåñè, / Çàáëóäèâøèõñÿ â ÷¸ðíîé êðîâè è â êðàñíîé ãðÿçè!”), kary („È áåäíàÿ ìàòü â êðîâü ïîäëèâàåò ìèððî, / ×òîáû è ýòîò ãðåõ êåì-íèáóäü áûë èñêóïëåí”), inicjacji („Êðîâüþ ñåðäöà ìûñëè ðàçîãðåòû”), ofiary („Êðîâîïðîëèòèå íåèñòðåáèìî /  ïåðèîäû ïåðåìåí”), mi³oœci („À êðîâü ðàñïÿòàÿ æàëååò ïàëà÷åé”), namiêtnoœci („Íî âåäü äåëî íå â òîì, ÷òîá áóðëèëà êðîâü êèïÿòêîì, / À ÷òîá ñåðäöå âçëåòàëî, êàê ñ ïåðñèêîâ ñïåëûé ïóõ”) itd. Wychowana w Azerbejd¿anie na pograniczu trzech kultur, i trzech religii w naturalny sposób percypowa³a kulturowe zwi¹zki, po³¹czenia, wzajemne wp³ywy. Koncept krwi w jej utworach jest w³aœnie tak¹ kulturow¹ wypadkow¹. Termin „koncept”, postrzegany jako treœæ aktu œwiadomoœci, wprowadzi³ w 1928 r. rosyjski filozof Siergiej Askoldow-Aleksiejew, wychodz¹c od œredniowiecznego pojêcia uniwersaliów, czyli pojêæ ogólnych. Dmitrij Lichaczow, bazuj¹cy na rozumowaniu Askoldowa-Aleksiejewa, precyzuje to okreœlenie za pomoc¹ s³owa „zamiennik” (çàìåñòèòåëü): „Êîíöåïò åñòü ìûñëåííîå îáðàçîâàíèå, êîòîðîå çàìåùàåò íàì â ïðîöåññå ìûñëè íåîïðåäåëåííîå êîëè÷åñòâî ïðåäìåòîâ îäíîãî è òîãî æå ðîäà”8, co niew¹tpliwie podkreœla zarówno potencja³ konceptu, jak i jego mo¿liwoœci komunikacyjne. Koncept krwi u Lisnianskiej jest nie tylko tworem mentalnym. Poetka obdarza go równie¿ du¿¹ doz¹ pozytywnej lub negatywnej ekspresji. W wierszu Ïðîíçåíû ïîëîâåöêèìè ñòðåëàìè ðóññêèå ñíû... krew konceptualizowana jest dwukrotnie – raz negatywnie i raz pozytywnie. Ceglana œciana, której rdzawy kolor przypomina skamienia³¹ krew, obrazuje wojnê i winê („âîéíó è âèíó”), historyczny permanentny stan konfliktu wynikaj¹cy z braku zrozumienia innych i porozumienia z nimi: 7 8

Por. J.-P. Roux, Krew. Mity, symbole, rzeczywistoœæ, t³um. M. Perek, Znak, Kraków 1994. Ä. Ñ. Ëèõà÷åâ, Êîíöåïòîñôåðà ðóññêîãî ÿçûêà, [w:] Î÷åðêè ïî ôèëîñîôèè õóäîæåñòâåííîãî òâîð÷åñòâà, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 1999, s. 149.

Motyw krwi w poezji Inny Lisnianskiej

131

Ïðîíçåíû ïîëîâåöêèìè ñòðåëàìè ðóññêèå ñíû, Ìû æèâ¸ì èëè ïîñëå âîéíû èëè ïåðåä âîéíîé, Çà ñîáîé íèêàêîé ìû íå çíàåì âèíû, ïîòîìó è ñèëüíû, – Çà ÷óæîþ âèíîé êàê çà êàìåííîé, âèäíî, ñòåíîé. Íî ÿ – âûðîäîê, ÿ ñî ñòåíîþ âîþþ âî ñíå, Ìíå ÷óæàÿ âèíà íå çàùèòà, íà òî åñòü Ïîêðîâ. Äà è äí¸ì ïðåäî ìíîþ êèðïè÷. ×òî ñêàçàòü î ñòåíå, Ðæàâûì öâåòîì ïîõîæåé íà îêàìåíåëóþ êðîâü?9

Protest zrodzony z poczucia winy rodzi inny koncept: Ãäå ñòèõè ïðî ëþáîâü? Âñ¸ ðèôìóþ âîéíó è âèíó, ß óñòàëà ñàìà îò ñåáÿ. ß äîñòàíó øïàãàò, Ñïëîøíÿêîì ñíèçó äîâåðõó òóãî åãî íàòÿíó È ïóùó ïî íåìó âèôëååìñêèõ êðîâåé âèíîãðàä. Âèíîãðàäíûé ïîáåã, îñêóäåëûé çà ñòîëüêî ýïîõ, Âñ¸ æ íåïëîõ, îí ïðèêðîåò êèðïè÷, óñïîêîèò ìîé ñîí, È òåáÿ âîçâåðí¸ò, è ðàññëàáèò ìîé âûäîõ è âäîõ, – È ïðèä¸øü, è âîçëþáèøü, è âûêëþ÷ó ÿ òåëåôîí.

Ga³¹zka winoroœli, która mo¿e zakryæ (zniwelowaæ, uniewa¿niæ) œcianê, odgrywa tu podwójn¹ rolê rozjemcy – „âèôëååìñêèõ êðîâåé âèíîãðàä” to i wino (winogronowa krew) z tradycyjnych betlejemskich winnic („âñïûõíóò çðà÷êè âèíîãðàäíûì îãí¸ì”) i Chrystus-odkupiciel, który przela³ sw¹ betlejemsk¹ krew za ludzkie winy, a na pami¹tkê zamieni³ j¹ w wino. Subiektyfikacja pozwala na doœæ swobodne i p³ynne przemieszczanie siê z jednej przestrzeni mentalnej do drugiej, bez wzglêdu na ró¿nice czasoprzestrzenne. Jedynym i decyduj¹cym argumentem zmiany jest intencjonalny punkt widzenia bohatera lirycznego, który dowolnie konstruuje scenê w zale¿noœci od zamiaru podmiotu. Podobnie skonstruowany jest wiersz È ïîä ëåãêîñòüþ ïåðà êðûëàòîãî..., gdzie ponownie mamy o czynienia z obrazem historii Rosji. Podwójne przeczenie „Ó Ðîññèè íåò ïóòè áåñêðîâíîãî” z logicznego punktu widzenia nie pozostawia z³udzeñ – droga Rosji jest krwawa. Dok³adnie w tym samym momencie, w tym samym zdaniu pojawia siê nowa przestrzeñ mentalna, a w niej obraz typowy dla rosyjskiej kultury. Jest nim tak zwany Ñïàñ íà Êðîâè, czyli Sobór Zmartwychwstania Pañskiego. Zbudowany na miejscu przelanej krwi zamordowanego cara Aleksandra II ³¹czy w sobie dwie intencje – ofiarê niewinnej krwi i intencjê moralnego odrodzenia: 9 Wszystkie cytowane wiersze pochodz¹ ze strony: .

132

Ewa Nikadem-Malinowska

Ó Ðîññèè íåò ïóòè áåñêðîâíîãî, – Òîëüêî Ñïàñîì íà Êðîâè ñîãðåò. È ó÷óñü ÿ íå èñêàòü âèíîâíîãî È çà ãðåõ ÷óæîé äåðæàòü îòâåò.

Lisnianska manipuluje w ten sposób emocjami. Krwawa droga jest jednoczeœnie drog¹ nadziei na zmartwychwstanie – ta sama krew zosta³a skonceptualizowana w dwojaki sposób, by w rezultacie skonstruowaæ wysoce ekspresyjn¹ scenê moralnego odrodzenia. Problem winy wynikaj¹cy ze œwiadomoœci pope³nienia czegoœ niegodnego i problem wstydu z powodu amoralnego zachowania maj¹ tak¿e krwaw¹ oprawê. Wiersz Ñàìà âèíîâàòà, ñàìà âèíîâàòà... jest specyficzn¹ spowiedzi¹, wyznaniem grzechów przez podmiot liryczny i ¿alem za grzechy, ale bez rozgrzeszenia. Podmiot liryczny dokonuje samokrytyki i we œnie wyznacza sobie karê: È êàæäûé ìîé ñîí – ìíå ïåòëÿ èëè ïëàõà, Êîñò¸ð èëü êóñî÷åê ñâèíöà. Ñïðîñîíîê ïî çåðêàëó ñòóêíó ñ ðàçìàõà, À â çåðêàëå íåòó êîíöà.

Potrójne mea culpa wypowiadane konsekwentnie przez podmiot liryczny nie przynosi ulgi. Sen i lustro to dwa koncepty, które maj¹ pokazaæ amoraln¹ twarz podmiotu. Tak siê jednak nie dzieje. Zamiast twarzy podmiot widzi szarokrwaw¹ bezkszta³tn¹ masê. Krwawy nie jest w tym przypadku kolorem. Konceptualizacja winy opiera siê na metaforyzacji krwi, która w postaci czerwonych stru¿ek na chmurze jest znakiem tak wielkiego z³a, ¿e podmiot liryczny nie zas³uguje na szansê: È íåòó ëèöà – òîëüêî ñåðàÿ òó÷à  êðîâàâûõ ïîò¸êàõ çàðè... Ñàìà âèíîâàòà, íî áîëüøå íå ìó÷àé È çàíîâî íå ñîòâîðè!

Wiersz Âîçüìè ìåíÿ, Ãîñïîäè, âìåñòî íåãî..., bêd¹cy modlitw¹-rozmow¹ z Bogiem, zawiera koncept ¿yciodajnej krwi, która bêd¹c w ruchu oznacza ¿ycie, a zatrzymana oznacza œmieræ: Ìîëþ Òåáÿ, Ãîñïîäè, ñëåçíî ìîëþ! Îñòàíîâè ìîþ êðîâü Õîòÿ áû çà òî, ÷òî åãî ëþáëþ Ñèëüíåé, ÷åì òâîþ ëþáîâü.

Motyw krwi w poezji Inny Lisnianskiej

133

Podmiot liryczny próbuje dokonaæ czegoœ w rodzaju handlu wymiennego z Bogiem, ¿eby ratowaæ ¿ycie ukochanego. Subiektyfikacja tej sceny posuniêta jest do granic zdrowego rozs¹dku, gdy¿ podmiot liryczny, prosz¹c o ratunek dla swojej mi³oœci, jednoczeœnie nie wykazuje ani w³aœciwego szacunku dla istoty wszechmocnej, maj¹cej moc odbierania ¿ycia, ani nale¿nej mu mi³oœci. Metaforyzacja œmierci przybiera formê eufemizmu („Îñòàíîâè ìîþ êðîâü”). Apokaliptyczny obraz ziemi spotykamy w wierszu Çåìëÿ äûìèòñÿ, íåáî òëååò... Lisnianska zbudowa³a go na zasadzie pozornego dialogu podmiotu lirycznego z ludzkoœci¹. Z jednej strony mamy do czynienia z konstruowaniem przera¿aj¹cego proroczego obrazu gin¹cej ziemi, z drugiej – z g³osem antyproroka, który zaprzecza swojej w³asnej wizji: Çåìëÿ äûìèòñÿ, íåáî òëååò, Ïûëàþò âîëíû è ðóäà. Íå âåðüòå ìíå! – âñ¸ óöåëååò: Çåìëÿ, è íåáî, è âîäà. Íî ÷åëîâåê, íî çâåðü, íî ïòèöà Óæå êàê óãîëüÿ â çîëå... Íå âåðüòå ìíå! – âñ¸ ñîõðàíèòñÿ Íà îêðîâàâëåííîé çåìëå. Ãäå ìóäðåöû? ãäå ñåðàôèìû? Ñòåíîþ êðîâü èä¸ò íà êðîâü. Íå âåðüòå ìíå! – íåèñòðåáèìû Íàäåæäà, âåðà è ëþáîâü.

Trzykrotnie wypowiedziane s³owa „Íå âåðüòå ìíå!” wspó³graj¹ z trzema uniwersalnymi wartoœciami, jakimi s¹ wiara, nadzieja i mi³oœæ. Sugestywny obraz zakrwawionej ziemi, na której krew leje siê w ogromnych iloœciach, zosta³ równie¿ przedstawiony za pomoc¹ magicznej trójki: „Íà îêðîâàâëåííîé çåìëå, Ñòåíîþ êðîâü èä¸ò íà êðîâü”. Lisnianska posiada wa¿n¹ umiejêtnoœæ wywa¿onej oceny sytuacji, dziêki czemu konstruowanie sceny nie wymaga od niej nadmiernego wchodzenia w szczegó³y. Koncept krwi jest swego rodzaju kluczem, który otwiera kolejne drzwi do konstruowanej sceny. Potrójne u¿ycie tego konceptu tworzy efekt hiperboliczny. Podobny rezultat poetka osi¹ga w wierszu – Êîãäà áû òîëüêî âîäó..., stosuj¹c inne œrodki. Scena zosta³a tu skonstruowana w oparciu o ludowe porzekad³o „Ëèòü âîäó íà ÷óæóþ ìåëüíèöó”: – Êîãäà áû òîëüêî âîäó Äà íà ÷óæóþ ìåëüíèöó, Íà ìåëüíèöó ÷óæóþ È êðîâü ñåãîäíÿ ëü¸ì! –

134

Ewa Nikadem-Malinowska

Efekt hiperboliczny uzyskuje dopiero, stosuj¹c krew zamiast wody. Subiektyfikacja z³a wyrz¹dzanego ludziom nabiera szczególnego znaczenia pod postaci¹ lej¹cej siê strumieniami krwi. Obrazowanie za pomoc¹ tego sugestywnego konceptu nie jest jednak oczywiste w sytuacji ka¿dego konstruowania sceny w utworze poetyckim. W twórczoœci Inny Lisnianskiej mamy tak¿e do czynienia z utworami, w których konceptualizacja krwi nie wychodzi poza przyjêty kulturowo obraz, jak np. w porzekadle „Âðåìÿ òðåáóåò êðîâè”, które zosta³o u¿yte w wierszu Íå èçâåñòíî ìíå, íóæåí ëè ìîñò... Istotne jest jednak to, w jaki sposób poetka subiektyfikuje niniejsze porzekad³o. W wierszu zosta³a skonstruowana scena po¿egnania podmiotu lirycznego z ³opianem rosn¹cym na dzia³ce. Scena jest powa¿na i tragiczna, mo¿liwe, ¿e jest to rozstanie na zawsze: È îò íèõ, ÷òî ïðåäåëüíî òèõè, Âðåìÿ òðåáóåò êðîâè. Äî ñâèäàíüÿ, ìîè ëîïóõè! ß åùå ëîïóõîâåé. Î ðàçëóêå ÿ íå çàèêíóñü. ß ñåãîäíÿ íå â ðóñëå, È íå çíàþ, êîãäà ÿ âåðíóñü, È íå çíàþ – âåðíóñü ëè...

Subiektyfikacja ³opianu jest w tym wypadku podstaw¹ konceptualizacji opuszczanego domu. Czas ¿¹daj¹cy krwi odzwierciedla ofiarê, krew reprezentuje wszystko to, co dla podmiotu lirycznego drogie. Inna Lisnianska konceptualizuje krew na ró¿nych poziomach emocjonalnych i estetycznych, wykorzystuj¹c jej kulturowy potencja³. Maksymalnie subiektywne podejœcie do krwi jako takiej pozwala poetce na interesuj¹ce poszerzanie jej znaczenia. Ðåçþìå Ìîòèâ êðîâè â ïîýçèè Èííû Ëèñíÿíñêîé Èííà Ëèñíÿíñêàÿ – ðóññêàÿ ïîýòåññà, ïèøóùàÿ íåïðåðûâíî ñ 50-õ ãîäîâ, àâòîð ñîòåí çíàìåíèòûõ ñòèõîòâîðåíèé, ïîñòðîèëà ñâîþ ïîýòè÷åñêóþ âñåëåííóþ íà îñíîâå ðÿäà êîíöåïòîâ, ñðåäè êîòîðûõ íåñêîëüêî âûäåëÿåòñÿ áîëüøåé ÷àñòîòíîñòüþ óïîòðåáëåíèÿ. Ñðåäè íèõ íàõîäèòñÿ êîíöåïò êðîâè. Ñðåäè ñòèõîòâîðåíèé Èííû Ëèñíÿíñêîé äëÿ äàííîãî âûñòóïëåíèÿ ìû âûáðàëè ñîòíþ, â êîòîðûõ ïîÿâëÿåòñÿ ìîòèâ êðîâè. Èõ àíàëèç äîëæåí ïîêàçàòü, ÷òî, ñîãëàñíî òåîðèè Ð. Â. Ëàíãàêåðà, îñíîâîé ïðîöåññà êîíöåïòóàëèçàöèè ÿâëÿåòñÿ ñóáúåêòèâíûé ïîäõîä àâòîðà ê äåéñòâèòåëüíîñòè.

Motyw krwi w poezji Inny Lisnianskiej

135

Summary Motif of blood in the Inna Lisnianskaya’s poetry Inna Lisnianskaya is a Russian poet who has been continuously writing since the fifties and the author of hundreds outstanding poems. She has built her poetic universe on the basis of certain concepts. Some of them appear more often than the others and blood is one of them. About a hundred of Inna Lisnianskaya’s poems that include the motif of blood was chosen for this work. Their analysis (in accordance to the studies of R. W. Langaker) is to show that the phenomenon of subjectification is the basis of the conceptualization process.

136

Ewa Nikadem-Malinowska

czy kryptodialog? Na przyk³adzie „Ýòî áûëî ó ìîðÿ” Igora Siewierianina... UWM Parodia w Olsztynie Acta Polono-Ruthenica XVI, 2011 137 ISSN 1427-549X

Grzegorz Ojcewicz Olsztyn

Parodia czy kryptodialog? Na przyk³adzie Ýòî áûëî ó ìîðÿ Igora Siewierianina i Âû ñìîòðåëè íà ìîðå… Borysa Pop³awskiego Hélène Menegaldo, wybitna francuska znawczyni ¿ycia i twórczoœci emigracyjnego pisarza rosyjskiego Borysa Pop³awskiego (1903–1935), w Komentarzu do pierwszego tomu jego wierszy twierdzi, ¿e utwór Âû ñìîòðåëè íà ìîðå... jest parodi¹ znanego tekstu Igora Siewierianina Ýòî áûëî ó ìîðÿ1. Na pierwszy rzut oka zdanie to nie budzi w¹tpliwoœci, albowiem poemat powsta³ w roku 1910, potencjalna zaœ parodia – w okolicach 1918. Od opublikowania wiersza Siewierianina do mo¿liwej reakcji Pop³awskiego up³ynê³o zatem oko³o oœmiu lat, czas to wiêc w zupe³noœci wystarczaj¹cy w perspektywie odbiorczej, by tekst wyjœciowy zd¹¿y³ zaistnieæ oraz siê utrwaliæ w pamiêci czytelników albo s³uchaczy. Jak wiemy, popularnoœæ utworów Igora Siewierianina (1887–1941) by³a w obydwu Rosjach – carskiej i popaŸdziernikowej – znaczna, chocia¿ po zwyciêstwie bolszewików zaczê³a maleæ ze wzglêdów, jak s¹dzê, g³ównie politycznych, albowiem poeta Srebrnego Wieku opuœci³ w 1918 r. ojczyznê i na sta³e 1

Å. Ìåíåãàëüäî, Êîììåíòàðèè, [w:] Á. Ïîïëàâñêèé, Ñòèõîòâîðåíèÿ. Òîì ïåðâûé, ñîñòàâëåíèå, âñòóïèòåëüíàÿ ñòàòüÿ, êîììåíòàðèè Å. Ìåíåãàëüäî, Ìîñêâà 2009, s. 534. Zob. stronê internetow¹ Hélène Menegaldo: . Zob. tak¿e wybrane jej prace o Borysie Pop³awskim: Les inédits de Boris Poplavski (poésie, prose, articles, correspondance, en russe), 512 pages, Moscou 1996, en collaboration avec A. Bogoslovski, Moscou, Xristianskoe Izd.; Les Russes à Paris (1919–1939), collection „Français d’ailleurs, peuples d’ici”, éd. Autrement, Paris 1998, 180 pages, iconographie originale, bibliographie, chronologie, cartes; Poésies surréalistes, Boris Poplavski, 226 pages, éditions Soglasié, Moscou 1999; La prose de Boris Poplavski (les deux romans, en collaboration avec A. Bogoslovski pour la mise au point du texte d’après les manuscrits, avec notes et commentaires), éditions Soglasié, Moscou 2000; Les Russes à Paris (en russe), édition révisée et complétée, avec de nouvelles illustrations (collection René Guerra), éditions Natalia Popova, Moscou 2001, rééd. 2007; Les poèmes inédits de Poplavski (période du futurisme et du dadaïsme russes à Paris), éd. Terra, Moscou 2003. Nouveau tirage en édition de luxe en 2004 chez le même éditeur; L’univers poétique de Boris Poplavski (en russe), 265 pages, éd. Aleteïa, Saint-Pétersbourg 2007. Œuvres complètes de Boris Poplavski en 3 volumes avec introduction générale et notes (en collaboration avec Alexandre Bogoslovski pour les volumes 2 et 3), Russkij Put’/Soglasié, Moscou 2010.

138

Grzegorz Ojcewicz

osiedli³ siê w Estonii. Fakt taki zwykle odczytywano jako gest wrogoœci wobec nowego systemu, demonstracyjny wyraz nieuto¿samiania siê z rewolucj¹, a niekiedy – nawet ze zdrad¹ w³asnego kraju2. Siewierianin debiutowa³ na pocz¹tku XX wieku, licz¹c sobie lat siedemnaœcie-osiemnaœcie, a wiêc stosunkowo wczeœnie, i szybko zyska³ zas³u¿enie s³awê. Na fali ruchów awangardowych da³ siê poznaæ jako egofuturysta i kubofuturysta, zachowuj¹c jednak zawsze twórcz¹ niezale¿noœæ oraz kreacyjn¹ oryginalnoœæ3. A¿ do wybuchu rewolucji paŸdziernikowej, zw³aszcza w latach w latach 1913–1914, prze¿ywa³ okres œwietnoœci i popularnoœci, co na pewno w sporej mierze zapewni³y mu odbywane w wielkich miastach, jak Moskwa czy Petersburg, wieczory poetyckie zwane „poezokoncertami”4. JeŸdzi³ te¿ po Rosji w 1914 r. razem z W³adimirem Majakowskim, Welemirem Chlebnikowem i Anatolijem Kruczonychem, ³atwo zdobywaj¹c serca publicznoœci5. Siewierianin jest kojarzony najczêœciej z takimi tomikami poetyckimi, jak Ãðîìîêèïÿùèé êóáîê (1913), Çëàòîëèðà (1914), Àíàíàñû â øàìïàíñêîì (1915). Okreœlony wp³yw jego maniera twórcza wywar³a na wczesne pisarstwo innych poetów rosyjskich, jak Gieorgij Szengeli, Wadim Szerszeniewicz, Gieorgij Iwanow, Riurik Iwniew. Znacznie mniej wiemy o jego dzia³alnoœci translatorskiej, w której znalaz³y siê tak wa¿ne nazwiska dla kultury europejskiej, jak Charles Baudelaire, Paul Verlaine, Adam Mickiewicz6. Nierzadko podkreœla siê wp³yw futurystycznej maniery Siewierianina na poezjê polskich futurystów – Brunona Jasieñskiego i Kazimierza Wierzyñskiego. 2 Charakteryzuj¹c twórczoœæ Josifa Brodskiego, odszczepieñca i laureata literackiej Nagrody Nobla z 1987 r., Ewa Nikadem-Malinowska pisa³a: „Cz³owiek, który chcia³ ¿yæ inaczej, musia³ byæ przestêpc¹ lub wariatem”. Zob.: eadem, Poezja i myœl. Twórczoœæ Josifa Brodskiego jako fakt europejskiego dziedzictwa kulturowego, Olsztyn 2004, s. 20. Warto mo¿e jednak wskazaæ i na ten szczegó³ biografii Siewierianina, z którego wynika, ¿e po tym, jak w 1940 r. Estonia sta³a siê czêœci¹ ZSRR, poeta próbowa³ ponownie zaistnieæ na ³amach czasopism rosyjskich. 3 Z historii literatury rosyjskiej wiemy, ¿e na znak protestu i potwierdzenie rozstania siê z akademi¹ Ego-futuryzmu jesieni¹ 1912 r. Siewierianin napisa³ manifestacyjnie brzmi¹cy tekst ß, ãåíèé Èãîðü-Ñåâåðÿíèí.... W ten sposób poeta odniós³ siê do sporu, który toczy³ z Konstantinem Olimpowem o palmê pierwszeñstwa wewn¹trz ugrupowania egofuturystów. 4 W 1918 r. podczas wystêpów w Moskiewskim Muzeum Politechnicznym okrzykniêto Igora Siewierianina „królem poetów”, co zapewne nie by³o obojêtne innym wielkim tamtej epoki, jak chocia¿by Sergiuszowi Jesieninowi czy W³odzimierzowi Majakowskiemu. Zob. np. . Pop³awski napisa³ wówczas wiersz pod znamiennym tytu³em Ïîäðàæàíèå Êîðîëåâè÷ó, [w:] Á. Ïîïëàâñêèé, Ñòèõîòâîðåíèÿ..., s. 410. 5 Zami³owanie do woja¿y nie opuszcza³o Siewierianina i w póŸniejszych latach. Odwiedzi³ m.in. Jugos³awiê (t³umaczy³ równie¿ utwory poetów jugos³owiañskich) oraz Francjê. 6 Nie sposób pomin¹æ istotnych zas³ug Siewierianina jako propagatora literatury estoñskiej i t³umacza tej literatury na jêzyk rosyjski. To dziêki niemu Rosjanie dowiedzieli siê wiele o przyrodzie Estonii i ¿yciu Estoñczyków, o czym pisali tacy np. poeci, jak Henrik Visnapuu, Marie Dunder, Aleksis Rannit, Friedrich Reinhold Kreitzwald, Friedrich Kulbars, Lydia Koidula, Johannes Liiv.

Parodia czy kryptodialog? Na przyk³adzie „Ýòî áûëî ó ìîðÿ” Igora Siewierianina...

139

Lirykê Siewierianina cechuje odwa¿ne, jak na tamte czasy, nowatorstwo i sk³onnoœæ do skandalizowania. Nic w tym dziwnego, by³ przecie¿ twórc¹ awangardowym, lirycznym wynalazc¹, który na przyk³ad estetyzacjê obrazów salonu doprowadzi³ do kruchych granic parodii7. Wspó³czesne miasto przyozdobi³ aeroplanami i szoferami – atrybutami zmian i przemieszczania siê cz³owieka w czasie i przestrzeni. Uprawia³ zabawê w indywidualizm, nawi¹zuj¹c do cech bohatera romantycznego. Prezentowa³ „postawê egoistyczn¹”. Korzysta³ z pok³adów tajemniczej baœniowej aury. Wiersze Siewierianina cechuje wyraŸna muzykalnoœæ, podobna do zaœpiewu Konstantina Balmonta. Poeta pos³ugiwa³ siê oryginaln¹ metryk¹, stosunkowo d³ugimi wersami, twardymi formami8, chêtnie stosowa³ aliteracjê, nie stroni³ od dŸwiêkowych eksperymentów (dysonans) i neologizmów. PóŸna liryka Siewierianina ró¿ni siê od tej z pierwszej dekady XX w. Teraz jego poetyckie s³owo reprezentuj¹ takie teksty, jak Ñîëîâüè ìîíàñòûðñêîãî ñàäà, Êëàññè÷åñêèå ðîçû (1931), autobiograficzne powieœci wierszem (Êîëîêîëà ñîáîðà ÷óâñòâ, Ðîñà îðàíæåâîãî ÷àñà, Ïàäó÷àÿ ñòðåìíèíà) czy zbiór sonetów Ìåäàëüîíû (1934), bêd¹cy seri¹ portretów pisarzy, artystów, kompozytorów. Teksty Siewierianina, które nawi¹zywa³y do mi³oœci jako tematu wiecznego, mog³y liczyæ na spory oddŸwiêk ze strony rosyjskiego czytelnika, zw³aszcza ¿e ujmowa³y swoim starannym kszta³tem kompozycyjnym oraz kunsztem literackim. Nie wiemy, dlaczego Pop³awski – id¹c tropem myœlowym Menegaldo – wybra³ w³aœnie ten utwór jako obiekt parodii. Gdyby pomiêdzy obydwoma twórcami istnia³ na przyk³ad konflikt personalny, wówczas postêpowanie Pop³awskiego da³oby siê wyt³umaczyæ czynnikami czysto ludzkimi, a powstanie parodii – jako jêzykowy odwet w walce z przeciwnikiem. Biografie obydwu poetów nie wspominaj¹ jednak¿e o otwartym konflikcie pomiêdzy nimi, wiêc pobudek o zabarwieniu osobistym nie mo¿emy uznaæ za impuls twórczy po stronie Pop³awskiego9. Nie 7

Wielki symbolista rosyjski Walerij Briusow, wyra¿aj¹c zachwyt nad inwencj¹ poetyck¹ m³odszego od siebie o czternaœcie lat twórcy, napisa³ w 1912 roku wiersz Èãîðþ Ñåâåðÿíèíó, w którym czytamy m.in.: „Þíûõ ëèðèêîâ ó÷èòåëü, / Âîæäü îòâàæíî-æàäíûõ äóø, / Ñòàðûõ ãðàíåé ðàçðóøèòåëü, – / Âñòàíü ïðåä ðàòüþ, ïðåäâîäèòåëü, / Ñîêðóøàé ïðåãðàäû, ãðåçû, ñòåíû òåñíûõ ñêëåïîâ ðóøü!”. Zob. Â. Áðþñîâ, Èç êíèãè „Cåìü öâåòîâ ðàäóãè”. 1912–1915; [online] , dostêp: 21 marca 2011. 8 Zob. wiêcej o twardych formach: È.C. Ðóêàâèøíèêîâ, Òâ¸ðäûå ôîðìû, [w:] Ëèòåðàòóðíàÿ ýíöèêëîïåäèÿ: Ñëîâàðü ëèòåðàòóðíûõ òåðìèíîâ:  2-õ ò., Ìîñêâà – Ëåíèíãðàä 1925; Ì. È. Øàïèð, Íà ïîäñòóïàõ ê îáùåé òåîðèè ñòèõà (ìåòîäû è ïîíÿòèÿ), [w:] Ì. È. Øàïèð, Universum versus: ßçûê — ñòèõ – ñìûñë â ðóññêîé ïîýçèè XVIII–XX âåêîâ, Ìîñêâà 2000, ñ. 84. 9 Gdyby taki konflikt istnia³, zapewne Pop³awski odnotowa³by go ju¿ w swoim najwczeœniejszym dzienniku z 1917 r. Jednak¿e w zapiskach poety z tego okresu nie ma wzmianki o Siewierianinie. Zob. Á. Ïîïëàâñêèé, Èç äíåâíèêà. 1917. Ìîñêâà, [w:] idem, Ñòàòüè, äíåâíèêè, ïèñüìà. Òîì òðåòèé, ñîñòàâëåíèå, êîììåíòàðèè, ïîäãîòîâêà òåêñòà À.Í. Áîãîñëîâñêîãî è Å. Ìåíåãàëüäî, Ìîñêâà 2009, s. 151–152.

140

Grzegorz Ojcewicz

bez znaczenia jest i ten szczegó³ biograficzny, ¿e w roku 1918 autor Automatycznych wierszy liczy³ zaledwie lat piêtnaœcie i trudno by³oby go podejrzewaæ o wywo³anie jakiegokolwiek konfliktu, który w nastêpstwie pchn¹³by Pop³awskiego do siêgniêcia za pióro i ch³ostania Siewierianina w akcie s³ownej zemsty. Parodia, jak wiadomo, nie jest ³agodn¹, lecz agresywn¹ form¹ stylizacji10. Pragnie oœmieszyæ, wyolbrzymiæ, obna¿yæ nieszczeroœæ. A jeœli tak, to imitowanie cudzego tekstu przez parodystê musi byæ natychmiast rozpoznawalne przez odbiorcê za spraw¹ wykorzystywanych przez autora parodii asocjacji, które osadzaj¹ siê na charakterystycznych cechach wypowiedzi nadawcy. Budowanie parodii okreœlonego utworu opiera siê zwykle na doskona³ej znajomoœci przez osobê parodiuj¹c¹ idiolektu twórcy parodiowanego tekstu i technik mistyfikatorskich. Tak wiêc, gdyby Pop³awski decydowa³ siê na œwiadome stworzenie wiersza oœmieszaj¹cego styl indywidualny Siewierianina, musia³by w swoim wariancie rozmieœciæ czytelne znaki dialogu miêdzytekstowego. Musia³by, zgodnie z zasadami poetyki, konsekwentnie d¹¿yæ do osi¹gniêcia efektu komicznego lub satyrycznego, wytrwale naœladowaæ na przyk³ad kompozycjê, jêzyk, motywy, symbole i styl niewielkiego poematu Ýòî áûëî ó ìîðÿ. Zdaniem Bogus³awa Muchy, „Wiersze Siewierianina (w³aœc. £otariewa, 1887–1942) o w¹skiej tematyce salonowo-kawiarnianej wyró¿nia³y siê melodyjnoœci¹, pretensjonalnym s³ownictwem i kultem w³asnego «ja» doprowadzonym do absurdu. Szczególnie wyraziœcie ujawni³o siê to w cyklu Egofuturyzm (Egofuturizm, 1912), a zw³aszcza w Epilogu (inc.) Ja, geniusz Igor Siewierianian (Ja, gienij Igor’ Siewierianin)”11. Natomiast Tomasz Tyczyñski okreœla nastêpne istotne parametry stylistyczne autora Ýòî áûëî ó ìîðÿ: „Jego [tj. Siewierianina – G.O.] wiersze – ju¿ od debiutanckiego zeszytu Zorze myœli (Çàðíèöû ìûñëè, 1908) – cechowa³a szczególna dba³oœæ o walory stylu: barwnoœæ obrazowania, zaskakuj¹ce i wyszukane œrodki wyrazu. Pocz¹wszy od zbiorku Prolog egofuturyzmu. Poezja grandos (Ïîýçà ãðàíäîñ, 1911), Siewierianin programowo wprowadza³ do swoich wierszy neologizmy, czasem doœæ pretensjonalne, i niespotykane zestawienia dŸwiêkowe. Mimo wyraŸnego d¹¿enia do szokowania odbiorcy, Siewierianin potrafi³ w swych utworach zachowaæ elegancjê stylu, a niektóre teksty œwiadcz¹ o du¿ej œwie¿oœci i wra¿liwoœci jego poetyckiej 10 M. G³owiñski, T. Kostkiewiczowa, A. Okopieñ-S³awiñska, J. S³awiñski, Podrêczny s³ownik terminów literackich, Warszawa 2002, s. 209. 11 B. Mucha, Historia literatury rosyjskiej. Od pocz¹tków do czasów najnowszych, Wroc³aw 2002, s. 396. Autor podrêcznika podaje b³êdnie rok œmierci poety: powinno byæ 1941. Zob. tak¿e: È. Ñåâåðÿíèí, Ýïèëîã. ß, ãåíèé Èãîðü Ñåâåðÿíèí..., [w:] Z. Barañski, J. Litwinow, Rosyjskie kierunki literackie. Prze³om 19 i 20 wieku, Warszawa 1982, s. 167–168.

Parodia czy kryptodialog? Na przyk³adzie „Ýòî áûëî ó ìîðÿ” Igora Siewierianina...

141

wyobraŸni”12. Dla stylu Siewierianina, dodajmy, typowe s¹ tak¿e ironia i misterne gry s³owne, za którymi ukrywa on g³êboki emocjonalizm. Znajomoœæ przez czytelnika cech stylu indywidualnego Siewierianina stawia go w nowej dlañ – a niewykluczone, ¿e i na swój sposób uprzywilejowanej – sytuacji odbiorczej, wyostrza percepcjê, inaczej bowiem postrzegamy tekst, o którym myœlimy jako o potencjalnej parafrazie Ýòî áûëî ó ìîðÿ, inaczej zaœ bez takiego za³o¿enia. A zatem przed nami wyrastaj¹ dwa wiersze, których lektura pozwala na dokonanie pierwszej, opartej na wra¿eniu, oceny, czy mamy w tym przypadku do czynienia z parodi¹. Ýòî áûëî ó ìîðÿ Ïîýìà-ìèíüîíåò13 Ýòî áûëî ó ìîðÿ, ãäå àæóðíàÿ ïåíà, Ãäå âñòðå÷àåòñÿ ðåäêî ãîðîäñêîé ýêèïàæ... Êîðîëåâà èãðàëà – â áàøíå çàìêà – Øîïåíà, È, âíèìàÿ Øîïåíó, ïîëþáèë åå ïàæ. Áûëî âñå î÷åíü ïðîñòî, áûëî âñå î÷åíü ìèëî: Êîðîëåâà ïðîñèëà ïåðåðåçàòü ãðàíàò, È äàëà ïîëîâèíó, è ïàæà èñòîìèëà, È ïàæà ïîëþáèëà, âñÿ â ìîòèâàõ ñîíàò. À ïîòîì îòäàâàëàñü, îòäàâàëàñü ãðîçîâî, Äî âîñõîäà ðàáûíåé ïðîñïàëà ãîñïîæà... Ýòî áûëî ó ìîðÿ, ãäå âîëíà áèðþçîâà, Ãäå àæóðíàÿ ïåíà è ñîíàòà ïàæà.14

Âû ñìîòðåëè íà ìîðå, ñìîòðåëè ñ óëûáêîþ… Âû ñìîòðåëè íà ìîðå, ñìîòðåëè ñ óëûáêîþ, Íî â ãëàçàõ îòðàçèëèñü êîêàèí è òîñêà. Îí ñòîÿë ïåðåä âàìè ýëàñòè÷íî ãèáêèé, Îí ñêàçàë: «Êîðîëåâà», Âû îòâåòèëè «Äà». È îí áðîñèëñÿ äåðçêî, è îí áðîñèëñÿ ñìåëî È âàñ îïüÿíèëà åãî êðàñîòà, Íî â ðóêàõ åãî æàæäóùèõ Òðåïåòàëî ëèøü õðóïêîå òåëî, Îòëåòåëà ëþáîâü, êðàñîòà óìåðëà. Íî êîãäà îïüÿíåíèå ïðîøëî âîçáóæäåííîå Âû åãî îòòîëêíóëè, ñêàçàëè «Èäè». È áûëà åãî ïåñíÿ ëþáâè ëåáåäèíàÿ. È âñêîðå îí áðîñèëñÿ âíèç ñî ñêàëû.15

Pierwsza rzecz, która od razu rzuca siê w oczy czytelnikowi, to odmienna struktura obydwu utworów. Siewierianin zaproponowa³ nam tekst o trzech identycznych metrycznie strofach i uk³adzie rymów dok³adnych (abab), Pop³awski zaœ przedstawi³ tekst bez podzia³u na zwrotki i bez wewnêtrznej regularnoœci pod wzglêdem sylab w wersie i dok³adnoœci brzmieñ w wyg³osach. Aspekt kompozycyjny, na którym zwykle osadzaj¹ siê trawestacje, nie jest przecie¿ do pomi12 T. Tyczyñski, Futuryzm, [w:] Historia literatury rosyjskiej XX wieku, pod red. A. Drawicza, Warszawa 2002, s. 135. 13 Przez zapis ïîýìà-ìèíüîíåò autor sygnalizuje nam nie tylko okreœlone zwi¹zki jego wiersza z muzyk¹, lecz tak¿e konkretny rytm, albowiem „ìèíüîíåò” (mignonnette) to taniec zbli¿ony do walca, a walc, jak wiadomo, jest utrzymany w rytmie na 3/4. 14 È. Ñåâåðÿíèí, Ýòî áûëî ó ìîðÿ, [online] , dostêp: 24 marca 2011. 15 Á. Ïîïëàâñêèé, Âû ñìîòðåëè íà ìîðå..., [w:] idem, Ñòèõîòâîðåíèÿ..., s. 410. Pierwodruk: Á. Ïîïëàâñêèé, Âû ñìîòðåëè íà ìîðå..., [w:] idem, Íåèçäàííûå ñòèõè, ñîñòàâëåíèå, ïðåäèñëîâèå, êîììåíòàðèè Å. Ìåíåãàëüäî, Ìîñêâà 2003.

Grzegorz Ojcewicz

142

niêcia. Strofa Aleksandra Puszkina zaproponowana w Eugeniuszu Onieginie czy strofka Adama Mickiewicza utrwalona w Panu Tadeuszu dlatego s¹ „³atwe” do podrobienia i natychmiastowego zasygnalizowani Ÿród³a odniesienia, poniewa¿ cechuje je niepowtarzalnoœæ, a zatem – niemo¿liwoœæ pope³nienia b³êdu rozpoznawczego16. S³owem, schematy rytmiczne obydwu analizowanych tekstów istotnie siê od siebie ró¿ni¹ i nie mog¹ byæ podstaw¹ do wyraŸnych asocjacji intertekstualnych. Ýòî áûëî ó ìîðÿ… 14: - - v - - v - / - - v - -v 13: - - v - - v - / - - v - - v 14: - - v - - v - / - -v - -v 13: - - v - - v - / - -v - -v 14: - - v - - v - / - -v - -v 13: - - v - - v - / - -v - -v 14: - - v - - v - / - -v - -v 13: - - v - - v - / - -v - -v 14: - - v - - v - / - -v - -v 13: - - v - - v - / - -v - -v 14: - - v - - v - / - -v - -v 13: - - v - - v - / - -v - -v -

Âû ñìîòðåëè íà ìîðå… 14: - - v - - v- / - v - - v - 13: - - v - - v - / - - v - - v 13: - - v - - v - / - - v - v 13: - - v - - v - / - - v - - v 14: - - v - - v - / - - v - - v 11: - v - - v - - v - - v 8: - - v - - v - 10: - v - - v - - v – 12: - - v - - v / - - v - - v 14: - - v - - v - - v - - v - 12: - - v - - v - / - v - - v 14: - - v - - v - - v - - v - 11: - v - - v - - v - - v

Skoro, jak widzimy, wiersz Âû ñìîòðåëè íà ìîðå... od strony formalnej nie nawi¹zuje w czytelny sposób do rozwi¹zania strukturalnego zaproponowanego przez Siewierianina i nie dostarcza wyraŸnych sygna³ów rozpoznawalnoœci indywidualnego stylu nadawcy, to mo¿e znaków potencjalnej parodii nale¿y poszukaæ w aspekcie zawartoœciowym tekstu pierwotnego? By sprawdziæ to za³o¿enie, trzeba najpierw odwo³aæ siê do warstwy fabularnej Ýòî áûëî ó ìîðÿ i zobaczyæ, ¿e akcja tanecznego poematu (ïîýìà-ìèíüîíåò, poème mignonnette) dzieje siê nad samym morzem, którego niespokojne fale, uderzaj¹c o brzeg, tworz¹ pianê o a¿urowym wzorze. Musi to byæ jakiœ morski zak¹tek, coœ na podobieñstwo dzikiej pla¿y, skoro rzadko zatrzymuj¹ siê w tym miejscu miejskie ekwipa¿e (fakt odludnoœci podkreœla dodatkowo wieloznaczny wielokropek znajduj¹cy siê na koñcu drugiego wersu). Jest to doœæ dziwne ustronie, trochê surrealistyczne, poniewa¿ niedaleko od wody stoi wie¿a zamkowa, a w niej królowa (a nie królewna!) gra – chyba na fortepianie – sonaty Szo16 Zob. np. trawestacjê XI ksiêgi Pana Tadeusza, któr¹ stworzy³ Julian Tuwim, [w:] S. Sierotwiñski, S³ownik terminów literackich, Wroc³aw 1986, s. 270.

Parodia czy kryptodialog? Na przyk³adzie „Ýòî áûëî ó ìîðÿ” Igora Siewierianina...

143

pena17. Grze królowej pilnie przys³uchuje siê paŸ, który za spraw¹ muzyki zakochuje siê w ¿onie króla18. Potem wszystko toczy siê bardzo szybko pod dyktando kobiety: to ona prosi, by paŸ – by³ przecie¿ oficjalnie jej s³u¿¹cym – przeci¹³ owoc granatowca19, zachêcaj¹c tym samym niedwuznacznie pacholê do z³amania obyczajowego tabu. Daj¹c nastêpnie po³owê owocu paziowi, królowa wyrazi³a zgodê na mi³osne igraszki z atrakcyjnym zapewne fizycznie i wyroœniêtym ponad wiek ch³opcem20. W polskim t³umaczeniu wiersza Ýòî áûëî ó ìîðÿ odnajdujemy uœciœlenie odnosz¹ce siê do wygl¹du pazia, które nale¿y oceniæ jako wyrazist¹ translatorsk¹ amplifikacjê. T³umacz Witold D¹browski wers „È, âíèìàÿ Øîïåíó, ïîëþáèë åå ïàæ” transponuje jako „I pokocha³ graj¹c¹ ma³y paŸ z³otow³osy”, co ca³kowicie potwierdza moj¹ sugestiê na temat dwuznacznoœci przedstawionej przez Siewierianiana intymnej sekwencji: Wszystko by³o tak proste, wszystko by³o tak mi³e: Poleci³a królowa, by podano granaty, I po³ówkê mu da³a, s³odko pazia znu¿y³a, Pokocha³a pacholê, ca³a w gamach sonaty.21 17 Siewierianin nie uœciœla w pierwszej zwrotce, jakie utwory i na jakim instrumencie gra³a królowa. Dopiero zwrotka druga pozwala za³o¿yæ, ¿e mog³y to byæ sonaty, skoro potem spotkanie kochanków przebiega³o w³aœnie w ich „motywach”. Gdyby Szopen pisa³ sonaty wy³¹cznie na fortepian, sprawa by³aby jednoznaczna, lecz, jak wiadomo, ma on w swoim dorobku tak¿e sonatê gmoll (op. 65) na wiolonczelê i fortepian. Niewykluczone zatem, ¿e królowa mog³a odtwarzaæ ten w³aœnie utwór, zw³aszcza ¿e kontakt z wiolonczel¹ jest bardziej intymny, ani¿eli z klawiszami fortepianu, i kontekst ten lepiej siê wpisuje w ca³oœciow¹ kompozycjê Ýòî áûëî ó ìîðÿ. 18 I. Siewierianin, To siê sta³o nad morzem, [w:] W. D¹browski, A. Mandalian, W. Woroszylski, Antologia nowoczesnej poezji rosyjskiej 1880–1967, Wroc³aw 1971, s. 361–362. 19 Warto wspomnieæ, ¿e owoc granatowca (potocznie: granatu) ze wzglêdu na bardzo du¿¹ iloœæ nasion i czerwon¹ barwê symbolizowa³ w staro¿ytnoœci p³odnoœæ, a jego kwiaty — mi³oœæ. Œlady tej florystycznej przesz³oœci odnajdujemy wspó³czeœnie jeszcze w Grecji, gdy podczas uroczystoœci zaœlubin osoby sk³adaj¹ce nowo¿eñcom ¿yczenia rzucaj¹ granaty na ziemiê i rozgniataj¹ je, ¿ycz¹c m³odej parze szczêœcia, dobrobytu i licznego potomstwa. 20 W praktyce œredniowiecznej „paziowanie” u boku rycerza by³o po³¹czone z przyuczaniem do funkcji giermka. Rozpoczyna³o siê ono najczêœciej w siódmym roku ¿ycia ch³opca, a koñczy³o zwykle w czternastym. A zatem paŸ z utworu Siewierianina móg³ mieæ najwy¿ej lat czternaœcie, co w rozumieniu naszego prawa oznacza, ¿e by³ on osob¹ ma³oletni¹, tj. tak¹, która nie ukoñczy³a jeszcze piêtnastego roku ¿ycia. W œwietle prawa polskiego, które w ¿adnej mierze nie obowi¹zywa³o Siewierianina i nie mog³o ograniczaæ jego wizji twórczej, uprawianie mi³oœci z ma³oletnim ocenia siê w kategoriach pedofilii, zgodnie bowiem z brzmieniem art. 200 § 1 kodeksu karnego ka¿dy, „Kto obcuje p³ciowo z ma³oletnim poni¿ej lat 15 lub dopuszcza siê wobec takiej osoby innej czynnoœci seksualnej lub doprowadza j¹ do poddania siê takim czynnoœciom albo do ich wykonania, podlega karze pozbawienia wolnoœci od lat 2 do 12”. Zob. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny, Dz. U. z 1997 r., nr 88, poz. 553 (z póŸn. zm.). 21 I. Siewierianin, To siê sta³o nad morzem, [w:] W. D¹browski, A. Mandalian, W. Woroszylski, Antologia nowoczesnej..., s. 361 (podkr. – G.O.). Dostrzegam te¿ pewn¹ nielogicznoœæ

144

Grzegorz Ojcewicz

Królowa o cechach osobowoœciowych nimfomanki uwiod³a wiêc ma³oletniego i wykorzysta³a jego nieokie³znany biologiczny popêd, zaspokajaj¹c w³asny apetyt erotyczny w sposób gwa³towny i namiêtny. „Intymnym manewrom” musia³a towarzyszyæ swego rodzaju podwy¿szona temperatura, mo¿e nawet gor¹czka romantyczna, i wyre¿yserowana scena dramatyczna, poniewa¿ – jak pisze Siewierianin – wszystko pomiêdzy kochankami odbywa³o siê w rytmie uczuciowej szopenowskiej sonaty i ka¿de z nich oddawa³o siê z zaanga¿owaniem przyjemnemu zajêciu22. Mi³osny sza³ uniesieñ po³¹czony z zamian¹ ról – królowa sta³a siê niewolnic¹, a paŸ jej panem – trwa³ a¿ do wschodu s³oñca, by wraz z pierwszymi promieniami z³otej gwiazdy siê skoñczyæ. Nie wiemy, co by³o potem: byæ mo¿e taka sytuacja z tym samym paziem w roli g³ównej powtarza³a siê systematycznie pod wp³ywem muzyki Szopena, a byæ mo¿e ka¿dej nocy inny paŸ dostêpowa³ królewskiego wtajemniczenia23. Autor spina klamr¹ pierwszy wers utworu z ostatnim, podkreœlaj¹c, ¿e akcja dzia³a siê nad brzegiem morza, eksponuj¹c szmaragdow¹ barwê wody i jej a¿urowy wzór, a tak¿e fakt, ¿e sonata sta³a siê atrybutem pazia. A teraz – fabu³a zaproponowana przez Borysa Pop³awskiego zawarta w wierszu Âû ñìîòðåëè íà ìîðå... Staramy siê nie pamiêtaæ tekstu Siewierianina i przystêpujemy do analizy potencjalnej parodii z pozycji odbiorczego zera. w wyra¿eniu „gamy sonaty” zastosowanym przez t³umacza, czym innym bowiem jest gama, czym innym sonata i nie s¹ to jakoœci do ³¹czenia w takim zwi¹zku wyrazowym. 22 Taka sugestia jest te¿ zawarta w jednej z muzycznych wersji wiersza Siewierianina, w której artystka Larisa Nowosielcowa (Ëàðèñà Íîâîñåëüöîâà) „motywy” zastêpuje przez pomy³kê lub w pe³ni œwiadomie „nap³ywami” i œpiewa: „È ïàæà ïîëþáèëà, âñÿ â íàïëûâàõ ñîíàò”. Nowosielcowa zastêpuje równie¿ s³owo „âîñõîä” wyrazem „ðàññâåò”, a konstrukcjê oznajmuj¹c¹ „Êîðîëåâà ïðîñèëà ïåðåðåçàòü ãðàíàò” transformuje w tryb rozkazuj¹cy: „Êîðîëåâà ïðîñèëà: ïåðåðåæüòå ãðàíàò!”. Z ca³¹ pewnoœci¹ modyfikacje tego typu nie s¹ po¿¹dane, oddalaj¹ bowiem odbiorcê od rzeczywistego kszta³tu pierwowzoru, chocia¿ w sferze jêzykowej wybory „âîñõîä” i „ðàññâåò” mieszcz¹ siê w ramach synonimii, a zmiana trybu nie wprowadza nowej sytuacji. Zob.: [online] , dostêp: 17 marca 2011. 23 W jednej z dostêpnych w Internecie muzycznych interpretacji tego utworu widzimy nastêpuj¹cy obraz: nad brzegiem morza – z fortepianem, wielk¹ muszl¹ i ogromnym gramofonem w tle – graj¹ w pi³kê dwaj mê¿czyŸni ucharakteryzowani na m³odych ch³opców w ubrankach marynarskich. Pojawia siê obok nich atrakcyjna fizycznie kobieta, która œpiewa utwór Siewierianina Ýòî áûëî ó ìîðÿ, inicjuj¹c tym samym asocjacje odbiorcze z dobrze znanym Rosjanom tekstem poetyckim. Zjawienie siê kobiety wywo³uje ogromne zainteresowanie ni¹ obydwu mê¿czyzn, ale dama wybiera jednego z nich, bierze go za rêkê i razem znikaj¹ za stoj¹cym na scenie parawanem. Zza parawanu wylatuj¹ ubrania, co wyraŸnie wskazuje na charakter odbywanych za nim czynnoœci. W tym samym czasie drugi mê¿czyzna prze¿ywa boleœnie fakt porzucenia, klêczy, szlocha, bije g³ow¹ o wielk¹ muszlê. Po pewnym czasie para kochanków opuszcza schronienie. Teraz kobieta odpycha pierwszego kochanka, ujmuje d³oñ cierpi¹cego jeszcze przed chwil¹ mê¿czyzny i obydwoje znikaj¹ za parawanem w wiadomym celu. Ta interpretacja jest zbie¿na z moim rozumieniem tekstu Siewierianina i w aspektach etycznych analizy nie wystawia królowej pochlebnej cenzurki moralnej. Zob.: [online] , dostêp: 17 marca 2011.

Parodia czy kryptodialog? Na przyk³adzie „Ýòî áûëî ó ìîðÿ” Igora Siewierianina...

145

Liryczny sprawozdawca stoi z boku, przodem do rysowanej sceny. Oznajmia, ¿e pewna kobieta patrzy na morze i uœmiecha siê przy tym – byæ mo¿e do w³asnych wspomnieñ wywo³anych szumem fal. Jej wzrok ujawnia têsknotê i przyjmowanie kokainy. Przed kobiet¹ stoi bli¿ej nie okreœlony „on”, którym jest zapewne mê¿czyzna, o którym wiemy jedynie, ¿e cechuje go „elastyczna giêtkoœæ”. To on wypowiada zaledwie jedno s³owo: „Królowa”, które nie jest pytaniem, ale raczej stwierdzeniem, typowym w ustach ¿igolaka. Królowa nie zaprzecza, mówi¹c „Tak”, co dla urodziwego mê¿czyzny jest oczywistym przyzwoleniem do przejêcia inicjatywy w sposób zuchwa³y. W jego niespokojnych rêkach dr¿y delikatne kobiece cia³o. Mi³oœæ jednak szybko odlatuje, a piêkno umiera. I kiedy tylko koñczy siê upojne podniecenie, kobieta odpycha kochanka, zwracaj¹c siê do niego „IdŸ”. By³a to, jak informuje liryczny sprawozdawca-obserwator (podgl¹dacz?) ³abêdzia mi³osna pieœñ kochanka, albowiem wkrótce rzuci³ siê on ze ska³y. Byæ mo¿e mê¿czyzna ten run¹³ w morze, byæ mo¿e – na kamienisty albo piaszczysty brzeg i zapewne umar³, tego jednak Pop³awski nie uœciœla. Zestawmy teraz ci¹gi narracyjne zbudowane na podstawie obydwu wierszy: 1) ci¹g sytuacyjny Siewierianina: morze ® a¿urowa piana ® miejski ekwipa¿ ® gra królowej na fortepianie ® wie¿a zamkowa ® s³uchaj¹cy muzyki zakochany w królowej paŸ ® scena z granatem ® igraszki mi³osne ® wschód s³oñca ® morze ® szmaragdowa fala ® a¿urowa piana ® sonata pazia; 2) ci¹g sytuacyjny Pop³awskiego: morze ® uœmiech na twarzy kobiety ® kokaina i têsknota w oczach kobiety ® wygimnastykowany mê¿czyzna przed kobiet¹ ® krótki dialog miêdzy kobiet¹ i mê¿czyzn¹ ® zuchwa³e zachowanie mê¿czyzny ® igraszki mi³osne ® odepchniêcie mê¿czyzny skok mê¿czyzny ze ska³y. Jak widaæ, mamy do czynienia z dwoma odmiennymi ci¹gami narracyjnymi, odmiennymi „fabu³ami”. Jedynymi elementami spajaj¹cymi obydwa analizowane teksty s¹: miejsce akcji – morze, nastêpnie postaæ kobiety, któr¹ w obydwu wersjach nazywa siê królow¹, oraz oddawanie siê przyjemnoœciom cielesnym przez parê kochanków. Wszystko pozosta³e jest inne: nie ma a¿urowej piany, nie ma szmaragdowych barw wody, nie ma upojnej nocy a¿ do wschodu s³oñca, nie ma pazia, nie ma kusz¹cego granatowca, pe³ni¹cego tê sam¹ funkcjê, co rajski owoc podany przez Ewê Adamowi. Jest te¿ ca³kowicie inny fina³, jednoznacznie dramatyczny i uteatralizowany u Pop³awskiego, a otwarty i wieloznaczny u Siewierianina. Dlatego twierdzê, ¿e wiersz Âû ñìîòðåëè íà ìîðå... nie jest parodi¹ Ýòî áûëî ó ìîðÿ, lecz co najwy¿ej doœæ odleg³ym dialogiem miêdzytekstowym.

146

Grzegorz Ojcewicz

Nie wykluczymy z ca³¹ pewnoœci¹ za³o¿enia, ¿e wiersze Siewierianina, poety znanego szerokim krêgom czytelniczym ówczesnej Rosji, nie by³y obce Borysowi Pop³awskiemu i ¿e mog³y one intensywnie dzia³aæ na wybuja³¹ wyobraŸniê piêtnastoletniego ch³opca, przy tym nad wiek rozwiniêtego intelektualnie, o czym najlepiej zaœwiadczaj¹ jego dzienniki. W Âû ñìîòðåëè íà ìîðå... m³odziutki Pop³awski nie oœmiesza wed³ug mnie Ýòî áûëî ó ìîðÿ, nie kpi z maniery Siewierianina, nie wyolbrzymia i tak ju¿ przerysowanej sceny namiêtnoœci i erotycznej przygody miêdzy królow¹ i paziem. Pop³awski nie parodiuje Siewierianina, lecz proponuje raczej w³asn¹ wizjê erotycznego spotkania siê mê¿czyzny i kobiety nad morzem, bez poprzedzania dalszej akcji wznios³¹ emocjonaln¹ muzyk¹ Szopena oraz dzieleniem siê granatem. Pop³awski jest bardziej osch³y i brutalny w referowaniu owej sceny oraz przedstawieniu fina³u. Udramatyzowanie i uteatralizowanie œmierci kochanka by³o znacznie mocniejszym akcentem, obliczonym, byæ mo¿e, na silniejszy efekt odbiorczy, ani¿eli niejednoznaczne zakoñczenie u Siewierianina. Odwo³anie siê przez Pop³awskiego do morskiej przestrzeni, postaci królowej i igraszek mi³osnych to zbyt odleg³e skojarzeniowo i zbyt s³abe znaki rozpoznawalnoœci potencjalnego tekstu pierwotnego. Jeœli przywo³amy chocia¿by takie przyk³ady, jak Biblio, Ojczyzno moja… Romana Brandstaettera czy Pan Mateusz, czyli ostatni zajazd na Kleparzu Klemensa B¹kowskiego24 jako niezwykle czytelne aluzje literackie wobec Litwo, ojczyzno moja... Adama Mickiewicza i tego¿ Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie, to wypada stwierdziæ, ¿e w relacjach tekstowych pomiêdzy Ýòî áûëî ó ìîðÿ oraz Âû ñìîòðåëè íà ìîðå... brakuje ewidentnie tego typu ³atwo rozpoznawalnych wspó³odniesieñ skojarzeniowych. Nie jest zatem w moim odczuciu wiersz Pop³awskiego ani parodi¹, ani pastiszem, ani trawestacj¹ utworu Siewierianina, lecz w najlepszym razie – delikatnym kryptodialogiem wpisuj¹cym siê ³agodnie w ró¿norodne konteksty intertekstualne typowe dla literatury œwiatowej, która porusza tematy wieczne, do jakich na pewno wypada zaliczyæ intymne wiêzi 24 Dariusz Zarzycki zebra³ w jednym tomie rozmaite teksty, dawne i nowsze, które nawi¹zywa³y wprost do narodowej epopei, nazywaj¹c ¿artobliwie te asocjacyjne wielog³osy potomstwem literackim Adama Mickiewicza. W tomie znalaz³y siê takie np. teksty, jak: K. Laskowski, W tym roku 1812–1813; E. Ligocki, Z³ota Chor¹giew. Pana Tadeusza czêœæ druga. 1830–1837; T. Makowiecki, Pani Zosia; K. B¹kowski, Pan Mateusz, czyli ostatni zajazd na Kleparzu; E. Piltz, List Telimeny z tamtego œwiata; Z. Kunstmann, Nieznany rêkopis Juliusza S³owackiego; A. Or³owski, Mrówki, czyli Spotkanie siê Pana Tadeusza z Telimen¹ w œwi¹tyni dumania i zgoda u³atwiona za poœrednictwem mrówek, Koncert Soplicy; B. Drozdowski, Opuszczony fragment „Pana Tadeusza” (?); K.I. Ga³czyñski, Teatrzyk Zielona Gêœ ma zaszczyt przedstawiæ „Pana Tadeusza” oraz uwagi o przypisywanej Aleksandrowi Fredrze Trzynastej ksiêdze „Pana Tadeusza”. Zob.: D. Zarzycki, Potomstwo literackie „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza (kontynuacje, parodie, pastisze, trawestacje), „Rocznik Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza” 1996, R. 30, s. 113–130.

Parodia czy kryptodialog? Na przyk³adzie „Ýòî áûëî ó ìîðÿ” Igora Siewierianina...

147

pomiêdzy kobiet¹ i mê¿czyzn¹. Pop³awski w stylu Iwana Bunina skomentowa³ miniaturow¹ opowieœæ Siewierianina, wskazuj¹c na krótkotrwa³oœæ chwil szczêœcia, na szybkie przemijanie mi³osnych uniesieñ i na znaczenie przypadku, który nierzadko decyduje o tragizmie ludzkiego losu. Na wiersz Igora Siewierianina Ýòî áûëî ó ìîðÿ mo¿na by³oby równie dobrze spojrzeæ jako na rzecz jawnie koresponduj¹c¹ z utworami jego rówieœnika, innego poety rosyjskiego, Wiktora Hofmana (Âèêòîð Ãîôìàí, 1884–1911). Siewierianin udanie parodiuje Hofmana, poetê-pazia, czyni aluzje do œwiata jego bohaterów, wœród których wystêpuj¹ proœci, naiwni paziowie, bezgrzeszne ksiê¿niczki i niewinne królowe, a mi³oœæ miêdzy ludŸmi jest szczera i czysta. Teksty Siewierianina i Pop³awskiego wpisuj¹ siê zatem w szersze konteksty poetyckie i zaœwiadczaj¹ o toczeniu siê nieustaj¹cego dialogu pomiêdzy rozmaitymi utworami, dialogu, w którym uczestnicz¹ ca³kowicie œwiadomie lub zupe³nie z przypadku twórcy literatury dawnej i nowej. Relacje pomiêdzy uczestnicz¹cymi w owym dialogu stronami-tekstami da siê na pewno uj¹æ w ramach szeroko rozumianej translacji i transformacji oraz towarzysz¹cych im zadra¿nieñ, a tak¿e w aspekcie rezonansu kulturowego jako bezpoœredniego skutku wzajemnych oddzia³ywañ intertekstualnych25. Ðåçþìå Ïàðîäèÿ èëè êðèïòîäèàëîã? Íà ïðèìåðå „Ýòî áûëî ó ìîðÿ” Èãîðÿ Ñåâåðÿíèíà è „Âû ñìîòðåëè íà ìîðå...” Áîðèñà Ïîïëàâñêîãî Àâòîð ïîëåìèçèðóåò ñ òåçèñîì Åëåíû Ìåíåãàëüäî, ñîãëàñíî êîòîðîìó ïðîèçâåäåíèå Áîðèñà Ïîïëàâñêîãî Âû ñìîòðåëè íà ìîðå… (1918) ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé ïàðîäèþ íà ñòèõîòâîðåíèå Èãîðÿ Ñåâåðÿíèíà Ýòî áûëî ó ìîðÿ (1910). Ïðîâåä¸ííûå çäåñü ôîðìàëüíûé è ñåìàíòè÷åñêèé àíàëèçû îáîèõ òåêñòîâ óáåæäàþò, ÷òî ñòèõîòâîðåíèå Ïîïëàâñêîãî íå ÿâëÿåòñÿ íè ïàðîäèåé, íè ïîääåëêîé, íè òðàâåñòè ïðîèçâåäåíèÿ Ñåâåðÿíèíà, à ëèøü – íåæíûì êðèïòîäèàëîãîì, ìÿãêî âïèñûâàþùèìñÿ â ðàçíîîáðàçíûå èíòåðòåêñòóàëüíûå êîíòåêñòû, òèïè÷íûå äëÿ ìèðîâîé ëèòåðàòóðû, êîòîðàÿ çàòðàãèâàåò âå÷íûå òåìû. Ïîïëàâñêèé íå ñòðåìèëñÿ îñìåÿòü Ýòî áûëî ó ìîðÿ, íî, â Áóíèíñêîì ñòèëå, ãîðüêî ïðîêîììåíòèðîâàë ìèíèàòþðíóþ ïîýìó Ñåâåðÿíèíà, ïîä÷åðêíóâ êðàòêîâðåìåííîñòü ìîìåíòîâ ñ÷àñòüÿ, áûñòðîå èñ÷åçíîâåíèå ëþáîâíûõ âîîäóøåâëåíèé, à òàêæå çíà÷åíèå ñëó÷àÿ, êîòîðûé íåðåäêî áûâàåò ðåøàþùèì â òðàãèçìå ÷åëîâå÷åñêîé ñóäüáû.

25 Zob. np. T. Hermans, Przek³ad, zadra¿nienie i rezonans, [w:] Wspó³czesne teorie przek³adu. Antologia, pod red. P. Bukowskiego, M. Heydel, t³um. M. Heydel, Kraków 2009, s. 297–315.

148

Grzegorz Ojcewicz Summary A parody or cryptodialogue? Igor Severyanin’s „Ýòî áûëî ó ìîðÿ” and Boris Poplavski’s „Âû ñìîòðåëè íà ìîðå...”

Author disputes with Helene Menegaldo’s idea, according to which Boris Poplavski’s Âû ñìîòðåëè íà ìîðå… is a parody of Igor Severyanin’s Ýòî áûëî ó ìîðÿ. Formal and semantic analysis of both texts presented in the article proves that Poplavski’s poem cannot be a parody, a pastiche, or a travesty of Severyanin’s work but rather an encrypted dialogue perfectly blending into various intertextual contexts typical for the world literature that scrutinizes eternal questions. Poplavski didn’t mock Ýòî áûëî ó ìîðÿ, he just bitterly commented in Bunin’s style on miniature poem of Severyanin pointing at volatility of happiness, swift elapsing of love infatuations and also the role of chance which often decides about tragic human fate.

Polskie i rosyjskie myœlenie mityczne na podstawie s³owiañskiej literatury... XVI, 2011 UWM w Olsztynie Acta Polono-Ruthenica 149 ISSN 1427-549X

Joanna Pamiêta-Borkowska Warszawa Opisywany przez Tolkiena œwiat istnia³ na d³ugo przed Tolkienem. Tolkien, ten wielki czarodziej, eksploatuje z³o¿a naszych powszednich koszmarów, marzeñ na jawie i sennych rojeñ – ale ich przecie nie wynajduje ani nie tworzy. Tolkien znalaz³ dla nas habitat, miejsce do ¿ycia, zielona alternatywê dla codziennego ob³êdu w œwiecie zatrutym i ska¿onym. Peter S. Beagle (1973)

Polskie i rosyjskie myœlenie mityczne na podstawie s³owiañskiej literatury fantasy Ró¿nice w postrzeganiu literatury fantasy przez polskich i rosyjskich czytelników wyt³umaczyæ mo¿na specyficznymi warunkami spo³eczno-kulturalnymi, ale w niniejszym artykule proponujê spojrzeæ na zjawisko fantasy z antropologicznego punktu widzenia, czyli rozpatrywaæ je jako przejaw myœlenia mitycznego. W kontekœcie niniejszej pracy myœlenie mityczne wyra¿a siê w ró¿nie realizowanej potrzebie obcowania z magicznymi œwiatami oraz w podejœciu do Ÿróde³ fantastyki s³owiañskiej, czyli mitologii szeroko rozumianej S³owiañszczyzny. Mimo ¿e wiêkszoœæ definicji samego myœlenia mitycznego1 wskazuje raczej na kultury tradycyjne, przychylam siê do tezy, wed³ug której myœlenie mityczne jest jak najbardziej obecne we wspó³czesnym œwiecie, a jego wp³yw szczególnie widoczny w literaturze fantasy2. Dla potrzeb niniejszego artyku³u pragnê uœciœliæ definicjê literatury fantasy, do której czêsto mylnie zaliczane s¹ takie powieœci jak Pachnid³o Patricka Suskinda czy Mistrz i Ma³gorzata Michai³a Bu³hakowa. Najbardziej popularna jest definicja Rogera Cailloisa zawarta w zbiorze esejów Odpowiedzialnoœæ i styl oraz monografii poœwiêconej sztuce fantastycznej W sercu fantastyki. Fantastykê 1 Wed³ug Maksa Webera myœlenie mityczne wystêpowa³o przed tzw. pierwszym odczarowaniem œwiata, a zatem na magicznym etapie kultury, kiedy wszelkie czynnoœci posiada³y swój wymiar symboliczny, np. polowanie poza podstawowym pragmatycznym sensem, mia³o sens mityczny. 2 Ze wzglêdu na bogactwo materia³u przy jednoczesnym objêtoœciowym ograniczeniu artyku³u zmuszona by³am przytoczyæ w przyk³adach tylko najbardziej znane pozycje z kanonu literatury fantasy.

150

Joanna Pamiêta-Borkowska

definiuje on jako wkroczenie pierwiastka nadprzyrodzonego w œwiat fikcji literackiej, nosz¹cej znamiona fikcji mimetycznej. Fantastyka jest mo¿liwa tylko wtedy, gdy w tekœcie pojawia siê przedmiot, zjawisko lub postaæ, których istnienie wyklucza obecny stan nauki3. Fantasy jest odró¿niane od science fiction oraz od horroru, przy za³o¿eniu, ¿e nie wchodzi w tematykê naukow¹ (w sensie SF) lub tematykê grozy (ang. macabre). Wszystkie trzy gatunki mieszcz¹ siê w pojêciu fantastyki (ang. speculative fiction). Termin fantasy bêdzie zatem u¿ywany na okreœlenie gatunku literackiego lub filmowego, w którym jednym z wa¿niejszych sk³adników fabu³y, myœli przewodniej, czasu, miejsca akcji, postaci i okolicznoœci zdarzeñ to motyw magii i zjawisk nadprzyrodzonych. Zanim przejdê do omówienia zwi¹zku myœlenia mitycznego z literatur¹ fantasy, nale¿a³oby wpierw ukazaæ sytuacjê owego gatunku w Polsce i Rosji. W artykule pomijam sprawozdania wydawnictw, proponujê spojrzeæ na kondycjê fantasy oczami samych pisarzy. W czasach PRL-u fantastyka naukowa – m.in. w wydaniu Janusza Zajdla – umo¿liwia³a krytykê zastanej rzeczywistoœci i obejœcie cenzury. Jacek Dukaj potwierdza ten fakt: „Podstawowym wyzwaniem, przed jakim stawali tu autorzy, by³a próba opisu/analizy danych aspektów ¿ycia w gierkowskim i pogierkowskim PRL-u. Z powodów tyle¿ cenzuralnych, co konwencjonalnych, opis ten musia³ byæ zawsze alegoryczny, przy czym zadziwiaj¹ce jest, na jak cienk¹ warstwê alegorii godzili siê cenzorzy: czasami wystarcza³o po prostu zamieniæ Polskê na kraj/planetê przysz³oœci, udziwniæ nazwy i nazwiska, wstawiæ parê fantastycznych gad¿etów – i niemal ka¿da krytyka okazywa³a siê ju¿ do prze³kniêcia”4. W latach 90. wzros³a popularnoœæ fantasy, co El¿bieta ¯ukowska wi¹¿e ze zmian¹ sytuacji spo³ecznej, jako ¿e ten gatunek literatury popularnej silnie reaguje na potrzeby czytelników. Polscy czytelnicy, zmêczeni politycznym kostiumem fantastyki, chêtnie siêgnêli do barwnych œwiatów Nibylandii5. Literatura fantasy idealnie siê do tego nadawa³a, gdy¿ jako jedna z nielicznych posiada zupe³n¹ dowolnoœæ tworzeniu œwiatów, bez potrzeby odwo³ywania siê do zasad fizyki lub warunków spo³eczno-kulturalnych realnego œwiata. Do r¹k polskich czytelników trafi³a fantastyka anglosaska i amerykañska. Jednoczeœnie zamknê³y siê granice dla fantastyki ze Wschodu. Wspomina o tym t³umacz i pisarz Eugeniusz Dêbski: „Nikt ideologicznie tym nie sterowa³, sta³o 3 4 5

R. Caillois, W sercu fantastyki, t³um. M. Ochab, s³owo/obraz terytoria, Gdañsk 2005, s. 8. J. Dukaj, Polska fantastyka po Lemie, „Dekada Literacka” 2002, nr 1–2 (183/184). E. ¯ukowska, Mityczne struktury s³owiañskiej fantasy, [w:] Fantastycznoœæ i cudownoœæ. Wokó³ Ÿróde³ fantasy, red. T. Ratajczak, B. Trocha, Wyd. UZ, Zielona Góra 2009.

Polskie i rosyjskie myœlenie mityczne na podstawie s³owiañskiej literatury...

151

siê to jakoœ samorzutnie, naturalnie. Rynkowo patrz¹c (a rynek ³akn¹³ Ameryki w ka¿dym jej przejawie), a raczej dzia³aj¹c rynkowo – wydawcy rzucili siê do zaspokajania potrzeb rynku, a fantastyka rosyjska zaginê³a. Wydañ polskich nie by³o, a wydania cyryliczne sta³y siê niedostêpne – zniknê³y ksiêgarnie ksi¹¿ki radzieckiej [...]”6. Dopiero po jakimœ czasie, najpierw za spraw¹ czasopism takich jak „Nowa Fantastyka” i „Science Fiction”, wydawcy zaczêli siêgaæ po rosyjskojêzyczn¹ fantasy. Jacek Dukaj w jednym z wywiadów podkreœla, ¿e w ostatnich latach literatura fantasy kojarzy siê w Polsce przede wszystkim z literatur¹ przygodow¹, co w znacznym stopniu wp³ywa na jej popularnoœæ. Zwraca te¿ uwagê na nowe tendencje w obrêbie samej fantasy, a mianowicie na jej hybrydyzacjê, tj. u¿ycie w jednym utworze takich gatunków, jak fantastyka naukowa, fantasy i horror. Du¿y wp³yw na pisarzy maj¹ te¿ gry komputerowe czy filmy. Ponadto, w polskiej fantasy coraz czêœciej pojawia siê nurt historyczny, a „polski duch” staje siê coraz modniejszy7. Mimo popularnoœci ksi¹¿ek Andrzeja Sapkowskiego, Jacka Dukaja, Jaros³awa Grzêdowicza, Mai Lidii Kossakowskiej, Jacka Komudy lub £ukasza Orbitowskiego, polska literatura fantasy przez krytyków wci¹¿ jest traktowana jak literatura ni¿szego rzêdu, przeznaczona dla czytelników mniej wymagaj¹cych. Tymczasem na rynku rosyjskim przed przemianami gospodarczo-politycznymi literatura fantasy praktycznie nie istnia³a i kojarzona by³a g³ównie z pisarzami anglosaskimi, takimi jak Tolkien i Howard. W czasach socjalizmu praktycznie nie by³o na rosyjskim rynku zagranicznych wydañ fantasy (poza klasykami typu Hobbit czy Czarnoksiê¿nik z Ziemiomorza), dlatego w czasach pierestrojki Rosjanie z radoœci¹ przyjêli pojawienie siê wielu spontanicznych przek³adów. Jednak, jak zauwa¿a Boris Niewskij, dziennikarz jednego z najwiêkszych czasopism poœwiêconych fantastyce „Mir fantastiki”, w po³owie lat 90. czytelnicy zapragnêli czegoœ „swojskiego”8. W 1993 r. pojawi³a siê kontynuacja epopei Tolkiena W³adca Pierœcieni, której autorem by³ Nik Pierumow. Ksi¹¿ka podbi³a serca czytelników i zapocz¹tkowa³a w Rosji nurt fantasy. Jeœli chodzi o s³owiañsk¹ fantasy w Rosji, to nale¿y wspomnieæ o Aleksandrze Weltmanie, zwanym „dziadkiem” s³owiañskiej fantasy, ju¿ prawie zapomnianym autorze powieœci Êîùåé Áåññìåðòíûé (1833) i Ñâÿòîñëàâîâè÷, 6 Wstêp do: Mroczny bies. Almanach rosyjskiej fantastyki, t³um. E. i E. Dêbscy, Fabryka S³ów, Lublin 2006, t. 1, s. 5. 7 J. Dukaj, Jestem sierot¹ po literaturze, której ju¿ nie ma, [online] . 8 „Mir fantastiki” lipiec 2004, nr 11.

152

Joanna Pamiêta-Borkowska

âðàæèé ïèòîìåö (1835). Pierwsz¹ rosyjsk¹ fantasy, z pocz¹tku zaszufladkowan¹ jako fantastyka przygodowa z w¹tkiem historycznym, by³a powieœæ Jirija Nikitina Òðîèõ èç ëåñà. Rosyjska fantasy w ci¹gu kilkunastu ostatnich lat rozwinê³a siê bardzo wyraŸnie. Wspó³czeœnie bardzo znana w Polsce jest Maria Siemionowa, autorka cyklu Wilczarz oraz Siergiej £ukianienko, autor s³ynnych Patroli. „Fantasy posiada tworzywo, z którego powstaje”9 – pisze w swym przewodniku po literaturze fantasy Andrzej Sapkowski, odnosz¹c siê do mitów i legend. Fantasy zaczerpnê³a z mitu system ideowo-motywacyjny oraz pewne rozwi¹zania dotycz¹ce ontologii i epistemologii œwiata. Warto wobec tego przyjrzeæ siê, sk¹d i dlaczego pojawi³a siê w Polsce s³owiañska fantasy10. Jednym z czynników, który wp³yn¹³ na rozwój tego gatunku, by³o poszukiwanie s³owiañskich korzeni, to¿samoœci narodowej. Andrzej Szyjewski t³umaczy, ¿e autorzy staraj¹ siê w ten sposób zape³niæ „zrodzony brakiem informacji g³ód faktów”11, podejmuj¹ próbê dotarcia do przedchrzeœcijañskich Ÿróde³ kultury naszych przodków. Na pocz¹tku lat 90. ten podgatunek mia³ dawaæ odpowiedŸ na pytania o to¿samoœæ narodow¹, kulturow¹ i historyczn¹, a zarazem na zapotrzebowanie czytelników. Za fascynacj¹ literatur¹ fantasy sz³a potrzeba szerszego poznania kultury dawnych S³owian. Fantasy s³owiañska to nowe zjawisko wynikaj¹ce z twórczego podejœcia do wyznaczników gatunkowych, to grupa utworów wyraŸnie odnosz¹ca siê do historii i kultury. El¿bieta ¯ukowska zauwa¿a: „mamy tu przecie¿ elementy grozy wystêpuj¹ce w rysunku bohaterów, zw³aszcza takich jak strzyga czy wampir, a tak¿e, jak¿e romantyczny w swojej istocie, zachwyt kultur¹ przedchrzeœcijañsk¹”12. S³owiañska odmiana fantasy zawiera niespotykan¹ dba³oœæ o realia epoki, dlatego te¿ czasami zwana jest parahistoryczn¹13. Pisarze tworz¹cy s³owiañsk¹ fantasy to czêsto z zami³owania lub wykszta³cenia historycy, jak Anna Brzeziñska – historyk œredniowiecza. Napotykamy jednak na pewien problem zwi¹zany z g³ówn¹ inspiracj¹ dla tego gatunku fantasy, a mianowicie z brakiem zapisów na temat mitologii s³owiañskiej, poza nielicznymi wyj¹tkami, takimi jak legendarna Ksiêga Welesa czy S³owo o wyprawie pu³ku Igora. Zapewne w zwi¹zku z tym w³aœnie na 9 10

A. Sapkowski, Rêkopis znaleziony w smoczej jaskini, Supernowa, Warszawa 2001, s. 55. Szerzej zob.: E. Rudolf, Obecnoœæ s³owiañskiego folkloru we wspó³czesnej polskiej literaturze fantastycznej, [w:] Inspiracje ludowe w literaturach s³owiañskich XI–XXI wieku, pod red. I. Rzepnikowskiej, Wyd. UMK, Toruñ 2009. 11 A. Szyjewski, Religia S³owian, WAM, Kraków 2003, s. 9. 12 E. ¯ukowska, Mityczne struktury... 13 T.A. Olszañski, Tropy s³owiañskiej fantasy, „Nowa Fantastyka” 1995, nr 7.

Polskie i rosyjskie myœlenie mityczne na podstawie s³owiañskiej literatury...

153

pocz¹tku lat 90. burzliw¹ dyskusjê wywo³a³ artyku³ Andrzeja Sapkowskiego Piróg, albo Nie ma z³ota w Szarych Górach, w którym autor podwa¿a³ sens istnienia s³owiañskiej fantasy, jako ¿e „w polskiej kulturze brak odpowiednich archetypów [...], mamy s³owiañska mitologiê, ale nie siêga nas ona swym archetypem”14. Pisarz wycofa³ siê ze swoich pozycji w trakcie o¿ywionej dyskusji, w której udzia³ wziêli m.in. Tomasz Ko³odziejczak i Jacek Piekara. W tym miejscu warto przytoczyæ artyku³ wypowiedŸ El¿biety ¯ukowskiej: „Andrzej Sapkowski w swoim s³ynnym ju¿ szkicu o Pirogu udowadnia³, ¿e ciekawej fantasy s³owiañskiej byæ nie mo¿e, bowiem brak u nas Archetypu, Mitologii i Kanonu. Wzbudzi³o to, jak wiemy, szerok¹ polemikê, w której Tomasz Ko³odziejczak przypomina³ legendy o Popielu oraz s³owiañskie obyczaje i w nich widzia³ doskona³y materia³ na rodzim¹ fantasy, a Jacek Piekara zaciekle broni³ prawa Artura C. Szrejtera do z³otych ³usek u suma i ze znawstwem rozprawia³ o demonologii”15. Niezale¿nie jednak od w¹tpliwoœci co do racji bytu s³owiañskiej fantasy, warto przyjrzeæ siê typologii Tadeusza A. Olszañskiego, wed³ug którego istniej¹ trzy rodzaje realizacji w¹tku s³owiañskiego: stylizacja jêzykowa, kulturowa i tzw. niezale¿ne œwiaty (niezale¿ne od wzorców anglosaskich). Pierwsza z kategorii obejmuje powieœci i opowiadania, w których nazwy w³asne terenów, bóstw, demonów mo¿na zast¹piæ nazwami z innej kultury, nie zmieniaj¹c zasadniczo sensu ksi¹¿ki. Druga kategoria oznacza stylizacjê kulturow¹. Ma ona miejsce wtedy, gdy istotne elementy utworu opieraj¹ siê na w¹tkach kultury przedchrzeœcijañskiej, takich jak religia, magia, historia. Taka fantasy nale¿y, wed³ug Olszañskiego, do pogranicza literatury fantastycznej i historycznej. Trzecia realizacja to tworzenie niezale¿nych œwiatów i dziejów fantasy, opartych na s³owiañskich schematach kulturowych. El¿bieta ¯ukowska, opieraj¹c siê na typologii Olszañskiego, wyró¿nia kilka podgatunków tego rodzaju fantastyki: s³owiañsk¹ fantasy historyczn¹, s³owiañsk¹ fantasy ludow¹, s³owiañsk¹ fantasy mityczn¹, s³owiañsk¹ fantasy z odniesieniami romantycznymi, s³owiañskie urban fantasy, rozleg³e pogranicze gatunku. W Polsce s³owiañskie motywy w literaturze fantasy s¹ wynikiem kilku fal zainteresowania star¹ kultur¹. Pierwsza przypada na pocz¹tek lat 90. – wówczas pojawi³y siê pierwsze próby wplatania tych w¹tków w typow¹ fantasy (Skarby stolinów Ziemkiewicza, Ksin i Ró¿anooka Lewandowskiego, WiedŸmin Sapkowskiego). 14

s. 71.

A. Sapkowski, Piróg, albo Nie ma z³ota w Szarych Górach, „Nowa Fantastyka” 1993, nr 5,

15 E. ¯ukowska, Typologia polskiego piroga, czyli o fantasy s³owiañskiej piêtnaœcie lat póŸniej, „Czas Fantastyki” 2008, nr 3.

154

Joanna Pamiêta-Borkowska

Na przeciwleg³ym biegunie znajduje siê wydawana w latach 1990–1993 parahistoryczna i mityczna proza Artura C. Szrejtera. „Nowa fala” polskiej fantastyki, datowana od roku 2000 i obejmuj¹ca swym zasiêgiem równie¿ fantasy s³owiañsk¹, utrzymuje siê do dziœ. Powstaje coraz mniej utworów z pogranicza i coraz wiêcej nowych pomys³ów na s³owiañskie demony. Pojawia siê urban fantasy w wydaniu s³owiañskim (Œwiêtowidzenie Dêboroga, Herbata z kwiatem paproci Studniarka, W³adca deszczu Orbitowskiego), ludowe fantasy (Opowieœci z Wil¿yñskiej Doliny Brzeziñskiej, O babce zwanej Znachork¹ Je¿ewskiego) oraz historyczna fantasy przejawiaj¹ca zainteresowanie tajemnicami pierwszych Piastów (Cia³opalenie Wiejaka). El¿bieta ¯ukowska podsumowuje: „mog³oby siê wydawaæ, ¿e tekstów, które okreœli³am mianem s³owiañskiej fantastyki, jest bardzo du¿o, zwa¿my jednak, jak rozleg³e jest pogranicze gatunku, jak wiele utworów zawiera jedynie minimalne nawi¹zania do kultury S³owian. Typowej fantasy s³owiañskiej jest wci¹¿ niewiele, lecz odrêbnoœæ stylistyki silnie wyró¿nia j¹ na tle polskiej fantastyki”16. Mitologia Japonii, Egiptu, arabska, Indian, hinduska – to tylko kilka przyk³adów z ogromnej skarbnicy mitów, do których siêgaj¹ autorzy. Strony powieœci zaludniaj¹ postacie bogów, bóstw, demonów, duchów, które – poza drobnymi ró¿nicami wynikaj¹cymi z licentia poetica – s¹ w ró¿nych ksi¹¿kach do siebie podobne. S³owiañska fantasy bazuje na szerokim materiale etnograficznym, zw³aszcza demonologii, która jest doœæ jednolita, mimo wielu nazw i pozornych rozbie¿noœci17. Jednym z najbardziej rozpowszechnionych w folklorze oraz literaturze polskiej i rosyjskiej jest motyw wrogiego demona ¿eñskiego – Leœnej Baby, która do baœni przeniknê³a jako Baba Jaga. Ten wizerunek czarownicy jest jednym z najpopularniejszych w literaturze fantasy (choæby Babunia Jagódka z opowiadañ Anny Brzeziñskiej). Kolejn¹ bardzo popularn¹ postaci¹ jest wampir, czyli staros³owiañski ¹pyr, co do którego badacze do dziœ nie s¹ pewni, czy nale¿y szukaæ jego pocz¹tków w Europie Wschodniej czy w Grecji, aczkolwiek s³owo „wampir” wywodzi siê na pewno terenów s³owiañskich18. Spoœród charakterystycznych demonów s³owiañskich nale¿a³oby wymieniæ strzygê (Saga o koto³aku Ksinie Lewandowskiego), tajemnicz¹ rosyjsk¹ kikmorê czy leszego – ducha opiekuñczego lasu, zwanego w Polsce borowym, borowikiem lub Borut¹, oraz ca³e bogactwo wodnych demonów. Warto zwróciæ uwagê na czêsto pozytywn¹ rolê tych mitycznych postaci w literaturze fantasy – w przeciwieñstwie do narzuconego przez chrzeœcijañstwo 16 17 18

E. ¯ukowska, Mityczne struktury... A. Gieysztor, Mitologia S³owian, WAiF, Warszawa 1986, s. 215. M. Janion, Wampir – biografia symboliczna, s³owo\obraz terytoria, Gdañsk 2008, s. 17.

Polskie i rosyjskie myœlenie mityczne na podstawie s³owiañskiej literatury...

155

znaczenia wyraŸnie pejoratywnego. Wi¹¿e siê to nie tylko z chêci¹ odwzorowania myœlenia dawnych S³owian, ale te¿ z pewnymi w¹tkami, które przetrwa³y w naszym myœleniu mitycznym do dziœ. Jeden z takich w¹tków przytacza Zorian Do³êga Chodakowski: „Mêstwo, wytrzyma³oœæ i zrêcznoœæ w prowadzeniu wojny d³ugo porównywano u nas z przyrodzeniem wilka. Pamiêæ tego zachowa³a siê w pieœni o pochodzie na Po³owców Igora, kniazia siewierskiego. [...] Jan ze Strzelec herbu Grzyma³a, arcybiskup gnieŸnieñski, m¹¿ wielki, powa¿any od Kazimierza Wielkiego i wykonawca jego ostatniej woli, Suchym Wilkiem by³ nazwany. [...] «Wilk mu za uchem wyje» – by³o u nas przys³owie; tak¿e: «Biega jakby z wilcz¹ skór¹ po kolêdzie». Tysi¹ce podobnych przenoœni by³o w naszej mowie, zbogaca³a siê ona znajomoœci¹ i obrazami przyrodzenia, które s³u¿y³o za wielk¹ ksiêgê naszym przodkom. My od nich daleko odstrzeliwszy siê, wszystkiego zapomnieli i wszystkiego postradali”19. Fantasy nie jest tylko zbiorem mitów i legend zebranych przez mi³oœników folkloru i historii chc¹cych w przystêpnej formie przekazaæ czytelnikom plony swej etnograficznej pracy. Literatura niejednokrotnie spe³nia ten cel, aczkolwiek, bior¹c pod uwagê fakt, ¿e mity czêsto przeplataj¹ siê z czyst¹ fikcj¹ literack¹, produktem wyobraŸni pisarzy, jej wartoœæ poznawcza nie zawsze jest taka sama – czytelnicy nie s¹ informowani o tym, kiedy pojawia siê prawdziwa postaæ mityczna, z jakiej kultury pisarz zaczerpn¹³ dany archetyp, na jakiej legendzie siê wzorowa³. Rzadkie s¹ przypadki podawania Ÿróde³ – chlubnym wyj¹tkiem jest wzbogacona w przypisy parahistoryczna Trylogia husycka Andrzeja Sapkowskiego. Natomiast z punktu widzenia antropologa literatura fantasy stanowi ciekawy przyk³ad odwzorowania myœlenia mitycznego. Ca³¹ nasz¹ kulturê przenika wszechobecna intertekstualnoœæ. Poza odniesieniami do wspó³czesnych wydarzeñ, w ksi¹¿kach, filmach, obrazach i rzeŸbach, na scenach teatrów oraz we flashmobach, w systemach gier fabularnych oraz w grach komputerowych w¹tki mityczne przewijaj¹ siê jeden za drugim. Praktycznie ca³a literatura fantasy oraz odnosz¹ce siê do niej lub istniej¹ce niezale¿nie filmy, komiksy, gry przesycone s¹ ró¿norodnymi mitycznymi w¹tkami. Cytaty mitologiczne mog¹ byæ œwiadome lub nieœwiadome20. Mit nadaje fantasy cech historii ostatecznej, mówi o œwiecie na granicy istnienia oraz o ubezw³asnowolnieniu bohatera przez przeznaczenie. Przewijaj¹ siê przez ni¹ w¹tki w realnym œwiecie jak najbardziej aktualne, ale ubrane w otoczkê niesamowitoœci. 19 Z. Do³êga Chodakowski, O S³awiañszczyŸnie przed chrzeœcijañstwem, [w:] O S³awiañszczyŸnie przed chrzeœcijañstwem oraz inne pisma i listy, oprac. i wstêpem opatrzy³ J. Maœlanka, Warszawa 1967. 20 E. ¯ukowska, Mityczne struktury..., s. 210.

156

Joanna Pamiêta-Borkowska

Bierze siê to st¹d, ¿e mity s¹ wci¹¿ ¿ywe, a myœlenie mityczne jest charakterystyczne dla ludzi ka¿dej epoki i na ka¿dym etapie rozwoju cywilizacyjnego. Odbicie myœlenia mitycznego w literaturze fantasy przejawia siê na kilku poziomach. Na poziomie œwiata przedstawionego przybiera postaæ przepowiedni, ingerencji bogów w ¿ycie œmiertelników. Magia jako synkretyczny system filozoficzno-ideowy okreœla tu strukturê œwiata przedstawionego21. Dlatego w literaturze fantasy magia nie jest czymœ poza nauk¹, ale istnieje obok, przenika j¹. O mitycznoœci literatury fantasy stanowi w³aœnie pomieszanie sacrum i profanum, a mitologiczne odniesienia wystêpuj¹ czêœciej ni¿ w innych gatunkach literackich. Sfery sacrum i profanum otrzymuj¹ zupe³nie inne znaczenie, czêsto dokonywany jest wyraŸny podzia³ przestrzeni na obszar znany (œwiêty, przyjazny, w postaci gór, drzew, jezior) i obce, czêsto wrogie terytorium (uroczyska, b³onie, bagna, miejsca niebezpieczne, ale te¿ przesi¹kniête tajemnicz¹ moc¹ – jak w cyklu Jaros³awa Grzêdowicza Pan Lodowego Ogrodu). Na poziomie konstrukcji opowieœci myœlenie mityczne przejawia siê w sposobie prowadzenia narracji. Inspiracjami dla autorów s¹ takie gatunki, jak romans rycerski, powieœæ awanturnicza i historyczna. Wêdrówka bohatera to podró¿ inicjacyjna. Najbardziej wyraŸnym rodzimym elementem mitologicznym w polskiej fantasy jest wspomniana demonologia. Brakuje za to rodzimych bohaterów spod znaku Artura czy Merlina, tj. króla i jego œwity. Jednak na poziomie w¹tków fabularnych i postaci mamy do czynienia nie tylko ze wspomnianymi wczeœniej postaciami o mitologicznym rodowodzie, na które pomys³y autorzy bior¹ z bogatej ludowej demonologii, ale równie¿ z archetypami znanymi z baœni i legend. W literaturze fantasy wystêpuj¹ bohaterowie obdarzeni nadludzkimi mocami, istoty ukrywaj¹ce siê pod postaciami zwierz¹t, awatary bogów i boscy pos³añcy. Bohater fantastyczny posiada wyj¹tkowe, wyró¿niaj¹ce go cechy, jest zwykle powa¿any przez spo³ecznoœæ, ale czasami spotyka go te¿ ostracyzm z powodu niezwyk³ych zdolnoœci. Kolejnym sta³ym elementem myœlenia archaicznego s¹ losy bohaterów i ich walka z przeznaczeniem, co gatunkowo zbli¿a fantasy do przypowieœci. Najwa¿niejsz¹ czêœci¹ fabu³y, momentem, w którym opowieœæ zmienia swój charakter, przenosi siê jej œrodek ciê¿koœci, a w obrêbie przedstawionego œwiata zmieniaj¹ bieguny tajemniczych mocy nim rz¹dz¹cych – s¹ w³aœnie próby, walka z potworami, z³ymi mocami, po której nastêpuje pozorna œmieræ, oczyszczenie i powrót do spo³ecznoœci bohatera ju¿ odmienionego, zarówno wewnêtrznie, jak i zewnêtrznie. W zwi¹zku z powy¿szym w odniesieniu

21

P. Dêbek, Magia fantasy, „Nowa Fantastyka” 1998, nr 3 (186).

Polskie i rosyjskie myœlenie mityczne na podstawie s³owiañskiej literatury...

157

do s³owiañskiej fantasy mo¿e mieæ zastosowanie pojêcie retellingu22, czyli ponownego opowiedzenia bardziej lub mniej znanych historii. Przy czym ponownie opowiada siê mity, legendy, podania, bajki i mniej lub bardziej kanoniczne dzie³a literackie. Zmieniaj¹ siê kostiumy, rekwizyty i wnêtrza, ale zasadnicza struktura opowieœci pozostaje ta sama23. Czêstym zabiegiem w przypadku fantasy typu retelling jest tzw. euhemeryzacja24, zabieg polegaj¹cy na eliminowaniu elementów bajkowoœci, co w przypadku fantasy przybiera specyficzn¹ postaæ, albowiem autorzy eliminuj¹ bajkowy charakter, ale pozostawiaj¹ magiê. Przy okazji badania zagadnienia s³owiañskiej fantasy nie sposób nie zwróciæ uwagi na ró¿nice w podejœciu do s³owiañskiej mitologii w Polsce i Rosji. Jest to temat niezwykle obszerny, ale ¿eby prawid³owo go zrozumieæ, nale¿a³oby cofn¹æ siê do samych pocz¹tków religii chrzeœcijañskiej na terenach S³owiañszczyzny. Maria Janion zwraca uwagê na znamienny rys chrystianizacji tej czêœci Europy, czyli na podejœcie ³aciñskich misjonarzy do pogañskiej religii i mitologii S³owian. Badaczka pisze: „Zabrak³o wœród misjonarzy chrzeœcijañskich i kronikarzy œredniowiecznych g³êbokiej dociekliwoœci, zainteresowania i pragnienia wgl¹du w ¿ycie duchowe ludów, które przysz³o im nawracaæ”25. Dla kontrastu autorka przytacza przyk³ad Irlandii, w której zmiana religii nie wi¹za³a siê ze zniszczeniem rdzennej kultury, ale „dziêki kopistom weszliœmy w posiadanie literatury staroirlandzkiej, najstarszej zachowanej literatury europejskiej”26. Duchy pogañskich przodków obudzi³y siê dopiero w epoce romantyzmu za spraw¹ Zoriana Do³êgi Chodakowskiego, bez którego, zdaniem Janion, nie by³oby najwiêkszych dzie³ romantycznych – Dziadów Mickiewicza i Króla-ducha S³owackiego. Da³ on pocz¹tek antylatynizmowi romantycznemu, który pobrzmiewa³ w obu tych dzie³ach. Ów w¹tek jednak nie by³ przyjmowany bez pewnych zastrze¿eñ. Problem z podejœciem polskich twórców romantycznych do idei Do³êgi polega³ na powi¹zaniach mitu S³owiañszczyzny z ideologi¹ panslawistyczn¹, z Rosj¹. Romantyczni pisarze starali siê rekonstruowaæ przedchrzeœcijañsk¹ 22 Tak twierdzi Andrzej Sapkowski w leksykonie Rêkopis znaleziony w smoczej jaskini. Tam te¿ w rozdziale V „Subgatunki subgatunku” opis wraz z przyk³adami zaproponowanego przez autora podzia³u fantasy. 23 A. Golec, Archetypowy bohater opowieœci science fiction. Wspó³czesny mit, jego psychologiczne znaczenie, „Albo Albo” 2001, nr 4, s. 156. 24 A. Sapkowski, Rêkopis..., s. 39. 25 M. Janion, Niesamowita S³owiañszczyzna. Fantazmaty literatury, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2006, s. 222. 26 T. Cahill, Jak Irlandczycy ocalili cywilizacjê. Nieznana historia heroicznej roli Irlandii w dziejach Europy po upadku Cesarstwa Rzymskiego, Poznañ 1999, s. 161.

158

Joanna Pamiêta-Borkowska

S³owiañszczyznê, opieraj¹c siê g³ównie na rodzimej twórczoœci ludu, ale u¿ycie terminu „s³owianofilstwo” prowadzi³o w linii prostej do „panslawizmu”, a to z kolei rodzi³o podejrzenia o zwi¹zki z rosyjskim imperializmem, który dzia³a³ pod has³em „jednoœci s³owiañskiej”27. St¹d stopniowe odchodzenie Mickiewicza od idei antylatynizmu: dogmat chrzeœcijañski z tradycjami pogañskimi mia³y ³¹czyæ harmonijne zwi¹zki, zaœ Polak uwa¿a³ Rosjanina za przedstawiciela ca³kowicie obcego narodu, którego nic z nim nie ³¹czy. Zuzanna Grêbecka, wspó³czesna antropolog i badaczka kultury ludowej, zauwa¿a, ¿e s³owiañska magia ludowa wprawdzie siêga czasów pogañskich, ale Koœció³ i Cerkiew przekszta³ci³y j¹ w znacznym stopniu. Przyk³adem mo¿e byæ chocia¿by podzia³ na bia³¹ i czarn¹ magiê. Mimo ¿e Ÿród³em obu rodzajów magii jest sacrum, podzia³ ten zosta³ zachwiany przez Koœció³ – bez wzglêdu na kieruj¹ce nimi intencje, osoby zajmuj¹ce siê magi¹ otrzyma³y wyraŸn¹ proweniencjê szatañsk¹. Charakterystyczne, wspólne dla kultury polskiej i rosyjskiej jest zjawisko dwuwiary, czyli po³¹czenia w¹tków s³owiañskich z religiami chrzeœcijañskimi (w wypadku Rosji jest to te¿ wp³yw wierzeñ ludów nieindoeuropejskich). Jest to swoisty synkretyzm kulturowy28. Na zakoñczenie przytoczê opiniê Stanis³awa Wyspiañskiego, wed³ug którego jedynie kultura ludowa przechowa³a dawne obrazy i wartoœci. W liœcie do Lucjana Rydla z 1900 r. poeta tak uzasadnia³ niechêæ œci¹gniêcia ¿ony ze wsi do miasta: „[ch³op i inteligencja] to dwie kultury odrêbne: jedna, u inteligencji, zachodnioeuropejska, druga, u ludu, piastowsko-s³owiañska [...], mnie w³aœnie interesuje ta jej [¿ony] s³owiañska, piastowska kultura. Przekszta³caæ, przerabiaæ jej nie chcê, chcê jej ch³opstwo w ca³ej niezm¹conej czystoœci i pierwotnoœci zachowaæ”. Ðåçþìå Ïîëüñêîå è ðóññêîå ìèòè÷åñêîå ìûøëåíèå íà îñíîâå ñëàâÿíñêîé ëèòåðàòóðû ôýíòåçè  ñòàòüe ïðåäñòàâëåíû âîïðîñû ñëàâÿíñêîé ëèòåðàòóðû ôýíòåçè êàê îòðàæåíèÿ ìèòè÷åñêîãî ìûøëåíèÿ. Ïðèìåðàìè ÿâëÿþòñÿ ïðîèçâåäåíèÿ ïîëüñêèõ è ðóññêèõ ïèñàòåëåé. Äëÿ îáñóæäåíèÿ òåìû ëèòåðàòóðû ôýíòåçè íàäî ñíà÷àëà îïðåäåëèòü òåðìèí ôýíòåçè, à ýòî ñëîæíîå äåëî.  ñòàòüe òåðìèí „ôýíòåçè” èñïîëüçîâàí êàê îïðåäåëåíèå æàíðà ëèòåðàòóðû, â êîòîðîì îäíèì èç âàæíåéùèõ ñîñòàâíûõ ýëåìåíòîâ ñþæåòà, ãëàâíîé ìûñëè, ìåñòà àêöèè, ãåðîåâ è îáñòîÿòåëüñòâ ñîáûòèé áóäåò ìîòèâ ìàãèè è ñâåðxüåñòåñòâåííûõ ÿâëåíèé. 27 28

M. Janion, Niesamowita S³owiañszczyzna..., s. 222. Z. Grêbecka, S³owo magiczne poddane technologii, Nomos, Kraków 2006.

Polskie i rosyjskie myœlenie mityczne na podstawie s³owiañskiej literatury...

159

Ñëàâÿíñêàÿ ôýíòåçè ïîÿâèëàñü â Ðîññèè è â Ïîëüøå â òî æå ñàìîe âðåìÿ è ðàçâèâàåòñÿ äî ñåãîäíÿøíåãî äíÿ. Îäíèì èç ôàêòîðîâ, êîòîðûå ïîâëèÿëè íà ðàçâèòèå ýòîãî æàíðà, ÿâëÿåòñÿ ïîèñê ñëàâÿíñêèõ êîðíåé, íàöèîíàëüíîé òîæäåñòâåííîñòè. Ðîìàíû è ðàññêàçû ôýíòåçè – ýòî ãðóïïà ïðîèçâåäåíèé, êîòîðûå ÷åòêî îòíîñÿòñÿ ê èñòîðèè è êóëüòóðå ñëàâÿí. Ïîýòîìó äëÿ ñëàâÿíñêîé ëèòåðàòóðû ôýíòåçè õàðàêòåðíà çàáîòëèâîñòü î ðåàëüíûõ ÷åðòàõ ýïîõè, ïîýòîìó îíà íàçûâàåòñÿ òàêæå ïàðàèñòîðè÷åñêîé. Äàëåå ïðåäñòàâëåíà òèïîëîãèÿ ñëàâÿíñêîé ôýíòåçè Òàäåóøà Îëüøàíñêîãî, êîòîðûé âûäåëÿåò òðè òèïà ðåàëèçàöèè ñëàâÿíñêîãî ñþæåòà: ÿçûêîâàÿ è êóëüòóðíàÿ ñòèëèçàöèè è ò.í. íåçàâèñèìûå ìèðû. Ñëàâÿíñêàÿ ôýíòåçè îñíîâàíà íà áîëüøîì ýòíîãðàôè÷åñêîì ìàòåðèàëå, êîòîðûé êàñàåòñÿ îñîáåííî ñëàâÿíñêîé äåìîíîëîãèè. Ïðåäñòàâëåíèÿ áîæêîâ, äóõîâ è íåîáûêíîâåííûõ ïåðñîíàæåé èìåþò ÷àñòî ïîçèòèâíûé õàðàêòåð. Ìèñòè÷åñêîå îòðàæåíèå â ôýíòåçè ìîæåò áûòü ñîçíàòåëüíîå èëè íåñîçíàòåëüíîå è ïðîÿâëÿåòñÿ íà íåñêîëüêèõ óðîâíÿõ: íà óðîâíå ïðåäñòàâëåííîãî ìèðà, êîíñòðóêöèè ðîìàíà è íà óðîâíå ïåðñîíàæåé.

Summary Polish and Russian mythical thinking based on the Slavic fantasy literature The article discusses issues connected with Slavic fantasy literature presented as a reflection of mythical thinking. The examples given are works of Polish and Russian writers who create in this genre. In order to discuss fantasy literature it is neccessary to define the genre itself, which is not an easy task. In the article, the fantasy term is used to describe a genre of literature or film, in which one of the most important parts of the story, keynote, time, place of action, characters and circumstances will be magic and supernatural phenomena. The Slavic fantasy appeared in Russia and Poland in a similar period and it still develops today. One of the factors that influenced the development of this genre was the search for Slavic roots, national identity. Those fantasy stories and novels are writings which clearly refer to the history and culture of the old Slavic peoples . The Slavic fantasy contains unparelled care for the realities of the epoch which is why it is sometimes called parahistoric. The article presents the typology of the Slavic fantasy by Tadeusz A. Olszañski, according to whom there are three ways of presenting the Slavic plot: language stylization, culture stylization and the so called independent worlds. Slavic fantasy is based on broad ethnographic material, especially Slavic demonology. The characters of gods, spirits and beings often have a positive character. The mythical thinking in literature can be seen on several levels. On the level of the world described it takes the form of a prophecy, intervention of the gods into the lives of mortals. On the construction level, it shows in the way the narration is made. Third level is the heroes and their companions – in that case the most native mythological element of Polish and Russian fantasy is the said demonology.

160

Joanna Pamiêta-Borkowska

è èõ áûòîâàíèå â ìåìóàðèñòèêå (Îäàõîâñêèé – Æèðêåâè÷ – Òîëñòîé) UWM wÔàêòû Olsztynie Acta Polono-Ruthenica XVI, 2011 161 ISSN 1427-549X

Joanna Piotrowska Warszawa

Ôàêòû è èõ áûòîâàíèå â ìåìóàðèñòèêå (Îäàõîâñêèé – Æèðêåâè÷ – Òîëñòîé)  íàñòîÿùåé ñòàòüå ìû ïîïûòàåìñÿ íàìåòèòü íåêîòîðûå ïðîáëåìû, ñâÿçàííûå ñ ðåïðåçåíòàöèåé ñåâàñòîïîëüñêîãî ïåðèîäà æèçíè Ëüâà Íèêîëàåâè÷à Òîëñòîãî â âîñïîìèíàíèÿõ ïîëÿêà Þëèàíà Èãíàòüåâè÷à Îäàõîâñêîãî, çàïèñàííûõ è îïóáëèêîâàííûõ Àëåêñàíäðîì Âëàäèìèðîâè÷åì Æèðêåâè÷åì ⠄Èñòîðè÷åñêîì âåñòíèêå” çà ÿíâàðü 1908 ã.1 Ìåìóàðíûé òåêñò Îäàõîâñêîãî ñîñòîèò èç íåñêîëüêèõ ÷àñòåé: ñîáñòâåííî âîñïîìèíàíèé î Òîëñòîì, îçàãëàâëåííûõ „Òåêñò Îäàõîâñêîãî”, ïðåäèñëîâèÿ è ïîñëåñëîâèÿ, íàïèñàííûõ ïóáëèêàòîðîì, à òàêæå ïîìåò, îñòàâëåííûõ íà ïîëÿõ ðàññìàòðèâàåìûõ ìåìóàðîâ ñàìèì Òîëñòûì. Äîïîëíèòåëüíî â ïîñëåñëîâèå âêëþ÷åíû ôðàãìåíòû ñòèõîòâîðåíèé, êàê óòâåðæäàåò Æèðêåâè÷, ÿêîáû íàïèñàííûõ Ëüâîì Íèêîëàåâè÷åì è ÿêîáû ïåðåäàííûõ åìó íåïîñðåäñòâåííî Îäàõîâñêèì. Êàê âèäíî, â âîñïîìèíàíèÿõ ïðèñóòñòâóåò òî÷êà çðåíèÿ äâóõ ëèö: ìåìóàðèñòà Îäàõîâñêîãî è ãåðîÿ ìåìóàðîâ, Ëüâà Òîëñòîãî. Ýòà îñîáåííîñòü ïîðîæäàåò âîïðîñû ìåòîäîëîãè÷åñêîãî õàðàêòåðà: êàê ðàññìàòðèâàòü òåêñò òàêîãî ðîäà? ×üþ òî÷êó çðåíèÿ – ìåìóàðèñòà èëè ãåðîÿ – ïðèçíàâàòü ãëàâíîé? Âîïðîñû è ñîìíåíèÿ âûçûâàåò óæå ñàì ãåíåçèñ âîñïîìèíàíèé, êîòîðûé ìû êðàòêî èçëîæèì2. Òàê, ïî ñëîâàì Æèðêåâè÷à, Þëèàí Îäàõîâñêèé ïðîäèêòîâàë åìó ñâîè ìåìóàðû 16 ìàÿ 1898 ã. â Âèëüíþñå. Ïåðâîíà÷àëüíî èíôîðìàíò îòêàçûâàëñÿ äèêòîâàòü âîñïîìèíàíèÿ, ïîñêîëüêó íå æåëàë äåëàòü ñåáå èìÿ íà ìèìîëåòíîì çíàêîìñòâå ñ Òîëñòûì. Ïîäîáíîé ìîòèâàöèåé äàâíèé ñîñëóæèâåö ïèñàòåëÿ îáîñíîâûâàë ñîãëàñèå íà ïóáëèêàöèþ ìåìóàðîâ èñêëþ÷èòåëüíî ïîñëå ñâîåé ñìåðòè. ×åðåç íåêîòîðîå âðåìÿ ïîñëå êîí÷èíû Îäàõîâñêîãî ó Æèðêåâè÷à ïîÿâèëàñü âîçìîæíîñòü „[...] ïîæåðòâîâàòü ðóêîïèñü ñ ìåìóàðàìè ïîêîéíîãî î ãðàôå Òîëñòîì â ñáîðíèê, 1 2

„Èñòîðè÷åñêèé âåñòíèê” 1908, ò. CXI, ñ. 165–176. Ñì. ïîäðîáíåå â íàøåé ñòàòüå: È. Ïèîòðîâñêà, Ë.Í. Òîëñòîé è Þ.È. Îäàõîâñêèé. Ê âîïðîñó î âçàèìîîòíîøåíèÿõ, [â:] Òîëñòîé è î Òîëñòîì, âûï. 4: Ìàòåðèàëû ê êîììåíòàðèÿì, ÈÌËÈ ÐÀÍ, Ìîñêâà 2010, ñ. 78.

162

Joanna Piotrowska

èçäàâàâøèéñÿ ñ áëàãîòâîðèòåëüíîé öåëüþ”3. Êàê óòâåðæäàåò ïóáëèêàòîð, íå æåëàÿ ïå÷àòàòü òåêñò áåç ðàçðåøåíèÿ Òîëñòîãî, îí íàïèñàë ïèñüìî â ßñíóþ Ïîëÿíó. Ïîñëå ñîîáùåíèÿ Ñîôüè Àíäðååâíû Òîëñòîé â îòâåòíîì ïèñüìå î òîì, ÷òî ïèñàòåëü çàèíòåðåñîâàí âîñïîìèíàíèÿìè Îäàõîâñêîãî, 23 ñåíòÿáðÿ 1903 ã. Æèðêåâè÷ îòïðàâèë åìó êîïèþ ðóêîïèñè. Òåêñò ñ ïîìåòàìè Òîëñòîãî îí ïîëó÷èë â íà÷àëå îêòÿáðÿ 1903 ã. è â òàêîì âèäå ðåøèë îïóáëèêîâàòü åãî ⠄Èñòîðè÷åñêîì âåñòíèêå”. Èñòîðèÿ âîñïîìèíàíèé ïîçâîëÿåò çàìåòèòü, ÷òî áîëüøå âñåõ â ïóáëèêàöèè áûë çàèíòåðåñîâàí ñàì Æèðêåâè÷. Ïîêàçàòåëüíû â ýòîì ïëàíå åãî ïðèçíàíèÿ â ïðåäèñëîâèè ê ìåìóàðàì, ñâèäåòåëüñòâóþùèå, ÷òî îí óñèëåííî ïîáóæäàë Îäàõîâñêîãî ïèñüìåííî çàôèêñèðîâàòü êîíòàêòû ñ Òîëñòûì â äàëåêîì 1855 ã.: „Äà âû áû, Þëèàí Èãíàòüåâè÷, çàïèñàëè âñå ýòî ïî ïàìÿòè, – íå ðàç ñîâåòîâàë ÿ ñëîâîîõîòëèâîìó ïîëêîâíèêó: – âåäü ôàêòû, âàìè ïðèâîäèìûå, âàæíû äëÿ áèîãðàôèè Òîëñòîãî!..”4; „«Åñëè ìàñòèòûé ïèñàòåëü, – äóìàëîñü ìíå, – è ÷åðåç 40 ëåò íå çàáûë âñòðå÷è ñ Îäàõîâñêèì, òî ïî÷åìó áû è Îäàõîâñêîìó íå ñîõðàíèòü êîå-êàêèõ âîñïîìèíàíèé î çíàêîìñòâå ñ Òîëñòûì?» ß ñ óäâîåííîþ ýíåðãèåé àòàêîâàë ñòàðèêà, è â êîíöå êîíöîâ Îäàõîâñêèé ïðîäèêòîâàë ìíå ñâîè ìåìóàðû [...]”5. Êàêèìè ôàêòîðàìè ìîãëà áûòü îïðåäåëåíà âûñîêàÿ çàèíòåðåñîâàííîñòü Æèðêåâè÷à â ïîÿâëåíèè âîñïîìèíàíèé Îäàõîâñêîãî î Òîëñòîì? Ïî÷åìó, ãîòîâÿ ìåìóàðû ê ïå÷àòè, ïóáëèêàòîð ïîñ÷èòàë íåîáõîäèìûì îçíàêîìèòü ñ ðóêîïèñüþ èõ ãåðîÿ? Ïî êàêèì ïðè÷èíàì Æèðêåâè÷, ÿêîáû îçàáî÷åííûé ìíåíèåì Òîëñòîãî, âñå æå ðåøèëñÿ íà ïóáëèêàöèþ âîñïîìèíàíèé?  ñîîáùåíèè îò 6 îêòÿáðÿ 1903 ã. Òîëñòîé îòìåòèë, ÷òî „[...] ðóêîïèñü Îäàõîâñêîãî [...] î÷åíü ìåíÿ ðàçî÷àðîâàëà. Óäèâèòåëüíî, êàê îí ìîã âñå òàê çàáûòü, íî åùå óäèâèòåëüíåå, ÷òî ìîã óâåðèòü ñåáÿ, ÷òî áûëî òî, ÷åãî íå áûëî. [...] Î÷åíü ñîæàëåþ, ÷òî âû íàïðàñíî ïîòðóäèëèñü, ñïèñûâàÿ ýòè âîñïîìèíàíèÿ”6 , – è òåì ñàìûì îïðîâåðã çíà÷èìîñòü ýòîãî ìåìóàðíîãî òåêñòà. Ðàññìàòðèâàåìûå âîñïîìèíàíèÿ ñîñòîÿò ïî ñóòè èç äâóõ, âî ìíîãîì ðàçíûõ ïî ìîäàëüíîñòè (ò.å. âåðîÿòíîñòè è îöåíêå ñîáûòèé ñàìèì àâòîðîì) ìåìóàðíûõ òåêñòîâ, ò.ê. ñâîåîáðàçíûé ìàðãèíàëüíûé òåêñò îáðàçóþò ïîìåòû Òîëñòîãî. Ðå÷ü èäåò î 19 êîììåíòàðèÿõ íà ïîëÿõ „Òåêñòà Îäàõîâñêîãî”, 3 4 5 6

À.Â. Æèðêåâè÷, Âîñïîìèíàíèÿ î Ë.Í. Òîëñòîì, „Èñòîðè÷åñêèé âåñòíèê” 1908, ò. CXI, ñ. 166. Ibidem. Ibidem. Ë.Í. Òîëñòîé, Ïîëíîå ñîáðàíèå ñî÷èíåíèé: â 90 ò. (ðåïðèíòíîå âîñïðîèçâåäåíèå èçäàíèÿ 1928–1958 ãã.), ò. 74: Ïèñüìà 1903, Ìîñêâà 1992, ñ. 199–200.

Ôàêòû è èõ áûòîâàíèå â ìåìóàðèñòèêå (Îäàõîâñêèé – Æèðêåâè÷ – Òîëñòîé)

163

ñîäåðæàíèå êîòîðûõ ñâîäèòñÿ ê ïðèÿòèþ èëè íåïðèÿòèþ èçëîæåííûõ ïîëÿêîì ôàêòîâ (íåîáõîäèìî îòìåòèòü, ÷òî â òåêñòå èìåþòñÿ òàêæå ïîä÷åðêèâàíèÿ ïèñàòåëÿ, êîòîðûå íóæäàþòñÿ â îòäåëüíîé èíòåðïðåòàöèè).  16 ïîìåòàõ ïèñàòåëü îòðèöàåò ôàêòè÷åñêóþ äîñòîâåðíîñòü âîñïîìèíàíèé. Äî ñèõ ïîð òîëñòîâñêèå ìàðãèíàëèè íå ñòàíîâèëèñü ïðåäìåòîì ñïåöèàëüíîãî èçó÷åíèÿ êàê ÷àñòü ìåìóàðíîãî ïîñòðîåíèÿ. Îíè òðàêòîâàëèñü èñêëþ÷èòåëüíî â ñòàòóñíîì êëþ÷å, ò.å. â êà÷åñòâå äîïîëíèòåëüíîãî àðãóìåíòà, ñâèäåòåëüñòâóþùåãî î íå âûñîêîé öåííîñòè âîñïîìèíàíèé Îäàõîâñêîãî êàê èñòîðè÷åñêîãî èñòî÷íèêà7. Ìåæäó òåì, ñîïîñòàâèòåëüíîñðàâíèòåëüíûé àíàëèç îòìå÷åííûõ Òîëñòûì ìåñò èç „Òåêñòà Îäàõîâñêîãî”, îòíîñÿùèõñÿ ê íèì âîçðàæåíèé ïèñàòåëÿ è ðåàëüíîãî êîììåíòàðèÿ (ñì. ïðèëîæåíèå) ïîçâîëÿåò çàìåòèòü, ÷òî ïðè âñåõ íåòî÷íîñòÿõ, òèïè÷íûõ äëÿ ìåìóàðîâ, âîñïîìèíàíèÿ âñå æå íå ôèêöèîíàëüíû. Ìíîãèå ñîáûòèÿ, ñèòóàöèè, ýïèçîäû, èçëîæåííûå Îäàõîâñêèì è âîñïðèíÿòûå Òîëñòûì êàê âûìûøëåííûå, áëèçêè ê èñòèíå. Ïðè ýòîì ñèòóàöèÿ äîïîëíèòåëüíî îñëîæíÿåòñÿ ïî êðàéíåé ìåðå òðåìÿ ôàêòîðàìè. Âî-ïåðâûõ, ðÿä ôàêòîâ, ïðåäñòàâëåííûõ ïîëüñêèì îôèöåðîì è îñïàðèâàåìûõ ðóññêèì ïèñàòåëåì, âåðèôèöèðîâàòü íåâîçìîæíî; âî-âòîðûõ, íåîäíîêðàòíî êîììåíòàðèè Òîëñòîãî äîïóñêàþò ðàçíîå ïðî÷òåíèå è íå ïîääàþòñÿ îäíîçíà÷íîé èíòåðïðåòàöèè; â òðåòüèõ, â òîé ÷àñòè ìåìóàðîâ, ãäå ðå÷ü èäåò î ïðåáûâàíèè Òîëñòîãî â ñèìôåðîïîëüñêîì ãîñïèòàëå8, Îäàõîâñêèé îïèðàåòñÿ íà ðàññêàçû Êðå÷èíñêîãî, ñ êîòîðûì ïèñàòåëü ÿêîáû ëåæàë â îäíîé ïàëàòå. Îòíîøåíèå Òîëñòîãî ê „Òåêñòó Îäàõîâñêîãî” êàê ê íåäîñòîâåðíûì è, ñëåäîâàòåëüíî, íåñóùåñòâåííûì ìåìóàðàì âûçûâàåò ñëåäóþùèå âîïðîñû: êàêèìè ôàêòîðàìè ìîãëà áûòü ïðîäèêòîâàíà òàêàÿ ðåàêöèÿ ïèñàòåëÿ? Äåéñòâèòåëüíî ëè íàèáîëåå âåðîÿòíîé ïðè÷èíîé ìîãëî áûòü, êàê ïðåäïîëàãàþò èññëåäîâàòåëè, „åãî ïðîøëîå íåðàñïîëîæåíèå ê Îäàõîâñêîìó è åãî îêðóæåíèþ”9, „áîëüøàÿ ëè÷íàÿ íåïðèÿçíü è äàâíèå îáèäû ìåæäó íèìè [Òîëñòûì è Îäàõîâñêèì – J. P.]”10, „î÷åíü íåïðèÿòíîå âïå÷àòëåíèå”, êîòîðîå Îäàõîâñêèé ÿêîáû îñòàâèë â ïàìÿòè Òîëñòîãî11? Àóòåíòè÷íûå èñòî÷íèêè 1855 ã. – òîëñòîâñêèå äíåâíèê è çàïèñíàÿ êíèæêà 7 8 9

B. Bia³okozowicz, Lwa To³stoja zwi¹zki z Polsk¹, „Ksi¹¿ka i Wiedza”, Warszawa 1966, ñ. 38. À.Â. Æèðêåâè÷, op. cit., ñ. 172–173. Êîììåíòàðèé Ã.Â. Êðàñíîâà. Þ.È. Îäàõîâñêèé, „Íà ñåâàñòîïîëüñêèõ áàñòèîíàõ” â çàïèñè À.Â. Æèðêåâè÷à, [â:] Ë.Í. Òîëñòîé â âîñïîìèíàíèÿõ ñîâðåìåííèêîâ: â 2 ò., ò. 1, âñòóïèò. ñòàòüÿ Ê.Í. Ëîìóíîâà, ñîñò., ïîäãîò. òåêñòà è êîììåíò. Ã.Â. Êðàñíîâà, Ìîñêâà 1978, ñ. 511–512. 10 B. Bia³okozowicz, op. cit., ñ. 38 [çäåñü è äàëåå ïåðåâîä íàø – J. P.] 11 Ibidem.

164

Joanna Piotrowska

– ñâèäåòåëüñòâóþò î òîì, ÷òî, íåñìîòðÿ íà ñîâîêóïíîñòü ðàçíûõ íþàíñîâ, â òå÷åíèå íåñêîëüêèõ ìåñÿöåâ ïîëüñêèé îôèöåð è Òîëñòîé ïîääåðæèâàëè íîðìàëüíûå ÷åëîâå÷åñêèå êîíòàêòû12. Êðîìå òîãî, â óïîìèíàíèè î ñîñëóæèâöå ïî Ñåâàñòîïîëþ â ïèñüìå Òîëñòîãî Æèðêåâè÷ó îò 10 àïðåëÿ 1898 ã. – „Îäàõ[îâñêîãî] ïîìíþ. Ïîêëîíèòåñü åìó îò ìåíÿ”13 – íåò íè÷åãî, ÷òî ìîãëî áû óêàçûâàòü íà êàêóþ-ëèáî íåïðèÿçíü èëè âðàæäó. Êàêèå åùå ôàêòîðû ìîæíî ïðèíèìàòü âî âíèìàíèå, ïûòàÿñü îáúÿñíèòü ñïåöèôè÷íîå âîñïðèÿòèå âîñïîìèíàíèé Îäàõîâñêîãî Òîëñòûì? Îäíà èç âîçìîæíûõ ãèïîòåç ìîæåò áûòü ñâÿçàíà ñ ôèãóðîé ïóáëèêàòîðà À.Â. Æèðêåâè÷à14, âîåííîãî þðèñòà, ïîýòà è áåëëåòðèñòà, ïóáëèêîâàâøåãîñÿ ïîä ïñåâäîíèìîì À. Íèâèí. Îí ñîñòîÿë â ïåðåïèñêå ñî ìíîãèìè âèäíûìè ñîâðåìåííèêàìè, ñâîè ñî÷èíåíèÿ ñ ïðîñüáîé îá èõ îöåíêå îòïðàâëÿë èçâåñòíûì ðóññêèì ïèñàòåëÿì (È.À. Ãîí÷àðîâó, Í.Ñ. Ëåñêîâó, À.Ï. ×åõîâó, à òàêæå Ë.Í. Òîëñòîìó)15. Êàê ñâèäåòåëüñòâóþò ïèñüìà Òîëñòîãî è äíåâíèêè Æèðêåâè÷à, Òîëñòîé íå óâèäåë â åãî ñî÷èíåíèÿõ íè ãëóáèíû, íè äàðîâàíèÿ. Òàê, â ïèñüìå îò 30 èþíÿ 1890 ã. îí ïèñàë ïî ïîâîäó ïîýìû â ñòèõàõ Êàðòèíêè äåòñòâà: „Âû ñïðàøèâàåòå ìîåãî ìíåíèÿ î êíèãå è ñîâåòà. Ñîâåò ìîé òîò, ÷òîáû âû îñòàâèëè ëèòåðàòóðíûå çàíÿòèÿ, â îñîáåííîñòè â òàêîé íååñòåñòâåííîé ôîðìå, êàê ñòèõîòâîðíàÿ. [...] Âû ñïðàøèâàåòå: åñòü ëè ó âàñ òî, ÷òî íàçûâàþò òàëàíòîì? Ïî-ìîåìó – íåò. [...] ó âàñ íåò, ïî-ìîåìó, òîãî, ÷òî íàçûâàåòñÿ òàëàíòîì, - ÿ ýòèì õîòåë ñêàçàòü, ÷òî ó âàñ íåò â ýòîé êíèãå òîãî áëåñêó, îáðàçíîñòè, êîòîðûå ñ÷èòàþòñÿ íåîáõîäèìûìè äëÿ ïèñàòåëÿ è íàçûâàþòñÿ òàëàíòîì, íî êîòîðûå ÿ íå ñ÷èòàþ íóæíûì äëÿ ïèñàòåëÿ. Äëÿ ïèñàòåëÿ, ïî-ìîåìó, íóæíà òîëüêî èñêðåííîñòü è ñåðüåçíîñòü îòíîøåíèÿ ê ñâîåìó ïðåäìåòó. À ýòî áóäåò ëè 12 13

Ñì. îá ýòîì ïîäðîáíåå â íàøåé ñòàòüå: È. Ïèîòðîâñêà, op. cit., ñ. 74–78. Ë.Í. Òîëñòîé, op. cit., ò. 71: Ïèñüìà 1898, Ìîñêâà 1992, ñ. 351. 14 Âïåðâûå âîïðîñ î ðîëè À.Â. Æèðêåâè÷à â ñâÿçè ñ âîñïîìèíàíèÿìè Þ.È. Îäàõîâñêîãî çàòðîíóë Á. Áÿëîêîçîâè÷. Ïî ìíåíèþ èññëåäîâàòåëÿ, Æèðêåâè÷ óñèëåííî ïûòàëñÿ ñâÿçàòü ñâîå èìÿ ñ Òîëñòûì è „òàêæå ýòèì ðóêîâîäñòâîâàëñÿ, ñîáèðàÿ è îáðàáàòûâàÿ âîñïîìèíàíèÿ î Òîëñòîì êàâêàçñêîãî è ñåâàñòîïîëüñêîãî ïåðèîäîâ”. B. Bia³okozowicz, op. cit., ñ. 36. 15 Îá À.Â. Æèðêåâè÷å ñì. ïîäðîáíåå, íàïðèìåð: Âñòðå÷è ñ Òîëñòûì. Èç äíåâíèêà À.Â. Æèðêåâè÷à, ïóáëèêàöèÿ Ý. Çàéäåíøíóð, „Ëèòåðàòóðíîå íàñëåäñòâî”, 1939, ò. 37–38: Ë.Í. Òîëñòîé. II, ñ. 417; B. Bia³okozowicz, op. cit., ñ. 36–37; B. Bia³okozowicz, Z polskiej karty Lwa To³stoja. Nowe i zapomniane o To³stoju i jego percepcji w Polsce, Wyd. UWM, Olsztyn 2003, ñ. 55–63; B. Bia³okozowicz, Eliza Orzeszkowa i Lew To³stoj. Wokó³ rzekomych przedmów L. To³stoja do „Chama” i „Meira Ezofowicza”, [â:] Rosja literacka. Od Karamzina do So³¿enicyna. Ksiêga poœwiêcona Profesorowi Tadeuszowi Szyszko z okazji 45-lecia pracy naukowej, red. A. Wo³odŸko-Butkiewicz, „Studia Rossica XV”, Warszawa 2004, ñ. 135–136; Í. Æèðêåâè÷Ïîäëåññêèõ, Ïðåäèñëîâèå, [â:] À.Â. Æèðêåâè÷, Ïîòðåâîæåííûå òåíè... Ñèìáèðñêèé äíåâíèê, ñîñò., ïðåäèñë. è ïðèìå÷. Í.Ã. Æèðêåâè÷-Ïîäëåññêèõ, Ýòåðíà-ïðèíò, Ìîñêâà 2007, ñ. 5–14.

Ôàêòû è èõ áûòîâàíèå â ìåìóàðèñòèêå (Îäàõîâñêèé – Æèðêåâè÷ – Òîëñòîé)

165

ó âàñ èëè íåò, íèêòî íå ìîæåò çíàòü, è ÿ íå çíàþ. Ìîãó òîëüêî ñêàçàòü, ÷òî, êîãäà ó âàñ áóäåò òàêîå îòíîøåíèå ê ïðåäìåòó, âàñ çàíèìàþùåìó, òîãäà ïèøèòå, è òîãäà òî, ÷òî âû íàïèøåòå, áóäåò õîðîøî”16. Òîëñòîé òàêæå íå îäîáðèë ëèòåðàòóðíûõ ïëàíîâ Æèðêåâè÷à, ÷òî îòðàæåíî â äåòàëüíîé çàïèñè áåëëåòðèñòà îò 20 äåêàáðÿ 1890 ã., âîñïðîèçâîäÿùåé åãî ïåðâóþ âñòðå÷ó ñ ïèñàòåëåì17: „ß: ß ãîâîðèë âàì, Ëåâ Íèêîëàåâè÷, ÷òî õî÷ó îïèñàòü òîãî ìóæèêà, êîòîðîãî ÿ âñòðåòèë â ßëòå. Òîëñòîé (ñ íåóäîâîëüñòâèåì): Çà÷åì? Ó íàñ â Ðîññèè ýòèõ ìóæèêîâ õîòü ïðóä ïðóäè. Âû, âåðíî, èõ ìàëî âñòðå÷àëè, à ÿ – äîâîëüíî. Ðàçâå ýòèì òèïîì âû îòêðîåòå ÷òî-íèáóäü íîâîå?”18.  òàêîì æå äóõå Òîëñòîé âîñïðèíèìàë íîâûå ñî÷èíåíèÿ Æèðêåâè÷à.  äíåâíèêîâîé çàïèñè îò 14 ñåíòÿáðÿ 1892 ã., ñâÿçàííîé ñî âòîðîé ïîåçäêîé â ßñíóþ Ïîëÿíó, Æèðêåâè÷ ïèøåò: „Ò.À. Êóçìèíñêàÿ, íåñìîòðÿ íà ìîè ïðîñüáû, íà÷àëà ïðè Òîëñòîì ðàçãîâîð î ìîåì ðàññêàçå Ïðîòèâ óáåæäåíèÿ. Åé, âèäèìî, çàõîòåëîñü ñäåëàòü ìíå íåïðèÿòíîñòü, òàê êàê îíà çíàëà óæå, ÷òî ðàññêàç ìîé Òîëñòîìó íå ïîíðàâèëñÿ. Ëåâ Íèêîëàåâè÷ ñêàçàë, ÷òî îí áûë âîçìóùåí ýòèì ðàññêàçîì”19. È äàëåå â òîé æå çàïèñè: „Âîò çàìå÷àíèå Òîëñòîãî î ñåáå: «ß ïîñòàâëåí â èñêëþ÷èòåëüíûå óñëîâèÿ. Ìíå êðèâèòü äóøîé íå ïðèõîäèòñÿ». Ýòî áûëî ñêàçàíî èì ïî ïîâîäó ìîåãî ðàññêàçà «Ïðîòèâ óáåæäåíèÿ», ê êîòîðîìó îí åùå ðàç âåðíóëñÿ, îáúÿñíÿÿ ðåçêîñòü ñâîåãî ìíåíèÿ îá ýòîì ïðîèçâåäåíèè”20.  òî æå âðåìÿ äíåâíèê Æèðêåâè÷à 1892 ã. ñîäåðæèò äâà èíòåðåñíûõ äëÿ íàñ ìîìåíòà. Òàê, Æèðêåâè÷ óçíàë è â çàïèñè îò 14 ñåíòÿáðÿ ïîäðîáíî çàôèêñèðîâàë äâà ÷àñòíûõ ýïèçîäà èç âîåííîé ñëóæáû Òîëñòîãî íà Êàâêàçå è â Ñåâàñòîïîëå21. Çàïèñü æå îò 16 ñåíòÿáðÿ óêàçûâàåò íà òî, ê êàêîãî ðîäà òâîð÷åñòâó ïîîùðÿë Òîëñòîé ñâîåãî ñîáåñåäíèêà: „«Âû áû íàïèñàëè ñâîþ âîåííî-ñóäåáíóþ èñïîâåäü, – ñêàçàë ìíå Ëåâ Íèêîëàåâè÷, – áûëî áû è èíòåðåñíî è ïîó÷èòåëüí22. Âìåñòå ñ òåì, õàðàêòåð „Òåêñòà Îäàõîâñêîãî” äàåò îñíîâàíèÿ ïîñòàâèòü âîïðîñ î òîì, íå áûë ëè ëèòåðàòîð Æèðêåâè÷, âëàäåëåö ðóêîïèñè, ðåäàêòîðîì, äàæå „ñîàâòîðîì”, âîñïîìèíàíèé? Íå âíåñ ëè îí èçìåíåíèé è ïîïðàâîê â òåêñò? Èìåþùèåñÿ èñòî÷íèêè íå ïîçâîëÿþò îäíîçíà÷íî îòâåòèòü íà ýòîò âîïðîñ. Îäíàêî ñàìà 16 17

Âñòðå÷è ñ Òîëñòûì..., ñ. 418. Æèðêåâè÷ ïîñåòèë Òîëñòîãî òðè ðàçà: â äåêàáðå 1890 ã., ñåíòÿáðå 1892 ã. è íîÿáðå 1903 ã. Ñâîè âñòðå÷è ñ ïèñàòåëåì îí äîñêîíàëüíî èçëîæèë â äíåâíèêå. 18 Âñòðå÷è ñ Òîëñòûì..., ñ. 426. 19 Ibidem, ñ. 430. 20 Ibidem, ñ. 431–432. 21 Ibidem, ñ. 431, 432. 22 Ibidem, ñ. 439.

Joanna Piotrowska

166

âîçìîæíîñòü ó÷àñòèÿ äðóãîãî ëèöà â ñîñòàâëåíèè ìåìóàðíîãî, èñïîâåäàëüíîãî òåêñòà Îäàõîâñêîãî ìîãëà ñòàòü îäíîé èç ïðè÷èí ïðåäâçÿòîé îöåíêè Òîëñòîãî, êîòîðûé, êàê ìû çíàåì, âûñîêî öåíèë â ëèòåðàòóðå èñêðåííîñòü. Äðóãàÿ ãèïîòåçà ìîæåò áûòü ñîîòíåñåíà ñ ñîçäàííûì Îäàõîâñêèì îáðàçîì Òîëñòîãî êàê ó÷àñòíèêà Ñåâàñòîïîëüñêîé êàìïàíèè. Ìåìóàðèñò îïèñûâàåò ñâîåãî ôèãóðàíòà íà âîåííîé ñëóæáå è âíå åå, ïðè÷åì îñíîâíîå âíèìàíèå óäåëåíî îáðàçó Òîëñòîãî â âîåííîì áûòó. Îäàõîâñêèé ïðåäñòàâëÿåò åãî êàê „äóøó íàøåãî íåáîëüøîãî êðóæêà”23, âåñåëü÷àêà, èíèöèàòîðà ðàçíîîáðàçíûõ èãð è ðàçâëå÷åíèé: „[...] Òîëñòîé îáûêíîâåííî çàòåâàë êàêèå-ëèáî èãðû, ïðèäóìûâàë ðàçâëå÷åíèÿ è øóòêè”24; „[...] óìåë óâëå÷ü âñåõ â ñâîè ïðîêàçû [...]”25; „[...] èãðàë íàì è ïåë øóòîâñêèå ïåñíè, [...] ðàññêàçûâàë àíåêäîòû, ÷èòàë íàì ñî÷èíåííûå èì â Ñåâàñòîïîëå íà çëîáû äíÿ è íà íà÷àëüñòâî ñòèõîòâîðåíèÿ, ïðèäóìûâàë íîâûå èãðû è çàáàâû, ðàññêàçûâàë î ñâîèõ ïîõîæäåíèÿõ. [...] îí áûë äóøîé íàøåãî îáùåñòâà”26; „×àñòî Òîëñòîé äàâàë òîâàðèùàì ëèñò áóìàãè, íà êîòîðîì áûëè íàáðîñàíû îêîí÷àòåëüíûå ðèôìû: ìû äîëæíû áûëè ïîäáèðàòü ê íèì îñòàëüíûå, íà÷àëüíûå ñëîâà. Êîí÷àëîñü òåì, ÷òî Òîëñòîé ñàì ïîäáèðàë èõ, èíîãäà â î÷åíü íåöåíçóðíîì ñìûñëå.  òàêèõ øóòêàõ, â îáùåñòâå Òîëñòîãî, ìû êîðîòàëè ïîñëåîáåäåííîå âðåìÿ”27. Ïðè ýòîì óæå â íà÷àëå ìåìóàðîâ Îäàõîâñêèé ñïåöèàëüíî ïîä÷åðêèâàåò, ÷òî „íàðóæíîñòü Òîëñòîãî áûëà íåêðàñèâîé [...]”28.  âîñïîìèíàíèÿõ ïîëüñêîãî îôèöåðà Òîëñòîé ïðåäñòàâëåí òàêæå êàê çàíèìàòåëüíûé ðàññêàç÷èê è ñïîðùèê („[...] ãîâîðèë îí õîðîøî, áûñòðî, îñòðîóìíî è óâëåêàë âñåõ ñëóøàòåëåé áåñåäàìè è ñïîðàìè”29), õîðîøèé òîâàðèù („Ãðàôà Òîëñòîãî âñå î÷åíü ïîëþáèëè çà åãî õàðàêòåð. Îí íå áûë ãîðä, à äîñòóïåí, æèë êàê õîðîøèé òîâàðèù ñ îôèöåðàìè [...]”30; „ îáðàùåíèè Ëåâ Íèêîëàåâè÷ áûë ðîâåí ñî âñåìè, [...] ãîòîâ áûë ïîäåëèòüñÿ ïîñëåäíèì ñ òîâàðèùàìè [...]”31) è â òî æå âðåìÿ – çàÿäëûé êàðòî÷íûé èãðîê. Ïðè ýòîì ìåìóàðèñò ïîñòîÿííî îòìå÷àåò, ÷òî Òîëñòîé „[...] 23 24 25 26 27 28 29 30 31

À.Â. Æèðêåâè÷, op. cit., ñ. 167. Ibidem, ñ. 168. Ibidem. Ibidem, ñ. 169. Ibidem, ñ. 170. Ibidem, ñ. 167. Ibidem. Ibidem, c. 168. Ibidem, c. 173.

Ôàêòû è èõ áûòîâàíèå â ìåìóàðèñòèêå (Îäàõîâñêèé – Æèðêåâè÷ – Òîëñòîé)

167

ïîñòîÿííî ïðîèãðûâàë”32; „[...] âå÷íî íóæäàëñÿ â äåíüãàõ, ñïóñêàÿ èõ â êàðòû”33; „[...] ïðîèãðûâàëñÿ â êàðòû”34; „[...] êàê òîëüêî ìû ïåðåñòàëè ñ íèì èãðàòü, îí ñòàë óõîäèòü â ãîðîä è èãðàòü ñ ïåõîòíûìè è êàâàëåðèñòàìè, à ïîñëå íàì æå ðàññêàçûâàë, êàê òå åãî îáûãðûâàëè”35. Ñîçäàâàÿ îáðàç Òîëñòîãî êàê âîåííîãî, Îäàõîâñêèé îòìå÷àåò åãî ñìåëîñòü („[...] îí øåë íà âûëàçêè, êàê ëþáèòåëü”36; „[...] âî ìíîãèõ äåëàõ îí ó÷àñòâîâàë, êàê äîáðîâîëåö, è áûë õðàáð”37), îäíàêî â öåëîì ïðåäñòàâëÿåò ñâîåãî ôèãóðàíòà êàê íåïîäãîòîâëåííîãî ê âîåííîé ñëóæáå è ïî ñóòè íå çàèíòåðåñîâàííîãî â íåé („Ðàíåíûé, íå î÷åíü ñèëüíî, â ðóêó, Òîëñòîé èç Ñåâàñòîïîëÿ áûë îòïðàâëåí â Ñèìôåðîïîëü. Âåðîÿòíî, åìó ïðîñòî õîòåëîñü îòäîõíóòü â âîåííîì ãîñïèòàëå: ñåâàñòîïîëüñêàÿ îáîðîíà ðàçáèâàëà íåðâû!”38). Òàê, Îäàõîâñêèé ïîä÷åðêèâàåò òàêèå ñâîéñòâà Òîëñòîãî, êàê íåäèñöèïëèíèðîâàííîñòü („[...] îí ÷àñòî, áåç ðàçðåøåíèÿ íà÷àëüñòâà, îòïðàâëÿëñÿ íà âûëàçêè ñ ÷óæèìè îòðÿäàìè [...]”39; „ Ñåâàñòîïîëå íà÷àëèñü ó ãðàôà Òîëñòîãî âå÷íûå ñòîëêíîâåíèÿ ñ íà÷àëüñòâîì. Ýòî áûë ÷åëîâåê, äëÿ êîòîðîãî ìíîãî çíà÷èëî çàñòåãíóòüñÿ íà âñå ïóãîâèöû, çàñòåãíóòü âîðîòíèê ìóíäèðà, - ÷åëîâåê, íå ïðèçíàâàâøèé äèñöèïëèíû è íà÷àëüñòâà” 40), îòñòóòñòâèå îïðåäåëåííûõ íàâûêîâ è óìåíèé („[...] ãåíåðàë Êðûæàíîâñêèé [...] íàçíà÷èë åãî êîìàíäèðîì ãîðíîé áàòàðåè. Íàçíà÷åíèå ýòî áûëî ãðóáîé îøèáêîþ, òàê êàê Ëåâ Íèêîëàåâè÷ íå òîëüêî èìåë ìàëî ïîíÿòèÿ î ñëóæáå, íî íèêóäà íå ãîäèëñÿ, êàê êîìàíäèð îòäåëüíîé ÷àñòè: îí íèãäå äîëãî íå ñëóæèë, ïîñòîÿííî êî÷åâàë èç ÷àñòè â ÷àñòü, è áîëåå áûë çàíÿò ñîáîé è ñâîåþ ëèòåðàòóðîé, ÷åì ñëóæáîþ”41), ÷åñòíîñòü, ñâèäåòåëüñòâóþùóþ, îäíàêî, ïðåæäå âñåãî î íåïîíèìàíèè âîåííûõ îáû÷àåâ („[...] ïî îáû÷àþ òîãî âðåìåíè, áàòàðåÿ áûëà äîõîäíîé ñòàòüåþ è êîìàíäèðû áàòàðåè âñå îñòàòêè îò ôóðàæà êëàëè ñåáå ê âàðìàí. Òîëñòîé æå, ñäåëàâøèñü êîìàíäèðîì áàòàðåè, âçÿë äà è çàïèñàë íà ïðèõîä âåñü îñòàòîê ôóðàæà ïî áàòàðåå. Ïðî÷èå áàòàðåéíûå êîìàíäèðû, êîòîðûõ ýòî áèëî ïî êàðìàíó è ïîäâîäèëî â ãëàçàõ íà÷àëüñòâà, ïîäíÿëè áóíò [...] Ïðèíÿëèñü çà Òîëñòîãî”42). 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42

Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem.

c. c. c. c. c. c. c. c. c. ñ.

167. 168. 169. 173. 172. 173. 172. 169. 170–171. 171.

Joanna Piotrowska

168

Îòðàæåííûé â âîñïîìèíàíèÿõ îáðàç Òîëñòîãî – ëþáèìîãî ñîñëóæèâöàìè òîâàðèùà, ÷åëîâåêà ñìåëîãî, íî íåïðèãîäíîãî ê âîåííîé ñëóæáå – òàêæå ìîã îêàçàòü îïðåäåëåííîå âëèÿíèå íà âîñïðèÿòèå ìåìóàðîâ ïèñàòåëåì. Åùå îäíà èç âîçìîæíûõ ãèïîòåç ìîæåò áûòü ñâÿçàíà ñ ïðåäñòàâëåííûì Îäàõîâñêèì õàðàêòåðîì åãî âçàèìîîòíîøåíèé ñ Òîëñòûì. Òàê, ìåìóàðèñò ïîçèöèîíèðóåò ñåáÿ êàê ÷åëîâåêà èç áëèæàéøåãî îêðóæåíèÿ Òîëñòîãî, ïîä÷åðêèâàåò, ÷òî îíè ðåãóëÿðíî áûâàëè äðóã ó äðóãà: „[...] ÿ çàõîäèë ê íåìó â áàðàê è ÷àñòî çàñòàâàë åãî çà ëèòåðàòóðíîé ðàáîòîé [...]”43; „Åæåäíåâíî íà îáåä â ìîþ êâàðòèðó ñîáèðàëèñü ãðàô Òîëñòîé è äðóãèå, ñâîáîäíûå îò ñëóæáû [...] îôèöåðû, õîòÿ ðåäêèé äåíü ìû ìîãëè ñîéòèñü âñå âìåñòå. Ýòè îáåäû ñîåäèíÿëè íàøå îáùåñòâî”44. Áîëåå òîãî, èç âîñïîìèíàíèé âûðèñîâûâàåòñÿ îáðàç Îäàõîâñêîãî êàê áëèçêîãî çíàêîìîãî Òîëñòîãî, ñ êîòîðûì òîò áûë îòêðîâåíåí, äåëèëñÿ ñâîèìè ëè÷íûìè, äàæå èíòèìíûìè, ïåðåæèâàíèÿìè: „Îí ãîâîðèë ìíå, ÷òî ðàñòðàòèë âñå ñâîå ñîñòîÿíèå âî âðåìÿ ñëóæáû íà Êàâêàçå [...]”45; „×àñòî áåñåäîâàë ÿ ñ íèì íà ðàçíûå òåìû: ýòî áûë èñòèííî-ðóññêèé ÷åëîâåê; îí ëþáèë ñâîþ âåðó è ñâîé ðîäíîé ÿçûê, íî âî âñÿêîì ÷åëîâåêå ïðåæäå âñåãî âèäåë ÷åëîâåêà”46; „[...] îí èçî äíÿ â äåíü áûâàë ó ìåíÿ, ìíîãîå ïåðåæèâàÿ âìåñòå ñî ìíîþ!..”47. Çàïå÷àòëåííûé â ìåìóàðàõ õàðàêòåð îòíîøåíèé Òîëñòîãî è Îäàõîâñêîãî, ñêîðåå âñåãî, íå ñîîòâåòñòâîâàë äåéñòâèòåëüíîñòè, à ïîòîìó ìîã âûçûâàòü ðàçäðàæåíèå ïèñàòåëÿ. Íà îñíîâå èìåþùèõñÿ èñòî÷íèêîâ ïîêà òðóäíî îïðåäåëèòü êîíêðåòíûå ïðè÷èíû, îáóñëîâèâøèå âîñïðèÿòèå Òîëñòûì íåêîòîðûõ ôàêòîâ â ìåìóàðàõ Îäàõîâñêîãî êàê íåäîñòîâåðíûõ. Âïîëíå âåðîÿòíî, ÷òî, ïîìèìî îòìå÷åííîãî íàìè, çäåñü âàæåí ó÷åò ðàçíîîáðàçíûõ äîïîëíèòåëüíûõ íþàíñîâ â îæèäàíèÿõ, ñâÿçÿõ, îòíîøåíèÿõ, ïîâåäåí÷åñêèõ ñòðàòåãèÿõ âñåõ òðåõ ó÷àñòíèêîâ ýòîé íå âïîëíå îáû÷íîé ñèòóàöèè, ñïðîâîöèðîâàííîé ìåìóàðíûì òåêñòîì.

43 44 45 46 47

Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem,

c. c. c. c. c.

167. 169. 168. 173. 174.

Ôàêòû è èõ áûòîâàíèå â ìåìóàðèñòèêå (Îäàõîâñêèé – Æèðêåâè÷ – Òîëñòîé)

169

Ïðèëîæåíèå „Òåêñò Îäàõîâñêîãî”

Ïîìåòû Ë.Í. Òîëñòîãî

Ðåàëüíûé êîììåíòàðèé

1

2

3

1. „ 1855 ã., ïîñëå Èíêåðìàíñêîãî äåëà, íàøà áàòàðåÿ (3-ÿ ëåãêàÿ 11îé áðèãàäû), ó÷àñòâîâàâøàÿ â ýòîì äåëå, áûëà ïîìåùåíà â Áåëüáåêå (â 15–20 âåðñòàõ îò Ñåâàñòîïîëÿ) è ñòîÿëà â ðåçåðâå, êîãäà ïðèáûë â íåå ãðàô Ë.Í. Òîëñòîé [...]”48.

„Íèêîãäà íå áûë íà Áåëüáåêå. Ïðèåõàë â áàòàðåþ, êîãäà îíà áûëà â Ñåâàñòîïîëå”49.

 äíåâíèêîâîé çàïèñè Òîëñòîãî îò 23 ÿíâàðÿ 1855 ã. óêàçàíî: „Ïîçèöèÿ íà ðåêå Áåëüáåê” 50 . Äàëåå, â çàïèñè îò 27 ìàðòà 1855 ã., Òîëñòîé îòìåòèë: „ Ñåâàñòîïîëü èäåì ìû íå 24, à 1-ãî àïðåëÿ”51.  êîììåíòàðèè ê ïðèâåäåííîé ïîìåòå óêàçàíî, ÷òî „ñ ýòîãî âðåìåíè Òîëñòîé ñî ñâîåé áàòàðååé áûë ïåðåâåäåí ñ Áåëüáåêà â Ñåâàñòîïîëü”52.

2. „Ïîñëå îáåäà ó Ôèëèìîíîâà Òîë- „Íè÷åãî íå áûëî”54. ñòîé îáûêíîâåííî çàòåâàë êàêèåëèáî èãðû, ïðèäóìûâàë ðàçâëå÷åíèÿ è øóòêè. Íàïðèìåð, ìû, ïî åãî ïî÷èíó, èãðàëè â èãðó «ïàëòà» (â ðîäå «áàáîê»)”53.

Äíåâíèêîâûå çàïèñè Òîëñòîãî îò÷àñòè ïîäòâåðæäàþò òî, ÷òî îí ïðèíèìàë ó÷àñòèå â èãðàõ. Òàê, â çàïèñè îò 12 ìàðòà 1855 ã. Òîëñòîé îòìåòèë: „Óòðîì íàïèñàë îêîëî ëèñòà Þíîñòè, ïîòîì èãðàë â áàáêè è áîëòàë ñ Áðîíåâñêèì”55 . Îäíàêî íåò ñâåäåíèé î òîì, ÷òî îí áûë èíèöèàòîðîì ïîäîáíûõ ðàçâëå÷åíèé.

3. „Çàòåì îí æå [Òîëñòîé – J. P.] „ ïåðâûé ðàç ñëûøó”57. ïðèäóìàë îñîáóþ èãðó: ïî î÷åðåäè ìû äîëæíû áûëè ñòàíîâèòüñÿ íà îäíîé íîãå íà îäèí èç êîëûøêîâ ïàëàòêè, ê êîòîðîìó ïðèêðåïëÿëàñü ïàëàòêà, è êòî äîëüøå ìîã ïðîñòîÿòü íà êîëûøêå (íàçíà÷àëîñü èçâåñòíîå ÷èñëî ìèíóò, ïî ñ÷åòó «ðàç, äâà, òðè»), òîò ïîëó÷àë âûèãðûø – ïðÿíèêè, àïåëüñèíû è ò.ï.”56.

Ñâåäåíèé, ïîçâîëÿþùèõ ïîäòâåðäèòü èëè îïðîâåðãíóòü äîñòîâåðíîñòü âîñïîìèíàíèé Îäàõîâñêîãî, íåò.

48 49 50

ñ. 35.

51 52 53 54 55

ñ. 38.

56 57

Ibidem, ñ. 167. Ibidem. Ë.Í. Òîëñòîé, op.cit., ò. 47: Äíåâíèêè è çàïèñíûå êíèæêè 1854–1857, Ìîñêâà 1992, Ibidem, c. 40. Ibidem, ñ. 282, ïðèìå÷. 325. À.Â. Æèðêåâè÷, op.cit., ñ. 168. Ibidem. Ë.Í. Òîëñòîé, op.cit., ò. 47: Äíåâíèêè è çàïèñíûå êíèæêè 1854–1857, Ìîñêâà 1992, À.Â. Æèðêåâè÷, op.cit., ñ. 168. Ibidem.

Joanna Piotrowska

170 1

2

3

4. „Îí [Òîëñòîé – J. P.] ãîâîðèë Íå ìîã ãîâîðèòü, ïîòîìó ìíå, ÷òî ðàñòðàòèë âñå ñâîå ÷òî íè òîãî, íè äðóãîãî íå ñîñòîÿíèå âî âðåìÿ ñëóæáû íà áûëî”59. Êàâêàçå è ïîëó÷àåò ñóáñèäèþ îò ñâîåé òåòêè ãðàôèíè Òîëñòîé”58.

Î ñâîåé òðóäíîé ôèíàíñîâîé ñèòóàöèè Òîëñòîé íåîäíîêðàòíî ïèñàë â äíåâíèêå 1854 (íàïðèìåð, â çàïèñÿõ îò 11 è 26 èþëÿ60) è 1855 ã. (íàïðèìåð, â çàïèñè îò 18 ìàðòà 61 ).  âîñïîìèíàíèÿõ Îäàõîâñêîãî, ïî âñåé âèäèìîñòè, ïîäðàçóìåâàåòñÿ ãðàôèíÿ À.À. Òîëñòàÿ, ôðåéëèíà, ñîñòîÿâøàÿ â 1846–1860 ãã. ïðè äî÷åðè Íèêîëàÿ I â.ê. Ìàðüå Íèêîëàåâíå, ñ êîòîðîé Ë.Í. Òîëñòîé ïîääåðæèâàë áëèçêèå îòíîøåíèÿ. Îäíàêî íåò íè ïèñåì Òîëñòîãî, íè åãî äíåâíèêîâûõ çàïèñåé, êîòîðûå ïîçâîëèëè áû âåðèôèöèðîâàòü ïðèâåäåííûå Îäàõîâñêèì ñâåäåíèÿ î „ñóáñèäèè”.  äíåâíèêå Òîëñòîãî èìåþòñÿ ïîìåòû î ïîëó÷åíèè èì äåíåã (ñì. çàïèñè îò 10 îêòÿáðÿ 1854 ã.62, 23 ÿíâàðÿ è 24 àïðåëÿ 1855 ã.63), êàê ïðåäïîëàãàþò êîììåíòàòîðû, èç ßñíîé Ïîëÿíû, íî òðóäíî óñòàíîâèòü, êòî ïðèñûëàë èõ åìó.

5. „Çàòåì íàñ äâèíóëè â Ñåâàñòîïîëü, îñàäà êîòîðîãî áûëà â ïîëíîì õîäó. Äâåíàäöàòü îðóäèé íàøåé áàòàðåè áûëè ðàñïðåäåëåíû òàê: 4 îðóäèÿ áûëè ïîñòàâëåíû íà ßçîíîâñêèé ðåäóò; îñòàëüíûå 8 – íàõîäèëèñü â ðåçåðâå [...]. ß è ãðàô Òîëñòîé î÷óòèëèñü â ðåçåðâå, ò.å. â áåçäåéñòâèè”64.

Ñâåäåíèÿ, ïðèâåäåííûå Îäàõîâñêèì, íåòî÷íû. Ëåãêàÿ ¹ 3 áàòàðåÿ 11 àðòèëëåðèéñêîé áðèãàäû íàõîäèëàñü â ðåçåðâå ñåâàñòîïîëüñêîãî ãàðíèçîíà, îäíàêî ñàì Òîëñòîé íåñêîëüêî äíåé ïðåáûâàë íà 4 áàñòèîíå, ÷òî ïîäòâåðæäàþò åãî äíåâíèêîâûå çàïèñè îò 7, 12-14, 24 àïðåëÿ 1855 ã.66.

„Íå áûë â ðåçåðâå, à ñòàâèë îðóäèÿ íà 4-é áàñòèîí è ÷åðåäîâàëñÿ íà íåì ñ äðóãèìè îôèöåðàìè”65.

6. „Íà ñâîè ñðåäñòâà ñòàë ÿ êîð- „Ýòîãî íå áûëî”68. ìèòü îôèöåðîâ áàòàðåè [...]”67.

58 59 60 61 62 63 64 65 66

Ñâåäåíèé, ïîçâîëÿþùèõ ïîäòâåðäèòü èëè îïðîâåðãíóòü äîñòîâåðíîñòü âîñïîìèíàíèé Îäàõîâñêîãî, íåò.

Ibidem. Ibidem. Ë.Í. Òîëñòîé, op.cit., ò. 47: Äíåâíèêè è çàïèñíûå êíèæêè 1854–1857, Ìîñêâà 1992, ñ. 11, 17. Ibidem, ñ. 39–40. Ibidem, ñ. 27. Ibidem, ñ. 35, 42. À.Â. Æèðêåâè÷, op.cit., ñ. 168. Ibidem. Ë.Í. Òîëñòîé, op.cit., ò. 47: Äíåâíèêè è çàïèñíûå êíèæêè 1854–1857, Ìîñêâà 1992, ñ. 41–43. 67 À.Â. Æèðêåâè÷, op.cit., ñ. 169. 68 Ibidem.

Ôàêòû è èõ áûòîâàíèå â ìåìóàðèñòèêå (Îäàõîâñêèé – Æèðêåâè÷ – Òîëñòîé) 1

2

171

3

7. „Ãðàô Òîëñòîé è äðóãèå íàïàäàëè íà Òîòëåáåíà [...]”69.

„Íèêîãäà íå âèäàë Òîòëåáåíà”70.

 äíåâíèêîâîé çàïèñè îò 23 ÿíâàðÿ 1855 ã. Òîëñòîé îòìåòèë: „Áûë â Ñåâàñòîïîëå, ïîëó÷èë äåíüãè, ãîâîðèë ñ Òîòëåáåíîì [...]”71.

8. „ êâàðòèðå ìîåé ñòîÿë ðîÿëü. Îáûêíîâåííî, ïîñëå òîãî, êàê âûïüåì âîäêè è ïðèëè÷íî çàêóñèì, ãðàô Òîëñòîé ñàäèëñÿ çà ýòîò ðîÿëü – èãðàë íàì è ïåë øóòîâñêèå ïåñíè, èì æå ñî÷èíåííûå, ïîä àêêîìïàíèìåíò ðîÿëÿ, ðàññêàçûâàë àíåêäîòû, ÷èòàë íàì ñî÷èíåííûå èì â Ñåâàñòîïîëå íà çëîáû äíÿ è íà íà÷àëüñòâî ñòèõîòâîðåíèÿ [...]”72.

„Ðîÿëÿ ó Îäàõîâñêîãî è íè ó êîãî èç îôèöåðîâ íå áûëî. Ñòèõîòâîðåíèé íèêàêèõ, êðîìå ïåñíè «Êàê 4-ãî ÷èñëà...», íå ñî÷èíÿë”73.

Ñâåäåíèé, ïîçâîëÿþùèõ ïîäòâåðäèòü èëè îïðîâåðãíóòü äîñòîâåðíîñòü âîñïîìèíàíèé î òîì, ÷òî â êâàðòèðå Îäàõîâñêîãî èëè ó äðóãèõ îôèöåðîâ áûë ðîÿëü, íåò. Èç ïèñüìà Òîëñòîãî Ò.À. Åðãîëüñêîé îò 7 ìàÿ 1855 ã. èçâåñòíî òî, ÷òî ó íåãî â êâàðòèðå áûëî ôîðòåïüÿíî 74 . Òîëñòîé ïðèíèìàë ó÷àñòèå â ñîñòàâëåíèè ïåñíè Êàê âîñüìîãî ñåíòÿáðÿ..., î ÷åì ïèñàë â ïèñüìå Ì.Í. Ìèëîøåâè÷ îò 18 ìàÿ 1904 ã.75, îäíàêî ñàì áûë àâòîðîì îäíîé ïåñíè Êàê ÷åòâåðòîãî ÷èñëà... .

9. „Ñòîÿíêà ñ áàòàðååé â ðåçåðâå, âèäèìî, òîìèëà ãðàôà Òîëñòîãî: îí ÷àñòî, áåç ðàçðåøåíèÿ íà÷àëüñòâà, îòïðàâëÿëñÿ íà âûëàçêè ñ ÷óæèìè îòðÿäàìè [...]”76.

„Îäèí ðàç õîäèë”77.

 äíåâíèêå Òîëñòîãî çà 1855 ã. (çàïèñü îò 11 ìàðòà 78 ) óïîìèíàåòñÿ ó÷àñòèå òîëüêî â îäíîé âûëàçêå.

10. „Íà÷àëüñòâî çíàëî î òîì, ÷òî øóòîâñêèå ñîëäàòñêèå ïåñíè (â êîòîðûõ áûëè âûñòàâëåíû âñå ãåíåðàëû) ïèøåò Òîëñòîé, íî íå òðîãàëî åãî”79.

„Íèêàêèõ ñòèõîâ ñî÷èíÿë è íå ïèñàë”80.

69 70 71

ñ. 35.

72 73 74 75 76 77 78

ñ. 38.

79 80 81

ñ. 98.

82

íå

Ñì. êîììåíòàðèé ê ïîìåòå ¹ 8.  äíåâíèêîâîé çàïèñè îò 7 íîÿáðÿ 1856 ã. Òîëñòîé îòìåòèë: „[...] Â[åëèêèé] Ê[íÿçü] çíàåò ïðî ïåñíþ. Åçäèë îáúÿñíÿòüñÿ ñ Åêèìàõîì ìîëîäöîì [...]”81.  êîììåíòàðèè ê ïðèâåäåííîé çàïèñè óêàçàíî, ÷òî ðå÷ü èäåò î ïåñíå Êàê ÷åòâåðòîãî ÷èñëà... 82 . Ïî âñåé âåðîÿòíîñòè, èìåííî ïî

Ibidem. Ibidem. Ë.Í. Òîëñòîé, op.cit., ò. 47: Äíåâíèêè è çàïèñíûå êíèæêè 1854–1857, Ìîñêâà 1992, À.Â. Æèðêåâè÷, op.cit., ñ. 169. Ibidem. Ë.Í. Òîëñòîé, op.cit., ò. 59: Ïèñüìà 1844–1855, Ìîñêâà 1992, ñ. 314. Ë.Í. Òîëñòîé, op.cit., ò. 75: Ïèñüìà 1904–1905 (ÿíâàðü – èþíü), Ìîñêâà 1992, ñ. 106–107. À.Â. Æèðêåâè÷, op.cit., ñ. 169. Ibidem. Ë.Í. Òîëñòîé, op.cit., ò. 47: Äíåâíèêè è çàïèñíûå êíèæêè 1854–1857, Ìîñêâà 1992, À.Â. Æèðêåâè÷, op.cit., ñ. 170. Ibidem. Ë.Í. Òîëñòîé, op.cit., ò. 47: Äíåâíèêè è çàïèñíûå êíèæêè 1854–1857, Ìîñêâà 1992, Ibidem, ñ. 368, ïðèìå÷. 1101.

Joanna Piotrowska

172 1

2

3

ïîâîäó ýòîé ïåñíè Òîëñòîé îáúÿñíÿëñÿ ñ À.À. ßêèìàõîì 83 . 10 íîÿáðÿ 1856 ã. Òîëñòîé ïèñàë áðàòó Ñåðãåþ Íèêîëàåâè÷ó: „[...] Êîíñòàíòèíîâ îáúÿâèë ìíå, òîëüêî ÷òî ÿ ïðèåõàë, ÷òî Âåë. Êíÿçü Ìèõàèë, óçíàâ, ÷òî ÿ, áóäòî áû, ñî÷èíèë ïåñíþ, íåäîâîëåí îñîáåííî òåì, ÷òî, áóäòî áû, ÿ ó÷èë åå ñîëäàò. Ýòî ãðóñòíî, ÿ îáúÿñíÿëñÿ ïî ýòîìó ñëó÷àþ ñ Íà÷[àëüíèêîì] Øòàáà”84. 11. „Èç ïîñòîðîííèõ, íå áàòàðåéíûõ îôèöåðîâ áûâàëè ÷àñòî ó ãðàôà Òîëñòîãî è ó ìåíÿ (íà îáåäàõ) øòàáíîé – êíÿçü Ìåùåðñêèé è øòàáíîé æå, èç øòàáà ãðàôà Îñòåí-Ñàêåíà, Áàêóíèí”85.

83 84 85 86 87 88

„Ìåùåðñêèé è Áàêóíèí  âîñïîìèíàíèÿõ Îäàõîâñêîãî, áûëè ìîèìè ïðèÿòå- â ïðèìå÷àíèè ê ôàìèëèå Ìåùåðëÿìè”86. ñêîãî, óêàçàíî (ïî âñåé âåðîÿòíîñòè, Æèðêåâè÷åì): „Íåðàçîáðàíî çà ñëîâîì «Ìåùåðñêèé» èìÿ (êàæåòñÿ – «Âàñèëèé»)”87.  äíåâíèêå Òîëñòîãî 1855 ã. (çàïèñè îò 2 ôåâðàëÿ è 24 àïðåëÿ 88 ) óïîìèíàåòñÿ Ìåùåðñêèé, îäíàêî êîììåíòàòîðàì íå óäàëîñü óñòàíîâèòü, î êàêîì Ìåùåðñêîì – øòàáñ-êàïèòàíå, êíÿçå Âàñèëèè Àëåêñàíäðîâè÷å èëè Âàñèëèè Âàñèëüåâè÷å – èäåò ðå÷ü 89. ×òî êàñàåòñÿ Áàêóíèíà, òî ðå÷ü èäåò, ïî âñåé âèäèìîñòè, îá Àëåêñåå Àëåêñàíäðîâè÷å Áàêóíèíå. Îäíàêî îí âïåðâûå óïîìèíàåòñÿ Òîëñòûì â äíåâíèêå óæå ïîñëå âîçâðàùåíèÿ èç Ñåâàñòîïîëÿ, â çàïèñè îò 25 íîÿáðÿ 1856 ã.90.  êîììåíòàðèè ê ýòîé çàïèñè óêàçàíî (íà îñíîâå ïèñüìà Áàêóíèíà ñåñòðå Òàòüÿíå Àëåêñàíäðîâíå îò 1 ôåâðàëÿ 1856 ã.), ÷òî Òîëñòîé è Áàêóíèí ïîçíàêîìèëèñü â êîíöå äåêàáðÿ 1855 ã. â Ïåòåðáóðãå91 .

Ibidem, ñ. 368, ïðèìå÷. 1102. Ë.Í. Òîëñòîé, op.cit., ò. 60: Ïèñüìà 1856–1862, Ìîñêâà 1992, ñ. 107. À.Â. Æèðêåâè÷, op.cit., ñ. 170. Ibidem. Ibidem. Ë.Í. Òîëñòîé, op.cit., ò. 47: Äíåâíèêè è çàïèñíûå êíèæêè 1854–1857, Ìîñêâà 1992, ñ. 35, 42 89 Ibidem, ñ. 275, ïðèìå÷. 267. 90 Ibidem, ñ. 102. 91 Ibidem, c. 378, ïðèìå÷. 1193.

Ôàêòû è èõ áûòîâàíèå â ìåìóàðèñòèêå (Îäàõîâñêèé – Æèðêåâè÷ – Òîëñòîé) 1

2

173

3

12. „Âñêîðå ïîíåâîëå äîëæíû „Íå ïîìíþ”93. áûëè ïðåêðàòèòüñÿ ó ìåíÿ îáùèå îáåäû: âî âðåìÿ îäèííàäöàòèäíåâíîé áîìáàðäèðîâêè Ñåâàñòîïîëÿ øàëüíàÿ áîìáà âëåòåëà â ìîþ êâàðòèðó è ðàçíåñëà ðîÿëü, íà êîòîðîì èãðàë Òîëñòîé, à òàêæå êóõíþ”92.

Ñâåäåíèé, ïîçâîëÿþùèõ ïîäòâåðäèòü èëè îïðîâåðãíóòü äîñòîâåðíîñòü âîñïîìèíàíèé Îäàõîâñêîãî, íåò.

13. „[...] ïî îáû÷àþ òîãî âðåìåíè, „Ñïðàâåäëèâî”95. áàòàðåÿ áûëà äîõîäíîé ñòàòüåþ è êîìàíäèðû áàòàðåè âñå îñòàòêè îò ôóðàæà êëàëè ñåáå â êàðìàí. Òîëñòîé æå, ñäåëàâøèñü êîìàíäèðîì áàòàðåè, âçÿë äà è çàïèñàë íà ïðèõîä âåñü îñòàòîê ôóðàæà ïî áàòàðåå”94.

 çàïèñè îò 19 ìàÿ 1855 ã. Òîëñòîé îòìåòèë: „15 ìàÿ ÿ íàçíà÷åí êîìàíäîâàòü ãîðíûì âçâîäîì [...] Õëîïîò ìíîãî, õî÷ó ñàì ïðîäîâîëüñòâîâàòü è âèæó, êàê ëåãêî êðàñòü, òàê ëåãêî, ÷òî íåëüçÿ íå êðàñòü. Ó ìåíÿ íàñ÷åò ýòîãî âîðîâñòâà ïëàíîâ ìíîãî, íî ÷òî âûéäåò íå çíàþ”96. 8 èþëÿ 1855 ã. Òîëñòîé çàïèñàë: „Íàñ÷åò îñòàòêîâ îò êîìàíäîâàíèÿ ÷àñòüþ ÿ ðåøèòåëüíî áåðó èõ ñåáå è íè ñ êåì íå ãîâîðþ îá ýòîì. Åæåëè æå ñïðîñÿò – ñêàæó, ÷òî âçÿë, è çíàþ, ÷òî ÷åñòíî”97. Îäíàêî óæå 12 èþëÿ 1855 ã. îí îòìåòèë: „[...] ðåøèë, ÷òî äåíåã êàçåííûõ ó ìåíÿ íè÷åãî íå îñòàíåòñÿ. Äàæå óäèâëÿþñü, êàê ìîãëà ìíå ïðèõîäèòü ìûñëü âçÿòü äàæå ñîâåðøåííî ëèøíèå. ß î÷åíü ðàä, ÷òî âûäóìàë ÿùèêè, êîòîð[ûå] áóäóò ñòîèòü öåëêîâûõ 100 ñ ëèøêîì”98. Íî, 7 àâãóñòà 1855 ã. Òîëñòîé çàôèêñèðîâàë íåîäíîçíà÷íûå â îòíîøåíèè êàçåííûõ äåíåã ïëàíû: „Èãðó âåñòè èç äåíåã, ê[îòîðûå] áóäó ïîëó÷àòü èç äîìà, åæåëè ïðîèãðàþ nec plus ultra 960 p. Âñå, ÷òî ìíå äîëæíû è ÿ áóäó ïîëó÷àòü, ïðèñîåäèíÿåòñÿ ê êàïèòàëó, ê[îòîðûé] ñîáèðàþ, âñå, ÷òî îñòàíåòñÿ îò ÷àñòè, òàêæå, âñå, ÷òî âûèãðàþ, òàêæå”99 .

92 93 94 95 96

ñ. 43.

97 98 99

À.Â. Æèðêåâè÷, op.cit., ñ. 170. Ibidem. Ibidem, ñ. 171. Ibidem. Ë.Í. Òîëñòîé, op.cit., ò. 47: Äíåâíèêè è çàïèñíûå êíèæêè 1854–1857, Ìîñêâà 1992, Ibidem, ñ. 50. Ibidem, ñ. 52. Ibidem, ñ. 58.

Joanna Piotrowska

174 1

2

3

14. „Ïîñëå áóðíîãî îáúÿñíåíèÿ Êðûæàíîâñêèé îòíÿë ó ãðàôà Òîëñòîãî ãîðíóþ áàòàðåþ”100.

„Íåñïðàâåäëèâî. Îñòàâàëñÿ êîìàíäèðîì äî êîíöà”101.

Ñâåäåíèé, ïîçâîëÿþùèõ ïîäòâåðäèòü äîñòîâåðíîñòü âîñïîìèíàíèé Îäàõîâñêîãî, íåò. Ôîðìàëüíî, ò.å. â ñîîòâåòñòâèè ñ Óêàçîì îá îòñòàâêå, Òîëñòîé áûë êîìàíäèðîì ãîðíîãî âçâîäà ïî 11 àâãóñòà 1855 ã.102

15. „[...] ãåíåðàë Øåéäåìàí íàïàë íà íåãî [Òîëñòîãî – J. P.] ñî ñëîâàìè: «×òî âû òàê îïîçäàëè? Âû äîëæíû áûëè ÿâèòüñÿ ðàíüøå!» Òîëñòîé æå, íå ñìóòèâøèñü, îòâå÷àë: «ß, âàøå ïðåâîñõîäèòåëüñòâî, ïåðåïðàâëÿëñÿ ÷åðåç ðåêó... Äóìàë, çàòîïëÿòü ëè îðóäèÿ!»”103.

„Íè÷åãî íå áûëî”104 .

Ñâåäåíèé, ïîçâîëÿþùèõ ïîäòâåðäèòü èëè îïðîâåðãíóòü äîñòîâåðíîñòü ýòîãî ýïèçîäà, íåò. Îäíàêî èçâåñòíî, ÷òî ó Òîëñòîãî è Ê.Ô. Øåéäåìàíà, íà÷àëüíèêà àðòèëëåðèè â Ñåâàñòîïîëå (ñ 24 ìàðòà 1855 ã.), áûëè íåïðîñòûå îòíîøåíèÿ. Åùå 7 àïðåëÿ 1854 ã. Òîëñòîé ïîëó÷èë îò íåãî îôèöèàëüíûé âûãîâîð çà íåäèñöèïëèíèðîâàííîñòü105.  äíåâíèêîâîé çàïèñè îò 16 èþëÿ 1855 ã. Òîëñòîé îòìåòèë: „Ñàâèöêèé âå÷åðîì ðàññêàçûâàë, ÷òî Øåéäåìàí ìåíÿ íåíàâèäèò. Ñïëåòíÿ. Ìåíÿ ýòî ðàññòðîèëî. Âïðî÷åì, ÿ âèíîâàò ïåðåä Øåéäåìàíîì, äóðíî ãîâîðèë ïðî íåãî”106.

16. „Ë.Í. Òîëñòîé áûë ðàíåí â ðóêó íå ïðè ìíå è, âåðîÿòíî, âî âðåìÿ êàêîé-ëèáî âûëàçêè, íà êîòîðóþ îòïðàâëÿëñÿ ñàìîâîëüíî”107.

„Íèêîãäà áûë”108.

íå

Ñâåäåíèé î ðàíåíèè Òîëñòîãî â ïåðèîä ó÷àñòèÿ â îáîðîíå Ñåâàñòîïîëÿ íàéòè íå óäàëîñü.

17. „Ðàíåíûé, íå î÷åíü ñèëüíî, â ðóêó, Òîëñòîé èç Ñåâàñòîïîëÿ áûë îòïðàâëåí â Ñèìôåðîïîëü”109.

„Íèêîãäà â Ñèìôåðîïîëå íå æèë”110.

Ñâåäåíèé î ïðîæèâàíèè Òîëñòîãî â Ñèìôåðîïîëå íåò. Îäíàêî óæå â äíåâíèêîâîé çàïèñè îò 20 íîÿáðÿ 1854 ã. ïîä ñòèõîòâîðåíèåì Êîãäà æå, êîãäà íàêîíåö, ïåðåñòàíó... Òîëñòûì íàïèñàíî „Ñèìôåðîïîëü”111.  ïîñëåäóþùåé

100 101

ðàíåí

À.Â. Æèðêåâè÷, op.cit., ñ. 171. Ibidem. 102 Þ.È. Îäàõîâñèêé, op.cit., ñ. 514, ïðèìå÷. 15. 103 À.Â. Æèðêåâè÷, op.cit., ñ. 172. 104 Ibidem. 105 Ñì. ïîäðîáíåå â êîììåíòàðèè ê äíåâíèêîâîé çàïèñè îò 15 èþíÿ 1854 ã. Ë.Í. Òîëñòîé, op.cit., ò. 47: Äíåâíèêè è çàïèñíûå êíèæêè 1854–1857, Ìîñêâà 1992, ñ. 250–251, ïðèìå÷. 19. 106 Ibidem, ñ. 53. 107 À.Â. Æèðêåâè÷, op.cit., ñ. 172. 108 Ibidem. 109 Ibidem. 110 Ibidem. 111 Ë.Í. Òîëñòîé, op.cit., ò. 47: Äíåâíèêè è çàïèñíûå êíèæêè 1854–1857, Ìîñêâà 1992, ñ. 31.

Ôàêòû è èõ áûòîâàíèå â ìåìóàðèñòèêå (Îäàõîâñêèé – Æèðêåâè÷ – Òîëñòîé) 1

2

175

3

çàïèñè îò 23 íîÿáðÿ 1854 ã. îòìå÷åíî: „ Ñèìôåðîïîëå ÿ ïðîèãðàë ïîñëåäíèå äåíüãè â êàðòû [...]”112, à â çàïèñè îò 25 àâãóñòà 1855 ã. – „Áûë â Ñèìôåðîïîëå”113. 18. „Êîãäà ïîëêîâíèê Ìèðáàõ [...] ïîäîøåë ê êîéêå, íà êîòîðîé ëåæàë ãðàô Òîëñòîé [...] òî ïîäàë Ëüâó Íèêîëàåâè÷ó 150 ðóáëåé”114.

„Íèêîãäà íå Ìèðáàõà”115 .

19. „Îí [Òîëñòîé – J. P.] çíàë è ïîëüñêèé ÿçûê, î ÷åì ÿ çàêëþ÷àþ èç áåñåä ñ íèì”116.

„Ïî-ïîëüñêè íå çíàþ”117.

âèäåë

Ñâåäåíèé, ïîçâîëÿþùèõ ïîäòâåðäèòü äîñòîâåðíîñòü âîñïîìèíàíèé Îäàõîâñêîãî, íåò. Ïî äíåâíèêàì è âîñïîìèíàíèÿì Ä.Ï. Ìàêîâèöêîãî èçâåñòíî òî, ÷òî Òîëñòîé ÷èòàë àäðåñîâàííûå åìó ïèñüìà íà ïîëüñêîì ÿçûêå118 .

Streszczenie Fakty i ich istnienie w pamiêtnikarstwie (Odachowski – ¯yrkiewicz – To³stoj) W artykule przedstawione zosta³y istotne problemy zwi¹zane z analiz¹ i interpretacj¹ tekstu wspomnieniowego. Omawiaj¹c wspomnienia Juliana Odachowskiego o Lwie To³stoju, zapisane oraz opublikowane przez Aleksandra ¯yrkiewicza i ocenione jako niewiarygodne przez samego To³stoja, autorka porusza m.in. takie kwestie, jak rola wydawcy, punkt widzenia autora i bohatera, fakt w tekœcie wspomnieniowym. Szczególn¹ uwagê poœwiêcono potencjalnym przyczynom reakcji rosyjskiego pisarza na wspomnienia Odachowskiego.

Summary Facts and their existence in memoirs (Odakhovski – Zhirkevich – Tolstoy) The article presents essential problems connected with analysis and interpretation of memoirs. While discussing the memoirs about Leo Tolstoy by Julian Odakhovski which were recorded and published by Alexander Zhirkevich, as well as appraised as unreliable by Tolstoy, we pose such questions as e.g. the role of the publisher, the point of view of the memoirist and of the protagonist, a fact in such autobiographical text. Special attention is given to possible reasons for Tolstoy’s reaction to the memoirs by Odakhovski. 112 113 114 115 116 117 118

Ibidem. Ibidem, ñ. 60. À.Â. Æèðêåâè÷, op.cit., ñ. 172. Ibidem. Ibidem, ñ. 173. Ibidem. Zob. B. Bia³okozowicz, Polonica w jasnopolañskiej bibliotece Lwa To³stoja, „Slavia Orientalis” 1962, nr 4, s. 501.

176

Joanna Piotrowska

Wizerunek m³odych Rosjan i Polaków w prozie Acta przedstawicielek... UWM w Olsztynie Polono-Ruthenica XVI, 2011 177 ISSN 1427-549X

Andrzej Polak Katowice

Wizerunek m³odych Rosjan i Polaków w prozie przedstawicielek m³odego pokolenia – Iriny Dienie¿kiny i Doroty Mas³owskiej (Äàé ìíå!, Song for lovers, Wojna polsko-ruska pod flag¹ bia³o-czerwon¹) Wszelkie stereotypy, jak i powodowane nimi uprzedzenia, maj¹ istotny wp³yw na relacje miêdzy pañstwami oraz narodami. Uwaga ta odnosi siê zarówno do stereotypów, których mo¿na by broniæ, jak i pó³prawdziwych, a nawet fa³szywych i zachowuje aktualnoœæ zw³aszcza w odniesieniu do Polski oraz jej s¹siadów, przede wszystkim tych najwiêkszych. Powszechne przekonania na temat obcych spo³eczeñstw tycz¹ siê g³ownie krajów s¹siednich, skazanych swym po³o¿eniem na kontakty intensywne i burzliwe. Nie dziwi wiêc opinia pewnego Czecha, który zapytany o sympatie i antypatie jego rodaków, na wpó³ ¿artobliwie odpar³, ¿e Czesi najwiêksz¹ estym¹ darz¹ oczywiœcie mieszkañców Nowej Zelandii1. Zdaniem Leszka Ko³akowskiego, znaczna czêœæ naszej przestrzeni duchowej, jak równie¿ naszych sposobów reagowania na œwiat i na innych urobiona jest przez stereotypy, czyli „spontanicznie ukszta³towane, quasi-empiryczne generalizacje, które gdy siê ju¿ utrwal¹ [...], nie daj¹ siê korygowaæ przez póŸniejsze doœwiadczenia [...], mog¹ trwaæ na przekór przeciwdoœwiadczeniom”2. Równie¿ „kraje, które nigdy nie prowadzi³y ze sob¹ wojen – uzupe³nia polski filozof – maj¹ sk³onnoœæ do wytwarzania stereotypów drugiego narodu, które s¹ ³agodniejsze, chocia¿ rzadko s¹ to obrazy ca³kiem niewinne i ca³kiem pozytywne”3. Na stereotypowe postrzeganie obcych nacji wp³ywa tak¿e odmienne rozumienie pojêæ podstawowych, kluczowych dla aprobowanych przez dane spo³eczeñstwo 1 Anegdotê tê przytaczam za Januszem Tazbirem. Zob.: Ïîëüñêî-ðóññêàÿ âîéíà. Áåñåäà ñ ïðîôåññîðîì ßíóøåì Òàçáèðîì, „Íîâàÿ Ïîëüøà” 2008, nr 12, s. 11. 2 Wiêcej na ten temat zob.: L. Ko³akowski, Mini wyk³ady o maxi sprawach. Kraków 2007, s. 199. 3 Ibidem, s. 202.

178

Andrzej Polak

wartoœci, przekonañ i typów zachowañ, decyduj¹cych o obliczu narodu. WeŸmy dla przyk³adu pojêcie honoru, inaczej definiowane i funkcjonuj¹ce w tradycji polskiej, rosyjskiej i niemieckiej. W powszechnym odczuciu Polaków honor jest czymœ danym od Boga, z czym siê rodzimy, oznacza czeœæ i godnoœæ. Tymczasem w Rosji s³owo to ma raczej negatywn¹ konotacjê (zarozumia³oœæ, wynios³oœæ, arogancja) i – co istotne – z Polakami najczêœciej ³¹czone bywa4. Jeszcze inaczej jest w Niemczech, gdzie – zgodnie z powiedzeniem Meine Ehre heißt Treue (Mój honor to wiernoœæ) – kojarzone jest z wiernoœci¹ w³aœnie, mówi¹c krótko, na honor nale¿y tu zapracowaæ, nie jest on darem nieba5. To semantyczne oraz emocjonalne rozchodzenie siê pojêæ decyduje o odmiennych systemach wartoœci, bêd¹cych przyczyn¹ nieporozumieñ, powstawania s¹dów ogólnych i stereotypów. Wed³ug Polaków przeciêtny Rosjanin nie potrzebuje wolnoœci osobistej, jest zale¿ny od pañstwa, s³owem – ma naturê niewolnika6. Jak przypomina Janusz Tazbir, w³adzê w Rosji zawsze kojarzono z sacrum, wolnoœæ z anarchi¹, a postawê opozycyjn¹ z przestêpstwem7. Rosja niezmiennie wywo³uje w Polakach asocjacje z komunizmem, totalitaryzmem, jesteœmy przekonani o trwa³oœci rosyjskiego imperializmu i ekspansjonizmu. Wschodniego s¹siada postrzegamy jako tragiczn¹ alternatywê dla Zachodu8. Rosja to azjatycki zaœcianek, stwierdza prowokuj¹co Wiktor Jerofiejew, jej mieszkañcy s¹ niechlujni i nie znosz¹ dobrego traktowania9. Równie¿ Rosjanie wytykaj¹ Polakom liczne grzechy – religijn¹ herezjê, wynios³oœæ, zarozumialstwo i pychê. Za wszelk¹ cenê pragniemy podobaæ siê innym, lubimy, gdy nas lubi¹10. Polacy to naród zuchwa³y, sprzeciwiaj¹cy siê wszystkiemu dooko³a. Jesteœmy ma³ostkowi i Ÿle przyjmujemy krytykê naszych pogl¹dów, wierzymy bowiem, ¿e znamy ca³¹ prawdê o œwiecie11. Z drugiej strony Rosjanie ceni¹ polsk¹ uprzejmoœæ, uwa¿aj¹ nas za otwartych, wrêcz ³atwowiernych i naiwnych12. Nasza odmiennoœæ wydaje siê podyktowana wychowaniem 4 Zob.: Ñ. Ïîïîâñêèé, Ïîëüñêèé ãîíîð è ðóññêàÿ äóøà, [online] . 5 K. Lipiñski, Honor i zdrada, [w:] Polacy i Niemcy. Historia. Kultura. Polityka, red. A. Lawaty, H. Or³owski, Poznañ 2008, s. 366–367. 6 Zob.: À. Áóðîâñêèé, Ïîëüñêèé ñîáëàçí ñåãîäíÿ, èëè ÷òî óäèâëÿåò â Ïîëüøå ðîññèÿíèíà. Ïî÷åìó ìû äðóã äðóãà ïëîõî ïîíèìàåì?, [online] . 7 Ïîëüñêî-ðóññêàÿ âîéíà. Áåñåäà ñ ïðîôåññîðîì..., s. 13. 8 Ñ. Ïîïîâñêèé, Ïîëüñêèé ãîíîð è ðóññêàÿ äóøà… 9 Ýíöèêëîïåäèÿ ïîëüñêîé äóøè. Áåñåäà ñ Âèêòîðîì Åðîôååâûì, [online] . 10 À. Áóðîâñêèé, Ïîëüñêèé ñîáëàçí ñåãîäíÿ, èëè ÷òî óäèâëÿåò... 11 Ýíöèêëîïåäèÿ ïîëüñêîé äóøè. Áåñåäà ñ Âèêòîðîì Åðîôååâûì... 12 À. Áóðîâñêèé, Ïîëüñêèé ñîáëàçí ñåãîäíÿ, èëè ÷òî óäèâëÿåò...

Wizerunek m³odych Rosjan i Polaków w prozie przedstawicielek...

179

w tradycji Kartezjusza, powszechnym racjonalizmem – w dyskusjach pos³ugujemy siê kategoriami logicznymi, œciœle precyzujemy nasze interesy13. Zastanawia, w jakim stopniu i czy w ogóle tego rodzaju stereotypy znajduj¹ potwierdzenie w postawach i pogl¹dach m³odych Polaków i Rosjan? Czy mo¿na je odnieœæ do bohaterów przedstawicielek najm³odszej generacji pisarzy – Iriny Dienie¿kiny i Doroty Mas³owskiej? Czy wyró¿niaj¹ce ich zachowania, przyzwyczajenia i nawyki s¹ raczej podobne, czy te¿ zupe³nie inne? Co zbli¿a, a co ró¿ni te dwie m³odzie¿owe subkultury? OdpowiedŸ na tak postawione pytanie wymaga bli¿szego ogl¹du trzech obszarów aktywnoœci ludzkiej – mi³oœci, relacji damsko-mêskich oraz jêzyka, tu zredukowanego w zasadzie do m³odzie¿owego slangu. Zrozumienie procesów zachodz¹cych w obrêbie wspomnianych obszarów pozwala okreœliæ specyfikê zachowania m³odych i stwierdziæ, czy zmiany te oddzia³uj¹ na to, co uznajemy za typowe, stereotypowe. Ju¿ sam tytu³ powieœci Mas³owskiej wprowadza w b³¹d. Na dobr¹ sprawê nie ma tu nic na temat relacji polsko-rosyjskich, a okreœlenie „wojna polsko-ruska” to typowe s³owo-zaklêcie, polegaj¹ce na kojarzeniu i t³umaczeniu wszystkiego, co niezrozumia³e i niepokoj¹ce obecnoœci¹ jakichœ „ruskich”. Rozprawa z nimi ma uczyniæ ¿ycie lepszym, sprawiedliwszym. Znamienne, ¿e tego rodzaju nieokreœlone zagro¿enia kojarzone s¹ przez Silnego (g³ównego bohatera utworu) i jego znajomych z Ruskimi w³aœnie; okazuje siê, ¿e z³y i inny musi mieæ twarz przybysza ze Wschodu. Przyczyna niepokojów posiada tym samym zewnêtrzn¹ proweniencjê, nie jest wywo³ana przewinami naszymi, lecz czynami obcych. Oczywisty to przejaw myœlenia zmistyfikowanego (nieœwiadomoœci zbiorowej), niewiele maj¹cego wspólnego z prawd¹: Wtedy ona [Magda – A.P.] pyta, czy wiem, ¿e jest wojna polsko-ruska na naszych ziemiach przy fladze bia³o-czerwonej, która siê toczy miêdzy rdzennymi Polakami a ruskimi z³odziejami, którzy ich okradaj¹ z banderoli, z nikotyny. [...] Ona na to, ¿e tak w³aœnie jest, ¿e siê s³yszy, ¿e Ruscy chc¹ Polaków wycwaniæ st¹d i za³o¿yæ tu pañstwo ruskie, mo¿e nawet bia³oruskie, chc¹ pozamykaæ szko³y, urzêdy, zabiæ w szpitalach polskie noworodki, by wyeliminowaæ je ze spo³eczeñstwa, na³o¿yæ haracze i kontrybucje na produkty przemys³owe i spo¿ywcze14.

Na wypowiedŸ Magdy sk³adaj¹ siê strzêpy telewizyjnych newsów oraz rewelacje i sensacje zaczerpniête z kolorowych pism czy „Naszego Dziennika”. W zamroczonym umyœle dziewczyny prawda miesza siê z fikcj¹. Ten zmistyfikowany 13 14

Ýíöèêëîïåäèÿ ïîëüñêîé äóøè. Áåñåäà ñ Âèêòîðîì Åðîôååâûì... D. Mas³owska, Wojna polsko-ruska pod flag¹ bia³o-czerwon¹, Warszawa 2003, s. 40 (dalsze cytaty z tego¿ wydania, numer strony podajê w nawiasie).

180

Andrzej Polak

sposób postrzegania rzeczywistoœci, podsycany stereotypami na temat Rosjan, stanowi karykaturalny obraz ma³omiasteczkowej ksenofobii15. Mas³owska wskazuje tym samym na powszechne w Polsce nastroje populistyczne i ksenofobiczne, utrudniaj¹ce orientacjê w z³o¿onej rzeczywistoœci16. W powieœci Mas³owskiej narracja ma charakter karykaturalny, stanowi pastisz, groteskê i parodiê jêzyka wspó³czesnej prowincjonalnej m³odzie¿y, któr¹ wyró¿nia nieco anarchistyczne, pe³ne nacjonalizmu i lêku przed obcymi wyobra¿enie œwiata. M³odzi z zadowoleniem witaj¹ og³oszenie w miasteczku „Dnia bez Ruskich”, od polityki jednak stroni¹, s¹ typowymi wytworami spo³eczeñstwa konsumpcyjnego, ludŸmi pozbawionymi wy¿szych idea³ów i autentycznego zainteresowania tym, co dzieje siê poza ich œwiatkiem17. Jeden z krytyków lekcewa¿¹co okreœla ich mianem „generacji nic”18, inny znów wspomina o œwiecie odwróconych wartoœci, którego rytm wyznaczaj¹ kolejne kreski amfetaminy, haluny i zjazdy19. Podobnie wygl¹da œwiat bohaterów Dienie¿kiny, niemal ca³kowicie zajêtych pogoni¹ za ró¿nego rodzaju przyjemnoœciami. Prowadz¹ oni ¿ycie szybkie, dynamiczne, wykluczaj¹ce g³êbszy namys³ nad rzeczywistoœci¹. Nie oznacza to jednak, ¿e jest ono kompletnie puste. M³odzie¿ poszukuje swego miejsca w œwiecie i w spo³eczeñstwie, pragnie wartoœci prawdziwych. Z ¿ycia korzysta w pe³ni, a ich postawê oddaj¹ s³owa piosenki z opowiadania Daj mi!: „Ïîñòîÿ-àííî çàæèãàòü, íèêîãäà íå îòäûõà-àòü, âåñåëèòüñÿ, òóñîâàòü âåñü äåíü, âñþ íî÷ü áîäðèòüñÿ. Ìíîãî äåíåã ïîäíèìàòü. Åù¸ áîëüøå ïðîïèâàòü, ïîðîøêè óïîòðåáëÿòü è íàñìåðòü íå óïèòüñÿ-à”20. Wymienia siê tu wszystko, co dla m³odych wa¿ne: imprezy, seks, narkotyki, alkohol, a przede wszystkim pieni¹dze. Dla pieniêdzy wiêkszoœæ z nich gotowa jest na wiele. W ich œwiecie nie ma ju¿ miejsca na mi³oœæ prawdziw¹, polegaj¹c¹ na wiernoœci i poœwiêceniu. W prozie autorki Song for lovers zagadnienie mi³oœci zajmuje miejsce szczególne. Dienie¿kina pisze o nieobecnoœci tego uczucia we wspó³czesnym 15 Do lektury „Naszego Dziennika” i inspiracji programami typu Big Brother przyznaje siê sama Mas³owska np. w rozmowie z Katarzyn¹ Surmiak-Domañsk¹. Zob.: [online] . 16 Zob. na przyk³ad rozmowê D. Mas³owskiej z t³umaczami jej utworów na jêzyk francuski, niemiecki i angielski, któr¹ prowadzi³a redaktorka „Èíîñòðàííîé Ëèòåðàòóðû” Ksenia Starosielska, [online] . 17 Ibidem. 18 P. Dunin-W¹sowicz: Dyskoteka w piekle, [online] . 19 P. Biedrowski, Wymachuj¹c flag¹ z podobizn¹ Mas³owskiej, [w] . 20 È. Äåíåæêèíà: Äàé ìíå!, [online] (dalsze cytaty pochodz¹ z tego¿ wydania).

Wizerunek m³odych Rosjan i Polaków w prozie przedstawicielek...

181

œwiecie, o potrzebie mi³oœci i niemo¿noœci jej osi¹gniêcia. Zgodnie z tradycj¹ mi³oœæ to uczucie g³êbokie, sprzeczne z egoizmem, wymagaj¹ce troski o drugiego cz³owieka21. Wed³ug Artura Schopenhauera jest najwa¿niejszym z poczynañ cz³owieka, stanowi ostateczny cel ludzkiego istnienia22. Mi³oœæ to dar bezcenny, to jedyna rzecz, któr¹ mo¿na podarowaæ i nadal j¹ posiadaæ – moralizuje z kolei Lew To³stoj23. Zdaniem Ericha Fromma, mi³oœæ to coœ wiêcej ni¿ uczucie, œwiadczy bowiem o przywi¹zaniu cz³owieka do ¿ycia i do innych, jest stanem, który trzeba nieustannie pielêgnowaæ i doskonaliæ24. Wymogi tak zdefiniowanego uczucia nie wspó³graj¹ ze stylem ¿ycia bohaterów Dienie¿kiny i Mas³owskiej. Mi³oœæ traktuj¹ oni swoiœcie. Specyficzny jest nie tylko jêzyk opisu, ale równie¿ brak jakiejkolwiek intymnoœci czy romantyzmu. Ich zwi¹zki s¹ krótkie, ulotne, sprowadzaj¹ siê do silnych namiêtnoœci i seksualnego po¿¹dania. Tymczasem, jak dowodzi amerykañski psycholog Robert Sternberg, oprócz namiêtnoœci i po¿¹dania w mi³oœci wa¿na jest intymnoœæ, na któr¹ sk³adaj¹ siê uczucia i czyny wzmacniaj¹ce przywi¹zanie partnerów, decyduj¹ce o wzajemnym szacunku, zrozumieniu i zaufaniu25. W zwi¹zkach bohaterów Daj mi! dominuje seks, nie ma tu miejsca na uczucia g³êbsze. Chocia¿ wiêkszoœæ z nich pragnie mi³oœci, nie wie jednak, czym ona tak naprawdê jest, jak winna siê realizowaæ i co robiæ, by nie koñczy³a siê przedwczeœnie. Spoœród szeœciu archetypów mi³oœci – Eros, Storge, Ludus, Agape, Pragma i Mania26 – interesuje ich g³ównie Ludus, mi³oœæ rozumiana i traktowana jako rozrywka, zabawa bez ograniczeñ i obowi¹zków, gdzie przywi¹zanie do partnera jedynie przeszkadza. Ten rodzaj mi³oœci w sposób nieunikniony prowadzi do nieporozumieñ i k³ótni. Zwi¹zki takie najbardziej im odpowiadaj¹, gdy¿ troszcz¹ siê g³ównie o samych siebie, a z partnerem chc¹ byæ tylko wtedy, gdy maj¹ na to ochotê. Wszelk¹ stabilizacjê, kojarzon¹ z nud¹, odrzucaj¹ – preferuj¹ znajomoœci szybkie i ³atwe, poci¹ga ich ró¿norodnoœæ, codzienna dawka adrenaliny. 21 Ñ. Àâåðèíöåâ: Ëþáîâü, [w:] Áîëüøàÿ Ñîâåòñêàÿ Ýíöèêëîïåäèÿ, [online] . 22 Wiêcej zob.: Encyklopedia psychologii, red. B. £ysakowska-Wêcel, Warszawa 2005, s. 251. 23 Zob. [online] . 24 E. Fromm, O sztuce mi³oœci, Warszawa 1991, s. 5. 25 Podajê za B. Wojciszke, Psychologia mi³oœci. Intymnoœæ. Namiêtnoœæ. Zaanga¿owanie, Gdañsk 2006, s. 7–16. 26 Eros to mi³oœæ rozumiana jako silny poci¹g fizyczny do partnera; Storge – mi³oœæ spokojna, krótkotrwa³a, która wymaga intymnoœci i troski o ukochan¹ osobê; Agape – polega na ca³kowitym oddaniu siê innemu, to uczucie bezinteresowne, trwa³e, charakteryzuj¹ce siê trosk¹ o partnera i tolerancj¹; Pragma – mi³oœæ podyktowana rozs¹dkiem, uwzglêdnia interesy obu stron; Mania – uczucie natarczywe, natrêtne, niemal¿e zwariowane, chorobliwe przywi¹zanie, typowe dla osób nerwowych, nadmiernie dra¿liwych. Wiêcej zob.: B. Wojciszke, Cz³owiek wœród ludzi. Zarys psychologii spo³ecznej, t. 8. Warszawa 2005, s. 307–308.

Andrzej Polak

182

Dlatego w³aœnie Wo³kowa, Swietka czy Irina tak czêsto zmieniaj¹ partnerów. Nawet najtrudniejsze decyzje podejmuj¹ natychmiastowo, co potwierdza przebieg rozstania Nastki z Antonem: – Ïî÷åìó òû â÷åðà íå ïðèøëà? – ñèïëî ñïðîñèë îí, ïîòóøèâ ñèãàðåòó î ñòåíó. – Çà÷åì? – Íàñòêà ñäåëàëà óäàðåíèå íà ýòîì ñëîâå. Àíòîí íåïîíèìàþùå ïðîìîë÷àë. – Çíàåøü, Òîõà, - âäðóã ñêàçàëà îíà. – Äàâàé áóäåì ïðîñòî äðóçüÿìè, à? – Òî åñòü? – íå ïîíÿë Àíòîí. – Òû ìåíÿ êèäàåøü, ÷òî ëè? – Íó, íåò, õîòÿ äà... Íå êèäàþ... Ïðîñòî äàâàé áóäåì äðóçüÿìè... Àíòîí ìàøèíàëüíî äîñòàë èç êàðìàíà ñèãàðåòó, çàæ¸ã, çàòÿíóëñÿ è òîëüêî ïîñëå ýòîãî ñêàçàë: – Åñëè òû õî÷åøü... – Âîò è ÷óäåñíî!27

Równie lekko traktuj¹ zwi¹zki bohaterowie Mas³owskiej. Niemal natychmiast po zerwaniu z Magd¹ Silny nawi¹zuje kolejny krótkotrwa³y romans, tym razem z And¿el¹. W œwiecie m³odych wszystko dzieje siê szybko, praktycznie nic nie jest zaplanowane i przemyœlane: [...] spogl¹dam w swój telefon, na którym widnieje tekstowa wiadomoœæ od And¿eli. Wiêc bezzw³ocznie dzwoniê do niej. Raz dwa trzy. Ona wesolutka. Mo¿e jeszcze pijana po przedwczoraj, od kiedy to w³aœnie j¹ pozna³em. Mówiê jej, ¿e jest bardzo piêkna i bardzo ³adna, ¿e zachwyci³a mnie jako dziewczyna i jako kobieta. Ró¿ne takie [...], bajery, telefony, piêkna i ³adna, i œliczna, i równie¿ jednoczeœnie ³adna. Mówiê, ¿e ma fajny charakter i to mi siê w niej podoba. [...] Podsumowuj¹c fajnie nam siê gada, dyskusja jest na poziomie wysokim, kulturalnym [...]. Ja proponuje spotkanie na video. Ona pyta, czy mam ju¿ jak¹œ dziewczynê. Ja mówiê, ¿e jeszcze nie, poniewa¿ trudno mi siê otrz¹sn¹æ po mym ostatnim zwi¹zku, który by³ pe³en niezawinionej, wrêcz tragicznej mi³oœci skazanej na upadek. (Wojna polskoruska..., s. 39)

Mimo wszystko dla bohaterów Dienie¿kiny i Mas³owskiej mi³oœæ ma znaczenie. Swoiœcie pojmuj¹ jednak jej sens, inaczej j¹ definiuj¹. W ich wypadku jest to uczucie bardzo powierzchowne, uto¿samiane z namiêtnoœci¹, najwa¿niejszy jest jej aspekt fizyczny. Pozytywnie wyró¿nia siê tu Irina, g³ówna bohaterka Daj mi!, która do krótkotrwa³ych znajomoœci nie przywi¹zuje wiêkszej wagi, uparcie poszukuje mi³oœci prawdziwej. Podobnie traktuje mi³oœæ wspomniany ju¿ Anton, który mocno prze¿ywa rozstanie z Nastk¹. Nieprzypadkowo to on 27

È. Äåíåæêèíà, Song for lovers, [online] (dalsze cytaty z tego¿ wydania).

Wizerunek m³odych Rosjan i Polaków w prozie przedstawicielek...

183

w³aœnie zostaje porzucony, w opowiadaniach Dienie¿kiny kobiety s¹ bowiem wyzwolone, same chc¹ i najczêœciej rzeczywiœcie decyduj¹ o swych sprawach, same wybieraj¹ partnerów i same z nimi zrywaj¹. Jak zauwa¿a Sylwia Chutnik, wyzwoleniu kobiet sprzyja niew¹tpliwie sposób wychowania. Wszelkie ró¿nice miêdzy ch³opcami i dziewczêtami winny byæ tu zniesione, a ich role, codzienne zadania – podobne28. Sugerowany przez Chutnik model wychowania sprzyja niezale¿noœci i samodzielnoœci bohaterek Daj mi! Ich przyjaciele i znajomi zasadniczo ten stan rzeczy akceptuj¹, zawsze licz¹c siê z ich zdaniem. W Daj mi! napotykamy ró¿ne typy kobiet: uczennice, studentki, osoby ju¿ pracuj¹ce – ³¹czy je jedno, ¿adna z nich nie ma wiêcej ni¿ 20–21 lat. Stylem ¿ycia przypominaj¹ one mê¿czyzn – podobnie siê ubieraj¹ i zachowuj¹, maj¹ typowo mêskie podejœcie do spraw seksu. Jakby ws³uchane w postulaty feministek, staj¹ siê nowoczesne, wyemancypowane, pewne siebie, s¹ takimi, jakimi chc¹ byæ. Zaznaczaj¹c¹ siê równoœæ, a przede wszystkim spo³eczn¹ akceptacjê tego zjawiska, nale¿y uznaæ za pocz¹tek formowania siê nowego spo³eczeñstwa. Dziewczyny te cechuje przesadna wrêcz dba³oœæ o urodê, nadmierne zainteresowanie w³asnym cia³em. Wed³ug Anny Nowek, pocz¹tek XXI wieku przyniós³ narodziny nowej religii – kultu cia³a, szczególnej troski o wygl¹d zewnêtrzny. Jak w przypadku ka¿dej religii, równie¿ kult cia³a wymaga specjalnych obiektów kultu, œwi¹tyñ – klubów fitness czy spa. Nowi wyznawcy maj¹ te¿ swe bo¿yszcza, idole – œwiatowej s³awy modelki, a ich Bibli¹ s¹ kolorowe magazyny mód29. Nic dziwnego, ¿e m³ode dziewczyny nie potrafi¹ w tym wszystkim zachowaæ umiaru. Typowy przyk³ad takiego zachowania stanowi Wo³kowa, uwa¿aj¹ca siê za kobietê niezwyk³¹, wyj¹tkowo atrakcyjn¹: Âîëêîâà ëþáèò áûòü â öåíòðå âíèìàíèÿ, ïîïîëüçîâàòü ìóæèêà, ïåðåñïàòü ñ íèì (ýòî íàçûâàåòñÿ „èçäåðæêè”), à ïîòîì äîëãî â êðàñêàõ ðàññêàçûâàòü, ñêîëüêî îíà ñúåëà â äåíåæíîì ýêâèâàëåíòå, ñêîëüêî è ÷åãî âûïèëà, êàêàÿ êë¸âàÿ ìàøèíà áûëà, êàêîé ìóæèê „èäè¸ò”, êàêàÿ îíà âñÿ çàìå÷àòåëüíàÿ è ÷óäåñíàÿ. (Äàé ìíå!)

Wo³kowej oraz jej przyjació³kom uroda i pieni¹dze zastêpuj¹ wartoœci wielkie, transcendentne. Pod wieloma wzglêdami mê¿czyŸni upodabniaj¹ siê tu do kobiet, oni równie¿ dbaj¹ o swe cia³o, robi¹ sobie piercing i tatua¿e. Ma wiêc ta quasi-religia swych zagorza³ych wyznawców wœród przedstawicieli obu p³ci. 28 S. Chutnik, Chcemy ca³ego ¿ycia, [online] . 29 A. Nowek, Kobieta na przestrzeni wieków, Warszawa 2006, s. 98–99.

184

Andrzej Polak

Chocia¿ opisywane œrodowisko cechuje równouprawnienie, warto jednak zwróciæ uwagê na zjawisko œwiadcz¹ce o rozmijaniu siê pogl¹dów na temat ¿ycia seksualnego kobiet i mê¿czyzn30. O dziewczynach czêsto zmieniaj¹cych partnerów mówi siê lekcewa¿¹co, ¿e „daj¹ wszystkim” (Wo³kowa, Swietka Riabowa), a nawet wulgarnie „áëÿäü”. Natomiast mê¿czyzna, który ma wiele dziewcz¹t, szacunku tradycyjnie nie traci, nierzadko wrêcz zyskuje uznanie, bywa podziwiany, co œwiadczy o patriarchalnym charakterze rosyjskiego spo³eczeñstwa, jak¿e zbli¿onego pod tym wzglêdem do polskiego. Niemniej jednak wiêkszoœæ bohaterek Dienie¿kiny jest naprawdê wyzwolona i niezale¿na. Irina czy Wo³kowa nie czuj¹ siê od mê¿czyzn ani s³absze, ani gorsze, czêsto zaœ lepsze. Ich ¿yciowe postawy i przekonania wynikaj¹ ze zmiany statusu kobiety we wspó³czesnym spo³eczeñstwie, w rodzinie. Jej rola nie sprowadza siê ju¿ do bycia matk¹ i gospodyni¹, likwidacji ulega podzia³ na obowi¹zki typowo kobiece i mêskie. Kobiety zdobywaj¹ wykszta³cenie, realizuj¹ siê zawodowo, pe³ni¹ wa¿ne funkcje spo³eczne31. Oto priorytety, które kszta³tuj¹ ich postawy. Nie wyobra¿aj¹ ju¿ sobie ¿ycia w spo³eczeñstwie tradycyjnym, patriarchalnym, maj¹ w³asne zdanie niemal¿e na ka¿dy temat. Obraz to jednak nieco fa³szywy. Dienie¿kina skupia bowiem uwagê na mieszkankach wielkich miast, maj¹cych u³atwiony dostêp do wszelkich udogodnieñ. Dziewczyny te, przekonane, ¿e wszystko zale¿y wy³¹cznie od nich, staj¹ siê odwa¿ne i pewne siebie, czasami wrêcz nieprzyzwoicie interesowne. Czysto materialny stosunek do ¿ycia potwierdza zachwyt Wo³kowej jednym z kochanków: – [...] Äåíåã ó íåãî – óìîòàòüñÿ! Ìàøèíà ÂÌW. Âñ¸ âðåìÿ ñþñþêàë: „Àõ, Ëåíà, ÿ ïðîñòî íà òåáÿ íàñìîòðåòüñÿ íå ìîãó!”. Îí ìíå ñòðèïòèç¸ðà êóïèë çà øòóêó! À ïîòîì ìû ê íåìó ïîåõàëè, à Òàðàñîâà ñ åãî äðóãîì ñïàëà íà ïîëó, òàê êàê êðîâàòü îäíà, à ÿ íà êðîâàòè! [...] Îí ìåíÿ íà ðàáîòêó îòâ¸ç, òåëåôîí âûòðåáîâàë. (Äàé ìíå!)

Wo³kowa to przyk³ad kobiety nowoczesnej – jest bezpoœrednia, niezale¿na, zna swe atuty i nie waha siê zrobiæ z nich u¿ytek, jest przy tym bezgranicznie zarozumia³a. Modnisia, uwielbia plotkowaæ, zawsze chce byæ w centrum zainteresowania. W prawdziw¹ mi³oœæ nie wierzy, a rówieœnicy kompletnie jej nie obchodz¹ – maj¹ za ma³o pieniêdzy. Podobnie jak Irina, Wo³kowa nie interesuje siê domem, gotowaniem, zakupami, nie sprz¹ta i nie zmywa. Ca³y wolny czas 30 Wiêcej na ten temat pisze Mariola Bogucka w: Kobieta w dziejach Europy od antyku po XXI wiek, Warszawa 2006 (zob. np. uwagi zamieszczone na s. 284–286). 31 Ibidem, s. 288.

Wizerunek m³odych Rosjan i Polaków w prozie przedstawicielek...

185

dziewczyny spêdzaj¹ poza domem, nie chc¹ ¿yæ jak ich rodzice, nie myœl¹ o za³o¿eniu rodziny. Ich cel to zabawa, pieni¹dze, kariera. Kobiety nie wpisuj¹ce siê w ten nowoczesny paradygmat si³¹ rzeczy staj¹ siê nieszczêœliwe, jak delikatna, romantyczna i uczuciowa Masza (Song for lovers), która cierpi, gdy¿ nie potrafi uporaæ siê ze swymi problemami. Rozczarowana i zbuntowana przeistacza siê z dziewczyny niebrzydkiej w straszyd³o. Ma nadziejê, ¿e dziêki swej metamorfozie (œcina piêkne w³osy, niszczy manicure) nikt nie dostrze¿e ani jej, ani jej problemów. Paradoksalnie jednak bunt Maszy nie tyle odwraca, co przyci¹ga uwagê. W Wojnie polsko-ruskiej dziewczyny s¹ znacznie mniej wyemancypowane. Zdaniem Katarzyny Surmiak-Domañskiej, wykreowany przez Mas³owsk¹ obraz dziewcz¹t napawa przera¿eniem. S¹ pozbawione wszelkich zasad, niewiele wiedz¹, a jeszcze mniej rozumiej¹, s¹ wyj¹tkowo naiwne, œmieszne, czasami wrêcz ¿a³osne. Mê¿czyŸni nie wypadaj¹ tu zreszt¹ du¿o lepiej. Po prostu œwiat, w którym przysz³o im ¿yæ, ju¿ taki jest, to on ich kszta³tuje32. Silny posiada nad kobietami wyraŸn¹ przewagê, nie tylko zreszt¹ fizyczn¹. Doœæ czêsto wykazuje przy tym zaskakuj¹c¹ spostrzegawczoœæ i inteligencjê, co czyni jego postaæ nieco podejrzan¹. Nie mo¿na mu odmówiæ zmys³u obserwacji, ma podejrzliwy stosunek do otaczaj¹cej go rzeczywistoœci, potrafi byæ wra¿liwy i inteligentny. Wed³ug Surmiak-Domañskiej jest „dresiarzem wybitnym”33. Z drugiej znów strony, jak wiêkszoœæ Polaków, Silny nie jest zdolny do myœlenia i dzia³ania konsekwentnego, brakuje mu wytrwa³oœci. ¯yje wy³¹cznie teraŸniejszoœci¹ – nie ma planów, nie zastanawia siê nad konsekwencjami swych poczynañ, nie rozró¿nia prawdy od k³amstwa. Nie licz¹ siê dlañ ¿adne wartoœci, wa¿ne s¹ tylko potrzeby i sposoby ich realizacji. Jego mózg przypomina „naæpany telewizor” – jest znakomicie przystosowany do rzeczywistoœci, cudownie amoralny, uwa¿a, ¿e ma prawo „grabiæ pod siebie”34. Dziewczyny traktuje zazwyczaj 32 Ka¿da z kobiet reprezentuje tu pewien okreœlony typ. And¿ela to przyk³ad dziewczyny przeciêtnej, jakich wiele, której g³ównym zajêciem jest odchudzanie, traktowane przez ni¹ jak ideologia. And¿ela rozpaczliwie poszukuje swego prawdziwego ja. Osobowoœæ Ali narzucili z kolei rodzice – jest samotna, ¿a³osna, skrajnie infantylna, ma podejrzanie du¿o wolnego czasu. Jej œwiatopogl¹d jest tak ciê¿kostrawny, ¿e dos³ownie go zwraca (mówi¹c œciœlej, wymiotuje kamieniami). Nieustannie mówi zamiast myœleæ. Natasza to przyk³ad wywodz¹cej siê z rodziny patologicznej kobiety-mê¿czyzny, silnej i odwa¿nej, która – czêsto bita i upokarzana – sama staje siê potworem. Wreszcie Magda, pierwsza z dziewczyn Silnego, to typowa dziewczyna disco, reprezentuj¹ca ma³omiasteczkow¹ têsknotê za wielkim œwiatem. Nadu¿ywa narkotyków, nie stroni od mê¿czyzn, ma opiniê puszczalskiej. Zob. [online] . 33 Ibidem. 34 E. Remiezowicz, Naæpany telewizor, [online] .

Andrzej Polak

186

przedmiotowo, s¹dzi, ¿e chc¹ go wykorzystaæ, oszukaæ, co nieustannie powoduje w nim z³oœæ: Wszystkie kobiety to jedne i te same suki. Same nie wyjd¹, czekaj¹ przyczajone. A¿ siê rozjuszê i wybuchnê, i muszê je wypychaæ, odganiaæ siê od nich jak lep na muchy. Podejrzewam, i¿ mo¿liwe ¿e jest to jedna i ta sama suka przebieraj¹ca siê w ró¿ne ciuchy, ona na mnie napada bezustannie, naci¹ga mnie na przyjemnoœci [...]. Codziennie, codziennie nowa i jeszcze gorsza. (Wojna polsko-ruska..., s. 77)

Przyjació³ki Silnego po¿¹daj¹ wszelkiego rodzaju dóbr materialnych, czêœæ z nich marzy o karierze artystki. And¿ela namawia go, aby pozna³ j¹ z kimœ, kto „robi w kulturze”, ma znajomoœci, co pozwoli jej zaistnieæ, u³atwi start. Magda z kolei kradnie ciuchy, kolczyki i kosmetyki. Tak bardzo pragnie wyrwaæ siê z prowincji, ¿e gotowa jest „zbajerowaæ prezesów, magistrów, zbajerowaæ tych wszystkich nadzianych ortopeda³ów, ustukaæ jak¹œ sumê kasy. Wyjechaæ” (Wojna polsko-ruska..., s. 25). Pogr¹¿one w ma³omiasteczkowym marazmie dziewczyny œni¹ sen o ¿yciu lepszym, prawdziwym. Bohaterów Mas³owskiej i Dienie¿kiny zbli¿a specyficzny jêzyk, pe³en wulgaryzmów i argotyzmów m³odzie¿owy slang. Jak przypomina Swiet³ana Lewikowa, w³aœnie poprzez jêzyk cz³owiek wyra¿a samego siebie, swoj¹ osobowoœæ. Zdaniem badaczki, o specyfice wspó³czesnej epoki kulturalno-historycznej decyduje obecnoœæ grupy socjalnej zwanej m³odzie¿¹ – ju¿ nie dzieci, a jeszcze nie doros³ych35. Sytuuj¹ siê oni gdzieœ pomiêdzy. Spraw wa¿nych, ¿ycia na serio unikaj¹, powoli wkraczaj¹ jednak w doros³oœæ, napawaj¹c siê, charakterystyczn¹ dla stanu przejœciowego, wolnoœci¹. M³odzie¿ ta tworzy ró¿nego rodzaju subkultury, w obrêbie których mo¿e siê realizowaæ, wyra¿aæ sw¹ wyj¹tkowoœæ. Ka¿da z subkultur wypracowuje swój w³asny jêzyk, slang, którego zadaniem jest odró¿nienie „swoich” i „obcych”, sprawienie, by „swoi” stali siê jeszcze bli¿si, a „obcy” dalsi. W obrêb m³odzie¿owego slangu wchodz¹ s³owa i wyra¿enia postrzegane przez doros³ych jako nieprawid³owe, b³êdne. Slang odzwierciedla i werbalizuje istnienie jego nosicieli36. Wyra¿enia ¿argonowe i argot – stwierdza 35

Ñ. Ëåâèêîâà, Mîëîäåæíûé ñëåíã êàê ñâîåîáðàçíûé ñïîñîá âåðáàëèçàöèè áûòèÿ, [online] . 36 Ibidem. Zgodnie z definicj¹ zamieszczon¹ w Encyklopedii jêzyka polskiego, slang zwi¹zany jest z terytorium, na którym ¿yj¹ jego nosiciele. Cechuje go szczególny zapas s³ów i frazeologia. Zwroty u¿ywane w ró¿nych rodzajach slangów (przestêpczym, naukowym, m³odzie¿owym) mog¹ przenikaæ do jêzyka ogólnego. Wiêcej zob.: Encyklopedia jêzyka polskiego, red. S. Urbañczyk. Warszawa 1994, s. 311.

Wizerunek m³odych Rosjan i Polaków w prozie przedstawicielek...

187

Anna Babina – wskazuj¹ na zamkniêcie, hermetycznoœæ ich u¿ytkowników. Slang ukierunkowany jest ludycznie, zbli¿a siê do mowy potocznej i gwary37. W omawianych utworach slang s³u¿y pe³niejszej charakterystyce postaci, œwiadczy o ich przynale¿noœci do okreœlonej subkultury, oddaje ich nastroje i œwiatopogl¹d. Rozwój slangu wi¹¿e siê œciœle z przemianami w realiach jego u¿ytkowników, szczególnie dynamicznie reaguje na nowoœci technologiczne. Pokolenie next nie pamiêta ju¿ czasów radzieckich, od najm³odszych lat korzysta z wolnoœci s³owa. W odró¿nieniu od swoich rodziców potrafi natychmiastowo przystosowaæ siê do nowych warunków. To slang w³aœnie decyduje o jego niepowtarzalnoœci, pomaga przekraczaæ bariery i ograniczenia, narusza tabu, znosi nie tylko zasady jêzykowe, ale wszelkie normy, pozwala opisywaæ œwiat w sposób szczery, spontaniczny. Na pocz¹tku nowego stulecia proces ¿argonizacji jêzyka literackiego dokonuje siê bardzo szybko. W¹tpliwa staje siê przynale¿noœæ wielu utworów do literatury piêknej. Nie inaczej jest w wypadku prozy pokolenia next, gdzie slangu wyraŸnie siê nadu¿ywa. Jêzyk ten obserwujemy w jego naturalnym œrodowisku – klubach m³odzie¿owych, na dyskotekach i imprezach. Opisywanym zdarzeniom slang przydaje prawdopodobieñstwa, jest naturalnym sposobem werbalizacji m³odych, którzy wyra¿aj¹ w ten sposób sw¹ niepowtarzalnoœæ. Pozbawieni s¹ przy tym jakiejkolwiek autocenzury, w wulgaryzmach zaœ nie widz¹ niczego z³ego – bez nich nie potrafiliby chyba oddaæ swych emocji. Jak zauwa¿a Andrew Heywood, w czasach minionych leksyka nienormatywna stosowana by³a o wiele rzadziej. Wzrost u¿ycia wulgaryzmów, g³ównie wœród m³odzie¿y, wi¹¿e badacz z ogóln¹ liberalizacj¹ ¿ycia – indywidualizmem i szeroko rozumian¹ wolnoœci¹. Wszystko to tyczy siê równie¿ sfery jêzyka, mowa m³odych, to jêzyk wolnoœci – slang, gdzie nie trzeba przestrzegaæ norm, nie ma pojêæ tabu38. W utworach Dienie¿kiny przewa¿aj¹ wulgaryzmy zwi¹zane z seksem, tycz¹ce siê ludzkiego cia³a. Podobne s³ownictwo cechuje te¿ Silnego i kr¹g jego znajomych. W powieœci Mas³owskiej jêzyk gra pierwszorzêdn¹ rolê. Jej bohaterowie 37 Babina wyró¿nia trzy fazy rozwoju slangu m³odzie¿owego w Rosji. Druga z nich mia³a miejsce w latach 50. XX wieku, kiedy na ulicach i parkietach miast radzieckich pojawili siê tzw. Còèëÿãè – m³odzie¿owa subkultura zafascynowana zachodnim stylem ¿ycia, kontestuj¹ca radzieckie normy. Trzeci fala przypada na okres zastoju, kiedy popularne sta³y siê nieformalne ruchy m³odzie¿owe w rodzaju hippisów. Slang postrzegany by³ przez nich jako jêzykowy gest sprzeciwu wobec oficjalnej ideologii. Niektóre elementy slangu m³odzie¿owego lat 70. i 80. pozostaj¹ nadal aktualne. À. Áàáèíà, Òåðìèíîëîãè÷åñêîå ïîëå â èññëåäîâàíèÿõ ñîöèîëåêòà, [online] . 38 A. Heywood, Ideologie polityczne. Warszawa 2007, s. 70.

188

Andrzej Polak

nie tylko nadu¿ywaj¹ slangu i wulgaryzmów, lecz ³ami¹ wszelkie zasady stylistyki i gramatyki, ich wypowiedzi przypominaj¹ s³owotok, co i rusz przechodz¹cy w niezrozumia³y be³kot39. W ocenie Paw³a Dunina jest to jêzyk be³kotliwy i banalny tylko z pozoru. W rzeczywistoœci jest przemyœlany, staranny, literacki. Cechuje go ukryta i precyzyjna konstrukcja zdañ, wyszukane, interesuj¹ce metafory40. Zawiera on ponadto sporo zdrowego humoru. Dokonywana przez m³od¹ pisarkê dekonstrukcja jêzyka przywraca mu œwie¿oœæ, znosi utarte, niewiele ju¿ znacz¹ce zwroty i wyra¿enia, pozwala unikn¹æ bana³u, a pozornie pozbawione sensu i logiki wypowiedzi decyduj¹ o niekonwencjonalnym ogl¹dzie rzeczywistoœci. Irina Lappo (t³umaczka Wojny polsko-ruskiej na jêzyk rosyjski) zwraca z kolei uwagê na groteskow¹, pe³n¹ humoru narracjê i karykaturalne postacie. Chwali zmys³ obserwacji pisarki, której wystarczy uchwyciæ kilka zaledwie cech psychologicznych, by stworzyæ obraz przekonuj¹cy, autentyczny. Warto odnotowaæ, i¿ sama Mas³owska postrzega œwiat jako jêzyk w³aœnie – sparodiowany, wykoœlawiony, pe³en powtórzeñ, tworz¹cy pozór rzeczywistoœci. Jêzyk Silnego kszta³tuje nie tyle ulica, co wszechobecny szum informacyjny41. Przypadkowo zas³yszane lub przeczytane informacje powoduj¹ w jego umyœle kompletny chaos: Raczej siê nie zgadzam na podatki i postulujê o pañstwo bez podatków, w którym moi rodzice nie bêd¹ sobie flaków wypruwaæ na to, ¿eby wszyscy ci fartuchowi ksi¹¿êta mieli w³asne mieszkanie i numer telefonu, podczas gdy jest inaczej. Co ju¿ zreszt¹ mówi³em, ¿e sytuacja w kraju gospodarcza jest kategorycznie na nie, ostentacja rz¹du i ogólnie rzecz bior¹c s³aba w³adza. (Wojna polsko-ruska…, s. 16)

Zakres u¿ycia slangu, przypomina Rimma Pospie³owa, wyznaczaj¹ granice wiekowe, spo³eczne, czasowe i przestrzenne. Jednym z jego wyró¿ników jest deprecjacja – skrajnie krytycznie traktuje on sprawy zwi¹zane z pañstwem, ustrojem i w³adz¹. Pospie³owa okreœla go mianem slangu „systemowego”, w sposób ostentacyjny przeciwstawia siê bowiem starszym pokoleniom i oficjalnemu systemowi42. Odnotujmy jednak, ¿e bohaterowie Dienie¿kiny nie tyle przeciwko œwiatu starszych siê buntuj¹, ile go ignoruj¹, czêsto wydaj¹ siê go nie zauwa¿aæ – s¹ to jak gdyby dwa œwiaty równoleg³e, maj¹ce niewiele punktów 39 Wspomina o tym na przyk³ad Marcin McKwack. Por.: [online] . 40 P. Dunin-W¹sowicz: Dyskoteka w piekle... 41 Zob. [online] . 42 Ð. Ïîñïåëîâà, Ñëåíã êàê ÿâëåíèå â ñîâðåìåííîé ëèíãâèñòèêå, [online] .

Wizerunek m³odych Rosjan i Polaków w prozie przedstawicielek...

189

stycznych. Œrodowisko m³odych wyró¿nia znamienny i ostentacyjny brak zainteresowania polityk¹ oraz zagadnieniami spo³ecznymi. Równie¿ w powieœci Mas³owskiej do spraw tych ma m³odzie¿ stosunek niechêtny, obojêtny, a jeœli ju¿ o polityce siê mówi, to jêzykiem tabloidów, kreuj¹cych i propaguj¹cych uproszczony, zniekszta³cony obraz rzeczywistoœci, którego symbolem staj¹ siê mityczni „ruscy”. Wizerunek m³odych w utworach obu pisarek jest zbli¿ony, miejscami wrêcz identyczny. Cechuje ich obojêtny stosunek do spraw i œwiata doros³ych, ¿yj¹ z dnia na dzieñ, ca³y wolny czas poœwiêcaj¹c na przyjemnoœci i zabawê. Czêœciowo przynajmniej ich konsumpcjonizm wydaje siê podyktowany potrzeb¹ samookreœlenia; poszukuj¹c swego miejsca w ¿yciu, pragn¹ przy okazji doœwiadczyæ prze¿yæ ekstremalnych. Okazuje siê, ¿e globalizacja, nieograniczony dostêp do informacji oraz wszechobecna popkultura upodabniaj¹ do siebie te dwie, doœæ odleg³e przecie¿, spo³ecznoœci43. Paradoks polega na tym, i¿ oddalaj¹c siê od siebie – wszak wiemy na swój temat coraz mniej – Polacy i Rosjanie staj¹ siê jednoczeœnie bardzo podobni, zatracaj¹c przy okazji szereg cech uznawanych za stereotypowe. Mimo s³abych raczej kontaktów bezpoœrednich, obserwujemy wœród m³odych kulturowe i obyczajowe zbli¿enie, bêd¹ce – niestety – rezultatem wymywania przez tani¹ rozrywkê, amerykañskiej g³ównie proweniencji, bardziej ambitnej kultury rodzimej, maj¹cej niewielkie szanse w walce z przypominaj¹cym raka przemys³em rozrywkowym. Ðåçþìå Îáðàç ìîëîäûõ ïîëÿêîâ è ðîññèÿí â ïðîçå ïèñàòåëåé ìîëîäîãî ïîêîëåíèÿ – Èðèíû Äåíåæêèíîé è Äîðîòû Ìàñëîâñêîé („Äàé ìíå!”, „Song for lovers”, „Wojna polsko-ruska pod flag¹ bia³o-czerwon¹”) Íàñòîÿøàÿ ñòàòüÿ ïîñâÿùåíà ñîïîñòàâëåíèþ òâîð÷åñòâà ïðåäñòàâèòåëåé ñàìîãî ìîëîäîãî ïîêîëåíèÿ ïèñàòåëåé – Ä. Ìàñëîâñêîé è È. Äåíåæêèíîé. Àâòîð ñòàòüè ïðîâîäèò êîðîòêèé îáçîð ìíåíèé íà òåìó ÷åðò è ïîâåäåíèé, êîòîðûå îáû÷íî ïðèçíàþòñÿ ñòåðåîòèïíûìè, à çàòåì ïûòàåòñÿ îïðåäåëèòü, â êàêîé ñòåïåíè îíè âîçäåéñòâóþò íà ìíåíèÿ è äåéñòâèÿ ãåðîåâ. Ìîæíî ëè ïðèçíàòü ïðèâû÷êè è ïîâåäåíèå ìîëîäûõ ñêîðåå ñõîäíûì èëè ñîâñåì äðóãèì? ×òî ñáëèæàåò, à ÷òî îòëè÷àåò ýòè äâå ìîëîäåæíûå ñóáêóëüòóðû? Èùà îòâåòà íà òàê ïîñòàâëåííûå âîïðîñû, àâòîð ïðîâîäèòü îñìîòð òðåõ ïðîñòðàíñòâ äåÿòåëüíîñòè ÷åëîâåêà – ëþáâè, ìóæñêî-äàìñêèõ îòíîøåíèé è ÿçûêà (ìîëîäåæíîãî ñëåíãà). Íà îñíîâå ïðîâåäåííîãî àíàëèçà ìîæíî ãîâîðèòü îá óïîäîáëåíèè ýòèõ äâóõ ìîëîäåæíûõ

43 Jak wynika z wypowiedzi Mas³owskiej i Dienie¿kiny, pisarki swych utworów nie znaj¹, nie czytuj¹.

190

Andrzej Polak

îáùåñòâ, ïðåæäå âñåãî ïî ïîâîäó ïîâñåìåñòíîãî î÷àðîâàíèÿ ìàññîâîé êóëüòóðîé. Íàçâàííîìó óïîäîáëåíèþ îäíîâðåìåííî ñîïóòñòâóåò îòìèðàíèå ïðèìåò ñ÷èòàåìûõ ñòåðåîòèïíûìè.

Summary The portrait of young Russians and Poles in the prose of the representatives of the young generation: Irina Dienie¿kina and Dorota Mas³owska (“Äàé ìíå!”, “Song for lovers”, “Wojna polsko-ruska pod flag¹ bia³o-czerwon¹”) The article contains a comparison of the works by the representatives of the youngest generation of writers: Dorota Mas³owska and Irina Dienie¿kina. The author makes a short review of the opinions on the characteristics and attitudes regarded widely as stereotypical and then tries to determine to what extent, and if at all, they are translated into the behaviour and views of Mas³owska’s and Dienie¿kina’s characters? What brings closer, and what makes these two youth subcultures different? Seeking answers to such a question, the author reflects three areas of human activity: love, male-female relationships and a language (the youth culture slang). The analysis determines the assimilation of these two youth communities, first of all due to the common fascination with mass culture, pop culture. The said assimilation is accompanied by the simultaneous disappearance of the characteristics widely recognised as stereotypical.

Ýòè÷åñêàÿ íàïðàâëåííîñòü â ïóáëèöèñòèêåActa Ñåðãåÿ Çàëûãèíà UWM w Olsztynie Polono-Ruthenica XVI, 2011 191 ISSN 1427-549X

Irena Rudziewicz Olsztyn

Ýòè÷åñêàÿ íàïðàâëåííîñòü â ïóáëèöèñòèêå Ñåðãåÿ Çàëûãèíà Ðàçíîîáðàçíîå â æàíðîâîì è òåìàòè÷åñêîì îòíîøåíèè òâîð÷åñòâî Ñåðãåÿ Çàëûãèíà (1913–2000) ðàçâèâàåòñÿ â íåñêîëüêèõ ïàðàëëåëüíûõ ëèíèÿõ, êîòîðûå ñâîåîáðàçíî ïåðåñåêàþòñÿ, ñîïðèêàñàþòñÿ è ïåðåïëåòàþòñÿ. Ïðèìåðîì ýòîìó – Ñèáèðèàäà1, ìíîãèå ïîâåñòè è ðîìàíû, î÷åðêè è ðàññêàçû, ââåäåíèÿ, âñòóïëåíèÿ è ïîñëåñëîâèÿ, ñòàòüè è êðèòè÷åñêèå ðàçáîðû, çàìåòêè è ýññå, ëèòåðàòóðíûå ïîðòðåòû è ðåöåíçèè, ðàçäóìüÿ è ôèëîñîôñêèå ðàçìûøëåíèÿ, â êîòîðûõ âèäíà ýìîöèîíàëüíîñòü, óáåæäåííîñòü â âûñêàçûâàííûõ ñóæäåíèÿõ, èäåéíî-ýñòåòè÷åñêàÿ ïîçèöèÿ ïèñàòåëÿ, âûòåêàþùàÿ èç åãî ñâîéñòâ õàðàêòåðà, íðàâñòâåííûõ, ãóìàííûõ, ôèëîñîôñêî-ýòè÷åñêèõ âçãëÿäîâ.  ïîñëåäíèå ãîäû æèçíè ñèòóàöèÿ â ñòðàíå, ïîëèòè÷åñêèå è ýêîíîìè÷åñêèå ïåðåìåíû, íåîáõîäèìîñòü â îõðàíå ïðèðîäíîãî ìèðà ïîáóæäàþò ïèñàòåëÿ ê àêòèâíûì ïóáëèöèñòè÷åñêèì âûñòóïëåíèÿì, â êîòîðûõ ãëóáîêî, íàïðÿæåííî, ïëîäîòâîðíî ðàçìûøëÿåò íàä òåì, ÷òî ïðîèñõîäèò â ìèðå, ñòðàíå, ëèòåðàòóðå, ïðèðîäå, ëþäÿõ. Î ïðîçàè÷åñêèõ äîñòèæåíèÿõ Çàëûãèíà íàïèñàíî äîâîëüíî ìíîãî ðàáîò, èññëåäîâàíèé è êíèã2, áîëüøîå êîëè÷åñòâî ðàçíîîáðàçíûõ ñòàòåé, îáçîðîâ, ýññå, àíàëèçîâ, âîñïîìèíàíèé è ðåöåíçèé, â êîòîðûõ â íåäîñòàòî÷íîé ñòåïåíè, êàê íàì êàæåòñÿ, áûë ðàññìîòðåí åùå îäèí àñïåêò åãî òâîð÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè – ïóáëèöèñòè÷åñêèé. Ïî ñëîâàðíûì îïðåäåëåíèÿì, „ïóáëèöèñòè÷åñêèå ïðîèçâåäåíèÿ îáðàùåíû ê àêòóàëüíûì ñîöèàëüíûì, ïîëèòè÷åñêèì, èñòîðè÷åñêèì, ðåëèãèîçíûì, 1

Ïîâåñòüþ Íà Èðòûøå (1964) Çàëûãèí íà÷èíàåò ñâîåîáðàçíûé öèêë, íàçûâàåìûé Ñèáèðèàäîé, îòðàæàþùèé èñòîðè÷åñêèå ñîáûòèÿ, ïðîèñõîäÿùèå â Ñèáèðè ïîñëå ðåâîëþöèè.  1967 ãîäó íàïå÷àòàí ðîìàí Ñîëåíàÿ Ïàäü, â 1975 – Êîìèññèÿ. Çàâåðøàåò öèêë ðîìàí Ïîñëå áóðè (1982–1984), ðàññêàçûâàþùèé î ïåðèîäå íýïà íà ñèáèðñêîé çåìëå. 2 Ñì. ì. äð.: Í. ßíîâñêèé, Ñåðãåé Çàëûãèí, Êåìåðîâî 1965; Ã. Êîëåñíèêîâà, Ñåðãåé Çàëûãèí. Òâîð÷åñêàÿ áèîãðàôèÿ, Ìîñêâà 1969; Ë. Òåðàêîïÿí, Ñåðãåé Çàëûãèí. Ïèñàòåëü è ãåðîè, Ìîñêâà 1973; À. Íóéêèí, Çðåëîñòü õóäîæíèêà. Î÷åðê òâîð÷åñòâà, Ìîñêâà 1984; È. Äåäêîâ, Ñåðãåé Çàëûãèí. Ñòðàíèöû æèçíè, ñòðàíèöû òâîð÷åñòâà, Ìîñêâà 1986; È. Ðóäçåâè÷, ×åëîâåê è ïðèðîäà â òâîð÷åñòâå Ñåðãåÿ Çàëûãèíà, Îëüøòûí 2003.

192

Irena Rudziewicz

ìîðàëüíî-ýòè÷åñêèì, ýêîëîãè÷åñêèì è äðóãèì ïðîáëåìàì è îòëè÷àþòñÿ ýêñïðåññèâíîñòüþ, îòêðûòîé òåíäåíöèîçíîñòüþ...”3. È ïóáëèöèñòè÷åñêàÿ äåÿòåëüíîñòü Çàëûãèíà ñîñðåäîòî÷åíà íà àêòóàëüíûõ, ýêîëîãè÷åñêèõ, à ïðåæäå âñåãî ýòè÷åñêèõ è íðàâñòâåííûõ ïðîáëåìàõ è âîïðîñàõ, îïðåäåëÿþùèõ æèçíü ëè÷íîñòè è îáùåñòâà â êîíöå XX âåêà. Âûñêàçûâàÿñü íà ðàçíîîáðàçíûå òåìû, àâòîð Êîìèññèè ïîñòîÿííî âûðàæàë ñâîþ òî÷êó çðåíèÿ, çàùèùàë ïðàâî ïèñàòåëåé íà îòêðûòîå ïðåäñòàâëåíèå ñâîèõ èäåé â ïðÿìîì îáðàùåíèè ê ÷èòàòåëÿì. Î÷åíü âàæíîé ïðîáëåìîé äëÿ Çàëûãèíà ÿâëÿåòñÿ ëè÷íàÿ ñâîáîäà, êîòîðàÿ ïîñòðîåíà íà íðàâñòâåííîé îòâåòñòâåííîñòè, âíóòðåííåì ÷óâñòâå äîëãà, èñêðåííîñòè è ñîâåñòè. Îíà âñåãäà ÿâëÿåòñÿ ñâîáîäîé äóõîâíîé, îñíîâàííîé íà ïðàâäå, âîçìîæíîñòè âûáîðà, îñîáåííî â æåñòîêèõ, òðóäíûõ, áåñ÷åëîâå÷íûõ è áåçâûõîäíûõ ñèòóàöèÿõ, êîãäà ÿðêî ïðîÿâëÿåòñÿ âíóòðåííÿÿ ñèëà, äóõîâíàÿ íåñëîìëåííîñòü ëè÷íîñòè. Ñâîáîäà âûáîðà â êîíöå âåêà ïðîÿâëÿåòñÿ â òîé èëè èíîé ñòåïåíè „ïðèîáùåííîñòè èëè îò÷óæäåííîñòè îò ïðèðîäû”, â îòíîøåíèÿõ ëþäåé äðóã ê äðóãó, êîòîðîå âûðàæàåò „è îòíîøåíèå ëþäåé ê ïðèðîäå, ê ìèðó â öåëîì, â îùóùåíèè åãî öåëüíîñòè”, à „ëþáûå ðàçíîãëàñèÿ ìåæäó ëþäüìè, ëþáûå îøèáêè è çàáëóæäåíèÿ îáÿçàòåëüíî ñêàçûâàþòñÿ íà ïðèðîäå, íà åå ñóäüáå”4, è ïîýòîìó òàê âàæíóþ ðîëü èãðàåò ïñèõîëîãèÿ ýêîëîãè÷åñêàÿ, òðóä ëþäåé â ãàðìîíèè ñ ïðèðîäîé, îõðàííûå è çàùèòíûå äåéñòâèÿ ïî îòíîøåíèþ ê ïðèðîäå, áåç êîòîðîé „÷åëîâåê íå âñòàíåò, íå ñÿäåò, øàãà íå øàãíåò, òîëüêî âîò îí îá ýòîì ðåäêî-ðåäêî êîãäà ïðèïîìíèò”5. ×åëîâåê, ñ÷èòàåò ïèñàòåëü, îáÿçàí æèòü â ñîãëàñèè ñ ñîâåñòüþ, íàðîäíîé íðàâñòâåííîñòüþ, ìîðàëüíûìè è ýòè÷åñêèìè êðèòåðèÿìè, âûðàáîòàííûìè íàðîäíûì, ïðåæäå âñåãî êðåñòüÿíñêèì, ñîçíàíèåì è ìèðîïîíèìàíèåì. ×åëîâå÷åñòâî äîëæíî òîæå „ïðèíöèïèàëüíî èçìåíèòü ñâîè îòíîøåíèÿ ñ ïðèðîäîé, äîëæíî óñâîèòü è ïðèíÿòü ê äåéñòâèþ òåçèñ: ÷åëîâåê âîîáùå íå öàðü ïðèðîäû, îí íàõîäèòñÿ íå íàä íåé, à â íåé ñàìîé, êàê åå ÷àñòü, äàëåêî íå ñàìàÿ íåîáõîäèìàÿ, íî ñàìàÿ æåñòîêàÿ è ýãîèñòè÷åñêàÿ, à â êîíå÷íîì ñ÷åòå è àíòèíàðîäíàÿ”6. Îáùå÷åëîâå÷åñêèå ìîðàëüíûå ïðèíöèïû, ýòè÷åñêèå ïðîáëåìû âîëíóþò ïèñàòåëÿ êàê â ïóáëèöèñòè÷åñêèõ òåêñòàõ, òàê è â õóäîæåñòâåííûõ ïðîèçâåäåíèÿõ, 3 4 5 6

Ñ. Ï. Áåëîêóðîâà, Ñëîâàðü ëèòåðàòóðîâåä÷åñêèõ òåðìèíîâ, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 2006, ñ. 138. Ñ. Çàëûãèí, Ëèòåðàòóðà è ïðèðîäà, „Íîâûé ìèð” 1991, ¹ 1, ñ. 14, 15. Ñ. Çàëûãèí, Ñòàðèêîâñêèå çàïèñè, „Íîâûé ìèð” 2000, ¹ 11, ñ. 149. Ñ. Çàëûãèí, „Ýêîëîãè÷åñêèé êîíñåðâàòèçì”: øàíñ äëÿ âûæèâàíèÿ, „Íîâûé ìèð” 1994, ¹ 11, ñ. 106.

Ýòè÷åñêàÿ íàïðàâëåííîñòü â ïóáëèöèñòèêå Ñåðãåÿ Çàëûãèíà

193

â êîòîðûõ ãåðîè íàäåëåíû òîñêîé ïî íðàâñòâåííîñòè, îòâåòñòâåííîñòüþ çà ñåáÿ è îêðóæàþùóþ, â òîì ÷èñëå, è ïðèðîäíóþ ñðåäó, æåëàíèåì îñìûñëèòü öåëè è çíà÷åíèå íå òîëüêî ñâîåãî ñóùåñòâîâàíèÿ, íî è âñåãî ìèðà. Äëÿ Çàëûãèíà âàæíî íàéòè è ïîêàçàòü â ëþäÿõ èõ äóøó, èõ ñâÿçü ñ ðîäíîé ïðèðîäîé è çåìëåé, ÷óâñòâî äîëãà ïî îòíîøåíèþ êî âñåìó æèâîìó è îòâåòñòâåííîñòü çà âñå ïðîèñõîäÿùåå âîêðóã.  êîíöå âåêà ïèñàòåëü ïîä÷åðêèâàåò, ÷òî „â íûíåøíåì õàîñå, â íàøåì ïîëèòèçèðîâàííîì, àìáèöèîçíîì, êîððóìïèðîâàííîì, êðèìèíàëèñòè÷åñêîì îáùåñòâå ìû âåäü íå ñòîëüêî æèâåì, ñêîëüêî âûæèâàåì, à âûæèâàíèå – ýòî àíòèïîä æèçíè óæå ïî îäíîìó òîìó, ÷òî íûíåøíåå ïîêîëåíèå çàáîòèòñÿ òîëüêî î ñàìîì ñåáå, áóäóùåå â åãî ïðåäñòàâëåíèè êàê áû âîâñå íå ñóùåñòâóåò”7 è íåò íåîáõîäèìîñòè îõðàíû ïðèðîäíîé ñðåäû, æèçíè ïî ïðàâèëàì ýêîëîãè÷åñêîé ýòèêè, â ñîãëàñèè ñ ñîâåñòüþ. Äëÿ ïèñàòåëÿ òàêîé ïîäõîä íåäîïóñòèì è íåïîíÿòåí. Ëþáîâü ê ëþäÿì, ñâÿçü ñî ñâîåé ðîäíîé çåìëåé, ïîñòîÿííûå ðàçäóìüÿ î ñìûñëå æèçíè, áîðüáà çà ñîõðàíåíèå îêðóæàþùåé ïðèðîäû è ïðèðîäíûõ ðåñóðñîâ, áîãàòñòâî äóõîâíîãî ìèðà – ýòî íàèáîëåå õàðàêòåðíûå ÷åðòû ìíîãèõ çàëûãèíñêèõ ãåðîåâ, êîòîðûå ÿâëÿþòñÿ â êàêîé-òî ñòåïåíè è ÷åðòàìè íàöèîíàëüíîãî ðóññêîãî õàðàêòåðà. Êàê è ïðîòèâîáîðñòâî äîáðà ñî çëîì, êîòîðîå âûòåêàåò èç ïîíèìàíèÿ ÷åëîâåêîì íåîáõîäèìîñòè áåñêîìïðîìèññíîãî îòíîøåíèÿ êî âñÿêèì ïðîÿâëåíèÿ çëÿ. ×åëîâåê, ñîãëàñíî íàðîäíîìó âîñïðèÿòèþ ìèðà, ñ÷èòàåò Çàëûãèí, îòâå÷àåò íå òîëüêî çà ñåáÿ, çà ñâîè äåéñòâèÿ è ïîñòóïêè, íî è çà âñå ïðîèñõîäÿùåå, çà âñå äîáðîå è çëîå, ñïðàâåäëèâîå è æåñòîêîå, íàñòîÿùåå è áóäóùåå è ïûòàåòñÿ íàéòè âûõîä, ïðåîäîëåòü æèçíåííûå àíîìàëèè, âåðíóòü äóõîâíîå è ïðèðîäíîå ðàâíîâåñèå, ÷åëîâå÷åñêîå äîñòîèíñòâî, îòñòîÿòü íðàâñòâåííîñòü, ýòè÷åñêèå íîðìû è çàêîíû. È „òîëüêî îáùåñòâî, îõðàíÿÿ ñåáÿ, ñïîñîáíî îõðàíÿòü è ïðèðîäó, òîëüêî îíî âîñïðèíèìàåò ïðèðîäó êàê èñòî÷íèê è ìàòåðèàëüíûõ, è äóõîâíûõ öåííîñòåé, à çíà÷èò, è ñâîåãî èíòåëëåêòà”8. Ñàìûì âàæíûì â ñîâðåìåííîé æèçíè, ìíîãîêðàòíî ïîä÷åðêèâàåò Çàëûãèí, ÿâëÿåòñÿ õîçÿéñòâåííîå, áåðåæíîå îòíîøåíèå êî âñåìó ïðèðîäíîìó ìèðó, êî âñåì èñêîïàåìûì è íàòóðàëüíûì áîãàòñòâàì. È ýòî õîçÿéñêîå îòíîøåíèå íåîòäåëèìî îò íðàâñòâåííîñòè, îò âîïðîñîâ ìîðàëè è ýòèêè, îò ôèëîñîôèè áûòèÿ, îáùå÷åëîâå÷åñêîãî ñóùåñòâîâàíèÿ. È ïðîâåðÿåò ïèñàòåëü ñâîèõ ãåðîåâ èìåííî èõ ïîäõîäîì ê ïðèðîäíîé ñðåäå, èõ 7 8

Ibidem, ñ. 110. Ñ. Çàëûãèí, Ïîçèöèÿ, Ìîñêâà 1988, ñ. 264.

194

Irena Rudziewicz

çàáîòëèâûì îòíîøåíèÿì êî âñåìó áîãàòñòâó è êðàñîòå îêðóæàþùåãî ìèðà, èõ óìåíèåì ñîõðàíÿòü è çàùèùàòü åãî îò íåõîçÿéñòâåííîñòè, áåññìûñëåííîãî è áåçäóìíîãî óíè÷òîæåíèÿ. Çàëûãèí ðàññìàòðèâàåò è ñâîèõ ãåðîåâ, è ïðîáëåìû ñîâðåìåííîãî ìèðà ñ ìîðàëüíî-ýòè÷åñêîé òî÷êè çðåíèÿ, ðàñêðûâàÿ èõ ÷åëîâå÷åñêóþ, ïðèðîäíóþ è äóõîâíóþ ñóùíîñòü. Ïèñàòåëü ïîêàçûâàåò ñîâðåìåííîñòü „â ñôåðå îòíîøåíèé ëþäåé äðóã ñ äðóãîì, â ñåìüå, â îáùåñòâå, â îòíîøåíèÿõ ìåæäóíàðîäíûõ, âî-ïåðâûõ, è â îòíîøåíèÿõ ÷åëîâåêà ñ ïðèðîäîé – âî-âòîðûõ”, ïûòàÿñü ñîåäèíèòü îáùåñòâî, ÷åëîâå÷åñòâî „ñ ïðèðîäîé, ñ åå ïðîöåññàìè, ÷òîáû ýêîëîãèÿ ñòàëà íå òîëüêî íàóêîé, íî è æèâîòðåïåùóùåé íàøåé íåîáõîäèìîñòüþ”. Òàêîé æå áåçóñëîâíîé íåîáõîäèìîñòüþ, „ðåàëüíîé è àêòèâíî äåéñòâóþùåé ñèëîé” â ñîâðåìåííîì îáùåñòâå äîëæíà ñòàòü, ñ÷èòàåò Çàëûãèí, ýòèêà, îñîáåííî „ýòèêà ýêîëîãè÷åñêàÿ”, ïîìîãàÿ „ñîçäàòü ñîþç ÷åëîâåêà ñ ïðèðîäîé”, êîòîðàÿ „íå òîëüêî ìåñòî äåéñòâèÿ, íî è ÿâëåíèå, ýòî ïðîöåññ, â êîòîðîì ìû ó÷àñòâóåì”9. Ñóùåñòâåííîå ìåñòî â ïóáëèöèñòèêå Çàëûãèíà çàíèìàþò èäåÿ ëþáâè ê ðîäíûì ìåñòàì è èäåÿ ïàìÿòè, êîòîðûå óêàçûâàþò ýòè÷åñêóþ íàïðàâëåííîñòü ïèñàòåëÿ, ñîñòàâëÿþò ñâîåîáðàçíóþ ñèñòåìó íðàâñòâåííûõ êîîðäèíàò, óòâåðæäàþùèõ öåííîñòü âñåãî æèâîãî è âñåãî áëèçêîãî, ðîäíîãî, è íåîáõîäèìîñòü èõ çàùèòû äëÿ óìíîãî, öåëåñîîáðàçíîãî, ýêîëîãè÷åñêîãî æèçíåóñòðîéñòâà. Äëÿ îñóùåñòâëåíèÿ òàêèõ èäåé íåîáõîäèìî ñîâåñòëèâîå îòíîøåíèå ëþäåé ê ïðèðîäå, ñëèÿíèå è ñîãëàñèå ÷åëîâåêà ñ ïðèðîäíîé ñðåäîé, íóæíà îòêðûòàÿ äóøà è äîáðîå ñåðäöå, ãàðìîíèÿ ÷åëîâåêà ñ ñàìèì ñîáîé è îêðóæàþùèìè ìèðîì, ÷èñòàÿ ñîâåñòü, êîòîðàÿ äîëæíà áûòü â êàæäîì è êîòîðóþ âñåãäà íåîáõîäèìî ñëóøàòü. À îíà, ïîâòîðÿåò Çàëûãèí, ïîäñêàçûâàåò ïëàöäàðì äåéñòâèé, à èìåííî: „áåðåãè ëåñà, íàñàæäàé ñàäû, íå çàãðÿçíÿé ïî÷âó. Çàùèùàÿ ïðèðîäó, íå îòñòóïàé ïåðåä òðóäíîñòÿìè, äîáèâàéñÿ ïðàêòè÷åñêîãî ðåøåíèÿ ïðîáëåì”, âîñïèòûâàÿ „â ñåáå ÷óâñòâî îáîçðèìîñòè ðîäíîé çåìëè, [...] ÷òîáû ñòàëà òåáå çàìåòíà ëþáàÿ òðàâèíêà, ëþáîå äåðåâöå, ëþáîé ÷åëîâåê. [...] Ïî âñåé ñòðàíå”10. Ìíîãèå ïóáëèöèñòè÷åñêèå, êðèòè÷åñêèå è ëèòåðàòóðíûå ñòàòüè, ýññå, çàìåòêè, ïðåäèñëîâèÿ è ïîñëåñëîâèÿ ê ðàçëè÷íûì êíèãàì è ïðîèçâåäåíèÿì ñîâðåìåííûõ ïèñàòåëåé, î÷åðêè, äèàëîãè, èíòåðâüþ è ðàçìûøëåíèÿ Çàëûãèíà íàõîäÿòñÿ â ñáîðíèêàõ, ðàçáðîñàíû ïî ðàçíîîáðàçíûì æóðíàëàì, ãàçåòàì è ïåðèîäè÷åñêèì èçäàíèÿ. Ïðèíîñÿò îíè öåííûé ìàòåðèàë, 9 10

Ibidem, ñ. 279, 282, 161, 164, 163. Ñ. Çàëûãèí, Ñîáåñåäîâàíèÿ, Ìîñêâà 1982, ñ. 207.

Ýòè÷åñêàÿ íàïðàâëåííîñòü â ïóáëèöèñòèêå Ñåðãåÿ Çàëûãèíà

195

íåîáõîäèìûé êàê äëÿ ïîíèìàíèÿ õóäîæåñòâåííîé ïðîçû ïèñàòåëÿ, åãî íðàâñòâåííîé è ýòè÷åñêîé ïîçèöèè, òàê è äëÿ îñîçíàíèÿ ãëóáèíû è âàæíîñòè òðàäèöèè, íàðîäíîé ìîðàëè, îñîáåííî êðåñòüÿíñêîãî ïîíèìàíèÿ ìèðà, ÷òî èíòåðåñóåò ïðîçàèêà ïðåæäå âñåãî â ïóáëèöèñòèêå.  íåé âûðàæåíà ÷åëîâå÷åñêàÿ è ïèñàòåëüñêàÿ óáåæäåííîñòü Çàëûãèíà â íåîáõîäèìîñòè âñåîáùåãî äîáðà è ëþáâè íå òîëüêî ê ñàìîìó ñåáå, ëþäÿì, íî è ê ïðèðîäíîìó ìèðó, ðîäíîé çåìëå, áîëüøîé è ìàëîé ðîäèíå. Èäåÿ âçàèìîïîíèìàíèÿ è âçàèìîóâàæåíèÿ ÷åëîâåêà è ïðèðîäû ñêâîçíîé íèòüþ ïðîõîäèò ÷åðåç âñå òâîð÷åñòâî ïèñàòåëÿ, ÿâëÿÿñü åãî îñíîâîé è âäîõíîâåíèåì. Âàæíûå äëÿ àâòîðà èäåè, ýòè÷åñêèå íîðìû, íðàâñòâåííûå êàòåãîðèè ïîñòîÿííî ïðèñóòñòâóþò è ñòàíîâÿòñÿ âåäóùèìè ìîòèâàìè êàê åãî ïóáëèöèñòèêè, òàê è õóäîæåñòâåííûõ ïðîèçâåäåíèé. Òàêîé îñíîâíîé òåìîé áûëà äëÿ Çàëûãèíà Ñèáèðü „ñ åå òóíäðàìè è ñòåïÿìè, ñ ãîðíûìè õðåáòàìè è îáøèðíûìè ïëàòî, ñ îêåàíîì ëåñîâ è áîëîò”11, æèçíü ïðåæäå âñåãî ñèáèðñêîãî êðåñòüÿíñòâà êàê èñòî÷íèêà äóõîâíîñòè è íðàâñòâåííîñòè, æèçíåííîãî îïûòà è òðàäèöèè, íàðîäíîãî ÿçûêà è êóëüòóðû. Íðàâñòâåííûå ïîñòóëàòû êðåñòüÿíñêîãî ñîçíàíèÿ, îáùåïðèçíàííûå óñòîè è ïðèíöèïû íàðîäíîé ìîðàëè ïîñòîÿííî ïðèñóòñòâóþò â òâîð÷åñòâå ïèñàòåëÿ, íèìè ïðîâåðÿåò Çàëûãèí ñâîèõ ãåðîåâ, ñïîñîáíûõ ïîíÿòü è îòñòîÿòü îáùå÷åëîâå÷åñêèå, ýòè÷åñêèå, ôóíäàìåíòàëüíûå, íðàâñòâåííûå öåííîñòè, âûðàáîòàííûå ïîêîëåíèÿìè â ïîñòîÿííîé áîðüáå è òðóäå â òå÷åíèå âåêîâ. Ðîëü ëèòåðàòóðû, ïîä÷åðêèâàåò âî ìíîãèõ ñòàòüÿõ ïèñàòåëü, âûÿâèòü, îñìûñëèòü, ïîêàçàòü âåñü íðàâñòâåííûé îïûò íàðîäà, äóõîâíóþ ñèëó, âåñü ýòè÷åñêèé ïîòåíöèàë, êîòîðûé ïðåîáëàäàåò â êðåñòüÿíñòâå, ãîòîâîì ê ñàìîïîæåðòâîâàíèþ, ñîñòðàäàíèþ, îãðîìíîé ëþáâè ê ïðèðîäå è çåìëå, ïåðåïîëíåííîì ÷óâñòâîì äîëãà è ñîâåñòüþ. Íåîáäóìàííîå ðàçâèòèå òåõíèêè, îòðûâ îò ïî÷âû, áåññìûñëåííîå ðàñïðîñòðàíåíèå äîñòîÿíèé ÍÒÐ, íåóìåëîå ïðèìåíåíèå íàó÷íûõ îòêðûòèé è äîñòèæåíèé, îòñóòñòâèå ïðååìñòâåííîñòè è îòõîä îò òðàäèöèè ìîæåò óãðîæàòü ïðèðîäå, æèâîìó îðãàíèçìó îêðóæàþùåé ñðåäû è ñàìîìó ÷åëîâåêó è ïîýòîìó íåîáõîäèìî ðàçâèâàòü â ëþäÿõ íîâóþ ýòèêó, ýêîëîãè÷åñêîå ñîçíàíèå, îõðàííûé è çàùèòíûé ïîäõîä ê çåìëå è âñåì ïðèðîäíûì áîãàòñòâàì, ÷òîáû íå „óíè÷òîæèòü ïðèðîäó è íå ïîãèáíóòü âìåñòå ñ íåé”12. Îáðàùåíèå ðóññêèõ ïèñàòåëåé, â òîì ÷èñëå Çàëûãèíà, ê ïóáëèöèñòèêå ÿâëÿåòñÿ ñâîåîáðàçíîé ðåàêöèåé „íà ïðîöåññû äåöåíòðàëèçàöèè öåííîñòåé” 11 12

Ñ. Çàëûãèí, Ëèòåðàòóðíûå çàáîòû, Ìîñêâà 1979, ñ. 24–25. Ibidem, ñ. 45.

196

Irena Rudziewicz

â ñîâðåìåííîì îáùåñòâå ïîñëåïåðåñòðîå÷íîé Ðîññèè. „Îñîáåííî îò÷åòëèâî ýòè÷åñêàÿ íàïðàâëåííîñòü îáíàðóæèâàåòñÿ ó òðàäèöèîíàëèñòñêè îðèåíòèðîâàííûõ ïèñàòåëåé (Â. Ðàñïóòèíà, Ñ. Çàëûãèíà, Â. Áåëîâà, Â. Àñòàôüåâà, Â. Êðóïèíà è äð.), òðàãè÷åñêè ïåðåæèâàþùèõ íåñîîòâåòñòâèå äåéñòâèòåëüíîñòè òðàäèöèîííûì öåííîñòíûì óñòàíîâêàì. Îá ýòîì ñâèäåòåëüñòâóåò îáðàùåíèå ïèñàòåëåé ê ïóáëèöèñòèêå, ïðÿìîìó àâòîðñêîìó ñëîâó ñ õàðàêòåðíîé äëÿ íåãî ïîáóäèòåëüíîé ìîðàëüíîñòüþ”, ïîïûòêà ðàñêðûòü âñå êðèçèñíûå ñîâðåìåííûå ñèòóàöèè, ïîðîæäåííûå „îáîñîáëåíèåì ÷åëîâåêà îò ïðèðîäû”, ÷òî „ïðèâîäèò ê óïðîùåíèþ è èñêàæåíèþ îñíîâíûõ íðàâñòâåííûõ ïîíÿòèé” 13, êîòîðûå ÿâëÿþòñÿ îáùå÷åëîâå÷åñêèìè, íåèçìåííûìè äëÿ âñåõ, âåäåò ê äóõîâíîé áåñ÷óâñòâåííîñòè, íåóìåíèþ ðàçëè÷èòü äåéñòâèÿ äëÿ áëàãà è âî âðåä ñòðàíå, ïðèðîäå, îáùåñòâó. Àâòîðà Êîìèññèè çàíèìàþò âîïðîñû êàê ëèòåðàòóðíûå, îáùåôèëîñîôñêèå, ýñòåòè÷åñêèå, òàê è ýêîëîãè÷åñêèå, íàðîäíî-õîçÿéñòâåííûå, ýòè÷åñêèå.  ñòàòüÿõ, íàïå÷àòàííûõ â ïåðèîäèêå è îòäåëüíûõ êðèòè÷åñêèõ êíèãàõ 14, íàõîäèòñÿ âñå íàèáîëåå çíà÷èìîå äëÿ ïèñàòåëÿ, âñå ñàìîå îáùåñòâåííîå, íðàâñòâåííîå, ýêîëîãè÷åñêîå. Íà ìàòåðèàëå ïóáëèöèñòè÷åñêèõ òåêñòîâ ïðîÿñíÿåòñÿ îòíîøåíèå ïèñàòåëÿ ê ïðèðîäíûì áîãàòñòâàì è ïðîáëåìå èõ çàùèòû è îõðàíû, âîïðîñàì ýêîëîãèè è øèðîêî ïîíèìàåìîé íàòóðôèëîñîôèè, ñóùåñòâóþùåé âëàñòè è ñâîáîäå âûáîðà, ïðîáëåìàì äåìîêðàòèè è ïåðåñòðîéêè. Ïèñàòåëè, ïîä÷åðêèâàåò Çàëûãèí, äîëæíû ïîíèìàòü ñâîå ìåñòî è çíà÷åíèå â æèçíè íàðîäà è íàöèè, àêòèâíî è âñåñòîðîííå âíèêàÿ âî âñå åãî ãîðå÷è è ñòðàäàíèÿ, ðàäîñòè è ïåðåæèâàíèÿ, ñîìíåíèÿ è äåéñòâèÿ, ïîêàçûâàÿ íå òîëüêî ñîáûòèÿ èñòîðè÷åñêèå, íî è ïåðåìåíû â îáùåñòâåííîì ñîçíàíèè, â ðàçâèòèè è äâèæåíèè ñîâðåìåííîãî ìèðîâîççðåíèÿ. Âî âñåõ Çàëûãèíñêèõ ïóáëèöèñòè÷åñêèõ ìàòåðèàëàõ åñòåñòâåííî âèäíà è øèðîêî ïðîñìàòðèâàåòñÿ âåäóùàÿ, îñíîâíàÿ, ãëàâíàÿ åãî òåìà – ÷åëîâåê â òåñíîé âçàèìîñâÿçè è âçàèìîîòíîøåíèè ñ ïðèðîäîé, ëþáîâü ê øèðîêèì ïðîñòîðàì ðîäíîé çåìëè è ê ëþäÿì, îñîáåííî ê êðåñòüÿíàì, ñâÿçàííûì 13 Ðóññêàÿ ëèòåðàòóðà â XX âåêå: Èìåíà, ïðîáëåìû, êóëüòóðíûé äèàëîã. Ðåä. Ò. Ë. Ðûáàëü÷åíêî, Òîìñê 2006, Âûïóñê 8, ñ. 94. 14 Ñì. ì.äð.: Ñ. Çàëûãèí, Î íåêîòîðûõ ðàññêàçàõ. Ëèòåðàòóðíî-êðèòè÷åñêèå ñòàòüè, Íîâîñèáèðñê 1961; Èñêóññòâó ìíîãî äåëà íà çåìëå. Ñáîðíèê ñòàòåé, Ìîñêâà 1964; Èíòåðâüþ ó ñàìîãî ñåáÿ, Ìîñêâà 1970; ×åðòû ïðîôåññèè. Ñáîðíèê ñòàòåé, Ìîñêâà 1970; Ìîé ïîýò. Î òâîð÷åñòâå À. Ï. ×åõîâà, Ìîñêâà 1971; Ëèòåðàòóðíûå çàáîòû. Î÷åðêè, Ìîñêâà 1972; Òî æå, Èçä. 2-îå èñïð. è äîï., Ìîñêâà 1979; Òî æå, Èçä. 3-îå èñïð. è äîï., Ìîñêâà 1982; Ñîáåñåäîâàíèÿ. Ñáîðíèê ñòàòåé, Ìîñêâà 1982; Ïîçèöèÿ, Ìîñêâà 1988; Ñâîáîäà âûáîðà, Ìîñêâà 1988.

Ýòè÷åñêàÿ íàïðàâëåííîñòü â ïóáëèöèñòèêå Ñåðãåÿ Çàëûãèíà

197

ñâîèì òðóäîì, äåÿòåëüíîñòüþ, çàáîòàìè è ïåðåæèâàíèÿìè ñ ïî÷âîé è îêðóæàþùåé èõ ïðèðîäíîé ñðåäîé. È äëÿ àâòîðà, è äëÿ èññëåäóåìîãî èì ÷åëîâåêà õàðàêòåðíà îãðîìíàÿ äîáðîòà, íðàâñòâåííîñòü, ãóìàííîñòü, ýòè÷åñêàÿ îáîñòðåííîñòü, áîðüáà çà ïðàâäó, õîçÿéñòâåííîñòü, ñïðàâåäëèâîñòü è ëþáîâü ê ðîäíîé çåìëå. Äëÿ Çàëûãèíà ýòî áûëà Ñèáèðü, Àëòàéñêèé êðàé, ìàëàÿ ðîäèíà è ëþäè, êîòîðûì â ñâîåì áîëüøèíñòâå ïîñâÿòèë õóäîæåñòâåííóþ ïðîçó, â îñîáåííîñòè ðîìàí Òðîïû Àëòàÿ è Ñèáèðèàäó. Íàðÿäó ñ ýêîëîãè÷åñêèìè âîïðîñàìè çàùèòû ïðèðîäû, Çàëûãèí íàïîìèíàåò â ïóáëèöèñòèêå î íåîáõîäèìîñòè ñîõðàíåíèÿ, ðàçâèòèÿ è îáîãàùåíèÿ äóõîâíîñòè ëè÷íîñòè è îáùåñòâà, çàùèòû íðàâñòâåííûõ êàòåãîðèé, íàêîïëåííûõ âåêîâûì îïûòîì òðóäîâîé äåÿòåëüíîñòè ÷åëîâåêà â ïîëíîì ñëèÿíèè ñ ïðèðîäíûì ìèðîì, êîòîðûå ñóùåñòâîâàëè âñåãäà â íàðîäíîé, îñîáåííî êðåñòüÿíñêîé æèçíè. È ýòè öåííîñòè, ïîä÷åðêèâàåò Çàëûãèí â ñâîåé ïóáëèöèñòèêå, íåîáõîäèìî ñîâåðøåíñòâîâàòü, âîñïèòûâàÿ è ðàçâèâàÿ ñîâåñòü, òðåáîâàòåëüíîñòü ê ñåáå è äðóãèì, ýêîëîãè÷åñêóþ ñîçíàòåëüíîñòü è îòâåòñòâåííîñòü, êîãäà óãðîæàåò ÷åëîâåêó „ýêîëîãè÷åñêèé ðàñïàä, ðàçðóøåíèå ïðèðîäû”15. Ïóáëèöèñòè÷åñêîå òâîð÷åñòâî Çàëûãèíà, îñîáåííî ïîñëåïåðåñòðîå÷íîãî âðåìåíè, ïîñâÿùåíî ïðîáëåìàì âçàèìîîòíîøåíèé ÷åëîâåêà è ïðèðîäû, ýêîëîãè÷åñêèì è ýòè÷åñêèì âîïðîñàì, âîñïèòàíèþ íîâîãî ýêîëîãè÷åñêîãî ñîçíàíèÿ â êàæäîé ëè÷íîñòè è îáùåñòâå.  ëþäÿõ äîëæíî ïîÿâèòüñÿ æåëàíèå ñîõðàíèòü ïðèðîäó, ìíîãîêðàòíî â ïóáëèöèñòè÷åñêèõ ìàòåðèàëàõ ïîâòîðÿë ïèñàòåëü, „çàêëþ÷èòü ñ íåé ðàçóìíûé äîãîâîð è âûðàáîòàòü ýêîëîãè÷åñêóþ þðèñïðóäåíöèþ, îáÿçàòåëüíóþ äëÿ âñåõ è êàæäîãî, ñîçäàòü âûñîêóþ ëèòåðàòóðó î ïðèðîäå è ÷åëîâåêå, âìåñòå âçÿòûõ”16.  ïóáëèöèñòè÷åñêîì íàñëåäèè Çàëûãèíà íàøëè îòðàæåíèå ñóùåñòâåííûå ÷åðòû íàòóðôèëîñîôèè ïåðåëîìà âåêîâ, îñíîâíûå îáùå÷åëîâå÷åñêèå íîðìû íðàâñòâåííîñòè, ïðèíöèïèàëüíûå çàêîíû ýòèêè è òðóäíûå ïðîáëåìû ñîâðåìåííîé öèâèëèçàöèè.  ïóáëèöèñòèêå ïðîÿâëÿåòñÿ ãëóáîêîå óáåæäåíèå ïèñàòåëÿ â òîì, ÷òî ÷åëîâåêó íåîáõîäèìî íàó÷èòüñÿ çàùèùàòü ïðèðîäó, çàêðåïëÿòü è óòâåðæäàòü ãóìàíèñòè÷åñêèå è íðàâñòâåííûå íîðìû, ÷òîáû ñîõðàíèòü æèçíü ÷åëîâåêà è åãî ñâÿçè ñ çåìëåé. Âñå ýòè, çàòðàãèâàåìûå ïèñàòåëåì ïðîáëåìû, ïðîÿâëÿþòñÿ â ñîâðåìåííîì îáùåñòâå, ÷òî ñâèäåòåëüñòâóåò îá àêòóàëüíîñòè ïóáëèöèñòè÷åñêèõ âûñòóïëåíèé Ñåðãåÿ Çàëûãèíà. 15 16

Ñ. Çàëûãèí, Ïîçèöèÿ..., ñ. 264. Ibidem, ñ. 281.

198

Irena Rudziewicz Streszczenie Etyczne przes³ania w publicystyce Siergieja Za³ygina

W artykule przedstawiono najwa¿niejsze i najbardziej charakterystyczne tematy publicystycznych tekstów rosyjskiego pisarza S. Za³ygina, szczególnie tych z koñca XX wieku. Interesowa³y go problemy ekologii, swobody wyboru, budzenia i rozwijania sumienia ekologicznego, moralne i etyczne aspekty stosunku cz³owieka do przyrody, ziemi i otaczaj¹cego œwiata.

Summary The ethical messages in Sergey Zalygin’s journalism In the article presented were the most important and the most characteristic themes appearing in the journalistic texts of the Russian writer. Zalygin, particularly towards the end of the twentieth century, was interested in the issues connected with ecology, the freedom of choice, the awakening and developing of ecological conscience, the moral and ethical aspects on the part of man with regard to nature, soil and the surrounding world.

Ñòèõîòâîðåíèå ×åñëàâà Ìèëîøà „Campo di Fiori” â êîíòåêñòå... XVI, 2011 UWM w Olsztynie Acta Polono-Ruthenica 199 ISSN 1427-549X

Tatiana Rybalczenko Tomsk

Ñòèõîòâîðåíèå ×åñëàâà Ìèëîøà Campo di Fiori â êîíòåêñòå ñîâðåìåííîé ðóññêîé ïîýçèè: ðàçíûå ôîðìû äèàëîãà Èçâåñòíîå ñòèõîòâîðåíèå ×. Ìèëîøà Campo di Fiori (1943) èìååò îñîáóþ ñóäüáó â ðóññêîé ñîâðåìåííîé ïîýçèè. Âûäåëåííîå ñîöèàëüíûì è ýòèêî-ôèëîñîôñêèì ñîäåðæàíèåì, ñòèõîòâîðåíèå ðîæäàåò ïðÿìûå è êîñâåííûå ôîðìû ïîýòè÷åñêîé ðåôëåêñèè ðóññêèõ ïîýòîâ: ïåðåâîäû Í. Ãîðáàíåâñêîé (1982) è Ã. Õîäîðêîâñêîãî (2008); ñîçäàíèå ñòèõîòâîðåíèé, íàïèñàííûõ ïîä âëèÿíèåì ñòèõîòâîðåíèÿ Ìèëîøà (ðàçâèòèå èäåé è ñïîð ñ èäåÿìè ïðåäøåñòâåííèêà) ïîýòàìè 2000-õ ãîäîâ (Íà Êàìïî äè Ôüîðè À. Ìàêóøèíñêîãî, 2010; Êàìïî äè Ôüîðè Ã. Øóëüïÿêîâà, 2011; Âñòðå÷à íà Êàìïî äè Ôüîðè Þ. Áàðêî, 2011) è êîñâåííûé ïîýòè÷åñêèé äèàëîã È. Áðîäñêîãî ñî ×. Ìèëîøåì íà îñíîâå èíòåðïðåòàöèè ðèìñêîãî òîïîñà (Ðèìñêèå ýëåãèè 1981). Ñðàâíèòåëüíûé àíàëèç îáíàðóæèâàåò íå òîëüêî ðàçëè÷èå ðàçíûõ êîíãåíèàëüíûõ ìèðîîáðàçîâ â áîëüøèõ ïîýòîâ, íî è ðàçëè÷èå ìèðîâîñïðèÿòèÿ ìåæäó ïîýòàìè ðàçíûõ ïîêîëåíèé, ðàçëè÷èå, íå ïðåïÿòñòâóþùåå, à ñïîñîáñòâóþùåå ïîíèìàíèþ. Ñòèõîòâîðåíèå ×. Ìèëîøà íàïèñàíî â Âàðøàâå â 1943 ãîäó êàê ôèêñàöèÿ ðåàëüíûõ ñîáûòèé âîåííûõ ëåò, à ðèìñêèé òîïîñ, êàê è ñâÿçàííîå ñ íèì ñîáûòèå 1600 ãîäà, ñîææåíèå íà êîñòðå èíêâèçèöèè Äæîðäàíî Áðóíî, ââîäèòñÿ êàê âîñïîìèíàíèå, êàê àññîöèàöèÿ, âûâîäÿùàÿ â èñòîðè÷åñêóþ ïåðñïåêòèâó. Ïîä÷åðêí¸ì, ÷òî îáðàç Èòàëèè, Ðèìà è Ïëîùàäè Öâåòîâ âîçíèêàåò äî ýìèãðàöèè Ìèëîøà êàê îáðàç „÷óæîãî ìèðà”, ÷üè îñíîâû âèäÿòñÿ èç ðîäíîãî ìèðà, îáåðíóâøåãîñÿ àäîì, è, îáíàðóæèâàÿ ñâÿçü ðàçíûõ âðåì¸í è ìèðîâ, ïîýò âûõîäèò ê ýêçèñòåíöèàëüíûì îáîáùåíèÿì î âðåìåíè è îá îäèíî÷åñòâå ÷åëîâå÷åñêîãî ñóùåñòâîâàíèÿ. Ïîâîä äëÿ ñîçäàíèÿ òåêñòà Ìèëîø èçëàãàåò â ñàìîì ñòèõîòâîðåíèè – ïðèñóòñòâèå ïîýòà íà âàðøàâñêîé ïëîùàäè â ìîìåíò, êîãäà çà ñòåíàìè ãåòòî ïðîèñõîäèò ôàøèñòñêàÿ àêöèÿ ïîäàâëåíèÿ âîññòàíèÿ â ãåòòî è óíè÷òîæåíèÿ åâðååâ, Ïëîùàäü öâåòîâ â Ðèìå âñïîìèíàåòñÿ è êàê ñèìâîë âå÷íîãî ãîíåíèÿ íà èíàêîìûñëèå (ñîææåíèå Äæîðäàíî Áðóíî è ñîææåíèå åâðååâ

Tatiana Rybalczenko

200

îáîñíîâûâàëîñü ãîíèòåëÿìè çàùèòîé öåííîñòåé, âåðû), íî è êàê ñèìâîë ñóùåñòâîâàíèÿ ÷åëîâåêà: ñìåðòü íà „ïîëå öâåòîâ”. Ìèëîø â ëèðè÷åñêîé ñàìîðåôëåêñèè ñàì ïðåäëàãàåò äâå èíòåíöèè ñòèõîòâîðåíèÿ: ñ îäíîé ñòîðîíû, êàê „ìîðàëü”, êàê èíâåêòèâà ÷åëîâå÷åñêîìó ðàâíîäóøèþ è áåñïàìÿòñòâó, ïîâòîðÿþùèìñÿ â ðàçíûå âðåìåíà íà „íîâûõ Campo di Fiori”, ñ äðóãîé ñòîðîíû, êàê ðàçìûøëåíèå îá ýêçèñòåíöèàëüíîì îäèíî÷åñòâå ÷åëîâåêà â ïîòîêå æèçíè, îá îáðå÷¸ííîñòè ÷åëîâåêà ñìåðòè íà „ïîëå öâåòîâ”. Íî â ñòèõîòâîðåíèè âàæåí è ëèðè÷åñêèé äèñêóðñ, ðåôëåêñèÿ íà òåìó ðîëè ñëîâà â àáñóðäíîñòè ÷åëîâå÷åñêîãî ñóùåñòâîâàíèÿ, èíòåðïðåòàöèÿ ìèññèè ïîýòè÷åñêîãî ñëîâà â ñèòóàöèè òîòàëüíîãî íåïîíèìàíèÿ è îòêàçà îò ïàìÿòè, à ñ äðóãîé ñòîðîíû, – â íåîòâðàòèìîñòè ñìåðòè è çàáâåíèÿ: I ci gin¹cy, samotni, Ju¿ zapomniani od œwiata...1

À ýòè ãèáíóùèå îäèíîêî, ïîçàáûòûå ìèðîì…2

Áåññèëüíûé îñòàíîâèòü ñìåðòü, ïîýò íå îñòà¸òñÿ å¸ çðèòåëåì, êàê òîëïà; îí ñîçäà¸ò òåêñò, âûñêàçûâàåò ñëîâî – íå ìîðàëü, à ñâîþ èíòåðïðåòàöèþ ñóùåñòâîâàíèÿ, îí áóíòóåò è ïðîòèâ óíè÷òîæåíèÿ, è ïðîòèâ íåâåäåíèÿ. ×àùå ïðî÷èòûâàåòñÿ ñîöèàëüíûé ñìûñë ñëîâà-áóíòà, áîëåå ãëóáîêè ýêçèñòåíöèàëüíûå êîííîòàöèè. Áåçóñëîâíî, áóíò òîëïû ìîã áû îñòàíîâèòü êàê óíè÷òîæåíèå åâðååâ, òàê è óíè÷òîæåíèå ëè÷íîñòè, íåñóùåé íîâîå çíàíèå î ìèðå. Ïðè âñåì ñõîäñòâå èñòîðè÷åñêèõ ñîáûòèé (âàðøàâñêîå ãåòòî ÕÕ âåêà è ñîææåíèå åðåòèêà â 1500 ãîäó), åñòü ðàçíèöà ñèòóàöèé. Áðóíî ñæèãàþò íà ãëàçàõ òîëïû, óïèâàþùåéñÿ æèçíüþ, òîðãóþùåé ïëîäàìè çåìëè è ìîðÿ, òîðîïÿùåéñÿ ïðîæèòü êðàòêóþ è îáðå÷¸ííóþ æèçíü: „[...] òîðãóåò, ëþáèò è âåñåëèòñÿ /  íå çàìå÷àÿ êîñòðîâ è ïåïëà” (ïåð. Ã. Õîäîðêîâñêîãî).  ïåðåâîäå Í. Ãîðáàíåâñêîé óñèëåíà ýêçèñòåíöèàëüíîñòü ñèòóàöèè, „ìó÷åíè÷åñêèé êîñò¸ð” ñîîòíåñ¸í íå òîëüêî ñ ìó÷åíèÿìè „äðóãîãî”, íî è ñ ñîáñòâåííûìè ìó÷åíèÿìè ÷åëîâåêà: „Òîðãóþò, ñìåþòñÿ, ëþáÿò / áëèç ìó÷åíè÷åñêîãî êîñòðà”3 . Ó Ìèëîøà àêöåíòèðîâàíà ñåìàíòèêà ïîä÷èíåíèÿ ïîòîêó æèçíè: Ju¿ biegli wychylaæ wino, Sprzedawaæ bia³e rozgwiazdy, Kosze oliwek i cytryn Nieœli w weso³ym gwarze. 1 2 3

Cz. Mi³osz, Poezje wybrane, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1996, s. 28–30. Öèò. ïî: . Ïåðåâîä Ã. Õîäîðêîâñêîãî. Öèò. ïî: „Íîâàÿ Ïîëüøà” 2006, ¹ 4, ñ. 16–18.

Ñòèõîòâîðåíèå ×åñëàâà Ìèëîøà „Campo di Fiori” â êîíòåêñòå...

201

 îáðèñîâêå âàðøàâñêîé ñèòóàöèè àêöåíòèðîâàíî è äðóãîå – íåçíàíèå. Îòêàç îò ïîíèìàíèÿ, íåâåäåíèå êàê ñïîñîá ïðåîäîëåíèÿ, ìèíîâàíèÿ, îòêëîíåíèÿ îò ïóòè ñòðàäàíèé: „Handluje, bawi siê, kocha / Mijaj¹c mêczeñskie stosy”. Íåâåäåíèå î÷åâèäíî â òðàêòîâêå âåñåëüÿ âàðøàâÿí â ìîìåíò óíè÷òîæåíèÿ ãåòòî: ïðîñòðàíñòâî ñòðàäàíèé è ãèáåëè – ãåòòî – îòäåëåíî ñòåíàìè, ìóçûêà („skoczna muzyka”) „ãëóøèò” çàëïû âûñòðåëîâ; âåñåííèé ïðàçäíè÷íûé âåòåð „òðåïàë” íå òîëüêî þáêè, íî è ÷óâñòâà „âåñ¸ëûõ òîëï”, îòâëåêàÿ èõ âíèìàíèå îò ñìåðòè ðÿäîì; à õëîïüÿ îò ãîðÿùèõ äîìîâ ëîâèëè ïëàòêè, òî åñòü îäåæäà, âåñåëÿùèõñÿ è ñ÷àñòëèâûõ ëþäåé: Rozwiewa³ suknie dziewczynom Wiatr od tych domów p³on¹cych, Œmia³y siê t³umy weso³e...

Âåñü óêëàä æèçíè îãðàæäàåò ëþäåé îò çíàíèÿ òðàãèçìà „äðóãîé” æèçíè, æèçíè çà ñòåíàìè Òóò-áûòèÿ. Í. Ãîðáàíåâñêàÿ óñèëèâàåò ýòè÷åñêóþ ñåìàíòèêó, íàçûâàÿ õëîïüÿ ïåïëà ãîëóáêàìè, òî åñòü ïîñëàíöàìè äóõà; äîáàâëÿÿ, ÷òî íå ïëàòêè ëåòÿùèõ íà êàðóñåëè, à ñàìè „åäóùèå íà êàðóñåëè” ëîâÿò õëîïüÿ ïåïëà, òî åñòü çíàêè ñìåðòè, ðàçâëåêàÿ „âåñ¸ëûå òîëïû”: À âåòåð ñ äîìîâ ãîðÿùèõ Ñíîñèë ãîëóáêaìè õëîïüÿ, È åäóùèå íà êàðóñåëè Ëîâèëè èõ íà ëåòó.

Åñëè òîëïà ðèìñêîé ïëîùàäè ïîõîæà íà òîëïó âàðøàâÿí, òîëüêî áîëåå îòêðîâåííî âûðàæàÿ ïîä÷èíåíèå ïîòîêó æèçíè: åäû, êðàñîòû (öâåòîâ), ëþáâè, òî ëèðè÷åñêèé ãåðîé Ìèëîøà ñîîòíîñèò ñåáÿ ñ æåðòâàìè, íî ïðåæäå âñåãî, ñ îäèíîêèì ÷åëîâåêîì, âëàäåâøèì âûñøèì ïîíèìàíèåì ìèðà. Ìèëîø òðàêòóåò Áðóíî íå êàê ïðîïîâåäíèêà èëè ó÷èòåëÿ, íî êàê íîñèòåëÿ íåâíÿòíîãî òîëïå ñëîâà, çíàíèÿ î ìèðå. Èçâåñòíî, ÷òî Áðóíî ïðèâí¸ñ íå òîëüêî êîïåðíèêîâñêóþ (ðîæä¸ííóþ â Ïîëüøå, ÷òî îáúÿñíÿåò îáðàùåíèå èìåííî ê Äæîðäàíî Áðóíî â ñòèõîòâîðåíèè Ìèëîøà) ãåëèîöåíòðè÷åñêóþ ñèñòåìó, íî îí ðàçâèë èäåþ ìíîãîöåíòðîâîñòè âñåëåííîé, ñîñóùåñòâîâàíèÿ ðàçíûõ è ïàðàëëåëüíûõ ìèðîâ, âå÷íî ìåíÿþùèõñÿ è áåñêîíå÷íî ðàñøèðÿþùèõñÿ â òàèíñòâåííîé Âñåëåííîé. Êàðòèíà ìèðà. Åñëè àáñòðàãèðîâàòüñÿ îò ìàãè÷åñêîé òðàêòîâêè Anima Mundi, âñåïðîíèêàþùåé Êîñìè÷åñêîé Äóøè, èñòî÷íèêà æèçíè, – ýòî êàðòèíà ìèðà

Tatiana Rybalczenko

202

áëèçêà ýêçèñòåíöèàëèñòñêîé êàðòèíå áûòèÿ êàê áåñêîíå÷íî òðàíñôîðìèðóþùåãîñÿ ñîñóùåñòâîâàíèÿ ôåíîìåíîâ. Íî ýòî çíàíèå î ìèðå Áðóíî íå âíîñèò â ëþäñêóþ ìàññó – íå òîëüêî åãî ñëîâî íå ñëûøàò ëþäè. Ó Ìèëîøà – íîñèòåëü çíàíèÿ ìîë÷èò, ïîòîìó ÷òî åãî ÿçûê íåïîíÿòåí, îí íå ìîæåò èçúÿñíÿòüñÿ íà ñóùåñòâóþùåì ñðåäè ëþäåé ÿçûêå, íî â îðèãèíàëüíûõ ïîëüñêèõ òåêñòàõ âîçíèêëè âàðèàíòû. Ïðèíöèïèàëüíûå äëÿ ïîíèìàíèÿ îáùåãî ñìûñëà: Nie by³o w ludzkim jêzyku Ani jednego wyrazu, ¯eby coœ zdo³a³ powiedzieæ, Ludzkoœci, która zostaje. [...] Jêzyk nasz sta³ siê im obcy Jak jêzyk dawnej planety.

Nie znalaz³ w ludzkim jêzyku Ani jednego wyrazu, Aby nim ludzkoœæ po¿egnaæ, To ludzkoœæ, która zostaje. [...] Jêzyk ich sta³ siê nam obcy Jak jêzyk dawnej planety.

 ïåðâîì âàðèàíòå – ÿçûê òîëïû ÷óæä ãåíèþ, âî âòîðîì âàðèàíòå – ÿçûê ãåíèÿ ÷óæä òîëïå.  ïåðåâîäàõ àêöåíòèðóåòñÿ äðóãîå – ìîë÷àíèå – ýòî íåïðîùåíèå òîëïû: „Íå íàø¸ë íè åäèíîãî ñëîâà / Ñ ÷åëîâå÷åñòâîì ïîïðîùàòüñÿ [...]  ÷åëîâå÷åñêîì ÿçûêå” (Í. Ãîðáàíåâñêàÿ), „íå ñóìåë íàéòè íè ñëîâà / â ÷åëîâå÷åñêîé ðå÷è, òàêîãî, ÷òîáû ñ ëþäüìè ïðîñòèòüñÿ” (Ã. Õîäîðêîâñêèé). Âåðí¸ìñÿ ê àâòîðñêèì âàðèàíòàì.  „Íîâîé Ïîëüøå” â 2006 ãîäó4 îïóáëèêîâàíà çàïèñü Í. Ãîðáàíåâñêîé áåñåäû 1993 ãîäà ñ ×. Ìèëîøåì, ãäå ïîýò ðàññêàçàë îá èñòîðèè ñîçäàíèÿ ñòèõîòâîðåíèÿ è î ïðè÷èíàõ âîçíèêíîâåíèÿ âàðèàíòîâ: „[...] ïîòåðÿë êîíòðîëü íàä ïåðåïèñûâàâøèìèñÿ è ðàñõîäèâøèìèñÿ êîïèÿìè”. Ïî èíèöèàòèâå Í. Ãðîññà (àâòîðà êíèãè Ïîýòû è Øîà. Îáðàç óíè÷òîæåíèÿ åâðååâ â ïîëüñêîé ëèòåðàòóðå, ãäå åñòü ãëàâà „Èñòîðèÿ îäíîãî ñòèõîòâîðåíèÿ”) „[...] ÿ â ïîçäíåéøèõ èçäàíèÿõ âîññòàíîâèë ïåðâîíà÷àëüíûé òåêñò”, ñîãëàñèâøèñü, ÷òî ñòèõ „ÿçûê èõ ñòàë íàì ÷óæèì” áîëåå ñèëüíûé, ÷åì â íà÷àëüíîì âàðèàíòå „ÿçûê íàø ñòàë èì ÷óæèì”. Óñèëåíèå òðàãèçìà âîçíèêàåò èç òîãî, ÷òî ÿçûê ãåíèÿ íå ñòàë áëèæå è ïîòîìêàì. Òåì íå ìåíåå, ñáëèæàÿ ëèðè÷åñêîãî ãåðîÿ, ïîýòà, ñ Áðóíî, Ìèëîø óòâåðæäàåò íå òîëüêî îòëè÷èå ïîýòà îò çàáûâ÷èâîé è ÷óæäîé ïîçíàíèÿ çàïðåäåëüíîãî òîëïû, íî è îòëè÷èå ïîýòà îò ãåíèÿ. Ïîýò – íå ïðîâîäíèê ìèñòè÷åñêèõ èäåé ãåíèÿ, íå îí òâîðèò ëåãåíäó î ãåíèè, ïîäíèìàþùóþ íà áóíò, êàê ïåðåâîäÿò ðóññêèå ïåðåâîä÷èêè: 4

„Íîâàÿ Ïîëüøà” 2006, ¹ 4, ñ. 20. Öèò. ïî: .

Ñòèõîòâîðåíèå ×åñëàâà Ìèëîøà „Campo di Fiori” â êîíòåêñòå... A¿ wszystko bêdzie legend¹ I wtedy po wielu latach Na wielkim Campo di Fiori /òàê â öèòèðóåìîì èñòî÷íèêå, íî îñòà¸òñÿ è âàðèàíò „Na nowym Campo di Fiori”/ Bunt wznieci s³owo poety.

203

Êîãäà-òî âñ¸ ñòàíåò ëåãåíäîé, Òîãäà, ÷åðåç ìíîãèå ãîäû, Íà íîâîì Êàìïî äè Ôüîðè Ïîýò ðàçîææåò ìÿòåæ.

Íî êîãäà ýòî ñòàíåò ëåãåíäîé, ÷åðåç äîëãèå-äîëãèå ãîäû, íà íîâîì Êàìïî äè Ôèîðå áóíò ïîäíèìåò ñëîâî ïîýòà.

Ïåðåâîä Í. Ãîðáàíåâñêîé

Ïåðåâîä Ã. Õîäîðêîâñêîãî

Ëåãåíäà (ìí. ÷èñëî îò öåðêîâíî-ëàòèíñêîãî legendum – „ñîáðàíèå ëèòóðãè÷åñêèõ îòðûâêîâ äëÿ åæåäíåâíîé ñëóæáû”)5 – òî, ÷òî ðåêîìåíåòñÿ ê ÷òåíèþ; ïîçäíåå – ïîýòè÷åñêîå ïðåäàíèå î êàêîì-íèáóäü èñòîðè÷åñêîì ñîáûòèè, ñîäåðæàùåå ðåëèãèîçíûé èëè ñîöèàëüíûé ïàôîñ. Ó Ìèëîøà ñëîâî ïîýòà íå íàäåëÿåòñÿ ìîðàëèçàòîðñêèì ñìûñëîì, îíî ðîæäàåòñÿ êàê èíäèâèäóàëüíûé áóíò, âûçâàííûé íå ó÷èòåëüñêèìè ñòðåìëåíèÿìè, à èíäèâèäóàëüíûì ïðîòèâîñòîÿíèåì ñìåðòè ïîñðåäñòâîì ñëîâà: ýêçèñòåíöèàëüíûé áóíò òðåáóåò âûðàæåíèÿ â ñëîâå. Ìèëîø ãîâîðèò î ñóäüáå „÷óæîãî” äëÿ ëþäåé ñëîâà, íåïîíÿòíîãî èì, „êàê ÿçûê äàëüíåé ïëàíåòû” („Jak jêzyk dawnej planety”), è îñòàþùåãîñÿ íåïîíÿòíûì ïîòîìêàì. Áîëåå ïðèáëèæàåòñÿ ê îðèãèíàëó ïåðåâîä Ã. Õîäîðêîâñêîãî, à ïåðåâîä Í. Ãîðáàíåâñêîé âíîñèò ñîöèàëüíóþ ñåìàíòèêó: ñëîâî ïîýòà ïîäíèìåò òîëïó íà ìÿòåæ. Ó Ìèëîøà ñòèõ ìîæíî èñòîëêîâàòü äâîÿêî: à) ñëîâî ïîýòà ïîäâèãíåò ê áóíòó, ê ñîïðîòèâëåíèþ àáñóðäó ñìåðòè, á) èíäèâèäóàëüíûé áóíò ïîðîäèò (âçíåñ¸ò) ñëîâî, ïîäâèãíåò ê àêòó òâîð÷åñòâà. Âòîðîå ïðî÷òåíèå êàæåòñÿ ïðåäïî÷òèòåëüíåå, èñõîäÿ èç îáùåé ýêçèñòåíöèàëüíîé ïðîáëåìàòèêè ïîýçèè Ìèëîøà, íå ñëó÷àéíî, îí òàê îöåíèâàåò â 1993 ãîäó ýòî îáùåèçâåñòíîå ñòèõîòâîðåíèå: „Î÷åíü ñòðàííîå ÷óâñòâî – áûòü ïîýòîì, êîòîðûé íàïèñàë òàêîå ñòèõîòâîðåíèå, êàê áû èñòîðãíóòîå èç íåãî, êàê áû íàïåðåêîð åãî ïðåæíåìó òâîð÷åñòâó. ß íå õî÷ó èçîáðàæàòü èç ñåáÿ ìîðàëèñòà, ÷åëîâåêà, êîòîðûé ñóäèò äðóãèõ. [...] Äëÿ ìåíÿ îäèíî÷åñòâî áûëî òóò âàæíåéøèì ýëåìåíòîì. Îäèíî÷åñòâî ïîãèáàþùèõ. Îòñþäà, êñòàòè, è âçÿëñÿ ýòîò îáðàç Äæîðäàíî Áðóíî. ß íå çíàþ, îòêóäà îí ïðèøåë – òóò íå áûëî íè÷åãî ôèëîñîôñêîãî, íå òî ÷òîáû Äæîðäàíî Áðóíî áûë äëÿ ìåíÿ ãåðîåì áîðüáû çà ñâîáîäó ìûñëè”6 . Îñòà¸òñÿ äàæå ïðè ðåäóöèðîâàíèè íðàâñòâåííî-îáëè÷èòåëüíîãî ïàôîñà ïðîòèâîïîñòàâëåíèå ãåíèÿ è ïîýòà òîëïå, ðàäóþùèìñÿ ïðîÿâëåíèÿì æèçíè áåç ïîèñêîâ ñìûñëà, ãîòîâûì ê çàáâåíèþ:

5 6

Ëèòåðàòóðíàÿ ýíöèêëîïåäèÿ 1929–1939, Ñîâåòñêàÿ ýíöèêëîïåäèÿ, ò. 6, Ìîñêâà 1932. „Íîâàÿ Ïîëüøà” 2006, ¹ 4, ñ. 20. Öèò. ïî: .

Tatiana Rybalczenko

204 I by³ ju¿ od nich odleg³y, Jakby minê³y wieki, A oni chwilê czekali Na jego odlot w po¿arze.

È áûë îò íèõ Äæîðäàíî òàê äàëåêî, êàê áóäòî âåêà ìèíîâàëè, îíè æå æäàëè òîëüêî ìèíóòû, êîãäà â ïëàìåíè îí èñ÷åçíåò. Ïåð. Ã. Õîäîðêîâñêîãî

 ýòîì àñïåêòå êîððåêòíî ñîïîñòàâëåíèå ñòèõîòâîðåíèÿ ×. Ìèëîøà ñî ñòèõàìè î Ðèìå È. Áðîäñêîãî, ñ öèêëîì Ðèìñêèå ýëåãèè (1981)7, ÷òî ïîçâîëèò âûäåëèòü è ìîìåíòû ñõîæäåíèÿ, è ïðèíöèïèàëüíûå ðàçëè÷èÿ â ìèðîîùóùåíèè äâóõ âåëèêèõ ïîýòîâ. Ïîâîä öèêëà ñòèõîòâîðåíèé Áðîäñêîãî, íàïèñàííîãî â ýìèãðàöèè, – ïåðåæèâàíèå ëè÷íîãî èçãíàíèÿ è âîñïðîèçâåäåíèå ðåàëüíîãî ïðåáûâàíèÿ â Ðèìà, ïðèäàâøåãî ñèëû ïðîäîëæàòü æèçíü: „ß áûë â Ðèìå. Áûë çàëèò ñâåòîì. [...] Õâàòèò íà âñþ äëèíó ïîò¸ìîê” (II, c. 231). Öèêë Áðîäñêîãî ïî ïðåèìóùåñòâó èíòèìåí, öåíòðàëüíûé ñþæåò – èñòîðèÿ ëþáâè ê æåíùèíå, áëèçîñòü ñ íåé, ìíîæåñòâî äðóãèõ ñåìàíòè÷åñêèõ ïîëåé ïðåäñòàþò, ñ îäíîé ñòîðîíû, êàê ïîáî÷íûå ëèðè÷åñêèå êîëëèçèè, ñ äðóãîé ñòîðîíû, îíè ìîãóò áûòü âûäâèíóòû â öåíòð. I. Ýìèãðàöèÿ, âûíóæäåííîå ðàññòàâàíèÿ ñ ðîäèíîé, òðàêòóåìîå êàê ñìåðòü, çàáâåíèå, èñ÷åçíîâåíèå: „Òàê óìåíüøàþòñÿ âåùè â ïåðñïåêòèâå” (X, c. 231). Ó Áðîäñêîãî íå óíè÷òîæåíèå, à èñêëþ÷åíèå èç ïðîñòðàíñòâà æèçíè îñîçíà¸òñÿ êàê íàñèëüñòâåííàÿ ãèáåëü. Ñîöèàëüíî-èñòîðè÷åñêèé äèñêóðñ âûðàæàåò óñòðåìë¸ííîñòü ñîçíàíèÿ ëèðè÷åñêîãî ãåðîÿ ê óòðà÷åííîìó ïðîñòðàíñòâó Ñåâåðà: „ ýòèõ øèðîòàõ âñå îêíà ãëÿäÿò íà Ñåâåð” (IX, c. 231); „çâóêè ðîÿëÿ â ÷àñ îáåäåííîãî ïåðåðûâà” (V, c. 229) âûçûâàþò ãðóñòü, „îáðàñòàþò áåìîëüþ”, ïîòîìó ÷òî âûçûâàþò àññîöèàöèè ñ èãðîé Àøêåíàçè, è îáðàç Ðîññèè ïðåäñòà¸ò êàê „â îãðîìíûé àéñáåðã âìåðçøåå ïèàíèíî”, òî åñòü ñìîëêíóâøåå çâó÷àíèå æèçíè, „íå ñïîñîáíàÿ âçãëÿäà îñòàíîâèòü ðàâíèíà”; ñîçíàíèå óñòðåìëåíî ê ãðàíèöå, ïðèáëèæàþùåé ê ïðîñòðàíñòâó Ñåâåðà, çàìåðçàþùåãî Äîíà, íî è óâîäÿùåãî â íåáûòèå, â ïðîøëîå: Òàê íà ëüäó Òàíàèñà ïðîïàäàÿ èç âèäó, äðîæà âñåì òåëîì, âûñîõøèì ëàâðîì ïðèêðûâøè òåìÿ, áðåäóò â ëåæàùåå çà ïðåäåëîì âñÿêîé âåëèêîé äåðæàâû âðåìÿ. (X, c. 231) 7

È. Áðîäñêèé, Ñî÷èíåíèÿ È. Áðîäñêîãî, ò. III, Ïóøêèíñêèé ôîíä, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 2001, c. 227–232. Äàëåå óêàçûâàþòñÿ ñòðàíèöû ýòîãî èçäàíèÿ.

Ñòèõîòâîðåíèå ×åñëàâà Ìèëîøà „Campo di Fiori” â êîíòåêñòå...

205

II. Ïðåáûâàíèå â Ðèìå, êîíòðàïóíêò ïóòåøåñòâèÿ ïî Âå÷íîìó ãîðîäó, ÌÈÐó (â ðóññêîé òðàíñêðèïöèè) – ïðîäîëæàåò òåìó èñ÷åçíîâåíèÿ, çàáâåíèÿ. Àòìîñôåðà íî÷è ñìåíÿåòñÿ îáðàçîì äíåâíîé æàðû, êîòîðàÿ çàñòàâëÿåò „â íåäðàõ âå÷íîãî ãîðîäà ïðÿòàòüñÿ îò ñâåòèëà”, ïîáóæäàåò ñïàòü ãîðîæàí, òî åñòü íå âèäåòü ïðîÿâëåíèé æèçíè, óïîäîáèòüñÿ áåçãëàçûì ñòàòóÿì, ÷üÿ íåçðÿ÷åñòü íàâÿçàíà ñâåòèëîì, çàñòàâëÿâøèì âèäåòü òîëüêî ñâåò, òîëüêî âåëè÷èå ÷åëîâåêà-öåçàðÿ. Åñëè ó Ìèëîøà îãîíü – ñèìâîë óíè÷òîæåíèÿ æèçíè, òî ó Áðîäñêîãî îáðàç ñâåòà è æàðû ñîçäà¸ò àòìîñôåðó æèçíè-àäà, æèçíè-ïåêëà, òîëêàþùåãî ê ïîèñêó ïðîõëàäû è äàæå õîëîäà. Õîëîä ñâÿçàí ñ íåäîñòóïíûì Ñåâåðîì, à ïðîõëàäó ïðèíîñèò âîäà è êàìåíü. Ïðåâðàùåíèå ëèðè÷åñêîãî ñóáúåêòà â ñòàòóþ îáðåòàåò ìåòàôîðó æèâèòåëüíîé ìåòàìîðôîçû – óïîäîáëåíèþ íèìôå ôîíòàíà, èñòî÷àþùåé âîäó-ñë¸çû, îõëàæäàÿ, êàê ïîðòèê ôîíòàíà, ê êîòîðîìó ïðèñëîíÿåòñÿ æèâîå òåëî, âîçâðàùàÿñü ê æèçíè, ïîä÷èíÿÿñü æèçíè êàê äâèæåíèþ ê íåïîäâèæíîñòè, ê ñìåðòè: Ïðèâàëèñü ëó÷øå ê ïîðòèêó, ñêèíü áàõèëû, ñêâîçü ðóáàøêó ñòåíà õîëîäèò ïðåäïëå÷üå; è ñìîòðè, êàê ñîëíöå ñàäèòñÿ â ñàäû è âèëëû, êàê âîäà, [...] ëüåòñÿ èç ðæàâûõ ñêâàæèí, íå ïîâòîðÿÿ íè÷åãî, [...] êðîìå òîãî, ÷òî îíà - ñûðàÿ è ïðåâðàùàåò ëèöî â ðóèíó. (VI, c. 229)

Ðèì ïðåäñòà¸ò êàê ñëåäû ðàçðóøåííîé è îñòàíîâëåííîé â îáëîìêàõ æèçíè: âå÷íûå ðàçâàëèí, „îñêîëêè ôîðóìà”, ãëàçíèöû Êîëèçåÿ (íå êàðóñåëè, à öèðêà ñìåðòè); „÷åðåïèöû õîëìîâ”. Íàèáîëåå ïîëíî ñåìàíòèêà Ðèìà ïðîÿâëÿåòñÿ ñ 7-é ýëåãèè, ñîïîñòàâèìîé ñî ñòèõîòâîðåíèåì Ìèëîøà. Ó Áðîäñêîãî íåò êîíêðåòíîãî òîïîñà, óñèëèâàþùåãî ýôôåêò ïîäëèííîñòè; óñëîâíûé îáðàç ãîðîäà ïðåäñòà¸ò êàê ìîäåëü ìèðà, ñ ëàáèðèíòàìè óëèö è ìíèìûìè öåíòðàìè ïëîùàäåé, ãäå ðàâíî ñîñóùåñòâóþò äâà öåíòðà – äóõà è ìàòåðèè: ôîíòàíû è öåðêâè. Íå ïëîùàäü, ïðèêîâûâàþùàÿ âíèìàíèå ê öåíòðó, ê êîñòðó, íà êîòîðîì ëèøàåòñÿ æèçíè ÷åëîâåê äðóãîãî êðóãà æèçíè (ñåìàíòèêà ñîöèàëüíîãî àáñóðäà), à ïëîùàäü-ïëàñòèíêà, ñèìâîë ýêçèñòåíöèàëüíîãî àáñóðäà, áåññìûñëåííîãî è íåñâîáîäíîãî êðóæåíèÿ (â Òóòáûòèè) ïî äîðîãàì, ïîäîáíûì ãðàììîôîííûì äîðîæêàì. Îñòàíîâêà äâèæåíèÿ, íàõîæäåíèå öåíòðà, èòîãà – ýòî ñìåðòü, è ïîòîìó ÷åëîâåê ïðîäîëæàåò èäòè, áîëåå òîãî, ñòðåìèòñÿ ê ñîþçó ñ çåìíûì ïðîñòðàíñòâîì ñóùåñòâîâàíèÿ: „ïåðåñòàâëÿåøü íà ïëîùàäÿõ áîòèíêè”, „ñìèðÿÿñü ñ íåâçðà÷íîé

206

Tatiana Rybalczenko

äðîáüþ / îñòàþùåéñÿ æèçíè”, „çàáûâàÿ îñòàíîâèòüñÿ â öåíòðå”, ÷òî îçíà÷àëî áû êîíåö æèçíè êàê äâèæåíèþ ïî êðóãó èëè â ëàáèðèíòå. Âå÷íûé Ãîðîä, êóëüòóðà, ñîõðàíÿþò îò èñ÷åçíîâåíèÿ, íî ýòî òîëüêî ðàçâàëèíû æèçíè èëè å¸ ïîäîáèÿ, òåêñòû, àðòåôàêòû, äîëæíûå íàïîìèíàòü î æèçíè, íî îíè ñâèäåòåëüñòâóþò î êîíå÷íîñòè âñåãî. B ýòîì öèêëå Áðîäñêîãî ïðîÿâëÿåòñÿ áëèçêîå ñòîèêàì ìèðîîùóùåíèå: îñîçíàíèå ìàëîñòè è èñ÷åçíîâåíèÿ ïîáóæäàåò öåíèòü ìãíîâåíèÿ, ôåíîìåíû æèçíè: „Îòòîãî ìû è ñ÷àñòëèâû, ÷òî ìû íè÷òîæíû. Äàëè, / âûñè, è ïðî÷. áðåçãàþò ãëàäüþ êîæè” (VI, c. 229). Áðîäñêèé óðàâíîâåøèâàåò ýòó ìàêñèìó äðóãîé: „è íåñ÷àñòíû ìû, âèäèìî, îòòîãî æå”, íî âñòðå÷à ñ æåíùèíîé è ñ ãîðîäîì, íàïîìèíàþùåì î ñìåðòíîñòè âñåãî, „íàêîðìèëà” ëèðè÷åñêîãî ñóáúåêòà, êàê Ðåìà è Ðîìóëà, ÷óâñòâîì áëàãîäàðíîñòè çà òåëåñíîñòü æèçíè: …áëàãîäàðåí çà âñå; çà êóðèíûé õðÿùèê è çà ñòðåêîò íîæíèö, óæå êðîÿùèõ ìíå ïóñòîòó… Íè÷åãî, ÷òî ÷åðíà. Íè÷åãî, ÷òî â íåé íè ðóêè, íè ëèöà, íè åãî îâàëà. ×åì íåçðèìåé âåùü, òåì îíî âåðíåé, ÷òî îíà êîãäà-òî ñóùåñòâîâàëà íà çåìëå, è òåì áîëüøå îíà – âåçäå. (XII, c. 232) Ïàôîñ öèêëà åäâà ëè íå ïðîòèâîïîëîæåí ïàôîñó ñòèõîòâîðåíèÿ Ìèëîøà.

III. Âðàñòàíèå â æèçíè îáðåòàåòñÿ â Ðèìå áóêâàëüíî, ïðè âñòðå÷å äâóõ æèçíåé, äâóõ òåë, ïðè âñòðå÷å ñ æåíùèíîé â Ðèìå-ëþáâè (Roma-amor). Íî âñòðå÷à ýòà – â ïðîñòðàíñòâå „÷àñòíîé êâàðòèðû”, ñî ñïóùåííûìè øòîðàìè, ñ æàëþçè, ñêðûâàþùèìè ïðîñòðàíñòâî çà îêíîì îò „áðîøåííîãî íåíàðîêîì âçãëÿäà â îêíî”. Íå ñòåíà, ñêðûâàþùàÿ òðàãåäèþ, êàê ó Ìèëîøà, à îïóùåííàÿ øòîðà – ñòîè÷åñêèé çíàê ñóùåñòâîâàíèÿ â àáñóðäå äâèæóùåéñÿ ê ñìåðòè æèçíè. È â ìàëîì ïðîñòðàíñòâå ëè÷íîãî ñóùåñòâîâàíèÿ âîçíèêàåò ýðîòè÷åñêîå âëå÷åíèÿ ê æèçíè êàê áóíò ïðîòèâ áåññìûñëåííîñòè ñóùåñòâîâàíèÿ. „Ìèð ñîñòîèò èç íàãîòû è ñêëàäîê”, â íèõ ïîãðóæàåòñÿ, îòâîðà÷èâàÿñü îò ëèöåçðåíèÿ ìèðà-ðèìà, îäèíîêèé ÷åëîâåê. Äàæå êàìåíü îæèâëÿåòñÿ òåëåñíîé ñèëîé æèçíè: „ñ÷àñòëèâûé áóëûæíèê ãðåøèò ñ ãîëóáûì èñïîäíèì / äëèííîíîãîé ïîäðóãè” (III, c. 228); òåëî, ñòàâøåå òîðñîì èëè ðóèíàìè èñòî÷àåò æèçíü:

Ñòèõîòâîðåíèå ×åñëàâà Ìèëîøà „Campo di Fiori” â êîíòåêñòå...

207

Áþñò, ïðè÷èííîå ìåñòî, á¸äðà, êîëå÷êè âîðñà. Îáîææåííàÿ íåáîì, ìÿãêàÿ â ïàëüöàõ ãëèíà – ïëîòü, ïðèíÿâøàÿ âå÷íîñòü êàê àíîíèìíîñòü òîðñà. Âû – èñòî÷íèê áåññìåðòüÿ… Âðåìåííûå áîãèíè! Âàì ïðèÿòíåå âåðèòü, íåæåëè ïîñòîÿííûì. Ñëàâüñÿ, êðóãëûé æèâîò, ëÿäâèå ñ íåæíîé êîæåé! Áåëûé íà áåëîì, êàê ìå÷òà Êàçèìèðà, ëåòíèì âå÷åðîì ÿ, ñàìûé ñìåðòíûé ïðîõîæèé, ñðåäè ðàçâàëèí, òîð÷àùèõ êàê ðåáðà ìèðà, íåòåðïåëèâûì ðòîì ïüþ âèíî èç êëþ÷èöû…

IV. Eù¸ îäíà âàæíàÿ êîëëèçèÿ â öèêëå – êîëëèçèÿ ïîýòà, ãîòîâîãî ê ñîçäàíèþ ñëîâà, òåêñòà, ñòèõîòâîðåíèÿ, è ýòî ïîäëèííî ýêçèñòåíöèàëüíûé áóíò: ïðàâî íå òîëüêî íà ñëîâî, íî ïðàâî íà ñëîâî áëàãîäàðíîñòè, à íå èíâåêòèâû èëè ñîæàëåíèÿ. Ñþæåò ðîæäåíèÿ ðå÷è è ïèñüìà ïîçâîëÿåò ñîîòíåñòè êîíöåïöèþ ñëîâà Áðîäñêîãî è Ìèëîøà. Öèêë íà÷èíàåòñÿ ñ ñîñòîÿíèÿ ìîë÷àíèÿ: áóäòî áû ìàãè÷åñêîå ñëîâî äåòñêîé èãðû „çàìðè” äåéñòâóåò â ìîìåíò ïðåáûâàíèÿ ïîýòà â Ðèìå: íå ñëûøåí ãîëîñ („òåíîð, [...] ÷òî èñ÷åçàåò íàâåê â êóëèñå”); ñæàòî äûõàíèå, ìåøàÿ ãîâîðèòü („õâàòàþñü çà ãðóäü ðóêîþ”); „êàðòàâîå «ð» åâðåÿ”, âûäàâàÿ ñóõîñòü âî ðòó, âûäà¸ò îñêîëêè ðå÷è, ïîäîáíûå ðèìñêèì ðàçâàëèíàì; â ñóõîì ãîðëå „õîëîäíûì ïåðëîì ïåðåêàòûâàåòñÿ Ãîðàöèé”, à íå ñîáñòâåííûå ñëîâà. Ðèì – ìîë÷àùèé, íåæèâîé ãîðîä, â í¸ì „ìîë÷àò ìàÿòíèêè”, â í¸ì ïîýçèÿ-ïàìÿòíèê íå çâó÷èò, íî ñëûøåí ëèøü „áåìîëü” ðîÿëÿ, íå âçðûâíàÿ ïîëüêà, à çâóê ïå÷àëè, ïîíèæåíèÿ òîíà. Ìîë÷àíèå ó Áðîäñêîãî íå åñòü íè ïðåçðåíèå ê òîëïå, íè „÷óæîé” äëÿ äðóãèõ ÿçûê ãåíèÿ, ìîë÷àíèå – çíàê ýêçèñòåíöèàëüíîãî îò÷àÿíèÿ è íåæåëàíèå ýòî îò÷àÿíèå îãëàøàòü, ðàâíî êàê è íåæåëàíèå ïåòü î ñ÷àñòüå, ñêðûòüñÿ â ëîæü ñëîâ, â ðàáñêóþ ïðèçíàòåëüíîñòü Ñîçäàòåëþ çà áûòèå, â êîòîðîì ïðåâûøàåò òüìà. Ïîýòîìó ó Áðîäñêîãî âîçìîæåí ëèøü òèõèé çâóê æèçíè-äâèæåíèÿ, íå áóíòà, à ñìèðåíèÿ, ñîþçà ñ æèçíüþ. Ãîëîñ ïîýòà óïîäîáëÿåòñÿ íå ñëîâó, à çâóêó øàðêàþùèõ øàãîâ: „Çâóê, èç çåìëè ïîäîøâîé èçâëåêàåìûé, – àðèÿ èõ ñîþçà”, ñîþçà ïðîøëîé æèçíè è ãðÿäóùåé, áîëåå òîãî, ýòî ñåðåíàäà, âå÷åðíÿÿ, òî åñòü ïðåäñìåðòíàÿ, ïåñíü ëþáâè. Íî ýòà ïåñíü íå ðàññ÷èòàíà íà ïîíèìàíèå äðóãèõ, ïîäîáíî òîìó, êàê ãîëîñ Êàðóçî íå ïðèâëåêàåò ñîáàêó, „ñáåæàâøóþ îò ãðàììîôîíà”, íà êîòîðîì ñîõðàíÿåòñÿ òåêñò, ïîäîáèå ãîëîñà óìåðøåãî òåíîðà, ÷òî ïî÷èòàåòñÿ ñîõðàíåíèåì æèçíè â êóëüòóðå. Âîò ïî÷åìó ðå÷ü îòñóòñòâóåò â ñþæåòå Áðîäñêîãî, îíà áåññìûñëåííà, è ñâîäèòñÿ òîëüêî ê òèõîìó äèàëîãó ñ ñîçäàòåëåì ìèðà, íå ê ïðåòåíçèÿì,

208

Tatiana Rybalczenko

à ê ø¸ïîòó áëàãîäàðíîñòè çà ìàëîå ñ÷àñòüå: „Íàêëîíèñü, ÿ øåïíó Òåáå íà óõî ÷òî-òî...”. Ïîýò íå áîèòñÿ ñêàçàòü ñîçäàòåëþ î çíàíèè íåñîðàçìåðíîñòè ñâåòà è òüìû â ìèðîçäàíèè: „ß áûë â Ðèìå. Áûë çàëèò ñâåòîì. [...]/ Íà ñåò÷àòêå ìîåé – çîëîòîé ïÿòàê. / Õâàòèò íà âñþ äëèíó ïîò¸ìîê” (X, c. 232). Ìîë÷àíèå ñâèäåòåëüñòâóåò î ìóæåñòâå ïîíèìàíèÿ òðàãèçìà ñóùåñòâîâàíèÿ è íåæåëàíèè æàëîâàòüñÿ èëè áóíòîâàòü, íî òåêñòû, ïèñüìåííàÿ ðå÷ü, áóêâû – ýòî áåççâó÷íîå çàêðåïëåíèå ñëîâ, ìàòåðèàëèçàöèÿ ñìûñëîâ íå êàê áóíòà, à êàê áåñöåëüíîãî (àáñóðäíîãî) îñóùåñòâëåíèÿ ïðàâà íà èíòåðïðåòàöèþ áûòèÿ. Òåêñò íåñ¸ò íåèëëþçîðíîå è íåîäíîçíà÷íîå çíàíèå î æèçíè, â êîòîðîé è çíàíèå ñìåðòè, è çíàíèå ñ÷àñòüÿ. „Î ñâî¸ì – è î ëþáâè – ãðÿäóùåì / ÿ óçíàë ó áóêâû, ó ÷¸ðíîé êðàñêè” (V, c. 229); íàä êíèãîé ñêëîíÿþòñÿ „äâå ìîëîäûõ áðþíåòêè”, „òî÷íî Ìóçà îáúÿñíÿåò Ñóäüáå òî, ÷òî íàäèêòîâàëà” (IV, c. 228). Î÷åâèäíî, ÷òî Ìóçà âëèÿòåëüíåå Ñóäüáû, ÷òî Ìóçà, ïîýçèÿ, ýòî íå ãëàøàòàé èñòèíû, à èíòåðïðåòàòîð Ñóäüáû, áåññèëüíûé ÷òî-ëèáî èñïðàâèòü, íî îáúÿñíÿþùèé ñóäüáå å¸ æå ïðåäïèñàíèÿ. Ïîýòîìó Áðîäñêèé âûáèðàåò íå ðå÷ü, à ïèñüìî, ìîë÷àëèâûé, ïîòîìó ÷òî ïîíèìàþùèé íåâîçìîæíîñòü èçìåíåíèÿ, ïðîöåññ ïåðåâîäà àáñóðäà áûòèÿ â òåêñò: „ñëåäóé – íå ïðèáëèæàÿñü! – çà âåðåíèöåé / ëèòåð, ñòîÿùèõ â î÷åðåäè çà ñìûñëîì” (VIII, c. 230). Òåêñò íå âûäóìûâàåò äðóãèå âàðèàíòû, íå ñî÷èíÿåò („Ñî÷èíÿÿ, ïåðî ìàëî ÷òî ñî÷èíèëî”), íî òåêñò ðîæäàåò ñîáñòâåííûå îðèåíòèðû ïîýòà, ñîáñòâåííîå îòíîøåíèå ê àáñóðäó áûòèÿ: „ÿ âûâîæó ñëîâà «ôàêåë», «ôèòèëü», «ñâåòèëüíèê», / à íå òî÷êó”; „Î, ñêîëüêî ñâåòà äàþò íî÷àìè /ñëèâàþùèåñÿ ñ òåìíîòîé ÷åðíèëà” (VIII, c. 230). Âûäåëèì â ïðîöèòèðîâàííûõ ñòèõàõ äâà âàæíûõ àñïåêòà. Ïåðâûé ñâÿçàí ñ àíòèòåçîé ñâåòà òåêñòà è åñòåñòâåííîãî ñâåòà, íå òîëüêî ñîëíå÷íûé ñëåïÿùèé è óáèâàþùèé ñâåò, íî è ñâåò ñâå÷è âî âðåìÿ ïèñüìà íå äîëæåí âëèÿòü íà ðîæäàþùèéñÿ òåêñò: Áåéñÿ, ñâå÷íîé ÿçû÷îê, íàä ïóñòîé ñòðàíèöåé, òðåïåùè, ïðèãèíàåì âûäîõîì óãëåêèñëûì, [...] Òû îçàðÿåøü øêàô, ñòåíêó, ñàòèðà â íèøå – áóëüøóþ ïëîùàäü, ÷åì ïîêðûâàåò ïî÷åðê! Äà è êîïîòü òâîÿ âîñïàðÿåò âûøå ïîìûñëîâ àâòîðà ýòèõ ñòðî÷åê.

×åëîâåê, íå ñîðàçìåðíûé áîãàì („äà è ñàìè ìû âðÿä ëè áîãè â ìèíèàòþðå”) ñîçäà¸ò ñâîè ñâåòèëüíèêè, ñâîè àáñîëþòû, ñâîè ñìûñëû, ïîçâîëÿþùèå åìó íå îòêàçûâàòüñÿ îò ñóùåñòâîâàíèÿ, íå ñòàâèòü òî÷êó.

Ñòèõîòâîðåíèå ×åñëàâà Ìèëîøà „Campo di Fiori” â êîíòåêñòå...

209

Ñêàæåì è o ðàçëè÷èè òðàêòîâêè îãíÿ è ñâåòà ó Ìèëîøà è ó Áðîäñêîãî: îïàñíûé îãîíü êîñòðà ó Áðîäñêîãî ñâåä¸í ê îãíþ ñâå÷è, ðåäóöèðóåìîìó â ñëîâå äî èñòî÷íèêà ñâåòà, à íå î÷èùåíèÿ è íå ãèáåëè. Ñâåò ó Áðîäñêîãî – ýòî âíóòðåííèé ñìûñë, à âëèÿíèå æèçíè – â å¸ òåëåñíîì âîçäåéñòâèè. Ñâî¸ ñëîâî ðîæäàåòñÿ íå â îòäàëåíèè îò æèçíè, à â ñîåäèíåíèè ñ íåé, æåíùèíû – èñòî÷íèêè íå òîëüêî áåññìåðòèÿ æèçíè, íî è èñòî÷íèêè òåêñòîâ, ïîýçèè: …çíàâøèå âàñ íàãèìè ñàìè ñòàëè êàòóëëîì, ñòàòóÿìè, òðîÿíîì, àâãóñòîì è äðóãèìè. (XI, c. 232)

Áóíò Áðîäñêîãî àíòèíîìè÷åí: ýòî è ïðèçíàíèå íè÷òîæíîñòè ÷åëîâå÷åñêîãî ñóùåñòâîâàíèÿ, è ïðèçíàíèå ïðàâà íà äîñòîèíñòâî ïðîæèòîé êðàòêîé æèçíè, ïðàâà íà äîñòîéíûé, íå ìîëèòâåííûé, à áëàãîäàðñòâåííûé, õîòÿ è ñîïðÿæ¸ííûé ñ òðàãè÷åñêîé èðîíèåé äèàëîã ñ Ñîçäàòåëåì. Îáðàòèìñÿ òåïåðü ê ïðÿìîìó èñïîëüçîâàíèþ ñòèõîòâîðåíèÿ Ìèëîøà â êà÷åñòâå èñòî÷íèêà ëèðè÷åñêîé ðåôëåêñèè, ïîýòè÷åñêîãî äèàëîãà ñîâðåìåííûìè ïîýòàìè. Äóìàåòñÿ, íå òîëüêî âíåøíèé ïîâîä (ãîä þáèëåÿ Ìèëîøà) ñòàë ïðè÷èíîé ïîÿâëåíèÿ ïîýòè÷åñêèõ ïðîèçâåäåíèé, íî âëèÿíèå òåì ïðîáëåì, êîòîðûìè íàïîëíåíî ñòèõîòâîðåíèå Ìèëîøà. Àëåêñåé Ìàêóøèíñêèé (1960, ïîýò è ïðîçàèê, ñ 1992 æèâ¸ò â Ìþíõåíå) âûñòðàèâàåò ñâî¸ ñòèõîòâîðåíèå êàê ñâîáîäíûé ëèðè÷åñêèé ïåðåâîä „âåëèêîãî ñòèõîòâîðåíèÿ ñîðîê òðåòüåãî ãîäà”). Îñíîâíîé ïëàñò ñòèõîòâîðåíèÿ Íà Êàìïî äè Ôüîðè8 ñîñòàâëÿåò ïåðåâîä-ïåðåñêàç ïðåòåêñòà ñ èçìåíåíèåì ñóáúåêòà ðå÷è. Ñ îäíîé ñòîðîíû, ïîâòîðÿåìîñòü ýêçèñòåíöèàëüíîé ñèòóàöèè âûÿâëÿåò îáðàç ïîýòà-ïåðåâîä÷èêà, ýìèãðàíòà, êàê Áðîäñêèé. Ìàêóøèíñêèé àêöåíòèðóåò íå âîñïîìèíàíèå î Ðèìå, à ðåàëüíîå ïðåáûâàíèå íà Ïëîùàäè Öâåòîâ, ïîäòâåðæäàåò íå òîëüêî ïîäëèííîñòü ìåñòà, íî è èñòèííîñòü ïîýòè÷åñêèõ ñìûñëîâ ïîëüñêîãî ïîýòà: È ÿ áûë íà Êàìïî äè Ôüîðè, ãäå ñîææåííûé Äæîðäàíî Áðóíî ñòîèò ïîñðåäè âåñåëîé è î÷åíü æèâîé òîëïû. Çäåñü òàê æå òîðãóþò ðûáîé, ôðóêòàìè è öâåòàìè, êàê òîðãîâàëè, åäâà ëèøü ïîñëå êàçíè ïîãàñ îãîíü. 8

„Çíàìÿ” 2010, ¹ 1.

Tatiana Rybalczenko

210

Ìàêóøèíñêèé ââîäèò íîâûå äåòàëè, ëèøü óñèëèâàþùèå ïàôîñ ìèëîøåâñêêèõ ñòèõîâ, íàïðèìåð, ñåìàíòèêà î÷èùåíèÿ âûâîäèò ê ñåìàíòèêå çàáâåíèÿ: ÷åëîâå÷åñòâî íå ìåíÿåòñÿ, íî î÷èùàåò ìåñòî ñâîèõ ïðåñòóïëåíèé: [...] êîãäà êîí÷àåòñÿ ðûíîê, âîäîþ èç ÷åðíûõ øëàíãîâ òîðãîâöû ñìûâàþò ñîð âðåìåíè è ñòðàäàíüÿ. Îò òåõ ñîææåííûõ è ýòèõ íè÷åãî íå îñòàëîñü, êðîìå ïàìÿòíèêîâ è ñëîâ.

 ñòèõîòâîðåíèè Ìàêóøèíñêîãî ïîäòâåðæäàåòñÿ ñèëà ñëîâà, íî ïîíèìàíèå è âîçäåéñòâèå ñëîâà – íå îáùåå, à èíäèâèäóàëüíîå, ðîæäàþùåå ýñòàôåòó äóõà ëèøü ìåæäó îòäåëüíûìè ëþäüìè, ëèøü „â îäíîé ãîëîäíîé ÷àéêå” âîçíèêàåò íå òîëüêî ñòðåìëåíèå ê æèçíè, òåëåñíûé, âèòàëüíûé ãîëîä, çàñëîíÿþùèé îò ïîíèìàíèÿ äðóãèõ ïðîÿâëåíèé æèçíè, äðóãèõ ìèðîâ, íî âîçíèêàåò äóõîâíûé ãîëîä: Ñëîâà ïðèõîäÿò îòòóäà, êóäà êàæäûé óõîäèò ìîë÷à. ßçûê íàø ÷óæä óõîäÿùèì, è ñëîâ ó íèõ íåò äëÿ íàñ. À âñå æå ñëîâà ïðèõîäÿò, áåññòûäíî è áåñïîùàäíî, ìû ëîâèì èõ – õëîïüÿ ñàæè íà ïåðåñîõøèõ ãóáàõ.

Ìàêóøèíñêèé, ïîñâÿùàÿ ñòèõîòâîðåíèå „ïàìÿòè ×åñëàâà Ìèëîøà”, ïîäòâåðæäàåò ñèëó ñëîâà ïîýòà, óòâåðæäàåò íå ÷àñòíóþ íåîáõîäèìîñòü ïèñàíèÿ êàê ñàìîîïðåäåëåíèÿ è êàê ðîæäåíèÿ ìóæåñòâà ñóùåñòâîâàíèÿ (òàê ó Áðîäñêîãî), à ìèññèþ ñâÿçûâàíèÿ ëþäåé â ïðîñòðàíñòâå áûòèÿ, ñâÿçûâàíèÿ ðàçíûõ ìèðîâ. Äæîðäàíî Áðóíî, âèäÿùèé „äðóãèå ìèðû, èõ ìíîãî, / èõ íåïîñòèæèìà ñâÿçü”, íå òîëüêî íå ãîâîðèò î íèõ ëþäÿì (ó Ìèëîøà – „Íå íàø¸ë íè åäèíîãî ñëîâà / Ñ ÷åëîâå÷åñòâîì ïîïðîùàòüñÿ” – ïåðåâîä Í. Ãîðáàíåâñêîé), íî çàêðûâàåò ãëàçà íà áëèçêèé, îêðóæàþùóþ ðåàëüíîñòü. Åãî îäèíî÷åñòâî – íå òîëüêî ïðåäàòåëüñòâî ëþäåé, íî è ëè÷íûé âûáîð: „Äæîðäàíî ñòîèò, íàäâèíóâ / êàïþøîí íà ãëàçà”, ñòàíîâÿñü çíàêîì óêîðà è ïîáóæäàþùèì ê ïîçíàíèþ çíàêîì:

Ñòèõîòâîðåíèå ×åñëàâà Ìèëîøà „Campo di Fiori” â êîíòåêñòå...

211

[...] íà Êàìïî äè Ôüîðè, ãäå ñîææåííûé Äæîðäàíî Áðóíî ñòîèò ïîñðåäè âåñåëîé è î÷åíü æèâîé òîëïû.

Áåçìîëâèþ Áðóíî Ìàêóøèíñêèé ïðåäïî÷èòàåò ñëîâî ïîýòà, âûçûâàþùåãî îáðàç èñ÷åçíóâøåãî, íî è âçûâàþùåãî íà íåñîãëàñèå ñ ìèðîì. Ëèðè÷åñêèé ñóáúåêò – ïåðåâîä÷èê è òðàíñëÿòîð äóøè Ìèëîøà – îêàçûâàåòñÿ íîñèòåëåì ýêçèñòåíöèàëüíîé âèíû: îí ïðåäñòàâëÿåò òåõ ïîòîìêîâ, êîòîðûå áóäòî áû íå çàáûëè ñëîâà ïîýòà. Íî õðàíèòåëü ÷óæîãî ñëîâà, ñîâðåìåííûé ïîýò-ïåðåâîä÷èê, äàæå ñäåëàâ ýòî ñëîâî ñâîèì, áåññèëåí îñòàíîâèòü õîä æèçíè êàê âå÷íîãî ïîâòîðåíèÿ ïðåñòóïëåíèé è çàáâåíèÿ: È ÷òî æå ìíå äåëàòü ñ íèìè? Òû âèäåë, à ÿ ëèøü ïîìíþ, ñèäÿ íà Êàìïî äè Ôüîðè ìàðòîâñêèì ìèðíûì äíåì. [...] Îãîíü, âçëåòàþùèé â íåáî, ñìååòñÿ, áüåòñÿ, ÿðèòñÿ. Âåäü Êàìïî äè Ôüîðè âñþäó, âñþäó è íàâñåãäà.

Èíîé ïîâîðîò òåìû îáíàðóæèâàåòñÿ â ñòèõîòâîðåíèè íåèçâåñòíîãî ìíå àâòîðà Þëèè Áàðêî Âñòðå÷à íà Êàìïî äè Ôüîðè9. Ïðîçâåäåíèå ñîâðåìåííîãî ìîëîäîãî ïîýòà íå ïðîñòî ñïðîâîöèðîâàíî ñòèõîòâîðåíèåì Ìèëîøà (äåòàëè âîñïðîèçâåäåíû èç òåêñòà, õîòÿ íå àòðèáóòèðîâàíû, êàê ó Ìàêóøèíñêîãî), íî ÿâëÿåòñÿ ëèðè÷åñêèì ýêâèâàëåíòîì êîëëèçèè ïîýòà, âñòðåòèâøåãîñÿ ñ àíòèíîìèÿìè ìèðà: êîñòðîì, ñìåðòü íà ïîëå êðàñîòû.  íå íàçâàí ïîñðåäíèê, íî ÿâíî âëèÿíèå êóëüòóðû, ïåðâè÷íîñòü êóëüòóðû, à íå ðåàëüíîñòè â âîñïðèÿòèè æèçíè. Åñëè Ìèëîø è Áðîäñêèé ïèøóò òåêñò â ðåçóëüòàòå ñòîëêíîâåíèÿ ñ ðåàëüíîñòüþ, âûâîäÿò ñèòóàöèþ ðåàëüíîñòè â êîíòåêñò êóëüòóðû è èñòîðèè, òî âñòðå÷à ñîâðåìåííîãî ÷åëîâåêà-òóðèñòà, ïóòåøåñòâåííèêà, ÷üÿ áåçäîìíîñòü âûçâàíà íå âûòåñíÿþùåé âîëåé ðåàëüíîñòè, ñóùåñòâóåò â ñòàíäàðòàõ òåêñòîâ êóëüòóðû, ñîîòâåòñòâåííî ñîâðåìåííîé ñîöèîêóëüòóðíîé ñèòóàöèè – ýòî íå âåðáàëüíàÿ êóëüòóðà (àðõèòåêòóðà, ñòàòóè). Íî âñòðå÷à ñ îñòàòêàìè èëè çíàêàìè êóëüòóðû ñïîñîáíà ïîðîäèò äóõîâíûé 9 Èçáà-÷èòàëüíÿ. Ëèòåðàòóðíî-õóäîæåñòâåííûé ïîðòàë.: [25.05.2011].

212

Tatiana Rybalczenko

îòêëèê è ñîáñòâåííîå ñëîâî – íå ïåðåâîä, íå òðàíñëÿöèþ à âîîáðàæàåìîå „÷óæîå ñëîâî”, ðåäóöèðîâàííîãî, àäàïòèðîâàííîãî íîâûì ïîêîëåíèåì. Ðîæä¸ííîå ñëîâî íå ïðî÷èòàíî èëè ïîíÿòî, îíî ïðèïèñûâàåòñÿ óøåäøåìó, èñ÷åçíóâøåìó â àêòå ñî÷óâñòâèÿ, íî íå èíòåðïðåòàöèè; ñîçäà¸òñÿ ñâîåîáðàçíûé ðèìåéê. Êðîìå íàçâàíèÿ â òåêñòå ñòèõîòâîðåíèÿ íåò òî÷íûõ çíàêîâ ìåñòà è âðåìåíè, íåò èìåí, íî åñòü âõîæäåíèå â ýêçèñòåíöèàëüíóþ ñèòóàöèþ ïðîøëîãî: „ïðèåõàë â ãîðîä äðåâíèé” (íå â Ðèì, ïîñêîëüêó ñîâðå-ìåííîìó ñîçíàíèþ íåò íåîáõîäèìîñòè ïðèáëèæåíèÿ ê äåíîòàòó, äîñòàòî÷íî çíàêà, ëåéáëà), „óâèäåë ïëîùàäü âîêðóã, ïîêðûòóþ öâåòàìè”, „èçâàÿíèå ñòîÿëî, òîëïîþ ïðàçäíîé îêðóæåíî”, „ìîíàõà îáëèê ñòðîãèé áûë íåçíàêîì, è íàäïèñè ÷óæîé ÿçûê / íà ïüåäåñòàëå ìíå íè÷åãî íå ãîâîðèë”. Ëèðè÷åñêèé ãåðîé (ñòèõîòâîðåíèå íàïèñàíî îí èìåíè ìóæ÷èíû) íå îòäåëÿåò ñåáÿ îò òîëïû, â îòëè÷èå îò ëèðè÷åñêîãî ãåðîÿ Ìèëîøà: „ß îòîøåë è ñ ëåãêîìûñëåííîé òîëïîé ïî÷òè ñìåøàëñÿ”. Îäíàêî âîçíèêàåò òàèíñòâåííûé „çîâ áûòèÿ”, íåêèé ãåíèé ìåñòíîñòè, ïåðåâîäÿò ïàìÿòíèê-çíàê â ñèòóàöèþ ÷óâñòâîâàíèÿ: Ëèöî ìíå âåòåð îïàëèë, ÿ çàïàõ äûìà îùóòèë, È â äóøó ïðÿìî ìíå ïðîíèê ïðîíçèòåëüíûé áåçìîëâíûé êðèê... [...] Êàçàëîñü ìíå, ÷òî ðåâ êîñòðà âñå çàãëóøèë, ëþäñêèå ëèöà Ñëîâíî ïîãðóáåëè è ñòàðèííûìè âðàç ñòàëè èõ îäåæäû. Íàðîä ñìîòðåë òóäà, ãëóìÿñü è ðàäóÿñü, à ÿ æåëàë äîæäþ ïðîëèòüñÿ...

Ýêçèñòåíöèàëüíîå ïåðåæèâàíèå, ÷óâñòâî „âèíû áåç âèíû” íàñòèãàåò ïðè âñòðå÷å ñ èñ÷åçíóâøåé, õîòÿ è ïîäìåí¸ííîé ïàìÿòíèêîì-çíàêîì æèçíüþ, è â áåçìîëâèè ðîæäàåòñÿ âåðñèÿ ñëîâ-âûñêàçûâàíèé ÷åëîâåêà èç ïðîøëîãî, ìîíîëîã ñòîÿùåãî ïàìÿòíèêîì ñãîðåâøåãî ìîíàõà: „È â äóøó ïðÿìî ìíå ïðîíèê ïðîíçèòåëüíûé áåçìîëâíûé êðèê...”. Ñîâðåìåííûé ïîýò ôîðìóëèðóåò âîçìîæíîå âûñêàçûâàíèå ïîãèáøåãî ìîíàõ (îäèíîêîãî ÷åëîâåêà), îáðàù¸ííîãî íå ê ëþäÿì, íå ê ïîòîìêàì, òî åñòü îñòàþùååñÿ èíòðîâåðòíûì, êàê è ïîýòîâ-ëàóðåàòîâ Ìèëîøà è Áðîäñêîãî: ñæèãàåìûé ìîíàõ îáðàùàåòñÿ ê îãíþ è ñâîåìó ñîçíàíèþ: Íó äàâàé æå, îãîíü, ïîñêîðåé òû êîí÷àé ñâîå äåëî. Ñêîëüêî ìîæåò åùå ýòó ïûòêó òåðïåòü ìîå òåëî! Óõîæó, íî ÿ ðàä, ÷òî íå ïðåäàë ñåáÿ è ìíå áóäåò íàãðàäà: Âñïîìíÿò ñíîâà è èìÿ è ìûñëè ìîè – âîò ãäå åñòü ìíå îòðàäà.

Ñòèõîòâîðåíèå ×åñëàâà Ìèëîøà „Campo di Fiori” â êîíòåêñòå...

213

Íåò íåïîñðåäñòâåííîãî îáðàùåíèÿ ê ïîòîìêàì, åñòü ëèøü íåèëëþçîðíàÿ âåðà â âîçìîæíîñòü äóõîâíîé ýñòàôåòû, â ïàìÿòü î ìûñëÿõ, îá ýêçèñòåíöèàëüíîì èòîãå èíäèâèäóàëüíîé æèçíè. Îäíàêî â ñþæåòå ñòèõîòâîðåíèÿ íåò íè èìåíè, íè èçëîæåíèÿ ìûñëåé Áðóíî, çà êîòîðûå îí áûë ïðåäàí îãíþ, åñòü ëèøü ñîïåðåæèâàíèå è òåëåñíûì, è äóøåâíûì åãî ñòðàäàíèÿì, åñòü ýìîöèîíàëüíîå ñîïåðåæèâàíèå è ïîïûòêà ðàçîðâàòü îäèíî÷åñòâî. Áåññèëüíàÿ ïîïûòêà íå òîëüêî ïîòîìó, ÷òî îäèíîê ñïàñàòåëü, íî è ïîòîìó, ÷òî íåò ïîäëèííîé ýñòàôåòû äóõà (ìûñëåé), îñòàëàñü ëèøü ÷åëîâå÷íîñòü îäèíîêèõ ëþäåé. Âàæíî, ÷òî ñîâðåìåííîìó ÷åëîâåêó ïîíÿòåí íå ñòîëüêî îïûò, ñêîëüêî ñèòóàöèÿ îäèíî÷åñòâà è èñ÷åçíîâåíèÿ, ñèòóàöèÿ áåññèëèÿ ïðåîäîëåòü å¸. Òî åñòü íå áóíò, íå ñîïðîòèâëåíèå, à âõîæäåíèå â ýêçèñòåíöèàëüíóþ ñèòóàöèþ çàôèêñèðîâàëà âñòðå÷à ñ ïàìÿòíèêîì íà ïëîùàäè äðåâíåãî ãîðîäà. Íàçîâ¸ì åù¸ îäíî ñòèõîòâîðåíèå, âñòóïàþùåå â ïðÿìîé äèàëîã ñ ×. Ìèëîøåì, – Êàìïî äè Ôüîðè Ã. Øóëüïÿêîâà (1971 ãîäà ðoæäåíèÿ). Îíî ìàðêèðîâàíî ýïèãðàôîì èç ñòèõîòâîðåíèÿ Ìèëîøà: Òîãäà, ÷åðåç ìíîãèå ãîäû Íà íîâîì Êàìïî äè Ôüîðè Ïîýò ðàçîææåò ìÿòåæ10.

Ýïèãðàô ïîçâîëÿåò âûäåëèòü êàê öåíòðàëüíóþ êîëëèçèþ âîçäåéñòâèå ñëîâà ïîýòà è ïîñëåäñòâèé ñëåäîâàíèÿ ñëîâó ïîýòà â ðåàëüíîñòè.  îòëè÷èå îò âñåõ ïðåäûäóùèõ ïîýòè÷åñêèõ òâîðåíèé, ñòèõîòâîðåíèå Øóëüïÿêîâà ìîæåò áûòü îòíåñåíî ê æàíðó ïîýìû, â êîòîðîé ëèðè÷åñêîå ÷óâñòâî íå ôèêñèðóåòñÿ ïðÿìî, íî îïîñðåäóåòñÿ â ïîâåñòâîâàíèè î ñîáûòèè, î äåéñòâèè, ðåàëèçóþùåì âíóòðåííþþ èíòåíöèþ ëèðè÷åñêèõ ãåðîåâ, çàìåùàþùèõ ëèðè÷åñêîãî ñóáúåêòà.  ìàëåíüêîé ïîýìå Øóëüïÿêîâà èõ äâà – ìóæ÷èíà è æåíùèíà, íàõîäÿùèåñÿ â ðàçëàäå (â îòëè÷èå îò ñèòóàöèè ó Áðîäñêîãî). Îñòàâëÿÿ ýòó ëèðè÷åñêóþ ñèòóàöèè, èñòîëêóåì ðàçäâîåíèå ëèðè÷åñêîãî ñóáúåêòà êàê âûðàæåíèå ïàðàäîêñàëüíîé äâîéñòâåííîñòè ñîâðåìåííîãî ÷åëîâåêà. Îí ñïîñîáåí íà ñî÷óâñòâèå è ñîïåðåæèâàíèå (êàê è ãåðîé ñòèõîòâîðåíèÿ Þ. Áàðêî), íî îí áåçäåÿòåëåí è áåçûíèöèàòèâåí, ïîñêîëüêó îáëàäàåò ýêçèñòåíöèàëüíûì ÷óâñòâîì ìàëîñòè, áåñïîìîùíîñòè, îäèíî÷åñòâà. Òàêîâ ãåðîé ïåðâîé ÷àñòè, îêàçàâøèéñÿ íà ïëîùàäè äè Ôüîðè êàê òóðèñò, è âåäóùèé ñåáÿ ñîîòâåòñòâåííî òóðèñòè÷åñêîé òîëïå (åñò 10

„Ñèáèðñêèå îãíè” 2011, ¹ 3.

Tatiana Rybalczenko

214

ïèööó, ãëàçååò ïî ñòîðîíàì, ñëóøàåò øàðìàíêó: „è ÿ âìåñòå ñ íèìè”), íî ÷óâñòâóåò ñåáÿ îäèíîêèì è ÷óæäûì òîëïå, çàãíàííûì â óãîë ëàáèðèíòà: ×óæîé â ýòîì ãîðîäå, ÿ ïðèõîæó ñþäà êàæäûé äåíü. Íè Êîëèçåé èëè Ôîðóì, ñóäû èëè áàíêè, Òåðìû, íî òåìíûé ïðîóëîê: âîò ãäå îñü ìèðà.

Øóì ãîðîäà, åãî âåñåëüå âûçûâàþò îò÷àÿíèå, â íèõ ñëûøèòñÿ „ñêðèï ëåäÿíîãî âîðîòà”, „êàìåííîé ñòóïèöû”, „æåðíîâà ïîä íàøèìè íîãàìè”, „íå øàðìàíêà, íî ìîëîõ”, „íå âàëüñ, íî ìàðø”: „À ÿ çàòûêàþ óøè: «Æãè ìèð êàê Íåðîí, / óáèâàé â ãåòòî – íè÷åãî... / åìó íå èíòåðåñíî!»”. È â ñîçíàíèè ãåðîÿ âîçíèêàåò ïîòðåáíîñòü áóíòà, íà êîòîðîé îí äîëæåí ïîäâèãíóòü òîëïó: Ìèð, ëþäè – êàê ðàçáóäèòü âàñ? Êàê ðàñòîïèòü âðåìÿ?

Æåëàíèå ðàçáóäèòü ëþäåé åñòü ýìîöèîíàëüíàÿ ðåàêöèÿ, ïîýòîìó å¸ âîïëîùåíèå îòäàíî æåíùèíå, ëþáÿùåé, è ïîòîìó áåçðàññóäíîé, ãîòîâîé íà ñìåðòü ðàäè ëþáâè è ïîòîìó ïðèçûâàþùåé ê àêòèâíîìó ïðîæèâàíèþ æèçíè, ê ïîñòóïêó äðóãîãî, ëþáèìîãî ÷åëîâåêà. Âòîðàÿ ÷àñòü ïîýòû – ýòî óõîä ðàçëþáèâøåé è ðàçî÷àðîâàâøåéñÿ ãåðîèíè îò ñïÿùåãî ìóæ÷èíû íà ïëîùàäü, â òîëïó, ãäå íå îñòàâëÿåò îäèíî÷åñòâî: „ñàìà íå çíàþ, êóäà áåæàòü”. Íà ïëîùàäè öâåòîâ ó ïàìÿòíèêà Äæîðäàíî Áðóíî, óòîïàþùåãî â öâåòàõ, òî åñòü ÷òèìîãî ãåíèÿ, îíà íàáëþäàåò ñöåíó íåóäàâøåãîñÿ ñàìîñîææåíèÿ ìîëîäîãî ïàðíÿ, èíîñòðàíöà („àêöåíò” – îòñûëêà ê ìîòèâó ÷óæîé ðå÷è èíàêîìûñëÿùèõ ó Ìèëîøà), ñëåäóþùåãî ó÷àñòè Áðóíî, äîáðîâîëüíî ïðåäïî÷èòàþùåãî ëîæíîé æèçíè ñìåðòü: [...] ó íåãî ïîáåëåëè ãóáû. Õî÷åò ãîâîðèòü, íî ñëîâà? È ÿ ïîíèìàþ, ÷òî ñåé÷àñ áóäåò.

Ñòðàííûé ïàðåíü îáëèâàåò ñåáÿ èç êàíèñòðû íà ãëàçàõ ó òîëïû, ÷ü¸ âíèìàíèå ïðèâëåêàåò æèâîé àòòðàêöèîí: À òîëïà óæå ñîáðàëàñü. Êàêàÿ-òî äåâî÷êà áðîñàåò ìîíåòó.

Ñòèõîòâîðåíèå ×åñëàâà Ìèëîøà „Campo di Fiori” â êîíòåêñòå...

215

Íî çàæèãàëêà íå ðàçæèãàåò ïëàìÿ, àêò âûáîðà äåéñòâèòåëüíî ïðåâðàùàåòñÿ â ôàðñ („Ëèöî çàïëàêàííîå. / È íàõîäèò ìåíÿ âçãëÿäîì”). Òîãäà ãåðîèíÿ, ñïàñàÿ íå ìàëü÷èêà, à ñòàòóñ åãî âûáîðà, ãîòîâà ïîìî÷ü åìó – äà¸ò åìó ñâîþ çàæèãàëêó, è îãîíü áåç êîñòðà âçâèâàåòñÿ íà ïëîùàäè öâåòîâ: Õëîïîê! – êàê ïàðóñèíà íà âåòðó – è ìèð âçðûâàåòñÿ.

Ñàìà ãåðîèíÿ íå ðàçäåëÿåò íè ó÷àñòè ñàìîñîææåíèÿ, íè ñîææåíèÿ êàê íàêàçàíèÿ, îíà áåð¸ò òàêñè, óåçæàÿ íà âîêçàë, íî íàâñòðå÷ó åé áåæèò „ìàëåíüêèé èíäèåö”, òîðãóþùèé çàæèãàëêàìè. Óïîìèíàíèå óëè÷íîãî ïðîäàâöà èíäèéöà, áåçóñëîâíî, ïðèâíîñèò äîïîëíèòåëüíóþ ñåìàíòèêó îáðàçó îãíÿ, îòñóòñòâóþùóþ è ó Ìèëîøà, è ó Áðîäñêîãî: ñåìàíòèêó î÷èùåíèÿ, ñïîñîáà ïðåâðàùåíèÿ òåëåñíîãî â äóõîâíîå. Ñàìîñîææåíèå âîçâîäèòñÿ â ïîñìåðòíûé îáðÿä óõîäà èç êðóãà ðåàëüíîñòè â êðóã ìåòàôèçèêè (î ÷¸ì ïèñàë è Äæîðäàíî Áðóíî). Îäíàêî îáûòîâëåíèå îáðÿäà (ñþæåò ñ çàæèãàëêîé, ïðîäàâàåìîé òîëïå) ïðîôàíèðóåò àêò äîáðîâîëüíîãî îòêàçà îò æèçíè êàê àêò áåñïîìîùíîñòè, æåíñêîãî îò÷àÿíèÿ, ýòè÷åñêè íåäîïóñòèìîãî äëÿ ÷åëîâåêà, çíàþùåãî îá àáñóðäå áûòèÿ. Ïîýòîìó ñþæåò ïîýìû – ñïîð ñ áóêâàëüíûì ïðî÷òåíèåì ñòèõîâ Ìèëîøà î ñëîâå ïîýòà, äîëæíîì ïîäíÿòü áóíò, ïîæàð, êîñò¸ð ïðîòåñòà. Âîîáðàæàåìûé ñþæåò âòîðîé ÷àñòè – ýòî òåêñòîâîå, ñëîâåñíîå âîïëîùåíèå çàìûñëà („È òîãäà ÿ ðåøàþ âîò ÷òî”), íå äîëæíîãî áûòü â ðåàëüíîñòè, íå äîëæíîãî ðåàëèçîâàòü ñëîâî.  ïîýìå 2000-õ ãîäîâ ëèðè÷åñêèé ãåðîé íå ñïîñîáåí ê áëèçîñòè, ê ëþáâè ê ðåàëüíîñòè, ó íåãî íåò ñëîâ áëàãîäàðíîñòè çà „êóðèíûé õðÿùèê” ñ÷àñòüÿ, íî îí îòêàçûâàåòñÿ è îò áóíòà, íå òîëüêî äåéñòâåííîãî, íî è ýêçèñòåíöèàëüíîãî („êàê ðàñòîïèòü âðåìÿ?”, îí ïîíèìàåò, ÷òî îãîíü è äàæå òåïëî ìîãóò íå ðàñòîïèòü, à óíè÷òîæèòü æèçíü. Î÷åâèäíî ïîñòìîäåðíèñòñêîå âûíóæäåííîå ïðèíÿòèå ðåàëüíîñòè êàê îíà åñòü, î÷åâèäíî îòíîøåíèå ê ñëîâó íå êàê ê ïîèñêó ñìûñëà æèçíè, à êàê ê ïðîèãðûâàíèþ âåðñèé ïîâåäåíèÿ, îñòàíàâëèâàþùåãî îò ðåàëèçàöèè ñëîâà â äåéñòâèòåëüíîñòè.

216

Tatiana Rybalczenko Streszczenie Wiersz Czes³awa Mi³osza „Campo di Fiori” w kontekœcie wspó³czesnej poezji rosyjskiej: ró¿ne formy dialogu

W artykule zosta³y porównane wiersze Cz. Mi³osza i cykl I. Brodskiego Elegie rzymskie w aspekcie interpretacji roli kultury i s³owa poetyckiego w egzystencjalnym samookreœlaniu siê cz³owieka i poety. Wychodz¹c od zewnêtrznego chwytu, jakim jest wprowadzenie toposu Rzymu do fabu³y lirycznej, autorka artyku³u zestawia stosunek poetów do œwiata z ich rozumieniem roli poezji w ¿yciu i historii. Druga czêœæ artyku³u poœwiêcona jest interpretacji bezpoœredniego dialogu z Mi³oszem wspó³czesnych poetów rosyjskich (A. Makuszyñski, G. Szulpiakow, J. Barko), którzy zaproponowali nowe warianty konfliktu lirycznego polskiego poety.

Summary Czes³aw Milosz’s poem “Campo di Fiori” in the context of contemporary Russian poetry: different forms of the dialogue In the article, Milosz’s poem Campo di Fiori and Brodsky’s cycle The Roman Elegies are compared in the aspect of the interpretation of the role of culture and poetic word in the existential self-identification of the person and the poet. Through the analysis of Rome’s image in the lyric plot, the author of the article compares the worldview of the poets and their conception of the role of poetry in history and in being. The second part of the article interprets the direct dialogue of contemporary Russian poets (Alexei Makushinskii, Gleb Shulpyakov, Ivan Barkov) with Milosz, that offered new variants of the Polish poet’s lyric collision.

Âîáðàç Àëüÿøà Êë³ìîâ³÷à ³ ÿãî àðãàí³çàöû³ ¢ òâîðàõ „Âåðøàë³íñê³ ðàé”...XVI, 2011 UWM w Olsztynie Acta Polono-Ruthenica 217 ISSN 1427-549X

Anna Sakowicz Bia³ystok

Âîáðàç Àëüÿøà Êë³ìîâ³÷à ³ ÿãî àðãàí³çàöû³ ¢ òâîðàõ Âåðøàë³íñê³ ðàé Àëÿêñåÿ Êàðïþêà ³ Âåðøàë³í. Ðýïàðòàæ àá êàíöû ñâåòó Óëàäç³ì³ðà Ïà¢ëþ÷óêà Ó 20-ûÿ–30-ûÿ ãàäû ÕÕ ñòàãîääçÿ ¢ ìàëîé ïàäëÿøñêàé â¸ñöû Ãðûáî¢ø÷ûíà ¢çí³êëà ñåêòà, ÷ëåíû ÿêîé çãðóïàâàë³ñÿ âàêîë íåï³ñüìåííàãà ñåëÿí³íà Àëüÿøà Êë³ìîâ³÷à àáâåø÷àíàãà ïðàðîêàì. Ìåëàñÿ íà ¢âàçå, øòî ìåíàâ³òà ¢ Ãðûáî¢ø÷ûíå íàñòóï³öü êàíåö ñâåòó, à íîâàé äóõî¢íàé ñòàë³öàé ñâåòó ñòàíå Âåðøàë³í. Ãýòàé ã³ñòîðûÿé çàö³êàâ³ë³ñÿ ÿêðàç äâà ñëàâóòûÿ ¢ðàäæýíöû ïàäëÿøñêàé çÿìë³ – Àëÿêñåé Êàðïþê (1920–1992) – ï³ñüìåíí³ê, ïóáë³öûñò, ãðàìàäñê³ äçåÿ÷ ³ Óëàäç³ì³ð Ïà¢ëþ÷óê (1934) – ñàöû¸ëàã, ýòíîëàã, äàñëåä÷ûê ñÿëÿíñêàé êóëüòóðû, ðýë³ã³ÿçíà¢öà, ïóáë³öûñò ³ ï³ñüìåíí³ê. Ïåðøû ç ³õ, ÿê óðàäæýíåö â¸ñê³ Ñòðàøàâà íà Áåëàñòî÷÷ûíå, áû¢ ñâåäêàì ïàäçåé ó Ãðûáî¢ø÷ûíå, áà÷û¢ ³õ ñâà³ì³ âà÷ûìà. Àëÿêñåþ Êàðïþêó áûëî àäç³íàööàöü ãàäî¢, êàë³ áåãࢠç áðàòàì ó áë³çêàå Ãðûáàâà, êàá ïàáà÷ûöü Àëüÿøà Êë³ìîâ³÷à ³ íàðîä, ÿê³ ïðûéøî¢ äà ÿãî ïðàñ³öü ïàðàäû. Óëàäç³ì³ð Ïà¢ëþ÷óê, óðàäæýíåö ïàäëÿøñê³õ Ðûáîëà¢, âûõàâà¢ñÿ íà ïà÷óòàé ó äçÿö³íñòâå ëåãåíäçå àá ïðàðîêó ²ëü³. Ïîòûì ³íôàðìàöûþ ïðà àðãàí³çàöûþ „³ëü³íö࢔ ñàáðࢠàä ñâåäêࢠì³íóëûõ ïàäçåé, à òàêñàìà çíàéøî¢ ó çàï³ñàõ, çðîáëåíûõ ó öàðêî¢íûõ êí³ãàõ. Ó êí³çå Âåðøàë³í. Ðýïàðòàæ àá êàíöû ñâåòó Óëàäç³ì³ð Ïà¢ëþ÷óê ñöâÿðäæàå, øòî, ñâåò ìóæûêà äà ïà÷àòêó ÕÕ ñòàãîääçÿ áû¢ ïà-çà àãóëüíûì ðóõàì áåëàðóñêàé ã³ñòîðû³. Óñ¸, ç ÷ûì ¸í ìå¢ äà÷ûíåííå, áûëî ¢ ÿãî ¢ÿ¢ëåíí³ äàäçåíà àä ïà÷àòêó ñâåòó ³ íå ìàãëî ïàäëÿãàöü çìåíå äà êàíöà ñâåòó. Ñòàðàäà¢í³ÿ àáðàäû, òðàäûöû³, ì³ôû, íîðàâû, ñïîñàáû âÿäçåííÿ ãàñïàäàðê³, ÿê íàïðûêëàä âûãàí æûâ¸ë³íû ïàñëÿ ç³ìû ¢ïåðøûíþ íà âûïàñ òîëüê³ íà Ñâÿòîãà Þð’ÿ, ó ðàçóìåíí³ ñÿëÿí áûë³ ñïàêîíâå÷íûì³ ³ ïåðàäàâàíûì³ àä ïàêàëåííÿ äà ïàêàëåííÿ. Ìóæûêàì íàâàò çäàâàëàñÿ, øòî íà öýëûì ñâåöå ñÿëÿíå ðàçìà¢ëÿþöü íà àäíîé ìîâå. À¢òàð Âåðøàë³íà ïðûâîäç³öü ö³êàâû ïðûêëàä íà ãýòó òýìó:

Anna Sakowicz

218

Jeden z naszych etnografów pisa³ kiedyœ, i¿ mieszkañcy polskiej wsi uwa¿aj¹ Niemców i ca³¹ ich kulturê za gorsz¹ z tej prostej przyczyny, ¿e Niemcy na konia mówi¹ Pfred, podczas gdy wiadomo, ¿e koñ jest po prostu koniem, a nie jakimœ tam Pfredem. W³asna kultura wydawa³a siê ch³opom w tradycyjnej wsi czymœ tak naturalnym, ¿e niejednokrotnie nie wyobra¿ali sobie, by gdziekolwiek na œwiecie ch³op móg³ ¿yæ, myœleæ i rozmawiaæ inaczej. Wañkowicz wspomina w Szczeniêcych latach o znajomym ziemianinie, który swego zas³u¿onego leœnika postanowi³ wys³aæ na staroœæ na kurorty do Niemiec. „A po jakiemu ty tam bêdziesz rozmawia³ w Niemczech?” – spyta³ ch³opa. „A ci¿ tam, panoczku, mu¿ykou nie ma?” – odpowiedzia³ ch³op pytaniem1.

Òàê, êîæíû ìå¢ ñâîé ëàä æûööÿ ³ ðàá³¢ ñâà¸: ïàí – ñâà¸, ïîï – ñâà¸, ìóæûê – ñâà¸. Êîæíû ç ³õ æû¢, ïðàöàâà¢, ãóëÿ¢ ³ ïàì³ðà¢, ÿê áûëî ¢ñòàíî¢ëåíà ìóäðûì³ ïðîäêàì³. Óñå ïàêàëåíí³ ñÿëÿí æûë³ íÿçìåííà, ïàäîáíà, ïàâîäëå ì³ô³÷íàãà ïðàòàòûïó. Òàê áûëî äà ÷àñó Ïåðøàé ñóñâåòíàé âàéíû. Ç-çà âàéíû æûõàðû ïðàâàñëà¢íûõ â¸ñàê áûë³ çìóøàíû äà áåæàíñòâà, ïðûìàë³ ¢äçåë ó ðýâàëþöû³. Czas niós³ brzemienne w skutki wydarzenia, nie maj¹ce swych pierwowzorów w ludowych mitach: wojna, rewolucja, g³ód, utrata wiary ojców, nihilizm m³odzie¿y, upadek starych obyczajów i obrzêdów, zatracenie siê ca³ego tradycyjnego kszta³tu ch³opskiego ¿ycia. Chaos. Chaos jest nie do zniesienia na d³u¿sz¹ metê. Nale¿y go uporz¹dkowaæ, zdarzenia u³o¿yæ w szeregi, powi¹zaæ nici¹ zale¿noœci i poszukaæ swego miejsca w tym porz¹dku. Wydarzenia, które nastêpuj¹, maj¹ swoj¹ chronologiê, swój kierunek, uk³adaj¹ siê w ³añcuch przyczyn i skutków, s¹ histori¹ (41).

Ëþäç³, ÿê³ÿ âÿðíóë³ñÿ äà ðîäíûõ ìÿñö³í, øìàò ïàáà÷ûë³ ¢ áåæàíñòâå, àä÷óë³, øòî æûöö¸, ÿêîå äàãýòóëü âÿë³ – ãýòà í³áû ñîí, ëåòàðã³ÿ, ç ÿêîé ÿíû ïðà÷íóë³ñÿ. Ïà÷àë³ ¢æûâàöü òàê³ÿ ñëîâû, ÿê íàðîä, äçÿðæàâà, ñâàáîäà, íÿâîëÿ. Ìàëàäûÿ ìóæ÷ûíû çàìåñò òàãî, êàá ³ñö³ ¢ íÿäçåëþ ¢ öàðêâó, ïà÷àë³ ï³öü ãàðýëêó, à äçÿ¢÷àòû ïà÷àë³ ìàëÿâàööà, ôàðáàâàöü áðîâû, íàêëàäàöü ìàê³ÿæ. Äëÿ áàöüêî¢ ãýòà áûëà åðàñü. Òûÿ, øòî ¢ ÷àñ çàâ³ðóõ³ àñòàë³ñÿ äîìà, áûë³ çäýçàðûåíòàâàíûÿ. Ó âûí³êó òàãî, íà äóìêó Óë. Ïà¢ëþ÷óêà, æûõàðû ïàäëÿøñê³õ â¸ñàê ÿø÷ý ìàöíåé ìàë³ë³ñÿ, à íàâàò ñòâàðàöü ïà÷àë³ ñâÿòûõ ñà ñâà³õ øýðàãà¢, êàá çàõàâàöü ëàä æûööÿ, äîáðà ³ì âÿäîìû àä ñòàãîääçÿ¢. Widz¹c, i¿ œwiêci nie mog¹ czy nie chc¹ u¿yæ swej mocy, co zagorzalsi i bardziej fanatyczni ch³opi postanowili ich wyrêczyæ, og³aszaj¹c siê sami œwiêtymi. Rozmno¿yli siê wiêc œwiêci w wioskach setkami (56). 1

W³. Pawluczuk, Wierszalin. Reporta¿ o koñcu œwiata 30 lat póŸniej, Bia³ystok 1999, s. 7. Äàëåé ïðû ñïàñûëöû íà ãýòà âûäàííå ¢ äóæêàõ ïàäàåööà ñòàðîíêà.

Âîáðàç Àëüÿøà Êë³ìîâ³÷à ³ ÿãî àðãàí³çàöû³ ¢ òâîðàõ „Âåðøàë³íñê³ ðàé”...

219

Ö³êàâûì³ ç’ÿ¢ëÿþööà ðàçâàæàíí³ áàöþøê³ Ñàâ³÷à, ÿê³ áû¢ ïðîáàø÷àì ïðàâàñëà¢íàé ïàðàô³³ ¢ Îñòðî¢öó, äà ÿêîé íàëåæàëà Ãðûáî¢ø÷ûíà, ³ ÿêàÿ íàéáîëüø ïàöÿðïåëà àä Àëüÿøà Êë³ìîâ³÷à. Íà äóìêó äóõî¢íàãà, ãýòà áû¢ ÷àñ, êàë³ íàðîä áóíòàâà¢ñÿ ³ ðàçáóðà¢ñÿ. Âàð’ÿöòâà, øàëåíñòâà àõàï³ëà ëþäçåé ³ í³÷îãà áîëüø òóò íå áûëî. Ðàçâàã³ áàöþøê³ Ñàâ³÷à ñóïàäàþöü ç ìåðêàâàííåì ³ ïðàâàñëà¢íàãà ì³òðàïàë³òà Äç³ÿí³ñ³ÿ, øòî ãýòà „¢ñÿãî àä÷àéíàÿ ñïðîáà ¢ðàòàâàííÿ âÿñêîâûõ òðàäûöûé, ïàðóøýííå ÿê³õ äëÿ àäñòàëûõ ³ ïðûì³òû¢íûõ ñÿëÿí – ðà¢íàçíà÷íà êàíöó ñâåòó”2. Øòóðøêîì äà àï³ñàííÿ ïàäçåé, çâÿçàíûõ ç àñîáàé Àëüÿøà Êë³ìîâ³÷à, äëÿ Óë. Ïà¢ëþ÷óêà ñòàë³ ¢íóòðàíûÿ ïîøóê³: Szuka³em wiêc prawdy o sobie, jako o cz³owieku i o sobie, jako obywatelu Rybo³ów, mieœciny zagubionej na krañcach œwiata, w zakamarkach galaktyki. Niedaleko Taplar i Krynek Janowicza. Szuka³em te¿ prawdy o œwiecie, w którym ¿yjê i który jest mn¹. Pyta³em o to z uwag¹ i nale¿n¹ pokor¹ obywateli Wierszalina, mieszkañców i budowniczych Stolicy Œwiata (113).

Ïðà çàö³êà¢ëåíàñöü À. Êàðïþêà àñîáàé Àëüÿøà Êë³ìîâ³÷à Ñàêðàò ßíîâ³÷ íàï³øà: Nieodparcie odnoszê wra¿enie, ¿e fascynacja Alaksieja Karpiuka postaci¹ ch³opskiego proroka Eliasza z Grzybowszczyzny wynika z jego w³asnych akurat kolei ¿ycia. Ów urodzony idealista nigdy niczego nie czyni³ z wyrachowania, stale obrywaj¹c z tej racji po plecach, by w koñcu odejœæ z tego œwiata w okropnych mêkach3.

Òàê ÿê Àëÿêñåé Êàðïþê ñàì áû¢ ñâåäêàì àäëþñòðàâàíûõ ó òâîðû ïàäçåé, à àäíà ç æàíîê-ì³ðàíîñ³ö – Õ³ìêà, áûëà ðîäíàé ñÿñòðîé ÿãî áàöüê³, à øìàò ³íøûõ çíà¸ìûõ ³ ñóñåäçÿ¢ ïðûìàë³ ¢äçåë ó äçåéíàñö³ àáø÷ûíû, ìîæíà ñöâåðäç³öü, øòî øòóðøêîì äëÿ íàï³ñàííÿ òâîðà ç’ÿâ³ë³ñÿ àñàá³ñòûÿ ¢ñïàì³íû ï³ñüìåíí³êà ³ àïîâÿäû ÿãî ðîäíûõ, ïàäëÿøñê³õ ïðîäêà¢, ïàïî¢íåíûÿ ñàáðàíûì³ ïàçíåé ìàòýðûÿëàì³ ïàä÷àñ ïàåçäàê ó ðîäíûÿ ñòàðîíê³. Óâåñü ñýíñ ó òûì, øòî çàäóìà àïîâåñö³ çàðàäç³ëàñÿ ¢ ìà³õ çåìëÿêî¢. ×àñàì³ ¢ ï³ñüìåíí³êà àáóäæàåööà êë³÷ ïðîäêà¢, ³ ¸í òàäû ñòàíîâ³ööà ëåòàï³ñöàì ñâàéãî ÷àñó. 2

À. Êàðïþê, Âåðøàë³íñê³ ðàé, ̳íñê 1974, ñ. 166–167. Äàëåé ïðû ñïàñûëöû íà ãýòà âûäàííå ¢ äóæêàõ ïàäàåööà ñòàðîíêà. 3 S. Janowicz, Pos³owie, [ó:] A. Karpiuk, Raj w Wierszalinie, czyli przypadki Eliasza, Bia³ystok 1993. s. 286.

220

Anna Sakowicz

² ¢ ìÿíå ïåðàä âà÷ûìà ñòàÿöü òàÿ ñ÷àðíåëàÿ çÿìëÿíêà Ñöÿïàíà, òàëåíàâ³òàÿ àïòûì³ñòêà ʳðûë³õà ³ íåø÷àñë³âàÿ Õ³ìêà, à ¢ ïàòàéíûõ êóòêàõ äóøû, äçå, ìàáûöü, õàâàåööà äû ïåðàõîäç³öü ñêðîçü ëàíöóæîê ïàêàëåííÿ¢ ïàìÿöü ðîäó, çàãàâàðûë³ íÿçäçåéñíåíûÿ ³ìêíåíí³ äçÿäî¢ ³ ïðàäçåäà¢, ³ ÿ, ïðàìû ³õí³ íàø÷àäàê, òîëüê³ ñïðàáóþ âûë³öü íà ïàïåðó ñ³ëó äóõà, öÿðïåííå ³ áîëü çåìëÿêî¢ (241).

Ñâภìåðêàâàííå àá ïðû÷ûíå ïàïóëÿðíàñö³ Àëüÿøà Êë³ìîâ³÷à âûêàçâàå Óë. Ïà¢ëþ÷óêó ñîëòûñ Ãðûáî¢ø÷ûíû Ïàâåë Âàëîøûí, íåïàñðýäíû ñâåäêà ãýòûõ ïàäçåé. Ó â¸ñöû áû¢ áàíäûò Ïà¢òàðàê, ÿê³ ðàáàâࢠëþäçåé, ïàãðàæࢠçàáîéñòâàì³, ïàòðàáàâࢠâÿë³ê³õ âûêóïà¢. Íå äàâàë³ ÿìó ðàäû íàâàò öàðñê³ÿ æàíäàðû. Ó ãýòû ÷àñ Àëüÿø Êë³ìîâ³÷ ñàáðà¢ñÿ ïàåõàöü ó Êðàíøòàäò äà öóäàòâîðöû ²ààíà ïðàñ³öü ïàðàäû àäíîñíà ïàáóäîâû öàðêâû. Ñóñåäç³ ïàðà³ë³ Êë³ìîâ³÷ó, êàá àäíà÷àñîâà ¸í ðàñêàçࢠñâÿòàðó ïðà áàíäûòà. Òàê ñòàëàñÿ, øòî ¢ ÷àñ ïàåçäê³ Êë³ìîâ³÷à àäç³í ìóæûê çàá³¢ Ïà¢òàðàêà. À ëþäç³ çàìåñò òàãî, êàá äçÿêàâàöü ÿìó, ïðûï³ñàë³ ôàêò âûçâàëåííÿ àä áàíäûòà Àëüÿøó. ² ãýòà ïðûíåñëà ñàìàçâàíàìó ïðàðîêó ñëàâó. À. Êàðïþê òàêñàìà çãîäíû, øòî ç ãýòàãà ìîìàíòó ³ ïà÷ûíàåööà ã³ñòîðûÿ öóäࢠáóäó÷àãà ïðàðîêà. Ç ãýòàé ñ³òóàöû³ ³ ïà÷ûíàå ¸í ñâîé ðàñêàç ïðà Êë³ìîâ³÷à ¢ àïîâåñö³ Âåðøàë³íñê³ ðàé. Ïåðàâàæíàÿ áîëüøàñöü àäíàäóìöࢠïðà Àëüÿøà Êë³ìîâ³÷à âåäàëà òîëüê³ â³äàâî÷íàå, à áû¢ ¸í âåëüì³ ñóïÿðý÷ë³âàé àñîáàé. Çíåøíå Àëüÿø áû¢ ïðîñòûì, ñö³ïëûì ñåëÿí³íàì, ñàì öÿæêà ïðàöàâà¢, õàð÷àâà¢ñÿ òîëüê³ ñâà³ì çåìëÿðîá÷ûì óðàäæàåì. ² äàë¸êà íå ¢ñå âåäàë³, ÿê³ì ÷àëàâåêàì ç’ÿ¢ëÿ¢ñÿ Àëüÿø ó ïðûâàòíûì æûöö³. ¨í íå ïàñòóïࢠçãîäíà ç õðûñö³ÿíñê³ì ïðûíöûïàì: ëþá³öå àäç³í äðóãîãà. Àëüÿø íå ìå¢ ëþáîâ³ äà ñàìûõ áë³çê³õ: äà äçÿöåé ³ æîíê³, ÿêàÿ ïàäàðâàëàñÿ ³ ïàìåðëà àä íåïàñ³ëüíàé ïðàöû íà ãàñïàäàðöû. Äà÷öý íå õàöå¢ ïàçû÷ûöü ãðîøàé íà àïåðàöûþ ÿå ìóæà, ïðû òûì ÿê ³íøûÿ ñòðàøýííà ³ áåññàðîìíà ÿãî àáêðàäâàë³, àá ÷ûì ¸í âåäà¢, òîëüê³ íå ïàíàâࢠíàä ñâà³ì áàãàööåì ³ àáø÷ûíàé. Ñóïðàöü âîë³ ñÿ쒳 ïðàäࢠñâภïîëå ³ áàëîòà, øòî çìóøàëà äçÿöåé íà æàáðàöòâà ³ ïàðàáêàâàííå. Ó âûí³êó ñûí ïàéøî¢ äîáðààõâîòí³êàì ó àðì³þ ³ ñëåäó ïà ³ì íå çàñòàëîñÿ. Óçí³êàå ïûòàííå, ö³ ÷àëàâåê, ÿê³ òàê³ áÿçë³òàñíû ¢ àäíîñ³íàõ äà ñâà³õ áë³çê³õ ìîæà ñïàãàäàöü ãîðó ³ áÿäçå ³íøûõ ëþäçåé, âó÷ûöü ³õ, ÿê ìàþöü æûöü. Âîñü ÿê ïðàäñòà¢ëÿå ñâàéãî ãåðîÿ À. Êàðïþê: Àëüÿø ãàðýëê³ íå áðࢠ³ ¢ ðîò, íå öÿãíóëà ÿãî ³ äà ëþäçåé, ÷àëàâåêàì áû¢ íåëþäç³ìûì. Òîëüê³ ³ äîìà êàðûñö³ ç ÿãî íå ìåë³. Äçÿöåé ¸í íå ëþá³¢,

Âîáðàç Àëüÿøà Êë³ìîâ³÷à ³ ÿãî àðãàí³çàöû³ ¢ òâîðàõ „Âåðøàë³íñê³ ðàé”...

221

ç æîíêàé æû¢ êåïñêà [...]. Óñ¸ íîâàå, ïàâîäëå Àëüÿøà, áûëî íàðàäæýííåì ñàòàíû, ä’ÿáëà, ³ ¢ïàðòàìó ñåëÿí³íó çàõàöåëàñÿ ÷îðíûì ñ³ëàì ñòàöü ïàïÿðîê” (20).

Òàìó Êë³ìîâ³÷ ñòࢠæûöü áåç íàâ³í ³ ïà÷ࢠ÷àñòà ÷ûòàöü Á³áë³þ. „Ó áàáàê ³ ñÿëÿí, øòî Ñâÿòîãà ï³ñàííÿ ÷ûòàöü íå ìàãë³, Àëüÿø ïàñòóïîâà ïà÷ࢠâûêë³êàöü ïàøàíó” (20). À¢òàðûòýò Àëüÿøà ¢çâûñ³¢ñÿ, êàë³ ¸í àòðûìࢠáëàñëàâåííå íà ñâàþ äçåéíàñöü àä öóäàòâîðöû ²ààíà Êðàíøòàäöêàãà. ×àñòà ïðàðîê ç Ãðûáî¢ø÷ûíû ³øî¢ ñóïðàöü òàãî, ÷àìó íàâó÷à¢, êàá äàïàìàãàöü áë³æíÿìó. Íàïðûêëàä, öàëêàì íåçðàçóìåëà áûëî ÷àìó Àëüÿø âûêóïëÿ¢ ó êðàìàõ óñ¸ ïÿ÷ýííå ³ âîïðàòêó, à çàòûì âûâîç³¢ òàâàð ó ëåñ ³ ïàë³¢ àáî çàêîïâࢠó ÿìû. Ãýòûì æà ïÿ÷ýííåì ìîæíà áûëî á íàêàðì³öü äçÿöåé, ÿê³ÿ ìîæà ³ í³êîë³ íå ìåë³ ¢ ðîö³êó òàêîé ñìàêàòû. Âîïðàòêó ìîæíà áûëî á ðàçäçÿë³öü ñÿðîä áåäíûõ ëþäçåé. ßêàÿ êàðûñöü áûëà ñà çí³ø÷ýííÿ ãýòûõ ðý÷à¢? Ö³ ìîæíà àïðà¢äàöü òûì, øòî Àëüÿø çìàãàåööà ç ë³øííÿé ðàñêîøàé äëÿ ÷àëàâåêà? Çäàåööà, òóò óæî ïðàðîê ñàì íàáë³ç³¢ñÿ äà åðàñ³. Ìàã÷ûìà, ñàìàå âàæíàå, ïðûâàáë³âàå ¢ ôåíîìåíå ïðàðîêà áûëî òîå, øòî ¸í ïðàäࢠñâàþ áàöüêî¢ñêóþ çÿìëþ, êàá ïàáóäàâàöü öàðêâó. Íåçâû÷àéíàñöü ãýòàãà ¢÷ûíêó ïàäêðýñë³âàå Ïàâåë Âàëîøûí, ñîëòûñ Ãðûáî¢ø÷ûíû, òàìó, øòî ch³op w tym czasie, gdy siê poczu³ „przy pieni¹dzach”, kupowa³ ziemiê, czy te¿, jak u nas mówi¹ „b³oto”. Chyba, ¿e by³ „majsterski” – wtedy budowa³ sobie m³yn. Eliasz budowa³ cerkiew. Sk¹d, po co i na co cerkiew! [...] Gdy Eliasz by³ jeszcze dzieckiem, rodzice jego jeŸdzili w niedzielê na nabo¿eñstwa do Krynek. Wstawali bardzo wczeœnie. Gotowali strawê – lepsz¹ ni¿ codziennie, bo z miêsem – strawê jedli w domu, a miêso brali do Krynek. [...] W domu czeka³y na rodziców dzieci, wybiega³y im na spotkanie, zabiera³y z wozu co by³o, i oczywiœcie torbê. Wyjmowa³y z niej „zajêczy chleb”, ogryza³y koœci i chwali³y, ¿e wszystko takie smaczne. „Och, ¿eby cerkiew by³a blisko, toby rodzice nie zabierali w niedzielê miêsa i my byœmy jedli z nimi w domu” – tak mówi³ wówczas ma³y Eliasz. Jak cz³owiekowi przyjdzie jakiœ zamys³ do g³owy, nie porzuca go czasem przez ca³e ¿ycie. Ma³o – zaczyna o tym œniæ. Tak by³o i z Eliaszem. Jeszcze bêd¹c m³odzieñcem, widzia³ we œnie cerkiew w wiosce, w tym samym miejscu, gdzie ona stoi dziœ (72).

À. Êàðïþê ó àïîâåñö³ Âåðøàë³íñê³ ðàé ³íàêø ïðàäñòà¢ëÿå ïðû÷ûíó ïàáóäîâû öàðêâû ¢ â¸ñöû Ãðûáî¢ø÷ûíà. ͳáûòà, êàë³ Àëüÿø áû¢ ìàëû ³ ïàñâ³¢ êîíåé, ÿãî àñëÿï³ëà íåçÿìíîå ñâÿòëî ³ íà íåáå ç’ÿâ³ëàñÿ Áàãàðîäç³öà äû àá’ÿâ³ëà, øòî Áîã äàðó÷àå ÿìó ïàáóäàâàöü íà òûì ïàãîðêó, äçå ÿãî ìàö³ íàðàäç³ëà, öàðêâó. Ãýòû ôàêò ÿê áû äàâîäç³öü âûêëþ÷íàñöü àñîáû Êë³ìîâ³÷à, øòî ¸í âûáðàíí³ê ë¸ñó ÿê³ âûêîíâàå Áîæóþ âîëþ. Áàãàðîäç³öà

222

Anna Sakowicz

ñêàçàëà ÿìó ÿø÷ý, øòî ãýòàå ìåñöà áóäçå ñâÿòûì, à ¸í ñòàíå ïðàðîêàìöóäàòâîðöàì. Êë³ìîâ³÷ ïàáóäàâࢠöàðêâó ÿø÷ý ³ òàìó, áî ë³÷û¢, øòî ñâÿòàðû – ãýòà ìàõëÿðû, ÿê³ÿ àøóêâàþöü ïðîñòûõ ëþäçåé, øòî äóõàâåíñòâà – äàðìàåäû, ÿê³ÿ íàá³âàþööà ¢ ïàñðýäí³ê³ ïàì³æ Áîãàì ³ âåðí³êàì³. ² ëþäç³ ïàâåðûë³ Àëüÿøó, øòî ¸í ïàñëàíû Áîãàì, êàá àáëåã÷ûöü ³õíÿå æûöö¸, êàá äàïàìàãàöü ³ì. À. Êàðïþê ïàäêðýñë³âàå, øòî âÿñêîâûÿ æàí÷ûíû ë¸ãêà äàâÿðàë³ ñâภãîðà áàöþøêó, ÿê³ ñóïàêîéâà¢, ãà³¢ áîëü, çí³ìࢠãðàõ³ ³ äàâࢠïàðàäû. ßíû àä âÿêî¢ çíàõîäç³ë³ ñóöÿøýííå ¢ öàðêâå. Àäíàê áàöþøê³ áûë³ ç ³íøàé ñàöûÿëüíàé ïðàñëîéê³, øòî ÿê áû äûñòàíöûðàâàëà, âûêë³êàëà ìîæà ³ êðûõó ñòðàõ. Àëüÿø áû¢ ñâîé ÷àëàâåê, à ñâîé ñâàéãî ëåïø çðàçóìåå. Òðýáà ÿø÷ý àäçíà÷ûöü, øòî ãýòà áû¢ ÷àñ, êàë³ íå ¢ñå âÿðíóë³ñÿ ç áåæàíñòâà. Øìàò áûëî òàê³õ àäç³íîê³õ æàí÷ûí, ÿê³õ äçåö³ ïàâûÿçäæàë³ ¢ ãîðàä ³ íå êëàïàö³ë³ñÿ ïðà ñâà³õ ìàöÿðîê. Òàê³ÿ ãåðà³í³ ÿê ʳðûë³õà, Ñàõàðûõà ³ Õ³ìêà „çàäûõàë³ñÿ àä àäç³íîòû ³ ñóìó, õîöü æûë³ çà¢ñ¸äû ñÿðîä ëþäçåé”. Çàòóçàíûÿ áàáê³, áûòòà çà ñàëîì³íêó, ñõàï³ë³ñÿ öÿïåð çà âåñòêó ç Ãðûáî¢ø÷ûíû. ßíû ¢ðàç ïàâåðûë³ âà ¢ñ¸ òîå, øòî âûäóìàë³ ñàì³, à ³õí³ÿ çáÿäîâàíûÿ ³ ¢ñòðûâîæàíûÿ äóøû ïàöÿãíóëà äà Àëüÿøà ç ÿãî íåçâû÷àéíàé öàðêâîé (42).

Âîñü òàê ³ íàñåëüí³ê³ øìàòë³ê³õ ïàäáåëàñòîöê³õ â¸ñàê ïàöÿãíóë³ñÿ äà Àëüÿøà. Òðýáà çàçíà÷ûöü, øòî áàãàòûÿ æûõàðû âÿë³ê³õ ãàðàäî¢, ÿê íàïðûêëàä Ãðîäíà, íå äàë³ âåðû ñëîâàì ïðàðîêà ç Ãðûáî¢ø÷ûíû. Ãýòà öàëêàì çðàçóìåëà, áî ñïîñàá ïðàöû ³ ïðàâÿäçåííÿ âîëüíàãà ÷àñó àäðîçí³âà¢ñÿ ïàì³æ íàñåëüí³öòâàì â¸ñàê ³ ãàðàäî¢. Æûöö¸ áåäíûõ æûõàðî¢ Ãðûáî¢ø÷ûíû, äçå ¢áîãàÿ, ìàëà ïðàäóêòû¢íàÿ, íå¢ðàäæàéíàÿ çÿìëÿ, áûëî çâÿçàíà ç öÿæêàé ïðàöàé íà ãàñïàäàðöû. ßíû, ó àäðîçíåííå àä æûõàðî¢ ãîðàäà, íå øïàöûðàâàë³ ïà ëåñå, íàä ðý÷êàé, ïà ïîë³ – ÿíû õàäç³ë³ òóäû ïðîñòà çà åæàé: ïà ãðûáû, ÿãàäû, ðûáó, ø÷à¢å. Óçí³êíåííå àðãàí³çàöû³ „³ëü³íö࢔ ïðûíåñëà âÿë³ê³ÿ ìàòýðûÿëüíûÿ ñòðàòû äëÿ ïðàâàñëà¢íàãà äóõàâåíñòâà. Êàë³ ãðûáî¢ø÷ûíñê³ÿ ïàêëîíí³ê³ Àëüÿøà àêàçàë³ñÿ ïàä êàíòðîëåì ãðîäçåíñêàé êàíñ³ñòîðû³ íà ïðàöÿãó òîëüê³ íåêàëüê³ ìåñÿöà¢, âûðàøûë³ñÿ ¢ñå ÿå ýêàíàì³÷íûÿ ïðàáëåìû. Òàìó íå ìàãë³ áàöþøê³ àäïóñö³öü öàðêâó ¢ Ãðûáî¢ø÷ûíå Àëüÿøó. ³äàöü, ìå¢ ðàöûþ Ïàâåë Âàëîøûí, ñöâÿðäæàþ÷û: Pisze Pan, i¿ „sekta grzybowska” d¹¿y³a do poderwania autorytetu duchowieñstwa prawos³awnego w masach. Nie o to chodzi³o. Podczas postrzygania Eliasza ludzie rzeczywiœcie przynieœli du¿o pieniêdzy, wszyscy ujrzeli na w³asne oczy, jaka jest

Âîáðàç Àëüÿøà Êë³ìîâ³÷à ³ ÿãî àðãàí³çàöû³ ¢ òâîðàõ „Âåðøàë³íñê³ ðàé”...

223

zach³annoœæ duchowieñstwa prawos³awnego. To oni zmusili wst¹piæ do zakonu, na przekór wszelkim zasadom, dwukrotnie ¿onatego mê¿czyznê, ciemnego, zupe³nie nieobeznanego w kanonach ch³opa – od p³uga i siekiery (73).

Óë. Êàðïþê ó ñâà¸é àïîâåñö³ Âåðøàë³íñê³ ðàé ïðàäñòà¢ëÿå ãýòóþ ïðàáëåìó ÿø÷ý ç ïóíêòó ãëåäæàííÿ êàòàë³öêàãà äóõàâåíñòâà. Êàðäûíàë Ïîëüø÷û äîêòàð À¢ãóñò Õë¸íä çðàçóìå¢, øòî íàñòàå ìîìàíò, êàá óçÿöü ðýâàíø íàä ïðàâàñëà¢åì. ¨í õàöå¢ êàí÷àòêîâà ë³êâ³äàâàöü àáî ïðûíàìñ³ çíà÷íà àñëàá³öü óïëû¢ ïðàâàñëà¢ÿ íà Óñõîäí³õ çÿìëÿõ Ïîëüø÷û. À. Êàðïþê óêëàäàå ¢ ÿãî âóñíû íàñòóïíûÿ ðàçâàã³: – [...] ̳í³ñòýðñòâà ¢íóòðàíûõ ñïðàâࢠòàêñàìà âàøàãà Ýëüÿøà ïàäòðûìë³âàå! Êë³ìîâ³÷ ãëóøûöü ðàáîòó êàìóí³ñòà¢, ³ ãåíåðàë Ñëàâîé-Ñêëàäêî¢ñê³ âûäàñöü çà¢òðà æ äàäàòêîâûÿ ðàñïàðàäæýíí³ ïàë³öû³! [...] ß ñà ñâàéãî áîêó ïàäòðûìàþ âàñ òàêñàìà. Ïàïðàøó ïðýç³äýíòà, êàá óçíàãàðîäç³¢ ãýòàãà õëîïà ÿø÷ý ðàç. Åï³ñêàï ßëáæûõî¢ñê³ ¢ òûÿ â¸ñê³, äçå ïðàâàñëà¢å íàéáîëüø ïàõ³ñíóëàñÿ, ïàøëå „Æûâûÿ Ðóæàíöû” [...]. Àëå æ ³ õàðàêòàð!.. Ñàìàðîäàê!.. Íå ïåðàøêàäæàöü ãýòàìó äç³êàìó çóáðó, ïàíîâå, äàöü ÿìó ðàçâÿðíóööà! Êàë³ á òàêîãà ïðàðîêà íà Êðýñàõ Óñõîäí³õ íå áûëî – ÿãî âàðòà áûëî á âûäóìàöü íàì ç âàì³!.. Íÿõàé áóøóå!.. Íÿõàé ðîá³öü øòî õî÷à!.. À öÿïåð – ç Áîãàì! (232–233).

Ìàã÷ûìà, áóíò Àëüÿøà Êë³ìîâ³÷à ñóïðàöü öàðêâû ãðóíòóåööà ³ íà òûì, øòî ÿãî ìàö³ áûëà êàòàë³÷êàé, ÿêàÿ âûéøëà çàìóæ çà ïðàâàñëà¢íàãà ³ ñàìà ïðûíÿëà ãýòàå âåðàâûçíàííå. Äçÿöåé àõðûñö³ë³ ¢ öàðêâå, àëå ïàñëÿ ñìåðö³ ñâàéãî ìóæà – Ëà¢ðýíà Êë³ìîâ³÷à – ÿíà í³áû ¢ñïîìí³ëà, ê³ì áûëà äà çàìóñòâà, ³ ïà÷àëà ìàë³ööà ïà-ïîëüñêó ïåðàä ³êîíêàé Ìàö³ Áîæàé ×ýíñòàõî¢ñêàé. Ãýòû ïåðàõîä àä àäíàãî âåðàâûçíàííÿ äà äðóãîãà ïà¢ïëûâࢠíà ïñ³õ³êó ÿå äçÿöåé, àñàáë³âà Àëüÿøà. Ïîòûì ÿê ïðàðîê ¸í áóäçå ¢ ñâà¸é öàðêâå âåøàöü êàòàë³öê³ÿ àáðàçû ³ íàðýøöå àääàñöü õðàì êàòàë³êàì. Âàêîë ïðàðîêà ñàáðàëàñÿ øìàò àñîá, ÿê³ÿ, ê³ðóþ÷ûñÿ ö³ òî çíåøí³ì ïàäàáåíñòâàì, ö³ çäàðýííÿì³, øòî ìåë³ ìåñöà ¢ ³õ æûöö³, ïà÷àë³ ³ãðàöü ðîë³ ðîçíûõ àïîñòàëà¢, àðõàíãåëࢠ³ ³íøûõ ã³ñòàðû÷íûõ ïåðñàíàæà¢, ÿê íàïðûêëàä öàðà ̳êàëàÿ. Óë. Ïà¢ëþ÷óê ó àñîáíûõ ðàçäçåëàõ êí³ã³ Âåðøàë³í ðàñêàçâàå ã³ñòîðû³ òàê³õ „ñâÿòûõ àñîá”, à òàêñàìà ã³ñòîðû³ ïðîñòûõ ëþäçåé, ÿê³ÿ ¢íåñë³ ñâîé óêëàä ó ðàçâ³öö¸ êóëüòó Àëüÿøà. ßê íàïðûêëàä æàí÷ûíà Ô¸êëà, øòî, í³áû ãðýøí³öà Ìàãäàëåíà, ïðàõîäç³öü øëÿõ àä ðàñïóñí³öû äà àääàíàé ñâàéìó ïðàðîêó ïàñëóøí³öû. Ñàêðàò ßíîâ³÷ çà¢âàæàå: „Karpiuka interesuj¹ co prawda i uniwersalne prawid³owoœci, prawa narodzin, rozkwitu i zejœcia. Jednak¿e z osobliw¹, rzec by mo¿na, luboœci¹ koncentruje on sw¹ pisarsk¹ uwagê na opozycji bezideowoœci

Anna Sakowicz

224

wobec ideowoœci. Albo jeszcze inaczej: na niemo¿noœci osi¹gniêcia idea³u. Przecie¿ uosabia go ka¿da wiara. Najpe³niej natomiast – w Pana Boga. Wokó³ Jezusa Chrystusa tak¿e krêcili siê ró¿ni hochsztaplerzy, cwaniaczkowie, nieuda³oty ¿yciowe, albo po prostu w³óczêdzy. Syn Bo¿y dostrzega³ ich ma³oœæ, rozumia³ i cierpia³ równie¿ za nich. By³a to walka o cz³owieczeñstwo w cz³owieku, o mi³oœæ zamiast nienawiœci. Dociekania zaœ Eliasza Klimowicza w³aœciwie nie wysz³y poza ramy rzeczywistoœci spo³ecznej, przeciwieñstw pomiêdzy bied¹ i bogactwem materialnego bytowania, a nawet typowo ch³opskiej niechêci do cywilizacji miejskiej. G³oszona przez niego w schy³kowym okresie tzw. nowa wiara nie mia³a w sobie – na dobr¹ sprawê – nic z jakiejœ odmiennej, sekciarskiej wzglêdem prawos³awia doktryny, lecz by³a w swej istocie odtr¹ceniem jeno kleru. W³oœciañsk¹ rebeli¹ za przejêcie œwi¹tyñ. Kap³ani bêd¹ ci przeszkadzaæ, napomina³ Joan z Kronsztadu. Aliœci wokó³ proroka Eliasza pojawili siê te¿ kap³ani, jego w³aœni, zwani trzecimi. Szykowa³ siê wiêc ruch elit, a skoñczy³o siê na groteskowym konflikcie miêdzy amatorszczyzn¹ a profesjonalizmem”4. Íåâÿäîìà ÿê äî¢ãà ³ñíàâàëà á âåðà ¢ Àëüÿøà, àëå íàïý¢íà äà¢æýé, ÷ûì äà âûçíà÷àíàãà ³ì òýðì³íó êàíöà ñâåòó, ÿê³ ìå¢ íàñòóï³öü, áî êàí÷àëàñÿ áîñêàå öÿðïåííå. Çàñòàööà íà çÿìë³ ìå¢ òîëüê³ àäç³í, ïàáóäàâàíû ïðàç âåðí³êࢠïðàðîêà, ãîðàä Âåðøàë³í, ÿêîìó „Áîãàì íàçíà÷àíà ïåðà¢òâàðûööà ¢ ðàé, äçå áóäóöü æûöü âå÷íà òûÿ, õòî ïðûçíࢠÀëüÿøà ³ ÿãî «íîâàå âó÷ýíí廔 (251). ßê áû ãýòàé âûäóìê³ áûëî ìàëà, Êë³ìîâ³÷ àáâÿñö³¢ ÿø÷ý àäíî ïðàðîöòâà: íà çÿìëþ çûéäçå äðóã³ ðàç ñûí Áîæû. Ñàì Àëüÿø âûçíà÷û¢ Ìàö³ Áîæóþ ³ áàöüêó ²ñóñà Õðûñòà. Êàë³ àêàçàëàñÿ, øòî íå àòðûìë³âàåööà ñà ñâÿòûì çà÷àööåì âûáðࢠ³íøóþ ìàëàäóþ ïàðó, ïîòûì „ñâÿòûÿ äçåâû” àáðàë³ ÿø÷ý íàñòóïíóþ. À. Êàðïþê àöàí³¢ ãýòà íàñòóïíûì³ ñëîâàì³: Âàëàñû äûáàì ñòàíîâÿööà íà ãàëàâå, ÿê ïàäóìàåø, äà ÷àãî ïðûâîäç³öü öåìðàøàëüñòâà, êàë³ àäíî äàöü ÿìó âîëþ! Óâàéøî¢øû ¢ ñ³ëó, ÿíî àäðàçó ñïðàáóå àø÷àñë³â³öü ÷àëàâåöòâà. Çâû÷àéíà çà òàêóþ ñïðàâó áÿðýööà òîé, õòî í³êîë³ íå ëþá³¢ í³ àäíàãî áë³æíÿãà: àáñòðàêòíàÿ ëþáî¢ äà ëþäçåé – ìàö¸ðû ýãà³çì ³ áëåô (251).

Ìàã÷ûìà, ³ ãýòà äàðàâàë³ á àäíàäóìöû ñâàéìó ïðàðîêó, êàá ëþäç³ íå ðàñïðàäàë³ ñâà³õ ãàñïàäàðàê ³ ³íøàé ìà¸ìàñö³, à ãðîøû àääàë³ Êë³ìîâ³÷ó, ÿê³ ¢êëࢠ³õ ó áàíê. Çäç³¢ëÿå ôàêò, øòî ïðîñòûÿ ëþäç³ ïàë³÷ûë³, øòî ¢ íåáå æ áàãàööå íå ïàòðýáíàå, à Àëüÿø, ÿê³ òàêñàìà âûá³ðà¢ñÿ ¢ ëåïøû ñâåò, 4

Ibidem.

Âîáðàç Àëüÿøà Êë³ìîâ³÷à ³ ÿãî àðãàí³çàöû³ ¢ òâîðàõ „Âåðøàë³íñê³ ðàé”...

225

ïðûìࢠàä ³õ ãðîøû. Òàêîé ïàìûëê³ íå çðàá³ë³ àäíàâÿñêî¢öû Êë³ìîâ³÷à, áî ÿíû íå âåðûë³ ¢ áàéê³ ñòàðîãà. ßíû ¢âåñü ÷àñ òîëüê³ ïðûãëÿäàë³ñÿ äà ïàäçåé ó Ãðûáî¢ø÷ûíå. ×àðó ãîðû÷û ïåðàë³¢ ÿø÷ý àäç³í ó÷ûíàê ïðàðîêà. Àëüÿø óçäóìà¢, øòî ïðàâàñëà¢íàå äóõàâåíñòâà íàñëàëà íà ÿãî áÿëü÷àí ç êðûæàì, êàá ðàñïÿë³ ÿãî. Êë³ìîâ³÷ âûðàøû¢ ïîìñö³öü ³ì, à ÿê ãýòà áûâàå ¢ çëîñö³, íàéáîëüø ïàêðû¢äç³¢ íåâ³íàâàòûõ ñâà³õ àäíàäóìöࢠ– ïðàâàñëà¢íûõ ëþäçåé, ó òûì ë³êó íàâàò ñóñåäçÿ¢, ÿê³ÿ âûðàòàâàë³ ÿãî àä ñìåðö³ íà êðûæû. Ïàëàþ÷û ëþòàñöþ, óñå öàðêî¢íûÿ àòðûáóòû çàòàï³¢ ó ñàæàëöû, öàðêâó àääࢠêàòàë³êàì, à öàðêî¢íûÿ ãðîøû çàìåñò òàãî, êàá âÿðíóöü ëþäçÿì, ïàäàðàâࢠíà ðîçíûÿ êàòàë³öê³ÿ ³í³ö³ÿòûâû, ÿê íàïðûêëàä: ïàáóäîâó êàñö¸ëà ¢ Ãàðàäêó, íà äçåéíàñöü êàòàë³öê³õ ì³ñ³ÿíåðࢠ³ àðãàí³çàöû³ „Æûâûÿ ðóæàíöû”. Òàìó íÿìà ÷àãî çäç³¢ëÿööà, øòî ëþäç³, àøóêàíûÿ ÷àëàâåêàì, ÿê³ áû¢ àäíûì ç ³õ, âûñòóï³ë³ ñóïðàöü ÿãî – ñâàéãî ïðàðîêà. Êðû¢äà áûëà òûì áîëüøàÿ, øòî ÿíû ¢ ïàáóäîâó öàðêâû ¢êëàë³ ñâàþ äóøó, íàäçåþ íà ëåïøóþ áóäó÷ûíþ. Òàê³ì ÷ûíàì Àëüÿø Êë³ìîâ³÷ ïåðà¢òâàðàåööà ç ïðàðîêà ¢ ìàõëÿðà, àôåðûñòà. À. Êàðïþê ó ñâà¸é àïîâåñö³ Âåðøàë³íñê³ ðàé ïàêàçâàå Êë³ìîâ³÷à, ÿê³ ¢ êîæíûì ÷àëàâåêó áà÷ûöü ñâàéãî âîðàãà ³ õî÷à äàêàçàöü, øòî íåëüãà ¢âàõîäç³öü ó ñïðý÷ê³ ç ³ì. Àëüÿø àòðûìࢠàñàá³ñòóþ àõîâó ³ íàíÿ¢ àäâàêàòà¢, ÿê³ÿ àä ÿãî ³ìÿ öÿãàë³ ëþäçåé çà ãëóïñòâà ïà ñóäàõ, íàïðûêëàä, çà òîå, øòî êàðîâà ïàòàïòàëà òðóñêà¢ê³, àáî çà æàðòû ç ÿãî ö³ Ô¸êëû. Àëüÿø, ÿê³ âûðàòàâࢠëþäçåé àä áàíäûòà Ïà¢òàðàêà, ñàì ñòࢠÿø÷ý ãîðøûì çà ÿãî. Òîé õîöü óëàäû òàêîé íå ìå¢! [...] – ßãî Ñóäýöê³ ñà ñâà³ì³ ãà¢ðûêàì³ òàê³ ñòðàõ ïàíàãàíÿ¢, øòî áàáû ³ íà äâîð áàÿööà âûéñö³!.. Àïîøí³õ ñàáàê äàñòðýëüâàþöü, àá³áîê³!.. – ² ïëîö³öü ëàéäàêàì ãýòûì!.. Òàêóþ áàíäó ìå¢ êàë³ñüö³ òîëüê³ ãðàô Áðàí³öê³. Òàäû íà ³õ õîöü ìîæíî áûëî ïàñêàðäç³ööà ãðàôó ö³ ãðàô³í³, à êàìó çàÿ¢ëÿöü ïîéäçåø öÿïåð?.. – Íå äàé Áîã, êàë³ ç õàìà çðîá³ööà ïàí, ø÷ý ïðà ãýòî äà¢íåé êàçàë³! (319–320)

Óë. Ïà¢ëþ÷óê ¢ êí³çå Âåðøàë³í ïàøûðàå ìàòýðûÿë, ñàáðàíû àá ïðàðîêó Àëüÿøó Êë³ìîâ³÷ó, ã³ñòîðûÿì³ ëþäçåé, ÿê³ÿ çíàéøë³ ñâîé ðàé íà çÿìë³, ÿê³ÿ æûâóöü ó ãàðìîí³³ ç àêàëÿþ÷ûì ñâåòàì. Íàïðûêëàä, äçÿäóëÿ ßêóá, ÿê³ æû¢ ç äíÿ ¢ äçåíü áåç ïëàíà¢, í³êîë³ í³êóäû íå ñïÿøà¢ñÿ. ¨í íå âåäࢠì³òóñë³âàñö³ æûööÿ, íÿðâîâàñö³ ³ ñòðýñà¢, ÿê³ÿ ÿíî âûçâàëÿå. Óñ¸, øòî ðàá³¢, áûëî ñàïðà¢äíûì ÷ûñòûì ìàñòàöòâàì. Öÿïåð ßêóá ïåíñ³ÿíåð, ìàå áÿñêîíöû àäïà÷ûíàê, âå÷íóþ íÿäçåëþ, ñâÿòà. ßìó ¢äàëîñÿ ¢ñöåðàã÷û ñÿáå

226

Anna Sakowicz

àä óñÿëÿê³õ çìåí, àä ÷àñó ³ àä ã³ñòîðû³. Òàìó ¸í, æûâó÷û çà áàëîòàì³, ó ïà¢òàðà ê³ëàìåòðàõ àä â¸ñê³, íå ìóñ³¢ íàëåæàöü äà í³ÿêàé àðãàí³çàöû³. Ñâภø÷àñöå çíàéøî¢ ³ Ïÿòðî Áàòóðà, ÿê³, íÿãëåäçÿ÷û íà òîå, øòî ïðûíàëåæûöü äà áàïòûñòà¢, äçÿêóþ÷û ñâà¸é âåðû àñÿãíó¢ âÿðøûí³ äóõî¢íàãà ïàðàçóìåííÿ ç àáñàëþòàì. Àáî, íàïðûêëàä çäîëüíû ³íæûíåð ̳õàë ̳õàëÿê, ÿê³ áû¢ ñóìëåííûì, äîáðàçû÷ë³âûì ³ ñö³ïëûì ÷àëàâåêàì. Óñå àòðûìàíûÿ ¢çíàãàðîäû ïåðàäàâࢠó Ïîëüñê³ ÷ûðâîíû êðûæ àáî íà ³íøûÿ äàáðà÷ûííûÿ ìýòû. Ïðàöàâࢠàõâÿðíà, ñóìëåííà, íàâàò ïà ãàäç³íàõ. Àäíûì ó ïðàöû ãýòà ïàäàáàëàñÿ, à äðóã³ÿ ÿãî íåíàâ³äçåë³. ßãîíû ðýöýïò íà ø÷àñöå ïàäîáíû ÿê ó Êàíäûäà Âàëüòýðà: „Õî÷àø áûöü ø÷àñë³âûì íà öýëàå æûöö¸, çàêëàäç³ ñâîé ñàäîê”. Íà ñöâÿðäæýííå Ïà¢ëþ÷óêà, øòî ÿãî ìàäýëü æûööÿ âåëüì³ ñö³ïëàÿ, øòî ÷àëàâåê ìîæà áûöü ø÷àñë³âûì òîëüê³ ñÿðîä ëþäçåé, ̳õàëÿê àäêàçà¢: Ludzie s¹ ró¿ni. By³em szczêœliwy wœród ludzi, którzy walcz¹: w Zwi¹zku Radzieckim, na froncie. Tam siê ludzie poœwiêcali. Marzyli o wielkich czynach, nawet o œmierci, byle bohaterskiej. A dziœ – o czym siê marzy? Niech pan powie. Pieni¹dze, wódka, oszustwa, z³odziejstwa – taki jest dzisiejszy œwiat. Czy wœród takich ludzi mo¿na byæ szczêœliwym? [...] Co znaczy walczyæ o swoje sprawy? Znaczy to: rozrabiaæ, intrygowaæ, opluskiwaæ, na jednego skar¿yæ, donosiæ, innemu lizaæ, kadziæ. To znaczy staæ siê tym, z kim siê walczy. Wyprzeæ siê swoich zasad. A ja chcê byæ uczciwy (97).

Ö³ ïàñëÿ ¢ñ³õ íåïðûåìíàñöÿ¢ çðîáëåíûõ ïðàðîêàì ñâà³ì âåðí³êàì çàã³íó¢ ì³ô Àëüÿøà Êë³ìîâ³÷à ³ Âåðøàë³íà? Ç íåêàòîðûõ ³íòýðâ’þ ñàáðàíûõ Óë. Ïà¢ëþ÷óêîì àäíàçíà÷íà âûí³êàå, øòî ¸í áóäçå ³ñíàâàöü ïðûíàìñ³ ïàêóëü áóäçå æûöü àïîøí³ ÷ëåí ÿãî àáø÷ûíû, êàë³ íå äà¢æýé. Ïàäîáíàå ìåðêàâàííå àä÷óâàåööà ³ ¢ àïîâåñö³ À. Êàðïþêà. À¢òàð Âåðøàë³íñêàãà ðàþ ï³øà, øòî êàë³ ïðûéøëà ×ûðâîíàÿ Àðì³ÿ íà òýðûòîðûþ ¢ñõîäíÿé Ïîëüø÷û, ëþäç³ çíî¢ ïàâûðûâàë³ ç ãàçåò ïàðòðýòû Àëüÿøà ³ ïà÷àë³ ÿìó ìàë³ööà, áûööàì í³÷îãà ¸í êåïñêàãà íå ðàá³¢. Íà æàëü, ñàì ïðàðîê, íå ìîã ðàçàáðàööà ¢ òûì, õòî ÿìó ñÿáàð, à õòî âîðàã. Ó ÷àñ âàéíû ðàññòðàëÿë³ ÿãî ÿêðàç òûÿ, ÿê³õ ë³÷û¢ ïàñëàíûì³ àä Áîãà íà áàëüøàâ³êî¢. À àäíàâÿñêî¢öû àäçíà÷ûë³, øòî ¢ Êë³ìîâ³÷à âûãëÿä ñâÿòîãà, à ïàì¸ð ÿê áû Õðûñòîñ íà Ãàëãîôå. Íå áûëî íàìåðàì Àëÿêñåÿ Êàðïþêà ¢âàõîäç³öü ó ðýë³ã³éíóþ äàãìàòûêó, ñëóøíàñöü ö³ íÿñëóøíàñöü äçåéíàñö³ Àëüÿøà Êë³ìîâ³÷à. ¨í ïðîñòà çàô³êñàâà¢, àï³ñࢠïàäçå³, ÿê³ÿ ìåë³ ìåñöà ¢ Ãðûáî¢ø÷ûíå ³ ÿå âàêîë³öàõ ¢ ì³æâàåííû ïåðûÿä ÕÕ ñòàãîääçÿ. ßê çà¢âàæàå Ñ. ßíîâ³÷ „Trzeba pamiêtaæ

Âîáðàç Àëüÿøà Êë³ìîâ³÷à ³ ÿãî àðãàí³çàöû³ ¢ òâîðàõ „Âåðøàë³íñê³ ðàé”...

227

o czasach, w jakich powstawa³a ta ksi¹¿ka: by³ to szczyt epoki Bre¿niewa, szalej¹ce cenzury, popierania wojuj¹cego ateizmu. Autor dokona³ zatem nie lada wyczynu, ukazuj¹c ów ruch eliaszowców w miarê sumiennie”5. Óæî ïåðøàå âûäàííå àïîâåñö³ Âåðøàë³íñê³ ðàé ìåëà íàñòóïíóþ àíàòàöûþ: „Íîâàÿ àïîâåñöü Àëÿêñåÿ Êàðïþêà – ìàñòàöêà-ã³ñòàðû÷íàå äàñëåäàâàííå ýï³äýì³³ ñåêòàíöòâà, ÿêàÿ áûëà çàõë³ñíóëà Çàõîäíþþ Áåëàðóñü íà ïà÷àòêó 20-õ ãàä6. ˳òàðàòóðíûÿ êðûòûê³ àäðàçó àáâÿñö³ë³ Âåðøàë³ñê³ ðàé êí³ãàé ïðà ¢òîï³þ ðýë³ã³³, ÿêàÿ ïàäìàíâàå ëþäçåé. Íàâàò ñÿáàð à¢òàðà Óëàäç³ì³ð Êàëåñí³ê, ïðûçíàíû êðûòûê, âà ¢ñòóïíûì ñëîâå äà äâóõòîìíàãà âûäàííÿ òâîðࢠÀëÿêñåÿ Êàðïþêà ç 1991 ãîäà ñöâÿðäæàå, øòî à¢òàð, „çûõîäçÿ÷û ç ïðûíöûïó àäíàçíà÷íàñö³, âûïðàöàâàíàé ó àñÿðîääç³ ïðàôåñ³éíûõ àòý³ñòà¢, àñóäæàå Ãàëüÿøà ÿê ïàðàç³òà. Àêàçàëàñÿ, øòî ïàòóðàííå «àíòûîï³óìíàé» ïðàãðàìå ñóïðàöüïàêàçàëüíà ìàñòàêó, øêîäíà òâîð÷àñö³, ÷óæàÿ àöýíêà çàìûêàå òâîð÷óþ ôàíòàç³þ ³ çâóæàå ï³ñüìåíí³öêóþ çäîëüíàñöü óæûâàööà ¢ äóøû ³ ë¸ñû ðîçíûõ ëþäçåé, ÿêîþ ¢ âûñîêàé ñòóïåí³ âàëîäàå À. Êàðïþê. Âåðøàë³íñê³ ðàé ïà¢ñòàâࢠç ö³êàâàãà êðàÿçíà¢÷àãà íàðûñà, ÿê³ ïàêàçâࢠàäíó, õîöü ³ ïåðûôåðûéíóþ, íå òûïîâóþ äëÿ Çàõîäíÿé Áåëàðóñ³ ïðàÿâó æûööÿ ìÿäçâåæûõ êóòêî¢ [...]. Êàë³ á à¢òàð ñïûí³¢ñÿ íà òûì íàðûñå, äûê, â³äàöü, âûéãðàëà á àä ãýòàãà ³ òýìà, ³ ï³ñüìåíí³öêàÿ ðýïóòàöûÿ”7. À. Êàðïþê ï³øà âåëüì³ ýìàöûÿíàëüíà, äàå ñâàå êàìåíòàðû³ ö³ äà àñîá, ö³ çäàðýííÿ¢. ³äàâî÷íà, ôàêò, øòî ¢äçåëüí³êàì³ ïàäçåé áûë³ ÷ëåíû ÿãî ñÿ쒳, à ¢ñ¸ ìåëà ìåñöà íåïàäàë¸ê àä ÿãî ðîäíàãà Ñòðàøàâà, íå ïàê³äàå àáûÿêàâûì ï³ñüìåíí³êà. Àä÷óâàþööà àáóðýííå ³ ïðàçìåðíàå õâàëÿâàííå çà øìàòë³ê³õ ëþäçåé, ÿê³ÿ áûë³ òàê ë¸ãêà çìàí³ïóëÿâàíûÿ Àëüÿøîì Êë³ìîâ³÷àì. Êàë³ À. Êàðïþê àï³ñâàå ìÿñöîâàñö³, íàïðûêëàä Ãàðàäîê, òî ÷ûòà÷ àä÷óâàå, øòî ï³ñüìåíí³ê õàäç³¢ ãýòûì³ âóë³öàì³, ïàáûâࢠó ãýòûõ äàìàõ, øòî ¸í äîáðà çíà¸ìû ³ ç ôàòîãðàôàì, ÿê³ ðîá³öü çäûìê³, ³ ñà øìàòë³ê³ì³ ³íøûì³ àñîáàì³, ÿê³ÿ ìåë³ íàïý¢íà ñâà³õ ñàïðà¢äíûõ ïðàòàòûïࢠó ãýòûõ ìÿñöîâàñöÿõ. ² í³÷îãà òóò äç³¢íàãà, ï³ñüìåíí³ê àï³ñâàå æ ñâàþ „ìàëåíüêóþ Àé÷ûíó”, ñâà³õ ñàìûõ áë³çê³õ çåìëÿêî¢, ñâภìàëåíñòâà.

5 6

ñ. 16. 7

Ibidem, ñ. 285. À. Ôÿäóòà, Ó çìàãàíí³ çà ïðà¢äó, [ó:] Àëÿêñåé êàðïþê, Âûáðàíûÿ òâîðû, ̳íñê 2007,

Ó. Êàëåñí³ê, Ïë¸í òâîð÷àñö³ – äîñëåä æûööÿ, [ó:] À. Êàðïþê, Âûáðàíûÿ òâîðû ¢ äâóõ òàìàõ, ̳íñê 1991, ò. 1, ñ. 13–14.

228

Anna Sakowicz

Óë. Ïà¢ëþ÷óê ó ñâàþ ÷àðãó ¢ êí³çå Âåðøàë³í8 ³ìêíåööà àá’åêòû¢íà ïàêàçàöü ³íôàðìàöûþ íà òýìó åðàñ³ ç Ãðûáî¢ø÷ûíû ³ Àëüÿøà Êë³ìîâ³÷à. Ïàäàäçåíûÿ ³ì ó ôîðìå ðýïàðòàæà ïàäçå³ áûë³ ëåãåíäàé ÿãî äçÿö³íñòâà, àëå íåïàñðýäíàãà äà÷ûíåííÿ äà ÿãî ³ ÷ëåíࢠÿãîíàé ñÿ쒳 íå ìåë³. À¢òàð Âåðøàë³íà ñòàðàåööà ïàðàçìà¢ëÿöü ç óñ³ì³ æûâûì³ ñâåäêàì³ ì³íóëûõ ïàäçåé, ö³ òî àäíàäóìöàì³ Àëüÿøà, ö³ ÿãî âîðàãàì³. Âûðàçíà àä÷óâàåööà ¢ êí³çå íàâóêîâû ïàäûõîä ó äàñëåäàâàíí³ òðàäûöûé ³ æûööÿ æûõàðî¢ ïðàâàñëà¢íûõ â¸ñàê. Ïàñòóïîâà, ç êîæíûì ðàçäçåëàì, ïåðàä ÷ûòà÷îì óçí³êàå ã³ñòàðû÷íà-ñàöûÿëàã³÷íû çàðûñ àñàáë³âàñöåé ïàäëÿøñêàãà ðý㳸íó, ÿê³ ïàìàãàå çðàçóìåöü, ÿê ñòàëàñÿ ìàã÷ûìûì, êàá íà ïà÷àòêó ÕÕ ñòàãîääçÿ ³ñíàâàëà òàêàÿ íà³¢íàÿ, ôàíàòû÷íàÿ âåðà ¢ áîãà-÷àëàâåêà, ó ïðàðîêà ç Ãðûáî¢ø÷ûíû. Çÿìëÿ Ïàäëÿøøà áàãàòàÿ ñâà¸é ðàçíàðîäíàñöþ, íà øòî ìåëà ¢ïëû¢, áåçóìî¢íà, ³ñíàâàííå ïîáà÷ ðîçíûõ êóëüòóð, òðàäûöûé ³ âåðàâûçíàííÿ¢. ³äàâî÷íà, ñïàëó÷ýííå ãýòûõ àñïåêòࢠ³ ïàñïðûÿëà ¢çí³êíåííþ ðîçíûõ àðãàí³çàöûÿ¢, ó òûì ë³êó ³ Àëüÿøà Êë³ìîâ³÷à. Streszczenie Wizerunek g³ównego bohatera Eliasza Klimowicza i jego organizacji w utworach „Raj Wierszaliñski” Alaksieja Karpiuka i „Wierszalin. Reporta¿ o koñcu œwiata” W³odzimierza Pawluczuka Autorka podejmuje analizê utworów Wierszaliñski raj A. Karpiuka oraz Wierszalin. Reporta¿ o koñcu œwiata W³. Pawluczuka, poœwiêconych ¿yciu i dzia³alnoœci niepiœmiennego ch³opa Eliasza Klimowicza, mieszkaj¹cego w ma³ej podlaskiej wsi Grzybowszczyzna. By³a to postaæ w pewnym 8

Ñâàþ ö³êàâàñöü äà ãýòàãà òâîðà Óë. Ïà¢ëþ÷óêà ïðàÿâ³¢ ðýæûñ¸ð ϸòð Òàìàøóê. ¨í ïàäðûõòàâࢠï’åñó Wierszalin. Reporta¿ o koñcu œwiata, ÿêàÿ ìåëà ñâàþ ïðýì’åðó 12 ìàÿ 2007 ãîäà ¢ ñóïðàñëüñê³ì òýàòðû „Âåðøàë³í”. Ïðà ãýòû ñïåêòàêëü áûëî íàï³ñàíà øìàò ðýöýíç³é ó ïîëüñêàé ïðýñå (R. Paw³owski, Koniec œwiata w Wierszalinie, „Gazeta Wyborcza” z 16 maja 2007, nr 113; J. R. Kowalczyk, Korowód wyznawców utopijnych religii, „Rzeczpospolita” z 16 maja 2007, nr 4156; T. Moœcicki, Trzeba by³o na to czekaæ 16 lat, „Dziennik” z 17 maja 2007, nr 114; £. Drewniak, Niebo ze snu, „Przekrój” z 29 czerwca 2007; J. Sieradzki, Kantor w teatrze Tomaszka, czyli ostatnia linka ci¹g³oœci, „Dialog” 2008, nr 1). Âåðøàë³í Óë. Ïà¢ëþ÷óêà áû¢ øòóðøêîì òàêñàìà äëÿ äðàìàòóðãà Òàäýâóøà Ñëîáîäçÿíêà, ÿê³ íàï³ñࢠãýòàê çâàíóþ „âåðøàë³íñêóþ òðûëîã³þ”, à ìåíàâ³òà ï’åñû Car Miko³aj (1985), Prorok Ilja (1992) i Œmieræ proroka (2011). Ïðà æûöö¸ ïðàðîêà Àëüÿøà ³ ³ñíàâàííå ÿãî ñåêòû ï³ñàëà øìàò ñàöû¸ëàãࢠi ë³òàðàòóðàçíà¢öࢠ(W³. Pawluczuk, Sekta Grzybowska – doktryna i ideologia, „Roczniki Bia³ostockie” 1968, nr 69, t. 9, s. 315–333; W³. Pawluczuk, Trzydzieœci lat poŸniej, „Kartki” 2000, nr 2; S. Janowicz, Ch³opski œwiêty, „Kartki” 2000, nr 2; J. Charkiewicz, IdŸmy: prapawieduje i iscalaje, „Czasopis” 2003, nr 3, s. 14–19; A. Mierzyñska, Koniec œwiata w Wierszalinie, „Gazeta Wspó³czesna” z 6 sierpnia 2004).

Âîáðàç Àëüÿøà Êë³ìîâ³÷à ³ ÿãî àðãàí³çàöû³ ¢ òâîðàõ „Âåðøàë³íñê³ ðàé”...

229

sensie niezwyk³a, albowiem w latach 20.-30. XX wieku by³ on uwa¿any przez wielu mieszkañców Podlasia za proroka, który g³osi³ szybki koniec œwiata i chcia³ zbudowaæ now¹ stolicê duchow¹ – Wierszalin.

Summary The picture of the main charakter of Eliasz Klimowicz and his organization in “Wierszaliñski raj” by Alaksiej Karpiuk and “Wierszalin. Reporta¿ o koñcu œwiata” by W³odzimierz Pawluczuk The article is devoted to the analysis of two works: Wierszaliñski raj by Alaksiej Karpiuk and Wierszalin. Reporta¿ o koñcu œwiata by W³odzimierz Pawluczuk. The main plot is dedicated to the life and activities of an illiterate peasant Eliasz Klimowicz who lives in Grzybowszczyzna – a small village in Podlasie. He was an unusual character in some way because in the 20’s and 30-ies of XX century he was considered a prophet by many inhabitants of Podlasie. He proclaimed a quick end of the world and was to build a new spiritual capital – Wierszalin.

230

Anna Sakowicz

V” UWM w OlsztynieWiktor Pielewin wobec kultury masowej. Powieœæ Acta „Empire Polono-Ruthenica XVI, 2011 231 ISSN 1427-549X

Joanna Z. Siepietowska Siedlce

Wiktor Pielewin wobec kultury masowej. Powieœæ Empire V Powieœæ Empire V1 ukaza³a siê na rynku 6 listopada 2006 r., ale nieca³y miesi¹c wczeœniej anonimowy informator poda³, jakoby ktoœ wykrad³ z agencji wydawniczej Eksmo (Ýêñìî) fragment rêkopisu Pielewinowskiego utworu i 3 paŸdziernika umieœci³ go w Internecie. Nieznany autor komunikatu zaznaczy³ przy tym, i¿ nielegalnie udostêpniona elektroniczna wersja Empire V zdecydowanie odbiega od orygina³u. Z przywo³anej informacji wiadomo równie¿, ¿e wydawnictwo zwróci³o siê do prokuratury w Moskwie z proœb¹ o wszczêcie postêpowania w sprawie kradzie¿y rêkopisu powieœci. Maj¹ce pe³ne prawa wydawnicze Eksmo domaga³o siê ukarania winnych i pokrycia finansowych strat, wynik³ych na skutek udostêpnienia powieœci Pielewina w Internecie2. Wiadomoœæ o ró¿nicy miêdzy pirackim a oryginalnym wydaniem utworu dodatkowo potwierdzi³ w radiowym wywiadzie dyrektor wydawnictwa Eksmo – Leonid Szkurowicz (Ëåîíèä Øêóðîâè÷), przy czym podkreœli³, ¿e Wiktor Pielewin nie jest autorem wirtualnego fragmentu Empire V, a prawdziwa wersja powieœci uka¿e siê na pocz¹tku listopada 2006 r.3 Rzekomo skradziony rêkopis nowej powieœci autora Generation Ï od razu spotka³ siê z zainteresowaniem ze strony czytelników-internautów, miêdzy wskazywali g³ównie na liczne nawi¹zania Empire V do mitów wspó³czesnych, a tak¿e na powtórzenia i aluzje do wczeœniejszych dzie³ twórcy. Sugerowali równie¿ – co potwierdza³oby s³owa Szkurowicza – ¿e Pielewin nie jest autorem elektronicznej wersji ksi¹¿ki4. Byli te¿ i tacy, którzy twierdzili, ¿e utwór Empire V z pewnoœci¹ napisa³ Wiktor Pielewin i celowo umieœci³ w Internecie fragment swojej nowej powieœci5. 1 2

Z powieœci¹ Empire V Wiktor Pielewin znalaz³ siê w gronie finalistów „Bolszoj Knigi” z 2007 r. Ïîõèùåí òåêñò íîâîãî ðîìàíà Âèêòîðà Ïåëåâèíà, [online] . 3 Â. Øîõèíà, Íå Ïåëåâèí, [online] . 4 Ibidem. 5 À. Âîçíåñåíñêèé, Âàìïèð Ïÿòîé Èìïåðèè. Âèêòîð Ïåëåâèí âûïèë éàäó, [online] .

Joanna Z. Siepietowska

232

Nie wiadomo, jak zakoñczy³o siê œledztwo moskiewskiej prokuratury w sprawie kradzie¿y rêkopisu utworu, ale medialne rozpowszechnienie informacji o niej mo¿na uznaæ za chwyt marketingowy agencji wydawniczej, maj¹cy na celu rozreklamowanie Empire V w atmosferze skandalu, a tym samym zwiêkszenie popytu na najnowsz¹ wówczas ksi¹¿kê Pielewina. Warto zauwa¿yæ, i¿ nie by³ to pierwszy taki zabieg wydawniczy agencji Eksmo, która wczeœniej w du¿ej tajemnicy utrzymywa³a wiadomoœæ o wydaniu powieœci Ñâÿùåííàÿ êíèãà îáîðîòíÿ6 (Œwiêta ksiêga wilko³aka, 2004). Ksi¹¿ka ta pojawi³a siê na rynku czytelniczym w sposób niespodziewany. Do ostatniej chwili nie ujawniono ¿adnych informacji dotycz¹cych treœci utworu, natomiast krytycy literaccy i czytelnicy dowiedzieli siê o nim dok³adnie w dniu wystawienia jej na pó³kach rosyjskich ksiêgarñ7. Powieœæ Empire V, podobnie jak wczeœniejsze utwory Wiktora Pielewina, wywo³a³a zainteresowanie recenzentów, aczkolwiek wydaje siê, ¿e owa ciekawoœæ z ka¿d¹ now¹ powieœci¹ maleje. Od debiutu pisarza, czyli od roku 1991, kiedy to ukaza³ siê pierwszy tom opowiadañ zatytu³owany B³êkitna latarnia (Ñèíèé ôîíàðü), znawcy najnowszej prozy rosyjskiej tocz¹ spór o wartoœæ dzie³ Pielewina. Jedni dostrzegaj¹ w nim twórcê niepowtarzalnego, inni natomiast zaliczaj¹ go do grona pisarzy masowych, dla których dzie³o literackie to przede wszystkim towar przeznaczony na sprzeda¿. Na przyk³ad, Dmitrij Bykow wypowiada siê o pisarzu jako o kontynuatorze wielkiej rosyjskiej tradycji literackiej8, Irina Rodnianska zauwa¿a w Pielewinowskim powieœciopisarstwie wiele interesuj¹cych tematów sk³aniaj¹cych do powa¿nych refleksji9, natomiast Andriej Niemzer odmawia prozie Pielewina jakichkolwiek wartoœci artystycznych, a nawet ironicznie stwierdza, ¿e po lekturze Pielewinowskich powieœci: „èñïûòûâàåøü ìîùíîå æåëàíèå ïðèíÿòü äóø è ïî÷èñòèòü çóáû”10. Podobny stosunek do Pielewina wykazuje Michai³ Swierd³ow, który podkreœla, ¿e „[...] òåêñòû Ïåëåâèíà íå âûäåðæèâàþò ýëåìåíòàðíîãî òåñòà íà ïèñàòåëüñêîå ìàñòåðñòâî”11. W przypadku Empire V intensywnoœæ wypowiedzi ze strony krytyków i badaczy os³ab³a. Mo¿na wiêc przypuszczaæ, ¿e spór o wartoœæ Pielewinowskich 6

Polskie wydanie: W. Pielewin, Œwiêta ksiêga wilko³aka, t³um. E. Rojewska-Olejarczuk, Warszawa 2006. 7 È. Ïðîíèí, Âîëê ëèñó â Áèòöåâñêîì ëåñó, [online] . 8 Ä. Áûêîâ, ÏÂÎ – àááðåâèàòóðà ìîåãî èìåíè, „Îãîí¸ê” 2002, nr 2, s. 51. 9 È. Ðîäíÿíñêàÿ, Ýòîò ìèð ïðèäóìàí íå íàìè, „Íîâûé ìèð” 1999, nr 8, s. 209. 10 À. Íåìçåð, Äíåâíèê ÷èòàòåëÿ. Ðóññêàÿ ëèòåðàòóðà â 2003 ãîäó, Ìîñêâà 2004, s. 232. 11 Ì. Ñâåðäëîâ, Òåõíîëîãèÿ ïèñàòåëüñêîé âëàñòè (Î äâóõ ïîñëåäíèõ ðîìàíàõ Â. Ïåëåâèíà), „Âîïðîñû ëèòåðàòóðû” 2003, nr 4, s. 34.

Wiktor Pielewin wobec kultury masowej. Powieœæ „Empire V”

233

dzie³ traci na znaczeniu, poniewa¿ wyraŸna schematycznoœæ utworów wpisuje je w zbiór dzie³ literatury masowej. Cecha ta jest tak¿e zauwa¿alna w najnowszej powieœci autora Empire V zatytu³owanej t (2009)12. Interesuj¹cy nas pisarz umiejêtnie korzysta z mo¿liwoœci, jakie oferuje kultura masowa, szczególnie z mediów, bêd¹cych najskuteczniejszym narzêdziem reklamy. Niemniej jednak, jest on tak¿e krytycznym obserwatorem œwiata i wskazuje na zagro¿enia p³yn¹ce ze strony kultury masowej. Zdaniem Iriny Rodnianskiej, w utworach Pielewina kryje siê wspó³czucie wywo³ane dramatyczn¹ sytuacj¹, w której znalaz³ siê wspó³czesny cz³owiek13. Wed³ug Iriny Skoropanowej, najbardziej charakterystyczny dla Pielewinowskiej twórczoœci jest temat zmian zachodz¹cych w psychice jednostki, wywo³anych przez ideologie XX i XXI wieku. Pisarza interesuj¹ konsekwencje owych zmian, których oddzia³ywanie ma niezaprzeczalny wp³yw na dzieje ludzkoœci: „Âèêòîðà Ïåëåâèíà ïî ïðåèìóùåñòâó èíòåðåñóþò ïðîöåññû, ñîâåðøàþùèåñÿ â ñôåðå ñîçíàíèÿ è êîëëåêòèâíîãî áåññîçíàòåëüíîãî, èíäèâèäóàëüíîé ïñèõèêå, èõ âîçäåéñòâèå íà õîä èñòîðèè, ñîöèàëüíîå ïîâåäåíèå ëþäåé. Îòñþäà – âíèìàíèå ê ôåíîìåíó èäåîëîãèè, ðåêëàìû, âîçìîæíîñòÿì êîìïüþòåðíûõ òåõíîëîãèè, ïñèõîäåëèêå [...]”14. Podkreœlony przez rosyjsk¹ badaczkê temat znalaz³ odzwierciedlenie tak¿e w powieœci Empire V. Autor wykorzystuje w niej wspó³czesny mit masonerii15, funkcjonuj¹cy w spo³ecznej œwiadomoœci Rosjan. Jak wiadomo, masoneria wywodzi siê ze stowarzyszenia œredniowiecznych wolnomularzy – wêdrownych budowniczych katedr, którzy nie dopuszczali do swojego grona obcych. Stworzyli w tym celu system tajemniczych znaków, za pomoc¹ których porozumiewali siê miêdzy sob¹. Dziêki temu nikt, kto nie zna³ ich kodu, nie móg³ przedostaæ siê w szeregi wolnomularzy. Z biegiem czasu œrodowisko to zmieni³o jednak 12 Powieœæ t zdoby³a III miejsce w presti¿owym rosyjskim konkursie literackim „Bolszaja Kniga” za rok 2010. Pisarz wygra³ tak¿e plebiscyt czytelników – ponad 40 tys. mi³oœników jego twórczoœci odda³o g³os na t. 13 È. Ðîäíÿíñêàÿ, Ãèïñîâûé âåòåð, „Íîâûé ìèð” 1993, nr 12, s. 228. 14 È. Ñêîðîïàíîâà, Ðóññêàÿ ïîñòìîäåðíèñòñêàÿ ëèòåðàòóðà, Ìîñêâà 1999, s. 433. 15 Mo¿na dodaæ, i¿ problem masonerii w Rosji nie jest problemem nowym. W czasopiœmie „Íàø ñîâðåìåííèê” jeszcze w drugiej po³owie lat dziewiêædziesi¹tych ukazywa³y siê fragmenty pracy Olega P³atonowa, Ìàñîíñêèé çàãîâîð â Ðîññèè. 1731–1995. W³adze rosyjskie szczególnie intensywnie walczy³y z organizacjami wolnomularzy w Rosji po ustaleniach IV Kongresu Miêdzynarodówki w 1922 r. Na prze³omie 1936 i 1937 r. fala aresztowañ doprowadzi³a do rozbicia ca³ej organizacji wolnomularskiej. Niektórym jej cz³onkom uda³o siê emigrowaæ z kraju. Byli to: Gieorgij Adamowicz, Marek A³danow, Aleksander Amfiteatrow oraz Gajto Gazdanow. Zob.: T. Klimowicz, Przewodnik po wspó³czesnej literaturze rosyjskiej i jej okolicach, Wroc³aw 1996, s. 146–148.

234

Joanna Z. Siepietowska

zasady i zaczê³o przyjmowaæ do swojego grona nowicjuszy16. W potocznym mniemaniu masoni wyró¿niaj¹ siê mo¿liwoœci¹ wp³ywania na rynek. Wierzy siê, ¿e to za ich spraw¹ dochodzi do ró¿norodnych zmian w gospodarce, w tym do kryzysów. Kryzysy s¹ wywo³ywane celowo po to, aby kosztem innych spo³eczeñstw tajna grupa anonimowych w³adców wzbogaca³a siê lub unika³a niepowodzeñ finansowych. W omawianej powieœci autor hiperbolizuje tê utart¹ w mentalnoœci zbiorowej teoriê. W tym celu wykorzystuje przekszta³cony obraz wampira, który w utworze reprezentuje wspó³czesnego finansistê, masona, potocznie okreœlanego mianem „krwiopijcy”. Warto dodaæ, ¿e tytu³ Pielewinowskiej powieœci odnosi siê do znanej z historii Rosji teorii „trzeciego Rzymu”, wed³ug której po upadku Rzymu oraz Konstantynopola ostatni¹ duchow¹ stolic¹ œwiata mia³a byæ Moskwa. W Empire V autor parafrazuje przepowiedniê mnicha Filoteusza z Pskowa: „czwarty Rzym” to Zwi¹zek Radziecki, natomiast „pi¹ty” istnieje obecnie i jest nim Rosja kapitalistyczna. W Empire V mamy do czynienia z tajemnicz¹ spo³ecznoœci¹ wampirów, która sprawuje kontrolê nad œwiatow¹ gospodark¹. Cz³owiek jest tu istot¹ podleg³¹ i wykorzystywan¹ przez ow¹ grupê. Podobnie jak wolnomularze pos³uguje siê ona tajemniczymi znakami, którymi s¹ niezrozumia³e dla g³ównego bohatera nazwy rzeczy lub zjawisk. Wprowadza to do powieœci aurê niesamowitoœci i upodabnia utwór Pielewina do popularnego cyklu o Harrym Potterze. Do wymyœlonego przez autora bractwa wampirów wstêpuje Roma Sztorkin, przeciêtny rosyjski nastolatek, mieszkaj¹cy dot¹d z matk¹ w jednym z moskiewskich bloków. Ch³opiec rozpoczyna tam naukê, podczas której zaznajamia siê z nowym i na pocz¹tku dziwnym dla niego œwiatem. Pielewinowskie wampiry rozcieñczaj¹ ludzk¹ krew, a nastêpnie przechowuj¹ w szczelnie zamkniêtych, szklanych probówkach. Co ciekawe – otrzymany roztwór nazywaj¹ czerwon¹ ciecz¹, poniewa¿ u¿ywanie s³owa „krew” jest zabronione. Jeden z pierwszych nauczycieli Romy, wampir Mitra, zapoznaje ch³opca z ceremoni¹. Degustacja czerwonej cieczy polega na wziêciu do ust niewielkiej iloœci p³ynu, a nastêpnie wtarciu go jêzykiem w podniebienie. W okolicy migda³ków ka¿dy wampir ma zamontowany organ przypominaj¹cy membranê, w której mieœci siê istota wampira – to swoisty „zbiornik jego osobowoœci”. Jak zauwa¿y³ jeden z bohaterów powieœci, Enlil, jêzyk wampira to „[...] ïåðåíîñíàÿ 16

Zob. W. Kopaliñski, S³ownik mitów i symboli kultury, Warszawa 2003, s. 1448. W obiegowej opinii, któr¹ wykorzystuje Pielewin, najbardziej wp³ywowych cz³onków grupy uto¿samia siê te¿ z ¯ydami kojarzonymi g³ównie z operuj¹cymi du¿¹ iloœci¹ pieniêdzy ludŸmi interesu chêtnie wy³udzaj¹cymi gotówkê od innych.

Wiktor Pielewin wobec kultury masowej. Powieœæ „Empire V”

235

ôëåø-êàðòà ñ ëè÷íîñòüþ, ñåðäåâèíà ìîçãà – ñâîåãî ðîäà ÷åðâü, íà äåâÿíîñòî ïðîöåíòîâ ñîñòîÿùèé èç íåðâíûõ êëåòîê” (s. 167)17. Po zetkniêciu siê czerwonej cieczy z jêzykiem-membran¹ wampir zapoznaje siê z ¿yciem cz³owieka, od którego pobrano krew, czyli doœwiadcza przejœcia jego „szlakiem osobowoœci”. Bohaterowie powieœci pos³uguj¹ siê równie¿ innymi s³owami-znakami. Wymieniæ nale¿y wyraz bablos, bêd¹cy w³aœciw¹ nazw¹ tego, co znajduje siê w probówkach. Okazuje siê bowiem, ¿e wampiry pij¹ nie dos³ownie krew, lecz substancjê skumulowan¹ w pieni¹dzach. Innymi s³owy – energiê, jak¹ cz³owiek emituje podczas zarabiania pieniêdzy, a która zostaje utrwalona w banknotach i monetach. Wykreowane przez autora postacie pos³uguj¹ siê równie¿ pojêciami takimi, jak umys³ A i umys³ B. Tak nazywa siê czêœci œwiadomoœci, w której powstaj¹ obrazy rzeczywistoœci otaczaj¹cej cz³owieka. Pojawia siê tak¿e tajemniczy agregat M5, glamur oraz dyskurs, które s¹ tematem wielu spotkañ Romy i nauczycieli-wampirów. Mo¿na powiedzieæ, ¿e pojawiaj¹ce siê w Empire V tajemnicze s³owa s¹ przyczynkiem do rozwa¿añ nad kondycj¹ wspó³czesnego jêzyka, który obfituje w oryginalne sformu³owania. Tworz¹ one swoisty zbiór wyrazów, których u¿ywanie œwiadczy nie tylko o poziomie wykszta³cenia mówi¹cego, lecz jest po prostu modne. W œwiadomoœci spo³eczeñstw funkcjonuj¹ one na zasadzie swoistego kodu, który szybko utrwala siê i jest wykorzystywany w celach manipulacji ludzk¹ œwiadomoœci¹. Pos³ugiwanie siê owym kodem nobilituje Romê i daje gwarancjê awansu do wy¿szej rang¹ spo³ecznoœci wampirów. W Empire V „jêzyk” to nie tylko narzêdzie komunikacji, ale czêœæ cia³a wampira, w której przechowywane s¹ wszelkie informacje. W omawianej powieœci jest on równie¿ uto¿samiany z samym wampirem. W Empire V jêzyk jest „w³aœcicielem” wampira lub cz³owieka, którego mo¿na porównaæ do jeŸdŸca albo centaura: ß ñðàâíèë âàìïèðà ñî âñàäíèêîì, íî áîëåå òî÷íîå óïîäîáëåíèå – ýòî êåíòàâð. Íåêîòîðûå ãîâîðÿò, ÷òî ÿçûê ïîä÷èíÿåò ñåáå ÷åëîâå÷åñêèé óì. Íî ïðàâèëüíåå ñ÷èòàòü, ÷òî ÿçûê ïîäíèìàåò óì ÷åëîâåêà äî ñîáñòâåííîé âûñîòû. (s. 35)

Autor nawi¹zuje do koncepcji „relatywizmu jêzykowego” Benjamina Lee Whorfa. Wed³ug tego amerykañskiego badacza, struktura jêzyka ludzkiego wp³ywa na sposób, w jaki pojmujemy rzeczywistoœæ i w jaki siê wobec niej zachowujemy18. 17 Â. Ïåëåâèí, Empire V, Ìîñêâà 2006 (wszystkie przytoczone fragmenty powieœci pochodz¹ z tego wydania; na koñcu cytatu podajê numer strony). 18 B. L. Whorf, Jêzyk, myœl, rzeczywistoœæ, prze³. T. Ho³ówka, Warszawa 2002, s. 72.

236

Joanna Z. Siepietowska

Aby uprawdopodobniæ przywo³an¹ w utworze teoriê rz¹dów masonerii, autor kreœli w nim w³asn¹ wizjê jej dziejów. W zamierzch³ych czasach wampiry tworzy³y rozumn¹ i ekologiczn¹ cywilizacjê, w której zajmowa³y szczyt piramidy pokarmowej. Dziœ natomiast wyró¿nia ich wiedza o tajnikach funkcjonowania rynku, co sprawia, ¿e to faktycznie to wampiry, a nie ludzie rz¹dz¹ œwiatowymi finansami. Dawna cywilizacja wampirów przypomina³a legendarn¹ Atlantydê. Wed³ug s³ów Enlila 65 milionów lat temu œwiat wampirów zosta³ zniszczony przez olbrzymi¹ asteroidê, która uderzy³a w Ziemiê: Òàì, ãäå ñåé÷àñ Ìåêñèêàíñêèé çàëèâ. Íàä ñóøåé ïðîíåñëèñü îãðîìíûå âîëíû-öóíàìè, ñìûâøèå âñå æèâîå. Íî Âåëèêàÿ Ìûøü ñóìåëà ïåðåæèòü èõ óäàð, ïîäíÿâøèñü â âîçäóõ.  Áèáëèè îñòàëîñü ýõî ýòèõ äíåé – „çåìëÿ áûëà ïóñòà è áåçâèäíà, è äóõ áîæèé íîñèëñÿ íàä âîäîþ...”. (s. 180)

Poniewa¿ opisany kataklizm zabi³ ¿yj¹ce wówczas dinozaury, wszystkie wampiry wcieli³y siê m.in. w tygrysy szablozêbne, by w takiej formie przetrwaæ do chwili, kiedy wreszcie pojawi¹ siê warunki sprzyjaj¹ce dalszej ich ewolucji. Tak jak to przedstawia Enlil, wampiry szuka³y w tym czasie najlepszego dla siebie Ÿród³a po¿ywienia, którym po wielu doœwiadczeniach genetycznych sta³ siê cz³owiek. W Empire V autor burzy stereotypowy wizerunek wampirów – krwio¿erczych i œmiertelnie niebezpiecznych dla cz³owieka stworzeñ. Podkreœla na przyk³ad ich moraln¹ wy¿szoœæ nad ludŸmi, którzy zdaniem Enlila s¹ najpodlejszymi i najbardziej bezmyœlnymi zabójcami na ziemi: ×åëîâåê [...] – ýòî ñàìûé æóòêèé è áåññìûñëåííûé óáèéöà íà çåìëå. Íèêîìó èç æèâûõ ñóùåñòâ âîêðóã ñåáÿ îí íå ñäåëàë íè÷åãî õîðîøåãî. À ÷òî êàñàåòñÿ ïëîõîãî... Ïåðå÷èñëÿòü íå íàäî? (s. 47)

Zaznacza równie¿, ¿e wampiry troszcz¹ siê o ludzi, którzy bez powodu boj¹ siê nietoperzy: A ýòà êðîõîòíàÿ çâåðþøêà [...] íå óáèâàåò íèêîãî âîîáùå. Îíà äàæå íå ïðè÷èíÿåò ñåðüåçíîãî âðåäà. [...] Îïèñàí, íàïðèìåð, ñëó÷àé, êîãäà ìûøüâàìïèð ñïàñëà óìèðàþùåãî îò ëèõîðàäêè êàòîëè÷åñêîãî ìîíàõà. Íî [...] íå îïèñàíî íè îäíîãî ñëó÷àÿ, êîãäà êàòîëè÷åñêèé ìîíàõ ñïàñ óìèðaþùóþ îò ëèõîðàäêè ëåòó÷óþ ìûøü... (s. 47–48)

Wiktor Pielewin wobec kultury masowej. Powieœæ „Empire V”

237

Przyjêcie Romy do œwiata wampirów podyktowane jest w³aœnie trosk¹ o bohatera. W opinii jego nowych nauczycieli jest on niezwykle utalentowany. Wyró¿nia go przede wszystkim niekonwencjonalny sposób myœlenia, który w czasach ZSRR nie pozwoli³ Romie podj¹æ studiów. Na egzaminach wstêpnych na uniwersytet w Moskwie ch³opiec pisa³ wypracowanie na temat: Obraz Ojczyzny w moim sercu. Bohater tak wspomina tamto wydarzenie: ß, êîíå÷íî, äîãàäûâàëñÿ, ÷òî ïðè ïîñòóïëåíèè â òàêîé ïðåñòèæíûé âóç íå ñëåäóåò ãîâîðèòü ïðàâäó, íî âûõîäà ó ìåíÿ íå áûëî. Ïîãóáèëà ìåíÿ, êàê ìíå ñîîáùèëè, ôðàçà: „È âñå-òàêè ÿ ïàòðèîò – ÿ ëþáëþ íàøå æåñòîêîå íåñïðàâåäëèâîå îáùåñòâî æèâóùåå â óñëîâèÿõ âå÷íîé ìåðçëîòû”. Ïîñëå ñëîâà „îáùåñòâî” äîëæía áûëà ñòîÿòü çàïÿòàÿ. (s. 21)

Wstêpuj¹c do tajemniczej ekumeny, bohater ma szansê staæ siê kimœ lepszym, zmieniæ dotychczasowe ¿ycie zwyk³ego nieudacznika: Òåáå ïðåäñòîèò çà êîðîòêîå âðåìÿ ñòàòü âûñîêîêóëüòóðíîé è óòîí÷åííîé ëè÷íîñòüþ. Çíà÷èòåëüíî ïðåâîñõîäÿùåé ïî èíòåëëåêòóàëüíûì è ôèçè÷åñêèì âîçìîæíîñòÿì áîëüøèíñòâî ëþäåé. (s. 35)

W finale Roma zajmuje miejsce najwa¿niejszego przywódcy wampirów i przybiera imiê „Rama II”. Warto dodaæ, ¿e we wczeœniejszej powieœci Ñâÿùåííàÿ êíèãà îáîðîòíÿ tak¿e dochodzi do zburzenia tradycyjnego wizerunku postaci, przy czym w przywo³anej powieœci tym bohaterem jest wilko³ak. Jak podkreœla Ewa Pañkowska, autor niszczy utrwalony w œwiadomoœci spo³ecznej obraz, prezentuj¹c wilko³aka Aleksandra, jako istotê stoj¹c¹ na wy¿szym poziomie rozwoju intelektualnego ni¿ wspó³czesny cz³owiek. Wed³ug badaczki, przyk³adem wyjœcia poza stereotyp jest tak¿e zaprezentowanie wilko³aka, który na szyi nosi krzy¿yk19. Wykreowany w Empire V œwiat wampirów jest przyczynkiem do poruszenia na kartach powieœci problemu kondycji wspó³czesnego cz³owieka ¿yj¹cego w œwiecie konsumpcji. Jednostka jest pokazana jako Ÿród³o mitów wspó³czesnych, twórca iluzji, którymi manipuluje siê spo³eczeñstwem i jednoczeœnie ofiara tych¿e manipulacji: Cz³owiek, a w³aœciwie jego umys³ B, decyduj¹cy o subiektywnych odczuciach, jest odpowiedzialny za wytwarzanie nieprawdziwych obrazów rzeczywistoœci: 19

E. Pañkowska, Ironia i jej funkcje w „Œwiêtej ksiêdze wilko³aka”, [w:] W. Supa (red.), Satyra w literaturach wschodnios³owiañskich, cz. VIII, Bia³ystok 2008, s. 292–293.

Joanna Z. Siepietowska

238

Ïðåäñòàâü ñåáå [...] ÷òî òû ñòîèøü íà Íîâîì Àðáàòå è ñìîòðèøü íà äâà ïðèïàðêîâàííûõ ó êàçèíî àâòîìîáèëÿ. Ïî âèäó îíè ïî÷òè îäèíàêîâûå – ÷åðíûå è äëèííûå. [...] Êîãäà òû çàìå÷àåøü ðàçíèöó â ôîðìå êóçîâà è ôàð, îòëè÷èå â çâóêå ìîòîðà è ðèñóíêå øèí – ýòî ðàáîòàåò óì „À”. À êîãäà òû âèäèøü äâà «ìåðñà», îäèí èç êîòîðûõ ãëàìóðíûé, ïîòîìó ÷òî ýòî äîðîãóùàÿ ìîäåëü ïðîøëîãî ãîäà, à äðóãîé – ñðà÷íûé àéòîé, ïîòîìó ÷òî íà òàêîì åùå Áåðåçîâñêèé åçäèë â áàíþ ê ãåíåðàëó Ëåáåäþ è â íàøè äíè åãî ìîæíî âçÿòü çà äåñÿòü ãðèí – ýòî ðàáîòàåò óì „Á”. (s. 171–172)

W Empire V cz³owiek to istota prymitywna, któr¹ wampiry hoduj¹ niczym byd³o. Nie trudno zauwa¿yæ jawne nawi¹zanie pisarza do znanej w filozofii koncepcji „cz³owieka zbydlêconego” Arthura Schopenhauera. W powieœci cz³owiek zapewnia wampirom dostawy œwie¿ej energii, p³yn¹cej z zarabianych, a nastêpnie wydawanych pieniêdzy. Na tym w gruncie rzeczy opiera siê stworzona przez wampiry kultura. Podstawowe wartoœci uleg³y zatem przeformu³owaniu, a szczególnie idea wolnoœci, któr¹ mo¿na dziœ uznaæ za wartoœæ nadrzêdn¹. Wolnoœæ w Empire V jest pozorna: ×åëîâåêó íå÷åãî äåëàòü íà âîëå. Îí âûâåäåí èìåííî äëÿ òîãî, ÷òîáû æèòü êàê æèâåò. Íî íå íàäî ïðîëèâàòü ïî ýòîìó ïîâîäó ñëåçû – íå òàê óæ ÷åëîâåêó ïëîõî. Âìåñòî âîëè ó íåãî åñòü ñâîáîäà. Ýòî ñîâåðøåííî ïîòðÿñàþùàÿ âåùü. Ìû ãîâîðèì åìó – ïàñèñü, ãäå çàõî÷åøü! ×åì áîëüøå ó òåáÿ ñâîáîäû, òåì áîëüøå òû ïðoèçâåäåøü äåíåã. (s. 182)

Cz³owiek jest zwierzêciem specjalnie stworzonym do tego, aby produkowaæ pieni¹dze: „Æèçíü óñòðîåíà òàêèì îáðàçîì, ÷òî ÷åëîâåê óìðåò ñ ãîëîäó, åñëè ñòàíåò ñòðåìèòüñÿ ê ÷åìó-òî êðîìå äåíå㔠(s. 178). Jest przy tym przekonany, ¿e posiadanie du¿ej iloœci gotówki czyni go w pe³ni niezale¿nym. W rzeczywistoœci to kolejna iluzja, jak¹ wampiry karmi¹ ludzkoœæ: ×åëîâåê äóìàåò, ÷òî äîáûâàåò äåíüãè äëÿ ñåáÿ. Íî â äåéñòâèòåëüíîñòè îí äîáûâàåò èõ èç ñåáÿ. Æèçíü óñòðîåíà òàê, ÷òî îí ìîæåò ïîëó÷èòü íåìíîãî äåíåã â ëè÷íîå ïîëüçîâàíèå òîëüêî â òîì ñëó÷àå, åñëè ïðîèçâåäåò çíà÷èòåëüíî áîëüøå äëÿ êîãî-òî äðóãîãî. À âñå, ÷òî îí äîáûâàåò äëÿ ñåáÿ, èìååò ñâîéñòâî ñòðàííûì îáðàçîì ïðîñà÷èâàòüñÿ ìåæäó ïàëüöåâ. (s. 191)

Mo¿na powiedzieæ, ¿e autorska refleksja na temat kondycji jednostki jest zbli¿ona do tej, jak¹ wysun¹³ Zygmunt Bauman. Polski uczony zauwa¿a, ¿e wolnoœæ, jak¹ oferuje nam wspó³czesny rynek, jest g³ównym œrodkiem kontroli spo³ecznej20. 20

Z. Bauman, Wolnoœæ, Kraków 1995, s. 86.

Wiktor Pielewin wobec kultury masowej. Powieœæ „Empire V”

239

Mamy tu wiêc do czynienia z procesem niszczenia uniwersalnych i ponadczasowych wartoœci, a cz³owiek zupe³nie tego nie dostrzega, pogr¹¿ony w niepohamowanym pêdzie za gotówk¹. Swoj¹ wolnoœæ uznaje za nieograniczon¹, zaœ de facto wiedzie ¿ycie niewolnika: Åñòü îäíà ñòàðàÿ èäåÿ [...]: ëþäÿì ëèøü êàæåòñÿ, ÷òî îíè õîäÿò ïî ïîâåðõíîñòè øàðà è ãëÿäÿò â áåñêîíå÷íîå, à â äåéñòâèòåëüíîñòè îíè æèâóò âíóòðè ïîëîé ñôåðû, è êîñìîñ, êîòîðûé îíè âèäÿò, – ïðîñòî îïòè÷åñêàÿ èëëþçèÿ. (s. 182)

Empire V to utwór, w którym zawarta jest refleksja nad kondycj¹ cz³owieka ogarniêtego mani¹ konsumpcji. Choæ ujêta – wed³ug niektórych – w doœæ trywialny sposób, niew¹tpliwie jest jednym z najbardziej aktualnych problemów poruszanych przez wielu wspó³czesnych pisarzy. Ðåçþìå Âèêòîð Ïåëåâèí è ìàññîâàÿ êóëüòóðà. Ðîìàí „Empire V” Ïðåäìåòîì àíàëèçà â íàñòîÿùåé ñòàòüå ÿâëÿåòñÿ îòíîøåíèå ïèñàòåëÿ Âèêòîðà Ïåëåâèíà ê ìàññîâîé êóëüòóðå. Ìû õîòåëè ïîêàçàòü, ÷òî ïèñàòåëü – ÿâíûé ñòîðîííèê ñîâðåìåííîé êóëüòóðû: îí ñîçíàòåëüíî èñïîëüçóåò ìåäèÿ ñ öåëüþ ðåêëàìû ñâîèõ ðîìàíîâ. Íî îäíîâðåìåííî Ïåëåâèí ÿâëÿåòñÿ æåñòîêèì êðèòèêîì êóëüòóðû ïîòðåáëåíèÿ.  Empire V àâòîð óêàçûâàåò òðàãè÷åñêóþ ñèòóàöèþ ÷åëîâåêà, ïîäâåðæåííîãî âëàñòè äåíåã.

Summary Victor Pielevin and mass culture. The novel “Empire V” In my article I write about Victor Pielevin’s relation with mass culture. On the one hand, Pielevin is a supporter of mass culture by taking advantage of it to promowe his novels. On the other hand, the Russian writter is open to criticism too. In Empire V he shows the most current problem, considering money which is a driving force of many people. In his opinion people are in a tragic siutuation to live in the culture of consumption.

240

Joanna Z. Siepietowska

Îá îäíîé àíàãðàììå â ðàññêàçå À.Ï. ×åõîâà „Äàìà ñ ñîáà÷êîé” UWM w Olsztynie Acta Polono-Ruthenica XVI, 2011 241 ISSN 1427-549X

Roman Shubin Poznañ

Îá îäíîé àíàãðàììå â ðàññêàçå À.Ï. ×åõîâà Äàìà ñ ñîáà÷êîé Äàìà ñ ñîáà÷êîé (1899) – ïðîèçâåäåíèå, â êîòîðîì, ïóñòü è â íåî÷åâèäíîé ôîðìå, ðåàëèçîâàíà òàê íàçûâàåìàÿ ñþæåòíàÿ „ðàçâÿçêà-âîñêðåñåíèå” èëè „ðàçâÿçêà-âîçðîæäåíèå”, ñâÿçàííàÿ ñ èçìåíåíèåì „áåçíàäåæíîãî” è „çàêîðåíåëîãî” â ñâîåì ñòàòóñå ãåðîÿ1. Îäíàêî ðàçðåøåíèÿ íà âàæíûå îíòîëîãè÷åñêèå âîïðîñû (÷òî åñòü ëþáîâü è êàê ïðåîäîëåòü ïðåïÿòñòâèÿ íà ïóòè ê ëþáâè) ãåðîè íå ïîëó÷àþò, îñòàâàÿñü â çîíå íåîïðåäåëåííîñòè: Ïîòîì îíè äîëãî ñîâåòîâàëèñü, ãîâîðèëè î òîì, êàê èçáàâèòü ñåáÿ îò íåîáõîäèìîñòè ïðÿòàòüñÿ, îáìàíûâàòü, æèòü â ðàçíûõ ãîðîäàõ, íå âèäåòüñÿ ïîäîëãó. Êàê îñâîáîäèòüñÿ îò ýòèõ íåâûíîñèìûõ ïóò? – Êàê? Êàê? – ñïðàøèâàë îí, õâàòàÿ ñåáÿ çà ãîëîâó. – Êàê? È êàçàëîñü, ÷òî åùå íåìíîãî – è ðåøåíèå áóäåò íàéäåíî, è òîãäà íà÷íåòñÿ íîâàÿ, ïðåêðàñíàÿ æèçíü; è îáîèì áûëî ÿñíî, ÷òî äî êîíöà åùå äàëåêî-äàëåêî è ÷òî ñàìîå ñëîæíîå è òðóäíîå òîëüêî åùå íà÷èíàåòñÿ (X, 143)2.

Êàê ïîëàãàåò Â.Á. Êàòàåâ, ãåðîè îêàçàëèñü íà ïåðåëîìå äâóõ íàëîæåííûõ äðóã íà äðóãà îïïîçèöèé: êîãäà èì „êàçàëîñü”, ÷òî ñòàðàÿ èãðà „çàêîí÷èëèñü”, íî âíåçàïíî „îêàçàëîñü”, ÷òî „íà÷èíàëîñü” íå÷òî íîâîå, íàñòîÿùåå è òðåâîæíîå3 . Îäíàêî íàì ïðåäñòîèò ðàññìîòðåòü äàííóþ ñþæåòíóþ ïðîáëåìàòèêó ñ èíîé ïîçèöèè, à èìåííî: îòäåëüíîãî ñëîâà, èìåíè. È çäåñü â ïåðâóþ î÷åðåäü ìû äîëæíû âñïîìíèòü ïîëüñêîãî èññëåäîâàòåëÿ Àíäæåÿ Êñåíè÷à4, êîòîðûé â ðàáîòå Àíòîí ×åõîâ è ìèð åãî òâîðåíèÿ (Antoni Czechow i œwiat jego dzie³a) âûÿâëÿåò ãëàâíóþ ïðîáëåìàòèêó 1 2

Ñì.: Â. Êàòàåâ, Ïðîçà ×åõîâà: Ïðîáëåìû èíòåðïðåòàöèè, Ìîñêâà 1979, ñ. 250–254. À. ×åõîâ, Äàìà ñ ñîáà÷êîé, [â:] À. Ï. ×åõîâ, Ïîëíîå ñîáðàíèå ñî÷èíåíèé è ïèñåì:  30 ò., ò. 10, Ìîñêâà 1977, ñ. 143.  äàëüíåéøåì âñå ññûëêè íà ýòî èçäàíèå áóäóò ïðèâîäèòüñÿ â òåêñòå ñòàòüè ñ óêàçàíèåì òîìà è ñòðàíèöû. 3 Â. Êàòàåâ, op. cit., ñ. 258. 4 Âàæíûì îòêðûòèåì öåííûõ òðóäîâ Àíäæåÿ Êñåíè÷à àâòîð îáÿçàí ïðîôåññîðó È. Ìÿíîâñêîé, çà ÷òî ñåðäå÷íî åå áëàãîäàðèò.

242

Roman Shubin

è îñîáåííîñòü õóäîæåñòâåííîãî ìåòîäà ×åõîâà. Ïî ìíåíèþ À. Êñåíè÷à, „îòêðûòîñòü äðóãîìó”, ïîðîæäàþùàÿ „êîíòåêñòû çàìêíóòîñòè” è âûçûâàþùàÿ çàâèñèìîñòü ÷åëîâåêà îò ñâîèõ ñòåðåîòèïîâ, áëèæàéøåãî îêðóæåíèÿ, ïðîñòðàíñòâà è, â êîíöå êîíöîâ, îò ñðåäû, – åñòü îäíà èç ñàìûõ âîëíóþùèõ ïèñàòåëÿ ïðîáëåì5. Îòñþäà âûòåêàåò è ãëàâíîå ñâîéñòâî õóäîæåñòâåííîãî ìåòîäà – çàìêíóòîñòü ïðîñòðàíñòâà, ïîâòîðÿåìîñòü ìîòèâîâ, îáðàçîâ, äåòàëåé, êîëüöåîáðàçíàÿ êîìïîçèöèÿ6. Ãåðîè îïóòàíû öåïÿìè è óçàìè îáñòîÿòåëüñòâ è ñòåðåîòèïîâ; òàêèì „ñèìâîëîì óç, íàâÿçàííûõ ëè÷íîñòè, ÿâëÿåòñÿ ñåðûé çàáîð â Äàìå ñ ñîáà÷êîé”7. Íî ÷òî èíòåðåñíî, îáðàç çâåíüåâ, ñîñòàâëÿþùèõ öåïü, è óçëîâ (óç) – ýòî íå òîëüêî ÿçûêîâàÿ ìåòàôîðà, êîòîðûì ïîëüçóþòñÿ ìíîãèå àâòîðû, ïèøóùèå î ×åõîâå, íî è ãëóáîêèé, æèâîé îáðàç, êîòîðûé ñêëàäûâàåòñÿ â òåêñòå, îïðåäåëÿÿ ôèëîñîôñêèé ïðîðûâ ðàññêàçà, è öåëèêîì ïðîÿâëÿåòñÿ íà àíòðîïîíèìè÷åñêîì óðîâíå. Êàê ïèøåò Â. Í. Òîïîðîâ, „âåñü ñìûñë è ýñòåòè÷åñêàÿ öåííîñòü àíàãðàììû êàê ðàç â òîì, ÷òî îíà [...] ïîçâîëÿåò îñìûñëèòü è òå ýëåìåíòû, êîòîðûå ïîíèìàþòñÿ êàê ëåæàùèå íèæå ãðàíèöû [...] ñîäåðæàíèÿ” 8. Ïîâîäîì ê àíàãðàììàòè÷åñêîìó èññëåäîâàíèþ â Äàìå ñ ñîáà÷êîé ñëóæèò èãðà ñëîâ, äåôîðìàöèÿ èìåíè Äèäåðèö – Äðûäûðèö, â ðåçóëüòàòå êîòîðîé àêòóàëèçèðóåòñÿ íîâîå ïîíÿòèå äûðà9.  Äàìå ñ ñîáà÷êîé àíòðîïîíèìè÷åñêîå ïðîñòðàíñòâî êðàéíå ñêóäíî: Äìèòðèé Äìèòðèåâè÷ Ãóðîâ è Àííà Ñåðãååâíà Äèäåðèö, – ÷òî âïîëíå ñîîòâåòñòâóåò èíòèìíîé èñòîðèè äâóõ ëþäåé. Îäíàêî ýòîò ìèíèìàëèçì â êàìåðíîì òåêñòå ðàññêàçà ðàñøàòàí. Ìû ïîìíèì, ÷òî „óìíàÿ” æåíà Ãóðîâà íàçûâàëà åãî ïðåòåíöèîçíî Äèìèòðèé, à ôàìèëèÿ Àííû Ñåðãååâíû, òî÷íåå åå ìóæà, áûëà èñêàæåíà â óñòàõ íåãðàìîòíîãî øâåéöàðà – Äðûäûðèö. È ýòîò òðåòèé ìîìåíò êðàéíå ñóùåñòâåí: ôàìèëèÿ Àííû Ñåðãååâíû ïîäàíà êàê ôàìèëèÿ ìóæà: „Íà äîñêå íàïèñàíî ôîí Äèäåðèö, – ñêàçàë Ãóðîâ. – Òâîé ìóæ íåìåö?” (X, 133), – è òàêèì îáðàçîì ñàìà ãåðîèíÿ 5 6 7 8

A. Ksenicz, Antoni Czechow i œwiat jego dzie³a, Zielona Góra 1992, ñ. 28. A. Ksenicz, Œcie¿kami bohaterów Antona Czechowa, Zielona Góra 2007, ñ. 52, 60. A. Ksenicz, Antoni Czechow..., Zielona Góra 1992, ñ. 140. Â. Òîïîðîâ, Ê èññëåäîâàíèþ àíàãðàììàòè÷åñêèõ ñòðóêòóð (àíàëèçû), [â:] Èññëåäîâàíèÿ ïî ñòðóêòóðå òåêñòà, Ìîñêâà 1987, ñ. 194. 9  ðàññêàçå Ïîöåëóé (1887) ñõîæàÿ ñèòóàöèÿ âîçíèêàåò ñ ôàìèëèåé ôîí Ðàááåê, „ðóñèôèöèðîâàííîé” â Ôîíòðÿáêèíà, âûÿâèâøåãî öåëûé êîìïëåêñ íîâûõ çíà÷åíèé. – Ïîäðîáíåå îá ýòîì ñì.: Ð. Øóáèí, Èìÿ – îáðàç – ïðîòîòèï ó À. ×åõîâà: Çâóêîñèìâîëè÷åñêàÿ îðãàíèçàöèÿ èìåíè â ðàññêàçå ×åõîâà „Ïîöåëóé”, [â:] Äåêàáðüñêèå ëèòåðàòóðíûå ÷òåíèÿ, Âûïóñê Õ, Åðåâàí 2009, ñ. 159–170.

Îá îäíîé àíàãðàììå â ðàññêàçå À.Ï. ×åõîâà „Äàìà ñ ñîáà÷êîé”

243

ÿâëÿåòñÿ ïðåäñòàâèòåëåì äðóãîé – ÷óæîé ïî çâó÷àíèþ – ôàìèëèè, êîòîðàÿ ÿâëÿåòñÿ ïðèíàäëåæíîñòüþ òðåòüåãî ïåðñîíàæà. ßëòèíñêàÿ òîïèêà è ïðîòîòèïû â ðàññêàçå äàâíî èññëåäîâàíû10. Àíòðîïîíèìû íåéòðàëüíû è „óçíàâàåìû”: â Ãóðîâå ìû óçíàåì ìîñêâè÷à, â ôîí Äèäåðèöå – íåìöà. Âåäü âïîëíå åñòåñòâåííî ïðåäïîëîæèòü ïðîèñõîæäåíèå ôàìèëèè Äèäåðèö îò ñõîäíîãî ïî çâó÷àíèþ èìåíè, íàïðèìåð, Diter, â ñâîþ î÷åðåäü îáðàçîâàííîãî èç äðåâíåãåðìàíñêîãî deod ‘íàðîä’ + heer ‘âîéñêî’11. Îäíàêî ñëåäóåò ïîìíèòü, íåéòðàëüíîñòü è óñëîâíàÿ ñòåðòîñòü ýòèõ ôàìèëèé ìíèìà. Ê ÷èñëó ñåìàíòè÷åñêèõ ñäâèãîâ ìîæíî îòíåñòè íåñîîòâåòñòâèå íåìåöêîé ôàìèëèè, èìåþùåé ïîìèìî ïðåäïîëàãàåìîé âîèíñòâåííîé ñåìàíòèêè ïåðâîèìåíè äâîðÿíñêèé òèòóë ôîí, îáðàçó ìóæà (ïóñòü è îáðóñåâøåãî, òî åñòü ïðèíÿâøåãî ïðàâîñëàâèå), íàçâàííîãî ëàêååì. Ïðè÷åì ñàì íàððàòîð íåçàìåòíî ñòàíîâèòñÿ íà ñóáúåêòèâíóþ òî÷êó çðåíèÿ ãåðîåâ. Òî æå ñàìîå êàñàåòñÿ „íåéòðàëüíîé” ôàìèëèè Ãóðîâ. Ïðîèçâåäåííàÿ îò êðåñòèëüíîãî èìåíè Ãóðèé (ñ äð.-åâð. ‘ëüâåíîê’), óïîìèíàþùàÿñÿ òîëüêî â íåêàíîíè÷åñêîé 2-é êíèãå Ìàêêàâååâ, èëè îò ïðîçâèùà Ãóð (â äèàëåêòàõ èíäþê, ÷âàíëèâûé ÷åëîâåê)12, îíà ñóùåñòâóåò êàê ïîä÷åðêíóòî ïðîñòàÿ, äàæå ïðîñòîíàðîäíàÿ 13 íà ôîíå óñëîæíèâøåãîñÿ îáðàçà ãåðîÿ, ïðèîáðåòøåãî ãëóáèíó è èçáàâèâøåãîñÿ îò ïåðâîíà÷àëüíîãî ñõåìàòèçìà. Óæ íå ÿâëÿåòñÿ ëè Ãóðî⠄ñàìîçâàíöåì”? È õîòÿ â ñëó÷àå ñ ëèòåðàòóðíûìè èìåíàìè òàêîé âîïðîñ íåëåï, òåì íå ìåíåå âïîëíå âîçìîæíî äîïóñòèòü, ÷òî ïðè àâòîðñêèõ ïðàâêàõ òåêñòà (à ó ýòîãî ðàññêàçà èõ áûëî ÷åòûðå) èìÿ ãåðîÿ ñîõðàíÿåò ñëåäû èçíà÷àëüíûõ âàðèàíòîâ îáðàçà. È îäèí òàêîé ñëåä îòñûëàåò ê ðàññêàçó-ïðåäøåñòâåííèêó – ê ïîâåñòè Îãíè.  ýòîé ïîâåñòè íà ôîíå áîëüøèõ ôèëîñîôè÷åñêèõ ðàññóæäåíèé ðàññêàçûâàåòñÿ î âñòðå÷å ñ äàâíåé ïîäðóãîé, ñ ïåðâîé ëþáîâüþ, âî ìíîãèõ ÷åðòàõ íàïîìèíàþùóþ ÿëòèíñêóþ ëþáîâíóþ èñòîðèþ. Èíæåíåð Àíàíüåâ ïðåäñòàâëÿåò áîëåå öèíè÷íûé è îòêðîâåííûé òèï Ãóðîâà. Àíàíüåâ (îò Àíàíèÿ) è Ãóðîâ (îò Ãóðèé) – äâà ãåðîÿ-äîíæóàíà, îáà èìåíè ïîä÷åðêíóòî 10 11

Ñì.: Êîììåíòàðèé ê ðàññêàçó (X, 424). À. Ñóïåðàíñêàÿ, Ñîâðåìåííûé ñëîâàðü ëè÷íûõ èìåí: Ñðàâíåíèå. Ïðîèñõîæäåíèå. Íàïèñàíèå, Ìîñêâà 2005, ñ. 93. 12 Þ. Ôåäîñþê, Ðóññêèå ôàìèëèè: Ïîïóëÿðíûé ýòèìîëîãè÷åñêèé ñëîâàðü, Ìîñêâà 2006, ñ. 65. 13 Ñðåäè íàéäåííûõ íàìè ñõîäíûõ äâîðÿíñêèõ ôàìèëèé Ãóðüåâ, Ãóðüÿíîâ, Ãóðíîâ, à òàêæå áëèçêèõ Äóðîâ è Äóðíîâî, ôàìèëèÿ Ãóðîâ ñðåäè äâîðÿí íå âñòðå÷àåòñÿ. Ñì.: Â. Ðóììåëü, Â. Ãîëóáöîâ, Ðîäîñëîâíûé ñáîðíèê ðóññêèõ äâîðÿíñêèõ ôàìèëèé, ò. I, Ïåòåðáóðã 1886, c. 608; ò. II, 1887, ñ. 918.

244

Roman Shubin

ïðîñòîíàðîäíûå, ðàçâå ÷òî Àíàíèÿ – ðàñïðîñòðàíåííîå â Âåòõîì Çàâåòå èìÿ.  ïîâåñòè åñòü è íåìåö – ñòóäåíò ôîí Øòåíáåðã, ïðàâäà, â îòëè÷èå îò Äèäåðèöà Øòåíáåðã ñîõðàíÿåò ìóæåñòâåííûå è ðûöàðñêèå ÷åðòû: „Òîëüêî îäíè ðóñûå âîëîñû è æèäêàÿ áîðîäêà, äà, ïîæàëóé, åùå íåêîòîðàÿ ãðóáîñòü è ñóõîñòü ÷åðò ëèöà íàïîìèíàëè î åãî ïðîèñõîæäåíèè îò îñòçåéñêèõ áàðîíîâ, âñ¸ æå îñòàëüíîå – èìÿ, âåðà, ìûñëè, ìàíåðû è âûðàæåíèå ëèöà áûëè ó íåãî ÷èñòî ðóññêèå” (VII, 109). Ïðîñëåäèì òåïåðü ñèñòåìó àíòðîïîíèìîâ â äèíàìèêå. Íåáîëüøîå àíòðîïîíèìè÷åñêîå ïðîñòðàíñòâî ïðîíèçàíî åäèíîîáðàçèåì çâóêîñèìâîëè÷åñêèõ ìîòèâîâ. Àíòðîïîíèìè÷åñêèé êîíòèíóóì ìîæåò áûòü ðàññìîòðåí â ïåðñïåêòèâå óáûâàíèÿ: îò íåñêîëüêèõ ê îäíîìó, îò ìíîæåñòâà ê åäèíñòâó, îò èìåíè êàê çíà÷èìîãî ñëîâà ê ñëîâó íàðèöàòåëüíîìó è íå çíà÷èìîìó âîâñå. Äâà êîìïîíåíòà îäíîãî èìåíè òàóòîíè÷èíû – Äìèòðèé Äìèòðè÷ è ñîêðàùàþòñÿ äî îäíîãî: Äèìèòðèé. Èìÿ ãåðîÿ-ñîïåðíèêà ãîìîãåííî ôàìèëèè ìóæà: Äèìèòðèé (Äìèòðè÷) = Äèäåðèö (äè-ðè-ð = äè-äèå-ðè); ñ Ãóðîâûì ïåðåïëåòàåòñÿ è Àííà Ñåðãååâíà (ñ ëåãêîé àëëþçèåé íà Àííó Àðêàäüåâíó Êàðåíèíó). Íî âîò Ãóðîâ è Äèäåðèö â ñâîåé çâóêîñèìâîëè÷åñêîé ñòðóêòóðå áîëåå ðàñõîäÿòñÿ, ÷åì ñõîäÿòñÿ (ïðè íàëè÷èè îáùåãî â öåíòðå ñëîâà ñìû÷íî-äðîæàùåãî [ð]). Îá ýòîì ÿðêî ñâèäåòåëüñòâóåò ôîíåòèêî-àðòèêóëÿöèîííàÿ îïïîçèöèÿ ãëàñíûõ è ñîãëàñíûõ: ó ñëîâà Ãóðîâ çàäíåÿçû÷íûé âçðûâíîé [ã] â ñîåäèíåíèè ñ ëàáèàëèçîâàííûìè çàäíèìè âåðõíåé [ó] è ñðåäíåé [î] ëîêàëèçóåò ñëîâî â çàäíåé ÷àñòè ðîòîâîé ïîëîñòè, ñëîâî êàê áû èç ãëóáèíû ãîðòàíè, ïåðåêàòûâàÿñü ÷åðåç äðîæàùèé [ð] ìåäëåííî, ïëàâíî ïðîòåêàåò è ïîäíèìàåòñÿ ê ãóáàì, ê ëàáèàëüíîé [â]. Ó ôàìèëèè Äèäåðèö êàðòèíà ñîâñåì èíàÿ: áëàãîäàðÿ ïåðåäíåÿçû÷íûì çâóêàì [ä-è-ä-å-…-è-ö] è ïîëíîìó îòñóòñòâèþ ëàáèàëèçîâàííûõ è ãîðòàííûõ çâóêîâ ñëîâî ëîêàëèçîâàíî â ïåðåäíåé ÷àñòè, îíî âûçûâàåò íàïðÿæåííîå óñèëèå, ðàñòÿãèâàþùåå ðîò â øèðîêîé ãðèìàñå, óëûáêå, è ñîçäàåò öîêàþùèé ýôôåêò. „Ãëóáîêîå” àðòèêóëÿöèîííîå ïîëîæåíèå ñëîâà Ãóðîâ ÿâëÿåòñÿ áîëåå „ðîäíåå” è „áëèæå” ðóññêîìó ñîçíàíèþ â àññîöèàòèâíîì ïëàíå, ÷åì „íåìåöêîå” ñëîâî „Äèäåðèö”, êàê áû óäàðÿþùåå ïî çóáàì.  òîì ÷èñëå áëàãîäàðÿ è òîìó, ÷òî ïðîèñõîæäåíèå ôàìèëèè Ãóðîâ ïðîçðà÷íî (îò èìåíè Ãóðèé), â òî âðåìÿ êàê Äèäåðèö ñåìàíòè÷åñêè ïîëíîñòüþ íåâíÿòåí. Ðóññêèé ìóæèê (øâåéöàð), ïûòàÿñü âûãîâîðèòü ýòî ñëîâî, îøèáàåòñÿ. Íî åãî îøèáêà îáúÿñíÿåò åìó è çíà÷åíèå ýòîãî ÷óæåçåìíîãî ñëîâà – Äðûäûðèö, òî åñòü äûðà. À äûðà – ýòî ñâîåîáðàçíàÿ îöåíêà, äàííàÿ ìóæó Àííû Ñåðãååâíû, ñâåäåíèå ê íóëþ åãî çíà÷èìîñòè. Áîëåå òîãî, êàê äàëåå ïîêàæåò

Îá îäíîé àíàãðàììå â ðàññêàçå À.Ï. ×åõîâà „Äàìà ñ ñîáà÷êîé”

245

àíàëèç, äûðà îôîðìëÿåò ïîäòåêñòîâóþ çîíó ðàññêàçà, åãî êîñìîëîãè÷åñêèé ôîí (÷åðåç íåì. Fond ‘çàäíèé ïëàí’ èç ôð. fond ‘îñíîâàíèå, äíî’ îò ëàò. fundus ‘áåçäíà’)14. Ïî ìíåíèþ Î. Òðóáà÷åâà, ñëîâî äûðà (äèðà) ÿâëÿåòñÿ âòîðè÷íûì îáðàçîâàíèåì, ñâÿçàííûì ñ ïîíÿòèåì *deru (äèðàòè) è îçíà÷àþùèì ‘îòâåðñòèå, ùåëü, ïðîëîì â ÷åì-ëèáî’), ñàì æå êîíöåïò áîãà÷å ïðåäñòàâëåí â ãðóïïå ñëàâÿíñêèõ êîðíåé *dupa è *dura (ïîëüñê. dziura), îõâàòûâàþùèõ òàêîé êðóã ïîíÿòèé, êàê ‘äûðà, ÿìà, ðûòâèíà, ðîâ, íîðà, ïðîõîä, äóïëî, çàä, àíóñ, æåíñêèé ïîëîâîé îðãàí, êîðìà ëîäêè’15. Íî â ïîäòåêñòîâîì ñëîå Äàìû ñ ñîáà÷êîé ðóññêîå äûðà âîáðàëî ïðàêòè÷åñêè âñå ïåðå÷èñëåííûå çíà÷åíèÿ. Äûðà – ýòî íå ïîíÿòèå, íå êàòåãîðèÿ, íå èäåÿ è íå îáðàç. Ýòî ôîðìà ðåïðåçåíòàöèè, íåêèé ïðîðûâ ñêâîçü ìàòåðèþ, â òîì ÷èñëå è ìàòåðèþ õóäîæåñòâåííóþ. Äûðà îòêðûòî çâó÷èò, è â ïîïûòêå ïîíÿòü ýòî çâó÷àíèå, â äâèæåíèè ââåðõ ïî ñìûñëó ìû ìîæåò îáíàðóæèòü, êàê çâóê ñòàíîâèòñÿ è îáðàçîì, è ñèìâîëîì, è ïîíÿòèåì16. I. Äûðà êàê ìåñòî. [1] Äûðà êàê ñèìâîë ãîðîäà Ñ., â êîòîðîì ãëÿäÿ íà çàáîð, „ñåðûé, äëèííûé, ñ ãâîçäÿìè”, Ãóðîâ äóìàåò: „Îò òàêîãî çàáîðà óáåæèøü” (X, 138) õîòÿ î „ïîáåãå” ãåðîèíè íåò è ðå÷è â ðàññêàçå. [2] Äûðà êàê ïðîâèíöèÿ: â âîñïîìèíàíèÿõ Ñ. Åëïàòüåâñêîãî, äûðîé, òî åñòü ãëóáîêîé ïðîâèíöèåé, íàçâàí ÿëòèíñêèé òîïîñ: „Îí äðàçíèë ìåíÿ, íàçûâàë ìîé äîì, âûñîêî íà ãîðå, íàä ßëòîé, îòêóäà îòêðûâàëñÿ âåëèêîëåïíûé, åäèíñòâåííûé âèä â ßëòå íà ìîðå è íà ãîðû – «Âîëîãîäñêîé ãóáåðíèåé», à ÿ íàçûâàë åãî ìåñòî – «äûð໔17. [3] Äûðà è ãîðîä Æèçäðà: Ñð. çàìå÷àíèå Ãóðîâà î ïðîâèíöèàëàõ: „Îáûâàòåëü æèâåò ó ñåáÿ ãäå-íèáóäü â Áåëåâå èëè Æèçäðå – è åìó íå ñêó÷íî, à ïðèåäåò ñþäà: «Àõ, ñêó÷íî! Àõ, ïûëü!» Ïîäóìàåøü, ÷òî îí èç Ãðåíàäû ïðèåõàë” (X, 130). Ïîñëå èìåíè Äðûäûðèö Æ[û]çäðà – âòîðîé çâóêîñèìâîëè÷åñêèé îíèì, ïîääåðæèâàþùèé ñåìàíòèêó äûðû). 14 Ì. Ôàñìåð, Ýòèìîëîãè÷åñêèé ñëîâàðü ðóññêîãî ÿçûêà, Ìîñêâà 1986, ò. IV, ñ. 202.  äàëüíåéøåì ññûëêè íà ñëîâàðü Ôàñìåðà – â òåêñòå ñòàòüè ñ óêàçàíèåì ôàìèëèè, òîìà è ñòðàíèöû. 15 Ýòèìîëîãè÷åñêèé ñëîâàðü ñëàâÿíñêèõ ÿçûêîâ, ò. V, Ìîñêâà 1978, ñ. 157, 205; ñì.: Ôàñìåð I, 515; 559. 16 Íàìè óæå ñäåëàíà ïîïûòêà ðàññìîòðåòü ÷åðåç âíóòðåííèé îáðàç ôàìèëèè Äûðÿâèí ïîäòåêñòîâûé ñëîé ðàññêàçà  ïàíñèîíå. Ïîäðîáíåå îá ýòîì ñì.: Ð. Øóáèí, Ïîäòåêñò ó ×åõîâà: îðãàíèçàöèÿ ïîäòåêñòà íà ñóáâåðáàëüíîì óðîâíå, [â:] Àêòóàëüíûå ïðîáëåìû ëèòåðàòóðû è êóëüòóðû. Âîïðîñû ôèëîëîãèè, Âûïóñê 3, Åðåâàí 2008, ñ. 259–271. 17 Ñ. Åëïàòüåâñêèé, Àíòîí Ïàâëîâè÷ ×åõîâ, [â:] À. Ï. ×åõîâ â âîñïîìèíàíèÿõ ñîâðåìåííèêîâ, Ìîñêâà 1960, ñ. 578.

246

Roman Shubin

II. Äûðà êàê æåíñêîå ëîíî. Âàãèíàëüíàÿ ñåìàíòèêà íàïðÿìóþ ðåàëèçîâàíà [4] „æåíñêîé áîëåçíüþ”, ÿêîáû èç-çà êîòîðîé Àííà Ñåðãååâíà åçäèëà â Ìîñêâó, ê Ãóðîâó, à [5] ìåòîíèìè÷åñêè ïîêàçàíà îïåðåòòîé Ãåéøà, êîòîðóþ ïîêàçûâàëè â ãîðîäå Ñ.18 Í. Ô. Èâàíîâà ñáëèæàåò Àííó Ñåðãååâíó ñ ãëàâíîé ãåðîèíåé îïåðåòòû ãåéøåé Ìèìîçîé: „åñòü êàêàÿ-òî òîíêàÿ ñâÿçü ìåæäó Àííîé Ñåðãååâíîé, õðóïêîé æåíùèíîé, ñæèìàþùåé âååð â ðóêàõ, çíàþùåé, ïîíèìàþùåé èñêóññòâî, – è ãëàâíîé ãåðîèíåé îïåðåòòû Ìèìîçîé, â êîòîðîé òî æå èçÿùåñòâî, äóøåâíàÿ òîíêîñòü, ñâÿçü ñ èñêóññòâîì”19. À íàððàòîð, íà ýòîì æå ñáëèæåíèè, íàçûâàåò ëîðíåòêó „âóëüãàðíîé”. Ó ñàìîãî ×åõîâà åñòü è äðóãèå àññîöèàöèè ñ ÿïîíñêîé êóëüòóðîé: ïî ïóòè íà Ñàõàëèí îí óâëå÷åííî ïèñàë îá îòñóòñòâèè æåìàííîñòè ó ÿïîíñêèõ ïðîñòèòóòîê, êîòîðûå „îòâå÷àþò ïðÿìî”, „êàê ïî-ÿïîíñêè íàçûâàåòñÿ òî è äðóãîå” è äàæå ïîêàçûâàþò ðóêîé20. Ñëåäîì ýòîé àññîöèàöèè, âåðîÿòíî, ÿâëÿþòñÿ äóõè Àííû Ñåðãååâíû èç ÿïîíñêîãî ìàãàçèíà. [6] Ê äàííîé ñåìàíòèêå ïðèìûêàåò îáðàç ìóæà Äèäåðèöà-Äðûäûðèöà, íàäåëåííîãî ÷åðåç ôàìèëèþ ëàêåéñêîé âíåøíîñòüþ è ôåìèííûì ñèìâîëîì, êîòîðûé ëåãêî òðàíñôîðìèðóåòñÿ â [7] àíàëüíûé21 (îá ýòîì ïîäðîáíåå íèæå). Íåãàòèâíîìó îáðàçó ôîí Äèäåðèöà ñîîòâåòñòâóåò íå ìåíåå óíè÷èæèòåëüíàÿ õàðàêòåðèñòèêà ìóæà Êèñî÷êè â ïîâåñòè Îãíè – ãðåêà, â èìåíè êîòîðîãî ïðèñóòñòâóþò ýëåìåíòû òåëåñíîãî íèçà è íàìåê íà ñåêñóàëüíóþ äåâèàöèþ: „Ïîïóëàêè èëè Ñêàðàíäîïóëî”: „Âûó÷èòñÿ ìóçûêå è ìàíåðàì, âûéäåò çàìóæ çà êàêîãî-íèáóäü, ïðîñòè ãîñïîäè, ãðåêà-ïèíäîñà, ïðîæèâåò ñåðî è ãëóïî, áåç âñÿêîé íàäîáíîñòè, íàðîäèò, ñàìà íå çíàÿ äëÿ ÷åãî, êó÷ó äåòåé è óìðåò. Íåëåïàÿ æèçíü!” (VII, 115). III. Äûðà êàê îìóò. [8] Ïðåäïîëàãàåìàÿ ýòèìîëîãè÷åñêàÿ ñâÿçü ìåæäó äûðîé è *nyra (íûðÿòü)22 íàõîäèò è òåêñòóàëüíîå ñîîòâåòñòâèå: ãåðîé êàê 18 Ëþáîïûòíî, ÷òî â ïåðâîì äåéñòâèè îïåðåòòû, êîòîðóþ óñïåë ïîñìîòðåòü Ãóðîâ, çâó÷èò àðèÿ ãåéøè Ìèìîçû Âëþáëåííàÿ çîëîòàÿ ðûáêà, â êîòîðîé Ìèìîçà èäåíòèôèöèðóåò ñåáÿ ñ ðûáêîé â àêâàðèóìå. Àêâàðèóì – ñóáñòèòóò ãëóáèíû è òàéíîé æèçíè, âûñòàâëåííîé íàïîêàç. Òåì íå ìåíåå îáðàç ðûáêè âïèñûâàåòñÿ â ãóðîâñêèé ñòðàõ ïåðåä æåíùèíàìèõèùíèêàìè. Îðèãèíàëüíûé òåêñò ëèáðåòòî âìåñòå ñ íîòíûì ïèñüìîì ñì. çäåñü: [online] . 19 Í. Èâàíîâà, Îïåðåòòà â ïðîçå À. ×åõîâà, „Âåñòíèê Íîâãîðîäñêîãî ãîñóäàðñòâåííîãî óíèâåðñèòåòà” 2000, ¹ 15, ñ. 76. 20 Èçúÿòîå ìåñòî èç ïèñüìà À. Ñóâîðèíó 27 èþíÿ 1890 ãîäà, [â:] Ýðîòèêà â ðóññêîé ëèòåðàòóðå, Ëèòåðàòóðíîå îáîçðåíèå, Ìîñêâà 1992, ñ. 55. 21 Îäíà èç âåðîÿòíûõ ýòèìîëîãèé ïèçäû – îò *áúçäìòè (ñð.-ðóñ. áçäåòü ‘èñïóñêàòü ãàçû’), ìåòîíèìè÷åñêè óêàçûâàþùàÿ íà àíóñ. Ñì.: Ì. Ìîêèåíêî, Ò. Íèêèòèíà, Ðóññêîå ñêâåðíîñëîâèå. Êðàòêèé, íî âûðàçèòåëüíûé ñëîâàðü, Ìîñêâà 2008, ñ. 175. 22 Ïðåäïîëîæåíèå Îòðåìáñêîãî, îòâåðãàåìîå Ì. Ôàñìåðîì (Ôàñìåð I, 559).

Îá îäíîé àíàãðàììå â ðàññêàçå À.Ï. ×åõîâà „Äàìà ñ ñîáà÷êîé”

247

áû ïðîïàäàë, ïðîâàëèâàÿñü â îìóò, ïðè âñòðå÷å ñ õèùíûìè „êðàñèâûìè, õîëîäíûìè” æåíùèíàìè, óïîäîáëåííûìè ðûáàì, ñð.: „êðàñîòà èõ âîçáóæäàëà â íåì íåíàâèñòü è êðóæåâà íà èõ áåëüå êàçàëèñü åìó òîãäà ïîõîæèìè íà ÷åøóþ” (X, 132). Ñð. òàêæå ôðàçó Ì. Çîëîòîíîñîâà ñî ññûëêîé íà [Åêê. 7.26]: „Ãóðî⠖ óëîâëÿåìûé ãðåøíèê” 23 , ñâèäåòåëüñòâóþùóþ î ïðåäðàñïîëîæåííîñòè ãåðîÿ ê ïàäåíèþ. Íåñëó÷àéíî è àâòîð â ñàìîì íà÷àëå ïîâåñòâîâàíèÿ ïðåäóïðåæäàåò î ìíèìîé ëåãêîñòè ôëèðòà äëÿ ìîñêâè÷åé, òÿæåëûõ íà ïîäúåì, â ðåçóëüòàòå ÷åãî „âñÿêîå ñáëèæåíèå [...] âûðàñòàåò â öåëóþ çàäà÷ó, ñëîæíóþ ÷ðåçâû÷àéíî, è ïîëîæåíèå â êîíöå êîíöîâ ñòàíîâèòñÿ òÿãîñòíûì” (X, 129) – òî åñòü îïÿòü æå ôðàçåîëîãè÷åñêè ëîêàëèçóåò Ãóðîâà â ÿìå èëè äûðå. Ñóòü ñëîæíîñòè íå ñòîëüêî â ïàäåíèè, ñêîëüêî ⠄ãîðüêîì” îïûòå äîíæóàíñêèõ âçàèìîîòíîøåíèé Ãóðîâà ñ æåíùèíàìè, ïðèâîäÿùåì ê ïîòåðå íåçàâèñèìîñòè è äóøåâíûõ ñèë, è îñíîâàííîì, êàê ñêðóïóëåçíî ïðîàíàëèçèðîâàë Ì. Í. Çîëîòîíîñîâ, íà ïîäñïóäíîé æåíîôîáèè24. Ïî ñóòè, „ëåãêîå” çíàêîìñòâî ñ Àííîé Ñåðãååâíîé è âîçíèêøàÿ â ðåçóëüòàòå ëþáîâü – ýòî è åñòü ñáûâøååñÿ ïðåäóïðåæäåíèå: ãåðîé áåñïîâîðîòíî çàâÿç â îòíîøåíèÿõ, âÿçêîñòü ïðèñóòñòâóåò è â ôèíàëå. È åñëè, ïî ìûñëè Î. Ôðåéäåíáåðã, ìèôîëîãè÷åñêèé „ãåðîé äåëàåò òîëüêî òî, ÷òî ñåìàíòè÷åñêè ñàì îçíà÷àåò”25, òî Ãóðîâ ïîïàäàåò òóäà, ÷òî è íàçâàíî ñîîòâåòñòâóþùèì èìåíåì. IV. Äûðà êàê ãîðëî (æåðëî). [9] È íàêîíåö, ê îìóòó ãåðîé ïðèáëèæåí íå òîëüêî ÷åðåç æåíùèí, íî è ñâîåé ôàìèëèåé, åå îòìå÷åííîé âûøå ëîêàëèçîâàííîñòüþ â ãîðòàííîé ÷àñòè ðîòîâîé ïîëîñòè. Áëèçêîå ê çíà÷åíèþ îìóòà ëàòèíñêîå ñëîâî gurges ‘âîäîâîðîò, îìóò; ïó÷èíà, áåçäíà; ïîæèðàòåëü, ìîò, ðàñòî÷èòåëü’, ñâÿçàííîå ñ gurgullo ‘ãîðëî, ãëîòêà, ãoðòàíü’26, ïðè è.-å. *guº-tlo, ñ îäíîé ñòîðîíû, ñîîòíîñèòñÿ ñ ôîíåòèêîàðòèêóëÿöèîííîé ñòðóêòóðîé ôàìèëèè Ãóðîâ, à ñ äðóãîé – óêàçûâàåò åùå íà îäèí âàðèàíò êîíöåïòà äûðû – ãîðëî. Ãóðîâ íå òîëüêî „óëîâëÿåìûé ãðåøíèê”, íî è èçâåñòíûé „ïîæèðàòåëü” æåíùèí, äàæå â ïðÿìîì ñìûñëå, èáî æðàòü – ýòî ôîíåòè÷åñêèé êîððåëÿò ñëîâà ãîðëî (Ôàñìåð I, 442; ÝÑÑß, VII, 205). 23 24 25 26

Ì. Çîëîòîíîñîâ, Äðóãîé ×åõîâ: Ïî òó ñòîðîíó ïðèíöèïà æåíîôîáèè, Ìîñêâà 2007, ñ. 94. Ñì.: Ì. Çîëîòîíîñîâ, op. cit., ñ. 90–102. Î. Ôðåéäåíáåðã, Ïîýòèêà ñþæåòà è æàíðà, Ìîñêâà 1997, ñ. 223. È. Äâîðåöêèé, Ëàòèíñêî-ðóññêèé ñëîâàðü, Ìîñêâà 1976, ñ. 464. Ñâÿçü Ãóðîâà ñ ãîðëîì âûçûâàåò îáøèðíûé áëîê çâóêîïîäðàæàíèé òèïà ãîðãîòàòü ‘ãðîìêî ñìåÿòüñÿ, ãîãîòàòü’ è äð.-èíä. ghurghuras ‘áóëüêàþùèé çâóê’ (ñì.: Ôàñìåð I, 441).

248

Roman Shubin

V. Äûðà êàê ïàäåíèå. [10] Äûðà ìåòîíèìè÷åñêè ïðåäïîëàãàåòñÿ „ãðåõîïàäåíèåì” Àííû Ñåðãååâíû, ñ ìàðêèðîâàííûìè ñëîâàìè „ÿ äóðíàÿ, íèçêàÿ æåíùèíà” âìåñòî ýêâèâàëåíòíîãî „ÿ ïàäøàÿ”. [11] Ãóðîâ è Àííà Ñåðãååâíà ëþáèëè áûâàòü íà âîäîïàäå â Îðåàíäå, ñòîëü ëþáèìîì ÿëòèíñêèìè êóðîðòíèêàìè, êîòîðûé íå òîëüêî ñèìâîëèçèðóåò ïàäåíèå â ÷èñòîì âèäå27, íàãëÿäíî èëëþñòðèðóÿ ñèëó ïðèòÿæåíèÿ, íî è åãî íàçûâàåò. Êðîìå òîãî, â îáðàçå âîäîïàäà ñîäåðæèòñÿ àëëþçèÿ íà ñòèõ èç ïñàëìà, ñâÿçóþùèé âîäîïàä ñ áåçäíîé: „Áåçäíà áåçäíó ïðèçûâàåò ãîëîñîì âîäîïàäîì Òâîèõ: âñå âîäû Òâîè è âîëíû Òâîè ïðîøëè íàäî ìíîþ” (Ïñ. 41.8). Ïîýòîìó ñþæåò ïàäåíèÿ ãåðîèíè îñìûñëèâàåòñÿ óæå â òåêñòå êàê ïîïûòêà óáåæàòü îò ìóæà, ðàçðóøèòü ñîöèàëüíóþ è ïðîñòðàíñòâåííóþ äåòåðìèíàöèþ. VI. Äûðà êàê áåçäíà. [12] Ïîèñòèíå êîñìè÷åñêàÿ áåçäíà îòêðûâàåòñÿ â Îðåàíäå (= äûðà), êóäà ãåðîè ïîåõàëè ñðàçó ïîñëå „ïàäåíèÿ” Àííû Ñåðãååâíû. Äûðà, ðàñøèðåííàÿ äî äåðæàâèíñêîãî æåðëà âå÷íîñòè è ïðîïàñòè çàáâåíüÿ28, ÿâëåíà â ñòðóêòóðå ïåéçàæà: „ñêàçî÷íîé îáñòàíîâêè – ìîðÿ, ãîð, îáëàêîâ, øèðîêîãî íåáà’, âûçâàâøåì çàâèñàíèå íàä âå÷íîñòüþ. Îá ýòîì – òåêñòóàëüíî: „Ëèñòâà íå øåâåëèëàñü íà äåðåâüÿõ, êðè÷àëè öèêàäû, è îäíîîáðàçíûé, ãëóõîé øóì ìîðÿ, äîíîñèâøèéñÿ ñíèçó, ãîâîðèë î ïîêîå, î âå÷íîì ñíå, êàêîé îæèäàåò íàñ” (X, 133). À áåçäíà, êàê ïîäñêàçûâàåò ëàòèíñêîå ñëîâî profundum, ýòî [13] Ïðåèñïîäíÿÿ, ñìåðòü. Òàê æå êàê ðóññêîå ñëîâî áåç-äíà ÿâëÿåòñÿ äåñêðèïöèåé äûðû è ýâôåìèçìîì ñìåðòè29.  ïîâåñòè Îãíè íî÷ü òàêæå ïðåäñòàâëåíà â îáðàçå „ãðàíäèîçíîé” áåçäíû: „Âû çíàåòå, êîãäà ãðóñòíî íàñòðîåííûé ÷åëîâåê îñòàåòñÿ îäèí íà îäèí ñ ìîðåì èëè âîîáùå ñ ëàíäøàôòîì, êîòîðûé êàæåòñÿ åìó ãðàíäèîçíûì, òî ïî÷åìó-òî ê åãî ãðóñòè âñåãäà ïðèìåøèâàåòñÿ óâåðåííîñòü, ÷òî îí ïðîæèâåò è ïîãèáíåò â áåçâåñòíîñòè, è îí ðåôëåêòèâíî õâàòàåòñÿ çà êàðàíäàø è ñïåøèò çàïèñàòü íà ÷åì ïîïàëî ñâîå èìÿ” (VII, 113). 27 Ñì.: àëëþçèþ íà ãëàâíûé ìîòèâ ïàäåíèÿ â ñòèõîòâîðåíèè Âîäîïàä Ã. Äåðæàâèíà: Íå óïàäàåò ëè â ñåé çåâ / Ñ ïðåñòîëà öàðü è äðóã öàðåâ? [â:] Ã. Äåðæàâèí. Ïîëíîå ñîáðàíèå ñòèõîòâîðåíèé, Ëåíèíãðàä 1957, ñ. 180. 28 Ñì.: ñòèõîòâîðåíèå Ðåêà âðåìåí â ñâîåì ñòðåìëåíüå, [â:] Ã. Äåðæàâèí, op. cit., ñ. 360. 29 Ñì.: ïîãîâîðêó  ìèðå ÷òî â ìîðå (îìóòå): íè äíà íè ïîêðûøêè, [â:] Â. Äàëü, Ïîñëîâèöû ðóññêîãî íàðîäà, ò. I, Ìîñêâà 1984, ñ. 238; à âûðàæåíèå ÷òîá òåáå íè äíà íè ïîêðûøêè â êà÷åñòâå ôðàçåîëîãèçìà îáîçíà÷àåò ïðîêëÿòèå (øóòë. è áðàí.), çàìåíÿÿñü ñèíîíèìàìè ÷òîá åìó ïóñòî áûëî, ÷åðò áû åãî ïîáðàë. Ñì.: Â. Òðèøèí, Ñëîâàðü ñèíîíèìîâ ASIS, Ìîñêâà 2010, [online] .

Îá îäíîé àíàãðàììå â ðàññêàçå À.Ï. ×åõîâà „Äàìà ñ ñîáà÷êîé”

249

 Äàìå ñ ñîáà÷êîé äèàëîã ñ âå÷íîñòüþ (áåçäíîé) ïðèíèìàåò óæå äðóãîé îáîðîò. Âå÷íîå ìîðå ïîäàâëÿåò çâóê èìåíè, äåâàëüâèðóåò åãî ñìûñë, ñîâåðøåííî êàê ó Ïóøêèíà â ïåðâîì êàòðåíå ñòèõîòâîðåíèÿ ×òî â èìåíè òåáå ìîåì?; âå÷íîå ìîðå ðàâíîäóøíî ê æèçíè è ñìåðòè ÷åëîâåêà. Íî îíî îñòàâëÿåò â ÷åëîâåêå íåêèé óçîð, íåêèé èåðîãëèô, êîòîðûé íàçâàí ×åõîâûì çàëîãîì „íåïðåðûâíîãî ñîâåðøåíñòâà”: „Òàê øóìåëî âíèçó, êîãäà åùå òóò íå áûëî íè ßëòû, íè Îðåàíäû, òåïåðü øóìèò è áóäåò øóìåòü òàê æå ðàâíîäóøíî è ãëóõî, êîãäà íàñ íå áóäåò. È â ýòîì ïîñòîÿíñòâå, â ïîëíîì ðàâíîäóøèè ê æèçíè è ñìåðòè êàæäîãî èç íàñ êðîåòñÿ, áûòü ìîæåò, çàëîã íàøåãî âå÷íîãî ñïàñåíèÿ, íåïðåðûâíîãî äâèæåíèÿ æèçíè íà çåìëå, íåïðåðûâíîãî ñîâåðøåíñòâà” (X, 133). VII. Äûðà êàê ïîòàåííîå ìåñòî. Äûðà (â êà÷åñòâå ïîòàåííîãî ìåñòà è æèçíè, ïðîòåêàâøåé òàéíî) ïðåäïîëàãàåòñÿ êîíöåïòîì ãëóáèíû, âîçíèêàþùèì â îïèñàíèè [14] òàéíîé æèçíè Ãóðîâà, â êîòîðóþ áûëî ïîìåùåíî òî, ÷òî áûëî „âàæíî, èíòåðåñíî, íåîáõîäèìî”, ÷òî ñîñòàâëÿëî „çåðíî åãî æèçíè” (X, 141). VIII. Äûðà êàê îòñóòñòâèå. Èòàê, äûðà – ýòî çâóêîâîé ïåðâîîáðàç, âûÿâëÿåìûé â ãëàâíûõ îíèìàõ ðàññêàçà Äìèòðèé (è ïîäñïóäíî: Äóðîâ), Æèçäðà, Äèäåðèö, Äðûäûðèö, Îðåàíäà, è íå òîëüêî. Äûðà – ýòî çðèìîå îòñóòñòâèå, à îòñóòñòâèå – ýòî ïðèñóòñòâèå äðóãîãî30. Òàê, ÷åðåç çàãàäî÷íîå îòñóòñòâèå (òî åñòü äûðó) ðóññêèå çàãàäêè ïîêàçûâàþò ÷åëîâåêà: Ñòîèò äóá, íà äóáó êëóá, íà êëóáå ñåìü äûð. Øåëêîâ êëóá, ñåìü äûð âîêðóã31 (à ñåìü äûð – ãëàçà, óøè, íîçäðè, ðîò). Ãëóïûé â ïîñëîâèöàõ íàçûâàåòñÿ ëîáîäûðíûì32. [15] Ìèôîïîýòè÷åñêèé îáðàç äûðû êàê ñóáñòèòóòà æåíñêîãî ëîíà è áåçäíû îõâàòûâàåò âñå äåéñòâèå â öåëîì. Ìîæíî ñêàçàòü, ìåòàñåìàíòè÷åñêàÿ ïóñòîòà, ïðîâàë, áåçäíà, âûçûâàþùèå ìåòàäåéñòâèå ïðîïàäàíèå (â îìóò), ïàäåíèå (è ãðåõîïàäåíèå), ÿâëÿåòñÿ ãëàâíîé ñìûñëîâîé ïðóæèíîé âñåãî ðàññêàçà. Ó êîíöåïöèè äûðû êàê îòñóòñòâèÿ äâà ïîëþñà ïðèñóòñòâèÿ. Ïåðâûé – æåíùèíà, Àííà Ñåðãååâíà, íîñÿùàÿ ôàìèëèþ íåëþáèìîãî ìóæà. 30

„Ñòðóêòóðàëèñòñêîå îòñóòñòâèå ãîâîðèò íàì î òîì, ÷òî íà ìåñòå òîãî, ÷åãî íåò, ïîÿâëÿåòñÿ ÷òî-òî äðóãîå” – Ó. Ýêî, Îòñóòñòâóþùàÿ ñòðóêòóðà. Ââåäåíèå â ñåìèîëîãèþ, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 2006, ñ. 433. 31 Â. Äàëü, Ïîñëîâèöû ðóññêîãî íàðîäà, ò. I, Ìîñêâà 1984, ñ. 250. 32 Ïðîõîð ïèñüìî ïðèñëàë, à ëîáîäûðíîìó âåëåë äåíüãè ñîáèðàòü [â:] Äàëü, op. cit., c. 265.

Roman Shubin

250

Âòîðîé – ýòî áåçäíà è ñìåðòü.  ñâÿçè ñ ýòèì è ôèíàëüíàÿ ñöåíà, íåîïðåäåëåííàÿ è êàê áû íå èìåþùàÿ êîíöà: „÷òî äî êîíöà åùå äàëåêî-äàëåêî è ÷òî ñàìîå ñëîæíîå è òðóäíîå òîëüêî åùå íà÷èíàåòñÿ” (X, 143) – ëîêàëèçóåòñÿ ìåæäó äâóìÿ áåçäíàìè, ìåæäó æåíùèíîé è ñìåðòüþ, è ñåìàíòèçèðóåòñÿ êàê âå÷íîñòü, òî åñòü „íåïðåðûâíîå ñîâåðøåíñòâî”. Ýòà âå÷íîñòü íåðåøåííûõ âîïðîñîâ, âå÷íîñòü ïàóçû ìåæäó ñëîâàìè è ÿâëÿåòñÿ èòîãîì äâèæåíèÿ ÷åõîâñêèõ ãåðîåâ-ëþáîâíèêîâ è ãåðîåâ-ìóæåé. Èìåííî â ýòîé íåîïðåäåëåííîñòè ãåðîè ðàññêàçà, ãîâîðÿ ñëîâàìè Êñåíè÷à, ìàêñèìàëüíî îòêðûëèñü äðóã äðóãó, ïðè ýòîì íå ðàçîðâàâ âèäèìûõ óç33. Íî âåðíåìñÿ âíîâü ê ôàìèëèÿì ðàññêàçà. Âîò „ëàêåéñêàÿ” âíåøíîñòü ôîí Äèäåðèöà: Âìåñòå ñ Àííîé Ñåðãååâíîé âîøåë è ñåë ðÿäîì ìîëîäîé ÷åëîâåê ñ íåáîëüøèìè áàêåíàìè, î÷åíü âûñîêèé, ñóòóëûé; îí ïðè êàæäîì øàãå ïîêà÷èâàë ãîëîâîé è, êàçàëîñü, ïîñòîÿííî êëàíÿëñÿ. Âåðîÿòíî, ýòî áûë ìóæ, êîòîðîãî îíà òîãäà â ßëòå, â ïîðûâå ãîðüêîãî ÷óâñòâà, îáîçâàëà ëàêååì. È â ñàìîì äåëå, â åãî äëèííîé ôèãóðå, â áàêåíàõ, â íåáîëüøîé ëûñèíå áûëî ÷òî-òî ëàêåéñêèñêðîìíîå, óëûáàëñÿ îí ñëàäêî, è â ïåòëèöå ó íåãî áëåñòåë êàêîé-òî ó÷åíûé çíà÷îê, òî÷íî ëàêåéñêèé íîìåð (X, 139).

Ñðàçó îáðàòèì âíèìàíèå íà òî, ÷òî „óëûáàëñÿ ñëàäêî” – ýòî è åñòü ïîðòðåòíàÿ ÷åðòà, êîòîðàÿ âîñïðîèçâîäèò àðòèêóëÿöèþ ôàìèëèè Äèäåðèö, òàêàÿ æå àðòèêóëÿöèÿ ïåðåäíèõ [è] è [å] ïðîÿâëÿåòñÿ â âûäåëåííûõ ñëîãàõ (ñ íåáîëüøîé äîëåé âçðûâíûõ ïåðåäíåÿçû÷íûõ [ä] è [ò]): äëèííîé ôèãóðå, ëûñèíå, ëàêåéñêè-ñêðîìíîå, óëûáàëñÿ, â ïåòëèöå, ëàêåéñêèé. Êîíå÷íî, ëàêåéñòâî ôîí Äèäåðèöà â óñëîâèÿõ ïîçäíåãî ðåàëèçìà ñîöèàëüíî. Îäíàêî, áóäó÷è íèêàê íå ìîòèâèðîâàíî, à òî÷íåå – ìîòèâèðîâàíî òîëüêî îáèäîé è ðàçî÷àðîâàíèåì Àííû Ñåðãååâíû, íå ñóìåâøåé îáúÿñíèòü, ãäå æå ðàáîòàåò ìóæ, ýòî ðàáñòâî ìîæåò áûòü äåêîäèðîâàíî â ðàìêàõ ìàòðèìîíèàëüíûõ è ñåêñóàëüíûõ îòíîøåíèé. Ñóòóëîñòü è ïîñòîÿííûå ïîêëîíû, êîòîðûå âîñïðîèçâîäèëà ïîõîäêà ìîëîäîãî ÷åëîâåêà ñî ñëàäêîé óëûáêîé, ñêðîìíàÿ ëûñèíà, íàäåëÿþò ïåðñîíàæà ñîöèàëüíûì çíàêîì ïîêîðíîñòè, õîðîøî îïèñàííûì Ê. Ëîðåíöåì êàê ñðåäñòâî ñàìîçàùèòû ó õèùíèêîâ34 è âîñõîäÿùèì äàæå íå ê äîèñòîðè÷åñêîé, à ê äî÷åëîâå÷åñêîé äðåâíîñòè, ïî ìíåíèþ Â. Àéðàïåòÿíà. Ýòîò çíàê ïîêîðíîñòè è ïîä÷èíåííîñòè, êîãäà çâåðü ïîäñòàâëÿåò øåþ äëÿ íå-óáèéñòâà, ñðàâíèì ñ ãëàâíûì ìàòåðíûì ðóãàòåëüñòâîì è ÿâëÿåòñÿ ñâîåãî ðîäà „ïîäñòàâëåíèåì äëÿ íå-ñîèòèÿ”35. 33 34

Ñì.: A. Ksenicz, Antoni Czechow..., ñ. 140. Ë. Êîíðàä, Àãðåññèÿ (òàê íàçûâàåìîå „çëî”), Ìîñêâà 1994, ñ. 137.

Îá îäíîé àíàãðàììå â ðàññêàçå À.Ï. ×åõîâà „Äàìà ñ ñîáà÷êîé”

251

Ê òîìó æå îò ýòîé ïîêîðíîñòè ôîí Äèäåðèö ïîëó÷àåò óäîâîëüñòâèå (ñëàäêàÿ óëûáêà). È òàêèì îáðàçîì â ïîäòåêñòîâîì ïëàíå ôîí Äèäåðèöà îò÷åòëèâî âûñòóïàþò ÷åðòû àíäðîãèíèçìà èëè ãîìîñåêñóàëèçìà.  ñâÿçè ñ ýòèì ôàìèëèÿ Äèäåðèö ìîæåò áûòü ýòèìîëîãèçèðîâàíà êàê ñîñòîÿùàÿ èç äâóõ íåìåöêèõ àðòèêëåé die + der + itz, îáîçíà÷àþùèõ ãðàììàòè÷åñêèé æåíñêèé è ìóæñêîé ðîä ñóùåñòâèòåëüíûõ. Àíàãðàììàòèçèðîâàííûì â ôàìèëèè Äèäåðèö ÿâëÿåòñÿ ïîíÿòèå ïåäåðàñòèÿ36 (íàðÿäó ñ äûðîé – â Äðûäûðèö), à îíî îáîçíà÷àåò ñåêñóàëüíóþ è ñîöèàëüíóþ äåâèàöèþ óùåðáíîãî Äèäåðèöà, è ïî ïðèìåðàì À. Ïëóöåð-Ñàðíî îçíà÷àåò ñêàòûâàíèå ê ñàìîìó íèçó ñîöèàëüíîé ëåñòíèöû37. Òàêèì îáðàçîì, ñîöèàëüíîå íèçâåðæåíèå ìóæà ïåðåâîðà÷èâàåò åãî ñåêñóàëüíûé ñòàòóñ ñ der íà die. Íà ýòîì ôîíå âîçíèêàåò âîïðîñ î ôàëëè÷åñêîé ñåìàíòèêå è êðèïòîãðàììàòè÷åñêîé ïðèðîäå ôàìèëèè Ãóðîâ, êîòîðûé íàïðàøèâàåòñÿ â ñâÿçè ñ îòìå÷åííîé âûøå ôîíåòè÷åñêîé îïïîçèöèåé ìåæäó äâóìÿ ôàìèëèÿìè. Íî âîò òàóòîíèì Äìèòðèé Äìèòðèåâè÷ ñâÿçàí ñ æåíñêèì íà÷àëîì. Íî÷íàÿ ïîåçäêà Ãóðîâà ñ Àííîé Ñåðãååâíîé â Îðåàíäó è ðàçìûøëåíèÿ î âå÷íîñòè íàïîìèíàþò íî÷íîå „ñâèäàíèå” åùå îäíîãî Äìèòðèÿ – Äìèòðèÿ Èîíû÷à Ñòàðöåâà (Èîíû÷, 1898). Ëóêàâî ïîäñòðîåííàÿ Êàòåðèíîé-Êîòèêîì âñòðå÷à Äìèòðèÿ ñ ïàìÿòíèêîì Äåìåòòè (ñëó÷àéíàÿ èòàëüÿíñêàÿ ïåâèöà, ïðèåõàâøàÿ â Ðîññèþ, ÷òîáû â íåé óìåðåòü) îáðàñòàåò íåñëó÷àéíûìè ïîäðîáíîñòÿìè. Ïðåæäå âñåãî ýòî áûëà âñòðå÷à ñ ñàìèì ñîáîé (â èïîñòàñè Äðóãîãî), ÷òî çàìåòíî ïðè ïðàêòè÷åñêîì ñõîäñòâå èìåí, åñëè ó÷åñòü, ÷òî èìÿ Äèìèòðèé ïðîèçîøëî îò æåíñêîãî èìåíè ãðå÷åñêîé áîãèíè Äåìåòðû, ó êîòîðîé âàæíà èìåííî ðàñòèòåëüíàÿ ôóíêöèÿ. Ïàìÿòíèê èçîáðàæàë ÷àñîâíþ ñ àíãåëîì íàâåðõó, íî îïîçíàâàëñÿ êàê ïàìÿòíèê Æåíùèíå, êîòîðàÿ íàâåÿëà ðàçìûøëåíèÿ î ìîëîäûõ æåíùèíàõ è äåâóøêàõ, âûõâà÷åííûõ ýðîòè÷åñêèì âîîáðàæåíèåì â ñàìóþ ñîêðîâåííóþ ìèíóòó ëþáâè („êîòîðûå ëþáèëè, ñãîðàëè ïî íî÷àì ñòðàñòüþ, îòäàâàÿñü ëàñêå”), íî óæå óìåðøèõ è ëåæàùèõ â çåìëå. Òîò æå ñàìûé êàìåíü ïàìÿòíèêà „ïðåâðàòèëñÿ” â æåíñêîå òåëî è íà÷àë ìàíèòü äîêòîðà óæå íàÿâó: „[...] ïåðåä íèì áåëåëè óæå íå êóñêè ìðàìîðà, à ïðåêðàñíûå òåëà, îí âèäåë ôîðìû, êîòîðûå ñòûäëèâî ïðÿòàëèñü â òåíè äåðåâüåâ, îùóùàë òåïëî, è ýòî òîìëåíèå ñòàíîâèëîñü òÿãîñòíûì...” (X, 32). 35 36

Â. Àéðàïåòÿí, Ðóññêèå òîëêîâàíèÿ, Ìîñêâà 2000, ñ. 138. Ñëîâî àêòèâíî â ÿçûêå ïèñàòåëÿ è, îáðàñòàÿ êóëüòóðíûì ñîäåðæàíèåì, ïåðåíîñèòñÿ â íåñåêñóàëüíûå ñôåðû. „Æèòüå â ãîðîäå ëåòîì – ýòî õóæå ïåäåðàñòèè è áåçíðàâñòâåííåå ñêîòîëîæñòâà” (Ïèñüìà I, 248). 37 À. Ïëóöåð-Ñàðíî, Áîëüøîé ñëîâàðü ìàòà, ò. I, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 2005, ñ. 135.

252

Roman Shubin

Èòàê, â ðàññêàçå Äàìà ñ ñîáà÷êîé îòìå÷åíî ñèëüíîå àíàãðàììàòè÷åñêîå ïîëå; äâà èìåíè è òðè ïåðñîíàæà ñîçäàþò ÷ðåçâû÷àéíî íàñûùåííûé çâóêîñèìâîëè÷åñêèé ôîí, ðåàëèçóåìûé â ïîäòåêñòå ðàññêàçà, â àíàãðàììàòèçèðîâàííîì ïåðâîïîíÿòèè äûðà. Äûðà æå, çàøèôðîâàííàÿ â èðîíè÷åñêîì ñëîâå „Äðûäûðèö” – ýòî íå òîëüêî íàñìåøêà, ïðèçâàííàÿ óíèçèòü ïåðñîíàæà (ìóæà-ëàêåÿ) è „ïåðåâåðíóòü” åãî ïîë. Ïîíÿòèå äûðû è ïàäåíèÿ â áåçäíó ñâÿçàíî ñ ïîïûòêîé ðàçðóøèòü çàìêíóòîñòü êàê ïðîñòðàíñòâåííîé, òàê è ñîöèàëüíîé ñôåðû. Äûðà ñîîòíîñèìà ñ òàêèìè ñåìàíòèêîïðîñòðàíñòâåííûìè è ìèôîïîýòè÷åñêèìè êàòåãîðèÿìè, êàê æåíùèíà è áåçäíà (ñìåðòü). Áåçäíà æå ëîêàëèçîâàíà â ïðèðîäå è â æåíùèíå, æåíñêîé ïðèðîäå. Ïîýòîìó ñëîæíîå ÷óâñòâî ïðèòÿæåíèÿ-óäàëåíèÿ, îâëàäåâàþùåå ãåðîåì, íåîïðåäåëåííîñòü ôèíàëà ðàññêàçà ïîêàçûâàþò âïîëíå îïðåäåëåííîå ïîäñïóäíîå áåãñòâî ãåðîÿ îò ñìåðòè. Streszczenie O pewnym anagramie w opowiadaniu A. Czechowa „Dama z pieskiem” W niniejszym artykule autor rozpatruje niektóre ukryte znaczenia opowiadania Czechowa. Szczególnej analizie poddaje koncept otch³ani, który ujawnia siê poprzez grê s³ów, w kalamburze. Obraz otch³ani wspó³tworzy kosmologiczne t³o opowiadania i odnosi siê do takich mitycznopoetyckich kategorii, jak kobieta i œmieræ. Na podstawie tego objaœnia antroponimy g³ównych bohaterów.

Summary About one anagram in Anton Chehov’s story “The Lady with the Little Dog” In this article are considered some latent senses. In particular in the analysis comes to light concept of the hole (abyss), which is given in verbal game, in a pun. The image of a abyss presens a cosmological background of the story and corresponds with such mythological categories, as the woman and death. Thereupon are interpreted the Names proper of protagonists.

UWM w Olsztynie

Ñâîåàñàáë³âàñöü äóõî¢íàé ïàýç³³ Õðûñö³íû Acta Ëÿëüêî Polono-Ruthenica XVI, 2011 253 ISSN 1427-549X

Halina Twaranowicz Bia³ystok

Ñâîåàñàáë³âàñöü äóõî¢íàé ïàýç³³ Õðûñö³íû Ëÿëüêî ²ìêë³âà, ïðûãîæà ¢âàéøëà ¢ áåëàðóñêóþ ë³òàðàòóðó Õðûñö³íà Ëÿëüêî. Àïàâÿäàíí³ ñòóäýíòê³ ô³ëàëàã³÷íàãà ôàêóëüòýòà Áåëàðóñêàãà Äçÿðæà¢íàãà ¢í³âåðñ³òýòà àäðàçó çà¢âàæûë³ ³ ïðûõ³ëüíà ïðûíÿë³ âûñîê³ÿ ìàéñòðû ñëîâà ßí Ñêðûãàí ³ ßíêà Áðûëü. Ó 1985 ãîäçå ïàáà÷ûëà ñâåò ÿå êí³ãà Äàðîãà ïàä ãàðó, ó 1989 – Ñâ³òàíàê íàä áÿðîçàì³. Ïðîçó Õ. Ëÿëüêî õàðàêòàðûçóþöü „âûðàçíû ïñ³õàëàã³çì, ìîöíàÿ ë³ðû÷íàÿ ïëûíü, óìåííå ñêàíöýíòðàâàöü ìàñòàöêóþ äóìêó, ïý¢íàñöü ýòû÷íàé ïàç³öû³”1. Ïàñëÿ çàêàí÷ýííÿ ¢í³âåðñ³òýòà Õ. Ëÿëüêî ïðàöàâàëà ¢ ˳òàðàòóðíûì ìóçå³ ßíê³ Êóïàëû, ó øòîòûäí¸â³êó „˳òàðàòóðà ³ ìàñòàöòâà”, ÷àñîï³ñå „Áåëàðóñü”. Íà ñ¸ííÿøí³ æ äçåíü ç 1995 ãîäà ÿíà – ðýäàêòàð êàòàë³öêàãà ÷àñîï³ñà „Íàøà âåðà”, çàñíàâàëüí³êàì ÿêîãà ç’ÿ¢ëÿåööà ̳íñêà-Ìàã³ë¸¢ñêàÿ àðõ³äûÿöýç³ÿ ÐÊÊ ¢ Ðýñïóáë³öû Áåëàðóñü. Óæî âûéøëà êàëÿ 60 íóìàðî¢ ãýòàãà, ìîæíà ñêàçàöü ýë³òàðíàãà, òýàëàã³÷íà-íàâóêîâàãà ³ ë³òàðàòóðíà-ìàñòàöêàãà âûäàííÿ. Àïðà÷à òàãî, øòî Õ. Ëÿëüêî ñòâàðûëà êàëåêòû¢ àäíàäóìöà¢, ø÷ûðà çàö³êà¢ëåíûõ äóõî¢íà-ðýë³ã³éíûì³ ïðàáëåìàì³, âûäàâåöê³ Öýíòð „Ïðî Õðûñòî”, ÿê³ ÿíà à÷îëüâàå, ñòà¢ñÿ àäíûì ç íàéâàæíåéøûõ êóëüòóðíà-ë³òàðàòóðíûõ àñÿðîäêࢠáåëàðóø÷ûíû, ñâîåàñàáë³âûì ï³ñüìåíí³öê³ì ñàþçàì ó íàäçâû÷àé ñêëàäàíû äëÿ Áåëàðóñ³ ÷àñ. Íà ðàõóíêó ÿãî ¢æî ñàë³äíàÿ á³áë³ÿòýêà, ïðàäñòà¢ëåíàÿ êí³ãàì³ ßíê³ Áðûëÿ, ͳíû Ìàöÿø, ͳëà óëåâ³÷à, Äàíóòû Á³÷ýëü, ²ðûíû Æàðíàñåê ³ ìíîã³õ ³íøûõ. Ç 2002 ãîäà âûõîäç³öü ñåðûÿ „Á³áë³ÿòýêà ÷àñîï³ñà Íàøà âåðà”, ðýäàêòàðàì ÿêîé ç’ÿ¢ëÿåööà òàêñàìà Õ. Ëÿëüêî. Ø÷ûðà â³òàþöü òóò òâîð÷óþ àêòû¢íàñöü ïðàäñòà¢í³êî¢ óñ³õ õðûñö³ÿíñê³õ êàíôåñ³é. Íå áóäçå ïåðàáîëüøàííåì ñêàçàöü, øòî ïàäçâ³æí³öêàÿ äçåéíàñöü Õ. Ëÿëüêî äçåëÿ ñöâÿðäæýííÿ äóõî¢íûõ, íàöûÿíàëüíûõ êàøòî¢íàñöåé Àé÷ûíû ç’ÿ¢ëÿåööà àðãàí³÷íûì ïðàöÿãàì ë¸ñàíîñíûõ òðàäûöûé, çàïà÷àòêàâàíûõ ó äàë¸ê³ÿ ³ áë³æýéøûÿ ÷àñû ñàìààõâÿðíûì³ ðóïë³¢öàì³ áåëàðóø÷ûíû, ÷ûå ³ì¸íû òðûâàëà ¢ï³ñàíû íà ñêðûæàë³ áåëàðóñêàé ã³ñòîðû³. 1

À. Ñÿì¸íàâà, Ñàä äóøû, „Òýðìàï³ëû” 2006, ¹ 10, ñ. 245.

Halina Twaranowicz

254

Ç Õðûñö³íàé Ëÿëüêî ïàýòàì øûðîêàÿ ÷ûòàöêàÿ à¢äûòîðûÿ àòðûìàëà ìàã÷ûìàñöü ïàçíà¸ì³ööà çíà÷íà ïàçíåé, ÷ûì ç ïðàçà³êàì, õàöÿ ¢ àäïàâåäíàñö³ ç óñòàëÿâàíàé çäà¢íà ïðàêòûêàé ïàýòû÷íàÿ òâîð÷àñöü çâû÷àéíà ïàïÿðýäí³÷àå ïðàçà³÷íàé. Ïðà¢äà, ³ ¢ áåëàðóñêàé ë³òàðàòóðû çíàõîäçÿööà òàìó âûêëþ÷ýíí³. Òàê, ̳õàñü Ñòðàëüöî¢, òâîð÷û ïàáðàö³ì Ìàêñ³ìà Áàãäàíîâ³÷à, ó äðóãîé ïàëîâå ì³íóëàãà ñòàãîääçÿ ïàðóøû¢ íÿï³ñàíûÿ ïðàâ³ëû ³ ïàñëÿ êí³ã âûäàòíàé ïðîçû ïàðàäàâࢠ÷ûòà÷à öóäî¢íàé ïàýç³ÿé. Óëàñíà, âàðòà íàãàäàöü, øòî ïàýòàì³ ³ ïðàçà³êàì³ ¢ àäíîé ³ïàñòàñ³ âûñòóïàë³ ³ Óëàäç³ì³ð Êàðàòêåâ³÷, ³ ßíêà ѳïàêî¢. Ïàýòû÷íû ïë¸í Õ. Ëÿëüêî çàòðûìà¢ñÿ ¢ äàðîçå äà ñâàéãî ÷ûòà÷à íà ñêðûæàâàííÿõ õ³áà íàéïåðø ïðàçìåðíàé à¢òàðñêàé ïàòðàáàâàëüíàñö³ äà ñÿáå. Òîëüê³ ¢ 2006 ãîäçå ïàáà÷ûëà íàðýøöå ñâåò êí³ãà ÿå âåðøࢠÍà äàëîíÿõ ëþáîâ³. Ïðûçíàíû ïðàçà³ê, ïåðàêëàä÷ûöà ç ³òàëüÿíñêàé ³ ïîëüñêàé ìî¢, âîïûòíû ðýäàêòàð íàðýøöå ðàøûëàñÿ ïàäçÿë³ööà ñâà³ì øìàòãàäîâûì ïàýòû÷íûì ïë¸íàì, ïðûíàìñ³, âûáðàíûì ç ÿãî, ïàäçÿë³ööà ñâà³ì íåïà¢òîðíûì, íåàöýííûì äóõî¢íûì âîïûòàì. Àñàá³ñòà ìภçíà¸ìñòâà ìåíàâ³òà ç ïàýòýñàé Õðûñö³íàé Ëÿëüêî àäáûëîñÿ ¢ 1993 ãîäçå íà ñòàðîíêàõ âåëüì³ ö³êàâàé ïà çàäóìå ³ ðýàë³çàöû³ êí³ã³ Õðàì ³ âåðø. Ïðàâàñëà¢íûÿ ñâÿòûí³ Óñõîäíÿé Ïîëüø÷û ³ áåëàðóñêàÿ äóõî¢íàÿ ïàýç³ÿ, óêëàäçåíàé ï³ñüìåíí³êàì-„áåëàâåæöàì” Ì³êàëàåì Ãàéäóêîì. Âûÿâà Óñïåíñêàé êàïë³öû Ñâÿòà-Àíóôðûå¢ñêàãà ìàíàñòûðà ¢ ßáëà÷ûíå ç íåàáñÿæíàé ïàëîìí³öêàé ïëûííþ àäïàâÿäàëà çìåø÷àíàìó ïîáà÷ âåðøó: Ïðûõîäç³ì ïàö³õó äà Áîãà, Äà Áîãà ïàö³õó ïðûõîäç³ì. Óñ¸ ÿø÷ý áàþ÷ûñÿ ïåðàæàãíàööà íà ïàðîçå àöàëåëàãà Õðàìà, ñàðàìë³âà çäûìàåì øàïê³. ² òî ïåðøû êðîê àä äç³êóíñòâà, ïåðøû êðîê àä ýïîõ³, êàë³ çàìåñòà øàïàê ñâà³õ çäûìàë³ ç õðàìࢠêðûæû.2

Ó áåëàñòîöê³ì âûäàíí³ ãýòû âåðø ïàäàäçåíû áåç íàçâû. Ìíå, õ³áà ÿê ³ øìàòë³ê³ì ³íøûì ÷ûòà÷àì, âû÷ó¢ñÿ ¢ ³ì àñàá³ñòû ïàêàÿëüíû ìàòû¢, ñâåòëàÿ íàäçåÿ ñàìîãà à¢òàðà, øòî ïðàì³íàå òðàã³÷íû ÷àñ ïðûí³æýííÿ 2

Ïåðøû êðîê (1989), [ó:] Õðàì ³ âåðø. Ïðàâàñëà¢íûÿ ñâÿòûí³ Óñõîäíÿé Ïîëüø÷û ³ áåëàðóñêàÿ äóõî¢íàÿ ïàýç³ÿ, Áåëàñòîê 1993, ñ. 65.

Ñâîåàñàáë³âàñöü äóõî¢íàé ïàýç³³ Õðûñö³íû Ëÿëüêî

255

³ñíàãà, ñóòíàñíàãà ¢ ÷àëàâåêó, øòî áëóäíû ñûí íàðýøöå âÿðòàåööà ¢ áàöüêî¢ñêóþ ñâÿòë³öó. Äû âîñü æà ÿêðàç Õðûñö³íå Ëÿëüêî íå òðýáà áûëî ðàá³öü ïåðøàãà ñàðàìë³âàãà êðîêó íà ïàðîã Ñâÿòûí³, êàÿööà ¢ íÿâåð’³, íåïàâàçå äà âåðû ïðîäêà¢. Ñö³ïëà ìà¢÷àëà ÿíà àá òûì, øòî çìóøàíà áûëà õàâàöü óñ¸ ñâÿäîìàå æûöö¸ ³ øòî áûëî àäíîé ç íàéâÿë³êøûõ ÿå „òàÿìí³ö”. Íå àáì³íóöü òóò àäíó ç ³ìïðýñ³é Õ. Ëÿëüêî ¢ Ìàëåíüê³õ òàÿìí³öàõ: çãàäêó ïðà íåçâû÷àéíû – ñ¸ííÿ ç ïî¢íûì ïðàâàì ìîæíà ñöâåðäç³öü: çíàìÿíàëüíû – äç³öÿ÷û ñîí, ó ÿê³ì ç ðàí³øíÿãà òóìàíó ¢ âÿë³çíûÿ áóðà÷êîâûÿ ï³âîí³ ç ñàêàâ³òûì çÿëåí³âàì ë³ñöÿ [...] âûõîäç³öü ìàëàäàÿ æàí÷ûíà ¢ áëàê³òíà-áåëûì àäçåíí³. Çë¸ãêó ðàñõ³íàþ÷û ðóêàì³ ï³âîí³, ÿíà ö³õà ³äçå äà ìÿíå, áûööàì ïëûâå ñÿðîä ãýòûõ íåçâû÷àéíûõ êâåòàê. Íåâÿäîìà ÿê³ì ïà÷óöö¸ì óãàäâàþ-ðàçóìåþ: ³äçå äà ìÿíå Áàãàðîäç³öà. Àä íå÷àêàíàñö³, çàõàïëåííÿ ³ ðàäàñö³ àæíî ¢ñêðûêâàþ ³... ïðà÷ûíàþñÿ. À ¢äçåíü, ó øêîëå, íà ïàçàêëàñíàé ãàäç³íå, ïðûñâå÷àíàé àòý³ñòû÷íàìó âûõàâàííþ, íå äàå ñïàêîþ âÿðýäë³âû êëîïàò: ÿê íàäçåéíåé ñõàâàöü, ÿê çáåðàã÷û ñâàþ íåçâû÷àéíóþ òàÿìí³öó3.

Àïîøí³ÿ äçåñÿö³ãîääç³ ¢ Áåëàðóñ³ – ïðû ¢ñ¸é ³õíÿé íåàäíàçíà÷íàñö³ äëÿ ãðàìàäñòâà ³ àñîáíàãà ÷àëàâåêà – ýïàõàëüíûÿ, çíàìÿíàëüíûÿ ¢ äóõî¢íûì ïëàíå. Óëàñíà âûðàñòàå ïàêàëåííå, àõðûø÷àíàå áàöüêàì³ ¢æî íå ¢ïîòàé àáî íå ç ãàòî¢íàñöþ ïàöÿðïåöü çà ïðàâåäíóþ ñïðàâó (õîöü äàë¸êà íå êîæíû ³ çàðàç ãàòîâû, ìîæà àáî õî÷à âûêàðûñòàöü àòðûìàíóþ ñâàáîäó âûáàðó ö³ ìàã÷ûìàñöåé ïåðàñòóï³öü ïàðîã âåðíóòàé ñâÿòûí³, óâàéñö³ ¢ íîâà¢çâåäçåíû õðàì). Âÿðòàåööà íà ãàíàðîâàå, íàëåæíàå ¸é ìåñöà ³ òðàäûöûÿ äóõî¢íàé ïàýç³³, ÿêàÿ, íà ø÷àñöå, öàëêàì íå çàí³êàëà íàâàò ó ñàìóþ àãðýñ³¢íóþ àòý³ñòû÷íóþ ïàðó: ïðàìà¢ëÿëà ãàëàñàì³ Êàç³ì³ðà Ñâàÿêà, ïàýòà¢-ýì³ãðàíòà¢, Ëàðûñû Ãåí³þø, óðýøöå Çí³÷à (Àëåãà Áåìáåëÿ). Ѹííÿ íà êí³æíàé ïàë³öû áà÷ûì âûäàíí³, àêðýñëåíûÿ ÿê Àíòàëîã³ÿ áåëàðóñêàé õðûñö³ÿíñêàé ïàýç³³ ö³ Çáîðí³ê áåëàðóñêàé äóõî¢íàé ïàýç³³, êí³ã³ ïààñîáíûõ ïàýòà¢, äàì³íàíòíûì ó ÿê³õ íàçûâàåööà äóõî¢íû ìàòû¢. Çðàçóìåëà, ïà÷àëîñÿ ³ ë³òàðàòóðàçíà¢÷à-êðûòû÷íàå àñýíñàâàííå ãýòàé çíà÷íàé êóëüòóðíà-ýñòýòû÷íàé ç’ÿâû. Ïðà¢äà, â³äàöü, áåëàðóñêàÿ ë³òàðàòóðà öÿïåð çíàõîäç³ööà íàéïåðø ó ñòàäû³ íàêàïëåííÿ ôàêòû÷íàãà ìàòýðûÿëó. ² ãëûáîê³ àíàë³ç ïàýòû÷íàé äóõî¢íàé ìàòýðû³, âûïðàöî¢êà ìàñòàöêàýñòýòû÷íûõ êðûòýðûÿ¢ ÿø÷ý ¢ çíà÷íàé ñòóïåí³ ñïðàâàþ ïðûøëàñö³, õàöÿ 3

Õ. Ëÿëüêî, Ìàëåíüê³ÿ òàÿìí³öû, „Íàøà âåðà” 2006, ¹ 1, ñ. 44.

256

Halina Twaranowicz

ÿê íå ¢çãàäàöü òóò, íàïðûêëàä, Àëåñÿ ßñêåâ³÷à, Óëàäç³ì³ðà Êîíàíà, Þðûÿ Ïàòàëêîâà, ßíà ×ûêâ³íà, ÷ûå äàñëåäàâàíí³ àäêðûâàþöü íîâûÿ äàëÿãëÿäû ¢ àñýíñàâàíí³ ç’ÿâû òðàíñöýíäýíòíàñö³ ¢ áåëàðóñêàé ë³òàðàòóðû. Àäíàê óñ¸ ÿø÷ý ÷àñòà çà äóõî¢íûÿ òâîðû ïðûìàþöööà òýêñòû, ÿê³ÿ òîëüê³ ¢ìî¢íà ìîæíà àäíåñö³ äà ãýòàé æàíðàâàé êàòýãîðû³. ͳáû ¢æî ñàìà çãàäêà àá á³áëåéíûõ ïàäçåÿõ, õðûñö³ÿíñê³õ ñâÿòàõ àïðû¸ðû ïðàñÿêàå òâîð äóõî¢íàñöþ. Ñàïðà¢äû, ìÿæó ïàì³æ äóõî¢íûì ³ äóøý¢íûì çìåñòàì âûçíà÷ûöü âåëüì³ ñêëàäàíà. Òóò ì³æâîë³ ¢çãàäâàåööà ñëàâóòàå ìàñòàêî¢ñêàå „ëåäçüëåäçü”, òûÿ ïàðó ðóõࢠïýíäçëÿ, ÿê³ÿ ðàïòàì íàäàþöü íîâóþ ÿêàñöü òâîðó. Äû çâû÷àéíà ñïðîáà âûçíà÷ýííÿ ðîçí³öû ì³æ äóøîé ³ äóõàì ³ íå ðîá³ööà Àäíàê ïðû ïý¢íàé çíåøíÿé ñ³íàí³ì³÷íàñö³ (óìî¢íà êàæó÷û) ãýòûõ ñóáñòàíöûé – äóøýíàñöþ, ñàðäý÷íàñöþ, äàáðûí¸é âûçíà÷àþööà ñòàñóíê³ ÷àëàâåêà ç ÷àëàâåêàì, à äóõî¢íàñöü – ãýòà íàéïåðø çäîëüíàñöü ïý¢íàé êàìóí³êàöû³ ç Òâîðöàì, âû÷óâàííå ¢ íÿáà÷íûì ñâåöå àãóëüíûõ ýòû÷íûõ çàêîíࢠðàçâ³ööÿ ³ ïàäïàðàäêàâàííå ³ì... ßê íå çãàäàöü ó ÷àðãîâû ðàç àãóëüíàâÿäîìàå âûñëî¢å àïîñòàëà Ïà¢ëà ç Äðóãîãà ïàñëàííÿ Êàðûíôÿíàì: „Ñååööà öåëà äóøý¢íàå, ïà¢ñòàå öåëà äóõî¢íàå. ¨ñöü öåëà äóøý¢íàå ³ ¸ñöü öåëà äóõî¢íàå”. Ïý¢íà, óâåñü ñâåò – ïàäàðóíêàì äç³âîñíûì ÷àëàâåêó ³ âàðòàÿ íàøàãà çäç³¢ëåííÿ ³ ¢äçÿ÷íàé óâàã³ êîæíàÿ òðàâ³íêà ïðû ñöåæöû, áî ³ ïðàç ÿå òàêñàìà ïðàãëÿäàþöü íåñïàâÿäàëüíûÿ øëÿõ³ Ãàñïîäí³ÿ. À âîñü íàä òûì, ÿê³ì ÷ûíàì ñëîâà ïðà ãýòû öóä æûööÿ ñòàåööà íå ïðîñòà âåðøàì àá ïðûðîäçå, õàé ñàáå ³ ýñòýòû÷íà âàðòàñíûì, à ñëîâàì äóõî¢íàé ïàýç³³, õ³áà ÿø÷ý äóìàöü ³ äóìàöü. ³ëàâî÷íà, àäíà ç àäìåòíûõ ðûñ ïàýç³³ Õ. Ëÿëüêî àáóìî¢ëåíà òûì, øòî ïåðøûÿ ÿå êðîê³ ïà çÿìë³ áûë³ ³ ïåðøûì³ êðîêàì³ äà Áîãà, ó Õðàì. Äàð âåðû ¢ ïðàìûì ñýíñå àêàçà¢ñÿ äàäçåíûì ïàýòýñå ðàçàì ç ìàò÷ûíûì ìàëàêîì. ² âûçíà÷àëüíûì ó ÿå äóõî¢íûì, óíóòðàíûì æûöö³ áû¢ íàéïåðø íå ïîøóê, ÿê ó áîëüøàñö³ ïîáà÷ ç ¸þ, à ÷àêàííå, ÿêîå ìóñ³ëà íàïî¢í³ööà ìàã÷ûìàñöÿì³ ¢ñåàãóëüíàãà çâàðîòó äà ñóòíàñíàãà, ³ñíàãà. Ç äíÿ ¢ äçåíü, ç ãîäó ¢ ãîä íàïðàöî¢âà¢ñÿ âîïûò öÿðïåííÿ, ÿêîå æ òàêñàìà ¸ñöü àäíûì ç íàéãàëî¢íûõ äóõî¢íûõ äàðî¢, âàðòàñöåé. ͳÿê³ì ÷ûíàì íå ïà÷óöö¸ ïåðàâàã³, àñóäæýííÿ, í³ íàì¸êó íà ôàðûñåéñêóþ ïàñòàâó ïåðàä àáäçåëåíûì³ âåðàé – òîëüê³ ñïà÷óâàííå ³ ïðîñüáà-ìàë³òâà çà ³õ ãó÷àöü ó âåðøàõ ïàýòýñû. Àñàá³ñòûÿ áàëþ÷ûÿ ïðàáëåìû ë³ðû÷íàé ãåðà³í³ Õ. Ëÿëüêî ãóáëÿþöü âàñòðûíþ ¢ ïàðà¢íàíí³ ç òûì³ íåñïðàâÿäë³âàñöÿì³, øòî ÷ûíÿööà ñóïðàöü Ðàäç³ìû:

Ñâîåàñàáë³âàñöü äóõî¢íàé ïàýç³³ Õðûñö³íû Ëÿëüêî

257

Ïðîñüáà Áûëî öÿïëî, à âûïàë³¢ ìàðîç: Ó ìà³ ñâåòëûì – ðýäêàÿ ïðàÿâà. Íå òðýáà ñóìó ³ íå òðýáà ñë¸ç, íà ñë¸çû ñ¸ííÿ ÿ íå ìàþ ïðàâà. Íå ìàþ ïðàâà. Ìîé ïðûâàòíû áîëü, Øòî çíà÷ûöü ¸í, êàë³ áàë³öü Àé÷ûíà? Âÿë³ê³ Áîæà, ïåðàæûöü äàçâîëü Ìàéìó íàðîäó ãîðêóþ ÷àñ³íó4 .

² ¢ðýøöå ïðûõîäç³öü õâ³ë³íà ö³õàé ðàäàñö³, áî çðîáëåíû ïåðøûÿ êðîê³ íà ïàðîã Õðàìà. ˳ðû÷íàÿ ãåðà³íÿ òóò ÿêðàç ñÿðîä òûõ, õòî øóêàå Áîãà, à ñàìà ïàýòýñà âûÿ¢ëÿå ñâàþ äóõî¢íóþ ñïåëàñöü, çäîëüíàñöü ñóïåðàæûâàííÿ. Ïðà òîå æ, øòî ÷àêàííå Õ. Ëÿëüêî áûëî ïà-ñâîéìó çìàãàðíûì, ÿñêðàâà ñâåä÷ûöü âåðø ×àñ âÿðòàííÿ, äàòàâàíû 2000-ûì ãîäàì: Ìîëàòàì ðàçá³òà íåìàòà. Âåðàþ ¢âàñêðîøàíà ñâÿòûíÿ. Óçðóøýííÿ ñâåòëàÿ ñëÿçà Ó âà÷àõ íÿïðîøàíà çàñòûëà. [...] Öóä àäáû¢ñÿ. ² âÿðòàííÿ – ÷àñ. ×àñ íàäçå³. ×àñ ñâÿòëà ³ âåðû... Äîáðû Îé÷à, Òû ïðàáà÷û¢ íàñ, Ðàñ÷ûí³¢øû ¢ Äîì øûðîêà äçâåðû (ñ. 38).

Ñòðîãà-¢çí¸ñëàÿ ³íòýíñ³¢íàñöü âûêàçâàííÿ çàáÿñïå÷àíà ¢ ãýòûì âåðøû ¢íóòðàíûì âîïûòàì, ÿê óëàñíà ³ ïðàìû çâàðîò äà Ãîñïàäà – çâàðîò íå ðàáà, íå íà¸ìí³êà, à – ñûíà, ÿê³ æûööÿ ñâàéãî íå ¢ÿ¢ëÿå ïà-çà áàöüêî¢ñêàé ëàñêàé. Òàê äàåööà ñêàçàöü òîëüê³ àñîáå, ÿêàÿ âûïàêóòàâàëà öóä âÿðòàííÿ ÷àñó ñâÿòëà ³ âåðû, ïàäêðýñë³ì, ç ïî¢íûì ïðàâàì ñêàçàöü ³ àä ³ìÿ ³íøûõ âåðí³êà¢. Òûõ, õòî äî¢ã³ì³ ãàäàì³ òàêñàìà ïîáà÷ ÷àêà¢, êàë³ æ ìîæíà áóäçå íàðýøöå ¢êëåí÷ûöü ïåðàä Ìàëûì Äç³öÿòêàì ¢ àäíî¢ëåíàé êàòýäðû (Íàðýøöå, 1997): ² ãàäàì³ ìà¢÷àëà ñâÿòûíÿ, çàìêí¸íàÿ, ÿê âóñíû ëþäçåé... Òàê äî¢ãà íå áûëî Òàáå ìåñöà ¢ ãýòàé Êàòýäðû. 4 Õ. Ëÿëüêî, Íà äàëîíÿõ ëþáîâ³. Âåðøû, ̳íñê 2006, ñ. 120. Äàëåé ïðû ñïàñûëöû íà ãýòà âûäàííå ¢ äóæêàõ ïàäàåööà ñòàðîíêà.

Halina Twaranowicz

258

Ñòàåíêàþ Áýòëååìñêàþ áûëà òàäû äóøà êîæíàãà ç íàñ. ² øòîãîä, êàë³ Ñâÿòàÿ Íî÷ àáäûìàëà çÿìëþ, ìû êëàë³ íà ñòîë äóõìÿíàå ñåíà, ³ çàñö³ëàë³ ÿãî áåëûì àáðóñîì íàäçå³. ² ö¸ïëàÿ ðàäàñöü óñïûõâàëà ¢ ñýðöàõ, ßê àãåíü÷ûê³ ñâå÷àê íà êàëÿäíàé ÿë³íöû. ² ïåñíÿ ñâÿòàÿ ðàñ÷ûíÿëà ñöÿòûÿ âóñíû... Íàðýøöå, Åçó, ïðûõîäç³ø Òû ¢ íàøó àäíî¢ëåíóþ êàòýäðó... (ñ. 40)

Ó 2010 ãîäçå àäçíà÷àëàñÿ 300-ãîääçå ì³íñêàé àðõ³êàòýäðû ²ìÿ Íàéñâÿöåéøàé Ïàííû Ìàðû³, ïðà ÿêóþ ãàâîðûööà ¢ âåðøû Íàðýøöå. ×àñîï³ñ „Íàøà âåðà” çìÿñö³¢ ðàçíàñòàéíûÿ ìàòýðûÿëû àá íàéñòàðýéøàé êàòàë³öêàé ñâÿòûí³ ¢ ̳íñêó. Ðýäàêòàð âûäàííÿ Õ. Ëÿëüêî íàãàäàëà, ÿê ó 90-ÿ ãàäû áë³çêàãà ì³íóëàãà ñòàãîääçÿ ðàñïà÷à¢ñÿ ïåðûÿä çìàãàííÿ âåðí³êࢠçà âÿðòàííå ñâà¸é ñâÿòûí³: Ö³ çìîæà õòî ñ¸ííÿ ïàë³÷ûöü áÿñêîíöûÿ ãàäç³íû ³õ òðûâàííÿ íà êàëåíÿõ ç ðóæàíöàì³ ¢ ðóêàõ ïàä çíÿâå÷àíûì Áîæûì äîìàì? Íà ìàðîçå ³ ñíåçå, ïàä äàæäæîì ³ ñëîòàþ øòîäíÿ ìàë³ë³ñÿ âåðí³ê³ ñòàë³öû ðàçàì ç êñÿíäçîì Óëàäç³ñëàâàì Çàâàëüíþêîì çà ñâàþ ãàëî¢íóþ ñâÿòûíþ ³ àá³âàë³ ïàðîã³ ÷ûíî¢í³öê³õ êàá³íåòà¢...5

Àäêðûâà¢ñÿ æ ñâÿòî÷íû íóìàð ÷àñîï³ñà âåðøàì Õ. Ëÿëüêî, ïðûñâå÷àíûì ̳íñêàé àðõ³êàòýäðû – ãëûáîê³ì ïàýòû÷íûì, äóõî¢íà-ïàòðûÿòû÷íûì àñýíñàâàííåì ì³íó¢ø÷ûíû ³ ñó÷àñíàñö³ Àé÷ûíû, íàðîäæàíûì çìàãàðíûì âîïûòàì öÿðïåííÿ à¢òàðê³, âåðíàñöþ ðîäíàìó: Ó ãýòûì êðà³, äàë¸ê³ì àä ðàþ äçå í³ø÷ûë³ äóøû ³ õðàìû, äçå øìàò ðó³íà¢, áîëþ ³ äðàìà¢, äçå ïëà÷óöü òàê, ÿê ñïÿâàþöü. Ó ãýòûì êðà³, äàë¸ê³ì àä ðàþ, äçå ïàìÿöü êðûâàâ³öü, ÿê ðàíà, äçå ãýòóëüê³ çí³ø÷àíà ³ çàáðàíà, äçå ¢çÿòàå ðýäêà âÿðòàþöü. 5

Õ. Ëÿëüêî, Êàá íàçûâàöü ñÿáå äçåöüì³ Áîæûì³..., „Íàøà âåðà” 2010, ¹ 3, ñ. 6.

Ñâîåàñàáë³âàñöü äóõî¢íàé ïàýç³³ Õðûñö³íû Ëÿëüêî

259

Ó ãýòûì êðà³, äàë¸ê³ì àä ðàþ, íàñóïåðàê çäçåêàì ³ êï³íàì, ñâàþ ñâÿòûíþ ¢çíÿ¢ ç ðó³íࢠëþä âåðíû ðîäíàìó êðàþ. Ó ãýòûì êðà³, äàë¸ê³ì àä ðàþ, ó ñàìûì öýíòðû ñòàë³öû, çàéäç³ ¢ ñâÿòûíþ, êàá ïàìàë³ööà ³ äàêðàíóööà äà ðàþ6.

Äç³öÿ÷àÿ „òàÿìí³öà”, çáåðàæîíàÿ ³ àäíà÷àñîâà ïàìíîæàíàÿ, ïóø÷àíàÿ ¢ ðîñò, ÿê åâàíãåëüñê³ÿ òàëàíòû, âûçíà÷ûëà ãàëî¢íûÿ ïðûÿðûòýòû, æûöö¸âû âåêòàð Õ. Ëÿëüêî. „Òàÿìí³öà” ãýòàÿ ïðûâÿëà ¢ õàðâàöêàå Ìåäæóãîð’å, äçå ¢ñ¸ „ëþáî¢þ Ìàðû³ ñïàâ³òà, //ßå Ìàöÿðûíñêàé àïåêàé”, äçå ¢ êîæíàé õâ³ë³íå ÷óþööà „íåïà¢òîðíàñöü // ³ âå÷íàñöü Íÿáåñíàé Àé÷ûíû” (Ìåäæóãîð’å). Ðýäàêòàð êí³ã³ Íà äàëîíÿõ ëþáîâ³ ïàýòýñà Äàíóòà Á³÷ýëü äàêëàäíà çà¢âàæûëà ¢ ñâà¸é ïðàäìîâå Ç ìàò÷ûíàãà ñàäó, øòî ãýòà êí³ãà, ó ÿêîé íÿìà ìûòíÿ¢, â³çà¢, øëàãáà¢ìà¢, äçå Áåëàðóñü íàòóðàëüíà ³ ïðîñòà çëó÷àåööà ç Å¢ðîïàé, ñà ñâåòàì. Ãåàãðàô³ÿ êí³ã³ – ïëàíåòà Çÿìëÿ, ÿå æûâîå äûõàííå ³ æûâûÿ ïà÷óöö³ ëþäçåé, ÿê³ÿ ÿå íàñÿëÿþöü. À ïà÷óööÿì ìåæû íå ïåðàøêîäà (ñ. 7).

Ïåðóäæà, Âàðøàâà, Ñàíäîìåæ, Ãäàíüñê, ³ëüíÿ... Ñâîåàñàáë³âûì âûïðàáàâàííåì íà âåðíàñöü ñïàêîííàìó, ðîäíàìó ìàãëà á ñòàöü ãýòàÿ ìàã÷ûìàñöü àäûñö³ñÿ àä ïðàñòîðû, äçå ìîìàíòàì³ çàöÿæêà äûõàåööà ³ âåðí³êó, ³ ãðàìàäçÿí³íó-ïàòðû¸òó. Ñõàâàööà äçåñüö³ âà ¢òóëüíàé ö³õàé ìÿñö³íå, âûðàê÷ûñÿ øìàòë³ê³õ ïðàáëåì ³ áîëþ: „Ïàê³íóöü êðûæ ñâîé ³ ïàéñö³... ßêîå ïðîñòàå ðàøýííå!” (ñ. 73). Ñàïðà¢äû, äëÿ íåêàãà ïðîñòàå, àëå æ ë³ðû÷íàÿ ãåðà³íÿ ¢ñâåäàìëÿå, øòî àäðà÷ýííå „àä Áåëàðóñ³ áåäíàé” íåìàã÷ûìà, ÿê áû òû í³ ñòàì³¢ñÿ, áî àä äîë³ íå ¢öÿ÷û, íå çàïÿðý÷ûöü êîíó ñâàéìó (Êðûæ, 1997): Ñÿáå àä ë¸ñó íå ñõàâàåø, øòî á òàì í³ äóìà¢, í³ ìóäðû¢. ² êðûæ ïàê³íóöü íåìàã÷ûìà. Ìî òîëüê³ çíÿöü íà íåéê³ ÷àñ... ¨í áóäçå ¢ñþäû çà ïëÿ÷ûìà, àæ ïîêóëü íå ¢çäûìå íàñ. (ñ. 73) 6

Ibidem, ñ. 1.

260

Halina Twaranowicz

Íå-íå äû é íàòðàï³ø íà ìåðêàâàííå, øòî ¢ Íÿáåñíàé Àé÷ûíå, ìà¢ëÿ¢, íÿìà í³ ãàáðàÿ, í³ ðûìëÿí³íà, í³ ýë³íà, à òàìó çàñÿðîäæàíàñöü íà íàöûÿíàëüíûì óÿ¢ëÿå ñàáîé àáìåæàâàíàñöü, íàâàò ïåðàøêîäó íà øëÿõó äà ³ñíàãà. ßê, ç äðóãîãà áîêó, íàç³ðàåööà ïåðàâîä ïûòàííÿ¢ ïðà íàöûÿíàëüíóþ, êàíôåñ³éíóþ ïðûíàëåæíàñöü ó ïëîñêàñöü âûáàðó, à ãýòà æ, áåçóìî¢íà, ç’ÿ¢ëÿåööà ñïàêóñàþ äëÿ ÷àëàâåêà, ÷àñòà ïðîñòà ôàòàëüíà äýçàðûåíòàâàíàãà ¢ ñó÷àñíûì, òàê³ì óí³ô³êàâàíûì, ìàäýðí³çàâàíûì ñâåöå. Àäìà¢ëåííå àáî ðàöûÿíàëüíû âûáàð òóò áà÷àööà ñàìàâîëÿþ àñîáû, ïàðóøýííåì øëÿõó, âûçíà÷àíàãà ñàì³ì íàðàäæýííåì ÷àëàâåêà ÿêðàç ó äàäçåíûõ àáñòàâ³íàõ ³ ìîãóöü ñòàööà íÿâûêàíàíûì çàäàííåì, íåïàäðûõòàâàíûì ¢ðîêàì, ÿê³, õî÷àø íå õî÷àø, à äàâÿäçåööà íåêàë³ àäïðàöàâàöü. Ìåíàâ³òà ïðàç íåçàìåííû òóòýéøû âîïûò ÷àëàâåêà àäáûâàåööà ïåðàðàñòàííå äóøý¢íàãà ¢ äóõî¢íàå, ñïàñö³æýííå àãóëüíûõ ýòû÷íûõ çàêîíà¢. Óëàñíà, çäà¢íà ñöâåðäæàíà, øòî ñàïðà¢äíàÿ äóõî¢íàñöü íåìàã÷ûìàÿ áåç äàëó÷ýííÿ äà êàøòî¢íàñöåé íàöûÿíàëüíàãà æûööÿ. Àá ãýòûì ¢ øýðàãó ñâà³õ òâîðࢠÿñêðàâà íàãàäâàå ³ íàéâÿë³êøû ñåðá äâàööàòàãà ñòàãîääçÿ ̳êàëàé Âåë³ì³ðîâ³÷7. Õ. Ëÿëüêî ¢ ñâà³ì æûöö³ ³ òâîð÷àñö³ ÿêðàç âûÿ¢ëÿå ãàðìàí³÷íàå àäç³íñòâà Àé÷ûíû òóòýéøàé ³ Àé÷ûíû Íÿáåñíàé. Ìåíàâ³òà ãýòàé äóõî¢íàýòû÷íàé öýëàñíàñöþ âûçíà÷àåööà ñâåòàïîãëÿäíàÿ ³ ìàñòàöêà-ýñòýòû÷íàÿ äàì³íàíòà ÿå òâîðà¢, øòî ïðàÿ¢ëÿåööà íà ¢ñ³õ óçðî¢íÿõ ³õ âîáðàçíàé ³ ñòûë¸âàé ñ³ñòýìû. Ïðû òûì âàðòûì³ ¢âàã³ ïàäàþööà íàç³ðàíí³ íàä ïàýç³ÿé Õ. Ëÿëüêî ë³òàðàòóðàçíà¢öû Ñâÿòëàíû Êàëÿäêà. Íà ÿå äóìêó, ãåðà³íÿ Õ. Ëÿëüêî „[...] äîáðà ¢ñâåäàìëÿå ³ëþçîðíàñöü, à íåäçå ³ íåïåðàõîäíàñöü ìÿæû ïàì³æ çÿìíûì ³ áîñê³ì, ïàì³æ óíóòðàíûì ñâåòàì äóøû ³ çíåøí³ì ñâåòàì ôðàãìåíòàðíàé, õààòû÷íàé ðý÷à³ñíàñö³, ïàì³æ öýëàñíàñöþ, çàâåðøàíàñöþ áîñêàãà âó÷ýííÿ ³ øìàòâàðûÿíòíàñöþ ÿãî ³íòýðïðýòàöû³. Äëÿ ïàýòû÷íàãà ñàìàâûÿ¢ëåííÿ Õðûñö³íû Ëÿëüêî õàðàêòýðíà ³íòýðôåðýíöûÿ õðûñö³ÿíñê³õ ³ òðàäûöûéíûõ ë³òàðàòóðíûõ ìàòûâà¢, ÿê³ÿ âûñòóïàþöü ó ïàýòû÷íûõ òâîðàõ ó àäíîñ³íàõ óçàåìàçàëåæíàãà ðàçãîðòâàííÿ, âà ¢çàåìíàé àäàïòàòû¢íàé çìåíë³âàñö³ ÷àñòàê çìåñòó”8. Ìàñòàöê³ ðýäàêòàð ïàýòû÷íàé êí³ã³ Õ. Ëÿëüêî Íà äàëîíÿõ ëþáîâ³ Ãàë³íà Õ³íêà-ßíóøêåâ³÷ öàëêàì íåâûïàäêîâà âûíåñëà íà âîêëàäêó àäç³í ç êðàíàëüíûõ ëåéòìàòûâࢠêí³ã³: òðàïå÷àööà íà âåòðû ë³ñöå ³ âîñü-âîñü 7

Òâîðåíèÿ ñâÿòèòåëÿ Íèêîëàÿ Ñåðáñêîãî (Âåëèìèðîâè÷à), Áèáëåéñêèå òåìû, Ìîñêâà 2005, ñ. 4. 8 Ñ.Ó. Êàëÿäêà, Áåëàðóñêàÿ æàíî÷àÿ ïàýç³ÿ. Ìàñòàöê³ÿ êàíöýïöû³ „æàíî÷àãà ø÷àñöÿ”, ̳íñê 2010, ñ. 153.

Ñâîåàñàáë³âàñöü äóõî¢íàé ïàýç³³ Õðûñö³íû Ëÿëüêî

261

ñïàäçå ç ãàë³íû ÿáëûê. Ñàä, ñàäîê – çóñ³ì êàíêðýòíû çà âîêíàì³ õàòû, ó ÿê³ âûáÿãàëàñÿ ¢ ø÷àñë³âûì ìàëåíñòâå, ³ ñàä, ç ÿêîãà í³áû ïà÷ûíà¢ñÿ ñâåò, à òàêñàìà ñàä æûööÿ, ó ÿê³ì êîæíû ç íàñ âûñïÿâàå... Ïðîñ³ööà ñàìà ñàáîþ ³ àíàëîã³ÿ ç ñàäàì Ýäýìñê³ì, äàñòàòêîâà ¢æî ðàñïðàöàâàíàÿ ³ áåëàðóñê³ì ë³òàðàòóðàçíà¢ñòâàì. Àäíàê, òðýáà ïàäêðýñë³öü, øòî ãëûáîê³ äóõî¢íû âîïûò ïàýòýñû âûêëþ÷û¢ ìàã÷ûìàñöü-ñïàêóñó äà÷ûíåííÿ ç ñàêðàëüíûì³ çìåñòàì³ ÿê ç êðûí³öàþ êóëüòóðíûõ àðõåòûïà¢, ïðîñòà òýìàì³, øòî ÿêðàç ³ âûâîäç³öü ìíîã³ÿ ñó÷àñíûÿ òâîðû çà ìåæû äóõî¢íàé ïàýç³³. Áëåç Ïàñêàëü ó ñâà¸é ñëàâóòàé êí³çå Äóìê³. Àá ðýë³ã³³ ñöâÿðäæà¢, øòî ¢ñå öåëû, çîðê³, çÿìëÿ ç ÿå öàðñòâàì³ íÿâàðòûÿ ñëàáåéøàãà ç ðîçóìà¢, áî àïîøí³ ¢ñâåäàìëÿå ¢ñ¸ ãýòà ³ ñàìîãà ñÿáå, à öåëû í³÷îãà íå çäîëüíûÿ ¢ñâÿäîì³öü. Ç äðóãîãà æ áîêó, ïðàöÿãâࢠâó÷îíû ³ ãëûáîê³ âåðí³ê,óñå öåëû ¢ ñóêóïíàñö³, óñå ðîçóìû, ðàçàì óçÿòûÿ ³ ¢ñå ³õ òâîðû íå âàðòûÿ íàâàò íàéìåíøàãà ïðàÿ¢ëåííÿ Ëþáîâ³, áî ãýòà ÿêàñöü áÿñêîíöà âûøýéøàãà ïàðàäêó9. ßêðàç ïàñêàëå¢ñêàÿ òðàäûöûÿ ìûñëåííÿ, àäíîñ³í äà ñâåòàáóäîâû ³ ìåñöà ÷àëàâåêà ¢ ¸é ñòàëàñÿ äëÿ ßíà ×ûêâ³íà, äóìàåööà, öàëêàì ñëóøíàþ ïàäñòàâàþ äëÿ âûçíà÷ýííÿ àäíàãî ç ãàëî¢íûõ íàïðàìêࢠðàçâ³ööÿ ñó÷àñíàé áåëàðóñêàé äóõî¢íàé ïàýç³³ ÿê „ïàñêàëå¢ñêàãà”: „«Ïàñêàëå¢ñêàÿ» ïëûíü ó æàíðàâûì ïëàíå êàðûñòàåööà àôàðûñòûêàé, äóõî¢íàé ìàêñ³ìàé, ñïîâåääçþ, ìåäûòàöûÿé, âåðøàì-ìàëåííåì, âåðøàì-ïðîñüáàé [...]”10, – àäçíà÷àå äàñëåä÷ûê. ³äàâî÷íà, øòî ïàýç³ÿ Õ. Ëÿëüêî ïà äóõî¢íàé ñóòíàñö³, óðýøöå ìàñòàöêà-ýñòýòû÷íûì âûÿ¢ëåíí³ ãýòàé ñóòíàñö³ íàëåæûöü ìåíàâ³òà „ïàñêàëå¢ñêàìó” øëÿõó ðàçâ³ööÿ áåëàðóñêàé äóõî¢íàé ïàýç³³. Ó çãàäàíûõ óæî Ìàëåíüê³õ òàÿìí³öàõ Õ. Ëÿëüêî âûêàçâàåööà ìóäðàå ïàäñóìàâàííå: [...] ïðàç àñàá³ñòû áîëü ³ ñë¸çû, ÿê ïðàç à÷ûø÷àëüíû àãîíü, Áîæàå ñëîâà âÿäçå ìÿíå äà ñýíñó ñàïðà¢äíàé ëþáîâ³, ÿêîé í³êîë³ íå áûâàå áåç àõâÿðû... Ö³ õîöü áû áåç íàøàé çãîäû íà ÿå11.

Âÿë³ê³ì³ ëþáî¢þ ³ ¢äçÿ÷íàñöþ, à òàêñàìà áîëåì-òóãîþ ïðàñÿêíóòà ïàýòû÷íàÿ òâîð÷àñöü Õ. Ëÿëüêî. Íàéïåðø äà òîé ³ àá òîé, ÿêàÿ æûöö¸ äàëà, ÿêàÿ „íà äàëîíÿõ ëþáîⳔ ¢çãàäàâàëà ³ íàâó÷ûëà ñâåò áåëû ëþá³öü ³ øàíàâàöü, àä ÿêîé íÿçìóøàíà äàð âåðû áû¢ àòðûìàíû ³ ¢òðûâàëåíû 9 10

Á. Ïàñêàëü, Ìûñëè (î ðåëèãèè), Ìîñêâà 1899, ñ. 184–185. ß. ×ûêâ³í, „Ïàñêàëå¢ñ곔 ³ „àâàêóìà¢ñ곔 øëÿõ³ ðàçâ³ööÿ áåëàðóñêàé ïàýç³³, [ó:] Øëÿõ ïà ïðàìîé ÷àñó. Äà ã³ñòîðû³ áåëàðóñêàé ë³òàðàòóðû Ïîëüø÷û 1958–2008, Áåëàñòîê 2007, ñ. 191. 11 Õ. Ëÿëüêî, Ìàëåíüê³ÿ òàÿìí³öû, „Íàøà âåðà” 2006, ¹ 1, ñ. 47.

262

Halina Twaranowicz

áåðàæë³âà ¢ ðîäíûì äîìå, êàá ïàñëÿ ³íøûõ ñàãðàâàöü ³ ¢ìàöî¢âàöü. Äëÿ êîæíàãà ÷àëàâåêà ñòðàòà ìàö³ – êàòàêë³çìàì, òðàãåäûÿé, ç ÿêîé çì³ðûööà ïðîñòà ìóñ³ø, ÿêîé íå ¢í³êíóöü. Äû ÿê æà ñêðóøë³âà-ìàðóäíà çàïà¢íÿåööà ïóñòý÷à, øòî çàïàíî¢âàå ç àäûõîäàì íàéðîäíàãà ÷àëàâåêà, à ¢ âûïàäêó Õ. Ëÿëüêî ãýòû ÷àëàâåê áû¢ æà ÿø÷ý ³ äóõî¢íûì ïàïëå÷í³êàì. Õóòêàïëûííàñöü çÿìíîãà, ó ÿê³ì óñ¸ ïðàì³íàå, êàá ÷ûìñüö³, ïàêóëü øòî íåäàñòóïíûì, àäãóêíóööà ¢ Âå÷íàñö³!.. ² íå äàäçåíà, õ³áà íà ø÷àñöå, âåäàöü, íà ÿê³ì õòî ìåñöû ¢ àïîøíÿé çÿìíîé ÷àðçå, àëå ¢ ïàêóöå ïý¢íûì âûçâàëåííåì íàðàäæàåööà ãîðû÷íàå ³ ñâåòëàå ¢ñâåäàìëåííå (Ôîðìóëà, 2002): Ðàíåé êîæíû ïðàæûòû äçåíü íàáë³æࢠíàøàå ðàññòàííå. Öÿïåð êîæíû ïðàæûòû äçåíü íàáë³æàå íàøó ñóñòðý÷ó. Òàêóþ ôîðìóëó âûâåëà ÿ äëÿ ñÿáå, êàá âûæûöü òóò áåç öÿáå, ìàìà (ñ. 88).

Àñîáíàé ãàâîðê³ çàñëóãî¢âàå ³íòûìíàÿ ë³ðûêà Õ. Ëÿëüêî. Âûðàçíàÿ ñâåòàïîãëÿäíàÿ àñàáîâàñöü âûçíà÷ûëà àäìåòíû õàðàêòàð ÿå âåðøࢠïðà êàõàííå. Òàê, ÷ûì ñêëàäàíåé óíóòðàíû ñâåò ÷àëàâåêà, òûì öÿæýé àäáûööà ÿìó ¢ âà÷àõ ³íøàãà, çíàéñö³ñÿ äçâþì ñàìîòàì ó âÿë³ê³ì ÷àëàâå÷ûì ñâåöå. Âÿë³êàé æà ëþáîâ³, ÿêîþ ³ òðûìàåööà Ñóñâåò, äàäçåíà íàâó÷àööà òàêñàìà íà ïàêðó÷àñòûõ øëÿõàõ êàõàííÿ, ÿêîå öàëêàì àäëþñòðî¢âàå äóøó ÷àëàâåêà (Äàçâîëü... 1990): Ìíå ñòðàøíà ¢ òàáå ïàìûë³ööà. Ðàñ÷àðàâàööà. Àäûñö³. Àäõ³ë³ööà. Ëåïåé ñòàöü íà êàëåí³ ³ ìî¢÷ê³ ìàë³ööà, äûõàííåì àäíî ìàë³òâó ¢çíîñÿ÷û ¢ íåáà. (Òû òàêñàìà ìà¢÷û. Ñëî¢ íå òðýáà) Çà öÿáå. Çà ñÿáå. Çà íàñ – íåäàñêàíàëûõ ³ ãðýøíûõ. ² êðûøà÷êó ñìåøíûõ. ² òàê³õ àäç³íîê³õ, íÿãëåäçÿ÷û íà ¢ñå ñëóæáû ³ äðóæáû íà ¢ñ³õ ðýàëüíûõ ³ ¢ÿ¢íûõ ñÿáðî¢ ³ êàõàíûõ. [...] Äàçâîëü ìíå ãýòó àäç³íóþ ðý÷ – ìî¢÷ê³ ìàë³ööà çà íàñ (ñ. 47).

Ñâîåàñàáë³âàñöü äóõî¢íàé ïàýç³³ Õðûñö³íû Ëÿëüêî

263

˳ðû÷íàÿ ãåðà³íÿ Õðûñö³íû Ëÿëüêî – øëÿõîòíàÿ, äàë³êàòíàÿ, ïàëêàÿ, ñëàáàÿ ³ àäíà÷àñîâà ìîöíàÿ ñâà¸é ø÷ûðàñöþ, æàäàííåì äàáðà ³íøàìó, óñâåäàìëåííåì ÷àñîâàñö³ ³ âå÷íàñö³ ÷àëàâå÷àé. Streszczenie Swoisty charakter duchowej poezji Krystyny Lalko Ostatnie dziesiêciolecia na Bia³orusi, z ca³¹ ich kontrastowoœci¹ w ¿yciu spo³ecznym, s¹ epokowe, znamienne pod wzglêdem wype³niania potrzeb duchowych jednostki. Wraz z wolnoœci¹ wyznania odradza siê tradycja duchowoœci w literaturze. Krystyna Lalko, znana bia³oruska pisarka, t³umaczka z jêzyka w³oskiego i polskiego, wieloletnia redaktor katolickiego pisma „Nasza Wiara”, autorka tomu poetyckiego Na d³oniach mi³oœci (Miñsk 2006), w swym ¿yciu i twórczoœci konsekwentnie wyznaje duchowo-etyczne wartoœci chrzeœcijañstwa. Cech¹ zasadnicz¹ jej poezji jest oczekiwanie na powszechny zwrot ku Stwórcy, nie zaœ jak u wiêkszoœci wspó³czesnych – poszukiwanie wiary. W swym literacko-estetycznym wyrazie liryka Lalko nale¿y do tzw. pascalowskiego nurtu bia³oruskiej poezji duchowej, zwi¹zanej z charakterystyczn¹ dla Blaise’a Pascala tradycj¹ myœlenia, stosunku do œwiata i miejsca w nim cz³owieka.

Summary The peculiarity of religious poetry by Christina Lyalko Recent decades, in Belarus, despite all their contrast to the society and the individual, are epoch-making, momentous in the spiritual sense. With freedom of religion traditions of spirituality are also being revived in literature. Christina Lyalko, famous Belarussian prose writer, translator from Italian and Polish languages, many years editor of the Catholic magazine “Our Faith”, author of the book of poetry Na dalonyah ljubov³ (Minsk 2006), in her life and works consistently professes spiritual and ethical values - obtained by an individual at his very birth - aiming at revealing the harmonious unity of the Earthly life and the Life in Heaven. It is noteworthy that a key moment in her spiritual life was not a search for faith, as the majority of her contemporaries would do, but the expectation of the universal conversion to the existing. In its spiritual essence and its artistic and aesthetic manifestation poetry by C. Lyalko belongs to the “Pascalian” branch of development of the Belarusian religious poetry, associated with the tradition of thinking, attitude to the universe and individual’s place in it, which are peculiar to B. Pascal.

264

Halina Twaranowicz

„Czadowy” ¿yciorys bohatera drogi, czyli komparatystyczne spojrzenie... XVI, 2011 UWM w Olsztynie Acta Polono-Ruthenica 265 ISSN 1427-549X

Beata Waligórska-Olejniczak Poznañ

„Czadowy” ¿yciorys bohatera drogi, czyli komparatystyczne spojrzenie na Moskwê–Pietuszki Wieniedikta Jerofiejewa i Jak zosta³em pisarzem Andrzeja Stasiuka Powszechnie akceptowanym symbolem kultury ponowoczesnej, inspiruj¹cym badaczy biegunowo ró¿nych dyscyplin, sta³a siê postaæ nomada, wêdrowca skazanego na ci¹g³y ruch, przemieszczanie siê w czasie i przestrzeni, nieustaj¹cego w poszukiwaniach stale umykaj¹cego bezpiecznego azylu. Mo¿na by powiedzieæ, ¿e pojêcie granicy i celu straci³o sens w obliczu ulotnoœci i efemerycznoœci punktów odniesienia, które zanim zostan¹ okreœlone, znikaj¹ z pola widzenia, a na ich miejsce pojawiaj¹ siê nowe zmienne. Zygmunt Bauman zauwa¿a, ¿e „dowcipne powiedzenie Pascala sta³o siê proroctwem, i to proroctwem spe³nionym: faktycznie ¿yjemy w dziwacznym krêgu, którego œrodek jest wszêdzie, a obwód nigdzie”1. Poziom mobilnoœci sta³ siê czynnikiem determinuj¹cym pozycjê zawodow¹, Ÿród³em hierarchizacji i rozwarstwienia spo³eczeñstwa, ale tak¿e motorem wymiany doœwiadczeñ i zmian perspektywy ogl¹du ró¿norodnych zjawisk spo³ecznych i kulturowych. Szczególny wymiar i noœnoœæ zyska³a w takim uk³adzie komparatystyka, nazwana nawet przez Waltera Mosera „dyscyplin¹ nomadyczn¹” (une discipline nomade), wyrastaj¹ca z „doœwiadczenia atopii we wspó³czesnej przestrzeni kulturowej, politycznej i spo³ecznej” oraz alienacji ponowoczesnego cz³owieka, odnosz¹ca siê do rozmaitych sfer problemowych, co poci¹ga za sob¹ koniecznoœæ stosowania ró¿norodnych sposobów konceptualizacji i istnienie nierzadko skonfliktowanych dyskursów2. Owa wielog³osowoœæ i wieloaspektowoœæ porównania wpisana jest zreszt¹ – jak podkreœla Ewa Szczêsna w zbiorze Komparatystyka dzisiaj – w ogólny typ myœlenia „dialogowo otwartego”, zak³adaj¹cego postawê w³¹czania, œwiadomoœæ tego, ¿e ¿aden fakt kulturowy „nie pozostaje w izolacji od innych tekstów, kultur 1 2

Z. Bauman, Globalizacja, Warszawa 2000, s. 93. A. Hejmej, Komparatystyka kulturowa: interpretacja i egzystencja, [w:] Komparatystyka dzisiaj, Problemy teoretyczne, t. I, pod red. E. Szczêsnej i E. Kasperskiego, Kraków 2010, s. 77.

266

Beata Waligórska-Olejniczak

i jêzyków”3, co z kolei sprzyja postmodernistycznej wizji kultury, charakteryzuj¹cej siê jawn¹ i czêsto prowokuj¹c¹ intertekstualnoœci¹, w duchu której pozostaje komunikacja, transfer, wymiana i przek³ad ró¿nic kulturowych. T. Todorov metaforycznie nazywa wrêcz komparatystów nomadami4, Michel Foucault twierdzi zaœ, ¿e: „Granice ksi¹¿ki nigdy nie s¹ wyraziste, dok³adnie wytyczone poza obszarem zakreœlonym przez tytu³, pierwsze zdania i ostatni¹ kropkê, poza jej wewnêtrzn¹ konfiguracj¹ i form¹, która j¹ autonomizuje, mieœci siê w systemie odniesieñ do innych ksi¹¿ek, do innych tekstów, do innych zdañ – jest jednym z wêz³ów ca³ej sieci”5. W tym kontekœcie niezwykle aktualnym i adekwatnym reprezentantem cz³owieka wspó³czesnego w literaturze wydaje siê byæ postaæ bohatera ruchomego, nazwanego przez J. £otmana bohaterem drogi, definiowanego przez przestrzeñ, w której siê znajduje lub z któr¹ musi siê zmierzyæ. Przestrzeñ w utworze – jak przypomina L. Suchanek w swej analizie typów przestrzeni w opowiadaniu Lwa To³stoja – nie pe³ni tylko roli t³a prezentowanej fabu³y, „ale staje siê czynnikiem realizuj¹cym ideê przewodni¹ dzie³a”, przekszta³ca siê w kategoriê planu treœci, mo¿e wystêpowaæ jako swoista przenoœnia lokalno-etyczna, modeluj¹c stosunki pozaprzestrzenne6, st¹d – odwo³uj¹c siê do klasyfikacji proksemicznej – mo¿na mówiæ miêdzy innymi o przestrzeni trwa³ej i nietrwa³ej, subprzestrzeni, binarnej opozycji przestrzeni otwartej czy zamkniêtej, metafizycznej, publicznej czy prywatnej, okreœlaæ zakres przestrzeni przez iloœæ wzmianek o niej etc. Przyk³adem powieœci, której centrum, fabularny szkielet stanowi podró¿, przemieszczanie siê bohatera miêdzy okreœlonymi punktami w topografii miasta czy pañstwa jawi siê niezaprzeczenie Moskwa–Pietuszki Wieniedikta Jerofiejewa, samym tytu³em potwierdzaj¹ca dokonany tu wybór, jak równie¿ ksi¹¿ka Jak zosta³em pisarzem Andrzeja Stasiuka, opatrzona podtytu³em Próba autobiografii intelektualnej, bêd¹ca rodzajem retrospektywnego podsumowania dotychczasowych doœwiadczeñ ¿yciowych bohatera. Dominant¹ obu utworów zdaje siê byæ wêdrówka bohatera, jego trwanie w drodze miêdzy œrodkiem (œrodkami) a obszarem peryferium, przy czym osi¹gniêcie celu, punkt pocz¹tkowy i koñcowy, s¹ w tym przedsiêwziêciu najmniej wa¿ne. Liczy siê zbieranie doœwiadczeñ, kontakt z wspó³uczestnikami peregrynacji i wykorzystywanie wêdrówki jako pretekstu do metafizycznej refleksji nad ¿yciem. Celem niniejszego artyku³u jest 3 4 5 6

E. Szczêsna, Ontologia i epistemologia porównania, [w:] Komparatystyka..., s. 99. T. Todorov, Littérature et signification, Paris 1967. M. Foucault, Archeologia wiedzy, prze³. A. Siemek, Warszawa 1977, s. 46. L. Suchanek, O dwóch typach przestrzeni, [w:] Wokó³ spuœcizny Lwa To³stoja, pod red. A. Semczuka, Warszawa 1979, s. 32.

„Czadowy” ¿yciorys bohatera drogi, czyli komparatystyczne spojrzenie...

267

wiêc próba przyjrzenia siê „ruchomym” postaciom obu wspomnianych wy¿ej dzie³, która w oparciu o antycypowane analogie pozwoli zobaczyæ w nich komplementarne warianty bohatera-nomada, wzajemny komentarz i dialog obu mentalnoœci, Polaka i Rosjanina, kszta³towanych przez relacje spo³eczno-polityczne oraz stosunki przestrzenne okreœlaj¹ce miejsce jednostki wobec wspólnoty. Warto zacz¹æ nasz¹ dyskusjê od wskazania uderzaj¹cych podobieñstw w konstrukcji postaci, dotycz¹cych przede wszystkim sfery socjalnej czy intelektualnej. Obaj bohaterowie traktowani s¹ przez liczne grono badaczy przedmiotu jako alter ego autorów powieœci, co mo¿e usprawiedliwiaæ wiek i p³eæ bohaterów, ich wykszta³cenie, pochodzenie, status maj¹tkowy czy barwny styl ¿ycia, definiowany przez szerokie spektrum porzucanych szybko, czasami pod przymusem, zajêæ zarobkowych, „luŸny” stosunek do kobiet, upodobanie do alkoholu itd. O ile takowe relacje, pozbawione bezpoœredniego odautorskiego komentarza, stanowiæ mog¹ przedmiot spekulacji i domys³ów i nie interesuj¹ nas w ramach niniejszego studium, zastanawiaæ mo¿e swoista kompatybilnoœæ obu wêdrowców w kwestii patriotyzmu czy stosunku do ówczesnego systemu politycznego, przypieczêtowana zreszt¹ stwierdzeniem w ksi¹¿ce Stasiuka: „Natomiast do Moskwy–Pietuszek nie mia³ ¿adnych zastrze¿eñ i tu siê ca³kowicie z nim zgadza³em. Heroizm i tragedia wymagaj¹ œrodków zgo³a nietragicznych i niebohaterskich”, potwierdzaj¹cym s³usznoœæ naszego za³o¿enia, by rozpatrywaæ oba utwory w ujêciu dialogowym7. Wydaje siê, ¿e obaj bohaterowie na w³asn¹ rêkê, z zastosowaniem miejscami podobnych, wymyœlonych przez siebie metod, rozpoczynaj¹ cich¹ walkê z rzeczywistoœci¹ komunistyczn¹, w której przysz³o im ¿yæ, ukierunkowan¹ przede wszystkim na wprowadzenie w ich ojczystym kraju powszechnej anarchii poprzez systematyczne dr¹¿enie, lekcewa¿enie czy oœmieszanie narzucanego im systemu. W totalitarnym re¿imie kontroluj¹cym wszystkie mo¿liwe obszary ¿ycia jedyn¹ sfer¹ przynale¿n¹ cz³owiekowi, obszarem wolnoœci, jawi siê jego cia³o, st¹d czytelnik obserwuje próby wprowadzenia przez Wieniczkê sprawozdañ z wypitych iloœci alkoholu zamiast obowi¹zkowych relacji z wykonanych, a najlepiej przekroczonych norm pracy, uto¿samiane przez bohatera z czynnoœci¹ metaforycznego plucia na drabinê spo³eczn¹. Do zestawu zastosowanych œrodków jawnie drwi¹cych z systemu nale¿y zaliczyæ równie¿ p³atnoœæ za przejazd poci¹giem w formie alkoholu objêtoœciowo odpowiadaj¹cego trasie przejazdu, wizje idyllicznego ¿ycia w pañstwie radzieckim w zestawieniu z pustym, zdominowanym 7 A. Stasiuk, Jak zosta³em pisarzem. Próba autobiografii intelektualnej, Wo³owiec 2008, s. 113 (wszystkie cytaty na podstawie tego wydania – strona w nawiasie).

268

Beata Waligórska-Olejniczak

przez konsumpcjonizm ¿yciem na Zachodzie, gloryfikacjê przeplatan¹ z szydzeniem z klasyków literatury rosyjskiej, czy wreszcie sam motyw alkoholu traktowany jako remedium, œrodek znieczulaj¹cy, pozwalaj¹cy sprostaæ absurdalnie skonstruowanej rzeczywistoœci czy te¿ funkcjonowaæ we w³asnym, alternatywnym œwiecie. Natchniony spirytusem heroizm Wieniczki polega równie¿ na samotnym braniu na siebie ciê¿aru odpowiedzialnoœci za losy kraju, trosce o wspó³obywateli przy braku prób aktywnego zaanga¿owania innych w podjête dzia³ania, co mo¿e uzasadniaæ spor¹ liczbê badañ literaturoznawczych, których autorzy doszukuj¹ siê porównañ bohatera z Chrystusem czy te¿ cech uto¿samiaj¹cych go z jurodiwym, szaleñcem Bo¿ym, Innym8 . W tym kontekœcie na uwagê zas³uguje równie¿ konstatacja O.W. Bogdanowej, potwierdzaj¹cej osamotnienie bohatera tez¹ o istnieniu sobowtórów bohatera, jego cieni, wzmacniaj¹cych prezentowan¹ przez niego postawê, jednak pod wzglêdem pogl¹dów nie stanowi¹cych osobnego g³osu w utworze. Zdaniem badaczki, postacie te mo¿na postrzegaæ nie tylko jako wariant g³ównego bohatera, ale równie¿ jako s³abe – pod wzglêdem artystycznej z³o¿onoœci – odpowiadaj¹ce sobie biegunowo sylwetki9. Bohater Stasiuka to równie¿ intelektualista czytaj¹cy literaturê z górnej pó³ki w rodzaju Dostojewskiego, Faulknera czy Becketta, buntuj¹cy siê przeciwko w³adzy, je¿d¿¹cy na gapê lub wrêczaj¹cy kontrolerom ³apówki, bez sprecyzowanych ambicji zawodowych, przemieszczaj¹cy siê przygodnymi œrodkami transportu po Polsce w poszukiwaniu zarobku. Poza oczytaniem i zami³owaniem do muzyki trudno okreœliæ, czym siê zajmuje, bowiem tak naprawdê liczy siê dla niego bycie niepokornym, ci¹g³a gotowoœæ do rozmontowywania istniej¹cego ³adu, smakowanie chwili „tu i teraz”. Z nostalgi¹ wspomina przesz³oœæ: „czas nie istnia³”, „czas i pieni¹dze mia³y wartoœæ umown¹”, choæ odbiorca znajduje liczne dowody na to, ¿e rzeczywistoœæ PRL odbiega³a daleko od idea³u: „Takie czasy. Zawsze czegoœ brakowa³o. Albo piwa, albo kufli, albo kasy. Myœleliœmy, ¿e to jest normalne i zawsze tak bêdzie. Nie chcieliœmy nic zmieniaæ. Zajmowa³y nas idee, a nie przedmioty” (s. 24). Sw¹ niezale¿noœæ i sprzeciw wobec systemu bohater manifestuje, podobnie jak Wieniczka, przede wszystkim mow¹ cia³a, œwiadomie i ostentacyjnie ³ami¹c prawo b¹dŸ naginaj¹c je do w³asnych potrzeb, stosuj¹c metodê pozorowanego samobójstwa jako drogi ucieczki czy te¿ przyjmuj¹c postawê pasywnej obojêtnoœci. Jedn¹ z powszechniejszych metod bojkotu jest te¿ w obu utworach udawanie wariata, co zarówno w Rosji, jak i w Polsce 8 Zob. np. W. Supa: „Biblia” jako intertekst w poemacie Wieniedikta Jerofiejewa „Moskwa– –Pietuszki”, „Studia Wschodnios³owiañskie” 2006, t. 6, s. 9-30. 9 Î. Â. Áîãäàíîâà, „Ìîñêâà–Ïåòóøêè” Âåíåäèêòà Åðîôååâà êàê ïðàòåêñò ðóññêîãî ïîñòìîäåíðíèçìà, Sankt Petersburg 2002, s. 9.

„Czadowy” ¿yciorys bohatera drogi, czyli komparatystyczne spojrzenie...

269

zawsze gwarantowa³o nietykalnoœæ i wi¹za³o siê z mityczn¹ wiar¹ w nadprzyrodzone zdolnoœci: Zabrali Jakubkowi film i chcieli go odstawiæ na kontrwywiad, ale by³ z Esoesu i mia³ zaœwiadczenie, ¿e jest wariatem. Ja te¿ mia³em takie zaœwiadczenie. Robi³o wra¿enie. Gliny zazwyczaj dawa³y spokój. To musia³o przyjœæ z Rosji, ten szacunek dla jurodiwych. (s. 75)

Wspólne cechy charakteryzuj¹ce mentalnoœæ polsk¹ i rosyjsk¹ zaznacza chyba jednak najlepiej wysi³ek podejmowany w celu opierania siê w³adzy oraz nieprzestrzeganie przyjêtych regu³ postêpowania obywatelskiego, co w tekœcie Stasiuka pokazane jest zdecydowanie jako dzia³alnoœæ grupowa, typowa dla tamtych czasów, siêgaj¹ca czasami wrêcz bana³u powszednioœci. Wieniczka odró¿nia siê w tym kontekœcie oryginalnoœci¹ spojrzenia na rzeczywistoœæ, choæ odbiorcy trudno do koñca powiedzieæ, czy opisywane akty prowokacji mia³y miejsce w ¿yciu bohatera czy s¹ produktem li tylko umêczonego umys³u. Stasiuk jest pod tym wzglêdem bardziej przyziemny, szczegó³owoœæ relacji narratora zbli¿a tekst miejscami niemal do reporta¿u uczestnika wydarzeñ: Ostatnie piêæ minut mieliœmy wtedy, gdy podszed³ do naszej za³ogi sier¿ant i, jak to by³o w zwyczaju, za¿¹da³ dowodów osobistych. Wszyscy mu oddali i zaczêli odchodziæ swoj¹ drog¹. I ten biedny sier¿ant sta³ z plikiem dowodów w rêku i nie móg³ poj¹æ, ¿e ich w³aœciciele odchodz¹. Krzycza³ za nami, ¿e to jest niemo¿liwe, ¿e tak nie wolno, ¿e przecie¿ ma nasze dokumenty. Ale zwyciêstwa anarchizmu, jak uczy historia, s¹ zawsze z³udne i krótkotrwa³e. Suki podjecha³y bli¿ej i po prostu nas za³adowali [...]. To by³ nasz anarchopacyfizm. B³ogos³awili nam ksiê¿a, a koœcio³y udziela³y schronienia. (s. 96) Jakoœ tak wysz³o, ¿e nas to wszystko znudzi³o. Któregoœ dnia rano w dziesiêciu powiedzieliœmy, ¿e mamy wszystko w dupie. Nie mogli zrozumieæ, o co nam chodzi. Dopiero jak powiedzieliœmy, ¿e nie idziemy biegaæ, kopaæ, czo³gaæ siê, to coœ skumali (s. 57). Polacy jacy s¹, tacy s¹, ale jak przyjdzie do tego, ¿e w³adzy trzeba wykrêciæ numer, to nie ma lepszych. No tak. Ale sam dobrze wiedzia³em, ¿e to wszystko nie mo¿e trwaæ wiecznie i coœ musia³em wykombinowaæ. Poddanie kompletnie nie wchodzi³o w grê. Mój kolega Maciek wymyœli³, ¿e dobrym wyjœciem jest samobójstwo. Zgodzi³em siê. Mia³em je pope³niæ w Miêdzylesiu. Tam mia³a mnie znaleŸæ jego kole¿anka pielêgniarka i natychmiast zawiadomiæ pogotowie, które z kolei mia³o mnie przewieŸæ do szpitala, gdzie jako samobójca zosta³bym uznany za niepoczytalnego i nastêpnie umieszczony w jakimœ psychiatryku, a potem ju¿ jak Bóg da. (s. 45–46)

270

Beata Waligórska-Olejniczak

Powy¿sze fragmenty wskazuj¹ raz jeszcze na wyraŸn¹ ró¿nicê miêdzy dwoma interesuj¹cymi nas tutaj protagonistami. Wieniczka jest zdecydowanym indywidualist¹, bohater Stasiuka mówi o sobie, ¿e ¿yje i dzia³a w stadzie, ostro zaznaczaj¹c odrêbnoœæ swojej grupy i potrzebê wspólnotowej jednoœci: Za cholerê nie chcieliœmy byæ ludem. I tak w jakiœ niejasny sposób czuliœmy siê wybrani. Doœæ plemienne prawa tym rz¹dzi³y [...]. Nasz jêzyk by³ metajêzykiem. Czasami spotykaliœmy innych ludzi i za cholerê nie sz³o siê dogadaæ. My swoje, oni swoje. Brak dekodera. (s. 122)

Wieniczka zdaje siê takowy dekoder posiadaæ, poniewa¿ od razu rozpoznaje przynale¿noœæ klasow¹ otaczaj¹cych go osób, odrzuca podejrzenia o kradzie¿ alkoholu na podstawie ubioru wspó³pasa¿erów oraz ich werbalnych i niewerbalnych zachowañ, dopasowuje ich do swego rodzaju uniwersalnej matrycy spo³ecznej, staraj¹c siê uzasadniaæ postêpowanie rodaków. Sam jednak te¿ jest „czytelny”, choæ wspó³czuje niemal ka¿demu, jest „outsiderem”, którego wyrzucaj¹ z dworcowego baru, wspó³lokatorzy nie akceptuj¹ go z powodu nienaturalnej fizjologii, syndrom dziwnie zachowuj¹cego siê obcokrajowca towarzyszy mu w wyimaginowanych woja¿ach zagranicznych. Wizerunek obu postaci scala z ca³¹ pewnoœci¹ operowanie dosadnym, miejscami wrêcz wulgarnym jêzykiem ulicy, niewybredne komentarze na temat kobiet, skupiaj¹ce siê z regu³y na typowych obszarach mêskiego zainteresowania (opisy atrakcyjnych nóg, piersi, pupy u Jerofiejewa, wzmianki o „kalendarzach z go³ymi babami” u Stasiuka etc.) czy te¿ upodobanie do detali fizjologicznych, a nawet turpistycznych wizji. W Jak zosta³em pisarzem owa biologia cia³a wpisuje siê w ca³oœciowy obraz ówczesnego bycia cool, czyli, na przyk³ad, naœladowania panuj¹cych na Zachodzie trendów muzycznych czy dopasowywania siê do powszechnie akceptowanego obrazu wygl¹du zewnêtrznego zbuntowanej m³odzie¿y. Mo¿na by rzec, ¿e jest to sk³adowy element okreœlonego stylu nadaj¹cego niepowtarzalny koloryt nudnej rzeczywistoœci komunizmu, której szaroœæ trzeba by³o ³amaæ w³aœnie intensyfikacj¹ wra¿eñ, przesadnie wyrazist¹ ekspresj¹. Maksymalizacja doznañ nie nale¿a³a zreszt¹ do sfery prywatnej bohatera, by³a swoistym spoiwem grupy, a przez to tak¿e czynnikiem uniformizuj¹cym czêœæ spo³eczeñstwa têskni¹c¹ za innoœci¹ i oryginalnoœci¹. Przed owym bana³em ujednolicenia udaje siê uciec w swym postêpowaniu dzia³aj¹cemu w pojedynkê Wieniczce, choæ wnikliwa lektura tekstu dostarcza nam przyk³adów zastosowanych przez autora mechanizmów reifikacji, sprowadzaj¹cych bohatera miêdzy innymi do poziomu rzeczy zbêdnej, „zawalidrogi”, jednostki podejrzanej, któr¹ trzeba wykluczyæ ze wspólnoty.

„Czadowy” ¿yciorys bohatera drogi, czyli komparatystyczne spojrzenie...

271

Analizie owych zabiegów artystycznych poœwiêci³am odrêbne, doœæ rozleg³e studium, dlatego te¿ pomijamy tê kwestiê w ramach niniejszej dyskusji10 . Utwór Moskwa–Pietuszki uderza tak¿e wielokrotn¹ zamian¹ sfery duchowej przez cielesn¹, Wieniczka charakteryzuje nie jeden raz swój stan psychiczny czy ogóln¹ kondycjê narodu rosyjskiego, pos³uguj¹c siê kategoriami cielesnymi, tak¿e przestrzeñ ograniczona zostaje mo¿liwoœci¹ dotarcia cz³owieka na kacu do miejsca sprzeda¿y alkoholu. Podoba mi siê, ¿e lud mego kraju ma takie puste, wy³upiaste oczy. Napawa mnie to poczuciem zas³u¿onej dumy. Mo¿na sobie przecie¿ wyobraziæ, jakie oczy maj¹ ludzie tam... [...]. Skryte, przyczajone, drapie¿ne i bojaŸliwe... Dewaluacja, bezrobocie, pauperyzacja... Oczy w œwiecie Mamony patrz¹ spode ³ba, w nieustannej trosce i udrêce...11 Le¿a³em jak trup, sk¹pany w lodowatym pocie, a serdeczny strach ci¹gle przybiera³ na sile12 .

Kondycjê fizyczn¹ Wieniczki mo¿na by traktowaæ na zasadzie synekdochy (pars pro toto) jako wyraz i manifestacjê stanu pañstwa, z drugiej jednak strony warto pamiêtaæ, ¿e bohater pomimo wypitych iloœci alkoholu nie traci przytomnoœci, nieustannie czuwa, kamufluj¹c swe odruchy biologiczne i zmagaj¹c siê ze sw¹ kiepsk¹ kondycj¹ fizyczn¹. Wieniczka mimo zamroczenia alkoholowego zdaje siê prowadziæ bilans wypitych p³ynów i mieæ œwiadomoœæ, ¿e tego, co czyni, nie mo¿na zakwalifikowaæ jako chwalebne i wielkie. Swemu postêpowaniu stara siê wiêc nadaæ aurê wznios³oœci i przyzwoitoœci, prowadzi rozmowy z Bogiem, porównuje sytuacjê picia do posiadania stygmatów przez œwiêt¹ Teresê, mówi o wzbijaniu siê do wieczornej g³êbi. Kac i alkoholowy g³ód opisywane s¹ w kategoriach zniewolenia ducha. By wypiæ, czyli uwolniæ ducha, bohater wychodzi przewietrzyæ siê na peron. Widzimy tutaj, ¿e cia³u przyporz¹dkowane zostaj¹ atrybuty typowe dla œwiata niematerialnego, a to, co zwykle pozbawione jest substancji, domaga siê uwzglêdnienia wymiaru fizycznego. Dla Wieniczki picie to sytuacja intymna, z któr¹ nie wspó³gra utrata kontroli nad w³asn¹ fizjologi¹, zjawisko wstydliwe i niedopuszczalne13.

10 Mój artyku³ pt. Rosja oczami ekscentryka, czyli „Moskwa–Pietuszki” w kontekœcie mechanizmów reifikacji ukaza³ siê w jesiennym numerze „Przegl¹du Rusycystycznego” 2011. 11 W. Jerofiejew, Moskwa–Pietuszki, prze³. A. Drawicz, [w:] idem, Dzie³a prawie wszystkie, Kraków 2000, s. 27. 12 Ibidem, s. 127. 13 A. Skotnicka. Model prozy „innej” w literaturze rosyjskiej po 1985 roku, Wroc³aw 2001, s. 129.

272

Beata Waligórska-Olejniczak

Inny powi¹zany z tym problem to funkcjonowanie bohaterów w przestrzeni zewnêtrznej oraz ich twórczy stosunek do napojów wyskokowych. W obu tekstach uderza zami³owanie do trunków i finezja ich nazw czy receptur, alkohol stanowi niezbêdny czynnik umo¿liwiaj¹cy codzienne funkcjonowanie w zastanym systemie spo³eczno-politycznym. Przepisom Wieniczki na „Balsam kanaañski” „Duch Genewy”, „£zê komsomo³ki” czy „Psi¹ krew”, gwarantuj¹cym najwy¿sze doznania duchowe, odpowiadaj¹ wyznania w³ócz¹cego siê po Polsce wêdrowca: Ech, to by³y czasy. Jak jakiœ bal na Titaniku. Pi³em wódkê, pi³em wino, pi³em szampana. (s. 44) Z Aœk¹ wymyœliliœmy nowego mixta: ciê¿ka, prawie czarna malaga pó³ na pó³ z tonikiem. Œwietnie smakowa³o. By³em wtedy niezwykle rozbudzony intelektualnie. Zaczyna³em we wszystkim dopatrywaæ metafor. Œrodowisko artystyczne i czyste doœwiadczenie przesta³y mi wystarczaæ. Nieub³aganie nadci¹ga³ czas refleksji [...]. Immanentne miesza³o siê z transcendentnym. Piliœmy porter, tak jak kiedyœ pija³o siê absynt. (s. 100) Napoleony by³y po prostu poza naszym zasiêgiem, a poza tym zgodnie z mitem mia³y cuchn¹æ myszami. Tak jak whisky. W tym mniej wiêcej czasie porzuciliœmy starowin lubuski i zaczêliœmy piæ Z³ot¹ Jesieñ. Jak zwykle na pocz¹tku by³a wyœmienita. Piliœmy ten nasz calvados i wyobra¿aliœmy sobie, ¿e jest „Noc w Lizbonie”. (s. 124)

Zbie¿noœci w rodzaju permanentnego braku pieniêdzy czy chwytania siê przygodnych zajêæ uwypuklaj¹ jednoczeœnie stosunek obu bohaterów do wody ognistej jako niemal boskiego eliksiru gwarantuj¹cego dotkniêcie transcendencji. U Stasiuka zyskuje on wymiar kolejnego elementu wspólnotowego smakowania m³odoœci, w przypadku Wieniczki ciê¿ar doœwiadczenia wydaje siê inny – gwarantuje mistyczny wgl¹d w tajemnicê cz³owieka i œwiata. Trzeba pamiêtaæ bowiem, ¿e bohater Jerofiejewa funkcjonuje na przeciêciu wielu osi, w przestrzeni poziomej (jazda poci¹giem) i pionowej (kontakt ze œwiatem nadprzyrodzonym, czyli anio³ami, szatanem, sfinksem etc.). Tak naprawdê tytu³owa podró¿ z Moskwy do Pietuszek, postrzegana przez wielu badaczy jako dominanta utworu (œwiadcz¹ o tym chocia¿by analizy porównuj¹ce utwór do Martwych dusz Gogola czy tekstu Radiszczewa), mo¿e byæ traktowana wy³¹cznie jako pretekst do refleksji nad œwiatem, podró¿ sama w sobie najprawdopodobniej nie ma w ogóle miejsca. Oprócz pojawiaj¹cych siê co pewien czas nazw stacji, technicznie dziel¹cych opowieœæ Wieniczki na epizody, nie mamy dowodów na to, ¿e bohater rusza siê z miejsca, nie doœwiadcza on przestrzeni w sposób

„Czadowy” ¿yciorys bohatera drogi, czyli komparatystyczne spojrzenie...

273

linearny, pejza¿ nie gra tak naprawdê wiêkszej roli. Relacja, w której odbiorca ma szansê uczestniczyæ, mo¿e byæ tylko produktem przedœmiertnych alkoholowych wynurzeñ i majaczeñ, co wydaje siê potwierdzaæ zamkniêta, kolista struktura utworu czy chaotyczny, urywany charakter narracji. Przestrzeñ w owych wizjach – jak potwierdzaj¹ zreszt¹ liczne analizy – ma wyraŸnie binarny charakter14. Moskwa zyskuje miano typowej postmodernistycznej miejskiej otch³ani nieprzyjaznej cz³owiekowi. Miejscem oswojonym jest za to mityczne peryferium Pietuszek, uto¿samiane z wytêsknionym rajem utrudzonego wêdrowca. U Stasiuka krajobraz ma charakter bardziej lokalny, czytelnik ma szansê rozpoznaæ odwiedzane miejsca czy nawet z rozrzewnieniem przypomnieæ sobie smak doœwiadczeñ z przesz³oœci. Autor dosyæ dok³adnie oddaje atmosferê czasów PRL, jednak sam pejza¿, choæ funkcjonuj¹cy w bardziej uporz¹dkowany sposób, zdaje siê te¿ nie graæ tu wiêkszej roli. Stanowi on t³o wydarzeñ i uzupe³nienie opisywanych wra¿eñ, bohater porusza siê trochê na zasadzie Baumanowskiego turysty, zatrzymuj¹c siê w ró¿nych miejscach jak d³ugo chce i zaspokoiwszy sw¹ ciekawoœæ rusza dalej, obojêtny w zasadzie na otaczaj¹c¹ go przestrzeñ. Nie ma domu, czyli miejsca oswojonego, stworzonego przez w³asne emocje, bliskiego sercu. Odwiedzane miejscowoœci stanowi¹ w³aœciwie przystanki na trasie, któr¹ uk³ada na bie¿¹co samo ¿ycie. Liczy siê bardziej moment spotkania drugiego cz³owieka i dzielenia z nim wspólnych doœwiadczeñ ni¿ to, gdzie owe prze¿ycia powstaj¹. Przestrzeñ, choæ ma charakter linearny, jawi siê raczej czytelnikowi jako pretekst do wzajemnego obcowania, jest czymœ nietrwa³ym, ulotnym, ma³o znacz¹cym. Z jednej strony, koczowniczy tryb ¿ycia bohatera kojarzy siê z otwartoœci¹ i zataczaniem coraz wiêkszych krêgów przestrzennych, z drugiej zaœ, jego stosunek do otaczaj¹cego go pejza¿u jest sk³adow¹ przestrzeni prywatnej, kszta³towanej przez komunistyczn¹ codziennoœæ, co przywodzi na myœl skojarzenia z czymœ zamkniêtym, na si³ê ograniczanym. Znamienna w tym kontekœcie wydaje siê zw³aszcza ostatnia scena wspinaczki narratora na dŸwig przy Marriocie, opatrzona komentarzem: „Wiedzia³em, ¿e wy¿ej ju¿ nie zajdê. I wtedy w³aœnie pomyœla³em, ¿e mo¿e jednak wyjadê i zostanê w koñcu tym pisarzem” (s. 126). Mo¿na by rzec, ¿e metaforycznie w sferê prywatn¹ bohatera wkracza tutaj przestrzeñ publiczna w postaci elementu konstrukcji budynku hotelowego czy te¿ wspomnienia o zawodzie pisarza, nie pozwalaj¹cego przecie¿ na brak zaanga¿owania w ¿ycie narodu. Narrator nazywa te¿ w tym miejscu po raz pierwszy Warszawê swoim miastem, uto¿samia siê 14 Zob. np. A. Dudek, Droga Krzy¿owa Wieniczki Jerofiejewa, albo Rosja wódk¹ umyta. O powieœci Moskwa–Pietuszki, [w:] Emigracja i tamizdat. Szkice o wspó³czesnej prozie rosyjskiej, pod red. L. Suchanka, Kraków 1993.

274

Beata Waligórska-Olejniczak

z ni¹, jednoczeœnie wskazuj¹c na szerok¹ perspektywê ogl¹du dziêki dziel¹cemu go dystansowi wysokoœci. Przestrzeñ staje siê zatem w tym epizodzie nie tylko œwiadkiem wydarzeñ, ale tak¿e motywacj¹ najwa¿niejszej chyba decyzji ¿yciowej, ka¿e oczekiwaæ czytelnikowi dalszego ci¹gu opowieœci. Zupe³nie inny wydŸwiêk zyskuje przestrzeñ w fina³owej scenie Moskwy–Pietuszek. Staje siê ona emblematem st³amszenia bohatera, gwa³townie spada bowiem jej kubatura. Poruszaj¹cy siê swobodnie w swej wyobraŸni Wieniczka, przekraczaj¹cy bez trudnoœci granice pañstw czy œwiata istot nadprzyrodzonych, zostaje nagle osaczony i zabity na ostatnim piêtrze bloku o podejrzanej reputacji. Nieograniczona dotychczas w ¿aden sposób przestrzeñ ¿yciowa bohatera zamienia siê w prywatn¹ subprzestrzeñ, ekstremalny zwrot akcji mo¿e budziæ w odbiorcy nag³y klaustrofobiczny lêk. Owo doœwiadczenie Wieniczki przywodzi na myœl komentarz Andrzeja Stasiuka z podró¿y po Syberii: „Jedziesz, jedziesz, jedziesz i koñca nie widaæ. Kompletny upadek, skundlenie materii, kultury, wszystkiego, a jednoczeœnie porywanie siê na coœ kosmicznego, ponadœwiatowego. Rosjê zawsze interesowa³ albo absolut, albo nic. Œrodek pozostawa³ pusty”15. Wydaje siê, ¿e zmiana wektora relacji przestrzennych Wieniczki wskazuje na klêskê ludzkiej materii oraz ulotnoœæ ludzkiego doœwiadczenia w spotkaniu z wszechmoc¹ w³adzy czy nieokie³znanym ¿ywio³em przyrody. W œwiadomoœci Rosjanina nie ma bowiem stanów poœrednich, rozwój kultury determinuj¹ eksplozje i niszczenie stanu zastanego, wynikaj¹ce – jak twierdzi J. £otman – „z tkwi¹cych g³êboko w mentalnoœci rosyjskiej stereotypach myœlenia binarnego i zwi¹zanym z tym maksymalizmem”16. Podsumowuj¹c powy¿sze refleksje, mo¿na by powiedzieæ, ¿e wysi³ki bohatera drogi koñca wieku koncentruj¹ siê na wymykaniu siê kontroli przymusowego dla wszystkich ³adu. W nowym œwiecie, bêd¹cym czêsto œwiatem wyobra¿onym, pojêcie granicy zostaje zniesione, œrodek jest wszêdzie, przestrzeñ jawi siê jako nieograniczona i stwarza mo¿liwoœæ pozornego wymkniêcia siê kontroli. Owo doœwiadczenie i swego rodzaju potrzeba „nieporz¹dku” wydaj¹ siê byæ niejako zakodowane i na zawsze wpisane w mentalnoœæ Polaka i Rosjanina. Choæ powieœæ Stasiuka, przedstawiaj¹c wycinek doœæ stereotypowych losów m³odego pokolenia PRL, synchronizuje w wielu miejscach z kultowym dzie³em rosyjskim i nawet œwiadomie wchodzi z nim w dialog, pozostawia w czytelniku nadziejê na lepsz¹ przysz³oœæ w przeciwieñstwie do drugiego rozwa¿anego tekstu. Moskwa–Pietuszki – nazwana przez Czes³awa Mi³osza dzie³em makabrycz15

Rosja: wielka depresja. Z Andrzejem Stasiukiem rozmawia Ireneusz Dañko, „Nowa Europa Wschodnia” 2009, nr 3-4(V-VIII), s. 100. 16 J. £otman, Kultura i eksplozja, prze³. B. ¯y³ko, Warszawa 1999, s. 25.

„Czadowy” ¿yciorys bohatera drogi, czyli komparatystyczne spojrzenie...

275

nym – stanowi raczej bolesn¹ diagnozê przywi¹zanych do ekstremalnych doznañ obywateli, których trudno oderwaæ od zakorzenionych w nich nawyków. Ðåçþìå „Êðóòàÿ” æèçíü ãåðîÿ äîðîãè, èëè êîìïàðàòèâèñòñêèé âçãëÿä íà „Ìîñêâó-Ïåòóøêè” Âåíåäèêòà Åðîôååâà è „Êàê ÿ ñòàë ïèñàòåëåì” Àíäæåÿ Ñòàñþêà  ïåðñïåêòèâå êóëüòóðû ïîñòìîäåðíèçìà ñàìûì àêòóàëüíûì è àäåêâàòíûì ïîíÿòèåì â ëèòåðàòóðå êàæåòñÿ èäåÿ ãåðîÿ äîðîãè. Cóùíîñòüþ ìûñëè Þðèÿ Ëîòìàíà ñòàíîâèòñÿ ïðîñòðàíñòâî, â êîòîðîì íàõîäèòñÿ ïðîòàãîíèñò è êîòîðîå íàäî åìó èñïûòàòü. ÌîñêâàÏåòóøêè Â. Åðîôååâà è Êàê ÿ ñòàë ïèñàòåëåì À. Ñòàñþêà ïðåäñòàâëÿþò ñîáîé ïðèìåðû òåêñòîâ, ñþæåò êîòîðûõ êîíñòðóèðîâàí âîêðóã ïóòåøåñòâèÿ, ïðèêëþ÷åíèé è ïåðåìåùåíèé ïðîòàãîíèñòà ìåæäó ïóíêòàìè â òîïîãðàôèè ãîðîäà èëè ñòðàíû. Ñòðàíñòâîâàíèå ãåðîÿ ÿâëÿåòñÿ òîëüêî âäîõíîâåíèåì è ïðåäëîãîì äëÿ ñàìîãî âàæíîãî ýëåìåíòà ïðîèçâåäåíèÿ, òî åñòü äëÿ ìåòàôèçè÷åñêîé ðåôëåêñèè íà òåìó æèçíè. Ñòàòüÿ ÿâëÿåòñÿ ïîïûòêîé àíàëèçà îáîèõ ãåðîåâ â âèäå êîìïëåìåíòàðíûõ âåðñèé ãåðîÿ — êî÷åâíèêà, ÷òî ïîçâîëÿåò âîñïðèíèìàòü èõ êàê êîììåíòàðèé ê ïîíèìàíèþ ðóññêîãî è ïîëüñêîãî ìåíòàëèòåòîâ. Äèñêóññèÿ ñîñðåäîòà÷èâàåòñÿ íà ïîèñêàõ àíàëîãèé ìåæäó òåêñòàìè, ê êîòîðûì ïðèíàäëåæèò ñîöèàëüíàÿ è èíòåëëåêòóàëüíàÿ ñôåðà ïðîòàãîíèñòîâ, èõ ïîäõîä ê êîììóíèñòè÷åñêîé äåéñòâèòåëüíîñòè è âíóòðåííÿÿ íåçàâèñèìîñòü ïðîâëÿþùàÿñÿ ïîñðåäñòâîì ÿçûêà òåëà èëè âûðàæåíèåì ðàâíîäóøèÿ ê âëàñòè. Áëàãîäàðÿ ýòîìó, ïðîñòðàíñòâî â òåêñòå Åðîôååâà êàæåòñÿ áîëåå íåéòðàëüíûì èëè äàæå âðàæäåáíûì, à ïåéçàæ â ïðîèçâåäåíèè Ñòàñþêà ôîðìèðóåòñÿ âîñïîìèíàíèÿìè è æèçíåííûì îïûòîì ãåðîÿ. Summary “Rocking” Life of Hero on the Road, or Comparative View of “Moscow–Petushki” of Venedict Yerofeyev and “How I Became a Writer” of Andrzej Stasiuk In the context of postmodern culture J. Lotman’s notion of the hero on the road seems to be the most adequate and up-to-date representation of the contemporary human being. Moscow– –Petushki of V. Yerofeyev and How I Became a Writer of A. Stasiuk constitute the examples of novels whose plot is built up around travel, adventures and protagonist’s movement between the points in the topography of a city or country. However, the hero’s peregrination in both text is meant to be just background and inspiration for the core element of the works, which is metaphysical reflection on life. The article tries to present the characters of the above mentioned works as the complementary variations of the nomadic hero which results in treating them as the creative commentary to understanding Polish and Russian mentality. The discussion focuses on such analogies in the texts as social and intellectual background of the protagonists, their attitute to the communist reality revealed in their showing disrespect to the system, independence manifested through the body language or indifference towards the government. Both texts can amuse the reader with sophisticated recipies for alcoholic coctails which have to be consumed to survive everyday reality. The space in Yerofeyev’s text, apart from the mythical Petushki, seems to be more neutral or sometimes even hostile, the landscape in Stasiuk’s novel is shaped by the memories of the hero, his experiences make it more local, easy to recognize and familiarize.

276

Beata Waligórska-Olejniczak

UWM w Olsztynie

Åâðîïåéñêèå ñâÿçè Áîðèñà Ïàñòåðíàêà Acta Polono-Ruthenica XVI, 2011 277 ISSN 1427-549X

Zygmunt Zbyrowski Warszawa

Åâðîïåéñêèå ñâÿçè Áîðèñà Ïàñòåðíàêà  ñåìüå Ïàñòåðíàêîâ áûëè òðàäèöèè êîíòàêòîâ ñ Çàïàäíîé Åâðîïîé. Òàì ïðîæèâàëè èõ ðîäñòâåííèêè. Ðîäèòåëè Áîðèñà ó÷èëèñü, ìàòü ìóçûêå â Âåíå ñ 1882 äî 1886, ãäå òîæå âûñòóïàëà â êîíöåðòàõ (íàïðèìåð, â Âåíå â 1885 ã.1), îòåö æèâîïèñè â Ìþíõåíå ñ 1883 äî 1885 ã.2 Ó íèõ áûëè çíàêîìûå â åâðîïåéñêèõ õóäîæåñòâåííûõ êðóãàõ. Ñ íèìè ïîääåðæèâàëèñü ñâÿçè. Îòåö ó÷àñòâîâàë â âûñòàâêàõ, ïîñåùàë çàïàäíûå ìóçåè è ãàëåðåè3.  1904 ã. îí ãîòîâèë è ïðåäñòàâëÿë îòäåë ñîâðåìåííîé ðóññêîé æèâîïèñè è ñêóëüïòóðû íà âñåìèðîé âûñòàâêå â Äþññåëüäîðôå4. Ðàçíîîáðàçíûå êîíòàêòû óñèëèâàëèñü âî âðåìÿ ìíîãîìåñÿ÷íûõ ïîåçäîê è ïðåáûâàíèé ñåìüè â Ãåðìàíèè è îñîáåííî ïîñëå ýìèãðàöèè ðîäèòåëåé è ñåñòåð ïèñàòåëÿ â 1921 ã. Òàêèì îáðàçîì áóäóùèé ïèñàòåëü óæå â äåòñòâå è þíîñòè ïðèâûê ê îáùåíèþ ñ Åâðîïîé è ýëèòàðíîé åâðîïåéñêîé êóëüòóðîé. Ñïîñîáñòâîâàëî ýòîìó çíàíèå ÿçûêîâ, ïðåæäå âñåãî íåìåöêîãî, íî òîæå àíãëèéñêîãî è ôðàíöóçñêîãî. È îí óñïåøíî ïðîäîëæàë è ðàçâèâàë ñåìåéíûå òðàäèöèè ñâÿçåé ñ Çàïàäíîé Åâðîïîé è åå êóëüòóðîé. Ïðè ýòîì íàäî ó÷èòûâàòü, ÷òî ïîñëå ðåâîëþöèè ýòî áûëî ñëîæíî, òðóäíî, à èíîãäà è îïàñíî. Íåðåäêî êîíòàêòû òðåáîâàëè áîëüøèõ óñèëèé âñåõ çàèíòåðåñîâàííûõ. Ãîâîðÿ î ñâÿçÿõ Áîðèñà Ïàñòåðíàêà ñ Åâðîïîé ñëåäóåò ó÷èòûâàòü èõ ðàçíûå ïðîÿâëåíèÿ. Ìîæíî èõ ðàçäåëèòü íà æèçíåííûå è òâîð÷åñêèå. Ïðåæäå âñåãî ýòî ëè÷íîå çíàêîìñòâî, ñâÿçàííîå ñ ïðåáûâàíèåì â ðàçíûõ çàïàäíûõ ñòðàíàõ è îòíîøåíèÿ ñ âèäíûìè åâðîïåéñêèìè õóäîæíèêàìè, âñòðå÷è è ïåðåïèñêà ñ íèìè. Òâîð÷åñêèå ñâÿçè ïðîÿâëÿëèñü â åâðîïåéñêîé òåìàòèêå â òâîð÷åñòâå ïîýòà, â åãî ïåðåâîäàõ è âûñêàçûâàíèÿõ î çàïàäíîé êóëüòóðå, íî òîæå â èíòåðåñå ê åãî òâîð÷åñòâó íà Çàïàäå. 1 2 3

Z. Zbyrowski, Borys Pasternak. ¯ycie i twórczoœæ, Bydgoszcz 1996, s. 15. Ibidem, s. 14. Å. Ïàñòåðíàê, Áîðèñ Ïàñòåðíàê. Ìàòåðèàëû äëÿ áèîãðàôèè, Ìîñêâà 1989, ñ. 88–90, 94–95. Äàëüøå âñå ññûëêè äàþòñÿ ïî ýòîìó èçäàíèþ ñ óêàçàíèåì â òåêñòå Ìàòåðèàëû... è ñòðàíèöà. 4 Z. Zbyrowski, Borys Pasternak..., s. 21.

278

Zygmunt Zbyrowski

 ñâÿçè ñ ðåâîëþöèåé 1905 ã. è ñòóäåí÷åñêèìè âîëíåíèÿìè çàíÿòèÿ â Ìîñêîâñêîé Øêîëå Æèâîïèñè Âàÿíèÿ è Çîä÷åñòâà, â êîòîðîé ïðåïîäàâàë Ëåîíèä Îñèïîâè÷ Ïàñòåðíàê, áûëè íà íåñêîëüêî ìåñÿöåâ ïðåðâàíû è Ïàñòåðíàêè ðåøèëè âîñïîëüçîâàòüñÿ ñâîáîäíûì âðåìåíåì è ïîñåòèòü Ãåðìàíèþ. Âñåé ñåìüåé îòïðàâèëèñü â Áåðëèí, ãäå ïðîáûëè ñ êîíöà äåêàáðÿ 1905 äî ñåðåäèíû àâãóñòà 1906 ã. Òàì çàâÿçàëè çíàêîìñòâà ñ ìåñòíûìè õóäîæåñòâåííûìè êðóãàìè, ïîñåùàëè êîíöåðòû è ìóçåè. Òîæå 15-ëåòíèé Áîðèñ ñ óâëå÷åíèåì çíàêîìèëñÿ ñ íåìåöêîé êóëüòóðîé.  èþíå 1906 ã. èç Áåðëèíà óåõàëè îòäûõàòü íà îñòðîâ Ðþãåí íà áåðåãå Áàëòèêè. Ñïóñòÿ íåñêîëüêî ëåò, â 1912 ã., Ïàñòåðíàê, áóäó÷è ñòóäåíòîì ôèëîñîôèè Ìîñêîâñêîãî óíèâåðñèòåòà, óåõàë íà ëåòíèé ñåìåñòð (ñ àïðåëÿ äî àâãóñòà) ó÷èòüñÿ â Ìàðáóðã5. Ýòîò íåáîëüøîé íåìåöêèé ãîðîä ñëàâèëñÿ âåëèêîëåïíîé êóëüòóðíîé è íàó÷íîé òðàäèöèåé è ñîâðåìåííîé íåîêàíòèàíòñêîé ôèëîñîôñêîé øêîëîé, âîçãëàâëÿåìîé Ãåðìàíîì Êîãåíîì6. Ïàñòåðíàê ïîçíàêîìèëñÿ òàì ñ ïðåïîäàâàòåëÿìè, èçâåñòíûìè ñîâðåìåííûìè íåìåöêèìè ôèëîñîôàìè (Êîãåíîì, Ãàðòìàíîì, Íàòîðïîì), ñ óñïåõîì âûñòóïàë â ñåìèíàðàõ ñ äîêëàäàìè, ïèñàë ñòèõè, ïåðåæèë íåóäà÷íîå îáúÿñíåíèå â ëþáâè7. Ñîïðîâîæäàë ñâîåãî îòöà â ïîñåùåíèè èçâåñòíîé, áîãàòîé ãàëåðåè æèâîïèñè â Êàññåëü. Ðîäèòåëè ñ äåòüìè òîæå â ýòî âðåìÿ ïðåáûâàëè â Ãåðìàíèè. Îá ó÷åáå â Ìàðáóðãå îí ïîäðîáíî ðàññêàçàë â Îõðàííîé ãðàìîòå8. Ïåðåä âîçâðàùåíèåì â Ìîñêâó îí ïîñåòèë Èòàëèþ. Çíàêîìñòâî ñ Âåíåöèåé, åå àðõèòåêòóðîé, áîãàòñòâîì åå æèâîïèñè áûëî äëÿ íåãî ñèëüíûì ïåðåæèâàíèåì, ðàñøèðèëî è óãëóáèëî åãî çíàíèå ñîêðîâèù åâðîïåéñêîãî èñêóññòâà (Îõðàííàÿ..., ñ. 241–254).  ñåðåäèíå ñåíòÿáðÿ 1921 ã. ðîäèòåëè ñ ñåñòðàìè óåõàëè â Ãåðìàíèþ. Ïðåäëîãîì áûëà íåîáõîäèìîñòü ëå÷åíèÿ ìàòåðè â íåìåöêèõ êóðîðòàõ. Ýòî íå áûëà ïîëèòè÷åñêàÿ ýìèãðàöèÿ. Äî âòîðîé ïîëîâèíû òðèäöàòûõ ãîäîâ ðîäèòåëè äóìàëè î âîçâðàùåíèè â ñîâåòñêóþ Ðîññèþ. Ïîñëå ïðèõîäà 5 Ìàðáóðã Á. Ïàñòåðíàêà, ñîñòàâë. è âñòóï. ñò. Å.Ë. Êóäðÿâöåâîé, Ìîñêâà 2001; G. de Mallac, Pasternak and Marburg, „The Russian Revue”, October 1979, vol. 38, ¹ 4, ñ. 421–433. 6 A. Rammelmayer, Die Philipps-Universitat zu Marburg in der russischen Geistesgeschichte und schonen Literatur, „Mitteilungen Universitatsbund Marburg”, 1957, Heft 2–3, ñ. 70–93. 7 Â. Ýðëèõ, „Ñòðàñòè ðàçðÿäû”. Çàìåòêè î „Ìàðáóðãå”, [â:] Á. Ïàñòåðíàê 1890–1960, Ïàðèæ 1979, ñ. 281–288; S. Schwarzband, Pasternak’s „Marburg”. On the Evolution of Poetic Structures, „Scottish Slavonic Review”, 1987, 8, ñ. 57–74. 8 Á. Ïàñòåðíàê, Îõðàííàÿ ãðàìîòà, [â:] idem, Âîçäóøíûå ïóòè. Ïðîçà ðàçíûõ ëåò, Ìîñêâà 1983, ñ. 201–202, 206–236, 240–241. Äàëüøå âñå öèòàòû ïðèâîäÿòñÿ ïî ýòîìó èçäàíèþ ñ óêàçàíèåì Îõðàííàÿ... è ñòðàíèöû â òåêñòå.

Åâðîïåéñêèå ñâÿçè Áîðèñà Ïàñòåðíàêà

279

Ãèòëåðà ê âëàñòè èì ïðèøëîñü ïîêèíóòü Ãåðìàíèþ. Îíè ïåðåñåëèëèñü â Àíãëèþ. Îòåö Áîðèñà àêòèâíî ó÷àñòâîâàë â õóäîæåñòâåííîé æèçíè Åâðîïû (â Ãåðìàíèè è â Àíãëèè).  1927 ã. â Áåðëèíå îí îðãàíèçîâàë ñàìîñòîÿòåëüíóþ âûñòàâêó ñâîèõ êàðòèí.  àâãóñòå 1922 ã. Áîðèñ Ïàñòåðíàê ñ ìîëîäîé æåíîé íà íåñêîëüêî ìåñÿöåâ óåõàë â Áåðëèí, ãäå â ýòî âðåìÿ ïðîæèâàëè åãî ðîäèòåëè è ãäå òîãäà ñîñðåäîòî÷èëàñü æèçíü ðóññêîé ýìèãðàöèè9. Òàì ïîñòîÿííî èëè âðåìåííî ïðîæèâàëè ìíîãèå çíàêîìûå ðóññêèå õóäîæíèêè, ïðåæäå âñåãî ïèñàòåëè. Ïàñòåðíàê âêëþ÷èëñÿ àêòèâíî â ýòó ñðåäó, âñòðå÷àëñÿ ñ Ìàÿêîâñêèì, Ýðåíáóðãîì, Çàéöåâûì, Øêëîâñêèì, Õîäàñåâè÷åì, Áåëûì è ìíîãèìè äðóãèìè (Ìàòåðèàëû..., ñ. 372–379). Äóìàë äàæå îñòàòüñÿ â ýìèãðàöèè. Íî íå ðåøèëñÿ. Ïåðåæèâàë òâîð÷åñêèé êðèçèñ è ñ÷èòàë, ÷òî ïðåîäîëåòü åãî ñìîæåò òîëüêî íà ðîäèíå. Ïåðåä âîçâðàùåíèåì â ìàðòå 1923 ã. îí âîñïîëüçîâàëñÿ âîçìîæíîñòüþ ïîñåòèòü Ìàðáóðã, îñâåæèòü âîñïîìèíàíèÿ, ñâÿçàííûå ñ ýòèì ãîðîäîì. Ñî âðåìåíåì âñå òðóäíåå áûëî âûåõàòü çà ãðàíèöó. Íåëåãêî áûëî ïîëó÷èòü ðàçðåøåíèå è ïàñïîðò. Íå õâàòàëî òîæå äåíåæíûõ ñðåäñòâ. Íî, ïîâèäèìîìó, ó íåãî íå áûëî è áîëüøîãî æåëàíèÿ. Íî îí ïîñûëàë òóäà æåíó ñ ñûíîì (íàïðèìåð, íà øåñòü íåäåëü 1926 ã. ê ñåñòðå â Ìþíõåí (Ìàòåðèàëû..., ñ. 478).  èþíå-èþëå 1935 ã. ïî òðåáîâàíèþ îðãàíèçàòîðîâ åãî âîïðåêè åãî æåëàíèþ âëàñòè çàñòàâèëè ïîåõàòü â Ïàðèæ íà Êîíãðåññ â çàøèòó êóëüòóðû. Òàì îí âîçîáíîâèë çíàêîìñòâà ñ ðóññêèìè õóäîæíèêàìè-ýìèãðàíòàìè (Ìàðèíà Öâåòàåâà, Þðèé Àííåíêîâ), ñ Èäîé Âûñîöêîé è ïîçíàêîìèëñÿ ñ íåêîòîðûìè âèäíûìè ïðåäñòàâèòåëÿìè çàïàäíîé ëèòåðàòóðû (Àíðå Ìàëüðî). Ýòèìè ïîåçäêàìè îãðàíè÷èëèñü åãî ëè÷íûå æèçíåííûå êîíòàêòû ñ ãîðîäàìè Çàïàäíîé Åâðîïû (Áåðëèí, Ìàðáóðã, Âåíåöèÿ, Ïàðèæ), åå ïðèðîäîé (â íåáîëüøîé ñòåïåíè) è ïðåæäå âñåãî êóëüòóðîé. Íî îí çíàë åå ïî äðóãèì èñòî÷íèêàì, îáùàëñÿ ñ íåé â Ìîñêâå. Ýòîìó ñïîñîáñòâîâàëè ñâÿçè ñ ýëèòîé ðóññêîãî èñêóññòâà. Âàæíûì ýëåìåíòîì êîíòàêòîâ ñ Åâðîïîé áûëè çíàêîìñòâà ñ âèäíûìè ïðåäñòàâèòåëÿìè çàïàäíîãî èñêóññòâà10 .  ïåðâóþ î÷åðåäü íàäî íàçâàòü 9 Ë. Ôëåéøìàí, Ð. Õüþç, Ðóññêèé Áåðëèí. 1921–1923, Ïàðèæ 1983. Á.Ï. Áåëåí÷èêîâ, Áîðèñ Ïàñòåðíêàê è Ãåðìàíèÿ 1906–1924 ãã. Áåðëèí, Ìàðáóðã è ðàííèå íåìåöêèå ýêñïðåññèîíèñòû â òâîð÷åñòâå Á. Ïàñòåðíàêà, „Zeitschrift fur Slawistik”, 1987, Bd. 32, Heft 5, c. 728–743. 10 H. Gifford, Pasternak and his western contemporaries, [w:] Boris Pasternak and his times, Berkeley 1989, c. 13–31.

280

Zygmunt Zbyrowski

âûäàþùåãîñÿ àâñòðèéñêîãî ïîýòà, Ðàéíåðà Ìàðèþ Ðèëüêå. Ïàñòåðíàê âñòðåòèë åãî äåñÿòèëåòíèì ìàëü÷èêîì, êîãäà â 1900 ã. îêàçàëèñü â îäíîì ïîåçäå. Ïàñòåðíàêè åõàëè ê ðîäñòâåííèêàì â Îäåññó, à Ðèëüêå ê Ëüâó Òîëñòîìó â ßñíóþ Ïîëÿíó. Îíè áûëè óæå çíàêîìû. Ãîäîì ðàíüøå Ðèëüêå ïîñåòèë Ëåîíèäà Îñèïîâè÷à â åãî ìàñòåðñêîé (Ìàòåðèàëû..., ñ. 46). Ïóòåøåñòâåííèêè ïðîâåëè íåêîòîðîå âðåìÿ âìåñòå è ðîäèòåëè Áîðèñà ïîáåñåäîâàëè ñ Ðèëüêå (Îõðàííàÿ..., ñ. 191–192). Çíàêîìñòâî ïðîäîëæàëîñü â âèäå ïåðåïèñêè. Ýòà âñòðå÷à ïðîèçâåëà ñèëüíîå âïå÷àòëåíèå íà ìàëü÷èêà, îí óâëåêñÿ ïîýçèåé Ðèëüêå è â ïåðèîä ñâîåãî äåáþòà îäíèì èç ïåðâûõ â Ðîññèè ñòàë ïåðåâîäèòü åãî ñòèõè. Ê ýòîìó âåðíóëñÿ â ñåðåäèíå 20-õ ãîäîâ, êîãäà óñèëèëîñü ÷óâñòâî òâîð÷åñêîé áëèçîñòè. Òîãäà çàâÿçàëàñü îæèâëåííàÿ ïåðåïèñêà Ïàñòåðíàêà, Öâåòàåâîé è Ðèëüêå. Ïàñòåðíàê ïëàíèðîâàë âñòðå÷ó. Ïðîäîëæåíèþ òåñíûõ òâîð÷åñêèõ îòíîøåíèé ïîìåøàëà íåîæèäàííàÿ, ïðåæäåâðåìåííàÿ ñìåðòü àâñòðèéñêîãî ïîýòà â äåêàáðå 1926 ã. (Ìàòåðèàëû..., ñ. 416–417). Ïàñòåðíàê çàäóìàë ñòàòüþ î Ðèëüêå, çíàêîìèëñÿ ñ åãî òâîð÷åñòâîì è ìàòåðèàëàìè î íåì (Ìàòåðèàëû..., ñ. 433–434). Âìåñòî ñòàòüè ïàìÿòè Ðèëüêå ïîñâÿòèë Ïàñòåðíàê ñâîþ àâòîáèîãðàôèþ Îõðàííàÿ ãðàìîòà. Ê åãî òâîð÷åñòâó âîçâðàùàëñÿ åùå íåîäíîêðàòíî.  ÷àñòíîñòè, â ðàçðàáîòêå åâàíãåëüñêèõ ìîòèâîâ â ñòèõàõ Þðèÿ Æèâàãî çàìåòíî âëèÿíèå Ðèëüêå (Ìàòåðèàëû..., ñ. 606–607).  íîÿáðå 1913 ã. â Ìîñêâó íà äâå íåäåëè ïðèåõàë êðóïíûé áåëüãèéñêèé ïîýò, äðóã Âàëåðèÿ Áðþñîâà, Ýìèëü Âåðõàðí. Ëåîíèä Îñèïîâè÷ ïèñàë åãî ïîðòðåò è ïîïðîñèë ñûíà ðàçâëåêàòü ìîäåëü. Äëÿ íà÷èíàþùåãî ïîýòà ýòî áûëî âàæíûì ïåðåæèâàíèåì. Îá ýòîì îí òàê âñïîìèíàåò: „Òàê ïðèøëîñü ìíå çàíèìàòü Âåðõàðíà. Ñ ïîíÿòíûì âîñõèùåíèåì ÿ ãîâîðèë åìó î íåì ñàìîì è ïîòîì ðîáêî ñïðîñèë åãî, ñëûøàë ëè îí êîãäàíèáóäü î Ðèëüêå. ß íå ïðåäïîëàãàë, ÷òî Âåðõàðí åãî çíàåò. Ïîçèðîâàâøèé ïðåîáðàçèëñÿ. Îòöó ëó÷øåãî è íå íàäî áûëî. Îäíî ýòî èìÿ îæèâèëî ìîäåëü áîëüøå âñåõ ìîèõ ðàçãîâîðîâ. «Ýòî ëó÷øèé ïîýò Åâðîïû, – ñêàçàë Âåðõàðí, – è ìîé ëþáèìûé íàçâàíûé áðàò»”11.  âîñïðèÿòèè Ïàñòåðíàêà ñîåäèíèëèñü ëè÷íîñòè è òâîð÷åñòâî äâóõ âûäàþùèõñÿ åâðîïåéñêèõ ïîýòîâ, ñ êîòîðûìè åìó ïîñ÷àñòëèâèëîñü ïîçíàêîìèòüñÿ. Ïîñëå ðåâîëþöèè ó Ïàñòåðíàêà ïî÷òè íå áûëî âîçìîæíîñòè ëè÷íûõ âñòðå÷ ñ åâðîïåéñêèìè ïèñàòåëÿìè. Îíè ðåäêî ïîñåùàëè ñîâåòñêóþ Ðîññèþ. Îá îäíîì âèçèòå ñòîèò óïîìÿíóòü. Âëàñòè ïðèãëàøàëè èçâåñòíûõ 11 Á. Ïàñòåðíàê, Ëþäè è ïîëîæåíèÿ. Àâòîáèîãðàôè÷åñêèé î÷åðê, [â:] idem, Âîçäóøíûå ïóòè..., ñ. 433.

Åâðîïåéñêèå ñâÿçè Áîðèñà Ïàñòåðíàêà

281

çàïàäíûõ ó÷åíûõ è õóäîæíèêîâ è îæèäàëè îò íèõ âîñõâàëåíèÿ ñîâåòñêîãî ñòðîÿ. Òàê â ñåðåäèíå òðèäöàòûõ ãîäîâ ïîñåòèë Ðîññèþ ôðàíöóçñêèé ïèñàòåëü Àíðå Æèä. Ïèñàòåëè âñòðåòèëèñü. Æèäà ïðèâåçëè íà äà÷ó Ïàñòåðíàêà íà 15 ìèíóò è òîò – îêàçûâàåòñÿ – ïðåäîñòåðåãàë ãîñòÿ ïåðåä óâëå÷åíèåì Ïîòåìêèíñêèìè äåðåâíÿìè è îáðàçöîâûìè êîëõîçàìè, êîòîðûå åìó ïîêàçûâàëè. Ïîñëå ýòîãî îí îïóáëèêîâàë êíèãó Âîçâðàùåíèå èç ÑÑÑÐ, â êîòîðîé äåëèëñÿ ñâîèìè êðèòè÷åñêèìè íàáëþäåíèÿìè, ðåôëåêñèÿìè è îöåíêàìè. Âëàñòè ïîòðåáîâàëè îò ðóññêèõ ïèñàòåëåé ïðîòåñòîâ. Ïàñòåðíàê íå ñîãëàñèëñÿ ïîäïèñàòü ïîä ïðåäëîãîì, ÷òî êíèãè íå ÷èòàë. Êîíòàêòû Ïàñòåðíàêà ñ åâðîïåéñêèìè ïèñàòåëÿìè è ó÷åíûìè îæèâèëèñü ïîñëå ïóáëèêàöèè íà Çàïàäå ðîìàíà Äîêòîð Æèâàãî è ïîëó÷åíèÿ åãî àâòîðîì Íîáåëåâñêîé ïðåìèè. Ãîñòè èç Åâðîïû ñ÷èòàëè ñâîèì äîëãîì îêàçàòü åìó ñâîþ ñèìïàòèþ è ïîääåðæêó. Ïî÷òè âñå ïðèåçæàþùèå â Ìîñêâó îáÿçàòåëüíî ïëàíèðîâàëè ïîñåùåíèå Ïåðåäåëêèíà. Òàê çàâÿçûâàëèñü íîâûå çíàêîìñòâà. Î÷åíü ÷àñòî ýòî ïðîäîëæàëîñü â âèäå ïåðåïèñêè. Âàæíûì ýëåìåíòîì ñâÿçè ïèñàòåëÿ ñ Åâðîïîé áûëè ðîäñòâåííûå êîíòàêòû ñ ðîäèòåëÿìè è ñåñòðàìè. Ïîñëå 1923 ã. èì óæå íå óäàëîñü âñòðåòèòüñÿ. Íî Áîðèñ ïåðåïèñûâàëñÿ ñ ðîäèòåëÿìè äî èõ ñìåðòè (ìàòåðè â 1939, à îòöà â 1945 ã.), à ïîòîì ñ ñåñòðàìè. Èíòåðåñ Ïàñòåðíàêà ê Åâðîïå è åå êóëüòóðå íàøåë âûðàæåíèå â åãî òâîð÷åñòâå.  ñâîèõ ïðîèçâåäåíèÿõ îí ÷àñòî îáðàùàëñÿ ê òåìàì, ïðîáëåìàì, ìîòèâàì, ñâÿçàííûì ñ åâðîïåéñêîé èñòîðèåé è êóëüòóðîé. Èíîãäà ãåðîÿìè ïðîèçâåäåíèé áûëè çàïàäíûå õóäîæíèêè, à ñîáûòèÿ ïðîèñõîäèëè â åâðîïåéñêèõ ñòðàíàõ. Ïîä âëèÿíèåì ïðîèñõîäÿùèõ â Ðîññèè ñîáûòèé ïèñàòåëü óâëåêñÿ òåìîé Âåëèêîé ôðàíöóçñêîé ðåâîëþöèè è çàäóìàë äðàìó ñ ýòîé ýïîõè. Åãî âíèìàíèå è èíòåðåñ ïðèâëåêëè ñîáûòèÿ è èõ àêòèâíûå ó÷àñòíèêè, ðóêîâîäèòåëè ðåâîëþöèè. Çàìûñåë îñòàëñÿ íåîñóùåñòâëåííûì, áûëè íàïèñàíû òîëüêî îòäåëüíûå ñöåíû (Ìàòåðèàëû..., ñ. 293).  ðàññêàçå Àïåëëåñîâà ÷åðòà12 àâòîð èíòåðåñíî èñïîëüçîâàë äâà ìîòèâà åâðîïåéñêîãî èñêóññòâà. Íàðÿäó ñ âûìûøëåííûì ãåðîåì Ðåëèíêâèìèíè âàæíóþ ðîëü èãðàåò èçâåñòíûé íåìåöêèé ðîìàíòè÷åñêèé ïîýò, Ãåíðèõ Ãåéíå. Äåéñòâèå ïðîèñõîäèò â èòàëüÿíñêèõ ãîðîäàõ Ïèçå è Ôåððàðå. Âñå ãåðîè (êðîìå Ãåéíå) íîñÿò èòàëüÿíñêèå èìåíà.  ñþæåòå ñî÷åòàåòñÿ ìîòèâ ëþáâè, ñîïåðíè÷åñòâà â òâîð÷åñòâå è òâîð÷åñêîãî ãåíèÿ, îðèãèíàëüíîñòè. Àâòîð âîñïîëüçîâàëñÿ ïðåäàíèåì î äâóõ äðåâíåãðå÷åñêèõ 12 M. Aucouturier, Il tratto di apelle, manifeste litteraire du modernisme russe, Communications de la delegation suisse (VI-me Kongres international des Slawists, Prague 7–13 aout 1968), Paris 1968, c. 157–161.

282

Zygmunt Zbyrowski

õóäîæíèêàõ-ñîïåðíèêàõ, Àïåëëåñå è Çåâêñèñå, êîòîðûå ïî îäíîé ÷åðòå, îñòàâëåííîé íà ñòåíå, óçíàëè êòî èõ ïîñåòèë. Ýòî ñâîåîáðàçíî ïîâòîðèëîñü â äåâÿòíàäöàòîì âåêå ìåæäó ñîïåðíè÷àùèì â ëþáâè è òâîð÷åñòâå ïîýòàìè Ãåéíå è Ðåëèíêâèìèíè. Ñ åâðîïåéñêèì èñêóññòâîì ñâÿçàí òîæå ñþæåò äðóãîãî ðàííåãî ðàññêàçà Èñòîðèÿ îäíîé êîíòðîêòàâû, â êîòîðîì ãåðîåì ÿâëÿåòñÿ òàëàíòëèâûé íåìåöêèé îðãàíèñò13.  ýòîì ïðîèçâåäåíèè îòðàçèëèñü ïåðåæèâàíèÿ è âïå÷àòëåíèÿ îò ïðåáûâàíèÿ â Áåðëèíå â 1906 ã. (Ìàòå-ðèàëû..., ñ. 90). Èñêëþ÷èòåëüíî âàæíûì ýëåìåíòîì ñâÿçè Ïàñòåðíàêà ñ Åâðîïîé áûëè åãî ïåðåâîäû. Îí áûë î÷åíü àêòèâíûì ïåðåâîä÷èêîì. Ïðåæäå âñåãî ïðèñâàèâàë ðóññêîé êóëüòóðå òâîð÷åñòâî ãåíèàëüíûõ ïðåäñòàâèòåëåé íåìåöêîé è àíãëèéñêîé ëèòåðàòóð. Ñïîñîáñòâîâàëî ýòîìó çíàíèå ÿçûêîâ (ïðåæäå âñåãî íåìåöêîãî, íî òîæå àíãëèéñêîãî è ôðàíöóçñêîãî). Íî ïåðåâîäèë òîæå ïî ïîäñòðî÷íèêàì (èç ïîëüñêîé, ãðóçèíñêîé è íåêîòîðûõ äðóãèõ ëèòåðàòóð). Ýòà îáëàñòü òâîð÷åñòâà èãðàëà âàæíóþ ðîëü â åãî æèçíè. ×àñòè÷íî ýòî áûëî âûíóæäåííîå è îí æàëîâàëñÿ, ÷òî ïåðåâîäû îòðûâàþò åãî îò îðèãèíàëüíîãî òâîð÷åñòâà. Äîëãèå ãîäû åãî íå ïå÷àòàëè, íî ïüåñû â åãî ïåðåâîäàõ ñòàâèëèñü â òåàòðàõ è çà òàíòüåìû îí ìîã ñîäåðæàòü ñåìüþ è ïîìîãàòü çíàêîìûì. Ïî çàêàçó ïåðåâîäèë, â ÷àñòíîñòè, äðàìû Øåêñèðà, Ãåòå, Øèëëåðà è Ìàðèþ Ñòþàðò Ñëîâàöêîãî. Íî Ïàñòåðíàê ïåðåâîäèë òîæå ïî æåëàíèþ ñâîèõ ëþáèìûõ àâòîðîâ. Îí íà÷àë ýòó äåÿòåëüíîñòü â ïåðèîä äåáþòà è ïðîäîëæàë äî ïîñëåäíèõ ëåò æèçíè. Ýòî îòíîñèëîñü â ïåðâóþ î÷åðåäü ê óïîìÿíóòîìó Ðèëüêå, íî òîæå ê íåìåöêîìó ðîìàíòè÷åñêîìó äðàìàòóðãó Ãåíðèõó Êëåéñòó. Ñ ïåðåâîäà åãî ðîìàíòè÷åñêîé äðàìû Ðàçáèòûé êóâøèí â ïåðèîä ëèòåðàòóðíîãî äåáþòà íà÷àë Ïàñòåðíàê ýòîò âèä ñâîåãî òâîð÷åñòâà (Ìàòåðèàëû..., ñ. 216). Ïåðåâîäÿ ðàçíûõ àâòîðîâ, Ïàñòåðíàê íåðåäêî èçó÷àë èõ òâîð÷åñòâî, ãëóáîêî ñ íèì çíàêîìèëñÿ. Ó íåãî ïîÿâëÿëèñü ñîáñòâåííûå ìíåíèÿ, ðåôëåêñèè è îöåíêè. Ïåðåâîäû íåðåäêî ñîïðîâîæäàëèñü çàìå÷àíèÿìè ïåðåâîä÷èêà. Ýòî â ïåðâóþ î÷åðåäü îòíîñèòñÿ ê Øåêñïèðó. Ïàñòåðíàê âûñêàçàë ðÿä èíòåðåñíûõ ìûñëåé î ðàçíûõ àñïåêòàõ òâîð÷åñòâà àíãëèéñêîãî äðàìàòóðãà, íî òîæå î ïåðåâîäèìûõ ïüåñàõ (Ãàìëåò, Ðîìåî

13 Á. Ïàñòåðíàê, Èñòîðèÿ îäíîé êîíòðîêòàâû, ïóáë. è âñòóïë. Å.Á. Ïàñòåðíàê, „Èçâåñòèÿ ÀÍ ÑÑÑÐ. Ñåðèÿ ëèò. è ÿçûêà”, 1974, âûï. 33, ñ. 150–161; Ë.Ë. Ãîðåëèê, Íåìåöêèå êóëüòóðíûå è ìèôîëîãèñåñêèå âëèÿíèÿ ⠄Èñòîðèè îäíîé êîíòðîêòàâû” Ïàñòåðíàêà, „Èçâåñòèÿ ÀÍ ÑÑÑÐ. Ñåðèÿ ëèò. è ÿçûêà” 1999, ò. 58, ñ. 5–6, 34–43.

Åâðîïåéñêèå ñâÿçè Áîðèñà Ïàñòåðíàêà

283

è Äæóëüåòòà, Îòåëëî, Àíòîíèé è Êëåîïàòðà, Êîðîëü Ãåíðèõ ×åòâåðòûé, Ìàêáåò, Êîðîëü Ëèð). Îòäåëüíûå ñòàòüè ïîñâÿòèë Ïàñòåðíàê Êëåéñòó è Ïîëü Ìàðè Âåðëåíó, êîòîðûõ òîæå ïåðåâîäèë ïî ñîáñòâåííîé èíèöèàòèâå. Ñ ñîâðåìåííîé åâðîïåéñêîé ëèòåðàòóðîé Ïàñòåðíàê ïîçíàêîìèëñÿ, ïðîñìàòðèâàÿ â 1924– 1925 ãã. äëÿ çàðàáîòêà èíîñòðàííûå ãàçåòû è æóðíàëû â ïîèñêàõ ìàòåðèàëîâ äëÿ áèáëèîãðàôèè ïî Ëåíèíó.  ïðîöåññå ÷òåíèÿ Ïàñòåðíàê ïîçíàêîìèëñÿ ñ íîâåéøåé àíãëèéñêîé è ôðàíöóçñêîé ëèòåðàòóðîé, ñèëüíîå âïå÷àòëåíèå ïðîèçâåëè íå íåãî Òîìàñ Õàðäè, Äæîçåô Êîíðàä, Äæåìñ Äæîéñ è Ìàðñåëü Ïðóñò (Ìàòåðèàëû..., ñ. 405).  Çàïàäíîé Åâðîïå Ïàñòåðíàêà äîëãèå äåñÿòèëåòèÿ øèðå íå çíàëè. Íå ïîÿâëÿëèñü ïåðåâîäû åãî ïðîèçâåäåíèé. Ïî÷òè íå ïå÷àòàëèñü ñòàòüè î íåì è åãî òâîð÷åñòâå. Íåìíîãî÷èñëåííûå ïóáëèêàöèè íà ðóññêîì ÿçûêå â ýìèãðàöèîííîé ïå÷àòè íå äîõîäèëè äî åâðîïåéñêèõ ÷èòàòåëåé. Íåìíîãî ëó÷øå â ýòîì îòíîøåíèè áûëî â Ïîëüøå è ×åõèè. Ïîëîæåíèå ðåçêî èçìåíèëîñü ïîñëå Äîêòîðà Æèâàãî è Íîáåëåâñêîé ïðåìèè.  áëèæàéøèå ïîñëå ýòîãî ãîäû ïîÿâèëèñü äåñÿòêè èíòåðåñíûõ ñòàòåé, ïîïóëÿðíîãî è èññëåäîâàòåëüñêîãî õàðàêòåðà. È ýòî ïðîäîëæàåòñÿ äî íàñòîÿùåãî âðåìåíè. Áèáëèîãðàôèÿ ðàáîò î æèçíè è òâîð÷åñòâå àâòîðà Äîêòîðà Æèâàãî íàñ÷èòûâàåò ñâûøå äâóõñîò êíèã è íåñêîëüêî òûñÿ÷ ñòàòåé. Åñëè åãî æèçíåííûå ñâÿçè ñ Åâðîïîé ïî íåáëàãîïðèÿòíîìó ñòå÷åíèþ îáñòîÿòåëüñòâ áûëè îãðàíè÷åíû, òî åãî èìÿ è òâîð÷åñòâî ïðî÷íî âîøëè â ñîêðîâèùíèöó åâðîïåéñêîé è ìèðîâîé êóëüòóðû. Streszczenie Europejskie zwi¹zki Borysa Pasternaka Borys Pasternak kontynuowa³ i rozwija³ rodzinne tradycje kontaktów z kultur¹ europejsk¹, zw³aszcza niemieck¹. Zwi¹zki te mia³y charakter ¿yciowy i twórczy. W dzieciñstwie i m³odoœci dwukrotnie przebywa³ po kilka miesiêcy w Berlinie i studiowa³ w Marburgu. Odwiedzi³ wtedy Wenecjê. W 1935 r. uczestniczy³ w kongresie w Pary¿u. Przy tych okazjach nawi¹zywa³ znajomoœci z wybitnymi przedstawicielami kultury europejskiej i podtrzymywa³ je korespondencyjnie. Pasternak wniós³ równie¿ du¿y i wartoœciowy wk³ad w adaptowanie do kultury rosyjskiej wybitnych dzie³ literatury angielskiej (Szekspir), niemieckiej (Goethe, Schiller, Kleist) i m.in. polskiej (S³owacki).

284

Zygmunt Zbyrowski Summary The European Connections of Boris Pasternak

Boris Pasternak continued and developed family traditions of contacts with European and especially German culture. These connections affected both his life and oeuvre. As a child and a young man he twice stayed for several months in Berlin and studied in Marburg when he also toured Venice; in 1935 he took part in a congress held in Paris. Upon the occasion of those sojourns Pasternak became acquainted with outstanding representatives of European culture and maintained the ensuing contacts via correspondence. His creative relations involved European themes, the location of the plot and the protagonists. He also made a great and valuable contribution to the assimilation by Russian culture of prominent works of German (Goethe, Schiller, Kleist), English (Shakespeare) and other literature, including Polish (Slowacki).

Specjalizacje z³odziejskie w œwietle quasi-semantyzmów....

285

Jêzykoznawstwo

286

Gustaw Micha³ Akartel

UWM w Olsztynie Specjalizacje z³odziejskie w œwietle quasi-semantyzmów.... Acta Polono-Ruthenica XVI, 2011 287 ISSN 1427-549X

Gustaw Micha³ Akartel Katowice

Specjalizacje z³odziejskie w œwietle quasi-semantyzmów (na materiale polskiego i rosyjskiego ¿argonu przestêpczego) Powszechnie znane s³owniki polskiego i rosyjskiego podstandardu jêzykowego, jak równie¿ ¿argonu przestêpczego (S³ownik polszczyzny potocznej [1], S³ownik tajemnych gwar przestêpczych [2], S³ownik argotyzmów [3], Ñëîâàðü òþðåìíî-ëàãåðíî-áëàòíîãî æàðãîíà (ðå÷åâîé è ãðàôè÷åñêèé ïîðòðåò ñîâåòñêîé òþðüìû) [4], Ñëîâàðü áëàòíîãî âîðîâñêîãî æàðãîíà [5], Òîëêîâûé ñëîâàðü ëàãåðíî-âîðîâñêîãî ÿçûêà [6], Ðóññêàÿ ôåíÿ [7], Ñëîâàðü ðóññêîãî àðãî [8], Ñëîâà, ñ êîòîðûìè ìû âñå âñòðå÷àëèñü. Òîëêîâûé ñëîâàðü ðóññêîãî îáùåãî æàðãîíà [9], Áîëüøîé ñëîâàðü ðóññêîãî æàðãîíà [10]) zawieraj¹ pokaŸn¹ iloœæ jednostek leksykalnych nazywaj¹cych z³odzieja. Nominacja fachu z³odziejskiego obejmuje zarówno jednostki oznaczaj¹ce z³odzieja jako takiego, np. doktor, lis, smolarz; êó÷åð, ðûáîëîâ i in., jak równie¿ jednostki bardziej szczegó³owe, uwarunkowane specjalizacj¹ z³odziejsk¹ (z³odziej kieszonkowy, z³odziej samochodowy, z³odziej wyrobów jubilerskich, z³odziej rzeczy o niskiej wartoœci itd.), oraz nominacje zwi¹zane ze stopniem profesjonalnego zaawansowania (z³odziej m³odociany, z³odziej pocz¹tkuj¹cy, z³odziej doœwiadczony), miejscem uprawiania procederu z³odziejskiego (mieszkania, piwnice, metro, sklepy itd.) i in. Nominacje rozpatrywane w niniejszym artykule klasyfikujê jako quasi-semantyzmy – odpowiednik neosemantyzmów, powstaj¹cych i funkcjonuj¹cych na poziomie jêzyka normatywnego. Zastosowanie takiej klasyfikacji wydaje siê byæ uzasadnione, gdy¿ podkreœla ona fakt, i¿ mamy do czynienia nie z jêzykiem normatywnym, ale z podstandardem jêzykowym, który przysposabia jednostki leksykalne z normatywnego uzusu jêzykowego, poprzez derywacjê semantyczn¹ do ich odmiennego funkcjonowania w socjolektach. ¯argony, tudzie¿ gwary z³odziejskie, jako konkretna realizacja jêzyka nienormatywnego, czerpa³y (i czyni¹ to nadal) z jêzyka ogólnonarodowego jednostki leksykalne odzwierciedlaj¹ce konkretny odcinek rzeczywistoœci (nazwy zwierz¹t,

288

Gustaw Micha³ Akartel

roœlin, przedmiotów codziennego u¿ytku itp.) i na podstawie asocjacji poddawa³y ich semantykê modyfikacji dla osi¹gniêcia zamierzonego rezultatu – chodzi o jasny i klarowny komunikat dla tzw. niewtajemniczonych. Ten komunikat ma na celu odzwierciedlenie rzeczywistoœci nie za pomoc¹ w³aœciwych ¿argonizmów (chawira ‘prostytutka’, froin ‘g³upiec’, manus ‘paser’; ëûõà ‘kobiece narz¹dy p³ciowe’, ðåáðèê ‘oszust’, ñÿáåð ‘wspólnik’ itd.), niezrozumia³ych dla osób spoza danego krêgu socjolektycznego, ale jednostek, których semantyka jest zakorzeniona w œwiadomoœci ogó³u, co daje pewnoœæ, ¿e takie nominacje bêd¹ w³aœciwie odkodowane. Tym samym quasi-semantyzmy rozumiemy jako neosemantyzmy wystêpuj¹ce na innym poziomie jêzykowym ni¿ poziom Ÿród³owy. W naszym przypadku dawc¹ jest jêzyk normatywny, a biorc¹ podstandard jêzykowy (socjolekty – ¿argony, slang, argot, jêzyk pospolity). Zakwalifikowanie danej jednostki leksykalnej jako quasi-semantyzmu nie zawsze jest proste. Sama formalna zbie¿noœæ quasi-semantyzmu z dan¹ jednostk¹ w jêzyku normatywnym nie przes¹dza jeszcze o zaistnieniu modyfikacji semantycznej, np. ros. áîòâèííèê w ¿argonie przestêpczym oraz w argot oznacza zarówno straganiarza i z³odzieja okradaj¹cego stragany, jak i prymusa, kujona. W poczet quasi-semantyzmów zakwalifikowaæ mo¿na tylko áîòâèííèê ‘prymus, kujon’, gdy¿ jest to niew¹tpliwie formacja utworzona od nazwiska s³ynnego szachisty M. Botwinnika. Z kolei áîòâèííèê ‘straganiarz; z³odziej okradaj¹cy stragany’ quasi-semantyzmem ju¿ nie jest, gdy¿ tê formacjê nale¿y uznaæ za rezultat sufiksacji na gruncie podstandardu jêzykowego, gdzie wyrazem funduj¹cym jest áîòâà ‘naæ, natka; botwina/boæwina’ maj¹ca bezpoœredni zwi¹zek ze straganem. Tak¿e polska konstrukcja szpilman ‘z³odziej kieszonkowy’ nie ma ¿adnych zwi¹zków semantycznych ze znan¹ postaci¹ W. Szpilmanem, poniewa¿ jest prawdopodobnie rezultatem z³o¿enia, ju¿ na gruncie ¿argonu z³odziejskiego, szpil(a) ‘nó¿’ + -man. W poczet quasi-semantyzmów nie zakwalifikujemy równie¿ takich jednostek, jak np. àâòîð ‘z³odziej ciesz¹cy siê autorytetem’, àáîðòíèê ‘koniokrad’, ìàðøðóòíèê ‘z³odziej kradn¹cy w poci¹gach’; dmuchacz, nowak ‘nowy, pocz¹tkuj¹cy z³odziej’ i in., gdy¿ s¹ one rezultatem zabiegów s³owotwórczych ju¿ na gruncie podstandardu jêzykowego, w naszym przypadku uciêcia (àâòîð/èòåò), sufiksacji (ìàðøðóò + -íèê; dmuch/aæ ‘kraœæ’ + -acz; now/y + -ak). Z kolei wyraz àáîðòíèê pochodzi z gwary odeskiej, i nie ma nic wspólnego z aborcj¹ (àáîðò + -íèê), jak mog³oby siê wydawaæ, lecz jest konstrukcj¹ od familiarnego pozdrowienia osoby o nazwisku Bortnik (– À, Áîðòíèê! Èçäðàñüòå âàì! [11]), która mia³a coœ wspólnego z kradzie¿¹ koni.

Specjalizacje z³odziejskie w œwietle quasi-semantyzmów....

289

Powy¿sze przyk³ady uzmys³awiaj¹, ¿e analiza jednostek leksykalnych funkcjonuj¹cych na poziomie podstandardu jêzykowego jest podstêpna. Rzecz¹ charakterystyczn¹ rozpatrywanych specjalizacji z³odziejskich w postaci quasi-semantyzmów jest to, ¿e na poziomie jêzyka normatywnego ich pierwotna semantyka jest, w wiêkszoœci przypadków, pozbawiona ekspresji. Wyj¹tek stanowi¹ konstrukcje zmodyfikowane za pomoc¹ sufiksów (gzymsik, konik, tatuœ, wiaterek; ñîáà÷êà i in.). Z kolei po modyfikacji semantycznej na poziomie podstandardu jêzykowego, jak bêdzie mo¿na zauwa¿yæ, wiêkszoœæ jednostek charakteryzuje siê pewn¹ doz¹ ekspresji, a niektóre wrêcz eksploduj¹ ekspresj¹. Z³odziej jako taki w ¿argonie przestêpczym cieszy siê doœæ du¿ym powodzeniem. Œwiadczy o tym znacz¹ca liczba quasi-semantyzmów, które s¹ przedmiotem niniejszych rozwa¿añ. Wiele z tych formacji jest polisemicznych, gdy¿ jednoczeœnie nazywaj¹ z³odzieja, jak i w³amywacza, np: agent, ajent, artysta, bankier, cep ‘z³odziej ze wsi’, darmozjad, doktor, facet, folk, fryzjer, gigant, hydraulik, inteligent, inteligenciak, kanarek, kataryniarz, kinder, klajster, kolejarz, konduktor, koniarz, kosiarz, kowboj, krakowiak ‘z³odziej krakowski’, ksiê¿yc, laska, lisek, loch, ³epek/³ebek, ³owczy, motyl, motylek (motyle – grupa z³odziejska), pszczo³a, puchacz, robot, robotnik, technik, skoczek, smok, smolarz, specjalista, sprytny, stojak, symulant, œci¹gacz, turysta, urzêdnik, walet, waluciarz, wa¿niak, wiaterek, ¿eniec; áîñÿê, êàññèð, êîí¸ê, êó÷åð, ìàçóðèê, ìåäâåæàòíèê, ìóçûêàíò, íàñòîÿùèé, ðàáîòíè÷åê, ðûáîëîâ, ñâîé, ñëåñàðü, òåõíàðü, òðóæåíèê ‘notoryczny w³amywacz’ i in. Nazwy rozpatrywanych specjalizacji z³odziejskich, jak mo¿na siê domyœliæ, s¹ zdeterminowane przez wiek i doœwiadczenie z³odzieja, rolê, jak¹ pe³ni on przy kradzie¿y, przedmiot kradzie¿y, miejsce kradzie¿y, sposób kradzie¿y, obiekt kradzie¿y i porê kradzie¿y. Wiek i doœwiadczenie z³odzieja – to kryterium znajduje swoje odzwierciedlenie w grupach tematycznych, takich jak „m³ody z³odziej”: m³odzie¿owiec; áàêëàí, ãàâðîø ‘Gavroche – postaæ ch³opca z powieœci Wiktora Hugo Nêdznicy’, êîðîåä, ìàëûøêà, ìàëþòêà, ìóðàâåé, ìûøîíîê, ïàöàí, ñîáà÷êà, öûïëåíîê, øêåò; „stary z³odziej”: as, lis, lisek, opiekun; ðûñü; „doœwiadczony z³odziej”: artysta, arystokrata, as, boss, fachman, fachowiec, guru, komputer, komputerowiec, leser, lis, lisek, majster, mistrz, operator, orze³, r¹czka, rzemieœlnik, wór, wyga; àâòîðèòåò, áîá¸ð, áîáð, ãåðìåñ, ãóâåðíåð, êèò, îòåö, ðûñàê; „niedoœwiadczony z³odziej”: ciapciak, dziecko, dzieciuch, kapusta, ¿ó³wiak, ¿ó³wik; áàêëàí, ëîïóõ, ñàçàí, ôîðøìàê, öûïëåíîê; „nauczyciel z³odziejski”: guwerner, mistrz, papa, profesor, tata/tatuœ; „autorytet z³odziejski”: arystokrata, boss; àâòîðèòåò, êíÿçü, êðóòîé, ìàñòåð, óðàãàí; „pocz¹tkuj¹cy

290

Gustaw Micha³ Akartel

z³odziej”: gówniarz, gzyms, gzymsik, indyk, omega, smyk, pacan, partacz, pikuœ, porywacz, powstaniec, praktykant, smyk, student, ¿ak; âîëê, ìîëîäíÿê, îáåçüÿíà. Rola, jak¹ wype³nia z³odziej podczas kradzie¿y, jest zdeterminowana przez grupê tematyczn¹ „uczeñ, pomocnik, s³ugus z³odzieja”: drugoligowiec, figurka, kapa, konik, obcinacz, parkan, parkanik, pikuœ, pionek, satelita, siostra, stoper, szklarz, szpic, szpica, œwieca, trzecioligowiec, wabik, winkiel, wtórnik; àë¸øêà, ãàçåëü, ìàëûøêà, ìàëþòêà ‘uczeñ doœwiadczonego z³odzieja’, øíóðîê. W tej grupie znajduj¹ siê jeszcze bardziej szczegó³owe nazwy pomocnika, a mianowicie „pomocnik kieszonkowca”: agata, bobas, ch³op, ch³opak, ch³opiec, ch³opaczek, czata, cz³owiek, czujka, dozór, gówniarz, gzyms, gzymsik, herbatnik, kalosz, kita, komik, konik, koñ, lichtarz, ³¹cznoœciowiec, mikrus, m³odzik, ogon, oko, palant, podsufitka, r¹czka, robociarz, robotnik, sitarz, skoczek, s³up, s³upek, stojak, stójka, sprzedawca, szpryca, œciana, œwiadek, œwieca, tarcza, tragarz, ucho, wartownik, winkiel, zaj¹c, zas³ona, zas³onka, zuzia, ¿eton. Kolejna grupa tematyczna, najbardziej obszerna pod wzglêdem liczby quasi-semantyzmów, obejmuje nazwy fachu z³odziejskiego zdeterminowane przez przedmiot kradzie¿y. Jako ¿e przedmiot kradzie¿y odgrywa istotn¹ rolê w hierarchii fachu z³odziejskiego, na pierwszym miejscu uplasowa³y siê quasi-semantyzmy nazywaj¹ce drobnego z³odzieja, kradn¹cego rzeczy o niewielkiej wartoœci: bêkart, ch³opak, ch³opaczek, ch³opiec, cielak, cyc, cycek, cymba³, drañ, drugoligowiec, dudek, dziad, dziadek, dziecko, dzieciuch, gnida, gnojek, gnój, go³êbiarz, graciarz, gruzin, indyk, kajtek, karakan, karakon, kinder, knot, koncentrat, konik, kurak, lejek, lewus, lipa, lis, lisek, ³achudra, malinka, miêczak, mikrus, m³odzik, m³okos, pajac, partacz, pêcherzyk, pietruszka, pistolet, plastuœ, p³otka, podrywacz, stójkowy, smark, smród, smrodek, smyk, sroka, synek, szakal, szczawik, szczeniak, szczypiorek, szmaciarz, œmieciarz, œmieæ, tchórz, trzecioligowiec, wazeliniarz, woda, wojtuœ, wróbel, wróbelek, wyrobnik, zaka³a, zaraza, zasraniec, ¿ó³todziób, ¿uk; áàðàõîëüùèê, æóëèê, êðûñà, ìàçóðèê, ìîëü, ìîéùèê, ìóðàâåé, ìûøü, ïà÷êóí, ñòðåëîê, õàëòóðùèê, õðóù, øàïî÷íèê (grasuje zazwyczaj na bazarach), øåñò¸ðêà. Drugie miejsce zajmuj¹ nazwy z³odzieja pojazdów samochodowych: autostop, cyklista, doro¿karz, drogowiec, felga, fiat (z³odziej fiatów), furman, jeŸdziec, kierowca, kataryniarz, kolarz, ko³o, kó³ko, lakiernik, mechanik, mikrus, motocyklista, oblatywacz, pirat, podrywacz, rakietowiec, sa³aciarz, spacerniak, spacerowy, szofer, szoferek, szprycha, stoper, taksiarz, taksówkarz, taryfiarz, tramwajarz, transportowiec, turysta, woŸnica, wózkarz, wózkowy, wyœcigowiec, ¿u¿lowiec; ìîòîâèëî; i trzecie miejsce zajmuje z³odziej kradn¹cy cenne rzeczy: amant, bogacz, elegant, hrabia, inteligent, inte-

Specjalizacje z³odziejskie w œwietle quasi-semantyzmów....

291

ligenciak, jubiler, jubilerek, mechanik, paciorek, r¹czka, spinacz, sroka, szafir, szelma, szycha, œmietanka, tarpan, zefir, zegarmistrz, z³omiarz, z³otnik. Pozosta³e quasi-semantyzmy sk³adaj¹ siê na mniej liczne specjalizacje z³odziejskie, takie jak: z³odziej kradn¹cy zwierzêta, a w szczególnoœci: ptactwo domowe – jastrz¹b, kurak, obdrapaniec, piechociarz, przykurcz, skubaniec, skubany, struœ; õîð¸ê; konie – koniarz; êàèí i byd³o domowe – ñêîòíèê. Grupê quasi-semantyzmów nazywaj¹cych z³odzieja ze wzglêdu na przedmiot kradzie¿y zamykaj¹: smakosz – z³odziej kradn¹cy weki i przetwory miêsne; ãîëóáÿòíèê, ÷åðäà÷íèê; lichwiarz, pajêczarz, szmaciarz, turysta – z³odziej kradn¹cy bieliznê; kuœnierz, wieszak; øâåö – z³odziej kradn¹cy ubranie wierzchnie; kuœnierz; ñêîðíÿê – z³odziej kradn¹cy wyroby futrzarskie; panorama – z³odziej kradn¹cy obrazy; zegarmistrz; ñúåìùèê – z³odziej kradn¹cy zegarki; czapkarz – z³odziej kradn¹cy czapki; ìè÷óðèíåö – z³odziej kradn¹cy sprzêt rolniczy; oraz nafciarz – z³odziej kradn¹cy napoje alkoholowe. Wa¿ne miejsce w nazewnictwie specjalizacji z³odziejskich odgrywa równie¿ miejsce dzia³alnoœci z³odzieja. W tej grupie prym wiedzie z³odziej kieszonkowy (z³odziej kradn¹cy pieni¹dze i drobne wartoœciowe przedmioty z kieszeni, torebek itp.): balwierz, biedronka, brzytwa, brzytewka, chomik, denko, doktor, fachowiec, fakir, felczer, fircyk, fryzjer, grabarz, handlarz, handlowiec, holownik, hrabia, ig³a, igie³ka, inteligent, inteligenciak, kieszeñ, kieszonka, kinder, kolejarz, konduktor, konik, krawiec, kupiec, lis, lisek, lwowiak, ³epek, ³ebek, madziar, majka, majster ‘g³ówny wykonawca kradzie¿y kieszonkowej’, mechanik, medyk, mistrz, obcinacz, operator, opiekun ‘kieszonkowiec pla¿owy’, pawik, pelikan, podrywacz, prywaciarz, r¹czka, rentgen, rewizor, robotnik ‘g³ówny wykonawca kradzie¿y’, rybak, rzep, samotnik, sklepikarz, skoczek, skubaniec, smolarz, sowa, spinacz, stojak, stopa, stopka, szef, sprzedawca, œciera, œcierka, œmieciarz, œwiêty, torba, torbacz, tramwajarz, ustawiacz, wabik, wahad³owiec, wêgorz, wê¿yk, woreczek, wózkarz, wujek, wy¿e³, zmarzlak, ¿uk, ¿uraw, ¿yletka; àðèñòîêðàò, ¸ðø, æóëèê, êóïåö, ëàçóò÷èê, ìóðàâåé, ñòðåëîê, òåõíèê, òîðãîâåö, óäèëî, õóäîæíèê. Kolejne miejsca w prezentowanej grupie quasi-semantyzmów zajmuj¹ nazwy z³odzieja, który kradnie w hotelach – amant, boy, buhaj, delegat, dyplomata, dyrektor, elegant, goœæ, holender, hotelarz, hotelowiec, hrabia, inteligent, inteligenciak, kamerdyner, karaluch, karciarz, kot, kret, lebioda, lis, lisek, majka, mara, mol, partner, pluskwa, przemys³owiec, szczur, szkot, szmer, szmerek, szwajcar, œpioch, tapicer, telefonista, tragarz ‘z³odziej podaj¹cy siê za baga¿owego’, walcownik, windziarz, wizytator, wspó³lokator, wyga; òóðèñò; sklepach – cichociemny, goœæ, handlowiec, hotelarz, jubiler, jubilerek, klient, kolejkowicz,

292

Gustaw Micha³ Akartel

ko³choŸnik, konsument, krawaciarz, kret, kupiec, lepik, ³ata, makaroniarz, mechanik, pan, piskorz, rewizor, sklepikarz, sklepowy, smakosz, szop, œci¹gacz, warzywniak, warzywnik, windziarz; æåíèõ, êîîïåðàòîð, õâàñòóí; domach i mieszkaniach – administrator, benzynka, cha³upnik, deresz, domator, dziedzic, elektryk, go³êbiarz, goœæ, graf, kamerzysta, klawisz, klient, kolêdnik, kominiarz, komornik, kontroler, kot, kuzyn, lokator, markiz, nudziarz, pogromca, prywaciarz, skoczek, szklarz, szybownik, œcigacz, wazeliniarz, wêdkarz, z³otnik; ñëþíòÿéêà, ñîííèê, ñû÷. Równie¿ spor¹ grupê quasi-semantyzmów znajdujemy wœród nazw z³odzieja, którego miejscem „pracy” s¹ piwnice – borsuk, brudas, garncarz, go³êbiarz, górnik, gówniarz, grabarz, groto³az, hades, hydraulik, jamnik, je¿owiec, koncentrat, kret, lewar, lewarek, lis, lisek, monter, nietoperz, partacz, pêdrak, pieœniarz, rupieciarz, s³oik, smoluch, szmaciarz, stêch³y, sztygar, œmieciarz, œwiecznik, tramwajarz, tunel, tunelik, turysta, tramwajarz, wêglarz; banki – balon, balonik, bankier, bankowiec, bogacz, buchalter, cudzoziemiec, faraon, filantrop, kasiarz, kasjer, marynarz, milioner, planista, poborca, waluciarz; cmentarze i krematoria – dentysta, grabarz, hiena, kujot, skryptor, szakal, œwi¹tek, truch³o, trup, trupek, ¿a³obnik; ìîãèëüùèê; strychy – go³êbiarz, kominiarz, paj¹k, pajêczak, pajêczarz, spinacz, szybownik, turysta; âåðõîâîé; koœcio³y – kapelan, lichwiarz, organista, proboszcz, œwi¹tek, œwiatowiec, œwi¹tkarz; dworce kolejowe i poci¹gi – porywacz, r¹czka, skoczek, ustawiacz, wahad³owiec; ìàéäàíùèê, ìîéùèê, ïîñàä÷èê; statki – mors, p³ywak, retman, za³ogant; stragany i kioski – kioskarz; áîòâèííèê, ïëèòî÷íèê; wsie – ogrodnik, prowincja³; ïàñå÷íèê; oraz metro – êðîò, ìûøü. Pozosta³e quasi-semantyzmy to jednostkowe konstrukcje, nazywaj¹ce z³odzieja, który kradnie w hotelach robotniczych – robotnik; sklepach jubilerskich – þâåëèð; aptekach – farmaceuta; kurortach – kempingowiec; ogrodach – dzier¿awca. Znajdujemy równie¿ wyraz dekorator, który nazywa z³odzieja kradn¹cego z witryn sklepowych. Do nazw z³odzieja uzale¿nionych od miejsca jego dzia³alnoœci mo¿na tak¿e zaliczyæ formacje: ufo, turysta; ãàñòðîëåð, które nazywaj¹ z³odzieja na „wystêpach goœcinnych” (ros. âîð-ãàñòðîë¸ð), oraz êðûñà ‘szczur’ – z³odziej, który kradnie u swoich, na swoim podwórku. Wœród konstrukcji nazywaj¹cych z³odzieja w zale¿noœci od sposobu jego dzia³ania mo¿na spotkaæ i te odnosz¹ce siê do jego dzia³añ fizycznych (okreœlonych narzêdzi, u¿ycie si³y, sposobu dostania siê do obiektu kradzie¿y itp.) lub te¿ stosowanych forteli: z³odziej dokonuj¹cy kradzie¿y za pomoc¹ kluczy lub innych przyrz¹dów technicznych – in¿ynier, kowal, palacz ‘operuj¹cy palnikiem gazowym lub kwasami’, œlusarz, wytrych; âûäðà ‘dobrze znaj¹cy systemy zamków drzwiowych’, ñëåñàðü, òåõíèê; dokonuj¹cy w³amañ za pomoc¹ wytrycha

Specjalizacje z³odziejskie w œwietle quasi-semantyzmów....

293

– druciarz; poprzez wy³om w murze, œcianie – murarz; poprzez podkop – êðîò; poprzez dach, sufit – dekarz; poprzez rynnê dachow¹ – rynniarz; poprzez balkon lub loggiê – âåðõîëàç; z³odziej okradaj¹cy ofiary w trakcie ich zabawiania – figlarz; z³odziej okradaj¹cy swoje ofiary w towarzystwie kobiety – panikarz. Do tej grupy w³¹czymy równie¿ nazwy: âîäîïðîâîä÷èê ‘z³odziej podaj¹cy siê za hydraulika’; artysta ‘z³odziej kradn¹cy w obecnoœci mieszkañców domu’; burmistrz, urzêdnik ‘z³odziej podaj¹cy siê za urzêdnika’; inkasent ‘z³odziej podaj¹cy siê za inkasenta’; monter ‘z³odziej podaj¹cy siê za montera’; êîìèññàð ‘z³odziej podaj¹cy siê za milicjanta’ itp. W zale¿noœci od obiektu kradzie¿y nazwy z³odziei s¹ zdeterminowane przez podejmowane dzia³ania na œciœle okreœlonych osobach. Ten, kto wyspecjalizowa³ siê na okradaniu osób nietrzeŸwych i œpi¹cych, to dusiciel, œpioszek, trup, trupek; ìîéùèê. Do tej grupy w³¹czymy równie¿ z³odzieja, który okrada osoby celowo uœpione – chemik, jak i z³odzieja, który okrada kobiety – hiena. Ostatnia grupa quasi-semantyzmów obejmuje z³odziei dzia³aj¹cych o okreœlonej porze dnia lub podczas uroczystoœci: nocny z³odziej to hiena, kot, marek, sowa, szpik; ëóíàòèê, íî÷íèê, ñîííèê; z³odziej poranny – budzik; z³odziej przedpo³udniowy – wczeœniak; z³odziej kradn¹cy w ci¹gu dnia – ñâåòëÿê, ñâåòëÿ÷îê; z³odziej kradn¹cy na odpustach – organista. Zaprezentowane powy¿ej quasi-semantyzmy nazywaj¹ce z³odzieja w zale¿noœci od jego doœwiadczenia, specjalizacji, sposobu dzia³ania itd., jak mo¿na zauwa¿yæ, s¹ rezultatem przekszta³ceñ semantycznych wyrazów odzwierciedlaj¹cych szerokie spektrum rzeczywistoœci, wœród których znajdujemy np. nazwy zwierz¹t (kanarek, motyl, orze³, pszczo³a; âîëê, îáåçüÿíà, ñàçàí) i nazwy przedmiotów (budzik, ig³a, ¿yletka; øíóðîê), jednak przewa¿aj¹ca liczba badanych jednostek ma swoje Ÿród³o w nominacji osób w jêzyku normatywnym (doktor, inteligent, farmaceuta, lichwiarz; æåíèõ, êîìèññàð, ïàñå÷íèê, òóðèñò itd.). Interesuj¹ca jest te¿ liczba formacji quasi-semantyzmów w badanych jêzykach. W polskim podstandardzie jêzykowym (na podstawie materia³ów Ÿród³owych wykorzystanych na potrzeby niniejszej analizy, spoœród których przewa¿aj¹ rosyjskie s³owniki) obserwuje siê wiêkszy odsetek quasi-semantyzmów w porównaniu z rosyjskim. Mo¿e to œwiadczyæ (pomijaj¹c b³êdy leksykograficzne, które zawsze towarzysz¹ kodyfikacji jêzyka nienormatywnego) o wiêkszym zami³owaniu polskiego u¿ytkownika rozpatrywanego podstandardu jêzykowego do modyfikacji semantycznej, do metaforyzowania rzeczywistoœci. Materia³ badawczy ukazuje równie¿ niesymetrycznoœæ w poszczególnych grupach tematycznych, gdy¿ obserwuje siê grupy charakterystyczne tylko dla

294

Gustaw Micha³ Akartel

polskiego ¿argonu (np. pomocnik kieszonkowca, z³odziej okradaj¹cy koœcio³y, z³odziej kradn¹cy w hotelach) oraz w jednostkowych przypadkach – tylko dla rosyjskiego (np. z³odziej kradn¹cy w ci¹gu dnia, z³odziej sprzêtu rolniczego). Nie oznacza to bynajmniej braku okreœlenia danej specjalizacji z³odziejskiej w danym jêzyku. Te brakuj¹ce ogniwa mog¹ byæ odzwierciedlone w postaci zasygnalizowanych ju¿ w³aœciwych ¿argonizmów, które nie by³y przedmiotem niniejszej analizy. Cech¹ charakterystyczn¹ nazw specjalizacji z³odziejskich, szczególnie w jêzyku polskim, jest ich bezpoœrednia motywacja obiektem lub subiektem przedmiotu kradzie¿y. St¹d w polskim ¿argonie takie konstrukcje, jak: dekorator (z³odziej okradaj¹cy witryny sklepowe), farmaceuta (z³odziej okradaj¹cy apteki lub kradn¹cy w aptekach), fiat (z³odziej fiatów), inkasent (z³odziej podaj¹cy siê za inkasenta), jubiler (z³odziej okradaj¹cy sklepy jubilerskie), proboszcz (z³odziej okradaj¹cy koœcio³y lub kradn¹cy w koœcio³ach) itd. W jêzyku rosyjskim odnaleziono tylko dwie takie konstrukcje: ñêîòíèê (z³odziej kradn¹cy byd³o) i þâåëèð (z³odziej okradaj¹cy sklepy jubilerskie). Równie¿ trzeba mieæ na uwadze fakt, i¿ zaprezentowany wycinek rzeczywistoœci nie odnosi siê do pierwszej dekady XXI wieku – materia³ Ÿród³owy pochodzi z drugiej po³owy wieku XX, dlatego te¿ widoczny jest np. brak nazw zwi¹zanych z przestêpczoœci¹ komputerow¹, informatyczn¹, bankow¹, które obecnie funkcjonuj¹ w postaci quasi-semantyzmów, jak i w³aœciwych ¿argonizmów (g³ównie zmodyfikowane zapo¿yczenia z jêzyka angielskiego), jednak ju¿ nie na gruncie w³aœciwego ¿argonu przestêpczego, lecz w sferze ¿argonu informatyków, tudzie¿ hakerów. O „historycznym” wymiarze badanego materia³u leksykalnego œwiadczy równie¿ np. brak polskich quasi-semantyzmów oznaczaj¹cych z³odzieja, który kradnie w metrze, czy te¿ brak rosyjskich quasi-semantyzmów oznaczaj¹cych z³odzieja samochodowego. Mo¿na domniemywaæ, ¿e skoro w polskich realiach owego okresu nie by³o np. metra, a w rosyjskich (w³aœciwie jeszcze radzieckich) nie by³o znacz¹cej iloœci pojazdów samochodowych skumulowanych w rêkach prywatnych, to i nie by³o potrzeby tworzenia jednostek jêzykowych odzwierciedlaj¹cych stan nieistniej¹cy. Tezê tak postawion¹ podtrzymuje tak¿e du¿a liczba polskich nazw z³odzieja, który okrada koœcio³y (œwi¹tynie), i brak ich rosyjskich ekwiwalentów. W realiach radzieckich i postradzieckich nie by³o czego okradaæ, gdy¿ zdecydowana wiêkszoœæ koœcio³ów (cerkwi) by³a ju¿ okradziona. Reasumuj¹c, raz jeszcze nale¿y podkreœliæ, ¿e rozpatrywany jêzykowy wycinek rzeczywistoœci opiera³ siê na polskich i rosyjskich s³ownikach, których zawartoœci nie sposób porównywaæ, gdy¿ powstawa³y one w zupe³nie odmien-

Specjalizacje z³odziejskie w œwietle quasi-semantyzmów....

295

nych realiach. Niemniej, zaprezentowana rzeczywistoœæ jest przyczynkiem do odzwierciedlania procesów mentalnych zachodz¹cych w œwiadomoœci i podœwiadomoœci u¿ytkowników danego jêzyka. Ðåçþìå Âîðîâñêèå ñïåöèàëèçàöèè â àñïåêòå êâàçèñåìàíòèêè (íà ìàòåðèàëå ïîëüñêîãî è ðóññêîãî âîðîâñêîãî æàðãîíîâ) Êàê â ðóññêîì, òàê è â ïîëüñêîì ÿçûêîâûõ ïîäñòàíäàðòàõ íà óðîâíå âîðîâñêîãî æàðãîíà íàáëþäàåòñÿ áîëüøîå êîëè÷åñòâî íàçâàíèé âîðà ïî åãî „ïðîôåññèîíàëüíûì” ïðåäïî÷òåíèÿì (íî÷íîé âîð; âîð-âçëîìùèê; âîð, îáêðàäûâàþùèé ïüÿíûõ; âîð, îáêðàäûâàþùèé êâàðòèðû è ò.ä.). Íàçâàíèÿ âîðà â ðàññìàòðèâàåìîì íàìè àñïåêòå îñóùåñòâëÿþòñÿ â âèäå êâàçèñåìàíòèçìî⠖ ñëîâ, êîòîðûå áûëè ïî÷åðïíóòû ÿçûêîâûì ïîäñòàíäàðòîì èç íîðìàòèâíîãî ÿçûêà ñ îäíîâðåìåííîé ñåìàíòè÷åñêîé ìîäèôèêàöèåé. Òàêèå ñëîâà íà ýòîì æå óðîâíå óæå íå îáîçíà÷àþò ïåðâîíà÷àëüíûõ ïîíÿòèé (budzik, sowa, ¿yletka; êîíü, ñîáàêà, ïàñå÷íèê è äð.) – îíè, ïðèîáðåòàÿ íîâóþ ñåìàíòèêó, îòîáðàæàþò äåéñòâèòåëüíîñòü ïîñðåäñòâîì ðàçëè÷íûõ àññîöèàöèé, êàêèå âîçíèêàþò ó íîñèòåëåé ÿçûêà. Ðåçóëüòàòû èìåííî ýòèõ àññîöèàöèé è ëåãëè â îñíîâó íàçâàíèé âîðà ïî åãî ñïåöèàëèçàöèè.

Summary Thieves specializations in the world of quasi-semantics (based on the material of Polish and Russian criminal jargon) Both in Russian and Polish language substandard at the level of criminal jargon we can observe a lot of information which indicates the thieves’ “specialization” (night thief, burglar, thief which steals from drunk people, thief which robs apartments etc.). Designations of a thief in considered aspect are reflected as quasi-semantics – words which were borrowed from normative language and then semantically modified. Such words, on a considered level, have no longer its primal meaning (budzik, sowa, ¿yletka; êîíü, ñîáàêà, ïàñå÷íèê etc.) because of their semantic modification, they reflect the reality through different associations that arise for native speakers. Ipso facto, the subjects of this analysis are quasi-semantics which are calling the thief according to his specialization.

Materia³y Ÿród³owe: 1. J. Anusiewicz, J. Skawiñski, S³ownik polszczyzny potocznej, Warszawa – Wroc³aw 2000. 2. K. Stêpniak, S³ownik tajemnych gwar przestêpczych, London 1993. 3. S. Kania, S³ownik argotyzmów, Warszawa 1995. 4. Ä.Ñ. Áàëäàåâ, Â.Ê. Áåëêî, È.Ì. Èñóïîâ, Ñëîâàðü òþðåìíî-ëàãåðíî-áëàòíîãî æàðãîíà (ðå÷åâîé è ãðàôè÷åñêèé ïîðòðåò ñîâåòñêîé òþðüìû), Ìîñêâà 1992. 5. Ä.Ñ. Áàëäàåâ, Ñëîâàðü áëàòíîãî âîðîâñêîãî æàðãîíà, ò. 1–2, Ìîñêâà 1997.

296

Gustaw Micha³ Akartel

6. Òîëêîâûé ñëîâàðü ëàãåðíî-âîðîâñêîãî ÿçûêà, [â:] Ñ. Ñíåãîâ, ßçûê, êîòîðûé íåíàâèäèò, Ìîñêâà 1991. 7. Â. Áûêîâ, Ðóññêàÿ ôåíÿ, Ñìîëåíñê 1994. 8. Â.Ñ. Åëèñòðàòîâ, Ñëîâàðü ðóññêîãî àðãî, Ìîñêâà 2000. 9. Î.Ï. Åðìàêîâà, Å.À. Çåìñêàÿ, Ð.È. Ðîçèíà, Ñëîâà, ñ êîòîðûìè ìû âñå âñòðå÷àëèñü. Òîëêîâûé ñëîâàðü ðóññêîãî îáùåãî æàðãîíà, Ìîñêâà 1999. 10. Â.Ì. Ìîêèåíêî, Ò.Ã. Íèêèòèíà, Áîëüøîé ñëîâàðü ðóññêîãî æàðãîíà, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 2001. 11. , dostêp 13.12.2011.

êîíöåïòà „ëþáîâü”... UWM wÀâòîðñêàÿ Olsztynie ìîäàëüíîñòü êàê ñðåäñòâî ðåïðåçåíòàöèè Acta Polono-Ruthenica XVI, 2011 297 ISSN 1427-549X

Roza Alimpijewa, Swietlana Babulewicz Kaliningrad

Àâòîðñêàÿ ìîäàëüíîñòü êàê ñðåäñòâî ðåïðåçåíòàöèè êîíöåïòà „ëþáîâü” â ïîýòè÷åñêèõ òåêñòàõ Ñåðãåÿ Åñåíèíà è èõ ïîëüñêèõ ïåðåâîäàõ* Ïîñëåäîâàòåëüíàÿ àíòðîïîöåíòðè÷åñêàÿ íàïðàâëåííîñòü ñîâðåìåííûõ ëèíãâèñòè÷åñêèõ (øèðå – ôèëîëîãè÷åñêèõ) èññëåäîâàíèé çàêîíîìåðíî âûçûâàåò ïðèñòàëüíîå âíèìàíèå ó÷åíûõ ê õóäîæåñòâåííîìó òåêñòó, „èçó÷åíèå êîòîðîãî, – êàê îòìå÷àåò Ñâåòëàíà Âàóëèíà, – íåïîñðåäñòâåííî ñâÿçàíî ñ èññëåäîâàíèåì òåêñòîâûõ è òåêñòîîáðàçóþùèõ ñåìàíòè÷åñêèõ êàòåãîðèé”1, è â ïåðâóþ î÷åðåäü, êàòåãîðèè ìîäàëüíîñòè. Ïðè ýòîì, êàê óêàçûâàåò Ëþäìèëà Áàáåíêî, „âåðøèíó èåðàðõèè ñåìàíòè÷åñêèõ êîìïîíåíòîâ ñîäåðæàíèÿ òåêñòà [à çíà÷èò, è ìîäàëüíîñòè òåêñòà – Ð.À., Ñ.Á.] ñîñòàâëÿåò èíäèâèäóàëüíî-àâòîðñêàÿ êîíöåïöèÿ ìèðà”2, ãäå îáúåêòèâíîå, ïðåëîìëÿÿñü ÷åðåç ïðèçìó àâòîðñêèõ îöåíîê, ïîëó÷àåò ñòàòóñ ñóáúåêòèâíîãî, èíûìè ñëîâàìè, îáúåêòèâíàÿ ìîäàëüíîñòü â ñòðóêòóðå õóäîæåñòâåííîãî òåêñòà òðàíñôîðìèðóåòñÿ â ñóáúåêòèâíóþ, èáî „ëþáîå ïðîèçâåäåíèå ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé ñóáúåêòèâíûé îáðàç îáúåêòèâíîãî îáðàçà äåéñòâèòåëüíîñòè”3. Ïðè ýòîì ÿäðîì ñóáúåêòèâíîé ìîäàëüíîñòè ÿâëÿåòñÿ àâòîðñêàÿ ìîäàëüíîñòü, „â çíà÷èòåëüíîé ñòåïåíè îïðåäåëÿþùàÿñÿ ëè÷íîñòíûìè îñîáåííîñòÿìè àâòîðà, åãî ýìîöèîíàëüíî-ýòè÷åñêîé ñôåðîé, àêñèîëîãè÷åñêèìè óñòàíîâêàìè”4. „Àâòîð, – êàê îòìå÷àåò Ìèõàèë Áàõòèí, – íîñèòåëü íàïðÿæåííî-àêòèâíîãî åäèíñòâà çàâåðøåííîãî öåëîãî, öåëîãî ãåðîÿ è öåëîãî ïðîèçâåäåíèÿ. [...] Ñîçíàíèå ãåðîÿ, åãî ÷óâñòâà è æåëàíèå ìèðà – ïðåäìåòíàÿ ýìîöèîíàëüíî-âîëåâàÿ óñòàíîâêà – ñî âñåõ ñòîðîí, êàê * 1

Èññëåäîâàíèå âûïîëíåíî ïðè ïîääåðæêå ãðàíòà ÐÔÔÈ, ïðîåêò ¹ 09-06-00172-à. Ñ. Ñ. Âàóëèíà, Î. Â. Äåâèíà, Àâòîðñêàÿ ìîäàëüíîñòü êàê òåêñòîîáðàçóþùóÿ êàòåãîðèÿ (ê ïîñòàíîâêå ïðîáëåìû), „Âåñòíèê ÐÃÓ èì. È. Êàíòà”. Âûï. 8, Êàëèíèíãðàä 2010, ñ. 8–13. 2 Ë.Ã. Áàáåíêî, È.Å. Âàñèëüåâ, Þ.Á. Êàçàðèí, Ëèíãâèñòè÷åñêèé àíàëèç õóäîæåñòâåííîãî òåêñòà, Åêàòåðèíáóðã 2000, ñ. 66–67. 3 Ibidem. 4 Ñ. Ñ. Âàóëèíà, Î. Â. Äåâèíà, op. cit., ñ. 10.

298

Roza Alimpijewa, Swietlana Babulewicz

êîëüöîì, îõâà÷åíû çàâåðøàþùèì ñîçíàíèåì àâòîðà î íåì è åãî ìèðå. Æèçíåííàÿ (ïîçíàâàòåëüíî-ýòè÷åñêàÿ) çàèíòåðåñîâàííîñòü â ñîáûòèè ãåðîÿ îáúåìëåòñÿ õóäîæåñòâåííîé çàèíòåðåñîâàííîñòüþ àâòîðà” 5. Âñëåä çà Ñâåòëàíîé Âàóëèíîé, îöåíèâàÿ àâòîðñêóþ ìîäàëüíîñòü êàê âèäîâîå ÿâëåíèå ïî îòíîøåíèþ ê ñóáúåêòèâíîé ìîäàëüíîñòè êàê ÿâëåíèþ ðîäîâîìó, èìåþùåìó íåïîñðåäñòâåííûé âûõîä íà ÿçûêîâîé óðîâåíü â öåëîì, ìû ïîíèìàåì ïîä òåðìèíîì „àâòîðñêàÿ ìîäàëüíîñòü” ïàðàäèãìó ìîäàëüíîîöåíî÷íûõ ñðåäñòâ, ñëóæàùèõ â òåêñòå äëÿ âûðàæåíèÿ êëþ÷åâûõ àâòîðñêèõ ïîçèöèé, ðàññìàòðèâàåìûõ â ôèëîñîôñêî-íðàâñòâåííîì àñïåêòå. Ïðè ýòîì, ó÷èòûâàÿ, ÷òî íàèáîëåå âåðîÿòíîé ôîðìîé òàêîãî âûðàæåíèÿ ÿâëÿþòñÿ ýêñïëèêàòîðû ìîäàëüíûõ çíà÷åíèé âîçìîæíîñòè, æåëàòåëüíîñòè, íåîáõîäèìîñòè, ìîæíî ïðåäïîëàãàòü, ÷òî öåíòð àâòîðñêîé ìîäàëüíîñòè êàê ñèñòåìû îáðàçóþò ìîäàëüíûå ìèêðîïîëÿ, ñòðóêòóðèðóåìûå èìåííî ýòèìè çíà÷åíèÿìè, ò.å. ìîäàëüíûìè ïîëÿìè âîçìîæíîñòè, æåëàòåëüíîñòè, íåîáõîäèìîñòè.  êîíòåêñòå âûøåîòìå÷åííîãî âåñüìà àêòóàëüíûì ïðåäñòàâëÿåòñÿ ðàññìîòðåíèå ñðåäñòâ âûðàæåíèÿ àâòîðñêîé ìîäàëüíîñòè â èíäèâèäóàëüíûõ õóäîæåñòâåííûõ ñèñòåìàõ, îäíîé èç êîòîðûõ ÿâëÿåòñÿ õóäîæåñòâåííàÿ ñèñòåìà âåëèêîãî ðóññêîãî ïîýòà Ñ. Åñåíèíà. Ó÷èòûâàÿ âûñîêèé öåííîñòíûé óðîâåíü åñåíèíñêîé ïîýòè÷åñêîé ñèñòåìû â öåëîì, â êà÷åñòâå îáúåêòà èçó÷åíèÿ â ñòðóêòóðå äàííîé ñòàòüè ìû ïðåäëàãàåì îäèí èç íàèáîëåå çíà÷èìûõ êîìïîíåíòîâ ýòîé ñèñòåìû – êîíöåïò „ëþáîâü”, îòðàæàþùèé (÷àñòî â òðàãè÷åñêîì çâó÷àíèè) ñëîæíûå æèçíåííûå ïåðèïåòèè ïîýòà, åãî ïîñòîÿííûé ïîèñê ñìûñëà æèçíè, êîòîðûé îí âèäèò âî âñåîáúåìëþùåì ÷óâñòâå ëþáâè êàê âûñøåé ýòè÷åñêîé öåííîñòè. „Äëÿ ïîýòà-ãóìàíèñòà, – îòìå÷àåò Þðèé Ïðîêóøåâ, – áûëî âàæíî íå òîëüêî è íå ñòîëüêî íðàâñòâåííîå ïàäåíèå åãî ëèðè÷åñêîãî ãåðîÿ [...], ñêîëüêî åãî äóõîâíîå âîçðîæäåíèå, ïðîáóæäåíèå è óòâåðæäåíèå â åãî äóøå ñâåòëîãî ÷óâñòâà ëþáâè è íàäåæäû”6. Ïîýòîìó âïîëíå åñòåñòâåííî, ÷òî äëÿ àâòîðñêîãî îñìûñëåíèÿ äàííîé ïðîáëåìû õàðàêòåðíûì ÿâëÿåòñÿ ïîñòóëàò, îòðàæåííûé â ñëåäóþùåì òåêñòå: „Ëþáèòü ëèøü ìîæíî òîëüêî ðàç” (III, 128), – ãäå ðåàëèçàöèÿ ìîäàëüíîãî çíà÷åíèÿ âîçìîæíîñòè îñóùåñòâëÿåòñÿ (÷òî íåìàëîâàæíî) ïîñðåäñòâîì ñîáñòâåííî ìîäàëüíîãî 5 Ì.Ì. Áàõòèí, Àâòîð è ãåðîé â ýñòåòè÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè. Ïðîáëåìà àâòîðà, [â:] idem, Àâòîð è ãåðîé. Ê ôèëîñîôñêèì îñíîâàì ãóìàíèòàðíûõ íàóê, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 2000, ñ. 9–226, ñ. 39–40. 6 Ñì.: Ëåòîïèñü æèçíè è òâîð÷åñòâà Ñ. Åñåíèíà.  5 òîìàõ, ðåä. Þ.Ë. Ïðîêóøåâ, Ìîñêâà 2003, ò. 1, ñ. 17.

Àâòîðñêàÿ ìîäàëüíîñòü êàê ñðåäñòâî ðåïðåçåíòàöèè êîíöåïòà „ëþáîâü”...

299

ìîäèôèêàòîðà (ïðåäèêàòèâ ìîæíî â ñî÷åòàíèè ñ ñóáúåêòíûì èíôèíèòèâîì). Ïðè ýòîì íåáåçûíòåðåñíî îòìåòèòü, ÷òî â ñèëó ñâîåé ñòðóêòóðíîñèíòàêñè÷åñêîé çíà÷èìîñòè äàííîå çíà÷åíèå ïîëó÷àåò àáñîëþòíî àäåêâàòíóþ îòðàæåííîñòü è â ñîîòâåòñòâóþùåì ïîëüñêîì ïåðåâîäå (ñð.: „Pokochaæ mo¿na tylko raz”, 281)7, âûïîëíåííîì Òàäåóøåì Ìîíãèðäîì. Êàê ñòðóêòóðíî-çíà÷èìûé ðåàëèçóåòñÿ è ñëåäóþùèé ôðàãìåíò ðàññìàòðèâàåìîãî ñòèõîòâîðíîãî òåêñòà ñ ïðèñóòñòâóþùåé â íåì ñëîâîôîðìîé ÷óæàÿ, ïîëó÷àþùåé êîíòåêñòóàëüíóþ ðåàëèçàöèþ ÷åðåç ñîäåðæàíèå îòíîñÿùåãîñÿ ê íåé ïðèäàòî÷íîãî ïðè÷èíû. Ñð.: „Âîò îòòîãî òû ìíå ÷óæàÿ… ×òî îòëþáèëè ìû äàâíî. Òû íå ìåíÿ, à ÿ – äðóãóþ...” (III, 128). Ó÷èòûâàÿ ñïåöèôèêó ñëîâàðíîãî çíà÷åíèÿ ëåêñåìû îòëþáèòü („èñïûòàâ ÷óâñòâî ëþáâè, ñòàòü íåñïîñîáíûì ëþáèòü âíîâü”, ÌÀÑ), à òàêæå ïðè÷èííî-ñëåäñòâåííóþ ñâÿçü ìåæäó ãëàâíûì è ïðèäàòî÷íûì ïðåäëîæåíèÿìè, ìîæíî ñäåëàòü âûâîä, ÷òî ñëîâîôîðìà ÷óæàÿ â âûøåïðèâåäåííîì åñåíèíñêîì òåêñòå íîìèíèðóåò æåíùèíó, êîòîðóþ ëèðè÷åñêèé ãåðîé íå ìîæåò ïîëþáèòü, ò.å. æåíùèíó íåëþáèìóþ, è â ïðèíöèïå àáñîëþòíî áåçðàçëè÷íóþ ëèðè÷åñêîìó ãåðîþ. Îò÷óæäåííîñòü, ñóùåñòâóþùàÿ ìåæäó ïàðòíåðàìè äàííûõ ëþáîâíûõ îòíîøåíèé, ìîæåò áûòü âîñïðèíÿòà ñ áîëüøåé êàòåãîðè÷íîñòüþ, åñëè ó÷åñòü, ÷òî íå òîëüêî îí ê íåé, íî è îíà ê íåìó íå èñïûòûâàåò íèêàêèõ ÷óâñòâ. Ñîîòâåòñòâóþùàÿ ìîäàëüíàÿ îêðàñêà âûðàæàåòñÿ, êàê ïðàâèëî, èìïëèöèòíî, ÷åðåç ñðåäñòâà ãðàììàòè÷åñêîãî êîíòåêñòà (ïðè ýòîì ÷àùå âñåãî ãëàãîëüíûìè ôîðìàìè èçúÿâèòåëüíîãî íàêëîíåíèÿ). Ñð.: „Òû ìåíÿ íå ëþáèøü, íå æàëååøü...” (III, 132)8; „Ïóñòü òâîè ïîëóçàêðûòû î÷è, È òû äóìàåøü î êîì-íèáóäü äðóãîì. ß âåäü ñàì ëþáëþ òåáÿ íå î÷åíü, óòîïàÿ â äàëüíåì äîðîãîì” (òàì æå); „ß èñêàë â ýòîé æåíùèíå ñ÷àñòüÿ, À íå÷àÿííî ãèáåëü íàøåë...” (II, 127). Îäíàêî â îñîáî çíà÷èìûõ äëÿ àâòîðà òåêñòîâûõ ñèòóàöèÿõ â êà÷åñòâå ðåïðåçåíòàíòîâ ñîîòâåòñòâóþùèõ îòíîøåíèé èñïîëüçóþòñÿ ñîáñòâåííî ìîäàëüíûå ìîäèôèêàòîðû, ÷òî ïîëó÷àåò àäåêâàòíóþ îòðàæåííîñòü è â ïîëüñêèõ ïåðåâîäàõ. Ñð., íàïðèìåð: „Âåäü ðàçëþáèòü íå ñìîæåøü òû, Êàê ïîëþáèòü òû íå ñóìåëà” (III, 128) – „Jak¿e mn¹ bowiem wzgardziæ masz Ty, coœ pokochaæ nie umia³a” (ïåð. Òàäåóø Ìîíãèðä, 281). 7

Çäåñü è äàëåå òåêñòû ïîëüñêèõ ïåðåâîäîâ ïðèâîäÿòñÿ ïî èçäàíèþ: S. Jesienin. Poezje. Wybór Z. Fedeckiego, Warszawa 1975.  êðóãëûõ ñêîáêàõ óêàçûâàåòñÿ èìÿ ïåðåâîä÷èêà è ñòðàíèöà èçäàíèÿ, íà êîòîðîé íàõîäèòñÿ öèòàòà. 8 Çäåñü è äàëåå öèò. ïî: Ñ. Åñåíèí, Ñîáð. ñî÷.  5 ò, Ìîñêâà 1961–1962.  êðóãëûõ ñêîáêàõ ðèìñêîé öèôðîé óêàçûâàåòñÿ òîì, àðàáñêîé – ñòðàíèöà èçäàíèÿ, íà êîòîðîé íàõîäèòñÿ öèòàòà.

300

Roza Alimpijewa, Swietlana Babulewicz

Ïåðåäàâàåìûå ÷åðåç àâòîðñêóþ ìîäàëüíîñòü îòíîøåíèÿ îò÷óæäåííîñòè, ñâÿçûâàþùèå ëèðè÷åñêîãî ãåðîÿ ñ æåíùèíàìè îòìå÷åííîãî âûøå òèïà, ìîæíî îáúÿñíèòü è òåì, ÷òî ýòè æåíùèíû èçíà÷àëüíî ïðèíàäëåæàëè íå åìó, à äðóãèì. Íàèáîëåå ÷åòêóþ îòðàæåííîñòü ýòî óòâåðæäåíèå ïîëó÷àåò â öèêëå ñòèõîâ Ìîñêâà êàáàöêàÿ. Ñð.: „Èçëþáèëè òåáÿ, èçìûçãàëè – íåâòåðïåæ” (II, 125). Îäíàêî îòìå÷åííûé âûøå ìîòèâ èçíà÷àëüíîé îò÷óæäåííîñòè çâó÷èò è â äðóãèõ, áîëåå ïîçäíèõ åñåíèíñêèõ òåêñòàõ. Ñð.: „Ïóñêàé òû âûïèòà äðóãèì...” (II, 137); „Ìîëîäàÿ, ñ ÷óâñòâåííûì îñêàëîì ß òîáîé íå íåæåí è íå ãðóá [...] Ðàññêàæè ìíå, ñêîëüêèõ òû ëàñêàëà? Ñêîëüêî ðóê òû ïîìíèøü? Ñêîëüêî ãóá?” (III, 132); „Ìíîãèì òû ñàäèëàñü íà êîëåíè, à òåïåðü ñèäèøü âîò ó ìåíÿ” (òàì æå); „×óæèå ãóáû ðàçíåñëè Òâîå òåïëî è òðåïåò òåëà...” (II, 141). Æèçíåííàÿ íåñîñòîÿòåëüíîñòü „ïîäðóãè îõëàäåâøèõ ëåò”, åå äóõîâíàÿ îïóñòîøåííîñòü íàõîäèò ðåàëèçàöèþ ÷åðåç ñîîòâåòñòâóþùóþ ïàðàäèãìó ìîäàëüíî-îöåíî÷íûõ ñðåäñòâ. Ñîîòâåòñòâóþùàÿ ñòèëèñòèêà ïîëó÷àåò àáñîëþòíî ýêâèâàëåíòíóþ îòðàæåííîñòü (÷àñòî ñ èñïîëüçîâàíèåì òîæäåñòâåííûõ ÿçûêîâûõ ñðåäñòâ) è â ïîëüñêèõ ïåðåâîäàõ. Ñð.: „Ñûïü, ãàðìîíèêà. Ñêóêà... Ñêóêà... Ïåé ñî ìíîþ, ïàðøèâàÿ ñóêà, Ïåé ñî ìíîé... Ïåé, âûäðà, ïåé...” (II, 125) – „R¿nij, harmonio! Nuda, nuda siê sp³ywa...Pij¿e ze mn¹, suko parszywa, Pij¿e ze mn¹... Pij, wydro, chlup¿e!” (ïåð. Ñåâåðèí Ïîëëàê, 135); „ îãîðîä áû òåáÿ íà ÷ó÷åëî, Ïóãàòü âîðîí» (òàì æå) – „Na straszyd³o by ciê do sadu, Wystraszaæ wrony” (ïåð. Ñåâåðèí Ïîëëàê, 135); „Ïóñòü öåëóåò îíà äðóãîâà [àâòîðñêàÿ îðôîãðàôèÿ], ìîëîäàÿ êðàñèâàÿ äðÿíü” (II, 127) – „Niech innego ca³ujê i œciska m³oda piêkna ³ajdaczka” (ïåð. Ñåâåðèí Ïîëëàê, 136). Âûøåïðèâåäåííûå ìîäàëüíî-îöåíî÷íûå ìîäèôèêàòîðû îáóñëîâëèâàþò âîçìîæíîñòü (åñëè íå ñêàçàòü, íåîáõîäèìîñòü) àâòîðñêîãî óïîòðåáëåíèÿ â ñîîòíåñåííîñòè ñ ðàññìàòðèâàåìûì îáðàçîì æåíùèíû ëåêñåìû ïðåçðåíüÿ, êàê, íàïðèìåð, â ñëåäóþùåì ïîýòè÷åñêîì ôðàãìåíòå: „Íå ãëÿäè íà ìåíÿ ñ óïðåêîì, ÿ ïðåçðåíüÿ ê òåáå íå òàþ” (III, 130), ãäå äàííàÿ ëåêñåìà âûñòóïàåò â ñòðóêòóðå èìïëèöèòíî âûðàæåííîãî (÷åðåç ãðàììàòè÷åñêèé êîíòåêñò) ìîäàëüíîãî çíà÷åíèÿ íåæåëàòåëüíîñòè, îñëîæíåííîãî ìîäàëüíûì çíà÷åíèåì íåâîçìîæíîñòè, ò.å. – íå ìîãó è íå õî÷ó òàèòü ê òåáå ïðåçðåíüÿ. Ñîîòâåòñòâóþùàÿ ñîâìåùåííîñòü ìîäàëüíûõ çíà÷åíèé ïîëó÷àåò îòðàæåíèå è â ïîëüñêîì ïåðåâîäå: „Nie patrz na mnie z takim wyrzutem, Bo choæ wygardê moj¹ dostrzeg³aœ” (ïåð. ßí Áæåõâà, 283). È ýòî ÷óâñòâî ïðåçðåíèÿ ê æåíùèíå, ïóñòü äàæå íðàâñòâåííî ïàäøåé, â åñåíèíñêîé àêñèîëîãè÷åñêîé êàðòèíå ìèðà îðãàíè÷íî ñîñóùåñòâóåò ñ ÷óâñòâîì èñêðåííåãî ê íåé ñîñòðàäàíèÿ. Ïîýòîìó íå ñëó÷àéíî, ÷òî

Àâòîðñêàÿ ìîäàëüíîñòü êàê ñðåäñòâî ðåïðåçåíòàöèè êîíöåïòà „ëþáîâü”...

301

èìåííî ìîäàëüíîñòüþ ñîñòðàäàíèÿ îêðàøåíû çàâåðøàþùèå ñòðîêè îäíîãî èç íàèáîëåå ðåçêèõ ïî îòíîøåíèþ ê æåíùèíå ñòèõîòâîðåíèé Ñûïü, ãàðìîíèêà, Ñêóêà, ñêóêà...: „×òî æ òû ñìîòðèøü òàê ñèíèìè áðûçãàìè Èëü â ìîðäó õîøü? [...] ß ñ ñîáîé íå ïîêîí÷ó Èäè ê ÷åðòÿì... Ê âàøåé ñâîðå ñîáà÷üåé ïîðà ïðîñòûòü... È âñëåä çà ýòèì íåîæèäàííî: «Äîðîãàÿ, ÿ ïëà÷ó, Ïðîñòè... ïðîñòè...»” (II, 126). Îäíàêî ýòî ñîâìåùåííîå ÷óâñòâî – ïðåçðåíèå-æàëîñòü – ê æåíùèíàì, íå èìåþùèì íè íàñòîÿùåãî, íè áóäóùåãî, â äóøå ëèðè÷åñêîãî ãåðîÿ ñîîòíîñèòñÿ ñ òåì æå êîìïëåêñîì ÷óâñòâ ê ñàìîìó ñåáå. Ñð.: „×òî ñëó÷èëîñü? ×òî ñî ìíîþ ñòàëîñü? Êàæäûé äåíü ÿ ó äðóãèõ êîëåí, Êàæäûé äåíü ê ñåáå òåðÿþ æàëîñòü, Íå ñìèðÿÿñü ñ ãîðå÷üþ èçìåí” (III, 134); „×òî èùó â î÷àõ ÿ ýòèõ æåíùèí – ëåãêîäóìíûõ, ëæèâûõ è ïóñòûõ?” (òàì æå). È êàê ñëåäñòâèå ñîîòâåòñòâóþùåãî ñîñòîÿíèÿ ëèðè÷åñêîãî ãåðîÿ âîñïðèíèìàåòñÿ ñëåäóþùèé òåêñò ñ ðåàëèçàöèåé â íåì ìîäàëüíîãî çíà÷åíèÿ äîëæåíñòâîâàíèÿ, àêòèâíî èíäóöèðóþùåãî ìîäàëüíîå çíà÷åíèå æåëàòåëüíîñòè: „Óäåðæè ìåíÿ, ìîå ïðåçðåíüå, ß âñåãäà îòìå÷åí áûë òîáîé. Íà äóøå õîëîäíîå êèïåíüå È ñèðåíè øåëåñò ãîëóáîé” (òàì æå). Êàê àíòèòåçà îáðàçó ÷óæîé íåëþáèìîé æåíùèíû ÷åðåç âñå òâîð÷åñòâî Ñ. Åñåíèíà ïðîõîäèò èíîé æåíñêèé îáðàç. Îí ïîñòîÿííî ïðèñóòñòâóåò â ìûñëÿõ è ñíàõ ëèðè÷åñêîãî ãåðîÿ, à çíà÷èò, è ñàìîãî ïîýòà. Ñð.: „ß ïîãëóïîìó ìûñëè çàíÿë. Òâîé èêîííûé è ñòðîãèé ëèê ïî ÷àñîâíÿì âèñåë â ðÿçàíÿõ” (II, 135); „ß ïîìíþ, ëþáèìàÿ, ïîìíþ, Ñèÿíüå òâîèõ âîëîñ...” (III, 81); „Ïóñòü ñåðäöó âå÷íî ñíèòñÿ ìàé È òà, ÷òî íàâñåãäà ëþáëþ ÿ” (III, 129); „Íå òåáÿ ÿ ëþáëþ, äîðîãàÿ, òû ëèøü îòçâóê, òû òîëüêî òåíü. Ìíå â ëèöå òâîåì ñíèòñÿ äðóãàÿ...” (III, 130). Âñå ïðèâåäåííûå âûøå òåêñòû êàê áû ïðîíèçàíû ìîäóñîì æåëàòåëüíîñòè, ÿâëÿþùèìñÿ àêòèâíûì âûðàçèòåëåì ïðåäñòàâëåíèÿ î äîáðîì, õîðîøåì9, â äàííîì ñëó÷àå âîïëîùåííîì â æåëàííîì, íî íå äîñÿãàåìîì äëÿ ëèðè÷åñêîãî ãåðîÿ ïðåêðàñíîì æåíñêîì îáðàçå. Ñóòü ýòîãî îáðàçà ïåðåäàåòñÿ ïóòåì èñïîëüçîâàíèÿ ðàçëè÷íûõ ìîäàëüíî-îöåíî÷íûõ ñðåäñòâ (êðàñèâûé, íåæíûé, õîðîøèé è äð.). Ñðåäè íèõ ïî ñâîåé ýìîöèîíàëüíîé âûðàçèòåëüíîñòè îñîáîå ìåñòî çàíèìàþò ñâåòîâûå (ñâåò, ñâåòëûé, ëó÷èñòûé è äð.) è öâåòîâûå ëåêñåìû. Ïîñëåäíèå ðåàëèçóþòñÿ ïðåæäå âñåãî â ñâîåé ñîîòíåñåííîñòè ñ ïðåäñòàâëåíèåì îá îòòåíêàõ êðàñíîãî (àëûé), ñèíåãî (ãîëóáîé) è æåëòîãî (çîëîòîé) öâåòîâûõ òîíîâ. Òàê, â îäíîì èç ðàííèõ åñåíèíñêèõ ñòèõîòâîðåíèé „Âûòêàëñÿ íà îçåðå àëûé ñâåò çàðè...” 9

Ñì. îá ýòîì ïîäðîáíåå: Ò. Ãîááñ, Ñî÷èíåíèÿ â 2ò, ò. 2, Ìîñêâà 1991.

302

Roza Alimpijewa, Swietlana Babulewicz

öâåòî-ñâåòîâîé òîí, ðåàëèçóåìûé ÷åðåç ëåêñåìó àëûé è åå äåðèâàò àëîñòü â èõ ñîîòíåñåííîñòè ñî ñâåòîì ñîëíå÷íîé çàðè, – îáóñëîâëèâàåò òåêñòîâóþ ðåïðåçåíòàöèþ ìîäóñà æåëàòåëüíîñòè, ïîä÷åðêèâàþùåãî ãàðìîíè÷åñêîå åäèíñòâî ðåàëüíîãî ñâåòà ïðèðîäû (àëûé ñâåò çàðè) è ñâåòà äóøè ÷åëîâåêà, ïðåáûâàþùåãî â îæèäàíèè æåëàííîé âñòðå÷è ñ ëþáèìîé: „íà äóøå ñâåòëî. Çíàþ, âûéäåøü ê âå÷åðó çà êîëüöî äîðîã...” (I, 60). Ëåêñåìà àëûé íàðÿäó ñ äðóãèìè öâåòîâûìè ëåêñåìàìè ó÷àñòâóåò è â ñîçäàíèè æåíñêîãî îáðàçà, íàâñåãäà ñîõðàíèâøåãîñÿ â ýñòåòè÷åñêîé ïàìÿòè ëèðè÷åñêîãî ãåðîÿ (ñòèõîòâîðåíèå Ïîäðàæàíüå ïåñíå). Ãóáû, íîìèíèðóåìûå ëåêñåìîé àëûé, â ðóññêîì ìåíòàëèòåòå ïîëó÷àþùåé îñîáóþ àêñèîëîãè÷åñêóþ çíà÷èìîñòü (ñð.: „Àëûé öâåò ìèë íà âåñü ñâåò” – èç Ñëîâàðÿ Â. Äàëÿ; „Íåò öâåòà àëîãî, Àëîãî, àëîãî, Ìîåãî öâåòà ïðåêðàñíîãî” – èç ðóññêîé íàðîäíîé ïåñíè10)11, â ñî÷åòàíèè ñ äðóãèìè ïîýòè÷åñêèìè îáðàçàìè äàííîãî òåêñòà („ñèíèé ïëàòîê”, „÷åðíûå êóäðè”, „ìåðöàíèå ïåíèñòûõ ñòðóé”, „òèõèé ðàñêîâàííûé çâîí” êàê îùóùåíèå ñàìîé æèçíè), ðåàëèçóþòñÿ êàê ñèìâîë èñòèííî ïðåêðàñíîãî, íåóäåðæèìî ïðèòÿãèâàþùåãî ê ñåáå ëèðè÷åñêîãî ãåðîÿ. Ïðè ýòîì ñîîòâåòñòâóþùèé ìîäóñ æåëàòåëüíîñòè ïîëó÷àåò ÷åòêóþ âûðàæåííîñòü ÷åðåç ñîáñòâåííî ìîäàëüíûé ìîäèôèêàòîð (ìîäàëüíûé ãëàãîë õîòåòü â ñî÷åòàíèè ñ ñóáúåêòíûì èíôèíèòèâîì) Ñð.: „Ìíå õîòåëîñü â ìåðöàíèè ïåíèñòûõ ñòðóé Ñ àëûõ ãóá òâîèõ ñ áîëüþ ñîðâàòü ïîöåëóé” (I, 59). Èìåííî ñ ýòèì èäåàëüíûì îáðàçîì â êîíòåêñòå òâîð÷åñòâà Ñ. Åñåíèíà ñîïîñòàâëÿþòñÿ áëèçêèå ïîýòè÷åñêèå îáðàçû è ñîîòâåòñòâóþùèå èì æèçíåííûå ñèòóàöèè. Òàê, íàïðèìåð, áëèçêàÿ, íî îòíþäü íå îäíîçíà÷íàÿ ñèòóàöèÿ ðåàëèçóåòñÿ â ñòèõîòâîðåíèè «Ôîðìà». Çäåñü òàêæå ïîëó÷àþò îòðàæåííîñòü îáðàçû ëèðè÷åñêîãî ãåðîÿ è ëèðè÷åñêîé ãåðîèíè, è â ÷àñòíîñòè òàêàÿ íåìàëîâàæíàÿ äåòàëü, êàê öâåò åå ãóá. Êàê ñëåäñòâèå îïðåäåëåííûõ îòíîøåíèé òåêñòîâóþ ðåàëèçàöèþ ïîëó÷àåò ïîöåëóé, ïðè÷åì ïîöåëóé ðåàëüíûé, à íå ìå÷òà î íåì. Îäíàêî âñå ýòî ïîäàåòñÿ â èíîé ýìîöèîíàëüíî-÷óâñòâåííîé òîíàëüíîñòè, ÷åìó â íåìàëîé ñòåïåíè ñïîñîáñòâóåò íîìèíàöèÿ öâåòà ãóá ÷åðåç íàãëÿäíî-÷óâñòâåííûé îáðàç êàëèíû („êàëèíà ãóá”), êîòîðûé, âûÿâëÿÿ â ðóññêîì íàöèîíàëüíîì ñîçíàíèè ÷åòêóþ îòðèöàòåëüíóþ çàäàííîñòü (ñð., íàïðèìåð, òåêñòû èç ðóññêîãî ôîëüêëîðà: „Íå áûâàòü êàëèíå ìàëèíîþ” (ïîãîâîðêà); „ ðîùå 10 11

Ðóññêèå íàðîäíûå ïåñíè, Ìîñêâà 1957, ñ. 180. Ñì. ïîäðîáíåå: Ð.Â. Àëèìïèåâà, Ñåìàíòè÷åñêàÿ çíà÷èìîñòü ñëîâà è ñòðóêòóðà ëåêñèêî-ñåìàíòè÷åñêîé ãðóïïû, Ëåíèíãðàä 1986.

Àâòîðñêàÿ ìîäàëüíîñòü êàê ñðåäñòâî ðåïðåçåíòàöèè êîíöåïòà „ëþáîâü”...

303

êàëèíà, òåìíî, íå âèäíî, ñîëîâóøêè íå ïîþò”12 – èç ðóññêîé íàðîäíîé ïåñíè), îðãàíè÷íî îáóñëîâëèâàåò ìîäóñ íåæåëàòåëüíîñòè, â ñâîþ î÷åðåäü, èíäóöèðóþùèé ÷óâñòâî áåçðàçëè÷èÿ ëèðè÷åñêîãî ãåðîÿ ê íàõîäÿùåéñÿ ñ íèì ðÿäîì æåíùèíå – „öåëóþ òàê íåáðåæíî êàëèíó ãóᔠ(5, 251). È ýòî èìïëèöèòíî âûÿâëÿåìîå â äàííîì êîíòåêñòå ìîäàëüíîå çíà÷åíèå íåæåëàòåëüíîñòè ïðèîáðåòàåò îñîáóþ óáåäèòåëüíîñòü ïðè ñîïîñòàâëåíèè ðàññìàòðèâàåìîãî öâåòîâîãî îáðàçà – „êàëèíà ãóᔠñ âûøåïðèâåäåííûì îáðàçîì „àëûå ãóáû”, âûçûâàþùèì â ïàìÿòè ëèðè÷åñêîãî ãåðîÿ ñàìûå ïîëîæèòåëüíûå ýìîöèè. Ïðè òåêñòîâîì àíàëèçå îáðàçà „êàëèíà ãóᔠñëåäóåò îáðàòèòü îñîáîå âíèìàíèå íà ðåàëèçàöèþ â ñòðóêòóðå äàííîãî ñòèõîòâîðåíèÿ ñëîâîôîðìû íåæíàÿ â åå ñîîòíåñåííîñòè ñ îáðàçîì ëèðè÷åñêîé ãåðîèíè, òàê êàê ýòî çàñòàâëÿåò ïðåäïîëàãàòü, ÷òî åå ãóáû â ïðèíöèïå ìîãóò âûÿâëÿòü òó æå íåæíóþ îêðàñêó, ÷òî è ãóáû äåâóøêè-ìå÷òû èç ðàííåãî åñåíèíñêîãî ñòèõîòâîðåíèÿ. Ïîýòîìó íåâîëüíî âîçíèêàåò ìûñëü î òîì, ÷òî ñîîòâåòñòâóþùèé ìîäàëüíî-îöåíî÷íûé ìîäèôèêàòîð ñëóæèò ñðåäñòâîì âûðàæåíèÿ íå ñòîëüêî âíåøíåãî îáëèêà ëèðè÷åñêîé ãåðîèíè, â ÷àñòíîñòè ðåàëüíîãî öâåòà åå ãóá, ñêîëüêî îòíîøåíèÿ ê íåé ëèðè÷åñêîãî ãåðîÿ: àëûå ãóáû íåóäåðæèìî ïðèòÿãèâàþò ê ñåáå, ïîðîæäàþò ìå÷òó î ñòðàñòíîì ïîöåëóå, êàëèíà ãóá – íàïðîòèâ, âûçûâàåò ÷óâñòâî îò÷óæäåííîñòè, ðàâíîäóøèÿ („öåëóþ òàê íåáðåæíî êàëèíó ãóá”), ïîýòîìó è ñàì ïîöåëóé âîñïðèíèìàåòñÿ êàê íå÷òî îáûäåííîå, íå âûçûâàþùåå â äóøå ëèðè÷åñêîãî ãåðîÿ íèêàêèõ ÷óâñòâ è æåëàíèé. Äëÿ ìîäàëüíî-àâòîðñêîé îöåíêè ñîîòâåòñòâóþùèõ ñèòóàöèé íåìàëîâàæíûì ïðåäñòàâëÿåòñÿ è òî, ÷òî, â ïåðâîì ñëó÷àå, ÷åðåç ïîýòè÷åñêèé êîíòåêñò ðåàëèçóåòñÿ ïðåäñòàâëåíèå î áåñêðàéíåì, íè÷åì íå îãðàíè÷åííîì ïðîñòðàíñòâå è î ëèðè÷åñêîé ãåðîèíå êàê åãî íåîòúåìëåìîé ÷àñòè („È ñ ëóêàâîé óëûáêîé, âçãëÿíóâ íà ìåíÿ, Óíåñëàñÿ òû âñêà÷ü, óäèëàìè çâåíÿ...”); âî âòîðîì ñëó÷àå – ýòî ïðîñòðàíñòâî, îïðåäåëÿåìîå ðàçìåðàìè êîìíàòû, êîòîðîå îæèâëÿþò íå ïîëåâûå, à ñòîÿùèå íà ïîäîêîííèêå êîìíàòíûå öâåòû êàê íåîòúåìëåìàÿ äåòàëü ýòîãî çàìêíóòîãî ïðîñòðàíñòâà („Öâåòû íà ïîäîêîííèêå. Öâåòû. Öâåòû...”). Äàëüíåéøåå ðàçâèòèå ðàññìàòðèâàåìîãî îáðàçà – ãóáû ëèðè÷åñêîé ãåðîèíè – ïðèâîäèò ê òîìó, ÷òî äëÿ ïîýòà ñòàíîâèòñÿ àáñîëþòíî íå âàæíûì, êàêîé ðåàëüíûé îòòåíîê êðàñíîãî öâåòà âûÿâëÿþò ãóáû æåíùèíû, çíà÷èìûì äëÿ íåãî â ýòîò ïåðèîä ïðåäñòàâëÿåòñÿ ëèøü òî, ÷òî ýòè ãóáû íå 12

Ðóññêèå íàðîäíûå ïåñíè, Ìîñêâà 1957, ñ. 142.

304

Roza Alimpijewa, Swietlana Babulewicz

àññîöèèðóþòñÿ ñ æèâûì òåïëîì ÷åëîâå÷åñêîãî òåëà, à çíà÷èò, íå ñïîñîáíû âûçâàòü â äóøå ÷åëîâåêà íèêàêèõ ÷óâñòâ è ýìîöèé: «È ëþáîâü, íå çàáàâíîå ëü äåëî. Òû öåëóåøü, à ãóáû êàê æåñòü» (II, 144). Ïðè ýòîì ïðåäñòàâëÿåòñÿ íå âàæíûì, ÷üè èìåííî ãóáû ðåïðåçåíòèðóþòñÿ ÷åðåç ñîîòâåòñòâóþùèé îáðàç, âàæíî îäíî: ìåæäó ëèðè÷åñêèì ãåðîåì è åãî ñëó÷àéíîé ñïóòíèöåé íå ìîæåò áûòü íè÷åãî, ÷òî ñîîòíîñèòñÿ ñ ïîíÿòèÿìè „æèçíü” è „ëþáîâü”.  íåïîñðåäñòâåííîé ñîîòíåñåííîñòè ñ ìîäàëüíûì çíà÷åíèåì æåëàòåëüíîñòè ðåàëèçóþòñÿ íîìèíàöèè è îñîáî çíà÷èìîãî äëÿ ïîýòèêè Ñ. Åñåíèíà ñèíåãî öâåòà. È ýòî íå òîëüêî ñèíèé ïëàòîê („Ïîäðàæàíèå ïåñíå” I, 59), ÷åðåç ñîîòâåòñòâóþùèå íîìèíàöèè ïîä÷åðêèâàåòñÿ ñóùíîñòü æåíñêèõ ãëàç êàê çåðêàëà äóøè.  öåëîì ðÿäå ñëó÷àåâ æåíñêèå ãëàçà îïðåäåëÿþòñÿ èìåííî ÷åðåç ëåêñåìó ñèíèé, è ýòîò öâåò ãëàç íå ìîæåò íå âîëíîâàòü ëèðè÷åñêîãî ãåðîÿ („ß ëü íå ðîáåþ îò ñèíåãî âçãëÿäà?’ III, 110).  ñîîòâåòñòâóþùåì êîíòåêñòå ÷åðåç ðèòîðè÷åñêèé âîïðîñ êàê îäíó èç ôîðì èìïëèöèòíîãî âûðàæåíèÿ ìîäàëüíîñòè ðåïðåçåíòèðóåòñÿ ìîäàëüíîñòü âîçìîæíîñòè â åå îòðèöàòåëüíîì âàðèàíòå – íå ìîãó íå ðîáåòü ïåðåä ýòèì âçãëÿäîì. Îäíàêî íàèáîëåå çíà÷èìûìè ÿâëÿþòñÿ íîìèíàöèè, ñîîòíåñåííûå ñ öâåòîì ëþáèìîãî åñåíèíñêîãî öâåòêà – âàñèëüêà, îáðàç êîòîðîãî ìîæåò èñïîëüçîâàòüñÿ ïîýòîì â êà÷åñòâå ñèìâîëà ñàìîé Ðîäèíû. È ýòî ïåðåäàâàåìîå ÷åðåç ñîîòâåòñòâóþùèé ñèìâîëè÷åñêèé îáðàç îùóùåíèå æåëàííîãî çàêîíîìåðíî ðàñïðîñòðàíÿåòñÿ è íà ëþáèìûõ æåíùèí. Ñð.: „Òû ìîå âàñèëüêîâîå ñëîâî. ß íàâåêè ëþáëþ òåáÿ” (III, 93) – îáðàùåíèå ê ëþáèìîé ñåñòðå Øóðå; „Àõ, êîëîêîëü÷èê! Òâîé ëè ïûë Ìíå â äóøó ïåñíåé ïîçâîíèë È ðàññêàçàë, ÷òî âàñèëüêè Î÷åé ëþáèìûõ äàëåêè” (II, 220). Ïîýòîìó âïîëíå îáúÿñíèìî, ÷òî â êðèòè÷åñêèõ æèçíåííûõ ñèòóàöèÿõ, êîãäà, áóäó÷è îêðóæåííûì æåíùèíàìè, êîòîðûå åìó íå íóæíû è êîòîðûì îí íå íóæåí, êîòîðûå ðàñòðàòèëè ñâîé äóõîâíûé ïîòåíöèàë ñ äðóãèìè, ëèðè÷åñêèé ãåðîé Ñ. Åñåíèíà îáðàùàåòñÿ èìåííî ê îáðàçó äåâóøêè ñ âàñèëüêîâûìè ãëàçàìè, îïðåäåëÿþùåãî çàêîíîìåðíîñòü ðåàëèçàöèè â äàííîì êîíòåêñòå ìîäàëüíîãî çíà÷åíèÿ æåëàòåëüíîñòè è íåîáõîäèìîñòè. Ñð.: „ß õîòåë áû òåïåðü õîðîøóþ Âèäåòü äåâóøêó ïîä îêíîì. ×òîá ñ ãëàçàìè îíà âàñèëüêîâûìè Òîëüêî ìíå – íå êîìó-íèáóäü – È ñëîâàìè è ÷óâñòâàìè íîâûìè Óñïîêîèëà ñåðäöå è ãðóäü” (II, 90). È êàê íàèáîëåå ñèëüíûé ìîäèôèêàòîð ðàññìàòðèâàåìîãî îáðàçà ñëåäóåò îöåíèòü àâòîðñêèé íåîëîãèçì ãîëóáåíü, â ñîçíàíèè ïîýòà òåñíî ñâÿçàííûé ñ ïðåäñòàâëåíèåì î Ðîäèíå. Òàê, â 1916 ãîäó ïîÿâëÿåòñÿ ñòèõîòâîðåíèå Ãîëóáåíü, êàê áû ïðîíèçàííîå îùóùåíèåì ãîëóáîé åñåíèíñêîé Ðóñè, à â 1918 ã. ïîä ýòèì æå íàçâàíèåì âûõîäèò

Àâòîðñêàÿ ìîäàëüíîñòü êàê ñðåäñòâî ðåïðåçåíòàöèè êîíöåïòà „ëþáîâü”...

305

ñáîðíèê ñòèõîòâîðåíèé ïîýòà, îáúåäèíÿþùèì íà÷àëîì êîòîðûõ ÿâëÿåòñÿ òåìà ðîäèíû13. Ïîýòîìó íå ñëó÷àéíî, ÷òî äàííàÿ ëåêñåìà, íàðÿäó ñ äðóãèìè ñðåäñòâàìè ìîäàëüíî-àâòîðñêîé îöåíêè, èñïîëüçóåòñÿ ïðè ñîçäàíèè îáðàçà æåíùèíû, ñóìåâøåé „äî äíà” âñêîëûõíóòü äóøó ëèðè÷åñêîãî ãåðîÿ. Ñð.: „Íå òåáÿ ÿ ëþáëþ, äîðîãàÿ, Òû ëèøü îòçâóê, ëèøü òîëüêî òåíü. Ìíå â ëèöå òâîåì ñíèòñÿ äðóãàÿ, Ó êîòîðîé ãëàçà – ãîëóáåíü” (III, 130). Ïðèíèìàÿ âî âíèìàíèå ñïåöèôèêó ïîÿâëåíèÿ ëåêñåìû ãîëóáåíü â åñåíèíñêîé ïîýòè÷åñêîé ñèñòåìå, à òàêæå åå àêñèîëîãè÷åñêóþ çíà÷èìîñòü, ñëåäóåò îòìåòèòü, ÷òî ýêâèâàëåíòíàÿ åé ëåêñåìà b³êkit (â ïîëüñêîì ïåðåâîäå ßíà Áæåõâû „oczy ca³e w b³êkicie”), õîòÿ è ñáëèæàåòñÿ ñ íåþ ïî ñâîåìó çíà÷åíèþ (öâåò ÿñíîãî íåáà) è êîííîòàòèâíîé íàïðàâëåííîñòè, îïðåäåëÿåìîé ïðåäñòàâëåíèåì î íåáå êàê î âûñîêîé áîæåñòâåííîé ñóáñòàíöèè, îäíàêî íå ñîäåðæèò â ñâîåé ñåìàíòè÷åñêîé ñòðóêòóðå çíà÷èìóþ äëÿ ëåêñåìû ãîëóáåíü àññîöèàöèþ ñ îáðàçîì Ðîäèíû, ÷àñòüþ êîòîðîé ÿâëÿåòñÿ è îòðàæåííûé â ðàññìàòðèâàåìîì ïîýòè÷åñêîì òåêñòå îáðàç æåíùèíû, âëåêóùåé ê ñåáå ñâîåé èñòèííîé äóõîâíîé êðàñîòîé.  ýòîì æå ýìîöèîíàëüíîì êëþ÷å âîñïðèíèìàåòñÿ è öâåòîâîé ìåòàôîðè÷åñêèé îáðàç çàìåòàâøåãîñÿ ãîëóáîãî ïîæàðà, ÷åðåç êîòîðûé ðåàëèçóåòñÿ ïðåäñòàâëåíèå íå î âíåøíîñòè ëèðè÷åñêîãî ãåðîÿ (öâåò ãëàç), à î åãî âíóòðåííåì ïñèõîëîãè÷åñêîì ñîñòîÿíèè, îáóñëîâëåííîì âíåçàïíî âñïûõíóâøèì ÷óâñòâîì ëþáâè, ÷óâñòâîì, ñî÷åòàþùèì â ñåáå áåçãðàíè÷íóþ ñèëó è íåæíîñòü, î ÷åì ñâèäåòåëüñòâóåò ïëàí âûðàæåíèÿ „ãîëóáîé ïîæàð” (ïîæàð íå êðàñíûé, íå áàãðîâûé, à èìåííî ãîëóáîé), ò.å., îïðåäåëÿåìûé ÷åðåç ëåêñåìó ñ ÿäåðíûì êîííîòàòèâíûì ïðèçíàêîì „íåæíûé”14. Èìåííî ýòîé ìîäàëüíî-îöåíî÷íîé îêðàñêîé îïðåäåëÿåòñÿ õàðàêòåð ðåàëèçóþùèõñÿ â óñëîâèÿõ äàííîãî ïîýòè÷åñêîãî òåêñòà çíà÷åíèé àâòîðñêîé ìîäàëüíîñòè, ñðåäè êîòîðûõ ïðèîðèòåòíûì ÿâëÿåòñÿ ìîäàëüíîå çíà÷åíèå æåëàòåëüíîñòè Ñð.: „Çàìåòàëñÿ ïîæàð ãîëóáîé... Ðàçîíðàâèëîñü ïèòü è ïëÿñàòü È òåðÿòü ñâîþ æèçíü áåç îãëÿäêè... Ìíå áû òîëüêî ñìîòðåòü íà òåáÿ, Âèäåòü ãëàç çëàòî-êàðèé îìóò... Òîëüêî á òîíêî êàñàòüñÿ ðóêè È âîëîñ òâîèõ öâåòîì â îñåíü” (II, 133). Ïðè ýòîì çíà÷èìîñòü îòìå÷åííûõ ìîäàëüíûõ çíà÷åíèé êàê ðåïðåçåíòàíòîâ îïðåäåëåííîãî ïëàíà ñîäåðæàíèÿ äîïîëíèòåëüíî ïîä÷åðêèâàåòñÿ ñîâìåùåííûì ìîäàëüíûì çíà÷åíèåì (æåëàòåëüíîñòü + âîçìîæíîñòü + äîëæåíñòâîâàíèå), ðåàëèçóþùèìñÿ 13 14

Ñì.: Å. Ë. Êàðïîâ, Ñ.À. Åñåíèí. Áèáëèîãðàôè÷åñêèé ñïðàâî÷íèê, Ìîñêâà 1972, ñ. 12. Ñì.: Ð. Â. Àëèìïèåâà, Ñòàíîâëåíèå ËÑà öâåòîâûõ ïðèëàãàòåëüíûõ â ðóññêîì ÿçûêå ïåðâîé ïîëîâèíû XIX âåêà, [â:] Âîïðîñû ñåìàíòèêè. Èññëåäîâàíèÿ ïî èñòîðè÷åñêîé ñåìàíòèêå, ñá. íàó÷. òð., Êàëèíèíãðàä 1982, ñ. 49–59.

306

Roza Alimpijewa, Swietlana Babulewicz

â íà÷àëå è êîíöå äàííîãî ïîýòè÷åñêîãî òåêñòà. Ñð.: „ ïåðâûé ðàç ÿ çàïåë ïðî ëþáîâü,  ïåðâûé ðàç îòðåêàþñü ñêàíäàëèòü” – ò.å. íå ìîãó, íå õî÷ó è íå äîëæåí âåñòè ïðåæíèé îáðàç æèçíè, òàê êàê ýòî íåñîâìåñòèìî ñ îñîçíàíèåì ëþáâè êàê âûñîêîé íðàâñòâåííîé êàòåãîðèè. Îäíàêî ïðè àíàëèçå ìîäàëüíûõ çíà÷åíèé, ðåïðåçåíòèðóþùèõ îáðàç æåíùèíû, ê êîòîðîé âñåé ñâîåé ñóòüþ ñòðåìèòñÿ ëèðè÷åñêèé ãåðîé, íåâîëüíî îáðàùàåò íà ñåáÿ âíèìàíèå òîò ôàêò, ÷òî èõ ðåàëèçàöèÿ, êàê ïðàâèëî, îñóùåñòâëÿåòñÿ ÷åðåç êîíñòðóêöèè, âêëþ÷àþùèå â ñâîé ñîñòàâ ôîðìû óñëîâíîãî íàêëîíåíèÿ èëè ïðîøåäøåãî âðåìåíè. Ñð.: „ß õîòåë áû òåïåðü õîðîøóþ Âèäåòü äåâóøêó ïîä îêíîì” (II, 90); „Åñëè á çíàëà òû ñåðäöåì óïîðíûì, Êàê óìååò ëþáèòü õóëèãàí”; „ß á íàâåêè çàáûë êàáàêè È ñòèõè áû ïèñàòü çàáðîñèë, Òîëüêî á òîíêî êàñàòüñÿ ðóêè...” (II, 134); „Ñ àëûì ñîêîì ÿãîäû íà êîæå Íåæíàÿ, êðàñèâàÿ áûëà...” (I, 204). Îùóùåíèå èððåàëüíîñòè ïðîèñõîäÿùåãî, èíäóöèðóåìîå ñîîòâåòñòâóþùèìè êîíñòðóêöèÿìè, ñîçäàåòñÿ è òåì, ÷òî ðåàëèçàöèÿ îáðàçà ëþáèìîé æåíùèíû, êàê ïðàâèëî, ïðîèñõîäèò íå íàÿâó, à âî ñíå èëè â ìå÷òàõ ëèðè÷åñêîãî ãåðîÿ. Ñð.: „Ìíå â ëèöå òâîåì ñíèòñÿ äðóãàÿ... Ïóñòü îíà è íå âûãëÿäèò êðîòêîé È, ïîæàëóé, íà âèä õîëîäíà, Íî îíà âåëè÷àâîé ïîõîäêîé âñêîëûõíóëà ìíå äóøó äî äíà” (III, 131); „Ñî ñíîïîì âîëîñ òâîèõ îâñÿíûõ Îòîñíèëàñü òû ìíå íàâñåãäà” (I, 204). Âî ñíå, ñóäÿ ïî ñîîòâåòñòâóþùåìó òåêñòó, ëèðè÷åñêèé ãåðîé îáðàùàåòñÿ è ê ðóññêîé áåðåçå, óìîëÿÿ åå óäåðæàòü íåëþáèìóþ æåíùèíó (õîòÿ è ìèëóþ) ðàäè åäèíñòâåííîé, ëþáèìîé: „Ýòó ìèëóþ, êàê ñîí, Ëèøü äëÿ òîé, â êîãî âëþáëåí, Óäåðæè òû âåòêàìè, Êàê ðóêàìè ìåòêèìè” (III, 71) – ñòèõîòâîðåíèå Âèæó ñîí. Äîðîãà ÷åðíàÿ... Áîëåå òîãî, îùóùåíèå èððåàëüíîñòè íåâîëüíî ïðèâîäèò è ïîýòà, è åãî ëèðè÷åñêîãî ãåðîÿ, è ÷èòàòåëÿ ê ìûñëè î òîì, ÷òî ýòîé åäèíñòâåííîé ëþáèìîé æåíùèíû, ìîæåò áûòü, íèêîãäà è íå ñóùåñòâîâàëî, ÷òî îíà æèâåò ëèøü â âîîáðàæåíèè ïîýòà êàê ïåñíÿ, ìå÷òà è âå÷íàÿ òàéíà, ÷òî ïîëó÷àåò îòðàæåííîñòü â ñîîòâåòñòâóþùèõ ïîýòè÷åñêèõ òåêñòàõ. Ñð.: „Ñâåòèò ìåñÿö. Ñèíü è Ñîíü. Ñâåò òàêîé òàèíñòâåííûé, Ñëîâíî äëÿ åäèíñòâåííîé – Òîé, â êîòîðîé òîò æå ñâåò È êîòîðîé â ìèðå íåò” (III, 71); „Çà îêíîì ãàðìîíèêà è ñèÿíüå ìåñÿöà. Òîëüêî çíàþ – ìèëàÿ íèêîãäà íå âñòðåòèòñÿ” (III, 53). Òàêèì îáðàçîì, âîçíèêàåò çàìêíóòîå ïðîñòðàíñòâî, â êîòîðîì ëèðè÷åñêèé ãåðîé âíîâü îêàçûâàåòñÿ ðÿäîì ñ íåëþáèìîé, ñëó÷àéíîé æåíùèíîé, ê êîòîðîé îí íåâîëüíî èñïûòûâàåò íå òîëüêî ïðåçðåíèå, æàëîñòü, íî è îïðåäåëåííîå ÷óâñòâî áëàãîäàðíîñòè çà òó èëëþçèþ ëþáâè, êîòîðóþ îíà ñïîñîáíà åìó ïîäàðèòü. Îäíàêî, ïðèíèìàÿ ýòîò „ãðóñòíûé”

Àâòîðñêàÿ ìîäàëüíîñòü êàê ñðåäñòâî ðåïðåçåíòàöèè êîíöåïòà „ëþáîâü”...

307

ïîäàðîê, ïîýò íèêîãäà íå ïåðåñòàåò îñîçíàâàòü, ÷òî îá èñòèííîé ëþáâè çäåñü íå ìîæåò áûòü ðå÷è. Ñð.: „Õóëèãàí ÿ, õóëèãàí... Íî è âñå æ çà ýòó ïðûòü, ×òîáû ñåðäöåì íå îñòûòü, Çà áåðåçîâóþ Ðóñü Ñ íåëþáèìîé ïîìèðþñü” (III, 72); „Íî âñå æ ëàñêàé è îáíèìàé  ëóêàâîé ñòðàñòè ïîöåëóÿ, Ïóñòü â ñåðäöå âå÷íî ñíèòñÿ ìàé È òà, ÷òî íàâñåãäà ëþáëþ ÿ” (III, 129). È â ýòîì àíòàãîíèçìå ìå÷òû è ðåàëüíîñòè çàêëþ÷àåòñÿ ñóòü æèçíåííîé òðàãåäèè Ñ. Åñåíèíà, ÷òî âåëèêîëåïíî ïåðåäàåò âåñü ñòðîé åãî ïîýòè÷åñêîé ñèñòåìû, ñðåäè êîìïîíåíòîâ êîòîðîé íàèáîëåå çíà÷èìîå ìåñòî ñâîèìè íåîãðàíè÷åííûìè âîçìîæíîñòÿìè çàíèìàåò àâòîðñêàÿ ìîäàëüíîñòü, ÷òî ïîëó÷àåò íåïîñðåäñòâåííóþ îòðàæåííîñòü è â ëó÷øèõ ïîëüñêèõ ïåðåâîäàõ åãî ïîýòè÷åñêèõ òâîðåíèé, âûïîëíåííûõ Òàäåóøåì Íîâàêîì, Òàäåóøåì Ìîíãèðäîì, Ñåâåðèíîì Ïîëëaêîì, Þçåôîì Âà÷êîâûì, ßíîì Áæåõâîé, Çèãìóíòîì Áðàóäå. Streszczenie Modalnoœæ autorska jako œrodek reprezentacji pojêcia „mi³oœæ” w poezji Siergieja Jesienina oraz w przek³adach na jêzyk polski W artykule podjêta zosta³a próba okreœlenia roli œrodków modalnoœci autorskiej w utworach Siergieja Jesienina oraz w ich przek³adach na jêzyk polski w zakresie wyra¿enia jednego z kluczowych pojêæ poetyckiego systemu Jesienina – pojêcia mi³oœci, w którego strukturze tkwi sta³e d¹¿enie podmiotu lirycznego do prawdziwej mi³oœci jako najwy¿szej wartoœci.

Summary The authorial modality as a mean of representation of the concept “love” in Sergey Esenin’s poetry and its Polish translations The textual importance of means of expressing authorial modality in one of the key concepts of the poet’s poetic system – the concept of “love” – is established in Sergey Esenin’s poems and their Polish translations. The content structure of the concept reflects the hero’s aspiration to true love as the highest value of life.

308

Roza Alimpijewa, Swietlana Babulewicz

Adaptacja fonetyczna i graficzna polskiej i rosyjskiej terminologii... UWM w Olsztynie Acta Polono-Ruthenica XVI, 2011 309 ISSN 1427-549X

Iwona Borys Olsztyn

Adaptacja fonetyczna i graficzna polskiej i rosyjskiej terminologii z zakresu gier logicznych (na przyk³adzie terminologii pokera) Gra to forma dzia³alnoœci cz³owieka towarzysz¹ca cywilizacji ludzkiej od samego jej zarania. £¹czy ona w sobie zarówno cechy rozrywki (dostarczanie przyjemnoœci uczestnikom i/lub osobom postronnym), jak i czynnoœci skodyfikowanej (istnienie zbioru zasad okreœlaj¹cych warunki uczestnictwa w grze oraz jej przebieg i wyniki). W grze mo¿e braæ udzia³ nawet jedna osoba, a uczestnicy niekoniecznie musz¹ znajdowaæ siê w tym samym miejscu i czasie (dawniej np. szachy korespondencyjne, obecnie gry online). Gra mo¿e nosiæ charakter fizyczny, umys³owy lub hazardowy (oparty na elemencie losowym), przy czym poszczególne rodzaje gier czêsto ³¹cz¹ w sobie wiêcej ni¿ jedn¹ z wymienionych cech. Termin „gra” wszed³ na sta³e do jêzyka nauki, staj¹c siê okreœleniem modelu zachowania odzwierciedlaj¹cego sytuacjê z zakresu matematyki, ekonomii, biologii, psychologii, filozofii, jêzykoznawstwa (pojêcie gry jêzykowej1) i in. Równie¿ dydaktyka doceni³a znaczenie gier, wykorzystuj¹c je w procesie edukacyjno-wychowawczym. Oprócz tego, ¿e s¹ atrakcyjnym sposobem zainteresowania uczniów prezentowanym zagadnieniem, gry sta³y siê jednym z podstawowych elementów zajêæ lekcyjnych na ró¿nych etapach nauczania, poniewa¿ ³¹cz¹ element zabawy, nauki i wspó³zawodnictwa, ucz¹ pokonywaæ trudnoœci i poszukiwaæ rozwi¹zañ logicznych analizowanego problemu. Teoretycy nauczania twierdz¹, ¿e gry wspomagaj¹ rozwój mowy i myœlenia, æwicz¹ pamiêæ, spostrzegawczoœæ, wyobraŸniê, orientacjê, szybkoœæ reakcji, uwagê, umiejêtnoœæ logicznego kojarzenia i wnioskowania, analityczny krytycyzm i precyzjê sformu³owañ, umiejêtnoœæ wspó³dzia³ania w grupie, poczucie odpowiedzialnoœci2. 1 2

L. Wittgenstein, Dociekania filozoficzne, PWN, Warszawa 1972. A. Wiœniewska, Rola gier dydaktycznych w nauczaniu przedmiotów przyrodniczych, za: D. Cichy, Gry dydaktyczne w nauczaniu biologii w szkole podstawowej, WSiP, Warszawa 1990; H. Majkusiak, B. Bernat, A. Chrzanowska, Rola gier i zabaw dydaktycznych w nauczaniu œrodowiska spo³eczno-przyrodniczego z wykorzystaniem komputera, [online] , dostêp: 14.07.2011.

310

Iwona Borys

Obecnie wiele szkó³ na œwiecie, w tym tak¿e w Polsce i w Rosji, decyduje siê na wprowadzenie zajêæ fakultatywnych z gier logicznych. Badania wykazuj¹, ¿e dzieci, które mia³y do czynienia z tym rodzajem gier, szybciej ni¿ ich niegraj¹cy rówieœnicy przyswajaj¹ nowy materia³, znacz¹co poprawiaj¹ umiejêtnoœci logicznego myœlenia, a do tego lepiej radz¹ sobie z matematyk¹ – przedmiotem bêd¹cym obecnie obowi¹zkow¹ czêœci¹ matury. W Rosji program nauczania szachów Øàõìàòû – øêîëå, opracowany przez I. Suchina, funkcjonuje ju¿ od roku 1996. Analogiczny program polski Szachy – szkole zosta³ opracowany w roku 2004. Z kolei pierwsze w Polsce klasy bryd¿owe powsta³y w Warszawie i S³upsku na prze³omie lat 80. i 90. XX wieku. Obecnie bryd¿ sportowy jako specjalnoœæ profilowa jest przedmiotem kszta³cenia w gimnazjach w Oœwiêcimiu, Wroc³awiu, Krakowie. W najbli¿szej przysz³oœci planowane jest uruchomienie klas sportowych o profilu bryd¿owym w Gdañsku. Uczestnicy, u¿ytkownicy i sympatycy gry, podobnie jak w przypadku innych rodzajów zawodowej i/lub spo³ecznej dzia³alnoœci cz³owieka, tworz¹ grupê œrodowiskow¹ pos³uguj¹c¹ siê specyficzn¹ odmian¹ jêzyka. Najwa¿niejsz¹ cech¹ subjêzyków gier logicznych s¹ typowe dla nich zasoby terminologiczne, wyizolowane z jêzyka ogólnego w podobnym stopniu, jak terminologia medyczna, techniczna czy prawnicza, co zbli¿a te socjolekty do sfery profesjolektów3. W tym aspekcie mo¿na polemizowaæ z klasyfikacj¹ proponowan¹ przez Stanis³awa Gajdê, który wyró¿nia nastêpuj¹ce grupy terminów: naukowo-techniczne, rzemieœlnicze, ludowe, spo³eczno-polityczne, administracyjne, kulturowe (w tym religijne), terminy sztuki i bytowe (zwi¹zane ze sferami ¿ycia prywatnego, jak np. kulinarne czy karciane)4. Gajda jednoznacznie zalicza terminologiê karcian¹, a wiêc poniek¹d ogólnie rozumiane terminologie gier do sfery ¿ycia prywatnego, podczas gdy – jak wspomnieliœmy wczeœniej – gry mog¹ byæ tak¿e elementem sfery naukowej czy sportowej, tj. sprofesjonalizowanej. Nawiasem mówi¹c, o terminologii sportowej uczony nie wspomina w swojej klasyfikacji, mo¿emy jednak przypuszczaæ, ¿e równie¿ znajdzie siê ona w grupie terminów bytowych. Jedn¹ z najm³odszych „sta¿em” gier logicznych, a równoczeœnie znan¹ od wieków i ciesz¹c¹ siê popularnoœci¹ na ca³ym œwiecie jest poker. Ten pozorny paradoks wynika z faktu, ¿e przez wieki swojego istnienia5 poker uwa¿any by³ 3

Jêzyki specjalistyczne. S³ownik terminologii przedmiotowej, pod red. J. Lukszyna, Warszawa 2005, s. 40. 4 S. Gajda, Wprowadzenie do teorii terminu, Opole 1990, s. 39–40. 5 Przyjêto twierdziæ, ¿e poker narodzi³ siê oko³o 900 r. w Chinach. Pierwszym wiarygodnym Ÿród³em pisanym na temat pokera i jego zasad by³a publikacja Jonathana H. Greena (1834), który opisa³ tê now¹ formê rozrywki, popularn¹ wœród pasa¿erów statków podró¿uj¹cych po rzece Missisipi.

Adaptacja fonetyczna i graficzna polskiej i rosyjskiej terminologii...

311

za grê typowo hazardow¹6, na wpó³ legaln¹, dlatego te¿ pozostawa³ poza zasiêgiem badañ socjologicznych, kulturoznawczych i oczywiœcie jêzykoznawczych. Dopiero na prze³omie XX i XXI wieku poker zacz¹³ byæ traktowany jako gra logiczna na równi z innymi tego rodzaju grami. W 1994 r. trzech naukowców: John C. Harsanyi, John F. Nash i Reinhard Selten otrzyma³o Nagrodê Nobla z ekonomii za wk³ad w rozwój teorii gier. Ich badania wykaza³y, ¿e taktyka w takich grach, jak szachy, bryd¿ czy w³aœnie poker, mo¿e byæ stosowana przez analogiê w ekonomii i biznesie, a nawet w polityce. W tym samym roku ukaza³a siê ksi¹¿ka Davida Sklansky’ego pt. Theory of poker7, bêd¹ca rozbudowan¹ wersj¹ wczeœniejszej, dostêpnej tylko dla w¹skiego krêgu graczy publikacji Sklansky on poker theory, opublikowanej w Las Vegas w roku 1978. Mimo i¿ da³a ona pocz¹tek ca³ej serii pozycji poœwiêconych pokerowi, do dziœ uznawana jest za fundamentaln¹, sam poker zaœ zyska³ status gry spo³ecznie akceptowalnej. Miêdzynarodowe turnieje pokera odbywaj¹ siê kilkanaœcie razy w roku w ró¿nych regionach œwiata. W roku 2007 siedem krajów (Brazylia, Dania, Francja, Holandia, Rosja, Ukraina i Wielka Brytania) utworzy³o w Lozannie Miêdzynarodow¹ Federacjê Pokera, a w najbli¿szym czasie planowane jest oficjalne uznanie tej gry za rodzaj sportu przez Miêdzynarodowy Komitet Olimpijski. Kana³ telewizyjny Eurosport regularnie transmituje turnieje World Series of Poker8. W Polsce dzia³a Polski Zwi¹zek Pokera oraz Polska Federacja Pokera Sportowego, a w Rosji Federacja Pokera Sportowego Rosji9. Szerokie grono mi³oœników tej gry ma do dyspozycji wiele stron internetowych, na których odbywaj¹ siê rozgrywki pokera online10. 6

Zarówno w znaczeniu naukowym, gdy¿ charakteryzuje siê znaczn¹ przewag¹ elementu losowego nad niskim b¹dŸ umiarkowanym elementem umys³owym, jak i w rozumieniu potocznym – w œwiadomoœci spo³ecznej leksem „hazardowy” budzi bowiem skojarzenia negatywne, bliskie œrodowisku przestêpczemu. 7 D. Sklansky, The theory of poker, Boston 1994. 8 World Series of Poker po raz pierwszy zorganizowa³ Tom Moore w 1969 r. w Holiday Hotel and Casino w Reno (USA). Zwyciêzca ka¿dego turnieju otrzymuje z³ot¹ bransoletê i wygran¹ w gotówce. W pierwszym turnieju wziê³o udzia³ 6 graczy, w roku 1980 by³o ich 73, w 1990 – 194, w 2000 – 512, w roku 2004 liczba uczestników wynios³a 2576. W roku 2006 w g³ównym turnieju uczestniczy³o 8773 graczy, a zwyciêzca otrzyma³ 12 mln dolarów (zob. [online] , dostêp: 17.07.2011). 9 W odró¿nieniu od Polski poker sportowy w Rosji jest obecnie gr¹ legaln¹. Regularnie organizowane s¹ mistrzostwa kraju oraz zawody o Puchar Rosji (zob.: [online] , dostêp: 16.07.2011) 10 Na stronach tych zamieszczono równie¿ publikacje czo³owych graczy i teoretyków pokera oraz s³owniki terminologii pokerowej. Najbardziej znane strony polskie to: , , , oraz rosyjskie: , , .

312

Iwona Borys

Kolejnym dowodem na to, ¿e poker zaj¹³ nale¿ne mu miejsce wœród gier logicznych, jest pomys³ wprowadzenia go do szkolnych programów nauczania, podobnie jak szachy i bryd¿. W roku 2008 Urz¹d Miasta Krakowa doceni³ równie¿ walory intelektualne pokera: podjêto decyzjê o rozszerzeniu programu nauczania gier logicznych o poker, a konkretnie o jego sportow¹ odmianê Texas Hold’em11. Pierwsze, eksperymentalne zajêcia odby³y siê w roku szkolnym 2009/2010. W zwi¹zku z obowi¹zuj¹c¹ od 1 stycznia 2010 r. ustaw¹ hazardow¹ losy pokera sportowego w Polsce stanê³y pod znakiem zapytania. Mimo i¿ na œwiecie gra ta jest oficjaln¹ dyscyplin¹ sportow¹, to obowi¹zuj¹ce polskie ustawodawstwo zakazuje organizowania oficjalnych turniejów, a ewentualni gracze nara¿eni s¹ na kary finansowe i inne, w³¹cznie z pozbawieniem wolnoœci. Nie oznacza to, ¿e nie mog¹ oni uczestniczyæ w turniejach organizowanych za granic¹, dziêki czemu poker jako dyscyplina sportowa ma szansê przetrwania. Co prawda, za miêdzynarodowy jêzyk pokera uwa¿any jest jêzyk angielski, ale w ka¿dym kraju poker i œrodowisko pokerowe ma swój specyficzny ¿argon, który dla osób ca³kowicie pocz¹tkuj¹cych mo¿e byæ trudny do zrozumienia12. Ze wzglêdu na sw¹ specyfikê elementy leksykalne tego ¿argonu spe³niaj¹ wszelkie warunki stawiane zasobom leksykalnym jêzyka specjalistycznego, tzn. charakteryzuje je pojêciowoœæ (maksymalna zgodnoœæ znaczenia terminu z treœci¹ oznaczanego pojêcia specjalistycznego), systemowoœæ (znaczenie i forma terminu winny lokowaæ go w okreœlonym miejscu systemu terminologicznego, a tym samym oznaczaæ okreœlone ogniwo systemu pojêæ), operatywnoœæ (w³aœciwoœci semantyczne i formalne terminu winny u³atwiaæ pos³ugiwanie siê nim) oraz poprawnoœæ jêzykowa13. Jako ¿e poker w jego dzisiejszym kszta³cie wywodzi siê ze Stanów Zjednoczonych, a œrodowisko graczy i teoretyków pokera rekrutuje siê w znacznej czêœci z tego kraju, naturalne jest, ¿e terminologia tej gry wywodzi siê z jêzyka angielskiego. S³ownictwo zwi¹zane z pokerem stworzyli i tworz¹ nadal g³ównie sami gracze i organizatorzy turniejów. Leksyka pokerowa zosta³a usystematyzowana w ramach ujednolicenia zasad gry, tworz¹c spójny, hermetyczny i doœæ stabilny zasób terminologiczny. Nale¿y zaznaczyæ, ¿e cechy te s¹ typowe ogólnie dla terminologii gier, gdzie stabilnoœæ terminologii motywowana jest wzglêdn¹ sta³oœci¹ zasad. 11 A. Sijka, Talia w tornistrze – szachy, bryd¿ i poker w szko³ach ucz¹ logicznego myœlenia, „Wprost” 2008, nr 44 (1349) 12 Zob. [online] , dostêp: 23.05.2009. 13 S. Gajda, op. cit., s. 38

Adaptacja fonetyczna i graficzna polskiej i rosyjskiej terminologii...

313

Poker, podobnie jak np. szachy czy bryd¿, nie jest gr¹ nastawion¹ na udzia³ szerokiej publicznoœci. Poza w¹skim gronem14 graczy i mi³oœników ma³o kto zna zasady pokera i jego terminologiê. Czynniki te w du¿ym stopniu wp³ynê³y na fakt, ¿e jêzykiem oficjalnym i roboczym turniejów miêdzynarodowych sta³ siê jêzyk angielski, a zasób terminologiczny pokera trafi³ do jêzyków zapo¿yczaj¹cych w wersji anglojêzycznej, z gotow¹ warstw¹ semantyczn¹, ulegaj¹c przede wszystkim adaptacji fonetycznej, morfologicznej (w jêzyku rosyjskim tak¿e graficznej), rzadziej s³owotwórczej. Mimo wspomnianej ju¿ stabilnoœci i hermetycznoœci terminologii pokerowej, zarówno w jêzyku polskim, jak i rosyjskim powstaje spontanicznie rodzima, równoleg³a sfera terminologiczna, nie maj¹ca statusu oficjalnego. Mo¿na przyj¹æ, ¿e w przysz³oœci nast¹pi rozszerzenie grona u¿ytkowników tego zasobu leksykalnego w zwi¹zku z opisanymi powy¿ej dzia³aniami w³adz oœwiatowych i nauczycieli, a tak¿e w wyniku dzia³añ popularyzacyjnych prowadzonych przez krajowe federacje pokera. Nale¿y przypuszczaæ, ¿e w wyniku tych procesów terminologia pokerowa stanie siê mniej hermetyczna i zyska czêœciowo aspekt potocznoœci lub stanie siê elementem jêzyka uczniów, a byæ mo¿e w zwi¹zku z tym wzbogaci siê o nowe znaczenia. Na niekorzyœæ mo¿e przemawiaæ fakt, ¿e zarówno w Polsce, jak i w Rosji pod koniec XX i w pierwszych latach XXI wieku coraz wiêksze znaczenie odgrywa pozytywny heterostereotyp recepcji anglojêzycznego stylu ¿ycia i anglojêzycznej kultury. Kostomarow potwierdza prawdziwoœæ tych obserwacji: „î÷åíü ìíîãèå ëþäè íàñòðîåíû ñåé÷àñ íå íà âîçìóùåííî-áåçàïåëëÿöèîííîå îòâåðæåíèå èíîñòðàíùèíû, à íà åå ïðèíÿòèå, ïóñòü è íå âñåãäà áåçîãîâîðî÷íîå. È â ðå÷è àìåðèêàíèçìû âûçûâàþò, ñêîðåå, äîáðîäóøíîå ïîñìåèâàíèå, íåæåëè íåïðèìèðèìîå îñóæäåíèå”15. Niniejszy artyku³ jest prezentacj¹ czêœci szerszych badañ nad funkcjonowaniem terminologii pokera w jêzyku polskim i rosyjskim. Oprócz przedstawionej tu adaptacji fonetycznej i graficznej, przeprowadzono obserwacjê dalszych etapów asymilacji tego zasobu terminologicznego – adaptacji morfologicznej i s³owotwórczej, a tak¿e przebiegaj¹cej równolegle do nich adaptacji semantycznej oraz roli elementów rodzimych w polskiej i rosyjskiej terminologii pokera. Motywacj¹ do podjêcia tematu sta³ siê fakt, ¿e terminologia zwi¹zana z pokerem w obu analizowanych jêzykach nie zosta³a jeszcze opisana i usystematyzowana. 14 W Polsce i w Rosji poker nie zyska³ jeszcze takiej popularnoœci, jak w Stanach Zjednoczonych, gdzie w grê tê regularnie gra 25% mê¿czyzn i 13% kobiet (za: , dostêp: 16.07.2011). 15 Â.Ã. Êîñòîìàðîâ, ßçûêîâîé âêóñ ýïîõè: Èç íàáëþäåíèé íàä ðå÷åâîé ïðàêòèêîé ìàññìåäèà, Ìîñêâà 1994, s. 104.

314

Iwona Borys

Nie odnotowano równie¿ ¿adnych prac porównawczych na temat terminologii pokerowej w jêzyku polskim i rosyjskim. Jako materia³ badawczy pos³u¿y³o 101 leksemów w jêzyku polskim oraz 67 leksemów w jêzyku rosyjskim. Zosta³y one wyekscerpowane z nastêpuj¹cych s³owników, zamieszczonych na polskich i rosyjskich stronach internetowych poœwiêconych pokerowi: Pokerowy s³ownik, , Ñëîâàðü ïîêåðà, . W doborze materia³u badawczego pominiêto niezasymilowan¹ miêdzynarodow¹ anglojêzyczn¹ terminologiê, która w obu s³ownikach wystêpowa³a w charakterze has³owym, skupiaj¹c siê na zasobie zasymilowanym, pe³ni¹cym rolê alternatywn¹, poboczn¹. Nale¿y zaznaczyæ, ¿e zarówno w jêzyku polskim, jak i rosyjskim istnieje wiele nieoficjalnych s³owników pokerowych. Funkcjonuj¹ one jedynie w formie wewnêtrznych publikacji szkoleniowych i turniejowych oraz w formie ogólnodostêpnej – w Internecie. Terminologia pokerowa stanowi zjawisko stosunkowo nowe, niewiele jeszcze pokerowych terminów zosta³o zamieszczonych w s³ownikach jêzyka ogólnego. Wymienione wy¿ej s³owniki internetowe mo¿na uznaæ za wiarygodne, poniewa¿ miejsce ich zamieszczenia to strony ciesz¹ce siê popularnoœci¹ i uznaniem wœród osób zwi¹zanych z pokerem. Ponadto zawieraj¹ one najbogatszy, moim zdaniem, zasób leksyki przyswojonej w ró¿nym stopniu przez badane jêzyki obok oficjalnej terminologii anglojêzycznej16. Jeœli chodzi o podzia³ materia³u badawczego na grupy znaczeniowe, to przedstawia siê on nastêpuj¹co: A.Terminologia zwi¹zana z postêpowaniem gracza przy stole pokerowym: 1. Terminologia dotycz¹ca zagrañ dynamicznych, agresywnych: akcja, all-in, check-raise, do³o¿enie siê do puli, licytacja, licytowanie, podbicie, podbijaæ, przebijaæ, przegrywaæ, rozgrywanie rozdañ, ruch; àëë-èí – âà-áàíê, áåò, êóïèòü áàíê, îòêðûâàòü áåòòèíã, ïîäíÿòü ñòàâêó, ïîñòàâèòü ñòàâêó, ðåéç, ñäåëàòü ðåéç, ñäåëàòü ðóêó, ñäåëàòü ñòàâêó, ÷åê-ðåéç, (ogó³em 12 terminów polskich i 12 rosyjskich). 2. Terminologia dotycz¹ca zagrañ statycznych, pasywnych: czekanie, sprawdzenie, sprawdzaæ, pasywny gracz; ÷åê, ñäåëàòü ÷åê, ïàññèâíûé èãðîê (ogó³em 4 terminy polskie i 3 rosyjskie).

16 Autorka w doborze i analizie materia³u skorzysta³a z pomocy i rady Katarzyny Badurek – zawodowej krupierki turniejowej EPT szczebla miêdzynarodowego, szkoleniowca na organizowanych przez Polski Zwi¹zek Pokera warsztatach dla krupierów pokera sportowego odmian Texas Hold’em i Omaha, absolwentki filologii rosyjskiej.

Adaptacja fonetyczna i graficzna polskiej i rosyjskiej terminologii...

315

B. Terminologia dotycz¹ca kart: 1. Terminologia dotycz¹ca kart wspólnych na stole: as, czwórka, dama, dwie pary, dwójka, dziesi¹tka, dziewi¹tka, flop, ful, karo, kareta, karta, karta wspólna, karty, karty odkryte, kier, kicker, kolor, kolor (flush), król, najni¿sza karta, najwy¿sza karta, offsuit, ósemka, para, pi¹tka, pik, poker królewski, para zakryta, rêka, river, silny uk³ad, szóstka, siódemka, strit, set – trójka, turn, trefl, trójka, uk³ad kart, walet; õîðîøàÿ êîìáèíàöèÿ, áåñïëàòíàÿ êàðòà, áîðä, âàëåò, âîñüìåðêà, äàìà, äåâÿòêà, äîïîëíèòåëüíàÿ êàðòà, äîñòîèíñòâî, äâóñòîðîííèé ñòðèò, êàðòû ñîñåäñòâóþùåãî äîñòîèíñòâà, êâàðòà, êîìáèíàöèÿ, ëîäêà – ôóë-õàóç, îáùèå êàðòû, îáùèå êàðòû – ïðèêóï, îðêòûòûå êàðòû, ðèâåð, ñëàáàÿ ðóêà, ñòðèò, ñäåëàòü ñòðèò, ò¸ðí, òðèïëåò, ôëåø (ogó³em 41 terminów polskich i 34 rosyjskie). 2. Terminologia dotycz¹ca wartoœci kart: as, dwójka, trójka, czwórka, pi¹tka, szóstka, siódemka, ósemka, dziewi¹tka, dziesi¹tka, walet, dama, król; âàëåò, âîñüìåðêà, äàìà, äåâÿòêà (ogó³em 13 terminów polskich i 4 rosyjskie). 3. Terminologia wskazuj¹ca na wartoœæ liczbow¹ kart: dwójka, trójka, czwórka, pi¹tka, szóstka, siódemka, ósemka, dziewi¹tka, dziesi¹tka; äåâÿòêà, âîñüìåðêà17 (ogó³em 9 terminów polskich i 2 rosyjskie). 4. Terminologia wskazuj¹ca na ogólnie ustalon¹ wartoœæ obrazkow¹ kart: as, dama, król, walet; âàëåò, äàìà (ogó³em 4 terminów polskie i 2 rosyjskie). C. Terminologia dotycz¹ca rodzaju gry: 1. Nazwy gier turniejowych: poker, Hi/Lo, Omaha, Texas Hold’em, 7 Card Stud, bez limitu, freeroll, freezout, gra, gra pokerowa, heads-up, pot limit, satelita, WSOP; Tåõàññêèé Õîëäåì, îäèí íà îäèí, ïîò-ëèìèò, Ñåìèêàðòî÷íûé Ñòàä-Ïîêåð (ogó³em 14 terminów polskich i 4 rosyjskie). 2. Nazwy gier stolikowych: poker, Hi/Lo, Omaha, Texas Hold’em, 7 Card Stud, cash game (gra stolikowa), bez limitu (gra), gra, gra pokerowa, gra stolikowa (cash game), heads-up, no limit, pot limit, WSOP; Òåõàññêèé Õîëäåì, îäèí íà îäèí, ïîò-ëèìèò, Ñåìèêàðòî÷íûé Ñòàä-Ïîêåð, ïîêåð (ogó³em 14 terminów polskich i 5 rosyjskich). 3. Terminologia zawieraj¹ca s³owo „gra” / „èãðà”: gra, gra pokerowa, gra stolikowa, organizator gry; çàìåäëåííàÿ èãðà (ogó³em 4 terminy polskie i 1 rosyjski). 17 W jêzyku rosyjskim istniej¹, oczywiœcie, odpowiedniki polskich nazw pozosta³ych kart w talii (w kolejnoœci od najmniejszej do najwiêkszej: äâîéêà, òðîéêà, ÷åòâ¸ðêà, ïÿò¸ðêà, øåñò¸ðêà, ñåì¸ðêà, âîñì¸ðêà, äåâÿòêà, äåñÿòêà, âàëåò, äàìà, êîðîëü, òóç), jednak w materiale badawczym, prawdopodobnie z uwagi na powszechn¹ znajomoœæ terminów tej grupy, pojawiaj¹ siê tylko wybrane leksemy jako przyk³ady.

316

Iwona Borys

4. Terminologia dotycz¹ca osób zaanga¿owanych w grê: rozdaj¹cy, gracz, organizator gry, przeciwnik; îïïîíåíò, èãðîê (ogó³em 4 terminy polskie i 2 rosyjskie). D. Terminologia dotycz¹ca obiektów zwi¹zanych z gr¹: 1. Terminologia dotycz¹ca ¿etonów i ich zastosowania w grze: du¿a ciemna, check-raise, akcja, all-in, licytacja, licytowanie, ma³a ciemna, podbicie, podbijaæ, przebijaæ, pula, podzia³ puli, pula skumulowana, pot limit, oddzielna pula, wejœcie, wejœcie all-in, ¿eton, straddle; áåò, êîëë, ðåéç, àëë-èí – âà-áàíê, ôèøêà, ñòàâêà, áàíê, îòêðûâàòü áåòòèíã, áëàéíä, ìàëûé áëàéíä, áîëüøîé áëàéíä, ïîëíàÿ ñòàâêà, íà÷àëüíàÿ ñòàâêà, êîëë, ïîñòàâèòü ñòàâêó, ñäåëàòü ñòàâêó, ÷åê-ðåéç, ïîäíÿòü ñòàâêó, ñäåëàòü ðåéç, ïîò-ëèìèò, ñòðóêòóðà ñòàâîê, êóïèòü áàíê èãðîê (ogó³em 19 terminów polskich i 22 rosyjskie). 2. Terminologia dotycz¹ca blindów („ciemna”, „áëàéíä”): ciemna, du¿a ciemna, ma³a ciemna; áëàéíä, ìàëûé áëàéíä, áîëüøîé áëàéíä èãðîê (ogó³em 3 terminy polskie i 3 rosyjskie). 3. Terminologia dotycz¹ca przedmiotów zwi¹zanych z gr¹ pokerow¹: karta, karty, pieni¹dze, pokerowy bud¿et, przycisk, talia kart, wpisowe, ¿eton; äåíüãè, ôèøêà, èãðîâûé ñòîë, áàíê èãðîê (ogó³em 8 terminów polskich i 4 rosyjskie). W s³ownictwie zebranym w grupie ‘terminologia zwi¹zana z postêpowaniem gracza przy stole pokerowym’ wystêpuje 16 polskich leksemów i 14 rosyjskich. Jest to stosunkowo ma³a ró¿nica, bior¹c pod uwagê ró¿nicê w zasobach obu Ÿróde³. W s³ownictwie z grupy semantycznej ‘terminologia dotycz¹ca zagrañ dynamicznych, agresywnych’ wystêpuje dok³adnie tyle samo (po 12) jednostek polskich i rosyjskich. Podobna sytuacja zarysowuje siê w grupie ‘terminologia dotycz¹ca zagrañ statycznych, pasywnych’, gdzie leksemów has³owych w jêzyku polskim jest 4, a w rosyjskim 3. Z kolei grupa ‘terminologia dotycz¹ca kart’ zawiera a¿ 54 leksemy polskie i tylko 38 rosyjskich, co oznacza prawie dwukrotn¹ ró¿nicê. Z podobnym przypadkiem mamy do czynienia w podgrupach s³ownictwa z grupy ‘terminologia dotycz¹ca rodzaju gry’. W podgrupie ‘nazwy gier turniejowych’ wystêpuje 14 polskich i tylko 4 rosyjskie leksemy, z kolei w podgrupie ‘nazwy gier stolikowych’ sytuacja przestawia siê stosunkiem 14:5, podgrupa ‘terminologia zawieraj¹ca s³owo gra/ èãðà’ zawiera 4 terminy polskie i tylko jeden rosyjski, podgrupa ‘terminologia dotycz¹ca osób zaanga¿owanych w grê’ kszta³tuje siê podobnie (4 terminy polskie i 2 rosyjskie). Powszechnie znane w œrodowisku pokerowym s³ownictwo w przypadku obu jêzyków to najczêœciej internacjonalizmy (dama, walet; äàìà, âàëåò), a dok³adniej – zapo¿yczenia z jêzyka angielskiego, tak¿e w niezmienionej wersji (Hi/Lo,

Adaptacja fonetyczna i graficzna polskiej i rosyjskiej terminologii...

317

Omaha, Texas Hold’em; Òåõàññêèé Õîëäåì). Czêsto mamy do czynienia z tzw. kalk¹, dos³ownym t³umaczeniem wyrazów z jêzyka angielskiego (heads-up, no limit; áëàéíä, ïîò-ëèìèò), niezasymilowanym morfologicznie ani s³owotwórczo, chocia¿ – jak siê wydaje – adaptacja fonetyczna zosta³a ju¿ zakoñczona. Jak wczeœniej wielokrotnie zaznacza³am, anglicyzmy w obu terminologiach odgrywaj¹ szczególn¹ rolê. Poker jest gr¹ powszechn¹ na ca³ym œwiecie, a od kilku lat jej popularnoœæ wzrasta w nieprawdopodobnie szybkim tempie. Ró¿nica narodowoœci przy pokerowych sto³ach nie ma najmniejszego znaczenia. „Prosty jêzyk pokerowy obejmuj¹cy raptem kilkadziesi¹t najpotrzebniejszych pojêæ [...], jednoczy ludzi maj¹cych wspólnych cel – grê – i pomaga im siê na jej p³aszczyŸnie z sukcesem komunikowaæ”18. Wszystkie polskie i rosyjskie leksemy z terminologii dotycz¹cej „blindów” to internacjonalizmy, w przypadku tych pierwszych to dok³adne t³umaczenia (kalki) z jêzyka angielskiego, w jêzyku rosyjskim zaœ zosta³y one dok³adnie przepisane cyrylic¹ i wesz³y w sk³ad jêzyka jako barbaryzmy. Warto jednak zauwa¿yæ, ¿e niektóre z leksemów has³owych w Ÿródle polskim nie ma swoich odpowiedników w Ÿródle rosyjskim (karo, kier, pik, talia, trefl) i na odwrót (òàéò – ñêîâàííàÿ èãðà, ëîäêà – ôóë-õàóç). Trzeba jednak pamiêtaæ, ¿e leksemy te zosta³y wybrane spoœród przyk³adów podanych w teorii, które nieobowi¹zkowo siê pokrywaj¹. W talii 52 kart wyró¿nia siê 4 kolory (karo, kier, pik, trefl; áóáíû, ïèêè, òðåôû, ÷åðâû), w ka¿dym z nich wystêpuje 13 kart. Ich nazwy znajdujemy w 100% w terminologii polskiej (as, czwórka, dama, dwójka, dziesi¹tka, dziewi¹tka, król, ósemka, pi¹tka, siódemka, szóstka, trójka, walet) zaœ w rosyjskiej w ok. 30% (âàëåò, âîñüìåðêà, äàìà, äåâÿòêà). Numerologiczne nazwy kart od 2 (dwójka) do 10 maj¹ swoje odpowiedniki praktycznie we wszystkich jêzykach œwiata. Jeœli chodzi o pochodzenie, to w analizowanym materiale badawczym wiêkszoœæ terminów zwi¹zanych z pokerem stanowi¹ zapo¿yczenia, w przewa¿aj¹cej czêœci anglicyzmy. Nieliczne s¹ terminy, których pierwotny jêzyk jest inny ni¿ angielski. Zosta³y one jednak w³¹czone do anglojêzycznej terminologii pokerowej w momencie jej tworzenia i w chwili zapo¿yczania do jêzyka polskiego i rosyjskiego by³y jej integraln¹ czêœci¹. Terminy te w angielskiej terminologii pokera zyska³y nowe, nieistniej¹ce do tej pory w jêzykach Ÿród³owych znaczenie. Zasadne jest wiêc rozpatrywanie danych terminów jako anglicyzmów, mimo i¿ funkcjonowa³y one wczeœniej w jêzyku polskim i rosyjskim w innej sferze 18 M. Krauze, „Teksañski klincz”, czyli dlaczego lepiej, ¿eby terminologia pokerowa by³a po angielsku, [online] , dostêp: 4.11.2008.

318

Iwona Borys

u¿ycia. Powy¿sze za³o¿enie potwierdza fakt, ¿e terminologia pokerowa zosta³a zapo¿yczona przez analizowane jêzyki jednorazowo i w ca³oœci. Tym niemniej, w celu wzbogacenia obrazu analizowanego materia³u, pozwolê sobie wymieniæ przedstawione terminy z podzia³em na pierwotne jêzyki pochodzenia: • galicyzmy (zaraz po wyrazach rdzennie angielskich zajmuj¹ drugie miejsce w terminologii pokerowej): as (>asse), karo (>carreau), trefl (>trèfle), ôèøêà (>fiche), va banque / âà-áàíê (>va banque), • germanizmy: licytacja (>Lizitation), • grecyzmy: para (>pará), • italianizmy: kareta (>carrotta), • latynizmy: akcja (>actio), • orientalizmy: äåíüãè (>òåíãå lub >äåíãå), ‘ ‘ • starorusycyzmy: rêka, ñäåëàòü ðóêó; gra. Jak widzimy, wp³yw jêzyków innych ni¿ angielski na tworzenie i rozwój terminologii pokerowej by³ nieznaczny, co potwierdza za³o¿enie analizy zapo¿yczonej terminologii pokerowej z uwzglêdnieniem jêzyka angielskiego jako Ÿród³owego. Zapo¿yczenia stanowi¹ zdecydowan¹ wiêkszoœæ materia³u badawczego zarówno w jêzyku polskim, jak i rosyjskim. Podane wy¿ej zapo¿yczenia w³aœciwe w terminologii polskiej w wiêkszoœci zachowa³y oryginaln¹ pisowniê, mimo i¿ przesz³y etap adaptacji fonetycznej. Sytuacji tej sprzyja zgodnoœæ alfabetów jêzyka Ÿród³owego i zapo¿yczaj¹cego. W jêzyku rosyjskim, z powodu ró¿nicy alfabetów, zapo¿yczenia te musia³y poddaæ siê tak¿e adaptacji graficznej (oficjalna anglojêzyczna terminologia pokerowa funkcjonuje w dwóch wersjach: zapisywanej alfabetem ³aciñskim i cyrylic¹). Adaptacja graficzna zapo¿yczonych rosyjskich terminów pokerowych w znacznym stopniu wspomaga ich adaptacjê fonetyczn¹, poniewa¿ si³¹ rzeczy po¿yczka dostosowuje siê do obowi¹zuj¹cych w jêzyku zapo¿yczaj¹cym regu³ zapisu brzmienia wyrazu. W jêzyku polskim w przypadku zachowania przez termin oryginalnej pisowni adaptacja fonetyczna jest utrudniona. Pocz¹tkowy etap adaptacji graficznej rosyjskich terminów pokerowych charakteryzuje siê czêsto niestabilnoœci¹ pisowni, funkcjonowaniem równoleg³ych wariantów, jak np. ìýéê / ìåéê, áýò / áåò , ìýâåðèê / ìàâåðèê, ðýéç / ðåéç, ðåðýéç / ðåðåéç, êýø / êåø, ôóë-õàóç / ôóë-õàóc i in. Powy¿sza sytuacja spowodowana jest tym, ¿e terminologia pokera zosta³a zapo¿yczona jednoczeœnie w formie ustnej i pisemnej, w zwi¹zku z czym adaptacja graficzna dokonywa³a siê w warunkach niestabilnoœci wymowy elementu zapo¿yczonego, czyli niezakoñczonej adaptacji fonetycznej. Istnieje tak¿e grupa zapo¿yczeñ, w których

Adaptacja fonetyczna i graficzna polskiej i rosyjskiej terminologii...

319

warianty ró¿ni¹ siê wystêpowaniem lub brakiem ³¹cznika, co nie ma podtekstu fonetycznego: ÷åê-ðåéç / ÷åê ðåéç, õàé-ëèìèò / õàé ëèìèò, ïîò-ëèìèò / ïîò ëèìèò, ïóò äàóí / ïóò-äàóí, ôóë-õàóç / ôóë õàóç i in. Z up³ywem czasu jeden z wariantów umacnia siê, forma graficzna s³owa ulega stabilizacji, drugi zaœ zanika. Wyró¿nia siê trzy sposoby wprowadzenia zapo¿yczonego s³owa do systemu graficznego jêzyka rosyjskiego: transplantacja (zwana tak¿e wtr¹ceniem obcojêzycznym), transliteracja i transkrypcja praktyczna19. Transplantacja to mechaniczne przeniesienie jednostki leksykalnej z jêzyka Ÿród³owego do jêzyka zapo¿yczaj¹cego (bez zmiany systemu graficznego). W polskiej terminologii pokerowej wiêkszoœæ zapo¿yczonych bezpoœrednio terminów zachowa³a oryginaln¹ pisowniê. Podobnie wygl¹da sytuacja w przypadku oficjalnej rosyjskiej terminologii pokera, gdzie oryginaln¹ pisowniê zachowano celowo. Analizowany rosyjski materia³ badawczy nie zawiera ani jednego przypadku transplantacji, co w kontekœcie poprzedniej obserwacji wydaje siê logiczne, poniewa¿ by³oby to sprzeczne z celem tworzenia terminologii alternatywnej, zapisywanej cyrylic¹. Wiêksz¹ produktywnoœæ w procesie adaptacji graficznej w jêzyku rosyjskim zapo¿yczonych terminów pokerowych wykazuje transliteracja. Opiera siê ona na zasadzie wykorzystania systemu graficznego jêzyka zapo¿yczaj¹cego do odwzorowania oryginalnej pisowni zapo¿yczonego s³owa. Jako przyk³ady mog¹ pos³u¿yæ: àëë-èí, àóò, áåòòèíã, áîðä, êîëë, ôëîï. Nale¿y zaznaczyæ, ¿e nie istnieje jeden oficjalny sposób oznaczania liter alfabetu ³aciñskiego znakami cyrylicy. Zwykle stosowana jest zasada pe³nej transliteracji (áåòòèíã). Transliteracja równie¿ nie jest systemem doskona³ym: po pierwsze, nie wszystkie litery alfabetu ³aciñskiego (Y, H, Q, X) posiadaj¹ odpowiedniki w alfabecie rosyjskim. Po drugie, zapisywanie ³aciñska litery C w zale¿noœci od wymowy zapisywana jest jako Ê (êîëë) albo jak C (ñòðèò) zaœ litery V i W zapisywane s¹ za pomoc¹ tej samej litery Â. Po trzecie, w przypadku, gdy w jêzyku Ÿród³owym koñcowe litery nie s¹ wymawiane, przyjête jest opuszczanie tej litery w zapisie cyrylic¹, co doprowadza do zaistnienia niepe³nej transliteracji (ñèíãë, òðèïë). Jak ju¿ wspomnia³am, terminologia pokera charakteryzuje siê przewag¹ znaczenia formy ustnej nad form¹ pisemn¹ z uwagi na jej specyficzne œrodowisko u¿ycia. W zwi¹zku z powy¿szym najbardziej logicznym i równoczeœnie najaktywniejszym sposobem adaptacji graficznej zapo¿yczonych terminów po19 Tu i dalej: Ë.Ï. Êðûñèí, Ýòàïû îñâîåíèÿ èíîÿçû÷íîãî ñëîâà, „Ðóññêèé ÿçûê â øêîëå” 1991, nr 2, s. 74–78.

320

Iwona Borys

kerowych w jêzyku rosyjskim sta³a siê transkrypcja praktyczna, któr¹ Aristowa okreœli³a mianem transfonowania. Liczni badacze, w tym równie¿ Aristowa, uwa¿aj¹ transfonowanie za najefektywniejszy sposób adaptacji fonetyczno-graficznej zapo¿yczeñ w jêzyku rosyjskim pocz¹wszy od drugiej po³owy XX wieku20. Powy¿sze stwierdzenie znajduje potwierdzenie w rosyjskiej terminologii pokera obcego pochodzenia. Jako przyk³ady licznych przypadków zastosowania tego sposobu zapisu mo¿na przytoczyæ takie zapo¿yczone terminy pokerowe, jak: áàé-èí, áëåô, áàòòîí, ëóçåð, ïýéíòñ, ôóë-õàóç, áëàéíä, ôëåø, òàéò, õàé-ëèìèò, ÷åê-ðåéç i in. Terminologia polska zawiera dwa przypadki transfonowania: flip i strit. Wad¹ transkrypcji praktycznej jest niemo¿liwoœæ pe³nego przekazania specyfiki oryginalnej wymowy zapo¿yczonego s³owa, co jest spowodowane ró¿nic¹ systemów fonetycznych jêzyka Ÿród³owego i zapo¿yczaj¹cego. W konsekwencji rejestrowana jest nie oryginalna, a zaadaptowana fonetycznie wymowa w wersji na tyle zbli¿onej do orygina³u, na ile pozwalaj¹ na to zasoby fonetyczne jêzyka rosyjskiego. Wyj¹tkiem jest zaobserwowany w materiale badawczym sposób przekazania angielskiej g³oski [e] za pomoc¹ rosyjskiej litery ý (ïýéíòñ) w przypadku, gdy taki zapis jest sprzeczny z zasadami ortografii rosyjskiej. Nale¿y podkreœliæ, ¿e jedn¹ z podstawowych zasad transkrypcji praktycznej jest dostosowanie formy graficznej zapo¿yczonego wyrazu do norm ortograficznych jêzyka zapo¿yczaj¹cego. Transfonowanie jest kompromisem miêdzy niedoskona³¹ transliteracj¹ a zniekszta³caj¹c¹ proporcje litera–wymowa transkrypcj¹. Potwierdza to Ch³ynowa w swojej pracy poœwiêconej adaptacji leksykalno-gramatycznej zapo¿yczeñ pochodzenia niemieckiego w jêzyku rosyjskim. Badaczka twierdzi, ¿e tendencj¹ dominuj¹c¹ w procesie adaptacji fonetycznej leksyki zapo¿yczonej jest orientacja na przekazanie formy dŸwiêkowej zapo¿yczenia, zapisywanej w mniej lub bardziej dok³adny sposób za pomoc¹ œrodków graficznych jêzyka zapo¿yczaj¹cego21. Reasumuj¹c, proces adaptacji fonetycznej i graficznej zapo¿yczonych rosyjskich terminów pokerowych prowadzi w wiêkszoœci do maksymalnego zachowania w³aœciwoœci fonetycznych zapo¿yczonego s³owa z jednej strony, z drugiej zaœ do maksymalnego dostosowania formy graficznej tego s³owa do norm jêzyka pisanego jêzyka zapo¿yczaj¹cego. W trakcie tego procesu mog¹ pojawiæ siê 20 Â.Ì. Àðèñòîâà, Àíãëî-ðóññêèå ÿçûêîâûå êîíòàêòû (Àíãëèçìû â ðóññêîì ÿçûêå), Ëåíèíãðàä 1978, s. 21–22 21 Î.Ñ Õëûíîâà, Ëåêñèêî-ãðàììàòè÷åñêàÿ àäàïòàöèÿ ãåðìàíñêèõ çàèìñòâîâàíèé â ðóññêîì ÿçûêå êîíöà ÕÕ âåêà (íà ìàòåðèàëå ïðåññû 1991-2000 ãã.), Âîëãîãðàä 2001.

Adaptacja fonetyczna i graficzna polskiej i rosyjskiej terminologii...

321

dublety, zarówno w sferze fonetycznej, jak i graficznej. O stabilizacji postaci dŸwiêkowej i graficznej terminu œwiadczy fakt utrwalenia siê jednej formy z równoczesnym zanikiem mniej korzystnych wariantów oraz przyjêcia tej formy przez u¿ytkowników danej terminologii – osób profesjonalnie lub sportowo zwi¹zanych z pokerem. Ðåçþìå Ôîíåòè÷åñêàÿ è ãðàôè÷åñêàÿ àäàïòàöèÿ ïîëüñêîé è ðóññêîé òåðìèíîëîãèè èç îáëàñòè ëîãè÷åñêèé èãð (íà ïðèìåðå ïîêåðíîé òåðìèíîëîãèè) Öåëüþ íàñòîÿùåé ñòàòüè ÿâëÿåòñÿ ïðîâåäåíèå íàáëþäåíèé ïðîöåññà ôîíåòèêîîðôîãðàôè÷åñêîé àäàïòàöèè êàê ïåðâîãî ýòàïà ñóùåñòâîâàíèÿ ðóññêîé è ïîëüñêîé ïîêåðíîé òåðìèíîëîãèè, ïðîèñõîäÿùåé èç àíãëèéñêîãî ÿçûêà.  èññëåäîâàòåëüñêîì ìàòåðèàëå âûäåëåíû ÷åòûðå îñíîâíûå òåìàòè÷åñêèå ãðóïïû è íåñêîëüêî ïîäãðóïï. Âûÿâëåíî, ÷òî íà÷àëüíûé ïåðèîä ñóùåñòâîâàíèÿ â ÿçûêå ïîêåðíîé òåðìèíîëîãèè îòëè÷àåòñÿ âàðèàòèâíîñòüþ ôîíåòè÷åñêîé è ãðàôè÷åñêîé ôîðìû èíîÿçû÷íîãî ñëîâà, íåóñòîé÷èâîñòüþ åãî íàïèñàíèÿ è ïðîèçíîøåíèÿ.  ïðîöåññå ôîíåòèêî-îðôîãðàôè÷åñêîé àäàïòàöèè êàê â ðóññêîì, òàê è â ïîëüñêîì ÿçûêå ôîðìà çàèìñòâîâàííûõ òåðìèíîâ ïîñòåïåííî ñòàáèëèçèðóåòñÿ, ïðèáëèæàåòñÿ ê íîðìàì ÿçûêà-ðåöèïèåíòà è îòäàëÿÿñü îò ïîäëèííèêà. ×òî êàñàåòñÿ ãðàôè÷åñêîé ôîðìû, òî ïîêåðíûå òåðìèíû â ïîëüñêîì ÿçûêå ïðåèìóùåñòâåííûì îáðàçîì ñîõðàíÿþò ïîäëèííîå íàïèñàíèå, ÷òî âîçìîæíî, áëàãîäàðÿ ñõîäñòâó àëôàâèòîâ.  ñâîþ î÷åðåäü, ñàìûì ðàñïðîñòðàíåííûì ñïîñîáîì àäàïòàöèè çàíìñòâîâàííîé ïîêåðíîé òåðìèíîëîãèè â ðóññêèé ÿçûê ÿâëÿåòñÿ ïðàêòè÷åñêàÿ òðàíñêðèïöèÿ, èëè òðàíñôîíèðîâàíèå.

Summary Phonetic and graphic adaptation of the Polish and the Russian terminology of logic games (based on the example of poker terminology) The Polish and the Russian poker terminology originates mainly from the English language since it is the international, official language of this sport. The terminological content is coherent, hermetic and highly stable. The research material was divided into four basic thematic groups as well as several subgroups. It was established that during the initial phase of its existence, poker terminology has parallel phonetic and graphic forms in the borrowing language. In the process of adaptation, the pronunciation and spelling are subject to gradual stabilisation. In the Polish language, the poker terminology most often retains its original spelling. In the Russian language, on the other hand, practical transcription and transphonation predominate.

322

Iwona Borys

Ëîêàëüíèé ì³ô ó ïðîç³ óêðà¿íñüêî-ïîëüñüêîãî ïîãðàíè÷÷ÿ Õ²Õ ñòîë³òòÿXVI, 2011 UWM w Olsztynie Acta Polono-Ruthenica 323 ISSN 1427-549X

Maria Bracka Kijów

Ëîêàëüíèé ì³ô ó ïðîç³ óêðà¿íñüêî-ïîëüñüêîãî ïîãðàíè÷÷ÿ Õ²Õ ñòîë³òòÿ Âèâ÷åííÿ ïðîçè óêðà¿íñüêî-ïîëüñüêîãî ïîãðàíè÷÷ÿ Õ²Õ ñòîë³òòÿ ïîêàçàëî, ùî êîäîì, çà äîïîìîãîþ ÿêîãî ìîæíà ïðî÷èòàòè ë³òåðàòóðíó ñïàäùèíó éîãî ïðåäñòàâíèê³â, º ì³ô. Ñàìå ëîêàëüíèé ì³ô ó éîãî ñïåöèô³÷íîìó ð³çíîâèä³ íà çãàäàíîìó ïîìåæ³â’¿ ó çàçíà÷åíèé ïåð³îä º ïðåäìåòîì àíàë³çó â íàø³é ñòàòò³, íàòîì³ñòü îᒺêòîì – îêðåì³ ïðîçîâ³ òâîðè ïîãðàíè÷íèõ ïèñüìåííèê³â – ̳õàëà ×àéêîâñüêîãî, ̳õàëà ¥ðàáîâñüêîãî, Çåíîíà Ô³øà, Ïàâëèíà Ñâºíö³öüêîãî 1 , â ÿêèõ ÷³òêî ïðîñòåæóþòüñÿ åëåìåíòè ëîêàëüíîãî ì³ôó â éîãî àâòîðñüê³é ³ïîñòàñ³. Ìåòîþ äîñë³äæåííÿ º âèçíà÷åííÿ îñíîâíèõ ðèñ âêàçàíîãî ÿâèùà, çàäëÿ ÷îãî âèêîðèñòîâóºòüñÿ ìåòîä ïîð³âíÿëüíîãî ç³ñòàâëåííÿ õóäîæí³õ ñâ³ò³â, â³äîáðàæåíèõ â îêðåìèõ òâîðàõ, äå ëîêàëüíèé ì³ô º õàðàêòåðíîþ ÷àñòèíîþ àâòîðñüêîãî çàäóìó. Ñòàòòÿ ïîðóøóº äîáðå â³äîìó òåìàòèêó, îäíàê îõîïëþº ïðîáëåìè, ÿê³ äîñ³ â³äõîäèëè íà äðóãèé ïëàí, ïîñòóïàþ÷èñü ì³ñöåì îáãîâîðåííþ ñïàäùèíè „óêðà¿íñüêî¿ øêîëè” çàãàëîì2, òâîð÷îñò³

1 Ó ñòàòò³ àíàë³çóþòüñÿ òàê³ òâîðè: M. Czajkowski, Powieœci kozackie, Pary¿ 1837 (öèòóºìî çà âèäàííÿì: M. Czajkowski, Powieœci kozackie, Kraków 2003); E. Tarsza [M. Grabowski], Koliszczyzna i stepy, Wilno 1838; Z. Fisz, Noc Tarasowa, „Athenaeum” 1841, t. 6, 1842, t. 1–2; P. Stachurski [P. Œwiêcicki], Opowieœci stepowe, Lwów 1871. Öèòóþ÷è ôðàãìåíòè òâîð³â, óæèâàºìî â äóæêàõ ñêîðî÷åííÿ â³äïîâ³äíî: Cz-PK, G-KiS, F-NT, S-OS òà ïîäàºìî ñòîð³íêó. 2 Äèâ. çîêðåìà: Â. Ãíàòþê, Óêðà¿íñüêî-ïîëüñüêà ïðàâîáåðåæíà ðîìàíòè÷íà ë³òåðàòóðà. Âèáðàí³ ïðàö³, â³äïîâ. ðåä., óïîðÿäí., òà àâòîð ïåðåäìîâè Ð.Ï. Ðàäèøåâñüêèé, Êè¿â 2009; Ñò. Ìàêîâñüêèé, „Óêðà¿íñüêà øêîëà” ÿê âàð³àíò ðîìàíòèçìó, [â:] „Óêðà¿íñüêà øêîëà” â ë³òåðàòóð³ òà êóëüòóð³ óêðà¿íñüêî-ïîëüñüêîãî ïîãðàíè÷÷ÿ, „Êè¿âñüê³ ïîëîí³ñòè÷í³ ñòó䳿”, ò. VII, Êè¿â 2005, ñ. 30–39; S. Kozak, Polacy i Ukraiñcy. W krêgu myœli i kultury pogranicza. Epoka romantyzmu, Warszawa 2005; Ð. Ðàäèøåâñüêèé, „Óêðà¿íñüêà øêîëà” â ïîëüñüêîìó ðîìàíòèçì³ ÿê ì³æíàö³îíàëüíà ë³òåðàòóðíà ôîðìàö³ÿ, [â:] Ñëîâ’ÿíñüê³ îáð³¿, âèï. 2, XIV ̳æíàðîäíèé 璿çä ñëàâ³ñò³â (10.09.–16.09.2008, Îõðèä). Äîïîâ³ä³, Êè¿â 2008, ñ. 572–596.

324

Maria Bracka

îêðåìèõ ¿¿ ïðåäñòàâíèê³â3, ðîçâèòêó îêðåìèõ ë³òåðàòóðíèõ æàíð³â4 àáî âèñâ³òëåííþ ö³º¿ òå÷³¿ â ³ñòîðèêî-ë³òåðàòóðíîìó ïðîöåñ³5. Ïðîçà ÿê æàíð, äóìàºòüñÿ, ìåíøîþ ì³ðîþ çäàòíà òâîðèòè ì³ô, õî÷à á³ëüø³ñòü ì³ô³â ìຠâëàñíå íàðàòèâíèé õàðàêòåð. Ðîìàíòè÷íà ïðîçà óêðà¿íñüêî-ïîëüñüêîãî ïîãðàíè÷÷ÿ ñåðåäèíè Õ²Õ ñòîë³òòÿ ïîì³ðêîâàíî â³äòâîðþº ì³ô³÷í³ ñòðóêòóðè, áðàêóº ¿é ìåòàôîðè÷íîñò³ ³ ñèìâîë³÷íîñò³, ïðèòàìàíí³é ïîå糿, íåçàâåðøåíîñò³, àëþç³éíîñò³, íåäîìîâëåíîñò³ – âñüîãî òîãî, ùî íàïîâíþº ì³ô. Âîíà (òîáòî ïðîçà) ôîðìóº ñâîþ îðèã³íàëüíó ìîäåëü ì³ôó – ëîêàëüíîãî, ïîâ’ÿçàíîãî ç ïåâíèì ïðîñòîðîì òà ïàíóþ÷îþ òóò êóëüòóðîþ ³ òðàäèö³ºþ. Ó äóñ³, ïðèòàìàííîìó ì³ôîëîã³÷íîìó ìèñëåííþ, ïîìåæ³âí³ ïèñüìåííèêè âêëàäàþòü „óí³âåðñàëüí³ ³ñòèíè” â ìîäåëü, ÿêó âèáóäîâóþòü ç êîíêðåòíèõ åëåìåíò³â ñâ êóëüòóðè, çíà÷íîþ ì³ðîþ äîäàþ÷è äî íå¿ âëàñíó á³îãðàô³þ. Öÿ ìîäåëü, â ÿê³é â³äîáðàçèâñÿ ¿õí³é õóäîæí³é êîñìîñ, íå º ö³ë³ñíîþ ³ âïîâí³ ñôîðìóëüîâàíîþ, õî÷à ¿¿ åëåìåíòè ÷àñòî ÷³òêî ïðîñòåæóþòüñÿ íà çîâí³øí³é ïëîùèí³ òåêñòó. Ïîäåêóäè çì³ñò ì³ôó ïðî÷èòóºòüñÿ áåçïîñåðåäíüî ó íàðàö³¿ – ïîâòîðþâàí³é, åìîö³éí³é, ï³äíåñåí³é, ÿêà ïåðåâò³ëþºòüñÿ ó çàìîâëÿííÿ, ñïðÿìîâóºòüñÿ íà ïåðåêîíàííÿ ÷èòà÷à ó ñëóøíîñò³ öüîãî ì³ôó, ïîäåêóäè ïðîÿâëÿºòüñÿ ëèøå íà ð³âí³ îñìèñëåííÿ òåêñòóàëüíèõ ñòðóêòóð – ñèìâîë³â ³ ìåòàôîð. Òîæ ëîêàëüíèé ì³ô, ÿêèé º ³íäèâ³äóàëüíèì âèòâîðîì îêðåìî êîæíîãî ³ç çãàäàíèõ àâòîð³â, â³äîáðàæຠïîðó÷ ç óí³âåðñàëüíèìè ³ñòèíàìè ³íäèâ³äóàë³çì êîæíîãî àâòîðà òà ð³çíèé ñòóï³íü êîíòàì³íàö³¿ óêðà¿íñüêî¿ é ïîëüñüêî¿ êóëüòóð ó òâîð÷îñò³, âîäíî÷àñ âèÿâëÿº ïåâí³ ñï³ëüí³ ðèñè. Ñòàòòÿ óíàî÷íþº ñòðóêòóðè ³ ïàðàäèãìè õóäîæíüîãî ñâ³òó çãàäàíèõ ïèñüìåííèê³â, à òàêîæ òå, ÿê âîíè âèÿâëÿþòüñÿ íà çîâí³øí³õ òåìàòè÷íèõ ð³âíÿõ ïðîçè. Ç öüîãî ïðèâîäó, äóìàºòüñÿ, íåîáõ³äíî óòî÷íèòè êëþ÷îâå ïîíÿòòÿ „ëîêàëüíèé ì³ô”. Ó ì³ðêóâàííÿõ ïðî ë³òåðàòóðó óêðà¿íñüêî-ïîëüñüêîãî ïîìåæ³â’ÿ Õ²Õ ñòîë³òòÿ íàéá³ëüø ïðèéíÿòíèì º ïîíÿòòÿ „ì³ôó”, ñôîðìóëüîâàíå Åðíñòîì Êàññ³ðåðîì, ÿêèé ðîçóì³â ï³ä íèì ö³ë³ñíó 3

Äèâ. íàïðèêëàä öèòîâàíó âèùå ïðàöþ Ñòåôàíà Êîçàêà, ó í³é ñòàòòþ ïðî Ï. Ñâºíö³öüêîãî, à òàêîæ: A. Fabianowski, Ukraina – serce Europy. Koncepcje polityczne Micha³a Czajkowskiego, „Warszawskie Zeszyty Ukrainoznawcze”, pod red. S. Kozaka, t. 21–22, Warszawa 2006, ñ. 165–173; M. Kwapiszewski, PóŸny romantyzm i Ukraina. Z dziejów motywu i ¿ycia literackiego, Warszawa 2006; M. Kwapiszewski, Wizja koliszczyzny w prozie romantycznej (Czajkowski – Grabowski – Fisz), „Annales Universitatis Mariae Curie-Sk³odowska”. Sectio FF, vol. XX/XXI, 2002–2003 òà ³íø³. 4 Â. ªðøîâ, Ïîëüñüêà ìåìóàðèñòè÷íà ë³òåðàòóðà Ïðàâîáåðåæíî¿ Óêðà¿íè äîáè ðîìàíòèçìó. Ìîíîãðàô³ÿ,: „Ïîë³ññÿ”, Æèòîìèð 2010. 5 Äèâ. çá³ðíèê: „Óêðà¿íñüêà øêîëà” â ë³òåðàòóð³ òà êóëüòóð³ óêðà¿íñüêî-ïîëüñüêîãî ïîãðàíè÷÷ÿ. „Êè¿âñüê³ ïîëîí³ñòè÷í³ ñòó䳿”, ò. VII, Êè¿â 2005.

Ëîêàëüíèé ì³ô ó ïðîç³ óêðà¿íñüêî-ïîëüñüêîãî ïîãðàíè÷÷ÿ Õ²Õ ñòîë³òòÿ

325

ïîçèö³þ ëþäèíè, ùî îõîïëþº é îðãàí³çóº âñå ¿¿ æèòòÿ â³ä ñïðèéíÿòòÿ ñâ³òó äî ä³é. ̳ô º „[...] jednym z kilku mo¿liwych sposobów myœlenia. Mit w ramach symbolizmu jest rozumiany jako jedna z form œwiadomoœci, jako jeden ze sposobów ujmowania takich pojêæ jak czas, przestrzeñ itd. Mit jest pewnym szczególnym obrazem œwiata, szczególnym œwiatopogl¹dem. [...] Pojêcie «mit» oznacza pewien typ myœlenia, formê œwiadomoœci”6. Îñîáëèâî ö³ííå äëÿ íàñ Êàññ³ðåð³âñüêå ðîçóì³ííÿ öüîãî ÿâèùà íå ÿê îêðåìîãî ì³ôó, ê³ëüêîõ ì³ô³â àáî éîãî åëåìåíò³â, à ÿê ïåâíîãî òèïó ìèñëåííÿ ÷è ôîðìè ñâ³äîìîñò³, ùî âèçíà÷ຠæèòòºâó ïîçèö³þ. ̳ô íåðîçðèâíî ïîâ’ÿçàíèé ç ôîëüêëîðîì, îñîáëèâî ç êàçêîþ (³ñòîð³ÿ ÷àñòî ï³ä ïåðîì ïèñüìåííèê³â ïåðåòâîðþºòüñÿ íà êàçêó). Ö³êàâî, ùî, õî÷à îñíîâà áàãàòüîõ òâîð³â óêðà¿íñüêî-ïîëüñüêîãî ïîãðàíè÷÷ÿ ãëèáîêî ôîëüêëîðíà ³ ì³ôîëîã³÷íà, ïðîÿâëåííÿ ì³ôó â³äáóâàºòüñÿ íå íà ð³âí³ òåìàòèêè (ñþæåòí³ çàïîçè÷åííÿ ç ôîëüêëîðó ó ïðîç³ ð³äê³ñíå ÿâèùå), à íà ð³âí³ êîìïîçèö³¿, âíóòð³øíüî¿ îðãàí³çàö³¿ òåêñòó òà ìîâè. Öå òàêîæ ïåâíîþ ì³ðîþ çá³ãàºòüñÿ ³ç ñôîðìóëüîâàíîþ Êàññ³ðåðîì ì³ñ³ºþ ô³ëîñîô³¿ ì³ôó ÿê âèçíà÷åííÿì ñòðóêòóðè ³ õàðàêòåðíèõ ðèñ ö³º¿ ôîðìè ìèñëåííÿ7. ×åðåç òå ó òåêñòàõ ïîëüñüêèõ ïèñüìåííèê³â ñåðåäèíè Õ²Õ ñòîë³òòÿ ãîä³ øóêàòè åëåìåíòè îêðåìèõ ì³ô³â, ì³ô ó òâîð÷îñò³ áàãàòüîõ ïîìåæ³âíèõ ìèòö³â ðåïðåçåíòóºòüñÿ ÿê ãðóïà ðèñ, õàðàêòåðíèõ äëÿ ïåâíîãî ñïîñîáó ðîçóì³ííÿ ñâ³òó, ñïðèéíÿòòÿ òà ñòàâëåííÿ äî íüîãî, ùî âèðîñòຠç ðåë³ã³éíî¿ ïîçèö³¿ 8. Äæåðåëî ì³ôîëîã³çàö³¿ – öå ôîëüêëîð ³ òðàäèö³ÿ, çîêðåìà ðåë³ã³éíà, àëå öå âîäíî÷àñ ³ íîâ³òíº ñòàâëåííÿ äî äæåðåëüíîãî ìàòåð³àëó – ì³ôîëîã³çóâàííÿ çä³éñíþºòüñÿ ç ïåâíîþ ìåòîþ. ² öå, ç îäíîãî áîêó, â³äáóâàºòüñÿ íà ñâ³äîìîìó ð³âí³, à ç äðóãîãî – ñòຠïåâíîþ æèòòºâîþ ïîçèö³ºþ, ïåðåõîäèòü íà ð³âåíü ï³äñâ³äîìîãî. Òàêèé ñïîñ³á çîáðàæåííÿ ñâ³òó ñòຠâï³çíàâàëüíîþ ðèñîþ ïîìåæ³âíî¿ ïðîçè. Ó öüîìó âèïàäêó ëîêàëüíèé ì³ô ñòຠõóäîæí³ì ïðèéîìîì, ÿêèé âîäíî÷àñ â³äîáðàæຠáà÷åííÿ ñâ³òó, ùî ñòî¿òü çà öèì ïðèéîìîì. Çàâäÿêè ïîåòèö³ ì³ôîëîã³çàö³¿ ïèñüìåííèêè íàìàãàþòüñÿ â³äîáðàçèòè ïî䳿 ó òâîð³ íà çðàçîê ì³ôó, àäæå ó íüîìó éäåòüñÿ íå ëèøå ïðî ë³òåðàòóðíèé îáðàç ìèíóëîãî, à ïðî íàì³ð çàñâ³ä÷åííÿ â³÷íîãî ³ ñâÿòîãî, ïåâíèõ ìîðàëüíèõ ïðèíöèï³â, ÿê³ ó ë³òåðàòóðíîìó òâîð³ çíàõîäÿòü â³äîáðàæåííÿ â ³äåéíîìó

6 7 8

H. Buczyñska, Cassirer, Warszawa 1963, ñ. 85–86. Ibidem, ñ. 86. Íà öå çâåðòຠóâàãó çîêðåìà Ìàð³ÿ Öºñëÿ, àíàë³çóþ÷è òâîð÷³ñòü Þë³óøà Ñëîâàöüêîãî, äèâ.: M. Cieœla, Mityczna struktura wyobraŸni S³owackiego, Wroc³aw 1979, ñ. 9.

Maria Bracka

326

ïåðåêàç³9. Ó âèïàäêó òâîð÷îñò³ àíàë³çîâàíèõ ïèñüìåííèê³â ïîìåæ³â’ÿ öå íàâàíòàæåííÿ îñîáëèâî âàæëèâå, à òîìó ìຠïðàâî ñòàòè ïðè÷èíîþ ïîêëèêàííÿ äî æèòòÿ ì³ô³÷íèõ ôîðì. Åï³òåò „ëîêàëüíèé” âëó÷í³øå, íà íàøó äóìêó, âèçíà÷ຠì³ô, ùî ç’ÿâèâñÿ íà óêðà¿íñüêî-ïîëüñüêîìó êóëüòóðíîìó ïîìåæ³â’¿. Òîïîãðàô³÷íèé õàðàêòåð ì³ñöåâîãî ì³ôó ìîãëî á îêðåñëèòè ïîíÿòòÿ „ì³ô Óêðà¿íè”, ïðîòå ó ñó÷àñíîìó ðîçóì³íí³ âîíî çàíàäòî øèðîêå ïî â³äíîøåííþ äî ì³ôîëîã³÷íèõ õóäîæí³õ ñâ³ò³â òâîð³â çãàäàíèõ ïèñüìåííèê³â, ó òîãî÷àñíîìó (äëÿ ëþäèíè Õ²Õ ñòîë³òòÿ) ðîçóì³íí³ – çàíàäòî âóçüêå ³ ÷àñîì ðîçìèòå, àäæå íå îõîïëþâàëî Âîëèíü, Ïîä³ëëÿ, íå ãîâîðÿ÷è âæå ïðî Ãàëè÷èíó. Òîáòî ïî â³äíîøåííþ äî òîãî÷àñíèõ ãåîãðàô³÷íèõ ³ ïîë³òè÷íèõ ðåàë³é ìè ðàäøå íå ïîâèíí³ âæèâàòè òîïîí³ì Óêðà¿íà; õî÷à ñàì â³í ç’ÿâëÿâñÿ ó òâîðàõ ïîëüñüêèõ ïèñüìåííèê³â, âñå æ ìàâ ³íøó ñåìàíòèêó. Ïàâëèí Ñâºíö³öüêèé îäíî÷àñíî âæèâàâ ïîíÿòòÿ „Ukraina”, „ziemia podolska”, „ziemia wo³yñska”, óçàãàëüíþþ÷è âñ³ ö³ òåðèòî𳿠ïîíÿòòÿì „lacka kraina”, çîêðåìà â îïîâ³äàíí³ „Podolanka”, äå íàéãàðí³øà áðàíêà ó ìóñóëüìàíñêîãî âëàäèêè – öå ñàìå „ïîäîëÿíêà” ç „ëÿöüêî¿ êðà¿íè” (S-OS, 186). Ïîíÿòòÿ „ì³ô Óêðà¿íè” çà ñâîºþ ïðèðîäîþ ïåðåäáà÷ຠãîìîãåííó ñòðóêòóðó ³ òàêèì º, íàïðèêëàä, ó òâîð÷îñò³ Òàðàñà Øåâ÷åíêà10. Íàòîì³ñòü ì³ô, ïðîïèñàíèé ó òâîðàõ ïîëüñüêèõ ðîìàíòèê³â ïîãðàíè÷÷ÿ, çáóäîâàíèé íà ï³ä´ðóíò³ óêðà¿íñüêî¿ ³ñòîð³¿, êóëüòóðè, ùî ñòâîðþâàëàñÿ íà òåðåíàõ Ïðàâîáåðåæíî¿ Óêðà¿íè, ó ïîºäíàíí³ ç ïîëüñüêîþ ³ñòîð³ºþ é êóëüòóðîþ; ò³ñíî ïîâ’ÿçàíèé ç ì³ñöåì, â³í â³äîáðàæຠïðîöåñè êîíòàì³íàö³¿ ñâ³òîãëÿä³â, òðàäèö³é, òîáòî ìຠãåòåðîãåííèé õàðàêòåð. Ìîæíà âèîêðåìèòè äåê³ëüêà åëåìåíò³â ñòðóêòóðè ëîêàëüíîãî ì³ôó ó ïðîç³ óêðà¿íñüêî-ïîëüñüêîãî ïîãðàíè÷÷ÿ: 1) ïîâòîðþâàí³ñòü, ÿêà ïðîÿâëÿºòüñÿ íå ó ïîñò³éíîìó íàãàäóâàíí³ êîíêðåòíîãî ì³ôó, à ó éîãî áàãàòîðàçîâîìó îíîâëþâàíí³ (àêòóàë³çàö³¿) â òåêñò³; 2) äèõîòîì³÷í³ñòü, ÿêà ðåïðåçåíòóº îáðàç â àíòèïîäàëüí³é, àíòîí³ì³÷í³é ïàë³òð³ áàðâ àðêàä³éñüêîãî àáî ³íôåðíàëüíîãî ì³ôó, ðåàë³çîâàíîãî ó ëîêàëüíîìó ñâ³ò³; 3) ñàêðàëüíèé õàðàêòåð, ÿêèé ï³äæèâëþþòü óí³âåðñàëüí³ ³ñòèíè, ùî çàçâè÷àé âëó÷íî êîìåíòóþòü çìàëüîâàíó êàðòèíó ì³ôîëîã³çîâàíèõ ïîä³é; 9

Äèâ. øèðøå: A. Lubaszewska, Mit – ethos – konstrukcja. „Duma o hetmanie” Stefana ¯eromskiego, Wroc³aw 1984, ñ. 15. 10 Ïðî ì³ô ó òâîð÷îñò³ Òàðàñà Øåâ÷åíêà äèâ. Ã. Ãðàáîâè÷, Ïîåò ÿê ì³ôîòâîðåöü. Ñåìàíòèêà ñèìâîë³â ó òâîð÷îñò³ Òàðàñà Øåâ÷åíêà, Êè¿â 1998.

Ëîêàëüíèé ì³ô ó ïðîç³ óêðà¿íñüêî-ïîëüñüêîãî ïîãðàíè÷÷ÿ Õ²Õ ñòîë³òòÿ

327

4) ïîçà÷àñîâ³ñòü ³ ïîçàïðîñòîðîâ³ñòü – êàòåãîð³ÿ ÷àñó ó ì³ôàõ íå ³ñíóº, à ôîðìóëà „ó íàñ”, „ó ñåáå”, „â îêîëèö³” çîâñ³ì íå îçíà÷àº, ùî íàâ³òü îáìåæåíèé ðàìêàìè ëîêàëüíîãî ñâ³òó ì³ô ìîæíà ïðèïèñàòè äî êîíêðåòíîãî ì³ñöÿ. Íàïðèê³íö³ çàãàëüíèõ ì³ðêóâàíü ïðî ëîêàëüíèé ì³ô âàðòî çàçíà÷èòè, ùî ïîíÿòòÿ „ïîëüñüêî-óêðà¿íñüêå ïîãðàíè÷÷ÿ” ³ „ïîìåæ³â’ÿ” âèñòóïàþòü ÿê ñèíîí³ìè ³ îçíà÷àþòü òîé ÷àñîïðîñò³ð, â ÿêîìó çãàäàí³ ïèñüìåííèêè ðåàë³çóþòü ñâîþ ë³òåðàòóðíó â³ç³þ ç âèêîðèñòàííÿì ëîêàëüíîãî ì³ôó (àáñòðàêòíå çíà÷åííÿ), òà çåìë³, ïðî ÿê³ ïèñàëè ³ ç ÿêèõ çàçâè÷àé ñàì³ ïîõîäèëè (êîíêðåòíå çíà÷åííÿ). ***

Ôîðìóëþþ÷è ïîíÿòòÿ „ì³ôó” ÿê ðîçïîâ³ä³ ïðî ñâÿòó ³ñòîð³þ âíàñë³äîê âòðó÷àííÿ ó ñòâîðåííÿ ñâ³òó òà – ãëîáàëüí³øå – Êîñìîñó íàäïðèðîäíèõ ³ñòîò, ïðî ïîä³þ, ùî â³äáóëàñÿ ó ëåãåíäàðí³ ÷àñè „ïî÷àòêó”, òîáòî ïðî âòðó÷àííÿ ñôåðè „sacrum” ó ðåàëüíèé ñâ³ò, ó ðåçóëüòàò³ ÷îãî öåé ñâ³ò áóâ ñòâîðåíèé, ̳ð÷à Åë³àäå çâåðíóâ óâàãó íà îñíîâíó ôóíêö³þ ì³ôó – íàäàííÿ âàæëèâèõ ³ ïîâ÷àëüíèõ ôîðìóë äëÿ âñ³õ ðèòóàë³â ³ âàæëèâèõ ä³é ëþäèíè ó êîæí³é ñôåð³ ¿¿ æèòòºä³ÿëüíîñò³. Ëþäèíà „æèâå” ì³ôîì, æèâå ó ïîë³ éîãî ñâÿòî¿ ñèëè, ïîñò³éíî ñëàâèòü ïî䳿, ÿê³ ïðèãàäóº é îíîâëþº ó ïàì’ÿò³11. Ìîæíà ñêàçàòè, ùî êîæíèé ç àâòîð³â óêðà¿íñüêî-ïîëüñüêîãî ïîìåæ³â’ÿ íàìàãàºòüñÿ çáóäóâàòè àâòîðñüêó ë³òåðàòóðíó âåðñ³þ ñòâîðåííÿ òà ³ñíóâàííÿ öüîãî ëîêàëüíîãî ñâ³òó, â³äøóêàòè ó ñâÿò³é ³ñòî𳿠ïîÿñíåííÿ íàÿâíîãî ïîðÿäêó ðå÷åé, ïðîñë³äêóâàòè âïëèâ ìèíóëîãî íà ñüîãîäåííÿ. ˳òåðàòóðí³ ïðèéîìè, ÿê³ íåîäíîðàçîâî âèêîðèñòîâóþòü ïèñüìåííèêè, ìàþòü ì³ôîëîã³÷íå ï³ä´ðóíòÿ, çîêðåìà öå ìîæíà ñêàçàòè ïðî ïðèéîì ïîâòîðþâàíîñò³ ÿê ñòðàòå㳿 çä³éñíåííÿ áàæàíîãî, ùî º êîíñòèòóòèâíîþ îçíàêîþ ì³ôó òà íà ïðè÷èíàõ ïîÿâè ÿêîãî íàãîëîñèâ çãàäàíèé Ì. Åë³àäå: „Nie chodzi tu bowiem tylko o wspominanie wydarzeñ mitycznych, lecz o ich ponowienie. Na powrót obecni staj¹ siê bohaterowie mitu, my zaœ jesteœmy im wspó³czeœni. Oznacza to równie¿, ¿e nie ¿yjemy ju¿ w czasie, w którym zdarzenia u³o¿one s¹ chronologicznie, ale w czasie zacz¹tkowym, w którym zdarzenia mia³y miejsce po raz pierwszy. W³aœnie dlatego mo¿na mówiæ o «wielkim czasie» mitu: jest to bowiem czas niezwyk³y i œwiêty, czas, w którym coœ nowego, wielkiego i znacz¹cego objawi³o siê w pe³ni. Prze¿yæ ten czas raz jeszcze, przywracaæ go tak czêsto, jak to tylko mo¿liwe, ponownie wspó³uczestniczyæ 11

M. Eliade, Aspekty mitu, prze³. P. Mrówczyñski, Warszawa 1998, ñ. 11, 13, 24.

Maria Bracka

328

w spektaklu boskiej kreacji, spotkaæ znowu Istoty Nadnaturalne i przyjrzeæ siê ich stwórczej kreacji – oto pragnienie, które mo¿na wyczytaæ miêdzy wierszami we wszystkich rytualnych iteracjach mitów”12. Ó òàêèé ïîâòîðþâàëüíèé ñïîñ³á áóäóº ëîêàëüíèé ì³ô â îïîâ³äàííÿõ ç³ çá³ðêè Powieœci kozackie ̳õàë ×àéêîâñüêèé (â³äîìèé òàêîæ ï³ä ³ìåíåì Ñàäèêà-ïàø³). Ïèñüìåííèê âåñü ÷àñ ïîâåðòàºòüñÿ, ïðîãîâîðþº é ïðîïèñóº â³äïîâ³äíèé, ³äåîëîã³÷íî ïðàâèëüíèé ëîêàëüíèé ì³ô. ²ñòîð³ÿ ³ òðàäèö³ÿ Ïðàâîáåðåæíî¿ Óêðà¿íè áóäóº òóò îêðåìèé ïîëüñüêî-óêðà¿íñüêèé ã³áðèäíèé, ³íàêøå – ãåòåðîãåííèé ì³ô, â ÿêîìó Óêðà¿íà [...] jak córka, nabechtana ³adnymi s³owy zwodziciela, opuœci dom rodzicielski, ale niebawem opamiêta siê, pozna b³¹d i wróci do serc zawsze dla siebie otwartych. Wszystko przebaczone, wszystko puszczone w otch³añ niepamiêci; dwa bratnie narody kupi¹ siê w jedno mo¿ne, wielkie cia³o i stawi¹ groŸne czo³o wspólnym wrogom. (Cz-PK, 108)

Öåé ì³ô â³äçíà÷àºòüñÿ ê³ëüêîìà íàéâàæëèâ³øèìè ðèñàìè: îñíîâó éîãî ñêëàäຠáîæåñòâåííå ³ ôîëüêëîðíå íà÷àëî, â³í ñòîñóºòüñÿ äâîõ íàðîä³â – ïîëüñüêîãî é óêðà¿íñüêîãî (÷àñîì òàòàðñüêîãî), âèðîñòàº ç³ ñõðåùåííÿ äâîõ òðàäèö³é – ïîëüñüêî¿ øëÿõåòñüêî¿ òà íàðîäíî¿ óêðà¿íñüêî¿ – òà ïðîñëàâëÿº íàðîäíèõ ãåðî¿â – ìóäðîãî øëÿõòè÷à, ñâ³äîìîãî íåîáõ³äíîñò³ ñèìá³îòè÷íîãî ³ñíóâàííÿ ç êîçàöòâîì, òà êîçàêà, ùî â³ääຠæèòòÿ íà ñëóæá³ Ðå÷³ Ïîñïîëèò³é. ̳ô â³ò÷èçíè, çàãàðáàíî¿ âîðîãîì, â³äçíà÷àºòüñÿ òàêîþ õàðàêòåðèñòèêîþ, ÿê â³éñüêîâà ºäí³ñòü íàðîä³â, ùî ¿¿ íàñåëÿþòü. Ñòâîðåííþ öüîãî ì³ôó àâòîð ïðèä³ëÿº âåëèêó óâàãó, áàãàòî ðàç³â ïîâòîðþþ÷è çàêëèê äî îᒺäíàííÿ ó ð³çíèõ òâîðàõ.  îïîâ³äàíí³ Módlmy siê a bijmy òðè÷³ ïîâòîðþºòüñÿ ì³ô³÷íå ãàñëî êîçàê³â – „Módlmy siê, mordujmy zdrajców i bijmy wrogów naszej Ojczyzny”, îñòàíí³é ðàç ç ö³êàâîþ ìîäèô³êàö³ºþ, ÿêî¿ íå çíàéäåìî â óêðà¿íñüê³é ë³òåðàòóðí³é ³ ôîëüêëîðí³é òðàäèö³¿: ï³ñëÿ ñë³â „ìîë³ìîñÿ”, ç’ÿâëÿºòüñÿ „trzymajmy siê z Lachami” (Cz-PK, 71). Ãåòüìàí Õîäêåâè÷ çàê³í÷óº ñâîº çåìíå æèòòÿ â îïîâ³äàíí³ ×àéêîâñüêîãî ñëîâàìè: „Póki Lach, Kozak, Litwin razem, pótyœmy wielcy i mo¿ni” (Cz-PK, 66). Íå ðàç ì³ôîëîã³çàö³ÿ ³ñòî𳿠â³äáóâàºòüñÿ âíàñë³äîê ïîâòîðåííÿ âèñëîâëþâàíü íà çðàçîê: „S³awa Bohu! Niech ¿yje Ataman! Niech ¿yje Kozaczyzna! Niech ¿yj¹ bracia Lachy!” (Cz-PO, 52), „piêkna Ukraina pokojem zakwit³a, Lach z Kozakiem d³oñ w d³oñ siê œciskali…” (Cz-PK, 76) òîùî. 12

Ibidem, ñ. 24. Âèä³ëåííÿ â òåêñò³ àâòîðñüê³.

Ëîêàëüíèé ì³ô ó ïðîç³ óêðà¿íñüêî-ïîëüñüêîãî ïîãðàíè÷÷ÿ Õ²Õ ñòîë³òòÿ

329

×àéêîâñüêèé â³äòâîðþº ³ñòîðè÷í³ ïî䳿 â ³äèë³÷íèõ áàðâàõ, àáñîëþòíî íå ïåðåéìàþ÷èñü ³ñòîðè÷íîþ ïðàâäîþ; â³í ïîñë³äîâíî âèêîíóº ñâîº çàâäàííÿ – ïåðåêîíàòè ñåáå ³ ÷èòà÷³â ó ïðàâäèâîñò³ âëàñíèõ ì³ðêóâàíü. Ó íüîãî ïîëüñüêèé êîðîëü Ñòåôàí Áàòîð³é ðà䳺 óñï³õàì êîçàöòâà, äຠçàãîíàì çàïîðîæö³â â³äïîâ³äàëüíå çàâäàííÿ, âèïëà÷óº â÷àñíî ïëàòíþ, ñêëèêຠîòàìàí³â íà íàðàäó, çàãàëîì – ó ñï³ëüíîìó òàáîð³ ïàíóº áðàòñüêà ëþáîâ (Cz-PK, 22). Ó ì³ô³, ñòâîðåíîìó ×àéêîâñüêèì, íå ëèøå ïîëüñüê³é øëÿõò³ çàëåæèòü íà ïîºäíàíí³ ç êîçàêàìè – êîçàêè òàêîæ ñïîä³âàþòüñÿ, ùî â³éñüêîâèìè çàñëóãàìè çàñëóæàòü ëàñêó ëÿõ³â (Cz-PK, 110). Ïîâòîðþâàí³ñòü, óí³âåðñàëüí³ñòü, ïîçà÷àñîâ³ñòü ôîðìóþòü ì³ô, ëîêàëüí³ñòü ÿêîãî ï³äêðåñëþºòüñÿ çà äîïîìîãîþ îïèñó, ïîñòàòåé ãåðî¿â, ì³ñöåâî¿ ³ñòîð³¿, ó çá³ðö³ îïîâ³äàíü Ïàâëèíà Ñâºíö³öüêîãî Opowieœci stepowe. Òðàäèö³éíèé óêðà¿íñüêèé ïåéçàæ – êîáçàðÿ ç ë³ðîþ íà ìîãèë³ – ïðåäñòàâëÿº íàðàòîð â îïîâ³äàíí³ Atamañska mogi³a. Ñë³ïèé ä³ä ñï³âຠêîçàêàì, ùî ïðî¿çäæàþòü ïîâç íüîãî íà ÷îë³ ³ç ñì³ëèâèì îòàìàíîì, ñóìíó íàðîäíó äóìó, â ñëîâàõ ÿêî¿ îòàìàí âï³çíຠñâîþ ñèòóàö³þ ïðîùàííÿ ç êîõàíîþ äðóæèíîþ ïåðåä â³ä’¿çäîì ó ïîõ³ä. Ñòàðèé ë³ðíèê çì³ñòîì äóìè íåíà÷å íàâðî÷óº ñìåðòü äðóæèíè ³ äèòèíè; îòàìàí ó ð³äíîìó ñåë³ çàñòຠëèøå ¿õíþ ìîãèëó òà é ñàì âìèðຠá³ëÿ íå¿. Äóìàºòüñÿ, ïèñüìåííèê íàìàãàºòüñÿ íàãîëîñèòè, ùî íàðîäíà äóìà, ÿê äæåðåëî êîëåêòèâíî¿ íàðîäíî¿ ïàì’ÿò³, ïîâòîðþº ïåâí³ óí³âåðñàëüí³ ñèòóàö³¿, ùî ìàëè ì³ñöå ó ìèíóëîìó òà ìàòèìóòü ó ìàéáóòíüîìó, äîïîêè ð³äí³é çåìë³ òà ðîäèí³ çàãðîæóâàòèìóòü çîâí³øí³ âîðîãè. Âàæëèâèì åëåìåíòîì öüîãî ì³ôó º ìîãèëà, ÿêà ñèìâîë³çóº â³÷í³ñòü, ïàì’ÿòü, ¿¿ âèñîòà – íàãàäóâàííÿ òà íàìàãàííÿ ëþäèíè ïîºäíàòèñÿ ç òðàíñöåíäåíòíèì, ùî ³ òàê çàëèøàºòüñÿ ïîçà ¿¿ ìîæëèâîñòÿìè, àäæå ó ñòåïó ëèøå â³òåð ðîçìîâëÿº ç ìîãèëîþ, âæèâàþ÷è ìîâó, íåçðîçóì³ëó äëÿ ëþäåé (S-OS, 137–141). ßê çàçíà÷èâ Íîðòðîï Ôðàé, îö³íþâàëüíå ñòàâëåííÿ ëþäèíè äî ñâ³òó ïðèçâîäèòü äî ôîðìóâàííÿ éîãî äèõîòîì³÷íî¿ ñòðóêòóðè: ñâ³ò ïîºäíóº â ñîá³ äîáðî ³ çëî, ðàé ³ ïåêëî, Áîãà ³ Äèÿâîëà, áàæàíå ³ íåáàæàíå13. ijàëåêòèêà ì³ôó áóäóºòüñÿ íà ïîñò³éí³é âçàºìî䳿 öèõ åëåìåíò³â, ¿õí³é áîðîòüá³, ÿêà â³äáóâàºòüñÿ íå ëèøå íà ìåòàô³çè÷í³é ïëîùèí³, à ïðîåêòóºòüñÿ íà õ³ä ïîáóäîâè ñâ³òó òà ³ñòîð³¿. Îñíîâíà ïàðà äèõîòîì³÷íèõ ö³ííîñòåé – äîáðî ³ çëî – ïðèìíîæóºòüñÿ çà äîïîìîãîþ ³íøèõ ïîõ³äíèõ äèõîòîì³é: ñâ³òëî é òåìðÿâà, á³ëå òà ÷îðíå, ñèëüíèé ³ ñëàáêèé òîùî14. 13 14

N. Frye, Fables of Identity: studies in poetic mythology, New York 1963. Ãëèáîêèé àíàë³ç öèõ ïàð ïðîâîäèòü Ì. Öºñëÿ: M. Cieœla, op. cit.

Maria Bracka

330

Ëîêàëüíèé ì³ô, ïðåäñòàâëåíèé ó òâîð÷îñò³ óêðà¿íñüêî-ïîëüñüêèõ ïîìåæ³âíèõ ïèñüìåííèê³â, òàêîæ ìຠäèõîòîì³÷íó ïðèðîäó, óíàî÷íþº ñâîþ àðêàä³éñüêó òà ³íôåðíàëüíó ³ïîñòàñü. Ó ðîìàíòè÷íîìó äóñ³ Ì. ×àéêîâñüêèé çìàëüîâóº ì³ô Àðêà䳿, äå ïðèðîäà ñï³â³ñíóº ç ëþäèíîþ, â³äïîâ³äຠ¿¿ íàñòðîÿì, ïî÷óòòÿì ³ ìð³ÿì. Òóò áåçòóðáîòíî ïëþñêàºòüñÿ ñð³áëÿñòà ðèáêà â îçåð³, íàä ÿêèì ë³òຠëàñò³âêà, áåðåãîì ³äå ÷îðíîáðèâà ä³â÷èíà, à íàä ö³ºþ êàðòèíîþ âèñî÷³º íåáî ó õìàðêàõ (Cz-PK, 15). Ìîæíà çíàéòè òàêîæ îêðåìèé îïèñ öüîãî ðàéñüêîãî íåáà – áåçõìàðíîãî, ë³òíüîãî, ï³ä ÿêèì ïðèâ³ëüíî êðóæëÿº â³òåðåöü, ùî ïåñòèòü òðàâè, êâ³òè ³ äåðåâà (Cz-PK, 37). ² âñå â³äáóâàºòüñÿ ñåðåä â³äîìèõ ì³ñöåâèõ ñåëèù ³ öå, ìàáóòü, ºäèíèé ðåàëüíèé ñë³ä ëîêàë³çàö³¿ òà êîíêðåòèçàö³¿ ïîä³é. Öåé ðàé íà çåìë³ íàñåëÿº ïðîñòèé óêðà¿íñüêèé íàðîä – ÷èñòèé äóøåþ, ùèðèé ó ñâî¿õ ïî÷óòòÿõ äî ñï³ââ³ò÷èçíèê³â ³ äî Áîãà. Ïèñüìåííèê ñë³äîì çà ïîëüñüêèìè ðîìàíòèêàìè øóêຠ÷èñòîòè, ïåðâ³ñíîñò³, ñïðàâæíüî¿ ïîå糿, ñïðàâæíüî¿ â³ðè ³ çíàõîäèòü âñå öå â îáëè÷÷³ óêðà¿íñüêîãî íàðîäó. Íà éîãî äóìêó, öå ïåðâ³ñíà ãðîìàäà, ÿêî¿ íå òîðêíóëîñÿ çëî, – dzieci b³ogiej ziemi, czyœci w uczuciach jak czysta dziewiczoœæ ich stepów, nietkniêta dot¹d rêk¹ ludzk¹; nim zaczn¹ karmiæ zmys³y weselem ziemskim, wprzód duszê chc¹ napoiæ modlitw¹ ku Twórcy, dziêkczyæ za Jego dary, b³agaæ u stóp Najwy¿szego o puklerz przeciw z³emu. (Cz-PK, 59)

Öÿ ãðîìàäà æèâå ó ñèìá³îç³ ç Áîæèìè çàïîâ³äÿìè; çàãàëîì, íà äóìêó ×àéêîâñüêîãî, óêðà¿íñüêèé íàðîä íå ç³ïñóòèé áëàãàìè öèâ³ë³çàö³¿ òà îñâ³òîþ, â³í ùèðî ìîëèòüñÿ Áîãó, ùèðî ëþáèòü ³ ùèðî íåíàâèäèòü, òàê ñàìî ùèðî âåñåëèòüñÿ (Cz-PK, 60, 62). Äåùî ³íàêøå çìàëüîâóº íàâêîëèøí³é ñâ³ò ó ñâî¿õ òâîðàõ Ïàâëèí Ñâºíö³öüêèé – ó íüîãî îæèâàþòü íå ïîîäèíîê³, ÿê ó ×àéêîâñüêîãî, à âñ³ ñèëè ïðèðîäè.  îïîâ³äàíí³ Na stepie ñàìå â óêðà¿íñüêîìó ñòåïó ãàðöþº â³òåð-ïóñòóí, ñàìå òóò æèâóòü íàéãàðí³ø³ ä³â÷àòà, ñàìå òóò âñåîñÿæíèé ïðîñò³ð íàâ³âຠäóìêè ³ çìóøóº â³äêðèòè äóøó ó ñï³â³ (S-OS, 45). Ó Ñâºíö³öüêîãî, íà â³äì³íó â³ä ïîïåðåäíüîãî ïèñüìåííèêà, â³ä÷óâàºòüñÿ ãîìîãåíí³ñòü ì³ôó; öå, áåç ñóìí³âó, ïîâ’ÿçàíå ³ç éîãî æèòòºâîþ ïîçèö³ºþ15. Äëÿ ñòâîðåííÿ ì³ôó Óêðà¿íè â³í ïîñò³éíî âæèâຠóêðà¿íñüê³ ñëîâà, ñòàë³ ñëîâîñïîëó÷åííÿ, à íàâ³òü ôðàãìåíòè óêðà¿íñüêèõ ï³ñåíü: „taj hodi” (S-OS, 47), 15

Äèâ. øèðøå: D. Œwierczyñska, Paulin Œwiêcicki. Dramat pisarza pogranicza, „Pamiêtnik Literacki” 1996, z. 1, ñ. 199–212.

Ëîêàëüíèé ì³ô ó ïðîç³ óêðà¿íñüêî-ïîëüñüêîãî ïîãðàíè÷÷ÿ Õ²Õ ñòîë³òòÿ

331

„oœ win, moje serdeñko” (S-OS, 47), „³yszeñko” (S-OS, 48), „perepe³yczko” (S-OS, 49), „chto du¿czyj, toj ³uczczyj” (S-OS, 49), „S³awa¿ tobi Hospode!” (SOS, 80), „su³tanoczku” (S-OS, 80), „dopomo¿y œwiatyj Myko³o” (S-OS, 90), „dity! czy podurily!” (S-OS, 113), „zdorowa-b kniahynia i kniaŸ mo³odyj!” (S-OS, 128). ²äåàëüíó êðà¿íó – ïîä³ëüñüêó çåìëþ – îïèñóº Ñâºíö³öüêèé â îïîâ³äàíí³ Podolanka: òóò ñïîê³éíî òå÷å Äí³ñòåð ïîñåðåä ñêåëü, ñâ³òÿòü ì³ëüéîíè ç³ðîê íà íåá³; ïðèðîäà ùåäðî îáäàðóâàëà ïîä³ëüñüêó çåìëþ – òóò ñï³â³ñíóþòü ðóñàëêè, êâ³òè, çåëåíü, íà÷å ó êðà¿í³ ÿíãîë³â (S-OS, 175). Óêðà¿íà ó òâîð÷îñò³ öüîãî ïèñüìåííèêà – îñîáëèâà çåìëÿ, ó ÷îìó â³í ïåðåêîíóº ÷èòà÷à â³ä ïåðøîãî ðÿäêà ñâ çá³ðêè Opowieœci stepowe. ¯¿ îñîáëèâ³ñòü ïðèõîâóºòüñÿ ó ÷àð³âíîñò³, òàºìíè÷îñò³, ÷èñòîò³ ³ ïðîñòîò³; âîíà ïðèâàáëþº ñâîºþ ïåðâèíí³ñòþ, ñâ³ä÷èòü ïðî òå, ÿê áóëî êîëèñü, íà ïî÷àòêó ³ñíóâàííÿ ñâ³òó. Ñâºíö³öüêèé â³äòâîðþº ì³ô ïî÷àòêó: Óêðà¿íà ñòâîðåíà Áîãîì äëÿ òîãî, ùîá äàâàòè íàñîëîäó ëþäèí³; òóò íàðîäæóþòüñÿ íàéãàðí³ø³ ä³â÷àòà ³ õëîïö³, ó äîë³ ÿêèõ áåðå ó÷àñòü æèâà é íåæèâà ïðèðîäà; òóò ïàíóþòü ïðàâèëüí³, çâè÷í³, çðîçóì³ë³ çâè÷à¿ (S-OS, 9, 10). Ïåðñîí³ô³êîâàíîþ ïîñòຠé ñàìà Óêðà¿íà, àïîñòðîôà äî ÿêî¿ òàêîæ äîäຠöåãëèíó äî çàãàëüíî¿ áóä³âë³ ì³ôó (S-OS, 15). ̳ô, çã³äíî ç Í. Ôðàºì, öå ðîçïîâ³äü ïðî áîæåñòâåíí³ ³ñòîòè, áîã³â, ìîãóòí³øèõ çà ëþäèíó16. Íàäëþäñüêîþ ñèëîþ, íàäïðèðîäíèìè ðèñàìè, îðèã³íàëüíîþ âäà÷åþ â àðêàä³éñüêîìó âò³ëåíí³ ëîêàëüíîãî ì³ôó â³äçíà÷àºòüñÿ óêðà¿íñüêèé êîçàê – öåíòðàëüíà ïîñòàòü îïîâ³äàíü ×àéêîâñüêîãî ³ Ñâºíö³öüêîãî, ÿêà ñòâîðþº â³ñü ëîêàëüíîãî ì³êðîêîñìîñó.  îïîâ³äàíí³ Ataman Kunicki ïåðøîãî ç íèõ òà Pokuta äðóãîãî âèáóäîâóºòüñÿ ðîçïîâ³äü ïðî ñì³ëèâîãî, øëÿõåòíîãî îòàìàíà, ùî â³äïîâ³äຠçà ñìåðòü ñâî¿õ ï³äëåãëèõ – êîçàöüêå â³éñüêî – òà çà ¿õíþ çãóáó ïðèéìຠïîêóòó: ó ×àéêîâñüêîãî ñìåðòü â³ä ðóêè ñâî¿õ æå ïîáðàòèì³â, ó Ñâºíö³öüêîãî ÷åðåç äîáðîâ³ëüíå çàëèøåííÿ ñâîãî ò³ëà áåç õðèñòèÿíñüêîãî ïîõîâàííÿ. Âàðòî çâåðíóòè óâàãó, ùî íàäçâè÷àéí³ çä³áíîñò³ àêòèâ³çóþòüñÿ ó ìîìåíò ïîçèòèâíèõ, ïàòð³îòè÷íèõ ³ øëÿõåòíèõ ä³é. Çäàºòüñÿ, öå îäèí ³ç ð³çíîâèä³â òâîðåííÿ ì³ôó – ïåðåõ³ä â³ä ñòåðåîòèïíèõ óÿâëåíü äî óçàãàëüíåííÿ ðèñ ïåðñîíàæ³â òà ì³ñöåâîãî íàñåëåííÿ. ×àéêîâñüêèé çìàëüîâóº íå ëèøå ì³ô³÷íèé îáðàç êîçàêà, ÷è ìèðíå ñï³â³ñíóâàííÿ ì³æ êîçàêîì ³ øëÿõòè÷åì, à é ì³ô³÷íèé îáðàç ëÿõà, ÿêèé äëÿ äîáðà â³ò÷èçíè ìóñèòü óòðèìóâàòè äîáð³ âçàºìèíè ç êîçàêàìè ³ ãîòîâèé 16

N. Frye, op. cit., ñ. 30.

Maria Bracka

332

â³ääàòè íàâ³òü ÷àñòêó ñâî¿õ ïðèâ³ëå¿â (Cz-PK, 40). Âîäíî÷àñ àâòîð ÷àñòî ïîâòîðþº ñòåðåîòèïí³ óÿâëåííÿ ïðî ïðåäñòàâíèê³â óêðà¿íñüêîãî íàðîäó ÷è òî ïðî ðîñ³éñüêó çåìëþ òà ¿¿ ìåøêàíö³â. Òàê³ òâåðäæåííÿ íå áåðóòü ó÷àñò³ ó òâîðåíí³ ì³ôó, âîíè ëèøå ðåïðîäóêóþòü ïåâí³ â³äîì³ ³ñòèíè17. ×àéêîâñüêèé â³äòâîðþº ñòåðåîòèïí³ ðèñè êîçàêà ÿê ñïðàâæíüîãî äèòÿòè ïðèðîäè: „Kozakowi przykrycia nie potrzeba: jego upa³ grzeje tylko, mróz ch³odzi, deszczem siê umywa, a wiatrem suszy” (Cz-PK, 75), „bo u Kozaka nie masz miêsa nad œwiniê, ryby nad lina, krupy nad jag³ê, jagody nad œliwkê” (Cz-PK, 76), „syn stepu, brat konia leci swataæ siê z morzem” (Cz-PK, 78), àáî ñòåðåîòèïíèé îáðàç ìîñêîâñüêîãî êðàþ: [...] nikt nie wraca z Moskiewszczyzny, przeklêtej krainy, gdzie nie masz d¿ametów i z³ota bisurmañskiego ani broni czerkieskiej, ani rzemienia tatarskiego, ani byd³a bogatej Wo³oszczyzny. Tam tylko œnieg i lód – naród silny jak dêby, bojary harde jak dziki, a car srogi: kogo dopadnie, temu nie przebacza – miasta drewniane i nêdzne, i puste, pola niep³odne, wszystkiego brak… (Cz-PK, 22)

Õî÷à íåîáõ³äíî çàçíà÷èòè, ùî òàêå ðîçìåæóâàííÿ „ìè” – „âè” äຠòðèâàëèé ´ðóíò äëÿ ïîäàëüøî¿ ì³ôîëîã³çàö³¿. Îáðàç êîçàêà, ñòâîðåíîãî Ñâºíö³öüêèì, â³äð³çíÿºòüñÿ â³ä â³äïîâ³äíîãî ì³ô³÷íîãî îáðàçó ×àéêîâñüêîãî íàñàìïåðåä â³äñóòí³ñòþ ³äåîëîã³÷íîãî çàáàðâëåííÿ. Âíàñë³äîê ïðîÿâëåííÿ íàäëþäñüêèõ ³ íàäïðèðîäíèõ ðèñ êîçàê ñòຠíàï³âáîãîì, ãåðîºì, ùî ó âîãí³ íå ãîðèòü ³ ó âîä³ íå òîíå (çãàäàòè õî÷à á åï³çîä ìîðñüêîãî ïîõîäó íà òóðê³â â îïîâ³äàíí³ Na stepie). Ó öüîìó æ îïîâ³äàíí³ êîçàê (Äìèòðî ÷è Ãíàò, ÷è áóäü-ÿêèé ³íøèé) ᒺòüñÿ íàéêðàùå, âèêëèêàþ÷è çàõâàò ïîáðàòèì³â, â³í âåñåëèé, ñïðàâåäëèâèé, ùèðèé, ÿê äèòèíà, òà âîäíî÷àñ õèòðèé ³ âèãàäëèâèé (ôðàãìåíò ç ïðèãîòóâàííÿì ó øèíêó êîçàêàì êàø³ ç äåðåâ’ÿíî¿ òð³ñêè ôàáóëÿðíî íàãàäóº êàçêó ïðî êàøó ç ñîêèðè), çàâæäè ãîòîâèé áèòèñÿ é òàíöþâàòè. Çìàëüîâàí³ Ñâºíö³öüêèì ñïðàâæí³ êîçàêè – áóðëàêè, ñòåïîâà ãîëîòà – â³ëüí³ ëþäè áåç æîäíîãî ïðèâ’ÿçàííÿ äî öèâ³ë³çàö³¿, ÿê³ íåõòóþòü âáðàííÿì, êðàñîþ é ïîíàä óñå ëþáëÿòü â³ëüíèé ñòåï (S-OS, 56). Ïèñüìåííèê çàõîïëåíèé ¿õíüîþ âäà÷åþ, ñòåïîâîþ íàòóðîþ, ÿêà ðåàë³çóºòüñÿ âëàñíå â öüîìó ì³ô³÷íîìó ïðîñòîð³ òà ì³ô³÷íîìó íåîêðåñëåíîìó ÷àñ³: „Ot tak to bywa³o na 17

Íà öå çâåðòຠóâàãó Åâà º´àíäò: „podobieñstwo mitu i stereotypu zasadza siê na «nieprawym uogólnianiu». Jednak¿e w obu przypadkach inny jest jego mechanizm oraz cel. Stereotyp odwo³uje siê do wiedzy potocznej, by reprodukowaæ gotowe ju¿ sensy. Natomiast mit pos³uguje siê zasadami myœlenia pierwotnego, by sens produkowaæ” (E. Wiegandt, Austria Felix czyli o micie Galicji w polskiej prozie wspó³czesnej, Poznañ 1988, ñ. 9–10).

Ëîêàëüíèé ì³ô ó ïðîç³ óêðà¿íñüêî-ïîëüñüêîãî ïîãðàíè÷÷ÿ Õ²Õ ñòîë³òòÿ

333

stepie! Kozactwo la³o krew, niby wodê, a jak przysz³o pohulaæ – to tak¿e nie ¿a³owano uciechy. Dobrze by³o w Ukrainie” (S-OS, 65). Ó ì³ô³ êîçàêà, ñòâîðåíîìó Ñâºíö³öüêèì, ïðîÿâëÿºòüñÿ éîãî äèõîòîì³÷íèé õàðàêòåð – â³í íàçèâຠêîçàê³â „á³ñîâèìè ä³òüìè” ³ „õàðàêòåðíèêàìè”, ùî íàïàäàþòü çíåíàöüêà, íèùàòü, ãðàáóþòü ³ ïðîïàäàþòü áåç ñë³äó, õî÷à ³íôåðíàëüíå ó ñâî¿é ïðèðîä³ õàðàêòåðíèöòâî â³í ðîçó쳺 ðàäøå ÿê áðàâàäó (S-OS, 81-82).  îïîâ³äàííÿ Na stepie ïèñüìåííèê ñòâîðþº ì³ô Çàïîðîçüêî¿ ñ³÷³, çìàëüîâóþ÷è ¿¿ îðèã³íàëüí³ çâè÷à¿, ðîçòàøóâàííÿ, òðàäèö³¿, îïèñóº ðèòóàë õðåùåííÿ âîäàìè Äí³ïðà, ïåâíó ìîäåëü ³í³ö³àö³¿, êîëè ìîëîä³ êîçàêè, ÿê³ ïðèáóâàþòü íà ѳ÷, ìàþòü ïðîïëèñòè Äí³ïðîâ³ ïîðîãè (S-OS, 73). ²íøèì åòàïîì ³í³ö³àö³¿ º ê³íñüê³ çìàãàííÿ – øâèäêà ¿çäà, ºäí³ñòü ç êîíåì äîïîìàãàþòü â³ä³ðâàòèñÿ â³ä çåìë³, ïî÷óòèñÿ â³ëüíèì, â³ä÷óòè ñåáå ïåðøèì (S-OS, 74); öå íåáåçïå÷íî, ëÿ÷íî, ïîð³âíÿíå ç áîæåñòâåííèì ñòðàõîì. Àâòîð, ïîä³áíî ÿê ×àéêîâñüêèé, â³äòâîðþº ñòåðåîòèïí³ ïîãëÿäè íà ïðåäñòàâíèê³â äåÿêèõ íàðîä³â, íàïðèêëàä ºâðå¿â, ïîâòîðþþ÷è ïîøèðåí³ äóìêè ïðî íèõ, ÿê ëþäåé æàä³áíèõ, õèòðèõ, ùî ïðîäàëè äóøó äèÿâîëîâ³ òà âì³ëî âèêîðèñòîâóþòü ñëàáê³ñòü êîçàê³â äî ãîð³ëêè, âèìàíþþ÷è îñòàíí³ ãðîø³ (S-OS, 66-67). Ñòåðåîòèïí³ ðèñè åòíîîáðàçó í³ìöÿ çìàëüîâóº Ñâºíö³öüêèé â îïîâ³äàíí³ Czartowa góra: öå íåùèðå ðóäîâîëîñå ïëåì’ÿ, ÿêå êîçàêè çíåâàæàþòü çà ï³äñòóïí³ñòü ³ âèêîðèñòàííÿ íå÷åñíèõ ïðèéîì³â ó â³éñüêîâèõ ä³ÿõ (S-OS, 158). Äèõîòîì³÷íó ïðèðîäó ëîêàëüíîãî ì³ôy ï³äòâåðäæóº îïîâ³äàííÿ Çåíîíà Ô³øà Noc Tarasowa, ÿêå â³ääçåðêàëþº éîãî ³íôåðíàëüíèé á³ê. ijÿ á³ëüøî¿ ÷àñòèíè îïîâ³äàííÿ â³äáóâàºòüñÿ ââå÷åð³ àáî âíî÷³. Ñêëàäàºòüñÿ âðàæåííÿ, ùî óêðà¿íñüêà çåìëÿ – îäíå ç ê³ë ïåêëà, äå ÷åðâîíå ìàðåâî îõîïëþº ãîðèçîíò, íà íåá³ çãóùóþòüñÿ òåìí³ êîëüîðè, ïåéçàæ, à ç íèì ³ ëþäè, ÿê³ éîãî íàñåëÿþòü, îêðåñëþþòüñÿ ñëîâàìè „ïåêåëüíèé”, „äèêèé”, „ïîõìóðèé”, „íåïðîéäåíèé”: „Roœ [...] teraz przybiera³a ponury widok. Z prawej strony czerni³y siê nieprzebyte bory... Dzikie mieszkañce pustyni [kaczki – M.Á.] pluska³y siê spokojnie” (F-NT, 102), „Ciemny mrok osiad³ ju¿ na ziemi, cicho by³o, tylko krzyk kaczek i dalekie jêki sowy przerywa³y powszechne milczenie” (F-NT, 107), „Na dzikich ich twarzach krwawo odbija³y siê promienie zachodz¹cego s³oñca” (F-NT, 103), „Ataman [...] myœl¹ i sercem uton¹³ w tajemnicze marzenia i tak dzikim, zadowolonym wzrokiem obiega³ ciemniej¹cy widnokr¹g, jakby postrzega³ na nim zemsty swojej obrazy (F-NT, 106), „[...] zbójcy, jak duchy piekielne, ze wzniesionymi no¿ami, w skrwawionej odzie¿y, przesuwali siê w cieniach nocy po zamku…” (F-NT, 155).

334

Maria Bracka

̳ñöåâ³ ëþäè â³äð³çíÿþòüñÿ îñîáëèâèìè ðèñàìè âäà÷³ – æîðñòîê³ñòþ, ìñòèâ³ñòþ, áàéäóæ³ñòþ äî ëþäñüêî¿ êðèâäè, ñìåðò³. Ö³êàâèé ï³äõ³ä ïîëüñüêîãî ïèñüìåííèêà äî ïðåäñòàâëåííÿ åòí³÷íîãî àâòîîáðàçó òà ãåòåðîîáðàçó: êîçàêè é ëÿõè – öå îäíàêîâî òåìí³, âîðîæ³ ñèëè, çàñë³ïëåí³ ó âèìîãàõ àáñîëþòíî¿ ïîêîðè òà áàæàíí³ ïîìñòè çà ãíîáëåííÿ, ùî çíèùóþòü îäíà îäíó, íàñîëîäæóþ÷èñü ñòðàæäàííÿìè. Íåíàâèñòü ³ „z³oœæ piekielna” (F-NT, 148) ïåðåïîâíþþòü ¿õí³ äóø³: êîçàöòâî áóíòóºòüñÿ ïðîòè çóõâàëîñò³ ëÿõ³â, âèãóêóþ÷è „r¿n¹æ Lacha” (F-NT, 144) – „przeklête plemiê” (F-NT, 147) òà ñòâåðäæóþ÷è: „Kozacy nie bêd¹ mieli pokoju, nie bêdzie mia³ poszanowania dom Bo¿y, a¿ ten pierz wypalimy na naszej ziemi! Ukraina powinna byæ wolna od Lachów, a wtenczas zostanie szczêœliwa” (F-NT, 107); ïîëüñüêà øëÿõòà íàòîì³ñòü íàçèâຠêîçàê³â „piekielne plemiê” (F-NT, 147), êèìîñü íà çðàçîê íàäëþäñüêèõ ³ñòîò, ùî íå áîÿòüñÿ ñìåðò³, ô³çè÷íèõ ìóê ³ ñòðàæäàíü: ïîêè ëÿõè ãîòóþòüñÿ äî ïîêàðàííÿ êîçàê³â çà íåïîñëóõ íàãàéêàìè, „zimnym okiem patrzyli na te przygotowania Ukraiñcy, a obojêtny wyraz ich twarzy, s³abo oœwieconych ponurym p³omieniem kagañców, powiêksza³ okropnoœæ niemej sceny” (F-NT, 147). Ñåðåä ïàíóþ÷î¿ æîðñòîêîñò³ ÷îëîâ³êè íàáðàëèñÿ áàéäóæîñò³ äî ô³çè÷íèõ ìóê, í³ùî íå çìóñèòü ¿õ ï³äêîðèòèñÿ ³ ïîêàçàòè ëþäñüêó ñëàáê³ñòü íàâ³òü ï³ä áàòîãàìè. Êîçàê íå ëèøå íàäëþäèíà, à é íàï³âòâàðèíà, ùî íåð³äêî ïîòóðຠñâî¿ì òâàðèííèì ³íñòèíêòàì, à íåð³äêî ³ âèêîðèñòîâóº ö³ ³íñòèíêòè. Çàãàëîì ïèñüìåííèê, çìàëüîâóþ÷è ³íôåðíàëüíèé ëîêàëüíèé ì³ô, ïîêàçóº, ùî öÿ çåìëÿ òà ¿¿ ìåøêàíö³ çâèêëè äî æîðñòîêîñò³, êðîâ³, ñòðàæäàíü (F-NT, 147). Ïðèáóëüö³-ëÿõè é òóá³ëüö³-êîçàêè ðîçóì³þòü, ùî öå ïðîêëÿòå ì³ñöå íà çåìë³: „[...] duch z³owieszczy wst¹pi³ w to zaklête miejsce…” (F-NT, 149), „[...] albo to miejsce jest przeklête, albo to noc widm i upiorów” (F-NT, 156). Áåçæàë³ñí³ êîçàêè äî âîðîãà – áåçæàë³ñí³ ³ äî ñâî¿õ æ³íîê, ÿêèõ ââàæàþòü çðàäíèöÿìè: Ðîìàí æîðñòîêî ᒺ ñâîþ ä³â÷èíó, ÿêó ñèëêîì ö³ëóâàâ øëÿõòè÷, îòàìàí Òàðàñ âáèâຠñâîþ äðóæèíó, ÿêó çàñòຠ³ç øëÿõòè÷åì Ìîãèëüíèöüêèì. Êîçàöüêèé åòîñ íå äîçâîëÿº ¿ì ïðîùàòè çðàäó ³ áåç÷åñòÿ, à ïîìñòà ïðèíîñèòü çàäîâîëåííÿ: „Z rozkosz¹ wewnêtrzn¹ spojrza³ Taras na krwawe r¹k swoich dzie³o. Obadwa trupy nurza³y siê we krwi w³asnej” (F-NT, 155), „Dzikie wrzaski zemsty i zadowolenia rozleg³y siê po zamku” (F-NT, 158). Ó ëîêàëüíîìó ì³ô³, ñòâîðåíîìó Ô³øåì, âèð³øàëüíó – î÷èùóâàëüíó – ðîëü ìàâ â³ä³ãðàòè âîãîíü, ùî ñòຠàïîãåºì ïîìñòè Òàðàñà òà íà ÿêîìó îòàìàí ñïàëþº êñüîíäçà òà Ìîãèëüñüêîãî. Âîãîíü ñòຠäæåðåëîì ïîëåãøåííÿ ñòðàæäàíü, ñèìâîëîì âèçâîëåííÿ ð³äíî¿ çåìë³ é íàðîäó ç-ï³ä ÷óæîãî ÿðìà:

Ëîêàëüíèé ì³ô ó ïðîç³ óêðà¿íñüêî-ïîëüñüêîãî ïîãðàíè÷÷ÿ Õ²Õ ñòîë³òòÿ

335

„[...] l¿ej mi teraz na duszy. [...] Och! Gdybym podobnie móg³ oczyœciæ ca³¹ Ukrainê od tego nienawistnego plemienia!” (F-NT, 156). ̳õàë ¥ðàáîâñüêèé â îïîâ³äàíí³ Koliszczyzna i stepy áóäóº ëîêàëüíèé ³íôåðíàëüíèé ì³ô çà äîïîìîãîþ ñòðàòå㳿 ïðîòèñòàâëåííÿ: ó íüîãî ÷³òêî â³äìåæîâàíèé ðåàëüíèé ÷àñ (â ÿêîìó íàðàòîð øóêຠ„ïîå糿 Óêðà¿íè” òà çóñòð³÷àºòüñÿ ³ç 80-ë³òí³ì ä³äîì) òà ìèíóëèé ÷àñ (êàðòèíè Êî볿âùèíè î÷èìà öüîãî ä³äà). Íàðàòîð, ÿêîãî ìîæåìî îòîòîæíèòè ç àâòîðîì, ïîâòîðþº â³äîì³ ³ñòèíè ïðî „êðà¿íó ïîå糿” – Óêðà¿íó, çà ÿêîþ òóæàòü ïîåòè (G-KiS, 2) òà ñâ³ò ñïîãàä³â ³ êðàñè ÿêî¿ âèçíà÷àþòü ð³÷êè Äí³ïðî òà Ðîñü (G-KiS, 20). ³í íàìàãàºòüñÿ çíàéòè é â³ä÷óòè òó ³ñòîðè÷íó Óêðà¿íó, ïðî ÿêó âñ³ ãîâîðÿòü, çà ÿêîþ ñóìóþòü; áà÷èòü ¿¿ â ïîñòàò³ ñòàðîãî ä³äà – êîëèøíüîãî ó÷àñíèêà Êî볿âùèíè. Àâòîð âïðîâàäæóº ö³êàâó íàðàòèâíó ñòðàòåã³þ – ìàëþº ì³ñöåâèé ì³ô ç òî÷êè çîðó ì³ñöåâî¿ ëþäèíè, à âîäíî÷àñ íà÷å ççîâí³: ä³ä âèïàäêîâî, ç ÷èñòî¿ ö³êàâîñò³ äîëó÷àºòüñÿ äî ïîâñòàííÿ, çãîäîì â³äñòîðîíþºòüñÿ â³ä ãàéäàìàê³â, çàéìຠïîçèö³þ ñïîñòåð³ãà÷à é â³äòâîðþº ïåêåëüí³ êàðòèíè çíóùàííÿ ãàéäàìàê³â íàä íàñåëåííÿì: Ja Lachom ani swat, ani brat, ale nie podoba³o mi siê widzieæ, jak zwi¹zany cz³owiek le¿y na ziemi, a kilkanaœcie spis kole go jak wieprza; straszno widzieæ jak siekiera odrêbuje g³owê starca, co siê nie broni, a modli tylko; jak kosa porze brzemienn¹ niewiastê; okropnie patrzeæ na ca³¹ rodzinê zaskoczon¹ nag³¹ widzian¹ œmierci¹, na rozpacz matki, kiedy w jej oczach g³owy niemowl¹t rozbijaj¹ o œciany albo nosz¹ na pikach. [...] Pijane i krwi¹ ociek³e wata¿ki zaprawiali do tych okrucieñstw czerñ g³upi¹, jak stare brytany niedoœwiadczon¹ psiarniê. Takie siê rzeczy dzia³y w ka¿dej wsi, w ka¿dej karczmie, wszêdzie, gdzie wpad³ w rêce naszej t³uszczy Lach, ¯yd, nasz nawet cz³owiek, o którym komu powiedzieæ siê podoba³o, ¿e to by³a Lacka dusza. (G-KiS, 73–74)

³äïîâ³äü ñêðèâäæåíî¿ ñòîðîíè ëþò³ñòþ ³ êðèâàâ³ñòþ íå â³äð³çíÿºòüñÿ â³ä â÷èíê³â ãàéäàìàê³â („Tam wieszali, tam æwiartowali; niektórym rêce w s³omê i smo³ê obwin¹wszy, zapalano i podczas kiedy wyci¹gniête do góry gorza³y jak jasne œwiece, wodzono samych na pokaz...” (G-KiS, 108). Êàðòèíè íàïàäó é ïîìñòè áóäóþòü ëîêàëüíèé ³íôåðíàëüíèé ì³ô, ïðè ÷îìó âîíè îäíîçíà÷íî ³äåîëîã³÷íî íàâàíòàæåí³ òà ìàþòü ÷³òê³ àêñ³îëîã³÷í³ íàãîëîñè. Ëîêàëüíèé ì³ô, ÿêèé çäàºòüñÿ àâòîðîâ³ ïðàâèëüíèì, ì³ñòèòüñÿ ó ê³ëüêîõ ñëîâàõ: „Pan i s³uga, Lach i Kozak, kiedy sobie wzajemn¹ rêkê pomocy i ¿yczliwoœci podaj¹, s¹ mi³ym widokiem dla ziemi i dla nieba” (G-KiS, 108). Îäíàê, ÿê ïèøå ×àéêîâñüêèé, íà îñòàòî÷íå ïðèìèðåííÿ äâîõ âîðîãóþ÷èõ ñòîð³í íåìຠçãîäè Âñåâèøíüîãî.  îïîâ³äàíí³ Koœció³ w Gru¿yñcach

336

Maria Bracka

ñèìâîëîì ïðèìèðåííÿ ìàëà á ñòàòè ïàðà – ïîëüñüêà øëÿõòÿíêà Àíóñÿ òà óêðà¿íñüêèé êîçàê Áîãóí (ó òåêñò³ â³í íîñèòü ³ì’ÿ Ìèêèòà), ïðî øëþá ÿêèõ ìð³ÿâ íàâ³òü êîðîííèé ãåòüìàí. Ïðîòå ïîïåðåäí³ ³ñòîðè÷í³ ïåðèïåò³¿ ïðèçâåëè äî òîãî, ùî Áîãóí ñòàâ óáèâöåþ áàòüêà Àíóñ³ òà ¿¿ äâîõ áðàò³â; öåé ôàêò òÿ泺 íà êîçàêîâ³, íàâ³òü çà íîâèõ ³ñòîðè÷íèõ îáñòàâèí Àíóñÿ íå ìîæå íåñòè öüîãî òÿãàðÿ, àäæå ïðèìàðà áàòüêà, ùî ç’ÿâèëàñü ä³â÷èí³ óâ³ ñí³, íå äàëà áàòüê³âñüêîãî áëàãîñëîâåííÿ. Êàðà Áîæà íàçäîãíàëà ìîëîäèõ ó êîñòåë³, ñõîäè äî â³âòàðÿ ÿêîãî çàéíÿëèñÿ â³ä çîëîòîãî ïðîìåíÿ. Çãîäà çåìíà íå îòðèìàëà ï³äòðèìêè íà íåáåñàõ. Âòðó÷àííÿ ñôåðè ñàêðàëüíîãî â³äáóâàºòüñÿ â àðêàä³éñüêîìó é ³íôåðíàëüíîìó âò³ëåíí³ ëîêàëüíîãî ì³ôó: öå é åï³ôàí³ÿ (ÿê ó çãàäàíîìó îïîâ³äàíí³), ³ ìàã³ÿ, ³ â³ðà ó ïîòîéá³÷íèé ñâ³ò, ùî ³ñíóº ïàðàëåëüíî ç ðåàëüíèì, ïðîíèêຠó íüîãî, áåçïîñåðåäíüî â³ä íüîãî çàëåæèòü. Òóò çì³øóþòüñÿ õðèñòèÿíñüê³ ñâÿòà, ÿçè÷íèöüê³ ïîâ³ð’ÿ é çàáîáîíè, ÿê â îïîâ³äàíí³ Ñâºíö³öüêîãî Czartowa góra. Òîáòî ëîêàëüíèé ì³ô ó ñâî¿é îñíîâ³ ìຠíå ëèøå õðèñòèÿíñüê³ ÷èííèêè, à é ôîëüêëîðí³ – óñíó íàðîäíó òðàäèö³þ, ïåðåêàçè, íàðîäí³ óÿâëåííÿ, êîòð³ çáåð³ãàþòü ïàì’ÿòü ïðî äàâí³ ÷àñè, îâ³ÿí³ òàºìíèöåþ, ùî ïåðåòâîðèëèñÿ íà ì³ôè, íà ÿê³ íàøàðîâóºòüñÿ äîñâ³ä íîâèõ ïîêîë³íü, – „bo wieœæ ludu wielka jak œwiat, nieœmiertelna jak dusza ludzka” (Cz-PK, 32). Öÿ çåìëÿ ó òâîðàõ ×àéêîâñüêîãî – êðà¿íà ìîãèë, ùî ïðèõîâóþòü ñâîþ ³ñòîð³þ, âèêëèêàþòü ïîáîæíèé ñòðàõ, à íàä íèìè ç’ÿâëÿþòüñÿ íàäïðèðîäí³ ³ñòîòè. Öå êðà¿íà, äå ³ñíóþòü ³ äîïîìàãàþòü ÷àðè, äå ÷àêëóíêà ìîæå â³äâåðíóòè ÷óìó â³ä ñåëà, äå ëþäè ïåðåáóâàþòü ó ïîñò³éíèõ âçàºìèíàõ ³ç ïîòîéá³÷íèìè ñèëàìè, íàä³ëåí³ çäàòí³ñòþ ¿õ áà÷èòè. Íàðîäíà òâîð÷³ñòü ñòຠäëÿ ïèñüìåííèê³â äæåðåëîì õóäîæí³õ ïðèéîì³â, çà äîïîìîãîþ ÿêèõ âèáóäîâóºòüñÿ ñòðóêòóðà ì³ôó. Íàïðèêëàä, ³íîñêàçàííÿ – îäíà ç ãîëîâíèõ ðèñ ïîåòèêè Ñâºíö³öüêîãî. Ñìåðòü ñì³ëèâîãî êîçàêà ²ëüêà àâòîð ïåðåäຠòàêèì ÷èíîì: „Zdziwacza³ na staroœæ: do serca mu przypad³a rusa³ka czarnomorska, i w czasie jednej bitwy poszed³ na dno do jej pa³aców, – a pewno dla wagi mia³ kulê o³owian¹ w sercu... i gdzieœ tam za¿ywa wczasu po czestnem ¿yciu kozaczem...” (S-OS, 21). Ñàìå öåé ïðèéîì äîçâîëÿº àâòîðîâ³ âèáóäóâàòè ñïðàâæí³é ñâ³ò ãàðìîí³éíîãî ñï³â³ñíóâàííÿ æèâî¿ é íåæèâî¿ ïðèðîäè, çðîçóì³òè ñìåðòü ÿê ïåðåõ³ä íà ³íøó ñòàä³þ âçàºìî䳿. ̳ô áóäóº òàêîæ âæèâàííÿ íàðîäíîï³ñåííîãî ïàðàëåë³çìó, ñïîâíåíîãî, îêð³ì ïîåòè÷íîñò³, æèòòºâî¿ ïðàâäè ³ ìóäðîñò³, ñïîñòåðåæëèâîñò³ é óí³âåðñàëüíîñò³: „Nie œciêta trawa leg³a na pokosach – to g³owy tatarskie us³a³y sob¹ równiny Akkermanu [...] i nie ognie w polu rozniecili ch³opcy – to gor¹ wsie i miasta Tatarów!” (S-OS, 22). ßêùî äî öüîãî äîäàòè íàðîäíîï³ñåíí³

Ëîêàëüíèé ì³ô ó ïðîç³ óêðà¿íñüêî-ïîëüñüêîãî ïîãðàíè÷÷ÿ Õ²Õ ñòîë³òòÿ

337

ïîð³âíÿííÿ â³éíè ÷è â³éñüêîâîãî ïîõîäó ç áåíêåòîì „A kozactwo bankietuje!.. Hula z krasawicami, œcina ³by eunuchom. Weso³o duszy kozaczej!..” (S-OS, 10) òà íàðîäíó ìåòàôîðèêó „Prokopowi przysz³a dobra wola po³¹czyæ siê z Ulan¹ – jasnopióremu soko³owi z go³¹bk¹ œnie¿noskrzyd³¹” (S-OS, 21), ìîæíà çðîçóì³òè ï³ä´ðóíòÿ ëîêàëüíîãî ì³ôó, ñòâîðåíîãî ïîëüñüêî-óêðà¿íñüêèì ïèñüìåííèêîì, à öå – íàðîäíèé ôîëüêëîð, íàðîäíà òðàäèö³ÿ é ïàì’ÿòü òà íàö³îíàëüíà ³ñòîð³ÿ.  îïîâ³äàíí³ Gulnara Ñâºíö³öüêèé áóäóº õóäîæí³é ñâ³ò çà äîïîìîãîþ êàçêîâèõ ïðèéîì³â: êîçàêè íå éäóòü íà â³éíó – âîíè ¿äóòü áåíêåòóâàòè, âîíè íå ãðàáóþòü ³ âáèâàþòü âîðîã³â, à âåñåëÿòüñÿ; ñïîñòåð³ãàþòüñÿ ÷àñîâ³ ïåðåñêîêè, ïî䳺Ⳡëàêóíè. Ïîä³áí³ óí³âåðñàëüí³ ïîð³âíÿííÿ, âëàñòèâ³ íàðîäíîìó óêðà¿íñüêîìó ñâ³òîãëÿäîâ³, ì³ñòèòü ëîêàëüíèé ³íôåðíàëüíèé ì³ô. Ñìåðòü, ÿê â íàðîäí³é òâîð÷îñò³, ïîð³âíþºòüñÿ ³ç áåíêåòîì, íåð³äêî êðèâàâèì: „[...] precz! precz! Sprawi³em ju¿ wesele! Dawnom ja przygotowa³ w myœl tê dla was ucztê!.. Wiele ty ju¿ przeklêty Lachu spi³eœ krwi naszej: ale skoñczy³o siê!..” (F-NT, 155). Ïîçà÷àñîâ³ñòü, çîêðåìà çãàäàíà âèùå ó çâ’ÿçêó ³ç îïîâ³äàííÿì Atamañska mogi³a Ñâºíö³öüêîãî, ïðîñòåæóºòüñÿ òàêîæ ó éîãî îïîâ³äàíí³ Pokuta. ̳ñöå 䳿 òà ãåðî¿ – êîçàêè òà òàòàðè – âêàçóþòü íà ëîêàëüí³ñòü óêðà¿íñüêîãî ì³ôó. Íàòîì³ñòü íàðàö³ÿ â³äáóâàºòüñÿ ó íåâèçíà÷åíîìó ÷àñ³ – ïî䳿 ìàëè ì³ñöå â÷îðà, ïîçàâ÷îðà, à, ìîæëèâî, ìàòèìóòü ³ çàâòðà. Ïðîòå íàâ³òü íå öå òóò íàéâàæëèâ³øå. Íåïðèâ’ÿçàí³ñòü ó ÷àñ³ â³äñèëຠíàñ äî ì³ôó ïî÷àòêó. Íà ïî÷àòêó ³ñíóâàííÿ êîçàöòâà é êîçàê³â ïàíóâàâ îïèñàíèé åòîñ: îòàìàí, ùî áåçíåâèííî ïîêëàâ ãîëîâè ñâî¿õ êîçàê³â, íåñå â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà ¿õíº æèòòÿ òà âèçíà÷ຠñîá³ ïîêóòó. ̳ô ïî÷àòêó, ÿê âèäíî â îïîâ³äàíí³, îòðèìàâ âæå õðèñòèÿíñüêå ï³ä´ðóíòÿ: ïîêóòà, ÿêó îáðàâ ñîá³ îòàìàí Ãðèíÿ, – öå â³÷í³ ìóêè âíàñë³äîê íåïîõîâàííÿ ò³ëà çàãèáëîãî. ***

Äîñë³äæåííÿ òâîð³â ïèñüìåííèê³â óêðà¿íñüêî-ïîëüñüêîãî ïîãðàíè÷÷ÿ Õ²Õ ñòîë³òòÿ ïîêàçàëî, ùî ëîêàëüíèé ì³ô, ñòâîðåíèé â àâòîðñüê³é óÿâ³, ìîæå âò³ëþâàòèñÿ ó ñòðàòå㳿 ïîáóäîâè òåêñòó àáî éîãî âàæëèâî¿ ÷àñòèíè (ðîçáóäîâàíà ñòèë³ñòè÷íà ô³ãóðà), âáèðàþ÷è âîäíî÷àñ ³íäèâ³äóàëüí³, àâòîðñüê³ ñâ³òîãëÿäí³ ðèñè òà íèçêó óí³âåðñàëüíèõ ðèñ, òèïîâèõ ³ âèçíà÷àëüíèõ äëÿ ëîêàëüíîãî ì³ôó. Ïîð³âíÿííÿ çãàäàíèõ òâîð³â âèÿâèëî äèõîòîì³÷íó ñòðóêòóðó ëîêàëüíîãî ì³ôó: â³í ìîæå áóòè àðêàä³éñüêèì òà ³íôåðíàëüíèì (çîâí³øíÿ äèõîòîì³ÿ), àëå ìîæå òàêîæ áàçóâàòèñÿ íà îäíîìó ç öèõ êîíöåïò³â ³ îäíî÷àñíî ì³ñòèòè åëåìåíòè ³íøîãî (âíóòð³øíÿ äèõîòîì³ÿ).

338

Maria Bracka

Íåçâàæàþ÷è íà îñîáèñò³ (³äåîëîã³÷í³) ïåðåêîíàííÿ àâòîð³â ïðîàíàë³çîâàíèõ òâîð³â òà â³äì³ííîñò³ ó ñïîñîá³ çîáðàæåííÿ õóäîæíüîãî ñâ³òó, íåçì³ííèì çàëèøàºòüñÿ ¿õíº ñòàâëåííÿ äî îñï³âóâàíî¿ òåðèòîð³¿: àêöåíòóºòüñÿ ¿¿ îêðåì³øí³ñòü, ÿêà äåòåðì³íóº âèíèêíåííÿ é äîö³ëüí³ñòü ³ñíóâàííÿ ëîêàëüíîãî ì³ôó. Çàäëÿ éîãî ñòâîðåííÿ ïåðåïèñóºòüñÿ ³ñòîð³ÿ, ðåàëüí³ñòü çì³øóºòüñÿ ç ôàíòà糺þ, ë³òåðàòóðà ç ôîëüêëîðîì, çàáîáîíè ç ïîâ³ð’ÿìè ³ õðèñòèÿíñüêîþ äóìêîþ, à êîæåí ç öèõ åëåìåíò³â ñòຠð³âíîö³ííèì êîìïîíåíòîì ëîêàëüíîãî ì³ôó. Àâòîðñüêà óÿâà, íà æàëü, ñëàáêî àêòèâ³çóâàëà ðîçâèòîê ë³òåðàòóðèçîâàíîãî ëîêàëüíîãî ì³ôó óêðà¿íñüêî-ïîëüñüêîãî ïîãðàíè÷÷ÿ, ÿêèé ì³ã áè ñòàòè àëüòåðíàòèâíîþ äîì³íàíòîþ ö³º¿ òå÷³¿ â ³ñòîðèêî-ë³òåðàòóðíîìó ïðîöåñ³ Õ²Õ ñòîë³òòÿ. Streszczenie Lokalny mit w prozie pogranicza polsko-ukraiñskiego XIX wieku W artykule przeanalizowano wybrane utwory Micha³a Czajkowskiego, Micha³a Grabowskiego, Zenona Fisza oraz Paulina Œwiêcickiego, przedstawicieli polsko-ukraiñskiego pogranicza literackiego XIX wieku, pod k¹tem obecnoœci w nich elementów mitu lokalnego. Definicjê mitu, jego wyznaczniki i funkcje przyjêto wed³ug koncepcji Ernsta Cassirera i Mircei Eliadego, które – jak siê zdaje – najlepiej odzwierciedlaj¹ naturê i strukturê lokalnego mitu zapisanego w utworach wspomnianych pisarzy. Wyodrêbniono i opisano takie elementy mitu lokalnego, jak jego powtarzalnoœæ, dychotomicznoœæ (arkadyjskoœæ i infernalnoœæ), sakralnoœæ i chrzeœcijañska ludowoœæ oraz ponadczasowoœæ. Wykazano, ¿e w celu stworzenia tego mitu dokonywano reinterpretacji historii, rzeczywistoœæ ³¹czono z wyobraŸni¹, literaturê z folklorem, a pogañskie zwyczaje z wiar¹ chrzeœcijañsk¹.

Summary Local myth in the prose of the Polish-Ukrainian borderland of the nineteenth century The article examines selected works by representatives of the Polish-Ukrainian literary borderland of the nineteenth century (Michal Czajkowski, Michal Grabowski, Zenon Fisz and Paulin Swiecicki) for the presence of these elements in a local myth. The definition of myth, its determinants and functions assumed by Ernst Cassirer’s and Mircea Eliade’s conception, which, as seems, to best reflect the nature and structure of local myth, recorded in the works of these writers. Selected and described such elements of local myth, as its reproducibility, dichotomy character, sacred and Christian folklore and timelessness. It was shown, that in order to create this myth made reinterpretation of history, reality combined with imagination, literature with folklore, pagan customs with Christian faith.

„S³ownik gwary starowierców mieszkaj¹cych w Polsce” ñ ïîçèöèé... UWM w Olsztynie Acta Polono-Ruthenica XVI, 2011 339 ISSN 1427-549X

Alla Kamalova Anna Tokarewicz Olsztyn

S³ownik gwary starowierców mieszkaj¹cych w Polsce ñ ïîçèöèé òåîðåòè÷åñêîé ëåêñèêîãðàôèè Îäíîé èç âàæíåéøèõ çàäà÷ òåîðèè ëåêñèêîãðàôèè ÿâëÿåòñÿ ñîñòàâëåíèå òèïîëîãèè ñëîâàðåé. Ïî ñëîâàì Â.À. Êîçûðåâà, òèïîëîãèÿ ñëóæèò íå òîëüêî îáîáùåíèþ è ñèñòåìàòèçàöèè óæå ñóùåñòâóþùèõ ëåêñèêîãðàôè÷åñêèõ ðàáîò, íî òàêæå „[...] ïîçâîëÿåò ïðîãíîçèðîâàòü ñîçäàíèå íîâûõ òèïîâ ñëîâàðåé, îïðåäåëÿòü õàðàêòåð ëåêñèêîãðàôè÷åñêèõ ïðîåêòîâ, ñòèìóëèðîâàòü óñèëèÿ ëåêñèêîãðàôîâ â ðàçíûõ íàïðàâëåíèÿõ”1. Çàäà÷à äàííîãî èññëåäîâàíèÿ – ïðåäñòàâèòü îáùèå ñâåäåíèÿ î ñëîâàðå S³ownik gwary starowierców mieszkaj¹cych w Polsce2 (äàëåå – SGS) è âûÿâèòü åãî òèïîëîãè÷åñêèå ïðèçíàêè. Èçáðàííûé äëÿ îïèñàíèÿ ñëîâàðü ñîäåðæèò èíôîðìàöèþ î ñòàðîîáðÿä÷åñêèõ ãîâîðàõ ñåâåðî-âîñòî÷íîé ÷àñòè Ïîëüøè. Ñëîâàðü èçäàí â 1980 ã. èçâåñòíûì ïîëüñêèì èññëåäîâàòåëåì êóëüòóðû è ÿçûêà ñòàðîîáðÿäöåâ Èðèäîé Ãðåê-Ïàáèñ è å¸ êîëëåãîé Èðèíîé Ìàðûíÿê. Ìàòåðèàëû ñëîâàðÿ ñîáèðàëèñü íà ïðîòÿæåíèè 12 ëåò (ñ 1966 ïî 1977 ã.) â 26 íàñåëåííûõ ïóíêòàõ â ñóâàëüñêîì, àâãóñòîâñêîì è ìàçóðñêîì ðàéîíàõ. Ñáîð ìàòåðèàëà îñóùåñòâëÿëñÿ ñ ïîìîùüþ ìàãíèòîôîííîé çàïèñè è âåäåíèÿ òåòðàäåé, ãäå çàïèñûâàëèñü ðåçóëüòàòû àíêåòèðîâàíèÿ, à òàêæå àíàëèçà ïèñåì è çàïèñîê ñòàðîâåðîâ. Èíôîðìàíòàìè ÿâëÿëèñü ïðåäñòàâèòåëè ðàçíûõ âîçðàñòíûõ ãðóïï, íî ïðåîáëàäàëè ëþäè ïîæèëîãî âîçðàñòà3.

1 Â.À. Êîçûðåâ, Â.Ä. ×åðíÿê, Î÷åðêè î ñëîâàðÿõ ðóññêîãî ÿçûêà. Òèïîëîãèÿ ñëîâàðåé ðóññêîãî ÿçûêà, [online] . 2 Ïîëíîå íàçâàíèå ñëîâàðÿ: S³ownik gwary staroobrzêdowców mieszkaj¹cych w Polsce, pod red. I. Grek-Pabisowej i I. Maryniakowej, Zak³ad Narodowy im. Ossoliñskich, PAN, Wroc³aw – – Warszawa – Kraków – Gdañsk 1980. 3 Ñâåäåíèÿ î ìåòîäèêå ðàáîòû íàä ñëîâàðåì âo Bâåäåíèè â ñëîâàðü: S³ownik gwary staroobrzêdowców..., ñ. VI–VII.

340

Alla Kamalova, Anna Tokarewicz

Îáðàòèìñÿ ê õàðàêòåðèñòèêå ñëîâàðÿ. 1. Ïðåäìåò îïèñàíèÿ ñëîâàðÿ. Ìàòåðèàëîì ñëîâàðÿ ïîñëóæèëà ëåêñèêà ñòàðîîáðÿä÷åñêèõ ãîâîðîâ íà òåððèòîðèè Ïîëüøè, áûâøåãî áåëîñòîöêîãî âîåâîäñòâà è Ìàçóðèè. Ïî ìíåíèþ È. Ãðåê-Ïàáèñ, îïèñûâàåìûå ñòàðîîáðÿä÷åñêèå ãîâîðû ãåíåòè÷åñêè îäíîðîäíû, ïîñêîëüêó îíè ïðèíàäëåæàò ê çàïàäíîé çîíå ñðåäíåðóññêèõ ãîâîðîâ4. Ýòî òàê íàçûâàåìûå ïåðåñåëåí÷åñêèå, âòîðè÷íûå èëè îñòðîâíûå ãîâîðû. Ïîä ïîíÿòèåì „îñòðîâíîé” È. Ãðåê-Ïàáèñ ïîíèìàåò ãîâîð, íàõîäÿùèéñÿ â èíîÿçû÷íîì îêðóæåíèè è íå èìåþùèé íåïîñðåäñòâåííîãî êîíòàêòà ñ îáùåíàðîäíûì ÿçûêîì5. Íåîáõîäèìî îòìåòèòü, ÷òî ñëîâàðü íå ñëó÷àéíî ïîëó÷èë íàçâàíèå ñëîâàðÿ ñòàðîîáðÿä÷åñêèõ, à íå ñîáñòâåííî ðóññêèõ ãîâîðîâ. Âûäåëåíèå ñòàðîîáðÿä÷åñêèõ ïåðåñåëåí÷åñêèõ ãîâîðîâ â êà÷åñòâå ñàìîñòîÿòåëüíûõ åäèíèö äèàëåêòíîãî ÷ëåíåíèÿ ñâÿçàíî ñ èñòîðèåé èõ íîñèòåëåé: ìàññîâûå ïåðåñåëåíèÿ ñòàðîâåðîâ ïîñëå ðàñêîëà ïðàâîñëàâíîé öåðêâè (XVII âåê), äëèòåëüíîå ïðîæèâàíèå â èíîÿçû÷íîé ñðåäå ñïîñîáñòâîâàëî ñîçäàíèþ ðåëèãèîçíî è êóëüòóðíî çàìêíóòûõ ñòàðîîáðÿä÷åñêèõ îáùèí. Ïðèâåðæåííîñòü ñòàðîîáðÿäöåâ ê ñòàðîé âåðå, ñ îäíîé ñòîðîíû, è ñóùåñòâîâàíèå â èíîêóëüòóðíîé ñðåäå, ñ äðóãîé, îòðàçèëèñü íà ðàçëè÷íûõ îáëàñòÿõ æèçíè ñòàðîîáðÿäöåâ, â îñîáåííîñòè, íà èõ ÿçûêå6, ÷òî ïðèâåëî ê ôîðìèðîâàíèþ íà áàçå ìàòåðèíñêîãî ãîâîðà ê íîâûì, âòîðè÷íûì ãîâîðàì. Ïðèâëåêàåìûé ê èçó÷åíèþ ñëîâàðü ñîäåðæèò îðèãèíàëüíûé, ðàíåå íå èçó÷åííûé ìàòåðèàë, ïðåäñòàâëÿþùèé èíòåðåñ äëÿ ðàçëè÷íûõ îáëàñòåé çíàíèé. Ïî ñâîåé íàïðàâëåííîñòè ñëîâàðü ÿâëÿåòñÿ óçêîñïåöèàëüíûì, åãî àäðåñàòû – ëèíãâèñòû ðàçëè÷íîãî ïðîôèëÿ, ýòíîãðàôû, ëåêñèêîãðàôû, êóëüòóðîëîãè, ñîöèîëîãè. Íà òàêóþ íàïðàâëåííîñòü óêàçûâàåò êàê ñàì ïðåäìåò îïèñàíèÿ, òàê è åãî ïîäà÷à â ñëîâàðå, à èìåííî, îñîáåííîñòü, ïî ñðàâíåíèþ ñ îáùåíàðîäíûìè ñëîâàðÿìè, îôîðìëåíèÿ çàãîëîâî÷íûõ ñëîâ (ñëîâàðíûõ ñëîâ, ëåìì), êîòîðûå äàíû íå â îðôîãðàôè÷åñêîé çàïèñè, à ñ ïîìîùüþ ôîíåòè÷åñêîé òðàíñêðèïöèè, áëàãîäàðÿ êîòîðîé ðåãèñòðèðóþòñÿ îñîáåííîñòè ïðîèçíîøåíèÿ. Íàïðèìåð: 4 I. Grek-Pabisowa, I. Maryniakowa, Î pracy nad s³ownikiem gwary starowierców w Polsce, „Slavia Orientalis” 1972, nr 3 (R. XXI), Komitet S³owianoznawstwa PAN, ñ. 324. 5 I. Grek-Pabisowa, S³ownictwo rosyjskiej wyspy gwarowej staroobrzêdowców mieszkaj¹cych w Polsce. Rozwój i stan dzisiejszy, PAN, Wroc³aw – Warszawa – Kraków 1983, ñ. 8. 6 I. Grek-Pabisowa, O s³ownikach gwar starowierców osiad³ych poza Rosj¹, [w:] S³owiañskie s³owniki gwarowe, pod. red. H. Popowskiej-Taborskiej, SOW, Warszawa 2000, ñ. 117.

„S³ownik gwary starowierców mieszkaj¹cych w Polsce” ñ ïîçèöèé...

341

j´in’üj, išè´e, n’am’´eck’ij. Îáúåì ëåêñè÷åñêîãî ìàòåðèàëà – áîëåå 11 000 ñëîâ. Êàê îòìå÷àþò ñîñòàâèòåëè ñëîâàðÿ, â èõ ÷èñëî âõîäÿò îáùåðóññêèå ñëîâà, äèàëåêòèçìû, çàèìñòâîâàíèÿ èç äðóãèõ ÿçûêîâ7. Íàïðèìåð: – ôîíåòè÷åñêèå äèàëåêòèçìû: akan’omnyj – ýêîíîìíûé, fs’ahd´a – âñåãäà, h³´avnyj – ãëàâíûé, n’aè’ysty – íå÷èñòûé; – ãðàììàòè÷åñêèå äèàëåêòèçìû: k’edrú (æ) – êåäð (ì), k´avú (æ) – êîôå (ñ), po³l’´itry (æ) – ïîë-ëèòðà âîäêè (ì); – ëåêñè÷åñêèå äèàëåêòèçìû: kr’ivas³´avnyj – ïðåíåáðåæèòåëüíî î ïðàâîñëàâíîì ÷åëîâåêå, br’uxátújú – áåðåìåííàÿ, pr’ižyg’´iry – ‘przezwisko mieszkañców wsi Wodzi³ki’; – çàèìñòâîâàíèÿ èç íåìåöêîãî ÿçûêà: ñvaj – äâà, b´anfuršt´ejür – ‘dy¿urny ruchu’, g’eš´eft – ìàãàçèí, br’ifmárkú – ïî÷òîâàÿ ìàðêà; – çàèìñòâîâàíèÿ èç ïîëüñêîãî ÿçûêà: fájnyj - õîðîøèé, atèuvát’ – îùóùàòü, ut’ak´at’ – áåæàòü, šp’it´al’ – áîëüíèöà, rúzum’´et’ – ïîíèìàòü, razr´yfkú – ðàçâëå÷åíèå. Åäèíèöû ëåêñèêîãðàôèðîâàíèÿ èìåþò óêàçàíèÿ íà òåððèòîðèþ óïîòðåáëåíèÿ, ñîîòâåòñòâèÿ äàþòñÿ â çàâèñèìîñòè îò ãåîãðàôè÷åñêîãî ðàñïîëîæåíèÿ ïåðåñåëåí÷åñêîãî ãîâîðà – ñóâàëüñêî-ñåéíåíñêèé (S), ìàçóðñêèé (M), àâãóñòîâñêèé (A) ðåãèîíû. Íàïðèìåð, ñëîâî äî÷êà ïðåäñòàâëåíî ôîíåòè÷åñêèìè è ñëîâîîáðàçîâàòåëüíûìè ñîîòâåòñòâèÿìè ñîãëàñíî èõ ðåãèîíàëüíîìó ôóíêöèîíèðîâàíèþ: d´oèkú, || daèk´a MAS || doè AS || d´oèú M Äâà ïåðâûõ ñîîòâåòñòâèÿ ïðåäñòàâëÿþò ñîáîé ôîíåòè÷åñêèå âàðèàíòû, õàðàêòåðíûå äëÿ ìàçóðñêîãî, àâãóñòîâñêîãî è ñóâàëüñêîãî ðåãèîíîâ; doè ôóíêöèîíèðóåò â àâãóñòîâñêîì è ñóâàëüñêîì ðåãèîíàõ, d´oèú – òîëüêî â Ìàçóðèè. Òåìàòè÷åñêèé äèàïàçîí ñëîâàðÿ – áûòîâàÿ è êîíôåññèîíàëüíàÿ ëåêñèêà. Íàïðèìåð: kú³avr´otúk, m MA ‘ko³owrotek do krêcenia powrozów’. hungeh´arkú, ¿ M ‘grabiarka’. k’iv´ot, MS || k’i´ot A m ‘szafka z ikonami’ èas´ovn’ik, m MAS ‘ksiêga cerkiewna z modlitwami przeznaczonymi do odczytywania w okreœlonych godzinach’.

7

Ibidem, ñ. 125.

342

Alla Kamalova, Anna Tokarewicz

2. Ìàêðîñòðóêòóðà ñëîâàðÿ. Ñëîâàðü ñòàðîîáðÿä÷åñêèõ ãîâîðî⠖ îäíîòîìíûé, äâóÿçû÷íûé (ðóññêî-ïîëüñêèé). Îí íàñ÷èòûâàåò 400 ñòðàíèö è âêëþ÷àåò íåñêîëüêî ðàçäåëîâ. Ñëîâàðü îòêðûâàåò ïðåäèñëîâèå, â êîòîðîì ïîÿñíÿþòñÿ ïðèíöèïû îáðàáîòêè ëåêñè÷åñêîãî ìàòåðèàëà, à òàêæå ïîìåùåí ñïèñîê èñïîëüçóåìûõ ãðàôè÷åñêèõ çíàêîâ è ñîêðàùåíèé; äàëåå èä¸ò ñïèñîê îáñëåäîâàííûõ ñòàðîîáðÿä÷åñêèõ íàñåëåííûõ ïóíêòîâ. Ê ñëîâàðþ ïðèëàãàåòñÿ êàðòà áûâøåãî áåëîñòîöêîãî âîåâîäñòâà, ãäå îáîçíà÷åíû íàñåëåííûå ïóíêòû, â êîòîðûõ ñîáèðàëñÿ ëåêñè÷åñêèé ìàòåðèàë; ñëîâàðü ñîäåðæèò áèáëèîãðàôè÷åñêèé ñïèñîê èññëåäîâàíèé î ÿçûêå ñòàðîîáðÿäöåâ, ïðîæèâàþùèõ â Ïîëüøå. Îñíîâíàÿ ÷àñòü – êîðïóñ ñëîâàðÿ (ñëîâàðíûå ñòàòüè). Ñëîâàðü çàêàí÷èâàåòñÿ óêàçàòåëåì, ñîäåðæàùèì ëåêñåìû, òîæäåñòâåííûå ñ ðóññêèì ëèòåðàòóðíûì ÿçûêîì. Íàïðèìåð: abajt’´is’ A, b’üs’´edú M, ³až´yscú MAS, tašn’´it’ MA, ž´ensk’ij MAS. 3. Ìèêðîñòðóêòóðà ñëîâàðÿ. Îáðàòèìñÿ ê îïèñàíèþ ñëîâàðíîé ñòàòüè. Ëåâàÿ ÷àñòü ñëîâàðÿ ñîñòîèò èç çàãëàâíûõ åäèíèö, ðàñïîëîæåííûõ â àëôàâèòíîì ïîðÿäêå. Ïðàâàÿ ÷àñòü âêëþ÷àåò íåñêîëüêî çîí: çîíà ñîîòâåòñòâèé, ãðàììàòè÷åñêàÿ çîíà, ãåîãðàôè÷åñêàÿ çîíà, çîíà/û òîëêîâàíèÿ, çîíà/û èëëþñòðàöèè è çàðîìáîâàÿ ÷àñòü. Çîíà ñòèëèñòè÷åñêèõ ïîìåò â ñëîâàðå îòñóòñòâóåò. Ñëîâàðíûå ñòàòüè ðàçìåùåíû íå â êîëîíêè, ñîîòâåòñòâåííî òðàäèöèè, à çàíèìàþò âñþ øèðèíó ñòðàíèöû, íàïðèìåð: ba³v´an, m (lm ba³v´any, dop. lm ba³v´anúf) 1. MAS ‘ba³wan œniegowy – v mar´os ba³v´anú l’´ep’ut (S); kal’´is’t’i to my šnem´anú l’ap’´il’i, a tap’´er’ ba³vanú (M). Zob. šnem´an; 2. A ‘ba³wan – o cz³owieku’ – a my to tak’ijü ba³v´any d’ür’üv’´enskyjü. Âòîðîé îñîáåííîñòüþ ìèêðîñòðóêòóðû ñëîâàðÿ ÿâëÿåòñÿ ãðàôè÷åñêîå îôîðìëåíèå ëåìì, à òàêæå èõ ôîíåòè÷åñêèõ è ñëîâîîáðàçîâàòåëüíûõ ñîîòâåòñòâèé. Òðàäèöèîííî ñëîâàðíîå ñëîâî âûäåëÿåòñÿ ïîëóæèðíûì øðèôòîì, íî â äàííîì ñëîâàðå îíî çàïèñàíî êóðñèâîì ñ ïîìîùüþ óïðîù¸ííîé ëàòèíñêîé ôîíåòè÷åñêîé òðàíñêðèïöèè. Èñïîëüçóþòñÿ ñïåöèàëüíûå çíàêè äëÿ ðåäóöèðîâàííûõ ãëàñíûõ, à òàêæå íàäñòðî÷íûå çíàêè, óêàçûâàþùèå íà ïàëàòàëüíîñòü ñîãëàñíîãî è íà îñíîâíîå ñëîâåñíîå óäàðåíèå (àêóò). Íàïðèìåð: b´abú, dv’´er’i, x³´opúk, kras’´ivyj. Ñëîâàðíàÿ åäèíèöà ìîæåò èìåòü íåñêîëüêî ñëîâîîáðàçîâàòåëüíûõ è ôîíåòè÷åñêèõ âàðèàíòîâ, êîòîðûå ñîñòàâëÿþò çîíó ñîîòâåòñòâèé: d’´er’üvú MAS || d’ir’av´o A || d’ar’ev´o M.

„S³ownik gwary starowierców mieszkaj¹cych w Polsce” ñ ïîçèöèé...

343

Ñâåäåíèÿ î ãðàììàòè÷åñêèõ ñâîéñòâàõ îïèñûâàåìûõ åäèíèö (ãðàììàòè÷åñêàÿ çîíà) òðàäèöèîííî ñëåäóþò ïîñëå çàãîëîâî÷íîãî ñëîâà, à òàêæå ïîñëå åãî ñëîâîîáðàçîâàòåëüíûõ è ôîíåòè÷åñêèõ ñîîòâåòñòâèé. Ãðàììàòè÷åñêàÿ èíôîðìàöèÿ ïðåäñòàâëåíà ñëåäóþùèìè ñâåäåíèÿìè: ÷àñòåðå÷íàÿ ïðèíàäëåæíîñòü ñëîâà, ðîä (m, ¿, n) è ÷èñëî èìåí ñóùåñòâèòåëüíûõ, ñòåïåíü ñðàâíåíèÿ ïðèëàãàòåëüíûõ (stw, stn), âèä, âðåìÿ è ëèöî ãëàãîëà (dk, ndk, ter, prz, os). Íàïðèìåð: dabr´o, n ‘dobro’ èúrn’´³³ü, lm ‘atrament’ prúval’´it’s’ú, dk AS (im prz czyn prúval’´ifšy) ‘przewróciæ siê’ va³nav´acsú, ndk (1 os lp va³n´ujus’ || va³n´ujus’ú) nújm’il’´ejšyj, (stn od m’´i³yj) Ãåîãðàôè÷åñêàÿ çîíà ñîäåðæèò ñâåäåíèÿ î òåððèòîðèàëüíîì ðàñïðîñòðàíåíèè êàê ñëîâ (ëåììà è åå ñîîòâåòñòâèÿ), òàê è ôðàçåîëîãè÷åñêèõ è óñòîé÷èâûõ ñî÷åòàíèé, êîíòåêñòû òàêæå ñîïðîâîæäàþòñÿ ãåîãðàôè÷åñêèìè ïîìåòàìè, óêàçûâàþùèìè òåððèòîðèþ, íà êîòîðîé áûëè çàðåãèñòðèðîâàíû ñîîòâåòñòâóþùèå âûñêàçûâàíèÿ. Ïðèâåäåì ïðèìåðû ðàçìåùåíèÿ ãåîãðàôè÷åñêèõ ïîìåò: bab’´inú, ¿ M ‘skórzany wa³eczek lestowski’. d’et’´onúk, m MA || d’at’´onük m A || d’it’´o n MAS || d’at’á n S kaval’´er, AS || kúval’´er A m 1. ‘kawaler’ – tut trapl’´ajuscú kúval’´erúf mnok (S) (…). addyx´at’ – ndk 1. MAS ‘odpoczywaæ’, (…) 2. A ‘odpoczywaæ, ugorowaæ – o polu’. à us’p’´en’jü búhar´od’icy (MAS) Ïîñêîëüêó ñëîâàðü ÿâëÿåòñÿ äâóÿçû÷íûì, ñåìàíòè÷åñêàÿ çîíà ïðåäñòàâëåíà ïîëüñêèìè äåôèíèöèÿìè.  ñëîâàðå èñïîëüçóþòñÿ äâà ñïîñîáà òîëêîâàíèÿ: ïîëüñêîå ñîîòâåòñòâèå èëè îïèñàòåëüíîå òîëêîâàíèå íà ïîëüñêîì ÿçûêå. Ýòî îáúÿñíÿåòñÿ òåì, ÷òî íå âñå ñëîâàðíûå åäèíèöû èìåþò ïîëüñêèå ñîîòâåòñòâèÿ èëè íóæäàþòñÿ â áîëåå øèðîêîì ïîÿñíåíèè. Íàïðèìåð: 1) äåôèíèöèè – ïåðåâîäû nad´uxú, ¿ MS ‘katar’; parè´uk’i, lm S ‘bliŸniêta’; pú³uèát’, ndk MAS ‘dostawaæ’; 2) äåôèíèöèè – îïèñàíèÿ f’il’´ipúfcy, lm MAS ‘nazwa sekty staroobrzêdowców w Polsce, przez nich samych u¿ywana’;

344

Alla Kamalova, Anna Tokarewicz

nast´avn’ik, m MAS ‘cz³owiek œwiecki wybrany spoœród spo³ecznoœci starowierskiej do pe³nienia obowi¹zków duchownego’. Âàæíóþ ðîëü â ñëîâàðíîé ñòàòüå èãðàåò èëëþñòðàòèâíàÿ çîíà. Îíà áîãàòà ïî îáúåìó èíôîðìàöèè, ïî êîëè÷åñòâó ñëîâîóïîòðåáëåíèé, à òàêæå ïî îõâàòó íàñåëåííûõ ïóíêòîâ, â êîòîðûõ ïðîâîäèëàñü çàïèñü ðå÷è. Èëëþñòðàòèâíàÿ çîíà ñîäåðæèò îáðàçöû æèâîé ðå÷è ñòàðîîáðÿäöåâ ðàçíûõ âîçðàñòíûõ ãðóïï. Èíôîðìàíòû íå óêàçûâàþòñÿ, è ñëîâàðü íå ñîäåðæèò èõ ïîèìåííîãî ñïèñêà. Èëëþñòðàòèâíàÿ çîíà âêëþ÷àåò òàêæå óñòîé÷èâûå è ôðàçåîëîãè÷åñêèå ñî÷åòàíèÿ ñëîâ. Ñëîâàðíàÿ ñòàòüÿ ìîæåò ñîäåðæàòü îò îäíîãî äî áîëåå ñòà êîíòåêñòîâ.  êà÷åñòâå êîíòåêñòîâ ïðèâîäÿòñÿ ïîëíûå ïðåäëîæåíèÿ è èõ ôðàãìåíòû. Êîëè÷åñòâî êîíòåêñòîâ çàâèñèò îò ñåìàíòè÷åñêîé ñòðóêòóðû îïèñûâàåìîãî ñëîâà è åãî òåððèòîðèàëüíîãî ðàñïðîñòðàíåíèÿ. Òàê, íàïðèìåð, ñàìîñòîÿòåëüíûå ÷àñòè ðå÷è èìåþò îáû÷íî íåñêîëüêî êîíòåêñòîâ (â çàâèñèìîñòè îò êîëè÷åñòâà çíà÷åíèé ñëîâà è òåððèòîðèàëüíîãî ðàñïîëîæåíèÿ äàííûõ âàðèàíòîâ). Íî, ñëóæåáíûå ñëîâà, â íàøåì ñëó÷àå ïðåäëîãè, ñîïðîâîæäàþòñÿ ìíîæåñòâåííûìè êîíòåêñòàìè (äî ñòà è âûøå), ÷òî îáóñëîâëåíî ìíîãîôóíêöèîíàëüíîñòüþ ýòèõ åäèíèö. Ïðè àíàëèçå êîíòåêñòîâ âûÿâëÿåòñÿ ìåæúÿçûêîâàÿ èíòåðôåðåíöèÿ (ïîëüñêîãî, íåìåöêîãî è ðóññêîãî ÿçûêîâ). Ïðèâåäåì ïðèìåðû èëëþñòðàöèé ñëîâ â çàâèñèìîñòè îò êîëè÷åñòâà êîíòåêñòîâ: 1) îäèí êîíòåêñò (äëÿ îäíîãî çíà÷åíèÿ): b´av’icsú, ndk M ‘bawiæ siê – na zabawie, przyjêciu’ – ja tam i v´otku p’´i³ú i bav’´i³ús’ d´o³gú; 2) äâà êîíòåêñòà (ó÷èòûâàåòñÿ ãåîãðàôè÷åñêèé ôàêòîð): post, m MAS ‘post’ – uže fÈ sr’´edu kan’´ec p´ostu (M); u nas t´ol’kú dva r´azú fÈ past´u m´ožnú r´ybu v v’´erbnújü vúskr’üs’´en’jü i v b³ahav’´ešèúnjü (A); 3) âîñåìü êîíòåêñòîâ (ó÷èòûâàåòñÿ ñåìàíòè÷åñêàÿ ñòðóêòóðà ïîëèñåìàíòè÷åñêîãî ñëîâà è ãåîãðàôè÷åñêèé ôàêòîð): b´apkú, ¿ 1. MAS ‘babka’ – a vy b´apk’i n’e m´ajit’ü, b´abušk’i? (M); m´amú, id’´om k toj b´apk’i (A); b´apkú v g´orút paj´exú³ú s’iv´odn’ú f Suv´a³k’i (S). 2. MA ‘babka do klepania kosy’ – kas´u kl’ap´at’ b´apkú (M); 3. AS ‘babka kartoflana’ 4. MAS ‘¿ona’ – m´ajiš b´apku n’ü tak´uju kak fs’e, al’i ja m´aju g´oršuju (M); 5. A ‘babka – roœlina’. 6. A ‘babka – o ustawieniu snopów’ – b´apk’i ´etú dv’ün´acút’ snap´of d’´ev’it’ st´av’itsú a tr’om nakryv´ajim; sarv´a³s’ú v’´et’ir i fs’e b´apk’i, što t´ol’kú past´av’il’i, to fs’e ix púrask’´inu³; 7. A ‘babka – o m³odej kobiecie’ – p’´evnú pad´umú³ tak,

„S³ownik gwary starowierców mieszkaj¹cych w Polsce” ñ ïîçèöèé...

345

b´apkú pastr´ojinújú, t’´opl’in’kújú, to m´ogu papr´obúvút’; 8. A ‘motyl’ 9. ‘akuszerka’; 4) ñòî ñåìü êîíòåêñòîâ ïðåäëîãà íà (îãðàíè÷åííûé îáúåì ïóáëèêàöèè, íå ïîçâîëÿåò íàì ïðèâåñòè âñå èëëþñòðàöèè, ñëîâàðíàÿ ñòàòüÿ ïðèâîäèòñÿ â ñîêðàùåíèè): na, || nú 1. ‘na’ – a) MAS rast’i³´al’i na ³´onku, na b’il’n’ik’´e (S) [...]; 2. ‘do’ – a) MAS al’i tud´a s r’ek’´i by zašl’´i na t´ojú xaz’´ajstvú, 9o tam tak pr’iv´ol’jü; [...] 3. MAS ‘na, w ci¹gu’ – majt’´onkúf ´etyx, túÈsk´okú na d’en’ ix p’ir’im´oijš (A); [...] 4. MAS ‘do, dla, na’ – inagd´a i nas fs’ix na s’l’´ozy nav’ad’´ot (A) [...]; 5. MAS ‘w’ – [...] na d’ür’´evn’i n’et tak´ovú; 6. S ‘nad’ – [...] možút s’ud´y pašl’´i na ´etu r’´eèku (S); 7. MA ’masz, weŸ’ – an´a s’ièas fs’ix vaz’m’´ot…nu na jišè´o adn´uju (A) [...]. Òàêîå êîëè÷åñòâî êîíòåêñòîâ ñâèäåòåëüñòâóåò î áîãàòñòâå èëëþñòðàòèâíîé çîíû è î öåííîñòè ñëîâàðÿ äëÿ ñîâðåìåííîé äèàëåêòîëîãèè è ëåêñèêîãðàôèè. Çàðîìáîâàÿ ÷àñòü, â êîòîðîé îáû÷íî ïîìåùàþòñÿ ôðàçåîëîãè÷åñêèå è óñòîé÷èâûå ñëîâîñî÷åòàíèÿ, èñïîëüçóåòñÿ íåðåãóëÿðíî è âñòðå÷àåòñÿ â îòäåëüíûõ ñëîâàðíûõ ñòàòüÿõ: b´ajn’ú à è´ornyjú b´ajn’ú ‘kurna bania’ gú³av´a à zúvar´aèyvút’ g´o³úvu ‘zawracaæ g³owê’ s’v’et, || s’f’et à tot s’v’et MAS ‘tamten œwiat’; à kav´o t´ol’k’i na s’f’et’i ‘czego dusza zapragnie’ v’´erú à žyt’ na v’´eru MAS ‘¿yæ w niezalegalizowanym zwi¹zku ma³¿eñskim’ post à búgúr´od’ick’ij post MAS ‘post przed œwiêtem Matki Boskiej’. Ñëåäóþùèé ýòàï îïèñàíèÿ SGS – âûÿâëåíèå åãî òèïîëîãè÷åñêèõ ïðèçíàêîâ. Ïðåæäå âñåãî, íåîáõîäèìî îáîñíîâàòü òèïîëîãè÷åñêèå õàðàêòåðèñòèêè, êîòîðûå ÿâÿòñÿ îñíîâîé îïèñàíèÿ. Ïðîáëåìà çàêëþ÷àåòñÿ â òîì, ÷òî äî íàñòîÿùåãî âðåìåíè åäèíîé êëàññèôèêàöèè ñëîâàðåé íå ñóùåñòâóåò.  ëèíãâèñòè÷åñêèõ èññëåäîâàíèÿõ ïîíÿòèÿ „òèïîëîãèÿ” è „êëàññèôèêàöèÿ” íå âñåãäà ÷åòêî ðàçãðàíè÷èâàþòñÿ, ÷àñòî èñïîëüçóþòñÿ êàê âçàèìîçàìåíÿåìûå. Ñ÷èòàåì, ÷òî äàííûå òåðìèíû íå ÿâëÿþòñÿ ñèíîíèìàìè, âîïðîñ ðàçãðàíè÷åíèÿ òåðìèíîâ çàñëóæèâàåò ñïåöèàëüíîãî ðàññìîòðåíèÿ. Èçó÷åíèå äåôèíèöèé ñëîâ-ïîíÿòèé òèïîëîãèÿ (òèï) è êëàññèôèêàöèÿ ïîêàçûâàþò, ÷òî òèïîëîãèÿ – ñïîñîá, íàó÷íûé ìåòîä, êëàññèôèêàöèÿ – ñèñòåìà ïîíÿòèé. Ïîíÿòèÿ „òèïîëîãèÿ” è „êëàññèôèêàöèÿ” èìåþò ïðèíöèïèàëüíûå îòëè÷èÿ: – êëàññèôèêàöèÿ èìååò äåëî ñ ðåàëüíûìè îáúåêòàìè, òîãäà êàê òèïîëîãèÿ – ñ èäåàëüíûìè îáúåêòàìè (ìîäåëÿìè);

346

Alla Kamalova, Anna Tokarewicz

– êëàññû â êëàññèôèêàöèè âçàèìîèñêëþ÷àåìû, òîãäà êàê òèïû â òèïîëîãèè ìîãóò ÷àñòè÷íî ñîâïàäàòü; – ïðè ñîçäàíèè ñëîâàðÿ òèïîëîãèÿ îêàçûâàåòñÿ áîëåå ýôôåêòèâíûì ñðåäñòâîì, ÷åì êëàññèôèêàöèÿ, ïîñêîëüêó ïîñëåäíÿÿ èìååò äåëî òîëüêî ñ ñóùåñòâóþùèìè ñëîâàðÿìè, à, ñëåäîâàòåëüíî, âñåãäà ðåòðîñïåêòèâíà è íåýôôåêòèâíà òàì, ãäå íåîáõîäèì ïîèñê íîâûõ ðåøåíèé8. Òèïîëîãèÿ ñëîâàðåé, ïðåäïðèíÿòàÿ âïåðâûå Ë.Â. Ùåðáîé, ïîëó÷èëà äàëüíåéøóþ ðàçðàáîòêó è ïðåäñòàâëåíà ìíîæåñòâîì êëàññèôèêàöèé è òèïîëîãèé. Êîëè÷åñòâî òèïîëîãè÷åñêèõ ïðèçíàêîâ è, ñîîòâåòñòâåííî, òåîðåòè÷åñêàÿ áàçà êëàññèôèêàöèé çàâèñèò îò ìíîæåñòâà ôàêòîðîâ, â òîì ÷èñëå îò òåîðåòè÷åñêèõ óñòàíîâîê êëàññèôèöèðóþùåãî ñóáúåêòà.  äàííîé ñòàòüå ìû íå èìååì âîçìîæíîñòè ðàññìîòðåòü äîñòîèíñòâà è íåäîñòàòêè ðàçëè÷íûõ êëàññèôèêàöèé è òèïîëîãèé, îòìåòèì òîëüêî, ÷òî íàìè èçáðàíû äâå òèïîëîãèè, íà îñíîâå êîòîðûõ áóäåò àíàëèçèðîâàòüñÿ îïèñûâàåìûé íàìè ñëîâàðü. Ýòî òèïîëîãèÿ, ðàçðàáîòàííàÿ óêðàèíñêèì ëåêñèêîãðàôîì Â. Â. Äóáè÷èíñêèì, è òèïîëîãèÿ ñîáñòâåííî äèàëåêòíûõ ñëîâàðåé, ñîçäàííàÿ ïîëüñêèì ëèíãâèñòîì Õàëèíîé Êàðàñü. Òèïîëîãèÿ, ïðåäñòàâëåííàÿ Äóáè÷èíñêèì, äîâîëüíî ðàçâ¸ðíóòàÿ, îáùàÿ, âêëþ÷àþùàÿ äåâÿòü äèôôåðåíöèðóþùèõ îñíîâàíèé: êîëè÷åñòâî îïèñûâàåìûõ ÿçûêîâ, îõâàò ëåêñèêè, îáúåì ñëîâàðÿ, îôîðìëåíèå è äåòàëèçàöèÿ èíôîðìàöèè, ôóíêöèîíàëüíàÿ íàïðàâëåííîñòü ñëîâàðÿ è äð.9 Äëÿ SGS íàèáîëåå àêòóàëüíûìè ÿâëÿþòñÿ ñåìü èç íèõ: îíè îïðåäåëÿþò ñòðóêòóðó, îáúåì è ôîðìó ïîäà÷è ëåêñè÷åñêîãî ìàòåðèàëà, ÷òî îñîáî çíà÷èìî äëÿ îïèñûâàåìîãî ëåêñèêîãðàôè÷åñêîãî èñòî÷íèêà. Íå àêòóàëüíûìè ñî÷ëè ñåäüìîé ïàðàìåòð (êóëüòóðîëîãè÷åñêèé) è äåâÿòûé (âûäåëÿåò ó÷åáíûå ñëîâàðè). Äàëåå ïåðå÷èñëÿþòñÿ òèïîëîãè÷åñêèå ïðèçíàêè è ôîðìóëèðóþòñÿ îñíîâàíèÿ äëÿ âûäåëåíèÿ ñëîâàðíîãî òèïà. Ñ êðàñíîé ñòðîêè êóðñèâîì îôîðìëåíà õàðàêòåðèñòèêà SGS. Ïåðâîå îñíîâàíèå. Ñëîâàðè ãðóïïèðóþòñÿ ïî êîëè÷åñòâó ÿçûêîâ. Ñëîâàðü ñòàðîîáðÿä÷åñêèõ ãîâîðîâ ÿâëÿåòñÿ äâóÿçû÷íûì (ðóññêîïîëüñêèì). Âòîðîå îñíîâàíèå. Ñëîâàðè õàðàêòåðèçóþòñÿ ïî îõâàòó ëåêñèêè: ñëîâàðè, â êîòîðûõ ëåêñèêà âêëþ÷åíà áåç êàêèõ-ëèáî îãðàíè÷åíèé, òàêèå

8 À.Ã. Ñîêîëîâà, Ëåêñèêîãðàôè÷åñêàÿ äåôèíèöèÿ êàê ïðåäìåò ëèíãâèñòè÷åñêîãî îïèñàíèÿ, Äèññåðòàöèÿ íà ñîèñêàíèå ó÷. ñòåïåíè êàíä. ôèëîë. íàóê, Àðõàíãåëüñê 2011, ñ. 18–19. 9 Â. Â. Äóáè÷èíñêèé, Èñêóññòâî ñîçäàíèÿ ñëîâàðåé. Êîíñïåêòû ïî ëåêñèêîãðàôèè, ÕÃÏÓ, Õàðüêîâ 1994, ñ. 18–23.

„S³ownik gwary starowierców mieszkaj¹cych w Polsce” ñ ïîçèöèé...

347

êàê ýíöèêëîïåäè÷åñêèå, òîëêîâûå; ñëîâàðè, êîòîðûå îïèñûâàþò òîëüêî îïðåäåëåííûå ëåêñè÷åñêèå ïëàñòû – ýòèìîëîãè÷åñêèå, äèàëåêòíûå, ñëîâàðè æàðãîíîâ è ò. ï.10 Äóáè÷èíñêèé âûäåëÿåò íåñêîëüêî ïðèíöèïîâ, ïî êîòîðûì îòáèðàåòñÿ ëåêñèêà âî âòîðóþ ãðóïïó ñëîâàðåé. Íàñ èíòåðåñóþò òåððèòîðèàëüíûé è ñòèëèñòè÷åñêèé ïðèíöèïû, õàðàêòåðíûå äëÿ äèàëåêòíûõ ñëîâàðåé è äëÿ ñëîâàðåé ðåãèîíàëüíûõ ãîâîðîâ11. Ñîãëàñíî ýòîìó îñíîâàíèþ, SGS îïèñûâàåò òîëüêî îïðåäåëåííûé ñîöèàëüíî-òåððèòîðèàëüíûé ïëàñò ëåêñèêè – ëåêñèêó ñòàðîîáðÿäöåâ, ïðîæèâàþùèõ â Ïîëüøå. Ñîîòâåòñòâåííî ýòèì ïðèíöèïàì ðåàëèçîâûâàëñÿ ñáîð ëåêñè÷åñêîãî ìàòåðèàëà äëÿ SGS. Òðåòüå îñíîâàíèå. Ó÷èòûâàåòñÿ îáúåì ëåêñè÷åñêîãî ìàòåðèàëà (áîëüøèå, êðàòêèå, ëåêñè÷åñêèå ìèíèìóìû). SGS – ýòî áîëüøîé èëè òàê íàçûâàåìûé ïîëíûé ñëîâàðü (àíãë. unabridged dictionary12), òî åñòü ñëîâàðü íåñîêðàùåííûé ïî êàêèì-òî âíåøíèì ïðè÷èíàì, êàê íåñîáëþäåíèå ñðîêîâ èëè ïðîïóñê ñëîâàðíûõ äåôèíèöèé. ×åòâåðòîå îñíîâàíèå. Îôîðìëåíèå è äåòàëèçàöèÿ èíôîðìàöèè (êîìïüþòåðíûå, êíèãîïå÷àòíûå). SGS – òðàäèöèîííûé êíèãîïå÷àòíûé ñëîâàðü. Ïÿòîå îñíîâàíèå. Ôóíêöèîíàëüíàÿ íàïðàâëåííîñòü ñëîâàðÿ (ôóíêöèîíàëüíî-îòðàñëåâûå, ôóíêöèîíàëüíî-ÿçûêîâûå, ôóíêöèîíàëüíîîáðàçíûå). SGS – ôóíêöèîíàëüíî-îòðàñëåâîé ñëîâàðü, ðåãèñòðèðóþùèé òåìàòè÷åñêè è òåððèòîðèàëüíî îãðàíè÷åííóþ ëåêñèêó ñòàðîîáðÿä÷åñêèõ ãîâîðîâ Ïîëüøè. Øåñòîå îñíîâàíèå. Ïîðÿäîê ïîäà÷è ëåêñè÷åñêîãî ìàòåðèàëà (ñåìàñèîëîãè÷åñêèå, àëôàâèòíûå; îíîìàñèîëîãè÷åñêèå, àëôàâèòíûå îáðàòíûå). SGS – àëôàâèòíûé ñåìàñèîëîãè÷åñêèé ñëîâàðü. Âîñüìîå îñíîâàíèå. Ñìåøàííûå èëè êîìïëåêñíûå ñëîâàðè (òîëêîâîñî÷åòàåìîñòíûå, òîëêîâî-ïåðåâîäíûå è ò. ï.). SGS – ýòî òîëêîâî-ïåðåâîäíoé ñëîâàðü.

10

Ñì. òàêæå: Ê.Ì. Øèëèõèíà, Òåîðåòè÷åñêàÿ è ïðàêòè÷åñêàÿ ëåêñèêîãðàôèÿ: Ó÷åáíîå ïîñîáèå, Èçä. ÂÃÓ, Âîðîíåæ 2006, ñ. 20. 11 Ñì. òàêæå: Í.À. Ëóêüÿíîâà, Òèïîëîãèÿ ðóññêèõ ëèíãâèñòè÷åñêèõ ñëîâàðåé, „Âåñòíèê ÍÃӔ, Ñåðèÿ: Èñòîðèÿ, Ôèëîëîãèÿ, ò. 3, Ôèëîëîãèÿ, Íîâîñèáèðñê 2005, ñ. 20. 12 Ñì. î ïîëíîì ñëîâàðå: [online] .

348

Alla Kamalova, Anna Tokarewicz

Îáðàòèìñÿ ê òèïîëîãèè Õàëèíû Êàðàñü, êîòîðàÿ ðàçðàáîòàëà îáøèðíóþ òèïîëîãèþ ñëîâàðåé ïîëüñêèõ ãîâîðîâ13, ó÷èòûâàÿ ðàíåå èçäàííóþ Êàçèìèðîì Âîçüíÿêîì òèïîëîãèþ ñëîâàðåé ãîâîðîâ14. Òèïîëîãèÿ Êàðàñü îïèðàåòñÿ íà äâåíàäöàòü êîîðäèíàò. Àêòóàëüíûìè äëÿ îïèñàíèÿ SGS ÿâëÿþòñÿ ñåìü èç íèõ. Íå ó÷èòûâàëèñü êîîðäèíàòû, êàñàþùèåñÿ àäðåñàòà ñëîâàðÿ, åãî àâòîðîâ, à òàêæå ðàçìåùåíèÿ è ôîðìû çàïèñè ëåêñè÷åñêîãî ìàòåðèàëà, òàê êàê ýòè âîïðîñû îñâåùåíû âûøå. Ñî÷ëè ëîãè÷íûì íå ó÷èòûâàòü êîîðäèíàòó, îïèñûâàþùóþ ñëîâàðè ïî òåððèòîðèàëüíîìó îõâàòó ëåêñèêè, òàê êàê â SGS òåððèòîðèàëüíûé ïðèíöèï èãðàåò èíóþ ðîëü, íåæåëè â äèàëåêòíûõ ñëîâàðÿõ, ãäå äàííûé ïðèçíàê ÿâëÿåòñÿ êëàññèôèöèðóþùèì è ïðîòèâîïîñòàâëåííûì. Îáðàòèìñÿ ê òèïîëîãè÷åñêèì õàðàêòåðèñòèêàì Õ. Êàðàñü: 1) âðåìÿ ñîçäàíèÿ ñëîâàðÿ (ñòàðèííûé, ñîâðåìåííûé). SGS – ñîâðåìåííûé ñëîâàðü, â êîòîðîì ëåêñèêîãðàôèðóåòñÿ ëåêñè÷åñêàÿ ñèñòåìà ñòàðîîáðÿäöåâ Ïîëüøè, àêòóàëüíàÿ äëÿ 60-ûõ – 70-ûõ ãîäîâ XX âåêà; 2) êîëè÷åñòâî ñëîâàðíûõ ñòàòåé (áîëüøèå, ñðåäíèå, ìàëåíüêèå ñëîâàðè). SGS ÿâëÿåòñÿ áîëüøèì ñëîâàðåì, ñîäåðæàùèì áîëåå 11 000 ñëîâàðíûõ ñòàòåé; 3) õðîíîëîãè÷åñêèé îõâàò ëåêñèêè (ñèíõðîíè÷åñêèå, ñèíõðîíè÷åñêèäèàõðîíè÷åñêèå ñëîâàðè). SGS – ñèíõðîííûé ñëîâàðü, ñîäåðæèò ëåêñè÷åñêèå åäèíèöû îäíîãî êîíêðåòíîãî âðåìåííîãî ñðåçà; 4) ìåòîäû îáðàáîòêè ñëîâàðÿ (íàó÷íûé, íàó÷íî-ïîïóëÿðíûé ñëîâàðü). SGS – íàó÷íûé ñëîâàðü, òàê êàê ñëîâàðíàÿ ñòàòüÿ ñîäåðæèò èíôîðìàöèþ, çíà÷èìóþ èìåííî äëÿ ñïåöèàëèñòîâ; 5) îòáîð ëåêñèêè â ñëîâàðå â îòíîøåíèè ê îáùåëèòåðàòóðíîìó ÿçûêó (äèôôåðåíöèàëüíûå, ïîëíûå ñëîâàðè). SGS – ýòî ïîëíûé ñëîâàðü, ôèêñèðóþùèé êàê ñîáñòâåííî ðóññêóþ îáùåíàðîäíóþ è äèàëåêòíóþ ëåêñèêó, òàê è çàèìñòâîâàíèÿ èç ïîëüñêîãî è íåìåöêîãî ÿçûêîâ; 6) òåìàòè÷åñêèé îõâàò ëåêñèêè (îáùèå ñëîâàðè, ñîäåðæàùèå ëåêñèêó èç ðàçíûõ îáëàñòåé æèçíè; ìîíîòåìàòè÷åñêèå/ñïåöèàëèçèðîâàííûå). 13

H. Karaœ, Polskie s³owniki gwarowe – dzieje, typologia, metody opracowania, „Poradnik Jêzykowy” 2010, z. 4. 14 Ñì. K. WoŸniak, J. Reich, Perspektywy polskiej leksykografii gwarowej, [â:] Gwary dziœ. 1. Metodologia badañ, pod red. J. Sierociuka, Poznañ 2001.

„S³ownik gwary starowierców mieszkaj¹cych w Polsce” ñ ïîçèöèé...

349

SGS – îáùèé ñëîâàðü, ðåãèñòðèðóþùèé ëåêñèêó ðàçëè÷íûõ òåìàòè÷åñêèõ ïëàñòîâ; 7) íàëè÷èå ýòíîãðàôè÷åñêèõ ñâåäåíèé (ëèíãâèñòè÷åñêèé ñëîâàðü, ëèíãâèñòè÷åñêè-ýòíîãðàôè÷åñêèé ñëîâàðü) SGS – ýòî ëèíãâèñòè÷åñêèé ñëîâàðü, ïîñêîëüêó äåôèíèöèè, îïèñûâàþùèå áûòîâóþ è öåðêîâíóþ ëåêñèêó íå ñîäåðæàò ýòíîãðàôè÷åñêîãî êîìïîíåíòà (âûäåëåííûå æèðíûì øðèôòîì òîëêîâàíèÿ ëåêñåì). Îäíàêî, â çîíå èëëþñòðàöèé ïîÿâëÿþòñÿ ñâåäåíèÿ ýòíîãðàôè÷åñêîãî õàðàêòåðà [ïðèìåðû 1) è 3)]. Íàïðèìåð: 1) kak´orú, ¿ MAS ‘podp³omyk z ciasta lub z kartofli’ – kak´orú, s kart´ošk’i tak’´iji p’irag’´i (S); kak´ory i¿ kart´ošk’i, il’i kak xl’ep p’ek’´om (S); kak´ory nazyv´ajut iz kart´ošk’i t’´ortúj kak´ory i x’lep, kak p’ek’´oš i sp’ek’´oš, kak´ory nazyv´ajut (S). 2) šer´engú ¿ M ‘brona sprê¿ynowa’. 3) l’´es’inkú, ¿ AS ‘rodzaj ró¿añca staroobrzêdowców’ – na s’m’ert’ l’´es’inkú, v ruk´u daj´ut (S). 4) mal’´ennú MAS || mal’´ennújú AS [...] ‘œwi¹tynia staroobrzêdowców’ [...].  ñòàòüå ñäåëàíà ïîïûòêà ìíîãîàñïåêòíîãî îïèñàíèÿ ñëîâàðÿ ðóññêèõ ñòàðîîáðÿä÷åñêèõ ãîâîðîâ, ôóíêöèîíèðóþùèõ íà òåððèòîðèè Ïîëüøè. Òèïîëîãè÷åñêîå îïèñàíèå ñëîâàðÿ âûÿâèëî ïðîáëåìû, âîçíèêøèå ïðè êâàëèôèêàöèè ñëîâàðÿ. Ïåðâàÿ ïðîáëåìà êàñàåòñÿ ïðåäìåòà îïèñàíèÿ ñëîâàðÿ. Ñóùåñòâóþùèå òèïîëîãèè íå ñîäåðæàò ïàðàìåòðîâ, íà îñíîâå êîòîðûõ âîçìîæíî àäåêâàòíî êâàëèôèöèðîâàòü ñëîâàðü: çàôèêñèðîâàííûå îáðàçöû ðå÷è ñòàðîîáðÿäöåâ, ïðîæèâàþùèõ â Ïîëüøå, îòðàæàþò, ñ îäíîé ñòîðîíû, ýëåìåíòû ìàòåðèíñêîãî ãîâîðà, ñ äðóãîé, íàõîäÿòñÿ ïîä âëèÿíèåì ïîëüñêèõ ãîâîðîâ, à òàêæå ïîä âëèÿíèåì íåìåöêîãî ÿçûêà. Ýòî çíà÷èò, ÷òî ëåêñè÷åñêàÿ ñèñòåìà, ôèêñèðóåìàÿ ñëîâàðåì, – ðåçóëüòàò èíòåðôåðåíöèè íåñêîëüêèõ ÿçûêîâ (ðóññêîãî, ïîëüñêîãî è íåìåöêîãî). Ñëåäóþùàÿ ïðîáëåìà çàêëþ÷àåòñÿ â òîì, ÷òî ñëîæíî óñòàíîâèòü ñîáñòâåííî ðóññêóþ äèàëåêòíóþ îñíîâó îïèñûâàåìîé ðå÷è, òàê êàê ãîâîðû ñòàðîâåðîâ îòíîñÿòñÿ êî âòîðè÷íûì, ñôîðìèðîâàâøèìñÿ íà áàçå ðå÷è ïåðâîïîñåëåíöåâ â äðóãèå, áîëåå îòäàëåííûå ðàéîíû Ðîññèè â XVIII–XIX âåêàõ15. 15 Ë.È. Áàðàííèêîâà, Ãîâîðû òåððèòîðèè ïîçäíåãî çàñåëåíèÿ è ïðîáëåìà èõ êëàññèôèêàöèè, „Âîïðîñû ÿçûêîçíàíèÿ” 1975, ¹ 2, ñ. 24–25.

350

Alla Kamalova, Anna Tokarewicz

Òðåòüÿ ïðîáëåìà – ýòî íàçâàíèå èññëåäóåìûõ â ñëîâàðå ðóññêèõ ïåðåñåëåí÷åñêèõ ãîâîðîâ ñòàðîîáðÿä÷åñêèìè. Âûáèðàÿ òàêîå íàçâàíèå äëÿ ñëîâàðÿ àâòîðû ðóêîâîäñòâîâàëèñü íå òåððèòîðèàëüíûì ïðèíöèïîì, ÷òî õàðàêòåðíî äëÿ ðåãèîíàëüíûõ ñëîâàðåé. Òåððèòîðèàëüíûé ïðèíöèï îáíàðóæèâàåòñÿ óæå â ñàìèõ íàçâàíèÿõ ñëîâàðåé ïîäîáíîãî òèïà, íàïðèìåð, Ñëîâàðü ðóññêèõ ãîâîðîâ Ïðèàìóðüÿ, S³ownik gwar œl¹skich, S³ownik gwary Suwalszczyzny è ïîä.  ñîîòâåòñòâèè ñ ýòèì ïðèíöèïîì èçó÷àåìûé íàìè ñëîâàðü ìîã áûòü íàçâàí ñëîâàðåì âòîðè÷íûõ ðóññêèõ ãîâîðîâ íà òåððèòîðèè Ïîëüøè. Ïîäîáíîå íàçâàíèå îòðàæàëî áû òåððèòîðèàëüíûé ïðèíöèï îòáîðà ëåêñèêè äëÿ ñëîâàðÿ, îäíàêî äëÿ åãî àâòîðîâ âàæíóþ ðîëü ñûãðàë èíîé ôàêòîð – êîíôåññèîíàëüíûé.  ñâÿçè ñî ñêàçàííûì îòìåòèì ñëåäóþùåå: ïðîáëåìà êëàññèôèêàöèè ñëîâàðÿ ñòàðîîáðÿä÷åñêèõ ãîâîðîâ ÿâëÿåòñÿ îòêðûòîé, ÷òî ìîæåò ñîñòàâèòü ïåðñïåêòèâó èññëåäîâàíèÿ âòîðè÷íûõ ðóññêèõ ãîâîðîâ íà òåððèòîðèè Ïîëüøè. Ñëîâàðü, èçäàííûé áîëåå 30 ëåò íàçàä ñêðîìíûì òèðàæîì (1000 ýêçåìïëÿðîâ), ïðåäñòàâëÿåò áîëüøóþ íàó÷íóþ öåííîñòü. Ýòî íàèáîëåå ïîëíîå ñîáðàíèå ñëîâ âòîðè÷íûõ ðóññêèõ ãîâîðîâ, ôóíêöèîíèðóþùèõ íà äîñòàòî÷íî îáøèðíîé òåððèòîðèè Ïîëüøè. Ïî ñâîåìó çàìûñëó ñëîâàðü âûïîëíÿåò ðîëü èñòî÷íèêà î ñòåïåíè ñîõðàííîñòè ðóññêèõ îñòðîâíûõ ñòàðîîáðÿä÷åñêèõ ãîâîðîâ â èíîÿçû÷íîì îêðóæåíèè. Îí êóëüòóðíî è ñîöèàëüíî çíà÷èì, ïîñêîëüêó ôèêñèðóåò ðå÷ü ðàçíûõ âîçðàñòíûõ ãðóïï â òðåõ ïîëüñêèõ ñòàðîîáðÿä÷åñêèõ öåíòðàõ. SGS ó÷èòûâàåò èçìåíåíèÿ, ïðîèçîøåäøèå â ðå÷è ñòàðîîáðÿäöåâ ïîä âëèÿíèåì ïîëüñêîãî è íåìåöêîãî ÿçûêîâ, à òàêæå ïîä âëèÿíèåì ãåîãðàôè÷åñêîãî, ýêîíîìè÷åñêîãî è êóëüòóðíîãî ôàêòîðîâ. Ôîíåòè÷åñêàÿ çàïèñü ñëîâ è îáðàçöîâ ðå÷è, ãðàììàòè÷åñêèå ïîìåòû ÿâëÿþòñÿ áîãàòåéøèì ìàòåðèàëîì äëÿ ëèíãâèñòîâ, èíòåðåñóþùèõñÿ æèâîé ðàçãîâîðíîé ðå÷üþ. Íåïðåõîäÿùèì ñ÷èòàåì îáùåêóëüòóðíîå çíà÷åíèå ñëîâàðÿ, öåííîå êàê äëÿ ðîññèÿí, òàê è ïîëÿêîâ. Èçó÷åííûé íàìè ñëîâàðü ôèêñèðóåò ñîñòîÿíèå âòîðè÷íûõ îñòðîâíûõ ðóññêèõ ãîâîðîâ îïðåäåëåííîãî âðåìåííîãî ñðåçà. Îäíàêî çà ïðîøåäøèå ïîñëå èçäàíèÿ ñëîâàðÿ ïî÷òè 30 ëåò ïðîèçîøëè ñóùåñòâåííûå èçìåíåíèÿ â ðå÷è ðóññêèõ ñòàðîîáðÿäöåâ, ïðîæèâàþùèõ íà òåððèòîðèè Ïîëüøè, êîòîðûå òðåáóþò ôèêñàöèè è èçó÷åíèÿ.  ýòîé ðàáîòå ïðèâëå÷åíèå SGS ÿâëÿåòñÿ íàó÷íî îïðàâäàííûì è äàæå îáÿçàòåëüíûì.

„S³ownik gwary starowierców mieszkaj¹cych w Polsce” ñ ïîçèöèé...

351

Streszczenie „S³ownik gwary starowierców mieszkaj¹cych w Polsce” z pozycji leksykografii teoretycznej W niniejszym artykule dokonano wieloaspektowego opisu s³ownika gwary staroobrzêdowców zamieszkuj¹cych pó³nocno-wschodni¹ Polskê, jego makro- i mikrostruktury, przeznaczenia oraz zakresu i formy zawartego w nim materia³u leksykalnego. Kolejnym zadaniem by³o wyodrêbnienie podstawowych cech typologicznych s³ownika na podstawie dwóch wybranych typologii: W. Dubiczyñskiego i H. Karaœ. Stwierdzono, ¿e jednoznaczna klasyfikacja danego s³ownika jest niemo¿liwa, m.in. ze wzglêdu na wyspowoœæ rosyjskich gwar staroobrzêdowców znajduj¹cych siê w otoczeniu obcojêzycznym (polsko-niemieckim). Badania potwierdzaj¹ ogromn¹ wartoœæ s³ownika, bogaty materia³ ilustracyjny, jak równie¿ utrwalon¹ w nim mowê trzech pokoleñ z trzech polskich oœrodków staroobrzêdowców: suwalsko-sejneñskiego, augustowskiego i mazurskiego.

Summary “The dictionary of a Polish Old Believers’ dialect” from the view of the theoretical lexicography In this article we have made multi-faceted description of a dictionary – its macro- and microstructure, purpose, scope and form of the dictionary’s lexicon. Our next task was to define basic typological features of the dictionary. We selected two the most appropriated typologies – one, of Ukrainian linguist, V. Dubichinsky’s and the second one, of a Polish dialectologist, H. Karas. As a result of the analysis, we found that the classification of the dictionary is not possible due to variety of Russian Old Believers’ insular dialect surrounded by foreign languages (Polish and German as well). Our study confirms an enormous value of the dictionary because of its rich illustrative material, as well as the speech of three generations from the three Polish Old Believers’ centers: Suwalki-Sejny, Augustow and Mazury which was fixed in it.

352

Alla Kamalova, Anna Tokarewicz

Êàê âûðâàòüñÿ èç çàêîëäîâàííîãî êðóãà „ñîñåäñêèõ UWM w Olsztynie Actañòåðåîòèïîâ”?... Polono-Ruthenica XVI, 2011 353 ISSN 1427-549X

Joanna Korzeniewska-Berczyñska Warszawa

Êàê âûðâàòüñÿ èç çàêîëäîâàííîãî êðóãà „ñîñåäñêèõ ñòåðåîòèïîâ”? Îïûò àíàëèçà ïîëüñêîãî ïóáëèöèñòè÷åñêîãî äèñêóðñà  ëþáîì, â òîì ÷èñëå, â ïîëüñêîì ýòíè÷åñêîì ïðîñòðàíñòâå, îáèòàþò ñòåðåîòèïû, àâòîñòåðåîòèïû, ãåòåðîñòåðåîòèïû, ýòíîñòåðåîòèïû. Îíè ÿâëÿþòñÿ ïðåäìåòîì æèâîé çàèíòåðåñîâàííîñòè ìíîãèõ íàó÷íûõ äèñöèïëèí êàê äîñòîâåðíûé èñòî÷íèê çíàíèé î ÷åëîâå÷åñêîé ïðèðîäå, î íàöèîíàëüíîé ñïåöèôèêå ìåíòàëèòåòà è õàðàêòåðà, îá èñòî÷íèêàõ îïðåäåëåííîãî ìèðîâèäåíèÿ. Èòàê, ñòåðåîòèïû íåðåäêî ñ÷èòàþòñÿ íàäåæíûì ñðåäñòâîì óïðàùeíèÿ êàðòèíû ìèðà, ïðè÷åì èãíîðèðóåòñÿ èíôîðìàöèÿ, ïðîòèâîðå÷àùàÿ ýòîé ïðîñòîòå. Ñòåðåîòèïû – èñïûòàííîå ñðåäñòâî è íàäåæíûé ñïîñîá êàòåãîðèçàöèè, â äàííîì ñëó÷àå, ñïîñîáñòâóþùåé ïðåäóáåæäåíèÿì, èçâðàùåíèþ äåéñòâèòåëüíîñòè, äèñêðèìèíàöèè ñîöèàëüíûõ ãðóïï èëè ýòíîñîâ.  íàçâàííîì àñïåêòå îñîáåííî âûäåëÿþòñÿ „ñîñåäñêèå ñòåðåîòèïû”, ñîãëàñíî êîòîðûì ïðîòèâîïîñòàâëÿþòñÿ „àðõèñòåðåîòèï íàøåñòè”, ò.å., íàøåé íåïîãðåøèìîñòè, ñòåðåîòèïàì, âûÿâëÿþùèì ðàçëè÷íûå ïîðîêè ñîñåäåé, êîòîðûå âñåãäà õóæå íàñ, âñåãäà â ÷åì-òî âèíîâàòû ïåðåä íàìè, à êàê òàêîâûå îáÿçàíû èçâèíÿòüñÿ è îïðàâäûâàòüñÿ. Îáèëüíàÿ ëèòåðàòóðà, â ÷àcòíoñòè î „ñîñåäñêèõ ñòåðåîòèïàõ” ñòàíîâèòñÿ ñòèìóëîì äëÿ ðàçìûøëåíèé â èíîì àñïåêòå1. Ïîýòîìó äàííûå ðàññóæäåíèÿ ïîñâÿùàþòñÿ ïðåçåíòàöèè è àíàëèçó çíàêîâ íåñîãëàñèÿ íà ïðîïàãaíäy èñêëþ÷èòåëüíî íåãàòèâíûõ „ñîñåäñêèõ ñòåðåîòèïî┠êàê îñíîâû ôóíäàìåíòàëèñòñêîãî ìåíòàëèòåòà, ìåæäó ïðî÷èì, ðàçíîâèäíîñòè ïîëüñêîãî ñïîñîáà ìûøëåíèÿ è âîñïðèÿòèÿ. Ïîëåçíî ïîìíèòü, ÷òî „åñëè îòñóòñòâóåò îñîçíàíèå âçàèìîñâÿçè è íåêîåé ÷åëîâå÷åñêîé îáùíîñòè ñ «÷óæèìè», òî óâåëè÷èâàåòñÿ äèñòàíöèÿ, à ýòî ñïîñîáñòâóåò èñêëþ÷åíèþ è äåãóìàíèçàöèè «÷óæèõ»” 2. 1 Èíòåðåñíåéøèå ðàçìûøëåíèÿ íà ýòó òåìó ìû íàõîäèì â êíèãå: T. Walas (red.), Narody i stereotypy, Kraków 1995. 2 M. Kofta, Pokusa zbiorowego urojenia, „Polityka” 29.01.2011, ñ. 24–25.

354

Joanna Korzeniewska-Berczyñska

Ôàêòè÷åñêèé ìàòåðèàë (òðèñòà êàðòî÷åê) ÿ îòîáðàëà èç ïîëüñêèõ ïóáëèöèñòè÷åñêèõ, â îñíîâíîì, ïîëåìè÷åñêèõ òåêñòîâ ïåðèîäèêè óìåðåííîãî è ëåâîãî íàïðàâëåíèÿ çà ïåðèîä ñ ñåðeäèíû 2009 ïî èþíü 2011 ãîäà3. Àíàëèçèðóåìûé äèñêóðñ ñîñðåäîòî÷åí âîêðóã íàáîëåâøåé ïðîáëåìàòèêè „Êàòûíüñêîé ëæè”, à åãî ýêñïðåññèâíîñòü íåïîìåðíî âîçðàñòàåò ïîñëå Ñìîëåíñêîé êàòàñòðîôû 10 àïðåëÿ 2010 ãîäà, êîòîðàÿ ñòàëà ëàêìóñîâîé áóìàãîé, âûÿâëÿþùåé òàêæå îñîáåííîñòè ïðàâîãî ýêñòðåìèñòñêîãî ìåíòàëèòåòà. „Íàñòîÿùèìè ïîëÿêàìè” âàðüèðóåòñÿ ñ òåõ ïîð óñèëåííî òåîðèÿ çàãîâîðà êàê ýôôåêò „îñíîâàòåëüíî èçâðàùåííîãî âîñïðèÿòèÿ”4, ÷ðåçìåðíî âîçðàñòàåò èäåîëîãèçàöèÿ ÿçûêà. Èìååòñÿ â âèäó „ñëîâåñíûé ïàðàä” èíêâèçèòîðîâ è ìîðàëèñòîâ, êîòîðûå ïðèêëåèâàþò ÿðëûêè, çàíèìàÿñü áåñêîíå÷íîé ìàíèïóëÿöèåé â ðàìêàõ òðèàäû, ñîñòîÿùåé èç ðèòîðèêè íåíàâèñòè – êëåâåòíè÷åñêèõ èçìûøëåíèé – „íåïðåðåêàåìîé èñòèíû”. Íèæå ÿ ïðåäëàãàþ ñîñðåäîòî÷èòü âíèìàíèå íà „îòâåòíîì ïóáëèöèñòè÷åñêîì äèñêóðñå”, íà òåõ âåðáàëèçîâàííûõ ðåàêöèÿõ, êîòîðûå âûðàæàþò íåñîãëàñèå íà „åäèíñòâåííî ïðàâèëüíóþ êàðòèíó âðàæåñêîãî ðîññèéñêîãî ñîñåäà”. Àâòîðû ìíîãîëèêèõ òåêñòîâ íàçâàííîãî äèñêóðñà – ýòî íå òîëüêî èçâåñòíûå ïóáëèöèñòû ëåâîãî è óìåðåííîãî íàïðàâëåíèÿ – íî è äðóãèå ìûñëèòåëè, åñëè íå ñ ìèðîâûì, òî ïî êðàéíåé ìåðå, ñ î÷åíü àâòîðèòåòíûì èìåíåì. Ê òàêîâûì ïðèíàäëåæàò Ë. Êîëàêîâñêè (L. Ko³akowski), À. Âàëèöêè (A. Walicki), Ñò. Ö¸ñåê (St. Ciosek), Á. Ëàãîâñêè (B. £agowski), È. Ïîìÿíîâñêè (J. Pomianowski), A. Ìèõíèê (À. Michnik), Ä. Ïàññåíò (D. Passent), Ä. Ðîòôåëüä (D. Rotfeld). Âñå îíè, à òàêæå ìíîãèå äðóãèå, èçáåãàÿ êðàéíîñòåé, ïûàþòñÿ áåç ïðåäâçÿòîñòè ïîíÿòü ñîâðåìåííóþ Ðîññèþ è ñîâðåìåííûõ ðîññèÿí. Êîíñòàíòíûìè ñâîéñòâàìè ñîçäàâàåìîé â òàêîì êëþ÷å ïåðèîäèêè ÿ ñ÷èòàþ îòñóòñòâèå ôàíàòèçìà, èäåîëîãè÷åñêîé îäíîáîêîñòè, è ïðåæäå âñåãî, àðãóìåíòèðîâàííîñòü ñóæäåíèé, à òàêæå êðèòè÷åñêîå îòíîøåíèå ê èäåîëîãèè „Íîñèòåëåé Åäèíñòâåííî Ïðàâèëüíîãî Ó÷åíèÿ”. Ìîæíî ñêàçàòü, ÷òî äàííûé äèñêóðñ – ýòî çàîäíî êðèâîå çåðêàëî, êîòîðîå îòîáðàæàåò íåáëàãîïðèÿòíóþ ïðàâäó î íàñ ñàìèõ. Oíà çàïèñàíà, íåðåäêî èìïëèöèòíî, ⠄ñîñåäñêèõ ñòåðåîòèïàõ”, ñâÿçàííûõ ñ îöåíî÷íûìè ñóæäåíèÿìè î Ðîññèè, è ïðåæäå âñåãî, î ðîññèÿíàõ. 3 Ñì. ïðèíÿòûå ñîêðàùåíèÿ: Ang – „Angora”; Dz – „Dziennik”; GW – „Gazeta Wyborcza”; Pol – „Polityka”; Prz – „Przegl¹d”; RH – „Res Humana”. 4 Ibidem.

Êàê âûðâàòüñÿ èç çàêîëäîâàííîãî êðóãà „ñîñåäñêèõ ñòåðåîòèïîâ”?...

355

Íàäî ñîãëàñèòüñÿ, ÷òî „ïîëüñêîå âîñïðèÿòèå äðóãèõ íàöèé õàðàêòåðèçóåòñÿ êîìïëåêñîì íåïîëíîöåííîñòè ïî îòíîøåíèþ ê Çàïàäó, è êîìïëåêñîì ïðåâîñõîäñòâà ïåðåä Âîñòîêîì, â òîì ÷èñëå – Ðîññèåé è ðîññèÿíàìè”5 (Prz, 5.12.10). Ðàçóìååòñÿ, íå ñóùåñòâóåò ñîöèóìîâ, ñîñòîÿùèõ èç åäèíîìûøëåííèêîâ, èáî íåò åäèíîé ìîäåëè ìèðîâîñïðèÿòèÿ: „Îòäåëüíûé ÷åëîâåê ÿâëÿåòñÿ íåçàâèñèìûì ìîðàëüíûì áûòîì è âìåñòå ñ òåì, ÷ëåíîì îáùíîñòè, ïîäâåðãàþùèìñÿ åå ïðàâàì” (L. Êî³akowski, GW, 17-18.07.10). Îäíàêî, òèïè÷íî äëÿ ïîëüñêîãî ñîöèîïîëèòè÷åñêîãî ïðîñòðàíñòâà òî, ÷òî ëèäåðû ïðàâîãî ýêñòðåìèñòñêîãî íàïðàâëåíèÿ óñïåøíî çàäàþò òîí. Òðóäíî íå óñëûøàòü ãîëîñ ýòèõ ãðîìêîãîâîðÿùèõ è àãðåññèâíûõ „ìèññèîíåðîâ”, ñ÷èòàþùèõ íåîáõîäèìîñòüþ ó÷èòü, âîñïèòûâàòü è ïåðåâîñïèòûâàòü, åñòåñòâåííî, èñïîëüçóÿ äëÿ ýòîãî ñâîáîäíûå ÑÌÈ. M. Ãëîâèíñêè îïûòíûé èññëåäîâàòåëü ïîëüñêîãî íîâîÿçà øåñòèäåñÿòûõ-âîñüìèäåñÿòûõ ãîäîâ XX âåêà, îïðåäåëÿåò ýòîò ñïîñîá „îáùåíèÿ ðàäè ðàçîáùåííîñòè”, òåðìèíîì pisomowa (ïèñîðå÷ü), ò.å., ñîâðåìåííàÿ ìóòàöèÿ ÿäîâèòîãî íîâîÿçà, êîòîðûé, îêàçûâàåòñÿ, æèâ è çäðàâñòâóåò6. Óïîìÿíóòàÿ ìóòàöèÿ ñòàëà îñîáî àêòèâíî ðàçâèâàòüñÿ òàêæå ãäå-òî ñ ïîëîâèíû 2009 ãîäà, ïðîãðåññèðóÿ àãðåññèâíîñòüþ, ïîäîçðèòåëüíîñòüþ, äàæå íåíàâèñòüþ ïîñëå Ñìîëåíñêîé êàòàñòðîôû 2010 ãîäà. Ýòî òàêæå âðåìÿ âîñêðåøåíèÿ âñåâîçìîæíûõ íåãàòèâíûõ ñòåðåîòèïîâ, íî è ïðîäóêöèè ñîíìà íîâûõ. Âñå ñåìàíòè÷åñêèå (è íå òîëüêî!) ñðåäñòâà ïèñîðå÷è íàïðàâëåíû íà ïîëíåéøåå íèçâåðæåíèå Ðîññèè-ðîññèÿí, è, ðàçóìååòñÿ, íà ìîðàëüíóþ äèñêðåäèòàöèþ ëþáûõ èíàêîìûñëÿùèõ ïîëüñêèõ ñîãðàæäàí, èíà÷å ãîâîðÿ – „èçìåííèêîâ Ðîäèíû”. Íà ïðîòèâîïîëîæíîì ïîëþñå ñîöèîïîëèòè÷åñêîé æèçíè îáèòàþò èìåííî òå, êòî íåñîãëàñåí íà ìàíèõåéñêóþ êàðòèíó äåéñòâèòåëüíîñòè, êòî ãîòîâ ê äèàëîãó, ò.å., ê áîðüáå íà àðãóìåíòû ñ èñïîëüçîâàíèåì ñîîòâåòñòâåííûõ ÿçûêîâûõ ñðåäñòâ. Èìåííî â ýòîì äèñêóðñå ìû íàõîäèì, íåðåäêî èìïëèöèòíóþ èíôîðìàöèþ, îá îïðåäåëåííûõ íåãàòèâíûõ ñâîéñòâàõ òî ëè íàøåé ìåíòàëüíîñòè, òî ëè íàöèîíàëüíîãî õàðàêòåðà, êîòîðûå ñîçäàþò êàê áû ïðîñòðàíñòâî „ñëåïÿùåé òüìû”. Ñîñðåäîòî÷èì âíèìàíèå íà òåõ èçúÿíàõ ïîëüñêîãî íàöèîíàëüíîãî õàðàêòåðà, êîòîðûå ñïîñîáñòâóþò ïîñòðîéêå ÷åðíî-áåëîãî ìèðà, 5 6

M. Jagie³³o, Narody i narodowoœci, Wyd. UW, Warszawa 2011. M. G³owiñski, Nowomowa i ci¹gi dalsze. Szkice dawne i nowe, „Universitas”, Kraków 2009, ñ. 211–247.

356

Joanna Korzeniewska-Berczyñska

èñïîëíåííîãî àãðåññèâíîñòè, çëîáû, íî è ñàìîóâåðåííîñòè â ñâîåì ïðåâîñõîäñòâå, â ñâîåé èñêëþ÷èòåëüíîñòè.  àíàëèçèðóåìîì „äèñêóðñå íåñîãëàñèÿ” ìû íàõîäèì ïðîòèâîÿäèå, ñïîñîáñòâóþùåå îçäîðîâèòåëüíûì ïðîöåäóðàì. Ðàöèîíàëèñòû ïîëåìèçèðóþò ñ „íåðóøèìîé óâåðåííîñòüþ” â òîì, ÷òî ìû, ÿêîáû, èçáðàííûé íàðîä, êîòîðûé è â íîâåéøåå âðåìÿ ïåðåæèâàåò ãååííó; ìû îñâîáîæäåíû îò íåîáõîäèìîñòè äîáèâàòüñÿ ìèðîâîãî, â òîì ÷èñëå ñîñåäñêîãî óâàæåíèÿ, êîòîðîå íàì ïðîñòî ïîëàãàåòñÿ. Îáèæåííûå ñóäüáîé è êîâàðíûìè ñîñåäÿìè, ìû æäåì ïî÷èòàíèÿ. Òàêîå äóøåâíîå ñîñòîÿíèå õàðàêòåðèçóåò, íàïðèìåð, Ñò. Ö¸ñåê: „Ãåðîè÷åñêèå ìèôû è óáåæäåííîñòü â òîì, ÷òî Ïîëüøà åñòü ñîâåñòü Åâðîïû èëè ñòðàäàþùèé Õðèñòîñ, êîòîðûé ïðåäâåùàåò ýðó íàñòîÿùåé ñâîáîäû è äåìîêðàòèè. Îòñþäà æåëàíèå, ÷òîáû Ïîëüøà îêàçûâàëàñü âåçäå è âñåãäà â öåíòðå âíèìàíèÿ”.  ïîäîáíîì êîíòåêñòå A. Âàëèöêè ãîâîðèò î „ïàãóáíîé íàöèîíàëèçàöèè èñòîðè÷åñêîé ïàìÿòè” (RH 2010, nr 1), à òàêæå î „ïîïûòêàõ øàíòàæèðîâàòü ñâîèìè «åäèíûìè» îáðàçöàìè ïàòðèîòèçìà, èñòîðè÷åñêîé ïîëèòèêè, ñïðàâåäëèâîñòè” (Pol 13.02.10). Çäðàâîìûñëÿùèìè ïîëåìèñòàìè îáðàùàåòñÿ âíèìàíèå íà îïàñíîñòü, óãðîæàþùóþ èç-çà íàâÿçûâàíèÿ åäèíñòâåííî ïðàâèëüíûõ ìîäåëåé ãðàæäàíñêîãî ïîâåäåíèÿ (Prz, 3.05.10). Êñòàòè, „äîïóñêàåòñÿ äðóãîå, ÷åì ó «íàñòîÿùèõ ïàòðèîòîâ», ìíåíèå, íî íåëüçÿ åãî âûðàæàòü” (Prz, 25.07.10). Çà ïðåäåëàìè íîðìû îêàçûâàþòñÿ „ëæåïàòðèîòû”, êîòîðûå íàøëèñü âíå „íàöèîíàëüíî-ðåëèãèîçíîé” êðåïîñòè. Ïðîâîçãëàøàåòñÿ „ïðåêëîíåíèå ïåðåä ïîëüñêîñòüþ, ãîòîâíîñòü ñàìîïîæåðòâîâàíèÿ, è îäíîâðåìåííî, ýòà «ïîëüñêîñòü» ðåäóöèðóåòñÿ ê ìàðòèðîëîãó è ê ñèìâîëàì” (Prz, 15.05.10).  òàêîì êîíòåêñòå Á. Ëàãîâñêè îáîñîáëÿåò ñ ïðèâåäåíèåì ñðåäñòâ èðîíèè „÷åòûðå óðîâíÿ ïîëüñêîãî ïàòðèîòèçìà”, âûÿâëåííûõ ïîñëå Ñìîëåíñêîé êàòàñòðîôû.  åãî îòñóòñòâèè (÷åòâåðòûé óðîâåíü ïàòðèîòèçìà – J. K.-B.) „îáâèíÿþòñÿ âñå, êòî íå ãîòîâ êëåéìèòü â ïðîèçîøåäøåì ðîññèÿí, è òîëüêî ðîññèÿí, èáî ÒÀÊ ÁÛËΔ (Prz, 13.06.10). Êàòûíüñêîå óáèéñòâî è Ñìîëåíñêàÿ êàòàñòðîôà – äâà òðàãè÷åñêèõ ñîáûòèÿ, êîòîðûå âûçâàëè íåïðèìèðèìóþ ïîëåìèêó ìåæäó „íîñèòåëÿìè åäèíñòâåííîé ïðàâäû” è òåìè, êòî ðàöèîíàëüíî ìûñëèò è ðàññóæäàåò. Èòàê, Êàòûíü è Êàòûíüñêèå ðèòóàëû: „Ïîëÿêàìè ýòî óáèéñòâî âîñïðèíèìàåòñÿ êàê ýêñòðàîðäèíàðíîå, äëÿ ðîññèÿí – ýòî îäíà èç ìíîãî÷èñëåííûõ êðîâàâûõ òðàãåäèé [...]. Ìû îáÿçàíû ïîíèìàòü, ÷òî íàøè ñîñåäè èìåþò òàêæå ïðàâî íà ñâîþ èñòîðè÷åñêóþ ïîëèòèêó, íà ñâîþ èñòîðè÷åñêóþ ïàìÿòü” (Dz, 15.04.09). Íàïîìèíàåòñÿ, ÷òî „ðîññèéñêîå îáùåñòâî èíà÷å îòíîñèòñÿ ê æåðòâàì [...]. Êàòûíüñêèå ìó÷åíèêè – ýòî ëèøü ñîñòàâíàÿ

Êàê âûðâàòüñÿ èç çàêîëäîâàííîãî êðóãà „ñîñåäñêèõ ñòåðåîòèïîâ”?...

357

ïîëîâîäüÿ èñïûòûâàåìûõ äåñÿòèëåòèÿìè íåèìîâåðíûõ ñòðàäàíèé. Èñòîðèÿ – áîæèé ïðèãîâîð, è íå íàäî ïîñòîÿííî ïðåäúÿâëÿòü ïðåòåíçèè, à çàòåì ìèëîñòèâî è ñ íåïîíÿòíûì ñíèñõîæäåíèåì ïðîùàòü ñîñåäåé” (Pol, 10.04.10). „Ñëåïûå ïðèâåðæåíöû õàðèçìàòè÷åñêîãî íåíàâèñòíèêà” íå æåëàþò ïîìíèòü, ÷òî „Ìîñêâà áðåëà â Êàòûíüñêèé ëåñ óõàáèñòîé äîðîãîé. Êðîìå òîãî, îíà ïî ñåé äåíü äàæå íå çíàåò, êàê ñêîðáåòü î ïàìÿòè ìèëëèîíîâ ñâîèõ óáèåííûõ, êîòîðûå óìèðàëè èçâåñòíûìè, à óìåðëè íåèçâåñòíûìè” (Pol, 14.03.10). È åùå, â ñâÿçè ñ ðå÷üþ Ïóòèíà, ïðîèçíåñåííóþ ñåäüìîãî àïðåëÿ 2010 ãîäà â ïðèñóòñòâèè ïîëüñêîãî ïðåçèäåíòà: „Åãî ïðèâåëà â Êàòûíü îáùàÿ ïàìÿòü, îáùàÿ ñ íàìè è çàïóòàííàÿ èñòîðèÿ, à òàêæå âåðà â áóäóùåå. Îí îñóäèë ñòàëèíñêèå ïðåñòóïëåíèÿ, æåðòâîé êîòîðûõ ñòàëè òûñÿ÷è ïîëÿêîâ, íî è ìèëëèîíû ðîññèÿí, à òàêæå ñòðàäàëüöåâ, ïðåäñòàâëÿþùèõ äðóãèå íaöèîíàëüíîñòè. «Ïðîøëîå íå ìîæåò íàñ ðàçúåäèíÿòü»” (Prz, 18.04.10).  òîì æå àñïåêòå: „Ïîëÿêè âñåãäà íåäîâîëüíû. Òðåáóþò ñëèøêîì ìíîãî. Ïóòèí ñäåëàë â Êàòûíè ìàêñèìóì òîãî, ÷òî îí ìîã ñäåëàòü. Îí ïîäòâåðäèë ñîâåòñêóþ îòâåòñòâåííîñòü çà ýòî ãðàíäèîçíîå ïðåñòóïëåíèå. Îí âîçäàë ïî÷åñòè óáèåííûì” (Pol, 20.04.10). Åùå â áîëåå øèðîêîì êîíòåêñòå: „Êàòûíüñêèå ðèòóàëû óæå äàâíî ïåðåøàãíóëè ïðîñòðàíñòâî áîðüáû çà ïàìÿòü, çà ïðàâäó [...] èñïîêîí âåêîâ ðàçíûå êóëüòóðû èìåþò ðàçíûå òàáó. Îïðåäåëåííûõ âåùåé íåëüçÿ îïèñûâàòü, íå íàäî ïîêàçûâàòü. Òî, êàêèì ñòàíîâèòñÿ ÷åëîâåê, âî ìíîãîì çàâèñèò îò òîãî, ÷åì ìû êîðìèì åãî âîîáðàæåíèå” (Á. Ëàãîâñêè, Pol, 15.05.10). Ìåæäó òåì, „íàøè âûïóñêíèêè” îáëàäàþò ìíîãèìè „ôàëüøèâûìè çíàíèÿìè”. Íåíàâèäÿò åâðååâ, âðàæåñêè è ïðåíåáðåæèòåëüíî îòíîñÿòñÿ ê ðîññèÿíàì (ruscy, sowieci). Îíè êñåíîôîáè÷íû, íåòîëåðàíòíû, ñàìîâëþáëåííû (Prz, 27.09.09). Ðàöèîíàëèñòàìè „âïåðåäñìîòðÿùèìè” íàïîìèíàåòñÿ î çàâèñèìîñòè íàøåãî áóäóùåãî â Åâðîïå îò ïîëüñêî-ðîññèéñêèõ îòíîøåíèé: „Âðåìÿ ïîäóìàòü îá óëó÷øåíèè íàøèõ êîíòàêòîâ âìåñòî òîãî, ÷òîáû çàíèìàòüñÿ íåñêîí÷àåìîé ýñêàëàöèåé èñòîðè÷åñêèõ ïðèòÿçàíèé. Ïóñòü åùå ðàç, è åùå ðàç èçâèíÿþòñÿ; íå òîëüêî çà Êàòûíü. Åùå è çà ðàçäåëû Ïîëüøè, çà Ñèáèðü, çà ïîäàâëåííûå âîññòàíèÿ. Òàêîãî Ðîññèÿ íå ïåðåíåñåò, à Åâðîïà ïðîñòî íå ïîéìåò” (Prz, 18.04.10). È åùå A. Âàëèöêè: „Íåïðåäâçÿòîå ñîòðóäíè÷åñòâî ñ Ðîññèåé ñåãîäíÿ íå óãðîæàåò íàì âàññàëüíîé çàâèñèìîñòüþ, çàòî îíî ìîãëî áû ñòàòü îñíîâîé íå òîëüêî äîáðîæåëàòåëüíîãî îòíîøåíèÿ, íî è óâàæåíèÿ ê íàì ñî ñòîðîíû Åâðîñîþçà” (GW, 17.07.10). Ê ñîæàëåíèþ, „ó íàñ ïðåâàëèðóåò ìèñòèêà æåðòâû, ñèìâîëèêà âå÷íîé ïàìÿòè î ïîëüñêîé ãîëãîôå – Êàòûíè. Òàê âûðàæàåòñÿ íàø ñîâðåìåííûé «íàäãðîáíûé ïàòðèîòèçì». Åñòåñòâåííî, íàäî ïîìíèòü, íî ýòà ïàìÿòü íå äîëæíà

358

Joanna Korzeniewska-Berczyñska

áëîêèðîâàòü ïîëüñêî-ðîññèéñêîãî ïðèìèðåíèÿ” (Pol, 12.09.09). Ïîëüñêèå ýêñòðåìèñòû íå âíÿëè ðàçóìíîìó âîççâàíèþ ïîëüñêîãî æå ìèíèñòðà: „Ïîëüøà äîëæíà ñîéòè ñ ìàðòèðîëîãè÷åñêîãî ïüåäåñòàëà è ñíÿòü òåðíåâûé âåíåö” (Pol, 12.09.09). Òåì áîëåå, íàïîìèíàåò Á. Ëàãîâñêè, „íàäî áû îòêàçàòüñÿ îò ëæèâîé èíòåðïðåòàöèè ïðîøëîãî, ñîãëàñíî êîòîðîé ðîññèÿíå âñåãäà áûëè àãðåññîðàìè, à ïîëÿêè – æåðòâàìè. Ýòè ïðîïàãàíäèñòñêèå ñóæäåíèÿ âêóïå ñ âîççâàíÿìè ïîìíèòü, íå ïåðåâîïëîòÿòñÿ â îçäîðîâèòåëüíóþ ïðàâäó” (Pol, 9.05.10). Ïðîäóêöèåé íîâûõ è îæèâëåíèåì èìåþùèõñÿ ñòåðåîòèïîâ èñïîëíåíà ñîöèîïîëèòè÷åñêàÿ æèçíü ïîñëå Ñìîëåíñêîé êàòàñòðîôû. Âåäóùóþ ó÷àñòü ìàññ ìåäèà â ýòîì ïðîöåññå îïðåäåëÿåò ìåòêî Á. Ëàãîâñêè: „Ôåñòèâàëü æóðíàëèñòñêîé áåçîòâåòñòâåííîñòè, èãíîðàíöèè è áåññòûæåãî ïðèòâîðñòâà âñåçíàþùèõ” (Prz, 13.04.10). Ýêñòðåìèñòàìè ðàñïðîñòðàíÿþòñÿ ìíîãî÷èñëåííûå âàðèàíòû òåîðèè çàãîâîðà. Êñòàòè, ïñèõîëîãè îáúÿñíÿþò íàëè÷èå òàêîâûõ ïîëèòè÷åñêîé ïàðàíîéåé, ò.å. – „îñîáûì âîñïðèÿòèåì è ïîíèìàíèåì ïîëèòè÷åñêîé äåéñòâèòåëüíîñòè, ãëóáîêî äåôîðìèðîâàííûì ìèðîïîíèìàíèåì [...]. Ñêàçàííîìó ñïîñîáñòâóåò àâòîðèòàðíîå ìèðîñîçåðöàíèå, êîòîðîå ñîñòàâëÿþò ñèëüíàÿ ïðèâÿçàííîñòü ê òðàäèöèè, óâåðåííîñòü â êîíñòàíòíîñòè îáùåñòâåííûõ íîðì, à òàêæå îæèäàíèå, ÷òî âñå äðóãèå áóäóò ïîñòóïàòü ñîãëàñíî íàøèì ïðàâèëàì, à âðàãîì îêàçûâàåòñÿ, ÷òî âïîëíå çàêîíîìåðíî, ëþáîé, êòî ìûñëèò èíà÷å”7. Îæåñòî÷åííàÿ áîðüáà çà „Ñìîëåíñêóþ ïðàâäó” ðàâíîçíà÷íà áîðüáå çà âëàñòü ñ àêòóàëüíî âëàñòü ïðåäåðæàùèìè, ò.å. „÷óæèìè”, ó êîòîðûõ, ïî ìíåíèþ ôàíàòèêîâ, „ðóêè â êðîâè”. Òàê èëè èíà÷å, „ýòî áåññïîðíî: íàäî ñïàñòè ñòðàíó ïåðåä ïîòåðåé ñâîáîäû, óãðîæàþùåé ñî ñòîðîíû Ðîññèè” (Prz, 30.01.11). To oczywiste, oczywista oczywistoœæ (Ýòî ÿâíî áåññïîðíî. Ýòî „áåññïîðíàÿ áåññïîðíîñòü”) – îïîçíàâàòåëüíûå ÿçûêîâûå çíàêè ðèòîðèêè „âñåçíàþùèõ”8.  òàêîì êîíòåêñòå öåëåñîîáðàçíî îáðàòèòü âíèìàíèå íà ðèòîðèêó àðãóìåíòèðîâàíèÿ. Íàïðèìåð: „Ïîëÿêè ñ÷èòàþò, ÷òî èõ òðàóð – ýòî íåáûâàëûé ïîäâèã, êîòîðûé òðåáóåò óâåêîâå÷åíèÿ. Ñóùåñòâóåò ëè â ïðèðîäå íàðîä, êîòîðûé ïðîñòî çàñòàâëÿåò ìèðîâóþ îáùåñòâåííîñòü ÷òèòü ñâîþ ñêîðáü?” (Ä. Ïàññåíò, Pol, 10.04.11). Çàêðåïèëèñü äâå ïðàâäû î êàòàñòðîôå. „Îäíà èç íèõ âûðàæåíà áåçàïåëëÿöèîííûì âíóøåíèåì îäíîçíà÷íûõ àññîöèàöèé ìåæäó Êàòûíüþ è Ñìîëåíñêîì. Äðóãàÿ – ýòî âîñïðèÿòèå êàòàñòðîôû êàê ðåçóëüòàòà ñïëåòåíèÿ ïîëèòè÷åñêèõ àìáèöèé, áðàâàäû, ñàìîóâåðåííîñòè è íåêîìïåòåí7 8

M. Kofta, op. cit. M. Janicki, W. W³adyka, Smoleñski s³ownik Prezesa, „Polityka”, 26.02.2011, ñ. 22–24.

Êàê âûðâàòüñÿ èç çàêîëäîâàííîãî êðóãà „ñîñåäñêèõ ñòåðåîòèïîâ”?...

359

òíîñòè” (Prz, 10.0.11). È åùå: „Ïðàâî è Ñïðàâåäëèâîñòü ðàïîðò ÌÀÊ-à, îòíîøåíèå ê íåìó, òðàêòóåò êàê òåñò íà ïîëüñêîñòü. Êòî ãðîìêî êðè÷èò, ÷òî îí íåïðèåìëåì, ÷òî ýòî ñêàíäàë – ïàòðèîò. Òîò, êòî îòíîñèòñÿ ê ðàïîðòó ñåðüåçíî – èçìåííèê ðîäèíû, ïðåäàòåëü” (Prz, 30.01.11). Äàëåå, î áîëüíûõ ýìîöèÿõ è î áåñêðèòè÷íîñòè âìåñòå ñ ñàìîâëþáëåííîñòüþ: „Ðàïîðò ÌÀÊ áûë ïðèçíàí íàðîäîì êàê ïëåâîê â ëèöî ïîëÿêàì. Ðàçóìååòñÿ, âíå «áåñïîëåçíîãî èçó÷åíèÿ» ïðè÷èí êàòàñòðîôû, êîòîðûå îïðîâåðæåíèþ íå ïîäëåæàò” (Pol, 26.03.11).  ðàìêàõ ïîäîáíîé ñòèëèñòèêè âûñêàçûâàåòñÿ È. Ïîìÿíîâñêè, îçàãëàââèâ ñâîé òåêñò Òóìàí â ãîëîâå (Zamglenie umys³owe): „âíóøåíèå «ïðàâäû» îá èñêóññòâåííîì òóìàíå íàä îãðîìíûì ïðîñòðàíñòâîì – ýòî èëè øóòêà èëè ïðîñòî ñàåíñ ôèêøåí” (Prz, 3.04.11). È îáîáùàþùå, î ïðè÷èíàõ ïîäîáíîãî ðå÷åïîâåäåíèÿ: „Òðóäíî ïðåâîçìî÷ü ïîëüñêèå ôîáèè, òàê êàê ñ ìîëîêîì ìàòåðè âïèòàíû íàêëîííîñòü ê èñòåðèêå âìåñòî êðèòè÷åñêîãî ìûøëåíèÿ, è «ñîñåäñêîå íåíàâèñòíè÷åñòâ (Pol, 4.05.11). Ìîæíî ëè âûðâàòüñÿ èç ýòîãî çàêîëäîâàííîãî êðóãà? Ðàçóìååòñÿ, íåò ïðîñòûõ îòâåòîâ, òåì íå ìåíåå, åñòü íàïðàâëÿþùèå íàñ íà ïðàâåäíûé ïóòü äîðîæíûå çíàêè. Èòàê, íàäî ñîãëàñèòüñÿ ñ ôèëîñîôîì, ÷òî: „Ìû îáÿçàíû óñâîèòü ñâîþ èñòîðèþ â öåëîì.  íåé êðîìå ïðåêðàñíîãî è çíàìåíèòîãî çàïèñàíû óæàñû è ÷óäîâèùíîñòü äåÿíèé. Íàðÿäó ñ øåäåâðàìè ñâîáîäíîé ÷åëîâå÷åñêîé ìûñëè, ìû íàõîäèì àêòû æåñòîêîñòè è ïðèòåñíåíèÿ. Ìû îáÿçàíû ýòî îñîçíàâàòü, åñëè õîòèì íàéòè ñâîå ìåñòî ïîä ñîëíöåì, åñëè æåëàåì óçíàòü, êòî ìû, è êàê äîëæíû âåñòè ñåáÿ” (Ë. Êîëàêîâñêè, GW, 17-18.07.10). Ïðîöèòèðîâàííîå ðåàëèçîâàíî â ïðîöåññå ãèãàíòñêîé ðàáîòû ìûñëè, ïðîâåäåííîé ôîðìàëüíî äåéñòâóþùåé ñ 2002 ãîäà Ïîëüñêî-ðîññèéñêîé ãðóïïîé ïî ðåøåíèþ òðóäíûõ âîïðîñîâ. Ñîäåðæàíèå ìîíóìåíòàëüíîãî (ñâûøå äåâÿòèñîò ñòðàíèö in quarto) íàó÷íîãî òðóäà åñòü áîãàòåéøèé èññëåäîâàòåëüñêèé ìàòåðèàë, ïîçâîëÿþùèé îñîçíàòü ìàñøòàáíîñòü ìíîãîòðóäíûõ âîïðîñîâ, ñîñòàâëÿþùèõ ïàóòèíó ïîòàåííûõ è îáîëãàííûõ îáîþäíî ïðàâä9. Ëèøü óçíàâàÿ è îäîáðÿÿ êàê ôàêò íåáëàãîïðèÿòíóþ ïðàâäó î ñåáå, ìû óõîäèì îò „êîììóíèêàòèâíîé áåçìîëâíîñòè ãëóõèõ” 10 è îêàçûâàåìñÿ â êîììóíèêàòèâíîì ïðîñòðàíñòâå óñïåøíîãî ìåæêóëüòóðíîãî îáùåíèÿ. 9 A.D. Rotfeld, A.W. Torkunow (red.), Bia³e plamy – czarne plamy. Sprawy trudne w polsko-rosyjskich stosunkach 1918–2008, PISM, Warszawa 2010. 10 Ìåòàôîðó „êîììóíèêàòèâíîå áåçìîëâèå” ÿ îäîëæèëà èç òåêñòà: Â.È. Ãðåøíûõ, Ìîäàëüíîñòü êîììóíèêàòèâíîãî áåçìîëâèÿ, [â:] È.Þ. Êóêñà (ðåä.), Ìîäàëüíîñòü êàê ñåìàíòè÷åñêàÿ óíèâåðñàëèÿ. Ñáîðíèê íàó÷íûõ òðóäîâ. Ïîñâÿùàåòñÿ þáèëåþ ïðîôåññîðà Ñ.Ñ. Âàóëèíîé, Èçä. Ðîññèéñêîãî ãîñóäàðñòâåííîãî óíèâåðñèòåòà èì. È. Êàíòà, Êàëèíèíãðàä 2010.

360

Joanna Korzeniewska-Berczyñska Streszczenie Jak wyrwaæ siê z zaklêtego krêgu „s¹siedzkich stereotypów”? Analiza polskiego dyskursu publicystycznego

Przedmiotem rozwa¿añ w niniejszym tekœcie jest prezentacja oraz analiza semantyczna polskiego publicystycznego „dyskursu niezgody” jako reakcji na manichejsk¹ ocenê rzeczywistoœci prezentowan¹ przez kreatorów wizji czarno-bia³ego œwiata. Wyekscerpowany materia³ dotyczy okresu od po³owy 2009 do po³owy 2011 r., a Ÿród³em s¹ periodyki orientacji umiarkowanej oraz lewicowej. W tym przedziale czasowym dyskurs by³ zdominowany przez bardzo ró¿ne, czêstokroæ skrajne oceny mordu katyñskiego oraz katastrofy smoleñskiej z 10.04.2010 r. To zarazem okres odradzania siê starych oraz powstawania nowych negatywnych stereotypów dotycz¹cych Rosji, a zw³aszcza Rosjan. Jednostronnoœæ wysoce emocjonalnych ocen stanowi bodziec wywo³uj¹cy „kontrdyskurs” oparty na argumentach i zdrowym rozs¹dku. Zderzenie tych dwóch interpretacji tworzy wielobarwn¹ przestrzeñ kulturow¹, informuje o polskiej mentalnoœci, tym razem w aspekcie oszacowania naszych wad narodowych. Czy mo¿na wyrwaæ siê z tego zaklêtego krêgu? Na to proste z pozoru pytanie nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Jednak¿e poznaj¹c bolesn¹ prawdê o sobie, rezygnujemy z „komunikacyjnego milczenia niedos³ysz¹cych”, odzyskujemy zdolnoœæ do uczestniczenia w dialogu miêdzykulturowym.

Summary How to break free from the vicious circle of “neighbourly stereotypes”? The aim of these deliberations is the presentation and semantic analysis of the Polish journalistic „discourse of disagreement” as a response to the Manichean assessment of reality, as presented by the authors of the black-and-white vision of the word. The excerpted material refers to the period from mid-2009 to mid-2011 and is derived from moderate and left-wing orientation periodicals. At that time bracket, the discourse is dominated by very different, often extreme assessments of the Katyñ crime and the Smoleñsk catastrophe of 10 April 2010. It is, at the same time, a period of reviving old and emerging eter new negative stereotypes about Russia, and especially the Russians. The one-sidedness of emotional evaluations is a stimulus triggering off a different quality discourse based on arguments and common sense. The clash of these two interpretations creates a colourful cultural space and provides information about the Polish mentality, this time in the aspect of evaluation of our national shortcomings.

Z³o¿one nazwy œrodków czynnoœci we wspó³czesnym jêzyku rosyjskim... XVI, 2011 UWM w Olsztynie Acta Polono-Ruthenica 361 ISSN 1427-549X

Katarzyna Kuligowska Poznañ

Z³o¿one nazwy œrodków czynnoœci we wspó³czesnym jêzyku rosyjskim i ich polskie ekwiwalenty Nazwy œrodków czynnoœci to ta czêœæ leksyki, która ukazuje relacjê cz³owieka do otaczaj¹cej rzeczywistoœci oraz metody jej zagospodarowywania. Nominacje te prezentuj¹ sposób, w jaki cz³owiek „czyni sobie ziemiê poddan¹”. Z punktu widzenia jêzykoznawstwa kognitywnego znaczenie wyrazów, a tak¿e bardziej z³o¿onych jednostek odzwierciedla okreœlony fragment wiedzy, który jest zakodowany w jêzyku oraz doœwiadczenie zwi¹zane z dzia³alnoœci¹ cz³owieka. W terminologii kognitywistycznej takie obrazowanie okreœlonego wycinka rzeczywistoœci nazywane jest profilowaniem1. Obserwacja i analiza sposobów profilowania, w wyniku którego – jak pisze K. Waszakowa – zostaj¹ wyakcentowane treœci kognitywne sk³adaj¹ce siê na dane pojêcie oraz wyra¿enie2, pozwala dostrzec, które cechy nazywanych elementów rzeczywistoœci s¹ dla mówi¹cych najbardziej istotne, a które zostaj¹ pominiête. Z³o¿one nomina instrumenti stanowi¹ szczególnie ciekaw¹ pod tym wzglêdem grupê wyrazów, bowiem w kompozycjach dokonuje siê wielokrotne profilowanie, co zwiêksza kondensacjê przestrzeni symbolicznej3. Przedmiotem niniejszego artyku³u jest prezentacja i analiza sposobów profilowania w obrêbie rosyjskich z³o¿eñ nale¿¹cych do pola semantycznego „œrodek czynnoœci” oraz porównanie ich ze sposobami obrazowania tych samych elementów rzeczywistoœci w jêzyku polskim. W celu uzyskania obiektywnych rezultatów badañ do analizy w³¹czone zosta³y jedynie rosyjskie kompozycje oparte na rodzimych rdzeniach. Pominiête zosta³y formacje zawieraj¹ce tematy uciête i zwi¹zane w charakterze pierwszego komponentu, jako ¿e zdecydowana wiêkszoœæ z nich ma pochodzenie greko-³aciñskie i charakter miêdzynarodowy, 1

2005.

Zob. m.in. R. W. Langacker, Wyk³ady z gramatyki kognitywnej, Wydawnictwo UMCS, Lublin

2 K. Waszakowa, S³owotwórczy aspekt procesów profilowania, [w:] Profilowanie w jêzyku i w tekœcie, pod red. J. Bartmiñskiego i R. Tokarskiego, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1998, s. 105. 3 Ibidem, s. 114.

362

Katarzyna Kuligowska

oraz kompozycje z rdzeniami obcymi w drugim cz³onie. Z³o¿enia z uciêtym tematem rodzimym w charakterze pierwszego cz³onu w analizowanych Ÿród³ach s³ownikowych s¹ bardzo nieliczne, np. õèìïîãëîòèòåëü, âåëîñ÷åò÷èê. Rosyjskie z³o¿enia rzeczownikowe mo¿na podzieliæ na cztery zasadnicze grupy: czyste z³o¿enia, formacje z³o¿eniowo-sufiksalne, wœród których mo¿na wyodrêbniæ kompozycje z formantem wyra¿onym materialnie oraz z³o¿enia z sufiksem zerowym, zrosty i zestawienia. W analizie uwzglêdniono jedynie czyste z³o¿enia oraz kompozycje sufiksalne. Zrosty w wyekscerpowanym materiale nie wystêpuj¹, natomiast zestawienia zas³uguj¹ naszym zdaniem na odrêbne opracowanie z racji swojego statusu przejœciowego miêdzy klas¹ zjawisk derywacyjnych i sk³adniowych4. Wszystkie wyekscerpowane z³o¿enia cechuje podrzêdny stosunek komponentów. Scharakteryzowany powy¿ej materia³ leksykalny, który pos³u¿y³ za podstawê przeprowadzonej analizy, stanowi 900 z³o¿eñ rzeczownikowych wyekscerpowanych z rosyjskich s³owników definicyjnych (ok. 33% zebranego materia³u) oraz dwu- lub wielojêzykowych s³owników specjalistycznych (ok. 67% zebranego materia³u)5. Polskie ekwiwalenty badanych z³o¿eñ pochodz¹ ze s³owników rosyjsko-polskich i wielojêzykowych6. Nale¿y wiêc zaznaczyæ, i¿ zagadnienie ekwiwalencji rosyjskich i polskich nazw œrodków czynnoœci zosta³o zbadane jedynie w p³aszczyŸnie formalnej. Badanie w p³aszczyŸnie tekstowej, choæ z pewnoœci¹ przydatne i niezmiernie ciekawe, wymaga³oby znacznie wiêkszych nak³adów czasu i jest planowane w przysz³oœci. Zebrane nomina instrumenti nazywaj¹ ró¿nego rodzaju narzêdzia i urz¹dzenia, od prostych przedmiotów a¿ po zautomatyzowane maszyny. Do nazw œrodków czynnoœci zaliczone zosta³y tak¿e nazwy œrodków transportu, nazwy mechanizmów, czêœci urz¹dzeñ oraz substancji. W badanym korpusie leksykalnym najwiêcej miejsca zajmuj¹ z³o¿enia nale¿¹ce do terminologii rolno-spo¿ywczej, np. ñåíîâîðîøèëêà, êàðòîôåëåêîïàëêà, õëåáîêîïíèòåëü, ìóêîñìåñèòåëü, òåñòîêàò, õìåëåîòäåëèòåëü. Liczne s¹ równie¿ terminy z dziedziny przemys³u 4 Na kwestiê koniecznoœci odrêbnej analizy wyrazów z³o¿onych oraz zestawieñ zwraca uwagê w swojej monografii tak¿e M. Blicharski, Z³o¿enia rzeczownikowe wspó³czesnego jêzyka rosyjskiego, WSP, Opole 1973, s. 39–50. 5 Ñëîâàðü ðóññêîãî ÿçûêà, ÀÍ ÑÑÑÐ, Ìîñêâà 1981–1984, òò. 1–4; Áîëüøîé òîëêîâûé ñëîâàðü ðóññêîãî ÿçûêà, ïîä ðåä. Ñ. À. Êóçíåöîâà, „Íîðèíò”, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã, 2003; Ñëîâàðü íîâûõ ñëîâ ðóññêîãî ÿçûêà 1950–1980 ãã., ïîä ðåä. Í.Ç. Êîòåëîâîé, Èçä.: Äìèòðèé Áóëàíèí, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 1995; S³ownik naukowo-techniczny rosyjsko-polski, pod red. M. Martin, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa 2009; Szeœciojêzyczny s³ownik techniki rolniczej, pod red. T. Pawlickiego, PIMR, Poznañ 1996. 6 Wielki s³ownik rosyjsko-polski, Wiedza Powszechna, Warszawa 1993; S³ownik naukowo-techniczny rosyjsko-polski, op. cit., Szeœciojêzyczny s³ownik techniki rolniczej, op. cit.

Z³o¿one nazwy œrodków czynnoœci we wspó³czesnym jêzyku rosyjskim...

363

w³ókienniczo-obuwniczego, np. âîéëîêîñíèìàòåëü, îñíîâîíàáëþäàòåëü, íèòåíàêèäûâàòåëü, z dziedziny budownictwa, np. áåòîíîëîì, êîòëîâàíîêîïàòåëü, ðàñòâîðîìåøàëêà, oraz przemys³u górniczo-hutniczego, np. ïûëåìåò, øòûáîïîãðóç÷èê, âîçäóõîíàãðåâàòåëü. Analizowane nazwy to tak¿e nominacje z dziedziny przemys³u papierniczego i poligraficznego, np. êåãëåèçìåðèòåëü, ñóêíîñóøèòåëü, z fizyki, elektryki i elektroniki, np. ñâåòîïðîâîä, êîðîòêîçàìûêàòåëü, çíàêîãåíåðàòîð, kolejnictwa, np. æåçëîîáìåíèâàòåëü, ñêàòîïîäúåìíèê, czy uzbrojenia, np. êàëèáðîìåð, ìèíîìåò. Wœród poddanych badaniu z³o¿eñ nie brakuje tak¿e nazw narzêdzi i urz¹dzeñ u¿ytku codziennego, np. âîäîíàãðåâàòåëü, êíèãîäåðæàòåëü, ìóõîëîâêà, ñóäîìîéêà. Najbardziej obszern¹ grup¹ w analizowanym materiale s¹ czyste z³o¿enia, które stanowi¹ 62,5% korpusu badawczego. W charakterze pierwszego komponentu w tego typu z³o¿eniach wystêpuj¹ przede wszystkim tematy rzeczowników, w znaczniej mniejszej liczbie nazw – tematy przymiotników oraz zaimków. Do z³o¿eñ dwunominalnych nale¿y ponad 60% wszystkich badanych nazw, np. çåðíîäðîáèëêà, ïëîäîñóøèëêà, ëåñîóêëàä÷èê. Niemal wszystkie nominacje strukturze N1 + N2 to z³o¿enia z interfiksem, jedynym wyj¹tkiem jest rzeczownik êîæçàìåíèòåëü. Pierwszy komponent tego typu z³o¿eñ ma znaczenie obiektu, na którym przeprowadzana jest czynnoœæ typowa dla instrumentu (najczêœciej derywatu odczasownikowego) wskazanego w drugiej czêœci kompozycji. W badanym korpusie znalaz³o siê równie¿ 8 nazw z³o¿onych z trzech komponentów nominalnych (N1 + N2 + N3), np. âîäîìàñëîçàïðàâùèê, êîðíåïëîäîìîéêà, ïàðîãàçîãåíåðàòîð. W przypadku takich nazw dwa pierwsze komponenty pozostaj¹ w stosunku wspó³rzêdnoœci i oznaczaj¹ obiekty czynnoœci wskazanej w rdzeniu czasownikowym. W charakterze komponentu bazowego czystych z³o¿eñ najczêœciej wystêpuje rzeczownik äåðæàòåëü (8,5% wszystkich czystych z³o¿eñ), np. áóðîäåðæàòåëü, ýëåêòðîäîäåðæàòåëü, którego odpowiednikiem w jêzyku polskim s¹ rzeczowniki: uchwyt (áëîêîäåðæàòåëü – uchwyt do przenoszenia pustaków), trzymak (íàñîñîäåðæàòåëü – trzymak pompki), obsada (øòàìïîäåðæàòåëü – obsada matrycy), oprawka (àëìàçîäåðæàòåëü – oprawka do diamentu) i inne. Kolejnym pod wzglêdem czêstotliwoœci wystêpowania elementem bazowym z³o¿eñ rosyjskich jest wyraz ïðîâîä (prawie 5% wszystkich czystych z³o¿eñ), któremu w jêzyku polskim najczêœciej odpowiada rzeczownik przewód (âîäîïðîâîä – przewód wodoci¹gowy) lub ruroci¹g (ùåëîêîïðîâîä – ruroci¹g do ³ugu). Do czêsto wystêpuj¹cych elementów bazowych w czystych z³o¿eniach nale¿¹ ponadto rzeczowniki: îòäåëèòåëü (4% wszystkich czystych z³o¿eñ),

364

Katarzyna Kuligowska

îáðàçîâàòåëü (3,9% wszystkich czystych z³o¿eñ) oraz ïîäúåìíèê (3,7% wszystkich czystych z³o¿eñ). Polskimi ekwiwalentami rzeczownika îòäåëèòåëü s¹ najczêœciej leksemy: oddzielacz oraz separator (ðóäîîòäåëèòåëü – oddzielacz rudy, ìàñëîâîäîîòäåëèòåëü – separator oleju i wody). Polskie odpowiedniki komponentu îáðàçîâàòåëü stanowi¹ bardzo niejednolit¹ grupê wyrazów, wœród których jest du¿o derywatów sufiksalnych o znaczeniu doœæ uszczegó³owionym (îòâàëîîáðàçîâàòåëü – zwa³owarka, çåâîîáðàçîâàòåëü – kszta³townica przesmyku). Element bazowy ïîäúåìíèê ma w jêzyku polskim w wiêkszoœci z³o¿eñ odpowiedniki w postaci rzeczowników podnoœnik lub dŸwig. Pozosta³e rzeczowniki wystêpuj¹ce w charakterze g³ównych cz³onów z³o¿enia powtarzaj¹ siê w mniej ni¿ 3,5% czystych z³o¿eñ, s¹ to m.in. wyrazy î÷èñòèòåëü, óêëàä÷èê, óëîâèòåëü, ïðèåìíèê i ïîãðóç÷èê. Z³o¿enia przymiotnikowo- oraz zaimkowo-rzeczownikowe stanowi¹ nieca³e 1,5% wszystkich zebranych leksemów, np. ñêîðîìîðîçèëêà, øèðîêîèçëó÷àòåëü, ñàìîðàçãðóç÷èê, ñàìîòàñêà. W pierwszym cz³onie tego rodzaju z³o¿eñ okreœlony jest sposób przeprowadzania czynnoœci wskazywanej przez rdzeñ elementu bazowego z³o¿enia. Wœród z³o¿onych nomina instrumenti wystêpuje tylko jedno z³o¿enie tematu liczebnika z rzeczownikiem: äâóðó÷êà. Struktura semantyczna tej konstrukcji jest nietypowa dla nazw œrodków czynnoœci. Nazwa ta bowiem profiluje cechy fizyczne narzêdzia, z pominiêciem czynnoœci, do której jest ono przeznaczone. Podkreœliæ nale¿y jednak, ¿e w jej odpowiedniku polskim aktualizowane s¹ inne cechy desygnatu, tzn. jego funkcja i zakres u¿ycia (por. œcisk stolarski). Porównanie nazw œrodków czynnoœci bêd¹cych czystymi z³o¿eniami z ich polskimi odpowiednikami leksykalnymi pokazuje pewne ró¿nice w sposobie obrazowania danego wycinka rzeczywistoœci w obu jêzykach. Polskie rzeczowniki z³o¿one s¹ ekwiwalentami 4% rosyjskich czystych z³o¿eñ, por. ãàçîïðîâîä – gazoci¹g, ìîëíèåîòâîä – piorunochron, ðûáîíàñîñ – ryboci¹g, ñàìîèñïàðèòåëü – samoodparowywacz. W nazwach tych w obu jêzykach profilowanie odbywa siê zazwyczaj w podobny sposób, eksponowana jest czynnoœæ oraz jej obiekt. Wyj¹tek stanowi para rzeczowników ãðîìîîòâîä – piorunochron (podobnie ìîëíèåîòâîä – piorunochron), bowiem w polskim ekwiwalencie eksponowana jest funkcja, a nie bezpoœrednio czynnoœæ, jak to ma miejsce w wyrazie rosyjskim. Ponad 41% rosyjskich nazw nale¿¹cych do czystych z³o¿eñ ma w jêzyku polskim odpowiedniki w postaci zwi¹zku wyrazowego rzeczownika (najczêœciej wyrazu motywowanego) z innym rzeczownikiem w formie dope³niacza. W przypadku takiej ekwiwalencji, mimo ró¿nicy formalnej, równie¿ mamy do czynienia z podobnym profilowaniem, jako ¿e w polskich nazwach te¿ jest zawarta

Z³o¿one nazwy œrodków czynnoœci we wspó³czesnym jêzyku rosyjskim...

365

informacja zarówno o obiekcie, jak i o czynnoœci, która mo¿e byæ na nim przeprowadzana przy pomocy danego urz¹dzenia, np. àñôàëüòîóêëàä÷èê – uk³adarka asfaltu, âîçäóõîîñóøèòåëü – osuszacz powietrza, çåðíîñóøèëêà – suszarka ziarna, èçâåñòåðàçáðàñûâàòåëü – rozrzucacz wapna, ñâåêëîïîãðóç÷èê – ³adowacz buraków, òóìàíîîáðàçîâàòåëü – wytwarzacz mg³y. Podobn¹ zawartoœæ semantyczn¹ maj¹ tak¿e polskie ekwiwalenty rosyjskich z³o¿onych nazw œrodków czynnoœci o postaci grup wyrazowych. Mog¹ to byæ po³¹czenia rzeczownika z wyra¿eniem przyimkowym lub grupy syntaktyczne innego typu. Grupy wyrazów sk³adaj¹ce siê z rzeczownika i wyra¿enia przyimkowego, czêsto wzbogacone o dodatkowe elementy leksykalne, s¹ odpowiednikami 23% rosyjskich czystych z³o¿eñ, np. áåòîíîíàñîñ – pompa do betonu, âîäî÷åðïàëêà – urz¹dzenie do czerpania wody, ëüíîòåðêà – tarka do lnu, ìóñîðîñæèãàòåëü – urz¹dzenie do spalania œmieci, ñíåãîòàÿëêà – urz¹dzenie do topienia œniegu. Niektóre polskie ekwiwalenty tego typu charakteryzuje specjalizacja znaczenia w porównaniu z rosyjskim z³o¿eniem, por. áóðòîóêëàä÷èê – maszyna do kopcowania buraków, ãàçîçàïðàâùèê – agregat do nape³niania sprê¿onym gazem, ñåíîòàñêà – stertnik dŸwigowy do siana. Polskie ekwiwalenty badanych kompozycji maj¹ce postaæ zwi¹zków wyrazowych mog¹ te¿ sk³adaæ siê tylko z wyrazów autosemantycznych. Takie po³¹czenia s¹ odpowiednikami nieca³ych 2% rosyjskich czystych z³o¿eñ, np. ïðÿæåîáìîò÷èê – owijad³o przêdz¹, ïàðîîòñåêàòåëü – zawór odcinaj¹cy parê, ñêîáîîáðàçîâàòåëü – mechanizm formuj¹cy klamerki. Stosunkowo du¿ej grupie czystych z³o¿eñ rosyjskich odpowiadaj¹ w jêzyku polskim zwi¹zki wyrazowe o charakterze atrybutywnym (rzeczownik + przymiotnik). W badanym materiale s¹ one ekwiwalentami prawie 15% wszystkich czystych z³o¿eñ maj¹cych znaczenie œrodków czynnoœci. Komponent znaczeniowy wyra¿any w z³o¿eniu rosyjskim za pomoc¹ rzeczownika w odpowiednikach polskich przyjmuje postaæ przymiotnikow¹, np. âîçäóõîïðîâîä – przewód powietrzny, ïóòåïîäúåìíèê – podnoœnik torowy, ñíåãîî÷èñòèòåëü – pojazd odœnie¿ny, çåðíîïåðåãðóæàòåëü – przenoœnik zbo¿owy. Niekiedy jednak elementy polskich atrybutywnych zwi¹zków wyrazowych nie stanowi¹ ekwiwalentów leksykalnych poszczególnych cz³onów z³o¿eñ rosyjskich, co oznacza, ¿e aktualizowane s¹ w nich inne sk³adniki znaczeniowe, np. òðàíøååêîïàòåëü – koparka wielonaczyniowa wzd³u¿na, çâóêîóëàâëèâàòåëü – aparat pods³uchowy, ðåçèíîñìåñèòåëü – mieszarka zamkniêta. Oko³o 11% czystych z³o¿eñ rosyjskich posiada w jêzyku polskim odpowiedniki w postaci derywatów sufiksalnych. W ekwiwalentach tego typu profilowany jest tylko jeden ze sk³adników znaczeniowych zawartych w rosyjskim z³o¿eniu,

366

Katarzyna Kuligowska

drugi z nich wyra¿any jest w sposób uogólniony za pomoc¹ formantu o kategorialnym znaczeniu instrumentalnym. S¹ to g³ównie typowe dla polskich nazw narzêdzi sufiksy -nik, -acz i -ark(a), np. çåðíîäðîáèëêà – œrutownik, ñòîãîìåòàòåëü – stertnik, æèðîóëîâèòåëü – t³uszczownik, çîëîóëîâèòåëü – odpopielacz, ëèñòîäåðæàòåëü – dociskacz, ïî÷âîðàçðûõëèòåëü – spulchniacz, çåìëå÷åðïàëêà – pog³êbiarka, êîðîîáäèðêà – korowarka, èçâåñòåãàñèëêà – gaszarka. Jedynie kilka rosyjskich czystych z³o¿eñ ma w jêzyku polskim ekwiwalenty w postaci pojedynczych leksemów, nie bêd¹cych derywatami sufiksalnymi, np. êîìåòîèñêàòåëü – teleskop, òîêîñúåìíèê – szczotka. Wspomnieæ nale¿y te¿ o polskich ekwiwalentach w postaci zestawieñ, które jednak wystêpuj¹ w badanym materiale sporadycznie, np.: ëóíêîêîïàòåëü – znacznik-do³ownik, ñëèòêîâîç – wózek-wywrotka. Nazwy œrodków czynnoœci odnosz¹ce siê do formacji z³o¿eniowo-sufiksalnych to przede wszystkim z³o¿enia tematu rzeczownika i czasownika, rzadziej tematu zaimka, przymiotnika lub liczebnika z tematem czasownika. Tylko jedna nazwa tego typu jest z³o¿ona z tematu przymiotnika i rzeczownika: îñòðîêîíå÷íèê. Kompozycje sufiksalne stanowi¹ w analizowanym korpusie ponad 37%. Rzeczowniki te mo¿na podzieliæ na dwie grupy: z³o¿enia z materialnie wyra¿onym sufiksem (ponad 14% wszystkich badanych nazw) oraz z³o¿enia z sufiksem zerowym (ponad 23%). W urabianiu z³o¿onych nazw œrodków czynnoœci z pierwszej grupy najczêœciej bierze udzia³ formant -òåëü (80 leksemów, tj. ok. 9% wszystkich nazw), przy czym zdecydowana wiêkszoœæ wyrazów z³o¿onych z tym formantem nale¿y do terminologii technicznej, np. âîéëîêîñíèìàòåëü, äíî÷åðïàòåëü, êðîìêîêðîøèòåëü. Drugim w kolejnoœci pod wzglêdem wyzyskiwania do urabiania formacji z³o¿eniowo-sufiksalnych jest formant -ê(à) (36 leksemów, tj. 4% wszystkich nazw). Kompozycje z formantem -ê(à) s¹ czêstsze w jêzyku ogólnym, jest ich zdecydowanie mniej w terminologii technicznej, np. êðûñîëîâêà, ñíîïîâÿçàëêà, òåñòîìåñèëêà. Inne formanty, które mo¿na wyodrêbniæ w pojedynczych nazwach, to m.in.: -åö, np. âîëíîïèñåö, -ùèê, np. êîëîñîóáîðùèê, czy -íèöà w wyrazie êàìíå÷åðïàòåëüíèöà. W strukturze rosyjskich kompozycji z formantem zerowym w charakterze komponentu bazowego najczêœciej wystêpuj¹ nastêpuj¹ce tematy czasownika: -ìåð (88 leksemów, tj. ok. 9,8% wszystkich nazw), bior¹cy udzia³ w tworzeniu nazw ró¿nego rodzaju przyrz¹dów mierniczych, np. ãëóáèíîìåð, ñåêóíäîìåð, øàãîìåð, -âîç (26 leksemów, tj. 2,9% wszystkich nazw), tworz¹cy z³o¿one nazwy œrodków transportu, w których pierwszy cz³on wskazuje na transportowany obiekt, np. áåòîíîâîç, ìîëîêîâîç, ìóñîðîâîç, -ðåç (15 leksemów, tj. 1,66%

Z³o¿one nazwy œrodków czynnoœci we wspó³czesnym jêzyku rosyjskim...

367

wszystkich nazw), funduj¹cy nazwy urz¹dzeñ tn¹cych, np. êî÷êîðåç, ëåäîðåç, ñòåêëîðåç, -ìåò (12 leksemów, tj. 1,3% wszystkich nazw), tworz¹cy nazwy ró¿nego rodzaju urz¹dzeñ miotaj¹cych, np. êàìíåìåò, ëèíåìåò, îãíåìåò, oraz -ñîñ (10 leksemów, tj. 1,1% wszystkich nazw), bêd¹cy czêœci¹ nazw ró¿nego rodzaju pomp np. çåìëåñîñ, òîðôîñîñ, óãëåñîñ. Pozosta³e tematy, m.in. -âîä (âîäîâîä), -êîë (äðîâîêîë), -ëîì (ëåäîëîì), -âåðò (ãàéêîâåðò), -äåð (ãâîçäîäåð), wystêpuj¹ w pojedynczych z³o¿onych nazwach narzêdzi (w liczbie od 1 do 5). Konfrontacja rosyjskich formacji sufiksalno-z³o¿onych z ich polskimi odpowiednikami wykaza³a, ¿e polskie ekwiwalenty s¹ z³o¿eniami w 21%. Na tak wysoki procent ekwiwalencji formalnej rosyjskich i polskich z³o¿eñ z danej grupy wp³yw ma du¿a produktywnoœæ typu s³owotwórczego z³o¿eñ z uciêtym czasownikowym tematem -ìåð i formantem zerowym, których wiêkszoœæ ma w jêzyku polskim odpowiedniki z uciêtym czasownikowym tematem -mierz w charakterze drugiego cz³onu z³o¿enia, np. áëåñêîìåð – po³yskomierz, âûñîòîìåð – wysokoœciomierz, êëååìåð – klejomierz, êðóòèçíîìåð – pochy³omierz, óãëîìåð – k¹tomierz, øàãîìåð – krokomierz. Znacz¹ca liczebnie grupa nazw œrodków czynnoœci, bo a¿ 29% formacji z³o¿eniowo-sufiksalnych, ma w jêzyku polskim odpowiedniki w postaci zwi¹zków rzeczownika, najczêœciej rozwiniêtego sufiksem, z wyra¿eniem przyimkowym. Wiêkszoœæ tych wyra¿eñ ma postaæ „urz¹dzenie/maszyna/narzêdzie do...”, np. êîôåìîëêà – m³ynek do kawy, êðîìêîêðîøèòåëü – urz¹dzenie do œcinania krawêdzi, ïëîäîñíèìàòåëü – przyrz¹d do zdejmowania owoców, òåñòîìåñèëêà – mieszarka do ciasta, õëåáîðåçêà – krajalnica do chleba. Zaledwie w 2,3% rosyjskim formacjom z³o¿eniowo-sufiksalnym odpowiadaj¹ zwi¹zki wyrazowe innego typu, przede wszystkim po³¹czenia rzeczownika i imies³owu z rzeczownikiem w bierniku, np. êîëîñîóáîðíèê – ¿niwiarka œcinaj¹ca (same) k³osy, íèòåíàïðàâèòåëü – prowadnik wodz¹cy nitkê, ñêîáîçàãèáàòåëü – mechanizm zaginaj¹cy klamerkê. Polskie zwi¹zki wyrazowe rzeczownika z innym rzeczownikiem w dope³niaczu s¹ ekwiwalentami 18% rosyjskich formacji z³o¿eniowo-sufiksalnych. Jak by³o ju¿ wczeœniej wspomniane, wyra¿enia tego typu profiluj¹ dany wycinek rzeczywistoœci w sposób bardzo podobny do rosyjskich kompozycji, akcentuj¹c zarówno czynnoœæ wykonywan¹ za pomoc¹ urz¹dzenia, jak i jej obiekt, np. èñêðîóäåðæàòåëü – chwytacz iskier, êàïëåñ÷èòàòåëü – licznik kropel, íèòåíàòÿæèòåëü – naprê¿acz nitki, óçëîëîâèòåëü – ³apacz seków, ìåøêîçàøèâàòåëü – zamykarka worków. Odpowiednikami 14% rosyjskich z³o¿onych formacji sufiksalnych ze znaczeniem œrodka czynnoœci s¹ polskie derywaty sufiksalne. W tej grupie ekwiwa-

368

Katarzyna Kuligowska

lentów polskich najczêœciej wystêpuj¹ rzeczowniki z sufiksami -nik, -acz, -aczka, np. ñîêîâàðêà – ³ugownik, êîæèöåñíèìàòåëü – obieraczka, êîíöåðàâíèòåëü – przycinarka, ïûëåîòáèâàòåëü – odkurzacz, òêàíåðàñïðàâèòåëü – rozszerzacz. Porównanie rosyjskich nazw z polskimi ekwiwalentami maj¹cymi postaæ derywatów sufiksalnych wyraŸnie wskazuje na wiêksz¹ szczegó³owoœæ nazw rosyjskich, w których eksponowana jest zarówno czynnoœæ, jak i jej obiekt. W odpowiednikach polskich na pierwszy plan wysuwa siê b¹dŸ to czynnoœæ, np. øëàêîñíèìàòåëü – zgarniak, b¹dŸ obiekt podlegaj¹cy oddzia³ywaniu, np. ïðîñîðóøêà – prosownik. Zwi¹zki wyrazowe o charakterze atrybutywnym odpowiadaj¹ ok. 12% rosyjskich z³o¿eñ sufiksalnych. Elementy profilowane w rosyjskich nazwach w wiêkszoœci przypadków znajduj¹ swoje wyra¿enie równie¿ w polskich nazwach, np. ãðóïïîâûáèðàòåëü – wybierak grupowy, ìóñîðîñîñ – pompa szlamowa, ñèëîñîðåçêà – sieczkarnia silosowa, òîôðîñîñ – pompa torfowa. Jednak niektóre z polskich odpowiedników eksponuj¹ inne cechy nazywanych narzêdzi ni¿ nazwy rosyjskie, por. np. âîëîêíîìåð – segregator d³ugoœciowy (w³ókien), ãëóáèíîìåð – twardoœciomierz iglicowy, êîñòûëåäåð – dr¹g ³apczasty. Pojedyncze rosyjskie sufiksalne composita maj¹ w jêzyku polskim odpowiedniki w postaci wyrazu niemotywowanego s³owotwórczo, np. âîäîâîçêà – cysterna, ãëóáîìåð – sonda, äðîâîêîë – topór. Porównanie rosyjskich z³o¿onych nazw œrodków czynnoœci z ich polskimi odpowiednikami wykaza³o, ¿e spoœród piêciu ró¿nych typów ekwiwalentów (z³o¿enia, derywaty sufiksalne, wyrazy niemotywowane, rzeczowniki zestawione, zwi¹zki wyrazowe ró¿nego typu) najwiêkszej liczbie kompozycji rosyjskich odpowiadaj¹ polskie zwi¹zki wyrazowe, przy czym najwiêcej jest zwi¹zków rzeczownika z dope³niaczem innego rzeczownika, zwi¹zków rzeczownika z wyra¿eniem przyimkowym oraz zwi¹zków atrybutywnych. £¹czna iloœæ tego typu ekwiwalentów siêga 76% wszystkich analizowanych leksemów. W zwi¹zku z tym, ¿e z³o¿enie jako sposób s³owotwórczy jest zdecydowanie bardziej rozpowszechnione w jêzyku rosyjskim ni¿ w polskim, co potwierdzaj¹ liczne badania jêzykowe7 , polskie odpowiedniki z³o¿onych nazw œrodków czynnoœci s¹ z³o¿eniami tylko w nieca³ych 10%. Przedstawione rezultaty badañ pokazuj¹, ¿e w przypadku znakomitej wiêkszoœci rosyjskich z³o¿onych nomina instrumenti i ich polskich odpowiedników profilowanie okreœlonych cech desygnatów odbywa siê w sposób identyczny lub 7

Zob. m.in. M. Blicharski, Z³o¿enia imienne w jêzyku rosyjskim i polskim. Studium konfrontatywne, PWN, Warszawa – Wroc³aw 1977.

Z³o¿one nazwy œrodków czynnoœci we wspó³czesnym jêzyku rosyjskim...

369

bardzo przybli¿ony. Jedyn¹ grup¹ badanych nazw rosyjskich, w których treœci kognitywne s¹ eksponowane w inny sposób ni¿ w jêzyku polskim, jest 14% rosyjskich nazw narzêdzi posiadaj¹cych polskie odpowiedniki w postaci derywatów sufiksalnych b¹dŸ wyrazów niemotywowanych. Ðåçþìå Ñëîæíûå íàçâàíèÿ îðóäèé äåéñòâèÿ â ñîâðåìåííîì ðóññêîì ÿçûêå è èõ ïîëüñêèå ýêâèâàëåíòû  ñòàòüå ïðåäñòàâëåíû ñïîñîáû ïðîôèëèðîâàíèÿ îòðåçêîâ äåéñòâèòåëüíîñòè ðóññêèìè ñëîæíûìè íàçâàíèÿìè îðóäèé äåéñòâèÿ ïî ñðàâíåíèþ ñ èõ ïîëüñêèìè ýêâèâàëåíòàìè. Àíàëèç ïîêàçûâàåò, ÷òî â ïîäàâëÿþùåì áîëüøèíñòâå ðóññêèå nomina instrumenti è èõ ïîëüñêèå àíàëîãè ýêñïëèöèðóþò îäíè è òå æå èëè î÷åíü ïîõîæèå àñïåêòû çíà÷åíèÿ. Ñðåäè èññëåäóåìûõ íîìèíàöèé ðàçíèöû â ñïîñîáå ïðåäñòàâëåíèÿ êîãíèòèâíîãî ñîäåðæàíèÿ íàçâàíèé îðóäèé äåéñòâèÿ íàáëþäàþòñÿ ëèøü â ãðóïïå ñëîæíûõ ñóùåñòâèòåëüíûõ ñ ïîëüñêèìè ýêâèâàëåíòàìè â âèäå ñóôôèêñàëüíûõ äåðèâàòîâ.

Summary Compound names of instruments in the contemporary Russian language and their Polish equivalents The author of the article present the ways of profiling of reality by Russian compund names of instruments in comparison to their Polish equivalents. The analysis of the lexical material shows that the majority of Russian nomina instrumenti and their Polish counterparts expose the same or very similar semantic aspects. The differences in the ways of presenting of cognitive content can be observed only in the group of these Russian compound nouns which Polish equivalents belong to the suffixal derivatives.

370

Katarzyna Kuligowska

â êîíòåêñòå... UWM w Olsztynie Îáðàç Ïîëüøè è ïîëÿêîâ ãëàçàìè ðóññêèõ Acta Polono-Ruthenica XVI, 2011 371 ISSN 1427-549X

Andrzej Narloch Poznañ

Îáðàç Ïîëüøè è ïîëÿêîâ ãëàçàìè ðóññêèõ â êîíòåêñòå ïèñåì-ñîáîëåçíîâàíèé Ïèñüìî-ñîáîëåçíîâàíèå ïðèíàäåæèò ê ýïèäåéêòè÷åñêîìó æàíðó. À.Â. Êîðíååâà ðàçäåëÿåò ýïèäåéêòè÷åñêèé æàíð íà äâà òèïà: îöåíî÷íûé è òîðæåñòâåííûé1. Ñîáîëåçíîâàíèå îòíîñèòñÿ ê ïîñëåäíåìó òèïó. Îñîáåííîñòüþ òîðæåñòâåííûõ æàíðîâ ÿâëÿåòñÿ òî, ÷òî îíè ñîçäàþòñÿ â ñâÿçè ñ êàêèì-ëèáî ñîáûòèåì2. Ïèñüìî-ñîáîëåçíîâàíèå èìååò ñòåðåîòèïíóþ êîìïîçèöèþ è ôîðìàëüíóþ ñòðóêòóðó, ÷òî ñïîñîáñòâóåò åãî êëèøèðîâàííîñòè3. Ïî ñëîâàì Þ. Â. Êàçà÷êîâîé, òàêèå æàíðû, êàê ñî÷óâñòâèå, óòåøåíèå, ñîáîëåçíîâàíèå, ñ òî÷êè çðåíèÿ ÿçûêîâîãî âîïëîùåíèÿ „õàðàêòåðèçóþòñÿ ñî÷åòàíèåì ðå÷åâûõ ñòåðåîòèïîâ/óñòîé÷èâûõ ôðàç è ýêñïðåññèè. Ñòåðåîòèïíîñòü â áîëüøåé ñòåïåíè ñâîéñòâåííà æàíðó «ñîáîëåçíîâàíèå» êàê ýòèêåòíîìó æàíðó, ïîÿâëÿþùåìóñÿ â ðèòóàëèçîâàííîé ñèòóàöèè”4. Îäíàêî ñòðóêòóðà àíàëèçèðóåìûõ ñîáîëåçíîâàíèé íå çàäàíà î÷åíü æåñòêî è îòëè÷àåòñÿ íåêîòîðîé ñòèëåâîé ðàñêðåïîùåííîñòüþ. Ýòîìó, íåñîìíåííî, ñïîñîáñòâóåò ñàìà ôîðìà êîììóíèêàöèè ñ àäðåñàòîì, èìåþùàÿ îïîñðåäîâàííûé õàðàêòåð (÷åðåç Èíòåðíåò), à òàêæå îòñóòñòâèå íåïîñðåäñòâåííûõ êîíòàêòîâ ìåæäó àäðåñàòîì è àäðåñàíòîì. Èíòåðåñíî, ÷òî â êà÷åñòâå àäðåñàòà 1  À.Â.

Êîðåíåâà, Ïðîôåññèîíàëüíî îðèåíòèðîâàííîå îáó÷åíèå ðå÷åâûì æàíðàì ñòóäåíòîâ ñïåöèàëüíîñòè „Ñîöèàëüíàÿ ðàáîòà”, „Âåñòíèê ÌÃÒӔ 2008, ò. 11, ¹ 1, ñ. 140. 2  íàøåì ñëó÷àå ýòèì ñîáûòèåì ñòàëî êðóøåíèå ïîëüñêîãî ïðåçèäåíòñêîãî ñàìîëåòà 10 àïðåëÿ 2010 ã. ïîä Ñìîëåíñêîì. Ïîñëå ýòîé òðàãåäèè ðåäàêöèÿ èíòåðíåò-ãàçåòû rian.ru ïðåäîñòàâèëà âîçìîæíîñòü ïîìåñòèòü íà ñâîåì ñàéòå ñîáîëåçíîâàíèÿ ðóññêèõ äëÿ ïîëüñêîãî íàðîäà. Íà ñàéòå áûëî îïóáëèêîâàíî îêîëî 2000 ñîáîëåçíîâàíèé. 3 Âûáîð êîíêðåòíûõ ðå÷åâûõ îáîðîòîâ (ôðàçåì) îáóñëîâëåí òàêæå ñòåïåíüþ îòíîøåíèé ìåæäó àäðåñàíòîì (àâòîðîì) è àäðåñàòîì. Âûñîêóþ øàáëîííîñòü è ñòåðåîòèïíîñòü ðóññêèõ ãàçåòíûõ íåêðîëîãîâ ïîäòâåðæäàåò òàêæå Â. Õëåáäà, ñì.: W. Chlebda, Z badañ nad frazeologi¹ gatunków mowy (rosyjski nekrolog prasowy), Zeszyty Naukowe WSP w Opolu, Filologia Rosyjska XXXI, Opole 1993. 4 Þ. Â. Êàçà÷êîâà, Âûðàæåíèå ñî÷óâñòâèÿ â ðóññêîì è àíãëèéñêîì ðå÷åâîì îáùåíèè, Äèññ. íà ñîèñê. ó÷. ñòåï. êàíä. ôèëîë. íàóê, Ñàðàòîâ 2006.

372

Andrzej Narloch

âûñòóïàåò íå êîíêðåòíûé ÷åëîâåê, à âåñü íàðîä, ñòðàíà5. Òàêàÿ îáîáùåííîñòü àäðåñàòà ñêàçûâàåòñÿ íà ñâîáîäå âûáîðà ÿçûêîâûõ ñðåäñòâ, èñïîëüçóåìûõ äëÿ ðåàëèçàöèè íàìå÷åííîé öåëè.  ñâÿçè ñ ýòèì â èíòåðíåòñîáîëåçíîâàíèÿõ ïîÿâëÿþòñÿ òàêèå ýëåìåíòû êîäà, êîòîðûå íå ïðèìåíÿþòñÿ â äàííîì æàíðå, è äàæå òå, êîòîðûõ èçáåãàþò. Ãëàâíîé îñîáåííîñòüþ ýòîãî æàíðà ÿâëÿåòñÿ çàïðåò íà íåãàòèâíîå ñóæäåíèå, ïî ïðèíöèïó: de mortuis aut bene, aut nihil (ðóññê. î ì¸ðòâîì ëèáî õîðîøî, ëèáî íè÷åãî). Ïîýòîìó ýòè÷åñêàÿ ñòîðîíà òàêèõ ïèñåì âïîëíå ïîëîæèòåëüíà. Îäíàêî, ñ äðóãîé ñòîðîíû, òàêàÿ ñèòóàöèÿ äà¸ò âîçìîæíîñòü îòêðîâåííî è èñêðåííå âûðàçèòü ñâîè ÷óâñòâà, ýìîöèè è ìûñëè. Íà ýòîì ôîíå èíòåðåñíî âûÿâèòü îáðàç ïîëÿêîâ è Ïîëüøè â ðåöåïöèè ðóññêèõ. Ôàêòè÷åñêèé ìàòåðèàë ïîêàçàë, ÷òî ñîáðàííûå íàìè ñîáîëåçíîâàíèÿ âî ìíîãîì îòðàæàþò ñòðóêòóðó ñòåðåîòèïíûõ ïèñåì-ñîáîëåçíîâàíèé. Îäíàêî, êðîìå øàáëîííûõ êîíñòðóêöèé, ñâÿçàííûõ ñ âûðàæåíèåì ñî÷óâñòâèÿ, ïîääåðæêè, àïåëëÿöèè ê ÷óâñòâàì, ïîëîæèòåëüíûõ ýìîöèîíàëüíûõ óñòàíîâîê, èñïîëüçóþòñÿ ñîäåðæàòåëüíûå ýëåìåíòû, íå ïðèìåíÿåìûå â ïîíÿòèéíî-ÿçûêîâîé îðãàíèçàöèè äàííîãî æàíðà. Êàê îòìå÷àëîñü, â èíòåðíåò-ñîáîëåçíîâàíèÿõ íàìå÷àþòñÿ î÷åíü ÷àñòûå ïîïûòêè ðàçðóøåíèÿ æàíðîâîé îðãàíèçàöèè, ïðîÿâëÿþùèåñÿ â îñíîâíîì â òåìàòè÷åñêîì ñîäåðæàíèè. Òåìàòè÷åñêîå ñîäåðæàíèå ñîñðåäîòî÷èâàåòñÿ âîêðóã ýêñïëèêàöèè ñëîâ ñîáîëåçíîâàíèÿ, ïîääåðæêè, ïîäêðåïëåíèÿ è íå äîëæíî âêëþ÷àòü òàêèõ òåì, êîòîðûå íå çàäàíû äàííûì æàíðîì è ìîãëè áû íàðóøàòü åãî êîìïîçèöèþ.  ñâÿçè ñ ýòèì îñîáåííî èíòåðåñíû òå ïîíÿòèéíûå êðóãè, íà êîòîðûå ññûëàþòñÿ àäðåñàíòû. Îíè çàòðàãèâàþò øèðîêóþ ïåðñïåêòèâó ïîëüñêî-ðóññêèõ êîíòàêòîâ.  ôîðìèðîâàíèè ýòîãî îáðàçà ó÷àñòâóåò 5 îñíîâíûõ ïîíÿòèéíûõ êðóãîâ (êîíòåêñòîâ), ê êîòîðûì ïðèáåãàþò àâòîðû ïèñåì: (1) ýòíè÷åñêèé êîíòåêñò, (2) èñòîðèêî-ïîëèòè÷åñêèé êîíòåêñò, (3) êóëüòóðíûé êîíòåêñò, (4) ðåëèãèîçíûé êîíòåêñò, (5) îáùåñòâåííûé êîíòåêñò. Íèæå îõàðàêòåðèçóåì âêðàòöå êàæäûé èç òèïîâ êîíòåêñòîâ. Ýòíè÷åñêèé êîíòåêñò ÿâëÿåòñÿ îäíèì èç íàèáîëåå ÷àñòî çàòðàãèâàåìûõ âîïðîñîâ.  òàêèõ ïèñüìàõ ïîä÷åðêèâàåòñÿ ãåíåòè÷åñêàÿ îáùíîñòü äâóõ íàðîäîâ. Ïîäîáíàÿ ññûëêà èìååò öåëüþ óêàçàòü îáùèå êîðíè íàðîäîâ. Íàèáîëåå ñèëüíûì îáúåäèíÿþùèì çâåíîì ÿâëÿåòñÿ îïîðà íà ñëàâÿíñêîå ïðîèñõîæäåíèå, êîòîðîå èñïîëüçóåòñÿ â öåëÿõ ïîä÷åðêíóòü îáùåå 5 Òàêîå îáîáùåíèå àäðåñàòà ñâÿçàíî ñ òåì, ÷òî òðàãåäèÿ êîñíóëàñü íå òîëüêî ðîäíûõ è áëèçêèõ ïîãèáøèõ, íî ñòàëà îáùåé íàöèîíàëüíîé áåäîé, êîòîðóþ â ýòî âðåìÿ ïåðåæèâàëè âñå.

Îáðàç Ïîëüøè è ïîëÿêîâ ãëàçàìè ðóññêèõ â êîíòåêñòå...

373

ãåíåòè÷åñêîå ïðîèñõîæäåíèå íàðîäîâ, ñîâìåñòíóþ òûñÿ÷åëåòíþþ èñòîðèþ, à òåì ñàìûì è ñèñòåìó öåííîñòåé, êîòîðàÿ âêëþ÷àåò îáùèé ñëàâÿíñêèé ìåíòàëèòåò ñ åãî ãîñòåïðèèìíîñòüþ, îòêðûòîñòüþ, ïðèâåòëèâîñòüþ, òåïëîòîé è ñåðäå÷íîñòüþ â îòíîøåíèÿõ ìåæäó ëþäüìè, à òàêæå ñîñòðàäàíèåì è óâàæåíèåì òðàäèöèé è íàëè÷èåì ò.í. „ñëàâÿíñêîé äóøè”. Èñïîëüçîâàíèå òàêèõ ýëåìåíòîâ äîëæíî ñáëèçèòü íàðîäû, ïîêàçàòü èõ ïðåäñòàâèòåëåé êàê „ñâîèõ”, „íàøèõ”. Òàêèì îáðàçîì, íàñòóïàåò îòõîä îò îôèöèàëüíîñòè â ñòîðîíó íåïðèíóæäåííîñòè è èíòèìíîñòè. Ñëàâÿíñêàÿ ñîñòàâëÿþùàÿ î÷åíü ÷àñòî èñïîëüçóåòñÿ ïðè âûðàæåíèè ôàòè÷åñêîé ôóíêöèè (êîíòàêòîóñòàíàâëèâàþùåé)6. Ïîýòîìó òàê ÷àñòî â ðîëè îáðàùåíèé ôèêñèðóåòñÿ ñëîâî ñëàâÿíå: Ñëàâÿíå, êðåïèòåñü! (Âàñèëèé)7; Ñëàâÿíå! Äàâàéòå æèòü äðóæíî! (Âèòàëèé, Ýëåêòðîñòàëü); [...] ìû æå ñ Âàìè, ñëàâÿíå, ïîëÿêè (Âÿ÷åñëàâ, Êðàñíîÿðñê). Ýìîöèîíàëüíîñòü ïèñåì óñèëèâàåòñÿ çà ñ÷åò ïîÿâëåíèÿ ñëîâà áðàòüÿ (÷àùå âñåãî â ñîñòàâå êîìïîçèòà), ðåæå ñ¸ñòðû. Ñð.: Ñêîðáèì âìåñòå ñ âàìè, äîðîãèå áðàòüÿ-ñëàâÿíå (Þëèÿ, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã); Ìóæàéòåñü, áðàòüÿ-ñëàâÿíå (Àëåêñàíäð, ×åáîêñàðû); Áðàòüÿ ñëàâÿíå [...] ìû ñêîðáèì âìåñòå ñ âàìè [...] (Êèðèëë, Îðåë). Äîðîãèå áðàòüÿ è ñåñòðû, ñëàâÿíå, êðåïèòåñü (Åëåíà, Âîðîíåæ). Ïåðåäà÷à ìåæíàöèîíàëüíûõ îòíîøåíèé çà ñ÷åò ñåìåéíûõ ñâÿçåé èìååò öåëüþ ñáëèçèòü îáà íàðîäà, óêàçàòü òåïëûå è õîðîøèå îòíîøåíèÿ. Ïîñòîÿííàÿ ññûëêà íà ñëàâÿíñêèå êîðíè ñîïðîâîæäàåòñÿ ïîä÷åðêèâàíèåì îáùåãî ìåíòàëèòåòà, ñèñòåìû âçãëÿäîâ, ìèðîâîççðåíèÿ. Íà ýòîì ôîíå ïåðâîñòåïåííóþ ðîëü èãðàåò íåîäíîêðàòíî öèòèðóåìîå àâòîðàìè ïèñåì áðàòñòâî íàðîäîâ, êîòîðîå îáúåäèíÿåò ñëàâÿíñêèå íàðîäû â îäíó ñåìüþ, ñïëa÷èâàåò ñëàâÿíñêèå íàðîäû. Âåäü ñåìüÿ ñöåïëÿåò, îðãàíèçóåò ñîöèàëüíûé, ìàòåðèàëüíûé è äóõîâíûé ìèð îáùåñòâà. Ñåìåéñòâåííàÿ îáùíîñòü, îñíîâàííàÿ íà ñëàâÿíñêîì áðàòñòâå ëåãëà â îñíîâó, íàïðèìåð, ñëåäóþùèõ ïèñåì: Ìû – îäíà ñëàâÿíñêàÿ ñåìüÿ (Àëåêñàíäð, Êîëîìíà); Íî ïîíèìàþ, ÷òî ñëàâÿíñêîå áðàòñòâî æèâåò â íàøåé êðîâè (Âåðà, Íîâîñèáèðñê); Êàòûíñêàÿ òðàãåäèÿ íå äîëæíà ðàçäåëÿòü áðàòñêèå ñëàâÿíñêèå íàðîäû. Ó íàñ òàê ìíîãî îáùåãî! (Àëëà, Îçåðñê); Ìû ñêîðáèì âìåñòå ñ âàìè! Ìû – Áðàòüÿ! Ìû âñå ñëàâÿíå! Íåëüçÿ ýòî çàáûâàòü! 6 Î ôàòè÷åñêîé ôóíêöèè ñì.: Ë. Ã. Âîëêîâà, Ôàòè÷åñêàÿ ôóíêöèÿ è ñèíòàêñè÷åñêèå ñðåäñòâà åå ðåàëèçàöèè: Äèññ. êàíä. ôèëîë. íàóê, Òîìñê 1998. 7 Àâòîð ïèñüìà-ñîáîëåçíîâàíèÿ ïîäïèñûâàëñÿ ÷àùå âñåãî ñâîèì èìåíåì è ôàìèëèåé, ãîðîäîì ïðîæèâàíèÿ, à òàêæå ïðîôåññèåé.  íàñòîÿùåé ñòàòüå ìû ïðèâîäèì òîëüêî èìÿ è ãîðîä èëè òîëüêî èìÿ àâòîðà (åñëè àâòîð íå ïðèâîäèë íàçâàíèå ãîðîäà).

374

Andrzej Narloch

(Ñåðãåé); Ìû ïî êðîâè âñå áðàòüÿ è ñåñòðû, ìû ñëàâÿíå è äîëæíû áûòü âñåãäà âìåñòå â ãîðå è â ðàäîñòè (Íèíà, Ìîñêâà); Ìû ñëàâÿíå è áëèçêèå ïî êðîâè íàðîäû. Ó íàñ áëèçêèé ìåíòàëèòåò è äîëæíû äåðæàòüñÿ äðóã äðóãà (Êîíñòàíòèí, Ìîñêâà). Òàêèì îáðàçîì, äàííûé êîíòåêñò ñòàíîâèòñÿ âàæíûì ýëåìåíòîì ýòíè÷åñêîé èäåíòèôèêàöèè. Áåäà, ïîñòèãøàÿ îäèí íàðîä, ñòàíîâèòñÿ îáùåé áåäîé, áåäîé äëÿ âñåõ. Âàæíóþ ôóíêöèþ ïðèîáðåòàåò òàêæå âçàèìîïîíèìàíèå íàðîäîâ, ÿâëÿþùååñÿ îòïðàâíîé òî÷êîé äëÿ äàëüíåéøèõ óñïåøíûõ êîíòàêòîâ. Èñòîðèêî-ïîëèòè÷åñêèé êîíòåêñò. Äàííûé êîíòåêñò îòíîñèòñÿ ê îäíîìó èç íàèáîëåå ñëîæíûõ. Èñòîðèêî-ïîëèòè÷åñêèå âîïðîñû ñòàíîâÿòñÿ îäíèìè èç âàæíåéøèõ â ïðîàíàëèçèðîâàííîì ìàòåðèàëå, òàê êàê, ïî ìíåíèþ àäðåñàíòîâ, èìåííî ýòè ôàêòîðû ëîæàòñÿ òåíüþ íà êîíòàêòàõ ìåæäó îáîèìè íàðîäàìè. Íåñìîòðÿ íà òî, ÷òî â æàíðå ñîáîëåçíîâàíèå èçáåãàþò ñóæäåíèé, êîòîðûå ìîãëè áû âûçûâàòü îòðèöàòåëüíóþ îöåíêó ó àäðåñàòà, â äàííîì êîíòåêñòå íàõîäèì ëåêñèêó îòðèöàòåëüíîãî ñóæäåíèÿ è ñ íåãàòèâíûìè êîííîòàöèÿìè. Ïðèâåäåì ýêçåìïëèôèêàöèè: Ìû ñîñåäè, à çíà÷èò ó íàñ î÷åíü ñëîæíàÿ èñòîðèÿ. Ó íàñ áûëî ìíîãî âîéí. Íàéäóòñÿ âçàèìíûå ïðåòåíçèè (Èâàí, Ìîñêâà); Ýòî íàøå îáùåå ãîðå, òàê êàê ïîëÿêè áûëè óáèòû òåìè æå ðóêàìè, êàêèìè áûëè óáèòû è ñîòíè òûñÿ÷ ðóññêèõ (Òàòüÿíà, Ìîñêâà); Ìíîãî, î÷åíü ìíîãî ãîðÿ è ñòðàäàíèé ïåðåæèëà Ïîëüøà çà äîëãèå âåêà (Âàñèëèé, Ïåòåðáóðã); È, ïóñòü ó íàñ íå ñàìûå ëó÷øèå îòíîøåíèÿ ñ âàøåé ñòðàíîé. Íî ëþäåé æàëêî â ïåðâóþ î÷åðåäü, à ïîëèòèêà, îíà äàëåêî íå íà ïåðâîì ìåñòå (Àííóøêà). Îäíàêî òðóäíûå èñòîðè÷åñêèå âîïðîñû ïðèçâàíû íå âûçûâàòü îòðèöàòåëüíûå ýìîöèè ó àäðåñàòîâ. Èõ öåëü ñêîðåå âñåãî äðóãàÿ – î÷èñòèòü ïîëå äëÿ îáùåñòâåííîãî äèàëîãà è ñáëèæåíèÿ, ÷òî ïîä÷åðêèâàþò è ñàìè àâòîðû. Îïîðà íà èñòîðèþ äàåò âîçìîæíîñòü çàíîâî âçãëÿíóòü íà îòíîøåíèÿ ìåæäó íàøèìè íàðîäàìè. Êàê ïîêàçàë àíàëèç ïèñåì, îñîçíàíèå èñòîðè÷åñêèõ ïðîöåññîâ è ñâÿçàííûõ ñ íèìè òðàãè÷åñêèõ ñòðàíèö èñòîðèè ÿâëÿåòñÿ îòïðàâíîé òî÷êîé äëÿ ïîñòðîåíèÿ áóäóùèõ äðóæåñêèõ îòíîøåíèé. Ñð. ïðèìåðû: Èõ òðàãè÷åñêèé óõîä èç æèçíè ñòàë ñèìâîëîì òîé äóøåâíîé áîëè, êîòîðóþ  èñïûòûâàþò íàøè íàðîäû èç-çà ïðåñòóïëåíèé ïðîøëîãî. Ïóñòü ýòî ïîñëóæèò óðîêîì äëÿ áóäóùåãî íå òîëüêî ïîëÿêîâ è ðóññêèõ, íî è âñåõ, êîìó íåáåçðàçëè÷íà ÷åëîâå÷åñêàÿ æèçíü, ïðàâäà è ñïðàâåäëèâîñòü íà çåìëå (Âàëåðèé, Ìîñêâà); Î÷åíü ìå÷òàþ, ÷òîáû ýòà óæàñíàÿ òðàãåäèÿ ñáëèçèëà íàñ, ÷òîáû ìû íå ëèñòàëè ñòðàíèöû ìðà÷íîãî ïðîøëîãî, à ñìîòðåëè âïåð¸ä [...] (Helena, Helsinki); Ïðîéäåò âðåìÿ. Æèçíü âåðíåòñÿ

Îáðàç Ïîëüøè è ïîëÿêîâ ãëàçàìè ðóññêèõ â êîíòåêñòå...

375

â ñâîå ïðèâû÷íîå ðóñëî. Îò âñåé äóøè, îò âñåãî ñåðäöà ÿ õî÷ó, ÷òîáû íàøè ÷åðíî-áåëûå îòíîøåíèÿ ñòàëè îïÿòü æèâûìè, òî åñòü öâåòíûìè (Âèêòîð, Ìîñêâà). Íåñìîòðÿ íà òî, ÷òî âçàèìîîòíîøåíèÿ íîñÿò ñëîæíûé õàðàêòåð, ýòî íå ïðåïÿòñòâóåò ïîÿâëåíèþ ìíîãî÷èñëåííûõ ïîçèöèé, íàïðàâëåííûõ íà óëó÷øåíèå ñâÿçåé. Òàêàÿ òî÷êà çðåíèÿ âñåãäà ïîäêðåïëÿåòñÿ íàëè÷èåì ýëåìåíòîâ íàäåæäû è âåðû: Òàê ïîëó÷èëîñü, ÷òî Ðîññèÿ è Ïîëüøà ñ äðåâíèõ âðåìåí çíàëè áîëüøå âðàæäû, ÷åì ìèðà, îñîáåííî â ñîâåòñêèå ãîäû, íî ÿ íàäåþñü, ÷òî â áóäóùåì ìû ñòàíåì áëèçêèìè äðóçüÿìè! (Âÿ÷åñëàâ, Êîâðîâ); Î÷åíü íàäåþñü, ÷òî îòíîøåíèÿ, â ñâÿçè ñ ýòîé òðàãåäèåé, ñ Ðîññèåé, ñòàíóò áîëåå äðóæåñòâåííûìè (Àíàòîëèé, Ñåâàñòîïîëü); Õî÷åòñÿ íàäåÿòüñÿ, ÷òî õîòü íåìíîãî ýòó ñòðàøíóþ æåðòâó îïðàâäàåò äàëüíåéøàÿ íàøà ñ âàìè èñòîðèÿ ìèðîëþáèâûõ îòíîøåíèé (Íàòàëüÿ, Ñìîëåíñê). Äëÿ ÷àñòè àäðåñàíòîâ âïîëíå î÷åâèäíî, ÷òî èñòîðèêî-ïîëèòè÷åñêèé êîíòåêñò óæå íàäîåë, âîñïðèíèìàåòñÿ òåìîé, êîòîðóþ íàäî îñòàâèòü.  ñâÿçè ñ ýòèì âûðàæàþòñÿ ïîæåëàíèÿ çàêðûòü ýòîò ðàçäåë â îòíîøåíèÿõ îáåèõ íàðîäîâ: Äàâàéòå îñòàâèì èñòîðèè âñå, ÷òî áûëî ìåæäó íàìè ïëîõîãî. Íå çàáûâàÿ, îñòàâèì èñòîðèè! Ìû æå òàêèå ïîõîæèå! (Ñåðãåé, Ðîñòîâ-íà-Äîíó); Íàäåþñü, ÷òî âåêîâûå ïðåòåíçèè äðóã ê äðóãó íàêîíåö-òî áóäóò çàáûòû. ×òî íàì äåëèòü? Æèçíü òàê êîðîòêà! (Ãðèãîðèé, Ìîñêâà); Ìû, ïîëÿêè è ðóññêèå ïîíèìàåì äðóã äðóãà, ïîýòîìó áûòü âìåñòå íàì äîëæíî áûòü ëåãêî. ß î÷åíü íàäåþñü, ÷òî èìåííî òàê áóäóò ñòðîèòüñÿ îòíîøåíèÿ ìåæäó íàøèìè ñòðàíàìè è íàøèìè íàðîäàìè. Æèçíü ïðîäëæàåòñÿ (Îëüãà); Äîðîãèå ðîäñòâåííèêè è áëèçêèå ïîãèáøèõ, âûðàæàþ Âàì ñâîè èñêðåííèå ñîáîëåçíîâàíèÿ è íàäåþñü, ÷òî ýòà òðàãåäèÿ íå îñëîæíèò íåïðîñòûõ îòíîøåíèé äâóõ ñòðàí (Âèêòîðèÿ, Ïàðèæ). Òðàãèçì ïðîøëûõ ëåò â îáîñòðåííîé ôîðìå ïðèñóòñòâóåò â ñîáðàííûõ ïèñüìàõ. Îíè îòëè÷àþòñÿ ïîâûøåííîé ýìîöèîíàëüíîé îêðàñêîé è íîñÿò àïïåëÿòèâíóþ, äàæå èìïåðàòèâíóþ, ìîäàëüíîñòü.  äèíàìè÷åñêîé êîìïîçèöèè òàêèõ ïèñåì âûñêàçûâàåòñÿ íåäîâîëüñòâî ïî ïîâîäó íåðàçðåøåíèÿ èñòîðè÷åñêèõ ïðîáëåì, ÷òî çà÷àñòóþ ýêñïëèöèðóåòñÿ ãëàãîëîì õâàòèòü, ñð.: Õâàòèò äåðæàòüñÿ çà ïðîøëîå, èíà÷å íå áóäåò áóäóùåãî, ýòî çàêîí âñåëåííîé (Èðèíà, Ìîñêâà); Õâàòèò ñûïàòü ñîëü äðóã äðóãó íà ðàíû èñòîðèè. Íàäî âìåñòå ñòðîèòü íîâûé ìèð (Âÿ÷åñëàâ, Ìîñêâà); Õâàòèò êðîâè, áîëè, íåíàâèñòè è çëîáû, äðåâíèõ îáèä, íåïðîùåíèÿ, êàê íàïèñàë â ñâîå âðåìÿ ðóññêèé ïîýò Òþò÷åâ (Àíäðåé, Ìîñêâà); Ïîñëå òîãî, ÷òî çà

376

Andrzej Narloch

ïîñëåäíåå âðåìÿ ïåðåæèëè âû, ïîëÿêè, è ìû, ðóññêèå, ïîðà çàáûâàòü î âñåõ ðàçäîðàõ, õâàòèò ïðåäúÿâëÿòü ñ÷åòû äðóã äðóãó (Íèêîëàé, Âîëãîãðàä). Èç ïðèâåäåííûõ ïðèìåðîâ âèäíî, ÷òî èñòîðèêî-ïîëèòè÷åñêàÿ ïðîáëåìàòèêà ïðåäñòàâëåíà êàê ÷óâñòâåííîå âîñïðèÿòèå èñòîðèè. Ñëåäîâàòåëüíî, íåðàçðåøåíèå ýòîãî âîïðîñà â áóäóùåé ïåðñïåêòèâå ìîæåò ñäåëàòü íåâîçìîæíûì ïðîöåññ ïðèìèðåíèÿ ìåæäó íàðîäàìè. Êóëüòóðíûé êîíòåêñò. Êóëüòóðà ÿâëÿåòñÿ òåì ýëåìåíòîì ÷åëîâå÷åñêîé àêòèâíîñòè, êîòîðàÿ âñåãäà ñïîñîáñòâîâàëà âçàèìíîìó ïîçíàíèþ è ñáëèæåíèþ íàðîäîâ. Èç àíàëèçà ïèñåì-ñîáîëåçíîâàíèé âûòåêàåò, ÷òî ðóññêèå îòíîñÿòñÿ î÷åíü òåïëî ê ïîëüñêîé êóëüòóðå. Ïîëüñêàÿ êóëüòóðà äëÿ ðóññêèõ áëèçêà, çíàêîìà, åå óâàæàþò: ß î÷åíü ëþáëþ âñå, ÷òî ñâÿçàíî ñ Ïîëüøåé: åå ëèòåðàòóðó, ìóçûêó, êèíî, ÿçûê [...] øàðì, ýìîöèîíàëüíûõ è òàê ïîõîæèõ íà íàñ æèòåëåé Ïîëüøè! (Íàòàëüÿ, Ñìîëåíñê); È âû ñ ýòèì ñïðàâèòåñü – íåäàðîì â Ðîññèè ñ òàêèì óâàæåíèåì è ëþáîâüþ âñåãäà îòíîñèëèñü ê ïîëüñêîé êóëüòóðå è ñòðàíå [...] (Ñåðãåé, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã); Âîîáùå ê Ïîëüøå ïèòàþ ñëàáîñòü è ÷óâñòâóþ áëèçîñòü, âûñîêî öåíþ ïîëüñêóþ êóëüòóðó, îáîæàþ ïîëüñêîå êèíî [...] (Åëåíà, Êîðîëåâ).  ñîçíàíèè ðóññêèõ ïîëüñêàÿ êóëüòóðà ÿâëÿåòñÿ áîãàòûì èñòî÷íèêîì íðàâñòâåííûõ è ëè÷íîñòíûõ îáðàçöîâ, ëþäåé, çàñëóæèâàþùèõ óâàæåíèÿ è ÷åñòè. Óìñòâåííî-ìàòåðèàëüíàÿ äåÿòåëüíîñòü êîíêðåòíîãî ñîöèóìà îòðàæàåòñÿ â íàöèîíàëüíîé êóëüòóðå è äåëèòñÿ íà îòäåëüíûå ïëàñòû. Êàê ïðàâèëî, âñÿêàÿ êóëüòóðà ìíîãîñëîéíà8. Íàìè âûäåëåíî íåñêîëüêî ñëîåâ, çà ñ÷åò êîòîðûõ ýêñïëèöèðóåòñÿ ïîëüñêàÿ êóëüòóðà – ýòî ìóçûêà, êèíî è ëèòåðàòóðà. Ìóçûêà. Àíàëèç ìàòåðèàëà ïîêàçàë, ÷òî ïîëüñêàÿ ìóçûêà â ìåíòàëüíîì ïðîñòðàíñòâå ðóññêèõ çàíèìàåò âàæíîå ìåñòî. Ññûëêà íà íåå èìååò áîëåå ãëóáîêèé ñìûñë. Âåäü ìóçûêà – ýòî ýìîöèîíàëüíàÿ ñòîðîíà æèçíè ÷åëîâåêà, îíà ïîâûøàåò íàøå íàñòðîåíèå, ëå÷èò äóøó, ÷òî â ÷àñòíîñòè èñêëþ÷èòåëüíî âàæíî â äàííîì æàíðå, âûäâèãàÿ íà ïåðâûé ïëàí òåðàïåâòè÷åñêóþ ôóíêöèþ9. Íà ýòîì ïîëå èñêëþ÷èòåëüíîå ìåñòî îòäàåòñÿ Ô. Øîïåíó, èìÿ êîòîðîãî î÷åíü ÷àñòî óïîìèíàåòñÿ êàê âûäàþùåãîñÿ ïîëüñêîãî êîìïîçèòîðà: Ñ äåòñòâà ëþáëþ ïðîíçèòåëüíóþ ìóçûêó âåëèêîãî ïîëÿêà Øîïåíà [...] (Èííà); Ñêîðáèì, ðàçäåëÿåì âàøå ãîðå. Áåçóìíî ãîðüêîå 8 Þ. Ì. Ëîòìàí, Áåñåäû î ðóññêîé êóëüòóðå. Áûò è òðàäèöèè ðóññêîãî äâîðÿíñòâà (XVIII – íà÷àëî XIX âåêîâ), Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 1994, ñ. 3. 9 Î òåðàïåâòè÷åñêîé ôóíêöèè ÿçûêà, ñì.: Â.È. Øàõîâñêèé, Í.Ã. Ñîëîäîâíèêîâà, Òåðàïåâòè÷åñêàÿ ôóíêöèÿ ÿçûêà êàê ïðîáëåìà ýêîëèíãâèñòèêè, ñì. ñàéò: .

Îáðàç Ïîëüøè è ïîëÿêîâ ãëàçàìè ðóññêèõ â êîíòåêñòå...

377

÷óâñòâî [...] â äóøå çâó÷èò Øîïåí [...] (Òàòüÿíà, Äåëè); Ñ ðàííåãî äåòñòâà ìîþ æèçíü ñîïðîâîæäàëè çâóêè ïðîèçâåäåíèé ãåíèàëüíîãî ïîëüñêîãî êîìïîçèòîðà Ôðåäåðèêà Øîïåíà. Âñÿ äóøà ïîëüñêîãî íàðîäà âûðàæåíà â íîêòþðíàõ, âàëüñàõ è îñîáåííî â ìàçóðêàõ. (Íèêîëàé, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã). Óïîìèíàåòñÿ òàêæå ïîëüñêàÿ ìóçûêà 60-80 ãã. XX âåêà.  êà÷åñòâå ïðåäñòàâèòåëåé ïîëüñêîé ìóçûêè òîãî âðåìåíè ôóíêöèîíèðóþò òàêèå èñïîëíèòåëè è àíñàìáëè, êàê Àííà Ãåðìàí, Ìàðûëÿ Ðîäîâè÷, ×åðâîíû Ãèòàðû, Ñêàëüäû, Íî Òî Öî. Ñð.: Ìîå ïîêîëåíèå âñåãäà áóäåò ïîìíèòü „×åðâîíû Ãèòàðû”, „Ñêàëüäû”, „Íî Òî Öî”, Ìàðûëþ Ðîäîâè÷ [...] (Ñåðãåé, Ñî÷è); À êòî çàáóäåò ãîëîñ Àííû Ãåðìàí, â ÷üåé ñóäüáå ïðåëîìèëîñü ìíîæåñòâî ñïëåòåíèé â îòíîøåíèÿõ íàøèõ íàðîäîâ? (Ðîìàí, Ìîñêâà). Êèíî.  ñîâðåìåííîì ìèðå îäíèì èç ïîñòàâùèêîâ îáðàçà è ñòåðåîòèïà íàöèè ÿâëÿåòñÿ êèíî. Êèíîêàðòèíû ÿâëÿþòñÿ âàæíûì êàíàëîì êóëüòóðíîé èíôîðìàöèè è èñòî÷íèêîì çíàíèé î êóëüòóðå äàííîãî íàðîäà. Îáðàç íàöèè âî ìíîãîì ôîðìèðóåòñÿ áëàãîäàðÿ ãåðîÿì êèíîëåíò.  ñîçíàíèè ðóññêèõ íàèáîëåå ðàñïîçíàâàåìûìè îêàçàëèñü êèíîïðîäóêöèè ñîöèàëèñòè÷åñêèõ âðåìåí, êîòîðûå â íåêîòîðîé ñòåïåíè, ïî ìíåíèþ ðóññêèõ, ôîðìèðîâàëè èõ îáðàç ïîëÿêîâ è Ïîëüøè. Ýòî, â ÷àñòíîñòè, äâà ôèëüìà – ×åòûðå òàíêèñòà è ñîáàêà è Ñòàâêà áîëüøå, ÷åì æèçíü. Ïðèâåäåì ïðèìåðû: Âåäü Ïîëüøà, î÷åíü õîðîøàÿ ñòðàíà! ß òàì áûâàëà! À åùå, ëþáëþ âàø ñåðèàë „×åòûðå òàíêèñòà è ñîáàêà”, åùå â äåòñòâå åãî ñìîòðåëà!!!! (Ñâåòëàíà, Âîëîãäà); Îòíîøåíèå ê ïîëÿêàì, êàê ê áðàòüÿì, ó ìåíÿ ïîÿâèëîñü ïîñëå âûõîäà íà ýêðàíû ôèëüìà „×åòûðå òàíêèñòà è ñîáàêà” è „Ñòàâêà áîëüøå, ÷åì æèçíü” (Àíàòîëèé, Ìîñêâà); [...] à ÷òîáû íè ãîâîðèëè î ôèëüìå „×åòûðå òàíêèñòà è ñîáàêà”, îí äëÿ ìåíÿ  ñâÿçàí (íå çíàþ ïî÷åìó) ñ çàïàõîì ñèðåíè è çàïàõîì êîñòðà â òåïëûé ñèðåíåâûé âå÷åð, ñ äîáðîé ñèëîé, íî è îáàÿíèåì ïîëÿêîâ (Ñåðãåé, Ñî÷è). Îáðàç Ïîëüøè âîññîçäàí äåÿòåëÿìè êóëüòóðû, êîòîðûå õîðîøî èçâåñòíû â Ðîññèè. Íà ôîíå ïîëüñêîãî ôèëüìà, â ÷àñòíîñòè, âûäåëÿþòñÿ ôàìèëèè ðåæèññåðîâ è àêòåðîâ.  ïèñüìàõ ïðèâîäÿòñÿ ôàìèëèè ïîëüñêèõ àêòåðîâ òàêèõ, êàê Àíäæåé Îëüáðûõñêèé, Áàðáàðà Áðûëüñêà. Óïîìèíàþòñÿ òàêæå ðåæèññåðû: Êøèøòîô Êåñë¸âñêèé, Êøèøòîô Çàíóññè è, ïðåæäå âñåãî, Àíäæåé Âàéäà: [...] ó ìåíÿ ñôîðìèðîâàëîñü õîðîøåå îòíîøåíèå ê ïîëüñêîìó íàðîäó – íà÷èíàÿ ñ íàèâíâûõ „4-õ òàíêèñòî┠è êîí÷àÿ ïîëüñêèìè êíèãàìè è ôèëüìàìè À. Âàéäû (Âèêòîð, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã); È åù¸ â øêîëå ìû ñ ìîèìè äðóçüÿìè ñìîòðåëè âåëèêèõ ïîëüñêèõ ðåæèññåðîâ: Âàéäó, Êåñëåâñêîãî, Çàíóññè [...] (Ìèõàèë, Íîâîñèáèðñê); Ìû, ñòàðøåå

378

Andrzej Narloch

ïîêîëåíèå, âûðîñëè íà ïîòðÿñàþùèõ è ãëóáîêèõ ôèëüìàõ Àíäæåÿ Âàéäû, ìû ëþáèì è ôèëüìû äðóãèõ òàëàíòëèâûõ ïîëüñêèõ ðåæèññåðîâ (Íàòàëüÿ). Ëèòåðàòóðà.  ïèñüìàõ-ñîáîëåçíîâàíèÿõ óïîìèíàåòñÿ ïîëüñêàÿ ëèòåðàòóðà êàê èñòî÷íèê ëó÷øèõ õóäîæåñòâåííûõ îáðàçöîâ. Ïîÿâëÿþòñÿ ÷àùå âñåãî ôàìèëèè ïîýòîâ è ïèñàòåëåé, êàê, íàïðèìåð, À. Ìèöêåâè÷, Ñ. Ëåì, Ã. Ñåíêåâè÷, È. Õìåëåâñêàÿ, íàïð.: Ñòðàíà Ìèöêåâè÷à è Øîïåíà ïîíåñëà äåéñòâèòåëüíî ñèëüíûé óäàð. Êðåïèòåñü (Àëåêñåé, Òðîèöê); Ó ìåíÿ åñòü ïîëüñêèå êîëëåãè è äðóçüÿ, ïîëÿ÷êà Èîàííà Õìåëåâñêàÿ – îäíà èç ñàìûõ ìîèõ ëþáèìûõ ïèñàòåëüíèö (Òàòüÿíà); Ìû ëþáèì âåëèêóþ ïîëüñêóþ ëèòåðàòóðó è èñêóññòâî êèíî (Ðîçà, Ìîñêâà); Ñî÷óâñòâóþ âñåì ïîëÿêàì è, îñîáåííî, ðîäñòâåííèêàì ïîãèáøèõ. Íî êàê ãîâîðèë âåëèêèé Ñòàíèñëàâ Ëåì, „Áóäóùåå âñåãäà âûãëÿäèò èíà÷å, íåæåëè ìû ñïîñîáíû åãî ñåáå âîîáðàçèòü” (Êîíñòàíòèí, Íîâîñèáèðñê). Íåîäíîêðàòíî ïîëüñêèå ïèñàòåëè ïðèâîäÿòñÿ ðÿäîì ñ ðóññêèìè ñ öåëüþ ïðîäåìîíñòðèðîâàòü âûäàþùèõñÿ êóëüòóðíûõ äåÿòåëåé îáåèõ íàöèé, ïîêàçàòü èõ âêëàä â ìèðîâóþ ëèòåðàòóðó, ñð.: Äàâàéòå ïîìíèòü î òîì, ÷òî íàøè ñëàâÿíñêèå íàðîäû äàëè ìèðó – Ìèöêåâè÷à è Ïóøêèíà, Øîïåíà è ×àéêîâñêîãî, Ìåíäåëååâà è Ìàðèþ Ñêëîäîâñêó-Êþðè, Òîëñòîãî è Ñåíêåâè÷à è ìíîãèõ äðóãèõ. Âìåñòå ìû áóäåì ñèëüíåå, ìû ñìîæåì ïåðåæèòü âñå íåâçãîäû è ñòðîèòü íàøå áóäóùåå, ãäå áóäåò äðóæáà âåëèêèõ ñëàâÿíñêèõ íàðîäîâ (Íèêîëàé, Âîëãîãðàä). Ðåëèãèîçíûé êîíòåêñò. Äàííûé êîíòåêñò çàòðàãèâàåòñÿ ðåæå îñòàëüíûõ òåì. Îäíàêî âàæíûì ýëåìåíòîì, óêàçûâàþùèì íà ðàçëè÷èÿ ìåæäó íàðîäàìè, ñòàíîâèòñÿ ðåëèãèÿ. Àäðåñàíòàìè óêàçûâàþòñÿ ðàçëè÷èÿ âî âåðîèñïîâåäàíèè îáåèõ íàðîäîâ. Îäíàêî, ñ äðóãîé ñòîðîíû, ïî ìíåíèþ ðóññêèõ, ýòîò ôàêò íå ëîæèòñÿ òåíüþ è íå ïðåïÿòñòâóåò äðóæåñêèì ñâÿçÿì: Âû – êàòîëèêè, ìû – ïðàâîñëàâíûå [...] Íî Ãîñïîäü-òî îäèí! (Àíàòîëèé, Ìîñêâà); Êîãäà ãèáíóò ëþäè, íå âàæíî èç êàêîé îíè ñòðàíû è êàêîãî âåðîèñïîâåäàíèÿ. Äåðæèòåñü [...] (Ôèîäîð, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã); [...] âñå ìû ëþäè, íåçàâèñèìî îò íàöèîíàëüíîñòè, ïîëèòè÷åñêèõ âçãëÿäîâ è âåðîèñïîâåäàíèé [...] (Êîðîòêîâ, Êðèâîãðàä); Íåçàâèñèìî îò ìèðîâîççðåíèÿ è âåðîèñïîâåäàíèÿ [...]. Î÷åíü æàëü âñåõ (Íàòàëüÿ). Âåðîèñïîâåäaíèå ÿâëÿåòñÿ ýëåìåíòîì íàöèîíàëüíîé èäåíòèôèêàöèè. Ïîýòîìó ïîëÿêè â ãëàçàõ ðóññêèõ â îñíîâíîì ïðåäñòîÿò èìåííî êàê êàòîëèêè: Óâàæàåìûå ÏÎËßÊÈ! Õðèñòèaíå, êàòîëèêè! Ïðèìèòå ìîè ñàìûå èñêðåííèå è ñåðäå÷íûå ñîáîëåçíîâàíèÿ (Òàòüÿíà, Ïàíåâåæèñ). Íåîäíîêðàòíî ðóññêèå âîñïðèíèìàþò Ïîëüøó êàê ñòðàíó, â êîòîðîé æèë Ïàïà Èîàíí Ïàâåë II. Èìåííî â åãî ëèöå íàõîäÿò ÷åëîâåêà, ÿâëÿþùåãîñÿ

Îáðàç Ïîëüøè è ïîëÿêîâ ãëàçàìè ðóññêèõ â êîíòåêñòå...

379

îáðàçöîì íðàâñòâåííîé ëè÷íîñòè. Èîàíí Ïàâåë II îïðåäåëÿåòñÿ èñêëþ÷èòåëüíî ñ ïîëîæèòåëüíîé ñòîðîíû, ÿâëÿÿñü íðàâñòâåííûì îáðàçöîì è îäíèì èç ëó÷øèõ ëþäåé íàøåãî âðåìåíè: Äëÿ ìåíÿ Ïîëüøà – óäèâèòåëüíàÿ ñòðàíà, ãäå ðîäèëñÿ Èîàíí Ïàâåë Âòîðîé, îäèí èç ëó÷øèõ ëþäåé íàøåãî âðåìåíè (Ëþäìèëà); Âåëèêèé ÷åëîâåê, ïðèâåäøèé ìåíÿ ê âåðå  – Ïàïà Èîàí Ïàâåë Ï. (Ìàðèíà, Ñåðïóõîâ); Òàêèì ïðåêðàñíûì ÷åëîâåêîì áûë Âàø Ïàïà Ðèìñêèé [...] (Âëàäèìèð, Êèåâ). Îáùåñòâåííûé êîíòåêñò. Äàííûé êîíòåêñò ÿâëÿåòñÿ õîðîøèì ìåðèëîì îòíîøåíèÿ ðóññêèõ ê ïîëÿêàì. Íåñìîòðÿ íà ñóùåñòâîâàíèå íåêîòîðûõ ïðîáëåì èñòîðèêî-ïîëèòè÷åñêîãî õàðàêòåðà, ýëåìåíòû íåäîâåðèÿ, îòñóòñòâèÿ âçàèìîïîíèìàíèÿ íå ïðåîáëàäàþò íàä ïîëîæèòåëüíûì îáðàçîì íàöèè. Ðóññêèå ñ ñèìïàòèåé îòíîñÿòñÿ ê ïîëÿêàì. Îòêðûòîñòü ðóññêèõ ïî îòíîøåíèþ ê ïîëÿêàì ïðåäñòàâëåíà ÷àñòî çà ñ÷åò ïðåäëîæåíèé ñ èìïåðàòèâíîé ìîäàëüíîñòüþ è ôîðìóëèðîâàíèåì ïðèïîäíÿòûõ è òîðæåñòâåííûõ îáðàùåíèé ê àäðåñàòàì, ïðèçûâàþùèõ ê äðóæáå, ëþáâè, à òàêæå ïðèçûâoâ îñòàâèòü ïðîøëûå îáèäû, ïðîñòèòü äðóã äðóãó, íà÷àòü âñå çàíîâî. Èìïåðàòèâíàÿ ìîäàëüíîñòü óêàçûâàåò íà âûñîêóþ ýìîöèîíàëüíîñòü è ýêñïðåññèâíîñòü ñîîáùåíèÿ: Äàâàéòå äðóæèòü ñòðàíàìè. Âàñ â Ðîññèè ëþáÿò (Ñåðãåé, Ñî÷è); Äàâàéòå áóäåì áëèæå äðóã äðóãó, è òîãäà ìû íå áóäåì îäèíîêèìè â ýòîì ìèðå (Àë¸íà, Ìîñêâà); Äàâàéòå, íàêîíåö, æèòü ïî äîáðîñîñåäñêè (Âëàäèìèð, Ôåðãàíà); Äàâàéòå ïîïûòàåìñÿ ïîíÿòü äðóã äðóãà (Âèêòîð, Ìîñêâà). Àíàëèòè÷åñêèé ìàòåðèàë ïîêàçàë, ÷òî ðóññêèå îñîçíàþò, ÷òî ïîëÿêè îòíîñÿòñÿ ê íèì ñ íåêîòîðîé îñòîðîæíîñòüþ, äàæå íåäîâåðèåì è ïîäîçðèòåëüíîñòüþ. Áîëåå òîãî, âûñêàçûâàþòñÿ ìíåíèÿ î òîì, ÷òî ïîëÿêè âîñïðèíèìàþò èõ êàê ÷óæîé íàðîä, êàê âðàãîâ, î ÷åì ñâèäåòåëüñòâóþò ïðèìåðû: Ìû æå íå âðàãè. È íèêîãäà èìè íå áûëè (Òàòüÿíà, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã); Ïîëÿêè, ìû Âàì íå âðàãè, ìû – òîæå ëþäè è òîæå ñêîðáèì (Âàäèì, Èðêóòñê); Ïî÷åìó ïî âîëå ïðàâèòåëåé ìû â îäíî÷àñüå èç äðóçåé ñäåëàëèñü âðàãàìè, è ïî âîëå òðàãåäèè èç âðàãî⠖ îáðàòíî â äðóçüÿ? (Àëåêñàíäð, Ëóíä); Èìåííî â ãîðå, ïîçíà¸òñÿ êòî òâîé äðóã. Ìû ñ Âàìè. Ìû íå âðàãè. Ìû ìîëèìñÿ çà ïîãèáøèõ (Åâãåíèé, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã). Êðîìå òîãî, ó àäðåñàíòîâ ïðîñëåæèâàåòñÿ îïðåäåëåííîå íåïîíèìàíèå ñëîæèâøåéñÿ ñèòóàöèè. Ðóññêèì íåïîíÿòíî, ïî÷åìó èõ ðàññìàòðèâàþò â êà÷åñòâå âðàãîâ. Âåäü îíè âèäÿò â ïîëÿêàõ äðóæåñêèé è áðàòñêèé íàðîä, ñð.: Ìû íå âðàãè âàì, à áðàòüÿ (Òàìàðà, Äàëüíèé Âîñòîê); [...] õîòåëîñü áû âåðèòü, ÷òî âû îòíîñèòåñü ê íàì íå êàê ê íàöèè âðàãîâ, à êàê ê äîáðûì è ñòàðûì äðóçüÿì [...] (Âÿ÷åñëàâ, Ñàìàðà); Ìû íèêîãäà íå ñ÷èòàëè Âàñ

380

Andrzej Narloch

âðàãàìè, ìû êîãäà-òî áûëè îäíèì íàðîäîì – ñëàâÿíàìè è äîëæíû ýòî ñîõðàíèòü íàâñåãäà! (Àíòîí è Êàòÿ). Òðóäíî íå ñîãëàñèòüñÿ ñ ìíåíèåì, ÷òî ñàìîå èíòåðåñíîå â ëþáîé ñòðàíå – ýòî ñàìè åå æèòåëè. Ïîýòîìó íåîáõîäèìî îáðàòèòü âíèìàíèå íà îïèñûâàåìûé ðóññêèìè õàðàêòåð ïîëÿêîâ. Îáðàç ïîëÿêîâ è Ïîëüøè â ïèñüìàõñîáîëåçíîâàíèÿõ î÷åíü ÷àñòî îñíîâûâàåòñÿ íà ëè÷íîì çíàêîìñòâå è âñòðå÷àõ ñ ïîëÿêàìè. Âûòåêàþùèé èç ýòîãî îïûò âïîëíå ïîçèòèâåí è ïðåäñòàâëÿåò Ïîëüøó è ïîëÿêîâ c èñêëþ÷èòåëüíî ïîëîæèòåëüíîé ñòîðîíû. Ïîëÿêàì ïðèïèñûâàþòñÿ òàêèå ÷åðòû, êàê äðóæåëþáíûé, ïðèâåòëèâûé, ãîñòåïðèèìíûé, ìèëûé. Ñð. ïðèìåðû: Êàæäûé ðàç, êîãäà ïðèåçæàë, íå ìîã íàðàäîâàòüñÿ è íèêîãäà íå çàáóäó ëþäåé, ïðèâåòëèâûõ è äðóæåëþáíûõ, âñå òî, ÷òî íàâñåãäà âïå÷àòàëîñü â ïàìÿòü [...] (Èãîðü, Ñàí-Ôðàíöèñêî); Íåâåðîÿòíî ãîñòåïðèèìíàÿ è îòêðûòàÿ ñòðàíà, ïîëÿêè – ìèëûå è äðóæåëþáíûå (Åêàòåðèíà, Âëàäèâîñòîê); Ñàì åçæó â Ïîëüøó ïî ðîäó äåÿòåëüíîñòè, äðóæåëþáíûé íàðîä (Àëåêñàíäð, Ïåðìü). Êàê óæå îòìå÷àëîñü, îñîáåííî òåïëûå ñëîâà ïîääåðæêè çâó÷àò ñî ñòîðîíû ðóññêèõ, êîòîðûå ëè÷íî çíàêîìû ñ ïîëÿêàìè èëè âñòðå÷àëèñü ñ íèìè. Îíè âñïîìèíàþò ñâîè òåïëûå âñòðå÷è ñ ïîëÿêàìè è èõ îòíîøåíèå ê ðóññêèì.  òàêîì ñëó÷àå ýêñïëèöèðóþòñÿ, â ÷àñòíîñòè, òàêèå ïðèçíàêè, êàê îòçûâ÷èâûé, äîáðûé, äîáðîæåëàòåëüíûé, òîëåðàíòíûé, çàìå÷àòåëüíûé, õîðîøèé, ñð.:  90-å ãîäû ðàáîòàëà â Ïîëüøå, óçíàëà ïîëÿêîâ, êàê îòçûâ÷èâûõ, äîáðîæåëàòåëüíûõ, òîëåðàíòíûõ ëþäåé (Ýëèñòà); ß çíàë îäíîãî èç íèõ. Çàìå÷àòåëüíûé ÷åëîâåê, äðóã, ñâÿùåííèê! (Èâàí); Ñëóæèë ðÿäîì ñ Ïîëüøåé, çíàë ìíîãî ïîëÿêîâ è âñåãäà ïîääåðæèâàëè õîðîøèå, äðóæåñòâåííûå îòíîøåíèÿ (Ñòàíèñëàâ, Ìîñêîâñêàÿ îáëàñòü); Áåç ïîëèòèêè. Ó ìåíÿ åñòü î÷åíü õîðîøèå çíàêîìûå-ïîëÿêè. Çà âðåìÿ ñîâìåñòíîé ðàáîòû íàøå çíàêîìñòâî ïåðåðàñëî â äîáðóþ äðóæáó, ìû ïî÷åðïíóëè î÷åíü ìíîãî õîðîøåãî èç æèçíè íàøèõ íàðîäîâ (Àëåêñåé, Ìîñêâà); Áóäó÷è â Ïîëüøå â 71 ãîäó, ëè÷íî óáåäèëàñü â èñêðåííåé ëþáâè è äîáðîòå ïîëÿêîâ ê äðóãèì íàðîäàì (Åêàòåðèíà, Çàâîäîóêîâñê); Áûë â Ïîëüøå íåîäíîêðàòíî, î÷åíü õîðîøèå ëþäè ïîëÿêè (Àëåêñåé, Åêàòåðèíáóðã). Êðîìå îòìå÷åííûõ âíóòðåííèõ äîñòîèíñòâ, äîâîëüíî ÷àñòî ýêñïëèöèðóåòñÿ ãîðäîñòü ïîëÿêîâ êàê âûðàçèòåëüíàÿ ÷åðòà. Ïàðàëëåëüíî ýòîé íàöèîíàëüíîé ÷åðòå àâòîðû óïîòðåáëÿþò êâàëèôèöèðóþùóþ ëåêñèêó è ïîä÷åðêèâàþò ïðèçíàêè, ñâÿçàííûå ñî ñâîáîäîëþáèåì, íåçàâèñèìîñòüþ è ñèëîé. Ìåíòàëüíîñòü íàðîäà ïîäëåæèò îáîáùåíèþ, òàê êàê äàííûå ïðèçíàêè ïðèïèñûâàþòñÿ íå êîíêðåòíîìó ÷åëîâåêó, à öåëîìó íàðîäó. Ñð.: Óâàæàåìûå ïîëÿêè. Âû î÷åíü ñèëüíûé è ãîðäûé íàðîä. È ñìîæåòå ñòîéêî

Îáðàç Ïîëüøè è ïîëÿêîâ ãëàçàìè ðóññêèõ â êîíòåêñòå...

381

ïåðåæèòü ýòó òðàãåäèþ (Àíäðåé). Ìíîãî ðàç áûâàë â Ïîëüøå – ïðåêðàñíàÿ êðàñèâàÿ ñòðàíà, íàñåëåííàÿ çàìå÷àòåëüíûìè ãîðäûìè ëþäüìè (Åâãåíèé, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã); Ïîëüñêèå áðàòüÿ è ñ¸ñòðû! Äîðîãèå ìîè, ëþáèìûå, ãîðäûå, ñèëüíûå è êðàñèâûå ëþäè! (Ñåðãåé, Åêàòåðèíáóðã); Äîðîãèå ñîñåäè, áðàòüÿ è ñ¸ñòðû íàøè, ëþäè ìóæåñòâåííîé è ãîðäîé Ïîëüøè! (Âèòàëèé); Âñåãäà ñ áîëüøèì óâàæåíèåì è ëþáîâüþ îòíîñèëàñü ê Ïîëüøå è ïîëÿêàì – çà èõ ñâîáîäîëþáèå, âûñîêîå äîñòîèíñòâî, íàöèîíàëüíóþ ãîðäîñòü (Òàòüÿíà, Ìîñêâà); Ëþáÿùèé ãîðäóþ Ïîëüøó (Þðèé). Âåðà ðóññêèõ â ñòîéêîñòü è ñèëó ïîëüñêîãî íàðîäà îñíîâûâàåòñÿ íà èñòîðè÷åñêîì îïûòå, ñâÿçàííîì ñ ïåðåæèòîé ýòèì íàðîäîì íå îäíîé íàöèîíàëüíîé òðàãåäèåé, â ñîîòâåòñòâèè ñ ïðèíöèïîì, ÷òî ìåíòàëèòåò âûêîâûâàåòñÿ ñòîëåòèÿìè, íà êîòîðûé îòïå÷àòûâàþòñÿ âñÿ ïðåäûäóùàÿ æèçíü è óñëîâèÿ æèçíè:  Ïîëüøå æèâóò ñèëüíûå, õëåáîñîëüíûå, òðóäîëþáèâûå è î÷åíü õîðîøèå ëþäè. Îíè ñïðàâÿòñÿ ñ áåäîé. (Òàòüÿíà, Êðàìàòîðñê); ß âåðþ â ñèëó äóõà ïîëÿêîâ, åñëè îíè ñïðàâÿòñÿ ñ ýòîé áîëüþ, ìû òîæå ñìîæåì (Àíàñòàñèÿ, Ðîñòîâ-íà-Äîíó); Ïîëÿêè, âû ñèëüíû äóõîì – âû ñïðàâèòåñü! Òàêèå ñîáûòèÿ ñïëà÷èâàþò íàðîä! Áîã âàì â ïîìîùü! (Âàëåðèé, Ìîñêâà); Èñêðåííå æàëü ïîëÿêîâ. Ýòî ñèëüíûé íàðîä, è îí ñïðàâèòñÿ ñ ýòîé ñèòóàöèåé (Ñåðãåé, Êåìåðîâî); Ïîëÿêè – ñèëüíàÿ è ìóæåñòâåííàÿ íàöèÿ! (Ìàðèíà).  ÷àñòè ñîáîëåçíîâàíèé îáðàç Ïîëüøè ïåðåäàí òîíîì ïðèïîäíÿòûì è òîðæåñòâåííûì, äàþùèì ïîíÿòü, ÷òî ðå÷ü èäåò î ÷åì-òî èñêëþ÷èòåëüíî âàæíîì.  òàêîé ôóíêöèè óïîòðåáëÿþòñÿ ãåíèòèâíûå ïðåäëîæåíèÿ ñî çíà÷åíèåì æåëàòåëüíîñòè èëè ïîáóäèòåëüíîñòè. Ñð.: Ìèðà è ïðîöâåòàíèÿ Âåëèêîé Ïîëüøå (Âëàäèìèð, Çëàòîóñò); Ñèëû, ìóäðîñòè è ïðîöâåòàíèÿ – òåáå Ïîëüøà! (Åëåíà, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã). Ïîä÷åðêèâàåòñÿ òàêæå âåëè÷èå ñòðàíû è ñàìîãî íàðîäà, ÷òî ïðèäàåò ïèñüìàì îôèöèàëüíûé, òîðæåñòâåííûé è ïðèïîäíÿòûé ñòèëü: Äà çäðàâñòâóåò Ïîëüøà – âåëèêàÿ ïðåêðàñíàÿ ñòðàíà! (Àðèàäíà, Ìîñêâà); Äåðæèòåñü, Âû – âåëèêèé íàðîä! (Êîíñòàíòèí, Ìîñêâà); Ïîëÿêè âåëèêàÿ, ìóæåñòâåííàÿ íàöèÿ! (Ìàðèíà, Ìîñêâà); Âåëèêàÿ íàöèÿ, íàöèÿ Íèêîëàÿ Êîïåðíèêà è Ôðåäåðèêà Øîïåíà, ìíîãîå ïåðåæèâøàÿ â ñâîåé èñòîðèè (Ðîìàí, Ìîñêâà). Ïîëüøà ïðåäñòàâëåíà êàê õîðîøåå ìåñòî äëÿ æèçíè, êàê ðîäíàÿ ñòðàíà, â êîòîðîé ðóññêèå ÷óâñòâóþò ñåáÿ äàæå êàê äîìà. Ñð. ïðèìåðû: [...] áûâàþ â Ïîëüøå 2 ðàçà â ìåñÿö, çíàþ ÿçûê, ÷óâñòâóþ ñåáÿ â Ïîëüøå êàê äîìà (Þðèé, Ñîâåòñê); Ó ìåíÿ íåçàáûâàåìûå âîñïîìèíàíèÿ î äíÿõ, ïðîâåäåííûõ â Ïîëüøå (Åëåíà, Ñàìàðà);  Ïîëüøå ïðîøëè ìîè ñàìûå ëó÷øèå ãîäû (Õóñÿèí); íàâñåãäà âïå÷àòàëîñü â ïàìÿòü – óæå äàëåêîå è â òî æå âðåìÿ

382

Andrzej Narloch

íàñòîëüêî áëèçêîå, òåïëîå è íè ñ ÷åì íå ñðàâíèìîå ÷óâñòî! (Èãîðü, ÑàíÔðàíöèñêî); Ìîÿ ìàìà è åå ñåñòðà â ñâîå âðåìÿ æèëè â Ïîëüøå, â ïîëüñêèõ ñåìüÿõ, è î÷åíü òåïëî îòçûâàþòñÿ î òîì âðåìåíè, î ëþäÿõ (Ëèäèÿ, Òîìñê). Ïðåäñòàâëåííàÿ ïîëîæèòåëüíàÿ îöåíêà èìååò öåëüþ óòåøèòü, ïîäêðåïèòü íàðîä â òðóäíîé ñèòóàöèè, äîáàâèòü ñèë. Ïîëîæèòåëüíîå íàñòðîåíèå àäðåñàòà, îòâëå÷åíèå îò íåãàòèâíîé ñèòóàöèè èãðàåò òåðàïåâòè÷åñêóþ ôóíêöèþ, ñîãëàñíî òåçèñó „ñëîâî ëå÷èò, ñëîâî êàëå÷èò”.  ýòîì è çàêëþ÷àåòñÿ ïåðëîêóòèâíûé ýôôåêò, ò.å. èçìåíåíèå ýìîöèîíàëüíîãî ñîñòîÿíèÿ àäðåñàòà. Îòíîøåíèå ê ïîëüñêîìó íàðîäó ìíîãîïëàíîâî. Çàìåòíî òàêæå ïðîÿâëåíèå óâàæåíèÿ ê ïîëüñêîìó íàðîäó è Ïîëüøå, ñð.: ß î÷åíü óâàæàþ Ïîëüøó è ïîëÿêîâ (Âàñèëèé, Ìîñêâà); Ïîëüøà ïåðåíîñèò ýòó áîëü, âûçûâàåò íå òîëüêî ñî÷óâñòâèå, íî è îãðîìíîå óâàæåíèå (Øàõðè, Ìîñêâà); Âñåãäà ñ èñêðåííèì óâàæåíèåì îòíîñèëñÿ ê ïîëüñêîìó íàðîäó è èñòîðèè Ïîëüøè (Äìèòðèé, Ìîñêâà). Ñõîäñòâî äâóõ íàðîäîâ î÷åíü ÷àñòî ïåðåäàåòñÿ çà ñ÷åò ñðàâíèòåëüíûõ êîíñòðóêöèé, èìåþùèõ öåëüþ ìèíèìèçèðîâàòü ðàçëè÷èÿ è âûäâèíóòü íà ïåðâûé ïëàí òî, ÷òî îáúåäèíÿåò è ñáëèæàåò: Ìû áëèçêè äðóã äðóãó ïî äóõó (Àëåêñàíäð, Ìèíóñèíñê); Äëÿ ìåíÿ ïîëÿêè áëèçêèå, óìíûå è äîñòîéíûå ëþäè áûëè âñåãäà (Íèêîëàé, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã); Ðóññêèå è ïîëÿêè áëèçêè ïî ìåíòàëèòåòó, êóëüòóðå, íàöèîíàëüíîìó õàðàêòåðó (Åëåíà, Ìîñêâà); Âåäü ìû òàê ïîõîæè, ìû ñîñåäè è ðîäñòâåííèêè. À ðîäñòâåííèêàì íàäî ÷àùå îáùàòüñÿ (Àíàòîëèé, Ìîñêâà); Ìû òàê ïîõîæè ñ âàìè, íåñìîòðÿ íà âñå ïîïûòêè ïîëèòèêîâ ðàçúåäèíèòü íàñ (Òàòüÿíà, Ìîñêâà). Íà îñíîâå äàííîãî êðàòêîãî èçëîæåíèÿ òðóäíî ïðåäñòàâèòü ïîëíûé îáðàç ïîëÿêîâ. Îáðàç ñòðàíû è íàðîäà áåçóñëîâíî ïðåäîïðåäåëÿåòñÿ è ñàìèì æàíðîì, êîòîðûé ïðåäïîëàãàåò óïîòðåáëåíèå ýìîöèîíàëüíî ïîëîæèòåëüíîé ëåêñèêè. Ïðîàíàëèçèðîâàííûå èíòåðíåò-ñîáîëåçíîâàíèÿ ñîäåðæàò íå òîëüêî ñëîâà óòåøåíèÿ, ïîääåðæêè è ñî÷óâñòâèÿ, íî â øèðîêîé ïåðñïåêòèâå ÿâëÿþòñÿ èíäèêàòîðîì ìåæëè÷íîñòíûõ, ìåæíàöèîíàëüíûõ îòíîøåíèé, ïðåäñòàâëÿÿ òèïîâûå êóëüòóðíî-íàöèîíàëüíûå ñôåðû âçàèìîäåéñòâèÿ è êîíòàêòîâ ìåæäó íàðîäàìè. Íà îñíîâàíèè ïðåäñòàâëåííîãî ìîæíî îïðåäåëèòü âïîëíå ïîëîæèòåëüíûé îáðàç ïîëÿêîâ è Ïîëüøè ó ðóññêèõ. Íà ôîíå ýòîé ïîçèòèâíîé õàðàêòåðèñòèêè îñòàþòñÿ íå âïîëíå ðåøåííûìè èñòîðèêî-ïîëèòè÷åñêèå âîïðîñû, êîòîðûå ñ ÿçûêîâîé ñòîðîíû õàðàêòåðèçóþòñÿ ïîâûøåííîé ýêñïðåññèåé è íàëè÷èåì ýëåìåíòîâ îòðèöàòåëüíîé îöåíêè. Óñòîé÷èâûå ïðåäñòàâëåíèÿ î ïîëÿêàõ ôîêóñèðóþòñÿ, â ÷àñòíîñòè, âîêðóã íðàâñòâåííûõ è êóëüòóðíûõ öåííîñòåé.

Îáðàç Ïîëüøè è ïîëÿêîâ ãëàçàìè ðóññêèõ â êîíòåêñòå...

383

Streszczenie Obraz Polski i Polaków oczami Rosjan w kontekœcie listów kondolencyjnych List kondolencyjny charakteryzuje siê szablonowoœci¹ i posiada stereotypow¹ kompozycjê. W omawianym materiale, oprócz treœci zwi¹zanych z wyra¿eniem s³ów wspó³czucia, wsparcia i zrozumienia, znalaz³y siê treœci, które nie s¹ w³aœciwe dla danego gatunku literackiego. Owa zawartoœæ w sposób istotny narusza kompozycjê gatunku i stanowi interesuj¹cy materia³ badawczy przedstawiaj¹cy obraz Polaków i Polski oczami Rosjan po katastrofie samolotu prezydenckiego w 2010 r. Naród polski zosta³ przedstawiony pozytywnie, co w pewnym stopniu zwi¹zane jest z samym gatunkiem literackim, który wymaga u¿ycia leksyki o pozytywnym ³adunku emocjonalnym. Przedstawiony obraz skupia siê w znacznej mierze na kontekœcie etnicznym, historycznopolitycznym, kulturowym, religijnym i spo³ecznym. Jedynie kontekst historyczno-polityczny zawiera elementy negatywnego wartoœciowania, lecz stanowi on zarazem punkt odniesienia do przewartoœciowania i budowy nowych relacji miêdzy dwoma narodami.

Summary The image of Poland and the Poles through the eyes of the Russians in the context of condolence letters A condolence letter is characterized by conventionality and it has a stereotypical composition. Apart from words of sympathy expressing support and understanding the analysed material includes such contents which are not directly connected with the given literary genre. These contents considerably violate the compositional features of the genre and constitute interesting research material presenting the picture of the Poles and Poland in the eyes of the Russians after the president’s plane crash in Smolensk in 2010. The picture of the Polish nation is positive which is partly connected with the given literary genre requiring positively evaluative expressions. The presented picture is to a large extent based on the ethnic, historical-political, religious and social contexts. It is only the historical-political context that contains the elements with the negative connotations, but at the same time it seems to be the starting point for reevaluating and building new relationships between nations.

384

Andrzej Narloch

Ê âîïðîñó î òèïîëîãè÷åñêèõ èññëåäîâàíèÿõ: ñèñòåìà áèíàðíûõ... UWM w Olsztynie Acta Polono-Ruthenica XVI, 2011 385 ISSN 1427-549X

Natalia Naumowa Vladimir (Rosja)

Ê âîïðîñó î òèïîëîãè÷åñêèõ èññëåäîâàíèÿõ: ñèñòåìà áèíàðíûõ ðàçëè÷èòåëüíûõ ïðèçíàêîâ ôîíåì â ïîëüñêîì, ðóññêîì è àíãëèéñêîì ÿçûêàõ Òèïîëîãè÷åñêèå èññëåäîâàíèÿ ïðåäïîëàãàþò èçó÷åíèå îòäåëüíûõ óðîâíåé, ïîäóðîâíåé è ìèêðîñèñòåì ÿçûêà, öåëûõ ñèñòåì îòäåëüíûõ ÿçûêîâ è ãðóïï ÿçûêîâ ïóòåì èõ ñðàâíåíèÿ è ñîïîñòàâëåíèÿ. Ïðè ýòîì îáùèå ñòðóêòóðíûå ïðèçíàêè îáíàðóæèâàþòñÿ â ÿçûêàõ, íå èìåþùèõ ïðÿìîãî ãåíåòè÷åñêîãî ðîäñòâà. Ñðåäè òåõ óðîâíåé, êîòîðûå îáðàçóþò ñëîæíóþ èåðàðõè÷åñêóþ ñòðóêòóðó ÿçûêà, ôîíîëîãè÷åñêèé óðîâåíü äîëæåí áûòü íàçâàí ïåðâûì. Èññëåäîâàíèÿ íà ýòîì óðîâíå ïðåäñòàâëÿþò îñîáóþ ñëîæíîñòü, ïîñêîëüêó êîëè÷åñòâåííûå è êà÷åñòâåííûå êîëåáàíèÿ ôîíåìíîãî ñîñòàâà îòäåëüíûõ ÿçûêîâ äîñòàòî÷íî âåëèêè. Îäíàêî èìåííî ñðàâíèòåëüíîå îïèñàíèå ôîíîëîãè÷åñêèõ ñèñòåì ðàçëè÷íûõ ÿçûêîâ äàåò íàì âàæíûå ñâåäåíèÿ î âçàèìîñâÿçè è êëàññèôèêàöèè ðàçëè÷íûõ ïðèçíàêîâ. Îïûò ôîíîëîãè÷åñêèõ èññëåäîâàíèé, íàïðàâëåííûõ íà îïîçíàíèå è ðàçëè÷åíèå ôîíåì, èìååò âåêîâóþ èñòîðèþ, îáóñëîâëåííóþ ñëîæèâøèìèñÿ òðàäèöèÿìè, íàó÷íî-òåîðåòè÷åñêèìè óñòàíîâêàìè è ïðàêòè÷åñêîé îðèåíòàöèåé èçâåñòíûõ ôîíîëîãè÷åñêèõ øêîë: 1) Ìîñêîâñêîé ôîíîëîãè÷åñêîé øêîëû (îïïîçèöèîííî-ìîðôåìíûé ìåòîä); 2) Ëåíèíãðàäñêî-Ïåòåðáóðãñêîé ôîíîëîãè÷åñêîé øêîëû (ìåòîä èçîëèðîâàíèÿ); 3) Ïðàæñêîé ôóíêöèîíàëüíîé øêîëû (ìåòîä îïïîçèöèé); 4) àìåðèêàíñêîé äåñêðèïòèâèñòèêè (äèñòðèáóòèâíûé ìåòîä)1. Ïîìèìî êëàññè÷åñêèõ ïðåäñòàâëåíèé î ñïîñîáàõ ðàçëè÷åíèÿ ôîíåì â ÿçûêå ñóùåñòâóåò òàêæå ïîäõîä, îñíîâó êîòîðîãî ñîñòàâëÿþò íå 1 Â.À. Âèíîãðàäîâ, Êîíñîíàíòèçì è âîêàëèçì ðóññêîãî ÿçûêà: ïðàêòè÷åñêàÿ ôîíîëîãèÿ, Ìîñêâà 1971; Í.À. Êîíäðàøîâ, Èñòîðèÿ ëèíãâèñòè÷åñêèõ ó÷åíèé: Ó÷åáíîå ïîñîáèå, Ìîñêâà 1979, ñ. 94, 127, 132, 157, 200; Ì.À. Ñîêîëîâà, Ê.Ï. Ãèíòîâò, È.Ñ. Òèõîíîâà, Ð.Ì. Òèõîíîâà, Òåîðåòè÷åñêàÿ ôîíåòèêà àíãëèéñêîãî ÿçûêà (íà àíãëèéñêîì ÿçûêå): Ó÷åáíèê äëÿ ñòóä. âûñø. ó÷åá. çàâåäåíèé, 3-å èçä., ñòåðåîòèï, Ìîñêâà 2004, ñ. 54–58; Í.Â. Þäèíà, Ðóññêèé ÿçûê â XXI âåêå: êðèçèñ? ýâîëþöèÿ? ïðîãðåññ?, Ìîñêâà 2010, ñ. 173.

386

Natalia Naumowa

àðòèêóëÿöèîííûå, à àêóñòè÷åñêèå ïðèçíàêè ìàòåðèàëüíûõ ðåàëèçàöèé ôîíåì, îïðåäåëÿåìûå ïðè ïîìîùè ñïåöèàëüíîé ýëåêòðîàêóñòè÷åñêîé àïïàðàòóðû èëè ñîâðåìåííûõ êîìïüþòåðíûõ ïðîãðàìì (íàïðèìåð, çâóêîàíàëèçèðóþùèå ïðîãðàììû Praat, Speech Analyzer, WinCECIL). Ñïåêòðîãðàììû, ïîëó÷àåìûå â õîäå èññëåäîâàíèÿ, îòðàæàþò ñîîòíîøåíèå ÷àñòîò è ñèëû çâóêîâîãî êîëåáàíèÿ è ïðåäñòàâëÿþò â íàãëÿäíîé, âèäèìîé ôîðìå âñå èíäèâèäóàëüíûå îñîáåííîñòè çâóêà (è ñîîòâåòñòâåííî ôîíåìû), îòðàæàþò ôîðìàíòû, ñîñòàâëÿþùèå òåìáð çâóêà. Òàêèì îáðàçîì, ñ ïîìîùüþ ýëåêòðîàêóñòè÷åñêèõ ýêñïåðèìåíòîâ âíèìàíèå ôîêóñèðóåòñÿ íà òàê íàçûâàåìûõ âíóòðåííèõ ïðèçíàêàõ, êîòîðûå ìîãóò õàðàêòåðèçîâàòü ôîíåìó áåçîòíîñèòåëüíî ê åå ðîëè â ðåëüåôå ñëîãà2. Èñõîäÿ èç ñïåêòðîãðàôè÷åñêèõ äàííûõ, àìåðèêàíñêèå èññëåäîâàòåëè Ð. ßêîáñîí, Ã.Ì. Ôàíò è Ì. Õàëëå3, à âñëåä çà íèìè (íà ìàòåðèàëå ðóññêîãî ÿçûêà) Ì.Â. Ïàíîâ4 ðàçðàáîòàëè è ïðèìåíèëè ñèñòåìó ìàêñèìàëüíî îáùèõ àêóñòè÷åñêèõ êðèòåðèåâ, êîòîðûå ìîãóò ñëóæèòü îñíîâîé äëÿ òèïîëîãè÷åñêîé êëàññèôèêàöèè ôîíåì. Ýòà ñèñòåìà ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé äâåíàäöàòü ïàð äèôôåðåíöèàëüíûõ ïðèçíàêîâ, êîòîðûå îáðàçóþò áèíàðíûå, ò.å. äâó÷ëåííûå, ïðîòèâîïîñòàâëåíèÿ (äèõîòîìèþ). Îäíîé èç îñîáåííîñòåé äàííîé ñèñòåìû ïðèçíàêîâ ÿâëÿåòñÿ òî, ÷òî äëÿ îïèñàíèÿ ãëàñíûõ è ñîãëàñíûõ çâóêîâ èñïîëüçóåòñÿ îäèí è òîò æå íàáîð ïðèçíàêîâ. Íåò íè îäíîãî ÿçûêà ñ ïîëíûì íàáîðîì âñåõ äâåíàäöàòè äèôôåðåíöèàëüíûõ ïðèçíàêîâ, ïîñêîëüêó êàæäûé ÿçûê âûáèðàåò ðåëåâàíòíûå äëÿ ñâîåé ñòðóêòóðû õàðàêòåðèñòèêè, ÷òî ïðåäñòàâëÿåòñÿ àêòóàëüíûì äëÿ òèïîëîãè÷åñêèõ èññëåäîâàíèé, â ÷àñòíîñòè, ðóññêîãî è ïîëüñêîãî, ïðåäñòàâëÿþùèõ ãðóïïó ñëàâÿíñêèõ ÿçûêîâ, è àíãëèéñêîãî, âõîäÿùåãî â ãðóïïó ãåðìàíñêèõ ÿçûêîâ. Äèôôåðåíöèàëüíûå ïðèçíàêè ñîñòàâëÿþò äâå áîëüøèå ãðóïïû: ïðèçíàêè çâó÷íîñòè, îñíîâàííûå íà ðàçëè÷èÿõ â êîëè÷åñòâå è êîíöåíòðàöèè ýíåðãèè ñèëû â ñïåêòðå è âî âðåìåíè; ïðèçíàêè òîíà, îñíîâàííûå íà 2 Ð. ßêîáñîí, Ì. Õàëëå, Ôîíîëîãèÿ è åå îòíîøåíèå ê ôîíåòèêå, [â:] Íîâîå â ëèíãâèñòèêå, ñîñò. Â.À. Çâåãèíöåâ, Âûï. 2, Ìîñêâà 1962, [online] . 3 Ð. ßêîáñîí, Ã.Ì. Ôàíò, Ì. Õàëëå, Òåîðèÿ ÿçûêà: Ââåäåíèå â àíàëèç ðå÷è, [â:] Íîâîå â ëèíãâèñòèêå, ñîñò. Â.À. Çâåãèíöåâ, Âûï. 2, Ìîñêâà 1962, ñ. 254, ï. 2.434, ï. 2.443, ï. 2.3123, [online] ; À.À. Êàðãèí, Ò.Â. Øàðèé, Ïðèìåíåíèå íå÷åòêîé ëîãèêè â ñèñòåìàõ ôîíîëîãè÷åñêîé êëàññèôèêàöèè çâóêîâ ðå÷è, „Èñêóññòâåííûé èíòåëëåêò” 2010, ¹ 3, ñ. 211; Ñ.Â. Êíÿçåâ, Ñòðóêòóðà ôîíåòè÷åñêîãî ñëîâà â ðóññêîì ÿçûêå: ñèíõðîíèÿ è äèàõðîíèÿ, Ìîñêâà 2006, ñ. 115. 4 Ì.Â. Ïàíîâ, Ðóññêàÿ ôîíåòèêà, Ìîñêâà 1967, ñ. 124–134.

387

Ê âîïðîñó î òèïîëîãè÷åñêèõ èññëåäîâàíèÿõ: ñèñòåìà áèíàðíûõ...

ðàçëè÷íûõ õàðàêòåðèñòèêàõ êðàåâ ÷àñòîòíîãî ñïåêòðà5. Äëÿ îïðåäåëåíèÿ äèôôåðåíöèàëüíûõ ïðèçíàêîâ ÿçûêà íåîáõîäèìû çíàíèÿ î ôîíåìíîì ñîñòàâå è íàáîðå ñìûñëîðàçëè÷àþùèõ îïïîçèöèé, âûÿâëÿþùèõ ñîîòâåòñòâóþùèå ðåëåâàíòíûå ïðèçíàêè. Ê ïðèçíàêàì çâó÷íîñòè îòíîñÿòñÿ ñëåäóþùèå ïðîòèâîïîñòàâëåíèÿ. 1) Ãëàñíûé – íåãëàñíûé (vocalic – non-vocalic).  àêóñòè÷åñêîì ïëàíå ýòîìó ïðîòèâîïîñòàâëåíèþ ñîîòâåòñòâóåò íàëè÷èå èëè îòñóòñòâèå ÷åòêî âûðàæåííîé ôîðìàíòíîé ñòðóêòóðû. 2) Ñîãëàñíûé – íåñîãëàñíûé (consonantal – non-consonantal). Àêóñòè÷åñêàÿ õàðàêòåðèñòèêà ñîîòâåòñòâóåò íèçêîìó èëè âûñîêîìó îáùåìó óðîâíþ èíòåíñèâíîñòè. Ïðè ñîïîñòàâëåíèè ýòèõ äâóõ ïîçèöèé î÷åâèäíî, ÷òî ïî êîëè÷åñòâó ôîíåì ðóññêèé è ïîëüñêèé ÿçûêè îòëè÷àþòñÿ õîðîøî ðàçâèòûì êîíñîíàíòèçìîì â ïðîòèâîâåñ àíãëèéñêîìó ÿçûêó, êîòîðûé ñ ýòîé òî÷êè çðåíèÿ çàíèìàåò ïðîìåæóòî÷íîå ïîëîæåíèå ñðåäè ÿçûêîâ ñ ðàäèêàëüíî êîíñîíàíòèâíûì è ðàäèêàëüíî âîêàëè÷åñêèì òèïîì6 (òàá. 1). Òàáëèöà 1 Ïîêàçàòåëü

Âîñòî÷íîñëàâÿíñêàÿ ãðóïïà

Ãåðìàíñêàÿ ãðóïïà

ðóññêèé ÿçûê

ïîëüñêèé ÿçûê

Ñîãëàñíûå

36

43

21

Ãëàñíûå

6

8

20

Ñëîãîâîé ñîíàíò

àíãëèéñêèé ÿçûê

-

-

3

Âñåãî ôîíåì

42

51

44

Äîëÿ ñîãëàñíûõ (%)

88

84

47,7

3) Êîìïàêòíûé – äèôôóçíûé (compact – diffuse). Êîìïàêòíûå ôîíåìû (øèðîêèå ãëàñíûå, âåëÿðíûå, ïàëàòàëüíûå è ïîñòàëüâåîëÿðíûå ñîãëàñíûå) õàðàêòåðèçóþòñÿ ïðåîáëàäàíèåì îäíîé ëîêàëèçîâàííîé ôîðìàíòíîé îáëàñòè â îòëè÷èå îò äèôôóçíûõ ôîíåì (óçêèå ãëàñíûå, ãóáíûå, çóáíûå 5 6

Ð. ßêîáñîí, Ã.Ì. Ôàíò, Ì. Õàëëå, op. cit. Â.Ä. Àðàêèí, Ñðàâíèòåëüíàÿ òèïîëîãèÿ àíãëèéñêîãî è ðóññêîãî ÿçûêîâ: Ó÷åáíîå ïîñîáèå äëÿ âóçîâ, èçä. 3-å, Ìîñêâà 2005, ñ. 64; À.Â. Èñà÷åíêî, Îïûò òèïîëîãè÷åñêîãî àíàëèçà ñëàâÿíñêèõ ÿçûêîâ, [â:] Íîâîå â ëèíãâèñòèêå, Âûï. III, Ìîñêâà 1963, ñ. 106-125, [online] ; Á.Í. Ëîáàíîâ, Ë.È. Öèðóëüíèê, Á. Ïüîðêîâñêà, ß. Ðàôàëêî, Ý. Øïèëåâñêèé, Ôîíåòèêîàêóñòè÷åñêàÿ áàçà äàííûõ äëÿ ìíîãîÿçû÷íîãî ñèíòåçà ðå÷è ïî òåêñòó íà ñëàâÿíñêèõ ÿçûêàõ, [online] .

388

Natalia Naumowa

àëüâåîëÿðíûå ñîãëàñíûå), ó êîòîðûõ èìååòñÿ îäíà èëè áîëåå íåöåíòðàëüíûõ ôîðìàíò. Ïî êîëè÷åñòâåííîìó ïðåîáëàäàíèþ ñìûñëîðàçëè÷àþùèõ îïïîçèöèé äèôôåðåíöèàëüíûì ïðèçíàêîì ðóññêîãî, ïîëüñêîãî è àíãëèéñêîãî ÿçûêîâ ìîæåò áûòü íàçâàíà äèôôóçíîñòü7. 4) Íàïðÿæåííûé – íåíàïðÿæåííûé (tense – lax). Àêóñòè÷åñêàÿ õàðàêòåðèñòèêà ñîîòâåòñòâóåò íàëè÷èþ áîëåå èëè ìåíåå îò÷åòëèâûõ ðåçîíàíñíûõ îáëàñòåé â ñïåêòðå, à òàêæå óâåëè÷åíèþ èëè óìåíüøåíèþ îáùåãî êîëè÷åñòâà ýíåðãèè â åå âðåìåííîé ïðîòÿæåííîñòè. Êðîìå òîãî, íàïðÿæåííîñòü ó ñîãëàñíûõ è ãëàñíûõ ôîíåì ïðîÿâëÿåòñÿ â äëèíå è â ñèëå âçðûâà. 5) Çâîíêèé – ãëóõîé (voiced – voiceless).  àêóñòè÷åñêîì ïëàíå äàííàÿ îïïîçèöèÿ ñîîòâåòñòâóåò íàëè÷èþ èëè îòñóòñòâèþ ãàðìîíè÷åñêèõ êîëåáàíèé â íèæíèõ ÷àñòîòàõ. Íåîáõîäèìî îòìåòèòü, ÷òî â òèïîëîãè÷åñêèõ ñðàâíåíèÿõ ÿçûêîâ ýòè äâå îïïîçèöèè, êàê ïðàâèëî, âçàèìîçàìåíèìû – çà÷àñòóþ òîëüêî îäíî èç ñîîòíîøåíèé îêàçûâàåòñÿ ðåëåâàíòíûì äëÿ êîíêðåòíîãî ÿçûêà èëè ãðóïïû ÿçûêîâ8. Ðàçëè÷èòåëüíîå ïðîòèâîïîñòàâëåíèå ôîíåì ïî çâîíêîñòè – ãëóõîñòè øèðîêî ðàñïðîñòðàíåíî âî ìíîãèõ ÿçûêàõ ìèðà, â ÷àñòíîñòè, â ñëàâÿíñêèõ ÿçûêàõ (ðóññêîì è ïîëüñêîì).  àíãëèéñêîì ÿçûêå ýòî ïðîòèâîïîñòàâëåíèå ñîïóòñòâóåò ïðèçíàêó íàïðÿæåííîñòè – íåíàïðÿæåííîñòè, â ñâÿçè ñ ÷åì ïðèçíàê íàëè÷èÿ ãîëîñà ñ÷èòàåòñÿ èçáûòî÷íûì. 6) Íîñîâîé – ðòîâûé (nasal – oral). Àêóñòè÷åñêè ýòà îïïîçèöèÿ õàðàêòåðèçóåòñÿ ðàñïðåäåëåíèåì ýíåðãèè íà áîëåå øèðîêóþ èëè óçêóþ ïîëîñó ÷àñòîò çà ñ÷åò ñîêðàùåíèÿ èíòåíñèâíîñòè ïåðâîé ôîðìàíòû è ïîÿâëåíèåì äîïîëíèòåëüíûõ íîñîâûõ ôîðìàíò. Ïðîòèâîïîñòàâëåíèå íîñîâîé – ðòîâûé íå ÿâëÿåòñÿ àêòóàëüíûì äëÿ ìíîãèõ ÿçûêîâ, â òîì ÷èñëå äëÿ ñëàâÿíñêèõ (ðóññêîãî è ïîëüñêîãî) è ãåðìàíñêèõ (àíãëèéñêîãî) 9 , ïîñêîëüêó ÷èñëî íàçàëèçîâàííûõ ôîíåì êàê â ñèñòåìå ãëàñíûõ, òàê è â ñèñòåìå ñîãëàñíûõ íå ïðåâûøàåò ÷èñëà íåíàçàëèçîâàííûõ ôîíåì. 7) Ïðåðûâíûé – íåïðåðûâíûé (discontinuous – continuant). Äàííàÿ îïïîçèöèÿ îòëè÷àåòñÿ îòñóòñòâèåì çâóêà, äî èëè ïîñëå êîòîðîãî ïðîèñõîäèò áûñòðîå ðàñïðîñòðàíåíèå ýíåðãèè íà øèðîêóþ ïîëîñó ÷àñòîò (ó ñîãëàñíûõ – â ôîðìå âçðûâà; ó ãëàñíûõ – â ôîðìå áûñòðîãî èçìåíåíèÿ ôîðìàíòíîé õàðàêòåðèñòèêè). 7 8 9

Ì.Â. Ïàíîâ, op. cit., ñ. 127–128. Ð. ßêîáñîí, Ã.Ì. Ôàíò, Ì. Õàëëå, op. cit. Ibidem.

Ê âîïðîñó î òèïîëîãè÷åñêèõ èññëåäîâàíèÿõ: ñèñòåìà áèíàðíûõ...

389

8) Ðåçêèé – íåðåçêèé (strident – mellow).  àêóñòè÷åñêîì îòíîøåíèè ýòî áîëüøàÿ èëè ìåíüøàÿ èíòåíñèâíîñòü øóìà. Êðîìå òîãî, ðåçêèå ôîíåìû îòëè÷àþòñÿ íåïðàâèëüíîé ôîðìîé âîëíû â ïðîòèâîâåñ íåðåçêèì ñ áîëåå ÷åòêîé è ðåãóëÿðíîé ôîðìîé âîëíû. Êàê ïðàâèëî, ïðîòèâîïîñòàâëåíèå ïðåðûâíûé – íåïðåðûâíûé ñîïóòñòâóåò ïðèçíàêó ðåçêèé – íåðåçêèé. Ðåçêèé ïðèñòóï õàðàêòåðåí ïðåðâàííûì ñîãëàñíûì (ñìû÷íûì)10.  ðóññêîì, ïîëüñêîì è àíãëèéñêîì ÿçûêàõ íåïðåðûâíûõ ôðèêàòèâíûõ ôîíåì çíà÷èòåëüíî ìåíüøå.  ñâÿçè ñ ýòèì ðåëåâàíòíûìè äëÿ âñåõ òðåõ ÿçûêîâ ÿâëÿþòñÿ õàðàêòåðèñòèêè ïðåðûâíîñòè è ðåçêîñòè. 9) Ãëîòòàëèçîâàííûé – íåãëîòòàëèçîâàííûé (checked – unchecked).  àêóñòè÷åñêîì îòíîøåíèè ýòî îçíà÷àåò áîëüøóþ ñêîðîñòü ðàñõîäîâàíèÿ ýíåðãèè â îòíîñèòåëüíî ìàëûé ïðîìåæóòîê âðåìåíè èëè, íàîáîðîò, ìåíüøóþ ñêîðîñòü ðàñõîäîâàíèÿ ýíåðãèè íà áîëüøåì îòðåçêå âðåìåíè. Ðåçêèé êîíåö ôîíåìû ïðîòèâîïîñòàâëÿåòñÿ ïîñòåïåííîìó. Ãëîòòàëèçîâàííûå ñîãëàñíûå âñòðå÷àþòñÿ âî ìíîãèõ ÿçûêàõ Àìåðèêè, Äàëüíåãî Âîñòîêà, Êàâêàçà, îäíàêî íè â ñëàâÿíñêèõ (ðóññêîì è ïîëüñêîì), íè â ãåðìàíñêèõ (àíãëèéñêîì) ÿçûêàõ äàííûé ïðèçíàê íå ïðåäñòàâëåí ñìûñëîðàçëè÷àþùèìè îïïîçèöèÿìè11 è, ñëåäîâàòåëüíî, íå ÿâëÿåòñÿ ðåëåâàíòíûì ñ òî÷êè çðåíèÿ ñðàâíèòåëüíîé òèïîëîãèè. Ê ïðèçíàêàì òîíà îòíîñÿòñÿ ñëåäóþùèå ïðîòèâîïîñòàâëåíèÿ. 1) Íèçêèé – âûñîêèé (grave – acute). Äàííûé ïðèçíàê õàðàêòåðèçóåòñÿ êîíöåíòðàöèåé ýíåðãèè â íèæíèõ èëè âåðõíèõ ÷àñòîòàõ ñïåêòðà. Ýòà îïïîçèöèÿ íàèáîëåå î÷åâèäíà ïî ðàñïîëîæåíèþ âòîðîé ôîðìàíòû. Íàõîäÿñü áëèæå ê íèçêîé ïåðâîé, îáå ôîðìàíòû ôîðìèðóþò íèçêóþ ôîíåìó è íàîáîðîò. Ïî êîëè÷åñòâåííîìó ïðåîáëàäàíèþ ñìûñëîðàçëè÷àþùèõ îïïîçèöèé ðóññêèé è ïîëüñêèé ÿçûêè îòëè÷àþòñÿ ïðèçíàêîì íèçêîñòè â ïðîòèâîâåñ àíãëèéñêîìó ÿçûêó ñ ïðèçíàêîì âûñîêîñòè. 2) Áåìîëüíûé – ïðîñòîé (flat – plain). Áåìîëüíûå ôîíåìû ïðîòèâîïîñòàâëåíû ñîîòâåòñòâóþùèì ïðîñòûì ôîíåìàì ñäâèãîì ôîðìàíò âíèç èëè îñëàáëåíèåì íåêîòîðûõ èç âåðõíèõ ÷àñòîòíûõ ñîñòàâëÿþùèõ12. Òàêèå ïðîòèâîïîñòàâëåíèÿ èìåþòñÿ â áîëüøèíñòâå ÿçûêîâ, â òîì ÷èñëå ðóññêîì, ïîëüñêîì è àíãëèéñêîì. 3) Äèåçíûé – ïðîñòîé (sharp – plain). Äèåçíûå ôîíåìû ïðîòèâîïîñòàâëåíû ñîîòâåòñòâóþùèì ïðîñòûì ôîíåìàì ñäâèãîì ôîðìàíò ââåðõ, ò.å. 10 11 12

Ì.Â. Ïàíîâ, op. cit., ñ. 130. Ð. ßêîáñîí, Ã.Ì. Ôàíò, Ì. Õàëëå, op. cit. Â.Ä. Àðàêèí, op. cit., ñ. 67.

Natalia Naumowa

390

óñèëåíèåì âåðõíèõ ÷àñòîòíûõ ñîñòàâëÿþùèõ13. Òàêîå èçìåíåíèå çâó÷àíèÿ äîñòèãàåòñÿ äîïîëíèòåëüíûì ïîäúåìîì ñðåäíåé ÷àñòè ñïèíêè ÿçûêà ê òâåðäîìó í¸áó (ïàëàòàëèçàöèåé). Äèåçíûå, èëè ìÿãêèå, ñîãëàñíûå ÿâëÿþòñÿ âàæíîé ÷àñòüþ ôîíîëîãè÷åñêèõ ñèñòåì ñëàâÿíñêèõ ÿçûêîâ (â ÷àñòíîñòè, ðóññêîãî è ïîëüñêîãî), íî íå ïðåäñòàâëÿþò ñîáîé òèïîëîãè÷åñêè ðåëåâàíòíûé ïðèçíàê â ãåðìàíñêèõ ÿçûêàõ (â ÷àñòíîñòè, àíãëèéñêîì) â âèäó îòñóòñòâèÿ êîððåëÿòèâíûõ ïàð ïî òâåðäîñòè – ìÿãêîñòè. Òàêèì îáðàçîì, äëÿ ñðàâíåíèÿ è òèïîëîãè÷åñêîé êëàññèôèêàöèè ðóññêîãî, ïîëüñêîãî è àíãëèéñêîãî ÿçûêîâ èç óêàçàííûõ äâåíàäöàòè ïàð ïðèçíàêîâ íåêîòîðûå ïðèçíàêè îêàçûâàþòñÿ èçáûòî÷íûìè (íàïðèìåð, íàçàëüíîñòü â ðóññêîì è ïîëüñêîì èëè çâîíêîñòü â àíãëèéñêîì) èëè âîîáùå íå ðåàëèçóþòñÿ (íàïðèìåð, ãëîòòàëèçîâàííîñòü â óêàçàííûõ òðåõ ÿçûêàõ). Äëÿ îïèñàíèÿ ñèñòåìû ôîíåì â ðóññêîì è ïîëüñêîì ÿçûêàõ îêàçûâàþòñÿ äîñòàòî÷íûìè äåâÿòü ïðèçíàêîâ14, â àíãëèéñêîì ÿçûêå – âîñåìü (òàá. 2). Òàáëèöà 2 ßçûê Ðóññêèé

Ïî ïðèçíàêó çâó÷íîñòè

Ïî ïðèçíàêó òîíà

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

â

ê

ä

-

ç

-

ï

ð

-

í

á

ä

Ïîëüñêèé

â

ê

ä

-

ç

-

ï

ð

-

í

á

ä

Àíãëèéñêèé

â

ê

ä

+

-

-

ï

ð

-

â

á

-

Ãäå: ⠖ âîêàëüíîñòü, ê – êîíñîíàíòíîñòü, ä – äèôôóçíîñòü, ç – çâîíêîñòü, ï – ïðåðûâíîñòü, ð – ðåçêîñòü, í – íèçêîñòü, á – áåìîëüíîñòü, ä – äèåçíîñòü.

Ïî õàðàêòåðó ñâîåãî ïðèìåíåíèÿ áèíàðíûé ïðèíöèï â ôîíîëîãèè – ýòî äåäóêòèâíûé ìåòîä. Äèõîòîìè÷åñêàÿ êëàññèôèêàöèÿ ïðèìåíèìà ê çâóêàì, ïðÿìûì àêóñòè÷åñêèì õàðàêòåðèñòèêàì ìàòåðèàëèçàöèè ôîíåì. Îäèí è òîò æå íàáîð ïðèçíàêîâ èñïîëüçóåòñÿ â íåé äëÿ ãëàñíûõ è ñîãëàñíûõ. Äëÿ òèïîëîãè÷åñêèõ èññëåäîâàíèé îíà óäîáíà òåì, ÷òî äèôôåðåíöèàëüíûå ïðèçíàêè ôîíåì, âûäåëåííûå èç êîíêðåòíîãî ðå÷åâîãî ìàòåðèàëà, ìîãóò ðàññìàòðèâàòüñÿ â îòðûâå îò ñàìèõ ôîíåì è îò ñàìèõ ÿçûêîâ, ïîçâîëÿÿ ñóììèðîâàòü îáùèå è ðàçëè÷èòåëüíûå òèïîëîãè÷åñêèå õàðàêòåðèñòèêè ãåíåòè÷åñêè íåðîäñòâåííûõ ÿçûêîâ. 13 14

Ibidem, ñ. 68. Í.À. Êîíäðàøîâ, op. cit.

Ê âîïðîñó î òèïîëîãè÷åñêèõ èññëåäîâàíèÿõ: ñèñòåìà áèíàðíûõ...

391

Òàêèì îáðàçîì, âûâîäû, ïðåäñòàâëåííûå â íàñòîÿùåé ñòàòüå, ìîãóò áûòü èñïîëüçîâàíû ïðè ÷òåíèè ëåêöèé è äëÿ ïðîâåäåíèÿ ïðàêòè÷åñêèõ çàíÿòèé â ïðîöåññå ïðåïîäàâàíèÿ ýëåêòèâíûõ êóðñîâ ïî ñðàâíèòåëüíîé òèïîëîãèè ÿçûêîâ íà ÿçûêîâûõ ôàêóëüòåòàõ âóçîâ. Streszczenie Z problemów typologicznych studiów: system binarnych cech fonemów w jêzyku polskim, rosyjskim i angielskim W niniejszym artykule omówiono system binarnych cech fonemów. Takie wspólne akustyczne kryteria mog¹ s³u¿yæ jako podstawa dla fonologicznych typologii nauki jêzyków genetycznie niepowi¹zanych, np. s³owiañskich (rosyjski i polski) i germañskich (niemiecki i angielski).

Summary On the problem of typological research: the system of binary distinctive features of phonemes in Polish, Russian and English The article reviews the system of binary distinctive features of phonemes which may serve the most common acoustic criteria making the base for typological research in phonology of genetically unrelated languages with an example of Russian and Polish, representing the Slavonic group of languages, as well as English, included into the group of Germanic languages.

392

Natalia Naumowa

ñèíîäèêå” UWM w OlsztynieÐåàëèçàöèÿ ìàãè÷åñêîé ôóíêöèè ⠄Âîéíîâñêîì Acta Polono-Ruthenica XVI, 2011 393 ISSN 1427-549X

Joanna Orzechowska Olsztyn

Ðåàëèçàöèÿ ìàãè÷åñêîé ôóíêöèè â Âîéíîâñêîì ñèíîäèêå Íàõîäÿùèåñÿ â ðàçíûõ ìåñòàõ Òèïèêîíà óêàçàíèÿ î ïðàâèëàõ ïîìèíîâåíèÿ óñîïøèõ áûëè îðãàíèçîâàíû ïðàâîñëàâíîé Öåðêîâüþ â åäèíóþ, ñòðîéíóþ è ïîñëåäîâàòåëüíóþ ñèñòåìó. Ìîëèòâà îá óñîïøèõ áûëà ïðèçíàíà ëó÷øèì ñïîñîáîì îáùåíèÿ æèâûõ è óìåðøèõ è ââåäåíà â ñîñòàâ îáùåñòâåííîãî, ÷àñòíîãî áîãîñëóæåíèÿ è â äîìàøíþþ ìîëèòâó1. Ïîìèíîâåíèå óñîïøèõ ìîæåò ñîâåðøàòüñÿ ïî-ðàçíîìó: êðàòêî èëè ïðîñòðàííî, íà âå÷åðíåì, óòðåííåì èëè äíåâíîì áîãîñëóæåíèè. Ñïåöèàëüíûå çàóïîêîéíûå ìîëåíèÿ óñèëèâàþòñÿ â äâå, òàê íàçûâàåìûå, âñåëåíñêèå ðîäèòåëüñêèå ñóááîòû ïåðåä Ìÿñîïóñòíîé íåäåëåé è íåäåëåé Ïÿòèäåñÿòíèöû, â ðîäèòåëüñêèå ñóááîòû, ò.å. âòîðóþ, òðåòüþ è ÷åòâåðòóþ ñóááîòó Âåëèêîãî Ïîñòà, â ñóááîòû ìàëûõ ïîñòîâ, à òàêæå â äðóãèå ñóááîòû â òå÷åíèå ãîäà, íî ïðè óñëîâèè, ÷òî â ýòîò äåíü ÷òóò ïàìÿòü ìàëûõ ñâÿòûõ, íå èìåþùèõ íèêàêîãî ïðàçäíè÷íîãî çíàêà.  áóäíè÷íûå äíè óçàêîíåíà êðàòêàÿ çàóïîêîéíàÿ ñëóæáà – ëèòèÿ ïîñëå âå÷åðíè è ïîñëå ïåðâîãî ÷àñà. Î êàæäîì óñîïøåì ñîâåðøàåòñÿ îòäåëüíîå íàðî÷èòîå ïîìèíîâåíèå â òðåòèé, äåâÿòûé è ñîðîêîâîé äåíü ïî êîí÷èíå. Êðîìå òîãî, íàðî÷èòî çàóïîêîéíûå ïîñëåäîâàíèÿ ñîïðîâîæäàþò „èñõîä äóøè”, „ðàçëó÷åíèå äóøè îò òåëà”, ïîãðåáåíèå, ïîìèíàëüíóþ òðàïåçó, è ò.ä. Êðîìå ïåðå÷èñëåííûõ ñëó÷àåâ ïîìèíîâåíèÿ óñîïøèõ, ñîâåðøàåìûõ ñ èåðååì, âåðóþùèå èìåþò âîçìîæíîñòü ìîëèòüñÿ ñàìîñòîÿòåëüíî äîìà. Äîìàøíèå çàóïîêîéíûå îáðÿäû âêëþ÷àþò ÷òåíèå êàíîíà çà åäèíîóìåðøåãî è êàíîíà îáùåãî çà óìåðøèõ, êàíîíà ìó÷åíèêó Óàðó, êàíîíà ïðåïîäîáíîìó Ïàèñèþ Âåëèêîìó, à òàêæå ÷òåíèå ïñàëòûðè è åâàíãåëèÿ, ìîëèòâû çà íåïðàâîñëàâíûõ, ìîëèòâû î íåêðåùåíûõ è ìåðòâîðîæäåííûõ ìëàäåíöàõ, ìîëèòâû î ñàìîóáèéöàõ. 1 Àôàíàñèé (Ñàõàðîâ, åïèñêîï), Î ïîìèíîâåíèè óñîïøèõ ïî óñòàâó Ïðàâîñëàâíîé Öåðêâè. Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 1999, [online] , ðåæèì äîñòóïà: 1.08.2007.

Joanna Orzechowska

394

Îñîáîå ìåñòî îòâîäèòñÿ ÷òåíèþ ñèíîäèêîâ (ïîìÿííèêîâ). Åïèñêîï Àôàíàñèé Ñàõàðîâ õàðàêòåðèçóåò ïîìÿííèê, êàê „î÷åíü ïîäðîáíîå è ïî èìåíàì ïîìèíîâåíèå æèâûõ è óñîïøèõ”, „ñî ìíîãèìè ïîêëîíàìè (çåìíûìè èëè ïîÿñíûìè – ïî äíþ)”, „ïðåäíàçíà÷åííîå äëÿ åæåäíåâíîãî ÷òåíèÿ”. Ñèíîäèê, ñèðå÷ü ïîìÿííèê, – ýòî êíèãà, ïî êîòîðîé ñîâåðøàåòñÿ „ïîìèíîâåíèå âñåõ ïðåæäå ïî÷èâøèõ ïðàâîñëàâíûõ õðèñòèàí”2. Öåëüþ ïîìèíîâåíèÿ ÿâëÿåòñÿ ïîìî÷ü óñîïøèì â îáëåã÷åíèè ìó÷åíèé äóøè, îáðåòåíèè ïîêîÿ, áëàãîäàòè è ëþáâè Áîãà è, â êîíå÷íîì èòîãå, â äîñòèæåíèè ñïàñåíèÿ.  Ïîëíîì öåðêîâíîñëàâÿíñêîì ñëîâàðå Ãðèãîðèÿ Äüÿ÷åíêî îáúÿñíåíî ïîíÿòèå „ïîìèíîâåíèå óñîïøèõ” è äàíû äîãìàòè÷åñêèå åãî îñíîâû: Ïîìèíîâå1íèå óñî1ïøèõú – Ñîõðàíÿÿ èçäðåâëå ïðåäàííûé îáû÷àé, ñâ. Âîñòî÷íàÿ öåðêîâü ïðåäàëà áëàãîãîâ±éíûìú è èñòèííûìú ñâîèìú ÷àäàìú ñâÿùåííûé äîëãú òâîðèòü ïîìèíîâåí³ÿ, ìîëèòâû è ïðèíîøåí³ÿ çà ïðàâîñëàâíûõú õðèñò³àíú. Ñâ. Iîàííú Çëàòîóñòú òàêú îïèñûâàåòú ïîòðåáíîñòü è âñþ ïîëüçó ïîìèíîâåí³ÿ: „Åñòü ñðåäñòâà îáëåã÷èòü ìó÷åí³ÿ äóøè ãð±øíèêà, åñëè çàõî÷åìú. Åñëè ìû áóäåìú òâîðèòü ÷àñòûÿ ìîëèòâû î íåìú, åñëè áóäåìú ðàçäàâàòü ìèëîñòûíþ: òî õîòÿ áû îíú è íåäîñòîèíú áûëú ìèëîñòåé Áîæ³èõú, íî íàìè Áîãú óìîëåíú áóäåòú. Åñëè Îíú ðàäè Ïàâëà äðóãèõú ñïàñú, åñëè è ðàäè äðóãèõú ïîùàäèëú ìíîãèõú; êàê æå ðàäè íàñú Îíú íå ñä±ëàåòú òîãî æå? – Îòú èì±í³é åãî, îòú ñîáñòâåííûõú ñòÿæàíèé, îòêóäà âîñõîùåøü, – ïîìîãè. …Íå î ãðîáàõú è íå î òîðæåñòâàõú ïîãðåáàëüíûõú äîëæíû ïåùèñü ìû, íî î äóø± óñîïøàãî. …Ïîâ±äàé èìÿ ïðåñòàâëüøàãîñÿ, ïîïðîñè âñ±õú òâîðèòü ìîëèòâû è ïðîøåí³ÿ: – ýòî óìèñòèâèòú Áîãà; õîòÿ ýòî è íå îòú íåãî ëè÷íî âîçíîñèòñÿ, íî äðóã³å äëÿ íåãî èñïðàøèâàþòú ìèëîñòè Áîæ³åé: òàêîâú çàêîíú ÷åëîâ±êîëþá³ÿ Áîæ³ÿ! …±äàÿ ñ³å, áóäåìú, ñêîëüêî ìîæåìú, ïîäàâàòü óò±øåí³å äóøàìú îòøåäøèõú, âì±ñòî ñë±çú, âì±ñòî ðûäàí³é, âì±ñòî íàäãðîáíûõú óêðàøåí³é, ìèëîñòûíÿìè, ìîëèòâàìè, ïðèíîøåí³ÿìè, äàáû è îíè è ìû ïîëó÷èëè îá±ùàííûå áëàãà, áëàãîäàò³þ è ÷åëîâ±êîëþá³åìú Åäèíîðîäíàãî Ñûíà3.

Ïî ñåé äåíü ñèíîäèê (ïîìÿííèê) ÿâëÿåòñÿ îáÿçàòåëüíîé ÷àñòüþ äîìàøíåãî ìîëèòâåííîãî ïðàâèëà ñòàðîîáðÿäöåâ. Ïîìÿííèêè âåëèñü â îòäåëüíûõ ñåìüÿõ, êàê êðåñòüÿíñêèõ, òàê è âûñøèõ ñîñëîâèé, ñîñòàâëÿëèñü â ìîíàñòûðÿõ è öåðêâàõ, â êíÿæåñêèõ äîìàõ è â öàðñêîé ñåìüå4. Òðè ðàçíûõ ñèíîäèêà èìååò â ñâîåé äîìàøíåé áèáëèîòåêå íàñòàâíèê Ìàçóðñêîé îáùèíû ñòàðîîáðÿäöåâ Ãæåãîæ Íîâèêîâ: ïå÷àòíîå ðèæñêîå 2 3 4

Ibidem. Ã. Äüÿ÷åíêî, Ïîëíûé öåðêîâíîñëàâÿíñêèé ñëîâàðü, Ìîñêâà 1993, c. 454. Ê. Êîí÷àðåâè÷, Î íåêîòîðûõ àñïåêòàõ êîììóíèêàòèâíîé êóëüòóðû ñòàðîîáðÿäöåâ, [online] , ðåæèì äîñòóïà: 23.06.2008.

Ðåàëèçàöèÿ ìàãè÷åñêîé ôóíêöèè ⠄Âîéíîâñêîì ñèíîäèêå”

395

èçäàíèå ñèíîäèêà 1991 ã.; ñèíîäèê â ñîñòàâå Ñòàðîáðÿä÷åñêîãî ìîëèòâîñëîâà, èçäàííûé â Ìîñêâå â 1989 ã. è ðóêîïèñíûé ñèíîäèê (ñèíîäèêò) â ñáîðíèêå êîíöà XIX – íà÷àëà XX â. Ýêçåìïëÿð ïå÷àòíîãî ñèíîäèêà áûë îáíàðóæåí â çäàíèè áûâøåãî ñòàðîîáðÿä÷åñêîãî ìîíàñòûðÿ â 2006 ã. â äåðåâíå Âîéíîâî. Ýòà êíèãà äàëåå óñëîâíî íàçûâàåòñÿ Bîéíîâñêèé ñèíîäèê (ñîêðàùåííî: ÂÑ). Õîòÿ ìîëèòâà îá óñîïøèõ ñîáðàòüÿõ ÿâëÿåòñÿ íåîáõîäèìîé, íåîòäåëèìîé ÷àñòüþ îáùåñòâåííîãî è êåëåéíîãî áîãîñëóæåíèÿ, à òàêæå äîìàøíåãî ïðàâèëà, ïðè åå ñîâåðøåíèè íåîáõîäèìî íàáëþäàòü ÌÅÐÓ È ÏÐÀÂÈËÎ. Ñóùåñòâóþò ñòðîãèå çàêîíû è ðóêîâîäñòâà ÷èíà è ïîðÿäêà ìîëèòâ îá óñîïøèõ5. Äîñòèæåíèå öåëè – îáëåã÷åíèå ìó÷åíèé è ñïàñåíèå äóøè óñîïøåãî – âîçìîæíî òîëüêî â ñëó÷àå ïîä÷èíåíèÿ ìîëÿùåãîñÿ óñòàíîâëåííîé ñèñòåìå ïîìèíîâåíèÿ. Ïîïûòàåìñÿ óñòàíîâèòü âñå çàêîíû è íîðìû ñîâåðøåíèÿ îáðÿäà „ïîìèíîâåíèå óñîïøèõ” íà îñíîâå òåêñòà ÂÑ. Ðåëèãèîçíûå òåêñòû, êîòîðûå ñîäåðæàò ðàçäåëÿåìûå âñåìè âåðóþùèìè óáåæäåíèÿ, âûñêàçûâàåìûå è ïðîïàãàíäèðóåìûå èìè, ìîæíî ïðè÷èñëèòü ê ðåëèãèîçíîìó äèñêóðñó. Âûÿâëåíèå ôóíêöèé, âûïîëíÿåìûõ êîíêðåòíûì òèïîì äèñêóðñà, ïîçâîëÿåò áîëåå ÷åòêî îñâåòèòü åãî ñïåöèôè÷åñêèå îñîáåííîñòè è ñîçäàòü çàâåðøåííóþ êàðòèíó ðåëèãèîçíîãî äèñêóðñà êàê öåëîãî.  îñíîâå ëþáîãî ðåëèãèîçíîãî îáðÿäà ëåæèò ìàãè÷åñêàÿ ôóíêöèÿ ðåëèãèîçíîãî òåêñòà êàê äåéñòâèÿ: Êîðíè ñîâðåìåííîãî ðåëèãèîçíîãî äèñêóðñà óõîäÿò â ãëóáü âåêîâ, â çàêëèíàíèÿ è ìàãè÷åñêèå äåéñòâèÿ øàìàíîâ, êîòîðûå ìîãóò ñ÷èòàòüñÿ ïåðâûìè ñëóæèòåëÿìè êóëüòà. Íåäîñòàòîê ðàöèîíàëüíîãî íà÷àëà â ðåëèãèîçíîì äèñêóðñå çàìåíÿåòñÿ òàéíîé, ìèñòèêîé, íàëè÷èå êîòîðîé âûïîëíÿåò ðÿä âïîëíå îïðåäåëåííûõ ôóíêöèé: ôóíêöèþ ïðèâëå÷åíèÿ âíèìàíèÿ è âîçáóæäåíèÿ èíòåðåñà ê ñêàçàííîìó, ê ñëîâó Áîæèþ, ôóíêöèþ ðåãóëèðîâàíèÿ ïîâåäåíèÿ âåðóþùèõ, ôóíêöèþ âíóòðåííåãî ñàìîêîíòðîëÿ âåðóþùåãî ÷åëîâåêà. Ìàãè÷åñêàÿ ôóíêöèÿ èìååò ïðèîðèòåòíîå çíà÷åíèå â ðåëèãèîçíîì äèñêóðñå. Ìèñòèêà ëåæèò â îñíîâå ïðàêòè÷åñêè âñåõ ðåëèãèé. Ó èñòîêîâ êàæäîé ðåëèãèè íàõîäèòñÿ ñîáûòèå, êîòîðîå ìîæåò èìåíîâàòüñÿ „ïðîñâåòëåíèåì”, „îòêðîâåíèåì”, „îòêðûâøåéñÿ èñòèíîé”, „ïðîçðåíèåì”, „ãîëîñîì ñ íåáåñ” è ò.ä. Ïðîðîê è åãî ïîñëåäîâàòåëè ðàññìàòðèâàþò òàêîå ñîáûòèå êàê åäèíåíèå ñ Áîãîì, íå÷òî ìèñòè÷åñêîå, íå ïîääàþùååñÿ îáúÿñíåíèþ6 . 5 6

Àôàíàñèé, op.cit. Å. Â. Áîáûðåâà, Ôóíêöèè ðåëèãèîçíîãî äèñêóðñà, [â:] Ìàòåðèàëû I Ìåæðåãèîíàëüíîé íàó÷íî-ïðàêòè÷åñêîé êîíôåðåíöèè „Ôóíêöèîíàëüíûé àíàëèç çíà÷èìûõ åäèíèö ðóññêîãî ÿçûêà” 27–28 ñåíòÿáðÿ 2007 ãîäà, [online] , ðåæèì äîñòóïà: 2.04.2009.

396

Joanna Orzechowska

Ê ïðîÿâëåíèÿì ìàãè÷åñêîé ôóíêöèè îòíîñÿòñÿ ðàçëè÷íûå çàãîâîðû, êëÿòâû, ñëàâîñëîâèÿ, ðàçëè÷íûå áëàãîïîæåëàíèÿ, àäðåñîâàííûå Âñåâûøíåìó, ÷àñòî ñîäåðæàùèå ñïåöèàëüíûå ôîðìóëû âîñõâàëåíèÿ ïî îïðåäåëåííîìó ñëó÷àþ. Ýòî òàê íàçûâàåìûå ôèäåèñòè÷åñêèå ñëîâà, êîòîðûì â êîììóíèêàöèè âåðóþùèõ ïðèïèñûâàþò òå èëè èíûå ìàãè÷åñêèå ñïîñîáíîñòè. Ñàìî çâó÷àíèå èëè çàïèñü èìåíè ìîæåò ïðåäñòàâëÿòüñÿ ìàãè÷åñêèì àêòîì – êàê îáðàùåííàÿ ê Áîãó ïðîñüáà ïîçâîëèòü, ïîìî÷ü, áëàãîñëîâèòü. Îáùåé ÷åðòîé îòíîøåíèÿ ê ñëîâó êàê ê ìàãè÷åñêîé ñèëå ÿâëÿåòñÿ íåêîíâåíöèîíàëüíàÿ òðàêòîâêà ÿçûêîâîãî çíàêà, ò.å. ïðåäñòàâëåíèå î òîì, ÷òî ñëîâî – ýòî íå óñëîâíîå îáîçíà÷åíèå íåêîòîðîãî ïðåäìåòà, à åãî ÷àñòü, ïîýòîìó, íàïðèìåð, ïðîèçíåñåíèå ðèòóàëüíîãî èìåíè ìîæåò âûçûâàòü ïðèñóòñòâèå òîãî, êòî èì íàçâàí, à îøèáèòüñÿ â ñëîâåñíîì ðèòóàëå – çíà÷èò îáèäåòü, ïðîãíåâàòü âûñøèå ñèëû èëè íàâðåäèòü èì7. Ñ íåêîíâåíöèîíàëüíûì âîñïðèÿòèåì çíàêà ñâÿçàíû áîÿçíü ïåðåâîäîâ Ïèñàíèÿ íà äðóãîé ÿçûê è âîîáùå áîÿçíü ëþáûõ, äàæå ÷èñòî ôîðìàëüíûõ, âàðèàöèé â âûðàæåíèè ñàêðàëüíûõ ñìûñëîâ; òðåáîâàíèÿ îñîáîé òî÷íîñòè ïðè âîñïðîèçâåäåíèè (óñòíîì èëè ïèñüìåííîì) ñàêðàëüíîãî òåêñòà; îòñþäà ñëåäóåò ïîâûøåííîå âíèìàíèå ê îðôîýïèè, îðôîãðàôèè è äàæå êàëëèãðàôèè8. Òàêèì îáðàçîì, âñå ïðîÿâëåíèÿ ðåëèãèîçíîãî îáðÿäà îòîæäåñòâëÿþòñÿ íàìè ñ ìàãè÷åñêîé ôóíêöèåé ðåëèãèîçíîãî òåêñòà.  ÂÑ ìàãè÷åñêàÿ ôóíêöèÿ ðåàëèçóåòñÿ â äâóõ íàïðàâëåíèÿõ: 1) â ïðèçûâå, ïîáóæäåíèè ñëåäîâàòü îñíîâíûì ðåëèãèîçíûì êàíîíàì, äåéñòâîâàòü â ñîîòâåòñòâèè ñ îñíîâíûìè ìîðàëüíûìè ïðèíöèïàìè, îòïðàâëÿòü ðèòóàëû è îáðÿäû, çàëîæåííûå â êîíôåññèîíàëüíûõ äîêòðèíàõ (ïðèçûâíî-ïîáóäèòåëüíàÿ ôóíêöèÿ); 2) â ðåãëàìåíòàöèè æåëàåìûõ äåéñòâèé è ïîâåäåíèÿ âî âðåìÿ îáðÿäà (ïðåñêðèïòèâíàÿ ôóíêöèÿ) è çàïðåòîì íà ñîâåðøåíèå íåæåëàåìûõ äåéñòâèé è ïîâåäåíèÿ (ïðîõèáèòèâíàÿ ôóíêöèÿ). Ïðèçûâíî-ïîáóäèòåëüíàÿ ôóíêöèÿ ðåàëèçóåòñÿ â ÂÑ íåâåðáàëüíî è âåðáàëüíî. Ê í å â å ð á à ë ü í û ì ç í à ê à ì ìîæíî îòíåñòè êíèãó êàê ãëàâíîå îðóäèå ðèòóàëà. Êíèãà ÿâëÿåòñÿ îáÿçàòåëüíûì ýëåìåíòîì êîíôåññèîíàëüíîé ñôåðû æèçíè ñòàðîîáðÿäöåâ, êóëüòîâûé ïðåäìåò, âûçûâàþùèé 7 H. Á. Ìå÷êîâñêàÿ, ßçûê è ðåëèãèÿ. Ëåêöèè ïî ôèëîëîãèè è èñòîðèè ðåëèãèé, Ìîñêâà 1998, [online] , ðåæèì äîñòóïà: 26.08.2009. 8 Ibidem.

Ðåàëèçàöèÿ ìàãè÷åñêîé ôóíêöèè ⠄Âîéíîâñêîì ñèíîäèêå”

397

îñîáîå óâàæåíèå è ïî÷èòàíèå. Ñàìî ñóùåñòâîâàíèå ýòîãî àðòåôàêòà îïðåäåëÿåò åãî çíà÷èìîñòü è íåîáõîäèìîñòü. Áåç êíèãè, ñîäåðæàùåé è õðàíÿùåé ñàêðàëüíûé òåêñò, ñîâåðøåíèå îáðÿäà íå ñîñòîÿëîñü áû (èç-çà ïîðî÷íîé ÷åëîâå÷åñêîé ïàìÿòè) èëè ñîâåðøàëîñü áû íå ïî ïðàâèëàì è óñòàíîâëåííûì íîðìàì. Âåðáàëüíûå çíàêè óêàçûâàþò íà ìåñòî êíèãè â êóëüòå.  ÂÑ – ýòî ïðèçûâ ñîâåðøàòü ìîëèòâû çà óñîïøèõ: è4õú æå çàïîâ¸äàíî íà1ìú ïîìèíà1òè; çà u6ìå1ðøèõú äø7z2 ïà1ìzòè ñîòâîðè1øà; è6 êîåãî1æäî äø7þ ïî è$ìåíè ñâîåìu2. Ïîáóæäåíèå ê ñîâåðøåíèþ îáðÿäà ÷àñòî âûðàæàåòñÿ ôîðìàìè èìïåðàòèâà:

íà÷íè2 ñè1öå, ×òè2 ïîìz1ííèêú ñå1é, Çä¨ ïîìèíà1é ðî1äú ñâî1é, Ïîñå1ìú ãëàãî1ëè òðîïàðè2 u6ñî1ïøèìú. Âåñü ðåëèãèîçíûé äèñêóðñ ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé ðèòóàë è ñòðîèòñÿ êàê íåóêëîííîå ñëåäîâàíèå ðèòóàëüíûì íîðìàì. Âñå ïîâåäåíèå è äåéñòâèÿ, à òàêæå ñàì îáðàç ìûøëåíèÿ âåðóþùåãî ÷åëîâåêà â âûñøåé ñòåïåíè ïðåäîïðåäåëÿåòñÿ è ïðîãíîçèðóåòñÿ çàðàíåå, ðàñïèñàí, êàê êàíîí, – ÷åëîâåêó ñëåäóåò ïîñòóïàòü îïðåäåëåííûì îáðàçîì, åñëè îí æåëàåò ñíèñêàòü ìèëîñòü Áîãà, áûòü ïðîùåííûì è ïîìèëîâàííûì, æåëàåò çàñëóæèòü æèçíü âå÷íóþ. Ïîýòîìó âåñü ðåëèãèîçíûé äèñêóðñ ïðîíèçûâàåò ïðåñêðèïòèâíàÿ ôóíêöèÿ. Ïðîõèáèòèâíàÿ ôóíêöèÿ, èëè ôóíêöèÿ çàïðåòà, ÿâëÿåòñÿ ëîãè÷åñêèì ñëåäñòâèåì ôóíêöèè ïðåñêðèïòèâíîé – ðàçðåøàÿ è ïðåäïèñûâàÿ ñîâåðøåíèå êîíêðåòíûõ äåéñòâèé è ïîñòóïêîâ, ðåëèãèîçíûé äèñêóðñ, åñòåñòâåííî, ñîäåðæèò çàïðåò íà ñîâåðøåíèå äðóãèõ. Ðåàëèçàöèÿ ïðåñêðèïòèâíîé è ïðîõèáèòèâíîé ôóíêöèé â ÂÑ îïðåäåëÿåòñÿ ñëåäóþùåé äèäàêòè÷åñêîé íàïðàâëåííîñòüþ – îáðÿä ïîìèíîâåíèÿ óñîïøèõ äîëæåí ñîâåðøàòüñÿ íàäëåæàùèì îáðàçîì. Ðåãëàìåíòàöèÿ ðèòóàëà ïîìèíîâåíèÿ óñîïøèõ â ÂÑ êàñàåòñÿ íåâåðáàëüíîãî è âåðáàëüíîãî ïîâåäåíèÿ. Ïîä íåâåðáàëüíûì ïîâåäåí÷åñêèì ðèòóàëîì ïîíèìàþòñÿ îïðåäåëåííûå äåéñòâèÿ, ñîâåðøàþùèåñÿ â ñòðîãî îïðåäåëåííîì ïîðÿäêå è ñîïðîâîæäàþùèå âåðáàëüíîå, ðå÷åâîå âûñêàçûâàíèå.  ÂÑ â ðàìêàõ íåâåðáàëüíîãî ðèòóàëà óïîìèíàåòñÿ ïîêëîíåíèå (ïîêëîíû) è óìèëåíèå:

Ïð³èäè1òå ïîêëîíè1ìñz, òðè1æd, È6 ïîñå1ìú ïîêëîíå1í³å òâîðè1ìú çà u6ìå1ðøèõú ïðåä8 Ÿáðàçîìú âëdêè ãäcà íà1øåãw ‡©à õðcòà2, è6 ïðå÷còûz º6ãw2 ìò7åðå. º6ëè1êî òè ìî1ùíî, íàêjèæäî ïîêëî1íú ãë7è, ×òè2 ïîìz1ííèêú ñå1é ïî1ðzäó ñî u6ìèëå1í³åìú.

398

Joanna Orzechowska

Êàæäûé òåêñò âîñïðèíèìàåòñÿ ÷èòàòåëÿìè çðèòåëüíî. Äëÿ òåêñòîâ, ïðèíàäëåæàùèõ ê ðåëèãèîçíîìó äèñêóðñó, âàæíà ãðàôè÷åñêàÿ ïîäà÷à, êîòîðàÿ âî ìíîãîì îïðåäåëÿåò ýñòåòè÷åñêîå âîñïðèÿòèå åãî ïðè ÷òåíèè è óñèëèâàåò îáðàçíîñòü òåêñòà. Ñðåäè íåâåðáàëüíûõ çíàêîâ ïèñüìåííîãî òåêñòà, ò.å. ñðåäñòâ ãðàôè÷åñêîãî åãî òåêñòà, â ÂÑ îñîáóþ ðîëü èãðàþò ñóïðàãðàôåìèêà (âûáîð ñðåäñòâ øðèôòîâîãî âûäåëåíèÿ), òîïîãðàôåìèêà (ñïîñîá ðàçìåùåíèÿ ïå÷àòíîãî òåêñòà íà ïëîñêîñòè) è ñèíãðàôåìèêà (ïóíêòóàöèîííûå ñïîñîáû ïåðåäà÷è èíôîðìàöèè). Øðèôòîâîå âûäåëåíèå â ÂÑ îñóùåñòâëÿåòñÿ ïóòåì èñïîëüçîâàíèÿ ïðîïèñíûõ áóêâ, à òàêæå âàðüèðîâàíèÿ öâåòîâîãî îôîðìëåíèÿ øðèôòà. Ïðîïèñíûìè áóêâàìè íàïå÷àòàíû çàãëàâèÿ ñòàòåé, ïîìåùåííûå ïîä çàñòàâêàìè â íà÷àëå ñòðàíèö (êðîìå ïîðÿäêîâîãî ÷èñëèòåëüíîãî). Òàê îôîðìëåíî òàêæå íà÷àëî ñòàòüè ïåðâîé.  ñòàòüå âòîðîé âûäåëÿåòñÿ çàãëàâíûìè áóêâàìè ïîìèíàëüíûé òåêñò î ñîëîâåöêèõ îòöàõ. Ïðîïèñíûå áóêâû èñïîëüçîâàíû â çàãëàâèè Èçâåùåíèÿ:

ÑÒÀÒ¯À, à7 z, ÂÑÅËÅ~ Í ÑÊÀ Z ÑÒÀÒ¯À, â7 z, ÂÑÅËÅ~ Í ÑÊÀZ ÑÒÀÒ¯À, ã 7 z, ÂÑÅËÅ~ Í ÑÊÀZ ÑÒÀÒ¯À, ä7 z, ÂÑÅËÅ~ Í ÑÊÀZ ÑÒÀÒ¯À, º7 z, ÂÑÅËÅ~ Í ÑÊÀZ ÑÒÀÒ¯À, à7 z. Ñ Î Ë Î Â Å4 Ö Ê £ Å. È# Ç Â Ý Ù Å# Í £ Å Â çàãëàâèÿõ ñòàòåé 2-îé, 3-åé, â òåêñòå ñòàòüè 5-îé âñåëåíñêîé, è â íà÷àëå ñòàòüè âñåëåíñêîé ìàëîé èñïîëüçóåòñÿ òîëüêî ïåðâàÿ ïðîïèñíàÿ áóêâà:

Ñòàò³z2, â7 z . Ñòàò³z2 , ã7 z . Ñîææå1ííûõú áëàãî÷å1ñò³z ðà1äè. Ñòàò³z2 , º7 z . ïîâñS ñóááî1òû . Ñòàò³S âñåëå1íñêàz ìà1ëàz, ÷òå1òñz íà âñåäíå1âíûõú ëèòjzõú. Ñ ïðîïèñíîé áóêâû íà÷èíàþòñÿ àáçàöû òåêñòà, íà÷èíàþùèå èëè íàçûâàþùèå íîâûå ìîëèòâû:

Ñëà1âà, è6 íí7ý . ¥ëëèëy³z 㕠. Ãäcè ïîìè1ëóé, òðè1æd . Ïîñå1ìú ãëàãî1ëè òðîïàðè2 u6ñî1ïøèìú . Òðîïà1ðü . ãëà1ñú, â7.

Ðåàëèçàöèÿ ìàãè÷åñêîé ôóíêöèè ⠄Âîéíîâñêîì ñèíîäèêå”

399

Âñåãäà ïðîïèñíûì Ï íà÷èíàåòñÿ ðàìî÷íàÿ êëèøèðîâàííàÿ ôðàçà Ïîì z íè2 ãäcè . Ïðè ýòîì íà÷àëî íîâîé êîìïîçèöèîííîé ÷àñòè ïîä÷åðêèâàåòñÿ äðóãèì, ÷åì îñíîâíîé òåêñò, öâåòîì áóêâû Ï. Çàïèñü èìåí ñîáñòâåííûõ íà÷èíàþùèõñÿ ïðîïèñíûìè áóêâàìè – ðåäêîå ÿâëåíèå ñóïðàãðàôåìèêè â ÂÑ.  áîëüøèíñòâå ñëó÷àåâ ïðè íàïèñàíèè èìåí ñîáñòâåííûõ èñïîëüçîâàíû íà÷àëüíûå ñòðî÷íûå áóêâû. Èñêëþ÷åíèå ñîñòàâëÿþò èìåíà ëèö, âûñîêî ïîñòàâëåííûõ â öåðêîâíîé èåðàðõèè, êîòîðûå ïîìèíàþòñÿ â íà÷àëå ñòàòüè 3-åé âñåëåíñêîé:

ñò7¸éøèõú ïàòð³à1ðõú ìîñêî1âñêèõú. £wâà . Å#ðìîãå1íà . Ôèëàðå1òà . ïðåw6ñù7å1ííûõú ìèòðîïîëè1òwâú êjºâñêèõú, è6 âñåz2 ðóññjè. Ìèõà1èëà . Ëåw1íò³z ïðåw6ñù7å1ííûõú ìèòðîïîëè1òwâú ìîñêî1âñêèõú, è6 âñåz2 ðóññjè. Ïåòðà2 . Fåw1ãíàñò Øðèôòîâîå âûäåëåíèå ïðîïèñíûìè áóêâàìè âûïîëíÿåò ôóíêöèþ ñåãìåíòàöèè ñîäåðæàíèÿ ÂÑ. Ñåãìåíòíàÿ îðãàíèçàöèÿ òåêñòîâîãî ïðîñòðàíñòâà ïîä÷åðêèâàåòñÿ òàêæå öâåòîâûì îôîðìëåíèåì. Âûäåëÿþùèåñÿ â ñòðóêòóðíîì ïëàíå ôðàãìåíòû íàïå÷àòàíû êðàñíîé êðàñêîé, íàïðèìåð, òåêñò ïåðâîãî òèòóëüíîãî ëèñòà (êðîìå íóìåðàöèè ñòðàíèö) èëè íàçâàíèÿ ìîëèòâ. ×àñòî èñïîëüçóåòñÿ ïðèåì öâåòîâîãî âûäåëåíèÿ òîëüêî ïåðâîé, êàê ïðàâèëî, ïðîïèñíîé áóêâû.  òåêñòå ÂÑ èñïîëüçóþòñÿ ñðåäñòâà òîïîãðàôåìèêè. Íàïðèìåð, â ñòàòüå 3-åé âñåëåíñêîé ïåðå÷èñëÿåìûå èìåíà îòäåëåíû äðóã îò äðóãà òî÷êàìè, à â êàæäîé ñòðîêå íå áîëüøå òðåõ èìåí. Òåêñò îêàçûâàåòñÿ ðàçìåùåííûì â òðåõ ñòîëáèêàõ:

Ïåòðà2 . Êèïð³à1íà . ¯w1íû . Ãåðî1íò³z . Âàðëàà1ìà . Ìàêà1ð³z . Êèðè1ëëà .

Fåw1ãíàñòà . Ïè1ìèíà . Fåwäî1ñ³z . Çîñè1ìû . Äàí³è1ëà . ¥ôàíà1ñ³z . ¥íòî1í³z .

¥ëåxjz . Fîòjz . Ôèëè1ïïà . Ñè1ìîíà . ¯œàñà1ôà . Ôèëè1ïïà . ijwíè1ñ³z .

Óïîðÿäî÷åííîå îôîðìëåíèå òåêñòà ïîä÷åðêèâàåò åãî çíà÷èìîñòü, ïðîçðà÷íàÿ ñòðóêòðóðà îáëåã÷àåò ÷òåíèå ìîëèòâû, çàïîìèíàíèå èìåí. Ïîìèìî øðèôòà, áîëüøóþ ðîëü â ÂÑ èãðàåò äåêîðàòèâíîå îôîðìëåíèå. Ñåãìåíòíàÿ ñòðóêòóðà òåêñòà ïîä÷åðêèâàåòñÿ ðàñïîëîæåíèåì äåêîðàòèâíîãî óáðàíñòâà, íàïðèìåð, íà÷àëî êàæäîé âñåëåíñêîé ñòàòüè îòìå÷åíî çàñòàâêîé.

400

Joanna Orzechowska

Âåðáàëüíûé ðèòóàë ðåàëèçóåòñÿ â äâóõ íàïðàâëåíèÿõ: 1) òåêñò ñèíîäèêà êàê âåðáàëüíûé ðèòóàë, ìîëèòâà, âîññûëàåìàÿ ê Áîãó, 2) âåðáàëüíûå íàñòàâëåíèÿ â òåêñòå ïî ñîâåðøåíèþ îáðÿäà, íå âõîäÿùèå â ñîñòàâ ìîëèòâ. Ðèòóàëüíûé òåêñò îáëàäàåò ñâîéñòâàìè „ìàãè÷åñêîãî òåêñòà”, ñîäåðæàùåãî „ìàãè÷åñêèå” ôîðìóëû. Òåêñò ÂÑ ñîäåðæèò ëèòóðãè÷åñêèå ôîðìóëû Ïîìzíè2 ãäcè äø7z2 è Ïîìzíè2 ãäcè. Èõ ÷àñòîå óïîòðåáëåíèå â íåèçìåííîì âèäå ïîçâîëÿåò ïðåäïîëàãàòü èõ êîíâåíöèîíàëüíûé õàðàêòåð è ïðåäïîëàãàåìóþ ìàãè÷åñêóþ ñèëó. Íàñòàâëåíèÿ ïî ñîâåðøåíèþ îáðÿäà â ÂÑ êàñàþòñÿ: 1) õðîíîòîïà, ò.å. ìåñòà è âðåìåíè ñîâåðøåíèÿ îáðÿäà, à) ìåñòà îáðÿäà – â öåðêâè (÷òå1òñz íà âñåëå1íñêèõú ïîíàõè1äàõú è6 íà ëèò³z1õú) è â äîìàõ èëè êåëüå (è6 w6ñî1áî â8äî1ìýõú è6 âú ê¸ë³zõú); á) âðåìåíè ïðîâåäåíèÿ îáðÿäà – ÂÑ ñëåäóåò ÷èòàòü â ìÿñîïóñòíóþ ñóááîòó (ñîòâîðå1íú áû1ñòü ïî {ñî1ïøèõú âú ìzñîïu1ñòíóþ ñóááw1òó), ñòàòüè 1-àÿ, 2-àÿ, 4-àÿ, 5-àÿ Âñåëåíñêèå – â ëþáóþ ñóááîòó (ïî âñz& ñóááî1òû), ñòàòüþ Âñåëåíñêàÿ Ìàëàÿ – íà ïîâñåäíåâíûõ ëèòèÿõ (Ñòàò³S âñåëå1íñêàz ìà1ëàz, ÷òå1òñz íà âñåäíå1âíûõú ëèòjzõú); 2) ó÷àñòíèêî⠖ ñîãëàñíî ÂÑ, ÷èòàòü ìîëèòâû çà óñîïøèõ ìîæåò êàæäûé ÷ëåí êîíôåññèîíàëüíîé îáùèíû („ïðîñòîå ëèöî”), îòåö äóõîâíûé è ÷òåö (÷òyòñz o6ö7å1ìú äóõî1âíûìú, è6ëè2 äðóãè1ìú ïðîñòû1ìú ëèöå1ìú òè1õî, âòî2 âðå1ìz º6ãäà2 ÷òå1òú ÷òå1öú âñåëå1í8ñê³z ñòàò³è2); 3) î÷åðåäíîñòè è ìåñòà â òåêñòå ìîëèòâ, ò.å. êàêèå ìîëèòâû äîëæíû ïðåäøåñòâîâàòü è çàâåðøàòü ñòàòüè (ùå ñëó÷è1òñz êîìu2 ñå1é ïîìz1ííèêú ïðî÷èòà1òè, íà÷íè2 ñè1öå, Çä¨ ïîìèíà1é ðî1äú ñâî1é; Ïîñëýäè2 ñåz2 ã7 z, ñòàò³è2 tïyñòà íå ïîëîæåíî2; ïîñëýäè2 âñåëå1ñêîé º7 é, tïyñòú ïîëîæå1íú;  ÷òî2 íàïðåäè2 ïå1ðâîé âñåëå1íñêîé ñòàò³è2 çðè2 ïè1ñàíî íà÷à1ëî, çàìë7òâú ñò7û1õú o6ö7ú, òðcòîå, è6 ïî o6÷7å íà1øú. pàëî1ìú, ÷7; È# ïî1ñëý â7 é, âñåëå1íñêîé ñòàò³è2, ïîëîæåíî2 äîñòî1éíw º4ñòü, òðcòî1å. òðîïàðè2 ãëà1ñú ä7. è6 âñå2 ÷òî2 äî tïyñòà è6 tïyñòú). 4) íåâåðáàëüíîãî (ïîâåäåí÷åñêîãî) ýëåìåíòà ðèòóàëà.  ÂÑ ïðåäïèñûâàþòñÿ õàðàêòåðíûå äëÿ ñòàðîîáðÿäöåâ ïîêëîíû (Ïð³èäè1òå ïîêëîíè1ìñz, òðè1æd; È6 ïîñå1ìú ïîêëîíå1í³å òâîðè1ìú çà u6ìå1ðøèõú ïðåä8 Ÿáðàçîìú âëdêè ãäcà íà1øåãw ‡©à õðcòà2, è6 ïðå÷còûz º6ãw2 ìò7åðå. º6ëè1êî òè ìî1ùíî, íàêjèæäî ïîêëî1íú ãë7è). 5) êîëè÷åñòâà ÷èòàåìûõ ñòàòåé: è4æå íå âñîáî1ðý à6 â8ê¸ë³zõú è6 íà º6äèí¨ è6 êðî1ìý ïîíàõè1äû òî2 ÷òyòú òî1ëüêî ä⨠ñòàò³è2.

Ðåàëèçàöèÿ ìàãè÷åñêîé ôóíêöèè ⠄Âîéíîâñêîì ñèíîäèêå”

401

Ìàãè÷åñêàÿ ôóíêöèÿ â ÂÑ ðåàëèçóåòñÿ â äâóõ íàïðàâëåíèÿõ: 1) â ïðèçûâå ñîâåðøàòü îáðÿä „ïîìèíîâåíèå óñîïøèõ”, 2) â èíñòðóêöèè ïî åãî ïðîâåäåíèþ. Îáà íàïðàâëåíèÿ ðåàëèçîâàíû âåðáàëüíî è íåâåðáàëüíî. Íåâåðáàëüíûì ïðèçûâîì ê ñîâåðøåíèþ îáðÿäà è îäíîâðåìåííî åãî îðóäèåì ÿâëÿåòñÿ êíèãà.  òåêñòå âûÿâëåíû òàêæå âåðáàëüíûå ñðåäñòâà ïðèçûâà ê ñîâåðøåíèþ ðèòóàëà. Òåêñò ÂÑ óñòàíàâëèâàåò ïðàâèëà ðèòóàëà, ò.å. âåðáàëüíîå è íåâåðáàëüíîå ïîâåäåíèå ìîëÿùåãîñÿ. Ê íåâåðáàëüíûì ýëåìåíòàì ðèòóàëà îòíîñÿòñÿ òàêæå âñå ñðåäñòâà ãðàôè÷åñêîãî îôîðìëåíèÿ òåêñòà. Streszczenie Realizacja funkcji magicznej w Synodyku Wojnowskim Magiczna funkcja, uto¿samiana z wszelkimi przejawami obrzêdowoœci, w Synodyku Wojnowskim jest realizowana dwukierunkowo: (1) nawo³anie do sprawowania obrzêdu „wspominania zmar³ych”, (2) okreœlenie zasad jego sprawowania. Oba kierunki realizowane s¹ werbalnie i niewerbalnie. Niewerbalnym nawo³aniem do sprawowania rytua³u i jednoczeœnie jego narzêdziem jest ksiêga. W tekœcie Synodyku zosta³y ujawnione równie¿ werbalne zachêty do modlitwy. Tekst Synodyku jest zbiorem zasad i praw przeprowadzenia obrzêdu, czyli werbalnego i niewerbalnego zachowania modl¹cych siê. Do niewerbalnego rytua³u zaliczono równie¿ graficzn¹ oprawê ksi¹¿ki.

Summary The realization of the magical function in Sinodik from Wojnowo The magical function, understood as all symptoms of rituality, is dichotomously realized in Sinodik from Wojnowo: (1) in calls to perform the ritual of “remembering the dead”, (2) in defining rules for this ritual. Both directions are realized verbally and nonverbally. The book is both a nonverbal call as well as a tool to perform the call. In Sinodik, verbal encouragement to pray is also present. The text of Sinodik is a collection of rules and rights to perform the ritual, i.e. a verbal and nonverbal behaviour of those who pray. The nonverbal ritual is revealed also in the graphic presentation of the book.

402

Joanna Orzechowska

Terminologia osób duchownych) UWM w Olsztynie prawos³awna w jêzyku polskim (na przyk³adzie Actanazw Polono-Ruthenica XVI, 2011 403 ISSN 1427-549X

Anna Rygorowicz-KuŸma Bia³ystok

Terminologia prawos³awna w jêzyku polskim (na przyk³adzie nazw osób duchownych) Leksyka prawos³awna czy te¿ cerkiewna zarejestrowana jest ju¿ w najstarszych polskich tekstach. Mimo to – jak do tej pory – nie spotka³a siê z wiêkszym zainteresowaniem badaczy jêzyka1. Oczywiœcie, fakt ten mo¿na t³umaczyæ specyfik¹ zagadnienia, jego pewnego rodzaju „egzotyk¹” w jêzyku polskim. Prawos³awie jest przecie¿ w Polsce wyznaniem mniejszoœciowym. Niemniej jednak nale¿y obecnie do drugiej liczebnie po katolicyzmie wspólnoty wyznaniowej w kraju, a w historii Polski, np. w okresie Rzeczpospolitej Obojga Narodów, odgrywa³o wa¿n¹, m.in. kulturotwórcz¹, rolê. Pocz¹tki istnienia wschodnich tradycji chrzeœcijañstwa na ziemiach polskich siêgaj¹ okresu sprzed chrztu Polski w 966 r. i zwi¹zane s¹ z dzia³alnoœci¹ misyjn¹ braci so³uñskich Cyryla i Metodego. Jednak znacznie trwalsze œlady w formowaniu prawos³awia na tych ziemiach pozostawi³a póŸniejsza ekspansja polityczna Polski na Wschód. Wspó³czeœnie wœród polskiego spo³eczeñstwa prawos³awie uto¿samiane jest przede wszystkim z „wiar¹ rusk¹”, a jego wyznawcy z narodowoœci¹ rosyjsk¹, bia³orusk¹ czy ukraiñsk¹. W 1924 r. Koœció³ prawos³awny w Polsce uzyska³ autokefaliê, czyli usamodzielni³ siê. Na jego odrêbny charakter sk³adaj¹ siê te¿ lokalne zwyczaje, obrzêdy oraz jêzyk. Jêzykiem liturgicznym Polskiego Autokefalicznego Koœcio³a Prawos³awnego (dalej PAKP) – zgodnie z tradycj¹ prawos³awnych S³owian – jest jêzyk cerkiewnos³owiañski. Obok niego wa¿n¹ rolê odgrywaj¹ lokalnie jêzyki mniejszoœci narodowych i etnicznych, tzn. rosyjski, bia³oruski, ukraiñski, ³emkowski. Jednak z ka¿dym rokiem wzrasta rola jêzyka polskiego w Cerkwi. Polonizacja na gruncie polskiego prawos³awia jest procesem naturalnym i stopniowym, ale w ostatnim dwudziestoleciu zauwa¿amy jego nasilenie. Jest to 1 Pomijaj¹c np. prace M. Karpluk, która zajmowa³a siê cerkiewizmami w polszczyŸnie XVI w. Zob. np. publikacje: M. Karpluk, S³ownictwo cerkiewne w polszczyŸnie XVI w. Wybór przyk³adów, [w:] Chrzeœcijañski wschód a kultura polska, pod red. R. £u¿nego, Lublin 1989, s. 127–147; eadem, Z polsko-ruskich zwi¹zków jêzykowych. S³ownictwo cerkiewne w polszczyŸnie XVI w., Warszawa 1996 i in.

404

Anna Rygorowicz-KuŸma

wynik wielu czynników. Pierwszym z nich jest fakt, i¿ wzrastaj¹ca grupa wyznawców prawos³awia uto¿samia siê z narodowoœci¹ polsk¹. Poza tym w jêzyku polskim nauczana jest religia w szko³ach, prowadzone s¹ zajêcia dla alumnów i studentów wy¿szych studiów teologicznych. Wiêkszoœæ czasopism i publikacji wydawnictw prawos³awnych równie¿ jest polskojêzyczna. Nie tylko w krêgach œrodowiska prawos³awnego, ale i poza nim wzrasta zapotrzebowanie na polskojêzyczn¹ literaturê odnosz¹c¹ siê do zagadnieñ duchowoœci chrzeœcijañstwa wschodniego. Pojawia siê coraz wiêcej prac popularnonaukowych i naukowych dotycz¹cych prawos³awia i jego dziedzictwa, teologii, kultu, sztuki itp., firmowanych przez wydawnictwa œwieckie i, co ciekawe, wydawnictwa katolickie. Wszystko to wzmacnia rolê jêzyka polskiego. Nale¿y tu dodaæ, i¿ choæ oficjalnie jêzykiem liturgicznym pozostaje jêzyk cerkiewnos³owiañski, w wielu parafiach (raczej w miastach) nabo¿eñstwa odbywaj¹ siê równie¿ w jêzyku polskim. Istniej¹ te¿ parafie polskojêzyczne (np. parafia œw.œw. Cyryla i Metodego we Wroc³awiu, parafia œw. Grzegorza Peradze w Warszawie). Teksty wiêkszoœci nabo¿eñstw i pos³ug zosta³y ju¿ przet³umaczone na jêzyk polski i zaakceptowane przez Sobór Biskupów PAKP. W niniejszym artykule analizie zostanie poddany tylko wycinek terminologii prawos³awnej – dotycz¹cy okreœleñ osób duchownych funkcjonuj¹cych we wspó³czesnym jêzyku polskim2. To chronologiczne ograniczenie jest tu celowe, gdy¿ pozwala skupiæ siê na najbardziej aktualnych procesach i tendencjach obserwowanych w badanej leksyce. Pod pojêciem „osoby duchowne” bêdzie rozumiane tu zarówno duchowieñstwo tzw. bia³e (czyli ¿onate), jak i czarne (zakonne), a tak¿e osoby, które otrzyma³y nie tylko œwiêcenia kap³añskie, ale te¿ postrzy¿yny zakonne, b¹dŸ zosta³y powo³ane do sprawowania pos³ug podczas nabo¿eñstw drog¹ œwiêceñ chirotezji (ni¿sze œwiêcenie kap³añskie). Analizuj¹c nazwy osób duchownych reprezentuj¹cych prawos³awie nale¿y wyró¿niæ dwie podstawowe grupy: okreœlenia znane i u¿ywane ogólnie w chrzeœcijañstwie oraz s³ownictwo specyficzne tylko dla Koœcio³a prawos³awnego. Koœció³ prawos³awny jako ga³¹Ÿ chrzeœcijañstwa pos³uguje siê czêœciowo polsk¹ terminologi¹ ogólnochrzeœcijañsk¹, wspóln¹ zarówno dla Koœcio³a zachodniego, jak i wschodniego. Stopnie kap³añskie zosta³y ustanowione ju¿ 2 Nazwy poddane tu analizie to formy funkcjonuj¹ce przede wszystkim w uzusie jêzykowym. Zosta³y wyekscerpowane z ró¿nych publikacji traktuj¹cych o prawos³awiu, m.in.: K. Bondaruk, Nauka o nabo¿eñstwach prawos³awnych, Bia³ystok 1987; K. Ware, Koœció³ prawos³awny, Bia³ystok 2002; E. Przyby³, Prawos³awie, Kraków 2000; czasopismo „Przegl¹d Prawos³awny”; Kalendarz Prawos³awny 2011; E. Smykowska, Liturgia prawos³awna. Ma³y s³ownik, Warszawa 2008 i in.

Terminologia prawos³awna w jêzyku polskim (na przyk³adzie nazw osób duchownych)

405

w czasach apostolskich, pos³uga diakona, prezbitera i biskupa by³a wiêc znana w Koœciele przedpodzia³owym. Na gruncie polskim na okreœlenie osób duchownych utrwali³y siê m.in. leksemy: kap³an, ksi¹dz, duchowny, duszpasterz (pasterz), dziekan, proboszcz, archiprezbiter, prezbiter, wikariusz, kapelan, spowiednik, patriarcha, biskup, arcybiskup, metropolita, ordynariusz, patriarcha, archidiakon, diakon, zakonnik, zakonnica, mnich, mniszka, brat zakonny, siostra zakonna, lektor itp. S¹ w tej grupie te¿ nazwy zbiorowe typu duchowieñstwo, kler, episkopat, a tak¿e tytu³y honorowe i zwroty grzecznoœciowe, jak eminencja, ekscelencja, wielebny, œwi¹tobliwy itp. Niektóre z tych nazw funkcjonuj¹ w polskiej terminologii prawos³awnej od dawna, np. arcybiskup, kap³an, diakon, metropolita itp., inne wesz³y do niej w XX w. w zwi¹zku z potrzeb¹ przystosowania siê m.in. do nowych realiów religijno-pañstwowych z nowymi obszarami pos³ug koœcielnych. Te ostatnie nazwy przejête zosta³y najczêœciej z funkcjonuj¹cej aktywnie terminologii katolickiej o ³aciñskiej proweniencji, np.: ordynariusz, kapelan, wikariusz, eminencja, ekscelencja itp. Nie wszystkie jednak leksemy tej grupy s¹ semantycznie zbie¿ne dla obu Koœcio³ów, o czym bêdzie mowa ni¿ej. Oprócz nazw znanych ogólnie w chrzeœcijañstwie, znaczna czêœæ okreœleñ duchownych zwi¹zana jest ze specyfik¹ Koœcio³a prawos³awnego. S¹ to terminy informuj¹ce np. o stanie zakonnym, godnoœci lub funkcji kap³anów. U¿ycie tej czy innej nazwy wymaga pewnego rozeznania w strukturze cerkiewnej. Zasadne jest wiêc w tym miejscu krótkie przedstawienie podstawowego nazewnictwa dotycz¹cego osób duchownych w prawos³awiu. Najwy¿szy stopieñ hierarchii koœcielnej to biskup. Obok ogólnochrzeœcijañskich okreœleñ typu biskup, arcybiskup, metropolita funkcjonuj¹ nazwy w³adyka (tytu³ biskupa), archijerej/ archirej (tytu³ patriarchy, arcybiskupa b¹dŸ biskupa), egzarcha (tytu³ zarz¹dzaj¹cego egzarchatem, podleg³ym patriarsze) czy te¿ katolikos (tytu³ patriarchy prawos³awnego koœcio³a gruziñskiego). Drugi stopieñ hierarchii koœcielnej – prezbiter – równie¿ ma swoj¹ wewnêtrzn¹ hierarchiê i nazewnictwo, w zale¿noœci od wieku kap³ana, jego zas³ug b¹dŸ pe³nionych funkcji. Najwy¿szy tytu³ ¿onatego duchownego, nadawany najbardziej zas³u¿onym kap³anom, to archiprezbiter, kolejna w hierarchii godnoœæ zas³u¿onego prezbitera to protoprezbiter. Starszy wœród prezbiterów to protojerej (nazwa ta mo¿e byæ te¿ u¿ywana jako tytu³ honorowy). Prezbiter stanu zakonnego to hieromnich (inaczej kap³an zakonny), a namiestnik, czyli sprawuj¹cy funkcjê prze³o¿onego klasztoru, to archimandryta (tak¿e tytu³ honorowy przyznawany kap³anom zakonnym) b¹dŸ ihumen/ igumen (tytu³ nieco ni¿szy od archimandryty). Nazwa mitrat okreœla zas³u¿onego duchownego niezakonnego, któremu przyznano godnoœæ noszenia mitry.

406

Anna Rygorowicz-KuŸma

Ni¿szy stopieñ œwiêceñ to diakonat. Specyficzne dla niego s¹ nazwy hierodiakon (diakon, który jest w stanie zakonnym), archidiakon (najwy¿szy stopieñ hierodiakona) oraz protodiakon (starszy wœród diakonów). Obok stopni kap³añskich, mo¿na wyró¿niæ ni¿sze stopnie koœcielne dla osób œwieckich (spoza duchowieñstwa) sprawuj¹cych ró¿ne pos³ugi podczas nabo¿eñstw, jak czytanie i œpiew, zapalanie œwiec, podawanie kadzielnicy, bicie w dzwony itp. Do tego typu okreœleñ mo¿na zaliczyæ terminy diak, paramonarz/ / ponomar/ prys³u¿nik, lektor/ cztiec, hypodiakon/ ippodiakon/ subdiakon (s³u¿ba pomocnicza przy biskupie) i in. Specyficzn¹ grupê stanowi¹ nazwy osób stanu zakonnego. Powy¿ej zosta³y ju¿ wymienione nazwy zakonników maj¹cych œwiêcenia kap³añskie. Oprócz nich nale¿y wyró¿niæ terminy okreœlaj¹ce ró¿ne stopnie postrzy¿yn zakonnych: mnich riasoforny (te¿ riasoforos, riasofor), mniszka riasoforna, mnich mantijny, mniszka mantijna, ma³oschimnik, ma³oschimnica (mnisi z ni¿szym stopniem œwiêceñ zakonnych), schimnik, schimnica, hieroschimnik, wielki schimnik, wielka schimnica (mnisi z wy¿szym stopniem œwiêceñ zakonnych) oraz nazwê starzec/ œwiêty starzec u¿ywan¹ w stosunku do starszych, najbardziej powa¿anych mnichów, bêd¹cych przewodnikami duchowymi mnichów i osób œwieckich. Z przytoczonych powy¿ej leksemów, wystêpuj¹cych w aktywnym u¿yciu w œrodowisku polskich wyznawców prawos³awia, tylko nieliczne nazwy omawianej grupy znalaz³y potwierdzenie we wspó³czesnych s³ownikach ogólnych jêzyka polskiego. S¹ to przewa¿nie terminy podstawowe, od dawna funkcjonuj¹ce w tym jêzyku, zob. np.: archirej/ archijerej (USJP I, 116), archimandryta (USJP I, 116), batiuszka (USJP I, 207), diak (USJP I, 608), diakon (USJP I, 608), egzarcha (USJP I, 791), hierarcha (USJP I, 1141), igumen/ ihumen (USJP I, 1187), patriarcha (USJP III, 74), psalmista (USJP III, 832), w³adyka (USJP IV, 465) itp. Nazewnictwo dotycz¹ce osób duchownych Koœcio³a prawos³awnego to przede wszystkim terminy cerkiewnos³owiañskie maj¹ce z kolei swój Ÿród³os³ów w jêzyku greckim. Do takich zaliczyæ nale¿y m.in. jednostki: archijerej/ archierej (cs. àðõèåðåé), archimandryta (cs. àðõèìàíäðèò), igumen (cs. èãóìåí), protojerej / protoijerej (cs. ïðîòîèåðåé), schimnik (cs. ñõèìíèê), w³adyka (cs. âëàäûêà) itp. Zauwa¿alne s¹ te¿ bezpoœrednie po¿yczki z greki, np.: riasoforos, riasofor (gr. rasoforos), hierarcha (gr. hierarches), hierodiakon (gr. hierodiakonos), hypodiakon (gr. hypodiakonos), metropolita (gr. metropolites) czy swoiste grecko-polskie hybrydy, np.: hieromnich, schimnich, hieroschimozakonnik. Najmniej liczn¹ grupê stanowi¹ nazwy powsta³e na bazie innych jêzyków, przede wszystkim rosyjskiego, np.: batiuszka (ros. áàòþøêà), diak (ros. äüÿê), pris³u¿nik

Terminologia prawos³awna w jêzyku polskim (na przyk³adzie nazw osób duchownych)

407

(ros. ïðèñëóæíèê) itp. Swoistymi neologizmami w polskiej terminologii prawos³awnej mo¿na nazwaæ przejête pod koniec XX w. ze s³ownictwa Koœcio³a katolickiego formy o ³aciñskiej proweniencji typu ordynariusz (³ac. ordinarius), kapelan (³ac. capellanus), wikariusz (³ac. vicarius), subdiakon (³ac. subdiakonos) itp. Dla niektórych urzêdów czy godnoœci koœcielnych równolegle funkcjonuje w jêzyku polskim zapo¿yczenie greckie i cerkiewnos³owiañskie, zob. np.: paramonarz (gr. paramonarios) – ponomar (cs. ïîíîìàðü), czasem te¿ dodatkowo ³aciñskie, zob. np.: ip(p)odiakon (cs.) – hypodiakon (gr.) – subdiakon (³ac.), cztiec (cs.) – lektor (³ac.) itp. Przegl¹d powy¿szych nazw pozwala zauwa¿yæ ich wariantywnoœæ, brak jednolitoœci, pewnej systematyzacji, a tak¿e ustaleñ norm pisowni. Jest to problem dotycz¹cy nie tylko okreœleñ duchownych, ale wielu obszarów terminologii prawos³awnej. Autorzy i t³umacze prac dotycz¹cych zagadnieñ prawos³awia czêsto zwracaj¹ na to uwagê. „Przystêpuj¹c do pracy nad polskojêzyczn¹ wersj¹ studium o chrzeœcijañskim Wschodzie, postanowiliœmy podj¹æ kolejne kroki na drodze ujednolicenia i ustalenia polskiej prawos³awnej terminologii teologicznej – czytamy w rozdziale Od redakcji przek³adu Królestwa wnêtrza autorstwa bp. Kallistosa Ware. – W ostatnim dziesiêcioleciu w Polsce pojawi³o siê wiele nowych publikacji z zakresu teologii i duchowoœci prawos³awia (tak przek³adów, jak i dzie³ autorskich). W wielu przypadkach zauwa¿yæ mo¿na zastosowanie odmiennych terminów i sformu³owañ w odniesieniu do tych samych pojêæ Ÿród³owych (pochodz¹cych zwykle z jêzyków: greckiego, cerkiewnos³owiañskiego i rosyjskiego), co mo¿e utrudniaæ zrozumienie treœci”3. Cytowane wydanie zosta³o opublikowane w 2003 r. Jednak¿e mimo up³ywu lat jest to wci¹¿ nurtuj¹cy i aktualny problem. Wariantywnoœæ polskiej terminologii prawos³awnej odzwierciedla np. Liturgia prawos³awna. Ma³y s³ownik El¿biety Smykowskiej4. Autorka ju¿ we wstêpie zaznacza: „Przy pisaniu s³ownika kierowa³am siê przede wszystkim tym, ¿eby zachowaæ specyfikê terminologii cerkiewnos³owiañskiej, bêd¹cej noœnikiem tradycji grecko-bizantyjskiej. [...] Trudnoœæ tkwi w tym, ¿e terminologia cerkiewnos³owiañska nie ma w³aœciwie usystematyzowanych i uporz¹dkowanych odpowiedników w jêzyku polskim”5. St¹d w jej publikacji jednemu has³u przyporz¹dkowanych jest szereg wariantów i odnoœników nazewniczych. Dla omawianej grupy wyrazów przyk³adami mog¹ tu byæ szeregi: mnich – monach – inok – czerniec, kantor – psalmista – psalomszczik, pomocnik diakona – hypodiakon – ipodiakon itp. 3 4 5

Zob. K. Ware, Królestwo wnêtrza, przek³. ks. W. Misijuk, Lublin 2003, s. 7. E. Smykowska, Liturgia prawos³awna... Ibidem, s. 5.

Anna Rygorowicz-KuŸma

408

Obok „niedogodnoœci” zwi¹zanych z brakiem jednolitej, znormatywizowanej terminologii, trudnoœci nazewnicze mog¹ te¿ pojawiæ siê w planie cech semantycznych czy pragmatycznych. Stosuj¹c polski odpowiednik dla terminów greckich czy cerkiewnos³owiañskich, nale¿y wzi¹æ pod uwagê nie tylko jego stronê zewnêtrzn¹, ale przede wszystkim zakres znaczeniowy w powi¹zaniu z konkretn¹ kultur¹, spo³eczeñstwem, czêœciow¹ obcoœæ danych pojêæ w kulturze polskiej, niuanse semantyczne, konotacje itp. Ciekawy pod tym wzglêdem jest, wydawa³oby siê, g³ówny dla grupy semantycznej okreœlaj¹cej duchownych prawos³awnych wyraz pop. Jest to zapo¿yczenie, które wesz³o do jêzyka polskiego ju¿ w okresie chrystianizacyjnym (966– –1050)6. Nazwa ta by³a wówczas znana we wszystkich jêzykach s³owiañskich i funkcjonowa³a w znaczeniu ogólnym „kap³an, duchowny”, bez wzglêdu na konfesjê. Jak podaje Edward Klich, od drugiej po³owy XV w. wyraz zaczyna byæ u¿ywany z odcieniem pejoratywnym7. Podobne spostrze¿enia ma Maria Karpluk. Badaj¹c s³ownictwo cerkiewne w polszczyŸnie XVI w., zauwa¿a ona, i¿ w XVII w. „pop – pierwotnie i jeszcze w XV w. ‘kap³an’ – staje siê przezwiskiem, jak w cytacie z r. 1650: «Ale go popem, albo jakim innym przeciwnym nazwiskiem, którym siê i Bóg i cnotliwi ludzie brzydz¹, nazywasz»”8. Tak wiêc ju¿ w jêzyku staropolskim wyraz pop otrzyma³ zabarwienie negatywne. Jako termin reprezentuj¹cy sferê sacrum nie móg³ siê w tej zdeprecjonowanej formie zachowaæ, dlatego te¿ zosta³ szybko wyparty przez inne nazwy. W znaczeniu ‘duchowny, osoba duchowna’ zacz¹³ aktywnie funkcjonowaæ wyraz kap³an, a jako ‘duchowny katolicki’ rozpowszechni³a siê forma ksi¹dz9. Zastanawia wiêc fakt, i¿ mimo deprecjacji znaczenia, w jêzyku i s³ownikach wci¹¿ zachowa³a siê forma pop na okreœlenie duchownego prawos³awnego. Co wiêcej, Edward Klich uwa¿a, ¿e ujemny odcieñ znaczeniowy nazwy pop pojawi³ siê „gdy ju¿ termin zosta³ zacieœniony do oznaczania ‘duchownych wschodniego Koœcio³a’, co przysz³o za stosunkami bli¿szemi z ¿ywio³em ruskim i Koœcio³em wschodnim, a sposobnoœæ po temu nastrêczy³ fakt zajêcia na trwa³e Grodów Czerwieñskich przez Kazimierza Wielkiego”10. Bez wzglêdu na to, czy ujemny ³adunek zosta³ przydany wyrazowi przed zawê¿eniem jego znaczenia, czy po, dowodziæ by mo¿na, ¿e forma pop okreœla6

T. Czarnecki, Najstarsze polskie s³ownictwo religijne o rodowodzie niemieckim, [w:] Tysi¹c lat polskiego s³ownictwa religijnego, red. B. Kreja, Gdañsk 1999, s. 16. 7 E. Klich, Polska terminologia chrzeœcijañska, Poznañ 1927, s. 112. 8 M. Karpluk, S³ownictwo cerkiewne..., s. 140. 9 A. Jab³oñski, Nazwy osób duchownych w historii polszczyzny, [w:] Jêzyk a chrzeœcijañstwo, red. I. Bajerowa, M. Karpluk, Z. Leszczyñski, Lublin 1993, s. 149. 10 E. Klich, op. cit., s. 112.

Terminologia prawos³awna w jêzyku polskim (na przyk³adzie nazw osób duchownych)

409

j¹ca duchownego prawos³awnego funkcjonowa³a w jêzyku polskim z pewn¹ doz¹ negatywnego nacechowania. W s³owniku Samuela Lindego w artykule has³a pop zanotowana jest informacja, i¿ grzeczniejsze jest u¿ycie nazwy œwiaszczennik, co wyraŸnie wskazuje na obni¿ony status analizowanego wyrazu. Podobne wnioski nasuwaj¹ siê po lekturze przytaczanych cytatów, zob. np.: Masz-li byæ ladajakim popem, raczej b¹dŸ dobrym ch³opem; Lepiej ci byæ dobrym ch³opem, ni¿eli z³ym popem; Nie grzech popa z³upiæ (SLind., 338). S³ownik Lindego jest jednak odosobniony w takiej interpretacji wyrazu pop. Wiêkszoœæ Ÿróde³ leksykograficznych jêzyka polskiego opisuje ten leksem jako aktywne w jêzyku, neutralne okreœlenie kap³ana prawos³awnego. W jednym ze znacz¹cych s³owników wspó³czesnego jêzyka polskiego wydanego przez PWN wyraz pop objaœniany jest nastêpuj¹co: pop – rel. a) duchowny w Koœciele prawos³awnym i greckokatolickim; b) histor. w œredniowieczu: ksi¹dz katolicki (USJP III, 361). Opatruj¹cy definicjê klasyfikator rel. sugeruje, ¿e wyraz u¿ywany jest jako termin religijny. Nale¿y tu zauwa¿yæ, i¿ we wspó³czesnym jêzyku rosyjskim wyraz ten ma obni¿ony status u¿ycia, spotykany jest wy³¹cznie w jêzyku potocznym (z kwalifikatorami ðàçãîâîðíîå lub ïðîñòîðå÷íîå), zob. np. s³owniki OSz-4, BTS (ðàçã.), Czern. (ïðîñò.). W s³owniku etymologicznym M. Vasmera zanotowana jest informacja, ¿e „â íàñòîÿùåå âðåìÿ èìååò ïðåçðèòåëüíûé îòòåíîê çíà÷åíèÿ” (Vas. III, 326). Mimo to, tylko w jednej publikacji, Podrêcznym s³owniku rosyjsko-polskim pod red. J. H. Dworackiego, dla u¿ywanego w rosyjskim jêzyku potocznym wyrazu ïîï zastosowano polskie odpowiedniki ‘pop, klecha’ z kwalifikatorem obraŸliwie (PSRP, 557). W ogólnych s³ownikach dwujêzycznych rosyjska potoczna forma ïîï otrzymuje w jêzyku polskim równie¿ odpowiednik pop bez dodatkowych klasyfikatorów (zob. np. WSRP, s. 585). W leksykonach i s³ownikach specjalistycznych oraz publikacjach dotycz¹cych duchowoœci i kultury prawos³awia brak takiego okreœlenia. Nie jest zarejestrowane jako termin religijny w podstawowej literaturze przedmiotu. Forma pop nie jest u¿ywana tak¿e w œrodowisku polskich wyznawców prawos³awia, gdy¿ jest odbierana jako okreœlenie pejoratywne, obraŸliwe11. Zgodziæ siê nale¿y ze s³owami Ewy Badydy, ¿e jest to wyraz nale¿¹cy do „niepoprawnych politycznie”12. Autorka s³usznie sugeruje, i¿ ten „niepolityczny” walor wyrazu powinien byæ rejestrowany przez s³owniki13, wówczas nie dochodzi³oby do niestosownych u¿yæ okreœlenia pop, np. w zwrocie adresatywnym proszê popa. 11 Szerzej na ten temat zob. E. Badyda, Pop czy ksi¹dz? O problemie wspó³czesnego nacechowania tradycyjnej nazwy duchownego prawos³awnego, „Poradnik Jêzykowy” 2010, nr 9, s. 57–72. 12 Ibidem, s. 69. 13 Ibidem, s. 70.

410

Anna Rygorowicz-KuŸma

W tym miejscu nale¿y wspomnieæ o jeszcze jednym okreœleniu prawos³awnego duchownego – nazwie batiuszka, która pojawi³a siê w jêzyku polskim pod wp³ywem prawos³awia rosyjskiego. W jêzyku Ÿród³owym XIX w. batiuszka to m.in. ‘ïî÷òèòåëüíîå íàçâàíèå ñâÿùåííèêà’, ‘ïî÷òèòåëüíîå îáðàùåíèå ê ñâÿùåííèêó’ (zob. SAN I, 22; Czern. I, 79). Obecnie nazwa ta jest w jêzyku rosyjskim neutralna stylistycznie (zob. np. BTS, OSz-4) i z takim nacechowaniem funkcjonuje w œrodowisku polskich wyznawców prawos³awia. Wspó³czesne s³owniki jêzyka polskiego wskazuj¹ jednak na jej stylistyczn¹ degradacjê, zob.: „pot. pieszczotliwie albo ¿artobliwie «ksi¹dz prawos³awny»” (USJP I, 207). Byæ mo¿e w zwi¹zku z aktywizacj¹ u¿ycia formy ksi¹dz prawos³awny nazwa batiuszka jako zapo¿yczenie rosyjskie z podstawowym odpowiednikiem ‘ojczulek’ rzeczywiœcie przyjmuje takie nacechowanie. Faktem jest jednak, ¿e to forma u¿ywana coraz rzadziej, zaœ w aktywnym i neutralnym u¿yciu pozostaje niezdrobnia³e okreœlenie ojciec (czêsto z dodaniem imienia), funkcjonuj¹ce w znaczeniu ‘osoba duchowna, zwi¹zana z Koœcio³em’ ju¿ w okresie staropolskim14. Coraz czêœciej spotykanym okreœleniem duchownego prawos³awnego jest nazwa ksi¹dz. Wyraz ten, dawniej okreœlaj¹cy ka¿dego duchownego (te¿ ¿ydowskiego), póŸniej kap³ana chrzeœcijañskiego, zawêzi³ swoje znaczenie do duchownych katolickich w okresie nowopolskim15. Dopiero w XX w. stopniowo rozszerza swój zakres semantyczny do osób duchownych spoza katolicyzmu, zob. po³¹czenia ksi¹dz prawos³awny, ksi¹dz ewangelicki. Pocz¹tkowo by³a to forma oficjalna, u¿ywana w kontaktach miêdzy wyznaniami, w oficjalnej tytulaturze typu ksi¹dz arcybiskup, ksi¹dz diakon, ksi¹dz profesor itp., obecnie jej aktywnoœæ wzrasta tak¿e w relacjach miêdzy duchownymi i wiernymi. Kolejn¹ problematyczn¹ grupê stanowi¹ wyrazy na pozór znaczeniowo zbli¿one w kulturze Wschodu i Zachodu, ale nie w pe³ni odpowiadaj¹ce sobie w planie semantyczno-teologicznym. Do takich form zaliczyæ mo¿na na przyk³ad nazwy archiprezbiter i archidiakon. Dla ilustracji zostan¹ tu przytoczone opisy s³ownikowe tych hase³: archidiakon – rel. w Koœciele katolickim: tytu³ honorowy nadawany duchownemu bêd¹cemu cz³onkiem kapitu³y katedralnej lub kolegiackiej; tak¿e duchowny nosz¹cy ten tytu³ (WSWO, 91); por. archidiakon [w Koœciele prawos³awnym]: arcydiakon, starszy hierodiakon, pierwszy wœród diakonów w stanie zakonnym (Znos. 15); 14 15

Zob. M. Karpluk, S³ownik staropolskiej terminologii chrzeœcijañskiej, Kraków 2001, s. 131. Zob. np. K. D³ugosz-Kurczabowa, Wielki s³ownik etymologiczno-historyczny jêzyka polskiego, Warszawa 2008, s. 329.

Terminologia prawos³awna w jêzyku polskim (na przyk³adzie nazw osób duchownych)

411

archiprezbiter – 1. w Koœciele katolickim: kap³an zastêpuj¹cy biskupa w wykonywaniu czynnoœci liturgicznych, tak¿e tytu³ honorowy kardyna³ów wielkich bazylik Rzymu; 2. w Koœciele prawos³awnym: najwy¿sza godnoœæ (odpowiednik rzymskokatolickiego pra³ata), jak¹ mo¿e osi¹gn¹æ ¿onaty kap³an (WSWO, 92). Brak semantycznej to¿samoœci tych nazw w przypadku prawos³awia i katolicyzmu wynika przede wszystkim z ró¿nic w strukturze obu Koœcio³ów oraz ze specyfiki ordynacji. Niezgodnoœci tego typu nie da siê jednak unikn¹æ, a dla osób „niewtajemniczonych” nie s¹ one zbytnio zauwa¿alne. Du¿¹ trudnoœæ sprawia przek³ad na jêzyk polski okreœleñ osób duchownych stanu zakonnego, charakterystycznych dla kultury prawos³awia, niespotykanych na gruncie rzymskiego katolicyzmu. Do takich form nale¿¹ na przyk³ad nazwy zakonnika i zakonnicy, którzy przyjêli postrzy¿yny w schimê. Podstawowe terminy to schimnik i schimnica (spotykane s¹ te¿ warianty schimnich, schimonachini), ale nierzadko dla lepszego zrozumienia wœród szerszego grona czytelników autorzy i t³umacze staraj¹ siê znaleŸæ polskie zamienniki, tworz¹c niekiedy swoiste neologizmy b¹dŸ stosuj¹ metodê opisow¹, por.: ñõèìíèê, ñõèìíèöà – „cerk. pokutnik bo¿y, pokutnica bo¿a” (SRP II, 560); „mnich, mniszka (przestrzegaj¹cy œcis³ej ascezy)” (WSRP, 786). Niekiedy objaœnienie umieszczone jest obok danego terminu jako jego czêœæ integralna, por. np.: „cz³onek kleru parafialnego – pryczetnik” (Znos., 274), „kap³an-mnich (hieromnich)”16 itp. Terminologia religijna to obszar jêzykowy, który – wydawaæ by siê mog³o – powinien byæ ustabilizowany i nie poddaj¹cy siê zmianom, gdy¿ dotyczy pojêæ ustalonych, sta³ych i niezmiennych. Jednak zmiana uwarunkowañ religijno-politycznych i spo³ecznych, nowe obszary misji Koœcio³a prawos³awnego poci¹gaj¹ za sob¹ pewne zmiany równie¿ w obszarze jêzykowym. Brak w rodzimych zasobach leksykalnych odpowiedników dla terminologii prawos³awnej sk³ania najczêœciej do stosowania i wprowadzania zapo¿yczeñ z jêzyka cerkiewnos³owiañskiego, które w œrodowisku polskich wyznawców prawos³awia nie s¹ obce i raczej w naturalny sposób akceptowane. Obok po¿yczek cerkiewnos³owiañskich w coraz szerszym u¿yciu spotykana jest leksyka konfesyjna wywodz¹ca siê bezpoœrednio z jêzyka greckiego, co zwi¹zane jest z aktywnymi kontaktami z Cerkwi¹ greck¹, a tak¿e z coraz wiêksz¹ liczb¹ przek³adów literatury o tematyce prawos³awnej z jêzyków zachodnich (m.in. francuskiego, angielskiego czy niemieckiego). Ciekawy jest te¿ fakt adaptacji w terminologii prawos³awnej zapo¿yczeñ z krêgu polskiej kultury ³aciñskiej. Jak zauwa¿a Maria Karpluk, polaryzacja s³ownictwa religijnego i jego podzia³ na wschodnio- i zachodniochrzeœcijañskie (np. koœció³ 16

K. Ware, op. cit., s. 323.

412

Anna Rygorowicz-KuŸma

– cerkiew, ksi¹dz – pop)17 nast¹pi³a w polszczyŸnie prze³omu XVI i XVII w. Obecnie, w dobie kulturowej globalizacji, stopniowo zmienia siê mentalnoœæ spo³eczeñstwa i rezygnuje siê z ostrych podzia³ów, tak¿e w obszarze leksyki chrzeœcijañskiej, czego przyk³adem mo¿e byæ coraz bardziej aktywna forma ksi¹dz prawos³awny czy chocia¿by oficjalna nazwa Cerkwi w Polsce z cz³onem koœció³ (Polski Autokefaliczny Koœció³ Prawos³awny). Najbardziej wa¿ki i aktualny problem to potrzeba ujednolicenia tej „rozchwianej” terminologii tak, aby nie zrywa³a ona z tradycjami jêzykowymi Cerkwi prawos³awnej w Polsce, zachowa³a bogactwo bizantyjsko-s³owiañskie, bêd¹c jednoczeœnie przystêpna i zrozumia³a zarówno dla wyznawców prawos³awia, jak i szerszej spo³ecznoœci polskiej. Wykaz skrótów: BTS

– Áîëüøîé òîëêîâûé ñëîâàðü ðóññêîãî ÿçûêà, ãëàâí. ðåä. Ñ. À. Êóçíåöîâ, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 1998. Czern. – Ï. ß. ×åðíûõ, Èñòîðèêî-ýòèìîëîãè÷åñêèé ñëîâàðü ñîâðåìåííîãî ðóññêîãî ÿçûêà, ò. 1–2, Ìîñêâà 1999. Vas. – Ì. Ôàñìåð, Ýòèìîëîãè÷åñêèé ñëîâàðü ðóññêîãî ÿçûêà, ò. 1-4, Ìîñêâà 1986. OSz-4 – Òîëêîâûé ñëîâàðü ðóññêîãî ÿçûêà, Ñ. È. Îæåãîâ è Í. Þ. Øâåäîâà, Ìîñêâà 2004. PSRP – Podrêczny s³ownik rosyjsko-polski, pod red. J. H. Dworeckiego, Warszawa 1986. SAN – Ñëîâàðü öåðêîâíî-ñëàâÿíñêàãî è ðóññêàãî ÿçûêà, ò. 1–4, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã, 1847. SLind. – S. B. Linde, S³ownik jêzyka polskiego, t. 1-6, Lwów 1854–1860. SRP – A. Mirowicz, I. Dulewiczowa, I. Grek-Pabisowa, I. Maryniakowa, Wielki s³ownik rosyjsko-polski, t. 1–2, Moskwa – Warszawa 1986. USJP – Uniwersalny s³ownik jêzyka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1–4, Warszawa 2003. WSRP – Wielki s³ownik rosyjsko-polski z kluczem polsko-rosyjskim, pod red. J. Wawrzyñczyka, Warszawa 2004. WSWO – Wielki s³ownik wyrazów obcych, pod red. M. Bañko, Warszawa 2010. Znos. – A. Znosko, S³ownik cerkiewnos³owiañsko-polski, Bia³ystok 1996.

Ðåçþìå Ïðàâîñëàâíàÿ òåðìèíîëîãèÿ â ïîëüñêîì ÿçûêå (íà ïðèìåðå íàèìåíîâàíèé äóõîâíûõ ëèö) Â íàñòîÿùåé ñòàòüå ðàññìàòðèâàþòñÿ íàçâàíèÿ ïðàâîñëàâíûõ äóõîâíûõ ëèö (ñâÿùåííèêîâ, ìîíàõîâ è ëèö íèçøåãî äóõîâíîãî ñàíà), ôóíêöèîíèðóþùèå â ñîâðåìåííîì ïîëüñêîì ÿçûêå. Ýòî ïðåæäå âceãî öåðêîâíîñëàâÿíñêèå çàèìñòâîâàíèÿ, íàïðèìåð, archijerej / archirej, igumen, schimnik è ãðåöèçìû, íàïðèìåð, riasoforos, hierodiakon, metropolita. Èíòåðåñåí ôàêò ñîâðåìåííîãî âõîæäåíèÿ â ïðàâîñëàâíóþ òåðìèíîëîãèþ çàèìñòâîâàíèé èç

17

M. Karpluk, S³ownictwo cerkiewne..., s. 143.

Terminologia prawos³awna w jêzyku polskim (na przyk³adzie nazw osób duchownych)

413

ðèìñêî-êàòîëè÷åñêîé òåðìèíîëîãèè ëàòèíñêîãî ïðîèñõîæäåíèÿ, íàïðèìåð, wikariusz, ordynariusz, kapelan. Èíîãäà â ïàðàëëåëüíîì óïîòðåáëåíèè âñòðå÷àþòñÿ íàçâàíèÿ, âîñõîäÿøèå ê ýòèì òðåì èñòî÷íèêàì, íàïðèìåð, ipodiakon (öðê.-ñë.) – hypodiakon (ãðå÷.) – subdiakon (ëàò.), paramonarz (ãðå÷.) – ponomar (öðê.-ñë.), cztiec (öðê.-ñë.) – lektor (ëàò.).

Summary Orthodox terminology in the Polish language (on the example of the names of the clergy) The article focuses on the designations of the Orthodox clergymen (clergy, monks and laic persons with lowest level of consecration), which are present in a modern Polish language. Majority of them are the Old-Church-Slavonic borrowings as: archijerej / archirej, igumen, schimnik or the Greek borrowings as: riasoforos, hierodiakon, metropolita. Interesting is the fact of adaptation in the Polish Orthodox terminology the borrowings from the Roman catholic terminology of Latin provenience, for example wikariusz, ordynariusz, kapelan, ect. In a parallel use we can met very often names from this three sources as: ipodiakon (slav.) – hypodiakon (gr.) – subdiakon (lat.), paramonarz (gr.) – ponomar (slav.), cztiec (slav.) – lektor (lat.), ect.

414

Anna Rygorowicz-KuŸma

UWM w Olsztynie Stereotyp Rosjanina w polskiej reklamie audiowizualnej Acta Polono-Ruthenica XVI, 2011 415 ISSN 1427-549X

Magdalena Sieklucka Olsztyn

Stereotyp Rosjanina w polskiej reklamie audiowizualnej Naród rosyjski jest w najwy¿szym stopniu spolaryzowany, to po³¹czenie przeciwieñstw. Mo¿na siê nim zachwycaæ, zawsze mo¿na od niego oczekiwaæ niespodzianek, jest zdolny budziæ zarówno wielk¹ mi³oœæ, jak i wielk¹ nienawiœæ. N. Bierdiajew

Reklama, jako œrodek komunikowania, towarzyszy ludziom we wszystkich sferach ich egzystencji. Uproszczony model œwiata, prezentowany w komunikatach radiowych, telewizyjnych i internetowych promuj¹cych dany produkt, warunkuje postrzeganie rzeczywistoœci przez odbiorcê. Zwraca na to uwagê wielu badaczy podejmuj¹cych badania w dziedzinie psychologii, socjologii i kulturologii. Ich zdaniem, spoty reklamowe wywieraj¹ bezpoœredni wp³yw na utrwalanie i pog³êbianie istniej¹cych ju¿ stereotypów, a tak¿e kszta³tuj¹ postawy spo³eczne. W zwi¹zku z tym zasadne bêdzie przeanalizowanie, na ile reklamy prezentuj¹ce obraz Rosjanina utrwalaj¹ stereotyp istniej¹cy ju¿ w œwiadomoœci Polaka. Z uwagi na przyjête kryterium aktualnoœci analizowanego materia³u zastosowano cezurê czasow¹: materia³ Ÿród³owy stanowi¹ reklamy, które ukaza³y siê w polskich mediach w latach 2009–2011. Pojêcie stereotypu jest przedmiotem wielu publikacji z ró¿nych dyscyplin naukowych, przy czym ka¿da z nich k³adzie nacisk na odmienne aspekty tego zagadnienia1. Badaniem stereotypu zajmuje siê m.in. filozofia, historia, politologia, jêzykoznawstwo, antropologia, psychologia i socjologia. „Fakt, ¿e badacze tak ró¿nych orientacji zajmuj¹ siê w zasadzie tym samym, dodaje barwy dyskutowanemu obszarowi studiów, poniewa¿ ka¿da ze wspomnianych dyscyplin spogl¹da na fenomen stereotypów z innej – charakterystycznej dla siebie – perspektywy 1

Omówienie najwa¿niejszych wspó³czesnych definicji stereotypu zob. m.in.: w publikacjach: B. Pawlica, E. Widawska, Wp³yw reklamy na kszta³towanie stereotypów spo³ecznych, „Edukacja i Dialog” 2001, nr 4; Stereotypy a wyobra¿enia, [online] dostêp: 2.02.2011; Z. Bokszañski, Stereotypy a kultura, Wroc³aw 1997.

416

Magdalena Sieklucka

teoretycznej i stosuje inne metody badañ”2. Opieraj¹c siê na publikacji Justyny Sobochy-Stanuch i Piotra Picheta Stereotypy bibliotekarzy, mo¿emy zauwa¿yæ, ¿e stereotypowe postrzeganie rzeczywistoœci jest bezrefleksyjne, nie opieraj¹ce siê na ¿adnych dowodach i bardzo czêsto zafa³szowane3. Autorzy dowodz¹ równie¿, ¿e istnienie stereotypów w spo³eczeñstwie jest nieuniknione. Dzieje siê tak za spraw¹ nadmiaru nap³ywaj¹cych zewsz¹d informacji i podejmowania przez ludzi próby uproszczenia i skategoryzowania tej wiedzy. St¹d stereotypy zawsze s¹ nacechowane emocjonalnie, pozostaj¹c „przekaŸnikami spo³ecznych fobii lub spo³ecznych uczuæ sympatii i antypatii”, „noœnikami ocen wartoœciuj¹cych”4. Etymologia pojêcia „stereotyp” (grec. stereo – stê¿a³y, twardy, masywny + + typos – wzorzec, odcisk5) wskazuje na jego silnie ugruntowan¹ pozycjê w spo³eczeñstwie, w wyniku czego raz zaistnia³y noœnik wartoœciuj¹cy bardzo trudno jest obaliæ czy zamieniæ na inny. Jednak¿e pewne modyfikacje w obrêbie stereotypu s¹ mo¿liwe. Powy¿szy aspekt podejmuje m.in. Piotr Przybysz, który konstatuje, ¿e istnieje mo¿liwoœæ zastêpowania lub modyfikowania stereotypów6. Podobnego zdania jest socjolog Zbigniew Bokszañski, który dowodzi, ¿e stereotypy, oprócz utartych i utrwalonych schematów wynikaj¹cych z doœwiadczeñ z przesz³oœci, mog¹ byæ zale¿ne równie¿ od wspó³czesnych wydarzeñ spo³ecznych i politycznych7. Ten z³o¿ony mechanizm szczegó³owo opisuj¹ tak¿e Jan Berting i Christiane Villain-Gandossi: „stereotypy narodowe s¹ bardzo stabilne, gdy idzie o cechy charakterystyczne przypisywane danemu ludowi; chocia¿ ocena tych cech mo¿e byæ zupe³nie odmienna w ró¿nych okresach. Zale¿nie od specyficznych okolicznoœci tê sam¹ cechê mo¿na uznaæ za «dobr¹» w jednym okresie, a za «z³¹» w innym (np. «pracowitoœæ» mo¿na pochwalaæ w jednym okresie, natomiast uznaæ za zagro¿enie dla wolnej konkurencji w innym okresie)”8. Do podobnych wniosków sk³ania nas analiza spotów audiowizualnych 2 M. Kofta, A. Jasiñska-Kania, Czy mo¿liwy jest dialog miêdzy spo³eczno-kulturowym a psychologicznym podejœciem do stereotypów, [w:] Stereotypy i uprzedzenia. Uwarunkowania psychologiczne i kulturowe, pod red. M. Kofty, A. Jasiñskiej-Kani, Warszawa 2001. 3 J. Sobocha-Stanuch, P. Picheta, Stereotypy bibliotekarzy, [online] , dostêp: 2.02.2011. 4 Ibidem. 5 Ibidem. 6 P. Przybysz, Kilka uwag o stereotypach i to¿samoœci narodowej na marginesie powieœci Henryka Sienkiewicza „Ogniem i mieczem”, „Zeszyty Naukowe Marynarki Wojennej”, Gdynia 2007, nr 4. 7 Z. Bokszañski, op. cit. 8 J. Berting, Ch. Villain-Gandossi, Rola i znaczenie stereotypów narodowych w stosunkach miêdzynarodowych: podejœcie interdyscyplinarne, [w:] Narody i stereotypy, pod red. T. Walas, Kraków 1995, s. 22.

Stereotyp Rosjanina w polskiej reklamie audiowizualnej

417

prezentuj¹cych wizerunek Rosjanina. Konkretne wydarzenie (katastrofa smoleñska9) doprowadzi³o do sytuacji, w której zaczêto wykorzystywaæ w reklamie stereotypy z pozytywnym ³adunkiem emocjonalnym. Jednak¿e stereotyp nie jest zjawiskiem jednoznacznym, a na jego kszta³towanie siê wp³ywa kilka z³o¿onych „czynników poznawczych, afektywnych, spo³ecznych i kulturowych”10, które dodatkowo posiadaj¹ podgrupy w zale¿noœci od tego, na jakiej p³aszczyŸnie powstaj¹. Do mechanizmów poznawczych zaliczamy m.in. kategoryzacjê. Ma ona miejsce w przypadku, gdy jakiœ zbiór ludzi czy zjawisk postrzegamy jako jedn¹ ca³oœæ posiadaj¹c¹ wspólne cechy, nie bior¹c pod uwagê ¿adnych przejawów indywidualnoœci. Proces taki ma wartoœæ adaptacyjn¹, gdy¿ pozwala w krótkim czasie zebraæ i posegregowaæ informacje na zasadzie ró¿nic i podobieñstw. Kolejnym elementem sk³adowym mechanizmu poznawczego jest tzw. b³¹d korespondencji, gdy spontanicznie, pochopnie przypiszemy danej jednostce cechy charakteru, których ona nie posiada. Takie zjawisko czêsto zachodzi w teatrze czy filmie, kiedy to aktorom nadajemy przymioty postaci, które odgrywaj¹11. Ponadto w ramach procesu poznawczego wystêpuje pozorna korelacja, zachodz¹ca wtedy, gdy mamy do czynienia z przeœwiadczeniem, „¿e istnieje jakieœ powi¹zanie miêdzy zmienn¹ A i zmienn¹ B, mimo ¿e informacje na ten temat nie s¹ wystarczaj¹ce, na przyk³ad istnieje przekonanie o zwi¹zku miêdzy ekstrawagancj¹ w ubiorze a pewnoœci¹ siebie, miêdzy wiekiem a m¹droœci¹, wielkoœci¹ oczu a dobroci¹ serca czy powag¹ oblicza a spolegliwoœci¹”12. Przyczyn¹ powstawania stereotypu jest tak¿e mechanizm afektywny, który sk³ada siê z warunkowania klasycznego i zjawiska ekspozycji. Warunkowanie klasyczne zachodzi w sytuacji, gdy dana osoba lub przedmiot wywo³uje w nas okreœlone stany emocjonalne, których nie potrafimy logicznie uzasadniæ. Przy czym „emocjonalny przydŸwiêk, automatycznie wzbudzany w momencie przywo³ania w umyœle nazwy danej grupy, sprawia, ¿e postrzegamy osoby z tej grupy w sposób tendencyjny. Zachowujemy siê te¿ wobec osoby z danej grupy w sposób zgodny z nasz¹ odgórn¹ negatywn¹ ocen¹, oczekuj¹c potwierdzenia 9 Katastrofa lotnicza, do której dosz³o w Smoleñsku dnia 10 kwietnia 2010 r., w której zginê³o 96 osób, w tym prezydent RP Lech Kaczyñski z ma³¿onk¹, ostatni prezydent RP na uchodŸstwie Ryszard Kaczorowski, wicemarsza³kowie Sejmu i Senatu, grupa parlamentarzystów, dowódcy wszystkich rodzajów Si³ Zbrojnych RP, pracownicy Kancelarii Prezydenta, duchowni, przedstawiciele ministerstw, instytucji pañstwowych, organizacji kombatanckich i spo³ecznych oraz osoby towarzysz¹ce. Osoby znajduj¹ce siê na pok³adzie samolotu stanowili delegacjê polsk¹ na uroczystoœci zwi¹zane z obchodami 70. rocznicy zbrodni katyñskiej. 10 M. Olszak, Stereotypy, czêœæ 3, [online] , dostêp: 15.01.2011. 11 Ibidem. 12 Ibidem.

418

Magdalena Sieklucka

siê stereotypów, nierzadko nieœwiadomie je wywo³uj¹c”13. Natomiast zjawisko ekspozycji polega na prezentowaniu grupy, do której przynale¿ymy, zawsze w pozytywny sposób. Taki zabieg zyskuje jeszcze silniejszy wydŸwiêk w kontekœcie porównania z inn¹, „gorsz¹” zbiorowoœci¹. Ze zjawiskiem ekspozycji koreluj¹ mechanizmy spo³eczne. Próba okreœlenia w³asnej to¿samoœci mo¿liwa jest w dialogu, w opozycji z „innymi”14. Dlatego te¿ dzielenie œwiata na „swój” i „obcy” jest naturalnym procesem identyfikacyjnym. Dowodz¹ tego m.in. badania prowadzone przez polskiego etnografa Józefa Obrêbskiego na Polesiu: „Œwiadomoœæ w³asnej odrêbnoœci, wyra¿aj¹ca siê czêsto nie wprost, lecz w stereotypie etnicznym o grupach odmiennych, stereotypie ufundowanym na przeciwstawieniu «swoi-obcy» – oto zasadnicze, zdaniem Obrêbskiego, wskaŸniki zró¿nicowania etnicznego, a zarazem najw³aœciwsze kryteria identyfikacji”15. Istotny wp³yw na kszta³towanie siê stereotypów wywieraj¹ mechanizmy kulturowe, które w kontekœcie omawianej pracy s¹ istotne, poniewa¿ komunikacja reklamowa uczestniczy w omawianych procesach. Jak zasadnie zauwa¿aj¹ Charles Stangor i Mark Schaller, w odró¿nieniu od zaprezentowanych wy¿ej procesów, które by³y uwarunkowane bezpoœrednimi interakcjami z innymi, „modele kulturowe uwzglêdniaj¹ sposoby uczenia siê stereotypów oraz ich przekazywania i zmiany poprzez Ÿród³a poœrednie – informacje uzyskane od rodziców, rówieœników, nauczycieli, przywódców politycznych i religijnych, a tak¿e czerpane ze œrodków masowego przekazu”16. Jednym z najskuteczniejszych narzêdzi w rêkach mass mediów jest reklama. Posiada ona ogromn¹ si³ê oddzia³ywania na odbiorcê. Ten specyficzny rodzaj przekazu towarzyszy cz³owiekowi od najm³odszych lat. Przy czym nale¿y podkreœliæ, ¿e komunikat reklamowy sam w sobie nie tworzy stereotypów, a jedynie przyczynia siê do utrwalania istniej¹cego ju¿ w œwiadomoœci odbiorcy sposobu postrzegania œwiata. Zwraca na to uwagê m.in. Karolina Ha³dys: „reklama ukazuje œwiat uproszczony i schematyczny, sprowadza go do stereotypów, nie podejmuj¹c nawet próby ich stworzenia. Wykorzystuje tylko to, co funkcjonuje w naszej œwiadomoœci”17. 13 K. Bojarska, Stereotypy i uprzedzenia, [w:] Pracownia Monitoringu i Rzecznictwa Prawnocz³owieczego, pod red. R. Biedronia, Warszawa 2008, s. 8. 14 Zob. J. Tischner, Filozofia dramatu, Kraków 1998. 15 Z. Benedyktowicz, Portret „obcego”. Od stereotypu do symbolu, Kraków 2000, s. 25. 16 Ch. Stangor, M. Schaller, Stereotypy jako reprezentacje indywidualne i zbiorowe, [w:] C. Macrae, Ch. Stangor, M. Hewstone, Stereotypy i uprzedzenia. Najnowsze ujêcie, Gdañsk 1999, s. 20. 17 K. Ha³dys, Reklama telewizyjna i system ochrony nieletnich przed jej oddzia³ywaniem, [online] , dostêp: 2.03.2011.

Stereotyp Rosjanina w polskiej reklamie audiowizualnej

419

Ukazywanie wzorców zachowañ, jakie s¹ akceptowane w danym spo³eczeñstwie, umo¿liwia konsumentom identyfikacjê z okreœlonymi grupami i rolami spo³ecznymi, ale te¿ zwiêksza si³ê perswazji przekazu. Dodatkowo, zdaniem Beaty Pawicy i Edyty Widawskiej, prezentowane stereotypy s¹ wynikiem zbyt du¿ego nap³ywu informacji z zewn¹trz: „pomijaj¹c niektóre informacje b¹dŸ przypisuj¹c du¿¹ rangê innym, uzyskujemy uproszczony ogl¹d rzeczywistoœci. I choæ jest on uproszczony, a st¹d nie pozbawiony uprzedzeñ i b³êdów, jest z «ekonomicznego» punktu widzenia dla nas najlepszy, najefektywniejszy. Nie jesteœmy bowiem w stanie przeanalizowaæ wszystkich informacji, które do nas docieraj¹”18. Czynnikiem wp³ywaj¹cym na wykorzystywanie stereotypów w audiowizualnych spotach reklamowych jest tak¿e ograniczony czas antenowy. Krótka forma przekazu wymaga od pomys³odawców reklamy schematycznego ujêcia tematu: „stosowanie uproszczeñ wydaje siê byæ w pe³ni uzasadnione ze wzglêdu na ulotny kontakt widza z przekazem (ograniczony czas emisji spotu, powierzchowny jego odbiór) oraz na akceptowalnoœæ i ³atwoœæ interpretacji i identyfikacji prezentowanych schematycznych ról”19. Tego typu dzia³ania, chocia¿ s¹ niezbêdne, nios¹ za sob¹ negatywne skutki. Telewizja jako medium posiada siln¹ moc oddzia³ywania. Prezentowany w reklamie modelowy wizerunek kobiety czy mê¿czyzny determinuje postrzeganie mêskich i damskich ról w realnym ¿yciu. Z drugiej jednak strony ten specyficzny rodzaj przekazu bezpoœrednio reaguje na wszelkiego typu zmiany w postrzeganiu rzeczywistoœci przez obywateli danego pañstwa czy te¿ (w przypadku reklam, które ukazuj¹ siê nie tylko na rynku rodzimym) ogólnie jednostkê. W procesie rozwoju cywilizacji, kultury, œwiadomoœci czy te¿ okreœlonych wydarzeñ politycznych „stare stereotypy” ulegaj¹ przekszta³ceniu i uzyskuj¹ „now¹ jakoœæ”. Jako przyk³ad mo¿e pos³u¿yæ nam tutaj wizerunek kobiecy, który ewoluowa³ od obrazu „gospodyni domowej” do „bizneswoman”, stawiaj¹cej na pierwszym miejscu karierê zawodow¹. Twórcy reklam s¹ bardzo wyczuleni na tego typu zmiany i natychmiast uwzglêdniaj¹ je w swoich komunikatach. Zale¿noœæ ta widoczna jest w najnowszych spotach audiowizualnych odwo³uj¹cych siê do szeroko rozumianej kultury rosyjskiej. Szczegó³owej analizie zosta³y poddane reklamy, które ukaza³y siê w polskich œrodkach masowego przekazu w latach 2009–2011. Z jednej strony utrwalaj¹ one utarty ju¿ w polskiej œwiadomoœci stereotyp Rosjanina jako przedstawiciela w³adzy komunistycznej 18 19

B. Pawica, E. Widawska, op. cit., s. 51. K. Dziewanowska, Wizerunki kobiet w reklamie telewizyjnej w Polsce, Warszawa 2004, s. 4.

420

Magdalena Sieklucka

lub ¿o³nierza armii radzieckiej, z drugiej – pod wp³ywem kszta³tuj¹cych siê stosunków polsko-rosyjskich – mo¿emy zauwa¿yæ pewne zmiany w obrêbie prezentowanych treœci. Zagadnienie stereotypu Rosjanina funkcjonuj¹cego w œwiadomoœci Polaka nie sta³o siê jak dot¹d przedmiotem pog³êbionej analizy naukowej. Wœród nielicznych publikacji na ten temat na uwagê zas³uguje studium Andrzeja Kêpiñskiego Geneza i funkcjonowanie negatywnego stereotypu Rosji i Rosjanina. Jego zdaniem ujemny stosunek do Rosjan ukszta³towa³ siê ju¿ w XVI i XVII wieku. Wtedy to, szczególnie w okresie wojen, omawianej nacji przypisywa³o siê „wszystkie najgorsze cechy: dzikoœæ, barbarzyñstwo, okrucieñstwo, ciemnotê, podstêpnoœæ, wiaro³omstwo, pijañstwo, «pychê moskiewsk¹» z naczelnym symbolem «niewolniczej duszy» i despotycznego w³adcy”20. Natomiast Franciszek Sielicki negatywny stosunek do Rosjan datuje na XVIII wiek: „od czasu wojny pó³nocnej (1700–1721) Polacy postrzegali Rosjan jako groŸnych nieprzyjació³ i ten stosunek trwa³ a¿ do rewolucji, z tym, ¿e po powstaniu dekabrystowskim (1825) zaczêto dostrzegaæ tak¿e poszczególnych Rosjan innych, sprzyjaj¹cych polskim aspiracjom niepodleg³oœciowym”21. Zdaniem polskiego socjologa Zbigniewa Bokszañskiego, który przeprowadzi³ analizê obrazu Rosjan, Niemców i ¯ydów w wybranych polskich autobiografiach okresu II wojny œwiatowej, skrajnie ró¿ni¹ce siê oceny (bardzo negatywne b¹dŸ te¿ bardzo pozytywne) s¹ wynikiem dwóch rywalizuj¹cych ze sob¹ tendencji. Z jednej strony Rosjanie postrzegani s¹ jako „masa”, „nieokie³znany ¿ywio³”, z drugiej strony zauwa¿alne jest ujêcie bardziej indywidualne, prezentuj¹ce pozytywne przymioty. Dychotomiê masa vs. jednostka potwierdzaj¹ m.in. cechy przypisywane Rosjanom przez respondentów z okresu II wojny œwiatowej: wrogo odnosz¹cy siê do Polaków, o niskiej kulturze ¿ycia, kombinatorzy i kanciarze, okrutni, przywykli do podlegania przymusowi, gwa³c¹cy kobiety, zak³amani, przebiegli, pijacy i inne. Pojawiaj¹ siê jednak te¿ bardziej przychylne charakterystyki, takie jak: dobrze traktuj¹cy Polaków, sympatyczni, towarzyscy, ludzcy, ¿ywio³owi, ceni¹cy równoœæ, dobrzy ludzie22. Nie tylko napiête stosunki polityczne miêdzy Polsk¹ a Rosj¹ przyczyni³y siê do kszta³towania i utrwalania stereotypów. Istotnym noœnikiem wartoœciuj¹cych ocen sta³a siê równie¿ literatura. Szczególnie „kulturotwórcza i wzorcotwórcza 20 A. Kêpiñski, Geneza i funkcjonowanie negatywnego stereotypu Rosji i Rosjanina, [w:] Narody i stereotypy..., s. 155. 21 F. Sielicki, Postrzeganie „duszy rosyjskiej” przez Polaków, [w:] S³owianie wschodni. Duchowoœæ – mentalnoœæ – kultura, pod red. A. RaŸny, D. Piwowarskiej, Kraków 1997, s. 227. 22 Z. Bokszañski, op. cit.

Stereotyp Rosjanina w polskiej reklamie audiowizualnej

421

si³a mitów i symboli romantycznych wp³ynê³a na upowszechnienie i relatywn¹ niezmiennoœæ stereotypów jako podstawowych sk³adników kodu kulturowego. Tym bardziej ¿e negatywny obraz Rosji (oprócz pozytywnych obrazów poszczególnych Rosjan) przekazali najwybitniejsi twórcy polskiej kultury, a szczególnie Mickiewicz z jego okrutnym pamfletem pt. Droga do Rosji”23. Rozwa¿ania na temat charakteru Rosjan by³y prowadzone równie¿ w okresie miêdzywojennym. Polscy publicyœci na podstawie literatury rosyjskiej próbowali okreœliæ i sprecyzowaæ przymioty opisuj¹ce obywatela wschodniego mocarstwa. Dla Adama Cieszewskiego – publicysty krakowskiego „G³osu Narodu” – syntez¹ „rosyjskiego typu” by³y postacie z Martwych dusz Niko³aja Gogola. W recenzji z wystêpów goœcinnych emigracyjnego teatru rosyjskiego z Rygi, graj¹cego adaptacjê sceniczn¹ Szlacheckiego gniazda Iwana Turgieniewa (1930), Mieczys³aw Limanowski, wspó³twórca teatru „Reduta”, chwali³ aktorów, którzy tak mistrzowsko potrafi¹ ukazywaæ duszê rosyjsk¹: „Zafascynowa³a mianowicie recenzenta ta «dusza» swoimi skrajnoœciami”24. Natomiast Andrzej Strug w przedmowie do Dzie³ Fiodora Dostojewskiego (wydanych w 15 tomach przez wyd. „Rój”) twierdzi³, i¿ autor Biesów „zg³êbi³ duszê swego narodu, pe³n¹ poczwarnych dziwów, zapowiedzi najbardziej fantastycznych, pe³n¹ mo¿liwoœci szlachetnych i nikczemnych, olbrzymich jak œwiat, potwornych jak piek³o, m¹drych, wariackich i wszelkich”25. W zwi¹zku z tym, i¿ przedmiotem niniejszego artyku³u jest analiza wspó³czesnych audiowizualnych spotów, warto jeszcze zaprezentowaæ stan najnowszych badañ w obrêbie poruszanych treœci. Jan B³uszkowski w publikacji Stereotypy narodowe w œwiadomoœci Polaków. Studium socjologiczno-politologiczne prezentuje najczêœciej przypisywane cechy Rosjanom przez Polaków: nadu¿ywaj¹cy alkoholu, biedni, zacofani, niegospodarni, brudni, leniwi, ba³aganiarscy26. Wœród polskich studentów obraz ten jest nieco bardziej zró¿nicowany. Przewa¿aj¹ce przymioty to: pijak, biedny, niechlujny, weso³y, otwarty, uczuciowy, towarzyski27. Interesuj¹ce s¹ te¿ opinie pojawiaj¹ce siê w Internecie28: 23 24 25 26

A. Kêpiñski, op. cit. F. Sielicki, op. cit., s. 228. Ibidem. J. B³uszkowski, Stereotypy narodowe w œwiadomoœci Polaków. Studium socjologiczno-politologiczne, Warszawa 2003. 27 J. Bartmiñski, Nasi s¹siedzi w oczach studentów. Z badañ nad stereotypami narodowymi, [w:] Narody i stereotypy... 28 Opinie dotycz¹ce Rosjan zob. m.in. [online] ; ; .

422

Magdalena Sieklucka

Rosja wiecznie pijana, ogromna przestêpczoœæ, kraina wiecznej zimy, powszechna bieda, brak œredniej klasy, despotyczne rz¹dy, najeŸdŸcy, zaborcy, bracia S³owianie, niegospodarni, zacofani, lubi¹cy siê bawiæ, leniwi, kontaktowi, goœcinni. Jaki natomiast wizerunek Rosjanina prezentowany jest w reklamie? Podejmuj¹c próbê odpowiedzi na to pytanie autorka przeanalizowa³a wybrane spoty reklamowe. W latach 2009–2011 wizerunek Rosjanina wykorzystany zosta³ w reklamach takich firm jak: IKEA, Netia SA, Simplus, Kompania Piwowarska SA i ING Bank Œl¹ski. Niestety ró¿norodnoœæ tematyczna i stosunkowo niewielka liczba reklam uniemo¿liwi³y zaprezentowanie ich w okreœlonych kategoriach, dlatego te¿ zostan¹ one przedstawione w porz¹dku chronologicznym, w którym decydowaæ bêdzie kolejnoœæ ukazywania siê ich w mediach.

Audiowizualny spot marki IKEA29 Spot firmy IKEA to krótki przekaz medialny przedstawiaj¹cy kosmonautê siedz¹cego w kokpicie rakiety. Po chwili ciszy zapala siê czerwona lampka i osoba odpowiedzialna za kontrolê lotu z Ziemi wydaje rozporz¹dzenia pilotowi. Komunikat dotyczy portretu, który wisi w kokpicie statku kosmicznego. Zwierzchnik nakazuje m³odemu cz³owiekowi siedz¹cemu za sterem, aby w miejsce fotografii z wizerunkiem jego dziewczyny, powiesi³ portret I Sekretarza Partii. Pilot nie reaguje na komunikat werbalny z bazy. Niezadowolony i zniecierpliwiony kontroler lotu ju¿ nieco podniesionym g³osem ponawia swój rozkaz. Jego s³owa nadal nie wywo³uj¹ po¿¹danej reakcji pilota. Spokojny i zrelaksowany kosmonauta nie zamierza wykonaæ polecenia. Tak skonstruowany spot audiowizualny koñczy siê sloganem „IKEA – Ty tu urz¹dzisz!”30. Omawiana reklama jest ewidentnym odwo³aniem do okresu komunistycznego. Nawi¹zuje do wyœcigu ZSRR w zdobywaniu przestrzeni kosmicznej. Ponadto, po obejrzeniu tego przekazu jednym z pierwszych skojarzeñ rodz¹cych siê w œwiadomoœci Polaków bezapelacyjnie jest postaæ Jurija Gagarina – pierwszego cz³owieka w kosmosie. Dlatego te¿ kosmonauta z reklamy IKEI mo¿e byæ kojarzony z realnym bohaterem Zwi¹zku Radzieckiego. Pomys³odawcy omawianej kampanii reklamowej wykorzystuj¹ tak¿e inne symbole eksponuj¹ce stereotypy tamtej epoki: zdjêcie I Sekretarza na honorowym miejscu. U Polaka pamiêtaj¹cego czasy, kiedy nasz kraj by³ jednym 29 Szwedzka firma specjalizuj¹ca siê g³ównie w produkcji mebli oraz artyku³ów dekoracyjnych i ich sprzeda¿y detalicznej. Zosta³a za³o¿ona przez Ingvara Kamprada w 1943 r. 30 Spot audiowizualny dostêpny jest na stronie: , dostêp: 20.04.2011. Po raz pierwszy ukaza³ siê 1 wrzeœnia 2009 r. na kana³ach telewizyjnych TVP, TVN, Polsat. Kampaniê przygotowa³a agencja reklamowa PZL.

Stereotyp Rosjanina w polskiej reklamie audiowizualnej

423

z cz³onków Uk³adu Warszawskiego, postaæ I Sekretarza z pewnoœci¹ wzbudzi skojarzenie z osob¹ Chruszczowa. St¹d te¿ rodzi siê wniosek, ¿e wykorzystanie w³aœnie tego wizerunku by³o celowe. Warto zwróciæ uwagê równie¿ na zachowanie g³ównych postaci, czyli relacje miêdzy partnerami dialogu. Mê¿czyzna wyg³aszaj¹cy monolog mo¿e byæ uosobieniem dwóch skrajnych postaw – z jednej strony przedstawicielem silnej w³adzy, która nad wszystkim chce panowaæ, nie przyjmuje sprzeciwu i ogranicza wolnoœæ jednostki, z drugiej zaœ – dowódc¹, który traci kontrolê nad swoim podw³adnym, w tym wypadku kosmonaut¹. Ukazany wy¿ej konflikt nasila siê jeszcze bardziej w kolejnych ods³onach reklamy. W drugiej czêœci omawianego spotu31 prze³o¿ony próbuje osi¹gn¹æ swój cel podstêpem: stara siê wzbudziæ zazdroœæ i z³oœæ kosmonauty, opowiadaj¹c o niew³aœciwym prowadzeniu siê jego partnerki. M³ody mê¿czyzna jest jednak niewzruszony. Odnosi siê z obojêtnoœci¹ do przedstawionych informacji, co jeszcze bardziej uwidacznia niemoc jego zwierzchnika. W trzeciej czêœci spotu32 sceneria i bohaterowie nie zmieniaj¹ siê. Zmienia siê natomiast treœæ przekazu. Wczeœniejsze dzia³ania nie wywo³a³y po¿¹danego efektu, dlatego te¿ w werbalnym przekazie pojawia siê groŸba zsy³ki na Sybir, przeraŸliwych mrozów i degradacji z dotychczasowego stanowiska. Potwierdzaj¹ to s³owa: „Âû óæå íå êîñìîíàâò, âû óæå êîëõîçíèê!” („Nie jest ju¿ pan kosmonaut¹, jest pan ko³choŸnikiem”). Odnajdujemy w tym bezpoœrednie odwo³anie do najbardziej haniebnego oblicza w³adzy komunistycznej, która w okresie swojego panowania korzysta³a z ró¿nych œrodków perswazji, których doœwiadczyli równie¿ Polacy. Dlatego te¿ motyw szanta¿u pojawiaj¹cy siê w trzeciej ods³onie omawianej reklamy nie jest niczym nowym dla odbiorcy, a jedynie umacnia wizerunek pañstwa totalitarnego. Podobnie jednak jak w poprzednich ods³onach postaæ znajduj¹ca siê na pierwszym planie jest spokojna i nie zamierza nic zmieniaæ w swojej kabinie. Przez taki obrót sytuacji reklama zyskuje wydŸwiêk parodystyczny. Odbiorca nie odczuwa strachu. Podobnie jak kosmonauta – patrzy na to wszystko z góry... z kosmosu, a przekaz nadawcy œmieszy go. Istotny dla znaczenia spotu jest te¿ slogan pojawiaj¹cy siê w koñcowej fazie przekazu: „IKEA – Ty tu urz¹dzisz”. Powy¿sze has³o mo¿na interpretowaæ tylko w odniesieniu do zawartych wczeœniej treœci. Jest ono oparte na opozycji „My” – „Oni”. Rosja ci¹gle postrzegana przez pryzmat w³adzy komunistycznej uosabia 31

Spot zatytu³owany IKEA: Ty Tu Urz¹dzisz: Dziewoczka dostêpny [online] , dostêp: 21.04.2011. 32 Ibidem.

Magdalena Sieklucka

424

brak jakiejkolwiek wolnoœci i indywidualnoœci. Natomiast zachodnia firma IKEA pozwala jednostce decydowaæ samej o sobie. Œwiadcz¹ o tym s³owa: „Ty tu urz¹dzisz”, czyli sam zadecydujesz, jak bêdzie wygl¹da³a przestrzeñ, w której egzystujesz. Podsumowuj¹c kampaniê reklamow¹ firmy IKEA, nale¿y równie¿ zwróciæ uwagê na to, i¿ z jednej strony utrwala ona stereotypy ukszta³towane pod wp³ywem wydarzeñ historycznych. Mimo ¿e w 1991 r. nast¹pi³ rozpad ZSRR, Rosja w dalszym ci¹gu przedstawiana jest jako uosobienie silnej w³adzy, gdzie wystêpuj¹ takie zjawiska, jak zastraszanie i szanta¿. Z drugiej jednak strony w osobie kosmonauty ukazany jest ju¿ nowy rosyjski cz³owiek, który ma swoje zdanie i pragnie zaznaczyæ swoj¹ niezale¿noœæ.

Audiowizualny spot marki Netia SA Kampania reklamowa firmy Netia stylizowana na seans Anatolija Kaszpirowskiego pojawi³a siê w mediach 28 wrzeœnia 2009 r. Rosyjski psychoterapeuta zdoby³ miêdzynarodow¹ s³awê w 1989 r., kiedy na antenie pañstwowej telewizji zaczê³y ukazywaæ siê jego seanse hipnozy. Wyst¹pienia radzieckiego psychiatry mia³y jakoby posiadaæ moc uzdrowicielsk¹ i dobrze wp³ywaæ na samopoczucie odbiorców. Netia wykorzysta³a ten powszechnie znany wœród Polaków wizerunek i zatrudni³a aktora – Tomasza Kota, który wcieli³ siê w postaæ Anatolija Kaszpirowskiego33. Polski aktor zosta³ starannie wystylizowany, zadbano m.in. o charakterystyczn¹ fryzurê na „pieczarkê”, a tak¿e typowy dla rosyjskiego psychoterapeuty strój – czarny golf i marynarkê. Omawiany spot audiowizualny rozpoczyna siê od dŸwiêków spokojnej relaksuj¹cej melodii. Ma ona za zadanie wyciszyæ odbiorcê i przygotowaæ na przekaz. Po chwili na ekranie pojawia siê „Anatolij Kaszpirowski”, który przedstawia ofertê Netii w taki sposób, w jaki wprowadza siê cz³owieka w stan hipnozy: „odin zloty Internet. Dwa zloty z tieliefonom. Tri majcie oczi na tabliczkach, lechko, lechko. Czetyrie megabitow na sekundu. Piat’, a nawet szest’ miesiaczow”. Radziecki uzdrowiciel rozpoczyna³ swoje wyst¹pienia w³aœnie od miarowego, spokojnego wyliczania. Sposób prezentowania oferty – ton g³osu, powolne wypowiadanie s³ów, skupione spojrzenie prosto w obiektyw kamery i statyczny obraz stanowi¹ jednoznaczne odwo³anie do seansów rosyjskiego psychoterapeuty. 33

Spot audiowizualny dostêpny [online] , dostêp: 25.03.2011. Za kreacjê kampanii odpowiada³a agencja Brasil.

Stereotyp Rosjanina w polskiej reklamie audiowizualnej

425

Przes³anie reklamy g³osi, ¿e nowa oferta Netii jest tak przyci¹gaj¹ca i hipnotyzuj¹ca, jak seanse Kaszpirowskiego, a przy tym przeczy wszelkim prawom logiki obowi¹zuj¹cym na rynku. Dowodzi tego równie¿ prowokacyjny, w odniesieniu do zawartych treœci, slogan wypowiedziany przez lektora w koñcowej fazie audiowizualnego spotu: „Netia – wolnoœæ wyboru”. Mo¿e on oznaczaæ, i¿ ka¿dy obywatel ma wolny wybór przy zakupie okreœlonego towaru, jednak to, co oferuje Netia S.A., jest tak przyci¹gaj¹ce i korzystne, ¿e pragniemy skorzystaæ z nowej oferty, jakbyœmy byli pogr¹¿eni w transie. Analizuj¹c reklamê w kontekœcie prezentowanych stereotypów, mo¿na dojœæ do wniosku, ¿e w dalszym ci¹gu w polskiej œwiadomoœci funkcjonuje wizerunek Rosji Radzieckiej. Konotuje to równie¿ wra¿enie, ¿e w tym wielomilionowym pañstwie nic nie uleg³o zmianie. Osoba Anatolija Kaszpirowskiego dobrze znana jest Polakom, którzy ¿yli w okresie PRL-u, a jednoczeœnie mniej rozpoznawana przez pokolenia urodzone po 1989 r. Jednak spot Netii nie nawi¹zuje do wydarzeñ politycznych, a jedynie asocjuje z fenomenem psychoterapeuty, który zdoby³ s³awê na polu medycyny niekonwencjonalnej. Netia SA nie poprzesta³a jednak na tak skonstruowanym komunikacie i stworzy³a kolejny przekaz ukazuj¹cy nowe zjawiska spo³eczne zaistnia³e w Rosji po rozpadzie ZSRR. Chodzi tu g³ównie o okres przeobra¿eñ gospodarczych, któremu towarzyszy³o wzbogacanie siê okreœlonych obywateli, tzw. nowych ruskich34. Reklama nawi¹zuje bezpoœrednio do teledysku piosenki Pasza Face Control rosyjskiej grupy raperów Äèñêîòåêà Àâàðèÿ, która w 2002 r. otrzyma³a nagrodê MTV Europe Music Awards. Klip muzyczny przedstawia m³odych bogatych ludzi bawi¹cych siê w elitarnym klubie, do którego zwyk³y œmiertelnik nie ma wstêpu. Wystrój wnêtrza, kieliszki nape³nione markowym szampanem, fotoreporterzy robi¹cy zdjêcia dodatkowo nadaj¹ temu miejscu rangi. W identyczny sposób skonstruowany jest audiowizualny spot Netii, w którym Tomasz Kot wciela siê w rolê DJ-a. Reklama, która ukaza³a siê w polskich œrodkach masowego przekazu w 2009 r., emanuje bogactwem, przepychem i ekstrawagancj¹. Œwiadcz¹ o tym zaparkowane przed klubem limuzyny i wysiadaj¹cy z nich ludzie ubrani w futra, a tak¿e sam wygl¹d dyskoteki – zdobione balustrady, kryszta³owe ¿yrandole, kolumny. W omawianym audiowizualnym spocie odbiorca mo¿e te¿ ujrzeæ sk¹po ubrane kobiety o s³owiañskiej urodzie (d³ugie blond w³osy i jasna karnacja skóry) ubrane w kreacje eksponuj¹ce nogi i piersi i tañcz¹ce w wyzwolony 34 Termin oznaczaj¹cy rosyjskich oligarchów, którzy wzbogacili siê po rozpadzie ZSRR, czêsto przy u¿yciu nielegalnych œrodków.

Magdalena Sieklucka

426

sposób, co przywo³uje skojarzenia z kiczem i brakiem zahamowañ35. Wyeksponowano przesadny makija¿ i du¿¹ iloœæ bi¿uterii. Modelki s¹ œwiadome swojej urody i wdziêków, co podkreœlaj¹ odwa¿nym tañcem. Mêski wizerunek jest bardziej zró¿nicowany. Pojawiaj¹ siê mê¿czyŸni zarówno w dojrza³ym, jak i m³odym wieku. Ich strój jest odmienny. Niektórzy prezentuj¹ bardziej elegancki styl, inni – sportowy. Pojawiaj¹ siê równie¿ osoby w czarnych pelerynach oraz postaæ w masce na twarzy. Wszystko to razem wywo³uje wra¿enie chaosu, awangardy i nietypowoœci. O tym, ¿e omawiany przekaz medialny prezentuje wizerunek rosyjskiej sfery wy¿szej, œwiadcz¹ nie tylko bezpoœrednie odwo³ania do wspomnianego ju¿ teledysku, ale tak¿e jêzyk komunikatu, bêd¹cy powtórzeniem z poprzedniego spotu Netii („Odin zloty Internet. Dwa z tieliefonom”). Ró¿nica polega jedynie na tym, ¿e przekaz werbalny jest krótszy i Tomasz Kot, który tym razem wciela siê w rolê DJ-a, wypowiada zdania w szybszym tempie – tak, by tworzy³y zwart¹ ca³oœæ z muzycznym podk³adem techno. W koñcowej czêœci omawianego spotu spod sufitu zaczynaj¹ spadaæ pieni¹dze, a w tym czasie lektor wypowiada niniejsze zdanie: „Pod³¹cz Internet z telefonem i zgarnij sto z³otych na zakupy”, co wpisuje siê w konwencjê reklamy obrazuj¹cej przepych i bogactwo.

Audiowizualny spot marki Simplus Reklama marki Simplus36, podobnie jak IKEI, odwo³uje siê do okresu komunistycznego. Spot rozpoczyna siê od próby ucieczki m³odego pilota z bli¿ej nieokreœlonej bazy wojskowej. Bohater noc¹ skrada siê do pozostawionego na p³ycie lotniska samolotu, unieszkodliwia dwóch stra¿ników i próbuje odlecieæ. Jednak jego plan zostaje szybko pokrzy¿owany – w bazie wszczêto alarm. Zapalaj¹ siê reflektory, a oddzia³ wojskowy wraz z dowódc¹ otacza uciekiniera. ¯o³nierze ubrani w mundury armii radzieckiej, z czerwon¹ gwiazd¹ na wojskowych czapkach komunikuj¹ siê w jêzyku rosyjskim. Dowódca, celuj¹c z broni do pilota, rozkazuje mu wysi¹œæ. Ma pretensje do uciekiniera, ¿e nie ujawni³ wszystkich informacji. M³ody cz³owiek na tak sformu³owane oskar¿enie usprawiedliwia siê, ¿e nie otrzyma³ ca³ej zap³aty i dlatego czêœæ wiadomoœci zachowa³ dla siebie. Reklama koñczy siê s³owami dowódcy: „Ty imperialisto! U nas w Simplusie p³ac¹ po³owê i mówi¹ wszystko”, po czym uciekinier zostaje aresztowany37 . 35 36

Spot audiowizualny dostêpny [online] , dostêp: 7.05.2011. Spot audiowizualny ukaza³ siê 26 marca 2010 r. na kana³ach telewizyjnych: Polsat, TVN, TVP, Discovery, At Media, 4 Fun. Kreacjê przygotowa³a agencja 303. 37 Spot audiowizualny dostêpny [online] , dostêp: 27.04.2011.

Stereotyp Rosjanina w polskiej reklamie audiowizualnej

427

Jak widaæ, w centrum reklamy jest ¿o³nierz ca³kowicie oddany s³u¿bie dla swojego pañstwa, przekonany o s³usznoœci swojego postêpowania. Z pogard¹ i wrogoœci¹ odnosi siê do tego, co jego zdaniem uosabia Zachód – zysk, pieni¹dz, racjonalnoœæ. Oprócz tego jest odpowiednio wulgarny (pojmanego okreœla mianem „swo³ocz”), brutalny i nieugiêty. Warto równie¿ zwróciæ uwagê na to, ¿e przekaz sieci komórkowej skonstruowany jest na zasadzie opozycji „My” – „Oni”, co mia³o ju¿ miejsce w reklamie firmy IKEA. Taki zabieg stosowany jest czêsto z zamiarem ukazania w lepszym œwietle grupy lub narodowoœci, do której siê przynale¿y, co przyczynia siê bezpoœrednio do powstawania stereotypów. Jednak w tym wypadku Simplus uto¿samia siê z armi¹ radzieck¹, czyli z polityk¹ pañstwa totalitarnego. Brak jakichkolwiek racjonalnych przes³anek w postêpowaniu (p³aci siê po³owê, a mówi wszystko) i pogarda dla zysku staj¹ siê atrybutami wymienionej wy¿ej marki.

Audiowizualny spot Kompanii Piwowarskiej SA produkuj¹cej piwo Tyskie Jednym z najnowszych audiowizualnych spotów prezentuj¹cych wizerunek Rosjanina jest reklama marki Tyskie zatytu³owana Poznaj zdanie o Polakach – Rosja38. Istotny pozostaje fakt, ¿e spot ten ukaza³ siê w polskich œrodkach masowego przekazu ju¿ po tragedii w Smoleñsku. Po tragicznej œmierci polskiej elity politycznej rodzime serwisy informacyjne zaczê³y prezentowaæ materia³y przedstawiaj¹ce ³¹czenie siê w bólu Rosjan z Polakami w tych trudnych dniach. Wydarzenia by³y szeroko komentowane w mediach. Mówi³o siê, ¿e jest to moment prze³omowy w polityce polsko-rosyjskiej, ¿e nastêpuje ocieplenie stosunków, ¿e tylko S³owianie tak bratersko potrafi¹ wspieraæ siê w cierpieniu. Twórcy kampanii reklamowej piwa Tyskie wykorzystali tê sytuacjê. Polskie spo³eczeñstwo by³o bowiem gotowe na przyjêcie nowego wizerunku wschodniego s¹siada. Spot ukazuje m³odego cz³owieka, który jedzie poci¹giem i czyta pamiêtnik. Za oknami widaæ zimê, a w wygodnym przedziale panuje ciep³a atmosfera. Stan b³ogoœci potêguje spokojna melodia w tle. Schludnie ubrany mê¿czyzna o s³owiañskich rysach (blond w³osy i niebieskie oczy) oddany jest lekturze. Odbiorca razem z bohaterem mo¿e odczytywaæ jego notatki, które sk³adaj¹ siê na nastêpuj¹cy komunikat: „Chocia¿ to Zachód, Polacy s¹ bardzo goœcinni. Ba³em siê, jak mnie przyjm¹, a mam ju¿ wielu przyjació³”. Werbalny przekaz 38 Spot audiowizualny ukaza³ siê w polskich mediach 1 maja 2010 r. na ogólnopolskich kana³ach najwiêkszych stacji telewizyjnych. Za koncepcjê kreatywn¹ i realizacjê spotu by³a odpowiedzialna agencja DDB.

Magdalena Sieklucka

428

skonstruowany jest w jêzyku rosyjskim, co uœwiadamia odbiorcy ¿e bohaterem filmiku jest Rosjanin. Jednak pomys³odawcy reklamy pragn¹c, aby komunikat by³ zrozumia³y, na dole ekranu zamieœcili t³umaczenie spostrze¿eñ m³odego cz³owieka. Kolejne kadry ukazuj¹ ju¿ obwód murmañski. Mê¿czyzna wysiada z poci¹gu. Witany jest prawdopodobnie przez swojego przyjaciela. Po wymianie serdecznych uœcisków bohaterowie odziani w uszanki zmierzaj¹ do pobliskiej gospody. Tam zorganizowano przyjêcie powitalne – na d³ugim stole nakrytym bia³ym obrusem znajduj¹ siê ró¿ne potrawy, a pomieszczenie wype³nione jest oczekuj¹cymi mieszkañcami obwodu. Kiedy mê¿czyŸni wchodz¹, zebrani reaguj¹ ¿ywio³owo – radoœnie pokrzykuj¹c, serdecznie obejmuj¹ wracaj¹cego z dalekiej podró¿y. G³ówny bohater tej reklamy rozpakowuje prezenty – piwo Tyskie. Uczestnicy przyjêcia zasiadaj¹ do sto³u, nape³niaj¹ szklanki przywiezionym trunkiem, po czym mê¿czyzna o imieniu Gawry³o wstaje i wznosi toast: „Wienia, za Ciebie!”, na co m³ody cz³owiek, który w³aœnie powróci³ z Polski odpowiada: „Za was i za polskich przyjació³”39. Wizerunek Rosjanina prezentowany w opisywanej kampanii reklamowej wywo³uje zdecydowanie pozytywne skojarzenia. G³ówny bohater uosabia cz³owieka otwartego, przyjaŸnie nastawionego do narodu polskiego. Dowodzi tego zarówno treœæ pamiêtnika, jak i wyg³oszony toast. Równie¿ Polacy przedstawieni s¹ w dobrym œwietle – jako goœcinni i serdeczni ludzie. Kampania Tyskie wykorzystuje s³owiañskie korzenie obu pañstw. Dodatkowo m³ody mê¿czyzna przedstawiony jest jako cz³owiek wra¿liwy, radosny i hojny, dla którego najwy¿sz¹ wartoœci¹ jest przyjaŸñ.

Audiowizualny spot ING Banku Œl¹skiego Najnowsz¹ reklamê wykorzystuj¹c¹ wizerunek Rosjanina proponuje ING Bank Œl¹ski. Na stronie internetowej banku czytamy: „ING Bank Œl¹ski rozpocz¹³ pierwsz¹ w tym roku kampaniê mediow¹. W najnowszej reklamie zalety internetowego Konta Direct przedstawia, obok Marka Kondrata, Garri Kasparow, jeden z najwybitniejszych szachistów na œwiecie”40. Omawiany spot audiowizualny zacz¹³ ukazywaæ siê w telewizji 17 stycznia 2011 r. Analizowany przekaz werbalny rozpoczyna prezentacja osoby Garri Kasparowa. W krótkim monologu Marek Kondrat opisuje wspomnianego szachistê m.in. s³owami: „decydowa³ o ¿yciu króli, jak i zwyk³ych pionków”, „arcy39 40

Spot audiowizualny dostêpny [online] , dostêp: 15.03.2011. Zob. [online] , dostêp: 17.01.2011.

Stereotyp Rosjanina w polskiej reklamie audiowizualnej

429

mistrz”, po czym witany oklaskami pojawia siê sam mistrz rosyjskiego pochodzenia. Tak skonstruowany komunikat œwiadczy o tym, ¿e odbiorca ma stycznoœæ z niezwykle wa¿n¹ osob¹, która mo¿e decydowaæ o losie innych. Dodatkowo, podczas rozmowy z polskim artyst¹ ujawniaj¹ siê kolejne pozytywne cechy Rosjanina – ¿yczliwoœæ i bezinteresownoœæ. Kasparow zgadza siê udzieliæ w Internecie darmowej lekcji gry w szachy41. Na takim w³aœnie zabiegu oparta jest kampania reklamowa ING Banku Œl¹skiego – oprócz audiowizualnego spotu, który ukaza³ siê w telewizji, odbiorcy mog¹ odnaleŸæ w Internecie bezp³atny darmowy kurs debiutów szachowych42. Dlatego te¿ analizuj¹c spot w kontekœcie prezentowanego stereotypu Rosjanina, nale¿y odwo³aæ siê równie¿ do projekcji zamieszczonych w sieci. Szachowe warsztaty otwiera wyst¹pienie rosyjskiego mistrza, który siedzi za sto³em, na którym rozstawiona jest szachownica. Garri Kasparow dzieli siê swoim wieloletnim doœwiadczeniem i wyznaje, ¿e „kiedy w dzieciñstwie uczymy siê gry w szachy, gramy najró¿niejsze debiuty, oczywiœcie na bardzo prymitywnym poziomie. Dopiero póŸniej, w trakcie profesjonalnego rozwoju szachowego, odnajdujemy te schematy, te warianty debiutów, które odpowiadaj¹ naszemu gustowi, naszemu rozumieniu szachów”. Tak skonstruowany komunikat, który na pierwszy rzut oka dotyczy szachów, mo¿e byæ równie¿ metafor¹ ¿ycia. Debiuty to okres dzieciñstwa, w którym cz³owiek poznaje otaczaj¹c¹ go rzeczywistoœæ. Sam wszystkiego próbuje i doœwiadcza. Jak dowodzi Garri Kasparow, najwa¿niejsze jest, abyœmy umieli w doros³ym ¿yciu wykorzystaæ umiejêtnoœci zdobyte w procesie dojrzewania i byœmy byli konsekwentni w dzia³aniu. W tym internetowym spocie Kasparow jawi siê odbiorcy jako ciep³y i wyrozumia³y nauczyciel, który dzieli siê swoim ¿yciowym dorobkiem – wiedz¹. Warto równie¿ zwróciæ uwagê na kolejny audiowizualny spot, który pojawi³ siê w ramach szachowego kursu w Internecie. Podk³ad melodyczny, jêzyk komunikatu i rekwizyty nawi¹zuj¹ do kultury brytyjskiej. Polski aktor i rosyjski szachista, ubrani w garnitury, w melonikach na g³owie, pos³uguj¹ siê jêzykiem angielskim. Wyjaœniaj¹ odbiorcy, na czym polega tzw. debiut angielski – posuniêcie bia³ego pionka z c2 na c4, po czym, jak mówi Marek Kondrat „[...] zarówno bia³e, jak i czarne udaj¹ siê na herbatê” i bohaterowie zaczynaj¹ spo¿ywaæ wspomniany napój. Cytowane s³owa mog¹ byæ interpretowane dwutorowo. Bia³e i czarne, czyli przeciwnicy partii szachowej, po skoñczonej rozgrywce 41

Spot audiowizualny i jego kolejne ods³ony dostêpne [online] , dostêp: 15.04.2011. 42 Debiut szachowy – pocz¹tkowa faza partii szachów.

430

Magdalena Sieklucka

przestaj¹ ze sob¹ rywalizowaæ i mog¹ wspólnie wypiæ herbatê. Z drugiej strony – tak skonstruowane zdanie mo¿e nawi¹zywaæ do polsko-rosyjskich stosunków politycznych. Bolesna i skomplikowana przesz³oœæ historyczna przyczyni³a siê do tego, ¿e oba narody by³y do siebie wrogo nastawione. Jednak, zdaniem pomys³odawcy kampanii reklamowej, ten okres nale¿y ju¿ do przesz³oœci. Bia³e i czarne – Polacy i Rosjanie, których reprezentuj¹ Marek Kondrat i Garri Kasparow, s¹ w stanie byæ ponad to, co nas dzieli i odnosiæ siê do siebie z ¿yczliwoœci¹ i sympati¹.

*** Powy¿sza analiza audiowizualnych spotów wykorzystuj¹cych wizerunek Rosjanina ukazuje, i¿ – zgodnie ze stanowiskiem Zbigniewa Bokszañskiego – stereotypy, chocia¿ powstaj¹ w wyniku z³o¿onych mechanizmów i ugruntowane s¹ w tradycji danego narodu, mog¹ byæ zale¿ne równie¿ od wspó³czesnych wydarzeñ spo³ecznych i politycznych. Szczególnie widoczne jest to w reklamie, która w du¿ej mierze odzwierciedla sposób postrzegania rzeczywistoœci przez obywateli danego pañstwa. Konkretne wydarzenie – katastrofa smoleñska – stanowi punkt zwrotny w obrêbie prezentowanych treœci. Pomys³odawcy kampanii reklamowych rezygnuj¹ z parodystycznego tonu na rzecz przyjacielskich i ciep³ych wyznañ. Totalitarna rzeczywistoœæ czy te¿ elitarny, ale zarazem kiczowaty œwiat „nowych ruskich” ustêpuje miejsca sielankowej atmosferze obwodu murmañskiego. Nie oznacza to jednak, ¿e spoty Kompanii Piwowarskiej SA i ING Banku Œl¹skiego w ogóle pozbawione s¹ treœci stereotypowych, gdy¿ – jak by³o ju¿ wczeœniej wspomniane – reklama sama w sobie nie tworzy i nie obala stereotypów. Mo¿e natomiast je modyfikowaæ w oparciu o aktualne oczekiwania odbiorców. Ðåçþìå Ñòåðåîòèï ðóññêîãî â ïîëüñêîé àóäèîâèçóàëüíîé ðåêëàìå Âûáîð ïðåäëîæåííîé òåìû îáóñëîâëåí ïðàêòè÷åñêè ïîëíûì îòñóòñòâèåì íàó÷íûõ ðàáîò, ïîñâÿùåííûõ àíàëèçó ñòåðåîòèïîâ îáðàçà „ðóññêîãî” â àóäèîâèçóàëüíîé ðåêëàìå. Íåêîòîðûå àñïåêòû äàííîé ïðîáëåìû, êîíå÷íî, ðàññìàòðèâàëèñü îòäåëüíûìè ó÷åíûìè ïî òåîðèè ëèíãâèñòèêè, ìåæêóëüòóðíîé êîììóíèêàöèè, ìàññ-ìåäèà è äð., ÷òî îäíàêî íå ïðèâåëî ê ïîëíîìó îñâåùåíèþ ýòîé òåìû. Íàñòîÿùåå èññëåäîâàíèå ïîñâÿùåíî ðàññìîòðåíèþ õàðàêòåðèñòèê ÿçûêîâûõ è âèçóàëüíûõ ñðåäñòâ ðåêëàìíîãî äèñêóðñà, èñïîëüçóþùèõ îáðàç „ðóññêîãî”. Ïðåäìåòîì èññëåäîâàíèÿ ÿâëÿþòñÿ ðåêëàìíûå ðîëèêè, âûøåäøèå â ýôèð ïîëüñêîãî òåëåâèäåíèÿ â 2009–2011 ãã.  ñòàòüå ïðåäñòàâëåíà ïîïûòêà àíàëèçà ðåêëàìíîé ïðîäóêöèè òîðãîâûõ

Stereotyp Rosjanina w polskiej reklamie audiowizualnej

431

ìàðîê ÈÊEA (IKEA), (Netia SA), (Simplus), (Kompania Piwowarska SA) è (ING Bank Œl¹ski). Àâòîð ïðèõîäèò ê âûâîäó, ÷òî îñîáîå âëèÿíèå íà ýâîëþöèþ îáðàçà „ðóññêîãî” â ïîëüñêîé ðåêëàìå îêàçàëà àâèàêàòàñòðîôà â Ñìîëåíñêå â 2010 ã.

Summary Stereotype of Russian in the Polish Audiovisual Advertising The analysis of stereotype of Russian has been not the subject of detailed researches, what proves scientific relevance of foregoing issue. The article is an attempt to determine the extent to which advertising preserves and deepens the stereotypes already existing in recipients’ minds as well as the extent to which new content is introduced in those messages. The image of Russian extolling the virtues of a certain product presented in Polish media between 2009–2011 is the subject of detailed study. The analysis based on the commercials of IKEA, Netia SA, Simplus, Kompania Piwowarska (the producer of Tyskie) and ING Bank Œl¹ski has shown the transformation of the stereotype of Russian. Furthermore, it was proven that the evolution of this image was directly affected by the.

432

Magdalena Sieklucka

Projekt dwujêzycznego (polsko-rosyjskiego) „S³ownika tematycznego... XVI, 2011 UWM w Olsztynie Acta Polono-Ruthenica 433 ISSN 1427-549X

Elena S³obodian Ufa

Projekt dwujêzycznego (polsko-rosyjskiego) S³ownika tematycznego jêzyka poematu Adama Mickiewicza „Pan Tadeusz”* Adam Mickiewicz uwa¿any jest za najwiêkszego poetê polskiego romantyzmu i zaliczany do grona tzw. trzech wieszczów narodowych, dzier¿¹c bezdyskusyjne pierwszeñstwo przed Zygmuntem Krasiñskim i Juliuszem S³owackim. Wywar³ on wielki wp³yw na rozwój kultury polskiej i europejskiej, a jego dorobek literacki jest olbrzymi (wiersze i poematy, publicystyka oraz prace naukowe). Jednym z najwiêkszych dzie³ A. Mickiewicza, najbardziej popularnym wœród wielu pokoleñ czytelników i okreœlanym mianem epopei narodowej jest poemat Pan Tadeusz. Poeta stworzy³ jedyny w swoim rodzaju „poemat narodowy”, nie maj¹cy odpowiednika w literaturze. Utwór ten zas³u¿enie skupia uwagê naukowców, którzy podejmuj¹ próby badania jêzyka poematu i stworzenia odpowiednich do tego celu narzêdzi badawczych. W dobie rozwoju technologii komputerowych istnieje wiele mo¿liwoœci rozpowszechnienia dziedzictwa tekstowego pisarzy przesz³oœci. Udostêpnienie ich jak najwiêkszej liczbie czytelników na ca³ym œwiecie nie stanowi wiêkszego problemu, dlatego najwa¿niejszym zadaniem staje siê stworzenie po¿ytecznych instrumentów w postaci oprogramowania i baz danych s³u¿¹cych do badania konkretnych utworów i jêzyka pisarza w ca³oœci. Twórczoœæ A. Mickiewicza jest szeroko reprezentowana w Internecie. Projektem specjalnym, maj¹cym na celu publikacjê dziedzictwa literackiego A. Mickiewicza, jest projekt „Mickiewicz w sieci”, który stanowi dobrowoln¹ i niekomercyjn¹ inicjatywê skompletowania dzie³ Adama Mickiewicza w formie elektronicznej, w celu ich nieograniczonego udostêpniania wszystkim u¿ytkownikom Internetu. Znajduje siê on na stronie wydawnictwa „Ossolineum” (www.oss.wroc.pl/mickiewicz/projekt.html).

*

Nauki.

Projekt jest finansowany przez fundusz Kasa im. J. Mianowskiego – Fundacja Popierania

434

Elena S³obodian

W projekcie tym, zgodnie z zamierzeniem koordynatora, mo¿e wzi¹æ udzia³ ka¿dy, kto zechce przes³aæ dowolny utwór A. Mickiewicza opracowany w postaci dokumentu HTML, pliku dowolnego edytora tekstów lub pliku ASCII z dowolnym standardem zapisu polskich znaków diakrytycznych. Na stronie opublikowane s¹ poematy A. Mickiewicza: Gra¿yna, Pan Tadeusz, Konrad Wallenrod, Dziady i wybrane utwory poetyckie w jêzyku angielskim i polskim w formacie tekstowym i audio. Spoœród wielu ró¿nych wydañ akademickich poematu warto wyró¿niæ publikacjê na stronie: Wirtualna Biblioteka Literatury Polskiej, zrealizowan¹ w ramach projektu UNESCO przez katedrê jêzykoznawstwa Wydzia³u Filologicznego Uniwersytetu Gdañskiego. Podstaw¹ tekstu tej publikacji jest wroc³awskie wydanie poematu z 1968 r., opracowane przez Stanis³awa Pigonia. W Internecie mo¿na te¿ spotkaæ du¿o informacyjnych i metodycznych materia³ów na temat Pana Tadeusza, co mo¿na wyt³umaczyæ tym, ¿e utwór ten jest lektur¹ szkoln¹ w polskich gimnazjach i liceach. Wiêkszoœæ z tych materia³ów adresowana jest do uczniów i – powiedzmy szczerze – nie jest dopracowana jakoœciowo1. W tym miejscu wska¿ê kilka stron, z których mo¿e korzystaæ nie tylko uczeñ, ale tak¿e badacz twórczoœci poety. Strona Epoka „Pana Tadeusza” (http://multipanorama.pl/) – to encyklopedia zawieraj¹ca informacje o ¿yciu i twórczoœci A. Mickiewicza oraz jego epoce. Równie ciekaw¹ i po¿yteczn¹ mo¿e okazaæ siê Miniencyklopedia Pana Tadeusza (http://republika.pl/pan_tadeusz_miniencyklopedia/info.html). Osobliwoœci¹ projektu jest fakt, ¿e strona zosta³a stworzona i zredagowana przez uczniów Gimnazjum nr 9 w D¹browie Górniczej. Projekt ten jest wiêc nie tylko Ÿród³em informacji o poemacie, ale stanowi równie¿ wzór oryginalnej pracy metodycznej z uczniami z wykorzystaniem technologii komputerowych, czego wymaga siê obecnie w szkole. Pod wzglêdem instrumentów badawczych pierwsze miejsce zajmuj¹ wyszukiwarki tekstowe. U¿ytkownicy sieci Internet maj¹ kilka mo¿liwoœci korzystania z konkordanserów on-line. Po¿ytecznym i funkcjonalnym instrumentem do badania jêzyka poematu jest strona http://www.intratext.com/ – biblioteka cyfrowa, proponuj¹ca u¿ytkownikom ksiêgi i korpusy jako hiperteksty. Program ten umo¿liwia wyszukiwanie s³ów w tekstach literackich w porz¹dku alfabetycznym oraz a tergo wed³ug czêstotliwoœci i wed³ug d³ugoœci s³owa. Strona http://ampantadeusz.w.interia.pl/ to tekst poematu wyposa¿ony w wyszukiwarkê tekstow¹ (has³o strony brzmi nastêpuj¹co: „Tekst, jak tekst, ale ta wyszukiwarka...”). Oprócz 1 Zob. np.: , , i wiele innych.

Projekt dwujêzycznego (polsko-rosyjskiego) „S³ownika tematycznego...

435

darmowego oprogramowania, strona zawiera tak¿e ró¿norodne materia³y, takie jak biografiê A. Mickiewicza, analizê poematu, adaptacje filmowe itp. Projekt ten adresowany jest raczej do uczniów gimnazjów i liceów. Jednym ze sposobów analizowania indywidualnego stylu autorskiego jest badanie leksykograficzne. Moim celem bêdzie stworzenie S³ownika tematycznego jêzyka poematu Adama Mickiewicza „Pan Tadeusz”. Projekt ten jest kolejnym resursem informacyjnym umieszczonym w wolnym dostêpie w sieci Internet. Pan Tadeusz jest w literaturze œwiatowej swego rodzaju „wizytówk¹” Adama Mickiewicza, podobnie jak nazwisko autora, które pierwsze przychodzi na myœl, gdy chodzi o literaturê polsk¹. Nic zatem dziwnego, ¿e poemat zosta³ prze³o¿ony na wiele jêzyków (dok³adn¹, ale niepe³n¹ listê przek³adów mo¿na znaleŸæ w Wikipedii (http://pl.wikipedia.org/wiki/Pan_Tadeusz). W mojej pracy do s³ownika do³¹czê nie tylko materia³ jêzykowy z jêzyka polskiego, ale równie¿ materia³ jêzykowy przek³adów poematu na jêzyk rosyjski, co pozwoli porównaæ obrazy œwiata w jêzyku polskim i rosyjskim oraz zbadaæ problemy zwi¹zane z teori¹ t³umaczenia. Aktualnie istniej¹ ju¿ doœæ liczne próby stworzenia s³owników elektronicznych, w tym on-line. S³owniki te opisuj¹ jednak w wiêkszoœci jêzyk literacki i podaj¹ tylko opis znaczenia lub znaczeñ s³owa oraz jego charakterystykê fleksyjn¹. W leksykografii polskiej warto przypomnieæ takie projekty jak: http:// sjp.pwn.pl/ (S³ownik jêzyka polskiego PWN), http://www.sjp.pl/ (s³ownik ortograficzny, jêzyka polskiego, wyrazów obcych i s³ownik do gier w jednym). Z leksykografii rosyjskiej mo¿na przywo³aæ liczne publikacje s³ynnych s³owników jêzyka rosyjskiego, takich jak: S.I. O¿egowa, W.I. Dala, T. Jefremowej i in., wyposa¿one w wyszukiwarkê. Jeœli chodzi o s³owniki tematyczne, nale¿y zaznaczyæ, i¿ w Internecie nie ma ich wiele. One tak¿e opisuj¹ ogólnie leksykê jêzyka literackiego (np. http://www.thesaurus1.narod.ru/ – Èäåîãðàôè÷åñêèé ñëîâàðü Î.Ñ. Áàðàíîâà, http://www.wsjp.pl/ – Wielki s³ownik jêzyka polskiego). W leksykografii autorskiej s³ownik tematyczny jest zjawiskiem rzadkim – w leksykografii rosyjskiej s³owniki tego typu maj¹ raczej charakter zbiorowy2, w leksykografii polskiej (nie tylko autorskiej) s¹ jeszcze doœæ egzotyczne. Jedyny znany mi wielki projekt tematycznego s³ownika na materiale jêzyka polskiego to jeszcze niepe³ny i niedoskona³y Wielki s³ownik jêzyka polskiego. Rozpatruj¹c uwa¿niej koncepcjê i strukturê mojego s³ownika, trzeba podkreœliæ, ¿e bêdzie on s³ownikiem tematycznym, pozostaj¹cym w wolnym dostêpie 2

Ë.Ë. Øåñòàêîâà, Ðóññêàÿ àâòîðñêàÿ ëåêñèêîãðàôèÿ. Òåîðèÿ, èñòîðèÿ, ñîâðåìåííîñòü, ßçûêè ñëàâÿíñêèõ êóëüòóð, Ìîñêâà 2011, s. 224–225.

436

Elena S³obodian

w sieci Internet. S³ownik jêzyka poematu A. Mickiewicza Pan Tadeusz bêdzie zatem nowym typem s³ownika, nie maj¹cym analogii w polskiej ani w rosyjskiej leksykografii (w leksykografii rosyjskiej mo¿na przypomnieæ chyba tylko ma³y Èäåîãðàôè÷åñêèé ñëîâàðü ôðàíöóçñêèõ ñòèõîòâîðåíèé Ô.È. Òþò÷åâà B. Orekhowa3). Zaproponowana forma s³ownika w postaci bazy danych implementowanej w Internecie u³atwi i upowszechni wyszukiwanie potrzebnych informacji. Podstawê s³ownika stanowi tekst poematu w jêzyku polskim opublikowany na stronie Wirtualna Biblioteka Literatury Polskiej, jak równie¿ w³¹czony przeze mnie materia³ trzech przek³adów poematu na jêzyk rosyjski (S. Aksenowa-Mar, M. Paw³owa, S. Swiacki). Od strony narzêdziowej s³ownik tworzony jest na podstawie baz danych MySQL. U¿ytkownik uzyska niezbêdne informacje o s³owach spotykanych w Panu Tadeuszu (i w jego rosyjskich przek³adach), ich znaczeniach oraz ich przynale¿noœci do pewnej grupy tematycznej. W pierwszej edycji s³ownika bêdzie mo¿na porównaæ treœci grup tematycznych w jêzyku polskim i rosyjskim, natomiast w dalszej planuje siê udoskonalanie baz danych i stworzenie równoleg³ych hase³ dla ka¿dego leksemu. U podstaw s³ownika znalaz³a siê klasyfikacja zaproponowana przez Halliga i Wartburga z pewnymi modyfikacjami4. Znana klasyfikacja zosta³a przeze mnie przekszta³cona nastêpuj¹co: 1) Hallig i Wartburg ujêli w swojej pracy francuski obraz œwiata, dlatego niektóre realia charakterystyczne tylko dla Francji oraz jej ¿ycia i struktury spo³ecznej zosta³y wy³¹czone z taksonomii (np. La gendarmerie, La police municipale s¹ instytucjami charakterystycznymi wy³¹cznie dla Francji) ; 2) œwiat opisywany w poemacie jest œwiatem XIX wieku, dlatego wydawa³a siê wskazana eliminacja z taksonomii niektórych pozycji dotycz¹cych wspó³czesnych realiów, które a priori nie mog¹ siê znaleŸæ w tekœcie A. Mickiewicza (La télévision, Le cinéma et son installation, Telegraf oraz La télégraphie et la téléphonie sans fil (T.S.F.) itp.); 3) u Halliga-Wartburga w ¿aden sposób nie zosta³a uwzglêdniona onomastyka maj¹ca wa¿ne miejsce w œwiecie artystycznym poematu, dlatego do klasyfikacji zosta³y wprowadzone takie komórki, jak Imiê osoby – nazwisko, imiê – patronimik postaci – Osoby realne; Postacie fikcyjne; Przezwiska i pseudonimy – Osoby realne; Nazwy miejscowoœci: Miejscowoœci realne; Miejscowoœci fikcyjne; Imiona zwierz¹t. 3

Á.Â. Îðåõîâ, Èäåîãðàôè÷åñêèé ñëîâàðü ÿçûêà ôðàíöóçñêèõ ñòèõîòâîðåíèé Ô. È. Òþò÷åâà, Äàóðèÿ, Óôà 2004. 4 R. Hallig, W. Wartburg, Begriffssystem als Grundlage fur Lexigraphie, Berlin 1963.

Projekt dwujêzycznego (polsko-rosyjskiego) „S³ownika tematycznego...

437

Lista wyrazów zawartych w poemacie sporz¹dzona zosta³a za pomoc¹ programu-konkordansera TekstStat. Nastêpnie formy wyrazów zosta³y odrêcznie doprowadzone do formy wyjœciowej, która sta³a siê wyrazem has³owym. W s³owniku uwzglêdnia siê tylko samodzielne czêœci mowy (rzeczowniki, przymiotniki, czasowniki, przys³ówki), ale i niektóre wykrzykniki (Hurra! Broñ Bo¿e!). Podzielaj¹c zdanie wyra¿one przez B. Batko-Tokarz5, ¿e szeregu wyrazów nie mo¿na sklasyfikowaæ, nie uwzglêdnia³am niesamodzielnych czêœci mowy, zaimków, liczebników oraz wykrzykników z nieokreœlon¹ semantyk¹ (Ah! Oh! O!), leksemów pe³ni¹cych wy³¹cznie funkcjê gramatyczn¹ (np. poza granicami klasyfikacji zosta³ czasownik byæ w kontekstach typu Ten aksamit traw bêdzie¿ to mak i botwinie? (u¿ycie bezpodmiotowe), Ja tu bêdê pilnowaæ zamku (byæ jako czasownik posi³kowy w utworzeniu formy czasu przysz³ego), a¿ rozdnieje, Wszak¿e Pan bêdziesz mê¿em (byæ w funkcji ³¹cznika w sk³adzie orzeczenia z³o¿onego); wyrazów w jêzykach innych ni¿ rosyjski i polski (np. reverendissime, pro bono publico), jak równie¿ barbaryzmów (np. Åùå áû: ïîíÿëè, ÷òî ìû íå ðîòîçåè È çàêóäàõòàëè: „Î õàðå ãîòò, î âåå!”, t³um. Swiatos³aw Swiatski). Jako wyraz has³owy równie¿ wystêpuje zwi¹zek wyrazowy w nastêpuj¹cych przypadkach: 1) je¿eli zwi¹zek wyrazowy jest z³o¿on¹ nazw¹ osoby, zwierzêcia, miejscowoœci (Puszcza Bia³owieska, Bogarodzica Panna, Áåëîâåæñêàÿ Ïóùà); 2) je¿eli dany zwi¹zek wyrazowy regularnie (nie mniej ni¿ trzykrotnie) spotykany jest siê w poemacie lub przek³adach; klasyfikujê go wtedy jako sta³y i wprowadzam do s³ownika jako oddzieln¹ jednostkê leksykaln¹ (por. idiom). W tym przypadku podzielam zdanie Wojciecha Chlebdy6. Dla ka¿dego wyrazu w osobnym haœle jest notowane tylko jedno znaczenie (znaczenie wynikaj¹ce z kontekstu). Jest to zwi¹zane z tym, ¿e polisem wed³ug ró¿nych swoich znaczeñ jest w³¹czany do ró¿nych grup tematycznych, dlatego do u¿ytku mojego badania leksykograficznego wygodne jest notowanie znaczeñ wynikaj¹cych z kontekstu dla ka¿dego leksemu. Dla wyrazów okreœlaj¹cych ten sam denotat i bêd¹cych derywatami deminutywnymi (armata, armatka), nazwami wariatywnymi (alkowa/ alkówka, Âèëüíî/ Âèëüíà) lub wariantami imienia (Gerwazy, Gerwazeñka; Kiry³o, Kiry³o Gawrylicz Kozodusin, Çîñÿ, Çîôèÿ) stosuje siê sposób wyjaœniania za pomoc¹ odsy³aczy. 5

B. Batko-Tokarz, Tematyczny podzia³ s³ownictwa w „Wielkim s³owniku jêzyka polskiego”, [w:] Nowe studia leksykograficzne 2, pod red. P. ¯migrodzkiego i R. Przybylskiej, Kraków LEXIS, 2008, s. 34–35. 6 W. Chlebda, Idiomatykon 4: gdzie idziemy, dok¹d zmierzamy (i pare zdañ o tym, sk¹d przychodzimy), „Podrêczny idiomatykon polsko-rosyjski” Opole 2009, z. 4, s. 9–40.

438

Elena S³obodian

Poemat A. Mickiewicza Pan Tadeusz czasowo jest odleg³y od realiów wspó³czesnego czytelnika. Wiele realiów zniknê³o w przesz³oœci, a oznaczaj¹ce je wyrazy sta³y siê historyzmami. Poza tym poemat dotyka bogatej warstwy kulturowej z ¿ycia narodu polskiego. Wspomina siê w nim postaci i wydarzenia historyczne oraz detale z ¿yciorysu poety. Dlatego oprócz definicji niektóre wyrazy zosta³y wyposa¿one w komentarz kulturologiczny lub historyczny (Baublis, taratatka, konfederatka). Dotyczy to zw³aszcza onimów oraz historyzmów. Takie po³¹czenie wiadomoœci o charakterze lingwistycznym i encyklopedycznym pozwoli uczniom oraz obcojêzycznym (rosyjskim) czytelnikom lepiej zrozumieæ historyczny i kulturowy podtekst poematu, wyraŸniej wyobraziæ sobie „epokê Pana Tadeusza”. W ka¿dym haœle przytoczony zosta³ materia³ ilustracyjny. Nie podajê pe³nej listy u¿ycia wyrazów, gdy¿ uwa¿am, ¿e w celu przytoczenia wyczerpuj¹cego materia³u, który mo¿e zilustrowaæ dane znaczenie, wystarczy 5–7 przyk³adów, mimo ¿e czêstotliwoœæ niektórych wyrazów przekracza 200 u¿yæ. Oczywiœcie dla wyrazów, których czêstotliwoœæ jest niska (mniej ni¿ 5 u¿yæ), u¿ytkownikowi udostêpnia siê pe³ny obraz u¿yæ. Nie stawiam sobie jednak za cel przedstawienia czêstotliwoœci wyrazów w poemacie lub podania konkordansu. Zadaniem s³ownika jest co innego: zbadanie artystycznego obrazu œwiata poety zawartego w poemacie i do tego, moim zdaniem, wystarczy proste notowanie tego lub innego wyrazu, aczkolwiek w perspektywie rozwoju zasobu mo¿liwe jest dodanie do bazy danych s³ownika informacji o czêstotliwoœci u¿ycia wyrazu, konkordasu, jak równie¿ pe³nych wiadomoœci o wszystkich formach s³owa, które mo¿na znaleŸæ w omawianym tekœcie. Na zapytanie u¿ytkownika mo¿na bêdzie uzyskaæ informacjê o treœci pewnego has³a, o tym, do jakiej komórki klasyfikacyjnej odnosi siê dany lemat, o ca³ej zawartoœci komórki klasyfikacyjnej w jednym z jêzyków (rosyjskim lub polskim), jak równie¿ porównaæ zawartoœæ komórki w obu jêzykach. Przedstawione rozwa¿ania na temat zasad u³o¿enia i struktury s³ownika, sposobów opisywania wyniku koñcowego s¹ obecnie w pewnym stopniu wstêpne i bêd¹ doskonalone w trakcie prac nad s³ownikiem. Proponowany przeze mnie S³ownik tematyczny jêzyka poematu Adama Mickiewicza „Pan Tadeusz” jest nowym rodzajem s³ownika, prawie nie maj¹cym odpowiedników w praktyce leksykograficznej. Jego powstanie mo¿e zapocz¹tkowaæ pracê nad s³ownikiem ideograficznym ogólnego jêzyka A. Mickiewicza. Ponadto, korzystaj¹c z doœwiadczeñ zdobytych podczas opracowywania przedmiotowego s³ownika, mo¿liwe bêdzie stworzenie podobnych s³owników ideograficznych jêzyka innych pisarzy. Nie sposób pomin¹æ tak¿e wartoœci u¿ytko-

Projekt dwujêzycznego (polsko-rosyjskiego) „S³ownika tematycznego...

439

wej i poznawczej S³ownika tematycznego jêzyka poematu Adama Mickiewicza „Pan Tadeusz”. S³ownik bêdzie s³u¿y³ nie tylko jako narzêdzie naukowe do badania jêzyka i cech artystycznych tego utworu, ale w ogóle jêzyka poetyckiego jako fenomenu sztuki. Przyczyni siê zarówno do g³êbszego rozumienia treœci poematu, jak i w szerszym znaczeniu – do poznania obrazu œwiata poety. Na uwagê zas³uguje wykorzystanie s³ownika w celach edukacyjnych – w nauczaniu jêzyka i literatury polskiej. Mo¿e byæ adresowany do uczniów, studentów filologii polskiej, badaczy twórczoœci A. Mickiewicza, ale i do wszystkich interesuj¹cych siê literatur¹ i kultur¹ polsk¹, nie wy³¹czaj¹c osób ucz¹cych siê jêzyka polskiego albo rosyjskiego jako obcego. Ðåçþìå Ïðîåêò äâóÿçû÷íîãî (ïîëüñêî–ðóññêîãî): „Èäåîãðàôè÷åñêîãî ñëîâàðÿ ÿçûêà ïîýìû À. Ìèöêåâè÷à «Ïàí Òàäåóø»” Òâîð÷åñòâî À. Ìèöêåâè÷à øèðîêî ïðåäñòàâëåíî â ñåòè Èíòåðíåò. Ìîæíî óïîìÿíóòü òàêèå ïðîåêòû êàê „Mickiewicz w sieci”, ïóáëèêàöèè íà ñàéòå Wirtualna biblioteka literatury polskiej, òàêæå ñóùåñòâóþò îáðàçîâàòåëüíûå è ýíöèêëîïåäè÷åñêèå ðåñóðñû, ïîñâÿùåííûå êîíêðåòíî âåëèêîé ïîýìå: „Epoka pana Tadeusza”, Miniencyklopedia „Pana Tadeusza”, intratext.com è äð. Öåëüþ ìîåãî ïðîåêòà áóäåò ñîçäàíèå â ñåòè Èíòåðíåò ýëåêòðîííîãî ëåêñèêîãðàôè÷åñêîãî ðåñóðñà „Èäåîãðàôè÷åñêèé ñëîâàðü ÿçûêà ïîýìû À. Ìèöêåâè÷à Ïàí Òàäåóø”, â êîòîðîì áóäåò ïðåäñòàâëåíà òåìàòè÷åñêàÿ êëàññèôèêàöèÿ ëåêñèêè, âñòðå÷àþùåéñÿ â ïîýìå è åå ïåðåâîäàõ íà ðóññêèé ÿçûê. Çà îñíîâó áåðåòñÿ êëàññèôèêàöèÿ ÕàëëèãàÂàðòáóðãà ñ íåêîòîðûìè ìîäèôèêàöèÿìè.

Summary Project of bilingual (Polish-Russian) „Ideographic dictionary of the language of the Mickiewicz’s poem «Pan Tadeusz»” The literary heritage of Adam Mickiewicz is widely represented on the Internet. We can mention such projects as „Mickiewicz w sieci”, publications in Wirtualna biblioteka literatury polskiej. There are also educational and encyclopedic resources devoted specifically to the great poem: „Epoka pana Tadeusza”, Miniencyklopedia „Pana Tadeusza”, intratext.com and others. The aim of my own project is to create the Internet lexicographical resource „Ideographic dictionary of language of Adam Mickiewicz’s poem Pan Tadeusz” in which thematic classification of the words that appears in the poem and its translations into Russian will be represented. The basis of the dictionary is the Hallig-Wartburg’s classification of consepts wich was slightly modified.

440

Elena S³obodian

UWM w Olsztynie

Ïðîáëåìû ñèíîíèìèè â äâóÿçû÷íîìActa àñïåêòå Polono-Ruthenica XVI, 2011 441 ISSN 1427-549X

Tatiana Szkapienko Kaliningrad

Ïðîáëåìû ñèíîíèìèè â äâóÿçû÷íîì àñïåêòå Ïðè îáó÷åíèè ïîëüñêîìó ÿçûêó ðóññêîÿçû÷íûõ ó÷àùèõñÿ ïðåïîäàâàòåëü äîâîëüíî ÷àñòî ñòàëêèâàåòñÿ ñ òåì, ÷òî îäíî ðóññêîå ñëîâî ïåðåâîäèòñÿ íà ïîëüñêèé ÿçûê äâóìÿ ðàçëè÷íûìè ñëîâàìè. Íàïðèìåð, ðóññêîìó ãëàãîëó æèòü ñîîòâåòñòâóþò äâà ïîëüñêèõ ãëàãîëà: ¿yæ è mieszkaæ, çíàòü – znaæ è wiedzieæ, ïîíèìàòü – rozumieæ è pojmowaæ, ðóññêîå ñóùåñòâèòåëüíîå óãîë ïåðåâîäèòñÿ êàê – k¹t è róg, âêóñ – gust è smak, ïðåñòóïëåíèå – przestêpstwo è zbrodnia, ïåðåãîâîðû – rozmowy, negocjacje, pertraktacje, rokowania è ò.ï. Îáúÿñíåíèå ðàçíèöû â ñåìàíòèêå è óïîòðåáëåíèè îäíèõ èç âûøåïðèâåäåííûõ ïîëüñêèõ ëåêñåì ìîæåò ñîñòàâëÿòü ñàìîñòîÿòåëüíóþ òåìó çàíÿòèé, êàê, ê ïðèìåðó, ýòî èìååò ìåñòî ñ ãëàãîëàìè znaæ è wiedzieæ, â äðóãèõ ñëó÷àÿõ ïðåïîäàâàòåëü îãðàíè÷èâàåòñÿ óêàçàíèåì íàèáîëåå ñóùåñòâåííîé ðàçíèöû â çíà÷åíèè èëè óïîòðåáëåíèè ðàçëè÷íûõ ïîëüñêèõ ñëîâ. Êðîìå òîãî, ñóùåñòâóåò ðÿä ïðèìåðîâ, êîãäà è ñàì ïðåïîäàâàòåëü, â òîì ÷èñëå íîñèòåëü ÿçûêà, çàòðóäíÿåòñÿ ïðåäîñòàâèòü ó÷àùèìñÿ ÷åòêèå ïîÿñíåíèÿ î ïðèíöèïàõ àäåêâàòíîãî âûáîðà ñðåäè íåñêîëüêèõ ïîëüñêèõ ñëîâ. Ïðèìå÷àòåëüíî, ÷òî â òîì ñëó÷àå, êîãäà êàêîå-ëèáî îäíî ðóññêîå ñëîâî ïåðåâîäèòñÿ íà ïîëüñêèé èëè êàêîé-ëèáî äðóãîé èíîñòðàííûé ÿçûê ñ ïîìîùüþ äâóõ èëè áîëåå ñëîâ, ïðèíàäëåæàùèõ ê îäíîìó ñòèëåâîìó ðåãèñòðó, âîçíèêàåò èíòóèòèâíîå ïðåäñòàâëåíèå î òîì, ÷òî òàêîé ôàêò äàåò íàì îñíîâàíèå äëÿ èíòåðïðåòàöèè äàííûõ ñëîâ êàê ëåêñè÷åñêèõ (ñåìàíòè÷åñêèõ) ñèíîíèìîâ.  òîì, ÷òî ýòî íå âñåãäà âåðíî, ìîæíî ëåãêî óáåäèòüñÿ õîòÿ áû íà òàêîì ÿðêîì ïðèìåðå, êàê ïåðåâîä íà àíãëèéñêèé ñëîâà ÿçûê ñ ïîìîùüþ äâóõ ðàçëè÷íûõ àíãëèéñêèõ ëåêñåì: language è tongue. Î÷åâèäíàÿ äëÿ ðóññêèõ ìåòîíèìè÷åñêàÿ ñâÿçü ìåæäó äâóìÿ ðàçëè÷íûìè çíà÷åíèÿìè îäíîãî ñëîâà íå ÿâëÿåòñÿ ðåëåâàíòíîé äëÿ àíãëèéñêîãî ÿçûêîâîãî ñîçíàíèÿ, îòòîãî â äàííîì ñëó÷àå íå ìîæåò áûòü è ðå÷è î òîì, ÷òî ýòè àíãëèéñêèå ñëîâà ìîãóò áûòü îõàðàêòåðèçîâàíû êàê ñèíîíèìû.  äðóãèõ ñëó÷àÿõ èíòóèòèâíîå ïðåäïîëîæåíèå î ñèíîíèìèè äâóõ èíîñòðàííûõ ñëîâ, ïåðåâîäèìûõ íà ðóññêèé ÿçûê îäíèì ñëîâîì, ïðåäñòàâëÿåòñÿ âïîëíå îáîñíîâàííûì. Íàïðèìåð, ýòî èìååò ìåñòî â ñëó÷àå ïàðû ãëàãîëîâ

442

Tatiana Szkapienko

pojmowaæ è rozumieæ, ãäå ïåðâûé ãëàãîë îòëè÷àåòñÿ äèôôåðåíöèàëüíîé ñåìîé „ïîíèìàòü ÷òî-ëèáî ñëîæíîå” è èìååò ñâîè ëåêñèêî-ñåìàíòè÷åñêèå îñîáåííîñòè óïîòðåáëåíèÿ. Íàêîíåö, åñòü ñëó÷àè, êîãäà óñòàíîâëåíèå õàðàêòåðà ñåìàíòè÷åñêèõ âçàèìîîòíîøåíèé ìåæäó òàêèìè èíîñòðàííûìè ñëîâàìè è óñòàíîâëåíèå èõ ñèíîíèìè÷åñêîãî ñòàòóñà ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé âåñüìà ñëîæíóþ çàäà÷ó. Íà ïåðâûé âçãëÿä, ìîæåò ïîêàçàòüñÿ, ÷òî äîñòàòî÷íî îáðàòèòüñÿ ê ñëîâàðÿì ñèíîíèìîâ ïîëüñêîãî ÿçûêà, ÷òîáû âûÿñíèòü, ÿâëÿþòñÿ ëè èíòåðåñóþùèå íàñ ïàðû ñëîâ ñèíîíèìàìè. Îäíàêî, êàê ïðîäåìîíñòðèðîâàëî íàøå èññëåäîâàíèå, òàêîé ñïîñîá íå ìîæåò âíåñòè ïîëíóþ ÿñíîñòü â èíòåðåñóþùóþ íàñ ïðîáëåìó. Áîëåå òîãî, ìíîãèå ñëîâàðíûå ïîçèöèè è ðåøåíèÿ àâòîðîâ ïðåäñòàâëÿþòñÿ òðóäíî îáúÿñíèìûìè. Ê ïðèìåðó, øèðîêî ðàñïðîñòðàíåííûìè â ðàçëè÷íûõ ñèíîíèìè÷åñêèõ ñëîâàðÿõ ÿâëÿþòñÿ ñëó÷àè, êîãäà ê îäíîìó ïîëüñêîìó ñëîâó ñèíîíèì ïðèâîäèòñÿ, íàïðèìåð: kroiæ – ci¹æ, íî êî âòîðîìó èç ýòîé ãëàãîëüíîé ïàðû: ci¹æ ñèíîíèì kroiæ óæå íå äàåòñÿ. Òî æå ñàìîå èìååì â ñëó÷àå ñ ãëàãîëàìè: robiæ – czyniæ; åñëè ê robiæ ïðèâîäèòñÿ ñèíîíèì czyniæ, òî czyniæ, ïî ìíåíèþ àâòîðîâ ñëîâàðÿ, ñèíîíèìîâ íå èìååò è ò.ï. Íå ìåíåå ñòðàííûì ïðåäñòàâëÿåòñÿ ôàêò, êîãäà ðàçíûå ñëîâà, ïåðåâîäèìûå íà ðóññêèé ÿçûê ñ ïîìîùüþ îäíîãî ñëîâà, èìåþò, ïî ìíåíèþ ñîñòàâèòåëåé ñëîâàðåé, îäèí è òîò æå ñèíîíèì, è â òî æå âðåìÿ íå ÿâëÿþòñÿ ñèíîíèìè÷íûìè äðóã äðóãó. Íàïðèìåð, ê ãëàãîëàì wymagaæ è ¿¹daæ (òðåáîâàòü) ïðèâîäèòñÿ â êà÷åñòâå ñèíîíèìà îäèí è òîò æå ãëàãîë: chcieæ (õîòåòü), è â òî æå âðåìÿ ñëîâàðü íå ðàññìàòðèâàåò èõ â êà÷åñòâå ñèíîíèìè÷íûõ äðóã äðóãó. Ïîäîáíûõ ñïîðíûõ ëåêñèêîãðàôè÷åñêèõ ðåøåíèé â ñëîâàðÿõ äîñòàòî÷íî ìíîãî. Îäíàêî äëÿ èçó÷àþùèõ ïîëüñêèé ÿçûê îñíîâíàÿ ïðîáëåìà çàêëþ÷àåòñÿ â òîì, ÷òî ïðàêòè÷åñêè âñå ñëîâàðè ïîëüñêèõ ñèíîíèìîâ ñîñòàâëåíû ïî ïðèíöèïó ñëîâàðåé – èíâåíòàðåé, êîòîðûå ëèøü ïåðå÷èñëÿþò ñëîâà ñ ïîõîæèì çíà÷åíèåì. Äàííûå ñëîâàðè ðàññ÷èòàíû èñêëþ÷èòåëüíî íà íîñèòåëåé ÿçûêà è ÿâëÿþòñÿ áåñïîëåçíûìè äëÿ èíîñòðàíöåâ, èçó÷àþùèõ ïîëüñêèé ÿçûê. Ïî ñïðàâåäëèâîìó çàìå÷àíèþ Þðèÿ Àïðåñÿíà, ïðè îâëàäåíèè èíîñòðàííûìè ñåìàíòè÷åñêèìè ñèíîíèìàìè íà ïåðâîå ìåñòî âûõîäèò íå çàäà÷à îáîãàùåíèÿ ðå÷è, à çàäà÷à âåðíîé è òî÷íîé ñåëåêöèè ñèíîíèìè÷åñêèõ ñðåäñòâ1. Ýòà çàäà÷à îñîáåííî ñëîæía â òîì ñëó÷àå, êîãäà

1 Þ. Ä. Àïðåñÿí, Ëåêñè÷åñêàÿ ñåìàíòèêà (ñèíîíèìè÷åñêèå ñðåäñòâà ÿçûêà), [â:] Èçáðàííûå òðóäû. ò. I, Ìîñêâà 1995.

Ïðîáëåìû ñèíîíèìèè â äâóÿçû÷íîì àñïåêòå

443

ñâîþ íåãàòèâíóþ ðîëü èãðàåò èíòåðôåðåíöèÿ ðîäíîãî ÿçûêà, êàê â âûøå óêàçàííûõ íàìè ñëó÷àÿõ. Ðàññìîòðèì, íàïðèìåð, ïîëüñêèå ãëàãîëû ¿yæ è mieszkaæ, znaæ è wiedzieæ. Ïðèìå÷àòåëüíî, ÷òî ñàìè íîñèòåëè ïîëüñêîãî ÿçûêà ïî-ðàçíîìó âèäÿò ñåìàíòè÷åñêèå îòíîøåíèÿ ìåæäó íèìè: èç 20 îïðîøåííûõ òîëüêî äâîå îõàðàêòåðèçîâàëè ¿yæ è mieszkaæ êàê ñèíîíèìû, è 12 ïðè÷èñëèëè ê ñèíîíèìàì ãëàãîëû znaæ è wiedzieæ. Çàìåòèì, ÷òî íè îäèí ïîëüñêèé ñèíîíèìè÷åñêèé ñëîâàðü íå êâàëèôèöèðóåò èõ â êà÷åñòâå ñèíîíèìîâ. ×òîáû óñòðàíèòü ïðèíöèï ñóáúåêòèâíîñòè, îáðàòèìñÿ ê òåì íàó÷íûì êðèòåðèÿì îòíåñåíèÿ ñëîâ ê ñèíîíèìàì, êîòîðûå âûðàáîòàíû â òåîðèè äàííîãî âîïðîñà. Âèòîëüä Âèëþìàí, ïîäðîáíî ðàçáèðàÿ âñå ïðèçíàêè ñèíîíèìèè, ïðèõîäèò ê âûâîäó, ÷òî íåîáõîäèìûìè è äîñòàòî÷íûìè äëÿ ïðèçíàíèÿ ñëîâ ñèíîíèìèè ÿâëÿþòñÿ îáùèå ýòèì ñëîâàì ñåìàíòè÷åñêèå è ôóíêöèîíàëüíûå ïðèçíàêè2.  êà÷åñòâå îäíîãî èç âîçìîæíûõ ñïîñîáîâ îïðåäåëåíèÿ ñåìàíòè÷åñêîé ñìåæíîñòè ñëîâ ïðåäëàãàåòñÿ àíàëèç îïèñàíèÿ çíà÷åíèé ýòèõ ñëîâ â òîëêîâûõ ñëîâàðÿõ. Äâà ñëîâà ñ÷èòàþòñÿ ñåìàíòè÷åñêè ñìåæíûìè äðóã äðóãó, åñëè äàåòñÿ èõ ñëîâàðíîå èñòîëêîâàíèå îäíîãî ÷åðåç äðóãîå. Ïîïðîáóåì èñïîëüçîâàòü ýòîò ïîäõîä ïî îòíîøåíèþ ê ãëàãîëàì ¿yæ è mieszkaæ. Ñëîâàðè ïîëüñêîãî ÿçûêà ïðèâîäÿò ñëåäóþùèå òîëêîâàíèÿ: mieszkaæ – „zajmowaæ, u¿ytkowaæ jakieœ pomieszczenie, przebywaæ gdzieœ stale lub czasowo”, ¿yæ – „byæ ¿ywym, egzystowaæ”. Êàê âèäèì, òîëêîâàíèÿ èõ çíà÷åíèé âïîëíå ñàìîñòîÿòåëüíû è íå ïåðåñåêàþòñÿ, ÷òî äàåò âñå îñíîâàíèÿ íå ïðè÷èñëÿòü èõ ê ñèíîíèìàì. Î÷åâèäíî, ÷òî íàøè ïîäîçðåíèÿ î âåðîÿòíîì ñõîäñòâå çíà÷åíèé ýòèõ ñëîâ âûâîäÿòñÿ èç ñåìàíòèêè ðóññêîãî ãëàãîëà æèòü, â êîòîðîì óæèâàþòñÿ äâà ñàìîñòîÿòåëüíûå çíà÷åíèÿ: „ÆÈÒÜ, æèâàòü, î ïðåäìåòå îäóøåâëåííîì, ñóùåñòâîâàòü, áûòü, áûòü æèâûì èëè â æèâûõ; ïðîòèâîïîë. óìåðåòü, áûòü ìåðòâûì. ×åëîâåê æèâåò òåëîì íà çåìëå, äóõîì íà íåáåñàõ. Î ðàñòåíèè: ðàñòè, íå âÿíóòü, íå óñûõàòü. || Î ÷åëîâåêå ïðåáûâàòü ãäå, îáèòàòü, èìåòü æèëèùå, ïðåáûâàíèå. Âî âñåõ çåìëÿõ æèâóò ëþäè. Æèâåì â ñâîåì äîìå”.  òîëêîâàíèè ðóññêîãî ãëàãîëà æèòü ñåìàíòè÷åñêèå ðàçãðàíè÷åíèÿ, ñâîéñòâåííûå äâóì ïîëüñêèì ëåêñåìàì ¿yæ è mieszkaæ îáîçíà÷åíû êàê îòäåëüíûå çíà÷åíèÿ îäíîãî è òîãî æå ñëîâà è àáñîëþòíî ñëèòû â ñîçíàíèè íîñèòåëÿ ÿçûêà, ïîñêîëüêó îáúåäèíåíû îäíèì è òåì æå ÿçûêîâûì çíàêîì. Òàêèì îáðàçîì, ñåìàíòèêà ðóññêîãî 2 Â. Ã. Âèëþìàí, Àíãëèéñêàÿ ñèíîíèìèêà: Ââåäåíèå â òåîðèþ ñèíîíèìèè è ìåòîäèêó èçó÷åíèÿ ñèíîíèìîâ, Ìîñêâà 1980.

444

Tatiana Szkapienko

ãëàãîëà ïîçâîëÿåò óâèäåòü òó èíòåãðàëüíóþ ñåìó – „áûòü æèâûì”, êîòîðàÿ ñêðûòà îò ñîçíàíèÿ íîñèòåëåé ïîëüñêîãî ÿçûêà. Ñåìàíòè÷åñêèå ñâÿçè ìåæäó ãëàãîëàìè wiedzieæ è znaæ ïðåäñòàâëÿþòñÿ íàìíîãî áîëåå ñëîæíûìè. Wiedzieæ – „mieæ wiadomoœci na jakiœ temat, byæ œwiadomym czegoœ, orientowaæ siê w czymœ, zdawaæ sobie sprawê z czegoœ”, znaæ – „mieæ wiedzê, wyobra¿enie, pojêcie o czymœ lub kimœ, wiedzieæ, co jest czym i kto jest kim”. Òî åñòü, wiedzieæ – èìåòü çíàíèÿ â êàêîé-ëèáî îáëàñòè, znaæ – óìåòü èäåíòèôèöèðîâàòü êîãî-ëèáî èëè ÷òî-ëèáî, áûòü çíàêîìûì ñ êåì-ëèáî. Êàê âèäèì, â òîëêîâàíèè ãëàãîëà znaæ èñïîëüçóåòñÿ ãëàãîë wiedzieæ, áîëåå òîãî, â ñëîâàðíîé ñòàòüå âûäåëÿåòñÿ ñàìîñòîÿòåëüíîå çíà÷åíèå ãëàãîëà znaæ, ïî÷òè äóáëèðóþùåå òîëêîâàíèå ãëàãîëà wiedzieæ: „Mieæ przyswojone wiadomoœci, opanowane umiejêtnoœci w jakiejœ dziedzinie, umieæ coœ dobrze – znaæ jêzyki”. Êàê âèäèì, ñåìàíòèêà äàííûõ ãëàãîëîâ äèôôóçíà, èõ òîëêîâàíèÿ ïåðåñåêàþòñÿ, â ñâÿçè ñ ÷åì ìîæíî áûëî áû ïðåäïîëîæèòü ôàêò èõ ñèíîíèìèè, èãíîðèðóåìûé ïîëüñêèìè ñëîâàðÿìè ñèíîíèìîâ. Òàêèì îáðàçîì, âçãëÿä ñòîðîííåãî ÿçûêîâîãî íàáëþäàòåëÿ ñïîñîáåí îáåñïå÷èòü áîëåå îáúåìíîå ðàññìîòðåíèå ñåìàíòèêè è óâèäåòü ñåìàíòè÷åñêóþ ñâÿçü òàì, ãäå åå íå çàìå÷àåò íîñèòåëü ÿçûêà. Ïîäîáíàÿ èññëåäîâàòåëüñêàÿ ïåðñïåêòèâà ñïîñîáíà íå òîëüêî ïðåäîñòàâèòü áîëåå ÷åòêèå íàó÷íûå îñíîâàíèÿ äëÿ ñîñòàâëåíèÿ ñèíîíèìè÷åñêèõ ñëîâàðåé, íî è äîëæíà ñîñòàâèòü òåîðåòè÷åñêóþ îñíîâó ïîñîáèé ïî îáó÷åíèþ ëåêñèêå äëÿ èíîñòðàíöåâ. Ïðè ýòîì â êà÷åñòâå êðèòåðèÿ îòáîðà ñëîæíîé ëåêñèêè äîëæåí ñòàòü èìåííî ôàêò íàëè÷èÿ â ïîëüñêîì ÿçûêå äâóõ èëè áîëåå ñëîâ, ñîîòâåòñòâóþùèõ îäíîìó ñëîâó â ðîäíîì ÿçûêå ó÷àùåãîñÿ, íåçàâèñèìî îò òîãî, ìîæíî ëè ýòè ïîëüñêèå ñëîâà îòíåñòè ê ñèíîíèìàì èëè íåò. Äëÿ îáåñïå÷åíèÿ óñïåøíîé êîììóíèêàöèè ñ èñïîëüçîâàíèåì òàêèõ ñëîæíûõ äëÿ èíîñòðàííûõ ó÷àùèõñÿ ñëîâ ïîñîáèå äîëæíî ñîäåðæàòü ïîëíîå, äîñòàòî÷íîå è àáñîëþòíî ýêñïëèöèòíîå îïèñàíèå èõ ñåìàíòè÷åñêèõ ñõîäñòâ è ðàçëè÷èé, ñî÷åòàåìîñòíûõ ñõîäñòâ è ðàçëè÷èé – ëåêñèêîåìàíòè÷åñêèõ è ñèíòàêñè÷åñêèõ. Ïîñîáèå äîëæíî òàêæå âêëþ÷àòü îïèñàíèå ïåðèôðàñòè÷íîñòè – ò.å. óêàçàíèå íà òî, êàêèå ëåêñè÷åñêèå ñðåäñòâà è â êàêèõ êîíòåêñòóàëüíûõ óñëîâèÿõ ñïîñîáíû ê âçàèìîçàìåíàì.

Ïðîáëåìû ñèíîíèìèè â äâóÿçû÷íîì àñïåêòå

445

Ñïèñîê ñëîâàðåé Àïðåñÿí Þ.Ä., Àíãëî-ðóññêèé ñèíîíèìè÷åñêèé ñëîâàðü, Ìîñêâà 1979. Íîâûé îáúÿñíèòåëüíûé ñëîâàðü ñèíîíèìîâ ðóññêîãî ÿçûêà, Ìîñêâà 2003. Òîëêîâûé ñëîâàðü æèâîãî âåëèêîðóññêîãî ÿçûêà, ò. 1–4, Ìîñêâà 1989–1991. S³ownik wyrazów bliskoznacznych, Warszawa 1995. S³ownik wyrazów bliskoznacznych, Warszawa 1998.

Streszczenie Problemy synonimii w aspekcie dwujêzycznym W artykule poddano analizie problemy synonimii z punktu widzenia obcokrajowców ucz¹cych siê jêzyka polskiego. Autorka rozpatruje pewne stereotypy prezentacji synonimów w polskich s³ownikach wyrazów bliskoznacznych i uzasadnia potrzebê stworzenia pomocy dydaktycznych nowego typu – ³¹cz¹cych cechy s³ownika i podrêcznika oraz maj¹cych na celu nauczanie s³ownictwa, które w œwietle intereferencji jêzyka ojczystego odbierane jest przez ucz¹cych siê jako synonimiczne.

Summary Synonimy problems in bilingual aspects The article deals with the problem of synonimy from the point of view of Polish language as foreign one. Some particular stereotypes of synonyms representation in the Polish synonymic dictionaries are analyzed. The necessity of new type manuals which combine features of the dictionary and manual is proved to insure correct using of the words which are interpreted by foreign students in the light of a native language interference as semantic synonyms.

446

Tatiana Szkapienko

Òåêñòîîáðàçóþùàÿ ðîëü ìîäàëüíîãî ìèêðîïîëÿ íåîáõîäèìîñòè... UWM w Olsztynie Acta Polono-Ruthenica XVI, 2011 447 ISSN 1427-549X

Arina Tkaczenko, Ekaterina Magdalinskaja Kaliningrad

Òåêñòîîáðàçóþùàÿ ðîëü ìîäàëüíîãî ìèêðîïîëÿ íåîáõîäèìîñòè â ãàçåòíî-ïóáëèöèñòè÷åñêîì äèñêóðñå (íà ìàòåðèàëå ðóññêèõ è ïîëüñêèõ ãàçåò)* Ñîïîñòàâèòåëüíîå èññëåäîâàíèå ÿçûêîâûõ ÿâëåíèé ÿâëÿåòñÿ, êàê èçâåñòíî, àêòóàëüíûì è ïåðñïåêòèâíûì ââèäó çíà÷èòåëüíîé èíòåíñèôèêàöèè ìåæêóëüòóðíûõ âçàèìîäåéñòâèé â ñîâðåìåííîì ìèðå è ðàñøèðåíèÿ êîììóíèêàòèâíûõ ñâÿçåé. Ïðè ýòîì îñîáîå âíèìàíèå èññëåäîâàòåëåé ïðèâëåêàþò ÿçûêîâûå åäèíèöû è êàòåãîðèè, èìåþùèå îò÷åòëèâóþ êîììóíèêàòèâíóþ íàïðàâëåííîñòü è âûïîëíÿþùèå òåêñòîîáðàçóþùóþ ðîëü.  ÷èñëå èõ, áåçóñëîâíî, íàõîäèòñÿ ñåìàíòè÷åñêàÿ êàòåãîðèÿ ìîäàëüíîñòè, êîòîðàÿ, ïî âûðàæåíèþ àêàäåìèêà Âèêòîðà Âèíîãðàäîâà, „îõâàòûâàåò âñþ òêàíü ðå÷è”1 è ðåàëèçóåòñÿ êàê íà óðîâíå ïðåäëîæåíèÿ/ âûñêàçûâàíèÿ, òàê è íà óðîâíå ñàìîé êðóïíîé ðå÷åâîé åäèíèöû – íà óðîâíå òåêñòà.  ïîñëåäíåì ñëó÷àå îñîáóþ çíà÷èìîñòü, êàê îòìå÷àåò Íàòàëüÿ Êëóøèíà, ïðèîáðåòàåò ðåàëèçàöèÿ â òåêñòå àâòîðñêîãî çàìûñëà, ïîñêîëüêó íà ïåðåäíèé ïëàí âûäâèãàþòñÿ åãî êîììóíèêàòèâíûå õàðàêòåðèñòèêè: öåëåíàïðàâëåííîñòü (òåêñò êàê êîììóíèêàòèâíî-îðèåíòèðîâàííîå ïðîèçâåäåíèå), àäðåñàòíîñòü (îðèåíòèðîâàíèå íà îïðåäåëåííîãî ÷èòàòåëÿ), èíòåíöèîíàëüíîñòü (ðåàëèçàöèÿ àâòîðñêîãî çàìûñëà)2.  äàííîé ñòàòüå ïðåäñòàâëåíû ðåçóëüòàòû ñîïîñòàâèòåëüíîãî ôóíêöèîíàëüíî-ñåìàíòè÷åñêîãî àíàëèçà ýêñïëèêàòîðîâ ìîäàëüíîãî çíà÷åíèÿ íåîáõîäèìîñòè, ïðîâåäåííîãî íàìè íà ìàòåðèàëå ñîâðåìåííûõ ãàçåò, âûõîäÿùèõ íà ðóññêîì è ïîëüñêîì ÿçûêàõ. Íàø âûáîð îáúåêòà èññëåäîâàíèÿ îïðåäåëÿåòñÿ òåì, ÷òî ãàçåòíàÿ ñòàòüÿ â ñîâðåìåííîì ñîöèîêóëüòóðíîì * 1

Èññëåäîâàíèå âûïîëíåíî ïðè ïîääåðæêå ãðàíòà ÐÔÔÈ ¹ 09-06-00172-à. Â.Â. Âèíîãðàäîâ, Î êàòåãîðèè ìîäàëüíîñòè è ìîäàëüíûõ ñëîâàõ â ðóññêîì ÿçûêå, [â:] Òðóäû Èíñòèòóòà ðóññêîãî ÿçûêà, Ìîñêâà – Ëåíèíãðàä 1950, ò. II, ñ. 43. 2 Ñì.: Í.È. Êëóøèíà, Èíòåíöèîíàëüíûå êàòåãîðèè ïóáëèöèñòè÷åñêîãî òåêñòà (íà ìàòåðèàëå ïåðèîäè÷åñêèõ èçäàíèé 2000–2008 ãã.): Àâòîðåô. äèñ. … ä-ðà ôèëîë. íàóê, Ìîñêâà 2008, ñ. 16.

448

Arina Tkaczenko, Ekaterina Magdalinskaja

ïðîñòðàíñòâå ÿâëÿåòñÿ ïîñðåäíèêîì „ìåæäó ìèðîì äåéñòâèòåëüíîñòè è èíäèâèäóàëüíûì ñîçíàíèåì ÷åëîâåêà, à òàêæå îòäåëüíûìè ñîöèàëüíûìè ãðóïïàìè”3. Ãàçåòíûé òåêñò, êàê çàìå÷àåò Èðèíà Äåìèäîâà, îòëè÷àåò öåëåâîå íàçíà÷åíèå – èíôîðìèðîâàòü ÷èòàòåëÿ, âîñïèòûâàòü åãî, óáåæäàòü, äàâàòü ñîöèàëüíóþ îöåíêó ñîáûòèÿì è ÿâëåíèÿì âíóòðåííåé è ìåæäóíàðîäíîé æèçíè. ßçûê ñîâðåìåííûõ ãàçåò ÿâëÿåòñÿ ïðåêðàñíûì ìàòåðèàëîì äëÿ ïðàãìàòè÷åñêîãî àíàëèçà, ïîñêîëüêó îïåðàòèâíî îòðàæàåò ïðîèñõîäÿùèå â ÿçûêå èçìåíåíèÿ è „â èçâåñòíîé ìåðå ìîäåëèðóåò ðå÷åâîå ïîâåäåíèå ÷åëîâåêà”4. Èçâåñòíî, ÷òî ìèêðîïîëå íåîáõîäèìîñòè â ðàìêàõ îáùåé ôóíêöèîíàëüíî-ñåìàíòè÷åñêîé êàòåãîðèè ìîäàëüíîñòè è åå îòäåëüíûõ ñèòóàòèâíûõ ôðàãìåíòîâ (âîçìîæíîñòü, æåëàòåëüíîñòü) èìååò ñâîè îñîáåííîñòè, ñâÿçàííûå ïðåæäå âñåãî ñ ôàêòîðàìè, îïðåäåëÿþùèìè âîçíèêíîâåíèå ñèòóàöèè íåîáõîäèìîñòè, êîòîðûå, êàê ïîëàãàþò èññëåäîâàòåëè, íàïðèìåð, ïðîôåññîð Ñâåòëàíà Âàóëèíà, èìåþò îáúåêòèâíî-ñóáúåêòèâíóþ ïðèðîäó 5 . Ïîýòîìó ðàññìîòðåíèå ýêñïëèêàòîðîâ ìîäàëüíîãî çíà÷åíèÿ íåîáõîäèìîñòè â ãàçåòíî-ïóáëèöèñòè÷åñêîì äèñêóðñå, íàèáîëåå ïîëíî è îò÷åòëèâî ðåàëèçóþùèõ èíòåíöèè àâòîðà, õàðàêòåðèçóþùèåñÿ øèðîòîé ñâîåé ôóíêöèè è ïåðåäàþùèå ðàçëè÷íûå îòòåíêè è ñìûñëû âûñêàçûâàíèÿ, ïðåäñòàâëÿåòñÿ èíòåðåñíûì. Ñðåäè ÿçûêîâûõ ñðåäñòâ, ýêñïëèöèðóþùèõ ìîäàëüíîñòü íåîáõîäèìîñòè â ãàçåòíûõ òåêñòàõ, âûäåëÿåòñÿ øèðîêèé ïëàñò ëåêñè÷åñêèõ ìîäèôèêàòîðîâ (ìîäàëüíûõ ãëàãîëîâ è ïðåäèêàòèâîâ).  ðóññêîì ÿçûêå ýòî áåçëè÷íûé ãëàãîë òðåáóåòñÿ „áûòü íóæíûì, íåîáõîäèìûì”, ïðèëàãàòåëüíîå äîëæåí „îáÿçàí äåëàòü ÷òî-ëèáî”, ïðåäèêàòèâíûå íàðå÷èÿ íàäî „íåîáõîäèìî, ñëåäóåò, íóæíî”, íóæíî „íåîáõîäèìî, ñëåäóåò, íàäî”, íåîáõîäèìî „òðåáóåòñÿ, íàäëåæèò”6, âûñòóïàþùèå â ñî÷åòàíèè ñ çàâèñèìûì èíôèíèòèâîì.  ïîëüñêîì ÿçûêå ìîäàëüíîå çíà÷åíèå íåîáõîäèìîñòè âåðáàëèçóåòñÿ ñ ïîìîùüþ ìîäàëüíîãî musieæ „1. áûòü ïðèíóæäåííûì, íå èìåòü âîçìîæíîñòè ïîñòóïèòü ïî-äðóãîìó; 2. áûòü îáÿçàííûì; 3. î÷åíü õîòåòü”, îòïðè÷àñòíîãî ïðèëàãàòåëüíîãî powinien „áûòü îáÿçàííûì, áûòü 3

Â.Â. Íåãðûøåâ, Èíôîðìèðîâàíèå èëè âîçäåéñòâèå, [â:] ßçûê. ×åëîâåê. Îáùåñòâî: Ìåæäóíàðîäíûé ñáîðíèê íàó÷íûõ òðóäîâ, Ñàíêò-Ïåòåðáóð㠖 Âëàäèìèð 2005, ñ. 101. 4 È.À. Äåìèäîâà, Ñðåäñòâà âûðàæåíèÿ ïîáóäèòåëüíîé ìîäàëüíîñòè â ðóññêîì è àíãëèéñêîì ÿçûêàõ (Íà ìàòåðèàëå ãàçåò): Äèñ. ... êàíä. ôèëîë. íàóê, Êàëèíèíãðàä 2005, ñ. 53. 5 Ñì.: Ñ.Ñ. Âàóëèíà, Ê ïðîáëåìå àäåêâàòíîñòè âûðàæåíèÿ ìîäàëüíûõ çíà÷åíèé ïðè ïåðåâîäå (íà ìàòåðèàëå ðîìàíà Á. Ïðóñà „Lalka”), [â:] Ðóññêèé ÿçûê è ëèòåðàòóðà â ìåæäóíàðîäíîì îáðàçîâàòåëüíîì ïðîñòðàíñòâå: ñîâðåìåííîå ñîñòîÿíèå è ïåðñïåêòèâû: Äîêëàäû è ñîîáùåíèÿ ìåæäóíàðîäíîé íàó÷. êîíô., Ñàíêò-Ïåòåðáóð㠖 Ãðàíàäà 2007, ñ. 10. 6 Ñëîâàðü ðóññêîãî ÿçûêà:  4 ò., Ìîñêâà 1981–1984.

Òåêñòîîáðàçóþùàÿ ðîëü ìîäàëüíîãî ìèêðîïîëÿ íåîáõîäèìîñòè...

449

äîëæíûì âûïîëíèòü ÷òî-ëèáî”, ïðåäèêàòèâíîãî íàðå÷èÿ trzeba „1. íóæíî, ñëåäóåò, ñòîèò; 2. ÷òî-ëèáî ÿâëÿåòñÿ íåîáõîäèìûì, íóæíûì, êòî-ëèáî íóæäàåòñÿ â ÷åì-ëèáî”, à òàêæå íåñîáñòâåííî ìîäàëüíîãî ãëàãîëà mieæ, âûðàæàþùåãî çíà÷åíèå íåîáõîäèìîñòè ëèøü â ñî÷åòàíèè ñ çàâèñèìûì èíôèíèòèâîì „1. î ÷åì-ëèáî îáÿçàòåëüíîì, íåèçáåæíîì èëè ïîíèìàåìîì êàê íåîáõîäèìîñòü”7.  ïîäâåðãíóòîì íàìè ñïëîøíîé âûáîðêå ìàòåðèàëå ñîâðåìåííûõ ãàçåò íà ðóññêîì è ïîëüñêîì ÿçûêàõ ïðèìåðû ðåàëèçàöèé ìîäàëüíîãî çíà÷åíèÿ íåîáõîäèìîñòè ïîêàçàëè, ÷òî ÿäðî äàííîãî ìèêðîïîëÿ â ðîññèéñêèõ ãàçåòíûõ ñòàòüÿõ ôîðìèðóåò ïðèëàãàòåëüíîå äîëæåí, âûðàæàþùåå â ñî÷åòàíèè ñ çàâèñèìûì èíôèíèòèâîì ÷àùå âñåãî ÷àñòíîå ìîäàëüíîå çíà÷åíèå „äîëæåíñòâîâàíèÿ”, ÷àñòîòíîñòü åãî ôóíêöèîíèðîâàíèÿ ñîñòàâëÿåò 30% îò îáùåé óïîòðåáèòåëüíîñòè âñåõ äðóãèõ ýêñïëèêàòîðîâ äàííîãî çíà÷åíèÿ.  ïîëüñêèõ ãàçåòàõ ýêâèâàëåíòíûì åìó ÿâëÿåòñÿ ëè÷íûé ãëàãîë mieæ, ÷àñòîòíîñòü êîòîðîãî ñîñòàâëÿåò 33% îò îáùåé óïîòðåáèòåëüíîñòè âñåõ äðóãèõ ïîëüñêèõ ýêñïëèêàòîðîâ. Ïðè ýòîì îòìåòèì, ÷òî óïîòðåáëåíèå äàííûõ ìîäèôèêàòîðîâ â ãàçåòíî-ïóáëèöèñòè÷åñêîì äèñêóðñå óêàçûâàåò íà îïðåäåëåííîå ñóáúåêòèâíîå íà÷àëî ðàññóæäåíèé àâòîðà, ïîñêîëüêó â ýòîì ñëó÷àå ñóáúåêò ÿðêî âûðàæåí è çäåñü îò÷åòëèâî ïðîñëåæèâàåòñÿ ñâÿçü ìåæäó ñóáúåêòîì äåéñòâèÿ è äåéñòâèåì. Íàïðèìåð: „«Ðîññèéñêàÿ íàöèÿ äîëæíà ñîñòîÿòü èç ñàìîáûòíûõ íàðîäîâ», – çàÿâèë Ìåäâåäå┠(„Ðîññèéñêàÿ ãàçåòà”, 17.02.2011 – äàëüøå: ÐÃ); „Ïðåçèäåíò ïîçäðàâèë âñåõ âîåííûõ ñ íàñòóïàþùèì Äíåì çàùèòíèêà Îòå÷åñòâà è çàìåòèë, ÷òî â ñîâðåìåííîé àðìèè äîëæíû ñëóæèòü òîëüêî òå, êòî ñ÷èòàåò ýòî ñâîèì ïðèçâàíèåì” (ÐÃ, 20.03.2011); „Jak twierdzi jeden z ludowców, partie porozumia³y siê, ¿e 5 okrêgów ma obsadziæ PO, a trzy PSL” („Rzeczpospolita”, 3.06.2011 – äàëüøå: Rz); „Do koñca maja Prezydium Sejmu mia³o rozstrzygn¹æ, które projekty ustaw powinny zostaæ uchwalone do koñca tej kadencji Sejmu” (Rz, 2.06.2011). Èíòåðåñíî îòìåòèòü, ÷òî åñëè ïîëüñêèé íåñîáñòâåííî ìîäàëüíûé ãëàãîë mieæ, ýêâèâàëåíòíûé â ñâîåì îñíîâíîì çíà÷åíèè „èìåòü” ðóññêîìó ãëàãîëó èìåòü, â ñî÷åòàíèè ñ çàâèñèìûì èíôèíèòèâîì øèðîêî âûñòóïàåò â ôóíêöèè ìîäàëüíîãî ýêñïëèêàòîðà çíà÷åíèÿ äîëæåíñòâîâàíèÿ, òî ðóññêèé ãëàãîë èìåòü óòðàòèë çíà÷åíèå äîëæåíñòâîâàíèÿ, ïî íàáëþäåíèÿì èññëåäîâàòåëåé, ê XVIII âåêó8, è â íàñòîÿùåå âðåìÿ â êà÷åñòâå 7 8

S³ownik jêzyka polskiego, opracowanie E. Sobol, Warszawa 2005. Ñì.: Ñ.Ñ. Âàóëèíà, Ýâîëþöèÿ ñðåäñòâ âûðàæåíèÿ ìîäàëüíîñòè â ðóññêîì ÿçûêå XI–XVII ââ.: àâòîðåô. äèñ. ... äîêò. ôèëîë. íàóê, Ëåíèíãðàä 1991, ñ. 20.

450

Arina Tkaczenko, Ekaterina Magdalinskaja

ýêñïëèêàòîðîâ ðàññìàòðèâàåìîãî ÷àñòíîãî çíà÷åíèÿ íåîáõîäèìîñòè â ðóññêîì ÿçûêå èñïîëüçóþòñÿ îòïðè÷àñòíûå ïðèëàãàòåëüíûå äîëæåí, îáÿçàí. Ïåðåõîäíóþ çîíó îò öåíòðà ê ïåðèôåðèè ìèêðîïîëÿ íåîáõîäèìîñòè â ðóññêèõ òåêñòàõ ãàçåòíî-ïóáëèöèñòè÷åñêîãî äèñêóðñà ôîðìèðóþò ïðåäèêàòèâíûå íàðå÷èÿ íóæíî (15%), íàäî (10%), íåîáõîäèìî (4%); áåçëè÷íûé ãëàãîë òðåáóåòñÿ (4%), à â ïîëüñêèõ ãàçåòíûõ òåêñòàõ – ìîäàëüíûé ãëàãîë powinien (21%), ìîäàëüíûé ãëàãîë musieæ (18%), ïðåäèêàòèâíîå íàðå÷èå trzeba (9%). Ñòîèò îáðàòèòü âíèìàíèå, ÷òî â ðóññêèõ ãàçåòíûõ ñòàòüÿõ äàííûå ìîäèôèêàòîðû ïîëó÷àþò ðåàëèçàöèþ â áåçëè÷íûõ êîíñòðóêöèÿõ, â êîòîðûõ ñïåöèôèêà âûðàæåíèÿ ñóáúåêòà (åãî ãðàììàòè÷åñêè ïîä÷èíåííûé õàðàêòåð) îáóñëîâëèâàåò îñëàáëåíèå ñâÿçè ìåæäó ñóáúåêòîì è äåéñòâèåì, „îáúåêòèâèðóåò” åå ïðè÷èíû. Ñâîåîáðàçèå ñåìàíòèêè áåçëè÷íûõ ïðåäëîæåíèé ïðîÿâëÿåòñÿ „â îòâëå÷åíèè äåéñòâèÿ îò äåÿòåëÿ, ïðèçíàêà îò åãî íîñèòåëÿ è ñâÿçàíî ñ çàòóøåâûâàíèåì äåÿòåëÿ è íåÿñíîñòüþ, íåîïðåäåëåííîñòüþ åãî”9. Íàïðèìåð: „Î òîì, ÷òî íà âçÿòî÷íèêîâ íóæíî íàëàãàòü øòðàôû â ðàçìåðå äî ñòîêðàòíîé ñóììû âçÿòêè, Ìåäâåäåâ âïåðâûå çàÿâèë åùå 30 íîÿáðÿ 2010 ãîäà” (ÐÃ, 17.02.2011); „Ïóòèí ñ÷èòàåò, ÷òî íóæíî ââåñòè ñèñòåìó îöåíêè äåÿòåëüíîñòè ìóíèöèïàëüíûõ âëàñòåé ïî àíàëîãó ñ ãóáåðíàòîðàìè” (ÐÃ, 26.05.2011) „Ïî ìíåíèþ Â. Ïóòèíà, íàäî äàòü ëèâèéöàì ñàìèì ðàçîáðàòüñÿ. Ïðåìüåð íàïîìíèë î ðåçîëþöèè Ñîâáåçà ÎÎÍ î çàêðûòèè âîçäóøíîãî ïðîñòðàíñòâà íàä Ëèâèåé” (ÐÃ, 28.04.2011); „Íàì, êîíå÷íî, íàäî è äàëüøå ïîäàâëÿòü èíôëÿöèþ, ñîçäàâàòü áëàãîïðèÿòíûé ìàêðîýêîíîìè÷åñêèé ôîí, óñëîâèÿ, ÷òîáû öåíà èïîòåêè ñòàíîâèëàñü äðóãîé, – ñêàçàë Â. Ïóòèí” (ÐÃ, 21.04.2011); „Ýêñòðåìèñòîâ ê ìîëîäåæè íå ïîäïóñêàòü. Íåîáõîäèìî çàêðûòü äîñòóï â ó÷åáíûå çàâåäåíèÿ ëèö, èñïîâåäóþùèõ íåòåðïèìîñòü ê ëþäÿì äðóãèõ íàöèîíàëüíîñòåé” (ÐÃ, 21.04.2011); „Ïî ìíåíèþ Ìåäâåäåâà, íåîáõîäèìî îáåñïå÷èòü äåòåé âûñîêîýôôåêòèâíûìè è â òî æå âðåìÿ áåçîïàñíûìè äëÿ çäîðîâüÿ ëåêàðñòâàìè” (ÐÃ, 26.05.2011); „Àðòèñòàì ÷àùå ãàñòðîëèðîâàòü ïî Ñåâåðíîìó Êàâêàçó. Òðåáóåòñÿ ðàñøèðèòü êóëüòóðíûé îáìåí ìåæäó ðåãèîíàìè, ïðèäàâ ýòîìó ïðîöåññó «áîëüøóþ îñìûñëåííîñòü»” (ÐÃ, 21.04.2011); „âî âñåõ ðåãèîíàõ òðåáóåòñÿ ðåãóëÿðíî ïðîâîäèòü àíòèòåððîðèñòè÷åñêèå ó÷åíèÿ íà òðàíñïîðòå. Îá ýòîì çàÿâèë ñåãîäíÿ Äìèòðèé Ìåäâåäåâ íà âñåðîññèéñêîì ñîâåùàíèè ñ ðóêîâîäèòåëÿìè ïðàâîîõðàíèòåëüíûõ îðãàíîâ, êîòîðîå ïðîøëî â Ãåíïðîêóðàòóðå” (ÐÃ, 21.02.2011). 9 Â.Â. Áàáàéöåâà, Îäíîñîñòàâíûå ïðåäëîæåíèÿ â ñîâðåìåííîì ðóññêîì ÿçûêå, Ìîñêâà 1968, ñ. 74.

Òåêñòîîáðàçóþùàÿ ðîëü ìîäàëüíîãî ìèêðîïîëÿ íåîáõîäèìîñòè...

451

Ñòîèò çàìåòèòü, ÷òî â ïîëüñêèõ ãàçåòàõ, êîëè÷åñòâî ëè÷íûõ ïðåäëîæåíèé ñ âûøåóêàçàííûìè ìîäàëüíûìè ìîäèôèêàòîðàìè, ñîñòàâëÿþùèìè ïåðåõîäíóþ çîíó îò öåíòðà ê ïåðèôåðèè, ÿâíî ïðåâàëèðóåò íàä áåçëè÷íûìè, ÷òî îáåñïå÷èâàåò áîëüøóþ ïðàãìàòè÷åñêóþ íàïðàâëåííîñòü òåêñòîâ, íåîáõîäèìóþ àâòîðó ñòàòüè äëÿ òîãî, ÷òîáû óáåäèòü ÷èòàòåëÿ è ïîâëèÿòü íà åãî ìíåíèå. Íàïðèìåð: „Miesi¹c przed rozpoczêciem prezydencji rz¹d powinien Sejmowi przedstawiæ priorytety” (Rz, 3.06.2011); „Polska powinna byæ silnym graczem w UE” (Rz, 7.06.2011); „«To doprowadzenie do sytuacji, w której ogromna czêœæ m³odych ma³¿eñstw, gdzie i ¿ona i m¹¿ musz¹ pracowaæ, nie bêdzie mog³a mieæ dziecka w ¿³obku, bo po prostu nie bêdzie ich na to staæ» – mówi³ Kaczyñski” (Rz, 4.06.2011); „Nie wiem, czy odbêdzie siê spotkanie pana premiera (z Burym – red.), ale na pewno jakieœ decyzje w tej sprawie zapadn¹, bo musz¹ zapaœæ – powiedzia³ w radiu RMF FM rzecznik rz¹du” (Rz, 4.06.2011); „Zmiany w sk³adzie komisji œledczej musi zatwierdziæ Sejm – zrobi to najprawdopodobniej w najbli¿szy czwartek” (Rz, 7.06.2011). Ïîëüñêèé ïðåäèêàòèâ trzeba, ÿâëÿÿñü ýêâèâàëåíòîì ðóññêèõ ïðåäèêàòèâíûõ íàðå÷èé íóæíî, íàäî, ðåàëèçóåòñÿ â áåçëè÷íûõ ïðåäëîæåíèÿõ, â êîòîðûõ „îòñóòñòâóåò âíåøíÿÿ ðåàëèçàöèÿ êîìïîíåíòà «èñïîëíèòåëü ïîòåíöèàëüíîãî äåéñòâèÿ»”10. Íàïðèìåð: „W Warszawie trzeba zebraæ ok. 130 tys. podpisów. Referendum jest wa¿ne, kiedy weŸmie w nim udzia³, co najmniej 30 proc. uprawnionych do g³osowania” (Rz, 4.06.2011); „Z punktu widzenia faktycznego ¿adne z³o nie nast¹pi³o i trzeba mierzyæ to adekwatnie do stopnia przewiny – powiedzia³ Pawlak dziennikarzom w Krakowie” (Rz, 2.06.2011); „Powo³ywa³ siê [Pawe³ Poncyljusz – À.Ò., Å.Ì.] na s³owa nowego prezesa Paw³a Kowala, który mówi³, ¿e trzeba sprawdziæ czy PJN jest w stanie samodzielnie tworzyæ listy do Sejmu” (Rz, 2.06.2011). Íàèáîëåå ÿðêî â òåêñòàõ ðîññèéñêîãî è ïîëüñêîãî ãàçåòíî-ïóáëèöèñòè÷åñêîãî äèñêóðñà âûðàæàåòñÿ ìîäàëüíîå çíà÷åíèå íåîáõîäèìîñòè ïðè ïàðàëëåëüíîì êîíòåêñòíîì óïîòðåáëåíèè åãî ýêñïëèêàòîðîâ, à èìåííî îòïðè÷àñòíîãî ïðèëàãàòåëüíîãî äîëæåí, ïðåäèêàòèâíûõ íàðå÷èé íóæíî, íàäî, íåîáõîäèìî, áåçëè÷íîãî ãëàãîëà òðåáóåòñÿ â ðóññêîì ÿçûêå, è ïðåäèêàòèâîâ powinien, trzeba, ëè÷íûõ ãëàãîëîâ mieæ, musieæ, potrzebowaæ, ãëàãîëüíî-èìåííîãî ñî÷åòàíèÿ byæ zobowi¹zanym â ïîëüñêîì ÿçûêå. Íàïðèìåð: „Ïî ñëîâàì ïðåìüåð-ìèíèñòðà Â. Ïóòèíà, óâåëè÷åíèå ñðåäñòâ íà âîîðóæåíèå ñâÿçàíî ñ òåì, ÷òî ìíîãèå ñèñòåìû âûõîäÿò èç ñòðîÿ è èõ íóæíî ìåíÿòü, à çàìåíà äîëæíà ñîâåðøàòüñÿ íà íîâîé áàçå” (ÐÃ, 21.04.2011); 10 R. £apa, Predykatywne wyra¿enia modalne z bezokolicznikiem we wspó³czesnej polskiej prasie, Poznañ 2003, ñ. 49.

452

Arina Tkaczenko, Ekaterina Magdalinskaja

„Zgodnie z intencj¹ wnioskodawców komisja powinna liczyæ 8 cz³onków; mia³aby byæ zobowi¹zana do z³o¿enia sprawozdania do 30 wrzeœnia 2001 roku” (Rz, 2.06.2011); „«Íàäî áûòü ñàìîñòîÿòåëüíûìè è ñèëüíûìè», – êîíñòàòèðîâàë Ïðåìüåð. Ïî åãî ìíåíèþ, «ãëàâíîå – íåîáõîäèìî ïðîâîäèòü ïîëèòèêó, îòâå÷àþùóþ èíòåðåñàì ãðàæäàí»” (ÐÃ, 21.04.2011); „«Jak Polska ma byæ skutecznym rozjemc¹ w sprawach europejskich, jak nie udaje nam siê byæ rozjemc¹ w sprawach krajowych? Musimy zasypaæ rowy» – przekonywa³ Stanis³aw ¯elichowski” (Rz, 7.06.2011); „Ïîäõîäû ê ñòàíöèÿì ìåòðî, àýðîïîðòàì è âîêçàëàì äîëæíû áûòü âçÿòû ïîä óñèëåííûé êîíòðîëü. À âî âñåõ ðåãèîíàõ òðåáóåòñÿ ðåãóëÿðíî ïðîâîäèòü àíòèòåððîðèñòè÷åñêèå ó÷åíèÿ íà òðàíñïîðòå. Îá ýòîì çàÿâèë ñåãîäíÿ Äìèòðèé Ìåäâåäåâ íà âñåðîññèéñêîì ñîâåùàíèè ñ ðóêîâîäèòåëÿìè ïðàâîîõðàíèòåëüíûõ îðãàíîâ, êîòîðîå ïðîøëî â Ãåíïðîêóðàòóðå” (ÐÃ, 21.02.2011); „Potrzebujemy g³oœnego przekazu od naszego lidera – zaznacza polityk PSL. – W dzisiejszych czasach, ¿eby mieæ wiêcej g³osów, trzeba wiêcej gdakaæ, inaczej kura zostanie zar¿niêta jako bezu¿yteczna” (Rz, 3.06.2011). Òàêèì îáðàçîì, ïðîâåäåííûé ôóíêöèîíàëüíî-ñåìàíòè÷åñêèé àíàëèç ñðåäñòâ âûðàæåíèÿ ìîäàëüíîãî çíà÷åíèÿ íåîáõîäèìîñòè íà ìàòåðèàëå ñîâðåìåííûõ ãàçåò, âûõîäÿùèõ íà ïîëüñêîì è ðóññêîì ÿçûêàõ, ïîçâîëÿåò ñäåëàòü îïðåäåëåííûå âûâîäû îòíîñèòåëüíî îáùèõ òèïîëîãè÷åñêèõ ÷åðò è ñïåöèôè÷åñêèõ âíóòðèÿçûêîâûõ îñîáåííîñòåé â õàðàêòåðå èõ ôóíêöèîíèðîâàíèÿ. Ê îáùèì ÷åðòàì îòíîñèòñÿ òî, ÷òî ðåàëèçàöèÿ ÷àñòíûõ çíà÷åíèé íåîáõîäèìîñòè â òåêñòàõ ðóññêèõ è ïîëüñêèõ ãàçåò îáåñïå÷èâàåòñÿ øèðîêèì íàáîðîì ìîäàëüíûõ ãëàãîëîâ è ïðåäèêàòèâîâ. Öåíòð åãî îáðàçóþò ìîäàëüíûå ìîäèôèêàòîðû, õàðàêòåðèçóþùèåñÿ åìêîñòüþ ìîäàëüíîé ñåìàíòèêè è âûñîêîé ÷àñòîòíîñòüþ.  ðóññêèõ òåêñòàõ ãàçåò ýòî ïðåäèêàòèâû äîëæåí, íàäî, íóæíî, íåîáõîäèìî, â ïîëüñêèõ òåêñòàõ – ëè÷íûå ãëàãîëû mieæ, musieæ, îòðè÷àñòíîå ïðèëàãàòåëüíûì powinien, ïðåäèêàòèâíîå íàðå÷èå trzeba. Ñïåöèôè÷åñêèå æå îñîáåííîñòè â ôóíêöèîíèðîâàíèè ìîäàëüíûõ ýêñïëèêàòîðîâ íåîáõîäèìîñòè ñâÿçàíû ïðåæäå âñåãî ñ íåîäíîðîäíûì õàðàêòåðîì èõ ñåìàíòè÷åñêîé ýâîëþöèè â äèàõðîíèè ðàññìàòðèâàåìûõ ÿçûêîâ. Ïðèìåðîì òîìó ìîãóò ñëóæèòü ïîëüñêèé íåñîáñòâåííî ìîäàëüíûé ãëàãîë mieæ, ñîõðàíèâøèé ìîäàëüíîå çíà÷åíèå íåîáõîäèìîñòè â ñîâðåìåííîì ïîëüñêîì ÿçûêå, è ýêâèâàëåíòíûé åìó ðóññêèé ãëàãîë èìåòü, íàïðîòèâ, óòðàòèâøèé ôóíêöèþ ìîäàëüíîãî ýêñïëèêàòîðà çíà÷åíèÿ äîëæåíñòâîâàíèÿ â ðóññêîì ÿçûêå.  òî æå âðåìÿ ñëåäóåò îòìåòèòü, ÷òî â ïîëüñêîì ÿçûêå ñ ïîìîùüþ ãëàãîëîâ musieæ, mieæ ÷àñòíûå çíà÷åíèÿ íåîáõîäèìîñòè ðåàëèçóþòñÿ â ëè÷íûõ ïðåäëîæåíèÿõ, ÷òî îáåñïå÷èâàåò

Òåêñòîîáðàçóþùàÿ ðîëü ìîäàëüíîãî ìèêðîïîëÿ íåîáõîäèìîñòè...

453

ïðàãìàòè÷åñêóþ íàïðàâëåííîñòü ãàçåòíîãî òåêñòà, â òî âðåìÿ êàê â ãàçåòíûõ òåêñòàõ íà ðóññêîì ÿçûêå ñóáúåêò ÷àñòî âûñòóïàåò â êà÷åñòâå âòîðîñòåïåííîãî êîìïîíåíòà ñèíòàêñè÷åñêîé ñòðóêòóðû ïðåäëîæåíèÿ, ÷òî äåëàåò åãî àêòèâíóþ ðîëü ìåíåå çàìåòíîé. Streszczenie Tekstotwórcza rola modalnego znaczenia koniecznoœci w dyskursie gazetowo-publicystycznym (na podstawie gazet rosyjskich i polskich) W artykule na materiale wspó³czesnych gazet opublikowanych w jêzyku rosyjskim i polskim rozpatrywane jest modalne znaczenie koniecznoœci w ramach ogólnej funkcjonalno-semantycznej kategorii modalnoœci. Ponadto ustalono specyfikê funkcjonowania modalnych eksplikatorów rosyjskich i ich odpowiedników polskich, a tak¿e okreœlono ogólne i szczególne cechy œrodków wyra¿ania wskazanego modalnego znaczenia.

Summary Text-forming role of modal micro field of necessity in newspaper and journalism discourse (based on the Russian and Polish newspapers) Based on the material of contemporary newspapers that are published in Russian and Polish micro field of necessity within the general functional-semantic categories of modality is considered; specificity of functioning of Russian modal explicators and their Polish equivalents is set out. Common and interlingua specifications of means of modal meaning expression are determined in this article.

454

Arina Tkaczenko, Ekaterina Magdalinskaja

Ãàçåòíûé òåêñò êàê ñðåäñòâî âûðàæåíèÿ ñóáúåêòèâíî-ìîäàëüíîé... UWM w Olsztynie Acta Polono-Ruthenica XVI, 2011 455 ISSN 1427-549X

Swietlana Waulina, Irina Kuksa Kaliningrad

Ãàçåòíûé òåêñò êàê ñðåäñòâî âûðàæåíèÿ ñóáúåêòèâíî-ìîäàëüíîé îöåíêè èñòîðè÷åñêèõ ôàêòîâ (íà ìàòåðèàëå ïåðâîé ðóññêîé ãàçåòû „Âåäîìîñòè”)*  ïîñëåäíèå äåñÿòèëåòèÿ â ëèíãâèñòèêå ïðîèçîøåë çàìåòíûé ïîâîðîò ê èíòåíñèâíîìó èçó÷åíèþ ñîäåðæàòåëüíîé ñòðóêòóðû ÿçûêà. Èìåííî ïîýòîìó ãëàâíîé çàäà÷åé èññëåäîâàíèé, „îçíàìåíîâàííûõ” ïîñëåäîâàòåëüíûì âíèìàíèåì ê ÷åëîâå÷åñêîìó ôàêòîðó êàê âàæíîìó ýêñòðàëèíãâèñòè÷åñêîìó êîìïîíåíòó ÿçûêîâûõ ïðåîáðàçîâàíèé, ñòàíîâèòñÿ ðåøåíèå âîïðîñîâ íå ñòîëüêî î òîì, ÷òî ïðîèñõîäèò â ÿçûêå è ðå÷è, íî â ïåðâóþ î÷åðåäü î òîì, êàê ïðîèñõîäèò. Ñ ýòîé òî÷êè çðåíèÿ îñîáóþ àêòóàëüíîñòü ïðèîáðåòàåò èññëåäîâàíèå óíèâåðñàëüíûõ ñåìàíòè÷åñêèõ êàòåãîðèé, ôîðìèðóþùèõ ñîäåðæàòåëüíóþ îñü âûñêàçûâàíèÿ è ðàñêðûâàþùèõ åãî êîììóíèêàòèâíóþ ïåðñïåêòèâó.  ÷èñëå òàêèõ êàòåãîðèé íàõîäèòñÿ ìîäàëüíîñòü, èíòåðåñ ê êîòîðîé, íåñìîòðÿ íà äîñòàòî÷íî äîëãèé ñðîê åå èçó÷åíèÿ, íå òîëüêî íå óìåíüøàåòñÿ, íî, íàïðîòèâ, óñèëèâàåòñÿ, è åãî ìîæíî ñðàâíèòü, êàê ñïðàâåäëèâî îòìå÷àåò Çèíàèäà Òóðàåâà, ñ „áóìîì” èññëåäîâàíèé ïî ìåòàôîðå1. È â îñíîâå ýòîãî èíòåðåñà ëåæèò ðàññìîòðåíèå ÿçûêà êàê ñðåäñòâà ñîöèàëüíîãî âçàèìîäåéñòâèÿ, êàê ñîöèîêóëüòóðíîãî ôåíîìåíà. Ïðè ýòîì ýïèöåíòð âíèìàíèÿ ñïåöèàëèñòîâ ïî ìîäàëüíîñòè ñ ÿçûêîâîãî ïðîñòðàíñòâà ïåðåìåñòèëñÿ â òåêñòîâî-äèñêóðñèâíîå, êîòîðîå, â ñèëó ñâîåé àâòîðèçîâàííîñòè, õàðàêòåðèçóåòñÿ îñîáîé ñëîæíîñòüþ è äèôôóçíîñòüþ ìîäàëüíûõ îòíîøåíèé. „Êàê òîëüêî ïðåäìåòîì ðàññìîòðåíèÿ, – îòìå÷àåò Ëþäìèëà Áàáåíêî, – ñòàíîâèòñÿ òåêñòîâàÿ ìîäàëüíîñòü, ñòðîéíîñòü è ÷åòêîñòü äèôôåðåíöèàöèè ìîäàëüíûõ çíà÷åíèé óòðà÷èâàåòñÿ, *

Ðàáîòà âûïîëíåíà ïðè ïîääåðæêå ãðàíòà Ðîññèéñêîãî ôîíäà ôóíäàìåíòàëüíûõ èññëåäîâàíèé (ÐÔÔÈ), ïðîåêò ¹ 09-06-00172-à. 1 Ç. ß. Òóðàåâà, Ëèíãèñòèêà òåêñòà è êàòåãîðèÿ ìîäàëüíîñòè, „Âîïðîñû ÿçûêîçíàíèÿ” 1994, ¹ 3, ñ. 114.

456

Swiet³ana Waulina, Irina Kuksa

ðàçìûâàþòñÿ èõ ãðàíèöû, íàáëþäàåòñÿ èõ ïåðåñåêàåìîñòü è âçàèìîäåéñòâèå”2, à â ñàìîì òåêñòå áîëüøóþ ðîëü ïðèîáðåòàåò òàê íàçûâàåìàÿ àâòîðñêàÿ ìîäàëüíîñòü. Íåñëó÷àéíî îíà ÿâëÿåòñÿ îáúåêòîì öåëîãî ðÿäà ìîíîãðàôè÷åñêèõ è äèññåðòàöèîííûõ èññëåäîâàíèé, à òàêæå ìíîãî÷èñëåííûõ ñòàòåé. Îñòàâëÿÿ â ñòîðîíå äèñêóññèîííûé âîïðîñ î ñòðóêòóðíî-ñîäåðæàòåëüíîé ïðèðîäå àâòîðñêîé ìîäàëüíîñòè, îòìåòèì ëèøü, ÷òî îíà ïîðàçíîìó ïðîÿâëÿåòñÿ â òåêñòàõ ðàçëè÷íîé æàíðîâîé ïðèíàäëåæíîñòè. Òàê, åñëè â õóäîæåñòâåííîì òåêñòå îíà ðàñêðûâàåòñÿ íå òîëüêî ÷åðåç îáðàç àâòîðà, íî è ÷åðåç âñþ îáðàçíî-ñîäåðæàòåëüíóþ ñèñòåìó ïðîèçâåäåíèÿ, à ñàìà àâòîðñêàÿ ïîçèöèÿ ÷àñòî èìååò èìïëèöèòíûé, íåÿâíûé õàðàêòåð âûðàæåíèÿ, òî, íàïðèìåð, â ïóáëèöèñòè÷åñêîì òåêñòå, â òîì ÷èñëå è â ãàçåòíî-ïóáëèöèñòè÷åñêîì, âûðàæåíèå àâòîðñêîãî „ÿ”, êàê ïðàâèëî, ÿâëÿåòñÿ ïðèíöèïèàëüíî âàæíûì äëÿ àâòîðà, ïîñêîëüêó åãî ãëàâíàÿ öåëü – îòêðûòî äîíåñòè äî ÷èòàòåëÿ ñâîè ìûñëè, ñâîè ïðåäñòàâëåíèÿ è îöåíêè. Ïîýòîìó „ñòåïåíü àâòîðèçàöèè çäåñü ÷ðåçâû÷àéíî âûñîêà è àâòîðñêàÿ ìîäàëüíîñòü, êàê ïðàâèëî, ýêñïëèöèðîâàíà”. Ãàçåòíûé òåêñò ïðèâëåêàòåëåí äëÿ èññëåäîâàòåëåé åùå è òåì, ÷òî îí ÿâëÿåòñÿ â èçâåñòíîé ìåðå èäåàëüíûì äëÿ èçó÷åíèÿ ïðàãìàòè÷åñêîãî àñïåêòà ÿçûêà, ïîñêîëüêó ãàçåòíûé äèñêóðñ, îïåðàòèâíî ðåàãèðóÿ íà ñàìûå ïîñëåäíèå ñîáûòèÿ â ýêñòðàëèíãâèñòè÷åñêîé äåéñòâèòåëüíîñòè, îòðàæàåò ïðîèñõîäÿùèå èçìåíåíèÿ â ÿçûêîâîé êàðòèíå ìèðà, ñîõðàíÿÿ ïðè ýòîì ãëóáîêóþ àíòðîïîöåíòðè÷íîñòü. È ìîæíî íàçâàòü öåëûé ðÿä èññëåäîâàíèé, ïîñâÿùåííûõ èçó÷åíèþ äàííîãî àñïåêòà íà ìàòåðèàëå ãàçåòíîé ïóáëèöèñòèêè.  Ðîññèè ýòî ðàáîòû ó÷åíûõ Ñàðàòîâñêîãî, Âîðîíåæñêîãî, Óðàëüñêîãî óíèâåðñèòåòîâ, à òàêæå Áàëòèéñêîãî ôåäåðàëüíîãî óíèâåðñèòåòà èì. È. Êàíòà, ñðåäè çàðóáåæíûõ èññëåäîâàíèé ýòî, íàïðèìåð, ðàáîòû ïðîôåññîðà Èîàííû Êîæåíåâñêîé-Áåð÷èíüñêîé. Îäíàêî ïî÷òè âñå ýòè èññëåäîâàíèÿ âûïîëíåíû íà ìàòåðèàëå ñîâðåìåííûõ ãàçåò, â òî âðåìÿ êàê ïðåäñòàâëÿåòñÿ ïðèíöèïèàëüíî âàæíûì îáðàùåíèå ê äèàõðîíè÷åñêîìó àñïåêòó ïî êðàéíåé ìåðå ïî äâóì îñíîâíûì ïðè÷èíàì. Âî-ïåðâûõ, ìîäàëüíîñòü îòíîñèòñÿ ê êàòåãîðèÿì, èìåþùèì, ïî âûðàæåíèþ àêàäåìèêà Â.Â. Âèíîãðàäîâà, èñòîðè÷åñêóþ èçìåí÷èâîñòü ñîäåðæàíèÿ è ôîðì îáíàðóæåíèÿ3, à âî-âòîðûõ, 2 Ë. Ã. Áàáåíêî, Îöåíî÷íûé ôàêòîð â ôîðìèðîâàíèè ìîäàëüíîãî ïðîñòðàíñòâà òåêñòà, Îöåíêè è öåííîñòè â ñîâðåìåííîì íàó÷íîì ïîçíàíèè. Ñá. íàó÷. òð., Êàëèíèíãðàä 2009, ñ. 134. 3 Â. Â. Âèíîãðàäîâ, Î êàòåãîðèè ìîäàëüíîñòè è ìîäàëüíûõ ñëîâàõ â ðóññêîì ÿçûêå, [â:] Â. Â. Âèíîãðàäîâ, Èçáðàííûå òðóäû. Èññëåäîâàíèÿ ïî ðóññêîé ãðàììàòèêå, Ìîñêâà 1975, ñ. 57.

Ãàçåòíûé òåêñò êàê ñðåäñòâî âûðàæåíèÿ ñóáúåêòèâíî-ìîäàëüíîé...

457

îïðåäåëåííûì ñòèìóëîì äëÿ äèàõðîíè÷åñêîãî èçó÷åíèÿ ìîäàëüíîñòè ìîæåò ñëóæèòü âûñêàçûâàíèå àêàäåìèêà Ë.Â. Ùåðáû î òîì, ÷òî â ÿçûêå ìîãóò áûòü ÿñíû ëèøü êðàéíèå ñëó÷àè. Ïðîìåæóòî÷íûå æå â ñàìîì ïåðâîèñòî÷íèêå – â ñîçíàíèè ãîâîðÿùèõ – îêàçûâàþòñÿ êîëåáëþùèìèñÿ, íåîïðåäåëåííûìè. Îäíàêî ýòî-òî êîëåáëþùååñÿ è äîëæíî áîëüøå âñåãî ïðèâëåêàòü âíèìàíèå ëèíãâèñòîâ4. Ïðèìåíèòåëüíî ê ÿçûêó ãàçåòíûõ òåêñòîâ îäíèì èç òàêèõ ïåðâîèñòî÷íèêîì äëÿ íàñ ìîæåò ñëóæèòü Ïåòðîâñêàÿ ýïîõà, îçíàìåíîâàííàÿ ñåðüåçíûìè ðåôîðìàìè â ýêîíîìè÷åñêîé, ïîëèòè÷åñêîé æèçíè, ÷òî ñàìûì íåïîñðåäñòâåííûì îáðàçîì íàøëî îòðàæåíèå â ÿçûêå. Ãîâîðÿ î ÿçûêîâîé ñèòóàöèè óêàçàííîãî ïåðèîäà, íåîáõîäèìî îòìåòèòü òîò ïðèíöèïèàëüíî âàæíûé ôàêò, ÷òî â ÕVII âåêå â Ðîññèè ñëîæèëèñü èñòîðè÷åñêèå óñëîâèÿ äëÿ îáðàçîâàíèÿ íàöèè, à ëèòåðàòóðíûé ÿçûê ðóññêîé íàðîäíîñòè âñòóïèë â ïîëîñó ïðåîáðàçîâàíèé, êîòîðûå â ÕIÕ âåêå ïðèâåëè ê ñîçäàíèþ ëèòåðàòóðíîãî ÿçûêà ðóññêîé íàöèè.  ýòîò ïåðèîä ïðîèñõîäÿò òàêèå âàæíûå ïðîöåññû, êàê âîçíèêíîâåíèå äåìîêðàòè÷åñêîé ëèòåðàòóðû, ôîðìèðîâàíèå ðàçëè÷íûõ ÿçûêîâûõ æàíðîâ, â òîì ÷èñëå ïóáëèöèñòè÷åñêîãî, ñáëèæåíèå ëèòåðàòóðíîãî ÿçûêà ñ ðàçãîâîðíûì.  äàííûé ïåðèîä „äåëîâàÿ ðå÷ü âûñòóïàåò êàê îäèí èç âàæíûõ è àêòèâíûõ ñòèëåé íàðîäíî-ëèòåðàòóðíîãî òèïà ÿçûêà”, ïðîèñõîäèò çàìåòíîå ñóæåíèå ñôåðû ðàñïðîñòðàíåíèÿ êíèæíî-ñëàâÿíñêîãî ÿçûêà.  Ïåòðîâñêóþ ýïîõó âñå óêàçàííûå ïðîöåññû „ïðîÿâèëèñü ñ åùå áîëüøåé ñèëîé è âûçâàëè íå òîëüêî êîëè÷åñòâåííûå, íî è êà÷åñòâåííûå èçìåíåíèÿ â ñòðóêòóðå è ñèñòåìå ëèòåðàòóðíîãî ÿçûêà”5. Ïåòðîâñêàÿ ýïîõà áûëà îçíàìåíîâàíà è ïîÿâëåíèåì ïåðâîé ðóññêîé ïå÷àòíîé ãàçåòû «Âåäîìîñòè», êîòîðàÿ âûõîäèëà ÷åòâåðòü âåêà – ñ 1702 ïî 1727 ã. Äàííàÿ ãàçåòà, êîòîðóþ ÷àùå âñåãî â èñòîðèè æóðíàëèñòèêè êâàëèôèöèðóþò êàê îôèöèàëüíî-êàçåííîå è èíôîðìàöèîííîå èçäàíèå, ñîäåðæàëà ðàçíîîáðàçíûé ìàòåðèàë î ñîáûòèÿõ â ñòðàíå è çà ðóáåæîì.  íåé ïóáëèêîâàëèñü ïèñüìà öàðÿ, äîíåñåíèÿ ðóññêèõ äèïëîìàòîâ, ðåëÿöèè âîåíà÷àëüíèêîâ. Òàêîé õàðàêòåð ãàçåòû, â ñâîþ î÷åðåäü, îáóñëîâèë è äðóãèå åå ïàðàìåòðû, íàïðèìåð, îòáîð ìàòåðèàëà, ïðèîðèòåò íîâîñòåé âíóòðèïîëèòè÷åñêîãî è ìåæäóíàðîäíîãî õàðàêòåðà, à òàêæå ïðèäâîðíûõ íîâîñòåé, ñòàíäàðòèçàöèÿ ñïîñîáîâ ïåðåäà÷è èíôîðìàöèè è äð. Ïðè ýòîì ïîçèöèÿ àâòîðà òåêñòà äàæå â óñëîâèÿõ åãî ôîðìàëüíîé àíîíèìíîñòè 4 5

Ë. Â. Ùåðáà, Èçáðàííûå ðàáîòû ïî ÿçûêîçíàíèþ è ôîíåòèêå, Ëåíèíãðàä 1958, ò. 1, ñ. 3. À. È. Ãîðøêîâ, Òåîðèÿ è èñòîðèÿ ëèòåðàòóðíîãî ÿçûêà, Ìîñêâà 1984, ñ. 148.

458

Swiet³ana Waulina, Irina Kuksa

(îòñóòñòâèå ñàìîèäåíòèôèêàöèè àâòîðà â âèäå ïðèâû÷íîãî äëÿ ñîâðåìåííûõ ãàçåò ñîîáùåíèÿ åãî ïåðñîíàëüíûõ äàííûõ – èìåíè è ôàìèëèè, ïñåâäîíèìà, çäåñü äîñòàòî÷íî çàìåòíà. Êàê îòìå÷àåò Àëåêñàíäð Òîùåâ, „àâòîðû, äàæå áåçàïåëëÿöèîííî ïðè÷èñëÿþùèå «Âåäîìîñòè» ê ÷èñòî èíôîðìàöèîííîìó îðãàíó, ïîìèìî ñâîåãî æåëàíèÿ óòâåðæäàþò íàëè÷èå â ãàçåòå è íåêîòîðîé ïóáëèöèñòè÷íîñòè, âåäü ïèñüìà ïèñàëè êîíêðåòíûå ëþäè è îòïðàâëÿëè èõ êîíêðåòíûì ëèöàì”6.  òåêñòàõ ãàçåò âûðàæåíèå ñóáúåêòèâíî-ìîäàëüíûõ ñìûñëîâ âî ìíîãîì îñíîâûâàåòñÿ, êàê èçâåñòíî, íà àâòîðñêîé èíòåíöèè, íà åãî íàìåðåíèè ïðåäñòàâèòü «ïîëîæåíèå äåë» (ôàêò, ñîáûòèå) íå òîëüêî (à ïîðîé è íå ñòîëüêî) ñ òî÷êè çðåíèÿ âðåìåííîãî ôàêòîðà (ïðîèçîøëî, ïðîèñõîäèò èëè ïðîèçîéäåò), íî è ñ òî÷êè çðåíèÿ åãî âîçìîæíîñòè/ íåîáõîäèìîñòè/ æåëàòåëüíîñòè.  ðÿäå ñëó÷àåâ èçîáðàæàåìîå êâàëèôèöèðóåòñÿ êàê âîçìîæíîå/ íåîáõîäèìîå/ æåëàòåëüíîå íà îñíîâå ìíåíèé ýêñïåðòîâ, ïðîôåññèîíàëîâ, ñòàòèñòèêè, àíàëèòèêè è ïð. Ïîðîé æå ïîäîáíàÿ êâàëèôèêàöèÿ îáóñëîâëåíà ìíåíèåì ñàìîãî àâòîðà ãàçåòíîãî òåêñòà, ÷òî ñòàíîâèòñÿ â îïðåäåëåííîì ñìûñëå àêòóàëèçàòîðîì ñîîòâåòñòâóþùèõ ñóáúåêòèâíî-ìîäàëüíûõ çíà÷åíèé, âûðàæàþùèõñÿ ñ ïîìîùüþ ðàçëè÷íûõ ÿçûêîâûõ ñðåäñòâ, è ïðåæäå âñåãî ïîñðåäñòâîì ñî÷åòàíèé ìîäàëüíûõ ãëàãîëîâ è ïðåäèêàòèâîâ ñ çàâèñèìûì èíôèíèòèâîì, ñîñòàâëÿþùèõ ÿäðî ïëàíà âûðàæåíèÿ òàê íàçûâàåìîé ñèòóàòèâíîé ìîäàëüíîñòè. Ïðîèëëþñòðèðóåì íà ðÿäå ïðèìåðîâ, êàê ñîîòâåòñòâóþùèå ñóáúåêòèâíî-ìîäàëüíûå çíà÷åíèÿ ðåàëèçóþòñÿ â ãàçåòå „Âåäîìîñòè”. Íàèáîëåå ÷àñòî ⠄Âåäîìîñòÿõ” ñîäåðæèòñÿ èíôîðìàöèÿ î ñîáûòèÿõ ñ òî÷êè çðåíèÿ âîçìîæíîñòè (èëè, íàïðîòèâ, íåâîçìîæíîñòè) èõ ñîâåðøåíèÿ, ò.å. ðåàëèçóåòñÿ ìîäàëüíîå íàçíà÷åíèå âîçìîæíîñòè. Ñð.: „Âñÿê áåñïðèñòðàñòíûé ïîçíàòü ìîæåò, ÷òî Åãî Âåëè÷åñòâî â ñåé âîéíå èìååò âåëèêîäóøíûå è óìåðåííûå ïîñòóïêè”; „Àíãëèíñêîé ôëîò äåðæèò ïðèñòàíü Ìåññèíó â îáëåæåíè, òàê ÷òî íè îäèí Ãèøïàíñêèé êîðàáëü íå ìîæåò îòòîëü âûòòè, íèæå òóäû âîéòè”; „Òàêîå ìíîæåñòâî ðóä ñûñêàíî, ÷òî íàäåÿòüñÿ ìîæíî åæåãîäíî îêîëî 1000 ïóä ÷èñòîé ìåäè âûïëàâèòü”; „Ïî òîé ëèíèè êðåïîñòè ñäåëàíû è â íèõ ãàðíèçîíû áûòü èìåþò, â òàêîé ñèëå, ÷òîá êóáàíöàì ïðîõîäèòü â ðóáåæè Ðîññèéñêèå áûëî íåâîçìîæíî”. Êàê âèäíî èç ïðèâåäåííûõ ïðèìåðîâ, â êà÷åñòâå ýêñïëèêàòîðîâ çíà÷åíèÿ âîçìîæíîñòè âûñòóïàþò ìîäàëüíûé ãëàãîë ìî÷ü è ìîäàëüíûå 6 À. È. Òîùåâ, Ïåòðîâñêèå «Âåäîìîñòè» êàê òèï èçäàíèÿ, [â:] Èòîãè è ïðîáëåìû èçó÷åíèÿ ðóññêîé ëèòåðàòóðû ÕVIII âåêà, Ëåíèíãðàä 1989, ñ. 190.

Ãàçåòíûé òåêñò êàê ñðåäñòâî âûðàæåíèÿ ñóáúåêòèâíî-ìîäàëüíîé...

459

ïðåäèêàòèâû ìîæíî, íå ìîæíî, íåâîçìîæíî, êîòîðûå, îòíîñÿñü ê ïëàíó âûðàæåíèÿ îáúåêòèâíîé ìîäàëüíîñòè, ñàìè ïî ñåáå íå âûðàæàþò àâòîðñêîãî îòíîøåíèÿ ê ñîîáùàåìîé èíôîðìàöèè ñ òî÷êè çðåíèÿ ñòåïåíè åãî óâåðåííîñòè â îáÿçàòåëüíîé ðåàëèçàöèè òîãî èëè èíîãî ïîòåíöèàëüíîãî äåéñòâèÿ, íîìèíèðóåìîãî çàâèñèìûì èíôèíèòèâîì. Âìåñòå ñ òåì èç êîíòåêñòà î÷åâèäíî, ÷òî àâòîð èíôîðìàöèè òåì íå ìåíåå ïûòàåòñÿ îáîñíîâàòü åãî âåðîÿòíîñòü. Òàê, íàïðèìåð, óïîòðåáëåíèå ìåñòîèìåíèÿ âñÿê â ïåðâîì èç ïðèâåäåííûõ ïðèìåðîâ ïîä÷åðêèâàåò ìàññîâûé õàðàêòåð ñóáúåêòà äåéñòâèÿ (ïîçíàòü ìîæåò êàæäûé, ëþáîé), à âêëþ÷àÿ â ïðåäëîæåíèå ïðèëàãàòåëüíîå áåñïðèñòðàñòíûé, àâòîð ôàêòè÷åñêè óñòàíàâëèâàåò çàâèñèìîñòü ñîâåðøåíèÿ îáîçíà÷åííîãî èíôèíèòèâîì äåéñòâèÿ îò íàëè÷èÿ îïðåäåëåííûõ êà÷åñòâ (ñïîñîáíîñòè áûòü áåñïðèñòðàñòíûì, íåçàâèñèìûì ïðè îöåíêå êîðîíîâàííûõ îñîá) ñóáúåêòà; âî âòîðîì, òðåòüåì è ÷åòâåðòîì ïðèìåðàõ àêòóàëèçàòîðîì çíà÷åíèÿ óâåðåííîñòè àâòîðà ãàçåòíîãî òåêñòà ñëóæèò ñîäåðæàíèå ãëàâíîãî ïðåäëîæåíèÿ, â êîòîðîì äàþòñÿ óêàçàíèÿ íà óñëîâèÿ âîçìîæíîñòè (èëè, íàïðîòèâ, íåâîçìîæíîñòè) îñóùåñòâëåíèÿ äåéñòâèÿ („àíãëèéñêèé ôëîò äåðæèò ïðèñòàíü â îáëåæåíè”, „ìíîæåñòâî ðóä ñûñêàíî”, „ãàðíèçîíû áûòü èìåþò â òàêîé ñèëå”). Èíîãäà ãàçåòíûé òåêñò îòðàæàåò òàêóþ êîììóíèêàòèâíóþ ñèòóàöèþ, êîãäà ðîëè àâòîðà òåêñòà è ó÷àñòíèêà ñîáûòèé ñîâïàäàþò, ïðè ýòîì îöåíêà äåéñòâèÿ êàê íåâîçìîæíîãî êîñâåííî ñîïðÿãàåòñÿ ñî çíà÷åíèåì àáñîëþòíîé äîñòîâåðíîñòè è âûñîêîé ñòåïåíè óâåðåííîñòè, ïîñêîëüêó ôîðìóëèðóåò ýòè îöåíêè î÷åâèäåö. Íàïðèìåð: „Áåäñòâåííîãî íàøåãî ñîñòîÿíèÿ íèêàê îïèñàòü íå ìîæíî”. Ïî ñóòè ïîäîáíûé „ýôôåêò âêëþ÷åííîñòè” è òàêòè÷åñêèé ïðèåì „ñâèäåòåëüñòâî î÷åâèäöà” çàäàþò ïðîîáðàçíûå ÷åðòû æàíðà „ðåïîðòàæ”. Íåñëó÷àéíî èññëåäîâàòåëü À. È. Òîùåâ óêàçûâàåò, ÷òî ìíîãèå èíôîðìàöèîííûå çàìåòêè ⠄Âåäîìîñòÿõ” òÿãîòåþò ê ñîáûòèéíîìó ðåïîðòàæó – â íèõ äàåòñÿ çðèìàÿ êàðòèíêà: î äåéñòâèÿõ ðóññêîé àðìèè ïîâåñòâóåòñÿ â òðåòüåì ëèöå, íî îáÿçàòåëüíî ñ ìåñòîèìåíèåì íàø: Íàøè ïåðåïðàâèëèñü, íàøè ðàçáèëè (÷òî ïîçæå â ðåïîðòàæå ïðåâðàòèòñÿ â àâòîðñêîå „ìû”, „ÿ”) (ñ. 194). Àâòîðñêîå îòíîøåíèå ê ñîîáùàåìîé èì èíôîðìàöèè âåñüìà îò÷åòëèâî ïðîñëåæèâàåòñÿ è ïðè îïèñàíèè ïîëîæåíèÿ äåë ñ òî÷êè çðåíèÿ æåëàòåëüíîñòè (èëè íåæåëàòåëüíîñòè) âûïîëíåíèÿ òîãî èëè èíîãî äåéñòâèÿ. Ìîäàëüíîå çíà÷åíèå æåëàòåëüíîñòè, âûñòóïàþùåå â ñâîèõ ÷àñòíûõ ñåìàíòè÷åñêèõ ðàçíîâèäíîñòÿõ (ñîáñòâåííî æåëàíèå, èíòåíñèâíîå æåëàíèå, íàìåðåíèå, ïîïûòêà) ðåàëèçóåòñÿ â èññëåäóåìûõ ãàçåòíûõ

Swiet³ana Waulina, Irina Kuksa

460

òåêñòàõ ïðåèìóùåñòâåííî ñ ïîìîùüþ ñîáñòâåííî ìîäàëüíûõ ãëàãîëîâ õîòåòü, íàìåðåâàòüñÿ (íàìåðèòüñÿ), ïðåäèêàòèâà íàìåðåí, àäâåðáèàëüíîãî ñóùåñòâèòåëüíîãî íàìåðåíèå â ñî÷åòàíèè ñ çàâèñèìûì èíôèíèòèâîì. Ïîä÷åðêèâàÿ çàèíòåðåñîâàííîñòü ñàìîãî ñóáúåêòà äåéñòâèÿ â åãî ñîâåðøåíèè, àâòîð ãàçåòíîé ïóáëèêàöèè èìïëèöèòíî ôîðìèðóåò ó ÷èòàòåëÿ äîâåðèå ê ïðåäñòàâëÿåìûì ñâåäåíèÿì. Îäíàêî êâàëèôèöèðîâàòü èõ ñ òî÷êè çðåíèÿ äîñòîâåðíîñòè ÷àùå âñåãî ñëîæíî, ïîñêîëüêó, íåñìîòðÿ íà òî, ÷òî îñóùåñòâëåíèå íàìåðåíèé ãîñóäàðñòâåííûõ/îáùåñòâåííûõ äåÿòåëåé âïîëíå îæèäàåìî, íî îíî îòíåñåíî ê ïëàíó áóäóùåãî è âïîëíå ìîæåò è íå ñîñòîÿòüñÿ. Íàïðèìåð: „Êîðîëü ñâåéñêèé íûíå íàìåðèëñÿ ñ ñîåäèíåííûìè â âåëèêîé ïîëøå, è ñ êàðäèíàëîì ïðèìàñîì ìèðíûé äîãîâîð ó÷èíèòü”; „Âî âòîðíèê ïðèáûë ñþäà Ñâåòëåéøèé Ïðèíö Áàäåíñêèé èç Ðèìà äëÿ ñìîòðåíèÿ ñåãî ãîðîäà è íàìåðåí îí ïóòü ñâîé â Òóðèí è â Ïàðèæ ïðåäïðèíÿòü”; „Ãàííîâåðñêèé ðåçèäåíò æå, ãîñïîäèí Âåáåð, âçÿâ ïîòðåáíûå ïàøïîðòû, ïîåõàëè â Ðåâåëü ñ íàìåðåíèåì òàìî áûòü âñå âðåìÿ ñåé êîìïàíèè”; „Íî ïðè òîì âñåìèëîñòèâåéøå îáíàäåæèë, ÷òî Åãî Öåñàðñêîãî Âåëè÷åñòâà âûñîêîå íàìåðåíèå ê òîìó ñêëîíÿåòñÿ, äàáû êîðîëåâñòâà è îáëàñòè è âïðåäü â ìèðå è ïîêîå ñîäåðæàòü”. Ïðè ýòîì èíòåðåñíî îòìåòèòü, ÷òî óïîòðåáëåíèå â ïîñëåäíåì èç âûøåïðèâåäåííûõ ïðèìåðîâ ôîðìû ãëàãîëà îáíàäåæèòü, äåðèâàöèîííî è ñåìàíòè÷åñêè ñâÿçàííîãî ñ ñóùåñòâèòåëüíûì íàäåæäà (ñð. „îæèäàíèå ÷åãî-ë. æåëàåìîãî, ñîåäèíåííîå ñ óâåðåííîñòüþ â âîçìîæíîñòè îñóùåñòâëåíèÿ” – ÌÀÑ7), óñèëèâàåò óâåðåííîñòü àâòîðà â òîì, ÷òî îïèñûâàåìîå èì ñîáûòèå ïðîèçîéäåò. Ýôôåêò äîñòîâåðíîñòè ñîîáùàåìîãî âîçíèêàåò è â òåõ ñëó÷àÿõ, êîãäà àâòîð ñîîáùàåò ÷èòàòåëÿì î ïðîøåäøèõ ñîáûòèÿõ, ïðè ýòîì ïîðîé ñíîâà îáíàðóæèâàåòñÿ ñèòóàöèÿ „ñâèäåòåëüñòâî î÷åâèäöà”, êîãäà ðîëè àâòîðà ãàçåòíîãî òåêñòà è ó÷àñòíèêà ñîáûòèé ñîâïàäàþò. Íàïðèìåð: „Òðåòüåãî äíÿ ïîëêîâíèê ôîí Òðåíê ïðèáûë ê çäåøíåìó ãîðîäó ñ êîðïóñîì ïàíäóðîâ, à ïîíåæå ìû ñäàòüñÿ íå õîòåëè, òî íà÷àë îí ïî íàñ ïðîèçâîäèòü ïóøå÷íóþ ñòðåëüáó”. Èíîãäà, íàïðîòèâ, àâòîð ïîä÷åðêèâàåò íåêîòîðóþ íåäîñòîâåðíîñòü èìåþùèõñÿ ó íåãî äàííûõ, êîòîðûå îí òåì íå ìåíåå ñ÷èòàåò íóæíûì äîíåñòè äî ñâåäåíèÿ ÷èòàòåëÿ. Äëÿ ýòîãî îí èñïîëüçóåò ñðåäñòâà (â äàííîì ñëó÷àå – ââîäíîå ïðåäëîæåíèå) ñ îáùèì çíà÷åíèåì „ññûëêà íà èñòî÷íèê 7

Ñëîâàðü ðóññêîãî ÿçûêà: Â 4 ò., Ìîñêâà 1981-1984, ò. 2. 1983, ñ. 343.

Ãàçåòíûé òåêñò êàê ñðåäñòâî âûðàæåíèÿ ñóáúåêòèâíî-ìîäàëüíîé...

461

èíôîðìàöèè”, ïðè ýòîì ñàì èñòî÷íèê íå íàçâàí, ñêðûò, îáîçíà÷åí íåîïðåäåëåííî-ëè÷íîé ôîðìîé: „Êàê ãîâîðÿò, õî÷åò êàðäèíàë Êîñöèÿ îò âñåõ äåë îòñòàòü è ïî ñîâåòó íåêîòîðîãî èåçóèòà îòöà Ðåääû ñâîå æèòèå â îäèíî÷åñòâå ïðè ñâÿòûõ ìîëèòâàõ îêîí÷èòâ”. Ïîñêîëüêó èäåíòèôèöèðîâàòü èñòî÷íèê èíôîðìàöèè â äàííîì ñëó÷àå íåâîçìîæíî, ÷èòàòåëü âïðàâå ñ÷èòàòü èñòî÷íèêîì, ñ îäíîé ñòîðîíû, ñëóõè, ñ äðóãîé – íåêîå îáùåñòâåííîå ìíåíèå. Ãëàâíîå æå ñîñòîèò â òîì, ÷òî àâòîð ñ÷èòàåò íåîáõîäèìûì ìàðêèðîâàòü íå ïðîâåðåííóþ (äà è íåïðîâåðÿåìóþ) èì èíôîðìàöèþ ñ ïîìîùüþ ñïåöèàëüíûõ ñðåäñòâ, ïðåäîñòàâëÿÿ âîçìîæíîñòü ÷èòàòåëþ ñîñòàâèòü ñîáñòâåííîå ìíåíèå î ïðîãíîçèðóåìîì ñîáûòèè.  áîëåå ðåäêèõ ñëó÷àÿõ ñðåäñòâîì ïåðåäà÷è ñóáúåêòèâíî-ìîäàëüíûõ çíà÷åíèé âûñòóïàþò â òåêñòàõ ðàññìàòðèâàåìîé ãàçåòû íåñîáñòâåííî ìîäàëüíûå ãëàãîëû ïðèóãîòîâëÿòüñÿ, ðàäåòü, ïðåäèêàòèâ ãîòîâ, âûïîëíÿþùèå ñîîòâåòñòâóþùóþ ìîäàëüíóþ ôóíêöèþ ïðè óïîòðåáëåíèè â ñî÷åòàíèè ñ ñóáúåêòíûì èíôèíèòèâîì. Íàïðèìåð: „Èç Áðåñëàâà ïèøóò, ÷òî ãðàô Ôîí÷åðíèí ïðèóãîòîâëÿåòñÿ âñêîðå êàê Öåñàðñêîé ïîñîë â Ïàðèæ îòúåõàòü”; „[...] è ðàäååò êîðîëü ïîëñêèé ñîþç ñ ìîñêâîþ ñîâåðøèòü”; „[...] è âåðíî, ÷òî ñîåäèíåííûå ðàäåþò ìèðíîå äåëî ê ïîëçå ðå÷è ïîñïîëèòîé ñîâåðøèòü”; „[...] ëåñíûå ñòðåëêè è ïîëåâûå îõîòíèêè ãîòîâû ñòîÿòü, ÷òîá âñåì ñèëàì íåïðèÿòåëüñêèì îòïîð ó÷èíèòü”. Èíòåðåñ, íà íàø âçãëÿä, ïðåäñòàâëÿþò åäèíè÷íûå ïðèìåðû èñïîëüçîâàíèÿ àâòîðàìè ñîîáùåíèé ïðåôèêñàëüíîãî äåðèâàòà îò íåñîáñòâåííî ìîäàëüíîãî ãëàãîëà ìûñëèòü – óìûñëèòü, äîñòàòî÷íî øèðîêî óïîòðåáëÿâøåãî â ðóññêîì ÿçûêå ïðåäøåñòâóþùåãî ïåðèîäà â ìîäàëüíîì çíà÷åíèè „çàìûøëÿòü íåäîáðîå”: „Äîíñêîé êíÿçü, âîð è áîãîîòñòóïíèê Êîíäðàøêà Áóëàâèí óìûñëèë âî óêðàèíñêèõ ãîðîäàõ è â äîíñêèõ êàçàêàõ ó÷èíèòü áóíò”. Ñ ïîìîùüþ äàííîãî ãëàãîëà âûðàæàåòñÿ àâòîðñêîå íåîäîáðåíèå ñîîòâåòñòâóþùèõ íàìåðåíèé îïèñûâàåìîãî ðåàëüíîãî èñòîðè÷åñêîãî ëèöà Áîëüøåé ñòåïåíüþ îáúåêòèâíîñòè õàðàêòåðèçóåòñÿ ñîäåðæàùàÿñÿ â ðàññìàòðèâàåìûõ ãàçåòíûõ òåêñòàõ èíôîðìàöèÿ î „ïîëîæåíèè äåë”, îñíîâàííîì íà íåîáõîäèìîñòè ñîâåðøåíèÿ òîãî èëè èíîãî äåéñòâèÿ, êîòîðàÿ ðåàëèçóåòñÿ ïðåèìóùåñòâåííî ñ ïîìîùüþ ìîäàëüíûõ ïðåäèêàòèâîâ ïðèíóæäåí, äîëæåí, íåñêîëüêî ðåæå – áåçëè÷íîãî ãëàãîëà íàäëåæèò. Íàïðèìåð: „Ñåãî äíÿ íà ñàìîì óòðå æàðêèé íåïðèÿòåëü íàøó êîííèöó ñî âñåþ àðìèåþ êîííîþ è ïåøåþ àòàêîâàë, êîòîðàÿ õîòÿ çåëî ïî ä