Acta Polono-Ruthenica. [Tom 17] [PDF]

Zitiervorschau

UNIWERSYTET WARMIÑSKO-MAZURSKI W OLSZTYNIE UNIVERSITY OF WARMIA AND MAZURY IN OLSZTYN

Acta Polono Ruthenica XVII

WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU WARMIÑSKO-MAZURSKIEGO OLSZTYN 2012

Komitet Redakcyjny Natalia Babienko (Jekaterynburg), Wiktor Choriew (Moskwa), Irena Chowañska (Olsztyn, sekretarz), Jan Czykwin (Bia³ystok), Wolfgang Gladrow (Berlin), Andrzej Ksenicz (Zielona Góra), Czes³aw Lachur (Opole), Natalia Lichina (Kaliningrad), Joanna Mianowska (Bydgoszcz), Leontij Mironiuk (Olsztyn), Walenty Pi³at (Olsztyn, przewodnicz¹cy), Irena Rudziewicz (Olsztyn), Tatiana Rybalczenko (Tomsk), Micha³ Sarnowski (Wroc³aw), Andrzej Sitarski (Poznañ), Swiet³ana Waulina (Kaliningrad), Alicja Wo³odŸko-Butkiewicz (Warszawa)

Recenzenci Halina Mazurek Larysa Pisarek Redaktor tomu Walenty Pi³at Redaktor wydawniczy El¿bieta Pietraszkiewicz Projekt ok³adki Barbara Lis-Romañczukowa

Adres redakcji Instytut S³owiañszczyzny Wschodniej UWM ul. Kurta Obitza 1, 10-725 Olsztyn tel./fax. 89 527 58 47, e-mail: [email protected]

ISSN 1427–549 X

© Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Warmiñsko-Mazurskiego • Olsztyn 2012

Wydawnictwo UWM ul. Jana Heweliusza 14, 10-718 Olsztyn tel. 89 523 36 61, fax 89 523 34 38 www.uwm.edu.pl/wydawnictwo/ e-mail: [email protected] Ark. wyd. 21,5; ark. druk. 18,25 Nak³ad: egz. 140. Druk: Zak³ad Poligraficzny UWM w Olsztynie, zam. 394

Äèàëîã Âåëèêîé êíÿãèíè Åêàòåðèíû Àëåêñååâíû ñ ïîëüñêèì àíîíèìíûì...

3

Od Redaktora To ju¿ XVII tom „Act Polono-Ruthenica” i temat zg³oszony u zarania powstania tego czasopisma przez zmar³ych ju¿ profesorów – Ryszarda £u¿nego, Alberta Bartoszewicza, Bazylego Bia³okozowicza – staram siê w miarê mo¿liwoœci realizowaæ. Tym bardziej ¿e wci¹¿ du¿o jest jeszcze do powiedzenia o polsko-wschodnios³owiañskich kontaktach literackich, jêzykowych i kulturowych. Ci¹gle mamy mnóstwo propozycji, nieodkrytych problemów, nowych dzia³añ badawczych. Póki bêdê móg³, zamierzam realizowaæ postulaty wy¿ej wymienionych Profesorów. Jestem Im to winien, bo to Oni wprowadzili mnie w tajniki polskiej slawistyki. Mam nadziejê, ¿e i ten tom przyczyni siê do rozwoju badañ slawistycznych. Walenty Pi³at

4

Tatiana Akimova

Äèàëîã Âåëèêîé êíÿãèíè Åêàòåðèíû Àëåêñååâíû ñ ïîëüñêèì àíîíèìíûì...

5

Literaturoznawstwo

6

Tatiana Akimova

Äèàëîã Âåëèêîé êíÿãèíè Åêàòåðèíû Àëåêñååâíû ñActa ïîëüñêèì àíîíèìíûì... UWM w Olsztynie Polono-Ruthenica XVII, 2012 7 ISSN 1427-549X

Tatiana Akimova Sarañsk (Republika Mordwiñska – Rosja)

Äèàëîã Âåëèêîé êíÿãèíè Åêàòåðèíû Àëåêñååâíû ñ ïîëüñêèì àíîíèìíûì àâòîðîì î ìåñòå è ðîëè æåíùèíû â îáùåñòâå: ê âîïðîñó î ôóíêöèîíèðîâàíèè æàíðà àíåêäîòà â òâîð÷åñòâå Åêàòåðèíû II Æàíð àíåêäîòà çàíèìàåò îñîáîå ìåñòî â òâîð÷åñòâå Åêàòåðèíû II – ñ åãî ïîìîùüþ íå òîëüêî îñóùåñòâëÿåòñÿ ïðîáà ïåðà áóäóùåé ðîññèéñêîé èìïåðàòðèöåé, íî è ïåðåíèìàåòñÿ ïðîñâåòèòåëüñêàÿ èäåîëîãèÿ, ñëîæèâøàÿñÿ âî ôðàíöóçñêèõ ñàëîíàõ. Èìåííî òàì ôîðìèðóåòñÿ îáðàç âîñïèòàííîé è óòîí÷åííîé æåíùèíû, äåìîíñòðèðóþùåé ñâîåìó îêðóæåíèþ âñå ãðàíè ñâîåé ëè÷íîñòè, â òîì ÷èñëå ëèòåðàòóðíûé òàëàíò. Ïîñêîëüêó æàíð àíåêäîòà ñîîòâåòñòâóåò ñàìîé ñóòè ñàëîííîãî îáùåíèÿ, òî îáðàùåíèå ê íåìó Åêàòåðèíû, â áûòíîñòü åùå Âåëèêîé êíÿãèíåé, âûãëÿäèò ÿâëåíèåì çàêîíîìåðíûì.  1760–1761 ãã. Âåëèêàÿ êíÿãèíÿ Åêàòåðèíà Àëåêñååâíà ñîçäàåò Îñîáóþ òåòðàäü1, â êîòîðóþ çàíîñèò ñîêðîâåííûå ìûñëè î ïðàâèëàõ ïðàâëåíèÿ ïðîñâåùåííîãî ãîñóäàðÿ. Ñðåäè ýòèõ àôîðèñòè÷íûõ âûñêàçûâàíèé è ïîìåùàåòñÿ àíåêäîò î Áðîêäîðôå, íå÷åñòíîì è êîðûñòíîì ñîâåòíèêå Ïåòðà Ôåäîðîâè÷à, âñòóïèâøåì â îòêðûòóþ âðàæäó ñ Åêàòåðèíîé è î÷åðíèâøåì åå ïåðåä ãîñóäàðûíåé. ×åðåç ýòîò àíåêäîò öåñàðåâíà íå ñòîëüêî öåëåíàïðàâëåííî îòâå÷àåò ñâîåìó îáèä÷èêó, ñêîëüêî – ïðîñâåòèòåëüñêîé àóäèòîðèè, ñëîæèâøåéñÿ â åå ñîçíàíèè ïîñëå çíàêîìñòâà ñ ñîîòâåòñòâóþùåé áèáëèîòåêîé è êðóãîì ëèö, ñðåäè êîòîðûõ ñëåäóåò âûäåëèòü Ñòàíèñëàâà Ïîíÿòîâñêîãî. 1 Îáíàðóæåíà ýòà òåòðàäü áûëà àêàäåìèêîì Ï.Ï. Ïåêàðñêèì, íå òîëüêî ïåðåâåäøèì åå ñ ôðàíöóçñêîãî, íî è ïðîêîììåíòèðîâàâøèì åå ïóáëèêàöèþ â ïåðâîì òîìå „áóìà㔠Åêàòåðèíû II: „çàìåòêè ýòè ïèñàíû Âåëèêîé Êíÿãèíåþ Åêàòåðèíîé Àëåêñååâíîé íà ëèñòàõ áîëüøîãî ôîðìàòà, êàðàíäàøîì â 1761 ã.” â êí. Áóìàãè èìïåðàòðèöû Åêàòåðèíû II, õðàíÿùèåñÿ â Ãîñóäàðñòâåííîì àðõèâå ìèíèñòåðñòâà èíîñòðàííûõ äåë, ò. 1: 1744–1764 ãã., Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 1871, ñ. 82.

Tatiana Akimova

8

Ìîëîäîé ïîëüñêèé ãðàô ïðèáûë â Ðîññèþ â 1755 ã., íàõîäÿñü â ñâèòå àíãëèéñêîãî ïîñëà ñýðà ×àðëüçà Ãýíáþðè Óèëüÿìñà. Ïîíÿòîâñêèé „áûë õîðîø ñîáîé”, „óñïåë ïîïóòåøåñòâîâàòü è ïîñìîòðåòü ìèð, ñâåòñêóþ âûó÷êó ïðîõîäèë â Ïàðèæå”2. Òàì îí è ïîçíàêîìèëñÿ ñ õîçÿéêîé âëèÿòåëüíîãî ïîëèòè÷åñêîãî ñàëîíà, ìàäàì Æîôôðåí, ðàäóøíî âñòðå÷àþùåé ó ñåáÿ ĒÀëàìáåðà, Ãîëüáàõà, Äèäðî è íå ïðèçíàþùåé æåíñêîå îáùåñòâî. Íå óäèâèòåëüíî, ÷òî ñàëîí ì-ì Æîôôðåí ñòàë âåëèêîëåïíûì ïîëåì äëÿ âçðàùèâàíèÿ àíåêäîòîâ, òåì áîëåå ÷òî „ó Æîôôðåí ñîáèðàëèñü âñå äàðîâèòûå ëþäè èç øêîëû Âîëüòåðà”3. Ñòàíèñëàâ Ïîíÿòîâñêèé, áåçóñëîâíî, áûë áëèçîê ýòîé êóëüòóðå. Ïî êðàéíåé ìåðå, îêàçàâøèñü â Ðîññèè, „îí ïðèîáðåë ðàñïîëîæåíèå âåëèêîãî êíÿçÿ, íàñìåõàÿñü íàä ïîëüñêèì êîðîëåì è åãî ìèíèñòðîì”4, à Âåëèêóþ êíÿãèíþ î÷àðîâàë òåì, ÷òî „ãîâîðèë ÿçûêîì Âîëüòåðà è ãåðîåâ ìàäàì äå Ñêþäåðè”5. Áåçóñëîâíî, Åêàòåðèíà íàøëà â Ïîíÿòîâñêîì ìíîãîå èç òîãî, ÷òî óñâîèëà ÷åðåç ÷òåíèå ðîìàíîâ: ãàëàíòíîñòü, âåñåëîñòü, èçÿùåñòâî, èíòåðåñíîãî ñîáåñåäíèêà, îáðàçåö äàìñêèõ ðûöàðåé òîãî âðåìåíè 6. Èìåííî îí è ñòàë òåì ñâÿçóþùèì çâåíîì, êîòîðîå ñîåäèíèëî îò÷àÿâøóþñÿ îò îäèíî÷åñòâà Âåëèêóþ êíÿãèíþ, îñòàâëåííóþ áåç ñûíà Ïàâëà Åëèçàâåòîþ, ìóæåì, ëþáîâíèêîì Ñ. Ñàëòûêîâûì, – ñ ìàäàì Æîôôðåí íà ýòàïå àêòèâíîãî óñâîåíèÿ Åêàòåðèíîþ ïðîñâåòèòåëüñêèõ çàâåòîâ 1755–1756 ãã. Ðåçóëüòàòîì ýòîãî ñîåäèíåíèÿ ÿâèëîñü òî, ÷òî, ïðèäÿ ê âëàñòè, Åêàòåðèíà ïðèçíàâàëàñü, ÷òî „ïðåäïî÷èòàåò ñàëîíû, â êîòîðûõ ïðîöâåòàåò èñêóññòâî âåäåíèÿ áåñåäû. Åé ãîðàçäî áëèæå ãîñïîæà Æîôôðåí, ÷åì ñîáñòâåííûå ïðèäâîðíûå äàìû”7. Ïðèîáùàÿñü ÷åðåç Ñòàíèñëàâà Ïîíÿòîâñêîãî, âõîæåãî â ñàëîí è íàõîäÿùåãîñÿ íà äðóæåñêîé íîãå ñ ìàäàì, ê êóëüòóðå è èäåîëîãèè ñàëîíà Æîôôðåí, Åêàòåðèíà, ñîîòâåòñòâåííî, îùóùàëà ñåáÿ ÷àñòüþ òîãî ëèòåðàòóðíîãî ïðîñòðàíñòâà è ñïåøèëà çàðåêîìåíäîâàòü ñåáÿ, âîïåðâûõ, ÷åëîâåêîì ïèøóùèì, âî-âòîðûõ, àâòîðîì ïðîñâåòèòåëüñêèõ âçãëÿäîâ. Äëÿ ýòîãî îíà ñî÷èíÿåò àíåêäîò î íåìöå Áðîêäîðôå, ñóìåâøåì ïðîâåñòè êàê Âåëèêîãî êíÿçÿ, íå ñâåäóùåãî íè â ïîëèòè÷åñêèõ, íè â ýêîíîìè÷åñêèõ 2 3

Í.Ì. Ñîðîòîêèíà, Ôàâîðèòû Åêàòåðèíû Âåëèêîé, Ìîñêâà 2010, ñ. 23. Â.Ñ. Èêîííèêîâ, Âðåìÿ Åêàòåðèíû Âòîðîé, Ñïåöèàëüíûé êóðñ, ñîñòàâëåííûé ïî ëåêöèÿì îðäèíàðíîãî ïðîôåññîðà óíèâåðñèòåòà Ñâ. Âëàäèìèðà, Ëèòîãðàôèÿ Ã. Ðîçåíòàëÿ, Êèåâ 1881, ñ. 198. 4 Ê. Âàëèøåâñêèé, Ðîìàí èìïåðàòðèöû: Èñòîðè÷åñêèå õðîíèêè, Ýêñìî, Ìîñêâà 2007, ñ. 110–111. 5 Ibidem, ñ. 110. 6 Â.Ñ. Èêîííèêîâ, op. cit., ñ. 198. 7 Ý. Êàððåð ä’Àíêîññ, Åêàòåðèíà II. Çîëîòîé âåê â èñòîðèè Ðîññèè, Ìîñêâà 2006, ñ. 390.

Äèàëîã Âåëèêîé êíÿãèíè Åêàòåðèíû Àëåêñååâíû ñ ïîëüñêèì àíîíèìíûì...

9

äåëàõ, òàê è èìïåðàòðèöó, ïîòåðÿâøóþ ñïîñîáíîñòü ê ðàöèîíàëüíîìó âîñïðèÿòèþ îêðóæàþùåãî ìèðà. Àíåêäîò èìåë öåëüþ, âî-ïåðâûõ, âûñìåÿòü Áðîêäîðôà, êîòîðûé íàñòàèâàë íà ñîõðàíåíèè Ïåòðîì Ôåäîðîâè÷åì âîéñê â Ãîëøòèíèè, ÷òî ïðèíîñèëî ðîññèéñêîé êàçíå íåèìîâåðíûå òðàòû, è, âî-âòîðûõ, ïîêâèòàòüñÿ ñ íåìöåì, ñòðîèâøèì êîçíè Âåëèêîé êíÿãèíå è îáâèíÿâøèì åå â ïðåñòóïëåíèÿõ, ñîâåðøàåìûõ, íà ñàìîì äåëå, èì ñàìèì. Ïîäîáíàÿ ëèòåðàòóðíàÿ ðàñïðàâà Åêàòåðèíû ñ „âðàãîì” óêëàäûâàëàñü, çàìåòèì, â ïðîñâåòèòåëüñêóþ êîíöåïöèþ ìèðíîãî ðåøåíèÿ ïîëèòè÷åñêèõ ïðîáëåì. Ýòî ñâîéñòâî æàíðà ëèòåðàòóðíîãî àíåêäîòà, ñîäåðæàùåå â ñåáå êðèòè÷åñêóþ îöåíêó ïîñòóïêîâ öàðñêîãî îêðóæåíèÿ, öåñàðåâíà èñïîëüçîâàëà äâîÿêî: è â êà÷åñòâå ñàìîïðåçåíòàöèè ñåáÿ áóäóùåé ðîññèéñêîé èìïåðàòðèöåé, è ñ öåëüþ ïî÷óâñòâîâàòü ñåáÿ ïèñàòåëüíèöåé-ïðîñâåòèòåëüíèöåé, êîòîðàÿ âèäèò ñâîèì äîëãîì îáíàæåíèå ïðîáëåì èìïåðàòîðñêîãî äâîðà. Íà ïåðâîì ìåñòå ñðåäè íèõ îêàçàëîñü íåïðèÿòèå îòâåäåííîé äëÿ íåå Åëèçàâåòîé Ïåòðîâíîé ïàññèâíîé ðîëè „æåíû” Âåëèêîãî êíÿçÿ. Ïî âñåé âèäèìîñòè, åå èíòåðåñîâàë îáðàç õîçÿéêè ñàëîíà, êàê èäåàëà ëè÷íîñòíîé ñâîáîäû è èíòåëëåêòóàëüíîãî ñàìîâûðàæåíèÿ. Ïîýòîìó, îáðàùàÿñü ê æàíðó àíåêäîòà, Åêàòåðèíà âñòóïàåò â äèàëîã ñ ïîëüñêèì àíîíèìíûì àâòîðîì Çëàòîãî èãà ñóïðóæåñòâà, âûíîñÿùåãî íà ñóä ÷èòàòåëÿ ðàçíûå ñëó÷àè ñîñóùåñòâîâàíèÿ ìóæ÷èíû è æåíùèíû, èòîãîì êîòîðîãî ïðîâîçãëàøàåòñÿ òåçèñ „íà êîòîðîé æåíå íå æåíèñü – âñå áóäåò ïëîõî”: „Ðàçóì àùå èìàøè, íèêàêîé íå áåðè æåíû: íèêòî áî íå íàäåæåí...”8. Ïîýòîìó òåêñò, ïðåäñòàâëÿþùèé, ïî âûðàæåíèþ À.Ì. Ïàí÷åíêî, „ðåíåññàíñíóþ ñòðóþ â êóëüòóðå áàðîêêî”9, âûâîäèò îáðàç çëîé è íå÷åñòèâîé æåíû ñ öåëüþ çàíèìàòåëüíîãî âðåìÿïðåïðîâîæäåíèÿ è óïðåæäåíèÿ ìîëîäûõ ëþäåé îò íåâåðíûõ øàãîâ â áóäóùåì. Àíåêäîò Åêàòåðèíû íå òîëüêî îïðîâåðãàåò ñëîæèâøååñÿ â ïðîøëîì ïðåäñòàâëåíèå î æåíå, íî êàê áóäòî íà÷èíàåò ñïîð ñ óñòîÿâøèìñÿ ìíåíèåì î ìåñòå è ðîëè æåíùèíû â îáùåñòâå: „Òîé óæå ïîãðåøèë, êîãäà ïîâåðèë æåíå çäðàâèå, ÷åñòü è èìåíèå” 10. Âåëèêàÿ êíÿãèíÿ îòâå÷àåò íà ýòî àíîíèìíîìó àâòîðó: „Òîãäà íå ìîãëè ñåáå ïðåäñòàâèòü, ÷òîáû ïîñëåäîâàòåëüíûé îáðàç äåéñòâèé áûë ïëîäîì æåíñêîãî óìà; ÷òîáû æåíùèíà èìåëà óæå â ðóêàõ âñå áîëüøèå è ìàëûå äåëà ñâîåãî ìóæà; ÷òîáû îíà íå òåðïåëà  8 À.Ì. Ïàí÷åíêî, „Çëàòîå èãî ñóïðóæåñòâà” è åãî èñòî÷íèê, Òîäîðë, Ëåíèíãðàä 1979, ò. 33. ñ. 327. 9 Ibidem, ñ. 312. 10 Ibidem, ñ. 329.

Tatiana Akimova

10

êàçíîêðàäñòâà, íàóøíè÷åñòâ, íåñïðàâåäëèâîñòè è ïðî÷. – ïåðñïåêòèâà óæàñíàÿ!”11. Çàìûøëÿÿ ïîáåã îò ýòîé óæàñíîé ïåðñïåêòèâû, Åêàòåðèíà ïåðåïëàâëÿåò èñòîðè÷åñêèé ìàòåðèàë â õóäîæåñòâåííûé ïðîäóêò ñ ó÷åòîì è èäåîëîãè÷åñêîé (ñîçäàíèå îáðàçà ñàìîé ñåáÿ), è ìîðàëèçàòîðñêîé ñòîðîí (âûñìåèâàíèå ñóùåñòâóþùèõ ïîðÿäêîâ).  ñîïîñòàâëåíèè ýòèõ äâóõ òåêñòîâ ìîæíî óâèäåòü ñòîëêíîâåíèå ðåíåññàíñíîé è ïðîñâåòèòåëüñêîé êîíöåïöèé. Âîçðîæäåíèå · Èäåÿ ïðîèçâåäåíèÿ – îñâîáîæäåíèå ëè÷íîñòè. · Öåëü – âåñåëüå è çàáàâà. · Ïðîáëåìà ñóïðóæåñêîé íåâåðíîñòè. · Ïðîáëåìà íåñîîòâåòñòâèÿ õàðàêòåðà æåíû çàïðîñàì ìóæà. · Âûâîä: Æåíà – èñòî÷íèê ñóùíîñòíûõ ïðîáëåì ìóæà.

Ïðîñâåùåíèå · Èäåÿ – îñâîáîæäåíèå æåíùèíû ëè÷íîñòíî è ñîöèàëüíî. · Öåëü – âîñïèòàíèå è çàáàâà. · Ïðîáëåìà æåíñêîãî ñàìîâûðàæåíèÿ. · Ïðîáëåìà íåñîîòâåòñòâèÿ õàðàêòåðà ìóæà çàïðîñàì æåíû. · Âûâîä: Ìóæ – èñòî÷íèê ñóùíîñòíûõ ïðîáëåì æåíû.

Ñïîð âåäåòñÿ âîêðóã îáðàçà æåíû. Åñëè â ðåíåññàíñíîì òåêñòå îíà ïðåäñòàåò íåêîåé ïîìåõîé, äîâåñêîì â æèçíè ìóæ÷èíû, òî â åêàòåðèíèíñêîì àíåêäîòå ìû âèäèì, ÷òî âñå êàê ðàç íàîáîðîò: ìóæ ÿâëÿåòñÿ „ñëàáûì çâåíîì”, ïëîõèì ïîëèòèêîì, äèïëîìàòîì è ýêîíîìèñòîì.  ïåðâîì ñëó÷àå âîñïåâàåòñÿ óì, ñìåêàëêà è íàõîä÷èâîñòü ìóæ÷èíû, âî âòîðîì – âñåìè ýòèìè êà÷åñòâàìè îáëàäàåò æåíà ïðè ïîëíîì îòñóòñòâèè èõ ó ìóæà.  Çëàòîì èãå ñóïðóæåñòâà æåíà – óäåë ñòûäà è ñòðàäàíèé ìóæà, â àíåêäîòå Âåëèêîé êíÿãèíè æåíà – óñëîâèå äëÿ áëàãîïîëó÷èÿ è ïðîöâåòàíèÿ ìóæà. Òàê, ñïîð î ìåñòå æåíùèíû â îáùåñòâå â ïîëüñêîì òåêñòå çàêàí÷èâàåòñÿ ðàäîñòíûì ïðèÿòèåì ýòîãî ìèðà äàæå â åãî àáñóðäíîì âàðèàíòå, à â ñëó÷àå ñ àíåêäîòîì Åêàòåðèíû âûâîä î÷åâèäåí: îáðàçîâàííîé è âîñïèòàííîé æåíùèíå ïî ïðàâó äîëæíà ïðèíàäëåæàòü ëèäèðóþùàÿ ïîçèöèÿ â ãîñóäàðñòâå. Ñëåäóåò çàìåòèòü, ÷òî äîøåäøèé äî íàñ òåêñò àíîíèìíîãî àâòîðà Z³ote jarzmo ma³¿eñskie, ñîñòàâëåííûé â ïåðâîé ïîëîâèíå XVII ñòîëåòèÿ, îòíîñèòñÿ ê ñåðåäèíå XVIII âåêà, è ýòà äëèòåëüíàÿ æèçíü ⠄ñïèñêàõ” ñâèäåòåëüñòâóåò î åãî ÷ðåçâû÷àéíîé ïîïóëÿðíîñòè. Íåñîìíåííî, îí ëåã äëÿ ÷èòàòåëüñêîé àóäèòîðèè íà ïîäãîòîâëåííóþ îñíîâó, ïîñêîëüêó ïîëüñêèé àâòîð óäîâëåòâîðèë çàïðîñû ÷èòàòåëåé êàê â èñòîðè÷åñêîé, òàê è â àíåêäîòè÷åñêîé ëèòåðàòóðå: „Íåèçâåñòíûé àâòîð áëèñòàåò ýðóäèöèåé. Îí ïðåêðàñíî çíàåò èñòîðèþ, öåðêîâíóþ è ãðàæäàíñêóþ, äðåâíþþ è íîâóþ. 11

Áóìàãè èìïåðàòðèöû Åêàòåðèíû II, õðàíÿùèåñÿ â Ãîñóäàðñòâåííîì àðõèâå ìèíèñòåðñòâà èíîñòðàííûõ äåë, ò. 1, 1744–1764 ãã., ÑÏá.1871, ñ. 96.

Äèàëîã Âåëèêîé êíÿãèíè Åêàòåðèíû Àëåêñååâíû ñ ïîëüñêèì àíîíèìíûì...

11

Îí íà÷èòàí â Ïèñàíèè è Ïðåäàíèè. Îí ïîìíèò àíòè÷íûå è ñðåäíåâåêîâûå èñòîðè÷åñêèå àíåêäîòû – íàïðèìåð, î Ñîêðàòå è Êñàíòèïïå, êîòîðûå ñîñòàâëÿëè óñòîé÷èâóþ àíåêäîòè÷åñêóþ ïàðó”12. Ïîìèìî ýòîãî, „ïàðîäèéíûé òðàêòàò è êîìè÷åñêàÿ ðå÷ü” Z³ote jarzmo ma³¿eñskie ñîîòâåòñòâîâàëè óðîâíþ öàðñêèõ çàáàâ: „Þìîð åãî àâòîðà – òîò þìîð, êîòîðûé êóëüòèâèðîâàëñÿ ïðè äâîðå êîðîëÿ è â çàìêàõ ìàãíàòîâ”13, à â Ðîññèè áûë ëþáèì „êàâàëåðàìè ïåòðîâñêèõ àññàìáëåé”14. Âñå ýòî îïðàâäûâàåò ñîïîñòàâëåíèå ïðîèçâåäåíèÿ ïîëüñêîãî àâòîðà ñ ñî÷èíåíèåì Åêàòåðèíû, ïèñàâøèìñÿ ÿâíî ñ îãëÿäêîé íà Ïîíÿòîâñêîãî è åãî ôðàíöóçñêèé êðóã äðóçåé è òåì ñàìûì ïðîëîæèâøèì ìîñòèê îò ñàëîíà â ïåòðîâñêîì âàðèàíòå ê ñàëîíó ìàäàì Æîôôðåí. Àíåêäîò ðàñêðûâàë ïðîáëåìó àáñóðäíîãî áûòèÿ Åêàòåðèíû ïðè äâîðå Åëèçàâåòû Ïåòðîâíû, íå ñîâìåñòèìîãî êàê ñ ëè÷íîñòíûì ñàìîâûðàæåíèåì, òàê è ñ ðåàëèçàöèåé ïðîñâåòèòåëüñêèõ èäåàëîâ, ïî÷åðïíóòûõ Âåëèêîé êíÿãèíåé èç ÷òåíèÿ êíèã ôðàíöóçñêèõ ïèñàòåëåé. Ïðîòèâîðå÷èå ìåæäó ðåàëüíîé æèçíüþ ðîññèéñêîãî äâîðà è òåìè äóõîâíûìè îðèåíòèðàìè, êîòîðûå Âåëèêàÿ êíÿãèíÿ âîñïðèíÿëà îò ïðîñâåòèòåëåé, òîëêàëî åå ê îñìûñëåíèþ ñâîåãî óíèçèòåëüíîãî ïîëîæåíèÿ „ìåøàþùåé ðàçâëå÷åíèÿì ñâîåãî ìóæà æåíû” è ïîäà÷è åãî ñêâîçü ïðèçìó ñàëîííîãî îñìåÿíèÿ äâîðà â ëèòåðàòóðå XVIII ñòîëåòèÿ. Ïîýòîìó âñÿ êîìïîçèöèÿ àíåêäîòà ñòðîèòñÿ âîêðóã íåñêîëüêèõ îïïîçèöèé. Ñ îäíîé èõ ñòîðîíû íàõîäèòñÿ ïðîñâåòèòåëüñêèé îáðàç Âåëèêîé êíÿãèíè, à ñ äðóãîé – íå ñîîòâåòñòâóþùèå åìó îáðàçû öàðñêèõ ñîâåòíèêîâ, ìóæà Âåëèêîãî Êíÿçÿ Ïåòðà Ôåäîðîâè÷à è, íàêîíåö, èìïåðàòðèöû, ïî ìíåíèþ Åêàòåðèíû, óòðàòèâøåé ñïîñîáíîñòü ðàçëè÷àòü äîáðî è çëî. Êàê è â àíåêäîòå Âåëèêîé êíÿãèíè, â Çëàòîì èãå ñóïðóæåñòâà öåíòðàëüíûé îáðàç – îáðàç æåíû, êîòîðûé, îäíàêî, ñðàâíèâàåòñÿ òî ñ íåäîäåëàííûì êîðàáëåì („Íå èìåÿ êòî äåëàòü ÷åãî, àùå íå áåçäåëåí áûòèè, êîðàáëü èëè æåíó ïóñòü ïðîìûøëÿåò ñòðîèòü, ïîòîìó ÷òî òå äâå âåùè íèêîãäà äîâîëüíî óñòðîåíû áûòèè ìîãóò”15), òî ñ áûñòðî ïðîëåòàþùèìè ÿâëåíèÿìè („Âåòåð, ïòèöà, æåíà – ñêîðàÿ ñóòü”16).  ýòîì ïðîòèâîðå÷èâîì ñî÷åòàíèè äîëãî ñòðîÿùåãîñÿ êîðàáëÿ è áûñòðîãî ìãíîâåíèÿ ïîëåòà, âèäèìî, è çàêëþ÷àåòñÿ äëÿ áàðî÷íîãî àâòîðà ôèëîñîôñêàÿ ñóòü æåíùèíû. Îäíàêî îí íå îãðàíè÷èâàåòñÿ 12 13 14 15 16

À.Ì. Ïàí÷åíêî, op. cit., ñ. 309. Ibidem, ñ. 310. Ibidem. Ibidem, ñ. 312. Ibidem, ñ. 316.

Tatiana Akimova

12

ïðèâåäåííûìè îáðàçàìè æåíû è äàåò ðàçâåðíóòóþ ïàíîðàìó ïîðòðåòîâ æåíùèíû: „Æåíà, ïîíåæå èçíà÷àëüíà ãðåõà ëîâèòåëüíèöà áå, òîãî ðàäè åñòü íåèñ÷åðïàåìîå çëûõ ãîðíèëî, ÷åëîâå÷åñêîå ïîñòûäåíèå, íåíàñûùåííîå áåçñëîâåñèå, íåïðåñòàííàÿ ïóñòûíÿ, íåóñòàþùåå ïîáîèùå, ïîâñåäíåâíûé ÷åëîâå÷åñêèé âðåä, ïðåïîíà ìóæó, íåâîçäåðæíàãî ïîòîïëåíèå, ëþáîäåÿíèÿ ñîñóä, ïàãóáîíîñíûé áîé, æèâîòíîå âñåçëåéøåå, òÿãîòà îáðåìåíåííà, íåíàñûòíûé àñïèä, ÷åëîâå÷åñêîå ðàáñòâî, ñìåðòíûå íóæäû ñâèòîê, þíîñòè îáíàæåíèå, ìóæåé ïîõèùåíèå, ñòàðûõ ñìåðòü, îòå÷åñòâèÿ ïîãëîùåíèå, ÷åñòè ïàãóáà, ïèùà äèàâîëà, âðàòà ñìåðòè, àäîâî èñïîëíåíèå”17. È ñðåäè òàêîé íåãàòèâíîé õàðàêòåðèñòèêè áîëåå âñåãî äîñòàåòñÿ æåíñêîìó óìó: „Åñòëè ãëóïà, îòäàâàé æå äîì è ñòðîåíèå ñîñåäîì, à åñòëè ðàçóìíà, òî, ãîñïîäèíå ìóæ, ïðåäàâàéñÿ ãîñïîäèåâè áîãó; òà òàì ââåðõ íîãàìè îáîðîòèò, à ñèÿ è ðàçóìà âî ëáó ëèøèò”18. Óìíàÿ è îáðàçîâàííàÿ æåíùèíà íàäåëÿåòñÿ åùå áîëåå ïîêàçàòåëüíûìè è îáðàçíûìè ñðàâíåíèÿìè, ÷åì ëþáâåîáèëüíàÿ: „Óìååò ÷åñòü è îõî÷à ìíîãî ÷åñòü, – òî òîãäà ñîáèðàåò ÿäîíîñíó îòðàâó, àêè ïàóê, è ñåòè íà òåáÿ, áóäòî íà ìóõó, îäåâàåò”19. Âîò ýòî ïðåäóáåæäåíèå ïðîòèâ æåíñêîãî óìà è îáðàçîâàííîñòè ñòàíîâèòñÿ ãëàâíîé ïðóæèíîé àíåêäîòà Åêàòåðèíû. Îíà íå òîëüêî äåìîíñòðèðóåò ñâîè ñïîñîáíîñòè â óìåíèè äàâàòü õàðàêòåðèñòèêó ñâîåìó îêðóæåíèþ, íî è ÷åòêî ðàñïèñûâàåò ìåðû, ïðåäïðèíÿòûå åþ ïî èçáàâëåíèþ îò áåäñòâåííîãî ïîëîæåíèÿ ñâîåãî ìóæà.  íà÷àëå àíåêäîòà ïîÿâëÿåòñÿ ôèãóðà ìóæà Ïåòðà Ôåäîðîâè÷à, çàïóòàâøåãîñÿ â ñâîèõ ôèíàíñîâûõ äåëàõ: „ êîíöå 1754 ãîäà Âåëèêèé Êíÿçü, âèäÿ, ÷òî ïîëîæåíèå åãî äåë áûëî â ñîñòîÿíèè, ãðîçèâøåì ñîâåðøåííûì áàíêðîòñòâîì...”. Çàòåì ïîÿâëÿåòñÿ îáðàç óìíîé è ïðåäïðèèì÷èâîé Åêàòåðèíû, ãîòîâîé óñòðàíèòü âîçíèêøèå ïðîáëåìû ñâîåãî ìóæà. Îíà ïèøåò, ÷òî îí „ðåøèëñÿ ïîðó÷èòü ìíå çàáîòû î ïîïðàâëåíèè ýòèõ äåë. Ñíà÷àëà ÿ íå õîòåëà íà ýòî ñîãëàñèòüñÿ, ïðåäâèäÿ è ïðåïÿòñòâèÿ ê ïîïðàâëåíèþ òàêîãî áåçíàäåæíîãî ñîñòîÿíèÿ, è ðåâíîñòü, è çàâèñòü, êîòîðûå ÿ íàâëåêó çà òî íà ñåáÿ. Íî, íàêîíåö, ÿ ðåøèëàñü ñîãëàñèòüñÿ, òàê êàê íå ìîãëà äîëåå óêëîíèòüñÿ, íå îãîð÷èâ Âåëèêîãî Êíÿçÿ”20. Çàòåì Âåëèêàÿ êíÿãèíÿ ââîäèò îáðàçû ñîâåòíèêîâ ñâîåãî ìóæà, êàæäûé èç êîòîðûõ ïîëó÷àåò êðèòè÷åñêóþ îöåíêó. Ïåðñîíàæàìè åå àíåêäîòà ñîîòâåòñòâåííî ñòàíîâÿòñÿ Áðîêäîðô, ïîâåðåííûé â äåëàõ Âåëèêîãî Êíÿçÿ 17 18 19 20

Ibidem, Ibidem, Ibidem, Áóìàãè

ñ. 317. ñ. 319. ñ. 323. èìïåðàòðèöû Åêàòåðèíû II..., ñ. 93–94.

Äèàëîã Âåëèêîé êíÿãèíè Åêàòåðèíû Àëåêñååâíû ñ ïîëüñêèì àíîíèìíûì...

13

Ïåòðà Ôåäîðîâè÷à, è Àëåêñàíäð Øóâàëîâ, çàíèìàâøèé ïðè Åëèçàâåòå Ïåòðîâíå ÷èí ãëàâû òàéíîé êàíöåëÿðèè è ãîôìåéñòåðà äâîðà Âåëèêîãî Êíÿçÿ. Îáà îíè ëèøü óñèëèâàþò áåñïîìîùíîñòü åå ìóæà, êîòîðûé „íå âûõîäèë èç-ïîä îïåêè ñâîåé òåòêè”21 è âûíóæäåí áûë ÷åðåç íàäñìîòðùèêîâ ïðîñèòü ãîñóäàðûíþ î ïîêðûòèè åãî äîëãîâ, ïåðåðîñøèõ â ãîñóäàðñòâåííóþ ïðîáëåìó: „ ýòî âðåìÿ Âåëèêèé Êíÿçü, âèäÿ ñòðàíó ñâîþ îòÿãîùåííóþ äîëãàìè è òåñíèìóþ êðåäèòîðàìè, èç êîòîðûõ íåêîòîðûå óñòóïèëè ñâîè ïðàâà êîðîëÿì äàòñêîìó è ïðóññêîìó, ãîâîðèë ãðàôó Àëåêñàíäðó Øóâàëîâó, âíîâü íàçíà÷åííîìó ê íàì, ÷òîáû Èìïåðàòðèöà çàïëàòèëà çà íåãî äîëãè”. Îäíàêî, âûáèðàÿ ìåæäó íèìè, àâòîð ÿâíî ñïåøèò ïåðåäàòü ñâîè ñèìïàòèè ðóññêîìó öàðåäâîðöó: „Øóâàëîâ õîòåë îòëè÷èòüñÿ ïðè ñâîåì âñòóïëåíèè è âûõëîïîòàë 70 òûñ. ðóáëåé, ÷òîáû óòèøèòü ñàìûå íàñòîÿòåëüíûå ïðèòÿçàíèÿ. Îí ñîáðàë ñïðàâêè î äîëãàõ Ãîñóäàðÿ Íàñëåäíèêà è óçíàë, ÷òî ñàìûì òÿæåëûì áðåìåíåì áûëè åãî âîéñêà. Øóâàëîâ ïðèäóìàë è ïðåäëîæèë èìåíåì Èìïåðàòðèöû óâîëèòü âñåõ ýòèõ ëþäåé áåñïîëåçíûõ è óáûòî÷íûõ, ñ òåì, ÷òî âìåñòî 200 ÷åëîâåê Èìïåðàòðèöà áóäåò ñîäåðæàòü äâå òûñÿ÷è ðóññêèõ âîéñê â Ãîëøòèíèè, êîòîðûìè âåëèêèé êíÿçü áóäåò ðàñïîðÿæàòüñÿ ïî ñâîåé âîëå”22.  ïðîòèâîïîëîæíîñòü åìó, öåñàðåâíà âûâîäèò íåãàòèâíûé îáðàç íåìöà, äóìàþùåãî, ïðåæäå âñåãî, î ñîáñòâåííîé âûãîäå. Áðîêäîðô íå òîëüêî îòêëîíÿåò äåëüíîå ïðåäëîæåíèå ðóññêîãî ñîâåòíèêà, íî è îáúÿâëÿåò ñåáÿ ãîðÿ÷èì çàùèòíèêîì ãîëøòèíöåâ â ïðîòèâîñòîÿíèè ñ ðóññêèìè: „Âåëèêèé êíÿçü ãîðÿ÷î ñõâàòèëñÿ çà òàêîå ïðåäëîæåíèå, íî ê íåñ÷àñòüþ ðàññêàçàë Áðîêäîðôó, à ýòîò îòêëîíèë åãî îò òîãî ïîä ïðåäëîãîì, ÷òî â Ãîëøòèíèè êàæäûé ðóññêèé íåíàâèäèì è ÷òî òàìîøíèå æèòåëè ïîáüþò èõ. Òàêèì îáðàçîì, íå îñóùåñòâèëîñü ïðåäïîëîæåíèå, êîòîðîå áû ìîãëî èìåòü âåëèêèå, ïîëåçíûå è äîáðûå ïîñëåäñòâèÿ”23. Îäíàêî ïîäîáíûé èñõîä – ëèøü ñëåäñòâèå, ïî ìíåíèþ Åêàòåðèíû, íåóìåëîé ïîëèòèêè ïðàâÿùåé îñîáû. Ïîýòîìó ñàìûé íåãàòèâíûé îáðàç â åå àíåêäîòå – ýòî îáðàç äåéñòâóþùåé èìïåðàòðèöû, òàê æå, êàê è Ïåòð Ôåäîðîâè÷, íå óìåþùåé ðàçáèðàòüñÿ â ëþäÿõ, è, áîëåå òîãî, ïîîùðÿþùåé çëî (Áðîêäîðôà) è îñóæäàþùåé äîáðî (Åêàòåðèíó): „ ðàçãàð ìîåé ññîðû ñ Âåëèêèì Êíÿçåì åå óáåäèëè îáúÿâèòü, ÷òî ÿ, áåç åãî âåäîìà, ñäåëàëà ÷òî ìîãëà äëÿ èçãíàíèÿ îò íåãî åãî âåðíîãî ñëóæèòåëÿ Áðîêäîðôà, íî ÷òî îíà âìåñòî òîãî 21 Ê.Â. Ñèâêîâ, Ïåòð III è Åêàòåðèíà II â êí. Åêàòåðèíà II Âåëèêàÿ: ýíöèêëîïåäèÿ, Ìîñêâà 2008, ñ. 19. 22 Áóìàãè èìïåðàòðèöû Åêàòåðèíû II..., ñ. 93. 23 Ibidem.

Tatiana Akimova

14

íàçíà÷èëà åìó ñåìü òûñÿ÷ æàëîâàíüÿ, ïðåäëîæèâ Âåëèêîìó Êíÿçþ ïîëüçîâàòüñÿ ñîâåòàìè ýòîãî ïî÷òåííîãî ÷åëîâåêà”24. Ñ öåëüþ îáîñíîâàííîé êðèòèêè Åëèçàâåòû Âåëèêàÿ êíÿãèíÿ ñîñðåäîòî÷èâàåòñÿ íà ïîñëåäîâàòåëüíîì èçëîæåíèè ïðåäïðèíèìàåìûõ åþ ìåð ðàçíîãî õàðàêòåðà. 1. Åêàòåðèíà äåìîíñòðèðóåò óìåíèå âåñòè äèàëîã ñ Åâðîïîé è ñâîþ äåëîâóþ õâàòêó: „Ïðåæäå âñåãî ÿ âåëåëà ìíå ïîäàòü ôèíàíñîâûé è äîëãîâîé ñïèñêè è íàøëà, ÷òî åæåãîäíûé ðàñõîä ïðåâûøàë äîõîä íà 27 òûñ. òàëåðîâ. ß óâèäåëà ìèëëèîíû äîëãîâ è 180 òûñ. òàëåðîâ äîõîäà. Ðàçäóìûâàÿ î ñðåäñòâàõ ïðîòèâ òàêîãî ïðåâûøåíèÿ, ïîòîìó ÷òî Âåëèêèé Êíÿçü íå õîòåë è ñëûøàòü î ñîêðàùåíèè âîéñê, ÿ ïðèêàçàëà çàêëþ÷èòü äîãîâîð ñ âåíñêèì äâîðîì, ïî êîòîðîìó åìó äàâàëîñü 100 òûñ. òàëåðîâ â ãîä, è ýòè äåíüãè, áóäó÷è õîðîøî ðàñïðåäåëåíû, âîññòàíîâèëè áû âñå è óïëàòèëè áû âñå äîëãè”25. 2. Êàê òîíêèé ïñèõîëîã, îíà èìèòèðóåò äóøåâíóþ îòêðûòîñòü, êîòîðàÿ âûäàåò åå äèïëîìàòè÷åñêèå ñïîñîáíîñòè: „ß êðåïêî ñòîÿëà çà èñòèíó, íå òåðÿëà ïðèñóòñòâèÿ äóõà è, äëÿ áëàãà äåëà Âåëèêîãî Êíÿçÿ, ïðèìèðèëàñü ñ ñàìûì ñìåðòåëüíûì âðàãîì ñâîèì – êàíöëåðîì Áåñòóæåâûì”26. 3. Áîëåå òîãî, Âåëèêàÿ êíÿãèíÿ óêàçûâàåò íà ñâîè çíàíèÿ þðèäè÷åñêîãî õàðàêòåðà, êîòîðûå ñî÷åòàþòñÿ ó íåå ñ ÷åòêèìè è ðåøèòåëüíûìè äåéñòâèÿìè ÷åëîâåêà, óâåðåííîãî â ñâîåé ïðàâîòå: „Òîãäà ÿ ïèñüìåííî èçëîæèëà î âñåõ ïðîòèâîðå÷èÿõ äåéñòâèé Áðîêäîðôà, î åãî ïîñòóïêàõ çà è ïðîòèâ Øóâàëîâûõ, è åãî îáâèíåíèÿõ, è ïåðåäàëà ýòó áóìàãó Âåëèêîìó Êíÿçþ”27. Âñå ýòî äîïîëíÿåò ïðîñâåòèòåëüñêèé îáðàç àâòîðà, îáðàòèâøåãîñÿ ê æàíðó àíåêäîòà, ñ öåëüþ âûäåëåíèÿ òàêèõ ãðàíåé ñâîåé ëè÷íîñòè, êàê âîñïèòàíèå, îáðàçîâàíèå, óì, äèïëîìàòè÷íîñòü, ïñèõîëîãè÷åñêàÿ ÷óòêîñòü. Íå ñëó÷àéíî ïðîòèâîñòîÿíèÿ Âåëèêàÿ êíÿãèíÿ – Áðîêäîðô, Âåëèêàÿ êíÿãèíÿ – Ïåòð Ôåäîðîâè÷, Âåëèêàÿ êíÿãèíÿ – Åëèçàâåòà Ïåòðîâíà â ðàññêàçå ëèøü î ìàëåíüêîì ýïèçîäå èç æèçíè Åêàòåðèíû ëîãè÷åñêè ïîäâîäÿò íå ê îòêðûòîìó íðàâîó÷åíèþ, íî, íàîáîðîò, îáîðà÷èâàþòñÿ â êóëüìèíàöèè âñåé èñòîðèè ïàðàäîêñàëüíûì âûñêàçûâàíèåì ãåðîèíè îòíîñèòåëüíî ñîâåòíèêîâ ìîíàðõà: „×òîáû îêîí÷èòü èçîáðàæåíèå ñåðäöà Áðîêäîðôà ïðèáàâëþ, ÷òî ÿ ñëûøàëà åãî óòâåðæäàâøèì ïðè âñåõ çà ñòîëîì, ÷òî äëÿ ñäåëàíèÿ àðìèè: áîëåå äåÿòåëüíîþ, íåîáõîäèìî óáèâàòü âñåõ ðàíåíûõ. È êîãäà 24 25 26 27

Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem,

ñ. ñ. ñ. ñ.

97. 94. 95. 96.

Äèàëîã Âåëèêîé êíÿãèíè Åêàòåðèíû Àëåêñååâíû ñ ïîëüñêèì àíîíèìíûì...

15

Âåëèêèé Êíÿçü âîçðàæàë ïðîòèâ æåñòîêîñòè, òî Áðîêäîðô ïðèâîäèë â ïîäòâåðæäåíèå, ÷òî øâåäû âñåãäà òàê ïîñòóïàëè. Ãðàô À. Øóâàëîâ ñèäåë òîãäà îêîëî ìåíÿ, è ÿ, òîëêíóâ åãî ëîêòåì, ñêàçàëà ïðè òîì: ÿ áû íà÷àëà ñ òîãî, ÷òî ïóñòèëà áû ïóëþ â ìîçã òàêîãî ñîâåòíèêà!”28. Ñ îäíîé ñòîðîíû, ýòà êðàñíîðå÷èâàÿ ôðàçà âûñâå÷èâàëà òàêèå ëè÷íîñòíûå äîñòîèíñòâà ãåðîèíè (ïîìèìî èíòåëëåêòóàëüíîãî ïðåâîñõîäñòâà íàä ñâîèì îêðóæåíèåì), êàê ðåøèòåëüíîñòü, ìóæåñòâåííîñòü è îòâàæíîñòü, à ñ äðóãîé – õàðàêòåðèçîâàëà àâòîðñêèé ñïîñîá ìûøëåíèÿ, êîòîðûé ÷åðåç àíåêäîòè÷åñêîå âèäåíèå ñèòóàöèè ïîêàçûâàë êàê ðàç ñàìó îñíîâó ïðîñâåòèòåëüñêîãî ìèðîâîñïðèÿòèÿ. Ýìîöèîíàëüíîå âûñêàçûâàíèå ãåðîèíè – îòâåò íà ôðàçó èç Çëàòîãî èãà ñóïðóæåñòâà, ãëàñÿùóþ „Æèòü êòî ñ âîëêîì â ïîêîå ìûñëèò, / òî íàäîáíî çóáû ïðåæäå âûáèòü”29, âûãëÿäèò òåì áîëåå îïðàâäàíî, ÷òî ðå÷ü èäåò íå òîëüêî î ïðîáëåìå ëè÷íûõ äîëãîâ Âåëèêîãî êíÿçÿ, íî î áëàãîñîñòîÿíèè âñåãî ðîññèéñêîãî íàðîäà, â ñâÿçè ñ ÷åì àíåêäîò èç áûòîâîãî ðàññêàçà ïðåâðàùàåòñÿ â õàðàêòåðèñòèêó ïðàâëåíèÿ Åëèçàâåòû Ïåòðîâíû, äàëåêîãî îò Ïðîñâåùåíèÿ, è çàÿâêó áîëåå äîñòîéíîé êàíäèäàòóðû íà ðîññèéñêèé òðîí. Ñàìîïðåçåíòàöèÿ Åêàòåðèíû ïðåäñòàåò áîëåå îò÷åòëèâî ÷åðåç îêðóæàþùèé àíåêäîò êîíòåêñò àôîðèçìîâ, ïîìåùåííûõ â Îñîáîé òåòðàäè. Ýòîò êîíòåêñò òàêæå ìíîãîñëîåí è íàïðàâëåí ê ðàçíûì ñîöèàëüíûì ÿðóñàì. Çäåñü åñòü è ðàçìûøëåíèÿ î íàðîäíîì áëàãå, êîòîðîå ìîãóò ïðèíåñòè âîñïèòàíèå è îáðàçîâàíèå: „Ó÷ðåæäåíèå Ñåí-Ñèðà. Ñðåäñòâî ïîäðàæàòü åìó ñ ïîëüçîþ è óäîáñòâîì áóäåò çàêëþ÷àòüñÿ â âûçîâå íàñòàâíèöû êëàññîâ è ïîëó÷åíèè ïðÿìî îò ôðàíöóçñêîãî äâîðà óñòàâà è æóðíàëîâ ýòîãî çàâåäåíèÿ”30. Çàòåì ïîäíèìàåòñÿ ïðîáëåìà ìàòåðèàëüíîãî ñîñòîÿíèÿ ðîññèéñêèõ ïîääàííûõ: „ß õî÷ó, ÷òîáû ñòðàíà è ïîääàííûå áûëè áîãàòû – âîò íà÷àëî, îò êîòîðîãî ÿ îòïðàâëÿþñü: ÷ðåç ðàçóìíîå ñáåðåæåíèå îíè ýòîãî äîñòèãíóò”31. Âåí÷àåò ýòè ïðîñâåòèòåëüñêèå óñòàíîâêè àâòîðà îáðàç ãåðîèíè, îòêðûòî çàÿâëÿþùåé: „Ïðèçíàþñü, ÷òî õîòÿ ÿ ñâîáîäíà îò ïðåäðàññóäêîâ è óì ó ìåíÿ îò ïðèðîäû ôèëîñîôñêèé, îäíàêî ÷óâñòâóþ âåëèêóþ ñêëîííîñòü ÷òèòü äðåâíèå ðîäû”32. Êàê âèäíî, ãåðîèíÿ îòêðîâåííî ïðèìåðèâàåò ìàñêó èäåàëüíîãî ïðàâèòåëÿ íà ñåáÿ.

28 29 30 31 32

Ibidem, ñ. 96–97. À.Ì. Ïàí÷åíêî, op. cit., ñ. 327. Áóìàãè èìïåðàòðèöû Åêàòåðèíû II..., ñ. 82. Ibidem, ñ. 83. Ibidem.

16

Tatiana Akimova

Òàêèì îáðàçîì, àíåêäîò î ïðîõâîñòå, íàæèâàþùåìñÿ çà ñ÷åò ðóññêîé êàçíû áëàãîäàðÿ ñâîèì âðåäèòåëüñêèì ñîâåòàì íàñëåäíèêó ðóññêîãî ïðåñòîëà, ïðåâðàùàåòñÿ â ðàññêàçå Åêàòåðèíû â ïðåçåíòàöèþ åå ëè÷íîñòíûõ êà÷åñòâ, êîòîðûå ñîîòíîñÿòñÿ ñ íîðìîé ïîâåäåíèÿ ïåðâîãî ãîñóäàðñòâåííîãî ëèöà è òîé ïðîãðàììîé, êîòîðóþ îíà àôîðèñòè÷íî çàÿâëÿåò â «òåòðàäè». Àíåêäîò â äàííîì ñëó÷àå äåìîíñòðèðóåò ïîíèìàíèå áóäóùåé ïðàâèòåëüíèöåé òåñíîé ñâÿçè ìîíàðõà ñ äâîðîì è åå ðåøèòåëüíîå æåëàíèå ðóêîâîäèòü ñâîèì îêðóæåíèåì. Ïîýòîìó íå ñëó÷àéíî òàê ìíîãî âíèìàíèÿ óäåëÿåòñÿ îáðàçó öàðñêîãî ñîâåòíèêà, äàëåêîãî îò ñîâåðøåíñòâà è íàïðàøèâàþùåãîñÿ íà ïðîñâåòèòåëüñêîå âîñïèòàíèå.  òî æå âðåìÿ ïîä÷åðêèâàþòñÿ ñëàáûå ÷åðòû ìóæñêîãî ïîëà, ïðåæäå âñåãî, Âåëèêîãî êíÿçÿ Ïåòðà Ôåäîðîâè÷à, íå ðàçáèðàþùåãîñÿ íè â ëþäÿõ, íè â ïîëèòèêå, è âîîáùå íå îáðåìåíåííîãî óìîì. Èòàê, àíåêäîò, ðàññêàçàííûé Åêàòåðèíîé, äîñòèãàë ñðàçó òðåõ öåëåé: 1) ïåðåäàâàë íåçäîðîâóþ àòìîñôåðó ïîñëåäíèõ ëåò Åëèçàâåòèíñêîãî ïðàâëåíèÿ, â êîòîðîé ïðîöâåòàëè êàçíîêðàäû ïðè âûñîêîðîäíûõ äóðàêàõ; 2) ïðåäîñòàâëÿë âîçìîæíîñòü Âåëèêîé êíÿãèíå íàðèñîâàòü ïîðòðåò ñâîåãî ìóæà, íå ñïîñîáíîãî ê äåëàì ãîñóäàðñòâåííîãî óïðàâëåíèÿ ïî òîìó, êàêèõ ëþäåé îí áðàë ñåáå â ñîâåò÷èêè; 3) ÿâëÿëñÿ ñïîñîáîì çàùèòû öåñàðåâíû îò íàãîâîðîâ íå÷èñòûõ íà ðóêó âåëüìîæ; 4) äåìîíñòðèðîâàë ëèòåðàòóðíûå äàðîâàíèÿ Åêàòåðèíû, ñîîòâåòñòâóþùèå òðåáîâàíèþ ôðàíöóçñêîãî ñàëîíà ìàäàì Æîôôðåí; 5) áûë îòâåòîì íà äèàëîã î ìåñòå è ðîëè æåíùèíû â îáùåñòâå, êîòîðûé áûë íà÷àò â ýïîõó Ðåíåññàíñà, ïðîäîëæåí â ýïîõó áàðîêêî è àêòóàëèçèðîâàí â ýïîõó Ïðîñâåùåíèÿ. Îäíàêî Âåëèêàÿ êíÿãèíÿ ïîíèìàëà, ÷òî Îñîáàÿ òåòðàäü íå ñòàíåò äîñòîÿíèåì ïå÷àòè. È çíà÷èò, îáðàùàÿñü ê æàíðó àíåêäîòà, îíà ðåøàëà äðóãóþ çàäà÷ó, à èìåííî: ëèòåðàòóðíîé ñàìîïðîâåðêè â äóõå ñàëîíî⠖ òîëüêî òâîð÷åñêîé ñàìîðåàëèçàöèåé îáîñíîâûâàëàñü çàÿâêà Åêàòåðèíû íà êóðñ ïðîñâåùåííîãî àáñîëþòèçìà. Çàíèìàÿñü ñî÷èíèòåëüñòâîì è ïîäâåðãàÿ êðèòè÷åñêîìó àíàëèçó ñâîå îêðóæåíèå, áóäóùàÿ èìïåðàòðèöà, ñ îäíîé ñòîðîíû, îáäóìûâàëà íîðìàòèâíóþ ñòîðîíó îáðàçà ìîíàðõà è îáðàçà åãî ñîâåòíèêà, à ñ äðóãîé – îòòà÷èâàëà ñìåõîâóþ ïàëèòðó âîñïèòàòåëüíûõ ïðèåìîâ, íåîáõîäèìûõ è ïèñàòåëþ, è ïðàâèòåëþ ýïîõè Ïðîñâåùåíèÿ.

Äèàëîã Âåëèêîé êíÿãèíè Åêàòåðèíû Àëåêñååâíû ñ ïîëüñêèì àíîíèìíûì...

17

Streszczenie Dialog Wielkiej ksiê¿nej Katarzyny Aleksejewny z anonimowym polskim autorem o miejscu i roli kobiety w spo³eczeñstwie: problematyka funkcjonowania anegdoty w twórczoœci Katarzyny II W artykule rozpatrywany jest problem funkcjonowania anegdoty w twórczoœci Katarzyny II. Anegdota o m¹drej i wykszta³conej ¿onie podejmuje dialog z tekstem pt. Z³ote jarzmo ma³¿eñstwa anonimowego polskiego autora, w którym wizerunek ¿ony staje siê obiektem ¿artów i jawnej renesansowej kpiny. Katarzyna Aleksiejewna opowiada siê za oœwieceniow¹ koncepcj¹, wed³ug której miejsce kobiety w spo³eczeñstwie okreœla jej wykszta³cenie, wychowanie i zdolnoœci literackie. Dziêki tym cechom kobieta mo¿e zostaæ Pani¹ salonu literackiego, a w szczególnym przypadku – Imperatorow¹.

Summary Dialogue of a Grate duchess Catherine Alexeevna with a Polish anonymous author about woman’s place and role in the society: back to question about functioning of the genre of anecdote in Catherine’s II fiction In the article is considered the problem of functioning anecdote in Catherine’s II fiction. Anecdote depicting the image of a clever and educated wife starts a dialogue with a Polish anonymous author’s text A golden burden of marriage, in which the image of wife becomes a target for mocking and open Renaissance laugh. Catherine Alexeevna answers on it using Enlightening conception of a wife image, whose place in the society is determined by her education, upbringing and literature abilities. Thanks to her qualities, a woman can become the owner of the salon and even in some exceptional cases – the Empress.

18

Tatiana Akimova

UWM w Olsztynie

Afanasij Fet w krytyce zachodniej Acta Polono-Ruthenica XVII, 2012 19 ISSN 1427-549X

Joanna Dziedzic Bia³ystok

Afanasij Fet w krytyce zachodniej Twórczoœæ Afanasija Feta (1820–1892) od lat stanowi przedmiot badañ literaturoznawców. Do zainteresowania spuœcizn¹ literack¹ rosyjskiego klasyka przyczyni³a siê niew¹tpliwie wartoœæ artystyczna jego dzie³, jak równie¿ osobowoœæ samego twórcy. Lata ¿ycia poety przypadaj¹ na niezwykle interesuj¹cy okres w historii i literaturze Rosji, spinaj¹cy epoki romantyzmu i realizmu. Pierwszy zbiór wierszy Feta (Panteon liryczny, 1840) zosta³ opublikowany jeszcze za ¿ycia Wasilija ¯ukowskiego (1783–1852), zaœ ostatni (Ognie wieczorne, 1885, 1888, 1891) w okresie, gdy talent Antoniego Czechowa (1860–1904) by³ ju¿ w pe³ni dojrza³y. W³aœciwie od pocz¹tku swojej drogi twórczej autor Bachantki znajdowa³ siê w centrum rosyjskiego ¿ycia literackiego. Zarówno jego utwory poetyckie, jak i artyku³y krytycznoliterackie stanowi³y integraln¹ czêœæ wielkiej literatury lat 40., 60. i 80. XIX wieku. Nie dziwi zatem, ¿e twórczoœæ Feta sta³a siê przedmiotem dociekañ wielu wybitnych rosyjskich uczonych, takich jak choæby Wiktor ¯yrmunski, Borys Buchsztab, Dymitr B³agoj, Leonid Rozenblum1. Badania te obejmuj¹ szerokie spektrum tematów: od rozwa¿añ dotycz¹cych biografii twórcy przez formaln¹ analizê jêzyka poetyckiego, stylu, koncepcji estetycznych po zawartoœæ filozoficzn¹ wierszy. Szczególne zainteresowanie liryk¹ A. Feta w literaturoznawstwie zachodnim mo¿na odnotowaæ od po³owy XX wieku. Zaowocowa³o ono szeregiem monografii oraz artyku³ów g³ównie angielsko- i niemieckojêzycznych. Wtedy to zaczê³y pojawiaæ siê najbardziej znacz¹ce prace, które wyznaczy³y kierunki badañ w latach póŸniejszych. Wœród bogatego materia³u naukowego na pierwszy plan wysuwa siê jedna z pierwszych angielskojêzycznych syntez literaturoznawczych pióra Richarda Gustafsona The imagination of Springs. The poetry of Afanasy Fet2. Gustafson wprowadza interesuj¹c¹ klasyfikacjê wierszy Feta, 1

Patrz: Â. Æèðìóíñêèé, Êîìïîçèöèÿ ëèðè÷åñêèõ ñòèõîòâîðåíèé, Ïåòðîãðàä 1921; Á. Áóõøòàá, À. Ôåò. Î÷åðê æèçíè è òâîð÷åñòâà, Ëåíèíãðàä 1974; Ä. Áëàãîé, Ìèð êàê êðàñîòà (Î Âå÷åðíèõ îãíÿõ À.À. Ôåòà), Ìîñêâà 1975; Ë. Ðîçåíáëþì, À. Ôåò è ýñòåòèêà ÷èñòîãî èñêóññòâà, „Âîïðîñû ëèòåðàòóðû”, 2003, nr 2, s. 105–162. 2 R. Gustafson, The imagination of Springs. The poetry of Afanasy Fet, Yale University Press, New Haven 1966.

Joanna Dziedzic

20

dziel¹c je na: lirykê opisow¹ (the descriptive lyric), monologi adresowane (the addressed monologue) oraz poezjê wyrozumowan¹ (the poety of Wit)3. Te trzy modele liryków cechowa³a, zdaniem badacza, niezwyk³a obrazowoœæ i plastycznoœæ, a zarazem nowatorstwo, które zbli¿a³o wiersze Feta do poezji Paula Verlaine’a. Gustafson wyprowadza rodowód poetycki Feta z poetyckiej tradycji zachodniej. W g³oszonych przez rosyjskiego twórcê zasadach estetycznych oraz praktyce poetyckiej przejawia siê, jego zdaniem, g³êboka wiêŸ z nurtem poezji zachodniej XIX i XX wieku, reprezentowanej przez Wiliama Blake’a, Samuela T. Colridge’a, Novalisa, Charlesa Baudelaire’a i Thomasa Eliota. Odciêcie Feta od rosyjskiego procesu historycznoliterackiego nie przyczyni³o siê jednak, jak s³usznie wspomina Jan Czykwin, do pog³êbionych i odkrywczych wniosków4. Ewolucja poety, zdaniem angielskiego literaturoznawcy, dokonywa³a siê poprzez walkê z tradycj¹ romantyzmu, w wyniku której rodzi³ siê impresjonista. W pogl¹dach na znaczenie i cel sztuki Fet, jak twierdzi badacz, podporz¹dkowany jest myœli filozoficznej Schopenhauera. Pogl¹dy Gustafsona, który postrzega³ Feta przede wszystkim jako poetê impresjonistê, g³osz¹cego has³a estetyzmu w sztuce, zainteresowanego g³ównie tematami przyrody i mi³oœci, wp³ynê³y znacz¹co na recepcjê twórczoœci autora Melodii przez literaturoznawców zachodnich. WyraŸnie obrazuj¹ to opinie pojawiaj¹ce siê w ogólnych opracowaniach poœwiêconych historii literatury rosyjskiej. I tak w The reader’s encyklopedia William Rose Benet pisze, ¿e po opublikowaniu wierszy w 1850 i 1856 r. ustali³a siê reputacja Feta jako poety lirycznego, którego wiersze cechowa³a niezwyk³a melodyjnoœæ, zaœ dominuj¹cymi tematami by³a przyroda i mi³oœæ5. Ostre i nieprzychylne wobec poety stanowisko wiod¹cych krytyków literackich 60. XIX wieku, którzy widzieli w jego lirykach jedynie przyk³ad bezp³odnego has³a „sztuka dla sztuki” (art for art’s sake), przyczyni³o siê do wycofania siê autora Diany z dzia³alnoœci literackiej na blisko dwadzieœcia lat. Podobny s¹d o przewadze tematyki mi³osnej i pejza¿owej w dorobku literackim Feta wyg³asza Victor Terras w Handbook of Russia literature6. Dodaje tak¿e, ¿e mo¿na w poezji rosyjskiego twórcy wyodrêbniæ grupê wierszy o charakterze refleksyjnym, filozoficznym. Podkreœla – w œlad za Gustafsonem – ostroœæ spojrzenia poety na œwiat i intensywnoœæ dostrzeganego piêkna. Traktowanie 3

T³umaczenia terminów zaproponowane zosta³y przez Jana Czykwina. Patrz: idem, Afanasij Fet. Studium historycznoliterackie, Bia³ystok 1984, s. 128–129. 4 Ibidem, s. 128. 5 W. R. Benet, The reader’s encyclopedia, New York 1967, s. 346. 6 V. Terras, Handbook of Russia literature, Yale University Press, New Haven – London 1985, s. 135–136.

Afanasij Fet w krytyce zachodniej

21

przez Feta przyrody jako bytu o¿ywionego jest zdaniem tego krytyka kontynuacj¹ tradycji romantycznej (np. w wierszach Èâû è áåðåçû, Íà ñòîãå ñåíà íî÷üþ þæíîé, ß äîëãî ñòîÿë íåïîäâèæíî). Terras zwraca uwagê na nastrojowoœæ i melodyjnoœæ liryków autora Ogni wieczornych. Sny, nieuchwytne uczucia stanowi¹ istotê poezji Feta i w po³¹czeniu z melodyjnym brzmieniem wierszy tworz¹ pó³przezroczyste, pe³ne œwiat³a i przestrzeni obrazy, które sw¹ irracjonalnoœci¹ mia³y inspirowaæ w póŸniejszej epoce symbolistów. Angielski uczony wyodrêbnia te¿ grupê wierszy Feta naznaczonych piêtnem schopenhauerowskiego pesymizmu. Wp³yw filozofii niemieckiego myœliciela na twórczoœæ Feta stanowi g³ówny punkt rozwa¿añ Sigrid Maurer, która w pracy Schopenhauer in Russia: his influence on Turgenev, Fet and Tolstoy przedstawia najwa¿niejsze fakty z ¿ycia poety, wskazuj¹c, w jaki sposób jego predyspozycje psychiczne sta³y siê podatnym gruntem dla myœli niemieckiego filozofa7. Wed³ug badaczki, filozofia Schopenhauera w pewien sposób systematyzowa³a rozwa¿ania i s¹dy poety, które wczeœniej ju¿ ukszta³towa³y siê pod wp³ywem jego osobistych doœwiadczeñ. Autor Panteonu lirycznego ucieleœnia³ bowiem idea³ artysty, który w czystej kontemplacji znajduje ucieczkê od szarej, pe³nej k³opotów egzystencji. Maurer podkreœla jednak, ¿e poeta daleki by³ od schopenhauerowskiej negacji ¿ycia. Wedle jej s³ów, Fet kocha³ sztukê, a dopóki istnia³ choæ jeden obiekt mi³oœci, dopóty nie móg³ odrzuciæ ¿ycia. Sztuka stanowi³a centrum i odkupieñcz¹ si³ê jego ¿ycia. Bez w¹tpienia estetyka Schopenhauera odcisnê³a na Fecie swoje piêtno, jednak zachowa³ on odrêbnoœæ i oryginalnoœæ, przepuszczaj¹c niejako owe idee filozoficzne przez pryzmat w³asnej osobowoœci. Jak s³usznie konkluduje Jan Czykwin, analiza Sigrid Maurer jest nieco jednostronna, poniewa¿ badaczka pomija wp³yw innych niemieckich filozofów (zw³aszcza Schellinga) na twórczoœæ Feta8. Popularny w dziewiêtnastowiecznej Rosji schellingianizm – przypomina T.J. Binyon – wi¹¿e autora Ja przyszed³em… z Tiutczewem i Lermontowem oraz osadza rodowód poetycki w estetyce romantycznej9. Z innej, nowatorskiej perspektywy tematykê filozoficzn¹ utworów rosyjskiego poety naœwietla og³oszona w 1994 r. rozprawa Weroniki Shenshin. W pracy zatytu³owanej The metaphysical and poetical universe of A.A. Fet amerykañska uczona skupia siê na filozoficznych, ontologicznych i estetycznych 7 S. H. Maurer, Schopenhauer In Russia: his influence on Turgenev, Fet and Tolstoy, Michigan 1966. 8 Patrz: J. Czykwin, Afanasij Fet. Studium historycznoliterackie, Bia³ystok 1984, s. 132. 9 T.J. Binyon, Lermontow, Tjutschew and Fet, [w:] Nineteenth Century Russian Literature. Studies of ten Russian writers, London 1973.

22

Joanna Dziedzic

Ÿród³ach tekstów rosyjskiego poety10. Interesuje j¹ metafizyczny aspekt poezji, który wczeœniej rzadko by³ przedmiotem badañ rusycystów (zw³aszcza okresu sowieckiego), co stanowi te¿ o wartoœci poznawczej jej pracy. Chrzeœcijañskie przekonanie o nieœmiertelnoœci duszy jest, zdaniem Shenshin, stale obecne w poetyckich tekstach Feta, pocz¹wszy od wierszy z 1840 r. a¿ po ostatnie edycje Ogni wieczornych (1883/91). Autorka próbuje podwa¿yæ przekonanie wielu badaczy o ateizmie Feta, wskazuj¹c na takie jego wiersze, jak ÏÏ Áîòêèíó czy Õîðóãâü ñâÿùåííóþ ïîäúÿâ ñâîåé äåñíîé, w których odnajduje treœci religijne. Przeb³yski intensywnej modlitwy dostrzega te¿ w wierszach Îïÿòü ÿ çàòåïëþ ëàìïàäó, Êîãäà êè÷ëèâûé óì i ×åì äîëåå ÿ æèâó. W odró¿nieniu od wielu zachodnich i rosyjskich literaturoznawców podkreœla, ¿e poeta by³ g³êboko osadzony w kulturze rosyjskiej, ukszta³towanej w du¿ej mierze przez tradycjê prawos³awia i st¹d mia³a p³yn¹æ jego sk³onnoœæ do sfery prze¿yæ duchowych. Fet, jak twierdzi Shenshin, poszukiwa³ piêkna w kontemplacji tego, co wieczne, nieska¿one z³em œwiata, w modlitwie. Budowa³ w³asny harmonijny poetycki wszechœwiat, w którym nie pojawia siê typowa dla romantyków groza nocy czy okropnoœæ œmierci. Noc w lirykach autora Diany by³a nacechowana pozytywnie (na co wskazuje chocia¿by tytu³ ostatniego tomu wierszy – Ognie wieczorne), w odró¿nieniu od obrazów nocy nakreœlonych przez Lermontowa, Tiutczewa lub Boratynskiego. Shenshin dostrzega w poetyckiej wizji Feta element metafizyczny, przejawiaj¹cy siê przede wszystkim w jego koncepcji czasu nieograniczonego ramami przesz³oœci, teraŸniejszoœci i przysz³oœci. Podmiot liryczny mo¿e swobodnie poruszaæ siê w tej czasoprzestrzeni, która zaciera granice pomiêdzy œwiatem widzialnym i niewidzialnym. Obrazuj¹ to takie wiersze, jak Òåïåðü, Íèêîãäà, Íî÷ü ìàéñêàÿ. £adunek metafizyczny, niezwyk³a melodyjnoœæ, obfitoœæ symboli (np. s³oñca i ksiê¿yca) cechuj¹ce poezjê Feta zainspirowa³y, jak konkluduje uczona, twórców rosyjskiego symbolizmu (przede wszystkim W³odzimierza So³owjowa, Konstantina Balmonta i Aleksandra B³oka). Kolejnym wa¿nym zagadnieniem, wokó³ którego skupiaj¹ siê zainteresowania badawcze zachodnioeuropejskich i amerykañskich rusycystów, jest warsztat twórczy Feta, budowa wiersza i charakter jêzyka poetyckiego. Szczególny wk³ad do badañ nad tym problemem wnios³y prace duñskiego uczonego E. Egeberga11 , 10 W. Shenshin, The Metaphysical and poetical universe of A. A. Fet, Thesis, University of Illinois at Urbana, Champaign 1994, [online] . Powy¿sza rozprawa doktorska, obroniona przez autorkê na Uniwersytecie Illionois, by³a podstaw¹ jej ksi¹¿ki pt. À.À. Ôåò-Øåíøèí. Ïîýòè÷åñêîå ìèðîñîçåðöàíèå, Ìîñêâà 2003. 11 E. Egeberg, „Kjarligheten Har ord...”. En studie I Afanasij Fets diktekunst, Tromso 1976; E. Egeberg, A.A. Fet als Dichter der russischen Romantic, „Scando-Slavica”, t. XIX, Copenhagen 1973.

Afanasij Fet w krytyce zachodniej

23

niemieckiego badacza R.D. Keila12 oraz szereg anglojêzycznych publikacji autorstwa m.in. A. Briggsa i R. Šilbajoris13. W tym kierunku prowadzone by³y równie¿ wieloletnie badania niemieckiej uczonej Emily Klenin14, których zwieñczeniem jest obszerna monografia zatytu³owana The poetry of Afanasy Fet opublikowana w 2002 r.15 Klenin, podobnie jak jej poprzednicy, umiejscawia Feta w kontekœcie niemieckiego dziedzictwa kulturowego. Opieraj¹c siê na w³asnych doœwiadczeniach osoby, która z jednej strony wywodzi siê z rodziny o korzeniach rosyjskich, z drugiej zaœ wychowana zosta³a w œrodowisku kultury niemieckiej i jêzyka niemieckiego, próbuje wyjaœniæ specyficzny charakter bilingwizmu Feta. Owa swoista dwujêzycznoœæ, maj¹ca swój pocz¹tek ju¿ w dzieciñstwie poety (ojciec by³ Rosjaninem, matka Niemk¹), jest dla badaczki punktem wyjœcia do rozwa¿añ na temat stylu i budowy jego wierszy. Interferencja dwóch niezwykle bogatych kultur, dwóch jêzyków rzutowa³a – jak twierdzi rusycystka – zarówno na stronê formaln¹ poezji Feta, jak i g³oszone przez niego zasady estetyczne. Zainteresowania poety oscyluj¹ wokó³ takich zagadnieñ jak uczucia, emocje, pamiêæ, œwiadomoœæ, percepcja. Klenin próbuje wykazaæ, w jaki sposób procesy psychiczne, z³o¿one stany œwiadomoœci znalaz³y swoje odzwierciedlenie w warstwie jêzykowej jego utworów. Na podstawie wiersza Diana naœwietla z³o¿one interakcje pomiêdzy percepcj¹, pragnieniem i odpowiedzi¹ estetyczn¹. Zestawiaj¹c dwie wersje wiersza Èçìó÷åí æèçíüþ, bada relacje miêdzy pamiêci¹ i zmys³ami. Dowodzi, ¿e Fet intuicyjnie rozumia³ kruchoœæ i ró¿norodnoœæ œwiadomoœci jednostki ludzkiej, potrafi³ z niezwyk³¹ subtelnoœci¹ prezentowaæ emocje, poszukuj¹c nowych technik poetyckich. W mistrzowski sposób doœwiadczenie subiektywne, indywidualne przeradza³o siê w utworze Feta w doœwiadczenie zbiorowe. 12 13

R.D. Keil, Die Lyrik A.A. Fets. Versuch einer Wesenbestimmung, Bonn 1955. A. Briggs, Annularity as a melodic principle in Fet’s verse, “Slavic Review” 1969 (28), nr 4, s. 591–603; A. Briggs, The metrical virtuosity of Afanasy Fet, “The slavonic and East European Review” 1974 (52), nr 128, s. 355–365; R. Šilbajoris, Dynamic elements in the lyrics of Fet, “Slavic Review” 1967 (26), nr 2, s. 217–226. 14 E. Klenin, Musicality in Russian and Polish Verse: Fet’s Trochaic Tetrameter and Related Problems of Syllabotonic Versification, [w:] American Contributions to the Tenth International Congress of Slavists. Sofia, September 1988, t. I: Literature, ed. J. G. Harris, Columbus, Ohio, “Slavica” 1988, s. 219–239; Rhyme and Word Frequency in a Group of Poems by Fet, [w:] Grammatik – Text – Sprachkunst, Dem Wirken Rudolf Rùžièkas gewidmet, „Sitzungsberichte der Akademie der Wissenschaften der DDR. Gesellschaftswissenschaften”, Jahrgang 1987, nr 15/G, Akademie-Verlag, Berlin 1988, s. 55–61; On the Sources of Fet’s Aesthetics of Music: Wackenroder, Schopenhauer, and Shevyrev, “Die Welt der Slaven” 1985 (30), nr 2, s. 319–344. 15 E. Klenin, The Poetics of Afanasy Fet, „Bausteine zur Slavischen Philologie und Kulturgeschichte” 39, Böhlau Verlag, Köln – Weimar – Wien 2002.

Joanna Dziedzic

24

Autorka przedstawia wnikliwe uwagi na temat dyskursu pomiêdzy nadawc¹ i adresatem wiersza, dynamicznej interakcji miêdzy „uczestnikami tekstu”. „Poezja Feta – pisze Klenin – jest niezwyk³a nie tylko dziêki subtelnoœci, z jak¹ twórca reprezentuje stany psychiczne, ale tak¿e dziêki temu, ¿e wzbudza pewne stany mentalne w czytelnikach, którzy doœwiadczaj¹ tego tekstu...”16. Fetowskie t³umaczenia Goethego s¹ jej zdaniem dowodem na to, ¿e doœwiadczenia autora Starych listów zwi¹zane z wersologi¹ niemieck¹ zainspirowa³y go do stosowania dolnika. Autorka dokonuje statystycznego przegl¹du praktyki wersyfikacyjnej, „klasycznych” form metrycznych, takich jak heksametr i werset daktyliczny, wyodrêbnia te¿ grupê przymiotników, które odgrywaj¹ kluczow¹ rolê w sposobie obrazowania rosyjskiego poety. Monografia pióra Emily Klenin, w nowatorski sposób ujmuj¹ca zagadnienia wersyfikacyjne liryków autora Muzy, nie jest jedyn¹ prac¹ o Fecie, jaka powsta³a w ostatnim dziesiêcioleciu. Badania nad warsztatem poetyckim Feta kontynuuje niemiecki uczony Stefan Schneider. W roku 2009 zosta³a opublikowana jego praca An den Grenzen der Sprache: eine Studie zur „Musikalität” am Beispiel der Lyrik des russischen Dichters Afansij Fet 17. W tej obszernej rozprawie autor porz¹dkuje materia³ teoretycznoliteracki dotycz¹cy zwi¹zków pomiêdzy muzyk¹ i literatur¹. Kontynuuj¹c dociekania Borysa Eichenbauma18, zastanawia siê nad czynnikami decyduj¹cymi o melodyjnoœci wiersza, sprawiaj¹cymi, ¿e wiersz nazywamy „muzycznym, melodyjnym”. Wskazuje, ¿e terminologia muzykologiczna czêsto jest wykorzystywana przez badaczy literatury, nie ma jednak jednorodnej opinii w sprawie ich stosowania. Schneider proponuje w³asny oryginalny model terminologiczny, w którym identyfikuje muzykê jako zjawisko wyraŸnie literackie. Jako materia³ badawczy wybiera poezjê Feta, czêsto okreœlan¹ terminem „muzyczna”. Poddaje szczegó³owej analizie warsztat poetycki rosyjskiego liryka, weryfikuje ró¿norodne stanowiska wczeœniejszych badaczy w kwestii budowy wierszy, odnajduje analogie do opisu poezji w muzyce. Opieraj¹c siê na za³o¿eniach w³asnej metodologii, pokazuje, jak u¿yte w materiale poetyckim elementy leksykalne i nieleksykalne, zastosowanie powtórzeñ i kontrast sprawiaj¹, ¿e strukturê tych wierszy mo¿na nazwaæ mistrzowsko precyzyjn¹.

16

Ibidem, s. 103 [t³um. – J. Dz.]. S. Schneider, An den Grenzen der Sprache: eine Studie zur „Musikalität” am Beispiel der Lyrik des russischen Dichters Afanasij Fet, Berlin 2009. 18 Á. Ýéõåíáàóì, Ìåëîäèêà ðóññêîãî ëèðè÷åñêîãî ñòèõà, Ïåòðîãðàä 1922. 17

Afanasij Fet w krytyce zachodniej

25

Na tle badañ zachodnich polska recepcja twórczoœci Feta przedstawia siê doœæ skromnie. Mimo ¿e poezja autora Mglistego poranka, jak mo¿na przypuszczaæ, jest znana polskim rusycystom, to prac poœwiêconych jego spuœciŸnie literackiej jest stosunkowo ma³o. Ogólne informacje pojawiaj¹ siê w opracowaniach zbiorowych poœwiêconych historii literatury rosyjskiej (np. pióra Barañskiego, Antoniego Semczuka, Bogus³awa Muchy). Fundamentalne miejsce zajmuj¹ artyku³y Jana Czykwina oraz jego praca Afanasij Fet. Studium historycznoliterackie, skupiona przede wszystkim na teoretycznoliterackich aspektach interpretacji liryki Feta, wpisuj¹ca j¹ w ogólny historycznoliteracki kontekst epoki popuszkinowskiej. Na uwagê zas³uguje tak¿e szereg artyku³ów Danuty Piwowarskiej poœwiêconych m.in. analizie synestezji poetyckiej, ekfrazy jako jednej z g³ównych cech stylu Feta19. Do interesuj¹cych wniosków w rozwa¿aniach na temat rosyjskiej liryki romantycznej dochodzi Kazimierz Prus, który wœród liryków Feta odnajduje takie poetyckie gatunki nietradycyjne, jak fantazja, sen poetycki, modlitwa i miniatura20. Jak pokazuje zaprezentowany wy¿ej krótki przegl¹d materia³ów naukowych poœwiêconych twórczoœci Feta, nie wszystkie aspekty jego liryki zosta³y przez badaczy zachodnioeuropejskich i amerykañskich jednakowo naœwietlone. Przewa¿aj¹ prace dotycz¹ce warsztatu poetyckiego twórcy, zg³êbiaj¹ce styl i wersyfikacjê, próbuj¹ce wykazaæ zwi¹zek rosyjskiego poety z zachodnioeuropejsk¹ literatur¹ i filozofi¹ (zw³aszcza niemieck¹). I w tych aspektach wnosz¹ one nowe wartoœci poznawcze i naukowe. Niewielu uczonych dotyka jak¿e istotnej kwestii – roli Feta w rosyjskim procesie historycznoliterackim, jego znaczenia w ostrej polemice prowadzonej przez pisarzy i krytyków literackich w latach 60. XIX wieku. Wypowiedzi zachodnich rusycystów na temat poezji autora Diany maj¹ charakter wielop³aszczyznowy, ale raczej pog³êbiaj¹ te zagadnienia, które wczeœniej zosta³y zasygnalizowane przez literaturoznawców rosyjskich. Podsumowuj¹c: zarówno w zachodnich, jak i polskich badaniach spuœcizny literackiej Feta istnieje wiele luk, które mog¹ stanowiæ pola badawcze dla nowych pokoleñ literaturoznawców.

19 D. Piwowarska, Ekphrasis w poezii Afanasija Feta, [w:] Dialog sztuk w kulturze S³owian Wschodnich. Ksiêga dedykowana pamiêci Profesora Ryszarda £u¿nego, t. IV, red. J. Kapuœcik, Kraków 2002; D. Piwowarska, Ôåäîð Òþò÷åâ è Àôàíàñèé Ôåò. Èñòîðèÿ ïîýòè÷åñêèõ ñâÿçåé, [w:] Òþò÷åâñêèé ñáîðíèê. Ê äâóõñîòëåòèþ ñî äíÿ ðîæäåíèÿ ïîýòà, red. D. Piwowarska, W. Szczukin, Kraków 2004. 20 K. Prus, Rosyjska liryka romantyczna. Gatunki nietradycyjne, Rzeszów 2009.

26

Joanna Dziedzic Ðåçþìå Àôàíàñèé Ôåò â çàïàäíîé êðèòèêå

 ñòàòüå îãîâàðèâàþòñÿ ãëàâíûå, ïî ìíåíèþ àâòîðà, íàïðàâëåíèÿ â çàïàäíûõ èññëåäîâàíèÿõ òâîð÷åñòâà Àôàíàñèÿ Ôåòà, òàêèå êàê èçó÷åíèå âåðñèôèêàöèè, ñïåöèôèêè ïîýòè÷åñêîãî ÿçûêà, ñâÿçü ðóññêîãî ïîýòà ñ ëèòåðàòóðíîé è ôèëîñîôñêîé òðàäèöèåé Çàïàäà (ïðåæäå âñåãî ñ ïîýçèåé ôðàíöóçñêèõ ñèìâîëèñòîâ è èìïðåññèîíèñòîâ, à òàêæå ñ äîêòðèíîé Øîïåíãàóýðà).

Summary Afanasy Fet in Western studies The article described the principal (in author’s opinion) trends in Western studies of creativity Afanasy Fet, such as versification, specificity of poetic language, the relationship the Russian poet with literary and philosophical tradition of the West (especially the poetry of the French symbolists and impressionists, as well as with the doctrine of Schopenhauer).

Pocz¹tki drukowanej Biblii s³owiañskiej na terenie Rusi Moskiewskiej XVII, 2012 UWM w Olsztynie Acta Polono-Ruthenica 27 ISSN 1427-549X

Ma³gorzata Kurianowicz Bia³ystok

Pocz¹tki drukowanej Biblii s³owiañskiej na terenie Rusi Moskiewskiej* Periodyzacja Biblii s³owiañskiej czêsto odbywa siê na zasadzie przeciwstawienia sobie dwóch okresów: okresu Biblii rêkopiœmiennej oraz okresu Biblii drukowanej1. Jednak, jak stwierdza rosyjski historyk literatury staroruskiej i kulturoznawca D. Lichaczew: „Historia ksi¹¿ki jest jedna. Nie mo¿e byæ ona rozbita na dwie odrêbne historie”2. Twierdzenie to znajduje swoje odzwierciedlenie przede wszystkim w dziejach samych tekstów. Teksty rêkopiœmienne i drukowane nie tylko doskonale wspó³istnia³y w jednej ksiêdze, ale bardzo czêsto przenika³y siê, a ich rozwój przebiega³ w œcis³ej harmonii. Przyk³adem takiej symbiozy jest m.in. drukowana Biblia Ostrogska (1581), w której odnaleŸæ mo¿na liczne rêkopiœmienne uzupe³nienia naniesione rêk¹ póŸniejszych w³aœcicieli czy te¿ samych czytelników. Wed³ug E.L. Niemirowskiego, ksi¹¿ka drukowana z rêkopiœmiennymi uzupe³nieniami jest jednym z etapów na drodze prowadz¹cej do supremacji drukarstwa3. Tak wiêc podejmuj¹c temat historii drukowanej Biblii w pañstwie moskiewskim, nie mo¿na pomin¹æ wp³ywu tradycji ksi¹g rêkopiœmiennych, gdy¿ dzieje drukowanego Pisma Œwiêtego s¹ z ni¹ nierozerwalnie zwi¹zane. W³adze cerkiewne od dawna podejmowa³y próby korekty ksi¹g cerkiewnych. Jak ilustruje to arcybiskup Filaret (Gumilewskij), zarówno metropolita Aleksy (1293/8–1378)4, metropolita Cyprian (1376–1406)5, jak i arcybiskup *

Niniejsza publikacja finansowana jest ze œrodków MNiSW na naukê (projekt badawczy nr N N104 0577438). 1 Podzia³ taki przeprowadza w swojej pracy m.in. R. Curkan, zob. Ð. Öóðêàí, ñâÿù., Ñëàâÿíñêèé ïåðåâîä Áèáëèè. Ïðîèñõîæäåíèå, èñòîðèÿ òåêñòà è âàæíåéøèå èçäàíèÿ, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 2001, s. 141. 2 Ä. Ñ. Ëèõà÷åâ, Çàäà÷è èçó÷åíèÿ ñâÿçè ðóêîïèñíîé êíèãè è ïå÷àòíîé, [w:] Ðóêîïèñíàÿ è ïå÷àòíàÿ êíèãà, Ìîñêâà 1975, s. 3. 3 O powi¹zaniach tekstu rêkopiœmiennego i drukowanego zob. Å. Ë. Íåìèðîâñêèé, Èëëþìèíèðîâàííûé ýêçåìïëÿð Îñòðîæñêîé Áèáëèè 1581 ã. ñ ðóêîïèñíûìè äîïîëíåíèÿìè, Òðóäû Îòäåëà äðåâíåðóññêîé ëèòåðàòóðû, 1985, t. 38, s. 439–450. 4 Ôèëàðåò (Ãóìèëåâñêèé), àðõèåï., Îáçîð ðóññêîé äóõîâíîé ëèòåðàòóðû. 862–1720, Õàðüêîâ 1859, s. 101–105. 5 Ibidem, s. 110–114.

Ma³gorzata Kurianowicz

28

nowogrodzki Genadiusz (1484–1504)6 w³o¿yli wiele trudu i troski w to, aby przywróciæ ksiêgom ich pierwotny stan. Szczególne zas³ugi nale¿y przypisaæ arcybiskupowi Genadiuszowi. Bez w¹tpienia za epokowe wydarzenie w historii s³owiañskiej Biblii mo¿na uznaæ pojawienie siê w 1499 r. w Nowogrodzie pierwszego pe³nego przek³adu Pisma Œwiêtego na jêzyk cerkiewnos³owiañski (tzw. Biblii Genadiusza). BodŸcem do jego powstania by³a zagorza³a walka nowogrodzkiego arcybiskupa z heretykami7. Wprawdzie do tego czasu na Rusi pojawia³y ju¿ t³umaczenia poszczególnych ksi¹g Pisma Œwiêtego8 (w nastêpuj¹cej kolejnoœci: Ewangelie, Aposto³, Psa³terz, nastêpnie kanoniczne ksiêgi Starego Testamentu, ksiêgi deuterokanoniczne9 i Apokalipsa), jednak nie istnia³ ani jeden rêkopis, który zawiera³by wszystkie te ksiêgi po³¹czone w ca³oœæ10. Teraz Ruœ otrzyma³a pe³ny rêkopiœmienny tekst Biblii. W pracach nad przek³adem Biblii oprócz metropolity Genadiusza uczestniczy³ m.in. dominikanin Benjamin „z urodzenia S³owianin, ale z wyznania ³acinnik”11 – Dymitr Gierasimow, który zajmowa³ siê on przek³adem z ³aciny oraz t³umaczeniem przedmów. W zwi¹zku z takim sk³adem osobowym niektórzy badacze, m.in. I.E. Ewsiejew i J.S. Lurie12, dostrzegaj¹ w tym przedsiêwziêciu „rezultat wyznaniowego nacisku Rzymskiej Cerkwi”13. W swoich wywodach I.E. Ewsiejew idzie dalej argumentuj¹c, i¿ Benjamin przyby³ do Nowogrodu 6 7

Ibidem, s. 156–160. À. À. Àëåêñååâ, Òåêñòîëîãèÿ ñëàâÿíñêîé Áèáëèè, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 1999, s. 372–373. 8 Wed³ug autorów S³ownika encyklopedycznego oddzielne ksiêgi Biblii w jêzyku cerkiewnos³owiañskim istnia³y ju¿ w XIII w. – zob. Ýíöèêëîïåäè÷åñêèé Ñëîâàðü Ô. À. Áðîêãàóçà è È. À. Åôðîíà â 86 òîìàõ ñ èëëþñòðàöèÿìè è äîïîëíèòåëüíûìè ìàòåðèàëàìè, ðåä. È. Å. Àíäðååâñêèé, Ê. Ê. Àðñåíüåâ, Ô. Ô. Ïåòðóøåâñêèé, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 1890–1907, [online] . 9 Jest to grupa ksi¹g i czêœci ksi¹g Starego Testamentu, które nie zosta³y w³¹czone do ¿ydowskiego kanonu Pisma Œwiêtego, a znajduj¹ siê we wczesnych przek³adach chrzeœcijañskich – zob. P.J. Achtemeier, Encyklopedia Biblijna, Warszawa 2004, s. 40–43. 10 Ýíöèêëîïåäè÷åñêèé Ñëîâàðü, [online] . W momencie, gdy powstawa³a Biblia w przek³adzie Genadiusza, podejmowane by³y te¿ inne próby maj¹ce na celu zebranie wszystkich ksi¹g w jedn¹. Efektem tych dzia³añ by³ rêkopis moskiewskiego kopisty Iwaszki Czornowo oraz Kodeks Supraski (1502–1507). Zob. À.À. Àëåêñååâ, op. cit., s. 377; Â.À. Ðîìîäàíîâñêàÿ, Î öåëÿõ ñîçäàíèÿ Ãåííàäèåâñêîé áèáëèè êàê ïåðâîãî ïîëíîãî ðóññêîãî áèáëåéñêîãî êîäåêñà, [w:] Êíèæíûå öåíòðû äðåâíåé Ðóñè. Ñåâåðîðóññêèå ìîíàñòûðè. Ñáîðíèê ñòàòåé, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 2001, s. 278–305; Ð. Öóðêàí, ñâÿù., op. cit., s. 181–182. 11 Ôèëàðåò (Ãóìèëåâñêèé), àðõèåï., op. cit., s. 161. 12 Zob. Â.À. Ðîìîäàíîâñêàÿ, Ãåííàäèåâñêàÿ Áèáëèÿ: áîðüáà ñ æèäîâñòâóþùèìè èëè êàòîëè÷åñêàÿ ýêñïàíñèÿ? Î öåëÿõ ñîçäàíèÿ ïîëíîãî áèáëåéñêîãî êîäåêñà, [w:] Áèáëèÿ â äóõîâíîé æèçíè, èñòîðèè è êóëüòóðå Ðîññèè è ïðàâîñëàâíîãî ñëàâÿíñêîãî ìèðà. Ê 500ëåòèþ Ãåííàäèåâñêîé Áèáëèè, Ìîñêâà 2001, s. 50–52, przypis 11. 13 Ibidem; Â.À. Ðîìîäàíîâñêàÿ, op. cit., s. 278–305; zob. tak¿e À.À. Àëåêñååâ, op. cit., s. 372–373.

Pocz¹tki drukowanej Biblii s³owiañskiej na terenie Rusi Moskiewskiej

29

w celu szerzenia „propagandy katolicyzmu przy pomocy ksiêgi”14. Wed³ug niego pierwszym zwyciêstwem katolicyzmu na rdzennie prawos³awnych ziemiach by³o wprowadzenie do kanonu Pisma Œwiêtego niekanonicznych ksi¹g przet³umaczonych przez Benjamina. Samo t³umaczenie zosta³o sporz¹dzone m.in. na podstawie ³aciñskiej Wulgaty, teksów greckich oraz hebrajskich. Drobne prace nad tekstem Pisma Œwiêtego trwa³y a¿ do 1504 r., do momentu odejœcia z katedry metropolity Genadiusza. Zainteresowanie Bibli¹ jako kodeksem ksi¹g wzros³o dopiero w drugiej po³owie XVI wieku15. To w³aœnie z tym XV-wiecznym rêkopiœmiennym przek³adem Pisma Œwiêtego najsilniej zwi¹zane s¹ pocz¹tki drukowanej Biblii s³owiañskiej w ca³ym pañstwie ruskim. Wprowadzenie drukarstwa w Wielkim Ksiêstwie Moskiewskim przypada na po³owê XVI wieku i obejmuje epokê Iwana GroŸnego (1530–1584). W rozpowszechnieniu drukowanych ksi¹g cerkiewnych, wolnych od b³êdów i regionalnych odmian tekstu widzia³ on jeden ze œrodków zmierzaj¹cych do centralizacji w³adzy w pañstwie16. Równie¿ Sobór Stog³awy w 1551 r. zwróci³ uwagê na wypaczenia w œwiêtych ksiêgach wynik³e z b³êdów pope³nianych przez niepiœmiennych kopistów. Przy³¹czenie nowych ziem zamieszka³ych przez pogañskie narody zapocz¹tkowa³o chrystianizacjê tych terenów. Do tego jednak potrzebne by³y ksiêgi, zaœ otworzenie oficyny mia³o dostarczyæ ksi¹g w wiêkszej iloœci, poprawionych, zgodnych z tradycj¹ i orygina³em17. Do tej pory zapotrzebowanie to zaspokajali mnisi i zawodowi pisarze, którzy wykonane przez siebie rêkopisy sprzedawali na specjalnie do tego celu przeznaczonych bazarach i z tego siê utrzymywali. To w³aœnie ten silnie rozwiniêty na Wschodzie przemys³ ksi¹¿ki rêkopiœmiennej wed³ug H. Szwejkowskiej by³ jedn¹ z przyczyn tak wielkiego opóŸnienia drukarstwa w pañstwie moskiewskim18. W 1547 r. zapocz¹tkowane zosta³y starania zmierzaj¹ce do sprowadzenia do kraju bieg³ych w sztuce drukarskiej cudzoziemców. Swój wzrok car skierowa³ w stronê Niemiec i Danii. Gdy nie da³o to oczekiwanych rezultatów, poszukiwania rozpoczêto wœród mistrzów rodzimych19. W 1553 r. powo³ano do ¿ycia pierwsz¹ oficynê drukarsk¹ w pó³nocno-wschodniej Rusi. Dzia³a³a ona w latach 1555–1568 w Moskwie. Pierwszymi drukarzami tej anonimowej typografii zostali najprawdopodobniej Marusza Niefiedjew oraz Wasiuk Nikiforow. Do chwili obecnej 14 15 16 17 18

È. Å. Åâñååâ, Ãåííàäèåâñêàÿ Áèáëèÿ 1499 ã., Ìîñêâà 1914, s. 15. Â.À. Ðîìîäàíîâñêàÿ, op. cit., s. 278–305. Historia literatury rosyjskiej, red. M. Jakóbiec, Warszawa 1976, s. 113–114. M. Heller, Historia Imperium Rosyjskiego, Warszawa 2005, s. 149. H. Szwejkowska, Ksi¹¿ka drukowana XV–XVIII wieku. Zarys historyczny, Wroc³aw – Warszawa 1987, s. 253. 19 Ibidem.

30

Ma³gorzata Kurianowicz

badaczom uda³o siê ustaliæ, i¿ tylko 6 z niektórych ksi¹g powsta³ych w tamtym czasie, a mianowicie: 3 ewangeliarze, 2 psa³terze oraz 1 triod postny wysz³y z tej oficyny20. Historia dzia³alnoœci wydawniczej tej pionierskiej drukarni kryje w dalszym ci¹gu wiele zagadek. Pierwsza w Moskwie udokumentowana oficyna, za³o¿ona w 1563 r. „na polecenie dostojnego cara i wielkiego ksiêcia Iwana Wasiljewicza ca³ej Rusi”21, by³a prowadzona przez diakona Iwana Fiedorowa oraz jego wspó³pracownika Piotra Mœcis³awca. Poza tym w XVI wieku w Moskwie pracowa³o kilku prywatnych drukarzy, np. Nikifor Tarasjew i Andronik Niewie¿a (syn Piotra Mœcis³awca), którzy prowadzili w³asne typografie. Wszystkie te cztery oficyny: drukarnia anonimowa (1555–1568), drukarnia Iwana Fiedorowa i Piotra Mœcis³awca (1563–1565), typografia Nikifora Tarasjewa (1568) oraz Andronika Niewie¿y (1587–1602) zajmowa³y siê wy³¹cznie wydawaniem ksi¹g w jêzyku cerkiewnos³owiañskim. By³y to zazwyczaj teksty niezbêdne do wykonywania czynnoœci liturgicznych czy te¿ sprawowania sakramentów. Ostatecznie typografie te wyda³y wspólnie 22 ksiêgi. Niestety pe³nego wydania Biblii cerkiewnos³owiañskiej wœród tych pozycji nie odnajdziemy. W XVII wieku na terenie samej Moskwy istnia³a ju¿ tylko jedna oficyna – tzw. Pieczatnyj Dwor (1614–1721), przemianowany póŸniej na Typografiê Synodaln¹ (1721–1917). By³a to instytucja pañstwowa, zatrudniaj¹c¹ miejscowych drukarzy. Skoncentrowanie dzia³alnoœci wydawniczej w stolicy pod czujnym okiem cara i patriarchy mia³o s³u¿yæ ujednoliceniu tekstów liturgicznych, od wieków zniekszta³canych przez kopistów. W XVII wieku wyda³a ona ³¹cznie 666 pozycji22. To, co charakteryzowa³o druk moskiewski, to wzorowany na rêkopiœmiennych zabytkach zdobniczy styl i technika druku dwubarwnego23 oraz pos³owie umieszczane na koñcu ksiêgi. Wraz z pojawieniem siê drukarstwa wzros³o te¿ znaczenie êíèæíîé ñïðàâû, tj. rewizji ksi¹g cerkiewnych, w tym cerkiewnos³owiañskiego tekstu Biblii. Jednak pomimo tylu oficyn dzia³aj¹cym 20 Ibidem, s. 255, a tak¿e Èñòîðèÿ êíèãè. Ó÷åáíèê äëÿ âóçîâ, ðåä. À.À. Ãîâîðîâ, Ò. Ã. Êóïðèÿíîâà, 2001, [online] . 21 Cyt. za A. Naumow, Teologiczny aspekt druku (na materiale najstarszych wydañ cerkiewnos³owiañskich), [w:] Rêkopis a druk. Najstarsze druki cerkiewnos³owiañskie i ich stosunek do tradycji rêkopiœmiennej. Materia³y z sesji. Kraków 7–10 XI 1991, Kraków 1993, s. 79–91. 22 A. Bolek, Ogólna charakterystyka druków moskiewskich XVI–XVII wieku, [w:] Rêkopis a druk. Najstarsze druki cerkiewnos³owiañskie i ich stosunek do tradycji rêkopiœmiennej. Materia³y z sesji. Kraków 7–10 XI 1991, Kraków 1993, s. 201–210. 23 Najpierw ca³y sk³ad pokrywano farb¹ czarn¹, a nastêpnie czêœci, które mia³y byæ koloru czerwonego, œcierano i pêdzlem lub ma³ymi wa³eczkami pokrywano farb¹ czerwon¹. Na koniec wszystko za jednym razem odbijano w prasie – zob. H. Szwejkowska, op. cit., s. 255.

Pocz¹tki drukowanej Biblii s³owiañskiej na terenie Rusi Moskiewskiej

31

w XVI wieku, Ruœ Moskiewska nie doczeka³a siê pe³nego wydania tekstu Nowego Testamentu24. Co wiêcej, zarówno w wieku XVI, jak i w XVII w atmosferze burzliwych sporów wokó³ korekty i rewizji ksi¹g œwiêtych nie odwa¿ono siê na wydanie zweryfikowanego pe³nego tekstu Pisma Œwiêtego. Nasuwa siê pytanie: dlaczego? Przecie¿ zaplecze drukarskie, zapotrzebowanie na Bibliê i mo¿liwoœæ zbytu stwarza³y doskona³e ku temu warunki. Próby niew¹tpliwie by³y podejmowane. Wystarczy wspomnieæ metropolitê Cypriana, Maksyma Greka, patriarchê Filareta czy te¿ Nikona. Przyczyn mog³o byæ kilka. Po pierwsze – jak wspomniano ju¿ wczeœniej – silnie rozwiniêta tradycja rêkopiœmienna hamowa³a w pewnym stopniu rozwój drukarstwa, a tym samym powstanie pe³nego, drukowanego kodeksu Pisma Œwiêtego. Po drugie – du¿¹ przeszkodê stanowi³a cenzura carska i cerkiewna, o wiele silniejsza w Wielkim Ksiêstwie Moskiewskim ni¿ przyk³adowo na terenie po³udniowo-zachodniej Rusi, gdzie teksty drukowane by³y w kilku kulturowych centrach (Lwowie, Wilnie, Ostrogu), a w³adze cerkiewne nie zawsze mia³y w nie wgl¹d. Na terenie Rusi Moskiewskiej centralizacja drukarstwa i cenzura powodowa³y niekoñcz¹ce siê spory co do normalizacji tekstu oraz sprawia³y, ¿e droga do wypracowania konsensusu by³a d³u¿sza, trudniejsza, a tym samym oddala³a w czasie powstanie pe³nej wersji Biblii. Po trzecie – niew¹tpliwie du¿¹ rolê odegra³ strach w³adz przed reakcj¹ ludzi na wprowadzane zmiany. Wierni byli przyzwyczajeni do œwiêtej tradycji przekazywanej w Piœmie Œwiêtym z pokolenia na pokolenie. Dlatego te¿ ka¿da zmiana wniesiona do tekstu mog³a poci¹gn¹æ za sob¹ nieobliczalne dla Cerkwi skutki. Jak pokaza³a historia, rzeczywiœcie dosz³o póŸniej do roz³amu (tzw. ðàñêîë), który podzieli³ Cerkiew prawos³awn¹ na stulecia (pojawienie siê „staroobrzêdowców”). Czynnikiem blokuj¹cym powstanie pe³nego kodeksu Pisma Œwiêtego w pañstwie moskiewskim móg³ te¿ byæ konserwatyzm jêzyka tekstów z terenu wschodniej Rusi, tj. nowogrodzkich i moskiewskich. W odró¿nieniu od korektorów zachodnich, którzy starali siê wprowadzaæ do Biblii elementy jêzyka rodzimego25 oraz skolacjonowaæ tekst cerkiewnos³owiañskiej Biblii z orygina³em greckim w nowym, europejskim (najczêœciej weneckim) wydaniu, ignoruj¹c praktycznie rodzime ksiêgi rêkopiœmienne, korektorzy moskiewscy nie uznawali autorytetu Greków26 i za podstawê do t³umaczeñ przyjêli „stare”, „prawid³owe” 24 25

A. Bolek, op. cit., s. 201–210. È. Å. Åâñååâ, Î÷åðêè ïî èñòîðèè ñëàâÿíñêîãî ïåðåâîäà Áèáëèè (1916), [online] . 26 Grecy znajdowali siê pod jarzmem tureckim.

Ma³gorzata Kurianowicz

32

przek³ady z greki, tj. s³owiañskie teksty rêkopiœmienne27. Wszystko to spowodowa³o, ¿e po raz pierwszy wydana w Moskwie w 1663 r. Biblia by³a w du¿ym stopniu przedrukiem Biblii Ostrogskiej (1581), powsta³ej w³aœnie na terenie po³udniowo-zachodniej Rusi. Nie by³o to wydanie zadowalaj¹ce ani z punktu widzenia teologii, ani te¿ jêzyka. Rewizja ograniczy³a siê jedynie do zast¹pienia przestarza³ych s³ów i zwrotów nowszymi oraz wprowadzenia poprawek ortograficznych. Liczne uchybienia (ros. ïîãðåøíîñòè), m.in. niedok³adnoœæ t³umaczenia, opuszczenie niektórych wyrazów i ca³ych wersetów biblijnego tekstu, dodanie wyrazów i zwrotów, których nie by³o w greckim wzorcu oraz pomieszanie kolejnoœci biblijnych tekstów, sprawi³y, i¿ dziesiêæ lat póŸniej, za czasów patriarchy Joachima (1674–1690) na soborze w 1673 r. postanowiono przet³umaczyæ „Bibl„` æ ws`æ ` wnowq Betx„j i= Œowyj Zawity sq knigq greñeskixq”. W tym celu do Moskwy przyjecha³ absolwent Akademii Kijowskiej Epifaniusz S³awinieckij. Przed œmierci¹ zd¹¿y³ on wraz z powo³an¹ przez siebie „komisj¹ biblijn¹” ukoñczyæ Piêcioksi¹g oraz Nowy Testament (1673–1674)28. Rewizja przek³adu dokonana zosta³a m.in. na podstawie europejskiego wydania Septuaginty (Frankfurt, 1597 r., Londyn 1587 i 1600 r.), tzw. Czudowskiego Nowego Testamentu (XIV w.) autorstwa metropolity Aleksego (1293/8–1378) oraz Ewangeliarza z 1383 r. W przedmowie Epifaniusz S³awinieckij szczegó³owo przedstawi³ cel swojej pracy i wskaza³, w czym tkwi niedoskona³oœæ moskiewskiego wydania Biblii z 1663 r.: „ Ñëàâÿíñêîé Áèáëèè ïðåìíîãàÿ ñóòü ïðåãðåøåíèÿ â ðå÷åíèÿõ è ðàçóìåíèè, íå îò õèòðîñòè, íî îò ïðîñòîòû è íåâåäåíèÿ, è íåñîãëàñèå âåëè÷àéøåå ñ åëëèíñêîãî Ñåäìäåñÿòûõ ïðåâîäíèêîâ. Ãðåõ âåëèêèé åñòü íàì ñëàâåíîì [...] è óêîðèçíà è áåç÷åñòèå êðàéíåéøåå îò èíîñòðàííûõ íàðîäîâ, ÿêî íå èìàìû Áèáëèè äîáðå ïåðåâåäåííûÿ, ïà÷å æå â ñâÿùåííîì Åâàíãåëèè ïðåìíîãàÿ ñóòü ïîãðåøåíèÿ”29. Dlatego te¿ dokonuj¹c korekty stara³ siê, aby s³owiañskie t³umaczenie w sposób dos³owny odzwierciedla³o grecki orygina³. Poœrednikiem w przekazaniu tych greckich wzorców by³ jêzyk cerkiewnos³owiañski w swojej po³udniowej (kijowskiej) odmianie, 27

W praktyce rewizja odbywa³a siê nie na podstawie greckich tekstów, a w oparciu o po³udniowo-zachodnie wydania tych ksi¹g Por. Ì.À. Áîáðèê, Ïðåäñòàâëåíèÿ î ïðàâèëüíîñòè òåêñòà è ÿçûêà â èñòîðèè êíèæíîé ñïðàâû â Ðîññèè (îò XI äî XVIII â.), „Âîïðîñû ÿçûêîçíàíèÿ” 1990, nr 4, s. 61–85. 28 Po œmierci E. S³awinieckiego prace nad Nowym Testamentem by³y kontynuowane w latach 1678–1679 przez nowo powo³an¹ komisjê. Szerzej na temat zmian wprowadzonych przez E. S³awinieckiego zob. Ò.À. Èñà÷åíêî, Íîâûé Çàâåò „Ïåðåâîäà è ñòÿæàíèÿ” èåðîìîíàõà ×óäîâà ìîíàñòûðÿ Åïèôàíèÿ (Ñëàâèíåöêîãî) ïîñëå òðåòè XVII â., „Âîïðîñû ÿçûêîçíàíèÿ” 2002, nr 4, s. 73–92. 29 Cyt. za: È. Å. Åâñååâ, Î÷åðêè ïî èñòîðèè...

Pocz¹tki drukowanej Biblii s³owiañskiej na terenie Rusi Moskiewskiej

33

który zna³ i którym pos³ugiwa³ siê sam Epifaniusz S³awinieckij30. „Îñíîâíîé ãåðìåíåâòè÷åñêèé ïðèíöèï [...] (òàê íàçûâàåìûé «áóêâàëèçì») íåïîñðåäñòâåííî âûòåêàåò èç ñèòóàöèè, çàäàííîé, ñ îäíîé ñòîðîíû, ïîëåìèêîé ñî ñòàðîîáðÿäöàìè, ñ äðóãîé – ñ ëàòèíñòâóþùèìè è ïðîòåñòàíòñòâóþùèìè [...]. Ïåðåâîä÷èêàì ïðåäñòîÿëî äàòü íîâîå òîëêîâàíèå ìåñòàì, ïðåâðàòíî òîëêóåìûì ñòàðîîáðÿäöàìè (òî åñòü îêàçàòüñÿ â ñëåäîâàíèè ãðå÷åñêèì ïîäëèííèêàì áîëåå òî÷íûìè èõ èíòåðïðåòàòîðàìè, ÷åì ñàìè íà÷åò÷èêèñòàðîîáðÿäöû). Ñ äðóãîé ñòîðîíû, ýòà ÷ðåçâû÷àéíàÿ (è, ê ñîæàëåíèþ, äàæå ÷ðåçìåðíàÿ) ñòåïåíü òî÷íîñòè áûëà íåîáõîäèìà äëÿ îáëè÷åíèÿ «íåïðàâèëüíîñòè» (à çíà÷èò è íåïðàâåäíîñòè) íîâûõ çàïàäíè÷åñêèõ ïåðåâîäîâ”31. W rezultacie rewizyjnej dzia³alnoœci Epifaniusza S³awinieckiego i jego wspó³pracowników jêzyk cerkiewnos³owiañski moskiewskiej redakcji uleg³ znacznym zmianom: po pierwsze – przybli¿y³ siê do jêzykowej normy po³udniowo-zachodniej Rusi, po drugie – uleg³ grecyzacji32 i po trzecie – w zwi¹zku z tym, i¿ jêzyk cerkiewnos³owiañski Rusi Moskiewskiej poprawiany by³ zgodnie z opisami jêzyka cerkiewnos³owiañskiego, ujmuj¹cymi w regu³y gramatyczne cerkiewszczyznê w po³udniowej odmianie, rewizja ksi¹g przyjê³a czysto gramatyczny charakter. Pomimo i¿ przedsiêwziêcie to nie by³o pod wzglêdem jêzykowym do koñca udane (b³êdy wczeœniejszych pokoleñ nie zosta³y poprawione)33, pod koniec XVII wieku t³umaczenia Epifaniusza S³awinieckiego i jego pomocników by³y uwa¿ane za wzorcowe i stawiane na równi z przek³adem tzw. Czudowskiego Nowego Testamentu i z pracami Maksyma Greka. Wiek XVIII niewiele zmieni³ w moskiewskiej drukarni. Wprawdzie oficynê opuœci³o prawie dwa razy wiêcej pozycji ni¿ w wieku XVII – 1376 ksi¹g, to trzon wydañ nadal stanowi³y ksiêgi liturgiczne (67,5%)34. Teksty o charakterze œwieckim nieprzerwanie pozostawa³y poza obszarem zainteresowañ drukarzy 30 Á.À. Óñïåíñêèé, 2002, op. cit., s. 420; Ì.À. Áîáðèê, op. cit., s. 61–85. Oddzia³ywanie po³udniowo-zachodniej tradycji uwidoczni³o siê w obszarze ortografii i ortoepii, a grecki wp³yw zauwa¿alny jest przede wszystkim na p³aszczyŸnie sk³adni i czêœciowo morfologii. Zob. ibidem, s. 437. 31 Ò.À. Èñà÷åíêî, Ìîñêîâñêàÿ êíèæíîñòü XVI–XVII ââ.: ïåðåâîä÷åñêàÿ øêîëà ìèòðîïîëè÷üåãî è ïàòðèàðøåãî ñêðèïòîðèÿ. Àâòîðåôåðàò äèññåðòàöèè íà ñîèñêàíèå ó÷åíîé ñòåïåíè äîêòîðà ôèëîëîãè÷åñêèõ íàóê, Ìîñêâà 2009, s. 20. 32 Nale¿y tu zaznaczyæ, i¿ w odró¿nieniu od „drugiego wp³ywu po³udniowos³owiañskiego”, którego efektem by³a grecyzacja i archaizacja jêzyka, „trzecia fala wp³ywów” zaowocowa³a przede wszystkim grecyzacj¹ wprowadzon¹ przez zwolenników patriarchy Nikona. Archaizacja zosta³a zachowana przez staroobrzêdowców, którzy nie przyjêli reform i nawo³ywali do zachowania starych obrzêdów. Zob. Á.À. Óñïåíñêèé, 2002, op. cit., s. 412. 33 È. Å. Åâñååâ, Î÷åðêè ïî èñòîðèè... 34 A. Bolek, op. cit., s. 201–210.

Ma³gorzata Kurianowicz

34

Typografii Synodalnej. Za osi¹gniêcie mo¿na natomiast uznaæ pojawienie siê w 1708 r. pierwszego ca³oœciowego w pañstwie moskiewskim wydania Nowego Testamentu, które do koñca wieku doczeka³o siê a¿ 17 edycji35. Najwa¿niejszym wydarzeniem by³o jednak ukazanie siê w Petersburgu w 1751 r. tzw. Biblii El¿bietañskiej. Prace nad tym przek³adem zosta³y zapocz¹tkowane jeszcze za czasów Piotra I, kiedy to w 1712 r. powo³ano pierwsz¹ (z siedmiu) komisjê ds. korekty Pisma Œwiêtego. Egzemplarze nowej Biblii rozesz³y siê bardzo szybko, w zwi¹zku z czym postanowiono wznowiæ nak³ad. Jednak nie chodzi³o o mechaniczne powielenie pierwszego wydania. W celu udoskonalenia tekstu Œwiêty Synod ponown¹ rewizjê tekstu zleci³ Gedeonowi S³onimskiemu. W 1754 r. przedstawi³ on ujawnione „òèïîãðàôñêèå ïîãðåøíîñòè, ðå÷åíèÿ, íåïðàâèëüíûå âú ãðàììàòè÷åñêîìú ñî÷åòàíèÿ, èëè íåïîíÿòíûå ïî ñâîåé íåóïîòðåáèòåëüíîñòè”36. Nastêpnie War³aam Laszewskij zestawi³ wskazane miejsca z greckim orygina³em. Niektóre z tych zmian zosta³y naniesione bezpoœrednio do tekstu, inne umieszczono na marginaliach. To poprawione wydanie rewizji ukaza³o siê w Moskwie w 1756 r. wprawdzie bez przedmowy, ale z licznymi, umieszczonymi przy ka¿dej ksiêdze „kunsztami” (ukr.), tj. rysunkami. Niestety nie zaspokoi³o ono zapotrzebowania na Bibliê. W dalszym ci¹gu, co potwierdza w swojej wypowiedzi P. W. Znamienskij: „Âìåñòî ñëàâÿíñêîé Áèáëèè â ñåìèíàðèÿõ óïîòðåáëÿëàñü áîëåå äîñòóïíàÿ, õîòÿ òîæå äîâîëüíî ðåäêàÿ, ëàòèíñêàÿ Âóëüãàòà; ïîëüçîâàíèå åþ áûëî òåì óäîáíåå, ÷òî è ëåêöèè è îêêóïàöèè (ó÷åáíûå çàíÿòèÿ) ïî áîãîñëîâèþ áûëè íà ëàòèíñêîì æå ÿçûêå”37. S³owiañska Biblia nadal stanowi³a rzadkoœæ, praktycznie niedostêpn¹ i nie zawsze zrozumia³¹38 nie tylko dla prostych, ale równie¿ i duchownych osób, zbyt drog¹ dla seminaryjnych bibliotek. Nic wiêc dziwnego, ¿e nie by³o mowy o studiowaniu czy te¿ czytaniu Pisma Œwiêtego tak wœród s³uchaczy seminariów, akademii, jak i samego duchowieñstwa. Oprócz niedu¿ego nak³adu kolejnym czynnikiem zaporowym w rozpowszechnieniu nowej rewizji Biblii by³a cena. W sumie w latach 1751–1814 zosta³a ona opublikowana 22 razy. Podsumowuj¹c, mo¿na stwierdziæ, i¿ proces powstawania pierwszego drukowanego wydania Biblii w jêzyku cerkiewnos³owiañskim na terenie Wielkiego Ksiêstwa Moskiewskiego by³ z³o¿ony i d³ugotrwa³y. Chocia¿ to Ruœ po³udniowo-zachodnia jako pierwsza wyda³a w Ostrogu pe³n¹ wersjê Biblii s³owiañskiej, 35 36

Ibidem. È.À. ×èñòîâè÷, Èñïðàâëåíèå òåêñòà ñëàâÿíñêîé Áèáëèè ïåðåä èçäàíèåì 1751 ãîäà, Ìîñêâà 2006, s. 510. 37 Cyt. za: Á.À. Òèõîìèðîâ, Ìåòàìîðôîçû ñëàâÿíñêîé Áèáëèè, „Âîäà æèâàÿ” 2007, nr 10, s. 59–63. 38 Teksty sprzed 1751 r. nie zawiera³y podzia³u na wersety, co znacznie utrudnia³o ich odbiór.

Pocz¹tki drukowanej Biblii s³owiañskiej na terenie Rusi Moskiewskiej

35

to równie¿ powsta³y prawie sto lat wczeœniej na terenie pó³nocno-wschodniej Rusi pierwszy rêkopiœmienny kodeks Pisma Œwiêtego, tzw. Biblia Genadiusza, wywar³ ogromny wp³yw na wszystkie wydania s³owiañskiej Biblii. Tak wiêc proces formowania siê drukowanej wersji Pisma Œwiêtego w pañstwie moskiewskim przechodzi³ na linii: rêkopiœmienna Biblia Genadiusza (1499) – Biblia Moskiewska (1663) – Biblia El¿bietañska (1771) z szerokim wykorzystaniem t³umaczenia powsta³ego na terenie po³udniowo-zachodniej Rusi – Biblii Ostrogskiej (1581). Ðåçþìå Èñòîðèÿ ïå÷àòàíèÿ ñëàâÿíñêîé Áèáëèè â Ìîñêîâñêîé Ðóñè  äàííîé ñòàòüå ïðîñëåæèâàåòñÿ èñòîðèÿ ñòàðîïå÷àòíîé öåðêîâíîñëàâÿíñêîé Áèáëèè â Ñåâåðî-Âîñòî÷íîé Ðóñè. Àâòîð ïûòàåòñÿ íàéòè îòâåò íà âîïðîñ ïî÷åìó ýòî ãîñóäàðñòâî, íåñìîòðÿ íà óäîáíûå îáñòîÿòåëüñòâà (ïå÷àòíàÿ áàçà, ñïðîñ íà Áèáëèþ, âîçìîæíîñòü ïðîäàæè), íå áûëî â ñîñòîÿíèè ïåðâûì íàïå÷àòàòü ñëàâÿíñêèé òåêñò Áèáëèè.

Summary Slavic translations of the printed Bible in The Grand Duchy of Moscow The article deals with the history of translation of the printed Bible into Church Slavic language in The Grand Duchy of Moscow. The first complete manuscript collection of Biblical books in the Church Slavic language was completed in The Grand Duchy of Moscow in 1499 under the auspices of Archbishop Genady of Novgorod (1484–1504). However, the first printed Bible appeared not in The Grand Duchy of Moscow but in south-west Rus – Ostrog Bible (1581). The first printed Bible from The Grand Duchy of Moscow was just reprinted from Ostrog Bible in 1663. The article is the attempt to analyze reasons why the first printed Church Slavic Bible did not appear in The Grand Duchy of Moscow.

36

Ma³gorzata Kurianowicz

Wokó³ problematyki kasacji unii koœcielnej w latach XIX wieku... XVII, 2012 UWM w Olsztynie Acta 30. Polono-Ruthenica 37 ISSN 1427-549X

Irena Matus Bia³ystok

Wokó³ problematyki kasacji unii koœcielnej w latach 30. XIX wieku w obwodzie bia³ostockim (od unickiego parocha do prawos³awnego duchownego) Oko³o po³owy lat 30. XIX wieku rozpocz¹³ siê proces intensywnych zmian w Cerkwi unickiej, prowadz¹cych ostatecznie do kasacji unii i restytucji prawos³awia. Objê³y one tak¿e duchowieñstwo unickie wszystkich szczebli. Zlikwidowano ³aciñsk¹ godnoœæ kanonika, wprowadzaj¹c tytu³ protojereja zgodnie z obrz¹dkiem wschodnim. Zmieniono równie¿ zasady udzielania œwiêceñ kap³añskich – drukowane gramoty w jêzyku cerkiewnos³owiañskim (wzorowane na tych, jakie otrzymywa³o prawos³awne duchowieñstwo rosyjskie z ma³¹, ale konieczn¹ dla unitów modyfikacj¹) zast¹pi³y tzw. format o wyœwiêceniu w jêzyku polskim i po ³acinie. W tekœcie przysiêgi sk³adanej przy mianowaniu na proboszcza deklaracjê wiernoœci papie¿owi zmieniono na wiernoœæ cesarzowi. Wprowadzono system nagradzania kleru zgodnie z hierarchi¹ wschodni¹. Zmiany objê³y tak¿e szaty liturgiczne. Zakazano zak³adania kom¿. Polecono duchownym nabyæ szaty liturgiczne wed³ug obrz¹dku wschodniego b¹dŸ dokonaæ przeróbek dotychczasowych ornatów, dalmatyk i kap. Nie ingerowano natomiast w strój codzienny kap³anów. Czêœæ duchownych unickich zawiera³a zwi¹zki ma³¿eñskie z katoliczkami. W tej sytuacji tak¿e œlub czêsto odbywa³ siê w obrz¹dku ¿ony. Praktykowano zasadê, by córki z matk¹ wyznawa³y katolicyzm, a synowie byli unitami. W myœl reformy sytuacja taka by³a niewygodna i wrêcz nie do przyjêcia. W 1837 r. zakazano udzielania œwiêceñ kap³añskich osobom, które wst¹pi³y w zwi¹zki ma³¿eñskie z katoliczkami. Jednoczeœnie kobietom z rodzin duchownych zezwolono przejœæ na wyznanie unickie, jednak nie stosowano przymusu. Podstawowym Ÿród³em utrzymania kleru unickiego by³a posiadana przez cerkiew ziemia funduszowa. W œrodowisku mieszanym pod wzglêdem wyznaniowym sytuacjê materialn¹ kap³ana mog³a poprawiæ p³acona przez parafian dziesiêcina. W 1828 r. Senat wyda³ rozporz¹dzenie w sprawie podzia³u dziesiêciny pomiêdzy ksiê¿y rzymskokatolickich i unickich. Po kasacji unii duchownych

Irena Matus

38

równano w prawach z klerem prawos³awnym. Otrzymali oni pocz¹tkowo zapomogê, a nastêpnie sta³e uposa¿enie. Teoretycznie kler unicki stali siê prawos³awny w 1839 r., lecz w praktyce proces ten trwa³ jeszcze wiele lat. Nale¿y przypomnieæ, ¿e wczeœniej, tj. do po³owy lat 30. XIX wieku, Cerkiew unicka w obwodzie bia³ostockim1 przechodzi³a daleko posuniêty proces latynizacji, który nasili³ siê po soborze zamojskim. Dotyczy³ on nabo¿eñstw, dogmatyki, wystroju i wyposa¿enia œwi¹tyñ oraz wielu innych zmian, w tym szat liturgicznych, stroju noszonego na co dzieñ i ogólnie wizerunku kleru unickiego. W stylu ³aciñskim odbywa³y siê œwiêcenia diakoñskie i kap³añskie. Zdarza³o siê, ¿e ¿ony i córki duchownych unickich oraz s³u¿by cerkiewnej wyznawa³y rzymski katolicyzm. W niektórych parafiach unici wnosili dziesiêcinê, ale nie zawsze trafia³a ona do r¹k ich kap³anów. W obwodzie bia³ostockim, le¿¹cym na pograniczu etnicznym i religijnym, latynizacji towarzyszy³ proces polonizacji grekokatolików. WyraŸnie zmala³a granica dziel¹ca unitów i rzymskich katolików. W tej sytuacji okreœlanie unitów mianem grekokatolików jest trafne, choæ ich pozycja by³a drugoplanowa. Unici to potomkowie dawnej ruskiej ludnoœci prawos³awnej. Katolicy nie praktykowali zmiany wyznania na unickie. Wraz ze wspomnianym procesem w znacznym stopniu z nabo¿eñstw by³ wypierany jêzyk cerkiewnos³owiañski, a pojawia³a siê ³acina. Jêzyk polski2 sta³ siê jêzykiem komunikacji, poczynaj¹c od domu rodzinnego poprzez szko³ê3 i pos³ugê duszpastersk¹. Kler unicki siê polonizowa³. Przyszli ksiê¿a zdobywali przygotowanie teologiczne w tym samym seminarium co i alumni rzymskokatoliccy4. Równie¿ w ni¿szych szko³ach duchownych jêzykiem wyk³adowym sta³ siê jêzyk polski. W tej sytuacji alternatyw¹ dla kleru unickiego by³a miejscowa gwara, jak¹ pos³ugiwali siê ch³opi. Postrzegano j¹ jednak jako mowê gorsz¹ – jêzyk ludu. W realiach spo³eczeñstwa stanowego i poddañstwa ch³opów duchowni uniccy stanowili warstwê praktycznie zamkniêt¹. Ich przodkowie rekrutowali siê 1

Obwód bia³ostocki by³a to jednostka administracyjna utworzona w 1807 r. w wyniku pokoju w Tyl¿y, która funkcjonowa³a do czasu w³¹czenia jej w 1842 r. do guberni grodzieñskiej. Obejmowa³a ona cztery powiaty: bia³ostocki, sokólski, bielski i drohiczyñski. W pierwszej po³owie lat 30. XIX wieku w granicach obwodu bia³ostockiego dzia³a³y trzy dekanaty unickie: bia³ostocki, bielski i drohiczyñski (dwa ostatnie w po³owie lat 30. po³¹czono w jeden), które wchodzi³y w sk³ad unickiej diecezji litewskiej (Konsystorz w ¯yrowicach). 2 Do lat 30. XIX wieku za wczeœnie mówiæ o rusyfikacji. Imperium rosyjskie nie mia³o ono wtedy jeszcze wypracowanej polityki kulturalnej wobec tych terenów. 3 Å. Îðëîâñêié, Ñóäüáû ïðàâîñëàâiÿ â ñâÿçè ñ èñòîðiåþ ëàòèíñòâà è óíiè âú Ãðîäíåíñêîé ãóáåðíiè âú XIX còîëåòiè (1794–1900), Ãðîäíà 1903, s. 30. 4 Ibidem, s. 31–32.

Wokó³ problematyki kasacji unii koœcielnej w latach 30. XIX wieku...

39

g³ównie ze szlachty (choæ nie zawsze byli w stanie to udowodniæ), rzadko mieszczañstwa, sporadycznie ch³opstwa. Stan duchowny obejmowa³ kler unicki i s³u¿bê cerkiewn¹: psalmistów (diaków), lektorów (ponomarów), dzwonników (zwonarów) i organistów z ich rodzinami. Do 1836 r. w diecezji litewskiej by³o zaledwie kilka przypadków zwolnienia ch³opów z poddañstwa i przyjêcia ich do unickiego stanu duchownego5. Sprawê rozpatrywa³ zarz¹d g³ówny do spraw duchownych innych wyznañ, a akceptowa³ sam imperator. Zatwierdzone przez cara 19 grudnia 1835 r. rozporz¹dzenie, które wydano g³ównie z myœl¹ o pozyskaniu kandydatów do s³u¿by cerkiewnej6, usankcjonowa³o i stworzy³o prawn¹ mo¿liwoœæ przyjêcia do unickiego stanu duchownego przedstawicieli innych warstw spo³ecznych, w tym równie¿ mieszczan i ch³opów. Zastosowano identyczn¹ procedurê, jak przy przyjmowaniu do prawos³awnego stanu duchownego w Rosji. By³ to proces d³ugi i skomplikowany, a kap³anów i s³u¿bê cerkiewn¹ obowi¹zywa³y te same zasady. Osoby takie powinny by³y posiadaæ, zgodnie z 193 artyku³em zbioru ustaw tomu 9, prawomocne zwolnienie z dotychczasowego stanu (zgoda wspólnoty b¹dŸ w³aœciciela ziemskiego). Stosowne dokumenty rozpatrywa³a izba skarbowa. Po jej akceptacji sprawie nadawano bieg, przekazuj¹c do rozpatrzenia naczelnikowi obwodu bia³ostockiego (w przypadku guberni – gubernatorowi) i Senatowi. W obwodzie bia³ostockim sytuacja taka dotyczy³a praktycznie tylko w³oœcian7. Synowie kleru unickiego szli w œlady ojców – wybieraj¹c kap³añstwo lub s³u¿bê cerkiewn¹. Sporadycznie decydowali siê oni na zmianê zawodu i przechodzili do stanu œwieckiego. W tym kierunku procedury by³y prostsze, ale przypadki rzadkie. Objêcie przez Józefa Siemaszkê Katedry Litewskiej zapocz¹tkowa³o proces zmian w cerkwi unickiej, które objê³y duchowieñstwo unickie wszystkich szczebli – biskupów, protojerejów, kler parafialny i s³u¿bê cerkiewn¹. W sierpniu 5 W omawianym okresie w obwodzie bia³ostockim odnotowano zaledwie jeden przypadek duchownego unickiego pochodzenia ch³opskiego. By³ to Celestyn Bren, któremu powierzono pod koniec lat 30. XIX wieku parafiê w Nowym Korninie. 6 S³u¿by cerkiewnej brakowa³o w tym czasie w ok. 300 cerkwiach unickich diecezji litewskiej. 7 Uzyskanie zwolnienia z poddañstwa w dobrach prywatnych zale¿a³o wy³¹cznie od pana (wyznania rzymskokatolickiego i nie bardzo zainteresowanego problemami cerkwi unickiej). Sprawa awansu ch³opów pañstwowych by³a prostsza, ale tu podobnie jak i w pierwszym przypadku dodatkow¹ przeszkodê stanowi³ powszechny analfabetyzm. Biskup Siemaszko zwróci³ zatem uwagê na tzw. ch³opów funduszowych, którzy pracowali przy cerkwiach i monasterach. Nie by³a to zbyt liczna grupa – ³¹cznie ponad osiem tysiêcy. W ich przypadku odpada³ problem uzyskania zgody, a przede wszystkim lepiej orientowali siê w cerkiewnej gramocie. Biskup Siemaszko 11 marca 1836 r. zwróci³ siê do Greckounickiego Kolegium Duchownego z proœb¹ o uproszczenie obowi¹zuj¹cej procedury przy przyjmowaniu ich do stanu duchownego. Çàïèñêè Iîñèôà Ìèòðîïîëèòà Ëèòîâñêàãî èçäàíûÿ Èìïåðàòîðñêîþ Àêàäåìiåþ Íàóêú ïî çàâåùàíiþ àâòîðà, Òèïîãðàôiÿ Èìïåðàòîðñêîé Àêàäåìiè Íàóê Ñàíêòïåòåðáóðãú 1883, t. III, s. 264–265.

Irena Matus

40

1835 r. biskup wikarny Antoni Zubko z polecenia biskupa Siemaszki wyœwiêci³ na sobornych (katedralnych) protojerejów wiceprzewodnicz¹cego Litewskiego Konsystorza Micha³a Go³ubowicza i inspektora seminarium Ferdynanda Gomolickiego. Uroczystoœæ odby³a siê po raz pierwszy wed³ug trebnika8 moskiewskiego i z na³o¿eniem duchownym z³otych napierstnych9 krzy¿y. Otrzymali oni dokumenty poœwiadczaj¹ce œwiêcenia wed³ug obrz¹dku wschodniego, jak w przypadku duchownych rosyjskiej cerkwi prawos³awnej10. Obie te ceremonie poœwiêcenia i uhonorowania krzy¿ami by³y praktykowane w Cerkwi wschodniej, a zosta³y zapomniane przez unitów. Przy okazji tej uroczystoœci odnowiono dawny system nagradzania duchowieñstwa11. W miejsce kapitu³ unickich, które stanowili kanonicy (by³y one stworzone na wzór rzymskokatolickich), w ka¿dej diecezji utworzono etaty sobornego (katedralnego) duchowieñstwa – 6 starszych i 12 m³odszych protojerejów. Wszyscy oni zamiast rzymskich dystynktorium12 udekorowani zostali tzw. napiersnymi z³otymi krzy¿ami prawos³awnymi13. Tytu³y sobornych protojerejów by³y mianem honorowym, w zwi¹zku z czym duchowni pozostawali na dotychczasowych etatach, choæ wyznaczono im pensje z cerkiewnych funduszy z uposa¿eniem 150 rubli straszy i 100 rubli m³odszy14. W obwodzie bia³ostockim do godnoœci starszego protojereja wyniesiono by³ego kanonika kapitu³y brzeskiej, wieloletniego proboszcza i zas³u¿onego dzia³acza spo³ecznego Antoniego Sosnowskiego z Kleszczel15. Do czasu kasacji unii mianowano jeszcze dwóch m³odszych protojerejów. Byli to dziekani bielski Bazyli Kostycewicz i bia³ostocki Lew Markiewicz16. 8

Trebnik – Ksiêga Pos³ug zawieraj¹ca porz¹dek udzielania sakramentów, sakramentaliów, b³ogos³awieñstw oraz teksty stosowanych do nich modlitw. Zob. A. Znosko, Ma³y s³ownik wyrazów starocerkiewno-s³owiañskich i terminologii cerkiewno-teologicznej, Warszawa 1983, s. 321. 9 Prawos³awny krzy¿ noszony na ³añcuchu, stanowi¹cy atrybut kap³anów. Rozró¿nia siê trzy rodzaje krzy¿y nadawanych duchowieñstwu w postaci odznaczenia (nagrody): bia³y, z³oty i udekorowany drogocennymi kamieniami. Ten ostatni by³ zarezerwowany tylko dla protojerejów za wys³ugê lat i gorliw¹ s³u¿bê w Cerkwi. Ibidem, s. 157. 10 Çàïèñêè Iîñèôà Ìèòðîïîëèòà Ëèòîâñêàãî..., t. III, s. 196–197, 202. 11 Å. Îðëîâñêié, op. cit., s. 93–94. 12 Dystynktorium to zazwyczaj medalion w formie krzy¿a noszony na ³añcuchu przez pra³atów i kanoników nale¿¹cych do kapitu³. 13 Å. Îðëîâñêié, op. cit., s. 54–55. 14 Ibidem, s. 58. 15 Ðîññèéñêèé Ãîñóäàðñòâåííûé Èñòîðè÷åñêèé Àðõèâ (dalej: ÐÃÈÀ â Ñàíêò-Ïåòåðáóðãå), ô. 823: Êàíöåëÿðèÿ ìèòðîïîëèòà ãðåêî-óíèàòñêèõ öåðêâåé 1470–1839, îï. 3, ä. 1508: Îïèñü âåäîìîñòåé î ñîñòîÿíèè öåðêâåé, ê. 3: Ïîñëóæíû ñïèñîê À. Ñîñíîâñêàãî. 16 Litewskie Pañstwowe Archiwum Historyczne w Wilnie (dalej: LPAH w Wilnie), ô. 605, oï. 1, ä. 3665: Ðàïîðò Áåëüñêàãî áëàãî÷èííàãî ïðîòîèåðåÿ Êîñòûöåâè÷à îò 24.04.1839 ã.; ô. 605, oï. 1, ä. 3665, ê. 296–297: Âåäîìîñòü î ñîñòîÿíèè Ãðåêî-Óíèòñêèõ öåðêâåé è äóõîâåíñòâà çà 1838 ã., ïî Áåëîñòîêñêîé áëàãà÷èíèè.

Wokó³ problematyki kasacji unii koœcielnej w latach 30. XIX wieku...

41

Zmiana zasad udzielania œwiêceñ diakoñskich i kap³añskich by³a jedn¹ z pierwszych, jakie poczyniono po objêciu przez Józefa Siemaszkê Katedry Litewskiej. 11 sierpnia 1833 r. biskup Siemaszko poinformowa³ Greckounickie Kolegium Duchowne o wprowadzeniu w diecezji litewskiej nowej formy i treœci dokumentu potwierdzaj¹cego œwiêcenia dla ksiê¿y, diakonów i s³u¿by cerkiewnej. W maju 1834 r. z polecenia biskupa Józefa teksty przygotowa³a drukarnia bazylianów w Wilnie17. Zmieniony zosta³ tak¿e tekst przysiêgi sk³adanej przy mianowaniu duchownych na proboszczów, o czym 7 listopada 1834 r. poinformowano Ministra Spraw Wewnêtrznych18. Greckounickie Kolegium Duchowne wyda³o rozporz¹dzenie zabraniaj¹ce wyœwiêcania osób, które nie koñczy³y diecezjalnego seminarium19. Wprowadzane w XVIII wieku w Cerkwi unickiej zmiany dotyczy³ tak¿e stroju i wizerunku kleru. Szaty liturgiczne zak³adane do nabo¿eñstw i noszone na co dzieñ upodobniono do tych, jakich u¿ywali ksiê¿a rzymskokatoliccy. Podobnie by³o z wygl¹dem zewnêtrznym. W 1747 r. wprowadzono obowi¹zek golenia bród i strzy¿enia w³osów wed³ug okreœlonej zasady20. Greckounickie Kolegium Duchowne 7 lutego 1834 r. wyda³o obszerne rozporz¹dzenie w sprawie zmian w tej mierze21. Przez parê lat po tym ukazie nie stosowano jednak nacisku na duchowieñstwo unickie. Wizytuj¹c w sierpniu 1834 r. œwi¹tynie unickie w diecezji litewskiej, w tym w obwodzie bia³ostockim, biskup Siemaszko stan ich okreœli³ jako ¿a³osny, a utensylia cerkiewne i szaty duchownych jako bardzo ubogie i zlatynizowane. W du¿ej mierze przyczyni³y siê do tego problemy finansowe, ale zdaniem biskupa by³ to po czêœci wynik niedbalstwa22. Dlatego te¿ 28 listopada 1836 r. biskup Siemaszko zleci³ Konsystorzowi wydanie rozporz¹dzenia zobowi¹zuj¹cego duchowieñstwo unickie do nabycia, w miarê mo¿liwoœci, nowych szat liturgicznych zgodnych z obrz¹dkiem wschodnim. W sytuacji braku funduszy proponowano po³owiczne rozwi¹zanie – przeróbkê dotychczasowych ³aciñskich ornatów, dalmatyk i kap, jeœli œwi¹tynia posiada³a ich kilka23. Sprawê zmiany formy szat liturgicznych duchowieñstwa unickiego i nadzór nad tym powierzono biskupowi 17 18 19

s. 80.

Çàïèñêè Iîñèôà Ìèòðîïîëèòà Ëèòîâñêàãî..., t. III, s. 18–19; Å. Îðëîâñêié, op. cit., s. 80. Çàïèñêè Iîñèôà Ìèòðîïîëèòà Ëèòîâñêàãî..., t. III, s. 104. Çàïèñêè Iîñèôà Ìèòðîïîëèòà Ëèòîâñêàãî..., t. III, s. 18–19; Å. Îðëîâñêié, op. cit.,

20 Ã.ß. Êèïðèàíîâè÷, Èñòîðè÷åñêèé î÷åðê ïðàâîñëàâèÿ, êàòîëè÷åñòâà è óíèè â Áåëîðóññèè è Ëèòâå, Èçäàòåëüñòâî Áåëîðóññêîãî Ýêçàðõàòà, Ìèíüñê 2006, s. 170–171. 21 Å. Îðëîâñêié, op. cit., s. 8. 22 Çàïèñêè Iîñèôà Ìèòðîïîëèòà Ëèòîâñêàãî..., t. III, s. 86. 23 Ibidem, s. 307.

Irena Matus

42

Antoniemu Zubce24. Duchowni uniccy stopniowo zaczêli wiêc zak³adaæ do nabo¿eñstw stroje liturgiczne wed³ug obrz¹dku wschodniego, jednak nie nast¹pi³o to od razu i wszêdzie. Obwód bia³ostocki, a zw³aszcza powiat drohiczyñski by³ tym obszarem, gdzie najd³u¿ej utrzymywa³y siê dotychczasowe kroje szat liturgicznych. W trakcie odprawiania nabo¿eñstw ¿a³obnych z form wschodnich najczêœciej rezygnowano. W przypadku pogrzebów by³o to wynikiem surowo przestrzeganych zwyczajów, które w ci¹gu kilku pokoleñ sta³y siê ju¿ tradycj¹ unick¹. W tej kwestii warunki dyktowali parafianie – spolonizowani i zlatynizowani grekokatolicy. Na pocz¹tku 1838 r. w powiecie drohiczyñskim wszyscy duchowni uniccy w czasie pogrzebów, a zw³aszcza prowadz¹c zmar³ego na cmentarz, zak³adali wy³¹cznie ³aciñskie kom¿e25. Poinformowane o tym w³adze diecezjalne podjê³y stosown¹ interwencjê. Pomimo i¿ w oficjalnych pismach (do dziekana i Konsystorza) kler unicki z powiatu drohiczyñskiego zapewnia³ o zmianie stroju, to w praktyce tego nie przestrzega³26. W tej sytuacji 2 maja 1838 r. Konsystorz oficjalnie zakaza³ duchowieñstwu unickiemu zak³adania kom¿ w czasie nabo¿eñstw27. WyraŸnie ró¿ni³ siê tak¿e ogólny wizerunek prawos³awnych popów i parochów unickich. Ci pierwsi nosili brody i d³ugie w³osy, tymczasem ksiê¿om unickim tak jak rzymskokatolickim nakazano niegdyœ golenie bród i strzy¿enie w³osów28. W trakcie zaprowadzanych w Cerkwi unickiej zmian okaza³o siê, ¿e duchowni uniccy wielk¹ wagê przywi¹zywali do dotychczasowego stroju. Zaœwiadcza o tym postawa duchownych obu dekanatów obwodu bia³ostockiego, deklaruj¹cych zgodê na przy³¹czenie siê do Cerkwi prawos³awnej w okresie od 1836 do 1839 r. Podpisuj¹cy oœwiadczenia (poza nielicznymi, którzy prosili o pozostawienie w dotychczasowej parafii), zgodnie sprzeciwiali siê zapuszczaniu brody i noszeniu na co dzieñ riasy29. Duchowny z Supraœla Kazimierz Turowski poda³ dodatkowo powód tego sprzeciwu. T³umaczy³ on to przywi¹zaniem siê wiernych do dotychczasowego wygl¹du kleru unickiego30. W³adze 24 25

Å. Îðëîâñêié, op. cit., s. 96. LPAH w Wilnie, ô. 605, oï. 1, ä. 3373: Äåëî î íåóïîòðåáëåíèè ñâÿùåííèêàìè ïðè Áîãîñëóæåíèè êîìæú, ê. 16–17: Ñïèñîêú ñú ðàïîðòà Ã. Ïðàâëÿùåìó äîëæíîñòü Ïðàâèòåëÿ Áåëîñòîêñêîé Îáëàñòè Äðîãè÷èíñêàãî Çåìñêàãî Èñïðàâíèêà îòú 28 àïðåëÿ 1838 ã. 26 Ibidem. 27 LPAH w Wilnie, ô. 634, oï. 3, ä. 375, ê. 19: Ðàïîðòú Áåëîñòîêñêàãî áëàãî÷èííàãî Ëüâà Ìàðêåâè÷à â Ëèòîâñêóþ Ãðåêî-Óíèòñêóþ Äóõîâíóþ Êîíñèñòîðèþ îò 3.10. 1838 ã. 28 Ã. ß. Êèïðèàíîâè÷, op. cit., s. 170–171. 29 Riasa – wierzchni strój duchowieñstwa wschodniego o szerokich rêkawach, wk³adany na sutannê o w¹skich rêkawach. A. Znosko, op. cit., s. 277. 30 Petersburg, ô. 824, oï. 2, ä. 349, ê. 11, 17, 18, 19, 21.

Wokó³ problematyki kasacji unii koœcielnej w latach 30. XIX wieku...

43

duchowne zdawa³y sobie sprawê, ¿e w ci¹gu kilku pokoleñ strój ³aciñski sta³ siê tradycj¹. St¹d nie wywiera³y na kler ¿adnego nacisku w sprawie zmiany formy ubrania noszonego na co dzieñ. Biskup Siemaszko zakaza³ wrêcz duchowieñstwu zak³adania riasy bez jego zezwolenia. Strój ten, podobnie jak i zapuszczenie brody proponowa³ on w formie nagrody. Dopiero w 1842 r. w diecezji litewskiej zezwoli³ 40 wyró¿nionym duchownym zapuœciæ brodê, a 80 przywdziaæ riasê. W piœmie z 1 grudnia 1838 r. do Protasowa, oberprokuratora Œwi¹tobliwego Synodu, biskup prosi³ o zgodê na noszenie jeszcze przez jakiœ czas przez duchowieñstwo unickie dotychczasowych strojów i o pozwolenie na golenie bród31. Zgodê tak¹ otrzyma³. Stara³ siê o to, licz¹c siê ze zdaniem kleru i ze wzglêdu na wiernych. Zastosowano zatem zasadê pe³nej tolerancji wobec duchownych, którzy opierali siê noszeniu riasy. Zreszt¹ sam Siemaszko przywdzia³ riasê dopiero w 1842 r. Wtedy te¿ podczas siedmiotygodniowej pielgrzymki po prawos³awnych sanktuariach w Rosji zapuœci³ brodê32. Po powrocie z Rosji, jeszcze w tym samym roku, odby³ podró¿ w riasie i z zarostem po swojej diecezji, zachêcaj¹c i przyzwyczajaj¹c w ten sposób kler do nowego wizerunku. Wszyscy nowo wyœwiêcani duchowni mieli ju¿ obowi¹zek noszenia riasy i zapuszczenia brody33. M³ode pokolenie wychowane w seminarium diecezjalnym w ¯yrowicach by³o ju¿ przyzwyczajone do szat liturgicznych i codziennego wizerunku duchownego w obrz¹dku wschodnim. Kler unicki, tak jak i duchownych prawos³awnych, nie obowi¹zywa³ celibat. Na pocz¹tku XIX wieku by³a to jedna z nielicznych ró¿nic dziel¹cych duchowieñstwo rzymskokatolickie i unickiego. Do momentu kasacji unii koœcielnej praktykowano w rodzinach duchownych unickich ma³¿eñstwa mieszane wyznaniowo, ale tylko unicko-rzymskokatolickie. W tej sytuacji i œlub odbywa³ siê czêsto w obrz¹dku ¿ony. Wychowuj¹c potomstwo, praktykowano zasadê, by córki uczêszcza³y z matk¹ do koœcio³a i wyznawa³y rzymski katolicyzm, zaœ synowie, którzy najczêœciej szli zawodowo w œlady ojców, byli unitami. Zdarza³y siê oczywiœcie sytuacje, ¿e ¿ony zmienia³y wyznanie w trakcie trwania ma³¿eñstwa. W tej sytuacji i córki wybiera³y wiarê matki. Córki duchownych unickich niejednokrotnie wychodzi³y za katolików. Wyznanie rzymskokatolickie i jêzyk polski stanowi³y wa¿ny noœnik kultury polskiej – postrzeganej jako pañska w odró¿nieniu od unickiej – ch³opskiej. Przyczyni³a siê do tego polskojêzyczna oœwiata czasów Wileñskiego Okrêgu Szkolnego. 31 32 33

Ã. ß. Êèïðèàíîâè÷, op. cit., s. 170–171. Çàïèñêè Iîñèôà Ìèòðîïîëèòà Ëèòîâñêàãî..., t. III, s. 142. Ã. ß. Êèïðèàíîâè÷, op. cit., s. 62.

Irena Matus

44

Sprawa ma³¿eñstw mieszanych w rodzinach duchownych unickich wyp³ynê³a w czerwcu 1836 r. w zwi¹zku ze œlubem Bielewicza – seminarzysty z ¯yrowic. Zawar³ on zwi¹zek ma³¿eñski z katoliczk¹ w obrz¹dku rzymskokatolickim. W tej sytuacji biskup podj¹³ decyzjê o wstrzymaniu jego œwiêceñ kap³añskich do czasu wydania ogólnego rozporz¹dzenia, jak postêpowaæ w takim przypadku34. Poleci³ te¿ biskupowi wikarnemu Antoniemu Zubce, aby zorientowa³ siê, jak wygl¹da kwestia ma³¿eñstw duchownych unickich w diecezji litewskiej. Okaza³o siê, ¿e w wielu dekanatach znaczny procent ¿on i córek duchownych unickich by³ wyznania rzymskokatolickiego. W duchu katolicyzmu wychowywa³y one nie tylko córki, ale tak¿e i synów, którzy najczêœciej zostawali unickimi duchownymi, przechodz¹c pierwszy szczebel edukacji w domu. W takiej sytuacji modlitw i katechizmu dzieci uczy³y siê wy³¹cznie w jêzyku polskim, nie znaj¹c w ogóle jêzyka cerkiewnos³owiañskiego35. Pierwsze rozporz¹dzenie zakazuj¹ce seminarzystom wstêpowania w zwi¹zki ma³¿eñskie z pannami wyznania rzymskokatolickiego Konsystorz Litewski wyda³ w 1837 r. Brakowa³o jednak ukazu odgórnego. Biskup Siemaszko poleci³, aby przed udzieleniem œwiêceñ kap³añskich zasiêgano informacji, potwierdzonej odpowiednim zaœwiadczeniem, jakiego wyznania jest ¿ona kandydata na duchownego36. 14 kwietnia 1837 r. wyst¹pi³ do przewodnicz¹cego Greckounickiego Kolegium Duchownego z wnioskiem o wprowadzenie zakazu zawierania ma³¿eñstw mieszanych kandydatom na duchownych unickich. Podniós³ te¿ problem zwi¹zków ju¿ zawartych. W tej sytuacji nale¿a³o przygotowaæ ogólne rozporz¹dzenie37. Projekt opracowany na wniosek biskupa Siemaszki przez Greckounickie Kolegium Duchowne i zaakceptowany przez Protasowa 29 maja 1837 r. zatwierdzi³ Miko³aj I. Ukaz ten zabrania³ wyœwiêcania na diakonów i kap³anów osób, które wst¹pi³y w zwi¹zki ma³¿eñskie z katoliczkami. Jednoczeœnie rozporz¹dzenie to zezwala³o ¿onom i córkom duchownych unickich i s³u¿by cerkiewnej na przejœcie z wyznania rzymskokatolickiego na unickie38. Nie wywierano jednak ¿adnego nacisków, ani tym bardziej nie by³o przymusu.

34 35 36 37 38

Çàïèñêè Iîñèôà Ìèòðîïîëèòà Ëèòîâñêàãî..., t. III, s. 322–323. Ibidem, s. 322. Ibidem, s. 311. Ibidem, s. 322–323. ÐÃÈÀ â Ñàíêò-Ïåòåðáóðãå, ô. 797: Êàíöåëÿðèÿ îáåð-ïðîêóðîðà Ñèíîäà, oï. 7, ä. 23190: O âîñïðåùåíèè âîçâîäèòü â äóõîâíûé ñàí Ãðåêîóíèàòîâ èìåþùèõ æåí Ðèìñêîêàòîëè÷åñêîãî èñïîâäàíèÿ è âîñïðåùåíèè ðóêîïîëîãàòü â äèàêîíû è ñâÿùåííèêè òåõ ëèö êîòîðûõ æåíû èëè äî÷åðè ïðèíàäëåæàò ðèìñêîìó èñïîâåäàíèþ, ê. l–2: Ðàïîðòú Ãðåêî–Óíèàòñêîé Äóõîâíîé Êîëåãèè Ïðîòàñîâó îò 17.04.1838 ã.

Wokó³ problematyki kasacji unii koœcielnej w latach 30. XIX wieku...

45

26 czerwca 1837 r. biskup Siemaszko, wype³niaj¹c polecenie Protasowa z 11 czerwca 1837 r., poprosi³ o zebranie szczegó³owych informacji na temat sytuacji wyznaniowej rodzin duchownych unickich i s³u¿by cerkiewnej w podleg³ej Konsystorzowi diecezji. Dotyczy³y one ¿on i córek wyznaj¹cych rzymski katolicyzm39. 26 czerwca 1837 r. Siemaszko poinformowa³ Œwi¹tobliwy Synod, ¿e ¿ony dwóch seminarzystów, których wyœwiêcenie wstrzymano, w tym tak¿e wspomnianego Bielewicza, przesz³y na obrz¹dek unicki40. Opieraj¹c siê na danych przekazanych z Konsystorza 17 stycznia 1838 r., biskup wymieni³ dekanaty, w których duchowni uniccy byli w mieszanych wyznaniowo zwi¹zkach ma³¿eñskich41. W obwodzie bia³ostockim sytuacja taka dotyczy³a dwóch cerkwi w dekanacie bielskim. W parafii Mielnik w powiecie drohiczyñskim ¿ony, matki i siostry s³u¿by cerkiewnej wyznawa³y katolicyzm42. W powiecie bielskim ¿ona proboszcza i wicedziekana Franciszka £opuszyñskiego z Narwi Honorata oraz ich cztery córki (Józefa, Emilia, Paulina i Helena) by³y wyznania rzymskokatolickiego. Podobnie ma³¿onki ponomarów tej cerkwi: Petronela Iwana Smoktunowicza i Helena Józefa Smoktunowicza43. Jednak nie wszyscy dziekani nades³ali raporty. Nie uczyni³ tego np. dziekan bia³ostocki Lew Markiewicz. Mieszane wyznaniowo rodziny duchownych nie sprzyja³y zmianom zaprowadzanym w cerkwi unickiej, gdy¿ powodowa³y one konflikty ma³¿eñskie. Kwesti¹ t¹ zajmowa³ siê biskup Antoni Zubko, który sprawdza³ osobiœcie sytuacjê w diecezji44. By³a to sprawa neuralgiczna i bardzo delikatna, st¹d biskup Siemaszko prosi³ w³adze diecezjalne, aby pamiêta³y o tym, wydaj¹c, a zw³aszcza egzekwuj¹c kolejne rozporz¹dzenia. 31 lipca 1838 r. pismem nr 415 nakaza³ Konsystorzowi, aby w sprawie ewentualnego przy³¹czania siê do wyznania unickiego ¿on i córek duchownych oraz s³u¿by cerkiewnej nie stosowaæ ¿adnych œrodków nacisku. Wyjaœnia³, ¿e ukazem z maja 1837 r. kobietom zezwolono na 39

W przypadku ¿on duchownych unickich wyznania rzymskokatolickiego informacje dotyczy³y wyznania rodziców (katolicy czy unici) i kiedy (przed œlubem czy po) przyjmowa³y katolicyzm. 40 Çàïèñêè Iîñèôà Ìèòðîïîëèòà Ëèòîâñêàãî..., t. III, s. 324–335. 41 ÐÃÈÀ â Ñàíêò-Ïåòåðáóðãå, ô. 797, oï. 7, ä. 23190, ê. 15: Ðàïîðò Èîñèôà Ñåìàøêî Ïðîòàñîâó îò 17.01.1838 ã. 42 By³y to ¿ony: ponomara Kondrata Hackiewicza – Pelagia, diaka Konstantego Regenta – Anna, ponomara Antona Hackiewicza – Agata, chórzysty Warfo³amieja NiedŸwieckiego – Anna, zwonara Martina Panasiewicza – Anna, diaka Siemiona Lewickiego – Anna oraz zwonara Ludwika Trocewicza – matka Marianna i siostra Joanna. ÐÃÈÀ â Ñàíêò-Ïåòåðáóðãå, ô. 797, oï. 7, ä. 23190, ê. 29–29 oá. Ðàïîðò Èîñèôà Ñåìàøêî Ïðîòàñîâó îò 17.01.1838 ã. 43 Ibidem. 44 Biskup Antoni poda³ przyk³ad dziekana s³uckiego Narkiewicza, którego ¿ona stanowczo sprzeciwia³a siê zapuszczeniu brody i noszeniu riasy przez mê¿a. W³adze cerkiewne w tej sytuacji nie mia³y mo¿liwoœci wp³ywania na osoby innego wyznania. Çàïèñêè Iîñèôà Ìèòðîïîëèòà Ëèòîâñêàãî..., t. III, s. 371–372.

Irena Matus

46

zmianê wyznania z rzymskokatolickiego na unickie, ale w ¿adnej mierze tego nie nakazano. O wydanym ukazie powiadomiono równie¿ ksiê¿y katolickich45. PóŸniej równie¿ nie wprowadzono przymusu ani restrykcji, st¹d sprawa zawartych wczeœniej ma³¿eñstw mieszanych ci¹gnê³a siê jeszcze d³ugo. Sytuacja materialna duchowieñstwa unickiego by³a trudna. Dotyczy³o to zw³aszcza cerkwi usytuowanych w maj¹tkach prywatnych. W realiach wsi przeduw³aszczeniowej i ogromnego ubóstwa ch³opów po³o¿enie ekonomiczne kleru zale¿a³o przede wszystkim od posiadanej ziemi. Niewiele cerkwi zabezpieczonych by³o odpowiednim nadzia³em ziemi funduszowej, stanowi¹cej podstawowe Ÿród³o utrzymania rodzin duchownych, zaœ dochody z pos³ugi duszpasterskiej stanowi³y nieznaczne wsparcie finansowe. Ubóstwo materialne duchowieñstwa unickiego potwierdzi³ w piœmie do Konsystorza z 1837 r. dziekan bielski Adam Kostycewicza. Prosi³ o zwrócenie uwagi na po³o¿enie finansowe kleru unickiego i ¿ali³ siê, ¿e w takiej sytuacji zbieranie tzw. zdrowasiek sta³o siê jedynym sposobem polepszenia bud¿etu ich rodzin46. W koñcu 1837 r. w³adze diecezjalne dokona³y analizy sytuacji finansowej. Oba dekanaty w obwodzie bia³ostockim uznano za biedne, a dziekanów zakwalifikowano do zapomogi w kwocie 75 rubli47. Tylko nieliczne parafie posiada³y ch³opów pañszczyŸnianych. W dekanacie bia³ostockim pracowali oni przy cerkwi fastowskiej, po³¹czonej z knyszyñsk¹ i bia³ostockiej, a w dekanacie bielskim przy siemiatyckiej, pasynkowskiej i katedralnej w Bielsku. Pos³u¿ê siê statystyk¹ za 1838 r., ostatni rok przed kasacj¹ unii. W dekanacie bia³ostockim dochód parafii unickich z maj¹tku nieruchomego, kapita³ów i dziesiêcin otrzymywa³o duchowieñstwo w siedmiu parafiach, w pozosta³ych 11 kler nie posiada³ w ogóle dochodów z tego Ÿród³a. Kwoty waha³y siê od 10 do 120 rubli48, natomiast ofiarowania intencyjne, datki na tacê i do skarbonek wynios³y 63 ruble i 25 kopiejek49. W dekanacie bielskim datki i ofiary od parafian to 102 rubli 27 kopiejek50, a z maj¹tku nieruchomego, kapita³ów i dziesiêcin uzyskano 240 rubli 40 kopiejek51. W przypadku cerkwi le¿¹cych 45 46

Ibidem, s. 388. LPAH w Wilnie, ô. 605 Konsystorz Wileñskiego Biskupstwa Prawos³awnego, oï. 1, ä. 3194, ê. 3: Ðàïîðò Áåëüñêàãî áëàãî÷èííàãî – ïðîòîèåðåÿ Àäàìà Êîñòûöåâè÷à â Ëèòîâñêóþ ÃðåêîÓíèòñêóþ Äóõîâíóþ Êîíñèñòîðèþ îò 21.10.1837 ã. 47 Çàïèñêè Iîñèôà Ìèòðîïîëèòà Ëèòîâñêàãî..., t. III, s. 335–337. 48 LPAH w Wilnie, ô. 605, oï. 1, ä. 3665, ê. 296–297: Âåäîìîñòü î ñîñòîÿíèè ÃðåêîÓíèòñêèõ öåðêâåé è äóõîâåíñòâà çà 1838 ã., ïî Áåëîñòîêñêîé áëàãà÷èíè. 49 Ibidem, ê. 294–295. 50 Ibidem, ê. 295. 51 Ibidem, ê. 296–297.

Wokó³ problematyki kasacji unii koœcielnej w latach 30. XIX wieku...

47

w dobrach prywatnych zdarza³o siê, ¿e sytuacjê dodatkowo komplikowa³a zale¿noœæ od dworu. Sprawa dotyczy³a prawa do wyrêbu lasu i wypasu byd³a na pastwiskach52. W niewielkiej czêœci parafii unickich (usytuowanych g³ównie w œrodowisku mieszanym pod wzglêdem wyznaniowym) po³o¿enie materialne duchowieñstwa mog³a, choæ w minimalnym stopniu, poprawiæ p³acona przez parafian dziesiêcina. By³a ona uiszczana przez wyznawców obrz¹dku unickiego, ale trafia³a do ksiê¿y rzymskokatolickich. Dziesiêcinê wnoszono najczêœciej w naturze (dziesiêcina zbo¿owa), rzadziej praktykowano œwiadczenia pieniê¿ne, b¹dŸ w naturze i pieniê¿ne. 27 sierpnia 1828 r. Senat wyda³ rozporz¹dzenie w sprawie podzia³u dziesiêciny pomiêdzy ksiê¿y rzymskokatolickich i unickich. Nakazano, aby pobierana od unitów i przekazywana rzymskokatolickiemu duchowieñstwu dziesiêcina oraz wszelkie ustanowione w jej miejsce œwiadczenia by³y przekazywane duchowieñstwu unickiemu w zale¿noœci od liczby parafian tego obrz¹dku53. A tam gdzie mieszkali sami unici, dziesiêcina oraz œwiadczenia j¹ zastêpuj¹ce w ca³oœci winny trafiaæ do duchownych unickich. Sprawê ka¿dej parafii w sytuacji spornej polecono rozpatrywaæ indywidualnie, posi³kuj¹c siê miejscowymi dokumentami54. Ukaz Senatu zosta³ przekazany do realizacji w³adzom w Bia³ymstoku55. Sprawê wyjaœniano od 1828 do 1837 r. Zajê³y siê tym w³adze œwieckie przy œcis³ej wspó³pracy z Konsystorzem, dziekanami, duchowieñstwem unickimi i rzymskokatolickim. Konfliktowa sytuacja dotyczy³a tylko tych parafii, na terenie których mieszka³a ludnoœæ mieszana pod wzglêdem wyznaniowym i tam, gdzie unici uiszczali dziesiêcinê na wzór ³aciñski. Okaza³o siê, ¿e w 1830 r. cerkwie unickie w Brañsku i Boækach w powiecie bielskim oraz w ¯urobicach, ¯erczycach, Siemiatyczach, Ciechanowcu, Drohiczynie i obie w Mielniku w powiecie drohiczyñskim dziesiêciny nie otrzymywa³y w zwi¹zku z zagarniêciem jej przez proboszczów tamtejszych koœcio³ów56. W dekanacie bia³ostockim dziesiêcinê regularnie otrzymywali duchowni cerkwi w Nowej Woli od parafian z Nowej Woli, z Potoki od parafian z Topolan oraz p³acono j¹ usytuowanej w maj¹tku pañstwowym 52 53 54

Ã. ß. Êèïðèàíîâè÷, op. cit., s. 54. Å. Îðëîâñêié, op. cit., s. 70. LPAH w Wilnie, ô. 605, oï. 1, ä. 2050, ê. 8–9: Áåëîñòîêñêîå Îáëàñòíîå Ïðàâëåíèå 1 Îòäåëíèå â Ëèòîâñêóþ Ãðåêî-Óíèòñêóþ Äóõîâíóþ Êîíñèñòîðèþ îò 5.10.1836 ã. 55 Ibidem, ê. 30–34: Áåëîñòîêñêîå Îáëàñòíîå Ïðàâëåíèå 1 Îòäåëíèå â Ëèòîâñêóþ ÃðåêîÓíèòñêóþ Äóõîâíóþ Êîíñèñòîðèþ îò 26.02.1837 ã. 56 Ibidem, ê. 8–9, Áåëîñòîêñêîå Îáëàñòíîå Ïðàâëåíèå 1 Îòäåëíèå â Ëèòîâñêóþ ÃðåêîÓíèòñêóþ Äóõîâíóþ Êîíñèñòîðèþ îò 5.10.1836 ã.

Irena Matus

48

cerkwi w Sura¿u57. Problematycznie kszta³towa³a siê natomiast sprawa dziesiêciny w parafii w KuŸnicy, gdy¿ jej czêœæ trafia³a do koœcio³a w Sokó³ce58. Podzia³ dziesiêciny w parafiach zamieszka³ych przez ludnoœæ wyznania unickiego i katolickiego by³ rozpatrywany przez ni¿sze, powiatowe s¹dy ziemskie na polecenie w³adz obwodu bia³ostockiego. Powo³ywano specjalne komisje, w sk³ad których wchodzi³o dwóch duchownych deputatów wyznania unickiego i rzymskokatolickiego oraz przedstawiciel ni¿szego s¹du ziemskiego. Z przeprowadzonego postêpowania sporz¹dzano specjalne akty. Nie wszêdzie sprawa podzia³u dziesiêciny pomiêdzy koœcio³em i cerkwi¹ unick¹ przebiega³a bezkonfliktowo59. Dziesiêcinê oddzielono dla cerkwi w Siemiatyczach60 i ¯urobicach61. Postêpowanie wyjaœniaj¹ce natomiast prowadzono w przypadku cerkwi unickich w ¯erczycach, Mielniku, Ciechanowcu62, Brañsku63, Boækach i Drohiczynie w dekanacie bielskim oraz w KuŸnicy w dekanacie bia³ostockim. Zestawienie o otrzymywanej przez unickich duchownych dziesiêcinie po podziale w dekanacie bielskim sporz¹dzi³ Adam Kostycewicz w kwietniu 1837 r.64 Uiszczano j¹ w ¿ycie, jêczmieniu lub owsie, ewentualnie w pieni¹dzach. W maj¹tkach pañstwowych w dekanacie drohiczyñsko-bielskim wnoszono j¹ za okres od 19 maja do 19 kwietnia nastêpnego roku. W powiecie bielskim oddawano dziesiêcinê jeszcze dla cerkwi w Narwi i Kleszczelach, a w drohiczyñskim w ¯erczycach, Siemiatyczach, ¯urobicach, Narojkach, Ciechanowcu (w wysokoœci 20 rubli) i Grodzisku65. Podzia³ nie by³ natomiast definitywnie zakoñczony w przypadku cerkwi w Brañsku66, Boækach, ¯erczycach, Drohiczynie i Mielniku. Ostatecznie uda³o siê dokonaæ rozdzia³u wnoszonej przez unitów dziesiêciny pomiêdzy cerkwie i koœcio³y.

57

Ibidem, ê. 14oá.-15: Ðàïîðò Áåëîñòîêñêàãî áëàãî÷èííàãî Ëüâà Ìàðêåâè÷à â Ëèòîâñêóþ Ãðåêî-Óíèòñêóþ Äóõîâíóþ Êîíñèñòîðèþ îò 10.12.1836 ã. 58 Ibidem, ê. 14–15: Ðàïîðò Áåëîñòîêñêàãî áëàãî÷èííàãî Ëüâà Ìàðêåâè÷à â Ëèòîâñêóþ Ãðåêî-Óíèòñêóþ Äóõîâíóþ Êîíñèñòîðèþ îò 10.12,1836 ã. 59 Ibidem, ê. 35–35oá.: Aêòú o äåñÿòèíå Öåõàíîâñêîé öåðêâè îò 28.12.1836 ã. 60 Ibidem: Aêòú o äåñÿòèíå Ñåìÿòèöêîé öåðêâè îò 1.12.1836 ã. 61 Ibidem, ê. 39–40: Aêòú o äåñÿòèíå ïðèíàäëåæàùêé Æóðîáèöêîé Ãðåêî-Óíèòñêîé öåðêâè îò 2.12.1836 ã. 62 Ibidem, ê. 35-35oá.: Aêòú o äåñÿòèíå Öåõàíîâñêîé öåðêâè îò 28.12.1836 ã. 63 Ibidem, ê. 57–57oá.: Ðàïîðò Áåëüñêàãî Áëàãî÷èííàãî – Ïðîòîèåðåÿ Àäàìà Êîñòûöåâè÷à â Ëèòîâñêóþ Ãðåêî-Óíèòñêóþ Äóõîâíóþ Êîíñèñòîðèþ îò 15.04.1837 ã. 64 Ibidem. 65 Ibidem, ê. 59-60: Âåäîìîñòü î äåñÿòèíàõ Ãðåêî-Óíèòñêèì Öåðêâÿì â Äðîãè÷èíñêîÁåëüñêîì äåêàíàòå ïðèíàäëåæàùèõ. 66 Ibidem, ê. 57–57oá.: Ðàïîðò Áåëüñêàãî Áëàãî÷èííàãî – Ïðîòîèåðåÿ Àäàìà Êîñòûöåâè÷à... â Ëèòîâñêóþ Ãðåêî-Óíèòñêóþ Äóõîâíóþ Êîíñèñòîðèþ îò 15.04.1837 ã.

Wokó³ problematyki kasacji unii koœcielnej w latach 30. XIX wieku...

49

Do po³owy lat 30. XIX wieku ksiê¿a uniccy byli zlatynizowani i spolonizowani. W wyniku przeprowadzonych w Cerkwi unickiej zmian zmierzaj¹cych w stronê restytucji prawos³awia zmieniono formê kszta³cenia seminarzystów, zasady œwiêceñ, szaty liturgiczne, strój codzienny i ogólnie wizerunek ksiê¿y. Zakazano wstêpowania w zwi¹zki ma³¿eñskie z katoliczkami. Stopniowo eliminowano jêzyk polski, choæ jeszcze przez wiele lat by³ on praktykowany podczas kazañ i w kontaktach z wiernymi w cerkwiach obwodu bia³ostockiego. D³ugo po kasacji unii po polsku rozmawiano w domach duchownych. Po przy³¹czeniu Cerkwi unickiej do rosyjskiej Cerkwi prawos³awnej zmieni³a siê zasadniczo pozycja duchownych. Zrównano ich w prawach z klerem prawos³awnym. Jako ¿e prawos³awie by³o religi¹ panuj¹c¹ w Rosji, wzros³a ranga i autorytet duchownych oraz podwy¿szy³ siê ich status spo³eczny. Poprawie uleg³a sytuacja materialna. Z czasem duchowni otrzymywali uposa¿enie z kasy pañstwowej, pocz¹tkowo w formie zapomogi, a nastêpnie ju¿ na sta³e. Teoretycznie duchowni uniccy stali siê prawos³awnymi w 1839 r., w praktyce proces ten trwa³ jeszcze wiele lat. Ðåçþìå Âîêðóã ïðîáëåìàòèêè êàññàöèè Áðåñòêîé öåðêîâíîé óíèè (1596) â 30-å ãîäû XIX ñòîëåòèÿ â Áåëîñòîêñêîé îáëàñòè (Îò óíèàòñêîãî ïàðîõà äî ïðàâîñëàâíîãî ñâÿùåííèêà) Ïîñëå Çàìîéñêîãî ñîáîðà ïðîöåññó ëàòèíèçàöèè Óíèàòñêîé öåðêâè ñòàëî òàêæå ïîäâåðãàòüñÿ äóõîâåíñòâî. Íà÷àëè ìåíÿòü îáëà÷åíèå è ïîâñåäíåâíóþ îäåæäó óíèàòñêîãî äóõîâåíñòâà. Ðóêîïîëîæåíèå â ñàí äèàêîíà è ñâÿùåííèêà ñîâåðøàëîñü â ëàòèíñêîì îáðÿäå. Ñëó÷àëîñü òàê, ÷òî æåíû è äî÷åðè óíèàòñêèõ ñâÿùåííèêîâ áûëè ðèìî-êàòîëè÷êàìè.  íåêîòîðûõ ïðèõîäàõ óíèàòû ïëàòèëè äåñÿòèíó, íî îíà äàëåêî íå âñåãäà äîñòàâàëàñü óíèàòñêèì ñâÿùåííèêàì.  Áåëîñòîêñêîé îáëàñòè – òåððèòîðèè, ïðåäñòàâëÿþùåé ñîáîé ðåëèãèîçíî-ýòíè÷åñêîå ïîãðàíè÷üå, ïðîöåññ ëàòèíèçàöèè ñîïðîâîæäàëñÿ îïîëÿ÷èâàíèåì ãðåêî-êàòîëèêîâ. Ãäå-òî â ñåðåäèíå 30-ûõ ãã. XIX ñòîëåòèÿ íà÷àëèñü èíòåíñèâíûå èçìåíåíèÿ â Óíèàòñêîé öåðêâè, ïðèâåäøèå âïîñëåäñòâèè ê êàññàöèè óíèè è âîññòàíîâëåíèþ ïðàâîñëàâèÿ. Îíè òàêæå êîñíóëèñü âñåõ ñàíîâ óíèàòñêîãî äóõîâåíñòâà. Ëàòèíñêèé ñàí „êàíîíèêà” áûë çàìåíåí ñàíîì ïðîòîèåðåÿ â ñîîòâåòñòâèè ñ âèçàíòèéñêèì îáðÿäîì. Èçìåíåíèþ ïîäâåðãëîñü ðóêîïîëîæåíèå â ñàí äèàêîíà è ñâÿùåííèêà. Áûëà ââåäåíà ñèñòåìà âîçíàãðàæäåíèÿ ïðè÷òà â ñîîòâåòñòâèè ñ âèçàíòèéñêîé èåðàðõèåé. Èçìåíåíèÿ òàêæå êîñíóëèñü îáëà÷åíèÿ äóõîâåíñòâà. Êîìæè áûëè çàïðåùåíû. Ñâÿùåíñòâó ïðåäïèñàíî êóïèòü ëèòóðãè÷åñêèå îáëà÷åíèÿ âèçàíòèéñêîãî îáðÿäà èëè ïåðåäåëàòü êàçóëó (îðíàò), äàëìàòèêó è êàïû. Çàòî íå ãîâîðèëîñü î åæåäíåâíîé îäåæäå äóõîâåíñòâà. Íåêîòîðûå óíèàòñêèå ñâÿùåííèêè âñòóïàëè â áðàê ñ æåíùèíàìè ðèìñêîêàòîëè÷åñêîãî âåðîèñïîâåäàíèÿ. ×àùå âñåãî â òàêîì ñëó÷àå âåí÷àíèå ïðîèçâîäèëîñü â ñîîòâåòñòâèè ñ îáðÿäîì æåíû.  1837 ã. çàïðåùåíî âîçâåäåíèå â ñâÿùåííè÷åñêèé ñàí

50

Irena Matus

ìóæ÷èí, âñòóïèâøèõ â áðàê ñ êàòîëè÷êàìè. Óíèàòñêîå äóõîâåíñòâî íàõîäèëîñü â òðóäíîì ìàòåðèàëüíîì ïîëîæåíèè. Îñíîâíûì ñðåäñòâîì èõ ñîäåðæàíèÿ áûëà òàê íàçûâàåìàÿ „ôîíäîâàÿ /ôóíäóøîâà/ çåìëÿ”, ïðèíàäëåæàùàÿ Öåðêâè.  ñìåøàííîé ïî âåðîèñïîâåäàíèþ ñðåäå ðàçìåð ñîäåðæàíèÿ ìîã óâåëè÷èâàòüñÿ çà ñ÷åò äåñÿòèíû, âûïëà÷èâàåìîé ïðèõîæàíàìè, êîòîðàÿ, êàê ïðàâèëî, ïîïàäàëà â ðóêè ðèìñêî-êàòîëè÷åñêèõ ñâÿùåííèêîâ.  1828 ã. ñåíàò âûäàë ðàñïîðÿæåíèå î ðàçäåëåíèè äåñÿòèíû ìåæäó ðèìñêî-êàòîëè÷åñêèìè è óíèàòñêèìè ñâÿùåííèêàìè. Ôîðìàëüíî óíèàòñêîå äóõîâåíñòâî ñòàëî ïðàâîñëàâíûì â 1839 ã., íî íà ïðàêòèêå ýòîò ïðîöåññ äëèëñÿ åùå íà ïðîòÿæåíèè ìíîãèõ ëåò.

Summary About abolishment of the church union in Bialystok District in the 30-ies of XIX century (From the Uniate parson to the Orthodox priest) The process of Union church laicization, after council in Zamoœæ, included the clergy, too. The style of liturgy and casual robes was changed. Priestly and deaconly orders were being in Latin style. It was happened that wives and daughters of Union priests were Roman Catholics. There was paid the tithe, but it was not always got to the clergymen. In Bialystok District, that was territory of ethnic and religion borderland, there were laicization as well as process of exerting an Polish influences on uniates. The process of intensive changes in Union church, that caused abolishment of Union and restitution of Orthodox church, was started about the half of the 30-ies XIX century. Those changes included the Uniate clergy all levels. The Latin title of a canon was changed on protojerej title in accordance with the East ritual. The rules of taking holy orders were changed, too. A system of rewarding the clergy was implemented in accordance with the east hierarchy. Liturgy robes of clergy were changed, too. Wearing surplices was prohibited. Priests were recommended to buy liturgy robes by east rites or to adopted their own chasubles, dalmaticas and copes. It was not interfered to casual wear of the priests. Some of the Uniate priests got married to the Roman Catholic girls. In those cases, marriage was in wife’s rites. In 1837 it was prohibited to take holy orders to people, who had got married to the Roman Catholic girls. The Uniate clergy was in a difficult situation. Its basic source of income was church’s lands. In mixed religious environment, it could be improved by tithe paid by parishioners to the Roman Catholic priests. In 1828, Senate issued regulation in a case of tithe division between Roman Catholic and Uniate priests. The Uniate priests were changed in the Orthodox in 1839, but that process was being for many years.

Äà ïðàáëåìû ñòàíà¢ëåííÿ íàöûÿíàëüíàé ³äý³ ¢ áåëàðóñêàé ë³òàðàòóðû... UWM w Olsztynie Acta Polono-Ruthenica XVII, 2012 51 ISSN 1427-549X

Joanna Wasiluk Bia³ystok

Äà ïðàáëåìû ñòàíà¢ëåííÿ íàöûÿíàëüíàé ³äý³ ¢ áåëàðóñêàé ë³òàðàòóðû Õ²Õ ñòàãîääçÿ Ïàä÷àñ ³ìêë³âàãà ðàçâ³ööÿ íàâóêîâà-òýõí³÷íûõ ìàã÷ûìàñöåé ³ çâÿçàíàé ç ãýòûì ïàñêîðàíàé óí³ô³êàöû³ íàðîäࢠâûðàøýííå ïûòàííÿ¢ íàöûÿíàëüíàãà ñàìàâûçíà÷ýííÿ ç’ÿ¢ëÿåööà íàäçâû÷àé âàæíûì äëÿ øýðàãó êðà³í. Ó ñ³ëó øìàòâÿêîâûõ ñàöûÿëüíà-ã³ñòàðû÷íûõ ïðàöýñà¢, ãåàïàë³òû÷àãà ñòàíîâ³ø÷à àñàáë³âàå çíà÷ýííå ìàå ÿíî äëÿ Áåëàðóñ³, øòî, íå ïåðàáîëüøâàþ÷û, ìîæíà ñêàçàöü, óñâåäàìëÿåööà ñàïðà¢äíàé áåëàðóñêàé íàâóêîâà-òâîð÷àé ³íòýë³ãåíöûÿé, ÿê àäêàçíàñöü çà äàëåéøû ë¸ñ áåëàðóñêàé íàöû³ ¢ ñâåöå. Âûäàòíû áåëàðóñê³ ô³ëîñàô, ë³òàðàòóðàçíà¢öà, êóëüòóðîëàã Óëàäç³ì³ð Êîíàí íà àäíîé ç êàíôåðýíöûé, ïðûñâå÷àíûõ àñýíñàâàííþ áåëàðóñêàé íàöûÿíàëüíàé ñâÿäîìàñö³, ëàï³äàðíà-äàêëàäíà àêðýñë³¢ ñóòíàñöü ãàëî¢íàé ÿå êàìïàíåíòû: „Íàöûÿíàëüíàÿ ³äýÿ – äóõî¢íà-òâîð÷û àíàëàã áûööÿ íàðîäà ¢ òðîõ âûìÿðýííÿõ – ì³íó¢ø÷ûíå, ñó÷àñíàñö³ ³ áóäó÷ûí³. Êîæíû ýòíàñ, ÿê³ âûÿâ³¢ ñâàå òâîð÷ûÿ ìàã÷ûìàñö³ ³ ñôàðìàâà¢ñÿ ¢ íàöûþ, óâàñàáëÿå ñàáîé ïý¢íóþ ³äýþ”1. Ó íàöûÿíàëüíàé ³äý³ çâû÷àéíà âûäçÿëÿþöü íàñòóïíûÿ ïðûÿðûòýòû: ïà-ïåðøàå, ëþáî¢ äà ã³ñòàðû÷íàãà ì³íóëàãà ³ òâîð÷àãà äçåÿííÿ ñâà¸é íàöû³, ñâà¸é ìîâû, ñâàéãî êðàþ; ïà-äðóãîå, âåðó ¢ äóõî¢íûþ ñ³ëû ñâàéãî íàðîäà ³, ïà-òðýöÿå, ³ìêíåííå, âîëþ äà òàãî, êàá ñâîé íàðîä áû¢ ãîäíûì ÷ëåíàì ó ñÿ쒳 íàðîäࢠñâåòó2. Íàöûÿíàëüíàÿ ñâÿäîìàñöü, ³äýÿ àäëþñòðî¢âàå ñóïîëüíûÿ ³ àãóëüíàíàöûÿíàëüíûÿ ³íòàðýñû ¢ñÿãî íàðîäà. ßíà ç’ÿ¢ëÿåööà, ç àäíàãî áîêó, ñâîåàñàáë³âûì ãåíåðàòàðàì æûööÿäàéíàé ýíåðã³³ ýòíàñó íà øëÿõàõ ïîøóêࢠôîðìû ñàìàâûÿ¢ëåííÿ, à ç äðóãîãà, ó ïðàöýñå ãýòàãà, ÷àñòà çìàãàðíàãà, ïîøóêó ñàìà ¢ìàöî¢âàåööà, ýâàëþöûÿí³ðóå. 1 Ó. Êîíàí, Áåëàðóñêàÿ íàöûÿíàëüíàÿ ³äýÿ: òðàäûöû³, ñó÷àñíûÿ ïðàáëåìû, ïðàãíîçû, [ó:] Áåëàðóñêàÿ íàöûÿíàëüíàÿ ³äýÿ. Ìàòýðûÿëû íàâóêîâà-òýàðýòû÷íàé êàíôåðýíöû³, ̳íñê 2000, ñ. 6. 2 À. Àñòàïåíêà, Íàöûÿíàëüíàÿ ³äýÿ ¢ ñó÷àñíûì ñâåöå, ̳íñê 2003, ñ. 156.

Joanna Wasiluk

52

Ïðàöýñ ñòàíà¢ëåííÿ íîâàé ìàñòàöêàé òðàäûöû³ ¢ áåëàðóñêàé ë³òàðàòóðû, ðàñïà÷àòû íà ìÿæû XVIII–XIX ñòàãîääçÿ¢, áû¢ íàïðàìóþ çâÿçàíû ç àáóäæýííåì íàöûÿíàëüíàé ñâÿäîìàñö³ íàñåëüí³êࢠñëà¢íàé ó íåäàë¸ê³ì ì³íóëûì äçÿðæàâû, ç âÿðòàííåì ç ã³ñòàðû÷íàãà çàáûööÿ áàãàòàé ñïàä÷ûíû áåëàðóñêàãà íàðîäà. Ó ïðàäìîâå äà Ñòàòóòó ÂÊË 1588 ãîäà êàíöëåð Âÿë³êàãà Êíÿñòâà ˳òî¢ñêàãà Ëå¢ Ñàïåãà ç ãîíàðàì ï³ñà¢: „Íå îá÷èì ÿêèì ÿçûêîì, àëå ñâîèì âëàñíûì ïðàâà ñïèñàíûå ìàåì è êàæäîãî ÷àñó ÷àãî íàì ïîòðåáà êó îïîðó âñÿêîå êðûâäû âåäàòè ìîæåì”3. Íà ñòàðàáåëàðóñêàé ìîâå, ÿêàÿ ç’ÿ¢ëÿëàñÿ àô³öûéíàé ìîâàé âÿë³êàé å¢ðàïåéñêàé äçÿðæàâû, ñòâàðàë³ñÿ äàñêàíàëûÿ þðûäû÷íûÿ äàêóìåíòû, ïåðàêëàäàåìûÿ àäðàçó ³ íà ëàö³íó, ³ íà ïîëüñêóþ ìîâó. Íåâûïàäêîâà Àäàì ̳öêåâ³÷ ó ñâà³õ ïàðûæñê³õ ëåêöûÿõ àá ñëàâÿíñê³õ ë³òàðàòóðàõ, ïðà÷ûòàíûõ ó Êàëåäæ äý Ôðàíñ, âûêàçà¢ñÿ òàê³ì ÷ûíàì ïðà áåëàðóñêóþ ìîâó: „Narzeczem Bia³ej Rusi, nazywany ruskim lub litewsko-ruskim (bia³oruskim), mówi [...] mniej wiêcej 10 milionów; jest to narzecze najbogatsze i najczystsze; by³o ono niegdyœ uprawne: za czasów odrêbnoœci Litwy wielcy ksi¹¿êta pos³ugiwali siê nim w korespondencji dyplomatycznej”4. „Status Litewski pisany jest jêzykiem najharmonijniejszym i najmniej ska¿onym ze wszystkich dialektów s³owiañskich”5. Ñêëàäàíûÿ ñàöûÿëüíà-ïàë³òû÷íûÿ ¢ìîâû XVII–XVIII ñòàãîääçÿ¢ ïðû÷ûí³ë³ñÿ äà çàíÿïàäó áåëàðóñêàìî¢íàé ë³òàðàòóðíàé òâîð÷àñö³. Ìîâà øýðàãó ëåòàï³ñà¢, ÑòàòóòࢠÂÿë³êàãà Êíÿñòâà ˳òî¢ñêàãà, ïðàäìî¢ ³ ïåðàêëàäó Ñâÿòîãà ϳñàííÿ âÿë³êàãà àñâåòí³êà Ôðàíö³øêà Ñêàðûíû ¢ñòóïàå ñâภçàêîííàå ìåñöà ëàö³íå ³ ïàëüø÷ûçíå, à ïàñëÿ ðóñêàé ìîâå. Ó 1696 ãîäçå ñåéì ïðûìàå ïàñòàíîâó, ÿêàÿ çàáàðàíÿå âûêàðûñòàííå áåëàðóñêàé ìîâû ¢ àô³öûéíàé ïåðàï³ñöû, ó äçÿðæà¢íûõ óñòàíîâàõ. Ñïûíÿåööà äðóêàâàííå êí³ã íà áåëàðóñêàé ìîâå. Ó àïîøíÿé ÷âýðö³ XVIII ñòàãîääçÿ ¢ âûí³êó òðîõ ïàäçåëࢠïîëüñêàé äçÿðæàâû áåëàðóñê³ÿ çåìë³ äàëó÷àþööà äà Ðàñ³³. Ïàë³òûêà öàðûçìó àäìà¢ëÿëà íå òîëüê³ äçÿðæà¢íóþ íåçàëåæíàñöü, àëå ³ êóëüòóðíà-ýòí³÷íóþ ñàìàáûòíàñöü áåëàðóñà¢. ̳êàëàé ², íàêëà¢øû ¢ 1840 ãîäçå âåòà íà äçåÿííå Ñòàòóòó Âÿë³êàãà Êíÿñòâà ˳òî¢ñêàãà, óâîãóëå çàáàðàíÿå êàðûñòàööà òýðì³íàì „Áåëàðóñü”, ÿê³ ¢ 30–40-ûõ ãàäax Õ²Õ ñòàãîääçÿ ïà÷ࢠïàøûðàööà ÿê íàçâà çíà÷íàé ÷àñòê³ ÂÊË. Âûçíà÷àþ÷û Áåëàðóñü ÿê „ÑåâåðîÇàïàäíûå ãóáåðíèè”, öàðûçì ñïàäçÿâà¢ñÿ çðàá³öü ÿå ñâà¸é ñïàêîíâå÷íàé óëàñíàñöþ, ÷àñòêàþ ðàñ³éñêàé ³ìïåðû³. Ó òûÿ æ ñàìûÿ 30–40-ÿ ãàäû, ÿê 3

Ñòàòóò Âÿë³êàãà Êíÿñòâà ˳òî¢ñêàãà 1588. Òýêñòû. Äàâåäí³ê. Êàìåíòàðû³, ̳íñê 1989, ñ. 48. 4 A. Mickiewicz, Dzie³a, Warszawa 1955, t. VIII, ñ. 100. 5 Ibidem, ñ. 106.

Äà ïðàáëåìû ñòàíà¢ëåííÿ íàöûÿíàëüíàé ³äý³ ¢ áåëàðóñêàé ë³òàðàòóðû...

53

ñëóøíà àäçíà÷àå ë³òàðàòóðàçíà¢öà ̳êîëà Õà¢ñòîâ³÷: „Àäñóòíàñöü ïàë³òû÷íàå äû íàöûÿíàëüíàå íåçàëåæíàñö³, íÿäîáðàçû÷ë³âûÿ, à ÷àñàì ³ íåïðûÿçíûÿ àäíîñ³íû ñóñåäçÿ¢ íå äàâàë³ ìàæë³âàñö³ ¢æî íàðîäæàíàé áåëàðóñêàé íàöûÿíàëüíàé ³äý³ çìàãàööà çà ðàçâ³öö¸, çà ñòàíà¢ëåííå íàöû³”6. ² ïðû ãýòûì íàïà÷àòêó Õ²Õ ñòàãîääçÿ ðàñïà÷ûíàåööà áåëàðóñêàå íàöûÿíàëüíàå àäðàäæýííå. Ïà ñëîâàõ Óëàäç³ì³ðà Êîíàíà: „Íà ïåðøàå ìåñöà âûõîäçÿöü ïðàáëåìû íàöûÿíàëüíàé ñàìàáûòíàñö³ ìàñòàöòâà, àëüòýðíàòû¢íûÿ äóìê³ ïðà ìàã÷ûìàñöü ñòâàðýííÿ íîâàé ó Å¢ðîïå áåëàðóñêàé ë³òàðàòóðû”7. Âÿðòàííå ã³ñòàðû÷íàé ïàìÿö³ ³ äóõî¢íàé ñïàä÷ûíû áåëàðóñêàãà íàðîäà ñòàëàñÿ ïàáóäæàëüíà-ñòâàðàëüíûì ³ìïóëüñàì äëÿ òâîð÷àñö³, à òâîð÷àñöü ó ñâàþ ÷àðãó äàëåé ôàðì³ðàâàëà íàöûÿíàëüíóþ ³äýþ. ²äýÿ æ íàöûÿíàëüíàãà àäðàäæýííÿ, ÿê ³ ñâåòàïîãëÿäíàÿ, ³ ìàñòàöêà-ýñòýòû÷íàÿ äàì³íàíòà, ç’ÿ¢ëÿåööà ôàêòàì ìàñòàöêàé ñòðóêòóðû êîæíàãà òâîðà. Íàöûÿíàëüíû ñâåòàïîãëÿä, âàðòà ïàãàäç³ööà ç äàñëåä÷ûöàé Ëþáîþ Óëàäûêî¢ñêàé: „[...] ãýòà ðýàëüíû ñâåòàïîãëÿä, íàöûÿíàëüíû ¢ òûì ñýíñå, øòî ìåíàâ³òà ïðûíàëåæíàñöü ÿãî íîñüá³òà äà ïý¢íàé íàöûÿíàëüíàé êóëüòóðû íàäàå ÿìó êàíêðýòíû, ñâîåàñàáë³âû çìåñò ³ ðûñû, øòî ôàðì³ðóþöü ñïåöûô³êó òëóìà÷ýííÿ ³ àñýíñàâàííÿ íàâàêîëüíàãà ñâåòó”8. Ó ñ³ëó ñïåöûô³ê³ ñàöûÿëüíà-ã³ñòàðû÷íàãà ðàçâ³ööÿ Áåëàðóñ³ ìåíàâ³òà íàðîäíàÿ òâîð÷àñöü ó ãýòû ÷àñ àêàçâàåööà àñíîâàþ äëÿ ôàðì³ðàâàííÿ íîâàé ìàñòàöêàé òðàäûöû³. Äàêëàäíà àäçíà÷û¢ âÿäîìû äàñëåä÷ûê Õ²Õ ë³òàðàòóðàçíà¢öà Àëåñü ßñêåâ³÷: „Ôàëüêëîð â ýòîò ïåðèîä – ïîêà åäèíñòâåííûé íàëè÷íûé îïûò íàöèîíàëüíîãî ýñòåòè÷åñêîãî âûñêàçûâàíèÿ è, êðîìå íåãî, ïåðâûì ïîýòàì íåãäå áðàòü óðîêè âûðàæåíèÿ íàöèîíàëüíûõ ôîðì íà ðîäíîì ÿçûêå”9. Ñàïðà¢äû, ó ñêëàäàíûõ ñàöûÿëüíà-ã³ñòàðû÷íûõ óìîâàõ òàãà÷àñíàé Áåëàðóñ³ íàðîäíàÿ òâîð÷àñöü áûëà àìàëü àäç³íûì ñðîäêàì ýñòýòû÷íàãà àäëþñòðàâàííÿ ðý÷à³ñíàñö³. Íà ë¸ñàíîñíóþ ¢ ïðàöýñå ñòàíà¢ëåííÿ ë³òàðàòóðû ðîëþ íàðîäíàé òâîð÷àñö³ çâÿðòàå ¢âàãó Âàñ³ëü ˳öâ³íêà: „Ñóêóïíàñöü çìåñòó, øìàòñòàéíàñöü â³äࢠ³ ìàñòàöê³õ ôîðìࢠôàëüêëîðó, ÿãî ¢íóòðàíûÿ ³ çíåøí³ÿ ñóâÿç³ ¢ÿ¢ëÿþöü ñàáîé íàðîäíóþ ìàñòàöêà-ô³ëàñîôñêóþ ñ³ñòýìó. Ó ìàñòàöê³õ âîáðàçàõ, ìîâå, æàíðàâàé 6 Ì. Õà¢ñòîâ³÷, ßí Áàðø÷ý¢ñê³ ³ ë³òàðàòóðíà-ãðàìàäñê³ ðóõ íà Áåëàðóñ³ ¢ 30–40-ÿ ãã. Õ²Õ ñò., [ó:] Øëÿõàì³ ñòàãîäçÿ¢, ̳íñê 1992, ñ. 121. 7 Ó. Êîíàí, óñòîðûÿ ýñòýòû÷íàé äóìê³ Áåëàðóñ³, ó 3-õ òàìàõ, ̳íñê 2010, ò. 1, ñ. 330. 8 Ë. Ì. Óëàäûêî¢ñêàÿ, Äóõî¢íûÿ ³äýàëû ¢ ñó÷àñíàé êóëüòóðû Áåëàðóñ³ ³ êàøòî¢íàñö³ ãëàáàë³çìó, ̳íñê 2009, ñ. 142. 9 À. Ñ. ßñêåâè÷, Ñòàíîâëåíèå áåëîðóññêîé õóäîæåñòâåííîé òðàäèöèè, Ìèíñê 1987, ñ. 195.

Joanna Wasiluk

54

âûçíà÷àëüíàñö³ ç’ÿ¢ ôàëüêëîðó çíàéøë³ ¢âàñàáëåííå äóõî¢íûÿ àñíîâû æûööÿ, ìàðàëüíà-ýòû÷íû êîäýêñ, ïðàäóêòû¢íû âîïûò àáðàäàâà-ïðàöî¢íàé, ñÿìåéíàé äçåéíàñö³ íàðîäà”10. Óëàäç³ì³ð Êîíàí, ïàðà¢íî¢âàþ÷û íàðîäíóþ òâîð÷àñöü ç Ñâÿòûì ϳñàííåì, àäçíà÷àå, øòî „ÿê ó Á³áë³³ ¢ ðýë³ã³éíà ñ³ìâàë³÷íûõ âîáðàçàõ ³ ñþæýòàõ àäëþñòðàâà¢ñÿ äðàìàòû÷íû øëÿõ ñòàíà¢ëåííÿ ÷àëàâå÷àé äóõî¢íàñö³, òàê ³ ïðàç ôàëüêëîð íàðîäíàÿ äóøà ñÿãàå äàë¸êà ¢âûñü, çà âóçê³ÿ ìåæû ñâàéãî øòîäç¸ííàãà ïîáûòó, çäç³¢ëÿþ÷û ñâà¸é äóõî¢íàé ïðàçîðë³âàñöþ”11. Òàê³ì ÷ûíàì, Á³áë³ÿ ³ ôàëüêëîð ç’ÿ¢ëÿþööà íåâû÷ýðïíàé êðûí³öàé ìóäðàñö³, äçå ïà-ìàñòàöêó, õàöÿ ³ ðîçíûì³ âûÿ¢ëåí÷ûì³ øëÿõàì³, àñýíñàâàíû âå÷íûÿ ïðàáëåìû, æûöö¸âûÿ âîáðàçû ³ ñþæýòû ïðàç áàãàööå ìàñòàöê³õ ñðîäêà¢. Ïà÷àòêîâû ýòàï áåëàðóñêàãà íàöûÿíàëüíàãà àäðàäæýííÿ áû¢ ïðàäñòà¢ëåíû äâóìà ê³ðóíêàì³ – ë³òâ³íñê³ì ³ áåëàðóñê³ì12. ˳òâ³íñê³ ê³ðóíàê áû¢ çâÿçàíû ç äçåéíàñöþ ³ëåíñêàãà ¢í³âåðñ³òýòà ³ âûÿ¢ëÿåööà íàéïåðø ó òâîð÷àñö³ ô³ëàìàòࢠ³ ô³ëàðýòࢠ– Àäàìà ̳öêåâ³÷à, ßíà ×à÷îòà ³ ³íøûõ, à ïàçíåé ïåðøàãà áåëàðóñêàãà ïðàôåñ³éíàãà ï³ñüìåíí³êà ³íöýíòà Äóí³íàÌàðö³íêåâ³÷à. Áåëàðóñê³ ê³ðóíàê àôîðì³¢ñÿ ¢ ïà¢íî÷íà-çàõîäíÿé Áåëàðóñ³, ó ³öåáñêàé ³ ïîëàöêàé ãóáåðíÿõ ³ ïðàäñòà¢ëåíû íàéïåðø òâîð÷àñöþ ßíà Áàðø÷ý¢ñêàãà. Ó àïîøí³ÿ äçåñÿö³ãîääç³ áåëàðóñêàå ë³òàðàòóðàçíà¢ñòâà íàëåæíûì ÷ûíàì àöàí³ëà ðîëþ ßíà ×à÷îòà ¢ ôàðì³ðàâàíí³ íàöûÿíàëüíàé ñâÿäîìàñö³. ßí ×à÷îò (1796–1847) ç’ÿ¢ëÿåööà àäíûì ç íàéâûäàòíûõ ïà÷ûíàëüí³êࢠíîâàé áåëàðóñêé ë³òàðàòóðû. Ñÿáàð Àäàìà ̳öêåâ³÷à, äàëó÷û¢øûñÿ äà äçåéíàñö³ Òàâàðûñòâà ô³ëàìàòà¢, ïåðøûì óâîäç³öü áåëàðóñê³ ôàëüêëîð (à ïàñëÿ ³ ìîâó) ó ë³òàðàòóðíû ¢æûòàê àðãàí³çàöû³. Äà ßíà ×à÷îòà, ÿê àìàëü äà ¢ñ³õ ïðàäñòà¢í³êî¢ áåëàðóñêàé ë³òàðàòóðû Õ²Õ ñòàãîääçÿ, çâû÷àéíà äàïàñî¢âàþöü âûçíà÷ýííå „ïîëüñêà-áåëàðóñ곔 àëüáî „ïîëüñê³ ³ áåëàðóñ곔 ï³ñüìåíí³ê. Ãýòû òýðì³í óâåäçåíû ¢ íàâóêîâû ¢æûòàê ïîëüñê³ì äàñëåä÷ûêàì Þçàôàì Ãàëîìáêàì íà ïà÷àòêó 30-õ ãàäî¢ ÕÕ ñòàãîääçÿ. ² ¢ ãýòûì âûçíà÷ýíí³ âûÿ¢ëÿåööà ñêëàäàíàñöü íàðàäæýííÿ íîâàé áåëàðóñêàé ë³òàðàòóðû – ïàì³æ ðàçâ³òûì³ ¢æî íà òîé ÷àñ ïîëüñê³ì ³ ðóñê³ì ïðûãîæûì ï³ñüìåíñòâàì. ×à÷îò äîáðà ðàçóìå¢ çíà÷ýííå ìîâû ÑòàòóòࢠÂÊË äëÿ àäðàäæýííÿ ã³ñòàðû÷íàé ñâÿäîìàñö³ íàðîäà ³ ñàì àõâîòíà ³ ï³ñࢠïà-áåëàðóñêó. Íà æàëü, ç áåëàðóñêàìî¢íûõ âåðøࢠô³ëàìàöêàãà ïåðûÿäó äà íàøàãà ÷àñó äàéøëî, 10

Â. ˳öâ³íêà, Ñàìàáûòíàñöü áåëàðóñêàãà ôàüêëîðó ³ ÿãî ìåñöà ¢ íàöûÿíàëüíûì Àäðàäæýíí³, [ó:] Áåëàðóñ³êà – Albaruthenica, ̳íñê 1993, ñ. 210. 11 Ó. Êîíàí, óñòîðûÿ ýñòýòû÷íàé äóìê³ Áåëàðóñ³..., ñ. 287. 12 Ibidem, ñ. 331.

Äà ïðàáëåìû ñòàíà¢ëåííÿ íàöûÿíàëüíàé ³äý³ ¢ áåëàðóñêàé ë³òàðàòóðû...

55

ïà ñóòíàñö³, òîëüê³ òðû: ßæîâûÿ ³ìÿí³íû, Íà ïðûåçä Àäàìà ̳öêåâ³÷à, Äà ïàê³íüöå ãîðëà äðàöü. Ñâภçàõàïëåííå áåëàðóñê³ì òâîðàì³ ßíà ×à÷îòà âûêàçࢠó ï³ñüìàõ äà ÿãî ñàì Àäàì ̳öêåâ³÷: „˸ãêàñöü äû ÿø÷ý àãîíü, ïðîñòà ï³íäàðà¢ñê³, ïåðà¢çûøë³ íàâàò òûÿ íàäçå³, ÿê³ÿ ÿ ¢ñêëàäࢠíà öÿáå. Ïðý÷ ç äàðîã³, Çàíû, ïðý÷ Àäàìû! Íå ëÿíóéñÿ, êàë³ ëàñêà! Òû ï³øàø óñ¸ ëåïø”13. Çíà÷íóþ ÷àñòêó ë³òàðàòóðíàé ñïàä÷ûíû ×à÷îòà ñêëàäàåöü áàëàäû, íàï³ñàíûÿ íà ïîëüñêàé ìîâå ¢ 1818–1819 ãàäàõ. Óñå âîñåì àäøóêàíûõ áàëàä ×à÷îòà áûë³ àïóáë³êàâàíû ¢ïåðøûíþ ¢ 1972 ãîäçå Ñòàí³ñëàâàì Ñâ³ðêàì ó êí³çå Ç êîëà ô³ëàìàöêàãà ïåðàäðàìàíòûçìó. Ó ³õ áûëî „çàô³êñàâàíà”, ÿê ïàäë³÷û¢ Ñ. Ñâ³ðêà, äâàíàööàöü ïàäàííÿ¢ ³ íàðîäíûõ êàçàê, à òàêñàìà äçåñÿöü ìàòûâࢠç áåëàðóñê³õ íàðîäíûõ âåðàâàííÿ¢ ³ çâû÷àÿ¢. Áåëàðóñêóþ ôàëüêëîðíóþ àôàðáî¢êó ìàþöü, íàïðûêëàä, áàëàäû ×à÷îòà Ìûøàíêà ³ Ñâ³öÿçü, ÿê³ÿ, ïà ñëîâàõ ïîëüñê³õ âó÷îíûõ Ñòàí³ñëàâà ϳãîíÿ ³ Ñòàí³ñëàâà Ñâ³ðê³, ñòàë³ ìàòýðûÿëàì äëÿ ïåðàëîìíûõ Ballad i romansów Àäàìà ̳öêåâ³÷à. À¢òàðûòýòíû äàñëåä÷ûê áåëàðóñêàãà Õ²Õ ñòàãîääçÿ Àëåñü ßñêåâ³÷ àäçíà÷û¢, øòî „ïîëüñêèé æå ÿçûê – â äàííîì ñëó÷àå ëèøü îáîëî÷êà âûðàæåíèÿ, âûíóæäåííàÿ çàïðåòîì ÿçûêà ðîäíîãî, äà ê òîìó æå åùå íå âïîëíå âûêðèñòàëëèçîâàâøåãîñÿ èç óñòíîãî, ÷òîáû ñëóæèòü ñðåäñòâîì ïîýòè÷åñêîãî âûñêàçûâàíèÿ”14. Ìåíàâ³òà ßí ×à÷îò àæûööÿâ³¢ ñàïðà¢äíû ïîäçâ³ã ïà÷ûíàëüí³êà íîâàé ìàñòàöêàé òðàäûöû³: çäîëå¢ íà ïðàöÿãó 1837–1846 ãàäî¢ ñàáðàöü ³ âûäàöü ó øàñö³ çáîðí³êàõ áåëàðóñê³ÿ íàðîäíûÿ ïåñí³ „ç-ïàä Äçâ³íû ³ ͸ìàíà”. ¨í ë³÷û¢, øòî ïàýç³ÿ, ÿêóþ íàçûâàë³ ¢ ÿãî ÷àñ „íàðîäíàé”, áûëà ¢ ñòàpàæûòíàñö³ „àãóëüíàé äëÿ ¢ñ³õ íàøûõ ïðîäêà¢: ïàíñêàé, êíÿñêàé, ñëîâàì, íàöûÿíàëüíàé”, ³ âûêàçâࢠäóìêó, øòî äçÿêóþ÷û ìåíàâ³òà ñÿëÿíàì áûë³ çàõàâàíû ñòàðàäà¢í³ÿ àáðàäû ³ ïåñí³, áî âûøýéøûÿ êëàñû ëÿã÷ýé ïàäïàäàë³ ïàä ðîçíûÿ êóëüòóðíûÿ ¢ïëûâû çàõîäíÿé Å¢ðîïû ³ çàáûâàë³ñÿ ïðà ñâàå òðàäûöû³. Óçãàäàåì, øòî ¢ Ïåöÿðáóðçå, ó òûÿ æ ñàìûÿ 40-ÿ ãàäû Õ²Õ ñòàãîääçÿ, âÿë³ê³ ï³ñüìåíí³ê, ïðàäñòà¢í³ê áåëàðóñêàãà íàê³ðóíêó íàöûÿíàëüíàãà àäðàäæýííÿ ßí Áàðø÷ý¢ñê³ ñöâÿðäæàå ãýòêóþ æ äóìêó ¢ ãàëî¢íàé êí³çå ñâàéãî æûööÿ Øëÿõö³ö Çàâàëüíÿ àáî Áåëàðóñü ó ôàíòàñòû÷íûõ àïàâÿäàííÿõ. Ñàïðà¢äû, ôàëüêëîð ÿê àñîáàÿ äóõî¢íàÿ ñ³ñòýìà íå òîëüê³ àäëþñòðàâࢠ³ñòîòíûÿ ðûñû íàöûÿíàëüíàé ñâÿäîìàñö³ áåëàðóñà¢. ¨í 13 14

Ô³ëàìàòû ³ ô³ëàðýòû. Çáîðí³ê, ðýä. Ê. Öâ³ðêà, ̳íñê 1998, ñ. 123. À. Ñ. ßñêåâè÷, op. cit., ñ. 52.

Joanna Wasiluk

56

àêàçࢠàêòû¢íû ¢ïëû¢ íà ôàðìàâàííå íàöûÿíàëüíàãà õàðàêòàðó áåëàðóñà, ÿê³, ïà÷ûíàþ÷û ç Õ²Õ ñòàãîääçÿ, ñòࢠòâîð÷à àäëþñòðî¢âàööà, óâàñàáëÿööà ïåðàâàæíà äçÿêóþ÷û âîáðàçó ñåëÿí³íà ¢ ë³òàðàòóðû Áåëàðóñ³. ×ûíí³êàì³ íàöûÿíàëüíàé ñâÿäîìàñö³ ñòàíîâÿööà êàëåêòû¢íà âûïðàöàâàíûÿ ³ ¢âàñîáëåíûÿ ¢ ôàëüêëîðû äóìê³, ³äý³, âîáðàçû, ïà÷óöö³ ³ ã.ä. Ó ïåñíÿõ, íà äóìêó ßíà ×à÷îòà, ìîæíà çíàéñö³ íå òîëüê³ ã³ñòàðû÷íûÿ çâåñòê³, àëå ³ ïàäêàçêó äà ðàçãàäê³ íàöûÿíàëüíàãà õàðàêòàðó: „Ãýòûÿ ïåñí³ [...], çäîëåë³ á íåÿê ïàêàçàöü àïðà÷à ñâà¸é ïðûâàáíàñö³, íåøòà áîëüøàå: õàðàêòàð, çâû÷à³ ³ íîðàâû êðàþ, äçå ÿíû ñïÿâàþööà. Âûÿ¢ëåííå òàãî, ÷àãî ¢ ³õ áîëåé – âåñÿëîñö³ ö³ ìåëàíõîë³³, íÿñö³ïëàñö³ ö³ ïðûñòîéíàñö³, ðàìàíòû÷íàñö³ ö³ ïàâó÷àëüíàñö³, – äàïàìàãëî ðàñêðûöü ãýòû õàðàêòàð”15. Çàõàï³¢øûñÿ ïðûãàæîñöþ íàðîäíàé ïàýç³³ ³, çðàçóìå¢øû, øòî íàéëåïøû ïåðàêëàä íå ìîæà ïåðàäàöü ó ïî¢íàé ìåðû ÿå àðûã³íàëüíàãà õàðàñòâà, ßí ×à÷îò ñòࢠäðóêàâàöü íàðîäíûÿ ïåñí³ ¢ à¢òýíòû÷íûì âûãëÿäçå, áåç ïåðàêëàäó. Ó çáîðí³êó Ñÿëÿíñê³ÿ ïåñí³ ç-ïàä ͸ìàíà ³ Äçâ³íû ç äàëó÷ýííåì ³õ àðûã³íàëࢠíà ñëàâÿíà-êðûâ³öêàé ìîâå (1844) çìåø÷àíû çàï³ñû áåëàðóñê³õ íàðîäíûõ ïåñåíü ó ïîëüñê³ì ïåðàêëàäçå ³ ¢ àðûã³íàëüíûì ãó÷àíí³. Àìàëü óñå çáîðí³ê³ àäêðûâàþööà ïðàäìîâàì³, ó ÿê³õ à¢òàð àáãðóíòàâࢠñâàå ë³òàðàòóðíà-ýñòýòû÷íûÿ ïîãëÿäû ³ ïðàãíîçû àäíîñíà ðàçâ³ööÿ áåëàðóñêàé ìàñòàöêàé òðàäûöû³. Âàðòà çàçíà÷ûöü, øòî ×à÷îò ñâÿòà âåðû¢ ó òîå, „øòî äçåòê³ êàë³ ïàäðàñòóöü, ïàëþáÿöü áîëüø, ÷ûì ìû, ñÿëÿíñêóþ ïàýç³þ, ñàïðà¢äû íàöûÿíàëüíóþ ³ ñâåæóþ, õîöü ³ ñïðàäâå÷íóþ”16. ³äàâî÷íûì ïðàöÿãàì ïðàöýñó çáë³æýííÿ ×à÷îòà ç áåëàðóñê³ì ñëîâàì ñòࢠàïîøí³ çáîðí³ê Ñÿëÿíñê³õ ïåñåíü.., âûäàäçåíû ¢ 1846 ãîäçå. Ó ³ì çìåø÷àíà ãðóíòî¢íàÿ õàðàêòàðûñòûêà ìîâû. Òàê³ì ÷ûíàì, øîñòàÿ êí³ãà ¢ÿ¢ëÿå ñàáîé ïåðøû äðóêàâàíû çáîð àðûã³íàëüíûõ áåëàðóñê³õ íàðîäíûõ ïåñíÿ¢ ç íåàöýííûì³ çà¢âàãàì³, ö³êàâûì³ ýòíàãðàô³÷íûì³ çâåñòêàì³. Ó ïðàäìîâå äà çáîðí³êà çìåø÷àíû ãðóíòî¢íû ðîçäóì ×à÷îòà íàä áåëàðóñêàé ìîâàé. ¨í ó çàõàïëåíí³, øòî íà ãýòàé „êðûâ³öêàé ìîâå” ãàâàðûë³ âÿë³ê³ÿ ïàíû, ï³ñàë³ñÿ íåêàë³ àô³öûéíûÿ àêòû. Äà òàãî æ òóò çìåø÷àíû âåðø „Äà ì³ëûõ ìóæû÷ê, íàï³ñàíû ×à÷îòàì ïà-áåëàðóñêó. ßí ×à÷îò, ÿê ïàòðû¸ò ðîäíàé çÿìë³, óñâåäàìëÿ¢ çíà÷ýííå ñëà¢íàé ã³ñòîðû³ íàðîäà ¢ ôàðì³ðàâàíí³ àñîáû ³ íàöû³, áû¢ çàõîïëåíû ã³ñòîðûÿé Âÿë³êàãà Êíÿñòâà ˳òî¢ñêàãà, ó âûí³êó ÷àãî ³ ¢çí³ê ÿãîíû ã³ñòàðû÷íû ýïàñ 15 16

ß. ×à÷îò, Íàâàãðàäñê³ çàìàê, óêë. Ê. Öâ³ðêà, ̳íñê 1989, ñ. 169. Ibidem, ñ. 176.

Äà ïðàáëåìû ñòàíà¢ëåííÿ íàöûÿíàëüíàé ³äý³ ¢ áåëàðóñêàé ë³òàðàòóðû...

57

áåëàðóñà¢. óñòàðû÷íûÿ áàëàäû áûë³ íàï³ñàíû ßíàì ×à÷îòàì ó 1842–1844 ãàäàõ, àëå, ÿê ïà ³ðîí³³ ë¸ñó, äà 1994 ãîäà ÿíû çàõî¢âàë³ñÿ ¢ àðõ³âå. Äû, íàðýøöå ñïî¢í³ë³ñÿ ìàðû ïåðøàãà áåëàðóñêàãà ôàëüêëàðûñòà àäíîñíà òàãî, „êàá ÿíû ñïÿâàë³ñÿ”: áàëàäû ¢ ïåðàêëàäàõ Êàñòóñÿ Öâ³ðê³ ³ Ñòàí³ñëàâà Ñóäí³êà ïàêëàäçåíû íà íîòû êàìïàç³òàðàì³ Âàñ³ë¸ì Êóïðûÿíåíêàì, ߢãåíàì Ïåòðàøýâ³÷àì ³ ³íø. Ó ãýòûõ ïåñíÿõ ßí ×à÷îò ïåðàí¸ññÿ ¢ äàë¸ê³ÿ ã³ñòðû÷íûÿ ÷àñû ¢ëàäàðàííÿ ë³öüâ³íñêàãà êíÿçÿ Êåðíà (Õ ñòàãîääçå) äà ñìåðö³ Óëàäç³ñëàâà ßãàéëû. Ó 55 áàëàäàõ ïàä àäìåòíàé íàçâàé Ñïåâû ïðà äà¢í³õ ë³öüâ³íࢠäà 1434 ãîäà ïàýò íàãàäâàå ñóàé÷ûíí³êàì, øòî Âÿë³êàå Êíÿñòâà ˳òî¢ñêàå ìàå ñëà¢íûÿ òðàäûöû³, ÿê³ÿ íàëåæàöü ñóñâåòíàé ã³ñòîðû³. Êîæíû íàðîä øóêàå ¢ ïîïåëå ì³íó¢ø÷ûíû ñâàþ ñëàâó, õî÷à äàêàçàöü, øòî ³ ¸í çàñëóãî¢âàå ïàøàíû ç áîêó ³íøûõ íàðîäà¢. Ñëóøíà ïåðàêîíâࢠñàì ×à÷îò ó ñâà³ì óñòóïå äà Ñïåâà¢...: „Äûê íÿõàé æà í³ ¢ êîãà íå âûêë³÷à íåçàäàâîëåíàñö³, êàë³ ³ ë³öüâ³í óñïîìí³öü ñâàþ äà¢íþþ ñëàâó, êàá ñö³ïëà, ïà-õðûñö³ÿíñêó ðàñêàçàöü ïðà ÿå”17. ßí ×à÷îò ñâà¸é òâîð÷àñöþ ïàöâåðäç³¢, øòî ÿäðîì íàöûÿíàëüíàãà àäðàäæýííÿ ³ çûõîäíûì ³ìïóëüñàì ÿãî ç’ÿ¢ëÿþööà ïàìÿöü íàðîäà ³ ÿãî äóõî¢íàå ñàìàâûÿ¢ëåííå ¢ ðîäíàé ìîâå, íàöûÿíàëüíàé ã³ñòîðû³, ýòí³÷íûõ ôîðìàõ êóëüòóðû, ó íàðîäíûõ ñâÿòàõ. Ïàýò ³ìêíó¢ñÿ ñâà¸é òâîð÷àñöþ äàâåñö³, øòî íàðîä, ÿê³ ìàå òàêóþ áàãàòóþ íàðîäíóþ êóëüòóðó, çàñëóãî¢âàå ëåïøûõ àäíîñ³íࢠäà ñÿáå. Íàéÿðê³ì ïðàäñòà¢í³êîì áåëàðóñêàãà ê³ðóíêó íà ïà÷àòêîâûì ýòàïå áåëàðóñêàãà íàöûÿíàëüíàãà àäðàäæýííÿ, ÿê óæî çãàäâàëàñÿ, áû¢ ßí Áàðø÷ý¢ñê³ (1794–1851). ¨í çàêîí÷û¢ Ïîëàöêóþ åçó³öêóþ êàëåã³þ, à ïàñëÿ àêàçà¢ñÿ ¢ Ïåöÿðáóðçå. Ïåðøûÿ ñâàå âåðøû Äçåâàíüêà, Ãàðýë³öà ³ Ðàáóíê³ ìóæûêî¢ ßí Áàðø÷ý¢ñê³ íàï³ñࢠíà áåëàðóñêàé ìîâå ÿø÷ý ¢ Ïîëàöêó. Íåñïðûÿëüíûÿ ¢ìîâû äëÿ áåëàðóñêàãà äðóêó ïðû÷ûí³ë³ñÿ äà òàãî, øòî äâà ÿãî âåðøû ïàáà÷ûë³ ñâåò òîëüê³ ¢ 1843 ãîäçå ¢ „Roczniku Literackim”, à àíòûïðûãîíí³öê³ âåðø Ðàáóíê³ ìóæûêî¢ çàõàâà¢ñÿ ¢ øìàòë³ê³õ ðóêàï³ñíûõ ñï³ñêàõ ³ áû¢ ïåðàï³ñàíû, ì³æ ³íøûì, Ïà¢ëþêîì Áàãðûìàì. Âåðø ñóïðàâàäæàë³ íîòû Àíòîíà Àáðàìîâ³÷à, ÿê³ÿ ïàêàçâàë³ ÷ûòà÷ó, øòî ïåðàä ³ì í³áûòà íàðîäíàÿ ïåñíÿ, áî ¢ çìåñöå òâîðà âûêàçàíû ïàòðûÿòû÷íûÿ äóìê³, ñê³ðàâàíûÿ ñóïðàöü öàðñêàé óëàäû. ßí Áàðø÷ý¢ñê³, óñâÿäîì³¢øû, øòî ÷ûòàöêóþ áåëàðóñêàìî¢íóþ à¢äûòîðûþ òðýáà ÿø÷ý ñòâàðàöü, çâÿðíó¢ñÿ äà òâîð÷àñö³ íà ïîëüñêàé ìîâå, òàãà÷àñíàé ë³òàðàòóðíàé ìîâå Áåëàðóñ³. Âàæíàå ìåñöà ¢ òâîð÷àñö³ 17 Öûò. çà: Ñïåâû ïðà äà¢í³õ ë³öüâ³íࢠäà 1434 ãîäà ßíà ×à÷îòà 1842–1844 ãàäî¢. óñòîðû÷íû ýïàñ áåëàðóñà¢, óêë. Â. ˳öüâ³íêà, ̳íñê 2004, ñ. 8.

Joanna Wasiluk

58

ï³ñüìåíí³êà çàéìàþöü ïîëüñêàìî¢íûÿ òâîðû, çàñíàâàíûÿ íà áåëàðóñê³ì ôàëüêëîðíûì ìàòýðûÿëå – íàðîäíûõ ëåãåíäàõ ³ ïàäàííÿõ. ßãî êí³ãà Øëÿõö³ö Çàâàëüíÿ, àáî Áåëàðóñü ó ôàíòàñòû÷íûõ àïàâÿäàííÿõ (Ïåöÿðáóðã, 1844–1846) ñòàëà ýñòýòû÷íà-ìàñòàöêàþ ç’ÿâàþ, çíà÷íàñöü ÿêîé âûõîäç³öü äàë¸êà çà ìåæû ñâà¸é ýïîõ³. Âàðòà òàêñàìà ïàäêðýñë³öü, øòî ¢âàãà äà íàðîäíàé òâîð÷àñö³, çá³ðàííå ÿå, âûêàðûñòàííå âà ¢ëàñíûõ òâîðàõ – ñâîåàñàáë³âàÿ ìàäýëü ðàçâ³ööÿ áåëàðóñêàé ñâÿäîìàñö³ ³ áåëàðóñêàãà ïðûãîæàãà ï³ñüìåíñòâà ¢ ïåðûÿä ôàðì³ðàâàííÿ íîâàé ìàñòàöêàé òðàäûöû³. ̳êîëà Õà¢ñòîâ³÷ çâÿðòàå ¢âàãó íà òîå, øòî Ðàìóàëüä Ïàäáÿðýñê³, ïåðøû äàñëåä÷ûê òâîð÷àñö³ ï³ñüìåíí³êà, êðûòûê ³ ïóáë³öûñò, âà ¢ñòóïíûì àðòûêóëå äà ãàëî¢íàé êí³ã³ ßíà Áàðø÷ý¢ñêàãà Áåëàðóñü ³ ßí Áàðø÷ý¢ñê³ ïà⸢ ãàâîðêó ³ ¢âîãóëå ïðà áåëàðóñêóþ ë³òàðàòóðó. „×ûñòà íàðîäíàé” ¸í íàçûâàå ë³òàðàòóðó íà áåëàðóñêàé ìîâå, ó òîé ÷àñ ÿê „íàöûÿíàëüíàé” – ë³òàðàòóðó, ÿêàÿ çàêðàíàå íàöûÿíàëüíûÿ ïðàáëåìû, íàöûÿíàëüíàå æûöö¸18. ßí Áàðø÷ý¢ñê³ ñâÿäîìà àá³ðàå äëÿ ñâàéãî ãàëî¢íàãà òâîðà ïîëüñêóþ ìîâó. ¨í çàçíà÷àå ¢æî íà ïà÷àòêó Øëÿõö³öà Çàâàëüí³..., øòî àïàâÿäàíí³, çìåø÷àíûÿ ¢ êí³çå, ïà÷ó¢ àä ëþäçåé, ÿê³ÿ âàëîäàþöü áåëàðóñêàé ìîâàþ. Òàê, „[...] íå êîæíû ÷ûòà÷ çðàçóìåå áåëàðóñêóþ ìîâó, äûê ãýòûÿ íàðîäíûÿ àïàâÿäàíí³, ÿê³ÿ ïà÷ó¢ ÿ ç âóñíࢠïðîñòàãà ëþäó, âûðàøû¢ (íàêîëüê³ çìàãó) ó äàñëî¢íûì ïåðàêëàäçå íàï³ñàöü ïà-ïîëüñêó” 19 . Ãýòàÿ êí³ãà áûëà àäðàñàâàíà íàéïåðø àäóêàâàíûì ñóàé÷ûíí³êàì ßíà Áàðø÷ý¢ñêàãà, ÿê³ÿ ñòðàö³ë³ íàöûÿíàëüíóþ ñâÿäîìàñöü, âûðàêë³ñÿ ðîäíàé ìîâû. ßí Áàðø÷ý¢ñê³ áà÷û¢ ó ôàëüêëîðû äàñêàíàëóþ êðûí³öó âåäࢠïðà áåëàðóñê³ íàðîä. ¨í ðàçóìå¢, øòî ¢ íàðîäíàé òðàäûöû³ çàõî¢âàþööà ñïðàäâå÷íûÿ ³ñö³íû, ðàçóìåííå áåëàðóñê³ì íàðîäàì äàáðà ³ çëà, âûÿ¢ëÿåööà ìåíòàëüíàñöü íàðîäà ³ ¢ðýøöå – áåëàðóñê³ àðõåòûï. Ìåíàâ³òà ¢ àñýíñàâàíí³ ì³íóëàãà êðà³íû ¸í çíàéøî¢ êàðàí³ òûõ àñíî¢, ÿê³ÿ àáóìî¢ë³âàþöü ³ñíàâàííå íàðîäà. ϳñüìåíí³ê ³ìêíåööà àáóäç³öü ó ñóàé÷ûíí³êࢠã³ñòàðû÷íóþ ïàìÿöü. „Àïàâÿäàíí³ ñòàðûõ ïðà ðîçíûÿ çäàðýíí³ ¢ íàðîäíûõ ³õ àïîâåñöÿõ, ÿê³ÿ ïåðàéøë³ àä ÷àëàâåêà äà ÷àëàâåêà ñà ñòàðàäà¢í³õ ÷àñî¢, áûë³ äëÿ ìÿíå – ï³øà à¢òàð ó Íàðûñå Ïà¢íî÷íàé Áåëàðóñ³, ÿê³ì ðàñïà÷ûíàå ñâîé òâîð, – ã³ñòîðûÿé ãýòàå çÿìë³, õàðàêòàðó ³ ïà÷óööÿ¢ áåëàðóñ࢔20. ϳñüìåíí³ê àêòû¢íà êàðûñòà¢ñÿ àëåãîðûÿé, øìàòë³ê³ì³ âîáðàçàì³ñ³ìâàëàì³. Äçÿêóþ÷û ³ì âûêàçàíà àñíî¢íàÿ äóìêà òâîðà: Áåëàðóñü – ãýòà 18 19

Ì. Õà¢ñòîâ³÷, Øëÿõàì³ äà áåëàðóñêàñö³..., ñ. 89 ß. Áàðø÷ý¢ñê³, Øëÿõö³ö Çàâàëüíÿ àáî Áåëàðóñü ó ôàíàñòû÷íûõ àïàâÿäàííÿõ, ïåð. Ì. Õà¢ñòîâ³÷, ̳íñê 1990, ñ. 26. 20 Ibidem, ñ. 11.

Äà ïðàáëåìû ñòàíà¢ëåííÿ íàöûÿíàëüíàé ³äý³ ¢ áåëàðóñêàé ë³òàðàòóðû...

59

êðà³íà, ÿêàÿ ìàå ñâภì³íóëàå, êðà³íà, ã³ñòîðûÿ ÿêîé áûëà ø÷àñë³âåéøàÿ, ÷ûì ó ñ¸ííÿøí³ äçåíü, à æûõàðû ÿå ïàâ³ííû æûöü ïàâîäëå çàêîíó ³ çâû÷àÿ¢ ñâà³õ ïðîäêà¢, à íå ïðûãíÿòàööà ñóñåäçÿì³ ³ çàñâîéâàöü ³õ ëàä æûööÿ. ϳñüìåíí³ê ë³÷ûöü, øòî áåëàðóñàì äàñòàòêîâà ¢ñïîìí³öü ñâàþ ã³ñòîðûþ, ñëà¢íûõ àñîá, ÿê³ÿ âàÿâàë³ çà íåçàëåæíàñöü êðà³íû, êàá ³õ ñýðöû íàïî¢í³ë³ñÿ ìóæíàñöþ ³ ãîíàðàì çà ïðîäêà¢. Ãýòà äàñöü ³ì ñ³ëó ³ñö³ ñâà³ì øëÿõàì äà ëåïøàé áóäó÷ûí³, à íå øëÿõàì, íàâÿçàíûì ñóñåäí³ì³ êðà³íàì³. Ç ãàëî¢íàé êí³ã³ ßíà Áàðø÷ý¢ñêàãà âûí³êàå, øòî íàöûÿíàëüíàÿ ³äýÿ íàá³ðàå ñ³ëó ç ÷ûñòûõ êðûí³ö ã³ñòàðû÷íàãà ì³íóëàãà. ѳìâàëàì ïàêðû¢äæàíàé Áåëàðóñ³, ³äýéíûì ñòðûæíåì òâîðà ßíà Áàðø÷ý¢ñêàãà, øòî ñïàëó÷àå ¢ñå àïàâÿäàíí³-ïðûò÷û ¢ àäíó êàðö³íó íàöûÿíàëüíàãà æûööÿ áåëàðóñà¢, ç’ÿ¢ëÿåööà âîáðàç Ïëà÷ê³. Ïðîñòû íàðîä ç ïðû÷ûíû ñâà¸é íåàäóêàâàíàñö³, à øëÿõòà ³ ïàíû ç-çà ñâàéãî ïðûñòàñàâàëüí³öòâà íå ìîãóöü ö³ íå õî÷óöü çðàçóìåöü Ïëà÷êó. Ó ãýòûì ïðû÷ûíà ÿå ñë¸ç, âî÷û Ïëà÷ê³ çà¢ñ¸äû íàïî¢íåíû ñìóòêàì. Ìíîã³ÿ ëþäç³ ÷óë³ ÿå ñëîâû: „Íÿìà êàìó äàâåðûöü òàÿìí³öó ñýðöà ìàéãî”21, çíà÷ûöü íÿìà ÿø÷ý ëþäçåé ó ðîäíûì êðà³, ïà ñëîâàõ ë³òàðàòóðàçíà¢öû ³êòàðà Êàâàëåíê³, „ÿê³ÿ ìàãë³ á ïðàí³êíóööà âÿë³ê³ì ïà÷óöö¸ì ëþáâ³ äà ÿå”22. ϳñüìåíí³êàì ñòâîðàíû àëåãàðû÷íû âîáðàç ðîäíàãà êðàþ, ¸í àï³ñâàå Áåëàðóñü, ÿê äçÿðæàâó, äçå àäáûâàþööà òðàã³÷íûÿ ïàäçå³. Àä ñë¸ç Ïëà÷ê³ ¢òâàðûëàñÿ „êðûí³öà æûâîé âàäû”. Íàðîä ãàâàðû¢, øòî õòî íàï’åööà âàäû ç ãýòàé êðûí³öû ³ ïàçíàå Ïëà÷êó ðàíåé, íå âåäàþ÷û ïðà öóä, òàìó âûïàäçå ðîëÿ íàðîäíàãà ïðàðîêà, ÿêîìó àäêðûþööà ¢ñå òàÿìí³öû ãýòàãà ñâåòó. Ïàíû ³ øëÿõòà íå ðàçóìåþöü çíà÷ýííÿ æûâîé âàäû, ÿêàÿ àáóäç³ëà á ó ³õ íàöûÿíàëüíóþ ñàìàñâÿäîìàñöü. Àäíàê à¢òàð âåðûöü ó ëåïøóþ áóäó÷ûíþ, ïàêàçâàþ÷û íàöûÿíàëüíà ñâÿäîìûõ ëþäçåé, ÿê³õ ïàêóëü àäç³íê³, àëå ¸ñöü íàäçåÿ íà òîå, øòî ÿíû äàïàìîãóöü íåðàçóìíàé øëÿõöå ³ ïàíàì âÿðíóööà äà ñâà³õ êàðàí¸¢. Ïðà¢äà ³ ðý÷à³ñíàñöü ó êí³çå äîáðà çàìàñêàâàíûÿ, êàá öýíçàðñêàå âîêà ãëÿäçåëà íà òýêñò ÿê íà çâû÷àéíû çáîð ôàëüêëîðíà-ôàíòàñòû÷íûõ ìàòýðûÿëà¢. Ôàíòàñòûêà áûëà äëÿ ï³ñüìåíí³êà ðýàêöûé íà ì³êàëàå¢ñê³ ðýæûì, ÿê³ àáìÿæî¢âࢠñâàáîäó íà ðàäç³ìå. Òàãà÷àñíûÿ ïàë³òû÷íàÿ ñ³òóàöûÿ âûìàãàëà àä ß. Áàðø÷ý¢ñêàãà ñòàðàííàé êàäç³ðî¢ê³ ³äýéíàìàñòàöêàé ñóòíàñö³ ñâà³õ òâîðà¢. Øëÿõö³ö Çàâàëüíÿ... ßíà Áàðø÷ý¢ñêàãà ïðàñÿêíóòû íàöûÿíàëüíûì äóõàì êðàþ. Àäíàê òóò, ÿê ïàäêðýñë³âàå Ð. Ïàäáÿðýñê³, „òîëüê³ àäíî ÿäðî 21 22

Ibidem, ñ. 125. Â.À. Êàâàëåíêà, Âûòîê³. Óïëûâû. Ïàñêîðàíàñöü, ̳íñê 1975, ñ. 84.

60

Joanna Wasiluk

íàëåæûöü ïðîñòàìó íàðîäó, óâåñü ìàëþíàê – ôàíòàç³ÿ à¢òàðà, ñàòêàíàÿ íà àñíîâå íàöûÿíàëüíûõ êîëåð࢔23, à ãýòà ¢ëàñíà ñâåä÷ûöü àá òûì, øòî ïåðàä ÷ûòà÷îì íå çáîð ôàëüêëîðó, à ïà¢íàâàðòàñíû ìàñòàöê³ òâîð. Âûêàðûñòàííå íàðîäíàé ãàâîðê³ ¢ àïàâÿäàííÿõ ïàäàðîæíûõ ìàå ³ñòîòíàå çíà÷ýííå ¢ ïàêàçå ï³ñüìåíí³êàì ðýàëüíàé ñ³òóàöû³ áåëàðóñêàãà íàðîäà. Ó òâîðàõ ßíà Áàðø÷ý¢ñêàãà äà¢í³íà ñóòûêàåööà ç ñó÷àñíàñöþ, íàðîäíàÿ ôàíòàñòûêà – ç ðýàëüíûì³ ïðû÷ûíàì³ ëþäñê³õ ïàêóò ³ íÿäîë³. ϳñüìåíí³ê ó ãàëî¢íûì ñâà³ì òâîðû çàêðàíࢠòýìû ³ ïðàáëåìû, ÿê³ÿ áûë³ çàáàðîíåíûì³ ¢ ãýòû ÷àñ, øòî äàòûêàå íàéïåðø ïàêàçó ã³ñòàðû÷íàãà ì³íóëàãà Áåëàðóñ³ ³ íåïðûçíàííÿ âûí³êࢠïàäçåëó Ðý÷û Ïàñïàë³òàé (ïðàç àäìà¢ëåííå ñó÷àñíàñö³ ³ ¢çâûøýííå ì³íóëàãà), ÿê çà¢âàæû¢ ̳êîëà Õà¢ñòîâ³÷, à òàêñàìà ñöâÿðäæýííÿ ïðàâà áåëàðóñêàãà íàðîäà íà íåçàëåæíàñöü (ïðàç ³äýþ âÿðòàííÿ äà Ïëà÷ê³-Áåëàðóñ³ ³ ãóðòàâàííÿ âàêîë ÿå). ßí Áàðø÷ý¢ñê³ ¢ íåñïðûÿëüíûõ ñàöûÿëüíà-ïàë³òû÷íûõ óìîâàõ, êàë³ çàáàðàíÿåööà ¢æûâàöü ñàì òýðì³í „Áåëàðóñü”, âûíîñ³öü ãýòóþ íàçâó ¢ çàãàëîâàê ñâàéãî òâîðà, øòî íàäàå ÿìó ÿø÷ý áîëüøóþ íàöûÿíàëüíóþ àôàðáî¢êó. Áåëàðóñü ¸í àï³ñâàå ¢ ôàíòàñòû÷íûõ àïàâÿäàííÿõ, „ÿíà ñòàíîâ³ööà ÿãî àá’åêòàì äàñëåäàâàííÿ, àá’åêòàì ÿãîíàå ëþáîâ³ ³ íàòõíåííÿ”24. Ïàâîäëå ñëî¢ Ðàìóàëüäà Ïàäáÿðýñêàãà, „ì³ñ³ÿ ïàíà Áàðø÷ý¢ñêàãà íå àïîøíÿÿ, ¸í àäêðûâàå íîâû êðàé, òàìó ïðû÷ûíÿåööà äà ðàçâ³ööÿ ³ ïîñòóïó äóì곔25. Ñàïðà¢äû, ì³ñ³ÿ ßíà Áàðø÷ý¢ñêàãà ¢ ðàçâ³öö³ íàöûÿíàëüíàé äóìê³ íå àïîøíÿÿ. Ýâàëþöûÿ áåëàðóñêàãà íàöûÿíàëüíàãà àäðàäæýííÿ âûÿ¢ëÿåööà ¢ ë¸ñàõ ³ òâîð÷àñö³ ìíîã³õ ï³ñüìåíí³êࢠòàãà÷àñíàé Áåëàðóñ³. Àäíûì ç öýíòðàëüíûõ ³ òðàã³÷íûõ çâåííÿ¢ ïàë³òû÷íàãà ³ äóõî¢íàãà àäðàäæýííÿ áåëàðóñࢠáûëî Ñòóäçåíüñêàå ïà¢ñòàííå 1863 ãîäà. Ïàñëÿ ñÿëÿíñêàé ðýôîðìû 1861 ãîäà, ÿêàÿ ¢ çíà÷íàé ñòóïåí³ àäàáðàëà ¢ ñÿëÿí íàäçåþ íà âûçâàëåííå, ó Áåëàðóñ³ ³ ˳òâå ïà÷àë³ñÿ áóðíûÿ âûñòóïëåíí³ ¢ ïàäòðûìêó âûçâàëåí÷àãà ðóõó íà òýðûòîðû³ Ïîëüø÷û. ʳðà¢í³êîì ïà¢ñòàííÿ 1863–1864 ãàäî¢ íà çåìëÿõ ÂÊË ñòࢠìàëàäû ðýâàëþöûÿíåð Êàñòóñü Êàë³íî¢ñê³ (1838–1864). Íàéëåïøàé ôîðìàé äçÿðæà¢íàãà ¢ëàäêàâàííÿ ¸í ë³÷û¢ äýìàêðàòû÷íóþ ðýñïóáë³êó, ìàðû¢ ïðà ðî¢íàñöü, ðàñïà¢ñþäæâàííå àäóêàöû³ ³ êóëüòóðû ¢ íàðîäçå, ïðûçíàâࢠòàêñàìà ïðàâà íàðîäà íà ñàìàâûçíà÷ýííå. Äëÿ çäçÿéñíåííÿ àçíà÷àíàãà Ê. Êàë³íî¢ñê³ ë³÷û¢ íåàáõîäíûì çìÿí³öü ïàë³òû÷íóþ ñ³ñòýìó. Ñâàå ³äýàëû ¸í âûêàçࢠ23 Ð. Ïàäáÿðýñê³, Áåëàðóñü ³ ßí Áàðø÷ý¢ñê³, [ó:] Ïà÷ûíàëüí³ê³, óêë. Ã. Â. ʳñÿ븢, ̳íñê 2003, ñ. 68. 24 Ì. Õà¢ñòîâ³÷, óñòîðûÿ áåëàðóñêàé ë³òàðàòóðû 30 – 40–õ ãã. Õ²Õ ñò, ̳íñê 2001, ñ. 153. 25 Ð. Ïàäáÿðýñê³, Áåëàðóñü ³ ßí Áàðø÷ý¢ñê³, [ó:] Ïà÷ûíàëüí³ê³..., ñ. 70.

Äà ïðàáëåìû ñòàíà¢ëåííÿ íàöûÿíàëüíàé ³äý³ ¢ áåëàðóñêàé ë³òàðàòóðû...

61

òàêñàìà ³ ¢ ìàñòàöêàé òâîð÷àñö³. Êàñòóñü Êàë³íî¢ñê³ âÿäîìû ¢ ë³òàðàòóðû ÿê à¢òàð ïåðøàé íåëåãàëüíàé ãàçåòû Ìóæûöêàÿ ïðà¢äà ³ ïàëûìÿíàãà çàïàâåòó-òðûïö³õó ˳ñòû ç-ïàä øûáåí³öû, íàï³ñàíàãà ³ì íàïÿðýäàäí³ ñìåðö³ ¢ â³ëåíñê³ì àñòðîçå. Áåëàðóñêàìî¢íàÿ ãàçåòà Ìóæûöêàÿ ïðà¢äà âûäàâàëàñÿ ç 1862 ãîäà. óñòîðûê Àëåã Ëàòûøîíàê çàçíà÷àå: „ïàä êàíåö ³ñíàâàííÿ Ðý÷û Ïàñïàë³òàé «áåëàðóñ» çíà÷ûëà «ìóæûê», áåëàðóñêàÿ ìîâà – ïðîñòàÿ ìîâà”26. Ïàçíåé âÿäîìû ïàýò-äýìàêðàò Ôðàíö³øàê Áàãóøýâ³÷ ó ñâà¸é ïðàäìîâå äà Äóäê³ áåëàðóñêàé àäêðûòà íàçàâå „ìóæûöêóþ” ìîâó áåëàðóñêàé. Ãàçåòà – àäîçâà, ÿê ë³÷àöü íåêàòîðûÿ äàñëåä÷ûê³, áûëà ïðûçíà÷àíà äëÿ ñÿëÿíñêàãà íàñåëüí³öòâà Áåëàðóñ³, àá ÷ûì ñâåä÷ûöü ñàì çàãàëîâàê. Ìàã÷ûìà, Ê. Êàë³íî¢ñê³ íàìåðâà¢ñÿ âûäàâàöü ãàçåòó ïàñòàÿííà, àëå ïàë³öýéñêàÿ ïàãðîçà ñïûí³ëà ÿå âûõàä íà ñ¸ìûì íóìàðû. Ïàâîäëå Ê. Êàë³íî¢ñêàãà, Ìóæûöêàÿ ïðà¢äà àòàÿñàìë³âàåööà ç çÿìë¸é ³ ñâàáîäàé äëÿ áåëàðóñêàãà ñåëÿí³íà. Ïàêàçâàþ÷û ñÿëÿíñòâó øëÿõ äà âûçâàëåííÿ, ïóáë³öûñò ïàñòàÿííà ïàäêðýñë³âàå, øòî ìîæà ÿíî àæûööÿâ³ööà òîëüê³ äçÿêóþ÷û àêòû¢íàìó ÿãî ¢äçåëó ¢ áàðàöüáå. ¨í âåðû¢ ó ñýíñ ³ ïàñïÿõîâàñöü ðýâàëþöû³, áà÷û¢ ó ¸é áóäó÷ûíþ ñâà¸é êðà³íû. Ó áåëàðóñêàé ë³òàðàòóðû çâàðîò äà ñåëÿí³íà, ÿãî ¢íóòðàíàãà ñâåòó íàç³ðàåööà àä ïà÷àòêó Õ²Õ ñòàãîääçÿ. Ïðîñòû íàðîä áû¢ ïåðàâàæíà äàë¸ê³ì àä àä÷óâàííÿ ñÿáå ïà¢íàâàðòàñíûì ÷ëåíàì êðà³íû, ó ÿêîé æû¢, à òûì áîëüø íå ö³êàâ³¢ñÿ ïûòàííÿì³ íàöûÿíàëüíàé ïðûíàëåæíàñö³, ñàöûÿëüíûì ö³ ïàë³òû÷íûì ñòàíîâ³ø÷àì êðàþ. Ìåíàâ³òà òàìó, ÿê çãàäâàëàñÿ, êàá ïàêàçàöü íàðîäó øëÿõ äà ø÷àñöÿ ³ ñâàáîäû, ñåëÿí³í ç’ÿ¢ëÿåööà ÿäðîì óñ¸é ãðàìàäñêà-ïàë³òû÷íàé ñ³ñòýìû, ýñòýòû÷íûõ ïîãëÿäࢠÊàñòóñÿ Êàë³íî¢ñêàãà. Íà ðîëþ ïðàâàäûðà ñÿëÿí à¢òàð Ìóæûöêàé ïðà¢äû ïðàïàíàâࢠßñüêó – ãàñïàäàðà ç-ïàä ³ëüí³, âîáðàç ÿêîãà ³ áû¢ ñòâîðàíû äëÿ íàëàäæâàííÿ ø÷ûðàãà, àäêðûòàãà, à òàêñàìà ñóð’¸çíàãà äûÿëîãó ç ñåëÿí³íàì. ßñüêà, ìàáûöü, òàê³ æ ñàì ïðîñòû ãàñïàäàð, àëå áîëüø äàñâåä÷àíû ³ àäóêàâàíû, ÷ûì íåêàòîðûÿ ñÿëÿíå. Ãýòà äàå ÿìó ìàã÷ûìàñöü óïëûâàöü íà ïðîñòû íàðîä, ðîá³öü ç à¢òàðà àäîçâû äàâåðë³âàãà ñóàé÷ûíí³êà: „Êàá ðàñòàëêàâàöü ëþäçÿì, ó ÷îì ïðà¢äà, ÿ ï³øó ï³ñüìî, à ï³ñàö³ áóäó, ÿê Áîã ³ ñóìëåííå êàæà – âû àäíî ìÿíå, òàêîãà ñàìàãà ìóæûêà, ÿê ³ âû, ïàñëóõàéöå äîáðà”27. Êàñòóñü Êàë³íî¢ñê³, ïàêàçâàþ÷û âûñîêàå ïðûçíà÷ýííå ïðîñòàãà íàðîäà, óçäûìàþ÷û ïà÷óöö¸ ãîäíàñö³ ñåëÿí³íà, çäîëüíàãà ïåðàíåñö³ ñâàå êðû¢äû, õî÷à ïåðà¢òâàðûöü ÿãî ç ïàñ³¢íàãà íàç³ðàëüí³êà ¢ àêòû¢íàãà äçåÿ÷à, ÿê³ 26 27

À. Ëàòûøîíàê, Íàöûÿíàëüíàñöü – Áåëàðóñ, ³ëüíÿ 2009, ñ. 402. Çàíÿïàä ³ àäðàäæýííå. Áåëàðóñêàÿ ë³òàðàòóðà Õ²Õ ñòàãîääçÿ, óêë. Êàçáÿðóê, ̳íñê 2001, ñ. 289.

Joanna Wasiluk

62

ìîæà ïåðà³íà÷ûöü ñâàþ áóäó÷ûíþ. „̳íóëà ¢æî òîå, êàë³ çäàâàëàñÿ ¢ñ³ì, øòî ìóæûöêàÿ ðóêà çäàñöà òîëüê³ äà ñàõ³, öÿïåð ìû ñàì³ ìîæàì ï³ñàö³ ³ òî ï³ñàö³ òàêóþ ïðà¢äó ñïðàâÿäë³âóþ... Íÿõàé ïàçíàþöü, øòî ìû ìîæàì íå òîëüê³ êàðì³öü ñâà³ì õëåáàì, íî ³ ÿø÷ý ³ âó÷ûöü ñâà¸é ìóæûöêàé ïðà¢äçå”28. Ãýòà ìîæà áûöü çàÿâàé íàðîäà àá ñâà³õ ñàöûÿëüíûõ ³ íàöûÿíàëüíûõ ïðàâàõ. Ñëóøíà çàçíà÷àå ë³òàðàòóðàçíà¢öà Ãåíàäçü ʳñÿ븢: „ßíû [ñëîâû] àçíà÷àþöü íàðàäæýííå ñÿëÿíñêàé äýìàêðàòû³ íà Áóëàðóñ³”29. Ìîæíà ìåðêàâàöü, øòî ¢ ³íøûõ ñàöûÿëüíà-ïàë³òû÷íûõ óìîâàõ óñïûõíó¢øàãà ïà¢ñòàííÿ 1863 ãîäà Êàñòóñü Êàë³íî¢ñê³ íå ñïàëó÷ࢠáû ë¸ñó áåëàðóñêàé çÿìë³ ç Ïîëüø÷àé, ðýàë³çàâࢠáû ìàã÷ûìàñö³ íåçàëåæíàñö³ ñâà¸é Ðàäç³ìû àä öûâ³ë³çàâàíàãà Çàõàäó ³ òûðàí³÷íàãà öàðñêàãà Óñõîäó. 1863 ãîä àäá³¢ñÿ íåãàòû¢íà íà ìàëàäîé áåëàðóñêàé ë³òàðàòóðû, íà äçåñÿö³ãîääç³ ñïûí³¢ ÿå ðàçâ³öö¸. Ïàñëÿ ïàðàæýííÿ Ñòóäçåíüñêàãà ïà¢ñòàííÿ öàðñêàÿ ¢ëàäà æîðñòêà ðàñïðàâ³ëàñÿ ç óäçåëüí³êàì³ ïà¢ñòàííÿ. „Çí³ø÷àë³ñÿ òûÿ, – ÿê çàçíà÷àå Àäàì Ìàäüäç³ñ, – õòî ñòࢠàáî ìîã ñòàöü öâåòàì áåëàðóñêàé íàöû³”30. Ïàì¸ð Óëàäç³ñëࢠÑûðàêîìëÿ, ³íöýñü Êàðàòûíñê³ àïûíó¢ñÿ ¢ Âàðøàâå, ó ѳá³ð áû¢ âûâåçåíû Àðö¸ì Âÿðûãà-Äàðý¢ñê³, ïåðøû ïðàôåñ³éíû áåëàðóñê³ ï³ñüìåíí³ê ³íöýíò Äóí³í-Ìàðö³íêåâ³÷ àêàçà¢ñÿ ïàä ïàë³öýéñê³ì íàãëÿäàì, àä ïåðàñëåäó çà ¢äçåë ó ïà¢ñòàíí³ ñõàâà¢ñÿ íà Óêðà³íå Ôðàíö³øàê Áàãóøýâ³÷. Öàðñêàÿ ¢ëàäà, ÿêàÿ ãëÿäçåëà íà çáðîéíàå âûñòóïëåííå ÿê íà ³íòðûãó ïàëÿêà¢, ó 1867 ãîäçå àô³öûÿëüíà çàáàðàí³ëà áåëàðóñê³ äðóê (ëàö³íêàé). Òàê³ì ÷ûíàì, ïàäà¢ëåííåì ïà¢ñòàííÿ ïàä ê³ðà¢í³öòâàì Ê. Êàë³íî¢ñêàãà 1863 ãîäà çàêîí÷û¢ñÿ ñâîåàñàáë³âû ïåðøû ýòàï íàöûÿíàëüíàãà Àäðàäæýííÿ ¢ Õ²Õ ñòàãîääç³. ² ìåíàâ³òà ç òâîð÷àñö³ Ôðàíö³øêà Áàãóøýâ³÷à (1840–1900), êàñ³ÿíåðà ¢ ïà¢ñòàíí³ ïàä ê³ðà¢í³öòâàì Ê. Êàë³íî¢ñêàãà, ïà÷àëàñÿ äðóãàÿ õâàëÿ ãýòàãà àäðàäæýíñêàãà ðóõó, ñê³ðàâàíàãà íà àáóäæýííå íàöûÿíàëüíàé ñàìàñâÿäîìàñö³ íàðîäà, ðàçâ³öö¸ ÿãî ìîâû, ë³òàðàòóðû, ³íøûõ â³äࢠìàñòàöòâà, ãðàìàäñêàé äóìê³, íà ñòâàðýííå íåçàëåæíàé äçÿðæàâû. Ôðàíö³øàê Áàãóøýâ³÷, ÿê çãàäâàëàñÿ, ïàñëÿ ïàäà¢ëåííÿ ïà¢ñòàííÿ 1863 ãîäà àïûíó¢ñÿ íà Óêðà³íå, äçå ñêîí÷û¢ Íåæûíñê³ þðûäû÷íû ë³öýé ³ ïðàöàâࢠñóäîâûì ñëåä÷ûì. Êàë³ ¢ 1884 ãîäçå íàðýøöå âûéøëà àìí³ñòûÿ ïà¢ñòàíöàì, ¸í, ÿê ïòóøêà ç âûðàþ, âÿðíó¢ñÿ íà Ðàäç³ìó, êàá ñêàëàíóöü çíÿìåëóþ ö³øó àäâå÷íûì ïðà¢äç³âûì ìàò÷ûíûì ñëîâàì. 28 29 30

Ibidem, ñ. 288. Ã. ʳñÿ븢, Ñåéá³òû âå÷íàãà, ̳íñê 2009, ñ. 75. À. Ìàëüäç³ñ, Âûáðàíàå, ̳íñê 2007, ñ. 124.

Äà ïðàáëåìû ñòàíà¢ëåííÿ íàöûÿíàëüíàé ³äý³ ¢ áåëàðóñêàé ë³òàðàòóðû...

63

Ôðàíö³øàê Áàãóøýâ³÷ – ïåðøû âÿë³ê³ áåëàðóñê³ ïàýò, ÿê³ ç ñàìàãà ïà÷àòêó òâîð÷àñö³ ¢ñâåäàìëÿ¢ ñÿáå íàëåæíûì äà íàöûÿíàëüíàãà ïàýòû÷íàãà ñâåòó ³ ðàñêðû¢ íàéáîëüø ³ñòîòíûÿ ³ òðàã³÷íûÿ ç’ÿâû íàöûÿíàëüíàé ðý÷à³ñíàñö³. Ìåíàâ³òà ÿìó íàëåæûöü ãîíàð âûïðàöî¢ê³ àñíîâàòâîðíûõ ³äýé áåëàðóñêàãà àäðàäæýííÿ: óçâåë³÷ýííå ìîâû íàðîäà ÿê àñíîâàòâîðíàé äóõî¢íàé êàøòî¢íàñö³, àáóäæýííå ã³ñòàðû÷íàé ñâÿäîìàñö³ ÿê íåàáõîäíàé óìîâû ãîäíàãà ñàìàïà÷óööÿ. Êàíöýïöûÿ íàöûÿíàëüíàãà æûööÿ áûëà âûêàçàíà Ô. Áàãóøýâ³÷àì íàéïåðø ó ÿãî ïàýòû÷íûõ çáîðí³êàõ Äóäêà áåëàðóñêàÿ (1891) ³ Ñìûê áåëàðóñê³ (1894), ïàäï³ñàíûõ ïñå¢äàí³ìàì³ Ìàöåé Áóðà÷îê ³ Ñûìîí Ðý¢êà ç-ïàä Áàðûñàâà. Àáðࢠïàýò ðîçíûÿ ïñå¢äàí³ìû, êàá ñòâàðûöü ó ÷ûòà÷à ¢ðàæàííå, øòî íå çàã³íóëà çåðíå, ê³íóòàå ¢ ðîäíóþ ãëåáó Ìàöååì Áóðà÷êîì, øòî ïàñëÿ ÿãîíûõ ñïðîá âîñü ³ ÿø÷ý íåõòà „çàäóìࢠïàñïðàáàâàöü øòîêîëüâåê íàï³ñàöü”31. Òàê, ÿê ó 60-ÿ ãàäû Õ²Õ ñòàãîääçÿ Êàñòóñü Êàë³íî¢ñê³ ïàäï³ñâà¢ñÿ ïñå¢äàí³ìàì íà ë³ñòàõ Ìóæûöêàé ïðà¢äû, êàá áûöü áë³æýéøûì ñÿëÿíàì, òàê ³ ïàä êàíåö ñòàãîääçÿ Ôðàíö³øàê Áàãóøýâ³÷ àá³ðàå ñàáå ïñå¢äàí³ìû, êàá áûöü áë³æýé äà ïðîñòàãà íàðîäà, äàïàìàã÷û ÿìó à÷íóööà ç ëåòàðã³÷íàãà ñíó. Àáåäçâå ïðàäìîâû Ô. Áàãóøýâ³÷à äà ïàýòû÷íûõ êí³ã íàï³ñàíû ÿê áû íà àäíûì äûõàíí³, äû çà ³ì³, ïà ñóòíàñö³, ñòà³öü óâåñü æûöö¸âû âîïûò ï³ñüìåíí³êà. ßíû – ñâîåàñàáë³âàå ïàäâÿäçåííå âûí³êࢠïàêóòë³âûõ ïîøóêࢠÔ. Áàãóøýâ³÷à ³ ÿíû æ – äýêëàðàöû³, ìàí³ôåñòû áåëàðóñêàãà ðýâàëþöûéíàãà ³ íàöûÿíàëüíà-âûçâàëåí÷àãà ðóõó, áåëàðóñêàé äýìàêðàòû÷íàé ë³òàðàòóðû. Ó íîâûõ óìîâàõ ÿíû ïðàöÿãâàþöü ñëà¢íûÿ íàöûÿíàëüíûÿ òðàäûöû³, çàïà÷àòêàâàíûÿ ïðàäìîâàì³ Ôðàíö³øêà Ñêàðûíû ³ Âàñ³ëÿ Öÿï³íñêàãà ¢ XVI ñòàãîääç³, ßíà ×à÷îòà ¢ ïåðøàé ïàëîâå Õ²Õ ñòàãîääçÿ. Ïðàäìîâû Ôðàíö³øêà Áàãóøýâ³÷à òàêñàìà ðàçë³÷àíû íàéïåðø íà ïðîñòàãà ÷àëàâåêà, äçåëÿ „äàáðà ïàñïàë³òàãà” íàï³ñàíû. Ó Äóäöû áåëàðóñêàé ïàýò ï³øà: „Áðàòöû ì³ëûÿ, äçåö³ Çÿìë³ – ìàòê³ ìà¸é! Âàì àôÿðóþ÷û ïðàöó ñâàþ, ìóøó ç âàì³ ïàãàâàðûöü òðîõ³ àá íàøàé äîë³ íÿäîë³, àá íàøàé áàöüêàâàé ñïðàäâå÷íàé ìîâå, êàòîðóþ ìû ñàì³, äû ³ íå àäíû ìû, à ¢ñå ëþäç³ ö¸ìíûÿ «ìóæûöêàé» çàâóöü, à çàâåööà ÿíà «áåëàðóñêà黔32. Ó ïðàäìîâå à¢òàð ïàäêðýñë³âàå ñïðàäâå÷íàñöü áàöüêàâàé ìîâû, øòî òàêàÿ æ „ëþäñêàÿ ³ ïàíñêàÿ, ÿê ³ ôðàíöóçñêàÿ, àëüáî íÿìåöêàÿ, àëüáî ³ ³íøàÿ ÿêàÿ”. Ìîâà áûëà íàï³ñàíà ðóêîþ Òâîðöà íà ïðàöÿãó ñòàãîääçÿ¢, êàá ìû ìàãë³ êàðûñòàööà ¸þ. Íàðîäû ïàçíàþööà ïà ìîâàõ, íåçäàðìà Áîã, 31 32

Ô. Áàãóøýâ³÷, Òâîðû, ̳íñê 2001, ñ. 70. Ibidem, ñ. 21.

Joanna Wasiluk

64

ïàâîäëå Ñòàðîãà Çàïàâåòó, ðàçáóðû¢ Âàâ³ëîíñêóþ âåæó, ÿê áû çàïà÷àòêàâà¢øû ðàçâ³öö¸ àñîáíûõ ýòíàñà¢, ìîâà¢. Êîæíàìó âûçíà÷àíà ñâภìåñöà íà çÿìë³ ³ íàòóðàëüíà, êàë³ ÷àëàâåê áàðîí³öü ÿãî. Ïàðà¢íî¢âàþ÷û Áåëàðóñü ç „Áàëãàðûÿé, Õàðâàòûÿé, ×ýõ³ÿé” ³ ³íøûì³ êðà³íàì³, ÿê³ÿ „ìàþöü ïàñâîéìó ï³ñàíûÿ ³ äðóêàâàíûÿ êí³æê³ ³ ãàçåòû ³ íàáîæíûÿ, ³ ñìåøíûÿ, ³ ñë¸çíûÿ”, ïàýò çà¢âàæàå, øòî êóëüòóðíû ÷àëàâåê ïàâ³íåí âåäàöü ³íøûÿ ìîâû, àëå íàéïåðø „òðýáà çíàöü ñâàþ”. Ôðàíö³øàê Áàãóøýâ³÷ âûêàðûñòࢠòàê³ æ ñàìû ìàñòàöê³ ïðû¸ì ÿê ÿãî ïàïÿðýäí³ê Ê. Êàë³íî¢ñê³: àòàÿñàìë³âà¢ñÿ ç ïðîñòûì íàðîäàì, êàá äàñÿãíóöü ñâà¸é âûñàêàðîäíàé ìýòû. ßê áûëî òóòýéøàìó ñåëÿí³íó, øòî ¢ñ¸ æûöö¸ ïðà⸢ ó â¸ñöû, íå ïàâåðûöü áîëüø äàñâåä÷àíàìó, áûâàëàìó ³ ðàçóìíàìó ñóïëÿìåíí³êó, øòî ãàâîðûöü íà àäíîé ç ³ì ãàâîðöû: „ÿ øìàò ãäçå áû¢, øìàò ÷àãî â³äçå¢ ³ ÷ûòࢠ³ ïåðàêàíà¢ñÿ, øòî ìîâà íàøà ¸ñöü òàêàÿ ëþäñêàÿ, ÿê ³ ïàíñêàÿ [...]”. ßê áûëî íå ïàâåðûöü ÷àëàâåêó, õàé ñàáå íåçíà¸ìàìó, êàë³ ¢ êîæíûì ñëîâå ïðàäìîâû äà Äóäê³ áåëàðóñêàé ãó÷àëà çàñöÿðîãà: „Øìàò áûëî òàê³õ íàðîäà¢, øòî ñòðàö³ë³ íàéïåðø ìîâó ñâàþ, òàê ÿê òîé ÷àëàâåê ïðàä ñêàíàííåì, êàòîðàìó ìîâó çàéìå, à ïîòûì ³ çóñ³ì çàì¸ðë³!”33. Ïàýò, ÿê ³ ÿãî ïàïÿðýäí³ê³, óñâåäàìëÿå çíà÷ýííå ðîäíàé ìîâû, ïðûãàäâàå ÷àñû Âÿë³êàãà Êíÿñòâà ˳òî¢ñêàãà, êàë³ áåëàðóñêàÿ ìîâà ç’ÿ¢ëÿëàñÿ äçÿðæà¢íàé: „×ûòࢠÿ ö³ ìàëà ñòàðûõ ïàïåðࢠïà äçâåñöå, ïà òðûñòà ãàäî¢ òàìó ï³ñàíûõ ó íàøàé çÿìë³ ³ ï³ñàíûõ âÿë³ê³ì³ ïàíàì³, à íàøàé ìîâàé ÷ûñöþñåíüêàé, ÿê áû âîò öÿïåð ï³ñàíûÿ”34. Ôðàíö³øàê Áàãóøýâ³÷ ç æàëåì êàíñòàòóå: „Ìû ñàì³ ïóñö³ë³ ÿå íà çäçåê”. À¢òàð ïðàäìîâû àä÷óâàå, øòî áåëàðóñê³ íàðîä ÷àñòêîâà ñàì â³íàâàòû ¢ òûì, øòî äà⸢ äà çàíÿïàäó ðîäíóþ ìîâó. Ìàã÷ûìà, ìå¢ ¸í íà äóìöû ïàëûìÿíóþ ïðàäìîâó äà á³ë³íãâàëüíàãà âûäàííÿ Ñâÿòîãà ϳñàííÿ ñâàéãî ïàïÿðýäí³êà Âàñ³ëÿ Öÿï³íñêàãà ç êàíöà ÕVI ñòàãîääçÿ, ÿê³ àáâ³íàâà÷âàå äóõàâåíñòâà, âó÷îíûõ, ïàíî¢, øòî âûðàêë³ñÿ ñâà¸é ìîâû íà êàðûñöü ïîëüñêàé ³ ëàö³íñêàé. Ñàì Ôðàíö³øàê Áàãóøýâ³÷ ñòàâ³öü ðûòàðû÷íàå ïûòàííå: „Ìîæà, õòî ñïûòàå: ãäçå æ öÿïåð Áåëàðóñü?” ² ñàì äàå àäêàç: „Òàì, áðàòöû, ÿíà, ãäçå íàøà ìîâà æûâåöü!”. Ìåíàâ³òà ðàñïà¢ñþäæàíàñöü ìîâû âûçíà÷àå òýðûòîðûþ êðà³íû. Ôðàíö³øàê Áàãóøýâ³÷ âåðûöü, øòî ÿãî ñëåäàì ïîéäóöü ìíîã³ÿ, „áî ï³ñàöü ¸ñöü øìàò ÷àãî...”. Àñíî¢íû ïàôàñ ïðàäìîâû äà Äóäê³ áåëàðóñêàé, ÿê ñëóøíà âûêàçà¢ñÿ Àëåã Ëîéêà, ãýòà „ïàôàñ íàöûÿíàëüíàãà ñàìàâûçíà÷ýííÿ áåëàðóñêàãà íàðîäà, ñöâÿðäæýííÿ àäç³íñòâà ã³ñòàðû÷íàãà ë¸ñó íàðîäà, ÿãî ìîâû ÿê 33 34

Ibidem, ñ. 22. Ibidem.

Äà ïðàáëåìû ñòàíà¢ëåííÿ íàöûÿíàëüíàé ³äý³ ¢ áåëàðóñêàé ë³òàðàòóðû...

65

„àäçåæû äóøû””35. Ïðàáëåìà íàöûÿíàëüíàé ñàìàáûòíàñö³ ñòàâ³ööà ïàýòàì ó çàëåæíàñöü àä ñòóïåí³ ìàñòàöêàãà âûÿ¢ëåííÿ ðý÷à³ñíàñö³. Ó ãýòàì ñýíñå ¸í ç’ÿ¢ëÿåööà ³äýéíûì ïàñëÿäî¢í³êàì òîé ñïðàâû, ÿêîé ïðûñâÿö³¢ ñÿáå ¢ ìàëàäûÿ ãàäû Êàñòóñü Êàë³íî¢ñê³: „Î, çàãðûì³öü íàøà ïðà¢äà ³ ÿê ìàëàíêà ïðàëÿö³öü íàä ñâåòàì!36”. Àëå æ ãýòàÿ ïðà¢äà ïàâ³ííà áûöü íå „ìóæûöêàÿ” ö³ „ïàíñêàÿ”, à àãóëüíàÿ, äëÿ ¢ñ³õ àäíà: „Êàá óñÿ çÿìåëüêà àäíó ïðà¢äó ìåëà”37. Ôðàíö³øàê Áàãóøýâ³÷ ïðàãíå ïåðàéíà÷ûöü ñâåò. ˳ðû÷íû ãåðîé âåðøà Ìàÿ äóäêà ñâåä÷ûöü, øòî ñîðàê ãàäî¢ óæî á’åööà ³ íåÿê íå ìîæà ïàòðàï³öü íà „âàäç³öû õîöü êàïëþ”, ÿêàÿ äàïàìîæà ëþäçÿì çäàáûöü ïðà¢äó ³ âîëüíàñöü. Ïàýò ç’ÿ¢ëÿåööà òûì íàðîäíûì ïðàðîêàì, ïðà ÿêîãà ï³ñࢠÿãî ïàïÿðýäí³ê ßí Áàðø÷ý¢ñê³ ¢ ñâà³ì Øëÿõö³öó..., çãàäâàþ÷û Ïëà÷êó ³ êðûí³öó æûâîé âàäû. Ôðàíö³øàê Áàãóøýâ³÷ âûêàçâàå ³ìêíåííå íàï³ööà: Äû òàêîé âàäç³öû, Äû ç òàêîé êðûí³öû, Øòî ÿê õòî íàï’åööà, Äûê âîëüíûì ñòàåööà [...]38

Äðóã³ çáîðí³ê Ô. Áàãóøýâ³÷à Ñìûê áåëàðóñê³ òàêñàìà âîáðàçíà ñïàâÿäàå íàöûÿíàëüíóþ ³äýþ. Ó âåðøû Íå öóðàéñÿ ïàýò ñöâÿðäæàå, øòî ãàëî¢íû àáàâÿçàê ñàïðà¢äíàé ³íòýë³ãåíöû³ – ñëóæûöü íàðîäó, íåñö³ âåäû íàéïåðø ó ìàñû àáÿçäîëåíàãà ñÿëÿíñòâà, óñ³ì³ ñ³ëàì³ ³ ñðîäêàì³ âûõî¢âàöü íàðîä, àáóäæàöü ÿãî ñâÿäîìàñöü. Ôðàíö³øàê Áàãóøýâ³÷ ïàöâåðäç³¢ äóìêó ßíà Áàðø÷ý¢ñêàãà, øòî ìåíàâ³òà ³íòýë³ãåíöûÿ íÿñå àäêàçíàñöü çà çàíÿïàä êðà³íû, àëå òàêñàìà ïàäêðýñë³¢, øòî ìû ñàì³ – óâåñü íàðîä – ïàâ³ííû ¢çÿöü àäêàçíàñöü çà áóäó÷ûíþ ñâà¸é Àé÷ûíû. Àä ³ìÿ ñåëÿí³íà ïàýò âûêðûâàå òûõ, õòî àäâàðî÷âàåööà àä íàðîäà, ³ãíàðóå ÿãî ³íòàðýñû. Íåëüãà çàáûâàöü, øòî ïðîñòû íàðîä äàñêàíàëà çàõî¢âàå ÿäðî ýòíàñó, íàðîäíóþ êóëüòóðó, àëå ¢ ñïðàâå ¢çðîø÷âàííÿ íàöûÿíàëüíàé ñâÿäîìàñö³ ïàòðàáóåööà àêòû¢íàñö³ü ³ ³íòýë³ãåíöû³, ³íòýëåêòóàëüíàé ýë³òû. Ïàýò Áåëàé Ðóñ³ 39 ïàñëÿäî¢íû ¢ âîáðàçíûì, ýñòýòû÷íà-ìàñòàöê³ì ðàçãîðòâàíí³ áåëàðóñêàé íàöûÿíàëüíàé ³äý³, ÿãî ïàëûìÿíàÿ ëþáî¢ äà íàðîäà ³ Ðàäç³ìû âûÿ¢ëÿåööà âà ¢ñ¸é ÿãî òâîð÷àñö³, ïðàñÿêàå ¢ñå ¢çðî¢í³ ïàýòûê³ ÿãî âåðøà. 35 36 37 38 39

À. Ëîéêà, óñòîðûÿ áåëàðóñêàé ë³òàðàòóðû. Äàêàñòðû÷í³öê³ ïåðûÿä, ̳íñê 1989, ñ. 242. Çàíÿïàä ³ àäðàäæýííå. Áåëàðóñêàÿ ë³òàðàòóðà..., ñ. 288. Ô. Áàãóøýâ³÷, op. cit., ñ. 35. Ibidem, ñ. 24. Ïà÷ûíàëüí³ê³..., ñ. 422.

Joanna Wasiluk

66

Ôðàíö³øàê Áàãóøýâ³÷, ÿê óæî çãàäâàëàñÿ, ïðàáëåìó ìîâû âûëó÷àå ÿê àñíî¢íóþ ïðûêìåòó íàöûÿíàëüíàñö³, ÿê íàéâàæíåéøóþ ôîðìó âûÿ¢ëåííÿ äóõî¢íàñö³ íàðîäà. ßê êàë³ñüö³ ¢ XVI ñòàãîääç³ Ôðàíö³øàê Ñêàðûíà àæûööÿâ³¢ âûäàííå êí³ã íà ðîäíàé ìîâå, çàêëà¢øû ïàäâàë³íû Ïåðøàãà áåëàðóñêàãà Àäðàäæýííÿ, òàê íàïðûêàíöû XIX ñòàãîääçÿ àäðàäæýíåö Ôðàíö³øàê Áàãóøýâ³÷ ïà-ñâîéìó ïàä⸢ âûí³ê³ ñàìààääàíàé ïðàöû ïà÷ûíàëüí³êࢠíîâàé ìàñòàöêàé òðàäûöû³. Ìàêñ³ì Ãàðýöê³, à¢òàð ïåðøàé ã³ñòîðû³ áåëàðóñêàé ë³òàðàòóðû, ñïðàâÿäë³âà âûêàçà¢ñÿ ïðà Ôðàíö³øêà Áàãóøýâ³÷à: „¨í íàø ïåðøû íàöûÿíàëüíû ïàýò ó ïî¢íûì çíà÷ýíí³ ãýòàãà ñëîâà. Ïà äóõó, ïà ñïîñàáå äóìàííÿ, ïà ³äýàëîã³³ ¢ñÿ íàîãóë ïàýç³ÿ Áàãóøýâ³÷à âåëüì³ íàöûÿíàëüíàÿ”40. Ïà ãëûá³í³ ðàçóìåííÿ ¢íóòðàíûõ ïàòðýá íàðîäíàãà æûööÿ, òâîð÷àé ýíåðã³³ ³õ àáâÿø÷ýííÿ ³ ñ³ëå ¢ïëûâó íà ïàñëÿäî¢í³êࢠÔðàíö³øàê Áàãóøýâ³÷ ñòࢠïåðøûì ñàïðà¢äû íàðîäíûì âûêàçí³êàì òûïîâûõ ðûñ ³ àñàáë³âàñöåé íàöûÿíàëüíàé ñâÿäîìàñö³, äóõî¢íûì ïà÷ûíàëüí³êàì ³ íàòõíÿëüí³êàì ïðàöýñó íàöûÿíàëüíàãà ñàìà¢ñâåäàìëåííÿ. „Ôðàíö³øàê Áàãóøýâ³÷ – ïåðøû, õòî íàéáîëüø ïî¢íà ³ ïàñëÿäî¢íà âûêàçࢠíàñïåëóþ ïàòðýáó ¢ ³ñíàâàíí³ íàöûÿíàëüíàé ë³òàðàòóðû ³ ýñòýòûê³, ¸í ëåäçü íå ïåðøûì ï³ñüìåíí³êàì, – ï³ñࢠêëàñ³ê áåëàðóñêàé ë³òàðàòóðû Ìàêñ³ì Áàãäàíîâ³÷, – ÿê³ ç’ÿâ³¢ñÿ ïðàïàâåäí³êàì óñåáàêîâàãà íàöûÿíàëüíàãà àäðàäæýííÿ áåëàðóñà¢, äàêàçâàþ÷û, øòî ÿíû ïðàäñòà¢ëÿþöü àñîáû, ñàìàñòîéíû íàðîä”41. Íåìàã÷ûìà ïåðààöàí³öü çíà÷ýííå Õ²Õ ñòàãîääçÿ ¢ ã³ñòîðû³ Áåëàðóñ³. ²ìåííà òàäû ðàçâ³âàëàñÿ íàöûÿíàëüíàÿ ³äýÿ, øòî ïàñëÿäî¢íà âûÿâ³ëàñÿ ¢ òâîð÷àñö³ ïà÷ûíàëüí³êࢠíîâàé áåëàðóñêàé ë³òàðàòóðû. ßíû äîáðà àä÷óâàë³, øòî ¢ ôàëüêëîðû ñêàíöýíòðàâàíû äóõî¢íà-êóëüòóðíû ïàòýíöûÿë íàðîäà, ³ òàìó òðýáà ç ìàêñ³ìàëüíàé ñ³ëàé âûêàðûñòàöü ãýòû ñêàðá íà êàðûñöü ïàçíàííÿ, ðàçâ³ööÿ ³ ¢äàñêàíàëåííÿ ¢ñ³õ àñïåêòࢠæûööÿ – ë³òàðàòóðíà-ìàñòàöê³õ, ìàðàëüíà-ýòû÷íûõ, ñàöûÿëüïà-ë³òû÷íûõ, ýêàíàì³÷íûõ ³ íàöûÿíàëüíûõ42. Ïà÷ûíàëüí³ê³ ïðàöàâàë³ ÿê ó ³ìÿ ñ¸ííÿøíÿãà ³õ äíÿ, òàê ÿê ³ äëÿ áóäó÷ûí³ – àäðàäæýííÿ äóõî¢íàãà æûööÿ òîé êðà³íû, äçå íàðàäç³ë³ñÿ, óçðàñë³ ³ ÿêàÿ áûëà äëÿ ³õ íàéäàðàæýéøàé íà ¢ñ¸ æûöö¸. „Ñïåöûô³êà æ ïðàöýñó íàöûÿíàëüíàé êàíñàë³äàöû³, – äàêëàäíà àäçíà÷àå Ëþáî¢ Óëàäûêî¢ñêàÿ, – ó ìíîã³ì âûçíà÷àåööà ìîöíûì óçäçåÿííåì óñâÿäîìëåíàé ³ ìýòàíàê³ðàâàíàé äçåéíàñö³ ëþäçåé ç ðàçâ³òàé íàöûÿíàëüíàé 40 41 42

Ì. Ãàðýöê³, óñòîðûÿ áåëàðóñêàå ë³òàðàòóðû, ̳íñê 1992, ñ. 260. Ì. Áàãäàíîâ³÷, Çáîð òâîðࢠó 3-õ òàìàõ, ̳íñê 1968, ò. 2, ñ. 230. Â.Ï. Æóðà¢ë¸¢, Ó ïîøóêó äóõî¢íûõ ³äýàëà¢, ̳íñê 2000, ñ. 63–64.

Äà ïðàáëåìû ñòàíà¢ëåííÿ íàöûÿíàëüíàé ³äý³ ¢ áåëàðóñêàé ë³òàðàòóðû...

67

ñàìàñâÿäîìàñöþ”43. Ñàïðà¢äû, íàöûÿíàëüíàÿ áåëàðóñêàÿ ³äýÿ ôàðì³ðàâàëàñÿ, óâàñàáëÿëàñÿ ¢ çíà÷íàé ñòóïåí³ äçÿêóþ÷û ñàìààõâÿðíàé, ïàäâ³æí³öêàé äçåéíàñö³ ³ òâîð÷àñö³ ï³ñüìåíí³êà¢ Õ²Õ ñòàãîääçÿ, ì³æ ÿê³õ íàäçâû÷àé âàæíàå ìåñöà íàëåæûöü ßíó ×à÷îòó, ßíó Áàðø÷ý¢ñêàìó, Êàñòóñþ Êàë³íî¢ñêàìó ³ Ôðàíö³øêó Áàãóøýâ³÷ó. Streszczenie Kszta³towanie siê idei narodowej w literaturze bia³oruskiej XIX wieku Artyku³ jest poœwiêcony kszta³towaniu siê idei narodowej w okresie formowania nowej literatury bia³oruskiej (XIX w.) i zwraca uwagê na rolê folkloru w tym procesie. Na przyk³adzie spuœcizny literackiej cz³onka Towarzystwa Filomatów i Filaretów Jana Czeczota autorka analizuje wk³ad w bia³oruskie Odrodzenie litewskiego kierunku literatury bia³oruskiej (W. Konan). Rozpatruje te¿ najwa¿niejsz¹ ksi¹¿kê Jana Barszczewskiego, przedstawiciela kierunku bia³oruskiego, pt. Szlachcic Zawalnia albo Bia³oruœ w opowiadaniach fantastycznych. Podkreœla wp³yw idei narodowej Franciszka Bahuszewicza, autora przedmowy do Dudki bia³oruskiej, bêd¹cej manifestem Odrodzenia bia³oruskiego. Utwór ten sta³ siê bowiem impulsem do dalszego rozwoju literatury bia³oruskiej i formowania idei bia³oruskiej.

Summary Forming of the national idea in the byelorussian literature in XIX century The article is about shaping of the national idea in the period of forming the new Byelorussian literature (XIX century). Mainly the role of folklore in this process is taken into consideration. Studying the literary legacy of the member of Filomaci and Filareci association Jan Czeczot there is analysis of Lithuanian contribution of the Byelorussian literature into Byelorussian renaissance (W. Konan). The most important book of the representative of Byelorussian trend Jan Barszczewski called Szlachcic Zawalnia albo Bia³oruœ w opowiadaniach fantastycznych is examined.The contribution into the development of the Byelorussian national idea of Franciszk Bahuszewicz, the author of preface to Dudka bia³oruska – manifesto of Byelorussian renaissance is emphasized. His composition becomes the impulse to the further development of Byelorussian literature and to the forming of the Byelorussian national idea.

43

Ë. Óëàäûêî¢ñêàÿ-Êàíàïëÿí³ê, Àêâàðýë³ ëþáîâ³, ̳íñê 2000, ñ. 163.

68

Joanna Wasiluk

UWM w Olsztynie

Èêîíû ïîêîëåíèÿ jeans Acta Polono-Ruthenica XVII, 2012 69 ISSN 1427-549X

Maria Polakowa Katowice

Èêîíû ïîêîëåíèÿ jeans Ïîñëå ðàñïàäà ÑÑÑÐ â 1991 ãîäó â Áåëàðóñè íà÷àëèñü ðàçëè÷íûå ïðåîáðàçîàíèÿ, öåëüþ êîòîðûõ áûëî ïðåæäå âñåãî ïîñòðîèòü äåìîêðàòèþ è óòâåðäèòü ñâîþ íåçàâèñèìîñòü, ðàçâèâàÿ íàöèîíàëüíîå ñîçíàíèå.  ýòîò ïåðèîä íàáëþäàåòñÿ ñòðåìèòåëüíîå ñáëèæåíèå íà ñîöèàëüíîì è ýêîíîìè÷åñêîì óðîâíå ñ ñîñåäíåé Ïîëüøåé. Ýòî âðåìÿ äëÿ îáîèõ ãîñóäàðñòâ îáóñëàâëèâàëîñü âûáîðîì ïîõîæåãî êóðñà êàê âíåøíåé, òàê è âíóòðåííåé ïîëèòèêè, îñíîâûâàþùåãîñÿ íà çàïîäíîåâðîïåéñêîé èäåå. Ïîäòâåðæäåíèåì ýòîìó ìîæåò ïîñëóæèòü õîòÿ áû òîò ôàêò, ÷òî áëàãîäàðÿ ñòàðàíèÿì ïîëüñêîé äèïëîìàöèè Áåëàðóñü áûëà ïåðåâåäåíà èç àññîöèèðîâàííûõ ÷ëåíîâ Öåíòðàëüíîåâðîïåéñêîé èíèöèàòèâû â ïîñòîÿííûå1. Ñèòóàöèÿ ýòà íà÷èíàåò, îäíàêî, ïîñòåïåííî ìåíÿòüñÿ ïîñëå 1994, êîãäà â ðåçóëüòàòå ïðåçèäåíòñêèõ âûáîðîâ ê âëàñòè ïðèõîäèò Àëåêñàíäð Ëóêàøåíêî. Îäíîé èç ãëàâíûõ ïðè÷èí îõëàæäåíèÿ îòíîøåíèé ñ Ïîëüøåé ÿâèëîñü èçáðàíèå íîâûì ïðàâèòåëåì ïðîòèâîïîëîæíîãî íàïðàâëåíèÿ ðàçâèòèÿ ñòðàíû: ñáëèæåíèå ñ Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèåé, ðåçóëüòàòîì ÷åãî áûëî ïîäïèñàíèå äîãîâîðà î ñîçäàíèè Ñîþçíîãî ãîñóäàðñòâà Ðîññèè è Áåëàðóñè. Êðîìå ýòîãî, âñå áîëüøåå áåñïîêîéñòâî ñîñåäíèõ ñòðàí, â òîì ÷èñëå è Ïîëüøè, íà÷èíàë âûçûâàòü õàðàêòåð âëàñòè áåëàðóñêîãî Ïðåçèäåíòà: óæå â 1995 íàáëþäàåòñÿ ñâîðà÷èâàíèå ïðîöåññà áåëàðóñèçàöèè 2 , ñðåäñòâà ìàññîâîé èíôîðìàöèè ïðàêòè÷åñêè öåëèêîì ïåðåõîäÿò ïîä êîíòðîëü ãîñóäàðñòâà, à ïîñëå èçìåíåíèé â Êîíñòèòóöèè â 2004, ïîçâîëèâøèì Ëóêàøåíêî ñíÿòü îãðàíè÷åíèå âðåìåíè ïðåáûâàíèÿ íà ñâîåì ïîñòó, Áåëàðóñü âñå ÷àùå 1

Ñì. ïîäðîáíåå â Àëåêñàíäð Øàðàïî: Ïîëüøà — Áåëàðóñü: èñòîðèÿ è ñîâðåìåííîñòü. „Æóðíàë ìåæäóíàðîäíîãî ïðàâà è ìåæäóíàðîäíûõ îòíîøåíèé” 2007, ¹ 4. Äîñòóïíî íà , äîñòóï: 20.05.2011. 2 Çäåñü ñëåäóåò íàïîìíèòü, ÷òî åùå â 1990 ãîäó áûë ïðèíÿò Çàêîí „Î ÿçûêàõ â Áåëîðóññêîé ÑÑД, ïðåäóñìàòðèâàþùèé ïîñòåïåííûé ïåðåõîä ñòðàíû íà áåëàðóñêèé ÿçûê, îäíàêî â 1995, ïîñëå ïðîâåäåíèÿ ðåôåðåíäóìà, ïðàâèòåëüñòâî ïðèíÿëî ðåøåíèå ïðèçíàòü ãîñóäàðñòâåííûìè äâà ÿçûêà: áåëàðóñêèé è ðóññêèé, ÷òî â áîëüøîé ñòåïåíè íåãàòèâíî ïîâëèÿëî íà äàëüíåéøåå ðàñïîñòðàíåíèå áåëàðóñêîãî ÿçûêà è òðàäèöèé.

70

Maria Polakowa

è ÷àùå ñòàëè íàçûâàòü „ïîñëåäíåé äèêòàòóðîé Åâðîïû”. Ïîäòâåðæäåíèåì íåäåìîêðàòè÷åñêîãî õàðàêòåðà âëàñòè â Áåëàðóñè ñòàëè ïîñëåäíèå âûáîðû Ïðåçèäåíòà, ñîñòîÿâøèåñÿ â äåêàáðå 2010 ãîäà, â ðåçóëüòàòå êîòîðûõ î÷åðåäíîå èçáðàíèå Àëåêñàíäðà Ëóêàøåíêî âûçâàëî âîëíó íåãîäîâàíèÿ è ïðîòåñòîâ êàê âíóòðè ñòðàíû, òàê è çà åå ïðåäåëàìè. Îäíèì èç íàèáîëåå àêòèâíûõ îïïîçèöèîííûõ äåÿòåëåé ñòàë êîëëåêòè⠄Ñâîáîäíîãî òåàòðà” 3, ñîçäàííûé â 2005 ãîäó, åãî îðãàíèçàòîðàìè 3 „Ñâîáîäíûé òåàòð”, êîòîðûé ïîÿâèëñÿ â 2005 ãîäó â Ìèíñêå, èìååò â ñâîåé îñíîâå ïÿòü îñíîâîïîëàãàþùèõ ïðèíöèïîâ: „[1] ïîçèòèâíî ïîâëèÿòü íà ðàçâèòèå íîâîé äðàìû â Áåëàðóñè è çà åå ïðåäåëàìè; [2] îáúåäèíèòü ñèëû ìîëîäûõ äðàìàòóðãîâ â ïðîäâèæåíèè íîâûõ òåàòðàëüíûõ èäåé; [3] ñîçäàòü êîììóíèêàöèîííûå ìîñòû ìåæäó òåàòðàëüíîé Áåëàðóñüþ è âíåøíèì ìèðîì; [4] ñôîðìèðîâàòü àëüòåðíàòèâíóþ ñèñòåìó îáðàçîâàíèÿ äëÿ áåëîðóññêèõ äðàìàòóðãîâ è ðåæèññåðîâ; [5] ïðîäâèãàòü èäåè ñâîáîäû òâîð÷åñòâà è äåìîêðàòè÷åñêèõ ïðèíöèïîâ â òåàòðàëüíîé ñôåðå Áåëàðóñè”. Çäåñü íåâîçìîæíî íå îãîâîðèòü íåêîòîðûõ ôàêòîâ, ñâÿçàííûõ ñ äåÿòåëüíîñòüþ äàííîãî äâèæåíèÿ. Ïðåæäå âñåãî çíà÷åíèå èìååò îñîáàÿ ïîëèòè÷åñêàÿ ñèòóàöèÿ â Áåëàðóñè, êîòîðàÿ îòðàæàåòñÿ â òîì, ÷òî â îôèöèàëüíîé ïðåññå è òåëåâèäåíèè (à òîëüêî òàêîâûå ïðàêòè÷åñêè äåéñòâóþò íà òåððèòîðèè ñòðàíû) î „Ñâîáîäíîì òåàòðå” äàæå íå óïîìèíàåòñÿ, åãî ïðîñòî êàê áû íå ñóùåñòâóåò, êðîìå ýòîãî, ñî ñòîðîíû âëàñòåé ñîçäàþòñÿ ïîñòîÿííûå ïðåãðàäû íà ïóòè ðàçâèòèÿ âûøåóïîìÿíóòîãî äâèæåíèÿ âïëîòü äî àðåñòîâ.  ïîäòâåðæäåíèå ýòèõ ñëîâ ïîçâîëþ ñåáå ïðèâåñòè öèòàòó èç æóðíàëà „The Observer” çà 10 ôåâðàëÿ 2008 ãîäà: „Áåëîðóññêèé «Ñâîáîäíûé òåàòð» áûë ñîçäàí â 2005 ã. ñ öåëüþ ïîñòàíîâêè íåïîäöåíçóðíûõ ñïåêòàêëåé, â îòâåò íà àâòîðèòàðíûé ðåæèì ïðåçèäåíòà Àëåêñàíäðà Ëóêàøåíêî, êîòîðûé ïîäàâëÿåò ñâîáîäó âûðàæåíèÿ òàê æå, êàê è ïîëèòè÷åñêóþ îïïîçèöèþ.  àâãóñòå 2007 ã., ïðåäñòàâëåíèå òåàòðà áûëî øòóðìîì âçÿòî ãîñóäàðñòâåííîé ïîëèöèåé, è 50 ÷åëîâåê áûëè àðåñòîâàíû”. Íè÷åãî óäèâèòåëüíîãî, ÷òî òåàòð ïðîâîäèò ðåïåòèöèè è ïðåäñòàâëåíèÿ â ñåêðåòíîé îáñòàíîâêå, áîëåå òîãî, ìåñòà ïîñòîÿííî ìåíÿþòñÿ è ïîäàþòñÿ ÷àñòî çà íåñêîëüêî ÷àñîâ äî ñïåêòàêëÿ. Ñëó÷àëîñü äàæå, ÷òî ïðåäñòàâëåíèÿ ïðîõîäèëè íà ÷àñòíûõ êâàðòèðàõ. Áîëüøèíñòâî àêòåðîâ è ðåæèññåðîâ, âûñòóïàþùèõ â ïðåäñòàâëåíèÿõ ïîòåðÿëà ðàáîòó, à íåêîòîðûå òàêæå ìåñòî æèòåëüñòâà.  ñóùíîñòè, ïðèíèìàÿ âî âíèìàíèå äèêòàòîðñêèé õàðàêòåð áåëîðóññêîé âëàñòè, íåëüçÿ óäèâëÿòüñÿ ïðåñëåäîâàíèÿì ñ èõ ñòîðîíû, äîñòàòî÷íî ïðèñìîòðåòüñÿ ê ðåïåðòóàðó „Ñâîáîäíîãî òåàòðà”, ÷òîáû ïîíÿòü áåñïîêîéñòâî âëàñòü èìóùèõ. Îäíèì èç ïåðâûõ ñïåêòàêëåé, âûñòàâëåííûì ñèëàìè äâèæåíèÿ, áûëà ïüåñà äðàìàòóðãà èç Óôû Íàòàëèè Ìîøèíîé Òåõíèêà äûõàíèÿ â áåçâîçäóøíîì ïðîñòðàíñòâå, íàïèñàííàÿ, íåñîìíåííî, ïîä âëèÿíèåì Êèñëîðîäà Èâàíà Âûðûïàåâà. Óæå ïåðåä ïðåìüåðîé íà÷àëñÿ ñèëüíûé ïðåññèíã ñî ñòîðîíû âëàñòåé, óãðîæàþùèõ ðàñòîðæåíèåì äîãîâîðîâ è ïðåêðàùåíèåì îôèöèàëüíûõ îòíîøåíèé ñî âñåìè, êòî òàê èëè èíà÷å áûë çàäåéñòâîâàí ⠄Ñâîáîäíîì òåàòðå”. Îäíàêî ïðåìüåðà ñîñòîÿëàñü, íî ïðèâåëà ê çàïðåòó íà äàëüíåéøèå ïîêàçû äàííîãî ïðîèçâåäåíèÿ. Ñëåäóþùèì ïðîåêòîì, êîòîðûé ñâîåîáðàçíî ïðåäñòàâëÿë äåéñòâèòåëüíîñòü â Áåëîðóññèè, áûë ñïåêòàêëü Ìû. Ñàìîèäåíòèôèêàöèÿ. Îí áûë ñîçäàí èç ÷åòûðåõ ïüåñ, ïðè÷åì òðè èç íèõ – Äðóã (Ñåñòðà äëÿ ìåðòâåöà) Êîíñòàíòèíà Ñòåøèêà, Äåëî ïðèíöèïà Ïàâëà Ðàññîëüêî è Ðîäèíà-2 Ïàâëà Ïðÿæêî – ýòî ñâîåîáðàçíûå ïîïûòêè ïðîàíàëèçèðîâàòü òàêèå òåìû êàê ñìåðòü, äîâåðèå, áðàê, ñâîáîäà â ñîâðåìåííûõ ðåàëèÿõ, à ÷åòâåðòàÿ, òàêæå ïðèíàäëåæàùàÿ ïåðó Ïàâëà Ðàññîëüêî, Êàðòû è áûðëî â äâà ñòâîëà, íàïèñàííàÿ ñ ïîìîùüþ òåõíèêè „âåðáàòèóì”, êàê áû ïðîíèçûâàåò è îáúåäèíÿåò ïðîèçâåäåíèå â îäíî öåëîå. Ïîòîì ïîÿâèëèñü Ïîêîëåíèå Jeans è Áûòü Ãàðîëüäîì Ïèíòåðîì àâòîðñòâà õóäîæåñòâåííîãî ðóêîâîäèòåëÿ „Ñâîáîäíîãî òåàòðà” Íèêîëàÿ Õàëåçèíà.  2007 ãîäó „Ñâîáîäíûé òåàòð” áûë ïðèíÿò â Åâðî-ïåéñêóþ òåàòðàëüíóþ êîíâåíöèþ, îáúåäèíÿþùóþ îêîëî 35 âåäóùèõ òåàòðîâ èç ðàçëè÷íûõ

Èêîíû ïîêîëåíèÿ jeans

71

âûñòóïèëè Íèêîëàé Õàëåçèí4 è Íàòàëüÿ Êîëÿäà. Ïåðâîíà÷àëüíî ýòîò ïðîåêò áûë íàïðàâëåí ïðåæäå âñåãî íà ðàçâèòèå áåëàðóñêîé äðàìàòóðãèè, ïðåæäå âñåãî ñîâðåìåííîé, îäíàêî ïîñëå ìíîãî÷èñëåííûõ ðåïðåññèé ñî ñòîðîíû âëàñòåé, ïðèîáðåë ñâîåîáðàçíûé ñòàòóñ íåëåãàëüíîãî, àíäåãðàóäíîãî òåàòðà. Ýòî â áîëüøîé ñòåïåíè îïðåäåëèëî õàðàêòåð è òåìàòèêó ïðîèçâåäåíèé „Ñâîáîäíîãî òåàòðà”, íîñÿùèõ ÷àñòî ÿðêî âûðàæåííûå äîêóìåíòàëüíî-ïîëèòè÷åñêèå ÷åðòû. Ïåðâûì èç ñïåêòàêëåé, ïðèíåñøèõ ìåæäóíàðîäíûé óñïåõ è ïðèçíàíèå êîëëåêòèâà âåäóùèìè òåàòðàìè ìèðà, áûëî ïðåäñòàâëåíèå Áûòü Ãàðîëüäîì Ïèíòåðîì5, â îñíîâå êîòîðîãî ëåæàò ôðàãìåíòû ïüåñ6 àíãëèéñêîãî äðàìàòóðãà, ïîýòà, àêòèâíîãî ïîëèòè÷åñêîãî äåÿòåëÿ è îòðûâêè èç åãî âûñòóïëåíèÿ ïðè ïîëó÷åíèè Íîáåëåâñêîé ïðåìèè. Ýòîò ìàòåðèàë ïåðåïëåòàåòñÿ ñ âûñêàçûâàíèÿìè áåëàðóñêèõ ïîëèòè÷åñêèõ çàêëþ÷åííûõ, âñòàâëÿÿ òåì ñàìûì ñèòóàöèþ â Áåëàðóñè â ìèðîâîé êîíòåêñò. Ñïåêòàêëü ïðåäñòàâëÿåò ðàçè÷íûå ïðîÿâëåíèÿ íàñèëèÿ îò âíóòðèñåìåéíûõ äî ðåïðåññèé, íàïðàâëåííûõ âëàñòÿìè ðàçëè÷íûõ ãîñóäàðñòâ ïðîòèâ ãðàæäàí: ñòðàí, êðîìå òîãî åìó áûëà ïðèñóæäåíà îäíà èç ñàìûõ ïðåñòèæíûõ òåàòðàëüíûõ íàãðàä Åâðîïû – Ïðåìèÿ Åâðîïû. Íåîáõîäèìî çàìåòèòü, ÷òî ïðè ïðîåêòå „Ñâîáîäíûé òåàòð” âîçíèê Ìåæäóíàðîäíûé êîíêóðñ ñîâðåìåííîé äðàìû, ïîïå÷èòåëÿìè êîòîðîãî ÿâëÿþòñÿ Âàöëàâ Ãàâåë è Òîì Ñòîïïàðä. Íà ïîñëåäíèé – ïÿòûé ïî ñ÷åòó – áûëî ïðèñëàíî 390 ïüåñ èç 12 ñòðàí. Äàííûå ñâåäåíèÿ ïîÿâëÿþòñÿ òàêæå â ìîåé ñòàòüå Ëþáîâü ê ñâîáîäå èëè „Ïðîñòàÿ èñòîðèÿ” â ñòðàíå ñòðàõà. 4 Áèîãðàôè÷åñêàÿ ñïðàâêà âçÿòà èç èíòåðâüþ Ñåðãåÿ Ýëüêèíà ñ Íèêîëàåì Õàëåçèíûì, îñòîÿâøåãîñÿ 8 ôåâðàëÿ 2007 ãîäà â Ìèíñêå: „Íèêîëàé Íèêîëàåâè÷ Õàëåçèí ðîäèëñÿ â 1964 ãîäó â Ìèíñêå. Õóäîæíèê, äðàìàòóðã, æóðíàëèñò. Îäèí èç îñíîâàòåëåé è ñöåíîãðàô Ìèíñêîãî àëüòåðíàòèâíîãî òåàòðà. Îäèí èç ó÷ðåäèòåëåé ãàëåðåè «Âèòà Íîâà» (ïîçäíåå – Öåíòð ñîâðåìåííîãî èñêóññòâà). Ñîçäàòåëü ãàçåòû «Èìÿ» (1995–1998 ãîäû) è àâòîð ïðîåêòà ÒàäæÌàÕàë â ýòîé ãàçåòå. Ðàáîòàë â áåëîðóññêîÿçû÷íûõ ãàçåòàõ «Íàâiíû» è «Íàøà ñâàáîäà», çàêðûòûõ âëàñòÿìè Áåëàðóñè. Çàíèìàëñÿ ïîëèò. êîíñàëòèíãîì, ó÷àñòâîâàë â ñîçäàíèè ñàéòà Õàðòèÿ-97 (http://charter97.org/rus/news/). Ïüåñà Õàëåçèíà ß ïðèøåë âûøëà â ôèíàë Áåðëèíñêîãî ìåæäóíàðîäíîãî ôåñòèâàëÿ ñîâðåìåííîé äðàìàòóðãèè è ïîëó÷èëà íåñêîëüêî ðîññèéñêèõ òåàòðàëüíûõ ïðåìèé. 30 ìàðòà 2005 ãîäà Õàëåçèí ñî ñâîåé æåíîé Íàòàëüåé Êîëÿäîé ñîçäàëè «Ñâîáîäíûé òåàòð». Ñåãîäíÿ Õàëåçèí – õóäîæåñòâåííûé ðóêîâîäèòåëü ýòîãî òåàòðà”. Èíôîðìàöèÿ äîñòóïíà íà: . Äàííûå ñâåäåíèÿ ïîÿâëÿþòñÿ òàêæå â ìîåé ñòàòüå Ëþáîâü ê ñâîáîäå èëè „Ïðîñòàÿ èñòîðèÿ” â ñòðàíå ñòðàõà. 5 Ñïåêòàêëü Áûòü Ãàðîëüäîì Ïèíòåðîì (ðåæèññåð Âëàäèìèð Ùåðáàíü) áûë âûñòàâëåí â 2007 ãîäó â Ìèíñêå, îäíàêî âî âðåìÿ ïðåäñòàâëåíèÿ âñå ó÷àñòíèêè, â òîì ÷èñëå è çðèòåëè, áûëè àðåñòîâàíû. Îäíàêî ïîêàç âñå æå ïðîøåë ïîçæå â ÷àñòíîì äîìå â äåðåâíå Êó÷êóíû (Ìèíñêàÿ îáëàñòü). Ïîçæå ïðåäñòàâëåíèå ïîïàëî íà ñöåíû Ìîñêâû, Ëîíäîíà, Ìåëüìå (Øâåöèÿ), Íüþ-Éîðêà, ïðèíîñÿ âåçäå óñïåõ è íàãðàäû. 6  ñïåêòàêëå Áûòü Ãàðîëüäîì Ïèíòåðîì èñïîëüçîâàíû ôðàãìåíòû ïüåñ Ïèíòåðà Áûëûå âðåìåíà, Âîçâðàùåíèå äîìîé, Ïåðåä äîðîãîé, Ïðàõ ê ïðàõó, Ãîðñêèé ÿçûê è Íîâûé ìèðîâîé ïîðÿäîê. Îòìåòèì òàêæå, ÷òî Ãàðîëüä Ïèíòåð èç âñåõ òåàòðîâ â Áåëàðóñè ïîçâîëèë òîëüêî „Ñâîáäíîìó òåàòðó” èñïîëüçîâàòü ñâîè ïðîèçâåäåíèÿ.

72

Maria Polakowa

„Èñòèíà â äðàìå – âñåãäà íåóëîâèìà”, – ãîâîðèë îí [Ãàðîëüä Ïèíòåð] â ñâîåé ðå÷è. È äåéñòâèòåëüíî, ïîñòàíîâêà Âëàäèìèðà Ùåðáàíÿ ïîñòåïåííî ïåðåõîäèò â ÿâíî áîëåå ïîëèòè÷åñêèå, ëåäåíÿùèå êðîâü ïüåñû Ïèíòåðà, òàêèå êàê Ïåðåä äîðîãîé, â õîäå êîòîðîé ñëåäîâàòåëü âåäåò íåîáîñíîâàííûé äîïðîñ, ïðèìåíÿÿ âñå áîëåå èçîùðåííûå ïûòêè îáåññèëåííîé ñåìüè ïîëèòçàêëþ÷åííûõ. Áëèæå ê êîíöó ñïåêòàêëÿ Áûòü Ãàðîëüäîì Ïèíòåðîì, êîãäà ñìîòðèì ôðàãìåíòû èç Ãîðñêîãî ÿçûêà è Ïðàõ ê ïðàõó, ìû íà÷èíàåì ïîíèìàòü, ÷òî äàëåå ìû ñëûøèì íå ñëîâà Ïèíòåðà, à îòêðîâåíèÿ íàñòîÿùèõ áåëîðóññêèõ ïîëèòè÷åñêèõ çàêëþ÷åííûõ. Ê ýòîìó ìîìåíòó âñå ïðîñòðàíñòâî ñöåíû óæå íàõîäèòñÿ â êðîìåøíîé òåìíîòå. Ìû ñòàíîâèìñÿ ñâèäåòåëÿìè, êàê àêòåðû, ëþäè, íàõîäÿùèåñÿ íà ñöåíå, áûëè ïîäâåðæåíû áåñ÷åëîâå÷íîìó íàñèëèþ è óíèæåíèþ. Ýòî øîêèðóþùå è íåçàáûâàåìî. Áëàãîäàðÿ òàëàíòó Âëàäèìèðà Ùåðáàíÿ, àêòåðû, â ñîñòàâå ñåìè ÷åëîâåê, ïðèäàþò íåâåðîÿòíóþ ñèëó ñëîâàì Ïèíòåðà. Ìû íà÷èíàåì îñîçíàâàòü, ÷òî, êàêèå áû ïûòêè è àêòû íàñèëèÿ íå äåìîíñòðèðîâàëèñü íà ñöåíå, íà ñàìîì äåëå, âñå ýòè âåùè ïðîèñõîäÿò ïî ñåé äåíü â íàøåé ïîâñåäíåâíîé æèçíè7.

Ïðèìå÷aòåëüíî, ÷òî â ñïåêòàêëå, êðîìå ñâåäåíèé î ïðèíöèïàõ ñîçäàíèÿ ãåðîåâ è ñèòóàöèé ñâîèõ ïðîèçâåäåíèé, ïîÿâëÿþòñÿ òàêæå ðàññóæäåíèÿ Ïèíòåðà íà òåìó ñóùíîñòè è öåëåé ïîëèòè÷åñêîãî òåàòðà, ïåðåíÿòûå, êàê êàæåòñÿ, ïðåäñòàâèòåëÿìè „Ñâîáîäíîãî òåàòðà”: Ïîëèòè÷åñêèé òåàòð ñòàâèò ïåðåä äðàìàòóðãîì ñîâåðøåííî èíûå çàäà÷è. Çäåñü íàäî ëþáîé öåíîé èçáåãàòü ìîðàëèçàòîðñòâà.  äàííîì ñëó÷àå îáúåêòèâíîñòü – íåïðåìåííîå óñëîâèå. [...] Ïîëèòè÷åñêèé ÿçûê, òî åñòü ÿçûê, íà êîòîðîì èçúÿñíÿþòñÿ ïîëèòèêè, – ýòî íå÷òî ñîâñåì äðóãîå, âåäü áîëüøèíñòâî ïîëèòèêîâ, íàñêîëüêî ìû çíàåì, èíòåðåñóåò íå ïðàâäà, à âëàñòü è ñîõðàíåíèå ýòîé âëàñòè. Äëÿ ñîõðàíåíèÿ æå âëàñòè èì íåîáõîäèìî äåðæàòü ëþäåé â íåâåäåíèè – ÷òîáû ëþäè íå çíàëè ïðàâäû, äàæå ïðàâäû î ñîáñòâåííîé æèçíè. [...] ß ñ÷èòàþ, ÷òî, íåñìîòðÿ íà îãðîìíûå òðóäíîñòè, ìû, ãðàæäàíå, îáÿçàíû ïðîÿâèòü íåïîêîëåáèìóþ è óïîðíóþ ðåøèìîñòü è óñòàíîâèòü èñòèííóþ ïðàâäó î íàøåé æèçíè è íàøåì îáùåñòâå, òàêîâà íàøà îáÿçàííîñòü. Òàêîâ íàø äîëã. È ýòà ðåøèìîñòü äîëæíà íàéòè âîïëîùåíèå â íàøåì ïîëèòè÷åñêîì âèäåíèè, èíà÷å íåò íàäåæäû íà âîññòàíîâëåíèå òîãî, ÷òî ìû óæå ïî÷òè óòåðÿëè – ÷åëîâå÷åñêîå äîñòîèíñòâî8.

7 Èç ðåöåíçèè íà ñïåêòàêëü Äýâèäà Ãîðäîíà íà nytheatre.com çà 6 ÿíâàðÿ 2011. Äîñòóïíî íà , äîñòóï 20.05.2011. 8 Öèòèðóþ ïî ðóêîïèñè, ïðèñëàííîé ìíå Íèêîëàåì Õàëåçèíûì.

Èêîíû ïîêîëåíèÿ jeans

73

Ýòè ïîñëåäíèå ñëîâà êàê íåëüçÿ ëó÷øå îòíîñÿòñÿ ê ïüåñå Ïîêîëåíèå jeans9, íàïèñàííîé Íèêîëàåì Õàëåçèíûì, ïðè ó÷àñòèè åãî æåíû Íàòàëüè Êîëÿäû. Ñàì àâòîð íàçâàë ñâîå ïðîèçâåäåíèå „îäîé íîâîé ãåíåðàöèè”, î ÷åì ñâèäåòåëüñòâóåò íå òîëüêî òåìàòèêà, íî è öåëûé ðÿä ìåðîïðèÿòèé, ñâÿçàííûé ñ ïîñòàíîâêàìè ñïåêòàêëÿ. Òàê, íàïðèìåð, â ìàðòå ýòîãî ãîäà â Ëîíäîíå ïðîøëà ìàíèôåñòàöèÿ, íàïðàâëåííàÿ íà òî, ÷òîáû ïðèâëå÷ü âíèìàíèå ìèðîâîé îáùåñòâåííîñòè íà ñèòóàöèþ â Áåëàðóñè, ñðåäè åå ó÷àñòíèêîâ ïîÿâèëèñü çâåçäû òàêîãî ôîðìàòà êàê Äæóä Ëîó, Êåâèí Ñïåéñè èëè Òîì Ñòîïïàðä, à òàêæå ïðåäñòàâèòåëè áîëåå ÷åì äåñÿòè àíãëèéñêèõ òåàòðîâ10. Êðîìå âñåãî ýòîãî, Ïîêîëåíèå jeans áûëà ïåðâîé â èñòîðèè ïüåñîé, âûñòàâëåííîé â Áîëüøîì çàëå êîìèòåòîâ Ïàëàòû îáùèí Áðèòàíñêîãî ïàðëàìåíòà, à ãëàâíóþ ðîëü ñûãðàë Äæóä Ëîó11. Âñå ýòè ôàêòû ñâèäåòåëüñòâóþò î íåñîìíåííîé àêòóàëüíîñòè è áîëüøîé ýìîöèîíàëüíîé íàñûùåííîñòè ïðîèçâåäåíèÿ Õàëåçèíà. Ïðè÷èíÿåòñÿ ê ýòîìó íå òîëüêî òåìàòèêà, íî è ñïîñîá åå ïðåäñòàâëåíèÿ. Èòàê, â ïüåñå âûñòóïàþò òîëüêî äâà ïåðñîíàæà: Ãåðîé è Äè-äæåé, ïðè÷åì ïîñëåäíèé ó÷àñòâóåò â ïðåäñòàâëåíèè òîëüêî ïîñðåäñòâîì ìóçûêè: „Íà÷èíàåò çâó÷àòü ìóçûêà. Íà ïðîòÿæåíèè âñåãî ñïåêòàêëÿ ìåæäó Ãåðîåì è Äè-äæååì ïðîèñõîäèò áåññëîâåñíûé äèàëîã, âðåìåíàìè ïîíÿòíûé òîëüêî èì äâîèì” 12 . Äëÿ ìàêñèìàëüíîé ñîñðåäîòî÷åííîñòè íà òåìàòèêå ñöåíè÷åñêîå ïðîñòðàíñòâî ìàêñèìàëüíî óïðîùåíî: êðîìå äè-äæåéñêîãî ïóëüòà, íà ñöåíå íàõîäèòñÿ òîëüêî „øèðìà, ñîñòàâëåííàÿ èç ÷åòûðåõ ðåøåò÷àòûõ ìåòàëëè÷åñêèõ ïàíåëåé”. Ãåðîé âûõîäèò íà ñöåíó ñ áîëüøîé ñóìêîé, èç êîòîðîé â òå÷åíèè ñïåêòàêëÿ èçâëåêàåò ðàçëè÷íûå ïðåäìåòû, ñîîòâåòñòâóþùèå ðàññêàçàì. 9 Ïüåñà âûøëà â ñáîðíèêå Ïîêîëåíèå Jeans: ïüåñû ìîëîäûõ äðàìàòóðãîâ Áåëàðóñè â ïåðåâîäå íà áåëàðóñêèé Àíäðåÿ Êîëÿäû (ñîñò. Í. Õàëåçèí, Í. Êîëÿäà, Ìèíñê 2007). Êðîìå ýòîãî, â ñáîðíèêå Rock’n’Roll äëÿ ïàêàëåííÿ Jeans, â êîòîðîì ñîäåðæèòñÿ ïüåñà Òîìà Ñòîïàðäà è äâå Íèêîëàÿ Õàëåçèíà (â ñîàâòîðñòâå ñ Íàòàëüåé Êîëÿäîé). Ìèíñê 2009. Íåîáõîäèìî îòìåòèòü, ÷òî ïðåäèñëîâèå ê ñáîðíèêó íàïèñàë èçâåñòíûé ïèñàòåëü è ïîëèòè÷åñêèé äåÿòåëü, áûâøèé Ïðåçèäåíò ×åõîñëîâàêèè è ïåðâûé ×åõèè Âàöëàâ Ãàâåë, àêòèâíî ïîääåðæèâàþùèé „Ñâîáîäíûé òåàòð”. 10 Îòìåòèì, ÷òî â 2007 ãîäó „Ñâîáîäíûì òåàòðîì” áûëà íà÷àòà èíèöèàòèâà Ãëîáàëüíîé àðòèñòè÷åñêîé êàìïàíèè ñîëèäàðíîñòè ñ Áåëàðóñüþ, êîòîðóþ àêòèâíî ïîääåðæàëè Òîì Ñòîïïàðä, Âàöëàâ Ãàâåë, Ãàðîëüä Ïèíòåð, Ìèê Äæàããåð, Ñòèâåí Ñïèëáåðã, Àðèàíà Ìíóøêèàíà, Ýììà Òîìïñîí, Äæóä Ëîó, Ñèåííà Ìèëëåð, Àëàí Ðèêìåí, Äæåðåìè Àéðîíñ, Ìàðê Ðàâåíõèëë, Ñýì Óýñò è ìíîãèå ìíîãèå äðóãèå. Áîëüøå èíôîðìàöèè íà ñàéòå „Ñâîáîäíîãî òåàòðà” , äîñòóï 20.05.2011. 11 Ñïåöèàëüíî ïî ýòîìó ñëó÷àþ òåêñò ïüåñû ñêîððåêòèðîâàë Òîì Ñòîïïàðä, ðàçáèâàÿ åãî íà àáçàöû, â ðåçóëüòàòå ÷åãî ïîëó÷èëñÿ ñâîåîáðàçíûé äèàëîã íà ðóññêîì è íà àíãëèéñêîì ÿçûêàõ. 12 Çäåñü è äàëåå öèòèðóþ ïî ðóêîïèñè, ïðèñëàííîé ìíå àâòîðîì.

74

Maria Polakowa

Ãåðîé – ýòî, êàê êàæåòñÿ, îáû÷íûé ÷åëîâåê, êàêèõ ìîãóò áûòü òûñÿ÷è, îäíàêî â òå÷åíèå ïüåñû ïîÿâëÿåòñÿ âñå áîëüøå è áîëüøå èíôîðìàöèè èç áèîãðàôèè ñàìîãî àâòîðà, ïðèäàâàÿ òåì ñàìûì ïðîèçâåäåíèþ îñîáîãî ðîäà äîêóìåíòàëèçì, îñíîâàííûé, îäíàêî, íå íà ñóõèõ ôàêòàõ è öèôðàõ, à íà ðàññêàçàõ èõ ó÷àñòíèêà. Ìîíîëîã ãåðîÿ íà÷èíàåòñÿ ñ åãî âîñïîìèíàíèé î ïåðâûõ äæèíñàõ, î „ôàðöîâêàõ” ôèðìåííûìè öåëëîôàíîâûìè ïàêåòàìè, áëàãîäàðÿ êîòîðûì îí ìîã ýòè äæèíñû ïðèîáðåñòè. Ïåðåä íàìè ïîñòåïåííî ðàçâîðà÷èâàåòñÿ îáðàç Áåëàðóñè âîñüìèäåñÿòûõ – íà÷àëà äåâÿíîñòûõ, êîãäà „âåÿíèÿ Çàïàäà” òîëüêî íà÷àëè ïðîíèêàòü â åùå íà òî âðåìÿ Ñîâåòñêóþ Ðåñïóáëèêó.  ýòîì ïðîöåññå âàæíóþ ðîëü èãðàëà Ïîëüøà, êîòîðàÿ äëÿ áîëüøèíñòâà ãðàæäàí êîììóíèñòè÷åñêîé äåðæàâû áûëà îêíîì â åâðîïåécêóþ öèâèëèçàöèþ: Ïëàñòèíêè ïëàñòèíêàìè, íî áîëüøå âñåãî íà ñâåòå õîòåëîñü ïðîäàâàòü äæèíñû è íàçûâàòüñÿ ôàðöîâùèêîì. Âûõîäèòü âå÷åðîì íà „Ïàðêîâóþ”, çàáóðèâàòüñÿ ⠄Ðîìàøêó”, âûïèâàòü òàì êîêòåéëü ñ ÷åðíîñëèâîì, ïåðåêèäûâàòüñÿ ïàðîé ôðàç ñ ìåñòíûìè „çîíäåðøàìè”, è èäòè ⠄Þáèëåéêó” „áîìáèòü ïàíîâ”. (Ïàóçà) Ïîíèìàþ, ÷òî ýòî òåïåðü ìàëîïîíÿòíûé áðåä, íî òàê áûëî… áûëî òàê… (Ïàóçà) „Ïàðêîâàÿ” – ýòî Ïàðêîâàÿ ìàãèñòðàëü, êîòîðàÿ òåïåðü íàçûâàåòñÿ ïðîñïåêòîì Ïîáåäèòåëåé; „Þáèëåéêà” – ãîñòèíèöà „Þáèëåéíàÿ’; „çîíäåðøè” – âàëþòíûå ïðîñòèòóòêè… à âûðàæåíèå „áîìáèòü ïàíî┠íå ñîäåðæàëî è êàïëè àãðåññèè – ýòî çíà÷èëî „ïîêóïàòü òîâàð ó çàåçæèõ ïîëÿêîâ”. [...] Ìû íå ìîãëè è äóìàòü î ïîêóïêå êâàðòèðû èëè õîðîøåé ìàøèíû. Îá ýòîì äóìàëè êàêèå-òî ñïåöèàëüíûå ëþäè, êîòîðûå âðàùàëèñü â êàêèõ-òî ñïåöèàëüíûõ ñôåðàõ...  òåõ ñôåðàõ, ãäå ôèãóðèðîâàëè èíîìàðêè è áðèëëèàíòû, ïîñîëüñòâà è òîðãïðåäñòâà, ïðîäîâîëüñòâåííûå ïàéêè è ëå÷êîìèññèÿ… Íàøèì ïðîäîâîëüñòâåííûì ïàéêîì áûë êîêòåéëü ñ ÷åðíîñëèâîì ⠄Ðîìàøêå”; òîðãïðåäñòâîì – „Þáèëåéêà”; ïîñëàìè – ïðèåçæèå ïîëüñêèå ñòðîèòåëè, à áðèëëèàíòàìè – ïëàñòèíêè Led Zeppelin è Rolling Stones.

Ïîñòåïåííî ïåðåä çðèòåëåì/÷èòàòåëåì èç âîñïîìèíàíèé ãåðîÿ âîçíèêàåò îáðàç ïðåäñòàâèòåëÿ ìîëîäîãî ïîêîëåíèÿ – ÷åëîâåêà, æåëàþùåãî ñàìîìó ðåøàòü, êàê äîëæíà âûãëÿäåòü åãî æèçíü: Ìû õîòåëè çíàòü âñå ïðî Ìèêà Äæàããåðà, è íè÷åãî – ïðî êîììóíèñòè÷åñêóþ ïàðòèþ. Ïîòîìó ÷òî ïîíèìàëè – èìåííî ýòà ñðàíàÿ ïàðòèÿ íå ïóñêàåò ê íàì Ìèêà, è íå ïîçâîëÿåò íàì âæèâóþ óñëûøàòü Satisfaction! Àìåðèêàíñêèé è áðèòàíñêèé ôëàãè ñòàëè äëÿ íàñ çíàêàìè ñâîáîäû – è ÷åì áîëüøå êîììóíèñòè÷åñêèå âëàñòè ðàññêàçûâàëè íàì î „áåñ÷èíñòâàõ àìåðèêàíñêèõ àãðåññîðîâ”, òåì áîëüøå íàì õîòåëîñü èìåòü ìàéêó ñî çâåçäíîïîëîñàòûì ôëàãîì íà ãðóäè. Ìû ìå÷òàëè òîæå áûòü „àãðåññîðàìè” è áåñ÷èíñòâîâàòü... íà êîíöåðòàõ Sex Pistols èëè AC/DC.

Èêîíû ïîêîëåíèÿ jeans

75

Çäåñü âèäíî åñòåñòâåííîå æåëàíèå áûòü ñâîáîäíûì ÷åëîâåêîì, à ñèìâîëàìè ýòîé ñâîáîäû ñòàíîâèòñÿ ðîê-ìóçûêà è äæèíñû.  ýòèõ âîñïîìèíàíèÿõ ãåðîÿ ïîÿâëÿþòñÿ òàêæå îïèñàíèÿ ïåðâûõ ñòîëêíîâåíèé ñ âëàñòÿìè, ïûòàþùèõñÿ âñÿ÷åñêè ïðîòèâîñòîÿòü ðàñïîñòðàíåíèþ ñâîáîäîëþáèâûõ ìûñëåé è „ðàñòëåâàþùèõ äåéñòâèé Çàïàäà”. Îäíèì èç òàêèõ ýïèçîäîâ ÿâëÿåòñÿ ðàññêàç î çàäåðæàíèè ìîëîäîãî „ôàðöîâùèêà” â ãîñòèíèöå äëÿ èíîñòðàíöåâ ñïåöèàëüíûìè îðãàíàìè: „Óõîäèòü ñ òîâàðîì” íóæíî òèõî. Ñíà÷àëà ïîñëóøàòü êîðèäîðíûå çâóêè, çàòåì âûéòè è äîáðàòüñÿ äî ëåñòíèöû, áëàãîïîëó÷íî ìèíîâàâ ãîðíè÷íóþ, ïîòîì – âíèç ïî ëåñòíèöå, ôîéå, óëèöà... Íî âñå ýòî ëèøü â òîì ñëó÷àå, åñëè øâåéöàð äÿäÿ Ìèøà è ñòàðóõà-êëþ÷íèöà íå ñòóêíóëè... Íó, à åñëè ñòóêíóëè... Íó, à åñëè ñòóêíóëè, òî íà ïóòè ê ëåñòíèöå òåáÿ æäóò äâà ìóæ÷èíû â ñåðûõ êîñòþìàõ. Îíè ìåëüêîì ñìîòðÿò íà òâîþ ñïîðòèâíóþ ñóìêó, ïðèáëèæàþòñÿ, è îäèí èç íèõ ãîâîðèò òàêèì æå, êàê êîñòþìû, ñåðûì ãîëîñîì: „Ïðîéäåìò唅 Ëàêîíè÷íî òàê – „ïðîéäåìòå”.  ýòîò ìîìåíò ìîæíî áûëî ñäåëàòü òàêîé âçãëÿä, êîòîðûé êàê áû ãîâîðèë: „ß – ïîñîë Ñîåäèíåííûõ Øòàòîâ Àìåðèêè. ß îáëàäàþ äèïëîìàòè÷åñêîé íåïðèêîñíîâåííîñòüþ”. (Êîðîòêàÿ ïàóçà) Èìåííî òàêîé âçãëÿä äâå ýòèõ ñåðûõ ìûøè âèäåëè ïî íåñêîëüêî ðàç çà âå÷åð… è íèêîãäà íå âåðèëè åìó. (Êîðîòêàÿ ïàóçà) Íå âåðèëè ïîòîìó, ÷òî çíàëè – ïîñîë ÑØÀ íèêîãäà íå ïîéäåò â ãîñòèíèöó „Þáèëåéíàÿ” ïîêóïàòü äæèíñû ó çàåçæåãî ïîëüñêîãî ñòðîèòåëÿ.

Äàëåå â ïüåñå ìîíîëîã ãëàâíîãî ãåðîÿ äèàëîãèçèðóåòñÿ, ïðåäñòàâëÿÿ ñöåíêó ñ äîïðîñà, âàæíî îòìåòèòü, ÷òî çäåcü àâòîð ïðåíåáðåæèòåëüíî íàçûâàåò ñëåäîâàòåëÿ „ìûøü çà ñòîëîì”. Çàäåðæàâøèå, ïîíèìàÿ, ÷òî ïåðåä íèìè òîëüêî ìåëêèé ñïåêóëÿíò, ïûòàþòñÿ ñêëîíèòü åãî ê ñîòðóäíè÷åñòâó, êîòîðîå îñíîâûâàëîñü áû íà äîíîñàõ. Èíòåðåñóþò èõ ïðåæäå âñåãî „ëþäè, êîòîðûå ñêóïàþò ó èíîñòðàíöåâ âàëþòó: äîëëàðû, ôðàíêè, íåìåöêèå ìàðêè...”, ñ ýòîé öåëüþ â ëàäîíü ãëàâíîãî ãåðîÿ âñîâûâàåòñÿ íîìåð Ñåðãåÿ Èâàíîâè÷à, êîòîðîìó íóæíî ïîçâîíèòü,â ñëó÷àå âñòðå÷è ñ âàëþò÷èêàìè. Ñàì „ôàðöîâùèê”, îäíaêî, òîëüêî è ìå÷òàåò î òîì, ÷òîáû êàê ìîæíî ñêîðåå âûéòè èç ìàëåíüêîé êîìíàòêè ñåðîãî öâåòà è ÷òîáû ó íåãî íå îòîáðàëè òîâàð – ÷åòûðå ïàðû äæèíñîâ. Íà ýòîò ðàç åìó âåçåò, è ïåðâûì äåëîì, ïî÷òè óáåãàÿ ñî ñâîåé ñóìêîé èç ãîñòèíèöû, ãåðîé èäåò â áàð „ñíÿòü ñòðåññ”. Ýòîò áàð ïðåäñòàâëÿåòñÿ êàê íåêàÿ ñõåìà íåëåãàëüíûõ îòíîøåíèé âíóòðè ãîñóäàðòâà:  áàðå âñåãäà ìîæíî áûëî âñòðåòèòü êîãî-òî èç çíàêîìûõ. Îäíè èç íèõ ïðèõîäèëè ïîòóñîâàòüñÿ è ñíÿòü äåâóøåê, äðóãèå – ïî ôàðöîâîé íóæäå, à òðåòüè… Ïðî òðåòüèõ ãîâîðèòü áûëî íå ïðèíÿòî – îíè æèëè ñâîèì ìèðîì.

76

Maria Polakowa

Èìåííî ïðî íèõ „ìûøè” õîòåëè ïîëó÷àòü êàêóþ-òî èíôîðìàöèþ. Íî êàêóþ?! Êàêóþ èíôîðìàöèþ ìîã äàòü ðÿäîâîé ôàðöîâùèê î âàëþò÷èêàõ, êàòàëàõ, öåõîâèêàõ?.. Ôàðöîâùèêè îáùàëèñü ñ ôàðöîâùèêàìè, à âàëþò÷èêè ñ âàëþò÷èêàìè. Èìåííî ïîýòîìó óðíû áûëè ïîëíû êàëåíäàðíûõ ëèñòî÷êîâ ñ íàäïèñüþ „Ñåðãåé Èâàíîâè÷ 229-33-15”.

Èç ýòîãî âûñêàçûâàíèÿ ÷åòêî âèäíî, ÷òî ãëàâíûé ãåðîé, õîòÿ è ôóíêöèîíèðóåò â ýòîì ñâîåîáðàçíîì ìèðå, îäíàêî ñ íèì ñåáÿ íå èäåíòåôèöèðóåò: Äæèíñû áûëè äëÿ íàñ ñèìâîëîì ñâîáîäû – ñâîáîäû äîñòóïíîé. Ê òîìó æå, îíè áûëè êóñî÷êîì Àìåðèêè èëè Áðèòàíèè – íåäîñòóïíûõ íàì öåíòðîâ ìèðà íàñòîÿùåé ìóçûêè è íàñòîÿùåãî êèíî. Íàñòîÿùèõ! Íå íàøèõ âå÷íûõ ïîääåëîê „ïî䅔. Íå êèíî ïðî Àìåðèêó, ñíÿòîå â Ïðèáàëòèêå... Íà-ñòî-ÿ-ùèõ!!! Çíàåòå, äëÿ ÷åãî ìû ôàðöåâàëè äæèíñàìè è ïëàñòèíêàìè? Äëÿ ÷åãî íàì íóæíû áûëè äåíüãè? (Ïàóçà) ×òîáû ïîêóïàòü ïëàñòèíêè è äæèíñû. (Ïàóçà) Íó, åùå, ìîæåò áûòü, õîðîøèé ìàãíèòîôîí... (Ïàóçà) È âñå. Âñå! Ìû íå çíàëè, ÷òî ìîæíî õîòåòü ÷åãî-òî åùå. Äæèíñû è ìóçûêà áûëè íàøèìè ñèìâîëàìè äîñòàòêà. À ÷òî æå åùå?! Ïëàñòèíêà Äæèììè Õåíäðèêñà àìåðèêàíñêîãî ïðîèçâîäñòâà áûëà íàì äîðîæå ìîäíûõ çèìíèõ ñàïîã, à 501-é Levi’s çàòìåâàë ñèíèì ïîòåðòûì äæóòîì áóðæóàçíûå äóáëåíêè...

Äàëåå ïðåäñòàâëåíû ðàçìûøëåíèÿ î òîì, êàê äîëæíà âûãëÿäåòü ïîëèòèêà, è êàêàÿ äîëæíà áûòü ðîëü ïðàâèòåëüñòâà è Ïðåçèäåíòà â ýòîì, ïðè÷åì ñâîåîáðàçíûì òîë÷êîì ê ýòîìó ñëóæèò 1994 – ãîä, â êîòîðîì Ëóêàøåíêî ïðèõîäèò ê âëàñòè. Çäåñü ïîÿâëÿþòñÿ òàêæå ðàññóæäåíèÿ î ðîëè ñïîíñîðîâ â èñêóññòâå è î ðîëè ñàìîãî èñêóññòâà â æèçíè êàê ãîñóäàðñòâà, òàê è êàæäîãî ÷åëîâåêà â îòäåëüíîñòè.  ïðîöåññå ýòèõ âûñêàçûâàíèé, ìîæíî ñäåëàòü âûâîä, ÷òî ñàìîé âàæíîé ÷åðòîé äëÿ ãåðîÿ êàæåòñÿ ïðåæäå âñåãî èñêðåííîñòü è íàñòîÿùèå èäåàëû, â êîòîðûå êàæäûé äîëæåí âåðèòü. Èìåííî ïîýòîìó îí ïðîòèâîïîñòàâëÿåò äåëîâîé êîñòþì, çà êîòîðûì ñòîèò ïðèòâîðñòâî è ëîæü, „ñâîáîäíûì” äæèíñàì: Ïîëèòèê â äæèíñàõ – íîíñåíñ. Ïîëèòèê – ýòî êîñòþì. Åñëè ïîëèòèê ëåâûé – êîñòþì ñêðîìíûé, åñëè ïðàâûé – êîñòþì äîðîãîé. Ïîëèòèêè íå õîäÿò â äæèíñàõ – â äæèíñàõ õîäÿò áîðöû çà ñâîáîäó. Äëÿ êîñòþìî⠖ êàáèíåòû, äëÿ äæèíñî⠖ áàððèêàäû. Äèêòàòîðû íå ëþáÿò äæèíñî⠖ îíè ëþáÿò òåìíûå êîñòþìû è âîåííûå ôðåí÷è. ß íå ëþáëþ êîñòþìû, è ïîýòîìó ìîå ìåñòî îêàçàëîñü íà óëèöå... íà áàððèêàäàõ.

Èêîíû ïîêîëåíèÿ jeans

77

Òàê ðàññêàç ïîñòåïåííî ïåðåíîñèò íàñ â óæå ñîâðåìåííóþ Áåëàðóñü, â êîòîðîé ñàì Õàëåçèí áûë íåñêîëüêî ðàç àðåñòîâàí çà ìàíèôåñòàöèè è âûðàæåíèÿ ïðîòåñòà ïðîòèâ âñå áîëüøåìó è áîëüøåìó óãíåòåíèþ ñî ñòîðîíû âëàñòåé. Òàê, âêëàäûâàÿ ñëîâà â óñòà ñâîåãî ãåðîÿ, äðàìàòóðã ðàññêàçûâàåò î ñâîåé äåÿòåëüíîñòè, î çàäåðæàíèÿõ, îá èçäåâàòåëüñòâàõ íàä àðåñòîâàííûìè, î òþðåìíîì áûòå, î ñîêàìåðíèêàõ, î äðóãèõ áîðöàõ çà ñâîáîäó, î ñâîåé âñòðå÷å ñ áóäóùåé æåíîé – Íàòàëüåé, ñîâìåñòíîé æèçíè. Çäåñü íåîáõîäèìî îòìåòèòü, ÷òî áëàãîäàðÿ ÷àñòûì ïîÿâëåíèÿì ñëåíãà, ðàçãîâîðíûõ îáîðîòîâ, à èíîãäà è âóëüãàðèçìîâ, ðå÷ü ãåðîÿ êàæåòñÿ î÷åíü åñòåñòâåííîé è èñêðåííåé, áåç òåíè ìó÷åíè÷åñòâà è æåëàíèÿ âîçâûñèòüñÿ: Ñâîé ïåðâûé àðåñò ÿ ïîìíþ î÷åíü õîðîøî. Äà, ñîáñòâåííî, èõ áûëî-òî âñåãî íè÷åãî… (Ïàóçà) Íå õî÷åòñÿ âûãëÿäåòü òàêèì ïàôîñíûì óðîäîì (ñ ïàôîñîì): „ß è ìîè àðåñòû!”. Íåò íèêàêîãî ïàôîñà, òåì áîëåå ÷òî ó íàñ â ñòðàíå åñòü ëþäè, êîòîðûõ àðåñòîâûâàëè ïî 20, 30… ïî 50 ðàç… Íàñòîÿùèå ãåðîè. (Ïàóçà) Íàñòîÿùèå Jeans!

Çäåñü ïîÿâëÿåòñÿ îïðåäåëåíèå Jeans, ÿñíî ñâèäåòåëüñòâóþùåå, ÷òî ýòî çíà÷èò äëÿ ãëàâíîãî ãåðîÿ. Íàñòîÿùèå Jeans – ýòî ëþäè, íå áîÿùèåñÿ ïîñòîÿòü çà ñâîè ïðàâà, íå ïóãàþùèåñÿ ðåïðåññèé è íàñèëèÿ, íàïðàâëåííûõ íà òî, ÷òîáû ñëîìèòü âîëþ è óíè÷òîæèòü ÷åëîâå÷åñêîå äîñòîèíñòâî, ïðåâðàùàÿ ëþäåé â íåìûñëÿùèõ ðàáîâ è íåâîëüíèêîâ ñòðàõà. À ïî÷åìó èìåííî Jeans, ñàì ãåðîé îòâå÷àåò, ÷òî: Äæèíñû ìîãëè ïîÿâèòüñÿ òîëüêî â ñâîáîäíîé ñòðàíå. Íè íà ÷òî íå ïîõîæèå øòàíû – äàæå âûòèðàþòñÿ ó êàæäîãî èíäèâèäóàëüíî. Íåò äâóõ ïàð îäèíàêîâûõ äæèíñîâ, êàê íåò îäèíàêîâûõ ñóäåá.

Õàëåçèí, æåëàÿ ïðåäñòàâèòü ñèòóàöèþ â Áåëàðóñè, à ñêîðåå äàæå ëþäåé, æåðòâóþùèõ ñâîèì äîáðîáûòîì, áåçîïàñíîñòüþ, à èíîãäà äàæå æèçíüþ äëÿ òîãî, ÷òîáû îáðåñòè ñâîáîäó, ââîäèò â ïüåñó èñòîðè÷åñêèå ëèöà, çíàêîìûå êàæäîìó è ñòàâøèå ñâîåãî ðîäà ñèìâîëàìè – èêîíàìè áîðüáû ñ íåñïðàâåäëèâîñòüþ, ëîæüþ è ïðåñòóïíîé äåÿòåëüíîñòüþ ãîñóäàðñòâà: Ìàðòèí Ëþòåð Êèíã áûë jeans... è Ìàõàòìà Ãàíäè – jeans... Ìàòü Òåðåçà – jeans... è Àíäðåé Ñàõàðîâ... [...] Ëåõ Âàëåíñà áûë jeans… è Äàíèýëü Îëüáðûõñêèé – jeans... Çáèãíåâ Áóÿê – jeans... è Ïàïà Èîàíí Ïàâåë II – jeans...

78

Maria Polakowa

Ýòè ëþäè, íåñîìíåííî, ñûãðàëè îãðîìíóþ ðîëü â ðàñïðîñòðàíåíèè èäåàëîâ ñâîáîäû ëè÷íîñòè, ñâîáîäû ñëîâà, ïðèçûâàëè ê òîëåðàíòíîñòè è óâàæåíèþ äðóãèõ ëþäåé, êóëüòóð, òðàäèöèé. Èìåííî ïîýòîìó äðàìàòóðã ñòàâèò èõ êàê ïðèìåð ïîêîëåíèÿ ñâîáîäíûõ ëþäåé – ïîêîëåíèÿ Jeans: Íàâåðíîå, êàæäûé èç âàñ ñåé÷àñ õî÷åò ñïðîñèòü: à ÿ – jeans? (Ïàóçà) Âàì ëó÷øå çíàòü. Åñëè ÷åëîâåê ïðèøåë ê âîçðàñòó, êîãäà ïîëîæåíî íîñèòü êîñòþì è ãàëñòóê, íî ïðîäîëæàåò íîñèòü äæèíñû – ýòî åùå íå ôàêò, ÷òî îí ïðèíàäëåæèò ê ïîêîëåíèþ jeans. Ïîêîëåíèå Jeans – ýòî ëþäè ñâîáîäû! Îíè íå ïðèíàäëåæàò ê îïðåäåëåííîé âîçðàñòíîé ãðóïïå, ðàñå, ñîñëîâèþ...

Îäíèì èç òàêèõ ëþäåé ÿâëÿåòñÿ è ãåðîé ïüåñû, à òåì ñàìûì è ñàì àâòîð ïðè÷èñëÿåò ñåáÿ ê ýòîé êàòåãîðèè. Íàçûâàÿ ïðîèçâåäåíèå „îäîé íîâîé ãåíåðàöèè”, Õàëåçèí, êàê êàæåòñÿ, îáðàùàåòñÿ ê ñâîèì ñîîòå÷åñòâåííèêàì è ïðåäñòàâèòåëÿì äðóãèõ ñòðàí ñ ïðèçûâîì íå ïîääàâàòüñÿ è íå ïðåäàâàòü ñâîè èäåàëû. Êàê ïðèìåð ãåðîé ðàññêàçûâàåò î ßíå Ïàëàõå – îäíèì èç ïîêîëåíèÿ Jeans, êîòîðûé ñæåã ñåáÿ â 1969 íà öåíòðàëüíîé ïëîùàäè Ïðàãè, îñâîáîæäàÿ: Äóõ, êîòîðîìó áûëî òåñíî ñðåäè öèíèçìà è ëæè. Äóõ, êîòîðûé âîñõîäèë ê ñâåòó, îáðåêàÿ ñåáÿ íà âå÷íóþ æèçíü. Äóõ, ó êîòîðîãî õâàòèëî ñèë âäîõíîâëÿòü íîâûå ïîêîëåíèÿ íà áîðüáó çà ñâîáîäó.

Òîëïû ñòóäåíòîâ ïðîâoæàëè Ïàëàõà, íåñìîòðÿ íà çàïðåò è íàñèëüñòâåííûå äåéñòâèÿ ïî îòíîøåíèþ ê ó÷àñòíèêàì âëàñòåé. Îäíàêî ñìåðòü ÷åõà ïðîáóäèëà íå÷òî â íàðîäå è ïðèâåëà ê áàðõàòíîé ðåâîëþöèè, íà÷àâøóþñÿ â 20-ëåòèå ñìåðòè ßíà.  ýòîé, êàê è â îñòàëüíûõ èñòîðèÿõ, êîòîðûå ðàññêàçûâàåò ãåðîé ïüåñû, äîêàçûâàåòñÿ, ÷òî èíîãäà îäíà ëè÷íîñòü ìîæåò èçìåíèòü öåëûé ìèð. Áëàãîäàðÿ ýòîé èäåå è ââåäåíèþ èñòîðè÷åñêèõ ñîáûòèé, ëèö, ïüåñà ñòàíîâèòñÿ ñâîåîáðàçíûì ìàíèôåñòîì, îáðàùåíèåì, ïðèçûâîì, ñâèäåòåëüñòâóåò îá ýòîì òàêæå è ñëåäóþùèé ôàêò, ââåäåííûé â ïðîèçâåäåíèå: 16 ñåíòÿáðÿ 2005 ãîäà íà öåíòðàëüíóþ ïëîùàäü Ìèíñêà âûøëè ìîëîäûå ëþäè. Îíè ïðèíåñëè ñ ñîáîé íàöèîíàëüíûé ôëà㠖 áåëî-êðàñíî-áåëîå ïîëîòíèùå. (Ïàóçà)  ýçîòåðèêå êðàñíûé öâåò îçíà÷àåò ìóæåñòâî, áåëûé – ñîñòðàäàíèå... (Ïàóçà) Îíè è âûøëè íà ïëîùàäü ñ îò÷àÿííûì ìóæåñòâîì è ñîñòðàäàíèåì ê ïîãèáøèì... Íà ïîäõîäå ê ïëîùàäè ñîòðóäíèêè ìèëèöèè îòíÿëè ôëàã... È òîãäà ìîëîäîé ÷åëîâåê ïî èìåíè Íèêèòà ñíÿë ñ ñåáÿ äæèíñîâóþ ðóáàøêó è ïðèâÿçàë ê äðåâêó.

Èêîíû ïîêîëåíèÿ jeans

79

Êîãäà äæèíñîâàÿ ðóáàõà ïîäíÿëàñü íàä òîëïîé, ýòî áûëà óæå íå ðóáàõà, à ôëà㠖 ôëàã Ïîêîëåíèÿ Jeans – ãåíåðàöèè ñâîáîäíûõ ëþäåé.

Èíòåðåñíûì ïðèåìîì, âíîñÿùèì åùå áîëåå ðåàëèñòè÷åñêîå îùóùåíèå âñåãî ïðîèñõîäÿùåãî, ÿâëÿåòñÿ ïðîñüáà ãëàâíîãî ãåðîÿ, îáðàùåííàÿ ê çðèòåëÿì: Âû òîæå ìîæåòå ïîïðîáîâàòü, è ñðàçó ïî÷óâñòâóåòå, ÷òî ñòàëî ëåã÷å... Ìîæíî õîðîì: ÿ ñâî-áî-äåí!. Õîðîì. Õîðîì ëåã÷å. Ðàç, äâà, òðè... ß ñâî-áî-äåí!!! Åùå ðàç – ãðîì÷å! ß ñâî-áî-äåí!!! (Äîñòàåò èç ñóìêè ìèëèöåéñêóþ äóáèíêó, çàìàõèâàåòñÿ íà çðèòåëåé, ñèäÿùèõ â ïåðâîì ðÿäó… ïàóçà) À òåïåðü? Íó?! (Êîðîòêàÿ ïàóçà) Òÿæåëî, ïðàâäà?.. Çíàþ, òÿæåëî... íî õî÷åòñÿ... (Ïàóçà) Âîò êîãäà „õî÷åòñÿ” áîëüøå, ÷åì „òÿæåëî” – ÷åëîâåê ñòàíîâèòñÿ ñâîáîäíûì... è îòâàæíûì...

Èìåííî áëàãîäàðÿ ââåäåíèþ â ïüåñó èñòîðè÷åñêèõ ôàêòîâ, ñâåäåíèé èç ñîáñòâåííîé áèîãðàôèè, ñïîñîáó ïðåäñòàâëåíèÿ – ñâîáîäíîìó è ýìîöèîíàëüíîìó ðàññêàçó, ïðîèçâåäåíèå îñîáî âîçäåéñòâóåò íà çðèòåëÿ/ ÷èòàòåëÿ, ñòàíîâÿñü ñâîåãî ðîäà ðåïîðòàæåì, äîêóìåíòîì, îïèñûâàþùèì áåëàðóñêóþ äåéñòâèòåëüíîñòü, ïîìåùàÿ åå â êîíòåêñò ìèðîâîé èñòîðèè áîðüáû çà ñâîáîäó. Ïîêîëåíèå jeans – ýòî îäíî èç íåìíîãèõ ïðîèçâåäåíèé íà ñâåòå, êîòîðîå ïðîáóäèëî ëþäåé äåéñòâîâàòü – îðãàíèçîâûâàòü àêöèè ïðîòåñòà, ïîìîãàòü ðåïðåññèðîâàííûì, äàæå ïðîñòî ñî÷óâñòâîâàòü. Èç-çà ñâîåé èñêðåííîñòè è áîëüøîé ýìîöèîíàëüíîé íàñûùåííîñòè ïüåñà, êàê ñâîåîáðàçíîå çåðêàëî áåëàðóñêîé ðåàëüíîñòè, ñìîãëà ïîâëèÿòü íà äåéñòâèòåëüíîñòü â öåëîì ìèðå, ïðèçûâàÿ ê áîðüáå çà äóõîâíûå öåííîñòè è èäåàëû, âåëè÷àéøèì è íàèáîëåå âàæíûì èç êîòîðûõ ÿâëÿåòñÿ ñâîáîäà. Streszczenie Ikony pokolenia jeans Niko³aj Chalezin – bia³oruski dramatopisarz i kierownik „Wolnego teatru” w niektórych swoich sztukach wprowadza postacie historyczne, które odegra³y znacz¹c¹ rolê w walce o wolnoœæ jego kraju. Artyku³ analizuje znaczenie i sposób ukazywania bohaterów sprzeciwiaj¹cych siê totalitaryzmowi na przyk³adzie „politycznych” dramatów Pokolenie jeans i Byæ Haroldem Pinterem. Wprowadzaj¹c do swoich sztuk postacie historyczne, Chalezin ukazuje podobieñstwa i paralele do obecnej sytuacji na Bia³orusi, tworz¹c w ten sposób specyficzny gatunek dramatu: reporta¿ bêd¹cy jednoczeœnie swojego rodzaju manifestem i to skierowanym nie tylko do rodaków, ale równie¿ do ca³ego œwiata.

80

Maria Polakowa Summary The icons of jeans generation

Several plays by Niko³aj Chalezin – Belorussian playwright and head of “Free Theater” – feature historical characters who had a dominant role in their country’s strife for freedom. Drawing on the examples of two “political” plays – The Jeans Generation and To Be Herold Pinter – the article is an attempt to illustrate how the national heroes were portrayed and what meaning it holds in the context of the anti-totalitarian resistance. By introducing historical figures into his works, Chalezin depicts certain parallels to the current state of affairs in Belarus. In doing so, he creates a specific type of drama – a reportage, which at the same time becomes a certain manifesto, addressed not only to his compatriots, but also to the entire world.

Metaforyzacja lustra w cyklu Inny Lisnianskiej „Stare lustro”... UWM w Olsztynie Acta Polono-Ruthenica XVII, 2012 81 ISSN 1427-549X

Olga Letka-Spycha³a Olsztyn

Metaforyzacja lustra w cyklu Inny Lisnianskiej Stare lustro. Próba kognitywnej analizy wybranych utworów Metafora od wielu wieków by³a przedmiotem rozwa¿añ i dociekañ wielu filozofów, literaturoznawców, jêzykoznawców oraz teoretyków literatury. Arystoteles okreœli³ j¹ jako: „przeniesienie nazwy jednej rzeczy na inn¹: z rodzaju na gatunek, z gatunku na rodzaj, z jednego gatunku na inny, lub te¿ przeniesienie nazwy z jakiejœ rzeczy na inn¹ na zasadzie analogii”1. Definicja ta na przestrzeni lat uleg³a wielu modyfikacjom, wielokrotnie by³a poddawana krytyce, gdy¿ zarzucano jej pewne uproszczenie problemu, a co za tym idzie niekompletnoœæ i nieprecyzyjnoœæ. Ogromnym niedostatkiem Arystotelesowskiej teorii substytucji by³o przede wszystkim potraktowanie metafory w sposób marginalny oraz skupienie uwagi tylko na jej walorze dekoracyjnym. Wed³ug Arystotelesa, metafora i jêzyk przenoœny nie wp³ywaj¹ na tworzenie nowych jakoœci, nie powo³uj¹ równie¿ do ¿ycia nowych sensów i znaczeñ, natomiast chroni¹ jêzyk przed pospolitoœci¹, wzbogacaj¹c go wyszukanymi wyra¿eniami. Jak stwierdzi³ filozof: „U¿ycie glosy, metafory, ozdobnika i innych tego rodzaju wspomnianych form uchroni jêzyk poetycki od pospolitoœci i przyziemnoœci, a s³owa obiegowe zapewni¹ mu jasnoœæ”2. Koncepcja antyczna traktowa³a metaforê jako mechanizm oparty na zasadzie substytucji wyra¿aj¹cej siê nie tylko poprzez transpozycjê znaczeñ b¹dŸ zast¹pienie jednej kategorii rzeczy inn¹, ale równie¿ jako rozszerzenie znaczenia nazwy przez odstêpstwo od literalnego znaczenia s³ów. Uzasadnieniem tego odstêpstwa wed³ug retoryków by³o obiektywne podobieñstwo, na którym opiera siê porównanie zastêpowanego (tego, co porównujemy – comprandum) i zastêpuj¹cego (tego, do czego porównujemy – comparans)3.

1 Cyt. za: O. Jakel, Metafory w abstrakcyjnych domenach dyskursu, prze³. M. Banaœ, B. Dr¹g, Kraków, 2003, s. 56. 2 Cyt. za: G. Lakoff, M. Turner, Metafory w naszym ¿yciu, prze³. i wstêpem opatrzy³ T. P. Krzeszowski, Warszawa 1980, s. 52. 3 J. Œwi¹tek, W œwiecie powszechnej metafory, Warszawa 2003, s. 20.

Olga Letka-Spycha³a

82

Uchwyceniu metafory z zupe³nie innej perspektywy oraz g³êbszemu zastanowieniu siê nad jej rol¹ w sytuacjach codziennej komunikacji sprzyja³o pojawienie siê w 1975 r. w Stanach Zjednoczonych kognitywizmu – interdyscyplinarnej nauki zasadzaj¹cej siê przede wszystkim na ludzkim poznaniu, a tak¿e odwo³uj¹cej siê do dzia³ania ludzkiego umys³u. Ogromny wk³ad w rozwój tej dziedziny, a przede wszystkim w teoriê metafory wnios³a praca George’a Lakoffa i Marka Turnera pt. Metafory w naszym ¿yciu. Ró¿ni¹ca siê od tradycyjnego, klasycznego pojmowania metafory jako atrybutu jêzyka poetyckiego teoria opiera siê przede wszystkim na stwierdzeniu, zgodnie z którym: „Metafory s¹ tak powszednim zjawiskiem, ¿e czêsto nawet ich nie dostrzegamy. U¿ywanie, rozumienie i tworzenie metafor musi uchodziæ za element ogólnej kompetencji jêzykowej, zatem nale¿y zeñ uczyniæ przedmiot semantyki lingwistycznej”4. Kognitywna teoria metafory zdecydowanie przeciwstawi³a siê traktowaniu jej jako swego rodzaju ozdobnika czy te¿ elementu „upiêkszaj¹cego” utwory literackie. Lakoff podkreœli³ ogromn¹ wartoœæ wyra¿eñ metaforycznych, które wed³ug niego s¹ g³êboko zakorzenione w koherentnym systemie pojêæ ka¿dego cz³owieka, przez co staj¹ siê zjawiskami nie tyle jêzykowymi, co pojêciowymi. Teza Lakoffa, jakoby metafory by³y zakotwiczone w myœlach, a tak¿e jêzyku, którym pos³ugujemy siê w codziennych sytuacjach, implikuje stwierdzenie, i¿ rozumienie i doœwiadczanie pewnego rodzaju rzeczy w terminach innej rzeczy warunkuje funkcjonowanie metafory. Autor ten przybli¿y³ w swych dociekaniach istotê metafor konceptualnych, okreœlaj¹c je jako „powstaj¹ce na skutek systematycznego powi¹zania dwóch ró¿nych domen pojêciowych, z których jedna (X) funkcjonuje jako domena docelowa, zaœ druga (Y) jako domena Ÿród³owa metaforycznego rzutowania”5. Mo¿emy dostrzec tutaj sprzecznoœæ z teori¹ klasyczn¹, która sytuowa³a metaforê jako relacjê w obrêbie pojedynczych s³ów, co uniemo¿liwia³o dotarcie do verbum proprium, czyli s³owa w³aœciwego. Pobie¿ne przywo³anie powy¿szych koncepcji nie jest bezcelowe, gdy¿ w procesie interpretacji motywu lustra na materiale utworów Inny Lisnianskiej wielokrotnie odwo³amy siê do metody kognitywnej analizy. Dlatego te¿ nadrzêdnym zadaniem niniejszego artyku³u bêdzie próba wskazania nie tylko zale¿noœci pomiêdzy wspomnian¹ ju¿ domen¹ docelow¹, jak¹ u Lisnianskiej jest LUSTRO, a domenami Ÿród³owymi, ale równie¿ korelacji miêdzy tymi domenami i rol¹, jak¹ w utworach wype³nia zwierciad³o.

4 5

Cyt za: G. Lakoff, M. Turner, op.cit., s. 52. Cyt za: ibidem, s. 56.

Metaforyzacja lustra w cyklu Inny Lisnianskiej „Stare lustro”...

83

Przedmiot badañ stanowi cykl wierszy zatytu³owany Ñòàðîå çåðêàëî pochodz¹cy z 2002 r.6 Cykl zawiera czternaœcie wierszy powi¹zanych ze sob¹ motywem lustra i jego odbicia, których charakterystyczn¹ cech¹ jest emocjonalnoœæ wyra¿aj¹ca siê w takich stanach, jak melancholia, przygnêbienie oraz têsknota. Kumulacjê tych uczuæ najwyraŸniej mo¿emy zaobserwowaæ w wierszu pt. Íîñòàëüãèÿ çåðêàëà, bêd¹cym wyrazem têsknoty za rodzinnym Baku, za dzieciñstwem, a tak¿e przejmuj¹cym obrazem samotnoœci. Jak czytamy w utworze: ×åì äîëüøå íàõîæóñü âäàëè îò ìåñòà, Ãäå âûðîñëà, ãäå óëèöû óçêè, Òåì ðåæå íàõîæó ñåáå ÿ ìåñòî Ñâîáîäíîå îò âúåäëèâîé òîñêè. (Íîñòàëüãèÿ çåðêàëà)

Nostalgia jest nostalgi¹ spersonifikowanego lustra zdefiniowanego jako „ïîëóæèâîe ñóùåñòâî, êîòîðîå ìíîãî ïîìíèò”. Nie bez znaczenia pozostaje równie¿ fakt, i¿ tematyka cyklu oscyluje wokó³ problemów egzystencjalnych. Poruszona zostaje kwestia up³ywu czasu, przemijania, których wyznacznikiem staje siê tytu³owe stare lustro. Lisnianska w ca³ym utworze nie powstrzymuje siê od subiektywnych opinii. Z wrodzon¹ prostot¹ egzystencjalno-ontologiczne problemy zamyka w kilku lakonicznych wypowiedziach do z³udzenia przypominaj¹cych maksymy. Przyk³adem jest chocia¿by utwór Èñêàæåíèå, gdzie czytamy: „Êàê ìåæ ïàëüöàìè âîäà èëè ïåñîê/Óòåêàåò íàøå âðåìÿ ìåæäó ñòðîê...”. Nale¿y podkreœliæ, i¿ kategoria czasu dominuje w ca³ym cyklu rosyjskiej poetki. Przytoczony powy¿ej cytat traktowaæ mo¿emy jako rozbudowan¹ metaforê skonstruowan¹ na zasadzie porównania (WODA, PIASEK – comprandum, CZAS – compranas), co umo¿liwia zestawienie pozornie odmiennych domen. Przypomnijmy, i¿ dla Lakoffa „metafora jest po³¹czeniem dwóch konceptualizacji czy znaczeñ poprzez rozszerzenie znaczenia, które jest konsekwencj¹ za³o¿enia, ¿e do kategoryzacji w jêzyku naturalnym stosuje siê zasady teorii prototypów”7. We fragmencie swego wiersza Lisnianska dokona³a kategoryzacji CZASU poprzez wykorzystanie podobieñstwa rodzinnego z elementami peryferyjnymi, czyli PIASKIEM i WOD¥. Oprócz zastosowania motywu ¿ywio³ów, poetka za pomoc¹ predykatu „óòåêàåò” podkreœli³a nie tylko up³ywaj¹cy czas, ale odwieczny ruch, któremu podlega wszystko we wszechœwiecie (nasuwa siê tu podobieñstwo ze stwierdzeniem Heraklita z Efezu panta rhei – wszystko p³ynie). 6 È. Ëèñíÿíñêàÿ, Ñòàðîå çåðêàëî, „Çíàìÿ” 2002, ¹ 4 (wszystkie cytaty na podstawie tego wydania). 7 Twórczyni¹ teorii prototypów jest Eleonore Rosh.

84

Olga Letka-Spycha³a

Wystêpowanie PIASKU oraz WODY w charakterze peryferii motywowane jest sposobem funkcjonowania obu domen w naszym systemie pojêciowym. WODA implikuje skojarzenia z ci¹g³¹ zmiennoœci¹, dynamik¹, gdy¿ p³ynie tak samo jak CZAS. PIASEK natomiast jest czêœci¹ pewnego schematu maj¹cego Ÿród³o w europejskiej kulturze. Mowa jest tu oczywiœcie o klepsydrze, która odmierza czas, przez co staje siê jednym z jego g³ównych symboli. Lisnianska pos³u¿y³a siê synekdoch¹, gdzie charakterystyczna czêœæ (PIASEK) jest wyznacznikiem ca³oœci – klepsydry (czêœæ za ca³oœæ – pars pro toto). Konceptualizacja czasu w kategoriach wspomnianych elementów peryferyjnych odbywa siê w oparciu o cechy fizyczne oraz doœwiadczanie ich poprzez dotyk (woda przeciekaj¹ca przez palce oraz przesypuj¹cy siê piasek). W przeciwieñstwie do PIASKU oraz WODY CZAS nie jest odbierany przez ¿aden ludzki zmys³. Zostaje on poprzez Lisniansk¹ umiejscowiony w zupe³nie innej sytuacji kontekstowej, czyli ramie obejmuj¹cej szeroko pojêt¹ twórczoœæ poetyck¹, której symbolem w pierwszej kolejnoœci jest wiersz, a zaraz za nim wers. CZAS w swej istocie warunkuje przemiany zachodz¹ce w autorce cyklu, jak równie¿ wp³ywa na jej poezjê. Oddzia³uje na przedmioty, w tym na lustro, zmieniaj¹c jego fizycznoœæ (lustro staje siê stare). Stare lustro, które podda³o siê czasowi, rozpatrywaæ nale¿y dwojako – z jednej strony jest ono „zu¿yt¹”, niepotrzebn¹, zapomnian¹ rzecz¹, z drugiej symbolem pewnego nabytego doœwiadczenia. Konstrukcja sceny w cyklu Ñòàðîå çåðêàëî jest przewa¿nie upodmiotowiona, gdy¿ podmiot liryczny jako konceptualizator pe³ni rolê obserwatora, sam w danej scenie nie uczestnicz¹c. Subiektyfikacja dotyczy równie¿ samej poetki, która uto¿samia siê ze starym zwierciad³em. W przytoczonym utworze Íîñòàëüãèÿ çåðêàëà ogromn¹ rolê odgrywaj¹ wspomnienia autorki cyklu, która w chwili powstania utworu mia³a 80 lat. Byæ mo¿e podesz³y wiek Lisnianskiej oraz nieustanne siêganie pamiêci¹ do czasów dzieciñstwa sprawi³y, i¿ mimowolnie wcieli³a siê w tytu³owe stare lustro. Postaæ autorki cyklu jest niezwykle intryguj¹ca, w pe³ni identyfikuje siê bowiem z bohaterk¹ liryczn¹ znajduj¹c¹ siê w nieokreœlonej przestrzeni – na granicy jawy i snu, „w” lustrze i „poza” nim. Lisnianska, podobnie jak podmiot liryczny, z ogromn¹ wra¿liwoœci¹ odbiera sygna³y p³yn¹ce wprost z otaczaj¹cego j¹ œwiata, potrafi zauwa¿yæ jego najdrobniejsze detale. Podobieñstwo przejawia siê równie¿ w emocjach towarzysz¹cych autorce i lirycznemu „ja”. W obydwu przypadkach odczuwalne jest wyalienowanie oraz poczucie obcoœci. Lisnianska w stosunku do w³asnej osoby stosuje takie okreœlenia, jak: „îäèíîêà”, „îò÷óæäåíà”, w utworze  ïðîòî÷íîì çåðêàëå stwierdza: „ìèð ìåíÿ çàáûë”. Aleksander So³¿enicyn w nastêpuj¹cy sposób scharakteryzowa³

Metaforyzacja lustra w cyklu Inny Lisnianskiej „Stare lustro”...

85

twórczoœæ poetki: „Âñåãäà – íàïðÿæ¸ííîå äóøåâíîå ÷óâñòâî, à åñëè ïîêîé (ðåäêî) – òî ãëóáèííûé. Íè÷åãî èñêóññòâåííîãî, íèêàêîé ïîçû – âñåãäà îòñåðäå÷íàÿ èñêðåííîñòü. Äóøà àâòîðà äðîæèò, à ñòèõ – â ë¸ãêîì ñïîêîéíîì äûõàíèè è ïëîòåí, áåçóïðå÷åí ïî ôîðìå. ×óâñòâà ïåðåäà¸ò ëàêîíè÷íî, ìàëûìè äåòàëÿìè, èíîãäà âòîðè÷íûìè, òðåòè÷íûìè, äàæå èñ÷åçàþùèìè íàì¸êàìè, íè÷åãî ïðÿìî-ãðóáî. Ñòèõè âñåãäà êðàòêè (êàê ýòî õîðîøî!), à â íèõ – çàêîí÷åííàÿ ìûñëü, ÷óâñòâî, îáðàç, à òî è àôîðèñòè÷åñêèå ñòðî÷êè. È çà ìåòàôîðàìè – íåò íèêàêîé íàðî÷èòîé ïîãîíè, èçìûøëåíèÿ èõ.Âèäíî, ìíîãî ïðèøëîñü Âàì ïåðåæèòü, à âñå áîëè è ðàíû ïðåîäîëåíû íåóêëîííîé ñèëîé äóõà. Èç «äóøåëîìíîãî ìîòèâà» âûðàñòàåò îñìûñëåíèå æèçíè íå òîëüêî ñâîåé, íî è âñåëåíñêîé [...]”8. Cykl Ñòàðîå çåðêàëî rozpoczyna siê od wspomnianego utworu Èñêàæåíèå (Wypaczenie), co wprowadza pewn¹ skazê na pozornie jednorodnej p³aszczyŸnie projektowanego obrazu. Przyjrzyjmy siê konceptualizacji przestrzeni w utworze. W ramach ogl¹du znajduje siê centralny element – lustro, które z punktu widzenia kognitywistyki traktowane jest jako schemat wyobra¿eniowy, czyli: „obraz mentalny, wykorzystywany jako szablon, interpretuj¹c codzienne sytuacje”9. Schematy te – wed³ug Petera Stockwella, autora ksi¹¿ki Poetyka kognitywna – staj¹ siê ucieleœnione, a przez to fizyczne i materialne. Lustro, oprócz bycia schematem, jest tak¿e Ÿród³em powstaj¹cych na jego bazie metafor. Opieraj¹ siê one na symbolice obecnej w cyklu Lisnianskiej w sposób bezpoœredni lub zawoalowany. Symbolika ta ma korzenie przede wszystkim w pierwotnych wierzeniach, w których zwierciad³o by³o postrzegane jako magiczny instrument. Uwa¿ano, i¿ z jego pomoc¹ mo¿na przejœæ do „innego” œwiata. Negatywny aspekt lustra spotykamy w folklorze rosyjskim, gdzie postrzegane jest jako wynalazek diab³a maj¹cy moc wydobywania ludzkich dusz z cia³a. Ponadto lustro bardzo czêsto by³o przedmiotem praktyki wró¿biarskiej – krystalomancji, o której wspomnia³a Lisnianska w utworze Ãàäàíèå íà çåðêàëå dedykowanym Dmitrowi Poliszczukowi. Nale¿y podkreœliæ, i¿ lustro jest „Ÿród³em metafory”10 rozci¹gaj¹cej siê na ca³y cykl Lisnianskiej. Z perspektywy holistycznej stanowi swoiste centrum, dominuj¹c¹ figurê, najbardziej wyeksponowany element, gdy¿ to w³aœnie na nim zogniskowana zostaje uwaga zarówno podmiotu lirycznego, jak i potencjalnego czytelnika. Spróbujmy dokonaæ skanowania sekwencyjnego, w którym „pewne elementy sk³adowe scen 8 9

s. 80.

10

Zob. [online] , dostêp: 15.06.2011. P. Stockwell, Poetyka kognitywna. Wprowadzenie, prze³. A. Skuciñska, Kraków 2003, Okreœlenie Maksa Blacka.

86

Olga Letka-Spycha³a

czy te¿ cechy bêd¹ postrzegane kolejno”11. We utworze Èñêàæåíèå napotykamy kontynuacjê pierwszej, rozbudowanej metafory pojêciowej. Lisnianska stwierdza: Óòåêàåò íàøå âðåìÿ ìåæäó ñòðîê Î ðàçëè÷íûõ â ýòîé æèçíè çåðêàëàõ – Î òâîèõ ÷¸ðíîðÿáèíîâûõ ãëàçàõ, Îá îç¸ðàõ, î íàáëåùåííûõ ïîëàõ, Ìåäíûõ òðóáàõ, ñàìîâàðàõ è äâåðíûõ Ìåäíûõ ðó÷êàõ...

Jak ju¿ wspomniano, lustro pe³ni funkcjê domeny Ÿród³owej. W powy¿ej przytoczonym fragmencie zauwa¿amy pewn¹ prawid³owoœæ – Lisnianska zestawia ze sob¹ obraz lustra z obrazem oczu, jezior, nab³yszczonych pod³óg, zaliczaj¹c je do „ðàçëè÷íûõ â ýòîé æèçíè çåðêàë”. Wy³aniaj¹ siê tu metaforyczne konstrukcje: LUSTRO TO OCZY, LUSTRO TO JEZIORO, LUSTRO TO B£YSZCZ¥CE POD£OGI. W wyniku analogii nastêpuje odwzorowanie cech jednej domeny w drugiej. Oczy, jezioro, podobnie jak i lustro zwi¹zane s¹ ze zmys³em postrzegania, w nich mo¿emy dostrzec odbicie czy to w³asnych uczuæ (oczy), czy to samych siebie (lustro wody). Nie bez znaczenia dla ca³ego utworu pozostaje równie¿ przymiotnik „ìåäíûé”, gdy¿ dziêki niemu nastêpuje rozszerzenie ram kontekstowych o element historyczny. Otó¿ w staro¿ytnoœci i œredniowieczu za lustra s³u¿y³y przedmioty z polerowanego metalu – miedzi, br¹zu, srebra. Dlatego mo¿emy uznaæ za w pe³ni uzasadnione przywo³anie w utworze Lisnianskiej „ìåäíûõ ðó÷e꒒, „ñàìîâàðíîãî ñåðåáðà”, „ñïàëüíîãî íèêåëÿ”, w których poetka nie mo¿e rozpoznaæ w³asnego odbicia. Szczególn¹ rolê w cyklu Ñòàðîå çåðêàëî odgrywaj¹ bezokoliczniki odnosz¹ce siê do zmys³u wzroku, wpatrywania siê – „ãëÿäåòüñÿ”, „âñìîòpåòüñÿ”, „óâèäåòü”, co z punktu widzenia kognitywistyki generuje kierunek mentalnego skanowania odbywaj¹cego siê horyzontalnie i zgodnie ze schematem: OCZY – PRZEDMIOT – WPATRYWANIE SIÊ – ODBICIE. Jak ju¿ wspomniano, poetka pomimo zabiegu „przecierania” powierzchni nie rozpoznaje siebie w przedmiotach i jak sama mówi: 11 Definicja El¿biety Tabakowskiej, patrz: Jêzykoznawstwo kognitywne a poetyka przek³adu, Kraków 2001, s. 52.

Metaforyzacja lustra w cyklu Inny Lisnianskiej „Stare lustro”...

87

Ïîðîøêîì çóáíûì ëþáèëà ïðîòèðàòü Øàð èç íèêåëÿ, âåí÷àþùèé êðîâàòü, ×òîá ãëÿäåòüñÿ, è ñåáÿ íå óçíàâàòü  ìåäíûõ ðó÷êàõ, â ñàìîâàðíîì ñåðåáðå,  ñïàëüíîì íèêåëå è â ëóæàõ íà äâîðå, Äàæå â ãîðíàõ ïèîíåðñêèõ íà çàðå. (Èñêàæåíèå)

Wpatrywanie siê w przedmioty – lustra obejmuje w cyklu Lisnianskiej stronê zewnêtrzn¹ cz³owieka, bez ingerencji w jego wnêtrze, duszê: Ïðåæäå óìåíüå â ñåáÿ âñìîòðåòüñÿ Äàâàëî ìíå, êàê íè ñòðàííî, ñïîñîáíîñòü Ïîíÿòü ñâî¸ è ÷óæîå ñåðäöå, Óâèäåòü ëèöà è âåùè ïîäðîáíîñòü, Ãðàíèöó ìåæ çåðêàëîì è ñòåêëîì, Ìåæ òî÷êîé çðåíèÿ è óãëîì. (Ïðåæäå óìåíüå â ñåáÿ âñìîòðåòüñÿ...)

Wpatrywanie siê w siebie obejmuje sferê wewnêtrznego „ja”, które posiad³o zdolnoœæ analizowania nie tylko siebie, ale i otaczaj¹cego œwiata. Uto¿samienie w³asnej osoby ze zwierciad³em generuje metaforê pojêciow¹ – JA TO LUSTRO, podkreœlaj¹c tym samym jej antropocentryczn¹ tendencjê. Nale¿y wspomnieæ, i¿ wed³ug Olafa Jakela konceptualizacja bardziej konkretnych przedmiotów np. LUSTRA przebiega antropocentrycznie, poprzez personifikuj¹ce odwo³anie siê do samego cz³owieka12. Potwierdzeniem tego s¹ utwory z cyklu Ñòàðîå çåðêàëî, w których zostaj¹ uwypuklone coraz to inne atrybuty lustra. W odniesieniu do przedmiotu wykorzystywane s¹ przede wszystkim predykaty œwiadcz¹ce o tym, i¿ jest ono ¿yw¹ istot¹. Nale¿y podkreœliæ, i¿ w poezji Lisnianskiej „antropocentryzm” przejawia siê w strukturze pojêciowej LUSTRO TO JA. Przywo³any konstrukt metaforyczny budowany jest przede wszystkim przez u¿ycie w wypowiedzi pierwszej osoby liczby pojedynczej. Metafory z tej grupy s¹ wyrazem pewnego egocentrycznego spojrzenia na œwiat bohaterki lirycznej. Do g³osu dochodz¹ jej wewnêtrzne emocje, postrzeganie œwiata przez pryzmat JA – LUSTRA. Niezwykle trudno w danej konstrukcji zidentyfikowaæ grunt metafory, a wiêc to, co kognitywizm uwa¿a za cechy wspólne dwóm strukturom pojêciowym (LUSTRO, JA). Przypomnijmy, 12

O. Jakel, Metafory..., s. 45.

Olga Letka-Spycha³a

88

i¿ zgodnie z definicj¹ metafory pojêciowej, jej dzia³anie opiera siê na odwzorowaniu cech jednej przestrzeni w drugiej (wówczas mamy do czynienia z amalgamatem pojêciowym) b¹dŸ jednej domeny w drugiej. Za egzemplifikacjê wystêpowania metafory LUSTRO TO JA niech pos³u¿y utwór Ìîíîëîã çåðêàëà. Wybór przez autorkê autonomicznej formy wypowiedzi, jak¹ jest monolog, œwiadczy nie tylko o silnym zabarwieniu emocjonalnym wiersza, ale równie¿ o samotnoœci bohaterki lirycznej, która ju¿ w pierwszym wersie rozpoczyna relacjê wydarzeñ z punktu widzenia lustra: Ïîä ñòåêëÿííîé êîæåé Åñòü âî ìíå äóøà. ß ñòîþ â ïðèõîæåé, Íà îêíî äûøà, – Íî â îòêðûòîì íàñòåæü – Ïåðñïåêòèâû íåò, Ïîòîìó, ÷òî çàñòèøü Òû ìíå áåëûé ñâåò. Çà òîáîé – íè ñàäà Íè òå÷åíüÿ äíÿ... ×òî æå åù¸ íàäî Âûçíàòü ó ìåíÿ? (Ìîíîëîã çåðêàëà)

Stosuj¹c metaforê ogl¹du, Lisnianska doskonale zarysowuje poszczególne elementy perspektywy. W ramie ogl¹du znajduje siê „¿ywe” LUSTRO, które w swojej wypowiedzi zwraca uwagê na dwa wa¿ne komponenty: skórê (w tym przypadku jest ona „lustrzana”) i duszê. Przekonanie LUSTRA o posiadaniu duszy œwiadczy o tym, i¿ nie jest ono martwym przedmiotem, jest obdarzone cech¹ charakterystyczn¹ dla gatunku ludzkiego, która w pewnym sensie nobilituje jego istnienie. Stopniowo rama kontekstowa ulega rozszerzeniu, gdy¿ nastêpuje mentalny transfer, a wiêc celowe przeniesienie jednej przestrzeni do innej. W przypadku wiersza Lisnianskiej odbywa siê ruch mentalny od „wnêtrza” lustra wprost do „wnêtrza” pomieszczenia (ïðèõîæàÿ), w którym siê ono znajduje. W obu przypadkach mamy do czynienia z metafor¹ pojemnika. Tak jak lustrzana skóra ogranicza przestrzeñ wewnêtrznego „ja” (duszê) LUSTRA, tak „ïðèõîæàÿ” zamyka dostêp do œwiata zewnêtrznego.

Metaforyzacja lustra w cyklu Inny Lisnianskiej „Stare lustro”...

89

Pomimo uto¿samienia siebie z lustrem bohaterka liryczna broni siê przed uprzedmiotowieniem i zdecydowanie zaprzecza: Áîëåå ÿ íå ïðåäìåò â ïðåäìåòå, Íå âèæó íè ìîðùèí – íè ñâîèõ, íè ìîðÿ, Íè ïòèö íà âåòâÿõ, íè ëÿãóøåê â êþâåòå Íè ñâîåãî, íè ÷óæîãî ãîðÿ, Íè ñâîåãî, íè ÷óæîãî ëèöà – Òàê íàñòóïàåò ïðîëîã êîíöà. (Ìîíîëîã çåðêàëà)

Sprzeciw wobec zreifikowania siebie zwi¹zany jest z bardzo charakterystycznym motywem – niemo¿noœci¹ dostrze¿enia elementów otaczaj¹cego œwiata, niemo¿noœci¹ wnikniêcia we w³asne wnêtrze oraz wnêtrze drugiego cz³owieka. Bohaterka Lisnianskiej z gorycz¹ mówi o tym, i¿ nie dostrzega w³asnych zmarszczek ani zmarszczek morza, nie widzi nie tylko swego i cudzego nieszczêœcia, ale równie¿ twarzy. Znaczenie lustra w cyklu Lisnianskiej nale¿y rozpatrywaæ na dwóch biegunach – dos³ownym i przenoœnym. W wierszu Íîñòàëüãèÿ çåðêàëà z jednej strony staje siê ono magicznym przedmiotem, który ukazuje przesz³oœæ, z drugiej poetka dokona³a kategoryzacji sprowadzaj¹cej siê do ludzkiej pamiêci (LUSTRO TO PAMIÊÆ) umo¿liwiaj¹cej przywo³ywanie w³asnych wspomnieñ. Przyjrzyjmy siê relacji podmiotu lirycznego: Ïîëóæèâîå ñóùåñòâî, Íî ìíîãî ïîìíèò, è áûâàåò, ×òî ìåñòî äåòñòâà ìîåãî Ìíå çåðêàëî èçîáðàæàåò... (Íîñòàëüãèÿ çåðêàëà)

Zastosowanie metafory gramatycznej „ìåñòî äåòñòâà ìíå çåðêàëî èçîáðàæàåò” podkreœla wspomnian¹ ju¿ czarodziejsk¹ funkcjê zwierciad³a, dziêki któremu bohaterka liryczna powraca do swego dzieciñstwa. Dok³adnoœæ w odwzorowaniu poszczególnych elementów miasta Baku, w którym poetka siê wychowa³a, a tak¿e bakijskiego krajobrazu œwiadczy o doskona³ej znajomoœci topografii danego miejsca, co potwierdza ogromny udzia³ pamiêci oraz wspomnieñ. Tytu³owa nostalgia lustra jest nostalgi¹ autorki cyklu (potwierdzenie metafory JA TO LUSTRO) niemog¹cej poradziæ sobie z doskwieraj¹c¹ jej têsknot¹.

90

Olga Letka-Spycha³a

×åì äîëüøå íàõîæóñü âäàëè îò ìåñòà, Ãäå âûðîñëà, ãäå óëèöû óçêè, Òåì ðåæå íàõîæó ñåáå ÿ ìåñòî Ñâîáîäíîå îò âúåäëèâîé òîñêè. (Íîñòàëüãèÿ çåðêàëà)

W analizowanym utworze nale¿y zwróciæ uwagê na pewien pozornie niedostrzegalny fakt – dwoistoœæ (dwoistoœæ natury ludzkiej i odwieczna antynomia miêdzy dusz¹ a cia³em, opozycja sen i jawa), która zostaje uwarunkowana ju¿ przez sam obiekt. Zwierciad³o u Lisnianskiej jest symbolem innego, magicznego i enigmatycznego œwiata. Bohaterka liryczna tkwi pomiêdzy rzeczywistoœci¹ i odrealnion¹, „lustrzan¹” czasoprzestrzeni¹, istnieje w niej i poprzez ni¹ obserwuje otaczaj¹c¹ perspektywê. Jednoczeœnie ma œwiadomoœæ rozdwojenia i obawia siê jej („ÿ äâîéñòâåííîñòè áîþñü”), gdy¿ nie mo¿e odnaleŸæ w³asnego „ja”, nie ma poczucia przynale¿noœci do jakiejkolwiek z przestrzeni. Wymownym przyk³adem tego jest utwór Ïàóòèíà, gdzie wydarzenia rozgrywaj¹ siê we œnie, tak jakby „wewn¹trz lustra”. Owe „wewn¹trz lustra” traktowaæ mo¿na jako wyobraŸniê b¹dŸ podœwiadomoœæ, w której do g³osu dochodz¹ niezrealizowane pragnienia, a tak¿e obawy. Ujêcie zwierciad³a w kategorii podœwiadomoœci niesie ze sob¹ wyodrêbnienie kolejnej metafory pojêciowej: LUSTRO TO PODŒWIADOMOŒÆ, WYOBRANIA, odwzorowuj¹cej wewnêtrzne stany psychiczne i emocjonalne podmiotu lirycznego. Dla Lisnianskiej lustro jest czymœ wiêcej ni¿ tylko przedmiotem, powierzchni¹ odzwierciedlaj¹c¹ poszczególne elementy œwiata zewnêtrznego. Za spraw¹ unikalnej w³aœciwoœæ „odbijania” rzeczywistych obrazów poetka buduje metafory opieraj¹ce siê na analogiach pomiêdzy zwierciad³em a zwyk³ymi rzeczami, takimi jak np. srebrny samowar. W cyklu Ñòàðîå çåðêàëî na pierwszy plan wysuwa siê jednak „subiektywna” metafora – LUSTRO TO JA, odnosz¹ca siê do postaci samej poetki b¹dŸ podmiotu lirycznego. Uwarunkowana jest ona przede wszystkim wewnêtrznymi prze¿yciami i uczuciami Lisnianskiej, co potwierdza wczeœniejsz¹ tezê o emocjonalnoœci cyklu. Wokó³ metafory LUSTRO TO JA oscyluj¹ pozosta³e konstrukcje wyodrêbnione w niniejszej analizie. Ka¿da z metafor pojêciowych: LUSTRO TO PAMIÊÆ oraz LUSTRO TO PODŒWIADOMOŒÆ, LUSTRO TO WEWNÊTRZNE „JA” odwo³uje siê zarówno do warstwy psychicznej, jak i duchowej. Widoczna antyteza pomiêdzy odbiciem tego, co zewnêtrzne, widoczne dla oka, a tym, co utajone i niedostrzegalne, okreœla rolê, jak¹ zwierciad³o odgrywa w cyklu. Jako g³ówna domena, schemat wyobra¿eniowy, oprócz funkcji stylistycznej (sk³adnik metafor) i kompozycyjnej, pe³ni funkcjê poœrednika pomiêdzy teraŸniejszoœci¹ a przesz³oœci¹, realnoœci¹ i fikcyjnoœci¹, miêdzy cia³em a dusz¹, staj¹c siê jednoczeœnie wyznacznikiem dwoistoœci.

Metaforyzacja lustra w cyklu Inny Lisnianskiej „Stare lustro”...

91

Ðåçþìå Ìåòàôîðèçàöèÿ çåðêàëà â öèêëå Èííû Ëèñíÿíñêîé „Ñòàðîå çåðêàëî”. Ïîïûòêà êîãíèòèâíîãî àíàëèçà âûáðàííûõ ñòèõîòâîðåíèé Äàííàÿ ñòàòüÿ ïîñâÿøåíà ìåòàôîðèçàöèè çåðêàëà â ïîýçèè Èííû Ëèñíÿíñêîé. Ìàòåðèàëîì àíàëèçà ÿâëÿåòñÿ öèêë ñòèõîòâîðåíèé Ñòàðîå çåðêàëî, â êîòîðîì ïîýòåññà èñïîëüçîâàëà õàðàêòåðíûé ìîòèâ çåðêàëüíîãî îòðàæåíèÿ. Àâòîð ñòàòüè ïûòàåòñÿ ïðîàíàëèçèðîâàòü äàííûé ìîòèâ ñ òî÷êè çðåíèÿ êîãíèòèâíîé ïîýòèêè, îáðàùàÿ âíèìàíèå íå òîëüêî íà êîíöåïòóàëüíûå ìåòàôîðû, íî è íà òåîðèþ ïðîòîòèïîâ.

Summary Metaphorical representation of the mirrors in the series of poetry “Staroye zerkalo” of Inna Lisnianskaya Inna Lisnyanskaya is one of the most popular contemporary Russian poetesses. She was born in Baku in 1928. In 1960 she moved to Russia and got married to a translator and poet Siemion Lipkin. She has penned many series of poems i.a. Do not just love, Rain and mirrors, At the edge of sleep. She was awarded the Poet Prize in 2009. Present article is devoted to the metaphorical representation of mirrors in Lisnyanskaya’s poems. The analysis is performed in the light of the cognitive poetics. The author is focusing on the cognitive theory about conceptual metaphors and prototype theory.

92

Olga Letka-Spycha³a

Ðå÷åâîé ïîðòðåò ñåâåðíîãî êðåñòüÿíèíà â ïðîçå Âèëüêà XVII, 2012 UWM w Olsztynie ActaÌàðèóøà Polono-Ruthenica 93 ISSN 1427-549X

Liubov Savelova Sewerodwinsk (Rosja)

Ðå÷åâîé ïîðòðåò ñåâåðíîãî êðåñòüÿíèíà â ïðîçå Ìàðèóøà Âèëüêà Îáúåêòîì àíàëèçà â äàííîé ðàáîòå ÿâëÿåòñÿ êíèãà Ì. Âèëüêà Âîëîê â åå ïåðåâîäå íà ðóññêèé ÿçûê. Êàê è â öåëîì äëÿ ïðîçû Âèëüêà, äëÿ ýòîé êíèãè õàðàêòåðåí îñîáûé òèï ïîâåñòâîâàíèÿ, ïðåäïîëàãàþùèé êîíòàìèíàöèþ æàíðîâ. Âçãëÿä íà ðóññêèé Ñåâåð, êîòîðûé çäåñü ïðåäñòàâëåí, íåëüçÿ îäíîçíà÷íî îïðåäåëèòü íè êàê „âçãëÿä ñî ñòîðîíû”, íè êàê „âçãëÿä èçíóòðè” – ýòî, ñêîðåå, „âçãëÿä â êîíòåêñòå” (èñòîðèè, êóëüòóðû, ñîöèóìà). Ñî÷åòàíèå âûçûâàþùåãî èíòåðåñ è ïðèâëåêàòåëüíîãî ïî ðÿäó ïðè÷èí îáúåêòà ïîñåùåíèÿ (ñåâåðà Ðîññèè), âïå÷àòëåíèé îò íåãî, êîòîðûå ñòàíîâÿòñÿ ïðåäìåòîì îïèñàíèÿ è îñíîâîé ðàçâåðòûâàíèÿ èíôîðìàöèè, à òàêæå àâòîðñêîãî óãëà çðåíèÿ è îáçîðà, æèâîãî, äèíàìè÷íîãî èçëîæåíèÿ – âñå ýòî äåëàåò ÷òåíèå óâëåêàòåëüíûì è âòÿãèâàþùèì ⠄îðáèòó” ãëóáîêèõ ðàçìûøëåíèé ïî ðàçíûì âîïðîñàì ñîâðåìåííîñòè è èñòîðèè ÷åëîâå÷åñòâà. Ñïåöèôèêó õóäîæåñòâåííîãî ìåòîäà Âèëüêà â ñêîíöåíòðèðîâàííîì âèäå âûðàæàþò åãî ñëîâà: Âî âðåìÿ ïóòåøåñòâèÿ ÿ äåëàë ïîìåòêè – çàïèñûâàë ìûñëè è ñíû, ìàðøðóò è âñòðå÷è ñ ëþäüìè, åäó, çàïàõè è íàçâàíèÿ ðàñòåíèé, îòòåíêè îáëàêîâ è íàïðàâëåíèÿ âåòðà, à òàêæå îáðûâêè ïðî÷èòàííûõ çèìîé èñòîðèé. Ñëîâîì, çàïå÷àòëåâàë íà áóìàãå òåêóùèé ìîìåíò1.

Íî âàæíî ó÷åñòü, ÷òî ýòîò „òåêóùèé ìîìåíò”, âî-ïåðâûõ, âêëþ÷åí â øèðîêèé ñîöèî-êóëüòóðíûé è èñòîðè÷åñêèé êîíòåêñò, è, âî-âòîðûõ, îí çàïå÷àòëåâàåòñÿ â ñâîåì ðàçâèòèè, ïðîäâèæåíèè – â äèíàìèêå, â òå÷åíèè, à íå èñêëþ÷èòåëüíî êàê ñîîòâåòñòâóþùèé „íàñòîÿùåìó âðåìåíè”. Ýòîìó ïîä÷èíåí è ñëîâåñíûé êîä, â òîì ÷èñëå ýëåìåíòû íàðîäíîé ðå÷è, êîòîðûå ñîñòàâëÿþò ïðåäìåò íàøåãî èññëåäîâàíèÿ. 1 Ì. Âèëüê, Âîëîê, ïåðåâîä ñ ïîëüñê. È. Àäåëüãåéì, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 2008, ñ. 65. Çäåñü è äàëåå ñòðàíèöû óêàçàííîãî èçäàíèÿ ïðèâîäÿòñÿ â òåêñòå ñòàòüè â êðóãëûõ ñêîáêàõ.

94

Liubov Savelova

Ñ ëèíãâèñòè÷åñêîé òî÷êè çðåíèÿ íàì ïîêàçàëîñü èíòåðåñíûì ïîíàáëþäàòü, êàê ïðåäñòàâëåí ðå÷åâîé ïëàñò êóëüòóðû æèòåëÿ (îáèòàòåëÿ) ñåâåðíîé ðîññèéñêîé ãëóáèíêè â ïðîçå Âèëüêà. Îïðåäåëÿÿ „ðóññêèé Ñåâåð” êàê „îñîáûé ýòíîêóëüòóðíûé ðåãèîí” (c. 28), Âèëüê óêàçûâàåò, ÷òî äî ñàìîé ðåâîëþöèè (à íåêîòîðûå óòâåðæäàþò, ÷òî è ïî ñåé äåíü) ñîõðàíèëèñü çäåñü â áîëåå ÷èñòîé ôîðìå, ÷åì ãäå áû òî íè áûëî â èìïåðèè, îñòàòêè ñòàðèííîãî ðóññêîãî áûòà – êðóïèöû ðóññêîãî ìèðà. (c. 29)

Ê òàêèì „êðóïèöàì” ìîæíî îòíåñòè è íàðîäíóþ ðóññêóþ ðå÷ü, âåñüìà íåìíîãîñëîâíî, íî äîâîëüíî ÿðêî ïðåäñòàâëåííóþ â äíåâíèêîâîé ïðîçå Âèëüêà. Îáðàç êðåñòüÿíèíà îðãàíè÷íî âëèâàåòñÿ â ñèñòåìó äåéñòâóþùèõ ëèö, âûâåäåííûõ â êíèãå ñ ðàçíîé ñòåïåíüþ èíäèâèäóàëèçàöèè – îò ïðîñòîãî óïîìèíàíèÿ äî áîëåå èëè ìåíåå ðàçâåðíóòîãî ïîðòðåòà. Ñðåäè íèõ: áîÿðå, êóïöû, óøêóéíèêè, ñòàðöû, èíîêè, ëþäè âîåííîé ïðîôåññèè, èíæåíåðû, çåêè, ëþäè èñêóññòâà è äð. Ñîöèàëüíî-ñòàòóñíûå õàðàêòåðèñòèêè èíîãäà íå çíà÷èìû, îíè ìîãóò ñîåäèíÿòüñÿ è â îäíîì ÷åëîâåêå, è â ðàìêàõ îäíîãî ìèêðîñîöèóìà – â ýòîì ñëó÷àå íóæíî ïðèíèìàòü âî âíèìàíèå óñëîâíîñòü âñÿêîãî äåëåíèÿ. Òàêîâî îäíî èç õóäîæåñòâåííûõ îáîáùåíèé, âûðàñòàþùåå èç ðàññóæäåíèé Âèëüêà. Íàïðèìåð, â îïèñàíèè çàêðûòîãî ïîñåëêà Åðöåâî ÷èòàåì: Ìîæíî ñêàçàòü, ìû íåçàìåòíî – ñëîâíî èç ÿâè â ñîí – ïðîíèêàåì èç ïîñåëêà â çîíó. [...] Âïðî÷åì, ãðàíèöà ìåæäó ïîñåëêîì è çîíîé – ïîíÿòèå â Åðöåâå óñëîâíîå. (ñ. 224)

Ñëåäóåò ïîä÷åðêíóòü, ÷òî îáðàç „îáèòàòåëÿ ãëóáèíêè” ñîáèðàòåëüíûé, íî ïðåäñòàâëåí îí âî âïîëíå êîíêðåòíîì âîïëîùåíèè – â ãåðîÿõ, êàæäûé èç êîòîðûõ íå âûðèñîâàí âûïóêëî, ñ ðàçíûõ ñòîðîí, íî ïðîèçâîäÿò îíè âïå÷àòëåíèå ÿðêèõ, çàïîìèíàþùèõñÿ. Èõ ðÿä (è îí, ïî âñåé âèäèìîñòè, îòêðûòûé) èìåííî â ñîâîêóïíîñòè âîññîçäàåò öåëîñòíîå (íî â òî æå âðåìÿ íå ëèøåííîå ðàçìûòîñòè) ïðåäñòàâëåíèå î ðÿäîâûõ æèòåëÿõ ñåâåðíîé ðóññêîé äåðåâíè. Ïðè âñåé èõ õàðàêòåðíîñòè, èíäèâèäóàëüíîñòè óëàâëèâàåòñÿ âñå æå íåêèé êóëüòóðíûé èíâàðèàíò, èìåþùèé ðàçëè÷íûå ïðîÿâëåíèÿ: ìèðîâîççðåí÷åñêèå, àêñèîëîãè÷åñêèå, ïîâåäåí÷åñêèå, è â òîì ÷èñëå – ðå÷åâûå. Ïðè ýòîì îáðàçû æèòåëåé ñåëà ëåã÷å ñëèòü âîåäèíî, ÷åì ïðåäñòàâèòü òèïîëîãèþ èõ õàðàêòåðîâ.

Ðå÷åâîé ïîðòðåò ñåâåðíîãî êðåñòüÿíèíà â ïðîçå Ìàðèóøà Âèëüêà

95

Êàê ýòî ïðîÿâëÿåòñÿ íà óðîâíå ðå÷åâûõ õàðàêòåðèñòèê? Ýëåìåíòû ðóññêîé íàðîäíîé ðå÷è (à íîñèòåëÿìè åå ÿâëÿþòñÿ ïðåæäå âñåãî êðåñòüÿíå) ïðè÷óäëèâî âïëåòàþòñÿ â òêàíü àâòîðñêîãî ïîâåñòâîâàíèÿ. Îíè âîñïðèíèìàþòñÿ îäíîâðåìåííî è êàê çíàêè êóëüòóðíîãî êîäà (â îòíîøåíèè ðóññêîãî Ñåâåðà), è êàê çíàêè àâòîðñêîé ìîäàëüíîñòè, öåííîñòíîé ñîñòàâëÿþùåé ñîäåðæàíèÿ òåêñòà; ñð. îäíî èç ðàññóæäåíèé: À âåäü êîíòåêñò, âûãîâîð èëè óäàðåíèå äëÿ êàæäîãî ïîíÿòèÿ íåîáû÷àéíî âàæíû; ÿ çíàþ, î ÷åì ãîâîðþ, ïîñêîëüêó âòîðîå äåñÿòèëåòèå æèâó íà ïîãðàíè÷üå äâóõ ÿçûêîâ (âåð è êóëüòóð) – ïîáåãîâ, êàê áû òàì íè áûëî, îäíîãî ñòâîëà. (ñ. 155)

Ïðè ýòîì â òåêñòå êíèãè íàõîäèò îòðàæåíèå ìíîãîñëîéíîñòü íàðîäíîé ðå÷è (ýòî åå ñâîéñòâî, êñòàòè ñêàçàòü, íå âñåãäà ïîëó÷àåò âñåñòîðîííþþ õàðàêòåðèñòèêó â íàó÷íûõ îïèñàíèÿõ òåððèòîðèàëüíûõ äèàëåêòîâ).  ÷àñòíîñòè, â ïðîçå Âèëüêà íàáëþäàåòñÿ âçàèìîäåéñòâèå íåñêîëüêèõ ïëàñòîâ ÿçûêîâûõ åäèíèö èç ÷èñëà òåõ, êîòîðûå ñòðóêòóðèðóþò íàðîäíûé (êðåñòüÿíñêèé) âàðèàíò ðå÷è – ýòî íàèìåíîâàíèÿ ñïåöèôè÷åñêèõ ðåàëèé áûòà è ïðèðîäû, íàðîäíàÿ òåðìèíîëîãèÿ, òîïîíèìèêà, ïðîñòîðå÷íûå ýëåìåíòû îðãàíèçàöèè ôðàçû, ðóãàíü (îáñöåííûé ñëîé), ìèôîïîýòè÷åñêàÿ ñîñòàâëÿþùàÿ, ñâÿçàííàÿ ïðåæäå âñåãî ñ îñòàòî÷íûìè ÿâëåíèÿìè èç ñôåðû ôîëüêëîðà è ñóåâåðèé. È âñå ýòî âïèñûâàåòñÿ â áîëåå øèðîêèé êîíòåêñò ÿçûêîâîé ðåôëåêñèè àâòîðà. Óïîìÿíóòûå ÿçûêîâûå ñðåäñòâà ìîæíî íàçâàòü ìàðêåðàìè æèâîé íàðîäíîé ðå÷è. Èõ óïîòðåáëåíèå ïîä÷èíåíî äâóì ðàçíûì ñòðàòåãèÿì òåêñòîîáðàçîâàíèÿ. Ïåðâàÿ çàêëþ÷àåòñÿ â òîì, ÷òî îíè ðàçáðîñàíû ïî òåêñòó, îáåñïå÷èâàþò åãî ãëîáàëüíóþ ñâÿçíîñòü è ïîÿâëÿþòñÿ â ñâÿçè ñ àêòóàëèçàöèåé ðàçíûõ êîìïîíåíòîâ åãî ñìûñëîâîé ñòðóêòóðû. Íàïðèìåð, äàâàÿ ïðåäñòàâëåíèå î ïîìîðàõ, àâòîð èñïîëüçóåò ïîêàçàòåëüíûå âêðàïëåíèÿ íàðîäíî-ðå÷åâîãî õàðàêòåðà: Ñî âðåìåíåì íà ðóññêîì Ñåâåðå ñôîðìèðîâàëñÿ ýòíè÷åñêèé òèï ïîìîðî⠖ ñìåëûõ è ïðåäïðèèì÷èâûõ ëþäåé, ïðèâûêøèõ ê ñâîáîäå, ïîñêîëüêó ñåâåð íå çíàë íè êðåïîñòíîãî ïðàâà, íè òàòàðñêîãî èãà. Ñóðîâûé êëèìàò èõ çàêàëèë, âåòðà âûòðàâèëè, êîìïàñ îíè íàçûâàëè „ìàòåðüþ”, ìîðå – „äîðîãîé”, è ìåðèëè åãî äíÿìè, íå âåðñòàìè, õîäèëè ïðîòèâ ñîëíöà äî ñàìîé Îáè – ðåêè âåëèêîé, è äî Ìàíãàçåè. (ñ. 33)

96

Liubov Savelova

Îïèñàíèþ ðåàëèé, ïîêàçàòåëüíûõ äëÿ ñåâåðíîé ïðèðîäû è îáðàçà æèçíè ëþäåé â ýòèõ êðàÿõ, â òåêñòå îòâîäèòñÿ â öåëîì çíà÷èòåëüíîå ìåñòî, íî îäíèì èç íèõ ïîñâÿùåíû ñïåöèàëüíûå ðàçäåëû (íàïðèìåð, „×àãà”, „×òî êàñàåòñÿ «êëþêâû»”, „Êàëãàí”), äðóãèå ïîÿñíÿþòñÿ ñ ïîìîùüþ ïîïóòíûõ çàìå÷àíèé: Ïîä âå÷åð, êàê ñïàäåò ìåæåíü („ìåæåíüþ” íàçûâàþò çäåñü èþëüñêèé çíîé, êîãäà òåìïåðàòóðà ïîäíèìàåòñÿ âûøå äâàäöàòè ïÿòè ãðàäóñîâ) è íåìíîãî ïîñâåæååò, ìîæíî ïðîéòèñü ïî Êàðãîïîëþ... (ñ. 163)

Èç íàðîäíîé òåðìèíîëîãèè ðàçíîîáðàçíåå âñåãî ïðåäñòàâëåíà ìîðñêàÿ è ñòðîèòåëüíàÿ. Ñïåöèàëüíûå ïîíÿòèÿ âûñòóïàþò ñðåäñòâîì îñîáîé ïîýòèçàöèè òåêñòà: (à) Áàáå, êàê íè ñòàðàéñÿ, íè â æèçíü íå óãîäèøü, à ÿõòà... Ñ ÿõòîé ïðîùå... Êàê ñåáå ñîøüåøü, òàê è ïîæèâåøü. Âàæíî, ÷òîáû îíà âåòåð ÷óâñòâîâàëà, êàê æèíêà ìóæèêà. Âîò ïðåäñòàâü, èäåøü íà Ñåâåð... Åñëè äóåò ëåòíèé (þæíûé) èëè îáåäíèê (þãî-çàïàäíûé) – îáà ñ êîðìû – ïîëåòèøü, ñëîâíî ó ÿõòû êðûëüÿ âûðàñòàþò, ñòîê (çàïàäíûé) åå ìîìåíòàëüíî íàêðåíèò, è çàñêîëüçèøü íà áîêó, ïîáåðåæíèê (ñåâåðî-çàïàäíûé) èëè ïîëóíîøíèê (ñåâåðî-âîñòî÷íûé) çàäóâàþò â ìîðäó, òóò óæ òîëüêî ãàëñàìè. À ìàðèíó ëó÷øå ïåðåæäàòü â êàêîéíèáóäü áóõòî÷êå. [...] Ìàðèíîé Âàñÿ èìåíóåò è ìîðÿíêó (ñåâåðíûé âåòåð), è ñâîþ æåíó. (ñ. 88–89) (á) Íàóìîâ ðàññêàçûâàåò, êàê ñòðîèëè íà ñåâåðå Ðóñè â ïðåæíèå âðåìåíà. Äåâèç ìàñòåðîâ ïëîòíè÷üåãî öåõà – „ðóáèòü äîáðî è ñòðîéíî” – ïîä÷åðêèâàåò êðàñîòó è íàäåæíîñòü ïîñòðîéêè è ðîëü òîïîðà â íàðîäíîì çîä÷åñòâå Ñåâåðà (ðàñïèëåííûå áàëêè áûñòðî âïèòûâàþò âëàãó, íàáóõàþò è ãíèþò). Ìàñòåð ñàì ïîäáèðàë â ëåñó ïîäõîäÿùèé ìàòåðèàë. Ïðåäïî÷èòàë êîíäó (áîðîâóþ, ñìîëèñòóþ ñîñíó), à åñëè ïîä êàáëóêîì âûñòóïàëà âîäà, íà äåðåâî è ñìîòðåòü íå÷åãî, çíàìî äåëî – ìÿíäà (áîëîòíàÿ ñîñíà). [...] Çàòåì äåðåâî êîðèëè, òåñàëè äîñêè, äðàëè äðàíêó. (ñ. 142–143)

Çíàíèÿ, îáúåêòèâèðóåìûå äàííûìè ñëîâàìè ñî ñïåöèàëüíûì çíà÷åíèåì, ïîñòåïåííî óòðà÷èâàþòñÿ, íà ýòî óêàçûâàåò è àâòîð Âîëîêà: (êòî èç ðîññèÿí çíàåò ñåãîäíÿ, ÷åì îòëè÷àåòñÿ ñðóá „â ÷àøó” îò ñðóáà „â ëàïó”?). (ñ. 135)

Íàçâàíèÿ âåòðîâ, ê ïðèìåðó, èçâåñòíû ÷åëîâåêó, êîòîðûé õîäèò â ìîðå, à äëÿ äðóãèõ ýòî çíàíèå íåàêòóàëüíîå, è ïîòîìó ÷àñòî ôðàãìåíòàðíîå. Îäíà

Ðå÷åâîé ïîðòðåò ñåâåðíîãî êðåñòüÿíèíà â ïðîçå Ìàðèóøà Âèëüêà

97

èç ñîñòàâëÿþùèõ êóëüòóðû ñåëüñêîãî îáùåíèÿ – ýòî åå òðàäèöèîííîñòü, êîòîðàÿ, ñ îäíîé ñòîðîíû, îáåñïå÷èâàåò ñîõðàííîñòü àðõàè÷åñêèõ ýëåìåíòîâ â äèàëåêòíîé ðå÷è, à ñ äðóãîé ñòîðîíû – àêòóàëèçèðóåò ñâÿçü ÿçûêà è ìèðîâèäåíèÿ è ïðîÿâëÿåòñÿ, â ÷àñòíîñòè, â ôîëüêëîðå, íàðîäíîé àôîðèñòèêå, ïðèìåòàõ è ò. ï. Òåððèòîðèàëüíûå âàðèàíòû ÿçûêà íåîäíîðîäíû â ôóíêöèîíàëüíîì ïëàíå; òàê, Ë.È. Áàðàííèêîâà ïðåäëàãàåò âûäåëÿòü â ïðåäåëàõ äèàëåêòíîé ðå÷è òðè òàêèå ðàçíîâèäíîñòè: à) ðàçãîâîðíîáûòîâóþ ðå÷ü, á) íàðîäíî-ïîýòè÷åñêóþ ðå÷ü, â) ýëåìåíòû ïóáëè÷íîé ðå÷è2.  ïðîçå Âèëüêà íàõîäèì âàðèàíò õóäîæåñòâåííîãî âîïëîùåíèÿ ýòîé ôóíêöèîíàëüíîé ñëîæíîñòè è íåîäíîðîäíîñòè ñåëüñêîãî îáùåíèÿ. Îí ââîäèò â ïîâåñòâîâàíèå ýëåìåíòû îáû÷àåâ, îáðÿäîâ (â èõ òðàíñôîðìèðîâàííîì, îñîâðåìåíåííîì âèäå), ôîëüêëîðíûõ òåêñòîâ, ïîâåðèé: Áðàæêó ïðèíåñ Âàñèëüè÷ – „íà ïîñîøîê”. Ïî-íàøåìó – „íà ñòðåìåííîãî”.  Ïîëüøå ïóòåøåñòâîâàëè âåðõîì, îòñþäà â ïðîùàëüíîì òîñòå çâîí „ñòðåìÿí”, â Ðîññèè æå ïîñîõ „îáìûâàëè” íà äîðîæêó. Âàñèëüè÷ ãîâîðèò, ÷òî íà÷èíàÿ ñ Èâàíà Êóïàëû è äî ñâÿòûõ Ïåòðà è Ïàâëà ðåæóò áåðåçîâûå âåòêè íà âåíèêè. Íàñ êàê ðàç íå áóäåò. (c. 66) Ãðîçà â íà÷àëå ïóòè – õîðîøàÿ ïðèìåòà, – ãîâîðèò Âàñÿ. (c. 67) Áîëüøóþ ðîëü ïðè âûáîðå äåðåâà èãðàëè ñóåâåðèÿ. Çàïðåùàëîñü ðóáèòü äåðåâà „ñâÿòûå” è „ïðîêëÿòûå” (ê íåñ÷àñòüþ), èçáåãàëè äåðåâüåâ ñòàðûõ. (c. 142) Åñòü òàêàÿ ìåñòíàÿ ïîãîâîðêà: “Áåðåøü èç Êèæ è ñ íåþ ñïèøü”. Íî îíà íå ïîæåëàëà. (c. 149) Íà êëàäáèùå ÿ îêàçàëñÿ ñâèäåòåëåì íåîáû÷íîãî, îò÷àñòè ïðàâîñëàâíîãî, îò÷àñòè ÿçû÷åñêîãî îáðÿäà. Áàáà Êëàâà íàêðîøèëà íà çåìëþ êðîøåê äëÿ ïòèö-äóø, ïîêîðìèëà êëàäáèùåíñêîãî ïñà, Èâàíó íàëèëà âîäêè â ñòàêàí, ïîñëå ÷åãî ìû ñàìè ïðèñåëè íà ñêàìåå÷êó, âûïèëè ïî ñòî ãðàìì è çàêóñèëè... (c. 171)

Ôóíêöèîíàëüíî-ñòèëåâàÿ ñèíêðåòè÷íîñòü òðàäèöèîííîãî ñåëüñêîãî îáùåíèÿ êðàòêî è íàãëÿäíî âûðàæåíà è â òàêîì ôðàãìåíòå òåêñòà: Íà îòäàëåííûõ ðûáîëîâíûõ óãîäüÿõ Ìóðìàíà, Øïèöáåðãåíà è Íîâîé Çåìëè ðàáîòàëè àðòåëÿìè, â ñåëàõ æèëè ìèðîì, âåðèëè ïî-ñòàðîìó, òâîðèëè ÷óäåñà äåðåâÿííîé àðõèòåêòóðû, ñëîæèëè ñîòíè áûëèí. (c. 33)

Åùå îäíà ñòðàòåãèÿ âîâëå÷åíèÿ ðàññìàòðèâàåìûõ ÿçûêîâûõ ñðåäñòâ (ìàðêåðîâ æèâîé íàðîäíîé ðå÷è) â ñòðóêòóðó òåêñòà ñîñòîèò â èõ 2

Ë.È. Áàðàííèêîâà, Îáùåå è ðóññêîå ÿçûêîçíàíèå: Èçáðàííûå ðàáîòû, Ìîñêâà 2005, ñ. 180.

Liubov Savelova

98

èñïîëüçîâàíèè â íåïîñðåäñòâåííîì âçàèìîäåéñòâèè íà óðîâíå ëîêàëüíîé ñâÿçíîñòè òåêñòà, â óñëîâèÿõ îòíîñèòåëüíî óçêîãî êîíòåêñòà. Íàïðèìåð – â ïîðòðåòíî-ðå÷åâûõ çàðèñîâêàõ, ïîñâÿùåííûõ óðîæåíöàì êàðãîïîëüñêîé äåðåâíè Õàðëóøèíî: Âàñèëüè÷ó – Àëåêñàíäðó Âàñèëüåâè÷ó Êîñòèíó, Áàáå Êëàâå – åãî ñåñòðå, Àííå Ïàâëîâíå – åãî ó÷èòåëüíèöå. Ðå÷ü ãåðîåâ ïðîíèêàåò â àâòîðñêóþ, îíà èìååò òèïè÷íóþ äëÿ áûòîâîãî îáùåíèÿ ñèíòàêñè÷åñêóþ îðãàíèçàöèþ, âêëþ÷àåò òðàäèöèîííî-ïîýòè÷åñêèå ýëåìåíòû, ñîîòâåòñòâóåò íàðîäíûì ïðåäñòàâëåíèÿì îá îáû÷àÿõ è ïîðÿäêå. Ïðèâåäåì ôðàãìåíòû ðå÷åâûõ õàðàêòåðèñòèê íàçâàííûõ ïåðñîíàæåé. (à) Áàáà Êëàâà: Ñèäèì íà êóõíå ó áàáû Êëàâû. Ñåñòðà Âàñèëüè÷à ãîâîðèò íà ÷óäåñíîì êàðãîïîëüñêîì íàðå÷èè, íàïðèìåð: „À ìíå âñÿêî îäíàêî”. Ìîñêâè÷ áû ñêàçàë: „À ìíå âñå ðàâíî”. Íå óñïåëè ìû ïîçíàêîìèòüñÿ, îíà ñîîáùàåò, ÷òî ó íåå âñå ãîòîâî äëÿ ïóòè íà òîò ñâåò – ïîäîðîæíèê, ñàâàí è ïëàòüå – îñòàëîñü òîëüêî ïóãîâèöû ïðèøèòü. Äàæå òðèäöàòü òûñÿ÷ ðóáëåé ñîáðàëà. – Íà ïàìÿòíèê ñâîåé äóøè, – òàê îíà âûðàçèëàñü. Áàáà Êëàâà ëþáèò õîðîøî çàâàðåííûé ÷àé. Ìàñëî ïîêóïàåò òîëüêî âîëîãîäñêîå, êàðàìåëüêè „Êðàñíûé îêòÿáðü”, ÷àé îáÿçàòåëüíî êèòàéñêèé, êîëáàñó ìîæíî íÿíäîìñêóþ. Ñëîâîì, áàáà Êëàâà çàáîòèòñÿ î êà÷åñòâå ïðîäóêòîâ íà ñòîëå. Áàáà Êëàâà âñå áîðìî÷åò ÷òî-òî ïîä íîñ (ïðÿìî êàê Ëåíèí â Òåëüöå), ïîðîé ÿ óëàâëèâàþ öåëûå ôðàçû, âîò, íàïðèìåð: – Âðåìåíå÷êî èäåò, âñå áëèæå è áëèæå äî ñìåðòè. ×àùå, îäíàêî, äîëåòàþò äî ìåíÿ îòäåëüíûå ñëîâà. – Áàáà Êëàâà, ÷òî çíà÷èò „ìàõîìàëêà”? – Ìàõîìàëêîé ìîæåò áûòü êàïóñòà, à ìîæåò – ÷åëîâåê. Ïîëöàðñòâà è êîíÿ â ïðèäà÷ó òîìó, êòî ìíå îáúÿñíèò, î ÷åì ðå÷ü. Êñòàòè. Îäíàæäû âå÷åðîì áàáà Êëàâà çàìåòèëà, ÷òî áåëûå íî÷è ïîäõîäÿò ê êîíöó. À êîãäà êîíåö? Íà Èëüèí äåíü. Ïîñëå íåãî áåëîãî êîíÿ íî÷üþ â ïîëå íå ðàçãëÿäèøü. (c. 161–163)

(á) Àííà Ïàâëîâíà (åå ðå÷åâîå ïîâåäåíèå ïîä÷èíåíî êîììóíèêàòèâíîé òàêòèêå ñêðûòîãî âûïðàøèâàíèÿ, ìàíèïóëèðîâàíèÿ): Çàõîäèì è ñëîâíî ïîïàäàåì â ðîìàí Ïåëåâèíà: â ñåíÿõ ìðà÷íî, êàê áûâàåò íà ãðàíèöå äðóãîãî ìèðà, â èçáå ïî ñòåíàì êîâðû è ïîðòðåò Ñòàëèíà, èêîíû â êðàñíîì óãëó, âûðåçàííûå èç æóðíàëà, ó ñòåíû êðîâàòü ñ ãîðîé óëîæåííûõ äðóã íà äðóãà ïîäóøåê – îò ñàìîé áîëüøîé äî ñàìîé ìàëåíüêîé, ïîä êðîâàòüþ ðæàâûé íî÷íîé ãîðøîê.

Ðå÷åâîé ïîðòðåò ñåâåðíîãî êðåñòüÿíèíà â ïðîçå Ìàðèóøà Âèëüêà

99

 êóõíå êðèâàÿ áàáóëÿ ñ ïàëêîé (åé âîñåìüäåñÿò äâà ãîäà, íà êàêèõ-íèáóäü äåâÿòü ëåò ñòàðøå Âàñèëüè÷à) íå ñðàçó ïðèçíàëà Ñàøêó, ëþáèìîãî ó÷åíèêà, è ïóñòèëà ñëåçó, ÷òî óãîñòèòü íàñ íå÷åì. Ìû âûíóëè ñâîé ÷àé, ïîòîìó ÷òî ó Ïàâëîâíû äàæå òîãî íå îêàçàëîñü, à êîãäà ÿ âûëîæèë íà ñòîë ðàôèíàä, îíà ãîðñòÿìè õâàòàëà åãî è ïðÿòàëà ïîä ïîäóøêó, íå âèäÿ, ÷òî ìû ñìîòðèì. – Áîã ìíå âàñ ïîñëàë, – áîðìîòàëà áàáêà áåççóáî, – ñ óòðà ìîëèëàñü, ÷òîá õîòü ñóõàðèê. Îñòàâèòü íàñ íà íî÷ü îíà, ê ñîæàëåíèþ, íå ìîæåò, ñûí ñ ïðèÿòåëÿìè íà ðûáàëêó ïðèåõàë. Ýòî åãî „ÁÌ”. Íå äàé áîã ÷óæîãî äîìà çàñòàíóò. (c. 165–166)

(â) Âàñèëüè÷ (åãî ìîíîëîãè ñâÿçàíû ñ àêòóàëèçàöèåé çíàíèé î ïðîøëîì è öåííîñòÿõ ïðåæíåé æèçíè): Ïî äîðîãå Âàñèëüè÷ ðàññêàçûâàë î æèçíè â êîëõîçå âî âðåìÿ âîéíû. Âñòàâàë â ïîë÷åòâåðòîãî, êîðìèë ëîøàäü è øåë â ïîëå – äî äåñÿòè âå÷åðà. Ñ ïåðåðûâîì íà îáåä – äëÿ ëîøàäè... Åé-òî ñèëû íóæíû. – À ñàìè âû êîãäà åëè? – Êàê ìàìà â ïîëå ïðèíåñåò. Êàëèòêè ñ êàðòîøêîé èëè ðæàíûå ëåïåøêè äà êðóæêó ìîëîêà. Âî âðåìÿ âîéíû êîëõîçíèêè ïîëó÷àëè ïî òðèñòà ãðàììîâ çåðíà â äåíü. Îíè ñ ìàìîé è ñåñòðîé êàæäûå ïÿòü äíåé áðàëè ÷åòûðå ñ ïîëîâèíîé êèëî îâñà èëè ðæè – ÷òî áûëî. Çåðíî ìîëîëè æåðíîâàìè, äîáàâëÿëè ñîñíîâóþ êîðó, ìîõ, êëóáíè àèðà, êëåâåð. Èç ýòîãî òåñòà ìàìà ïåêëà êàëèòêè èëè ëåïåøêè. Åùå ó íèõ áûëà êîðîâà, è õîòÿ ìîëîêî, â ïðèíöèïå, ïîëàãàëîñü ñäàâàòü, ïîëëèòðà âñåãäà ñåáå îñòàâëÿëè. Èíîãäà ìàòü õîäèëà ê ðûáàêàì íà îçåðî Ëà÷à è ÷èñòèëà èì ðûáó çà ïîòðîõà – èêðó è ïå÷åíü. Ýòè ïîòðîõà çàïåêàëà â ðûáíèêå. [...] Ýòî çåðíî ïîòîì âû÷èòàëè èç äîëè. Óðîæàé äåëèëè â äåêàáðå: âîñåìüäåñÿò ïðîöåíòîâ ãîñóäàðñòâó, èç îñòàâøåãîñÿ îòêëàäûâàëè íà ñåâ, îñòàëüíîå – ðàçäàâàëè êîëõîçíèêàì, â çàâèñèìîñòè îò êîëè÷åñòâà òðóäîäíåé. Íà ýòó äîëþ íàäî áûëî ïðîæèòü – ìàòåðè ñ ñåñòðîé – ïîëãîäà çèìû. Âàñèëüè÷ çèìîé ðàáîòàë íà ëåñîïîâàëå. (c. 167–168)

Âìåñòå ñ èçîáðàæåíèåì ïîñòóïêîâ, âíåøíèõ ïðèçíàêîâ ðå÷åâûå õàðàêòåðèñòèêè âåñüìà çíà÷èìû äëÿ ïðîíèêíîâåíèÿ â ñóòü íàèâíîé ôèëîñîôèè, óÿñíåíèÿ ñèñòåìû öåííîñòåé ñåâåðÿí. Ýòî îñîáåííî ïîêàçàòåëüíî â êîíòåêñòå ðàññóæäåíèé àâòîðà î ñòèõèè ÿçûêà. Ðàíåå ìû îòìå÷àëè, ÷òî â ñîáèðàòåëüíîì îáðàçå æèòåëÿ ñåâåðíîé ðîññèéñêîé ãëóáèíêè, â åãî ðå÷åâîì ïîðòðåòå â ïðîçå Âèëüêà ñâîå ìåñòî çàíèìàåò ãðóáàÿ áðàííàÿ ðå÷ü, ñêâåðíîñëîâèå. Ïðèìå÷àòåëüíî, ÷òî â èíäèâèäóàëüíîì ðå÷åâîì ïîðòðåòèðîâàíèè òðåõ ðàññìîòðåííûõ çäåñü ïåðñîíàæåé ýòîò êîìïîíåíò îñëàáëåí, íèâåëèðîâàí.  öåëîì æå äàííûé ðå÷åâîé ñëîé Âèëüê íå èãíîðèðóåò. Íàäî ñêàçàòü, ÷òî â ëèíãâèñòè÷åñêèõ îïèñàíèÿõ äèñôåìèñòè÷åñêàÿ (îãðóáëÿþùàÿ) ñîñòàâëÿþùàÿ æèâîé ðå÷è ïî

100

Liubov Savelova

ðàçíûì ïðè÷èíàì î÷åíü ÷àñòî íå ïðèíèìàåòñÿ âî âíèìàíèå. Íî îíà íå ìîæåò íå áûòü çàìå÷åíà äàæå íåâíèìàòåëüíûì ñëóøàòåëåì.  êíèãå Âèëüêà ðå÷åâîé ñëîé ìàòà îò÷àñòè âîñïðîèçâîäèòñÿ â áåçîöåíî÷íîì êîíòåêñòå, îò÷àñòè èçîáðàæàåòñÿ êîñâåííî, ÷åðåç óïîìèíàíèå ñàìîãî ôàêòà ñêâåðíîñëîâèÿ. Íàêîíåö, â ñâÿçè ñ òåìîé ñòàòüè êðàòêî îñòàíîâèìñÿ íà çàãëàâèè êíèãè. Ôóíêöèþ çàãëàâèÿ âûïîëíÿåò ñëîâî âîëîê, îáëàäàþùåå âûñîêîé êóëüòóðîëîãè÷åñêîé çíà÷èìîñòüþ, âåêòîð êîòîðîé çàäàåòñÿ èñòîðè÷åñêîé ïåðñïåêòèâîé è ôóíêöèîíàëüíî-òåððèòîðèàëüíûìè îãðàíè÷åíèÿìè â ïëàíå óïîòðåáëåíèÿ äàííîãî ñëîâà.  êîíòåêñòå èíòåðåñóþùåé íàñ ïðîáëåìàòèêè âàæíûì ÿâëÿåòñÿ òî îáñòîÿòåëüñòâî, ÷òî â ðóññêîì ÿçûêå äàííîå ñëîâî ÿâëÿåòñÿ äèàëåêòíûì è êàê ýëåìåíò íàðîäíîé ðå÷è îíî äî ñèõ ïîð õàðàêòåðèçóåòñÿ àêòèâíîñòüþ óïîòðåáëåíèÿ, òî åñòü ïðèíàäëåæèò àêòóàëüíîé ÷àñòè íàðîäíîãî ëåêñèêîíà. Îá ýòîì â ñîâîêóïíîñòè ñâèäåòåëüñòâóþò è äàííûå äèàëåêòíûõ ñëîâàðåé, è ðåçóëüòàòû ýêñïåäèöèîííîãî îáñëåäîâàíèÿ íàñåëåííûõ ïóíêòîâ. Òàê, â ìàòåðèàëàõ Àðõàíãåëüñêîãî îáëàñòíîãî ñëîâàðÿ ýòî ñëîâî îòìå÷åíî âî ìíîæåñòâå çíà÷åíèé äëÿ âñåõ ðàéîíîâ Àðõàíãåëüñêîé îáëàñòè3. Ñëîâàðü ðóññêèõ íàðîäíûõ ãîâîðîâ ïîêàçûâàåò ðàñïðîñòðàíåíèå ýòîãî ñëîâà (îïÿòü æå ñëåäóåò ñäåëàòü îãîâîðêó – â ðàçíûõ åãî çíà÷åíèÿõ) íå òîëüêî â àðõàíãåëüñêèõ ãîâîðàõ, íî è â âîëîãîäñêèõ, âÿòñêèõ, íîâãîðîäñêèõ, êîñòðîìñêèõ, ïåðìñêèõ, òîáîëüñêèõ, òâåðñêèõ, ïñêîâñêèõ, ÿðîñëàâñêèõ è íåêîòîðûõ äðóãèõ äèàëåêòàõ ðóññêîãî ÿçûêà4. Àíàëèç ñåìàíòè÷åñêèõ ïðèçíàêîâ ñëîâà âîëîê (âêëþ÷àÿ ýòèìîëîãè÷åñêèå) ñâèäåòåëüñòâóåò îá àìáèâàëåíòíîñòè åãî ïðîñòðàíñòâåííîãî çíà÷åíèÿ: ýòî è ‘ìåñòî (ëîêóñ)’ è ‘ïóòü’. Äëÿ ïðîçû Âèëüêà, ðàññìàòðèâàåìîé â ñâåòå åå êëþ÷åâûõ îáðàçîâ è ñîäåðæàòåëüíî-êîíöåïòóàëüíûõ äîìèíàíò, îïðåäåëÿþùèì ñìûñëîì ÿâëÿåòñÿ ‘ïóòü’. Ñð.: „Ñëîâî-îáðàç òðîïà, à òàêæå ñåìàíòè÷åñêè áëèçêèå åìó ïóòü, äîðîãà âûïîëíÿþò â «ñåâåðíîé ïðîçå» Âèëüêà òåêñòîîáðàçóþùóþ ôóíêöèþ, îïðåäåëÿÿ [...] âíóòðåííþþ öåëüíîñòü è ñâÿçíîñòü ýòîãî ñèíòåòè÷åñêîãî òåêñòà” 5. Âåðîÿòíî, îí óñëîæíÿåòñÿ ýòèìîëîãè÷åñêè âûâîäèìûì ñåìàíòè÷åñêèì ïðèçíàêî젖 ‘ïðåîäîëåíèå’6. 3 4

Àðõàíãåëüñêèé îáëàñòíîé ñëîâàðü, ïîä ðåä. Î.àÃåöîâîé, âûï. 5, Ìîñêâà 1987, ñ. 42–45. Ñëîâàðü ðóññêèõ íàðîäíûõ ãîâîðîâ, ïîä ðåä. Ô.Ï. Ôèëèíà. Ô.Ï. Ñîðîêîëåòîâà, âûï. 5, Ëåíèíãðàä 1970, ñ. 49–51. 5 Ò.Â. Ëîøàêîâà, Ðóññêàÿ òðîïà Ìàðèóøà Âèëüêà, [â:] Äàð ñëîâà, ñáîðíèê ñòàòåé ê þáèëåþ Àëëû Àëåêñååâíû Êàìàëîâîé, Ñåâåðîäâèíñê 2011, ñ. 200. 6 Ï.ß. ×åðíûõ, Èñòîðèêî-ýòèìîëîãè÷åñêèé ñëîâàðü ñîâðåìåííîãî ðóññêîãî ÿçûêà, â 2 ò., Ìîñêâà 2004, ò. 1, ñ. 157.

Ðå÷åâîé ïîðòðåò ñåâåðíîãî êðåñòüÿíèíà â ïðîçå Ìàðèóøà Âèëüêà

101

Ïîäâîäÿ ïðåäâàðèòåëüíûå èòîãè, âûñêàæåì ïðåäïîëîæåíèå, ÷òî èñïîëüçîâàíèå ýëåìåíòîâ íàðîäíîé ðå÷è â ïðîçå Âèëüêà – ýòî âñå-òàêè ðåçóëüòàò ýñòåòè÷åñêè ïåðåîñìûñëåííîãî óïîòðåáëåíèÿ äàííûõ åäèíèö (óìåëî è òàëàíòëèâî ñòèëèçóåìîãî ïîä æèâóþ ðå÷ü), â òåêñòå îíè ïðîæèâàþò èíóþ, íåæåëè â ïîâñåäíåâíîì îáùåíèè, æèçíü, âûïîëíÿþò èíîé íàáîð ôóíêöèé, ïîäâåðãàþòñÿ ñìûñëîâûì ïðåîáðàçîâàíèÿì. Ïîä÷åðêíåì, îäíàêî, ÷òî ìû âîçäåðæèâàåìñÿ îò ñðàâíåíèÿ ýñòåòè÷åñêè ïåðåîñìûñëåííîãî âàðèàíòà íàðîäíîé ðå÷è è åå êîíêðåòíûõ òåððèòîðèàëüíûõ âàðèàíòîâ. Ñð. èíîé ïîäõîä ê ëèòåðàòóðíûì òåêñòàì, â êîòîðûõ óïîòðåáëÿþòñÿ äèàëåêòèçìû: „Ââîäÿ äèàëåêòíûå îñîáåííîñòè â ðå÷ü ïåðñîíàæåé ïðîèçâåäåíèÿ – êðåñòüÿí – è ñîçäàâàÿ òåì ñàìûì ðå÷åâóþ õàðàêòåðèñòèêó ãåðîåâ îïèñûâàåìûõ ñîáûòèé, ïèñàòåëü íå äîëæåí óïóñêàòü èç âèäó, ÷òî òàêàÿ õàðàêòåðèñòèêà äîëæíà ñîîòâåòñòâîâàòü îáðàçó ïåðñîíàæà êàê ïðåäñòàâèòåëÿ íàñåëåíèÿ, æèâóùåãî íà îïðåäåëåííîé òåððèòîðèè è ïîëüçóþùåãîñÿ â ïîâñåäíåâíîé æèçíè ìåñòíûì ãîâîðîì. Îíà äîëæíà ñîîòâåòñòâîâàòü è òåððèòîðèè, íà êîòîðîé ïðîèñõîäèò äåéñòâèå, è òîìó äèàëåêòó èëè ãîâîðó, êîòîðûé íà äàííîé òåððèòîðèè ðàñïîëîæåí. Èíà÷å ãîâîðÿ, îòðàæàÿ äèàëåêòíûå îñîáåííîñòè â ðå÷è ïåðñîíàæåé-êðåñòüÿí, ïèñàòåëü äîëæåí îòäàâàòü ñåáå îò÷åò, êàêèå äèàëåêòíûå ÷åðòû ýòîìó ïåðñîíàæó ìîãóò áûòü ïðèïèñàíû, ò.å. èìåòü ïðåäñòàâëåíèå î òåððèòîðèàëüíîì ðàñïðåäåëåíèè îñíîâíûõ ðóññêèõ äèàëåêòíûõ ÿâëåíèé”7. Çäåñü, êàê íàì êàæåòñÿ, ïîñòóëèðóåòñÿ ñóãóáî ôîðìàëüíûé è âî ìíîãîì ìåõàíèñòè÷íûé ïîäõîä ê ñîçäàíèþ õóäîæåñòâåííîãî òåêñòà. Ñàì îáðàç „ñåâåðíîãî êðåñòüÿíèíà” („ñåâåðíîãî ìóæèêà”) â ðàññìàòðèâàåìîé êíèãå íå ÿâëÿåòñÿ ÷åòêî î÷åð÷åííûì, íî åãî ìîæíî îòíåñòè ê ÷èñëó ñìûñëîâûõ ñêðåï òåêñòà. Õóäîæåñòâåííàÿ òåõíèêà ñîçäàíèÿ îáðàçà ñðîäíè èìïðåññèîíèñòñêîé: îïðåäåëÿþùóþ ðîëü â ñòðóêòóðèðîâàíèè ñìûñëîâîãî ïîëÿ èãðàþò äåòàëè – ÷èñòûå ñîñòàâëÿþùèå, íà êîòîðûå ðàñêëàäûâàþòñÿ ñëîæíûå ñðåäñòâà. Îíè ïîçâîëÿþò ýñòåòè÷åñêè òî÷íî ïåðåäàòü âïå÷àòëåíèÿ, íàñòðîåíèå. Ôóíêöèè òàêèõ „ìàçêî┠(äåòàëåé) íàðÿäó ñ äðóãèìè ñðåäñòâàìè âûïîëíÿþò è ðàññìîòðåííûå íàìè ñëîâåñíûå âêðàïëåíèÿ, ôðàãìåíòû ðå÷è „îáèòàòåëåé ãëóáèíêè”.

7 Â.Â. Èâàíîâ, Äèàëåêòíàÿ ðå÷ü â õóäîæåñòâåííîì òåêñòå (ê ïîñòàíîâêå ïðîáëåìû), [â:] Ìàòåðèàëû è èññëåäîâàíèÿ ïî ðóññêîé äèàëåêòîëîãèè, âûï. II (VIII), Íàóêà, Ìîñêâà 2004, ñ. 469–470.

102

Liubov Savelova Streszczenie Jêzykowy portret pó³nocnego ch³opa w prozie Mariusza Wilka

W artykule na przyk³adzie ksi¹¿ki M. Wilka Wo³oka rozpatrywane s¹ jêzykowe jednostki, które strukturyzuj¹ ch³opski wariant jêzyka rosyjskiego. Pod uwagê wziêto w szczególnoœci nazywanie specyficznych realiów bytu i przyrody, narodow¹ terminologiê, szcz¹tkowe zjawiska ze sfery folkloru i przes¹dów. Podkreœla siê, ¿e u¿ycie wyznaczników ¿ywego narodowego jêzyka podporz¹dkowano dwóm strategiom tekstowego obrazowania: (1) zapewnieniu ogólnej ³¹czliwoœci tekstu i aktualizacja ró¿nych komponentów jego znaczeniowej struktury; (2) wyzyskaniu tekstu w bezpoœrednim oddzia³ywaniu na poziomie zwi¹zków lokalnych.

Summary A speech portrait of a northern peasant in Marius Vilk’s prose The book Portage by M. Vilk is analyzed in the article. We consider the linguistic units that structure peasant variant of Russian speech, particularly – the names of the specific realities of life and nature, folk terminology, residuals from the sphere of folklore and superstitions. It is emphasized that the use of live traditional speech markers is subjected to two strategies of text generation: (1) ensuring the global coherence of the text and updating the different components of its semantic structure, and (2) the use of a direct interaction at the level of local text coherence.

Âèëüêà UWM w Olsztynie Ìèô è ðåàëüíîñòü â ñåâåðíîé ïðîçå Ìàðèóøà Acta Polono-Ruthenica XVII, 2012 103 ISSN 1427-549X

Tatiana Loshakova Sewerodwinsk (Rosja)

Ìèô è ðåàëüíîñòü â ñåâåðíîé ïðîçå Ìàðèóøà Âèëüêà  1915 ã. Í. Áåðäÿåâ â ñâîåé ðàáîòå Ñóäüáà Ðîññèè ïèñàë: „Äëÿ çàïàäíîãî êóëüòóðíîãî ÷åëîâå÷åñòâà Ðîññèÿ âñå åùå îñòàåòñÿ ñîâåðøåííî òðàíñöåíäåíòíîé, êàêèì-òî ÷óæäûì Âîñòîêîì, òî ïðèòÿãèâàþùèì ñâîåé òàéíîé, òî îòòàëêèâàþùèì ñâîèì âàðâàðñòâîì. Äàæå Òîëñòîé è Äîñòîåâñêèé ïðèâëåêàþò çàïàäíîãî êóëüòóðíîãî ÷åëîâåêà, êàê ýêçîòè÷åñêàÿ ïèùà, íåïðèâû÷íî äëÿ íåãî îñòðàÿ”1. Ýòè ñëîâà óêàçûâàþò íà òî, ÷òî ê íà÷àëó ÕÕ âåêà íà Çàïàäå ñëîæèëñÿ óñòîé÷èâûé êîìïëåêñ ñòåðåîòèïîâ (ìèô) î Ðîññèè. Òàêîãî ðîäà ñòåðåîòèïû – çà÷àñòóþ êîíòðàñòíûå, îñíîâàííûå íà ïîëÿðíûõ îöåíêàõ – ñóùåñòâóþò â ñîçíàíèè åâðîïåéöà äî íàñòîÿùåãî âðåìåíè. Â. Ñ. Åëèñòðàòîâ âûäåëÿåò íåñêîëüêî ñòðóêòóðíûõ òèïîâ çàïàäíîãî ìèôà î Ðîññèè: ëèòåðàòóðíûé, áûòîâîé, ïîëèòè÷åñêèé. Ïðèìå÷àòåëüíî, ÷òî çàðîæäåíèþ ïîñëåäíèõ äâóõ âî ìíîãîì ñïîñîáñòâîâàëà ïóòåâàÿ ëèòåðàòóðà, ñîçäàòåëè êîòîðîé, êàê ïðàâèëî, ïðåäïî÷èòàëè çàíèìàòü ïîçèöèþ ñòîðîííåãî íàáëþäàòåëÿ, òóðèñòà. Ïîýòîìó áûòîâàÿ êóëüòóðà îñòàâàëàñü äëÿ íèõ íåÿñíîé. Ïîïûòêè æå îáúÿñíèòü êàêèå-ëèáî ÿâëåíèÿ ýòîé êóëüòóðû, èñïîëüçóÿ „öèâèëèçîâàííûå” ïðåäñòàâëåíèÿ, åùå áîëåå åå èñêàæàëè2. ×òî æå êàñàåòñÿ ïîëèòè÷åñêîãî ìèôà, òî â îñíîâå åãî – ïðåäñòàâëåíèÿ î Ðîññèè êàê î ñòðàíå äåñïîòèçìà, à î ðóññêîì íàðîäå êàê òàêîì, êîòîðûé ïðèíèìàåò è äàæå ëþáèò íåñâîáîäó, ðàáñòâî.  êà÷åñòâå ïðèìåðà ìîæíî ñîñëàòüñÿ íà çíàìåíèòóþ êíèãó ôðàíöóçñêîãî æóðíàëèñòà è ïóáëèöèñòà À. äå Êþñòèíà Ðîññèÿ â 1839 ãîäó (1843), êîòîðàÿ ìíîãèìè â Ðîññèè âîñïðèíèìàåòñÿ êàê ñèìâîë „àíòèðóññêîñòè”.  ÷àñòíîñòè, Êþñòèí ïèñàë: „Îáî âñåõ ðóññêèõ, êàêîå áû ïîëîæåíèå îíè íå çàíèìàëè, ìîæíî ñêàçàòü, ÷òî îíè óïèâàþòñÿ ñâîèì ðàáñòâîì”3. Åìó æå ïðèíàäëåæèò 1

Í. Áåðäÿåâ, Ñóäüáà Ðîññèè. Îïûòû ïî ïñèõîëîãèè âîéíû è íàöèîíàëüíîñòè, Ìîñêâà 1990, ñ. 2. 2 Â.Ñ. Åëèñòðàòîâ, Ðîññèÿ êàê ìèô (ê âîïðîñó î ñòðóêòóðíî-ìèôîëîãè÷åñêèõ òèïàõ âîñïðèÿòèÿ Ðîññèè Çàïàäîì), [â:] Ðîññèÿ è Çàïàä: äèàëîã êóëüòóð, âûï. 1, Ìîñêâà 1992, ñ. 81. 3 À. äå Êþñòèí, Ðîññèÿ â 1839 ãîäó, â 2 ò., ò. 1, ïåð. ñ ôð. Â. Ìèëü÷èíîé, È. Ñòàô, Ìîñêâà 1996, ñ. 126.

104

Tatiana Loshakova

è çíàìåíèòîå âûñêàçûâàíèå „âñÿ Ðîññèÿ – òþðüìà”, ïîçæå ïåðåôðàçèðîâàííîå Ëåíèíûì è ïðåâðàùåííîå èì â èäåîëîãè÷åñêîå êëèøå „Ðîññèÿ – òþðüìà íàðîäîâ”. Ñîâðåìåííûé ïîëüñêèé ïèñàòåëü Ì. Âèëüê, ñîçäàòåëü ïîïóëÿðíîé íûíå „ñåâåðíîé” ïðîçû î Ðîññèè, â îòëè÷èå îò ñâîèõ ïðåäøåñòâåííèêîâ è ñîâðåìåííèêîâ, ðåøèë Ðîññèþ „ïåðåæèòü”. Ïîñåëèòüñÿ â Ðîññèè è ÷åðåç ìíîãîëåòíèé ëè÷íûé îïûò, ÷åðåç „îïûò ñòðàíñòâèé” îñâîèòü „ðóññêèé ìèð” è „ôîðìû ðóññêîãî áûòèÿ”, êîòîðûå íåïîäâëàñòíû „êàòåãîðèÿì åâðîïåéñêîé ëîãèêè”4. Îí íå ïîæåëàë îãðàíè÷èâàòüñÿ, ïîäîáíî ìíîãèì ñâîèì ñîîòå÷åñòâåííèêàì, „êîëëåêöèåé òóðèñòè÷åñêèõ âïå÷àòëåíèé” è èñêëþ÷èë èç ïîëÿ ñâîåãî èíòåðåñà æèçíü êðóïíûõ ãîðîäî⠖ áóäü òî Ìîñêâà èëè Ïåòåðáóðã, êîòîðûå òðàäèöèîííî îëèöåòâîðÿþò ñîáîé Èìïåðèþ. Åãî âëåêëà ðóññêàÿ ãëóáèíêà, „Ðóñü-ìàòóøêà”, ïîçíàíèÿ î êîòîðîé ó ÷óæåçåìöåâ, ïî åãî ñëîâàì, áûëè è ïðîäîëæàþò îñòàâàòüñÿ âåñüìà ñêóäíûìè5. „Òåððèòîðèåé èññëåäîâàíèÿ” äëÿ Âèëüêà ñòàë Ðóññêèé Ñåâåð. Èìåííî çäåñü äî ÕÕ âåêà ñóùåñòâîâàëè äåìîêðàòè÷åñêèå ñâîáîäû, îïðåäåëèâøèå ñâîåîáðàçèå õàðàêòåðà ñåâåðíîãî ÷åëîâåêà. Ñåâåð â ïîíèìàíèè ïèñàòåëÿ – ýòî ðóññêèé ìèð â åãî êîíöåíòðèðîâàííîì âûðàæåíèè. Ëè÷íûå âïå÷àòëåíèÿ, ïðèîáðåòåííûå âî âðåìÿ „êî÷åâüÿ” ïî Êîëüñêîìó ïîëóîñòðîâó, Ñîëîâêàì, Êàðåëèè, îïðåäåëèëè ñîäåðæàíèå äîêóìåíòàëüíî-õóäîæåñòâåííûõ êíèã Âèëüêà Âîë÷èé áëîêíîò (Wilczy notes, 1998), Âîëîê (Wo³oka, 2005), Äîì íàä Îíåãî (Dom nad Oniego, 2006), Òðîïàìè ñåâåðíîãî îëåíÿ (Tropami rena, 2008). Öåëü ïðåäïðèíÿòûõ èì ñåâåðíûõ „õîæäåíèé” Âèëüê ðàçúÿñíÿåò â êàæäîé èç ñâîèõ êíèã, èìïëèöèðóåò ïîñðåäñòâîì ýïèãðàôîâ, âçÿòûõ, â ÷àñòíîñòè, èç ñî÷èíåíèé Æîçåôà äå Ìåñòðà: Êòî èçó÷àåò Ðîññèþ ïî êíèãàì, òîò âîîáùå åå íå ïîíèìàåò, â íåé ñêðûâàþòñÿ îñîáåííîñòè, êîòîðûå ÿ ïîåõàë áû èçó÷àòü â ïðîâèíöèþ… åñëè áû òîëüêî çíàë ÿçûê. (ñ. 13) Ýòîò êðàé – ñîâåðøåííî èíîé ìèð, è ñóäèòü î íåì íåâîçìîæíî, íå ïîæèâ òàì êàêîå-òî âðåìÿ. (ñ. 55) Áóäó÷è ÷óæåçåìöåì, ÿ áåññòðàñòíî èçó÷àþ èñòîðèþ ýòîé ñòðàíû è ñ äèñòàíöèè îçèðàþ ñîâðåìåííûå ñîáûòèÿ. (ñ. 92) 4 Ì. Âèëüê, Âîëîê, ïåð. ñ ïîëüñê. È. Àäåëüãåéì, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 2008, ñ. 48. Äàëåå ñòðàíèöû óêàçàííîãî èçäàíèÿ ïðèâîäÿòñÿ â òåêñòå ñòàòüè â êðóãëûõ ñêîáêàõ. 5 M. Wilk, Wilczy notes, Warszawa 2007, s. 16.

Ìèô è ðåàëüíîñòü â ñåâåðíîé ïðîçå Ìàðèóøà Âèëüêà

105

È æèâåò íàäåæäà, ÷òî ìîå ïèñàíèå ìîæåò íå òîëüêî ïîçàáàâèòü, íî è ñêëîíèòü ê ðàçìûøëåíèþ. (ñ. 69) Çàêàí÷èâàþ Âàøå Âûñî÷åñòâî, íà òîì, ñ ÷åãî íà÷èíàë: Ðîññèÿ – ýòî âåëèêîå çðåëèùå, íà êîòîðîå ÿ âñåãäà áóäó ñìîòðåòü â ðàâíîé ìåðå ñ âîñõèùåíèåì è ñòðàõîì. (ñ. 124) è äð.

Îòñûëêè ê ôðàíöóçñêîìó ïóáëèöèñòó è ìûñëèòåëþ, êîòîðûå â îáèëèè ïðåäñòàâëåíû â Âîë÷üåì áëîêíîòå – ïåðâîé êíèãå ñåâåðíîé ïðîçû, ïîçâîëÿþò ïðåäïîëîæèòü, ÷òî ñî÷èíåíèÿ äå Ìåñòðà ïîìîãëè Âèëüêó ñôîðìèðîâàòü òâîð÷åñêóþ „ñòðàòåãèþ” îñâîåíèÿ Ðîññèè. Ñîîòâåòñòâåííî, íå ìîãëè íå ó÷èòûâàòüñÿ èì è îñíîâíûå èäåè ðóñîôèëà äå Ìåñòðà, èñêðåííå âîñõèùàâøåãîñÿ Ðîññèåé è â òî æå âðåìÿ ñ÷èòàâøåãî íåäîïóñòèìîé îòìåíó êðåïîñòíîãî ïðàâà, êîòîðàÿ, êàê åìó êàçàëîñü, íåïðåìåííî ïîâëåêëà áû çà ñîáîé ðåâîëþöèþ – „ïîæàð”, ñïîñîáíûé èñïåïåëèòü âñþ ñòðàíó.  ïðàâèëüíîñòè èëè îøèáî÷íîñòè ýòèõ èäåé Âèëüêó ïðåäñòîÿëî óáåäèòüñÿ â õîäå ñòðàíñòâèé. Îòìåòèì ïîïóòíî, ÷òî íåáåçûíòåðåñíîé îêàçàëàñü äëÿ Âèëüêà è ïîçèöèÿ ìàðêèçà-ðóñîôîáà À. äå Êþñòèíà, èìÿ êîòîðîãî íå ðàç óïîìèíàåòñÿ íà ñòðàíèöàõ „ñåâåðíîé îäèññåè”. Îñîáåííî ëþáîïûòåí, íà íàø âçãëÿä, ôðàãìåíò Ñåâåðíîãî äíåâíèêà Âèëüêà (Âîëîê), â êîòîðîì ðàññêàçûâàåòñÿ î òîì, êàê èìåííî íà÷èíàëîñü åãî ìíîãîëåòíåå ðóññêîå ñòðàíñòâèå. Çäåñü íå òîëüêî ïðîÿâëåí ðÿä âåäóùèõ ìîòèâîâ ñåâåðíîé ïðîçû, íî è îïèñàíî ïñèõîëîãè÷åñêîå ñîñòîÿíèå ïóòåøåñòâåííèêà, ðåøèâøåãîñÿ ïåðåñòóïèòü ÷åðòó, îòäåëÿþùóþ åãî îò „èíîãî ìèðà”, áîëåå òîãî – âîçëîæèâøåãî íà ñåáÿ, ïîäîáíî äàíòîâñêîìó Âåðãèëèþ, ìèññèþ ïðîâîäíèêà ïî ýòîìó „èíîïðîñòðàíñòâó”.  Ðîññèþ ÿ ïðèáûë ïîä êàéôîì. Êòî-òî èç äðóçåé, ïðîâîæàâøèõ ìåíÿ â Ãäàíüñêå, [...] ñóíóë ìíå íà ïðîùàíèå êîñÿê, ñëîâíî ïðèãîâîðåííîìó ïîñëåäíþþ òðóáêó. Î êîñÿêå ÿ âñïîìíèë ïåðåä ñàìîé ãðàíèöåé. ß åõàë ïîåçäîì Ïðàãà–Ìîñêâà, â ðóññêîì âàãîíå. Êðîìå ìåíÿ, â êóïå îäíè ðóññêèå. Çàïàõ òðàâêè íå òàê óæ îòëè÷àëñÿ îò äûìà èõ „Áåëîìîðà”. Ïîòîì ïîìåíÿëè êîëåñà, òî åñòü ïåðåñòàâëÿëè íàñ ñ óçêîé åâðîïåéñêîé êîëåè íà ñâîþ, øèðîêóþ. (ñ. 177)

È äàëåå – âïå÷àòëåíèÿ, êîòîðûå, ïî ñòå÷åíèþ îáñòîÿòåëüñòâ, ëåãêî óêëàäûâàþòñÿ â ðàìêè ñòåðåîòèïíûõ ïðåäñòàâëåíèé î Ðîññèè. Âîçíèêàåò òðàäèöèîííûé ñèìâîëè÷åñêèé îáðàç ìåäâåäÿ, êàðòèíà ñíåæíîé Ìîñêâû, ÷óæîãî, íî íåîæèäàííî ãîñòåïðèèìíîãî äîìà ñ íàáîæíîé õîçÿéêîé, âîäêà

106

Tatiana Loshakova

(„âîäêà íàñ ñáëèçèëà”), èêîíû. Çàâåðøàåò äàííûé „ëèñòîê” äíåâíèêà íåîæèäàííûé äëÿ ìàññîâîãî ÷èòàòåëÿ è ÿâíî íå âïîëíå ïîíÿòíûé äëÿ íåãî âûâîä: „Äå Êþñòèí îêàçàëñÿ ïðà┠(ñ. 178). Íàäî îòäàòü äîëæíîå Âèëüêó, ïûòàÿñü âûéòè èç êðóãà ïðèâû÷íûõ ñòåðåîòèïîâ è ñîçäàòü ñîáñòâåííûé, îðèãèíàëüíûé îáðàç ðóññêîãî ìèðà, îí ïðîêëàäûâàåò ñåâåðíûå „òðîïû” è çàïå÷àòëåâàåò óâèäåííîå è ïåðåæèòîå â äíåâíèêàõ è çàïèñêàõ. Êàê îñâàèâàåò Âèëüê Ñåâåð? Ïðåæäå âñåãî – ÷åðåç ñëîâî, ÷åðåç ðóññêèé ÿçûê, â êîòîðîì, ïî Ìèëîøó, „åñòü óæå âñå, ÷òî ìîæíî óçíàòü î Ðîññèè”. ßçûêîâàÿ „òðîïà” Âèëüêà – íå åäèíñòâåííàÿ â åãî êíèãàõ. Âèëüê ïóòåøåñòâóåò è â ïðîñòðàíñòâå, è âî âðåìåíè. Ñòîëü æå ïðèâëåêàòåëüíûì, êàê ÿçûêîâàÿ „òðîïà”, îêàçûâàåòñÿ äëÿ àâòîðà „ñåâåðíîé îäèññåè” „ïóòü â èñòîðèþ”, èçó÷åíèå è ðàñøèôðîâêà åå „ñëåäîâ”: [...] íà ïîâåðõíîñòè ÷òî âèäíî? Îñòàíêè òîòàëèòàðíûõ èëëþçèé ÕÕ âåêà: êëóáêè êîëþ÷åé ïðîâîëîêè, ïðîãíèâøèå âûøêè, ñòåíû áàðàêà, òî è äåëî ÷åëîâå÷åñêèå êîñòè. Âãëÿäåâøèñü ïîãëóáæå, îáíàðóæèøü îñêîëêè ñòàðûõ è íîâûõ âåðîâàíèé [...], åùå ãëóáæå [...] ñëåäû êîëîíèçàòîðîâ, öèâèëèçàòîðîâ è ìèññèîíåðîâ âñåõ ìàñòåé: âîëîêè òðàêòû, ïîðîñøèå òðàâîé… (ñ. 47)

Ïðèìå÷àòåëüíî, ÷òî â îöåíêàõ ðóññêîãî òîòàëèòàðèçìà àâòîð „ñåâåðíîé ïðîçû” îòêðîâåííî íåïîñëåäîâàòåëåí. Ïðåäñòàâëåííîå â öèòèðóåìîì ôðàãìåíòå îöåíî÷íîå ñóæäåíèå „îñòàíêè òîòàëèòàðíûõ èëëþçèé” êàæåòñÿ ñëó÷àéíûì íà ôîíå ìíîãî÷èñëåííûõ ðàññóæäåíèé Âèëüêà î òîì, êàêóþ ïîëüçó ïðèíåñëè áû ñîâðåìåííîé Ðîññèè êðåïêàÿ „ñòàëèíñêàÿ” ðóêà è ïîäíåâîëüíûé ëàãåðíûé òðóä. Îí ñîîòíîñèò Ñåâåð äîïåòðîâñêîé ýïîõè, çàïå÷àòëåííûé â êíèãàõ è ëåòîïèñÿõ, è Ñåâåð íûíåøíèé, îöåíî÷íî ïðîòèâîïîñòàâëÿåò èõ.  äàâíèå âðåìåíà æèëè çäåñü „ñìåëûå è ïðåäïðèèì÷èâûå ëþäè, ïðèâûêøèå ê ñâîáîäå”, „âåðèâøèå ïî-ñòàðîìó, òâîðèâøèå ÷óäåñà äåðåâÿííîé àðõèòåêòóðû, ñëîæèâøèå ñîòíè áûëèí”, „ãåðîè ñóðîâûõ áîåâ ñ ïîëüñêèìè ïàíàìè è ìóæåñòâåííûå ïðèâåðæåíöû ñòàðîé âåðû, ó÷àñòíèêè ìóæèöêèõ áóíòîâ è ðàñêîëüíè÷üèõ ãàðåé” (ñ. 33, 124). Ñåãîäíÿ, „ê ñîæàëåíèþ, íè ÿðìàðêè, íè âåðû”. [Îäíè] âåðÿò â ñâÿùåííûå äåðåâüÿ, ê âåòâÿì êîòîðûõ ïðèâÿçûâàþò êðàñíûå ëîñêóòêè, äðóãèå ïî÷èòàþò „ïðàâîñëàâíûõ áîãî┠è èõ ñâÿòûõ, êîèõ çäåñü ìíîæåñòâî, òðåòüè æå áüþò ïîêëîíû âñåì îñòàëüíû젖 íåâàæíî, Ñòàëèíó, Áðåæíåâó èëè Ïóòèíó, áûëà áû âîäêà ê ïðàçäíèêó... Íó ÷òî æ, óìîì Ðîññèþ íå ïîíÿòü. (ñ. 196)

Ìèô è ðåàëüíîñòü â ñåâåðíîé ïðîçå Ìàðèóøà Âèëüêà

107

×òî æå äî ñàìîñîææåíèé, â ïîçàïðîøëîì ãîäó îäèí ìóæèê ïî ïüÿíêå âìåñòå ñ õàëóïîé ñãîðåë. Òîëüêî îáóãëåííûå âàëåíêè îñòàëèñü. (ñ. 124)

Îáðàòèì âíèìàíèå íà òî, êàê ïðîÿâëÿåòñÿ â òåêñòàõ Âèëüêà îïïîçèöèÿ „ñâîé – ÷óæîé”, ÿâëÿþùàÿñÿ îäíèì èç íàèáîëåå ñóùåñòâåííûõ æàíðîâûõ ïðèçíàêîâ ïóòåâîé ïðîçû. Ýòî òåì áîëåå âàæíî, ÷òî äàííàÿ îïïîçèöèÿ ïîçâîëÿåò íàãëÿäíî ïðåäñòàâèòü öåííîñòíóþ „ñèñòåìó êîîðäèíàò” ïðîçàèêà, êîòîðûé èìåíóåò ñåáÿ „ðóññêèì ïèñàòåëåì, ïèøóùèì ïî-ïîëüñêè”6. Êðîìå òîãî, ïðåäñòàâëÿåòñÿ, ÷òî àâòîð „ñåâåðíîé” ïóòåâîé ïðîçû – âîëüíî èëè íåâîëüíî – ëèáî óêðåïëÿåò ñòåðåîòèïíûå ïðåäñòàâëåíèÿ îá îïèñûâàåìîé ñòðàíå, ëèáî èõ ðàçðóøàåò. Èçîáðàæàÿ ñîâðåìåííóþ Ðîññèþ, îí ñòðåìèòñÿ áûòü ìàêñèìàëüíî îáúåêòèâíûì: Íå îòðèöàþ, â Ðîññèè áûâàåò ÷åðíî. „Ïî-÷åðíîìó” ìîæíî çàïèòü è „ïî÷åðíîìó” èñòîïèòü áàíþ, íà óëèöå ìîæåò âñòðåòèòüñÿ „÷åðíûé ÷åëîâåê”, ìîæåò âûïàñòü „÷åðíûé ïîíåäåëüíèê”. Íî ÷åðíûé öâåò â Ðîññèè íå äîìèíèðóþùèé. Ðàçâå ÷òî âçèðàòü íà ñòðàíó ÷åðåç òåìíûå î÷êè îò Àðìàíè. (ñ. 176)

Îäíàêî äëÿ Âèëüêà òî÷êîé ïðåòêíîâåíèÿ îêàçûâàþòñÿ äâà èç ìíîãî÷èñëåííûõ „÷åðíûõ” ìèôîâ î Ðîññèè: ìèô î ðóññêîì ïüÿíñòâå è ìèô î ëþáâè ðóññêîãî íàðîäà ê ðàáñòâó. Ïðèìå÷àòåëüíî, ÷òî èäåéíî çíà÷èìûå àêöåíòû, ïðèñóòñòâóþùèå â êíèãàõ Âèëüêà î Ðîññèè, íå âûçûâàþò íàðåêàíèé ñî ñòîðîíû îòå÷åñòâåííûõ êðèòèêîâ. Ïîêàçàòåëüíî â ýòîì îòíîøåíèè ìíåíèå À. Áàçèëåâñêîãî, êîòîðûé ðàñöåíèâàåò ýññåèñòè÷åñêèé öèêë ïèñàòåëÿ êàê „êðóïíûé óñïåõ ïîëüñêîé ëèòåðàòóðû ðóáåæà òûñÿ÷åëåòèé â îñìûñëåíèè ðóññêîé òåìû”: [...] âçãëÿä Âèëüêà íà íàøó ñòðàíó ìîæíî óïîäîáèòü óìíîìó âçãëÿäó âîëüíîãî „ñòåïíîãî âîëêà”. Ýòîò ïîëÿê, îñåâøèé íà ðóññêîì ñåâåðå, [...] ïðàêòè÷åñêè ïîëíîñòüþ îñâîáîäèëñÿ îò óäðó÷àþùå ñòàíäàðòíîé „ÿñíîâåëüìîæíîé” ïîëüñêîé îïòèêè. Êàê òî÷íî çàìåòèë Âèëüê î ñâîèõ ïèøóùèõ ñîîòå÷åñòâåííèêàõ: „Íà Ðîññèþ ñìîòðÿò òî èçäàëåêà, òî ñâûñîêà...”. Ðåïîðòàæíûå êíèãè ñàìîãî Âèëüêà – ðåäêîå è îòðàäíîå èñêëþ÷åíèå: „÷óæîå” ïðîñòðàíñòâî ñòàíîâèòñÿ ó íåãî ñâîèì, îí èñêðåíåí è íå ïàòåòè÷åí...7 .

6 7

Ì. Wilk, Dom nad Oniego, Warszawa 2006, ñ. 22. À.Á. Áàçèëåâñêèé, Âåðñèè îáðàçà Ðîññèè â ñîâðåìåííîé ïîëüñêîé æóðíàëèñòèêå, „Íîâûå ðîññèéñêèå ãóìàíèòàðíûå èññëåäîâàíèÿ” 2008, ¹ 3, [online] Àðõèâ. Ëèòåðàòóðîâåäåíèå, , îïóáë. 9.12.2008.

108

Tatiana Loshakova

Íà íàø âçãëÿä, òåêñòû ñàìîãî Âèëüêà çàñòàâëÿþò óñîìíèòüñÿ â ïðàâîìåðíîñòè òàêîãî ðîäà îöåíîê. Âçãëÿä íà ïðîáëåìû Ðîññèè èçâíå, åãî èäåîëîãè÷åñêàÿ çàäàííîñòü è, ñëåäîâàòåëüíî, ñóæåííîñòü êðóãîçîðà, íåñìîòðÿ íà îñåäëîñòü Âèëüêà íà ðóññêîì ñåâåðå, âïîëíå äàæå îùóòèìû, è îñîáåííî â òåõ ìåñòàõ òåêñòà, ãäå îí ÿâíî ýìïàòèçèðóåò ÷èòàòåëþåâðîïåéöó, ðàññ÷èòûâàÿ íà åãî ïîíèìàíèå è ïîääåðæêó. Ñîîòíîñÿ, íàïðèìåð, „ñâîé” – åâðîïåéñêè頖 ìèð ñ ìèðîì ðîññèéñêèì, Âèëüê ïðèõîäèò ê „ïàðàäîêñàëüíûì”, ñ åãî òî÷êè çðåíèÿ, âûâîäàì: Äà óæ, çàãàäî÷íà ðóññêàÿ äóøà ðóññêîãî ÷åëîâåêà – ëþáàÿ àíàëîãèÿ ïñó ïîä õâîñò. Âçÿòü õîòÿ áû ñðàâíåíèÿ ñîâåòñêèõ ëàãåðåé ñ íåìåöêèìè. Ïðåäñòàâü ñåáå, äîðîãîé ÷èòàòåëü (!), ïàïèðîñû ìàðêè „Îñâåíöèì” èëè „Òðåáëèíêà”. (ñ. 86) À íà Ñîëîâåöêèõ îñòðîâàõ âñå åùå ïðàçäíóþò Îêòÿáðüñêóþ ðåâîëþöèþ. Ñåãîäíÿ „âûõîäíîé” äåíü – äåíü, ñâîáîäíûé îò ðàáîòû, ïîâîä âûïèòü. Âîò åùå îäèí âîïðîñèòåëüíûé çíàê... Ìîæåòå ñåáå ïðåäñòàâèòü, ÷òîáû â ñåãîäíÿøíåé Ãåðìàíèè êàæäàÿ ãîäîâùèíà ïðèõîäà Ãèòëåðà ê âëàñòè ïðàçäíîâàëàñü êàê âûõîäíîé äåíü? È äåíü ýòîò èìåíîâàëñÿ äíåì ñîãëàñèÿ è ïðèìèðåíèÿ? (ñ. 150)

Îäíàêî âðÿä ëè „çàãàäî÷íàÿ ðóññêàÿ äóøà” èìååò ïðÿìîå îòíîøåíèå ê ïîäîáíûì àíàëîãèÿì. Äîïóñòèìî ëè òàê ïðÿìîëèíåéíî ñòàâèòü âîïðîñû, íå áåðÿ â ðàñ÷åò òîãî, ÷òî â âîéíå ñ ôàøèñòñêîé Ãåðìàíèåé ïîáåäèë Ñîâåòñêèé Ñîþç, ÷òî Ãåðìàíèÿ ñóìåëà äàòü îäíîçíà÷íóþ îöåíêó ñâîåìó ïðîøëîìó, â îòëè÷èå îò Ðîññèè, â êîòîðîé âîïðîñ î „äåñòàëèíèçàöèè îáùåñòâåííîãî ñîçíàíèÿ” âñå åùå çëîáîäíåâåí è íàõîäèòñÿ ëèøü „â áëèæàéøèõ ïëàíàõ Ñîâåòà ïðè ïðåçèäåíòå ïî ïðàâàì ÷åëîâåêà”8. Ìåæäó òåì Âèëüêó íåäîñóã ðàçáèðàòüñÿ â ïîäîáíûõ „ïàðàäîêñàõ”: „ÿ õî÷ó âåñòè ñþæåò îò ñâîåãî èìåíè, ñâîáîäíî ïðûãàòü ñ òåìû íà òåìó, îò ñëó÷àÿ ê ñëó÷àþ (ñ. 154). È îí äåéñòâèòåëüíî òîðîïèòñÿ. Äåéñòâèòåëüíî „ïðûãàåò” îò îäíîãî „êóðüåçà” ê äðóãîìó, ñòàðàÿñü ïðîèçâåñòè âïå÷àòëåíèå íà ÷èòàòåëÿ-åâðîïåéöà. ×åì? Íàïðèìåð, íå ñîïðîâîæäåííîé íåîáõîäèìûì êîììåíòàðèåì áðîñêîé öèòàòîé èç Øàëàìîâà: „Íè îäíà ñóêà èç «ïðîãðåññèâíîãî ÷åëîâå÷åñòâà» ê ìîåìó àðõèâó íå äîëæíà ïîäõîäèòü. Çàïðåùàþ ïèñàòåëþ Ñîëæåíèöûíó è âñåì, èìåþùèì ñ íèì îäíè ìûñëè, çíàêîìèòüñÿ ñ ìîèì àðõèâîì” (ñ. 58) èëè ýôôåêòíûì ñîîáùåíèåì îá îñîáûõ ñâîéñòâàõ êëèìàòà íà Ñîëîâêàõ, ëèáî ïðîâîêàöèîííîé „òåëåñíîñòüþ”, âäðóã 8 Ì. Ôåäîòîâ, ß íàäåþñü ïðîâåñòè ëèíèþ ïðååìñòâåííîñòè íå òîëüêî îò Ïàìôèëîâîé, íî è îò Ñåðãåÿ Àäàìîâè÷à Êîâàëåâà..., „Íîâàÿ ãàçåòà” 2010, ¹ 114 (13.10.2010), ñ. 7.

Ìèô è ðåàëüíîñòü â ñåâåðíîé ïðîçå Ìàðèóøà Âèëüêà

109

çàÿâëÿþùåé î ñåáå äàæå íà óðîâíå ïåéçàæíûõ îïèñàíèé: „Ëåòî íà Îñòðîâàõ êîðîòêîå è ñòðåìèòåëüíîå, êàê ýÿêóëÿöèÿ”9; ñî÷íûìè òèïàæàìè ðàçáèòíûõ „äåâàõ”, ïüÿíûõ „ìóæèêîâ”, à òî è èçîáðàæåíèåì „óïèâøåãîñÿ ïîïà”, êîòîðûé êðåñòèë „öåëîå ñòàäî çàõìåëåâøèõ æèòåëåé” (ñ. 196), óïîìèíàíèåì î „ñòàäàõ ïüÿíûõ òóðèñòîâ”, çàïîëîíèâøèõ ñîëîâåöêóþ óëèöó10. „Ëåãåíäàðíîå ðóññêîå ïüÿíñòâî, – ïî ñëîâàì Âèëüêà, – ïðèîáðåëî àïîêàëèïñè÷åñêèå ðàçìåðû”11. Ìîòèâ ïüÿíñòâà â åãî êíèãàõ áåñêîíå÷íî ïîâòîðÿåòñÿ, âàðüèðóåòñÿ; àïîãåé äîñòèãàåòñÿ â ýïèçîäå, îïèñûâàþùåì äåðåâåíñêóþ „îðãèþ â ñòèëå a la russe” (ñ. 237). Ñíîáèñòñêîå a la russe, âïðî÷åì, íå ìåøàåò àâòîðó çàïèñîê áûòü íåïîñðåäñòâåííûì ó÷àñòíèêîì êàê ýòîé „îðãèè”, òàê è ðÿäà äðóãèõ „ïüÿíûõ” èñòîðèé. Ïî ñëîâàì Âèëüêà, îí õîòåë âñìîòðåòüñÿ â ëèöî ñòðàíû, êîòîðîå â ÕÕ â. ðàäèêàëüíî èçìåíèëè „íå âîéíû, íå ðåâîëþöèè, íè äàæå ñòðîèòåëüñòâî ñîöèàëèçìà, à óíè÷òîæåíèå äåðåâíè”; âçãëÿíóòü â ëèöî òåì, êòî óöåëåë íà ìåñòå ãèáåëè, „ïîñìîòðåòü â èõ ïüÿíûå, îáåçóìåâøèå ãëàçà”12. Íàäî äóìàòü, ïîñëåäîâàòåëüíîé ðåàëèçàöèåé äàííîé óñòàíîâêè è îáúÿñíÿåòñÿ òî îáñòîÿòåëüñòâî, ÷òî ïðîñòðàíñòâî åãî ïðîçû çàïîëíåíî ïî áîëüøåé ÷àñòè ôèãóðàìè îòêðîâåííî ãðîòåñêíûìè. Ïðè ýòîì ñïåöèôè÷åñêè ãðîòåñêíûå î÷åðòàíèÿ ïðèîáðåòàþò â êíèãàõ Âèëüêà è ïåðñîíàæè, íå âïèñûâàþùèåñÿ â îáîçíà÷åííûé âûøå êîíòåêñò. Òàê, ÿâíîå ðàçäðàæåíèå âûçûâàåò ó àâòîðà îáðóñåâøèé ïîëÿê Ôðàíåê. Áûâøèé àêîâåö, îòñèäåâøèé äåñÿòü ëåò â ñîâåòñêèõ ëàãåðÿõ, îí „æåíèëñÿ íà ðóññêîé âîðîâêå, ïîñòðîèë äîì çà îãðàäîé çîíû è æèâåò â åå òåíè, ïðÿìî êàê ó Ãîñïîäà çà ïàçóõîé. [...] Ãåðëèíã è Ôðàíåê... – ïîäóìàë ÿ, ãëÿäÿ íà íåãî (ñ. 232–233). Î÷åâèäíî, ýòî ñðàâíåíèå ïðèçâàíî ïîä÷åðêíóòü íèê÷åìíîñòü Ôðàíåêà. Òðàãåäèÿ ÷åëîâåêà, áåç âèíû âèíîâàòîãî, íå ïî ñâîåé âîëå óòðàòèâøåãî îò÷èçíó, à ñïóñòÿ äåñÿòèëåòèÿ – è ðîäíîé ÿçûê, îñòàåòñÿ „çà ñêîáêàìè”. Îïïîçèöèÿ „ñâîé – ÷óæîé” îáðåòàåò ó Âèëüêà ñâîéñòâà ïðèìèòèâíîé ñõåìû, çà ïðåäåëû êîòîðîé îí íå ìîæåò (èëè íå õî÷åò) âûéòè, à çíà÷èò è íå ìîæåò ïîäíÿòüñÿ íà áûòèéíûé óðîâåíü îñìûñëåíèÿ ìèðà è ÷åëîâåêà â íåì. È â ýòîì ñìûñëå åãî êíèãè âðÿä ëè ìîãóò ïðåòåíäîâàòü íà ñòàòóñ „áîëüøîé” ëèòåðàòóðû. Âðÿä ëè îíè ìîãóò îïðåäåëÿòü è ëèöî ëèòåðàòóðû ïîëüñêîé. 9 10 11 12

M. Wilk, Wilczy notes..., ñ. 55. Ibidem, ñ. 29. Ibidem, ñ. 18. Ì. Wilk, Dom nad Oniego, ñ. 21.

110

Tatiana Loshakova

Ïî êðàéíåé ìåðå îáåñêóðàæèâàåò ðîññèéñêîãî ÷èòàòåëÿ ðÿä óìîçàêëþ÷åíèé Âèëüêà, ê êîòîðûì îí ïðèõîäèò, ïóòåøåñòâóÿ ïî Áåëîìîðêàíàëó ñ íàìåðåíèåì „ïðî÷èòàòü êðàé, ëåæàùèé âäîëü âîäíîé òðîïû, áóäòî êíèãó” (ñ. 63). Âïîëíå ëîãè÷íî, ÷òî ýòîò ìàðøðóò, ñîïðÿæåííûé ñ òåìîé ñòàëèíñêèõ ëàãåðåé, äîëæåí áûë ïîÿâèòüñÿ â êíèãàõ ïîëüñêîãî ïèñàòåëÿ, ïîñêîëüêó è îí îïðåäåëÿåò îáëèê Ðóññêîãî Ñåâåðà â ÕÕ âåêå. Èíòåðåñíî, ÷òî Å. Çèíîâüåâà, àííîòèðóÿ ðóññêîå èçäàíèå Âîëîêà, ïèøåò ïî ýòîìó ïîâîäó ñëåäóþùåå: Èçó÷àÿ èñòîðèþ ñòàëèíñêèõ ëàãåðåé, Âèëüê ïðèõîäèò ê ïàðàäîêñàëüíûì âûâîäàì. Åãî èñòî÷íèêè íå òîëüêî ñâèäåòåëüñòâà, îñòàâëåííûå â ïåðâóþ î÷åðåäü èíòåëëèãåíöèåé. Îí àíàëèçèðóåò ñòàòèñòèêó, ïîñåùàåò òåððèòîðèþ áûâøèõ ëàãåðåé, áåñåäóåò ñ ìåñòíûìè æèòåëÿìè, „ïðîñòûìè” îáèòàòåëÿìè áûâøèõ ëàãåðíûõ ïðîñòðàíñòâ, áûâøèìè çàêëþ÷åííûìè, îõðàííèêàìè. Ìíåíèå åãî íå ðàç ðàñõîäèòñÿ ñ ìíåíèåì À. Ñîëæåíèöûíà è äàæå ÷òèìîãî èì Øàëàìîâà. Êîíå÷íàÿ öåëü Ì. Âèëüêࠖ ðàçëè÷èòü, ãäå ðàñòåò äåðåâî, à ãäå „êëþêâà”13.

Çàìåòèì: àâòîð çàìåòêè ïðåäïî÷ëà óìîë÷àòü î òîì, â ÷åì èìåííî ñîñòîèò „ïàðàäîêñàëüíîñòü âûâîäî┠Âèëüêà, â ÷åì ñóòü åãî ðàñõîæäåíèé ñî „÷òèìûì èì Øàëàìîâûì” è ñ Ñîëæåíèöûíûì. Äåéñòâèòåëüíî, Âèëüê èçó÷àåò ñòàòèñòèêó è êíèãó Áåëîìîðêàíàë, ñîçäàííóþ ñîâåòñêèìè ëèòåðàòîðàìè. Ñðàâíèâàÿ, „÷òî ïèñàëè î Êàíàëå Ãîðüêèé èëè Ïðèøâèí” è „÷òî ïèøåò î íåì Ñîëæåíèöûí”, îí íàðî÷èòî óäèâëÿåòñÿ „çäåñü âåäü ó êàæäîãî ñâîÿ âåðà. [...] È êòî ìíå äîêàæåò, ãäå «ðàçâåñèñòàÿ» êëþêâà, à ãäå ñàìàÿ îáûêíîâåííàÿ ëîæü?” (ñ. 70). Ìåæäó òåì, ýðóäèò, çíàòîê ðóññêîé èñòîðèè è ëèòåðàòóðû (ïî êðàéíåé ìåðå, Âèëüê íàñòàèâàåò íà òîì, ÷òî îí òàêîâûì ÿâëÿåòñÿ) íå ìîæåò íå çíàòü òîé èñòèíû, ÷òî Ãîðüêèé (êàê è åãî ñîáðàòüÿ ïî ïåðó) „áûë âûíóæäåí èëè ìîë÷àòü, èëè ïðåäñòàâëÿòü ôàêòû «â íóæíîì ñâåòå», ñâîèì àâòîðèòåòíûì ñëîâîì îñâÿùàÿ öåëîå íàïðàâëåíèå â ñîâåòñêîé ëèòåðàòóðå, íàçûâàåìîå «ëèòåðàòóðîé ôàêòà», à íà ïîâåðêó ÿâëÿþùååñÿ íå ÷åì èíûì, êàê ïñåâäîäîêóìåíòàëèñòèêîé. [...] Òàê ñòàëî âîçìîæíûì ïîÿâëåíèå êíèãè «äîêóìåíòàëüíûõ» î÷åðêîâ «Áåëîìîðêàíà뻔14. 13 Å. Çèíîâüåâà, Ìàðèóø Âèëüê. Âîëîê, ïåð. ñ ïîëüñê. È. Àäåëüãåéì, [online] Äîì Çèíãåðà. Æóðíàëüíûé çàë, „Íåâà” 2009, ¹ 6. Àðõèâ . 14 Å.Ã. Ìåñòåðãàçè, Ëèòåðàòóðà íîí-ôèêøí / non-fiction: ýêñïåðèìåíòàëüíàÿ ýíöèêëîïåäèÿ. Ðóññêàÿ âåðñèÿ, Ìîñêâà 2007, ñ. 63.

Ìèô è ðåàëüíîñòü â ñåâåðíîé ïðîçå Ìàðèóøà Âèëüêà

111

Îäíàêî è „ïðàâäà” Øàëàìîâà, ÷üÿ „ïðîçà, ïåðåæèòàÿ êàê äîêóìåíò”, ÿâëÿåòñÿ, ïî ñëîâàì àâòîðà „ñåâåðíîé ïðîçû”, äëÿ íåãî îðèåíòèðîì â ñîáñòâåííîì òâîð÷åñòâå, âûçûâàåò ñîìíåíèå ó „ðóññêîãî ïèñàòåëÿ” Âèëüêà: íå „êëþêâà” ëè? (ñ. 220–222). Ïèñàòåëü äåéñòâèòåëüíî áåñåäóåò ñ „îáèòàòåëÿìè ëàãåðíûõ ïðîñòðàíñòâ”: ñ áûâøèì íà÷àëüíèêîì Íàäâîèöêîãî ïîðòà, ñ âåòåðàíîì âîéíû è áûâøèì âîõðîâöåì Ðûêóñîâûì è äð.  èõ ðàññêàçàõ çâó÷èò íîñòàëüãèÿ ïî „ñèëüíîé ðóêå”: „Ýõ, Ñòàëèíà áû!” (ñ. 96). Îí ÿâíî ñèìïàòèçèðóåò ïðîñòàëèíèñòñêèì âûñêàçûâàíèÿì ñâîèõ ñîáåñåäíèêîâ. Ïðåäïðèíèìàåò Âèëüê è àíàëèç ëàãåðíîé ñèñòåìû, çàâåðøàÿ åãî âïîëíå îïòèìèñòè÷íûìè âûâîäàìè: Çàäà÷è íåìåöêèõ ëàãåðåé – óíè÷òîæåíèå óçíèêîâ, çàäà÷è æå ñîâåòñêèõ ëàãåðåé áûëè ñàìûìè ðàçíûìè: ñòðîèòåëüñòâî êàíàëà èëè æåëåçíîé äîðîãè, äîáû÷à çîëîòà, ñâèíöà, óðàíà. À êðîìå òîãî, ëàãåðü ëàãåðþ ðîçíü, è âàëèòü èõ âñå â îäíó êó÷ó – àáñóðä: íà Ñîëîâêàõ áûëè äâå òåàòðàëüíûå òðóïïû, êàìåðíûé îðêåñòð, ìóçåé, èçäàâàëèñü æóðíàëû è êíèãè. Íèêîëàé Âèíîãðàäîâ íàïèñàë çäåñü ôóíäàìåíòàëüíûé òðóä î êàìåííûõ ëàáèðèíòàõ, Ïàâåë Ôëîðåíñêèé îðãàíèçîâàë íàó÷íûå ýêñïåäèöèè íà áëèçëåæàùèå îñòðîâà è âåë ëàáîðàòîðíûå èññëåäîâàíèÿ áåëîìîðñêèõ âîäîðîñëåé, à Äìèòðèé Ëèõà÷åâ, áóäóùèé àêàäåìèê, àíàëèçèðîâàë áëàòíîé æàðãîí; íà Áåëîìîðêàíàëå òîæå ðàáîòàë òåàòð è áûë ñèìôîíè÷åñêèé îðêåñòð (ãäå èãðàëà ïåðâàÿ ñêðèïêà Âåíñêîé ôèëàðìîíèè), à ëàãåðíàÿ ãàçåòà „Ïåðåêîâêà” èìåëà 3 750 êîððåñïîíäåíòîâ. Ïðèðàâíèâàíèå ñîâåòñêèõ ëàãåðåé ê íåìåöêèì çàòåìíÿåò ðóññêèé ãåíåçèñ ïåðâûõ, ïîäìåíÿÿ åãî óíèâåðñàëüíûì (è â îïðåäåëåííîì ñìûñëå àáñòðàêòíûì) ïîíÿòèåì „òîòàëèòàðèçì”. (ñ. 58–59)

È äàëåå: Ýòî íå ïðåóìåíüøàåò – åñòåñòâåííî – êîøìàðà ñîâåòñêèõ ëàãåðåé, íå îïðàâäûâàåò èõ ñóùåñòâîâàíèÿ. Ïðîñòî ñìåðòü ðàáîâ áûëà ïîáî÷íûì ýôôåêòîì [âûäåëåíî íàìè. – Ò.Ë.], ñëåäñòâèåì íåîáû÷íûõ óñëîâèé òðóäà è îáû÷íîé ñîâåòñêîé áåçàëàáåðùèíû. (ñ. 60)

Íå áóäåì êîììåíòèðîâàòü âûâîä: îí äîñòàòî÷íî êðàñíîðå÷èâ ñàì ïî ñåáå. Íàïîìíèì òîëüêî, ÷òî î „÷óäåñàõ êóëüòóðû â íåñêîëüêèõ êèëîìåòðàõ îò ïå÷åé” â ñâîå âðåìÿ ïèñàë ñîîòå÷åñòâåííèê Âèëüêà Ò. Áîðîâñêèé â ðàññêàçå Ó íàñ â Àóøâèöå. È óæå îäíà ýòà îãîâîðêà – „â íåñêîëüêèõ êèëîìåòðàõ îò ïå÷åé” – íåñëà â ñåáå îöåíî÷íûé ñìûñë, àäåêâàòíûé „òðàãè÷åñêîìó ôàðñó” (Â. Øàëàìîâ) ëàãåðíîãî áûòà. Ñð. òàêæå ðåïëèêó Âèëüêà î ïàïèðîñàõ ìàðêè „Îñâåíöèì” èëè „Òðåáëèíêà”, ïðîöèòèðîâàííóþ íàìè âûøå.

Tatiana Loshakova

112

Êâèíòýññåíöèåé èäåé, êîòîðûå ñâèäåòåëüñòâóþò îá àíàõðîíè÷íîñòè ìûøëåíèÿ ïèñàòåëÿ-ïóòåøåñòâåííèêà, ñòàíîâèòñÿ, íà íàø âçãëÿä, åãî ïðîñòðàííûé äèàëîã ñ åäèíîìûøëåííèêîì – ïåòðîçàâîäñêèì õóäîæíèêîì Áîðèñîì Àêáóëàòîâûì (Äîì íàä Îíåãî). Ïðèâåäåì íåñêîëüêî íåáîëüøèõ ôðàãìåíòîâ, èìåþùèõ õàðàêòåð òåçèñîâ, èç âûñêàçûâàíèé Âèëüêà î „ðóññêîì ìóæèêå”: ß ñ÷èòàþ, ÷òî ðàáàì, òî åñòü ëþäÿì ñ ìåíòàëüíîñòüþ íåâîëüíèêà, ïðåäíà÷åðòàí ðàáñêèé òðóä. [...] ß ïðèåõàë â Ðîññèþ ïÿòíàäöàòü ëåò òîìó íàçàä ñòîðîííèêîì äåìîêðàòèè è âñåõ ãðàæäàíñêèõ ñâîáîä, à óåçæàþ êàê òðèáóí ðàáñòâà è ëàãåðåé òðóäà15.

Ñëó÷àéíû ëè òàêîãî ðîäà ñóæäåíèÿ? Íàäî äóìàòü, íåò. Âî-ïåðâûõ, îíè ëåéòìîòèâíû: ïîâòîðÿþòñÿ â Âîëîêå, âîçíèêàþò â Äîìå íàä Îíåãî. Âîâòîðûõ, Âèëüê íå ñ÷èòàåò çàçîðíûì ïðèçíàâàòüñÿ â ñëåäóþùåì: Íåäàâíî îí [íà÷àëüíèê Êàíàëà Ìèõàèë ßêîâëåâè÷ Àìèãóä – Ò.Ë.] ñëûõàë ìîå èíòåðâüþ ïèòåðñêîìó ðàäèî, è åìó î÷åíü ïîíðàâèëñÿ ïàðàôðàç äå Êþñòèíà, ÷òî ÿ ïðèåõàë â Ðîññèþ ïðîòèâíèêîì ðàáñêîãî òðóäà, íî, ïðîæèâ òóò âîñåìü ëåò, ïîðàñòåðÿë óâåðåííîñòü, ÷òî ëèáåðàëüíûé ïóòü ëó÷øå (ñ. 121); Ðîññèè íóæíà ïðîñâåùåííàÿ äèêòàòóðà16.

Ïðåäñòàâëÿåòñÿ, ÷òî çäåñü óìåñòíî áûëî áû âñïîìíèòü î „ðóññêîé òðîïå”, ïðîëîæåííîé â êîíöå 1950-õ òîãäà åùå ìîëîäûì êîëóìáèéñêèì æóðíàëèñòîì Ã.Ã. Ìàðêåñîì. Íå äâàäöàòü ëåò, à äâàäöàòü äíåé ïðîâåë Ìàðêåñ â ñòðàíå, êîòîðàÿ áåñêîíå÷íî åãî óäèâëÿëà: íåîáúÿòíîé òåððèòîðèåé, „ñîâåòñêîé ãîòèêîé” â àðõèòåêòóðå Ìîñêâû, „ñóìàñøåäøèì”, íè â ÷åì íå çíàâøèì ìåðû íàðîäîì. Íî áîëåå âñåãî èíòåðåñîâàëî Ìàðêåñà òî, êàê ïîâëèÿëè íà ñîçíàíèå ëþäåé îïûò, ïîëó÷åííûé ïðè òîòàëèòàðíîì ðåæèìå, è ñîçäàííûå ýòèì ðåæèìîì ìèôû. Îá ýòîì, â ÷àñòíîñòè, îí ðàçìûøëÿë â ðåïîðòàæå 22 400 000 êâàäðàòíûõ êèëîìåòðîâ áåç åäèíîé ðåêëàìû êîêà-êîëû17, âîøåäøåì ïîçæå â ñåðèþ ïóáëèöèñòè÷åñêèõ ñòàòåé Äâàäöàòü äíåé çà „æåëåçíûì çàíàâåñîì”. Òàê ñîçäàâàëñÿ ïðåä-òåêñò 15 16

Ì. Wilk, Dom nad Oniego, ñ. 169. Ì. Ëåîíòüåâà, Ì. Âèëüê, Ðîññèþ íàäî èçó÷àòü ÷åðåç ìîíàñòûðü (èíòåðâüþ), [online] Èçâåñòèÿ.Ðó, 31.01.03 . 17 Ã.Ã. Ìàðêåñ, 22400000 êâàäðàòíûõ êèëîìåòðîâ áåç åäèíîé ðåêëàìû êîêà-êîëû, „Ëàòèíñêàÿ Àìåðèêà” 1988, ¹ 3–4.

Ìèô è ðåàëüíîñòü â ñåâåðíîé ïðîçå Ìàðèóøà Âèëüêà

113

çíàìåíèòîãî ðîìàíà Ìàðêåñà Îñåíü ïàòðèàðõà, êîòîðûé íàïðàâëåí ïðîòè⠄çàìîðàæèâàþùåãî ìûøëåíèå ìèôà” (Ã. Ìàðêåñ). Ìàðèóø Âèëüê Ðîññèþ „ïåðåæèë”, çàãëÿíóë ⠄åå ãëàçà”. Ñîñòðàäàåò ëè îí åé? Ïðîíèêñÿ ëè åå áåäàìè? Èëè ôðàçà „ðóññêèé ïèñàòåëü, ïèøóùèé ïî-ïîëüñêè” îñòàëàñü âñåãî ëèøü åùå îäíèì ýôôåêòíûì øòðèõîì â ñàìîõàðàêòåðèñòèêå àâòîðà „ñåâåðíûõ çàïèñîê”? Âîïðîñû ðèòîðè÷åñêèå. Streszczenie Mit i realnoœæ w pó³nocnej prozie Mariusza Wilka Mariusz Wilk, autor dokumentalno-artystycznej prozy (Wilczy notes, 1998; Wo³oka, 2005; Dom nad Oniego, 2006), stara siê obiektywnie opowiedzieæ o wspó³czesnej pó³nocnej Rosji. Jednak¿e zadanie to nie zawsze realizowane jest pomyœlnie. W jego ksi¹¿kach wyraŸnie ujawniaj¹ siê stereotypy w postrzeganiu z³o¿onoœci historycznej tego kraju, a w szczególnoœci mit o umi³owaniu przez rosyjski naród niewolnictwa, o rosyjskim pijañstwie. W artykule podjêto próbê przyjrzenia siê, jak polski pisarz interpretuje „czarne” mity Rosji, jak rozk³ada ideowo znacz¹ce akcenty.

Summary Myth and reality in M. Wilk’s northern prose Mariusz Wilk, the author of documentary fiction on the Russian North (The Journals of a White Sea Wolf, 1998; Portage, 2005; A House by the Oniego, 2006), undertakes the task to narrate the story of the present-day Russia in an unbiased, non-stereotyped manner. This mission, however, is not always successfully accomplished. The author’s books reflect historically preexisted stereotypes in the perception of Russia; such as the myth of the Russian people’s yearning for submission and the myth of Russian hard drinking. The article attempts at investigating the way in which the “dark” Russian myths are interpreted by the Polish writer, as well as some of the most meaningful emphases that are observed in these interpretations.

114

Tatiana Loshakova

i fikcja w autobiograficznych trylogiach emigracyjnych Eduarda Limonowa UWM w Prawda Olsztynie Acta Polono-Ruthenica XVII, 2012 115 ISSN 1427-549X

Robert Bieliñski Olsztyn

Prawda i fikcja w autobiograficznych trylogiach emigracyjnych Eduarda Limonowa Nazwisko Limonow wci¹¿ wzbudza u wielu polskich badaczy niesmak, wrêcz niechêæ1. W du¿ej mierze krytyka i œrodowisko czytelników skupiaj¹ sw¹ uwagê na tym, co zewnêtrzne (postêpowanie bohatera), mniej natomiast na tym, co wewnêtrzne (przyczynowoœæ jego zachowañ, rozwa¿ania, podteksty myœlowe bohatera i s³owne narratora). A postaæ Ediczki (alter ego Limonowa) jest niezwykle interesuj¹ca i zajmuj¹ca, a tym samym zas³uguje na odrêbne i bardziej gruntowne opracowanie. Sam Limonow, „skandalista co siê zowie, [...] pisarz i twórca literackiej wersji samego siebie – Ediczki”2 w jednym z wywiadów przyznaje: „Âðàãà, ñîïåðíèêà... áîëüøèõ âðàãîâ íàäî öåíèòü. Îíè äàþò... ýòî è åñòü æèçíü, ïîñêîëüêó æèçíü – ýòî êîíôëèêò, à ãäå íåò êîíôëèêòà, òàì íåò íè÷åãî”3. Zatem nie ma i Ediczki. Limonowowski bohater to ucieleœnienie sprzecznoœci, wewnêtrznego niepokoju i konfliktu samego pisarza. Albowiem: „Êðàñîòà íåâîçìîæíà áåç èçâåñòíîãî íàðóøåíèÿ ïðîïîðöèè. Òî åñòü [...] äåôåêòû ïîäðîñòêî⠖ òîëüêî èõ óêðàøàþò”4. Jak konstatuje sam autor w jednym z wywiadów: „Ãëóïîñòü, ÷òî ëèäåð [bohater – R.B.] äîëæåí áûòü êàê òîëïà. Íè÷åãî ïîäîáíîãî. Îí äîëæåí áûòü äàëåêî âïåðåäè òîëïû, âûøå íàìíîãî, ãäå-òî ëåâèòèðîâàòü, êàê ìèíèìóì íà äåñÿòêè ëåò âïåðåä, à ëó÷øå – è áîëüøå è âèäåòü, è ïîíèìàòü”5. W innym miejscu podkreœla: „To s¹ w³aœnie moi bohaterowie. Ja stawiam na aktywnych i kreatywnych ludzi”6.

1

Szerzej o tym: L. Suchanek, Parias i heros. Twórczoœæ Eduarda Limonowa, Kraków 2001, s. 252. 2 M. Sendecki, Misterny bluzg, „Przekrój” z 5 maja 2005, s. 88. 3 Ãîëîñ âîæäÿ, [w:] Ý. Ëèìîíîâ, Áóòûðñêàÿ-Ñîðòèðîâî÷íàÿ èëè Ñìåðòü â àâòîçýêñå, Ìîñêâà 2005, s. 67. 4 Ibidem, s. 71. 5 Ibidem, s. 81. 6 Cyt. za: M. Kacewicz, Limonow: wspó³czesna powieœæ ju¿ zdech³a, „Dziennik” z 28 sierpnia 2006, s. 30.

Robert Bieliñski

116

Podczas pobytu Eduarda Limonowa na Zachodzie na ³amach prasy emigracyjnej ukaza³o siê kilka jego wierszy, pod koniec 1979 r. pierwszy tomik poezji zatytu³owany Rosyjskie, a dwa lata póŸniej zbiorek Troje7. Nie przynios³y one jednak pisarzowi rozg³osu, a w rezultacie Limonow nabra³ w¹tpliwoœci co do swojej dalszej drogi twórczej. Do tego dosz³y pora¿ki w ¿yciu osobistym – zdrada, a nastêpnie rozstanie z ¿on¹. Niesprawiedliwoœæ systemu i niew³aœciwe jego funkcjonowanie, z³udne pojmowanie wolnoœci i brak tolerancji w stosunku do przybyszy rodzi³y krytycyzm wobec Ameryki. Wyrazem frustracji pisarza sta³ siê kontrowersyjny ze wzglêdu na sw¹ niecenzuraln¹ leksykê utwór To ja – Ediczka (1976). Jêzyk, jak i tematyka utworu wyda³y siê wydawcom na tyle szokuj¹ce, ¿e trudno by³o go opublikowaæ tak Ameryce, jak i w rosyjskich krêgach emigracyjnych8. Dopiero w 1980 r. ukaza³ siê francuski przek³ad pod zmienionym tytu³em: Poeta rosyjski kocha du¿ych Murzynów (Le poète russe aime les grands nègres)9. W 1983 r. na ³amach nowojorskiego „Random House” pojawi³a siê tak¿e angielska wersja utworu: It’s me, Eddie10. Limonow jako jeden z pierwszych zerwa³ z konwenansami obyczajowoœci radzieckiej11. Uczyni³ to poprzez szokuj¹cy mat. Ów „nieliteracki” jêzyk to uliczny, prosty, naturalny jêzyk, bez dodatków pruderii i szlifów literackich. Jak sam mówi: „Îòêðîâåííî íå çíàþ... íî çíàþ, ÷òî îáíàæàòü ïëîòü – ýòî åù¸ íå òàê ñòðàøíî. Îáíàæàòü äóøó... ýòî íåìíîãî õóæå. ß äóìàþ, â êàêîé-òî ñòåïåíè, êàæäûé, êòî ïèøåò, òâîðèò [...]. Êîãäà ÿ ïèøó, ÿ çíàþ, ÷òî ïèøó äëÿ ñåáÿ... íî â òî æå âðåìÿ ÷óâñòâóþ, ÷òî êòî-òî çà ìíîé ïîäãëÿäûâàåò... è ÿ óæå ïèøó, îáðàùàÿñü ê íåìó... [ïîäãëÿäûâàþùåìó – R.B.]”12. Jedn¹ z charakterystycznych cech emigracji rosyjskiej sta³o siê d¹¿enie do wyjaœnienia, usprawiedliwienia faktu przebywania poza krajem. Literatura ðóññêîãî çàðóáåæüÿ, nie wy³¹czaj¹c samego Limonowa, to utwory napisane w ekstremalnej sytuacji „szoku kulturowego”13. Ludzie pisz¹cy w danej chwili prozê, poezjê, dramat nie czynili tego wcale na skutek rozstania z krajem i jego jêzykiem, lecz dlatego, i¿ rych³o i bezwzglêdnie zostali wyparci przez inn¹, zupe³nie 7 8

S³ownik pisarzy rosyjskich, pod red. F. Nieuwa¿nego, Warszawa 1994, s. 220. T. Klimowicz, Przewodnik po wspó³czesnej literaturze rosyjskiej i jej okolicach (1917– 1996), Wroc³aw 1996, s. 500. O Limonowie oraz jego publikacjach w periodykach lat 80.–90. patrz: J. Mianowska, Ïèñàòåëè ðóññêîãî çàðóáåæüÿ (òðåòüÿ âîëíà ýìèãðàöèè). Ïðîçà: Áèáëèîãðàôè÷åñêèé óêàçàòåëü, Bydgoszcz 1995, s. 25–26. 9 Cytujê za: L. Suchanek, Parias..., s. 23. 10 E. Limonov, It’s me, Eddie. A fictional memoir, New York 1983. 11 J. Smaga, Narodziny i upadek imperium. ZSRR 1917–1991, Kraków 1992, s. 17. 12 Cyt. za: Ä. Ãëýä, Áåñåäû â èçãíàíèè. Ðóññêîå ëèòåðàòóðíîå çàðóáåæüå, Ìîñêâà 1991, s. 283. 13 Ô. Áóñëàêîâà, Ëèòåðàòóðà ðóññêîãî çàðóáåæüÿ, Ìîñêâà 2005, s. 22.

Prawda i fikcja w autobiograficznych trylogiach emigracyjnych Eduarda Limonowa

117

now¹ kulturê. St¹d te¿ podwy¿szone zainteresowanie tym, by porównaæ, skontrastowaæ dwa œwiaty: pozostawion¹ ojczyznê i ten kraj, w którym autor obecnie przebywa. Zderzenie z zachodni¹ obyczajowoœci¹ powodowa³o czêsto oszo³omienie, ale i nie tylko. Niektórzy usi³owali wkupiæ siê w zasta³¹ mentalnoœæ i tradycjê, a w tej kwestii byli bezlitoœni, czêsto nie przebierali w œrodkach. Limonow poprzez s³ownictwo, jakiego u¿ywa³ w utworach, sta³ siê tego najlepszym przyk³adem. To ja – Ediczka wywo³a³ gor¹ce spory i dyskusje. Krytycy wyœmiewali utwór, nazywaj¹c go literatur¹ bruku i patologii14. Jednak obok przeciwników takiego rodzaju twórczoœci znaleŸli siê i tacy, którzy uwa¿ali ksi¹¿kê Limonowa za wybitne dzie³o literatury emigracyjnej, za szczytowe osi¹gniêcie piœmiennictwa rosyjskiego, ukazuj¹ce realnego cz³owieka z jego naturalnymi zachowaniami15. Warto zwróciæ uwagê na podobieñstwo imienia i nazwiska autora oraz bohatera. Zachodz¹cy miêdzy nimi zwi¹zek psychiczny, jak te¿ zbie¿noœæ biografii pozwalaj¹ badaczom ³¹czyæ te dwie postaci. Andriej Szata³ow stanowczo stwierdza, ¿e ksi¹¿ka dobitnie ukazuje ¿ycie autora „w tej diabelskiej emigracji amerykañskiej”, dodaj¹c przy tym, i¿ pomimo autobiograficznoœci utworu Limonow nie jest lustrzanym odbiciem swojego bohatera16. Jednak dokonuj¹c nawet najbardziej wnikliwej analizy tekstów, nie mo¿emy tego stanowczo stwierdziæ. Doszukuj¹c siê podobieñstw miêdzy Ediczk¹ i Eduardem, nie jesteœmy w stanie stanowczo rozgraniczyæ faktów od fikcji. Wiele w¹tków ¿ycia twórcy tej prozy znajduje odzwierciedlenie w fabule. Wiadomo jednak, ¿e ka¿dy tekst literacki w mniejszym lub wiêkszym stopniu oddaje zarówno obraz realnego œwiata, jak i œwiata wymyœlonego, fikcyjnego. Nie ma dzie³a, które nie odnosi³oby siê do jakichœ elementów realistycznego œwiata – nawet, gdy prezentuje œwiat wyobra¿ony. Nale¿y zatem podkreœliæ, i¿ ksi¹¿ki Limonowa nie do koñca s¹ autobiograficzne. Mimo to mo¿na pokusiæ siê o stwierdzenie, i¿ Limonow-autor i Limonow-bohater (podobnie rzecz ma siê w kolejnych ksi¹¿kach) nie mog¹ istnieæ odrêbnie. Ich postêpowanie i tok myœlenia tak silnie nak³adaj¹ siê na siebie, ¿e niemo¿liwe staje siê zupe³ne rozgraniczenie ich na dwie zupe³nie odrêbne osoby. Zbyt silnie s¹ ze sob¹ powi¹zani. Autor w wielu sytuacjach uto¿samia siê ze swoim bohaterem, uczestniczy w jego ¿yciu codziennym i antroposferze, analizuje i decyduje za niego. Raz odczuwa ból, pora¿kê, rozczarowanie, innym 14 15

È. Ñèíÿâèí, Êóïèòå Åäè÷êó!, „Russica” 1981, nr 9, s. 25. L. Suchanek, Eduard Limonow – „Parias literatury rosyjskiej”, [w:] Realiœci i postmoderniœci. Sylwetki wspó³czesnych rosyjskich pisarzy emigracyjnych, pod red. L. Suchanka, Kraków 1997, s. 128. 16 A. Øàòàëîâ, Âåëèêîëåïíûé ìàíäàðèí, [w:] Ý. Ëèìîíîâ, Ýòî ÿ – Ýäè÷êà, Ìîñêâà 1991, s. 11.

118

Robert Bieliñski

razem – zadowolenie i satysfakcjê. Czêsto pyta i oczekuje odpowiedzi. Pije, przeklina, po czym opisuje wszystko w swym dzienniku, tworz¹c w ten sposób sw¹ kolejn¹ powieœæ. Jak konstatuje: „Ëèìîíîâ, çíà÷èò, ýòî è ãåðîé, è àâòîð. Àâòîáèîãðàôè÷åñêèå ïðèåìû áûëè âàæíû äëÿ ìåíÿ ïðè ïîêàçå ýïîõè, ñðåäû. Íàïðèìåð, â ðîìàíå Ó íàñ áûëà âåëèêàÿ ýïîõà ìàëåíüêèé ñûí ëåéòåíàíòà Ýäèê òîëüêî ïðåäëîã, ÷òîáû ïîêàçàòü âðåìÿ êîíöà 40-õ. À Ìîëîäîé íåãîäÿé – ýòî Ýäè÷êà â Õàðüêîâå 60-õ. [...] ñòðàíà ÷åðåç ãåðîÿ, ýòî ýïîïåÿ17. Osobowoœæ Limonowa rzeczywiœcie ma jakby dwa wymiary. Z wywiadów, jakich udziela³, wiadomo, ¿e w Ameryce czêsto siê upija³, by zapomnieæ o zdradzie ¿ony i nieprzychylnoœci ludzi. Bohater powieœci powiela tê postawê, a jego historia splata siê z losem samego autora. Zdaniem wielu czytelników ¿ycie prywatne pisarza znajduje odzwierciedlenie w ksi¹¿kach, tym samym doszukuj¹ siê w nich oczywistych rozwi¹zañ i odpowiedzi. Wiktor Jerofiejew zauwa¿a, ¿e to bohater sp³odzi³ i „doskonali” swojego autora: „Ëèìîíîâñêèé ãåðîé ïîðîäèë ñâîåãî àâòîðà. Íà÷àëàñü èãðà ðåàëüíîãî Ëèìîíîâà ñ ðåàëüíûì çëîì, èãðà ñ êðîâüþ”18. Zdawaæ by siê mog³o, ¿e tym samym Limonow zatraci³ kontrolê nad tym, w którym momencie opisuje swoje przygody, a w którym mówi i dzia³a wymyœlona osoba. Fikcja doœæ czêsto przeplata siê z rzeczywistoœci¹. Lepiej oceniono kolejn¹ powieœæ Limonowa pt. Dziennik pechowca. Najpierw du¿e jej fragmenty ukaza³y siê w 1978 r. w paryskim piœmie „Echo”, zaœ pe³ne wydanie dopiero w 1982 r. Pary¿u19. Ten intymny i bardzo osobisty dziennik: „ïîëó÷àåòñÿ èç ðÿäà çàïèñîê êàñàþùèõñÿ ðàçíûõ ïðîáëåì è äèôôåðåíöèðîâàííûõ ïî-íàñòîÿùåìó, ñâÿçàííûõ òî÷íî ñ äàííûì ïîëîæåíèåì àâòîðà”20. Bohater Dziennika pechowca jest tak jak Ediczka „rozbitkiem ¿yciowym” i nieudacznikiem. Nosi zreszt¹ takie samo imiê. Forma dziennika pozwala na rekonstruowanie i zestawienie osobowoœci autora i bohatera. Intymny i bardzo osobisty charakter pamiêtnika w sposób lapidarny i treœciwy charakteryzuje Ediczkê ¿yj¹cego w Nowym Jorku, mieœcie niesprawiedliwoœci spo³ecznej, mieœcie-symbolu z³a „przepo³owionym” na œwiat bogatych i biednych. Wspóln¹, a zarazem w³aœciw¹ nazw¹ dla owego stanu rzeczy staje siê „antyludzka cywilizacja”21, cywilizacja, a wiêc spo³eczeñstwo i kultura oparte na pozornej autonomii. 17 18 19

Cyt. za: À. Âàíäåíêî, Íå ïóòàéòå ìåíÿ ñ Ëèìîíîâûì, „Âçãëÿä è äðóãèå” 1992, nr 12, s. 4. Â. Åðîôååâ, Ðóññêèå öâåòû çëà, Ìîñêâà 2001, s. 20. W. Kasack, Leksykon literatury rosyjskiej XX wieku. Od pocz¹tku stulecia do roku 1996, przek³ad, opracowanie, bibliografia polska i indeks osób B. Kodzis, Wroc³aw 1996, s. 337. 20 À. Æîëêîâñêèé, Ëèìîíîâ íà ëèòåðàòóðíûõ îëèìïèêñ. Î ðàññêàçå Êðàñàâèöà, âäîõíîâëÿþùàÿ ïîýòà, „Ñèíòàêñèñ”, nr 29, s. 151. 21 Okreœlenie L. Suchanka. Patrz: idem, Parias..., s. 117.

Prawda i fikcja w autobiograficznych trylogiach emigracyjnych Eduarda Limonowa

119

Wolnoœæ cz³owieka przybra³a tu tylko postaæ formaln¹, w praktyce natomiast jest skrajnie pozorna i destruktywna. Limonowowski bohater buntuje siê przeciw tej rzeczywistoœci. Jako emigrant ze Wschodu odczuwa g³êbokie rozczarowanie, co w rezultacie zmienia go w ¿yciowego outsidera i kalekê. Ediczka Amerykê porównuje do Babilonu22, który runie, a Nowy Jork jawi mu siê jako Sodoma, „mekka” brudu i zepsucia, gniazdo rozpusty i czczej wolnoœci23. W Pary¿u Limonow z zapa³em przyst¹pi³ do pisania kolejnej opowieœci. Historia jego s³ugi z 1989 r. to ponownie historia Ediczki. Wszystkie trzy utwory sk³adaj¹ siê na tzw. trylogiê amerykañsk¹ (nowojorsk¹)24 i mimo ¿e nie obowi¹zuje w nich zasada chronologii, to najwa¿niejszy jest narrator-bohater o tym samym nazwisku i imieniu – Limonow Edward, Edik, Ediczka, Edi-baby25. Wa¿ny dla trylogii nowojorskiej staje siê wymiar intymnoœci ukazywany poprzez formê – to dzienniki, pamiêtniki, poufne i sekretne wspomnienia bohatera. Nale¿y zaznaczyæ, i¿ podobnie by³o w dziennikach Gogola, Lermontowa, Dostojewskiego czy To³stoja26. ¯adna inna forma prozatorska, prócz dziennika, pamiêtnika czy listu, nie jest w stanie tak dok³adnie oddaæ nastroju i intymnoœci myœli, dosadnie i szczerze przedstawiæ fakty. „Èíà÷å êàê â ïèñüìàõ ãåðîè ðîìàíà [Biedni ludzie – R.B.] âðÿä ëè ìîãëè áû ðàñêðûòü ñâîå ñåðäöå, íàñòîëüêî ðîáêè è çàñòåí÷èâû îíè áûëè...”27. Analogicznie do trylogii amerykañskiej wspólna fabu³a i ten sam bohater charakteryzuj¹ trylogiê rosyjsk¹ vel charkowsk¹. W jej sk³ad wchodz¹: M³ody niegodziwiec, Mieliœmy Wielk¹ Epokê, Wyrostek Sawienko28. Utwory te opowiadaj¹ o wydarzeniach z ¿ycia Ediczki od dzieciñstwa a¿ do osi¹gniêcia przez niego wieku dojrza³ego. Dokonuje siê tu retrospekcja, dziêki której jesteœmy w stanie lepiej poznaæ niektóre fakty. Odtworzenie wydarzeñ i akcja stanowi¹ tu jednoœæ. Obie trylogie Limonowa s¹ w du¿ej mierze powieœciami autobiograficznymi. Mówi¹c o trylogii autobiograficznej, nie sposób nie wspomnieæ o To³stoju czy chocia¿by Gorkim29. Tak¿e Limonow, pisz¹c sw¹ ostatni¹ autobiografiê, 22

L. Suchanek, Eduard Limonow – Parias literatury..., s. 147. Patrz o tym: M. Kr¹piec, Dzie³a, t. X: Cz³owiek i prawo naturalne, Lublin 1993, s. 162. Trylogia amerykañska Ý. Ëèìîíîâà: Ýòî ÿ – Ýäè÷êà, Hamburg 1998; Äíåâíèê íåóäà÷íèêà èëè ñåêðåòíàÿ òåòðàäü, Àìôîðà, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 2002; Èñòîðèÿ åãî ñëóãè, Àìôîðà, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 2003. 25 Î. Êóñòàðåâ, ÝäóàðäÝäèêÝäè÷êà, „Äâàäöàòü äâà”, Òåëü-Àâèâ 1979, nr 8, s. 197. 26 Ðóññêàÿ ëèòåðàòóðà XX âåêà, ïîä ðåä. Â. Êîæèíîâà, Ìîñêâà 2001, s. 493. 27 Ðóññêàÿ ëèòåðàòóðà, ïîä ðåä. Á. Áóðñîâà, s. 219. 28 Trylogia rosyjska Ý. Ëèìîíîâà: Ó íàñ áûëà Âåëèêàÿ Ýïîõà, Âåãðèóñ, Ìîñêâà 1998; Ïîäðîñòîê Ñàâåíêî, Àìôîðà, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 2002; Ìîëîäîé íåãîäÿé, Ñèíòàêñèñ, Ïàðèæ 1986. 29 Ë. Òîëñòîé, Äåòñòâî. Îòðî÷åñòâo. Þíîñòü, Ìîñêâà 1987; Ì. Ãîðêèé, Äåòñòâî. Ñðåäè ëþäåé. Ìîè óíèâåðñèòåòû, Mocêâà 1975. 23 24

120

Robert Bieliñski

pragn¹³ zaprezentowaæ czytelnikowi sw¹ przesz³oœæ i wdro¿yæ w swe ¿ycie w codziennych realiach. Wszystko wskazuje na to, ¿e ukaza³ siê tu jako typowy pisarz-realista: „ýòî âñå-òàêè òðàäèöèîííûé ðåàëèçì, àáñîëþòíî”30. Realizm ten zak³ada nierozerwalnoœæ dzie³ z rzeczywistoœci¹. Pocz¹tek lat piêædziesi¹tych XX wieku to okres realizmu socjalistycznego, którego g³ówne za³o¿enia to: partyjnoœæ, ideowoœæ, skrajny patriotyzm. Nieco inn¹ rolê w rozwoju realizmu socjalistycznego odgrywa³a w czasach stalinizmu „sztuka” totalitaryzmu, która odrzuca³a nawet najdrobniejsze imaginacje suwerennoœci i wolnoœci. Niestety, mia³a charakter z³udny i nieprawdziwy – koloryzowa³a rzeczywistoœæ i by³a oddalona od codziennego ¿ycia (o czym œwiadcz¹ chocia¿by utwory Wasilija A¿ajewa)31. W trylogii rosyjskiej Limonowa mo¿na odnaleŸæ elementy realizmu socjalistycznego – s³aboœæ do wierszy realistycznych, g³oszenie dogmatycznych „¿yciowych” prawd. Brak w niej jednak ewidentnego postulatu komunizmu – heroizmu bohaterów, a tak¿e gotowoœci do budowania „szklanych domów” dla dobra kraju32. Bohater trylogii zaledwie egzystuje, czêsto bez nadziei na lepsz¹ przysz³oœæ. Sam autor ju¿ na pocz¹tku utworu Mieliœmy Wielk¹ Epokê konstatuje: „Ýòà êíèãà – ìîé âàðèàíò Âåëèêîé Ýïîõè. Ìîé âçãëÿä íà íåå”; „ [...] êíèãà äîêóìåíòàëüíà â òîì øèðîêîì ñìûñëå, ÷òî âìåñòå ñ ïîäëèííîé èñòîðèåé ìîåé ïðîñòîé ñåìüè â íåé ñîõðàíåíà è ìèôîëîãèÿ òîãî âðåìåíè”33. Mo¿na jednak poddaæ w w¹tpliwoœæ wiarygodnoœæ tych s³ów. Bohater powieœci to przecie¿ zaledwie kilkuletnie dziecko, postrzegaj¹ce œwiat i percypuj¹ce to, co siê dzieje, w okreœlony i czêsto prymitywny sposób. W postrzeganiu ma³ego Ediczki przewa¿a naiwnoœæ i beztroska, lekkoœæ i brak krytycyzmu. Antroposfera, a wiêc jakby dwa œwiaty – to, co go otacza i to, co ¿yje g³êboko w nim i go modyfikuje, przeobra¿a – czêsto zderzaj¹ siê ze sob¹, tworz¹c subiektywny i bardzo okrojony obraz rzeczywistoœci w oczach ch³opca. Ediczka nie posiada przecie¿ wiedzy o wielu dziej¹cych siê w kraju rzeczach. Œwiat, który go otacza, oddzia³uje na niego – to powa¿ny, dojrza³y mêdrzec, surowy i bezwzglêdny nauczyciel. Dlatego te¿ czy autor Wielkiej Epoki chce tego, czy nie, wizja epoki bêdzie okrojona i nie do koñca obiektywna. W Wyrostku Sawienko Limonowowski bohater dorasta, a wraz z wiekiem zmienia pogl¹dy, dostajemy zatem inny ogl¹d œwiata. „Ýäè-áýáè” – tak najczêœciej nazywa go autor – ma subiektywn¹ wizjê ustroju i w³adzy. Uwa¿a, ¿e jest 30 31 32 33

Ä. Ãëýä, op. cit., s. 276. Szerzej o tym: Historia literatury XX wieku, pod red. A. Drawicza, Warszawa 2002. L. Suchanek, Parias... Ý. Ëèìîíîâ, Ó íàñ áûëà Âåëèêàÿ..., s. 5, 15.

Prawda i fikcja w autobiograficznych trylogiach emigracyjnych Eduarda Limonowa

121

w stanie z kilkoma kolegami-buntownikami zmieniæ œwiat na lepsze. Przynale¿y do podmiejskiej „szpany” (mieszka na peryferiach Charkowa), a jego osiedle – biedne i zapomniane przez Boga miejsce – to siedlisko rodzin robotniczych, gdzie rz¹dzi m³odzie¿ ró¿nych subkultur34. Powieœæ Limonowa zbudowana zosta³a na kontrastach: bogaci – biedni, niewykszta³ceni – inteligenci, z³odzieje – uczciwi, mi³oœæ – zdrada, ból – rozkosz, centrum (panowie) – przedmieœcie (ha³astra). Dysharmonia jednoczeœnie pozwala dok³adniej przyjrzeæ siê g³ównemu bohaterowi, zrozumieæ go. Podobnie jak jego rówieœnicy jest zbuntowanym nastolatkiem, pragn¹cym szybko siê dorobiæ, dlatego te¿ kradnie, k³amie, próbuje narkotyków i seksu, bierze udzia³ w walkach ulicznych band, snuje plany przestêpcze. Zasady moralne i etyczne nie s¹ dla niego istotne. Mimo wszystko coœ go odró¿nia od kolegów, gdy¿ Edi-baby jest romantykiem – mi³oœæ postrzega jako ognisko zaufania, oddania, wiernoœci. Zostaje jednak brutalnie oszukany, prze¿ywa rozczarowanie i podobnie jak w nowojorskiej trylogii nie skrywa bólu i ¿alu do œwiata. Czyni to jednak ma³o tragicznie i ostentacyjnie. Brak mu doœwiadczenia, a jednak pisze wiersze, utwory prozatorskie, pragnie siê kszta³ciæ, wyjechaæ do stolicy, by zacz¹æ tam nowe ¿ycie35. Trzecia czêœæ trylogii to kolejna faza w rozwoju psychicznym i fizjologicznym Ediczki. Limonow zacz¹³ j¹ pisaæ w roku 1982, a skoñczy³ trzy lata póŸniej36. W M³odym niegodziwcu bohater przeobra¿a siê w doros³ego Edwarda, pewnego siebie intelektualistê, który ociera siê o kr¹g ludzi znanych, o rosyjsk¹ bohemê. W przeciwieñstwie do Edi-baby, który pisywa³ wiersze, Edward uwa¿a siê za uznanego i powa¿anego cz³onka artystyczno-literackiej elity. Charkowskie towarzystwo pióra kszta³tuje i inspiruje bohatera, zapoznaje z wielk¹ poezj¹ zarówno rosyjsk¹, jak i œwiatow¹, a tak¿e z dzie³ami wielkich filozofów. Wa¿nym dla rozwoju psychicznego bohatera miejscem staje siê ksiêgarnia „Poezja”, gdzie ksi¹¿ki kupuje niemal ca³a „elita” poetów charkowskich, a on sam zarabia, pracuj¹c jako kolporter prasy lub uliczny sprzedawca podrêczników. Przeobra¿a to œwiatopogl¹d Ediczki, zmienia wyobra¿enie o œwiecie prawdziwych pisarzy. Z biegiem czasu nabiera on przekonania o swej wy¿szoœci, pragnie zatem wyemigrowaæ do prawdziwej mekki twórców sztuki – do Moskwy, a potem êòî çíàåò?37 Dorastaj¹cy Ed doskonale wie, ¿e w Charkowie sam talent nie wystarcza. Tu pisarz mo¿e istnieæ jedynie w nurcie nieoficjalnym i nie ma szans na zaistnie34

À. Êàáàêîâ, 6.03.1994. 35 Ý. Ëèìîíîâ, 36 L. Suchanek, 37 Ý. Ëèìîíîâ,

Ïîäðîñòîê Ñàâåíêî è äðóãèå ïîäðîñòêè, „Ìîñêîâñêèå íîâîñòè” 27.02– Ïîäðîñòîê Ñàâåíêî... Eduard Limonow – Parias literatury..., s. 153. Ìîëîäîé íåãîäÿé..., s. 248.

122

Robert Bieliñski

nie w szerszym œwiecie. Ed-„zbêdny cz³owiek” nie mo¿e znaleŸæ sobie miejsca, nie potrafi siê pogodziæ z marazmem. On musi byæ w ruchu, d¹¿yæ, pragn¹æ, biec pod pr¹d. Pozytywna ocena twórczoœci wystawiona przez kilku moskiewskich literatów mobilizuje bohatera do kszta³cenia siê. Czyta ksi¹¿ki, by w ten sposób rozwin¹æ horyzonty myœlowe i dojœæ do literackiej „w³adzy”38. Doœwiadczenia mi³osne z Ann¹ Rubensztein dostarcz¹ jeszcze innych motywacji i zainspiruj¹ do poœwiêceñ, a tym samym samorealizacji. Przypomina to pojedynek z samym sob¹, mierzenie siê z w³asnymi mo¿liwoœciami i przeznaczeniem. Mo¿na by rzec: bohater-Ediczka, podobnie jak jego rzeŸbiarz-Limonow, nie ma zamiaru rozstaæ siê ze swoim œwiêtym obowi¹zkiem, jakim jest powo³anie do literatury. I nie ma wiêkszego znaczenia, czy przyniesie ono przychylnoœæ, czy krytykê czytelników. Grunt to innoœæ, swoistoœæ i oryginalnoœæ – odrêbnoœæ w przekonaniach i d¹¿eniu do celu. Najwa¿niejsze, by nie przynale¿eæ i nie uto¿samiaæ siê z t³umem39. W tym miejscu warto przywo³aæ s³owa Wiktora Bondarienki: „ß óâåðåí, ìîé äðóã Ýäóàðä Ëèìîíî⠖ ðîæäåí áûë ãåðîåì. Íî íå êàæäîìó ãåðîþ äàíî âîïëîòèòüñÿ. Áûâàþò âðåìåíà íåãåðîåâ, êîãäà â ñâîåé ñòàáèëüíîñòè íè íàðîäó, íè ãîñóäàðñòâó ãåðîè÷åñêèå ïîäâèãè íå íóæíû. Ãåðîè óõîäÿò â ñïîðò, â èñêóññòâî, â ñìåðòåëüíûå èãðû. Íî ñòðàíà áåç ãåðîåâ íà÷èíàåòñÿ ðàçëàãàòüñÿ. Ìîæåò áûòü, è Ñîâåòñêèé Ñîþç ïîãèá ïîòîìó, ÷òî âåñü ïîñëåäíèé ïåðèîä ãåðîè íå áûëè âîñòðåáîâàíû. Íå áûë âîñòðåáîâàí â òî âðåìÿ è Ýäóàðä Ëèìîíîâ, áóíòàðü èç ïðîâèíöèè. Ïîòîìó îí è åçäèò ïî âñåìó ñâåòó â ïîèñêàõ ñàìîãî ñåáÿ”40. Zarówno w trylogii rosyjskiej, jak i amerykañskiej Eduard Limonow (emigrant-realista) ukazuje cz³owieka rozczarowanego œwiatem, zawiedzionego i nie mog¹cego siê odnaleŸæ w rzeczywistoœci, w której musi (Rosja) lub chce ¿yæ (Ameryka). Nieustaj¹cy bunt towarzyszy bohaterowi do koñca. Ci¹g³a ucieczka jest w³aœciwie poszukiwaniem celu, pragnieniem odnalezienia siê w œwiecie. Ediczka nie tyle przed czymœ ucieka, ile czegoœ szuka. Poszukuje miejsca, œrodowiska, w którym siê odnajdzie, a jego egzystencja nabierze sensu. Pragnie zaistnieæ, byæ zauwa¿onym i docenionym. Ale póki co mo¿e liczyæ tylko na siebie. Otaczaj¹ce go œrodowisko nie akceptuje bowiem jego pogl¹dów, a wrêcz stanowczo je odrzuca. Ediczka toczy walkê ze œwiatem, staj¹c siê przez to odrzucony, nieprzydatny i zbêdny. Jednoczeœnie odseparowuje siê od ludzi, przyjmuj¹c tym samym cechy outsidera41. 38 39 40 41

T. Klimowicz, op. cit., s. 499. Ý. Ëèìîíîâ, Ïîäðîñòîê Ñàâåíêî... Â. Áîíäàðåíêî, Ðîæäåí ãåðîåì, [online] . A. Æîëêîâñêèé, Áóíò „ìàëåíüêîãî ÷åëîâåêà”, „Îãîí¸ê” 1991, nr 41, s. 14.

Prawda i fikcja w autobiograficznych trylogiach emigracyjnych Eduarda Limonowa

123

Przepe³nionego gniewem i gorycz¹ bohatera cechuje niskie poczucie odpowiedzialnoœci, dlatego te¿ nie pogardzi on ¿adn¹ okazj¹, by móc jeszcze lepiej poznaæ siebie, tak¿e poprzez kontakty seksualne z mê¿czyznami. Z natury heteroseksualny Ediczka uczy siê czerpaæ przyjemnoœæ z zachowañ, które zapewniaj¹ mu olbrzymi¹ dawkê emocji, jak np. sadomasochizm i transwestytyzm. To osoba borykaj¹ca siê z brakiem zrozumienia za strony spo³eczeñstwa ze wzglêdu na skandaliczne zachowania i inn¹ orientacjê seksualn¹. Jednak to „inne ¿ycie” niesie nie tylko inspiracje, ale te¿ jest pe³ne niepewnoœci. Limonowowski bohater ma niewiele wspólnego z modelem wykszta³conym przez tradycjê i kulturê literack¹. Jest osob¹ ekspresywn¹, dzia³aj¹c¹ pod wp³ywem chwili, wybuchow¹ i gwa³town¹, awanturnikiem szukaj¹cym korzyœci we wszystkim, co robi. Jednoczeœnie g³êboko pragnie prawdziwej mi³oœci, zaakceptowania, zrozumienia, przygarniêcia i dotyku bliskiej osoby, lecz tylko na chwilê. Mo¿na zatem przypuszczaæ, ¿e Ediczka ¿yje „na próbê”, tylko dlatego, ¿e musi. G³ówne wartoœci i dewizy ¿yciowe staj¹ siê zaprzeczeniem prawdziwych wewnêtrznych priorytetów i pragnieñ. Ediczka jest inny, bo œwiat, w którym siê wychowa³, zmusi³ go do tego, by przywdziaæ maskê. Zaszczepi³ w nim nieustaj¹cy bieg przed siebie (donik¹d), niepokój przed samotnoœci¹. Jego zdaniem zmiana otoczenia wymaga nowych form myœlenia i dzia³ania. Dlatego te¿ nieustannie trzeba zmieniaæ siê jak kameleon, przystosowuj¹c do otoczenia. Ediczka cierpi, wije siê z bólu, a w seksie szuka ukojenia i akceptacji. Ma³o kto jednak chce go rozumieæ i s³uchaæ. Taki cz³owiek budzi lêk, jest trudny do zrozumienia42. Na ³amach szeœciu ksi¹¿ek Limonowa czêsto pojawiaj¹ siê przemyœlenia Ediczki, a tak¿e rozwa¿ania i podpowiedzi narratora, maj¹ce za zadanie wyjaœnienie z³o¿onoœci i skomplikowanej osobowoœci bohatera. Przygl¹daj¹c siê Ediczce, niejednokrotnie traci siê pewnoœæ, czy to autor, czy te¿ bohater utworu. Czêsto odnosi siê wra¿enie, ¿e Limonow staje siê swym bohaterem, ¿e to jego krzyk s³ychaæ na kartach powieœci. Krytyka bez wiêkszych w¹tpliwoœci uzna³a obie trylogie za autobiograficzne: „Ïèñàòåëü, êîòîðûé õîòåë ïîíÿòü è ðàçãðûçòü ñâîåãî ãåðîÿ, ñàì ñòàë èì”43. Tego samego zdania jest tak¿e Limonow: „Åñëè ÿ ãîâîðþ Ëèìîíîâ, òî åñòü è ãåðîé è àâòîð”44. W jednym z wywiadów, na pytanie, czy nie wstydzi siê tego, co napisa³ o sobie na emigracji,

42

2004.

43 44

Patrz: Ýðîòèçì áåç áåðåãîâ. Ñáîðíèê ñòàòåé è ìàòåðèàëîâ, ñîñò. Ì. Ïàâëîâà, Ìîñêâà Í. Öèìáàëèñòåíêî, Ýòî òû –Ýäè÷êà, „Ïîäúåì”, Âîðîíåæ 1997, nr 8/9, s. 67. Cyt za: ibidem.

124

Robert Bieliñski

ripostuje: „ß íå ïèøó íè÷åãî î ñâîåé ëè÷íîé æèçíè. Ìåíÿ çîâóò Ýäóàðä Âåíèàìèíîâè÷ Ñàâåíêî. Ëèìîíî⠖ ýòî ôèêöèÿ. Ïîëó÷èëîñü íåìíîãî íåóêëþæå, íî êîãäà ÿ ïèñàë ñâîè êíèãè çà ãðàíèöåé, åäâà ëè ãîðñòêà ëþäåé òàì çíàëà ÷òî åñòü òàêîé Ýäóàðä Ëèìîíîâ. Ñàâåíêî æèâåò ñåáå, íåâçèðàÿ íà Ëèìîíîâà. Ýòî äåëîâîé, ïðàãìàòè÷íûé, ýíåðãè÷íûé ÷åëîâåê òâåðäûõ ïðèâû÷åê, ïðàâèë è ñòàðîìîäíûõ óáåæäåíèé”45. Chyba zupe³nie nieœwiadomie uda³o siê mu „oszukaæ” czytelników, którzy nie umiej¹ odró¿niæ obu Limonowów. Tym samym autor i bohater ksi¹¿ek staj¹ siê dla nich jedn¹ osob¹, jednym bohaterem. Autora nawet to cieszy. Kontrowersyjnoœæ i odmiennoœæ – to pomaga w zdobyciu jeszcze wiêkszej s³awy. Pisarz uwa¿a, ¿e jego utwory s¹ bardzo cenne i ¿e ich wartoœæ dostrze¿e przysz³e pokolenie. Twierdzi, ¿e jego wysi³ek twórczy jest nie do przecenienia, tyle ¿e w Rosji nigdy nie umieli go doceniæ: „Îíè ìåíÿ íå ëþáÿò. Íó, òàê ýòèì ãîðäèòüñÿ íàäî. Ìíîãèõ íå ëþáèëè, êàê ðàç ñàìûõ ëó÷øèõ, âîò, ÷òî äîêàçûâàåò èñòîðèÿ”46. Limonow lubi swoj¹ sytuacjê, wyszukuje kontrowersyjne opinie na swój temat, gdy¿ uwa¿a, ¿e byæ „innym” pisarzem to byæ pisarzem ciekawym, zajmuj¹cym, dlatego za wszelk¹ cenê chce „âñå ðîâíî îñòàòüñÿ àóòñàéäåðîì”47.

Ðåçþìå Ïðàâäà è âûìûñåë â àâòîáèîãðàôè÷åñêèõ ýìèãðàöèîííûõ òðèëîãèÿõ Ýäóàðäà Ëèìîíîâà Ýäóàðä Ëèìîíî⠖ „ñêàíäàëèñò”, êàê ïðèíÿòî î íåì äóìàòü è ãîâîðèòü, óæå â ñâîåì ðîäíîì Õàðüêîâå ïèøåò øîêèðóþùèå ìåëêèå ñî÷èíåíèÿ, ñòèõè. Ðàçíîãëàñèå è íåóäîâëåòâîðåíèå îò òåêñòîâ áûñòðî ðàñïðîñòðàíÿåòñÿ ñðåäè ÷èòàòåëåé.  ñëåä çà ýòèì èäåò íàïèñàííàÿ óæå â ýìèãðàöèè òðèëîãèÿ Ýòî ÿ – Ýäè÷êà, Äíåâíèê íåóäà÷íèêà, Èñòîðèÿ åãî ñëóãè, â êîòîðóþ Ëèìîíîâ âáðàñûâàåò íåöåíçóðíóþ ëåêñèêó âìåñòå ñ íåïðèñòîéíûì ïîâåäåíèåì ñâîåãî ãåðîÿ. Ýòî îïÿòü øîêèðóåò ïóáëèêó ÷èòàòåëåé. Òàêîå æå ïîâåäåíèå Ýäè÷êè, òàêîé æå ìàò àâòîð ïîêàçûâàåò è â ñâîèõ ïîçäíåéøèõ êíèãàõ – ðóññêîé òðèëîãèè: Ó íàñ áûëà Âåëèêàÿ Ýïîõà, Ìîëîäîé íåãîäÿé, Ïîäðîñòîê Ñàâåíêî. Âñå òðèëîãèè ñâÿçûâàåò òîò æå ñþæåò, òîò æå ãåðîé, òîò æå ðàññêàç÷èê. Ïðîèçâåäåíèÿ ðàññêàçûâàþò î æèçíè ìîëîäîãî Ýäóàðäà Ñàâåíêè, ïîçæå ïîäðîñòêà è, â ðåçóëüòàòå, âçðîñëîãî Ýäà. Îáå òðèëîãèè àâòîáèîãðàôè÷íû. Ãäå Ëèìîíî⠖ àâòîð, à ãäå åão ãåðîé Åäè÷êà, íèêòî íå çíàåò. Ãäå ïðàâäà à ãäå ôèêöèÿ, è ñàì Ñàâåíêî íå óìååò îòâåòèòü.

45 Cyt. za: [online] . 46 Í. Öèìáàëèñòåíêî, Ýòî òû – Ýäè÷êà..., s. 67. 47 Ibidem.

Prawda i fikcja w autobiograficznych trylogiach emigracyjnych Eduarda Limonowa

125

Summary Truth and fiction in autobiographical Eduard Limonov immigration trilogies Limonov’s character adores to be different, he loves to shock people. He lives then with kind of an other life. From one side it gives to him a hallmark of singularities and uniquenesses, from other it is underlining intuitive – ness, which is such important to him as the base of knowledge and reasoning. This philosophy is meeting all requirements of Eddie’s “life philosophy”. Empirical knowledge the own soul, and also souls of other people is leading him to height of the success and the vital fulfilment in own antrophosphere, own existence, time and space. Ediczka is standing out, he is “different”. However the most important is fact, that Eddie – character is the same as Limonov – writer. The life and the existence of the character are becoming author’s being at the same time. There is no Eddie’s existence without existing of his author – Limonov. Eduard Limonov antrophosphere’s multidimensionality has reflection in the Eddie’s form. Character, similarly as his author, is a writer, publicist, rebellious critic of political world’s order (especially his two “homelands” – America and the USSR). Analysing interviews with Limonov a striking similarity of both figures views is noticed. Tragedy of the man left by “mother – Russia” and thrown to “orphanage – America” is becoming from one side – more definitive, from second – highly deceptive and seeming.

126

Robert Bieliñski

Êîíöåïò „êîõàííÿ” ó ñëîâ’ÿíñüê³é ïàðåì³îëî㳿...

127

Jêzykoznawstwo

128

Olga Suchodolska-Nowak

UWM w Olsztynie

Êîíöåïò „êîõàííÿ” ó ñëîâ’ÿíñüê³é ïàðåì³îëî㳿... Acta Polono-Ruthenica XVII, 2012 129 ISSN 1427-549X

Olga Suchodolska-Nowak Warszawa

Êîíöåïò êîõàííÿ ó ñëîâ’ÿíñüê³é ïàðåì³îëî㳿 (íà ìàòåð³àë³: óêðà¿íñüêî¿, ðîñ³éñüêî¿ òà ïîëüñüêî¿ ìîâ) Ó öåíòð³ óâàãè ñó÷àñíî¿ ë³íãâ³ñòèêè çíàõîäÿòüñÿ ïðîáëåìè, ïîâ’ÿçàí³ ç â³äîáðàæåííÿì íàö³îíàëüíî¿ êóëüòóðè òà ³ñòî𳿠ó ìîâàõ. Ðîëü ìîâè â íàêîïè÷åíí³ êóëüòóðíèõ çäîáóòê³â º î÷åâèäíîþ ³ çíà÷íîþ. Ïðè öüîìó âîíà, ÿê îäíà ç îñíîâíèõ îçíàê íàö³¿, âèðàæຠêóëüòóðó íàðîäó, ÿêèé ãîâîðèòü ö³ºþ ìîâîþ, òîáòî ñòâîðþº íàö³îíàëüíó êóëüòóðó. Çà äîïîìîãîþ ìîâíèõ çàñîá³â ôîðìóþòüñÿ êîíöåïòè ÷àñó, ïðîñòîðó, ð³çíîìàí³òíèõ îᒺêò³â òà ÿâèù, ìîäåëþþòüñÿ ñïîñîáè îðãàí³çàö³¿ âñåñâ³òó. Ìîâà â³ääçåðêàëþº ÿê ìàòåð³àëüí³ ñòîðîíè æèòòÿ íàðîäó – ãåîãðàô³÷íå ïîëîæåííÿ, êë³ìàò, ïîáóò, òàê ³ äóõîâí³ ñòîðîíè íîñ³¿â ìîâè – ìîðàëü, ñèñòåìó ö³ííîñòåé, ìåíòàë³òåò, íàö³îíàëüíèé õàðàêòåð. ×àñ íà ìåæ³ XX–XXI ñòîë³òü ñòàâ ïåð³îäîì ñòð³ìêîãî çðîñòàííÿ äîñë³äæåíü ð³çíèõ àñïåêò³â ï³çíàâàëüíî¿ ä³ÿëüíîñò³ ëþäèíè, à ìîâíà êàðòèíà ñâ³òó âñå ÷àñò³øå ïðèâåðòຠóâàãó ñó÷àñíèõ ë³íãâ³ñò³â, ÿê³ â ñâî¿õ äîñë³äæåííÿõ âèâ÷àþòü çâ’ÿçîê ì³æ ìîâîþ òà ìèñëåííÿì, à òàêîæ çâ’ÿçîê ì³æ ñóᒺêòîì òà éîãî ñïðèéíÿòòÿì ñâ³òó. Ìîâíà êàðòèíà ñâ³òó – öå ñèñòåìà ïîíÿòü, ÿêà õàðàêòåðíà äëÿ êîæíî¿ ìîâè, çà ¿¿ äîïîìîãîþ íîñ³¿ ìîâè ñïðèéìàþòü, êëàñèô³êóþòü, à òàêîæ ³íòåðïðåòóþòü íàâêîëèøí³é ñâ³ò. Á³ëüø³ñòü äîñë³äíèê³â ââàæàº, ùî âèâ÷åííÿ ìîâíî¿ êàðòèíè ñâ³òó – öå øëÿõ äî êðàùîãî ï³çíàííÿ ñïåöèô³êè êîæíî¿ ìîâè, ðîçóì³ííÿ ñèñòåìè óÿâëåíü íàðîäó, à òàêîæ éîãî ìåíòàë³òåòó1. Ñåðåä àêòóàëüíèõ íàïðÿì³â ñó÷àñíîãî ìîâîçíàâñòâà, à òàêîæ ëîã³÷íîãî àíàë³çó ìîâè íàéá³ëüø óòâåðäæóºòüñÿ êîãí³òèâíà ë³íãâ³ñòèêà. Öå ñêëàäîâà ÷àñòèíà êîãí³òîëî㳿, ³íòåãðàëüíî¿ íàóêè, ÿêà äîñë³äæóº êîãí³òèâí³ ïðîöåñè ó ñâ³äîìîñò³ ëþäèíè, ùî çàáåçïå÷óþòü îïåðàòèâíå ìèñëåííÿ òà ï³çíàííÿ ñâ³òó 2. Êîãí³òîëîã³ÿ âèâ÷ຠìîäåë³ ñâ³äîìîñò³, ïîâ’ÿçàí³ ç ïðîöåñàìè 1 J. Bartmiñski, O jêzykowym obrazie œwiata Polaków koñca XX wieku, [â:] Polszczyzna XX wieku. Ewolucja i perspektywy rozwoju, red. S. Dubisz, S. Gajda, Warszawa 2001. 2 R. Grzegorczykowa, Pojêcie jêzykowego obrazu œwiata, [â:] Jêzykowy obraz œwiata, red. J. Bartmiñski, Lublin 1990, ñ. 41.

130

Olga Suchodolska-Nowak

ï³çíàííÿ, ç íàáóòòÿì, âèðîáëåííÿì, çáåð³ãàííÿì, âèêîðèñòàííÿì, ïåðåäà÷åþ ëþäèíîþ çíàíü, ç ¿õ ðåïðåçåíòàö³ºþ ³ îáðîáêîþ ³íôîðìàö³¿, ÿêà íàäõîäèòü äî ëþäèíè ð³çíèìè êàíàëàìè, ç ³íòåðïðåòàö³ºþ çíàíü, ïðèéíÿòòÿì ð³øåíü, ðîçóì³ííÿì ëþäñüêî¿ ìîâè, ëîã³÷íèì âèâåäåííÿì, àðãóìåíòàö³ºþ òà ç ³íøèìè âèäàìè ï³çíàâàëüíî¿ ä³ÿëüíîñò³3. Ìîæíà íàâ³òü ä³éòè äî òàêîãî âèñíîâêó, ùî êîãí³òîëîã³ÿ – öå íà÷å ìåõàí³çì, êîòðèé õàðàêòåðèçóº ëþäèíó, àíàë³çóº ¿¿ ïñèõ³êó, à òàêîæ ðîçóìîâó ä³ÿëüí³ñòü, àëå íàéãîëîâí³øà ìåòà – öå çîáðàæåííÿ ìîâíî¿ çäàòíîñò³ ëþäèíè ÿê ÷àñòèíè ¿¿ êîãí³òèâíî¿ çä³áíîñò³. Îäíèì ç ãîëîâíèõ ðîçä³ë³â êîãí³òèâíî¿ ë³íãâ³ñòèêè º êîãí³òèâíà ñåìàíòèêà, çàãàëüíà òåîð³ÿ êîíöåïòóàë³çàö³¿ òà êàòåãîðèçàö³¿, à òî÷í³øå, òåîð³ÿ ïðî òå, ÿê íàâêîëèøí³é ñâ³ò ñïðèéìàºòüñÿ ëþäèíîþ. Êîãí³ö³ÿ ëþäèíè ñïðÿìîâàíà íà âì³ííÿ îð³ºíòóâàòèñÿ ó íàâêîëèøíüîìó ñâ³ò³ íà îñíîâ³ îòðèìàíèõ çíàíü 4, òîìó ë³íãâîêóëüòóðîëîã³ÿ ñòâîðþº âëàñíèé òåðì³íîëîã³÷íèé àïàðàò, ÿêèé ïîºäíóº â ñîá³ ¿¿ ë³íãâ³ñòè÷í³ ³ êóëüòóðîëîã³÷í³ âèòîêè. Îñíîâà òàêîãî àïàðàòó – öå âèçíà÷åííÿ êîíöåïòó, ÿêèé îñòàíí³ì ÷àñîì ðîçðîáëÿºòüñÿ â÷åíèìè ³ äîñë³äíèêàìè ìîâîçíàâñòâà. Êîíöåïò º îäèíèöåþ îïèñó êàðòèíè ñâ³òó – ìåíòàëüíîþ îäèíèöåþ, ùî ì³ñòèòü ìîâí³ ³ êóëüòóðí³ çíàííÿ, âèñíîâêè, îö³íêè. Ó êîãí³òèâí³é íàóö³ êîíöåïò ðîçãëÿäàºòüñÿ ÿê ìåíòàëüíà îäèíèöÿ, ÿêà ïîñò³éíî ïåðåæèâຠçì³íè. Òåðì³í „êîíöåïò” ìຠäîâãó ³ñòîð³þ òà íåîäíîðàçîâî ï³ääàâàâñÿ ïåðåîñìèñëåííþ. Î.Ñ. Êóáðÿêîâà ïðîïîíóº âèçíà÷èòè êîíöåïò ÿê îïåðàòèâíó îäèíèöþ ïàì’ÿò³, ìåíòàëüíîãî ëåêñèêîíó, êîíöåïòóàëüíî¿ ñèòåìè òà ìîâè ìîçêó, óñ³º¿ êàðòèíè ñâ³òó5. À. Âåæáèöüêà äຠê³ëüêà âèçíà÷åíü òåðì³íà „êîíöåïò”. Â÷åíà îïèñóº êîíöåïò ÿê íîì³íîâàíèé îᒺêò ³äåàëüíîãî ñâ³òó, âèçíà÷åíèé çà äîïîìîãîþ íàáîðà ñåìàíòè÷íèõ ïðèì³òèâ³â, â³ääçåðêàëþþ÷èé ñïåöèô³÷í³ êóëüòóðíî-çóìîâëåí³ ïðåäñòàâëåííÿ ëþäèíè ïðî ä³éñí³ñòü6. Âåëèêå ³íôîðìàòèâíå çíà÷åííÿ äëÿ äîñë³äæåííÿ êîíöåïòó ìàþòü ïàðå쳿.  íèõ ìè çíàõîäèìî çàñòèãë³ îñìèñëåííÿ òîãî ÷è ³íøîãî êîíöåïòó, ÿê³ ñêëàëèñÿ ïðîòÿãîì òðèâàëîãî ÷àñó òà ÿê³ çì³íþþòüñÿ çàëåæíî â³ä ì³ñöÿ, ÷àñó òà óìîâ ïîÿâè êîíöåïòóàëüíèõ ñóòíîñòåé â æèòòè ñóñï³ëüñòâà òà îêðå3 4

Ì. Êî÷åðãàí, Ìîâîçíàâñòâî íà ñó÷àñíîìó åòàï³, „Äèâîñëîâî” 2003, ¹ 5, ñ. 24–29. ². ². Ñàâ÷óê, Ôðåéìîâà ìîäåëü êîìóí³êàòèâíî¿ ñèòóàö³¿ ñóïåðíèöòâà, [online] . 5 Î.Ñ. Êóáðÿêîâà, Êðàòêèé ñëîâàðü êîãíèòèâíûõ òåðìèíîâ, ÌÃÓ, Ìîñêâà 1996, ñ. 90–92. 6 À. Âåæáèöüêà, Ñåìàíòè÷åñêèå óíèâåðñàëèè è îïèñàíèå ÿçûêîâ, ïåð. À.Ä. Øìåëåâà, [â:] ßçûêè ðóññêîé êóëüòóðû, ðåä. Ò.Â. Áóëûãèíà, Ìîñêâà 1999, ñ. 263–305.

Êîíöåïò „êîõàííÿ” ó ñëîâ’ÿíñüê³é ïàðåì³îëî㳿...

131

ìî¿ ëþäèíè. Äî ïàðåì³é íàëåæàòü ñò³éê³ â ìîâ³ òà â³äòâîðþâàí³ ó ìîâëåííºâîìó ïðîöåñ³ âèñëîâëþâàííÿ. ßê ïðàâèëî, öå ïðèñë³â’ÿ òà ïðèêàçêè. Ïðèñë³â’ÿ – öå êîðîòê³ òà, çäåá³ëüøîãî, ðèòì³÷íî îðãàí³çîâàí³ âèñëîâëþâàííÿ ïîâ÷àëüíîãî õàðàêòåðó, ÿê³ ñïðàâåäëèâî ââàæàþòü çãóñòêàìè íàðîäíî¿ ìóäðîñò³, íàðîäíèì êóëüòóðíèì äîñâ³äîì, ùî çáåð³ãàºòüñÿ â ìîâ³ òà ïåðåäàºòüñÿ ç ïîêîë³ííÿ â ïîêîë³ííÿ. Íà â³äì³íó â³ä ïðèñë³â’¿â ïðèêàçêè – ñò³éêèé âèñë³â â îñíîâíîìó ôîëüêëîðíîãî ïîõîäæåííÿ, ÿêèé îáðàçíî ðîçêðèâຠïåâíå ÿâèùå, àëå íàñàìïåðåä ³ç ïîãëÿäó åìîö³éíî-åêñïðåñèâíî¿ îö³íêè. Ïðèêàçêè, íà â³äì³íó â³ä ïðèñë³â’¿â, âèñëîâëþþòü íåçàâåðøåíó äóìêó, º ÷àñòèíîþ ñóäæåííÿ, ùî ìຠôîðìó íåçàìêíåíîãî êë³øå. Ïðèêàçêà íå âèñëîâëþº ïîâíå òâåðäæåííÿ é âèñíîâîê ç íüîãî, íå äຠóçàãàëüíåííÿ, à ï³äêðåñëþº îñîáëèâ³ñòü êîíêðåòíîãî ïðåäìåòó ÷è ÿâèùà, äຠâ äîòåïí³é îáðàçí³é ôîðì³ ñïîñòåðåæåííÿ íàä öèì ÿâèùåì. Ç öüîãî âèïëèâຠòå, ùî íà ïðîòèâàãó ñèíòàêñè÷í³é äâî÷ëåíí³é çàâåðøåíîñò³ ïðèñë³â’ÿ, ïðèêàçêà – îäíî÷ëåííà ç ñèíòàêñè÷íîãî ïîãëÿäó7. Îäíèì ç êëþ÷îâèõ êîíöåïò³â çàãàëüíîìîâíî¿ êàðòèíè ñâ³òó òà îäíèì ç íàéâàæëèâ³øèõ êîìïîíåíò³â äóõîâíî¿ êóëüòóðè º „ëþáîâ”. Íå çâàæàþ÷è íà âåëèêó ê³ëüê³ñòü ô³ëîñîôñüêî-åòè÷íèõ ïðàöü, â ÿêèõ îïèñóºòüñÿ â³ä÷óòòÿ ëþáîâ³, íå ³ñíóº ºäèíî â³ðíîãî âèçíà÷åííÿ öüîãî ôåíîìåíó ëþäñüêîãî æèòòÿ. ßê çàóâàæèâ ðîñ³éñüêèé â÷åíèé Ñ. Ã. Âîðêà÷îâ, êîíöåïò ëþáîâ³, áåçóìîâíî, â³äîáðàæຠóÿâëåííÿ ïðî áàçîâ³ ö³ííîñò³, â ÿêèõ âèðàæåí³ îñíîâí³ ïåðåêîíàííÿ, ïðèíöèïè ³ æèòòºâ³ ö³ë³, ³ ñòî¿òü â îäíîìó ðÿäó ç êîíöåïòàìè ùàñòÿ, â³ðè, íà䳿, ñâîáîäè. ³í áåçïîñåðåäíüî ïîâ’ÿçàíèé ç ôîðìóâàííÿì ó ëþäèíè ñåíñó æèòòÿ ÿê ìåòè, äîñÿãíåííÿ ÿêî¿ âèõîäèòü çà ìåæ³ éîãî áåçïîñåðåäíüîãî ³íäèâ³äóàëüíîãî áóòòÿ8. Ùîá ðîçãëÿíóòè êîíöåïò êîõàííÿ â ñëîâ’ÿíñüê³é ïàðåì³îëî㳿, ñïî÷àòêó òðåáà âèçíà÷èòè, ùî ðîçó쳺òüñÿ ï³ä ïîáóòîâèì òà íàóêîâèì ïîíÿòòÿì êîõàííÿ, ÿêèõ ñë³â âæèâàºòüñÿ äëÿ îïèñó, ç îäíîãî áîêó, ïðîñòå, à ç äðóãîãî, äóæå ñêëàäíå ïî÷óòòÿ. Ëþáîâ ³ñíóº â³ä ïî÷àòêó ³ñíóâàííÿ ñâ³òó ³ çàâæäè áóäå ³ñíóâàòè, òîìó ùî ëþáî⠖ öå íàéïåðøà õðèñòèÿíñüêà ÷åñíîòà, à òàêîæ âèÿâëåííÿ äàðó Ñâÿòîãî Äóõà â ëþäèí³. Ëþáîâ º äàðîì, ÿê ãîâîðèòü ñâÿòèé àïîñòîë Ïàâëî, „íàéäîñêîíàë³øèì, ÿêèé í³êîëè íå ïðîìèíດ, ³ âëàñíå öåé êîíöåïò á³ëüø äåòàëüíî ðîçãëÿíåìî â ïîäàëüø³é ÷àòèí³ ñòàòò³. 7

Ì. Ì. Ïàçÿê, Óêðà¿íñüê³ ïðèñë³â’ÿ òà ïðèêàçêè – ïðîáëåìè ïàðåì³îëî㳿 òà ïàðåì³îãðàô³¿, Êè¿â 1984, ñ. 13–14. 8 Ñ. Ã. Âîðêà÷åâ, Êîíöåïò ëþáâè â ðóññêîì ÿçûêîâîì ñîçíàíèè, [online] .

132

Olga Suchodolska-Nowak

Êîõàííÿ º íàéãîëîâí³øèì ïî÷óòòÿì ëþäèíè. Æîäíå ç ïðîÿâ³â ëþäñüêî¿ ïñèõ³êè íå ïðèâåðòàëî äî ñåáå ñò³ëüêè óâàãè ³ æîäíå ç íèõ íå áóëî òàê ÷àñòî çãàäóâàíå âåëèêèìè ³ ïðîñòèìè ëþäüìè, ÿê êîõàííÿ. Êîõàííÿ ÿê ñòàí äóø³ º åìîö³éíîþ óí³âåðñà볺þ â òîìó ñåíñ³, ùî êîæíà ëþäèíà ìîæå ëþáèòè ³ âèçíàâàòè ëþáîâ ³íøî¿ ëþäèíè. Áóäó÷è íåâ³ä’ºìíèì êîìïîíåíòîì äóõîâíî¿ êóëüòóðè, êîõàííÿ ïðè âñ³é ñâî¿é óí³âåðñàëüíîñò³, âèÿâëÿº ïåâíó ñïåöèô³êó çáåðåæåíèõ â ð³çíèõ ìîâàõ óÿâëåíü ³ àñîö³àö³é ïðî íüîãî, ùî ïðåäñòàâëÿº áåçïåðå÷íèé ³íòåðåñ äëÿ ë³íãâ³ñòèêè. Çíà÷åííÿ ñëîâà êîõàííÿ ìîæíà ðîçãëÿäàòè ç ïîãëÿäó ô³ëîñîô³¿, ïñèõîëî㳿, àíòðîïîëî㳿, àëå ïåðø çà âñå, ç ïîãëÿäó æèòòÿ. Ïîáóòîâå óÿâëåííÿ, ùî êîõàííÿ – öå âèùå äóõîâíå ïî÷óòòÿ ëþäèíè, áàãàòå âñ³ëÿêèìè åìîö³éíèìè ïåðåæèâàííÿìè, íåîñÿæíå ³ íåçðîçóì³ëå, éîãî íåìîæëèâî îïèñàòè ñëîâàìè, éîãî ìîæíà ò³ëüêè â³ä÷óâàòè, ³ çàêîõàí³ çàâæäè ðîçóì³þòü îäíå îäíîãî áåç ñë³â. Ó ë³íãâ³ñòèö³ îñíîâíîþ îäèíèöåþ, ùî ì³ñòèòü ó ñîá³ ìîâó òà êóëüòóðó â ¿õ âçàºìîïðîíèêíåíí³, º êîíöåïò, ÿêèé âèçíà÷àºòüñÿ ÿê â³äîáðàæåííÿ ïîíÿòòÿ9, â ðåçóëüòàò³ ò³ñíî¿ âçàºìî䳿 çíà÷åííÿ ñëîâà ç³ çì³ñòîì ïîíÿòòÿ. Ñîö³àëüí³, êóëüòóðí³, äóõîâí³, åòè÷í³ êîíöåïòè äàþòü íàéö³êàâ³øèé ìàòåð³àë äëÿ îñìèñëåííÿ ìîâíî¿ êàðòèíè ñâ³òó íîñ³¿â äàíî¿ ìîâè, íàö³îíàëüíîãî ìåíòàë³òåòó. Ïðåäìåòîì äîñë³äæåííÿ º êîíöåïò êîõàííÿ â ñâ³äîìîñò³ ñëîâ’ÿíñüêîãî íàðîäó. Äæåðåëîì äîñë³äæåííÿ êîíöåïòó º îáðàí³ ïàðå쳿 ç³ çá³ðíèê³â óêðà¿íñüêî¿, ðîñ³éñüêî¿ òà ïîëüñüêî¿ íàðîäíî¿ òâîð÷îñò³, ç ÿêèõ áóëî ïðîàíàë³çîâàíî 264 ðîñ³éñüêèõ, 218 óêðà¿íñüêèõ òà 78 ïîëüñüêèõ ïàðåì³éíèõ îäèíèöü ç ñåìàíòèêîþ êîõàííÿ, ÿê³ õàðàêòåðèçóþòüñÿ ïðåäèêàòèâí³ñòþ (òîáòî ìàþòü ñòðóêòóðó ðå÷åííÿ, à íå ñëîâîñïîëó÷åííÿ), áàãàòîçíà÷í³ñòþ (íàÿâí³ñòþ ïðÿìîãî ³ ïåðåíîñíîãî ñåíñó) ³ â á³ëüøîñò³ âèïàäê³â åëåìåíòàìè ïîåòè÷íî¿ îðãàí³çàö³¿ (ðèòìîì ³ ðèìîþ). Ç àíàë³çó ïàðåì³é âèíèêàº, ùî êîíöåïò êîõàííÿ â³äîáðàæຠóÿâëåííÿ ïðî áàçîâ³ ö³ííîñò³, â ÿêèõ âèðàæåí³ îñíîâí³ ïåðåêîíàííÿ, ïðèíöèïè ³ æèòòºâ³ ö³ë³. ³í ñòî¿òü â îäíîìó ðÿäó ç êîíöåïòàìè ùàñòÿ, â³ðè, íà䳿, ñâîáîäè. Öåé êîíöåïò áåçïîñåðåäíüî ïîâ’ÿçàíèé ç ôîðìóâàííÿì ó ëþäèíè ñåíñó æèòòÿ ÿê ìåòè, äîñÿãíåííÿ ÿêî¿ âèõîäèòü çà ìåæ³ éîãî áåçïîñåðåäíüîãî òà ³íäèâ³äóàëüíîãî áóòòÿ. Ç ÷èñëà äåô³í³ö³éíèõ îçíàê êîíöåïòó ëþáîâ³ â óêðà¿íñüêîìó, ðîñ³éñüêîìó òà ïîëüñüêîìó ôîíä³ ïðèñë³â’¿â òà ïðèêàçîê íàéá³ëüø âèðàçíî â³äáèâàºòüñÿ îçíàêà ö³íí³ñò³ ïðåäìåòó ëþáîâ³, âèêëèêàíà â³äñóòí³ñòþ íàéäîðîæ÷î¿ ëþäèíè, ïðèÿòåëÿ, à òàêîæ áàæàííÿ 9 Ã. Ã. Ñëûøêèí, Ëèíãâîêóëüòóðíûé êîíöåïò êàê ñèñòåìíîå îáðàçîâàíèå, „Âåñòíèê ÂÃӔ, Âîëãîãðàä 2004, ¹ 1, ñ. 29.

Êîíöåïò „êîõàííÿ” ó ñëîâ’ÿíñüê³é ïàðåì³îëî㳿...

133

璺äíàòèñÿ ç êîõàíîþ ëþäèíîþ, òîìó ùî áåç íå¿ æèòòÿ âòðà÷ຠñâ³é ñåíñ: óêð: Áåç â³ðíîãî äðóãà âåëèêà òóãà; ðîñ: Íå ìèë ñâåò, êîãäà ìèëîãî íåò; Ìèëûé äàëåêî – ñåðäöó íå ëåãêî; Äðóæêà íåò, íå ìèë è áåëûé ñâåò; Áåç òåáÿ îïóñòåë áåëûé ñâåò; Ê ìèëîìó äðóãó è ñåìü âåðñò íå îêîëèöà; ïîë: Cz³owiek bez mi³oœci jak œwieca bez knota; Ci co siê kochaj¹ nierad siê rozstaj¹. Äðóãà äåô³í³ö³éíà îçíàêà íåï³äêîíòðîëüíîñò³ âèáîðó îᒺêòa êîõàííÿ10 ó ôîíä³ ïàðåì³é äîñë³äæóâàíèõ ìîâ ïðåäñòàâëåíà ïðèñë³â’ÿìè: óêð: Áäæîëà ëåòèòü íà ëþáèé öâ³ò; Çàêîõàâñÿ, ÿê ÷îðò ó ñóõó âåðáó; Êîæíà ïòèöÿ çíàéäå ñâîãî Ãðèöÿ; Êóäè ñåðöå ëåæèòü, òóäè é îêî á³æèòü; Ëþáî⠖ íå ïîæåæà, çàéìåòüñÿ – íå ïîòóøèø; Ñóäæåíîãî ³ êîíåì íå îᒿäåø; ðîñ: Ïîëþáèòñÿ ñîâà – íå íàäî ðàéñêîé ïòè÷êè; Ëþáîâü çëà – ïîëþáèøü è êîçëà; Íå ïî ìèëó õîðîø, à ïî õîðîøåìó ìèë; Ìèëåå âñåãî, êòî ëþáèò êîãî; Îäíî ñåðäöå ñòðàäàåò, äðóãîå íå çíàåò; Îõ îõîíþøêè, òîøíî áåç Àôîíþøêè, Èâàí – òî òóò, äà óðÿä – òî õóä; Ñåðäöå íå êàìåíü; Ñåðäöó íå ïðèêàæåøü; ïîë: Mi³oœæ jest œlepa; Mi³oœæ o rozum nie pyta; Mi³oœæ lwom srogoœc odejmuje; Mi³oœæ ka¿dego ruszy; Mi³oœci siê sprzeciwiæ trudno. Îñòàííÿ äåô³í³ö³éíà îçíàêà êîíöåïòó êîõàííÿ ó ôîíä³ íàðîäíî¿ òâîð÷îñò³ óêðà¿íñüêî¿, ðîñ³éñüêî¿ ³ ïîëüñüêî¿ ñïàäùèíè öå – „³íäèâ³äóàëüí³ñòü âèáîðó îᒺêòa”11, â³äîáðàæåíà ïàðåì³ÿìè: óêð: Ç ïåðöåì ÷è íå ç ïåðöåì, àáè ç äîáðèì ñåðöåì; Ñåðöå í³ íà ùî íå ââàæຠ– ñâîþ âîëþ ìàº; Êîãî êîõàº, çà òèì ³ ç³òõàº; Íà ëþáîâ ³ ñìàê òîâàðèø íå âñÿê; ðîñ: Ìèëîìó ìèëà è áåç áåëèëà áåëà; Êàæäîìó ñâîÿ ìèëàÿ – ñàìàÿ êðàñèâàÿ; ïîë: Zakochanemu i koza Dian¹; Kto kogo mi³uje, tego drogo szanuje; Mi³oœæ nie zna wzglêdu ani uwagi; Ka¿dy kocha, co mu siê widzi. Ñåðåä ç³áðàíèõ ïàðåì³éíèõ îäèíèöü íàéá³ëüø âèðàçíî â³äîêðåìëþºòüñÿ îçíàêà ïîçèòèâíî¿ ö³ííîñò³ êîõàííÿ – â íèõ ëþáîâ îòðèìóº çàãàëüíîàêñ³îëî³÷íó îö³íêó ÿê âèùå áëàãî, êîõàííÿ ÿê ìîãóòíÿ ñèëà, áåç íüîãî æèòòÿ âòðàòèëî á ñåíñ, à ñïðàâæíº êîõàííÿ íå ìຠê³íöÿ. Öÿ îçíàêà ñòàíîâèòü 11% âñ³õ ïàðåì³é ç ñåìàíòèêîþ êîõàííÿ ³ º á³ëüø âèðàçíà ñåðåä ðîñ³éñüêèõ ïðåì³é: ðîñ: Íåò öåííîñòè ñóïðîòèâ ëþáâè; Ëþáîâü äà ñîâåò – íà òîì ñòîèò ñâåò; Ëþáîâü õîòü ìóêà, à áåç íå¸ ñêóêà; Ìèð è ëþáîâü – âñåìó ãîëîâà; Íåò òîãî ëþáåå, êàê ëþäè ëþäÿì ëþáû; Ìèëåå âñåãî, êòî ëþáèò êîãî; Ìèëî, êàê ëþäè ëþäÿì ìèëû; Äåíüãè ïðàõ, îä¸æà òîæå, à ëþáîâü âñåãî äîðîæå; Ãäå ëþáîâü äà ñîâåò, òàì è ãîðÿ íåò; Ëþáîâü – êîëüöî, à ó êîëüöà íåò êîíöà; Ëþáîâü âñ¸ ïîáåæäàåò; óêð: Ëþáîâ ñèëüí³øå 10 Ñ. Ã. Âîðêà÷åâ, Êîíöåïò ëþáâè â ðóññêîì ÿçûêîâîì ñîçíàíèè, [online] . 11 Ibidem.

134

Olga Suchodolska-Nowak

ñìåðò³; Ëþáîâ ÿê ïåðñòåíü, íå ìຠê³íöÿ; Ìèë³ø³ äóøêà, ÿê ïîäóøêà; ïîë: Mi³oœæ sta³a cuda dzia³a; Mi³oœæ si³ dodaje; Mi³oœæ jest królow¹ cnót wszystkich; Oczy w mi³oœci s¹ pos³anice serca; Mi³oœæ dodaje odwagi. Æîäíó ç åìîö³é, â ò³ì ÷èñë³ ³ êîõàííÿ, íåìîæëèâî âèêëèêàòè ïðèìóñîâî, öå ïî÷óòòÿ íå çíຠíàêàç³â ³ çàêàç³â, íåìà êîõàííÿ íà ñèëó, êîõàííÿ íå çàëåæèòü â³ä â³êó ëþäèíè, òîìó ùî íàéâàæëèâ³øå – òàêà ñàìà ìåëîä³ÿ äâîõ ñåðäåöü. ² â ñëîâ’ÿíñüêèõ ìîâàõ â³äîáðàæåíÿ ïðèñë³â’ÿìè: óêð: Âîëîñ ñè⳺, à ãîëîâà øà볺; ßê ëþáëÿòüñÿ ñåðöÿ, íå òðåáà ïîïà ³ â³íöÿ; Çíàéøîâ áè é äåñÿòü, ÿêáè íå Îëåñÿ; ¯æ ç ãîëîäó, à ëþáè ç ìîëîëäó; Êîõàííÿ íå çàïîá³æèø çàðàííÿ; ðîñ: Ëþáîâü çàêîíà íå çíàåò, ãîäîâ íå ñ÷èòàåò; Ëþáîâü íà çàìîê íå çàêðîåøü; Ëþáîâü ðàññóäêó íå ïîäâëàäíà; Ïîï ðóêè ñâÿæåò è ãîëîâó ñâÿæåò, à ñåðäöà íå ñâÿæåò; Êðåñòîì ëþáâè íå ñâÿæåøü; ïîë: Mi³oœæ zdrowy rozsadek odejmuje; Zakochani oczami rozmówiæ siê umiej¹; Kochaj¹ siê jak dwa go³¹bki. Ç îãëÿäó íà òå, ùî óêðà¿íñüêà òà ðîñ³éñüêà êóëüòóðè ìàþòü áàãàòî ñï³ëüíîãî, ìåíòàë³òåò öèõ íàðîä³â çíà÷íîþ ì³ðîþ ñõîæèé, òîìó ñåðåä ïàðåì³é ç ñåìàíòèêîþ êîõàííÿ ÷àñòî ìîæíà ñïîñòåðåæèòè ñèíîí³ì³þ: Êîõàííÿ, âîãíþ òà êàøëþ â³ä ëþäåé íå çàõîâàºø; Ëþáâè, îãíÿ äà êàøëÿ îò ëþäåé íå ñïðÿ÷åøü; Êðîâ íå âîäà, à ñåðöå íå êàì³íü; Ñåðäöå íå êàìåíü; Ëþáî⠖ íå ïîæåæà, çàéìåòüñÿ – íå ïîòóøèø; Ëþáîâü íå ïîæàð, à çàãîðèòñÿ – íå ïîòóøèøü. Íàñòóïíà ãðóïà â ïàðåì³îëîã³÷íîìó ôîíä³ àíàë³çîâàíèõ ìî⠖ öå îçíàêà àìá³âàëåíòíîñò³ ëþáîâ³, ÿêà â ñëîâ’ÿíñüê³é ñâ³äîìîñò³ íåâ³äì³ííî ïîâ’ÿçàíà ç³ ñòðàæäàííÿì: óêð: Áåç â³ðíîãî äðóãà âåëèêà òóãà; Áîëèòü ñåðäåíüêî, òà ïëàêàòü ñòèäíåíüêî; Âîíà çà íèì ñîõíå, à â³í ³ íå îõíå; ×èì á³ëüøà ëþáîâ, òèì ãëèáøà ðàíà ï³ñëÿ çðàäè; ðîñ: Íå âèæó – äóøà ìð¸ò, óâèæó – ñ äóøè ïð¸ò; Ìèëûé íå çëîäåé, à èññóøèòü äî êîñòåé; Ó ìîðÿ ãîðå, à ó ëþáâè âäâîå; Ëþáîâü õîòü ìóêà, à áåç íå¸ ñêóêà; ïîë: Pierwsza mi³oœæ jak ¿mija, drêczy cz³eka i zabija; Kochaæ i byæ kochanym najnieszczêœliwszym jest stanem.  ìåíòàë³òåò³ óêðà¿íñüêîãî òà ðîñ³éñüêîãî íàðîä³â ëþáîâ ò³ñíî ïîâ’ÿçàíà íå ëèøå ³ç ñòðàæäàííÿì, àëå ³ ç ðîçëóêîþ, ÿêà º ¿¿ íåîäì³ííèì àòðèáóòîì12: Àí³ ëîïàòà, àí³ ìîòèêà ¿õ íå ðîçëó÷èòü; Âèëåò³â êîãóò íà âîðîòà, çàñï³âà⠄êóêóð³êó”, âæå ÿ òåáå ìîÿ ìèëà, íå çàáóäó äîâ³êó; Ðîçñòàâàííÿ ç ìèëèì ñìåðò³ ñÿ ð³âíÿº; Ñóõàð ç âîäîþ, àáè ñåðöå ç òîáîþ; ßê íå áà÷ó – äóøà ìðå, à ïîáà÷ó ç äóø³ ïðå; Ðåæå âèäèøü – áîëüøå 12 Ïðî çáëèæåííÿ òà ðîçõîäæåííÿ óêðà¿íö³â òa ðîñ³ÿí äèâ. ². Â. Êîíîíåíêî, Íàö³îíàëüíîìîâíà êàðòèíà ñâ³òó: ç³ñòàâíèé àñïåêò (íà ìàòåð³àë³ óêðà¿íñüêî¿ òà ðîñ³éñüêî¿ ìîâ), „Ìîâîçíàâñòâî” 1996, ¹ 6, ñ. 39–46.

Êîíöåïò „êîõàííÿ” ó ñëîâ’ÿíñüê³é ïàðåì³îëî㳿...

135

ëþáèøü; Îõ îõîíþøêè, òîøíî áåç Àôîíþøêè, Èâàí – òî òóò, äà óðÿä – òî õóä; Ìèëûé äàëåêî – ñåðäöó íå ëåãêî. Ïðèñë³â’ÿ òà ïðèêàçêè ïðî ëþáîâ â ðîñ³éñüê³é òà ïîëüñê³é íàðîäí³é ñïàäùèí³ àêòèâíî âèêîðèñòîâóþòüñÿ äëÿ ³ðîí³÷íîãî âèðàæåííÿ íåëþáîâ³, öÿ îçíàêà ð³äêî ïîì³÷àºòüñÿ â óêðà¿íñüêèõ ïàðåì³ÿõ: óêð: Çàêîõàâñÿ, ÿê ÷îðò ó ñóõó ãðóøó; Ïîëþáèòüñÿ ñàòàíà êðàùå â³ä ÿñíîãî ñîêîëà; Ïðèëèï, ÿê ñë³ïèé äî ò³ñòà; ðîñ: Âëþáèëñÿ, êàê ìûøü â êîðîá ââàëèëñÿ; Âëþáèëñÿ, êàê ñàæà â ðîæó âëåïèëñÿ; Ëþáèò, êàê ñîáàêà ïàëêó; Ëþáëþ, êàê ÷åðòà â óãëó; Ìèë åìó, êàê ïîðîõ â ãëàçó; Ëþá, ÷òî ñâåêðîâèí êóëàê; Ëþáëþ, êàê êëîïà â óãëó: ãäå óâèæó, òóò è çàäàâëþ; Åãî ìèëåå íåò, êîãäà îí óéäåò; ïîë: Kocha siê w nim jak ubogi w prosiêciu; Mi³uje go jak wilk barana; Zakocha³ siê jak kotek w mleku; Jak do ryby pieprzu, tak do mi³oœci ³ez potrzeba. Òàêîæ çîâí³øíÿ êðàñà îñï³âóºòüñÿ â ïàðåì³ÿõ, â óêðà¿íñüêîìó, ðîñ³éñüêîìó òà ïîëüñüêîìó ôîíä³, äå êðàñà âèçíà÷àºòüñÿ, ÿê äæåðåëî âèíèêíåííÿ ëþáîâ³: óêð:  íå¿ áðîâè äî ëþáîâ³, à óñòîíüêè äî ðîçìîâè; Êðàñíà ïàâà ï³ð’ÿì, à æ³íêà ÷îëîâ³êîì; Íå âïîâàëà íà õóäîáó, à âïîâàëà íà óðîäó; Íå òå ãàðíå, ùî ãàðíå, àëå òå, ùî ñÿ êîìó ïîäîáàº; Õî÷ õë³áà íå êóñà, àáè çà ÷îðíîãî âóñà; ðîñ: Ëþáîâü íà÷èíàåòñÿ ñ ãëàç; Ãëàçàìè âëþáëÿþòñÿ; Ãäå áîëüíî, òàì ðóêà, ãäå ìèëî, òóò ãëàçà; Èçíèçàë áû òåáÿ íà îæåðåëüå, äà íîñèë áû â âîñêðåñåíüå; Êðàñíàÿ äåâêà â õîðîâîäå, ÷òî ìàêîâ öâåò â îãîðîäå; Êðàñîòà äî âåíöà, à óì äî êîíöà; ïîë: Mi³oœæ mê¿czyŸnie wchodzi przez oczy, a kobiecie przez uszy; Mi³oœæ w serce postrza³ wymierza, a w oczy trafia. Ó ñëîâ’ÿíñüêèõ ïðèñë³â’ÿõ é ïðèêàçêàõ íàãîëîøóºòüñÿ ðîëü ìàòåð³àëüíî¿ ñòîðîíè äëÿ ñò³éêîñò³ „ëþáîâíîãî áóòòÿ”, ö³ ïàðå쳿 â³ääçåðêàëþþòü, ùî êîõàííÿ ìîæå çàëåæàòè â³ä áàãàòñòâà óëþáëåíî¿ ëþäèíè, àáî òå, ùî äëÿ êîõàííÿ ìàòåð³àëüí³ ö³ííîñò³ íå ìàþòü æîäíîãî çíà÷åííÿ: óêð: Áåðè æ³íêó â îäí³é ëüîë³, àáè áóëà äî ëþáîâ³; Äî ëþáî¿ íåáîãè íåìà äàëåêî¿ äîðîãè; Êðàùå ïîëèí ¿ñòè, í³æ ç íåëþáèì çà ñò³ë ñ³ñòè; Íàùî ãðîø³, êîëè ÷îëîâ³ê õîðîøèé; Íå âïîâàëà íà õóäîáó, à âïîâàëà íà óðîäó; Íóæäà â â³êíî, à ëþáîâ ó äâåð³; Ïîö³ëóíêè ìèë³ñ³íüêè, à îáîº ãîë³ñ³íüêè; Ïðè ñâî¿é íåáîç³ äîáðå ³ â äîðîç³; Ñóõàð ñ âîäîþ, àáè ñåðöå ç òîáîþ; ×îëîâ³ê ëþáèòü æ³íêó çäîðîâó, à òåùó áàãàòó; ðîñ: Ñ äåíüãàìè ìèë, áåç äåíåã ïîñòûë; Ìóæ ëþáèò æåíó áîãàòóþ, à òåùó – òîðîâàòóþ; Ìóæ ëþáèò æåíó çäîðîâóþ, à áðàò ñåñòðó – áîãàòóþ; Ìóæ ëþáèò æåíó çäîðîâóþ, à æåíèõ íåâåñòó – áîãàòóþ; ïîë: Mi³oœæ bez pieniêdzy, wrota do nêdzy; Dosyæ ten bogaty, kto mi³oœæ posiada13 . 13

Ïðî çáëèæåííÿ òà ðîçõîäæåííÿ óêðà¿íö³â òà ïîëÿê³â äèâ: ². Â. Êîíîíåíêî, Âçàºìîâïëèâè ó ìîâíèõ êàðòèíàõ ñâ³òó óêðà¿íö³â òa ïîëÿê³â, „Warszawskie Zeszyty Ukrainoznawcze” 2006, ¹ 21–22, ñ. 151–164.

136

Olga Suchodolska-Nowak

Äîñë³äæóþ÷è êîíöåïò „êîõaííÿ” ìè ïðèéøëè äî âèñíîâêó, ùî õàðàêòåðíîþ ïðèêìåòîþ ñëîâ’ÿíñüêî¿ æ³íêè, çà ñâ³ä÷åííÿì ïàðåì³éíèõ îäèíèöü, º ãîòîâí³ñòü òåðï³òè ïîáî¿ â³ä êîõàíîãî. Íàéá³ëüøîþ ì³ðîþ òàê³ ïðèêëàäè âèñòóïàþòü â ðîñ³éñüê³é ìîâ³: Êîãî ëþáëþ, òîãî è áüþ; Ìèëîãî ïîáîè íåäîëãî áîëÿò; Ìèëûé óäàðèò – òåëà ïðèáàâèò; Ìèëûé ïîáü¸ò, òîëüêî ïîòåøèò; òà äâà â ïîëüñüê³é: Od mi³oœci bol¹ koœci; Nie ma mi³oœci bez boleœci. Íàòîì³ñòü â óêðà¿íñüê³é ìîâ³ ÿê ñâ³ä÷èòü íàá³ð ñë³â òà ðèìà öå çàïîçè÷åííÿ ç ïîëüñüêî¿ ìîâè: ³ä ìèëîãî ïàíà íå áîëèòü ³ ðàíà; Çà äîáðîãî ìóæà æîíà, ÿê ðóæà, à çà ëèõîãî – äðàáà, çà ð³ê, çà äâà – áàáà. Î÷åâèäíî, ùî â ñâ³ò³ ³ ðîñ³éñüêî¿, ³ óêðâ¿íñüêî¿, ³ ïîëüñüêî¿ ìîâ ö³ ïðèñë³â’ÿ âèñòóïàþòü ÿê çàñòàð³ë³. Öå ñâ³ä÷èòü ïðî òå, ùî ìîâíà, êîíöåïòóàëüíà êàðòèíà ñâ³òó, íåçâàæàþ÷è íà ñâîþ ò³éê³ñòü, óñå òàêè ï³äëÿãຠçì³íàì. Ïàðå쳿 çàéìàþòü îñîáëèâå ì³ñöå â ñèñòåì³ êîæíî¿ ìîâè. Çà äîïîìîãîþ ïàðåì³éíèõ îäèíèöü â³äêðèâàþòüñÿ øèðîê³ ìîæëèâîñò³ ïåðåäàâàòè ìîâíèìè çàñîáàìè âñþ áàãàòîãðàíí³ñòü ïðîöåñ³â, ùî ìàþòü ì³ñöå â ïîâñÿêäåííîìó æèòò³, à òàêîæ º ñâ³ä÷åííÿì íå ëèøå áàãàòñòâà ìîâè, àëå é ¿¿ ãíó÷êîñò³, áàãàòîìàí³òíîñò³ òà âëó÷íîñò³. Ñåðåä ç³áðàíèõ ïàðåì³éíèõ îäèíèöü, ÿê³ áóëè ïðîàíàë³çîâàí³ ç îãëÿäó íà êîöåïò êîõàííÿ, íàéá³ëüø âèðàçíî â³äîêðåìëþºòüñÿ îçíàêà ïîçèòèâíî¿ ö³ííîñò³ êîõàííÿ – â íèõ ëþáîâ îòðèìóº çàãàëüíîàêñ³îëîã³÷íó îö³íêó ÿê âèùå áëàãî, êîõàííÿ ÿê ìîãó÷à ñèëà, áåç íüîãî æèòòÿ âòðàòèëî á ñåíñ, à ñïðàâæíº êîõàííÿ íå ìຠê³íöÿ. Ïàðå쳿 êîæíî¿ ìîâè – öå ñêàðáíèöÿ íàðîäó, çäîáóòîê éîãî ìóäðîñò³ òà êóëüòóðè, ùî ì³ñòèòü áàãàòèé ìàòåð³àë ïðî éîãî ³ñòîð³þ, çâè÷à¿, ³äåàëè, ì𳿠³ ñïîä³âàííÿ. Îçíàéîìëþþ÷èñü ç ïðèñë³â’ÿìè òà ïðèêàçêàìè ³íøèõ íàðîä³â, ëþäèíà íå ò³ëüêè ðîçøèðþº ñâ³é ñâ³òîãëÿä, àëå îäíî÷àñ ñòຠó÷àñíèêîì ä³àëîãó êóëüòóð, òîìó ùî ìຠìîæëèâ³ñòü ¿õ ïîð³âíÿòè ç ïðèñë³â’ÿìè ñâîãî àáî ³íøîãî íàðîäó, à òàêîæ âèçíà÷èòè ñï³ëüí³ ³ â³äì³íí³ ðèñè ìåíòàë³òåòó ð³çíèõ åòíîñ³â. Streszczenie Koncept mi³oœci w paremiologii s³owiañskiej (na materiale jêzyka: ukraiñskiego, rosyjskiego, polskiego) Jêzyk jest najwa¿niejszym elementem komunikacji miêdzyludzkiej, centrum ca³ej kognitywnej dzia³alnoœci, skupia bowiem wszystkie kognitywne procesy. Na wspó³czesnym etapie rozwoju jêzykoznawstwa wspó³czesna lingwistyka coraz wiêksz¹ wagê przywi¹zuje do porównawczej analizy jêzyków. Jednym z aktualnych kierunków wspó³czesnego jêzykoznawstwa jest lingwistyka kognitywna, a szczególnie badanie konceptów. Autorka niniejszego artyku³u wykaza³a, ¿e mi³oœæ

Êîíöåïò „êîõàííÿ” ó ñëîâ’ÿíñüê³é ïàðåì³îëî㳿...

137

w ukraiñskiej, rosyjskiej i polskiej paremiologii przedstawia siê w podobny sposób, poniewa¿ jest to zjawisko ogólnoludzkie. Koncept „mi³oœæ” zawiera podstawowe wartoœci, g³ówne przeœwiadczenia, zasady i ¿yciowe cele.

Summary The concept of “love” in the Slavic paroemiology (the language material: Ukrainian, Russian and Polish language) The language is the most important part of the communication among people, the centre of all cognitive activity, in which all the cognitive processes are reflected. At today’s stage of development of the linguistics the centre of the whole contemporary linguistic science puts more and more attenion to the comparative analysis of languages. One of the current directions of the comparative lingusitcis is the cognitive lingusictics vs particular surveys of concepts.Scientific surveys have shown that love in the Ukrainian, Russian and Polish paroemiology presents itself in a similar way as it is an universal phenomenon. The concept of “love” shows fundamental values, in which we can find main beliefs, principles and life goals.

138

Olga Suchodolska-Nowak

Ìåæêóëüòóðíàÿ êîììóíèêàöèÿ Acta Polono-Ruthenica XVII, 2012 139

UWM w Olsztynie

ISSN 1427-549X

Ludmi³a Witkowska Warszawa

Ìåæêóëüòóðíàÿ êîììóíèêàöèÿ Íàøà öèâèëèçàöèÿ, âñòóïàÿ â ýïîõó ãëîáàëèçàöèè, óñïåëà äîñòèãíóòü áîëüøèõ óñïåõîâ â íàóêå è òåõíèêå, â ñâî¸ì ðàçâèòèè ñäåëàâ îãðîìíûé øàã âïåð¸ä ïî ïóòè ðàñøèðåíèÿ êóëüòóðíûõ êîíòàêòîâ è âçàèìîñâÿçè ìåæäó íàðîäàìè. Ñîâðåìåííûé ìèð ðàçâèâàåòñÿ è íåìàëîâàæíóþ ðîëü â ýòîì èãðàåò êîììóíèêàöèÿ, âî âðåìÿ êîòîðîé ëþäè çíàêîìÿòñÿ äðóã ñ äðóãîì è îáìåíèâàþòñÿ èíôîðìàöèåé. Ïðåæäå âñåãî ïðè ýòîì èñïîëüçóþòñÿ òàêèå èíñòðóìåíòû îáùåíèÿ, êàê ÿçûê è êóëüòóðà. Ãëîáàëèçàöèÿ ñïîñîáñòâóåò áóðíîìó ðàçâèòèþ ðàçëè÷íûõ ôîðì ìåæêóëüòóðíîãî âçàèìîäåéñòâèÿ. Ñëåäóåò çàìåòèòü, ÷òî ìåæäóíàðîäíàÿ êîììóíèêàöèÿ íå îñòàíàâëèâàåò ñòðåìëåíèå ëþäåé îïðåäåë¸ííîé êóëüòóðû è ÿçûêà, ñîõðàíÿòü ñâîþ ñàìîáûòíîñòü, ÷òî íåðåäêî âûçûâàåò íåïîíèìàíèå è êîíôëèêòû, à êàê ïîñëåäñòâèå íåïðèÿòèå èõ ÿçûêîâûõ è êóëüòóðíûõ öåííîñòåé. Èçáåãàÿ ïðîòèâîðå÷èé è îøèáîê â êîììóíèêàöèè, ñëåäóåò ïîìíèòü î òîì, ÷òî íå òîëüêî êàæäîå ÿçûêîâîå/êóëüòóðíîå îáùåñòâî ÿâëÿåòñÿ óíèêàëüíûì, íî è êàæäûé îòäåëüíî âçÿòûé, êîíêðåòíûé ÷åëîâåê â í¸ì, èñêëþ÷èòåëåí è íåïîâòîðèì. ×åì ãëóáæå ìû çàäóìûâàåìñÿ è ïîíèìàåì ýòî, òåì êîðî÷å ñòàíîâèòñÿ ïóòü ê âçàèìîïîíèìàíèþ, îñíîâàííîìó íà óâàæåíèè ïðàâà áûòü ñàìèì ñîáîé. Êîììóíèêàöèÿ ìîæåò íîñèòü èíäèâèäóàëüíûé õàðàêòåð, ìåæäó ëþäüìè îäíîé èëè ðàçíûõ êóëüòóð, ìàññîâûé õàðàêòåð, êîãäà èíôîðìàöèÿ ïðåäíàçíà÷åíà äëÿ øèðîêèõ ìàññ. Èìåííî âî âðåìÿ êîììóíèêàöèè îòêðûâàåòñÿ ìíîãîîáðàçèå ìèðà, êîòîðîå äà¸ò âîçìîæíîñòü äëÿ êóëüòóðíîãî âçàèìîîáîãàùåíèÿ ëþäåé1. Êóëüòóðà êàê îáúåêò èññëåäîâàíèÿ àíòðîïîöåíòðè÷åñêîé ëèíãâèñòèêè èçó÷àåòñÿ ñ òî÷êè çðåíèÿ íåðàçðûâíîé ñâÿçè ÿçûêà è êóëüòóðû, äàþùåé â äàëüíåéøåì ïðåäñòàâëåíèå î òåõ èëè èíûõ ÿâëåíèÿõ îêðóæàþùåãî ìèðà. Àíòðîïîöåíòðè÷åñêèé ïîäõîä „èçó÷åíèÿ” êóëüòóðû îñíîâàí íà òîì 1 Ñì. Å.Â. Áîíäàðåâñêàÿ, Î.Â. Ãóêàëåíêî, Ïåäàãîãè÷åñêèå îñíîâû ìåæêóëüòóðíîãî îáùåíèÿ, Òèðàñïîëü 2000; Ñ.Ê. Áîíäàðåâà, Ä.Â. Êîëåñîâ, Òîëåðàíòíîñòü (ââåäåíèå â ïðîáëåìó), Ìîñêâà 2003; À.Ï. Ñàäîõèí, Ââåäåíèå â ìåæêóëüòóðíóþ êîììóíèêàöèþ, Îìåãà-Ë, Ìîñêâà 2010.

140

Ludmi³a Witkowska

î÷åâèäíîì îáñòîÿòåëüñòâå, ÷òî öåíòðîì êóëüòóðû ÿâëÿåòñÿ êîíêðåòíûé ÷åëîâåê, åãî ÿçûê è íàêîïëåííûå èì çíàíèÿ à òàêæå æèçíåííûé îïûò. Êóëüòóðà ÿâëÿåòñÿ íåîòúåìëåìîé ÷àñòüþ æèçíè ÷åëîâåêà. Îíà àíòðîïîöåíòðè÷íà è ñîçäàåòñÿ â ïðîöåññå ñòàíîâëåíèÿ êàæäîé ëè÷íîñòè. Ýòîò ïðîöåññ ÿâëÿåòñÿ î÷åíü ñëîæíûì è èíäèâèäóàëüíûì, òåñíî ñâÿçàííûì ñ ëèíãâèñòèêîé, êàê óòâåðæäàåò âî ìíîãèõ ñâîèõ ðàáîòàõ, ïîñâÿù¸ííûõ ýòîé òåìå, ïðîô. Âàðøàâñêîãî óíèâåðñèòåòà Ôðàíòèøåê Ãðó÷à2. Ïîíÿòèå ìåæêóëüòóðíàÿ êîììóíèêàöèÿ îáîçíà÷àåò êîíòàêò ìåæäó ïðåäñòàâèòåëÿìè ðàçíûõ êóëüòóð, âî âðåìÿ êîòîðîãî ïðîèñõîäèò îáìåí èíôîðìàöèåé. Ñ òî÷êè çðåíèÿ àíòðîïîöåíòðè÷åñêîé ëèíãâèñòèêè ýòî ðåöåïöèÿ èíôîðìàöèè ìîçãîì îòäåëüíî âçÿòîãî ÷åëîâåêà è êîíñòðóèðîâàíèå òåêñòîâ â óìå, à ïðè ýòîì îäíèì èç èíñòðóìåíòîâ âîñïðîèçâåäåíèÿ òåêñòà/âûñêàçûâàíèÿ (ìûñëè) ÿâëÿåòñÿ ÿçûê. Òåêñòû â àíòðîïîöåíòðè÷åñêîé òåîðèè ÷åëîâå÷åñêèõ ÿçûêî⠖ ýòî âñå êîíêðåòíûå ÿçûêîâûå ñëîâíûå âûðàæåíèÿ êàê ïèñüìåííûå, òàê è óñòíûå. Ïðîèçâåäåííûå êîíêðåòíûì îòäåëüíî âçÿòûì ÷åëîâåêîì â êîíêðåòíîì êîììóíèêàöèîííîì ïðîöåññå3. Ðîëü ÿçûêà â êîììóíèêàöèè áûëà ïðåäìåòîì íàó÷íîãî èññëåäîâàíèÿ ðàçíûõ ó÷¸íûõ åù¸ â ÕVIII â. Äëÿ ïðèìåðà: Ã. Âèêî4, Â. Ãóìáîëüäò5 àíàëèçèðîâàëè ïðîáëåìó âçàèìîñâÿçè ÿçûêà è êóëüòóðû ñ ëèíãâèñòè÷åñêîé òî÷êè çðåíèÿ, ðàññìàòðèâàÿ ÿçûê è êóëüòóðó êàê îñîáûå ñðåäñòâà ñâÿçè ïîêîëåíèé â ïðîñòðàíñòâå è âðåìåíè. Â. Ãóìáîëüäò òîëêîâàë ÿçûêîâîé ïðîöåññ â êîíòåêñòå ñîçíàíèÿ è êóëüòóðû, à òàêæå ñîöèàëüíîé äåéñòâèòåëüíîñòè. Ïåðâîîñíîâàòåëåì 2 F. Grucza, Zagadnienia metalingwistyki. Lingwistyka – jej przedmiot, lingwistyka stosowana, Warszawa 1983; idem, Zagadnienia ontologii lingwistycznej: o jêzykach ludzkich i ich (rzeczywistym) istnieniu, [â:] Opuscula Logopedica in honorem Leonis Kaczmarek, Wyd. UMCS, Lublin 1993, ñ. 25–47; idem, Jêzyk, ludzkie w³aœciwoœci jêzykowe, jêzykowa zdolnoœæ ludzi, [â:] Cz³owiek w perspektywie ujêæ biokulturowych, red. J. Piontek, A. Wierciñska, Wyd. UAM, Poznañ 1993, ñ. 151–174; idem, O jêzykach specjalistycznych (=technolektach) jako pewnych sk³adnikach rzeczywistych jêzykach ludzkich, [â:] Jêzyki specjalistyczne, red. F. Grucza, Z. Koz³owska, Warszawa 1994, ñ. 7–27; idem, Jêzyki specjalistyczne – indykatory i/lub determinanty rozwoju cywilizacyjnego, [â:] Jêzyki specjalistyczne, t. 2: Problemy technolingwistyki, red. J. Lewandowski, Warszawa 2002, ñ. 9–26. 3 „Teksty w œwietle teorii antropocentrycznej to wszelkie konkretne wyra¿enia jêzykowe – zarówno mowne tak i pisemne – wytworzone, przez jakiegokolwiek u¿ytkownika jêzyka w konkretnym akcie (procesie) komunikacyjnym” – S. Grucza, Lingwistyka tekstów specjalistycznych, Euro-Edukacja, Warszawa 2008, ñ. 171. Âñå ïåðåâîäû ñäåëàíû àâòîðîì ñòàòüè. 4 Vico Giambattista (1668–1744), èòàëüÿíñêèé ôèëîñîô è òåîðåòèê êóëüòóðû, óçíàâàåìûé çà ïðåêóðñîðà êóëüòóðíîé àíòðîïîëîãèè (ýòíîëîãèè). 5 Wilhelm von Humboldt (1767–1835). Ñôîðìóëèðîâàë òåçèñ î ñóùåñòâîâàíèè òàê íàçûâàåìîé âíóòðåííåé ÿçûêîâîé ôîðìû, ÷òî ïîìîãëî ñäåëàòü ÿçûê àêòèâíûì. Íà îñíîâàíèè ñîïîñòàâèòåëüíîãî àíàëèçà óêàçàë íà ðîëü ÿçûêà, êîòîðóþ îí ñûãðàë ïðè ïåðåõîäå ÷åëîâåêà îò ñîñòîÿíèÿ íàòóðû ê ñîñòîÿíèþ êóëüòóðû. W. Humboldt, Rozmaitoœæ jêzyków a rozwój umys³owy ludzkoœci, PWN, Warszawa 2002.

Ìåæêóëüòóðíàÿ êîììóíèêàöèÿ

141

àíòðîïîöåíòðè÷åñêîé ìûñëè êàñàþùåéñÿ ÷åëîâå÷åñêèõ ÿçûêîâ ìîæíî íàçâàòü Æàíà Áîóäåíà äå Êîðòíè, êîòîðûé ñêàçàë: „ßçûê ñóùåñòâóåò òîëüêî â èíäèâèäóàëüíûõ óìàõ, òîëüêî â äóøàõ, òîëüêî â ïñèõèêàõ èíäèâèäóóìîâ, òî åñòü îñîáåé, îáúåäèí¸ííûõ â ÿçûêîâîå îáùåñòâî”6. Íàèáîëüøèé óñïåõ, îäíàêî, áûë äîñòèãíóò â ÕÕ â., êîãäà ó÷åíûå äîêàçàëè íåðàçðûâíóþ ñâÿçü ìûøëåíèÿ, êóëüòóðû è ÿçûêà. ßçûê ÿâëÿåòñÿ îäíèì èç âàæíûõ îáùåñòâåííûõ ôàêòîðîâ êóëüòóðíîãî íàñëåäèÿ. Êàæäîå îáùåñòâî ëþäåé èìååò ñâîé ÿçûê è íåïîâòîðèìóþ, à èíîãäà è ñâîåîáðàçíóþ êóëüòóðó, êîòîðàÿ ñîõðàíÿåòñÿ, ïîääåðæèâàåòñÿ è ïåðåäà¸òñÿ ñ ïîêîëåíèÿ íà ïîêîëåíèå. Èññëåäîâàíèÿ àìåðèêàíñêèõ ëèíãâèñòîâ Ý. Ñåïèðà è Á. Óîðôà7 ïðèâåëè ê óáåæäåíèþ, ÷òî ëþäè âèäÿò ìèð ïî-ðàçíîìó, à ÿçûê íå ïðîñòî èíñòðóìåíò äëÿ âîñïðîèçâåäåíèÿ ìûñëåé, îí ñàì ôîðìèðóåò íàøè ìûñëè. Ïî-ðàçíîìó ãîâîðÿùèå ëþäè ïî-ðàçíîìó ñìîòðÿò íà ìèð. Ñîçäà¸òñÿ „êóëüòóðíî-ÿçûêîâàÿ êàðòèíà ìèðà”. Òàêîé ïîäõîä ïîëó÷èë øèðîêóþ èçâåñòíîñòü. Ó íåãî ïîÿâèëèñü ñâîè ñòîðîííèêè è ïðîòèâíèêè. ×åëîâå÷åñêèé ÿçûê â ñâåòå àíòðîïîöåíòðè÷åñêîé òåîðèè ÷åëîâå÷åñêèõ ÿçûêîâ Ô. Ãðó÷è ïðèñóù ÷åëîâåêó, à òàêæå âêëþ÷àåò â ñåáÿ ëèíãâèñòè÷åñêèå çíàíèÿ, ïîäêðåïëÿþùèåñÿ ÿçûêîâûì ìàñòåðñòâîì, äåòåðìèíèðîâàííûå êóëüòóðîé. Êóëüòóðà ïðè ýòîì àíòðîïîöåíòðè÷íà. ×åëîâå÷åñêèé ÿçûê – ýòî ïðàêòè÷åñêèå çíàíèÿ , êîòîðûå îõâàòûâàþò óìåíèå ÷åëîâåêà „íà îñíîâàíèè, êîòîðîãî (1) èäåò ïðîöåññ ñîçäàíèÿ ñëîâàðíûõ ôîðì/âûñêàçûâàíèé îïðåäåë¸ííîãî òèïà [...]; (2) äîñòèãàåòñÿ ïîñòàâëåííàÿ öåëü, ïðè ïîìîùè ñëîâ…èñïîëüçóÿ èõ êàê îïðåäåë¸ííîå ñðåäñòâî; (3) ïðèïèñûâàåòñÿ èì îïðåäåë¸ííàÿ öåííîñòü, ïðåæäå âñåãî çíàêîâàÿ ôóíêöèÿ; (4) ðàñïîçíàâàíèå àíàëîãè÷íûõ ñëîâ/âûñêàçûâàíèé, îáðàçîâàííûõ äðóãèìè îñîáàìè [...]; (5) ÷òåíèå è ïîíèìàíèå äàííîé èì öåííîñòè, ïðåæäå âñåãî èõ çíà÷åíèÿ”8. 6 W. von Humboldt, Über die Verschiedenheit des menschlichen Sprachbaues und ihren Einfluss auf die geistige Entwicklung des Menschegeschlechts, (praca ukoñczona w 1835 r., a wydana w latach 1836–1839), cyt. za: B. Andrzejewski, Wilhelm von Humboldt, Wiedza Powszechna, Warszawa 1989. 7 Ãèïîòåçà Ñåïèðà-Âîðôà (òî÷íîå íàçâàíèå-ïðàâî ÿçûêîâîãî ðåëÿòèâèçìà) – ýòî ëèíãâèñòè÷åñêàÿ òåîðèÿ, îñíîâàííàÿ íà òåçå óïîòðåáëåíèÿ ÿçûêà, êîòîðûé âëèÿåò â áîëüøåé ìåðå íà ñïîñîá ìûøëåíèÿ. Íàçâàíèå ïîõîäèò îò ôàìèëèé äâóõ ëèíãâèñòî⠖ Edwarda Sapira i Benjamina Lee Whorfa. 8 „Jêzyk ludzki to praktyczna wiedza poszczególnej osoby, na podstawie, której (a) tworzy ona formy (struktury) wyra¿eñ/wypowiedzi okreœlonego typu i substancjalizuje (uzewnêtrznia) je, (b) realizuje (spe³nia) okreœlone cele za pomoc¹ wyra¿eñ/wypowiedzi tego typu, tzn. pos³uguje siê nimi, jako pewnymi œrodkami, (c) przypisuje im okreœlone wartoœci, przede wszystkim funkcje znakowe, (d) poznaje analogiczne wyra¿enia/wypowiedzi wytworzone przez inne osoby, tzn. identyfikuje i dyferencjuje, (e) odczytuje i rozumuje nadane im wartoœci, przede wszystkim ich znaczenia” – F. Grucza, Zagadnienia ontologii lingwistycznej..., ñ. 31.

142

Ludmi³a Witkowska

Ñ îäíîé ñòîðîíû, ýòî ïðàêòè÷åñêèå çíàíèÿ, ïîçâîëÿþùèå íà ñîçäàíèå è ïîíèìàíèå ðå÷è â äàííîì ÿçûêå. Ñ äðóãîé ñòîðîíû, ýòî çíàíèÿ äðóãîãî âèäà „â îñîáåííîñòè çíàíèÿ îïðåäåë¸ííîãî êîëè÷åñòâà ñîçäàííûõ ñëîâåñíûõ ôîðì [...] è èõ ñåìàíòè÷åñêèõ è êóëüòóðîëîãè÷åñêèõ ôóíêöèé, ò.å. îïðåäåë¸ííîé ìåðû òîãî, äî ÷åãî îíè îòíîñÿòñÿ è â îòíîøåíèè êîãî, êîãäà è ò.ä. ìîãóò áûòü èñïîëüçîâàíû”9. Îáùåñòâî ñîñòîèò èç îòäåëüíî âçÿòûõ ëþäåé è, ðóêîâîäñòâóÿñü àíòðîïîöåíòðè÷åñêîé òåîðèåé ÷åëîâå÷åñêèõ ÿçûêîâ Ô. Ãðó÷è, ìîæåì ñêàçàòü, ÷òî êàæäûé îòäåëüíî âçÿòûé ðåàëüíûé ÷åëîâåê èìååò ñâîé ÿçûê è ñâîþ êóëüòóðó. Àíòðîïîöåíòðè÷åñêàÿ òåîðèÿ ÷åëîâå÷åñêèõ ÿçûêîâ ïðîôåññîðà Ô. Ãðó÷è èìååò ñëåäóþùèå èñõîäíûå ïîëîæåíèÿ.  öåíòðå ðåàëüíîãî ìèðà ñòîèò êîíêðåòíûé ÷åëîâåê – íîñèòåëü ñâîåãî ÿçûêà (ðåàëüíî ïðèíàäëåæàùåãî òîëüêî åìó) è ñâîåé êóëüòóðû. Èìåííî îí âîñïðèíèìàåò è îñîçíà¸ò ìèð ñ ïîìîùüþ îðãàíîâ ÷óâñòâ, èìååò ñâî¸ èíäèâèäóàëüíîå è íåïîâòîðèìîå ïðåäñòàâëåíèå î ìèðå. „Êàæäûé ÷åëîâåê ñîçäà¸ò (êîíñòðóèðóåò) ñâîé ñîáñòâåííûé ÿçûê «ñàì â ñåáå», õîòÿ äåëàåò ýòî ïîä âëèÿíèåì äîõîäÿùèõ äî íåãî ÿçûêîâûõ èìïóëüñîâ è îäíîâðåìåííî ïî îáðàçöó ÿçûêîâ äðóãèõ ãîâîðÿùèõ/ñëóøàþùèõ”10. ×åëîâåê â ñâî¸ì ñîçíàíèè îñìûñëèâàåò ïîëó÷åííóþ èíôîðìàöèþ. Ïðè ïîìîùè ñâîåãî „âíóòðåííåãî” ÿçûêà, äåòåðìèíèðîâàííîãî êóëüòóðîé, êîíñòðóèðóåò â óìå òåêñò.  ñâîþ î÷åðåäü, ñîçíàíèå êàæäîãî ÷åëîâåêà ôîðìèðóåòñÿ êàê ïîä âëèÿíèåì èíäèâèäóàëüíîãî îïûòà, òàê è â ðåçóëüòàòå èíêóëüòóðàöèè, â ïðîöåññå êîòîðîé íàñòóïàåò îâëàäåíèå îïûòîì ïðåäøåñòâóþùèõ ïîêîëåíèé. Êîãäà ìû óïîòðåáëÿåì ñëîâî „òåêñò”, òî èìååì â âèäó íå òîëüêî ëèíãâèñòè÷åñêîå âûðàæåíèå, à âñå òå ÿâëåíèÿ, êîòîðûå íåñóò â ñåáå èíòåëëåêòóàëüíûé ñìûñë (çâóê, ìóçûêàëüíîå ïðîèçâåäåíèå, ñâîä çàêîíîâ è ò.ä.).  ïðîöåññå êîììóíèêàöèè êàæäûé ó÷àñòíèê âûñòóïàåò êàê èíäèâèä, íîñèòåëü ïðèíàäëåæàùåãî òîëüêî åìó ÿçûêà, à òàêæå ÿâëÿåòñÿ ïðåäñòàâèòåëåì îïðåäåë¸ííîãî ëèíãâèñòè÷åñêîãî è êóëüòóðíîãî îáùåñòâà. ßçûê ìîæíî âîñïðèíèìàòü êàê îðóäèå êóëüòóðû, íî â òî æå âðåìÿ îí àâòîíîìåí ïî îòíîøåíèþ ê êóëüòóðå, åãî ìîæíî ðàññìàòðèâàòü îòäåëüíî îò íå¸, õîòÿ â êîíòåêñòå àíòðîïîöåíòðè÷íîñòè ÿçûê è êóëüòóðà ñîñòàâëÿþò åäèíñòâî, îíè íåðàçäåëüíû. Íîñèòåëü ÿçûêà îäíîâðåìåííî ÿâëÿåòñÿ íîñèòåëåì êóëüòóðû. Ïóòü âûðàæåíèÿ ìûñëè â ñîçíàíèè ÷åëîâåêà 9 10

F. Grucza, O jêzykach specjalistycznych (=technolektach)..., ñ. 8. „Ka¿dy cz³owiek tworzy (rekonstruuje) swój w³asny jêzyk „sam z siebie”, choæ czyni to pod wp³ywem docieraj¹cych do niego bodŸców jêzykowych i zarazem na wzór oraz na podobieñstwo jêzyków innych mówców-s³uchaczy” – S. Grucza, Lingwistyka tekstów..., ñ. 44.

Ìåæêóëüòóðíàÿ êîììóíèêàöèÿ

143

ó êàæäîãî èíäèâèäóàëåí è äåòåðìèíèðîâàí êóëüòóðíûì è ñîöèàëüíûì îêðóæåíèåì, ïðèðîäíûìè óñëîâèÿìè, êëèìàòîì è ò.ä. ßçûê êàæäîãî ÷åëîâåêà ñîçäà¸òñÿ (ôîðìèðóåòñÿ) â óìå áëàãîäàðÿ ãëàâíûì îáðàçîì îñîáåííîñòÿì êóëüòóðû â ñðåäå, êîòîðîé ýòîò ÷åëîâåê ïðîæèâàåò. Êàæäûé ÿçûê èìååò ñîáñòâåííûé ñïîñîá ïðåäñòàâëÿòü îäíó è òó æå ðåàëüíîñòü.  ýòîì ïðîöåññå âñ¸ îñíîâûâàåòñÿ íà ñòåïåíè âîñïðèÿòèÿ è ìûøëåíèÿ. ×åì ñëîæíåå è ðàçíîîáðàçíåå ñîâîêóïíîñòü ïîíÿòèé äëÿ õàðàêòåðèñòèêè îäíîãî ÿâëåíèÿ èëè ïðåäìåòà, òåì ýòî áîëåå çíà÷èìî äëÿ ÷åëîâåêà. Íàïðèìåð, ó æèòåëåé ×óêîòêè, ÷óê÷åé åñòü áîëå 200 ñëîâ îáîçíà÷àþùèõ ïîíÿòèå ñíåã, à ó àâñòðàëèéñêèõ àáîðèãåíîâ òàêîå ïîíÿòèå âîîáùå íå ñóùåñòâóåò. Ó æèòåëåé ïóñòûíè, áåäóèíîâ èìååòñÿ îêîëî 300 ñëîâ, îïèñûâàþùèõ ïåñîê, à òàêæå â àðàáñêîì ÿçûêå ôèãóðèðóåò áîëåå 600 ñëîâ êîòîðûå, îïèñûâàþò âåðáëþäà. Íà Ôèëèïïèíàõ ïðèìåíÿåòñÿ 80 ñïåöèàëüíûõ îáîçíà÷åíèé ðèñà, â ÿçûêàõ Îêåàíèè ôóíêöèîíèðóåò 100 îïðåäåëåíèé ñâÿçàííûõ ñ áàíàíàìè, òàêèõ ïðèìåðîâ î÷åíü ìíîãî.  ñâÿçè ñ ýòèì, êàê ïðàâèëî, â ìåæêóëüòóðíîé êîììóíèêàöèè âîçíèêàþò ïðîáëåìû ïðè ïåðåâîäå ïîíÿòèé ñ îäíîãî ÿçûêà íà äðóãîé. Íàèáîëåå ÷àñòûì ÿâëÿåòñÿ ÿçûêîâîå íåñîîòâåòñòâèå, êîãäà ñóùåñòâóåò èçáûòîê èëè íåäîñòàòîê âûðàæåíèé â ðàçíûõ ÿçûêàõ, îòñóòñòâèå òî÷íîãî ýêâèâàëåíòà äëÿ âûðàæåíèÿ òîãî èëè èíîãî ïðåäìåòà è äàæå îòñóòñòâèå ñàìîãî ïîíÿòèÿ. Ïðàâäà, èíîãäà ìîæíî ïðèáåãíóòü ê ÿçûêîâûì çàèìñòâîâàíèÿì, íî ýòî ñîñòàâëÿåò òîëüêî ïðèáëèçèòåëüíî 5%. (Íàïðèìåð: â ðóññêîì ÿçûêå íåò ñëîâ âûðàæàþùèõ ïîíÿòèÿ æóðýê, âèñêè, à â ïîëüñêîì áëèíû, ïåëüìåíè, â àíãëèéñêîì âîäêà, áîðù).  ýòèõ è ïîäîáíûõ ñëó÷àÿõ âûñòóïàþò ÿçûêîâûå çàèìñòâîâàíèÿ. Áîëüøå âñåãî òðóäíîñòåé âîçíèêàåò ïðè ðàáîòå ñî ñïåöèàëüíûìè òåêñòàìè, ñâÿçàííûìè ñ ïðàâîâûìè íîðìàìè, ò.ê. ïðàâîâûå ñèñòåìû ãîñóäàðñòâ âî âñ¸ì ìèðå ðàçëè÷íû. Ïîèñê ýêâèâàëåíòîâ áûâàåò òðóäíûì. Íå ðåäêî íà ïîìîùü â òàêèõ ñèòóàöèÿõ ïðèõîäÿò óíèâåðñàëüíûå ïîíÿòèÿ è çíà÷åíèÿ, óïîòðåáëÿåìûå âî âñ¸ì ìèðå, îäèíàêîâî ïîíèìàåìûå ïðåäñòàâèòåëÿìè ðàçíûõ ÿçûêîâ è êóëüòóð. Óíèâåðñàëüíûå ïîíÿòèÿ ñîçäàþò íàä¸æíûé ãðóíò äëÿ ìåæêóëüòóðíîé êîììóíèêàöèè. Ìåæêóëüòóðíàÿ êîììóíèêàöèÿ – ýòî êîììóíèêàöèÿ ìåæäó ëþäüìè, êîòîðûå èìåþò ðàçëè÷íóþ êóëüòóðó è ÿçûê, ÷åì áîëüøå ðàçëè÷èå ìåæäó ñòîðîíàìè, òåì áîëüøå òîëêîâàíèå ÿçûêîâûõ îñîáåííîñòåé è ìîäåëåé ïîâåäåíèÿ. Ìåæêóëüòóðíàÿ êîììóíèêàöèÿ ñîäåðæèò â ñåáå ïðîöåññ âçàèìîîáìåíà òåêñòàìè, íåñóùèìè â ñåáå êàê ÿçûêîâóþ, òàê è êóëüòóðíóþ èíôîðìàöèþ.

144

Ludmi³a Witkowska

 ñâîåé ñòàòüå àâòîð ïîïðîáóåò ïðåäñòàâèòü ñëåäóþùóþ ãèïîòåçó: âî âðåìÿ êîììóíèêàöèè ïðåäñòàâèòåëåé ðàçíûõ êóëüòóð, èñõîäÿ èç òåîðèè àíòðîïîöåíòðè÷åñêîé òåîðèè ÷åëîâå÷åñêèõ ÿçûêîâ ïðîôåññîðà Ô. Ãðó÷è, ïîëíîãî âçàèìîïîíèìàíèÿ äîñòè÷ü ðåàëüíî íå âîçìîæíî, à òîëüêî îòíîñèòåëüíî. (Êàê îáúÿñíèòü àáîðèãåíó, ÷òî òàêîå ñíåã, åñëè îí åãî íèêîãäà íå âèäåë è â åãî ÿçûêå îòñóòñòâóåò òàêîå ïîíÿòèå?) Ðåàëüíî ìîæíî ãîâîðèòü òîëüêî îá óñïåøíîé êîììóíèêàöèè ìåæäó àäðåñàíòîì è àäðåñàòîì, ïîëíîãî ïîíèìàíèÿ íåò. Îäíàêî óñïåõ â ìåæêóëüòóðíîé êîììóíèêàöèè ìîæíî äîñòè÷ü, èñïîëüçóÿ çíàíèÿ ïðîôåññèîíàëüíîãî êîìïåòåíòíîãî ïðåäñòàâèòåëÿ (ñïåöèàëèñòà-ïåðåâîä÷èêà). Ïî ñóòè, ïðîôåññèîíàëüíàÿ ìåæêóëüòóðíàÿ êîìïåòåíòíîñòü ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé åäèíñòâî òð¸õ êîìïîíåíòîâ: ëèíãâèñòè÷åñêîãî, êóëüòóðíîãî è ñïåöèàëüíîãî ïðè ýòîì êàæäûé íàäåë¸í ñîáñòâåííûìè ïðèçíàêàìè àíòðîïîöåíòðè÷íîñòè. Ïîíÿòèå „ïðîôåññèîíàëüíàÿ ìåæêóëüòóðíàÿ êîìïåòåíòíîñòü” çàêëþ÷àåò â ñåáå íå ïðîñòî çíàíèå åñòåñòâåííûõ ÿçûêîâ è êóëüòóð, ýòî ïîíÿòèå ïîä÷åðêèâàåò ñïåöèàëüíóþ ïîäãîòîâêó, êîòîðàÿ ïîçâîëÿåò ñïåöèàëèñòó ïðèìåíèòü ñâîè çíàíèÿ, àäåêâàòíî îöåíèòü êîììóíèêàòèâíóþ ñèòóàöèþ. Èñïîëüçîâàòü ïðè ýòîì êàê åñòåñòâåííûé, òàê è ñïåöèàëüíûé ÿçûê, òåðìèíîëîãèþ „õàðàêòåðíóþ äëÿ êàêîé-òî îáëàñòè ÷åëîâå÷åñêîãî òâîð÷åñòâà”11, â äîñòèæåíèè óñïåøíîé êîììóíèêàöèè.  ñâîèõ ðàçìûøëåíèÿõ íàä ýòèì âîïðîñîì, àâòîð ñòàòüè ïðåäëàãàåò ñëåäóþùèå êðèòåðèÿ, êîòîðûìè ìîãóò ðóêîâîäñòâîâàòüñÿ ëþäè, âñòóïàÿ â ìåæêóëüòóðíóþ êîììóíèêàöèþ: 1) ïðîÿâëÿòü èíòåðåñ ê ÷óæîé êóëüòóðå, ïîëîæèòåëüíî âîñïðèíèìàòü ÿçûêîâûå, ñîöèàëüíûå è êóëüòóðíûå ðàçëè÷èÿ; 2) ïîêàçàòü äîáðîæåëàòåëüíóþ ðàñïîëîæåííîñòü â êîíòàêòå ñ ïðåäñòàâèòåëÿìè äðóãîé êóëüòóðû, ïðåîäîëåâàÿ ïðè ýòîì ñòåðåîòèïíîå ìûøëåíèå; 3) ïðîäåìîíñòðèðîâàòü âëàäåíèå âñåõ ñâîèõ êîììóíèêàòèâíûõ ÿçûêîâûõ è êóëüòóðíûõ ñðåäñòâ, ðóêîâîäñòâóÿñü ïðè ýòîì èõ ïðàâèëüíûì âûáîðîì â çàâèñèìîñòè îò ñèòóàöèè îáùåíèÿ; 4) íàéòè â ñåáå (èíäèâèäóàëüíûå) êà÷åñòâà, êîòîðûå ïîìîãóò óñòðàíåíèþ êîììóíèêàòèâíîãî áàðüåðà. Ïðèìåíÿÿ âñå âûøåóïîìÿíóòûå êðèòåðèÿ, ïî ìíåíèþ àâòîðà ýòîé ñòàòüè, ìîæíî ðàññ÷èòûâàòü íà óñïåøíóþ êîììóíèêàöèþ (èç ëè÷íîãî îïûòà àâòîðà ñòàòüè), îäíàêî âîïðîñ î êðèòåðèÿõ óñïåøíîé ìåæêóëüòóðíîé êîììóíèêàöèè íåîáõîäèìî îñòàâèòü îòêðûòûì. 11

F. Grucza, Jêzyki specjalistyczne – indykatory i/lub determinanty..., ñ. 14.

Ìåæêóëüòóðíàÿ êîììóíèêàöèÿ

145

Ñëåäóåò ïîìíèòü î òîì, ÷òî ÷åëîâåê âîñïðèíèìàåò ìèð, âåä¸ò ñåáÿ è îöåíèâàåò äðóãèõ, ïðåæäå âñåãî â ñîîòâåòñòâèè ñ ïðèîðèòåòîì öåííîñòåé ñâîåé êóëüòóðû. Ñðàâíåíèå ñåáÿ ñ äðóãèìè ïîìîãàåò êàæäîìó èç íàñ ïî÷óâñòâîâàòü ñâîþ ñîáñòâåííóþ èíäèâèäóàëüíîñòü, à òàêæå èíîðîäíîñòü äðóãèõ.  ìåæêóëüòóðíîé êîììóíèêàöèè ÷àñòî ïðîÿâëÿþòñÿ íàèáîëåå õàðàêòåðíûå ÷åðòû, òèïè÷íûå äëÿ òîé èëè èíîé êóëüòóðû. Íåïðàâèëüíîå òîëêîâàíèå è íå âîñïðèÿòèå ýëåìåíòîâ ÷óæîé êóëüòóðû ìîãóò ïðèâåñòè ê ñâîåîáðàçíîìó ðîäó êîììóíèêàöèîííûì êîíôëèêòàì. Àìåðèêàíñêèé èññëåäîâàòåëü ìåæêóëüòóðíîé êîììóíèêàöèè Ã. Òðèàíäèñ ñêàçàë: „Ìóäðîñòü ìåæêóëüòóðíîãî âçàèìîäåéñòâèÿ çàêëþ÷àåòñÿ â òîì, ÷òîáû íå ñïåøèòü ñ óìîçàêëþ÷åíèÿìè, êîãäà ëþäè äåëàþò íà íàø âçãëÿä ÷òî-òî ñòðàííîå. Ïîäûãðàéòå èì, ïîêà íå ïîéì¸òå ýòó êóëüòóðó [...]”12. Âûõîä èç çàòðóäíèòåëüíîé êîììóíèêàöèîííîé ñèòóàöèè èíîãäà ïîìîãàþò íàéòè ñòåðåîòèïû, êîòîðûå ìû ïîíèìàåì êàê óñòîé÷èâûå è ðåãóëÿðíî ïîâòîðÿþùèåñÿ ôîðìû ïîâåäåíèÿ, ïðèíÿòûå â êàæäîé êóëüòóðå. Ïðè÷èíû âîçíèêíîâåíèÿ ñòåðåîòèïîâ ðàçíîîáðàçíû. Îäíàêî, îäíà íàèáîëåå óáåäèòåëüíàÿ èç íèõ, ïî ìíåíèþ àâòîðà, ÿâëÿåòñÿ çàùèòíîé ðåàêöèåé, îò îöåíî÷íûõ ñóæäåíèé. Íàëè÷èå ñòåðåîòèïîâ óïðîùàåò ïðîöåññ îöåíêè. À îöåíèâàòü äðóãîãî ÷åëîâåêà íå ïîíèìàÿ åãî êóëüòóðû è ÿçûêà, àìîðàëüíî. Âåäü ãîâîðèòñÿ: „Íå ñóäè äà íå ñóäèì, áóäåøü”.  ïðîöåññå ìåæêóëüòóðíîé êîììóíèêàöèè ñòåðåîòèïû ïîìîãàþò, åñëè îíè èñïîëüçóþòñÿ êàê ïîëîæèòåëüíîå ïðåäñòàâëåíèå î ÷åëîâåêå èëè ñèòóàöèè, â êîòîðîé îí íàõîäèòñÿ, è íå ðàññìàòðèâàþòñÿ êàê åäèíàÿ è âåðíàÿ èíôîðìàöèÿ.  ñâîþ î÷åðåäü ñòåðåîòèïû ìîãóò çàòðóäíÿòü ìåæêóëüòóðíóþ êîììóíèêàöèþ. Ýòî ïðîèñõîäèò â ìîìåíò, êîãäà îíè óñèëèâàþò îøèáî÷íûå óáåæäåíèÿ, äàþò ëîæíûå ïðåäñòàâëåíèÿ î ÷åëîâåêå, ñ êîòîðûì îñóùåñòâëÿåòñÿ êîììóíèêàöèÿ. Ó÷àñòâóÿ â ìåæêóëüòóðíîé êîììóíèêàöèè, ÷åëîâåê äîëæåí óìåòü èñïîëüçîâàòü ñòåðåîòèïû, íî òàêæå äîëæåí óìåòü îò íèõ îòêàçàòüñÿ ïðè èõ íåñîîòâåòñòâèè ê îïïîíåíòó èëè ðåàëüíîé äåéñòâèòåëüíîñòè. Ïðîöåññ ãëîáàëèçàöèè, ñ îäíîé ñòîðîíû, ïðèâîäèò êóëüòóðó è ÿçûêè ðàçíûõ íàðîäîâ ê âçàèìîçàâèñèìîñòè, à çíà÷èò è ê êîììóíèêàöèè, ïîñòðîåííûõ íà ïðèíöèïàõ äåìîêðàòèè, ïëþðàëèçìà è òîëåðàíòíîñòè. (ßðêèì ïðèìåðîì ÿâëÿåòñÿ Åâðîñîþç). Ñ äðóãîé ñòîðîíû, ýòîò ïðîöåññ çàòðóäíÿåò êîììóíèêàöèþ òàêîãî òèïà îòíîøåíèé, êîãäà ëþäè 12

HC. Triandis, The psychological measurement of cultural syndromes, „American Psychologist” 1996.

146

Ludmi³a Witkowska

ðóêîâîäñòâóþòñÿ ïðåäïîñûëêàìè ðåëèãèîçíîãî ôóíäàìåíòàëèçìà, íåîïðàâäàííîãî íàöèîíàëèçìà è ò.ä. Ãëàâíîå â ìåæêóëüòóðíîé êîììóíèêàöèè, ýòî íàéòè êîíñåíñóñ, êîòîðûé ïðèâåä¸ò íàñ ê æåëàåìûì ðåçóëüòàòàì. Ìèð – ýòî íåïðåêðàùàþùèéñÿ ïðîöåññ êîììóíèêàöèè, âî âðåìÿ êîòîðîãî òå èëè äðóãèå êóëüòóðíûå è ëèíãâèñòè÷åñêèå îñîáåííîñòè îäíîãî ÷åëîâåêà ïðèçíàþòñÿ êàê îäíè èç ìíîãèõ è íè â êîåé ìåðå íå ìîãóò ïîä÷èíèòü ñåáå âñå îñòàëüíûå (êóëüò ëè÷íîñòè). Âîñïðèÿòèå ÿçûêà è êóëüòóðû äðóãîãî ÷åëîâåêà òðåáóåò òîëåðàíòíîãî ïîäõîäà, òàê êàê êàæäûé èìååò ïðàâî íà íåïîõîæåñòü, îòëè÷èå îò äðóãèõ.  ìåæêóëüòóðíîé êîììóíèêàöèè òîëåðàíòíûé ïîäõîä ïîìîãàåò ðàçðåøèòü êîíôëèêò ìåæêóëüòóðíûõ ïðîòèâîðå÷èé. Èñïîëüçóåò ðàçóìíóþ óñòóï÷èâîñòü, ïîñòîÿííóþ ãîòîâíîñòü ê óñïåøíîé êîììóíèêàöèè, ïðèçíàíèå óíèêàëüíîñòè è öåííîñòè äðóãîãî ìíåíèÿ. Àìåðèêàíñêèìè èññëåäîâàòåëÿìè ìåæêóëüòóðíûõ îòíîøåíèé P. Ñèòàðàìîì è T. Êîãäåëëîì áûëè âûðàáîòàíû ñëåäóþùèå ðåêîìåíäàöèè, îñíîâàííûå íà òîëåðàíòíîñòè, êîòîðûìè ñëåäóåò ðóêîâîäñòâîâàòüñÿ äëÿ äîñòèæåíèÿ óñïåõà â ìåæêóëüòóðíîé êîììóíèêàöèè: – îñîçíàâàòü, ÷òî ïðåäñòàâèòåëü êàêîé-ëèáî êóëüòóðû íå óñòàíàâëèâàåò ìèðîâûõ ñòàíäàðòîâ; – îòíîñèòñÿ ê êóëüòóðå ñ òåì æå óâàæåíèåì, ñ êàêèì îòíîñèëñÿ áû ê ñâîåé ñîáñòâåííîé; – íå ñóäèòü î öåííîñòÿõ, óáåæäåíèÿõ è îáû÷àÿõ äðóãèõ êóëüòóð íà îñíîâå ñîáñòâåííûõ öåííîñòåé; – ïîìíèòü î íåîáõîäèìîñòè ïîíèìàíèÿ êóëüòóðíîé îñíîâû ÷óæèõ öåííîñòåé; – íèêîãäà íå èñõîäèòü èç ïðåâîñõîäñòâà ñâîåé ðåëèãèè íàä ðåëèãèåé äðóãîãî, ïûòàòüñÿ ïîíèìàòü è óâàæàòü ÷óæóþ ðåëèãèþ; – ñòðåìèòüñÿ ïîíÿòü îáû÷àè ïðèãîòîâëåíèÿ è ïðèíÿòèÿ ïèùè äðóãèõ ëþäåé, óâàæàòü èõ ñïîñîá îäåâàòüñÿ, íå äåìîíñòðèðîâàòü îòâðàùåíèå ê íåïðèâû÷íûì çàïàõàì è öâåòàì; – íå èñõîäèòü èç öâåòà êîæè êàê „åñòåñòâåííîé” îñíîâû âçàèìîîòíîøåíèé ñ òåì èëè èíûì ÷åëîâåêîì; – íå ñìîòðåòü ñâûñîêà íà ÷åëîâåêà, åñëè åãî ÿçûêîâîé àêöåíò îòëè÷àåòñÿ îò íîðìû; – ïîíèìàòü, ÷òî êàæäàÿ êóëüòóðà, êàêîé ìàëîé îíà íè áûëà, èìååò ïðàâî íà ñóùåñòâîâàíèå è åé åñòü, ÷òî ïðåäëîæèòü ìèðó; – íåò â ìèðå êóëüòóðû, êîòîðàÿ èìååò ìîíîïîëèþ íà âñå ÿçûêîâûå è êóëüòóðíûå àñïåêòû;

Ìåæêóëüòóðíàÿ êîììóíèêàöèÿ

147

– íå ïûòàòüñÿ èñïîëüçîâàòü ñâîé âûñîêèé ñòàòóñ â èåðàðõèè ñâîåé êóëüòóðû äëÿ âîçäåéñòâèÿ íà ïîâåäåíèå äðóãèõ ïðåäñòàâèòåëåé äðóãîé êóëüòóðû â õîäå ìåæêóëüòóðíîé êîììóíèêàöèè; – ïîìíèòü, ÷òî íèêàêèå íàó÷íûå äàííûå íå ïîäòâåðæäàþò ïðåâîñõîäñòâà îäíîãî íàðîäà íàä äðóãèì (ýòíè÷åñêèõ ãðóïï) íàä äðóãèìè13. Ñëåäóÿ ýòèì ðåêîìåíäàöèÿì, à òàêæå ïðîàíàëèçèðîâàâ âåñü âûøåèçëîæåííûé ìàòåðèàë, ìû ìîæåì ñäåëàòü ñîîòâåòñòâóþùèå âûâîäû è òåì ñàìûì èçáåæàòü êîììóíèêàöèîííûõ êîíôëèêòîâ, äîñòèãàÿ òàêèì ñïîñîáîì óñïåõà â ìåæêóëüòóðíîé êîììóíèêàöèè ñîâðåìåííîãî ìèðà. Streszczenie Miêdzykulturowa komunikacja W artykule podjêto zagadnienia wp³ywu kultury na komunikacjê, stereotypów i ich oddzia³ywania na miêdzynarodowy proces komunikacyjny. Autorka opar³a siê przede wszystkim na antropocentrycznåj teorii jêzyków prof. F. Gruczy. Twierdzi, i¿ kultura jako obiekt badania antropocentrycznej lingwistyki stawia w centrum cz³owieka i zgromadzone przez niego ¿yciowe doœwiadczenie, zaœ jêzyk i kultura stanowi¹ jednoœæ, gdy¿ w rzeczywistoœci istnieje tylko konkretny jêzyk i konkretna kultura w³aœciwa konkretnej osobie.

Summary Intercultural communication What is intercultural communication? The influence of culture on communication. The conception of “professional intercultural competence”. Stereotypes and their influence on communicational process. I base my approach to lingual and cultural reality on anthropocentric theory of human languages. These are issues which the author of the article concentrates on: culture, as a research object of anthropocentric linguistics, is based on reality, where there is a man and his life experience in the centre; language and culture create a union; what really exist are a concrete language and a concrete culture typical of one concrete person.

13 R. Sitaram, T. Cogdell, Foundations of Intercultural Communication, Columbus 1976, ñ. 39–41.

148

Ludmi³a Witkowska

UWM w Olsztynie

Ïåðèôðàçà: îáúåì è ñîäåðæàíèå Acta ïîíÿòèÿ Polono-Ruthenica XVII, 2012 149 ISSN 1427-549X

Marina Sikorska Olsztyn

Ïåðèôðàçà: îáúåì è ñîäåðæàíèå ïîíÿòèÿ Âîïðîñû èçó÷åíèÿ ïåðèôðàçû â õóäîæåñòâåííîì òåêñòå è ïóáëèöèñòè÷åñêîì äèñêóðñå íåîäíîêðàòíî ïðèâëåêàëè âíèìàíèå èññëåäîâàòåëåé (Ã.Í. Ìîëîæàé, Ò.È. Áûòåâà, Ë.Â. Õàìèäîâà, À.Á. Íîâèêîâ, Î.Ô. Êàòàåâà è äð.), îäíàêî åäèíîãî ïîíèìàíèÿ è óäîâëåòâîðèòåëüíîãî, ñ íàøåé òî÷êè çðåíèÿ, îïðåäåëåíèÿ ïîíÿòèÿ „ïåðèôðàçà” äî íàñòîÿùåãî âðåìåíè íå ñóùåñòâóåò. Ðàçíîãëàñèÿ è äèñêóññèè ïî ýòîé ïðîáëåìå, à òàêæå çàäà÷è èçó÷åíèÿ ôóíêöèîíèðîâàíèÿ ïåðèôðàçû â õóäîæåñòâåííîì òåêñòå ïðåäîïðåäåëèëè òåìó äàííîé ñòàòüè. Ìàòåðèàëîì èññëåäîâàíèÿ ïîñëóæèëà ïîâåñòü Ñîíå÷êà ñîâðåìåííîé ðîññèéñêîé ïèñàòåëüíèöû Ëþäìèëû Óëèöêîé, îáëàäàòåëüíèöû íåñêîëüêèõ ïðåñòèæíûõ ëèòåðàòóðíûõ ïðåìèé1. Òåêñò ýòîãî ïðîèçâåäåíèÿ, îòëè÷àþùèéñÿ âûñîêèì óðîâíåì âûðàçèòåëüíîñòè è ýìîöèîíàëüíîñòè, êîòîðàÿ äîñòèãàåòñÿ íå â ïîñëåäíþþ î÷åðåäü áëàãîäàðÿ îáðàùåíèþ àâòîðà ê ïåðèôðàçå, ñòàë áîãàòûì èñòî÷íèêîì äëÿ ðàçðàáîòêè îçíà÷åííîé òåìû. Èçó÷åíèå íàó÷íîé ëèòåðàòóðû è òåðìèíîëîãè÷åñêèõ ñëîâàðåé âûÿâèëè ðÿä ïðîáëåì â èñïîëüçîâàíèè òåðìèíîâ äëÿ îáîçíà÷åíèÿ îäíîãî è òîãî æå ïîíÿòèÿ.  íàó÷íîé ëèòåðàòóðå ïîíÿòèå „ïåðèôðàçà” âñòðå÷àåòñÿ â äâóõ âàðèàíòàõ óïîòðåáëåíèÿ: „ïåðèôðàç” è „ïåðèôðàçà”. Êàê ñïðàâåäëèâî çàìå÷àåò Ò.È. Áûòåâà, òàêîå ðàçíîãëàñèå ìîæíî îáúÿñíèòü èíîñòðàííûì ïðîèñõîæäåíèåì ñëîâà. Ìóæñêîé ðîä òåðìèíà ÿâëÿåòñÿ òðàíñêðèïöèåé ôðàíöóçñêîãî ñëîâà periphrase, çàôèêñèðîâàííîãî Ñëîâàðåì Ôðàíöóçñêîé Àêàäåìèè 1740 ã. (òðåòüå èçäàíèå), 1793–1799 ãã. (ïÿòîå èçäàíèå). Æåíñêèé âàðèàíò – „ïåðèôðàçà” îáðàçîâàëñÿ ïóòåì òðàíñëèòåðàöèè òîãî æå ñëîâà ñ ñîõðàíåíèåì ôîðìû ãðàììàòè÷åñêîãî ðîäà ÿçûêà-èñòî÷íèêà2. Íàøè íàáëþäåíèÿ íàä ôóíêöèîíèðîâàíèåì òåðìèíà âûÿâèëè ñëåäóþùåå: „ïåðèôðàçà” ðåãèñòðèðóåòñÿ â áîëüøèíñòâå èññëåäîâàíèé – â ðàáîòàõ 1 Ë. Óëèöêàÿ, Ñîíå÷êà: ïîâåñòü, Ìîñêâà 2009 (äàëåå â êðóãëûõ ñêîáêàõ óêàçûâàåòñÿ ñòðàíèöà êîíòåêñòà èç ïîâåñòè Ë. Óëèöêîé, âûõîäíûå äàííûå êîòîðîé óêàçàíû âûøå). 2 Ò.È. Áûòåâà, Ôåíîìåí ïåðèôðàçû â ðóññêîì ëèòåðàòóðíîì ÿçûêå: ïðîáëåìà ñåìàíòèêè è ëåêñèêîãðàôèè, [online] .

150

Marina Sikorska

È.Ï. Ðàïøèòå, Ã.Í. Ìîëîæàé, Ë.Í. Ñèíåëüêîâîé, Â.Í. Ìèëåõèíîé, Â.Ï. Ãðèãîðüåâà, Ñ.ß. Ìàêàðîâîé, À.Í. Êîæèíà, À.Á. Íîâèêîâà, Â.Ï. Ìîñêâèíîé, Ò.È. Áûòåâîé, Í.À. Åñìåíñêîé, „ïåðèôðàç” – â ðàáîòàõ È.Ç. Èëüèíîé, Ã.Ç. Ðîçàíîâîé, Ì.À. Êóàíäûêîâîé, Î.Ô. Êàòàåâîé, Ì.À. Ñèðèâëè. Íåêîòîðûå ñëîâàðè ðåãèñòðèðóþò îáà âàðèàíòà, îäíàêî èìåííî ïåðèôðàçà, êàê ïðàâèëî, îòêðûâàåò ñëîâàðíóþ ñòàòüþ3. Çàìåòèì, ÷òî â ïîëüñêîé íàó÷íîé ëèòåðàòóðå ôóíêöèîíèðóåò ñëîâî òîëüêî æåíñêîãî ðîäà – peryfraza4. Äàëåå áóäåì óïîòðåáëÿòü òåðìèí „ïåðèôðàçà” êàê íàèáîëåå ÷àñòîòíûé. Ñëåäóþùàÿ ïðîáëåìà ñâÿçàíà ñ îòîæäåñòâëåíèåì òåðìèíî⠄ïåðèôðàçà” è „ïàðàôðàçà”, ÷òî ïðîñëåæèâàåòñÿ, íàïðèìåð, â îïðåäåëåíèè, ïðåäëîæåííîì Î.Ñ. Àõìàíîâîé â Ñëîâàðå ëèíãâèñòè÷åñêèõ òåðìèíîâ: „Ïàðàôðàçà – àíãë. paraphrase, periphrasis, ôð. periphrase, íåì. periphrase, èñï. perifrasis. 1. Îïèñàòåëüíîå âûðàæåíèå. 2. Òðîï, ñîñòîÿùèé â çàìåíå îáû÷íîãî ñëîâà (ïðîñòîãî îáîçíà÷åíèÿ íåêîòîðîãî ïðåäìåòà îäíèì ñëîâîì) îïèñàòåëüíûì âûðàæåíèåì. Íàïðèìåð: Âå÷íûé ãîðîä âìåñòî Ðèì, ãîðîä íà Íåâå âìåñòî Ëåíèíãðàä [...]”5. Ïîäîáíîå îòîæäåñòâëåíèå íàõîäèì â òîëêîâîì ñëîâàðå ðóññêîãî ÿçûêà Ä.Í. Óøàêîâà, à òàêæå â Ðóññêî-ïîëüñêîì ñëîâàðå ëèíãâèñòè÷åñêèõ òåðìèíîâ Ì.À. Àëåêñååíêî6. Äëÿ âûÿñíåíèÿ îòëè÷èé ýòèõ ñëîâ-òåðìèíîâ Ç.Ã. Òåó÷åæ îáðàùàåòñÿ ê ýòèìîëîãè÷åñêîìó ñëîâàðþ è âûÿâëÿåò, ÷òî ïðåôèêñ ïàðà- èìååò çíà÷åíèå ‘ðàâíûé, ïàðà’, à ïðåôèêñ ïåðè- – ‘êðóãîì, âîêðóã’. Òàêèì îáðàçîì, äëÿ ïàðàôðàçû õàðàêòåðíî ïðèðàâíèâàíèå, ðàâíîçíà÷íîñòü, à ïåðèôðàçà – ýòî íåðàâíîçíà÷íîå îïèñàòåëüíîå âûðàæåíèå7 . Èçó÷èâ ôîðìàëüíóþ ñòîðîíó òåðìèíà, îáðàòèìñÿ ê ñîäåðæàíèþ ïîíÿòèÿ „ïåðèôðàçà”.  Áîëüøîì ýíöèêëîïåäè÷åñêîì ñëîâàðå. ßçûêîçíàíèå (ïîä ðåä. Â.Í. ßðöåâîé) äàåòñÿ ñëåäóþùåå îïðåäåëåíèå: „Ïåðèôðàçà – ñòèëèñòè÷åñêèé 3 Â.È. Äàëü, Òîëêîâûé ñëîâàðü ðóññêîãî ÿçûêà: ñîâðåìåííàÿ âåðñèÿ, Ìîñêâà 2008; Ä.Í. Óøàêîâ, Áîëüøîé òîëêîâûé ñëîâàðü ñîâðåìåííîãî ðóññêîãî ÿçûêà, [online] ; Áîëüøîé ýíöèêëîïåäè÷åñêèé ñëîâàðü. ßçûêîçíàíèå, ðåä. Â.Í. ßðöåâà, Ìîñêâà 1998; Ñëîâàðü èíîñòðàííûõ ñëîâ, ðåä. Â.Â. Ï÷åëêèíà, Ìîñêâà 1989. 4 Z. Go³¹b, A. Heinz, K. Polañski, S³ownik terminologii jêzykoznawczej, Warszawa 1970; J. Malczewski, Szkolny s³ownik terminów nauki o jêzyku, Warszawa 1985; I. P³óciennik, D. Podlawska, S³ownik wiedzy o jêzyku, Bielsko-Bia³a 2007; M. Bañko, S³ownik peryfraz czyli wyra¿eñ omownych, Warszawa 2005; P. Stasiñska, A. Markunas, Wybrane wyra¿enia peryfrastyczne w jêzyku polskim i rosyjskim. Studium konfrontatywne, Poznañ 2009. 5 Î.Ñ. Àõìàíîâà, Ñëîâàðü ëèíãâèñòè÷åñêèõ òåðìèíîâ, Ìîñêâà 2004, ñ. 312. 6 Ì.À. Àëåêñååíêî, Rosyjsko-polski s³ownik terminów lingwistycznych = Ðóññêî-ïîëüñêèé ñëîâàðü ëèíãâèñòè÷åñêèõ òåðìèíîâ, Szczecin 2003, c. 107, 114. 7 Ç. Ã. Òåó÷åæ, Ïàðàôðàçà è ïåðèôðàçà: ïîíÿòèéíîå è òåðìèíîëîãè÷åñêîå ðàçãðàíè÷åíèå, „Êóáàíñêèé íàó÷íûé ìåäèöèíñêèé âåñòíèê”, Êðàñíîäàð 2006, ¹ 11, ñ. 80.

Ïåðèôðàçà: îáúåì è ñîäåðæàíèå ïîíÿòèÿ

151

ïðèåì, çàêëþ÷àþùèéñÿ â íåïðÿìîì îáîçíà÷åíèè ïðåäìåòîâ è ÿâëåíèé äåéñòâèòåëüíîñòè (ïðåèìóùåñòâåííî ýìîöèîíàëüíî-ýêñïðåññèâíîãî, îöåíî÷íîãî õàðàêòåðà), íàïð.: çåëåíûé äðóã (ëåñ), âòîðîé õëåá (êàðòîøêà).  ïåðèôðàçå íà ïåðâûé ïëàí âûäâèãàåòñÿ êàêîå-ëèáî êà÷åñòâî, ñòîðîíà îïèñûâàåìîãî ïîíÿòèÿ, ñóùåñòâåííûå â äàííîì êîíòåêñòå, ñèòóàöèè. Îñíîâíîå íàçíà÷åíèå ïåðèôðàçû – óñèëèòü âûðàçèòåëüíîñòü òåêñòà, äåéñòâåííîñòü âûñêàçûâàíèÿ”8. Íà îñíîâå ïðèâåäåííîãî îïðåäåëåíèÿ ìîæíî ñôîðìóëèðîâàòü ïÿòü êðèòåðèåâ, õàðàêòåðíûõ äëÿ ïåðèôðàçû: 1) ýòî ñòèëèñòè÷åñêèé ïðèåì; 2) ÿâëÿåòñÿ îïèñàòåëüíîé âòîðè÷íîé íîìèíàöèåé; 3) âûäåëÿåò îñîáîå êà÷åñòâî îïèñûâàåìîãî ïðåäìåòà; 4) èìååò ýêñïðåññèâíî-ýìîöèîíàëüíûé õàðàêòåð; 5) óñèëèâàåò âûðàçèòåëüíîñòü òåêñòà. Óêàçàííûå ïðèçíàêè íàçûâàþòñÿ â ðàáîòàõ äðóãèõ èññëåäîâàòåëåé, â òî æå âðåìÿ Ë.Â. Õàìèäîâà ïîä÷åðêèâàåò òàêæå ìåòàôîðè÷íîñòü ïåðèôðàçû9, à Í.À. Åñìåíñêàÿ, Ç.Â. Íèêîëàåâà, Ò.È. Áûòåâà óêàçûâàþò íà ñóáúåêòèâíóþ ìîäàëüíîñòü ïåðèôðàçû10. Ñëåäóþùèì êðèòåðèåì ñëåäóåò íàçâàòü „íåñêîëüêîñëîâèå” ïåðèôðàçû, ò.å. íàëè÷èå â åå ñîñòàâå áîëåå îäíîãî êîìïîíåíòà11. Òàêèì îáðàçîì, âûÿâëÿþòñÿ âîñåìü ïðèçíàêîâ, õàðàêòåðíûõ äëÿ ðàññìàòðèâàåìîãî ÿâëåíèÿ.  ïîëüñêèõ ñëîâàðÿõ íàõîäèì ñõîæèå õàðàêòåðèñòèêè ïåðèôðàçû: ñòèëèñòè÷åñêàÿ ôèãóðà, êîòîðàÿ ÿâëÿåòñÿ íåîäíîñëîâíîé, îïèñàòåëüíîé âòîðè÷íîé íîìèíàöèåé, îáëàäàåò ìåòàôîðè÷íîñòüþ, óêðàøàåò ðå÷ü12.  êà÷åñòâå ñëåäóþùåé ïðîáëåìû â èçó÷åíèè ïåðèôðàçû ñëåäóåò íàçâàòü ðàçëè÷íûå êâàëèôèêàöèîííûå õàðàêòåðèñòèêè: â íàó÷íûõ 8

Áîëüøîé ýíöèêëîïåäè÷åñêèé ñëîâàðü. ßçûêîçíàíèå..., c. 371. Ë.Â. Õàìèäîâà, Óïîòðåáëåíèå ïåðèôðàñòè÷åñêèõ âûðàæåíèé â ñîâðåìåííîé ïóáëèöèñòè÷åñêîé ðå÷è (íà ìàòåðèàëå ãàçåò), Òàìáîâ 1999, ñ. 78. 10 Ç.Â. Íèêîëàåâà, Ïåðèôðàçà â ïîýòè÷åñêèõ ïðîèçâåäåíèÿõ Í.À. Íåêðàñîâà, [â:] Âîïðîñû ðóññêîãî ÿçûêà, ßðîñëàâëü 1969, ñ. 226; Í.À. Åñìåíñêàÿ, Òåêñòîâàÿ ïåðèôðàçà è åå ôóíêöèîíèðîâàíèå â ñâÿçíîì äèñêóðñå â ñîâðåìåííîì ôðàíöóçñêîì ÿçûêå: íà ìàòåðèàëå òåêñòîâ ìàññîâîé êîììóíèêàöèè, Ìîñêâà 2005, ñ. 7; Ò.È. Áûòåâà, Ôåíîìåí ïåðèôðàçû â ðóññêîì ëèòåðàòóðíîì ÿçûêå: ïðîáëåìà ñåìàíòèêè è ëåêñèêîãðàôèè, [online] . 11 Ò.È. Áûòåâà, op. cit.; Ò.Â. Ëûñêîâà, Ñòðóêòóðíî-ñåìèîëîãè÷åñêèé àñïåêò îíîìàñèîëîãè÷åñêîãî èçó÷åíèÿ ïåðèôðàçû, „Èçâåñòèÿ Ðîññèéñêîãî ãîñóäàðñòâåííîãî ïåäàãîãè÷åñêîãî óíèâåðñèòåòà èìåíè À.È. Ãåðöåíà. Àñïèðàíòñêèå òåòðàäè” Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 2008, ¹ 35(76), ñ. 232. 12 Z. Go³¹b, A. Heinz, K. Polañski, op. cit.; I. P³óciennik, D. Podlawska, op. cit.; Encyklopedia jêzykoznawstwa ogólnego, red. K. Polañski, Wroc³aw 2003; S³ownik wyrazów obcych, red. J. Tokarski, Warszawa 1980. 9

Marina Sikorska

152

îïèñàíèÿõ ïåðèôðàçó çà÷àñòóþ îòîæäåñòâëÿþò ñ êîíòåêñòóàëüíîé ñèíîíèìèåé, ýïèòåòîì, ýâôåìèçìîì, ìåòàôîðîé, ìåòîíèìèåé, ñðàâíåíèåì, ñâîáîäíûì ñî÷åòàíèåì, ñèíëåêñîì, ôðàçåîëîãèçìîì, àëëþçèåé, ðåìèíèñöåíöèåé, öèòàòàìè, ïðèëîæåíèÿìè, àëëåãîðèÿìè è äð. Îáðàòèìñÿ ê îïðåäåëåíèþ ïîíÿòèÿ „ïåðèôðàçà”, ñðàâíèâàÿ åå ñ ýïèòåòîì, ýâôåìèçìîì è ôðàçåîëîãèçìîì, îïèðàÿñü íà âûøåíàçâàííûå ïðèçíàêè. 1. Ïåðèôðàçà è ýïèòåò Äëÿ ñðàâíèòåëüíîãî àíàëèçà îáúåìà è ñîäåðæàíèÿ ïîíÿòèé „ýïèòåò” è „ïåðèôðaça” îáðàòèìñÿ ê îïðåäåëåíèÿì ýïèòåòà. Ýïèòåò – „ðàçíîâèäíîñòü îïðåäåëåíèÿ, îòëè÷àþùàÿñÿ îò îáû÷íîãî ýêñïðåññèâíîñòüþ, ïåðåíîñíûì õàðàêòåðîì. Íàïðèìåð: ñåðåáðÿíûå ñåäèíû, øåëêîâûå êóäðè [...]. Ýïèòåò óñèëèâàþùèé, ïîä÷åðêèâàþùèé êàêîé-ëèáî îäèí ïðèçíàê ïðåäìåòà. Íàïðèìåð: ñòîëû áåëîäóáîâûå, íîæêè ðåçâûå”13. Ñðàâíèâàÿ ñîäåðæàíèÿ îçíà÷åííûõ âûøå ïîíÿòèé, âûÿâëÿåì, ÷òî ýïèòåò è ïåðèôðàçà èìåþò äîñòàòî÷íî ìíîãî îáùèõ ïðèçíàêîâ: ýòî ñòèëèñòè÷åñêèå ïðèåìû, êîòîðûå âûäåëÿþò îñîáîå êà÷åñòâî îïèñûâàåìîãî ïðåäìåòà èëè ÿâëåíèÿ, íîñÿò ýêñïðåññèâíî-ýìîöèîíàëüíûé õàðàêòåð, èì ïðèñóùà ñóáúåêòèâíàÿ ìîäàëüíîñòü, îíè ïðèäàþò òåêñòó âûðàçèòåëüíîñòü, îáëàäàþò ìåòàôîðè÷íîñòüþ. Îòëè÷èå ñîñòîèò âî âòîðè÷íîé íîìèíàòèâíîé ôóíêöèè è ïîëèêîìïîíåíòîì ñîñòàâå, ïðèñóùèõ ïåðèôðàçå. Ýïèòåò íå íàçûâàåò ïðåäìåò, à äàåò åìó äîïîëíèòåëüíóþ õóäîæåñòâåííóþ õàðàêòåðèñòèêó è ìîæåò áûòü âûðàæåí îäíèì ñëîâîì. Îáðàòèìñÿ ê òåêñòó ïîâåñòè Ñîíå÷êà: Ê ñîæàëåíèþ, â øóòêå íå áûëî áîëüøîãî ïðåóâåëè÷åíèÿ: íîñ åå áûë äåéñòâèòåëüíî ãðóøåâèäíî-ðàñïëûâ÷àòûì, à ñàìà Ñîíå÷êà, äîëãîâÿçàÿ, øèðîêîïëå÷àÿ, ñ ñóõèìè íîãàìè è îòñèäåëûì òîùèì çàäîì, èìåëà ëèøü îäíó ñòàòü – áîëüøóþ áàáüþ ãðóäü, ðàíî îòðîñøóþ äà êàê-òî íå ê ìåñòó ïðèñòàâëåííóþ ê õóäîìó òåëó. Ñîíå÷êà ñâîäèëà ïëå÷è, ñóòóëèëàñü, íîñèëà øèðîêèå áàëàõîíû, ñòåñíÿÿñü ñâîåãî íèê÷åìíîãî áîãàòñòâà ñïåðåäè è óíûëîé ïëîñêîñòè ñçàäè. (ñ. 5)

Ðàññìîòðèì äâà ñëîâîñî÷åòàíèÿ: îòñèäåëûé òîùèé çàä è óíûëàÿ ïëîñêîñòü ñçàäè. Ñëîâà îòñèäåëûé è òîùèé, îòíîñÿùèåñÿ ê äèñôåìèçìó çàä, èìåþò íåãàòèâíóþ ýìîöèîíàëüíî-ýêñïðåññèâíóþ õàðàêòåðèñòèêó, íîñÿò ñóáúåêòèâíóþ îöåíêó ãîâîðÿùåãî (â äàííîì ñëó÷àå àâòîðà), îäíàêî 13

Î.Ñ. Àõìàíîâà, op. cit., ñ. 527.

Ïåðèôðàçà: îáúåì è ñîäåðæàíèå ïîíÿòèÿ

153

íîìèíàòèâíîé ôóíêöèåé íå îáëàäàþò. Ñëåäîâàòåëüíî, äàííûå ñëîâà ÿâëÿþòñÿ ýïèòåòàìè. Ñëîâîñî÷åòàíèå óíûëàÿ ïëîñêîñòü ñçàäè, ïîìèìî îöåíî÷íîé è èíôîðìàòèâíîé ôóíêöèé, âûðàæåííûõ âõîäÿùèì â åå ñîñòàâ ýïèòåòîì óíûëàÿ, âûïîëíÿåò íîìèíàòèâíóþ ôóíêöèþ. Äàííîå ñëîâîñî÷åòàíèå ñëåäóåò îòíåñòè ê ïåðèôðàçå. 2. Ïåðèôðàçà è ýâôåìèçì  íàó÷íîé ëèòåðàòóðå óïîòðåáëÿþòñÿ ïîíÿòèÿ „ýâôåìèñòè÷åñêàÿ ïåðèôðàçà”14, „ýâôåìèçì, ïîñòðîåííûé íà ïåðèôðàçå”15 è „ýâôåìèçì êàê ðàçíîâèäíîñòü ïåðèôðàçû”16. Ñðåäè ó÷åíûõ íåò åäèíîäóøèÿ â òîì, ìîæíî ëè ýâôåìèçì ñ÷èòàòü âèäîì ïåðèôðàçû.  Áîëüøîì ýíöèêëîïåäè÷åñêîì ñëîâàðå ýâôåìèçì îïðåäåëÿåòñÿ êàê „ýìîöèîíàëüíî íåéòðàëüíûå ñëîâà èëè âûðàæåíèÿ, óïîòðåáëÿåìûå âìåñòî ñèíîíèìè÷íûõ èì ñëîâ èëè âûðàæåíèé, ïðåäñòàâëÿþùèõñÿ ãîâîðÿùåìó íåïðèëè÷íûìè, ãðóáûìè èëè íåòàêòè÷íûìè. Íàïðèìåð: ïîæèëîé âìåñòî ñòàðûé”17. Ïåðèôðàçó è ýâôåìèçì îáúåäèíÿåò ñëåäóþùåå: îáà ÿâëåíèÿ – ñòèëèñòè÷åñêèå ïðèåìû, êîòîðûå âûïîëíÿþò âòîðè÷íóþ íîìèíàòèâíóþ ôóíêöèþ è îïèñàòåëüíî íàçûâàþò ïðåäìåò èëè ÿâëåíèå, êîòîðûì ñâîéñòâåííà ìåòàôîðè÷íîñòü. Ïðîòèâîïîñòàâëåíà ïåðèôðàçà ýâôåìèçìó ïî ñëåäóþùèì ïðèçíàêàì: îíà âûäåëÿåò îñîáîå êà÷åñòâî îïèñûâàåìîãî ïðåäìåòà, åé ñâîéñòâåííà ãèïåðýêñïðåññèâíîñòü è ñóáúåêòèâíàÿ îöåíêà, îíà óñèëèâàåò âûðàçèòåëüíîñòü òåêñòà, â òî âðåìÿ êàê ýâôåìèçì, íàïðîòèâ, ñòðîèòñÿ íà îñíîâå íåéòðàëüíî îêðàøåííûõ ñëîâ è ñëóæèò äëÿ „ñãëàæèâàíèÿ” íåêîòîðûõ õàðàêòåðíûõ ïðèçíàêîâ. Ìèíèìàëüíûé äîïóñòèìûé êîìïîíåíòíûé ñîñòàâ òàêæå ðàçëè÷åí: ýâôåìèçì ìîæåò ñîñòîÿòü èç îäíîãî ñëîâà (íàïðèìåð: ñåäàëèùå), à ïåðèôðàçà êàê ìèíèìóì èç äâóõ. Íàçâàííûå ïðîòèâîïîñòàâëåííûå ïîíÿòèÿ ìîæíî ïðîèëëþñòðèðîâàòü ñëåäóþùèìè ïðèìåðàìè èç ïîâåñòè Ñîíå÷êà: „ñâÿùåííûé èíñòðóìåíòàðèé ïðèðîäû” (ñ. 78) è „íåêèé ïðåäìåò” (ñ. 59) (äåíîòàò ‘ìóæñêîé ïîëîâîé îðãàí’). Ïðèâåäåííûå ñëîâîñî÷åòàíèÿ âûïîëíÿþò âòîðè÷íóþ îïèñàòåëüíóþ íîìèíàòèâíóþ ôóíêöèþ è íóæäàþòñÿ â êîíòåêñòå, ÷òîáû áûòü ïîíÿòûìè. Îäíàêî äëÿ ïåðâîãî ñëîâîñî÷åòàíèÿ õàðàêòåðíà ñèëüíî âûðàæåííàÿ 14 15

Ibidem, ñ. 312. È.Ð. Ãàëüïåðèí, Ñòèëèñòè÷åñêèå ïðèåìû îïèñàíèÿ ÿâëåíèé è ïðåäìåòîâ, [â:] Î÷åðêè ïî ñòèëèñòèêå àíãëèéñêîãî ÿçûêà, [online] . 16 Ñëîâàðü èíîñòðàííûõ ñëîâ..., c. 382. 17 Áîëüøîé ýíöèêëîïåäè÷åñêèé ñëîâàðü. ßçûêîçíàíèå..., c. 521.

154

Marina Sikorska

ýìîöèîíàëüíàÿ îêðàñêà, ïðîñëåæèâàåòñÿ ñóáúåêòèâíàÿ îöåíêà àâòîðà, à òî÷íåå èðîíèÿ. Âòîðîå ñëîâîñî÷åòàíèå âûðàæåíî íåéòðàëüíûìè ñëîâàìè „íåêèé” è „ïðåäìåò”, êîòîðûì ñâîéñòâåííà àáñòðàêòíîñòü, íåîïðåäåëåííîñòü, îòñóòñòâèå îöåíî÷íîñòè. Åñëè â ïåðâîì ïðèìåðå ïðèñóòñòâóåò äîïîëíèòåëüíàÿ õàðàêòåðèñòèêà, òî âî âòîðîì, íàïðîòèâ, êàê áû „çàòóøåâûâàþòñÿ” âñå ïðèçíàêè îïèñûâàåìîãî ïåðâè÷íîãî íîìèíàíòà. Ñëåäîâàòåëüíî, ñëîâîñî÷åòàíèå ñâÿùåííûé èíñòðóìåíòàðèé ïðèðîäû – ýòî ïåðèôðàçà, à íåêèé ïðåäìåò – ýâôåìèçì. 3. Ïåðèôðàçà è ôðàçåîëîãèçì  Áîëüøîì ýíöèêëîïåäè÷åñêîì ñëîâàðå ôðàçåîëîãèçì îïðåäåëÿåòñÿ êàê „îáùåå íàçâàíèå ñåìàíòè÷åñêè ñâÿçàííûõ ñî÷åòàíèé ñëîâ è ïðåäëîæåíèé, êîòîðûå, â îòëè÷èå îò ñõîäíûõ ñ íèìè ïî ôîðìå ñèíòàêñè÷åñêèõ ñòðóêòóð, íå ïðîèçâîäÿòñÿ â ñîîòâåòñòâèè ñ îáùèìè çàêîíîìåðíîñòÿìè âûáîðà è êîìáèíàöèè ñëîâ ïðè îðãàíèçàöèè âûñêàçûâàíèÿ, à âîñïðîèçâîäÿòñÿ â ðå÷è â ôèêñèðîâàííîì ñîîòíîøåíèè ñåìàíòè÷åñêîé ñòðóêòóðû è îïðåäåëåííîãî ëåêñèêî-ãðàììàòè÷åñêîãî ñîñòàâà”. Äàëåå îòìå÷àþòñÿ íîìèíàòèâíî-õàðàêòåðèçóþùàÿ ôóíêöèÿ, óñòîé÷èâîñòü, âîñïðîèçâîäèìîñòü è ñåìàíòè÷åñêàÿ ñïàÿííîñòü êîìïîíåíòîâ ôðàçåîëîãèçìà18.  ïðåäèñëîâèè ê Ôðàçåîëîãè÷åñêîìó ñëîâàðþ ðóññêîãî ÿçûêà À.È. Ìîëîòêîâ êðîìå âûøåïåðå÷èñëåííûõ êðèòåðèåâ íàçûâàåò ðàçäåëüíîîôîðìëåííîñòü, âîçìîæíîñòü ñòðóêòóðíûõ âàðèàíòîâ èëè íîâîîáðàçîâàíèé, ìåòàôîðè÷íîñòü, îáðàçíîñòü, ýêñïðåññèâíî-ýìîöèîíàëüíóþ îêðàñêó, ðàññìàòðèâàåò ñèíîíèìè÷åñêèé è àíòîíèìè÷åñêèé ðÿäû ôðàçåîëîãèçìîâ, à òàêæå íåïåðåâîäèìîñòü íà äðóãèå ÿçûêè19. È ïåðèôðàçà, è ôðàçåîëîãèçì ñëóæàò äëÿ óñèëåíèÿ âûðàçèòåëüíîñòè òåêñòà, èì ïðèñóùà âòîðè÷íàÿ íîìèíàòèâíî-õàðàêòåðèçóþùàÿ ôóíêöèÿ, âûäåëåíèå îñîáîãî êà÷åñòâà îïèñûâàåìîãî ïðåäìåòà èëè ÿâëåíèÿ, ìåòàôîðè÷íîñòü, ýêñïðåññèâíîñòü è ýìîöèîíàëüíîñòü. Ñëåäóåò îòìåòèòü, ÷òî ïåðèôðàçà, êàê ïðàâèëî, çàêëþ÷àåò â ñåáå ñóáúåêòèâíîå, èíäèâèäóàëüíî-àâòîðñêîå îòíîøåíèå ê ïðåäìåòó èëè ÿâëåíèþ, òîãäà êàê êîííîòàòèâíàÿ îêðàøåííîñòü ôðàçåîëîãèçìà ÿâëÿåòñÿ îáùåïðèíÿòîé, îïèðàåòñÿ íà êóëüòóðíûå òðàäèöèè îáùåñòâà, íàðîäà. Àíàëèç õàðàêòåðíûõ ïðèçíàêîâ ïåðèôðàçû è ôðàçåîëîãè÷åñêèõ åäèíèö âûÿâèë, ÷òî øåñòü îñíîâíûõ êðèòåðèåâ èç âîñüìè ÿâëÿþòñÿ îáùèìè. Ïðîêîììåíòèðóåì îòëè÷èÿ ýòèõ åäèíèö. 18 19

Ibidem, ñ. 559. Ôðàçåîëîãè÷åñêèé ñëîâàðü ðóññêîãî ÿçûêà, ïîä ðåä. À.È. Ìîëîòêîâà, Ìîñêâà 1987, ñ. 7.

Ïåðèôðàçà: îáúåì è ñîäåðæàíèå ïîíÿòèÿ

155

Åñëè â óñòîé÷èâîñòè ôðàçåîëîãèçìîâ è èõ ïîñòîÿííîì, çàêðåïëåííîì çíà÷åíèè íåò ñîìíåíèÿ (íàïðèìåð, óÿçâèìîå ìåñòî), òî èíà÷å îáñòîèò äåëî ñ ïåðèôðàçîé. Îäíè ëèíãâèñòû îòíîñÿò ïåðèôðàçó ê íåóñòîé÷èâîìó ñâîáîäíîìó ñëîâîñî÷åòàíèþ, êîòîðîìó ñâîéñòâåííà ïîäâèæíîñòü ñîñòàâëÿþùèõ ñëîâ è çàâèñèìîñòü ñìûñëà îò êîíòåêñòà20. Äðóãèå îòíîñÿò ïåðèôðàñòè÷åñêîå âûðàæåíèå ê óñòîé÷èâîìó ñëîâîñî÷åòàíèþ, êîòîðîå èìååò ïîñòîÿííûé êîìïîíåíòíûé ñîñòàâ21. Òàê, íàïðèìåð, Ò.È. Áûòåâà ñêëîííà äóìàòü, ÷òî ïåðèôðàçà íå ìåíÿåò ñâîåãî çíà÷åíèÿ â çàâèñèìîñòè îò êîíòåêñòà. Ïî åå ìíåíèþ, ïåðèôðàçó ñ òåì æå êîìïîíåíòíûì ñîñòàâîì, íî óïîòðåáëåííóþ â äðóãîì êîíòåêñòå, ñëåäóåò ðàññìàòðèâàòü êàê ïåðèôðàñòè÷åñêèé îìîíèì22. Îïèðàÿñü íà ïîçèöèþ Ò.È. Áûòåâîé, îáðàòèìñÿ ê òåêñòó ïîâåñòè: [...] îí íå âñå ïîíÿë, íî èç òîãî, ÷òî åìó óäàëîñü ïåðåâåñòè, ñëåäîâàëî, ÷òî Ðîáåðò Âèêòîðîâè÷ ÷óòü ëè íå êëàññèê è óæ, âî âñÿêîì ñëó÷àå, ïèîíåð õóäîæåñòâåííîãî íàïðàâëåíèÿ, èçî âñåõ ñèë ðàñöâåòàþùåãî òåïåðü â Åâðîïå. (ñ. 25)

 äàííîì êîíòåêñòå ïåðèôðàçà ïèîíåð õóäîæåñòâåííîãî íàïðàâëåíèÿ îòíîñèòñÿ ê íîìèíàíòó Ðîáåðò Âèêòîðîâè÷. Ïðè äðóãîì êîíòåêñòå çíà÷åíèå ìîãëî áû èçìåíèòüñÿ è, ñîîòâåòñòâåííî, ýòî áûëà áû äðóãàÿ ïåðèôðàçà, îìîíèìè÷íàÿ åé. Êàê óæå áûëî ðàíåå çàìå÷åíî, äëÿ ôðàçåîëîãèçìà ñâîéñòâåííà ñåìàíòè÷åñêàÿ ñïàÿííîñòü. Çíà÷åíèå ïåðèôðàçû, íàîáîðîò, ñêëàäûâàåòñÿ èç ñóììû çíà÷åíèé âñåõ ñåì, íàïðèìåð: Òàê, ãóñüêîì, îíè äîøëè äî ïîäúåçäà ìíîãîýòàæíîãî äîìà, ãäå â äëèííûõ êîðèäîðàõ, äâåðü ê äâåðè, òðóäîëþáèâî è äåëîâèòî ñîçèäàëè ïðèëè÷íî îïëà÷èâàåìîå ñîöèàëèñòè÷åñêîå èñêóññòâî, âûíîñÿ âðåìÿ îò âðåìåíè â óíûëûå êîðèäîðû ãðîìîçäêèå èçâîäû ëûñîãî ãèãàíòà ìûñëè... (ñ. 96)

Èìåííî àêòóàëüíîå çíà÷åíèå êàæäîé ñåìû ïîìîãàåò ïîíÿòü ïåðèôðàçóçàãàäêó.  äàííîì òåêñòå àâòîð îòïðàâëÿåò ÷èòàòåëÿ ê äðóãîìó ëèòåðàòóðíîìó ïðîèçâåäåíèþ, íàìåêàÿ íà ïåðñîíàæ ðîìàíà Äâåíàäöàòü ñòóëüåâ È. Èëüôà è Å. Ïåòðîâà – Êèñó Âîðîáüÿíèíîâà. Ñîâîêóïíîå çíà÷åíèå öèòàòû ãèãàíò 20

Ì.À. Ñèðèâëÿ, Ïåðèôðàç êàê ýêñïðåññèâíîå ñðåäñòâî ÿçûêà ãàçåòû: ñåìàíòèêîïðàãìàòè÷åñêèé àñïåêò, Êîñòàíàé 2007, ñ. 65; Ë.Â. Õàìèäîâà, op. cit., ñ. 70. 21 À.Á. Íîâèêîâ, Ñëîâàðü ïåðèôðàç ðóññêîãî ÿçûêà, Ìîñêâà 2007, ñ. V; Ò.È. Áûòåâà, Ê ïðîáëåìå ïåðèôðàñòè÷åñêîãî çíà÷åíèÿ, [â:] Ëèíãâèñòè÷åñêèé åæåãîäíèê Ñèáèðè, âûï. 1, Êðàñíîÿðñê 1999, ñ. 94. 22 Ibidem.

156

Marina Sikorska

ìûñëè è õàðàêòåðíîé ÷åðòû âíåøíîñòè ãåðîÿ, âûðàæåííîé ïðèëàãàòåëüíûì ëûñûé, „ðàñøèôðîâûâàþò” çàãàäêó àâòîðñêîé ïåðèôðàçû. Êðèòåðèé ñòðóêòóðíîãî âàðüèðîâàíèÿ ôðàçåîëîãè÷åñêèõ åäèíèö ìîæíî ïðîèëëþñòðèðîâàòü ñëåäóþùèìè ïðèìåðàìè: ñæèâàòü [ñãîíÿòü] ñî ñâåòà, ñòîÿòü êîëîì [êîñòüþ] â ãîðëå [ãëîòêå], òóã [êðåïîê] íà óõî23.  ïîâåñòè Ñîíå÷êà è èçó÷åííûõ íàìè íàó÷íûõ ìàòåðèàëàõ îòñóòñòâóþò ïðèìåðû, êîòîðûå ìîãëè áû ïîäòâåðäèòü èëè îïðîâåðãíóòü âîçìîæíîñòü ñòðóêòóðíûõ âàðèàíòîâ ïåðèôðàñòè÷åñêèõ âûðàæåíèé. Ñëåäóþùèé êðèòåðèé, àêòóàëüíûé äëÿ ðàññìàòðèâàåìûõ ÿâëåíèé, – ýòî èõ ñèíîíèìè÷åñêèå è àíòîíèìè÷åñêèå ðÿäû, íà êîòîðûå ïðåäëàãàåò îáðàùàòü âíèìàíèå Ë.Â. Õàìèäîâà, óòâåðæäàÿ, ÷òî „ïåðèôðàçà êàê è ôðàçåîëîãèçìû ìîæåò èìåòü ñèíîíèìû, íî â îòëè÷èå îò ôðàçåîëîãèçìîâ ñèíîíèìè÷åñêèé ðÿä ïåðèôðàñòè÷åñêèõ âûðàæåíèé âñåãäà îòêðûòûé”24. Ðàññìîòðèì êîíêðåòíûå ïðèìåðû. Äëÿ ôðàçåîëîãèçìà ñòðåëÿíûé âîðîáåé – ñèíîíèìîì ÿâëÿåòñÿ òåðòûé êàëà÷; ñèíîíèìè÷åñêèé ðÿä ñîñòàâëÿþò ôðàçåîëîãèçìû îäíèì ìèðîì ìàçàíû, äâà ñàïîãà ïàðà, îäíîãî ïîëÿ ÿãîäà; ê ôðàçåîëîãèçìàì-àíòîíèìàì ìîæíî îòíåñòè, íàïðèìåð, òÿæåë íà ïîäúåì – ëåãîê íà ïîäúåì; áåç öàðÿ â ãîëîâå – ñ öàðåì â ãîëîâå 25 , ïðè ýòîì îòìåòèì, ÷òî àíòîíèìèÿ ôðàçåîñèñòåìû ðàçâèòà ñëàáåå. Èç ïðèìåðîâ âèäíî, ÷òî ñèíîíèìè÷åñêèé è àíòîíèìè÷åñêèé ðÿäû ôðàçåîëîãèçìîâ çàêðûòû äëÿ êîíêðåòíîãî ñèíõðîííîãî ñðåçà, îíè ÿâëÿþòñÿ ðåçóëüòàòîì èñòîðè÷åñêîãî ðàçâèòèÿ ôðàçåîëîãè÷åñêîé ñèñòåìû ðóññêîãî ÿçûêà. Ðàññìîòðèì ðÿä ïåðèôðàç, çàìåíÿþùèõ íîìèíàíò Âèòüêà Ñòàðîñòèí, îäíîãî èç ïåðñîíàæåé ïîâåñòè Ñîíå÷êà: „îáëàäàòåëü êóêîëüíîé ìîðäî÷êè, ðóñîãîëîâàÿ ïèùà, áðóòàëüíûé Îíåãèí, òðèíàäöàòèëåòíèé ðûöàðü” (ñ. 18–19). Ñ îäíîé ñòîðîíû äàííóþ öåïî÷êó ìîæíî íàçâàòü ñèíîíèìè÷åñêèì ðÿäîì, òàê êàê ôîðìàëüíî äàííûå ñëîâîñî÷åòàíèÿ çàìåùàþò íîìèíàíò Âèòüêà Ñòàðîñòèí. Îäíàêî â äåéñòâèòåëüíîñòè êàæäàÿ ïåðèôðàçà óêàçûâàåò íà èíîé, îòëè÷íûé ïðèçíàê äàííîãî íîìèíàíòà. Ñëåäîâàòåëüíî, òðóäíî ãîâîðèòü î ïåðèôðàñòè÷åñêîé ñèíîíèìèè è íàçûâàòü ïîäîáíîãî ðîäà öåïî÷êè ñèíîíèìè÷åñêèìè. Êðèòåðèè âîñïðîèçâîäèìîñòè/ íåâîñïðîèçâîäèìîñòè ïåðèôðàçû, à òàêæå åå òðóäíîïåðåâîäèìîñòü â ñòàòüå ðàññìîòðåíû íå áûëè, ââèäó òîãî ÷òî ýòè ïðîáëåìû ìîãóò ñòàòü ñàìîñòîÿòåëüíîé òåìîé èññëåäîâàíèÿ. 23 24 25

Ôðàçåîëîãè÷åñêèé ñëîâàðü..., c. 11. Ë.Â. Õàìèäîâà, op. cit., ñ. 71. Ôðàçåîëîãè÷åñêèé ñëîâàðü..., c. 18.

Ïåðèôðàçà: îáúåì è ñîäåðæàíèå ïîíÿòèÿ

157

Ïðîâåäåííîå èññëåäîâàíèå âûÿâèëî ñëåäóþùèå ïðèçíàêè, õàðàêòåðíûå äëÿ ïåðèôðàçû: ýòî ñòèëèñòè÷åñêèé ïðèåì, îáëàäàþùèé ìåòàôîðè÷íîñòüþ, âûðàæåííûé óñòîé÷èâûì ñëîâîñî÷åòàíèåì ñ ïîñòîÿííûì êîìïîíåíòíûì ñîñòàâîì, êîòîðûé âûïîëíÿåò ôóíêöèþ âòîðè÷íîé îïèñàòåëüíîé íîìèíàöèè, âûäåëÿÿ îñîáîå êà÷åñòâî îïèñûâàåìîãî ïðåäìåòà, îáëàäàåò ýêñïðåññèâíî-ýìîöèîíàëüíûì õàðàêòåðîì (ãèïåðýêñïðåññèâíîñòüþ) è ñóáúåêòèâíîé ìîäàëüíîñòüþ, ïðèäàåò òåêñòó âûðàçèòåëüíîñòü. Ïîëàãàåì òàêæå, ÷òî íàøå èññëåäîâàíèå äîêàçûâàåò, ÷òî ïåðèôðàçó ñëåäóåò îòëè÷àòü îò ýïèòåòà, ýâôåìèçìà è ôðàçåîëîãè÷åñêèõ åäèíèö. Streszczenie Peryfraza: zakres oraz zawartoœæ pojêcia W niniejszym artykule zosta³y zbadane zakres oraz zawartoœæ pojêcia „peryfraza” na materiale wspó³czesnej rosyjskiej powieœci Ludmi³y Ulickiej pt. Sonieczka, w której czêsto spotykamy ten chwyt stylistyczny. Autorka wyodrêbni³a podstawowe oraz drugorzêdne kryteria peryfrazy drog¹ ogólnej analizy definicji s³ownikowych oraz jej porównywania z innymi stylistycznymi œrodkami jêzyka i mowy.

Summary Periphrasis: scope and content of concept The article studies the scope and the content of the concept of periphrasis on the basis of a modern Russian novel Sonechka written by Ludmila Ulickaya, in which the phenomenon is often used. The basic and the secondary criteria of periphrasis were revealed by general analysis of dictionary definitions and by comparing them with other stylistic devices of language and speech.

158

Marina Sikorska

rosyjskich UWM w OlsztynieAksjologiczny obraz kobiety na przyk³adzie paremii Acta Polono-Ruthenica XVII, 2012 159 ISSN 1427-549X

Joanna Olechno-Wasiluk Olsztyn

Aksjologiczny obraz kobiety na przyk³adzie paremii rosyjskich Przys³owia to, jak wiadomo, teksty kliszowane, powtarzalne, które utrwalaj¹ wiedzê o œwiecie danej spo³ecznoœci. S¹ zatem narzêdziem s³u¿¹cym do interpretowania rzeczywistoœci i w pewien sposób narzucaj¹ obraz œwiata, promuj¹ te czy inne wartoœci. Przys³owia poprzez swoj¹ powtarzalnoœæ utrwalaj¹ w jêzyku cechê przedmiotu, zjawiska, osoby, a wiêc umacniaj¹ stereotypy. Poza powtarzalnoœci¹ charakterystyki przedmiotu wa¿ne jest te¿ utrwalenie tej cechy w jêzyku, znaczeniu s³ów, a to odnajdziemy w³aœnie analizuj¹c przys³owia1. W potocznym rozumieniu to, co nazywamy stereotypem, jest charakterystyk¹ danej rzeczywistoœci, ocen¹ utrwalon¹, przypisywan¹ powszechnie okreœlonemu pojêciu, zazwyczaj ze skojarzeniem pejoratywnym (np. stereotyp zawarty we frazeologizmie – æåíñêàÿ ëîãèêà, w interpretacji mê¿czyzn ma konotacje negatywne (np. aforyzm Æåíñêàÿ ëîãèêà – ýòî òâ¸ðäàÿ óâåðåííîñòü â òîì, ÷òî ëþáóþ îáúåêòèâíóþ ðåàëüíîñòü ìîæíî ïðåîäîëåòü æåëàíèåì). Warto wspomnieæ równie¿ frazeologizm æåíñêàÿ èíòóèöèÿ. Intuicja przypisywana jest g³ównie kobietom (stereotypowo), poniewa¿ u mê¿czyzn wy¿ej ceni siê logiczne myœlenie. Uznaje siê, ¿e kobieta kieruje siê uczuciem (b¹dŸ przeczuciem), a dopiero póŸniej rozumem. Fakt, i¿ cz³owiek i jego postrzeganie rzeczywistoœci stoi w centrum zainteresowañ badawczych nad jêzykowym obrazem œwiata (JOŒ), poci¹ga za sob¹ uwzglêdnienie równie¿ charakterystycznej w³aœciwoœci jednostki ludzkiej, jak¹ jest wartoœciowanie2. Wartoœci s¹ podstawow¹ kategori¹ przy budowaniu JOŒ, 1 Podstawê materia³ow¹ niniejszego artyku³u stanowi¹ wybrane przez autorkê przys³owia (choæ pojawiaj¹ siê te¿ powiedzenia, gdy¿ wiele z nich ma szansê staæ siê przys³owiami oraz aforyzmy, poniewa¿ zawieraj¹ stereotypowe konotacje cech przys³owiowych). Za podstawowe Ÿród³o przys³ów i powiedzeñ pos³u¿y³ S³ownik przys³ów i powiedzeñ rosyjsko-polski, polsko-rosyjski R. Stypu³y (Wiedza Powszechna, Warszawa 2003) oraz strony internetowe: , . Wyekscerpowano dla celów badawczych oko³o 60 przys³ów, powiedzeñ i aforyzmów. 2 I. Burešová Wania, Jêzykowy obraz kobiety na podstawie polskich i czeskich czasopism dla kobiet, Uniwersytet Palacki, O³omuniec 2003, s. 22.

160

Joanna Olechno-Wasiluk

w którym pewne zachowania przyjêto traktowaæ jako zgodne z norm¹, inne jako odbiegaj¹ce od niej. Oceniaj¹c, porównujemy zjawisko, zachowanie czy przedmiot do tego, co jest uznane za ogólnie obowi¹zuj¹ce. Rezultatem tej oceny jest nasza aprobata, potêpienie lub obojêtnoœæ wyra¿ona w jêzyku, który jest narzêdziem s³u¿¹cym do interpretowania rzeczywistoœci3. Jêzykowy obraz œwiata skupia w sobie nie tylko zjawiska jêzykowe, ale tak¿e uwarunkowania kulturowe i spo³eczne. To kultura, w której ¿yjemy oraz panuj¹ce w niej stereotypy rzutuj¹ na pozycjê kobiet w œwiecie i nasze myœlenie o nich. Na podstawie wielowiekowych doœwiadczeñ, zmian warunków ¿ycia, zmian spo³ecznych wytworzy³ siê potoczny sposób myœlenia o kobiecie, zakodowany w jêzyku – zw³aszcza w leksyce i frazeologii. Stereotypy s¹ czêœci¹ JOŒ, s¹ te¿ Ÿród³em wiedzy o sposobach wartoœciowania i wzorach zachowañ danej kultury. Rozwa¿ania nad jêzykowym obrazem œwiata s¹ powi¹zane ze stereotypami, poniewa¿ „choæ stereotypy maj¹ swe Ÿród³o w percepcji i myœleniu ludzkim, to jednak [...] zawdziêczaj¹ swe istnienie spo³ecznej naturze postrzegania i poznawania œwiata, a wiêc tak¿e procesom powstawania kultury. Zatem stereotypy s¹ wytworem kultury, ale ich konotacja siê do tego nie ogranicza, s¹ one bowiem równie¿ tej¿e kultury noœnikiem, dzia³aj¹cym aktywnie w procesach kulturotwórczych”4. Jerzy Bartmiñski w swoim artykule Punkt widzenia, perspektywa, jêzykowy obraz œwiata przyjmuje, ¿e JOŒ to zawarta w jêzyku interpretacja rzeczywistoœci, któr¹ mo¿na uj¹æ w postaci zespo³u s¹dów o œwiecie. Mog¹ to byæ s¹dy utrwalone w samym jêzyku, w jego formach gramatycznych, s³ownictwie, kliszowanych tekstach (np. przys³ów) b¹dŸ implikowane przez formy i teksty jêzyka5. Renata Grzegorczykowa okreœla JOŒ jako strukturê pojêciow¹, za pomoc¹ której ludzie mówi¹cy danym jêzykiem ujmuj¹ (klasyfikuj¹, interpretuj¹) œwiat6. Specyficzn¹ rolê w interpretacji jêzykowego obrazu œwiata odgrywa aksjologia. W³aœciwie ka¿de s³owo ma zabarwienie emocjonalne. U¿ywaj¹c go, wartoœciujemy i oceniamy. Poznawanie cech jêzyka wartoœci wzbogaca nasz¹ ogóln¹ wiedzê o cz³owieku, mo¿e u³atwiaæ cz³owiekowi rozpoznawanie, hierarchizowanie 3 J. Bartmiñski, S. Grabias, A. Pajdziñska, R. Tokarski, J. Panasiuk, R. Grzegorczykowa, B. Szymek, J. Maækiewicz, Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Wspó³czesny jêzyk polski, Wroc³aw 1993, s. 284. 4 W. Wysoczañski, Jêzykowy obraz œwiata w porównaniach zleksykalizowanych. Na materiale wybranych jêzyków, Wroc³aw 2006, s. 84. 5 J. Bartmiñski, Punkt widzenia, perspektywa, jêzykowy obraz œwiata, [w:] Jêzykowy obraz œwiata, wyd. 2, UMCS, Lublin 1999, s. 104. 6 R. Grzegorczykowa, Pojêcie jêzykowego obrazu œwiata, [w:] ibidem, s. 45.

Aksjologiczny obraz kobiety na przyk³adzie paremii rosyjskich

161

oraz podejmowanie decyzji w czêstych sytuacjach konfliktów wartoœci oraz pomaga w rozpoznawaniu intencji wartoœciuj¹cych wyra¿anych przez innych ludzi, uczestników dialogu, mówców, autorów7. W paremiach rosyjskich dotycz¹cych kobiet wystêpuj¹ ró¿ne synonimy s³owa æåíùèíà: áàáà, æåíà, äåâêà, ñòàðóõà. Interesuj¹ce jest to, ¿e w wiêkszoœci badanych i przytaczanych przeze mnie przys³ów nominacja æåíùèíà o zabarwieniu neutralnym pojawia siê najrzadziej. Najczêœciej ukazana jest kobieta jako áàáà lub æåíà. Najwiêcej negatywnych emocji wzbudza leksem áàáà i to on stanowi centrum przys³ów o kobietach starych, brzydkich, k³ótliwych. Áàáà ju¿ w swojej semantyce zawiera element oceny8. Æåíùèíà – áàáà w przys³owiach najczêœciej jest przebieg³a, chytra, podstêpna, leniwa, jest ciê¿arem dla swojego mê¿a: Áàáà ñ âîçó – êîáûëå ëåã÷å; Áàáà è ÷¸ðòà ïåðåõèòðèò; Áàáà – íå êâàøíÿ: âñòàëà äà è ïîøëà; Áàáà ïëÿøåò, à äåä ïëà÷åò; Áàáüþ ðàáîòó íå âèäíî. Jak ju¿ wspomniano, w jêzyku przys³ów i powiedzeñ charakterystyczna jest powtarzalnoœæ cechy, ta natomiast, przypomnijmy, jest jednym z kryteriów stereotypowoœci. W paremiach rosyjskich zakorzeni³ siê stereotyp kobiety: • gadatliwej: Îäíà æåíùèíà – áàáà, äâå áàáû – áàçàð, à òðè – ÿðìàðêà. Æåíà ÿçûêîì, à ìóæ êîøåëüêîì. Áàáó íå ïåðåãîâîðèøü. • kapryœnej i z³ej: Ëó÷øå ðàçäðàçíèòü ñîáàêó, íåæåëè áàáó. • k³amliwej, chytrej i przebieg³ej: Êòî áàáå (ñâàõå) ïîâåðèò, òîò òð¸õ äíåé íå ïðîæèâ¸ò. Íå âåðü âåòðó â ìîðå, à æåíå â äîìå. Áàáà áðåäèò, äà ÷¸ðò åé âåðèò. Æåíùèíà õèòðåå ÷¸ðòà. Ãäå áåñ íå ñìîæåò, òóäà áàáó ïîøë¸ò. • g³upiej i s³abej: Ñîáàêà óìíåé áàáû: íà õîçÿèíà íå ëàåò. Ëó÷øå êàìåíü äîëáèòü, ÷åì áàáó óìó ó÷èòü. Ó áàáû âîëîñ äîëîã, äà óì êîðîòîê. 7 8

J. Puzynina, Jêzyk wartoœci, PWN, Warszawa 1992, s. 7. Do XVII wieku s³owo „áàáà” u¿ywane by³o w znaczeniu ‘æåíùèíà’, potem ‘çàìóæíÿÿ êðåñòüÿíêà’. Â. Äàëü okreœla „áàáó” jako „çàìóæíÿÿ æåíùèíà íèçøèõ ñîñëîâèé, îñîáåííî ïîñëå ïåðâûõ ëåò, êîãäà îíà áûëà ìîëîäêîþ, ìîëîäèöåþ, èëè âäîâó”. We wspó³czesnych s³ownikach to 1) æåíùèíà (îáû÷íî ñ îòòåíêîì ïðåíåáðåæèòåëüíîñòè èëè ôàìèëüÿðíîãî îäîáðåíèÿ); 2) ïðîñòàÿ, íåîáðàçîâàííàÿ æåíùèíà.

162

Joanna Olechno-Wasiluk

Áàáèé óì – ïåðåêàòè-ïîëå. Áàáüè óìû ðàçîðÿþò äîìà. Îò æåíñêîãî óäàðà ñèíÿêîâ íå áûâàåò. W przebadanym materiale prezentowany jest na ogó³ negatywny obraz kobiety jako istoty krn¹brnej, upartej, z³oœliwej, chytrej, niesta³ej, sk³onnej do zdrady i k³amstwa. Przys³owia, powiedzenia i aforyzmy przypisuj¹ kobietom sk³onnoœæ do plotkarstwa, gadulstwo. Ponadto w wielu przys³owiach rosyjskich zakodowana jest patriarchalnoœæ. Czêsto w kobieta zestawiana jest z mê¿czyzn¹ i traci na tym zestawieniu: Ó ìóæà (ïåðåä ìóæåì) æåíà âñåãäà âèíîâàòà. Ìî¸ äåëî ñòîðîíà, à ìóæ ïðàâ. Ìóæ÷èíû ãðåõ çà ïîðîãîì îñòà¸òñÿ, à æåíà âñ¸ äîìîé íåñ¸ò. Ìóæ ñîãðåøèë, òàê â ëþäÿõ ãðåõ, à æåíà ñîãðåøèëà, äîìîé ïðèíåñëà. Æåíèøüñÿ ðàç, à ïëà÷åøü âåñü âåê. W porównaniu z mê¿czyzn¹ kobieta zawsze gra drugoplanow¹ rolê. W œwietle przys³ów to mê¿czyzna ma nad ni¹ pe³n¹ i absolutn¹ w³adzê, to on powinien sprawowaæ kontrolê: Ìóæ – ãîëîâà, æåíà – äóøà. Íå ìóæ â ìóæüÿõ, êåì æåíà âëàäååò. Ìóæèê äà ñîáàêà âñåãäà íà äâîðå, à áàáà äà êîøêà çàâñåãäà â èçáå. Przys³owia daj¹ mê¿czyznom prawo do stosowania przemocy wobec swoich ¿on. Postawa taka ³¹czy siê z przekonaniem o ni¿szoœci kobiet: Âèíî ïåé, æåíó áåé, íè÷åãî íå áîéñÿ. Áåé æåíó ê îáåäó, à ê óæèíó îïÿòü. Ñèëà ìóæ÷èíû – â êóëàêàõ, à æåíùèíû â ñë¸çàõ. W stereotypie wszystko to, co jest w kobiecie najlepsze, pochodzi od mê¿czyzny: jeœli kobieta jest m¹dra, mówi siê, ¿e ma ìóæñêîé óì, jeœli kobiecie siê powodzi, to ìóæñêàÿ õâàòêà, a jej twardy charakter to ìóæñêîé õàðàêòåð itd. U¿ycie tych okreœleñ ma byæ dla niej komplementem. Odwrotnie wypada porównanie mê¿czyzny z kobiet¹: áîëòëèâ, ëþáîïûòåí, êîêåòëèâ, ñàìîâëþáë¸í, êàïðèçåí, èñòåðè÷åí êàê æåíùèíà. Istniej¹ liczne stereotypy dotycz¹ce ró¿nic charakteru kobiety i mê¿czyzny. Obiegowe s¹dy zwykle przyznaj¹ kobiecie wy¿szoœæ w sferze uczuæ. Uwa¿a siê, ¿e kobiety s¹ bardziej emocjonalne, p³aczliwe, czasem wrêcz histeryczne: Áàáà ñëåçàìè áåäå ïîìîãàåò. Áàáüè ñëåçû, ÷åì áîëüøå óíèìàòü, òåì õóæå. Áåç ïëà÷ó ó áàáû äåëî íå ñïîðèòñÿ. Æåíñêèé îáû÷àé – ñëåçàìè áåäå ïîìîãàòü. Ó áàá äà ó ïüÿíûõ ñëåçû äåøåâû.

Aksjologiczny obraz kobiety na przyk³adzie paremii rosyjskich

163

W wiêkszoœci przys³ów o kobietach wyczuwa siê ich dyskryminacjê. Wed³ug stereotypu kobieta pe³ni okreœlone funkcje, g³ównie w domu: rodzi dzieci, opiekuje siê domem, dba o mê¿a i jest zawsze krok za nim. Oczekuje siê od niej, by by³a dobra, cierpliwa, pos³uszna, delikatna, wierna, zawsze piêkna i m³oda. Podkreœla siê takie cechy dobrej ¿ony, jak gospodarnoœæ i dba³oœæ o dom: Áàáå äîðîãà îò ïå÷è äî ïîðîãà. Ìóæèê äà ñîáàêà âñåãäà íà äâîðå, à áàáà äà êîøêà çàâñåãäà â èçáå. Ëó÷øå ìîëîäàÿ âäîâà, ÷åì ñòàðàÿ äåâà. Äîì ñ õîðøåé æåíîé – ðàé. Ó êîãî ïëîõàÿ æåíà, òîìó è ïåêëà íå íàäî. Ñàìûå êðàñèâûå æåíùèíû – áëîíäèíêè, ñàìûå ñòðàñòíûå – áðþíåòêè, à ñàìûå âåðíûå – ñåäûå. Ïóñòü äåâóøêà êðàñóåòñÿ ïåðåä ÷óæèìè ïàðíÿìè, à æåíà – ïåðåä ñîáñòâåííûì ìóæåì. Ìîå äåëî – ñòîðîíà, à ìóæ ìîé ïðàâ. Âäîâó âçÿòü – ñïîêîéíåå ñïàòü. Na jêzykowy obraz kobiety w rosyjskich paremiach sk³adaj¹ siê dwa stereotypy: nacechowany negatywnie i nacechowany pozytywnie – stereotyp kobiety opiekuñczej, dobrej ¿ony. Centrum wypowiedzeñ o tym znaczeniu stanowi leksem æåíà. Warto w tym miejscu zaznaczyæ, ¿e s³owo æåíùèíà pochodzi od s³owa æåíà, wiêc ju¿ tutaj mo¿na dopatrzeæ siê podstawowej roli kobiety – bycie ¿on¹ swojego mê¿a. Zapewne etymologia ma te¿ wp³yw na czêstotliwoœæ wystêpowania obu s³ów9. Óìíàÿ æåíà, êàê íèùåìó ñóìà (âñå ñáåðåæåò). Äîáðóþ æåíó âçÿòü – íè ñêóêè, íè ãîðÿ íå çíàòü. Ñ äîáðîé æåíîé ãîðå – ïîëãîðÿ, à ðàäîñòü âäâîéíå. Äîì ñ õîðîøåé æåíîé – ðàé. Kobiety we wspó³czesnych przys³owiach to jednostki tajemnicze, nieodgadnione i niezmiennie piêkne, lecz tak¿e gadatliwe i przebieg³e: Ñóùåñòâóþò 2 ñïîñîáà, êàê óïðàâëÿòü æåíùèíîé, íî èõ íèêòî íå çíàåò. Æåíùèíà – êðîññâîðä, êîòîðûé ïðèõîäèòüñÿ ðåøàòü âñþ æèçíü. Æåíùèíà ãîâîðèò ïðàâäó, òîëüêî òîãäà, êîãäà õî÷åò ñêðûòü çà íåé ëîæü. Êîãäà æåíùèíå íå÷åãî ñêàçàòü, ýòî íå çíà÷èò, ÷òî îíà áóäåò ìîë÷àòü. Æåíùèíû ìîãóò âñ¸, òîëüêî íåêîòîðûå ñòåñíÿþòñÿ. 9 Chocia¿ dok³adnie nie wiadomo, jaka jest etymologia s³owa „kobieta” w jêzyku polskim (teorie s¹ ró¿ne), to z ca³¹ pewnoœci¹ mo¿emy stwierdziæ, ¿e jeszcze w XVII wieku by³o to okreœlenie obraŸliwe i stosowane jako wyzwisko, g³ównie w œrodowisku mieszczañskim. Dopiero od po³owy XIX wieku wyraz ten zyskuje neutralne konotacje.

164

Joanna Olechno-Wasiluk

Nieco inaczej funkcjonuje obraz Rosjanki poza granicami kraju. Jest to kobieta piêkna, gospodarna, dbaj¹ca o dom, mê¿a, pokorna: æåíùèíà-ìàòü, æåíùèíà-êîðìèëèöà, æåíùèíà-õðàíèòåëüíèöà î÷àãà. Chocia¿ i takie oceny ulegaj¹ pewnym zmianom. Êðàñèâî æèòü íå çàïðåòèøü – tak¹ filozofiê zaczynaj¹ wyznawaæ m³ode Rosjanki dzisiaj. W XXI wieku kobiety spojrza³y na siebie „na nowo” i wymagaj¹ od mê¿czyzny tego samego. Przede wszystkim chc¹ równych praw i równego traktowania we wszystkich sferach ¿ycia. Stereotypy funkcjonuj¹ce przez wiele pokoleñ straci³y ju¿ du¿o ze swej aktualnoœci. Jeszcze do niedawna norm¹ by³a rodzina z mê¿czyzn¹ na jej czele, a odstêpstwem od normy by³ brak mê¿a: Æåíà áåç ìóæà – âñåãî õóæå; Áåç ìóæà æåíà – âñåãäà ñèðîòà. We wspó³czesnym œwiecie ró¿nice powoli siê zacieraj¹ – kobiety coraz czêœciej buntuj¹ siê przeciwko spychaniu ich do roli gospodyñ domowych i realizuj¹ siê zawodowo, mê¿czyŸni ucz¹ siê wyra¿aæ emocje i prze³amywaæ stereotyp nieczu³ych i osch³ych. Mimo to wci¹¿ wiele osób kieruje siê w swojej ocenie utartymi i wygodnymi pogl¹dami. W przebadanych przys³owiach galeria cech kobiecych jest przebogata. Zarysowuje siê stereotyp kobiety jako istoty niepojêtej, pe³nej sprzecznoœci. W jêzykowym obrazie kobiety zawiera siê mieszanina podziwu i lekcewa¿enia widocznego „w pozytywnych lub negatywnych konotacjach leksyki nale¿¹cej do pola pojêciowego kobieta”10. Wymienione cechy nie wyczerpuj¹ oczywiœcie wszystkich w³aœciwoœci, jakie mo¿na przypisaæ kobietom. Mo¿na je potraktowaæ jako zespó³ charakterystyk sk³adaj¹cych siê na stereotypowy obraz kobiety w przys³owiach rosyjskich. Przebadany dla celów niniejszego artyku³u materia³ pozwala zauwa¿yæ, jak zmienia³ siê obraz kobiety, jej rola i miejsce w spo³eczeñstwie na przestrzeni wieków, jak to zosta³o udokumentowane w jêzyku, gdzie systematycznie utrwala siê dynamiczny obraz rzeczywistoœci widzianej i doœwiadczanej przez cz³owieka. Znajdziemy tu równie¿ potwierdzenie, ¿e to otaczaj¹ca nas rzeczywistoœæ ma wp³yw na powstawanie i istnienie stereotypów. „Stereotyp to [...] bardziej lub mniej ogólne odzwierciedlenia zjawisk spo³ecznych. [...] Odzwierciedlenia te zawsze s¹ wartoœciuj¹ce”11. S³uchaj¹c jakichkolwiek wypowiedzi o wartoœciach, 10 E. Jêdrzejko, Kobieta w przys³owiach, aforyzmach i anegdotach polskich. Konotacje i stereotypy, [w:] Jêzyk a kultura, t. 9: P³eæ w jêzyku i kulturze, pod red. J. Anusiewicza, K. Handke, Wroc³aw 1994, s. 167, [online], , dostêp: 16.06.2011. 11 J. Berting, Ch. Villain-Gandossi, Rola i znaczenie stereotypów narodowych w stosunkach miêdzynarodowych: podejœcie interdyscyplinarne, [w:] Stereotypy narodowe, pod red. T. Walas, Miêdzynarodowe Centrum Kultury, Kraków 1995, s. 14.

Aksjologiczny obraz kobiety na przyk³adzie paremii rosyjskich

165

w których odbiorca wartoœci nie jest wprost wskazany, warto zadaæ sobie pytanie: wartoœæ – dla kogo?12 Autorami wiêkszoœci przys³ów o kobietach s¹ mê¿czyŸni, wartoœciuj¹ oni œwiat kobiety, twierdz¹c, ¿e chce ona tylko ³adnie wygl¹daæ i dobrze wyjœæ za m¹¿ (Áîëüøèíñòâî äåâóøåê ìå÷òàþò âûéòè çàìóæ çà áîãàòîãî ñàïåðà. Åñëè âåðèòü ôðàçå „×åãî õî÷åò æåíùèíà – òîãî õî÷åò áîã”, òî áîã õî÷åò öâåòû è çàìóæ.) Dlatego rozwa¿ania niniejsze zakoñczê aforyzmem, dotycz¹cym kobiet: Êàê áû ïëîõî ìóæ÷èíû íå äóìàëè î æåíùèíàõ, îíè î íèõ äóìàþò, äóìàþò, äóìàþò... Mimo i¿ wielu z nas ma œwiadomoœæ istnienia stereotypów i stara siê kontrolowaæ ich wp³yw na nasze myœlenie, to i tak odgrywaj¹ one ogromn¹ rolê w naszej ocenie rzeczywistoœci. Pos³ugiwanie siê stereotypami nie musi byæ rozmyœlnym aktem zniewagi. Czêsto jest jedynie sposobem upraszczania obrazu œwiata i wszyscy czynimy to w pewnym stopniu13. Ðåçþìå Àêñèîëîãè÷åñêàÿ êàðòèíà æåíùèíû íà ïðèìåðàõ ðóññêèõ ïàðåìèé  íàñòîÿùåé ñòàòüå îáðàùåíî âíèìàíèå íà êàðòèíó æåíùèíû, çàêîäèðîâàííóþ â ðóññêîì ÿçûêå, à òî÷íåå â ïîñëîâèöàõ. Ìàòåðèàëüíîé îñíîâîé äëÿ ñòàòüè áûëè âûáðàíû â ïåðâóþ î÷åðåäü ïîñëîâèöû, ïîòîìó ÷òî çàêðåïëÿþò îíè â ÿçûêå ñòåðåîòèï. Ïðåäìåòîì àíàëèçà ýòîé ñòàòüè ÿâëÿåòñÿ ÿçûêîâàÿ êàðòèíà æåíùèíû â ðóññêèõ ïaðåìèÿõ, êîòîðóþ ñîñòàâëÿþò äâà ñòåðåîòèïa: îòðèöàòåëüíûé è ïîëîæèòåëüíûé. Àâòîð ñòàòüè îáðàùàåò âíèìàíèå íà ñèíîíèìû ëåêñåìû „æåíùèíà” â ïîñëîâèöàõ, êîòîðûå èìåþò ðàçíóþ ýìîöèîíàëüíóþ îêðàñêó è îöåíèâàþò ìèð æåíùèí.

Summary The axiological image of women as an example of Russian proverbs In the below article the whole attention was directed on an image of the woman coded in Russian language, precisely in proverbs. As a basis material of the article were chosen mainly the proverbs due to their repeatability, stereotype which is strengthened in the language. The subject of the article’s analysis is the linguistic image of woman in the Russian proverbs, which is composed of the two stereotypes: negative and positive. In the article the attention was paid to the synonyms of the word „woman”, which appear in the proverbs and have different emotional tinge and valuate world of women. 12 13

J. Puzynina, Jêzyk wartoœci, PWN, Warszawa 1992, s. 32. E. Aronson, Cz³owiek – istota spo³eczna, PWN, Warszawa 2001, s. 282.

166

Joanna Olechno-Wasiluk

UWM w Olsztynie

Áèáëåèçìû â ñîâðåìåííîé ðîññèéñêîé ïóáëèöèñòèêå Acta Polono-Ruthenica XVII, 2012 167 ISSN 1427-549X

Evguenia Maximovitch Bia³ystok

Áèáëåèçìû â ñîâðåìåííîé ðîññèéñêîé ïóáëèöèñòèêå Ïðîáëåìà äèíàìè÷åñêèõ èçìåíåíèé ëåêñèêè ðóññêîãî ÿçûêà ïðèîáðåëà îñîáóþ àêòóàëüíîñòü â êîíöå XX – íà÷àëå ÕÕI â. Ñîâðåìåííûé ýòàï ðàçâèòèÿ ðîññèéñêîãî îáùåñòâà, êîòîðûé â ðàçíûõ èñòî÷íèêàõ ïîëó÷èë íàçâàíèÿ „ïîñòñîâåòñêèé”, „ïîñòêîììóíèñòè÷åñêèé”, „íîâåéøèé”, õàðàêòåðèçóåòñÿ ñóùåñòâåííûìè èçìåíåíèÿìè âî âñåõ ñôåðàõ îáùåñòâåííîïîëèòè÷åñêîé, ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêîé, ãîñóäàðñòâåííî-ïðàâîâîé, êóëüòóðíîé æèçíè. Íåñîìíåííî, îáùåñòâåííûå òðàíñôîðìàöèè íàñòîÿùåãî âðåìåíè îêàçûâàþò âîçäåéñòâèå íà ñîâðåìåííóþ ÿçûêîâóþ ñèòóàöèþ, îòëè÷èòåëüíîé ÷åðòîé êîòîðîé ÿâëÿåòñÿ ÷ðåçâû÷àéíûé äèíàìèçì èçìåíåíèé, îáíàðóæèâàþùèõñÿ íà ðàçíûõ óðîâíÿõ ÿçûêîâîé ñòðóêòóðû. Îáùåèçâåñòíî, ÷òî ê âëèÿíèþ òàê íàçûâàåìûõ ñîöèàëüíûõ ôàêòîðîâ â íàèáîëüøåé ñòåïåíè âîñïðèèì÷èâà ëåêñèêî-ñåìàíòè÷åñêàÿ ñèñòåìà ÿçûêà, è èìåííî îíà â ïåðèîäû ñîöèàëüíûõ êàòàêëèçìîâ ïîäâåðæåíà íàèáîëåå ñóùåñòâåííûì òðàíñôîðìàöèÿì1. Ñêàçàííîå â ïîëíîé ìåðå ïðèìåíèìî ê ñîâðåìåííîìó ýòàïó ðàçâèòèÿ ðóññêîãî ÿçûêà. Êàê îòìå÷àåòñÿ â íàó÷íîé ëèòåðàòóðå, îñíîâíûìè òåíäåíöèÿìè â ðàçâèòèè ðóññêîãî ÿçûêà íîâåéøåãî ïåðèîäà ÿâëÿþòñÿ èíòåíñèâíîñòü è áûñòðîòà ÿçûêîâûõ ïðîöåññîâ, îïðåäåëÿþùåå âëèÿíèå îáùåñòâåííî-ïîëèòè÷åñêèõ ôàêòîðîâ íà ðàçâèòèå ÿçûêîâîé ñèñòåìû, ïðåîáëàäàíèå êîëè÷åñòâåííûõ èçìåíåíèé íàä êà÷åñòâåííûìè, ôóíêöèîíàëüíûõ èçìåíåíèé íàä ñèñòåìíûìè, à òàêæå ïðåîáëàäàíèå èçìåíåíèé â ëåêñèêå è ôðàçåîëîãèè2.  ñâÿçè ñ ïåðåìåíàìè â æèçíè Ðîññèè ñî âðåìåíè ïåðåñòðîéêè ðåëèãèîçíàÿ ñôåðà ïîëó÷èëà îôèöèàëüíûé ñòàòóñ, è ìíîãèå ñòàëè 1

Ðóññêèé ÿçûê è ñîâåòñêîå îáùåñòâî. Ñîöèîëèíãâèñòè÷åñêîå èññëåäîâàíèå: 1. Ëåêñèêà ñîâðåìåííîãî ðóññêîãî ëèòåðàòóðíîãî ÿçûêà. 2. Ñëîâîîáðàçîâàíèå ñîâðåìåííîãî ðóññêîãî ëèòåðàòóðíîãî ÿçûêà, ïîä ðåä. Ì.Â. Ïàíîâà, Ìîñêâà 1968. 2 Î.Â. Çàãîðîâñêàÿ, Ñîñòîÿíèå ðóññêîãî ÿçûêà íà èñõîäå ÕÕ âåêà (ëèíãâèñòè÷åñêèé è êóëüòóðîëîãè÷åñêèé àñïåêòû), Âîðîíåæ 1997, ñ. 5–10.

168

Evguenia Maximovitch

îáðàùàòüñÿ ê ðåëèãèè â ïîèñêàõ ðåøåíèÿ ïðîáëåì: Êàê æèòü? Êàê ïîñòóïàòü? Êàê îòíîñèòüñÿ ê ìèðó? Îñíîâîé õðèñòèàíñêîé ðåëèãèè, åå ïåðâîèñòî÷íèêîì áûëà è îñòàåòñÿ Áèáëèÿ. Îíà äàåò îòâåòû íà ìíîãèå æèòåéñêèå è ìèðîâîççðåí÷åñêèå âîïðîñû. Áèáëèÿ – îäèí èç òàêèõ òåêñòîâ, êîòîðûé â áîëüøåé èëè ìåíüøåé ñòåïåíè èçâåñòåí ñîâðåìåííûì íîñèòåëÿì ÿçûêà êàê ñîáðàíèå ìóäðûõ ìûñëåé è íðàâñòâåííûõ óñòàíîâîê. Íåðåäêî, æåëàÿ âûñêàçàòü ñâîþ ìûñëü, îòíîøåíèå, íîñèòåëè ÿçûêà îáðàùàþòñÿ èìåííî ê Áèáëèè. Ïî ìíåíèþ Ä.Ñ. Ëèõà÷åâà, âå÷íûìè â ïðèëîæåíèè ê èñòîðè÷åñêîìó âðåìåíè ñëåäóåò ñ÷èòàòü íåïðåõîäÿùèå äóõîâíûå öåííîñòè, îòíîñÿùèåñÿ ê ñôåðå ðåëèãèè è êóëüòóðû. Ýòè öåííîñòè ñâÿçàíû ïðåæäå âñåãî ñ Áèáëèåé. Ïîïóëÿðíîñòü Ñâÿùåííîãî Ïèñàíèÿ âîçðîñëà. Âîçðîñ â ñâÿçè ñî ñíÿòèåì çàïðåòà è íàó÷íûé, â ÷àñòíîñòè, ëèíãâèñòè÷åñêèé èíòåðåñ. Èçó÷àþòñÿ âîïðîñû ïðîèñõîæäåíèÿ, ñîñòàâà, ïåðåâîäîâ Áèáëèè, åå âëèÿíèå íà êóëüòóðû ðàçíûõ íàðîäîâ.  ïîñëåäíåå äåñÿòèëåòèå XX â. íàáëþäàåòñÿ àêòèâíîå óïîòðåáëåíèå „ñëîâ-ïîíÿòèé, êðûëàòûõ ñëîâ, ôðàçåîëîãèçìîâ, ïðåöåäåíòíûõ òåêñòîâ, «ãîâîðÿùèõ» èì¸í è íàçâàíèé”3, âîñõîäÿùèõ ê èçâåñòíûì ïðîèçâåäåíèÿì ëèòåðàòóðû, èñêóññòâà. Ýòî îòìå÷àþò ìíîãèå èññëåäîâàòåëè: „Õàðàêòåðíàÿ ÷åðòà ñîâðåìåííîãî äèñêóðñà – âîîáùå øèðîêîå è äàæå øèðî÷àéøåå èñïîëüçîâàíèå ðàçëè÷íîãî ðîäà öèòàò è êëèøå”4. Äàííîå ÿâëåíèå èìååò ãëóáîêèå êóëüòóðíûå êîðíè. „Íå ñåêðåò, ÷òî ñîâðåìåííàÿ êóëüòóðà íå ñêëîííà ê òåêñòîïîðîæäåíèþ.  äèñêóðñàõ ðàçëè÷íûõ ñëîåâ îáùåñòâà íàëèöî òåíäåíöèÿ ê íîñòàëüãè÷åñêîìó ïåðåæèâàíèþ òåêñòîâûõ öåííîñòåé ïðåæíåé ýïîõè, ê îñìûñëåíèþ è êîìïèëÿöèè òåêñòîâ äðóãèõ êóëüòóð [...]. Äèñêóðñ, íàïîëíåí ðàçíûìè ïî ñòåïåíè ýêñïëèöèòíîñòè ôðàãìåíòàìè è îöåíêàìè ÷óæèõ òåêñòîâ”5. Àêòóàëüíîñòü ëþáîãî ñëîâà èëè âûðàæåíèÿ âñåãäà ïðîâåðÿåòñÿ íà ïðàêòèêå, òî åñòü â ðå÷è îáû÷íûõ ëþäåé. Ýòî ñïðàâåäëèâî è ïî îòíîøåíèþ ê ñëîâàì è âûðàæåíèÿì, âîñõîäÿùèì ê áèáëåéñêèì òåêñòàì. Ïîñêîëüêó æèçíü ÿçûêà çàâèñèò îò ìíîæåñòâà ôàêòîðîâ, â òîì ÷èñëå è îò ýêñòðàëèíãâèñòè÷åñêèõ, òî íå óäèâëÿåò òî, ÷òî ïîëèòè÷åñêèå ïåðåìåíû â Ðîññèè 3 Â.Ã. Êîñòîìàðîâ, Í.Ä. Áóðâèêîâà, Ïðåöåäåíòíûé òåêñò êàê ðåäóöèðîâàííûé äèñêóðñ, [â:] ßçûê êàê òâîð÷åñòâî, Ìîñêâà 1996, ñ. 37. 4 Å.À. Çåìñêàÿ, Êëèøå íîâîÿçà è öèòàöèÿ â ÿçûêå ïîñòñîâåòñêîãî îáùåñòâà, „Âîïðîñû ÿçûêîçíàíèÿ” 1996, ¹ 3, ñ. 23. 5 Ã.Ã. Ñëûøêèí, Îò òåêñòà ê ñèìâîëó: ëèíãâîêóëüòóðíûå êîíöåïòû ïðåöåäåíòíûõ òåêñòîâ â ñîçíàíèè è äèñêóðñå, Ìîñêâà 2000, ñ. 128.

Áèáëåèçìû â ñîâðåìåííîé ðîññèéñêîé ïóáëèöèñòèêå

169

îêàçàëè âëèÿíèå íà ðå÷ü ðîññèÿí. Îòõîä îò àòåèñòè÷åñêîé èäåîëîãèè, âîçâðàùåíèå ê çàïðåòíûì â ñâîå âðåìÿ õðèñòèàíñêèì öåííîñòÿì ñóùåñòâåííî ïîâëèÿë íà àêòèâèçàöèþ óïîòðåáëåíèÿ áèáëåèçìîâ â æèâîé ðå÷è. Ñôåðîé íàèáîëåå øèðîêîãî óïîòðåáëåíèÿ áèáëåèçìîâ â íàñòîÿùåå âðåìÿ ñòàëà ïóáëèöèñòèêà. Âåòõîçàâåòíûå è íîâîçàâåòíûå âûðàæåíèÿ åæåäíåâíî èñïîëüçóþòñÿ íà ñòðàíèöàõ æóðíàëîâ è ãàçåò. Îíè ïðèäàþò ïóáëè÷íûì òåêñòàì æèâîñòü è îáðàçíîñòü, âûçûâàþò ðàçíîîáðàçíûå ýìîöèîíàëüíûå àññîöèàöèè. Åñëè ðàíüøå áèáëåéñêèå èçðå÷åíèÿ óïîòðåáíÿëèñü ïðåèìóùåñòâåííî êàê „îáâåòøàëûå óêðàøåíèÿ ðå÷è”, òî â íàñòîÿùåå âðåìÿ îíè ïðèîáðåëè ãðàæäàíñêîå çâó÷àíèå6. Äëèòåëüíîå ïîäàâëåíèå àâòîðèòåòà Áèáëèè â ñîâåòñêèé ïåðèîä èñòîðèè Ðîññèè ñòàëî òàêæå ïðè÷èíîé, ïðèâåäøåé ê òîìó, ÷òî ïîñëå ñíÿòèÿ çàïðåòà íà ðåëèãèîçíóþ ñôåðó æèçíè Êíèãà êíèã ñòàëà îäíèì èç ïîïóëÿðíåéøèõ èñòî÷íèêîâ öèòèðîâàíèÿ íå òîëüêî â ñôåðå ðåëèãèè, íî è â ñâåòñêîé æèçíè. Ïîíÿòèå „áèáëåèçì” è ïðîáëåìà èçó÷åíèÿ ñëîâ è âûðàæåíèé áèáëåéñêîãî ïðîèñõîæäåíèÿ âîçíèêëè ñðàâíèòåëüíî íåäàâíî, â ïåðèîä ðàçâèòèÿ ôðàçåîëîãèè êàê ñàìîñòîÿòåëüíîé äèñöèïëèíû. Îäíàêî ôèêñàöèÿ áèáëåéñêèõ åäèíèö (äëÿ îáúÿñíåíèÿ çíà÷åíèÿ è ïî ìåðå ôîðìèðîâàíèÿ ó íèõ óñòîé÷èâîñòè è ðàçâèòèÿ ñåìàíòèêè) ïðîèñõîäèëà è ðàíüøå â õîäå ðàçâèòèÿ ñëîâàðíîãî äåëà, ëåêñèêîãðàôèè. Ýòè åäèíèöû ðàçìåùàëèñü, êàê ïðàâèëî, â òîëêîâûõ ñëîâàðÿõ ðóññêîãî ÿçûêà, â ñëîâàðíûõ ñòàòüÿõ, îáúÿñíÿþùèõ çíà÷åíèÿ îòäåëüíûõ (êëþ÷åâûõ äëÿ áèáëåèçìîâ) ñëîâ. Áèáëåéñêèå âûðàæåíèÿ êàê ñàìîñòîÿòåëüíûå åäèíèöû ðóññêîãî ÿçûêà âïåðâûå ïîìåùàþòñÿ â ñáîðíèêàõ êðûëàòûõ ñëîâ è âûðàæåíèé âî âòîðîé ïîëîâèíå XIX – íà÷àëå XX ââ.7  ñáîðíèêå Ì. È. Ìèõåëüñîíà (1896) îíè ñîñòàâèëè çíà÷èòåëüíóþ ÷àñòü. Áèáëåéñêèå âûðàæåíèÿ ñîïðîâîæäåíû ðàçúÿñíåíèÿìè – öèòàòàìè èç Áèáëèè. Îäíàêî õàðàêòåð „îáúÿñíåíèÿ” âûðàæåíèé íå âñåãäà îäèíàêîâ.  îäíèõ ñëó÷àÿõ àâòîð ïðèâîäèò öèòàòû êàê èñòî÷íèê, ïåðâîîñíîâó ôóíêöèîíèðóþùåãî â ðóññêîì ÿçûêå âûðàæåíèÿ. Íàïðèìåð:

6 Ï.À. ßêèìîâ, Ôóíêöèè áèáëåèçìîâ â ñîâðåìåííîì ðóññêîì ÿçûêå (íà ìàòåðèàëå îðåíáóðãñêèõ ãàçåò), [â:] Ìàòåðèàëû Ïîêðîâñêèõ ÷òåíèé 2008–2009. 7 Ì.È. Ìèõåëüñîí, Õîäÿ÷èå è ìåòêèå ñëîâà: Ñáîðíèê ðóññêèõ è èíîñòðàííûõ öèòàò, ïîñëîâèö, ïîãîâîðîê, ïîñëîâè÷íûõ âûðàæåíèé è îòäåëüíûõ ñëîâ (èíîñêàçàíèé), ðåïðèíòíîå èçäàíèå, ÒÅÐÐÀ, Ìîñêâà 1994.

Evguenia Maximovitch

170

• âèäåòü íåáî îòâåðñòûìü (áëàæåíñòâîâàòü, áûòü âú âîñòîðãå). Îòíûíå áóäåòå âèäåòü íåáî îòâåðñòûìú è Àíãåëîâú Áîæèèõú, âîñõîäÿùèõú è íèñõîäÿùèõú êú Ñûíó ×åëîâå÷åñêîìó (Èîàíí 1,51; ñð. Äåÿí. Àë. 10,10)8; • äðåâî ïîçíàíèÿ äîáðà è çëà. Îòú âñÿêîãî äðåâà âú ñàäó òû áóäåøü åñòü; à îòú äðåâà ïîçíàíèÿ äîáðà è çëà, íå åøü îòú íåãî, èáî âú äåíü, âú êîòîðûé òû âêóñèøü îòú íåãî, ñìåðòüþ óìðåøü (Áûòèå 2,7; ñð. 2,9)9. Èíîé õàðàêòåð ñâÿçè âûñêàçûâàíèé è öèòàò èç Áèáëèè â ñëåäóþùèõ ïðèìåðàõ: • áîãàòûé âðåòú – íèêòî åãî íå óéìåòú. Çàãîâîðèëú áîãàòûé, – è âñå çàìîë÷àëè è ïðåâîçíîñèëè ðå÷ü äî îáëàêîâú (1 Ñèðàõú 13,28)10; • ãäå òîíêî, òàìú è ðâåòñÿ. Íèòêà, âòðîå ñêðó÷åííàÿ, íå ñêîðî ïîðâåòñÿ (Åêêëåñ. 4,12)11.  ïîñëåäíèõ äâóõ ñëó÷àÿõ ïðèâîäÿòñÿ ñèíîíèìè÷íûå ðóññêèì ïîñëîâèöàì âûðàæåíèÿ èç Áèáëèè, ñîäåðæàùèå òó æå ìûñëü, ÷òî è ïîñëîâèöà, èëè ïðîäîëæàþùèå, ðàçâèâàþùèå å¸. Áèáëåéñêèå öèòàòû â òàêèõ ñëó÷àÿõ ÿâëÿþòñÿ ñêîðåå ïàðàëëåëÿìè, âàðèàöèÿìè „íà òåìó”, íåæåëè ïðîîáðàçàìè, ïåðâîèñòî÷íèêàìè âûðàæåíèé.  ñâÿçè ñ âûøåñêàçàííûì ìîæíî çàìåòèòü, ñ îäíîé ñòîðîíû, íåïîñëåäîâàòåëüíîñòü â ïîäõîäå ê áèáëåéñêèì âûðàæåíèÿì â êîíöå XIX â., à ñ äðóãîé – âîçíèêíîâåíèå óæå òîãäà ïðîáëåìû îïðåäåëåíèÿ ïðèíàäëåæíîñòè âûðàæåíèÿ ê íåêîòîðîìó êëàññó åäèíèö, îñîáûì îáðàçîì ñâÿçàííûõ ñ Áèáëèåé, ïðîáëåìû îïðåäåëåíèÿ ïîíÿòèÿ „áèáëåèçì”.  äàëüíåéøåì âïëîòíóþ ê ïðîáëåìå èçó÷åíèÿ áèáëåèçìîâ ëèíãâèñòû ïîäîøëè â ñâÿçè ñî ñòàíîâëåíèåì ôðàçåîëîãèè êàê äèñöèïëèíû (1960-å ãã.) è èçó÷åíèåì ôðàçåîëîãè÷åñêèõ åäèíèö. Òàê êàê çíà÷èòåëüíàÿ ÷àñòü áèáëåèçìîâ ÿâëÿåòñÿ óñòîé÷èâûìè ñî÷åòàíèÿìè, òî è îíè ïîïàëè â ïîëå âíèìàíèÿ èññëåäîâàòåëåé.  íàñòîÿùåå âðåìÿ ìíîãî âíèìàíèÿ óäåëÿåòñÿ èçó÷åíèþ áèáëåèçìî⠖ ñëîâ, ôðàçåîëîãèçìîâ, àôîðèçìîâ, âîñõîäÿùèõ ê Áèáëèè. Àíàëèçèðóþòñÿ èõ ñòðóêòóðíî-ñåìàíòè÷åñêèå îñîáåííîñòè, ñâîåîáðàçèå ôóíêöèîíèðîâàíèÿ â ðàçíûõ ÿçûêàõ, èçó÷àåòñÿ ïðèðîäà áèáëåèçìîâ. Çíà÷èòåëüíîå êîëè÷åñòâî ðàáîò ïîñâÿùåíî âûÿâëåíèþ, îïðåäåëåíèþ çíà÷åíèé è âîññòàíîâëåíèþ èñòîðèè èõ ôîðìèðîâàíèÿ â ïðîöåññå áûòîâàíèÿ áèáëåèçìîâ â ÿçûêå. Ëèíãâèñòû çàòðàãèâàþò òàêæå ïðîáëåìó ïðàâèëüíîãî èñïîëüçîâàíèÿ áèáëåèçìîâ â ñîâðåìåííîé ëåêñèêå, 8 9 10 11

Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem,

ñ. ñ. ñ. ñ.

36. 97. 19. 70.

Áèáëåèçìû â ñîâðåìåííîé ðîññèéñêîé ïóáëèöèñòèêå

171

â òîì ÷èñëå è â ïóáëèöèñòè÷åñêîé æóðíàëèñòèêå. Ó÷åíûå âîññòàíàâëèâàþò èñòèííîå ïðîèñõîæäåíèå áèáëåèçìîâ, à òàêæå êàñàþòñÿ èñòîðèè òðàíñôîðìàöèè íåêîòîðûõ èç íèõ, ñîâåðøèâøèõñÿ â ðåçóëüòàòå îøèáî÷íîãî òîëêîâàíèÿ ïåðâîíà÷àëüíûõ öåðêîâíîñëàâÿíñêèõ ôîðì áèáëåéñêèõ åäèíèö. Òàê, íàïðèìåð, â ñîâðåìåííîì ðóññêîì ÿçûêå èñïîëüçóåòñÿ ñî÷åòàíèå „ëîæü âî ñïàñåíèå” âìåñòî íåïîíÿòíîãî öåðêîâíîñëàâÿíñêîãî „ëîæü êîíü âî ñïàñåíèå”, èëè „íà ñîí ãðÿäóùèé” (èñïîëüçîâàííîå Ïóøêèíûì â Êàïèòàíñêîé äî÷êå) âìåñòî „íà ñîí ãðÿäóùèì” è äð. Ïåðâûå èçâåñòíûå ðàáîòû îòíîñÿòñÿ êî âòîðîé ïîëîâèíå 60-õ – 70-õ ãã. XX â. 12  ìîíîãðàôèè Ð.Í. Ïîïîâà 13 , íàïðèìåð, èññëåäóþòñÿ ôðàçåîëîãèçìû ñ àðõàè÷íûìè ýëåìåíòàìè, çíà÷èòåëüíóþ ÷àñòü èõ ñîñòàâëÿþò áèáëåèçìû. Âûøåë â ñâåò ñáîðíèê êðûëàòûõ âûðàæåíèé Í.Ñ. Àøóêèíà è Ì.Ã. Àøóêèíîé14, â êîòîðûé âîøëè ìíîãèå áèáëåèçìû (202 åäèíèöû) ñ îáúÿñíåíèåì çíà÷åíèÿ íà îñíîâå áèáëåéñêèõ ñþæåòîâ èëè æå ïðîñòî ñ óêàçàíèåì áèáëåéñêîãî „àäðåñà”. Òàêèì îáðàçîì, áèáëåèçìû ðàññìàòðèâàëèñü ëèíãâèñòàìè ïîòîìó, ÷òî îíè ÿâëÿëèñü èëè ôðàçåîëîãèçìàìè, èëè àôîðèçìàìè, èëè ñîîòíîñèëèñü ñ ðóññêèìè ïîñëîâèöàìè è ïîãîâîðêàìè. Ñ êîíöà 1980-õ ãã. ïðåäïðèíèìàþòñÿ øàãè äëÿ òîãî, ÷òîáû „ñäåëàòü Áèáëèþ ïîëíîöåííûì îáúåêòîì ôèëîëîãè÷åñêèõ, èñòîðè÷åñêèõ è êóëüòóðîëîãè÷åñêèõ èññëåäîâàíèé” 15. Íàèáîëåå àêòèâíîå èññëåäîâàíèå áèáëåèçìîâ íà÷èíàåòñÿ èìåííî âî âòîðîé ïîëîâèíå 1980-õ ãã. Âîçìîæíîñòü ãîâîðèòü î òåêñòàõ Áèáëèè îòêðûòî ïîâëåêëà öåëûé ðÿä ïóáëèêàöèé èçâåñòíûõ ÿçûêîâåäî⠖ Ì.È. Ðèæñêîãî, Å.Ì. Âåðåùàãèíà, Å.Í. Áåòåõòèíîé, 12 Ñì. Ç.È. Ñåì¸íîâà, Ôðàçåîëîãè÷åñêèå åäèíèöû ñîâðåìåííîãî ðóññêîãî ÿçûêà, âîñõîäÿùèå ê Áèáëèè. Âîïðîñû èñòîðèè è òåîðèè ðóññêîãî ÿçûêà, Òóëà 1968; Â.Ï. Àäðèàíîâà-Ïåðåòö, Áèáëåéñêèå àôîðèçìû è ðóññêèå ïîñëîâèöû, Àêàäåìèÿ íàóê ÑÑÑÐ, Èí-ò ðóññê. ëèò-ðû, Òóëà 1971; Ý.Ì. Ñîëîäóõî, Âîïðîñû ñîïîñòàâèòåëüíîãî èçó÷åíèÿ çàèìñòâîâàííîé ôðàçåîëîãèè, Èçä-âî Êàçàíñêîãî óí-òà, Êàçàíü 1977; idem, Ïðîáëåìû èíòåðíàöèîíàëèçàöèè ôðàçåîëîãèè (íà ìàòåðèàëå ÿçûêîâ ñëàâÿíñêîé, ãåðìàíñêîé è ðîìàíñêîé ãðóïï), Èçä-âî Êàçàíñêîãî óí-òà, Êàçàíü 1982; Ñ.È. Ãóæàíîâ, Î ïîðÿäêå ñëîâ â àäúåêòèâíî-ñóáñòàíòèâíûõ ôðàçåìàõ, âîñõîäÿùèõ ê ñþæåòàì áèáëåéñêèõ ìèôîâ (íà ìàòåðèàëå ðóññêîãî ÿçûêà). Ïðîáëåìû ðóññêîé ôðàçåîëîãèè, Òóëà 1978 è äð.. 13 Ð.Í. Ïîïîâ, Ôðàçåîëîãè÷åñêèå åäèíèöû ñîâðåìåííîãî ðóññêîãî ÿçûêà ñ èñòîðèçìàìè è ëåêñè÷åñêèìè àðõàèçìàìè, Ñåâåðî-çàïàäí. êíèæí. èçä-âî, Ìîñêâà 1967. 14 Í.Ñ.Àøóêèí, Ì.à Àøóêèíà, Êðûëàòûå ñëîâà: Ëèòåðàòóðíûå öèòàòû. Îáðàçíûå âûðàæåíèÿ, 4-å èçä., äîï., Õóäîæ. ëèò., Ìîñêâà 1987. 15 Áèáëèÿ è âîçðîæäåíèå äóõîâíîé êóëüòóðû ðóññêîãî è äðóãèõ ñëàâÿíñêèõ íàðîäîâ. Ê 30ëåòèþ Ðóññêîé Ñåâåðî-çàïàäíîé Áèáëåéñêîé êîìèññèè (1915–1995), [â:] Ïåòðîïîëèñ, ÑàíêòÏåòåðáóðã 1995, ñ. 5.

172

Evguenia Maximovitch

Â.Ì. Ìîêèåíêî 16 è äð., êàñàþùèõñÿ êàê Áèáëèè, òàê è èñòîðèè eë ôîðìèðîâàíèÿ, îñâîåíèÿ, ïåðåâîäà è ñîáñòâåííî áèáëåèçìîâ êàê ÿçûêîâûõ åäèíèö. Áîëüøîå âíèìàíèå ëèíãâèñòû óäåëÿþò ðàññìîòðåíèþ áèáëåèçìîâ â ñèñòåìå ñîâðåìåííîãî ðóññêîãî ÿçûêà è âûÿâëåíèþ îñîáåííîñòåé èõ ôóíêöèîíèðîâàíèÿ. Ñëåäóåò îòìåòèòü ñëîâàðü A.M. Ìåëåðîâè÷à, Â.Ì. Ìîêèåíêî Ôðàçåîëîãèçìû â ðóññêîé ðå÷è, â êîòîðîì ïîìåù¸í ðÿä áèáëåèçìîâ è äàíû âàðèàíòû èõ óïîòðåáëåíèÿ â ðóññêîé ðå÷è ñ ó÷¸òîì ðàçëè÷íûõ âèäîâ èõ òðàíñôîðìàöèè. Öåííîñòü òàêîãî ñëîâàðÿ ñîñòîèò â òîì, ÷òî â ñëîâàðíûõ ñòàòüÿõ ïîêàçûâàåòñÿ, êàê ñåãîäíÿ „æèâ¸ò” â ðóññêîé ðå÷è áèáëåèçì, ÿâíî èëè ñêðûòî17. Îïðåäåëåíèå òåðìèíà „áèáëåèçì” ÿâëÿåòñÿ îäíèì èç ãëàâíûõ âîïðîñîâ âûáðàííîé íàìè îáëàñòè èññëåäîâàíèé. Óçêîå îïðåäåëåíèå ïîíÿòèÿ „áèáëåèçì” äàþò Â. Ïëåøêîâ, Ò.Â. Ãîí÷àðîâà, Í. Òóìêà: „Ïîä áèáëåèçìàìè ïîíèìàþòñÿ ÿçûêîâûå åäèíèöû ïðåäèêàòèâíîãî è íåïðåäèêàòèâíîãî õàðàêòåðà, óïîòðåáëåíèå êîòîðûõ ñâÿçàíî ñ îáðàçíûì, ìåòàôîðè÷åñêèì ïåðåîñìûñëåíèåì èìåí ïåðñîíàæåé, ðåàëèé è ñþæåòîâ Áèáëèè, à òàêæå äðóãèõ êíèã Ñâÿùåííîãî Ïèñàíèÿ” 18. Îäíàêî íà îñíîâàíèè äàííîãî îïðåäåëåíèÿ áèáëåèçìàìè íå ñëåäîâàëî áû ñ÷èòàòü àôîðèçìû, âçÿòûå èç Áèáëèè, íî óïîòðåáëÿåìûå íå â ïåðåíîñíîì, à â ïðÿìîì çíà÷åíèè, (íàïðèìåð, „êòî íå ðàáîòàåò, òîò íå åñò”, „ëþáè áëèæíåãî ñâîåãî, êàê ñàìîãî ñåáÿ”, „âñåìó ñâîå âðåìÿ” è ò.ä.). Ïðèâåäåííûå âûðàæåíèÿ óïîòðåáëÿþòñÿ íîñèòåëÿìè ÿçûêà íå ìåíåå ÷àñòî, ÷åì áèáëåèçìû â îïðåäåëåíèè íàçâàííûõ àâòîðîâ, è ïîýòîìó òàêæå ÿâëÿþòñÿ âîñïðîèçâîäèìûìè ÿçûêîâûìè åäèíèöàìè. 16 Ñì. Ì.È. Ðèæñêèé, Êíèãà Èîâà: Èç èñòîðèè áèáëåéñêîãî òåêñòà, [â:] Íàóêà, Ñèá. îòä-íèå, Íîâîñèáèðñê 1991; Å.Ì. Âåðåùàãèí, Â.Ã. Êîñòîìàðîâ, ßçûê è êóëüòóðà: Ëèíãâîñòðàíîâåäåíèå â ïðåïîäàâàíèè ðóññêîãî ÿçûêà êàê èíîñòðàííîãî, Ðóññêèé ÿçûê, Ìîñêâà 1990; Å.Ì. Âåðåùàãèí, Î äðåâíåéøèõ ïåðåâîäàõ Áèáëèè, à òàêæå î ïåðåâîäå íà ñîâðåìåííûé ðóññêèé ÿçûê, „Àçèÿ è Àôðèêà ñåãîäíÿ” 1993, ¹ 11; idem, Íà êàêèõ ÿçûêàõ íàïèñàíà Áèáëèÿ è êàêîâû äðåâíåéøèå áèáëåéñêèå ðóêîïèñè, „Àçèÿ è Àôðèêà ñåãîäíÿ” 1993, ¹ 99; Å.Í. Áåòåõòèíà, Ôðàçåîëîãè÷åñêèå áèáëåèçìû ñ îíîìàñòè÷åñêèì êîìïîíåíòîì â ñîâðåìåííîì ðóññêîì ÿçûêå (íà ôîíå àíãëèéñêîãî): Àâòî-ðåô. äèñ. êàíä. ôèëîë. íàóê, ÑàíêòÏåòåðáóðã 1995; idem, Ôðàçåîëîãè÷åñêèå åäèíèöû ñ àíòðîïîíèìè÷åñêèì êîìïîíåíòîì áèáëåéñêîãî ïðîèñõîæäåíèÿ â ðóññêîì è àíãëèéñêîì ÿçûêàõ, [â:] Áèáëèÿ è âîçðîæäåíèå, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 2000; idem, Ôðàçåîëîãèçìû ñ áèáëåéñêèìè èìåíàìè:  ðóññêîì è àíãëèéñêîì ÿçûêàõ, Ñ.-Ïåòåðá. ãîñ. óí-ò., Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 2000; Â.Ì. Ìîêèåíêî, Ïåðåâîäû Áèáëèè è èõ çíà÷åíèå â ðàçâèòèè äóõîâíîé êóëüòóðû ñëàâÿí, „Ñëàâÿíîâåäåíèå” 1995, ¹ 3. 17 A.M. Ìåëåðîâè÷, Â.Ì. Ìîêèåíêî, Ôðàçåîëîãèçìû â ðóññêîé ðå÷è, [â:] Ðóññêèå ñëîâàðè, Ìîñêâà 1997. 18 Ò.Â. Ãîí÷àðîâà, Â. Ïëåøêîâ, Í. Òóìêà, Ñòðóêòóðíî-ñåìàíòè÷åñêàÿ õàðàêòåðèñòèêà áèáëåèçìîâ, ôóíêöèîíèðóþùèõ â ñîâðåìåííîé ïóáëèöèñòèêå, Ëèïåöê 1991, ñ. 46.

Áèáëåèçìû â ñîâðåìåííîé ðîññèéñêîé ïóáëèöèñòèêå

173

Áîëåå øèðîêîå îïðåäåëåíèå ïîíÿòèÿ „áèáëåèçì” äàåò ÿçûêîâåä Â.Ì. Ìîêèåíêî. Îí ðàññìàòðèâàåò ïîíÿòèå „áèáëåèçìà” ñ ýòèìîëîãè÷åñêîé òî÷êè çðåíèÿ, à èìåííî, íà îñíîâå åãî ïðîèñõîæäåíèÿ ñ ó÷åòîì óñòîé÷èâîñòè, âîñïðîèçâîäèìîñòè. Áèáëåèçìàìè ÿâëÿþòñÿ „ñëîâà, óñòîé÷èâûå ñëîâîñî÷åòàíèÿ è àôîðèçìû, âîçíèêøèå íà îñíîâå Áèáëèè èëè áèáëåéñêîãî ñþæåòà”19. Òî åñòü â Áèáëèè èìååòñÿ êîíêðåòíîå ìåñòî â òåêñòå, â êîòîðîì ðàñïîëîæåíà äàííàÿ óñòîé÷èâàÿ åäèíèöà ÿçûêà. È ïðè óñëîâèè ñâîåãî ëåêñè÷åñêîãî ñõîäñòâà ñ âûáðàííûì îòðûâêîì òåêñòà îíà è áóäåò ÿâëÿòüñÿ áèáëåèçìîì. Äðóãèå ëèíãâèñòû, åù¸ áîëåå ðàñøèðÿÿ ïîíÿòèå „áèáëåèçì”, ðàññìàòðèâàþò â èõ ÷èñëå è òå ñëîâà, êîòîðûå „èñïûòûâàþò ñåìàíòè÷åñêîå âîçäåéñòâèå áèáëåéñêèõ òåêñòîâ”20. Å.Ì. Âåðåùàãèí, íàïðèìåð, îòìå÷àåò êàê áèáëåèçìû ñëîâà „áåçäíà”, „äóõ”, „ñâåò”, „äîáðî”, „ïðåñìûêàþùååñÿ”, „òâåðäü”, „áëàãîñëîâåíèå” è äð. Ñâÿçü ñ Áèáëèåé àâòîð âèäèò â òîì, ÷òî ýòè ñëîâà – èëè áèáëåéñêèå êàòåãîðèè (äîáðî, çëî, äóõ, ñâåò, òüìà), èëè íàçâàíèÿ ðåàëèé (òâåðäü), ñîõðàíèâøèåñÿ â Áèáëèè, íî âîñïðèíèìàåìûå è â ñîâðåìåííîì ðóññêîì ÿçûêå êàê óñòàðåâøèå, èëè íàçâàíèÿ æèâûõ ñóùåñòâ, èñïîëüçóåìûå â Áèáëèè (ïðåñìûêàþùååñÿ); ýòè ñëîâà â ïîñëåäíåå âðåìÿ ÷àñòî óïîòðåáëÿþòñÿ ñ ðåëèãèîçíûì „îòòåíêîì”. Êàê âèäíî èç âûøåñêàçàííîãî, äàííàÿ òåìà èíòåðåñóåò áîëüøîå ÷èñëî ÿçûêîâåäîâ. Îá ýòîì òàêæå ñâèäåòåëüñòâóåò ïîÿâëåíèå âñå áîëüøåãî êîëè÷åñòâà ñëîâàðåé è äðóãîé ñïðàâî÷íîé ëèòåðàòóðû, îòðàæàþùeé ñîñòàâ è ÷àñòîòó óïîòðåáëåíèÿ áèáëåèçìîâ21.  ðåëèãèîçíûõ ãàçåòàõ è æóðíàëàõ, êàê, íàïðèìåð, „Íàóêà è ðåëèãèÿ”, „Ðóñü Ïðàâîñëàâíàÿ”, „Öåðêîâíîå ñëîâî” è äð., ïîíÿòèå „áèáëåèçì” ïðåòåðïåâàåò ìåòàìîðôîçó, åãî ðàìêè åù¸ áîëåå ðàñøèðÿþòñÿ, òàê êàê òàì øèðîêî èñïîëüçóþòñÿ îòðûâêè (öèòàòû) èç Áèáëèè, íå ñòàâøèå íè ôðàçåîëîãèçìàìè, íè àôîðèçìàìè è íå îòðàæ¸ííûå â ñëîâàðÿõ. 19 20 21

Â.Ì. Ìîêèåíêî, Ïåðåâîäû Áèáëèè è èõ çíà÷åíèå..., ñ. 143. Å.Ì. Âåðåùàãèí, Áèáëåéñêàÿ ñòèõèÿ ðóññêîãî ÿçûêà, Ìîñêâà 1993, ñ. 90–98. Ñì. È.Ô. Ïðîò÷åíêî, Ëåêñèêà è ñëîâîîáðàçîâàíèå ðóññêîãî ÿçûêà ñîâåòñêîé ýïîõè. Ñîöèîëèíãâèñòè÷åñêèé àñïåêò, 2-å èçä., Ìîñêâà 1985; idem, Ñëîâàðè ðóññêîãî ÿçûêà: Êðàòêèé î÷åðê.: Èçä-âî ÐÎÓ, Ìîñêâà 1996; Òîëêîâûé è ñïðàâî÷íûé áèáëåéñêèé ñëîâàðèê, ðåïðèíòíîå èçäàíèå, Ìàíóñêðèïò, Ìîñêâà 1991; Â.Ë. Øèðÿåâ, Ñëîâàðü áèáëåéñêèõ êðûëàòûõ âûðàæåíèé (ôðàçåîëîãè÷åñêèõ îáîðîòîâ). Ðåëèãèÿ â÷åðà, ñåãîäíÿ, çàâòðà, [â:] Êóðñ ëåêöèé ïî èñòîðèè è ôèëîñîôèè ðåëèãèè, Àðõàíãåëüñê 1993; Í.Ï. Ìàòâååâà, Â.È. Ìàêàðîâ, Ñëîâàðüñïðàâî÷íèê áèáëåèçìîâ ðóññêîãî ëèòåðàòóðíîãî ÿçûêà, Ìîñêâà 1996; Ñ.Ó. Îóýí, Ñëîâàðü áèáëåéñêèõ ñèìâîëîâ (ïåð. ñ àíãë.), Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 1997; Ë.Ì. Ãðàíîâñêàÿ, Áèáëåéñêèå ôðàçåîëîãèçìû, Ìîñêâà 1998; Ñëîâàðü áèáëåéñêèõ êðûëàòûõ ñëîâ è âûðàæåíèé, Ïåòåðáóðã XXI âåê, cîñò. Ã.À. Èîôôå, Ìîñêâà 2000.

174

Evguenia Maximovitch

Òàêèì îáðàçîì, ïîä áèáëåèçìàìè ìû ïîíèìàåì ñëîâà, óñòîé÷èâûå ñëîâîñî÷åòàíèÿ, àôîðèçìû, à òàêæå áîëåå êðóïíûå îòðåçêè òåêñòà, íàïðÿìóþ èëè îïîñðåäîâàííî âîñõîäÿùèå ê êîíêðåòíûì îòðûâêàì èç òåêñòà Áèáëèè (èëè áèáëåéñêèì ñþæåòàì, ïåðñîíàæàì, ôàêòàì), êàê îòðàæ¸ííûå â ñëîâàðÿõ ñîâðåìåííîãî ðóññêîãî ÿçûêà, òàê è íå îòðàæ¸ííûå â íèõ. Òàêîå îïðåäåëåíèå ïîíÿòèÿ „áèáëåèçì” ñîîòâåòñòâóåò ñîâðåìåííîé ïðàêòèêå èñïîëüçîâàíèÿ òåêñòà Áèáëèè â ÑÌÈ (ñðåäñòâàõ ìàññîâîé èíôîðìàöèè), â äàííîì ñëó÷àå â ñâåòñêèõ è ðåëèãèîçíûõ ãàçåòàõ. Áîëüøîé èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿåò âûÿâëåíèå ñîñòàâà è îñîáåííîñòåé ôóíêöèîíèðîâàíèÿ áèáëåèçìîâ â ñîâðåìåííîì ðóññêîì ÿçûêå. È ïîñêîëüêó ñðåäñòâà ìàññîâîé èíôîðìàöèè íàèáîëåå ÷óòêî è áûñòðî ðåàãèðóþò íà âñå èçìåíåíèÿ â æèçíè îáùåñòâà è „ÿçûê ñîâðåìåííûõ ãàçåò ìîæåò ñëóæèòü çåðêàëîì ñîâðåìåííîé æèçíè”22, òî èìåííî ñîâðåìåííûå ãàçåòû ÿâëÿþòñÿ èñ÷åðïûâàþùèì ìàòåðèàëîì äëÿ èññëåäîâàíèÿ. Îòíîøåíèå ïðîôåññèîíàëîâ æóðíàëèñòèêè ê ðåëèãèîçíîé ïóáëèöèñòèêå íåãàòèâíî. Îíà äî ñèõ ïîð íå ïðèçíàíà êàê îñîáûé æàíð æóðíàëèñòèêè. Ðåëèãèîçíîé ïóáëèöèñòèêè êàê áû íåò, íî îíà ðåàëüíî ñóùåñòâóåò è â òå÷åíèå 10 ëåò ñòèõèéíî ðàçâèâàåòñÿ. Òàêîå ñòèõèéíîå ðàçâèòèå äâèæåòñÿ ïî äâóì íàïðàâëåíèÿì: 1) çàâåðøàåòñÿ îêîí÷àòåëüíîå ðàçìåæåâàíèå êîíôåññèîíàëüíîé ïðåññû è ñâåòñêîé ðåëèãèîçíîé ïóáëèöèñòèêè â îáùèõ ìàññ-ìåäèà; 2) íà÷èíàåòñÿ ïðîöåññ îáúåäèíåíèÿ ÑÌÈ ïî êîíôåññèîíàëüíîìó ïðèçíàêó, ò.å. ôîðìèðîâàíèe áóäóùèõ ðåëèãèîçíûõ ìåäèà-èìïåðèé. Òàêèì îáðàçîì, ïðîèçîøëî ÷åòêîå ðàçäåëåíèå, â ðåçóëüòàòå ÷åãî ìû èìååì ñåãîäíÿ äâà íîâûõ, ñàìîñòîÿòåëüíûõ íàïðàâëåíèÿ: êîíôåññèîíàëüíóþ æóðíàëèñòèêó è ðåëèãèoýíóþ ïóáëèöèñòèêó. Ãðàíè ìåæäó öåðêîâíîé è ñâåòñêîé æóðíàëèñòèêîé áûëè ðàçìûòû: ÷àùå âñåãî è òàì, è òàì ðàáîòàëè îäíè è òå æå ëþäè. Ìíîãèå äî ñèõ ïîð îøèáî÷íî ïîëàãàþò, ÷òî ìèð ðåëèãèîçíîé æóðíàëèñòèêè åäèí, à óæå âíóòðè íåãî æóðíàëèñòû äåëÿòñÿ ïî ïîëèòè÷åñêèì ïðèíöèïàì íà ïðàâûõ è ëåâûõ, ìîíàðõèñòîâ è àíòèìîíàðõèñòîâ, íà âåðóþùèõ è àòåèñòîâ. Îäíàêî ïîñòåïåííî â ñâåòñêèõ ÑÌÈ ñòàëè ïîÿâëÿòüñÿ æóðíàëèñòû ñî ñïåöèàëüíûìè çíàíèÿìè, ñïîñîáíûå äîñòàòî÷íî îòñòðàíåííî è îáúåêòèâíî äîíåñòè äî ïîòðåáèòåëÿ íåîáõîäèìóþ èíôîðìàöèþ, è ñåãîäíÿ ìåæäó êîíôåññèîíàëüíîé è ñâåòñêîé ïðåññîé óæå ìîæíî íàáëþäàòü åñëè íå êîíôðîíòàöèþ, òî, ïî êðàéíåé ìåðå, æåñòêóþ êîíêóðåíöèþ. 22

Å.À. Çåìñêàÿ, Êëèøå íîâîÿçà è öèòàöèÿ â ÿçûêå ïîñòñîâåòñêîãî îáùåñòâà, „Âîïðîñû ÿçûêîçíàíèÿ” 1996, ¹ 3, ñ. 29.

Áèáëåèçìû â ñîâðåìåííîé ðîññèéñêîé ïóáëèöèñòèêå

175

Íåñìîòðÿ íà ýòî êàæäûé èç òàêèõ æóðíàëèñòîâ, íåçàâèñèìî îò ñâîèõ âçãëÿäîâ è îòíîøåíèÿ ê ðîññèéñêèì ðåàëèÿì, îáðàùàåòñÿ ê Áèáëèè è â ãàçåòíîì òåêñòå èñïîëüçóåò áèáëåèçìû, êîòîðûå óêðàøàþò åãî, ñïîñîáñòâóþò åãî îæèâëåíèþ, ïðèäàþò ýêñïðåññèâíóþ îêðàñêó è íåñóò â ñåáå ìíîãîçíà÷íîñòü è ðàçëè÷íóþ èíòåðïðåòàöèþ. Íà ñòðàíèöàõ ñîâðåìåííûõ ñâåòñêèõ ãàçåò óïîòðåáëÿeòñÿ ëèøü íåçíà÷èòåëüíàÿ ÷àñòü áèáëåèçìîâ, îòðàæ¸ííûõ â ñëîâàðÿõ ðóññêîãî ÿçûêà è äðóãîé ñïðàâî÷íîé ëèòåðàòóðå. Íåðàâíîå êîëè÷åñòâî áèáëåèçìîâ, âîñõîäÿùèõ ê Âåòõîìó è Íîâîìó çàâåòó, ñâèäåòåëüñòâóåò î íåîäèíàêîâîé ñòåïåíè îñâîåííîñòè ðàçíûõ ÷àñòåé Áèáëèè ñîâðåìåííûì ðóññêèì ÿçûêîì. Ýòî ñâÿçàíî, ñêîðåå âñåãî, ñ òåì, ÷òî îáðàçû è ñþæåòû Íîâîãî çàâåòà îêàçàëè íà ðóññêîãî ÷åëîâåêà áîëüøåå âëèÿíèå, ÷åì âåòõîçàâåòíûå. Mîæåì ïðèâåñòè ñëåäóþùèå ïðèìåðû: Âåòõîçàâåòíûå áèáëåèçìû çàïðåòíûé ïëîä, âêóñèòü çàïðåòíûé ïëîä – Ïåðâûìè âêóñèëè „çàïðåòíûé ÿïîíñêèé ïëîä” [ýòî áûëà ñêàçî÷íàÿ ïîåçäêà íà ßïîíñêèå îñòðîâà] äåïóòàòû èç „Íàøåãî äîìà – Ðîññèè” (Àðãóìåíòû è Ôàêòû 1998, ¹ 9); ïî îáðàçó è ïîäîáèþ – Ìîñêîâñêèé Àðò-Ñàëîí ñòðóêòóðèðîâàí ïî îáðàçó è ïîäîáèþ ðîäíîãî ãîðîäà (Ëèòåðàòóðíàÿ ãàçåòà 1998, ¹ 18); à òàêæå „âñåìèðíûé ïîòîï”, „Íîåâ êîâ÷åã”, „ãîëóáü ìèðà” è äð. Ìåíåå èçâåñòíî âåòõîçàâåòíîå ïðîèñõîæäåíèå ñëåäóþùèõ áèáëåèçìîâ: êàê îäèí ÷åëîâåê – Ïóñêàé âñÿ íàøà ñòðàíà, êàê îäèí ÷åëîâåê, âûñòóïèò çà çàïðåò ñìåðòíîé êàçíè (Ëèòåðàòóðíàÿ ãàçåòà 1998, ¹ 24/25); ìåæäó íåáîì è çåìë¸þ – Øåñòü ìåñÿöåâ ðåá¸íîê áóäåò âèñåòü ìåæäó íåáîì è çåìë¸é, – ðàññóæäàåò ìåäïåðñîíàë îáëàñòíîé Äåòñêîé áîëüíèöû (Êîìñîìîëüñêàÿ Ïðàâäà 22.01.1999); „èçëèâàòü äóøó”, „íà ðóêó íå÷èñò” è íåêîòîðûõ äðóãèõ. Íîâîçàâåòíûå áèáëåèçìû áåëûå îäåæäû – Àëåêñàíäð Èñàåâè÷ – áåëûõ îäåæä äîñòîèí (Êîìñîìîëüñêàÿ Ïðàâäà 11.12.1998); ñìåðòíûé ãðåõ – Ðóêîâîäñòâî ÑÊ ÐÔ îáâèíÿåò Ìîñêîâñêèé ñîþç âî âñåõ ñìåðòíûõ ãðåõàõ è â ñîáñòâåííûõ íåóäà÷àõ (Êóëüòóðà 1999, ¹ 45); òàéíàÿ âå÷åðÿ – Îäíàêî íà ñëåäóþùèé æå äåíü ñóä ñîáðàëñÿ íà „òàéíóþ âå÷åðþ” èñêëþ÷èòåëüíî ðàäè ýòîãî „íåîæèäàííîãî” ïðîøåíèÿ (Àðãóìåíòû è Ôàêòû 1999, ¹ 3).

176

Evguenia Maximovitch

Ê Íîâîìó çàâåòó âîñõîäÿò òàêæå áèáëåèçìû „áëóäíûé ñûí”, „áðîñàòü êàìåíü”, „Ãîëãîôà”, „ñòðàøíûé ñóä” è äð. Ñëåäóåò òàêæå îòìåòèòü, ÷òî áîëüøàÿ ãðóïïà âåòõî- è íîâîçàâåòíûõ áèáëåèçìîâ, âåðîÿòíî, âîøëà â ðóññêèé ÿçûê èìåííî ÷åðåç Íîâûé çàâåò: âûðàæåíèÿ, îáðàçû, ñèòóàöèè, èìåþùèå â Âåòõîì çàâåòå ïðÿìîå çíà÷åíèå, â Íîâîì çàâåòå èñïîëüçîâàíû â ïåðåíîñíîì.  ýòîì ïåðåíîñíîì çíà÷åíèè áèáëåèçìû è áûëè óñâîåíû ðóññêèì ÿçûêîì. Ñ òî÷êè çðåíèÿ ñòðóêòóðû áèáëåèçìû, ôóíêöèîíèðóþùèå â ñîâðåìåííûõ ãàçåòàõ, ïðåäñòàâëåíû ñëîâàìè, óñòîé÷èâûìè ñî÷åòàíèÿìè, àôîðèçìàìè. Ãðàíèöû ìåæäó ýòèìè ãðóïïàìè íå âñåãäà ÷¸òêèå. Íàáëþäàåòñÿ âçàèìîïðîíèêíîâåíèå, ïðîÿâëÿþùååñÿ â îáðàçîâàíèè ñëîâ îò óñòîé÷èâûõ ñî÷åòàíèé (ðàçìûâàåòñÿ ãðàíèöà ìåæäó ñëîâîì è óñòîé÷èâûì ñî÷åòàíèåì), â ðåîðãàíèçàöèè àôîðèçìîâ („ðûõëàÿ” ñòðóêòóðà ïîñëåäíèõ ïðèâîäèò ê ïåðåôîðìèðîâàíèþ èõ â óñòîé÷èâûå ñî÷åòàíèÿ, ÷òî íàõîäèò îòðàæåíèå â ñëîâàðÿõ ðóññêîãî ÿçûêà)23.  ñîâðåìåííûõ ðåëèãèîçíûõ ãàçåòàõ ñîñòàâ áèáëåèçìîâ èìååò ñâîè îñîáåííîñòè. Ïî ïîäñ÷åòàì èññëåäîâàòåëåé ñîîòíîøåíèå áèáëåèçìîâ, îòðàæ¸ííûõ è íå îòðàæ¸ííûõ â ñëîâàðÿõ, â ñâåòñêèõ è ðåëèãèîçíûõ ãàçåòàõ ðàçëè÷íî. Åñëè â ñâåòñêèõ îíî ñîñòàâëÿåò ñîîòâåòñòâåííî 90% è 10%, òî â ðåëèãèîçíûõ ãàçåòàõ ôóíêöèîíèðóåò âñåãî 40% áèáëåèçìîâ, îòìå÷åííûõ â ñëîâàðÿõ, à 60% – ýòî öèòàòû èç Áèáëèè, íå îòìå÷åííûå ñëîâàðÿìè24. Ôóíêöèîíèðîâàíèå áèáëåèçìîâ â ñîâðåìåííûõ ãàçåòàõ îïðåäåëÿåòñÿ, ñ îäíîé ñòîðîíû, îñîáåííîñòÿìè èõ ñåìàíòè÷åñêîé ñòðóêòóðû; â çàâèñèìîñòè îò íàëè÷èÿ èëè îòñóòñòâèÿ ñèñòåìíîãî ñìûñëà áèáëåèçìû îáëàäàþò ðàçíîé ñòåïåíüþ âûðàçèòåëüíîñòè è íåîäèíàêîâûì ñìûñëîâûì ïîòåíöèàëîì. Ñ äðóãîé ñòîðîíû, ôóíêöèîíèðîâàíèå áèáëåéñêèõ âûðàæåíèé îïðåäåëÿåòñÿ öåëÿìè, ïðåñëåäóåìûìè àâòîðàìè ïðè ñîçäàíèè òåêñòîâ, õàðàêòåðîì èíôîðìàöèè è òèïîì ãàçåò (ðåëèãèîçíûå, ñâåòñêèå). Îäíîé èç îñîáåííîñòåé ôóíêöèîíèðîâàíèÿ áèáëåèçìîâ â ðåëèãèîçíûõ ãàçåòàõ ÿâëÿåòñÿ ÷àñòîå èñïîëüçîâàíèå ýòèõ åäèíèö â ïðÿìîì (áèáëåéñêîì) çíà÷åíèè, òîãäà êàê â ñâåòñêèõ ãàçåòàõ îíè íåðåäêî (èëè êàê ïðàâèëî) èñïîëüçóþòñÿ â ïåðåíîñíîì. Íàïðèìåð, ÔÈÃÎÂÛÉ ËÈÑÒÎÊ. Ñîâðåìåííîå óïîòðåáëåíèå ýòîãî áèáëåèçìà – â çíà÷åíèè „ëèöåìåðíîå ïðèêðûòèå ÷åãî-ëèáî ïîñòûäíîãî, íåïðèñòîéíîãî” èëè „ëèöåìåðíàÿ ìàñêèðîâêà ïîäëèííûõ íàìåðåíèé èëè èñòèííîãî ïîëîæåíèÿ 23 24

Å.Í. Ïðèáûòüêî, Áèáëåèçìû â ÿçûêå ñîâðåìåííûõ ãàçåò, Âîðîíåæ 2002. Ibidem.

Áèáëåèçìû â ñîâðåìåííîé ðîññèéñêîé ïóáëèöèñòèêå

177

äåëà”25. Âûðàæåíèå âîñõîäèò ê áèáëåéñêîìó ñþæåòó îá Àäàìå è Åâå, ïîçíàâøèõ ïîñëå ãðåõîïàäåíèÿ ñòûä è îïîÿñàâøèõñÿ ëèñòüÿìè ñìîêîâíèöû (ôèãîâîãî äåðåâà) (Áûò 3,7). Ðàñïðîñòðàíåíèþ âûðàæåíèÿ ñïîñîáñòâîâàëî òî, ÷òî ñ XVI â. ñêóëüïòîðû ïðèìåíÿëè ôèãîâûé ëèñòîê ïðè èçîáðàæåíèè íàãîòû òåëà. Ýòà óñëîâíîñòü, óäåðæàâøàÿñÿ äî êîíöà XVIII â., âîçíèêëà êàê óñòóïêà öåðêâè, ïðèçíàâàâøåé ãðåõîâíûì ðåàëèñòè÷åñêîå èçîáðàæåíèå íàãîòû â èñêóññòâå26. ÔÈÃÎÂÛÉ ËÈÑÒÎÊ – Âñå ýòè êëèêóøåñêèå ìåäèòàöèè íà òåìó ãóìàíèçìà è îáùå÷åëîâå÷åñêèõ öåííîñòåé – íå áîëåå ÷åì ôèãîâûé ëèñòîê, ïðèêðûâàþùèé õèùíûå ïðåòåíçèè Çàïàäà íà àáñîëþòíîå ìèðîâîå ãîñïîäñòâî (Ëèòåðàòóðíàÿ ãàçåòà 1998, ¹ 8). ÒÅÐÍÎÂÛÉ ÂÅÍÅÖ.  ïðÿìîì çíà÷åíèè – ýòî âåíåö, ñïëåòåííûé èç âåòîê êîëþ÷åãî òåðíîâîãî êóñòàðíèêà, âîçëîæåííûé íà ãîëîâó Èèñóñà Õðèñòà.  ïðåññå æå èñïîëüçóåòñÿ ïåðåíîñíîå çíà÷åíèå ýòîãî ñëîâîñî÷åòàíèÿ – Ñîëæåíèöûí áûë ìñòèòåëüíûì ïîðîæäåíèåì ýòîãî ãîñóäàðñòâà, âîïëîù¸ííûì âîçìåçäèåì, ÿâèâøèìñÿ èç ãëóáèíû âå÷íîé ìåðçëîòû â òåðíîâîì âåíöå èç êîëþ÷åé ïðîâîëîêè (Ëèòåðàòóðíàÿ ãàçåòà 1998, ¹ 14) è äð. Îñíîâíàÿ ôóíêöèÿ áèáëåèçìîâ â ñîâðåìåííûõ ãàçåòàõ – íîìèíàòèâíàÿ. Îäíàêî â ñâåòñêèõ ãàçåòàõ àâòîðû íåðåäêî èñïîëüçóþò áèáëåèçìû äëÿ îáîçíà÷åíèÿ íåãàòèâíûõ ýìîöèé, îòíîøåíèé, ïåðåæèâàíèé.  ðåëèãèîçíûõ ãàçåòàõ áèáëåéñêèå âûðàæåíèÿ ïåðåäàþò âûñîêèå ÷óâñòâà è ìûñëè. Èñïîëüçîâàíèå áèáëåèçìîâ íà ñòðàíèöàõ ñîâðåìåííûõ (ãëàâíûì îáðàçîì ñâåòñêèõ) ãàçåò áûâàåò íå âñåãäà êîððåêòíûì. Íàáëþäàþòñÿ ñåìàíòè÷åñêèå è ãðàììàòè÷åñêèå íåòî÷íîñòè â èõ óïîòðåáëåíèè, êîòîðûå íåðåäêî çàòðóäíÿþò ïîíèìàíèå òåêñòîâ, ñîäåðæàùèõ äàííûå âûðàæåíèÿ, ñëîâà, öèòàòû. Îäíàêî ñåðü¸çíûå ïîñëåäñòâèÿ âîçíèêàþò â ðåçóëüòàòå áåñòàêòíîãî èñïîëüçîâàíèÿ áèáëåèçìîâ, ñîäåðæàùèõ ñâÿùåííûå õðèñòèàíñêèå ïîíÿòèÿ. Ïîäîáíûå ëÿïñóñû íå òîëüêî îñêîðáëÿþò ÷óâñòâà âåðóþùèõ, íî è çàòðóäíÿþò ôîðìèðîâàíèå ýòè÷åñêèõ è ýñòåòè÷åñêèõ ïðåäñòàâëåíèé ïîäðàñòàþùåãî ïîêîëåíèÿ. Ïîäâîäÿ èòîã âñåìó âûøåñêàçàííîìó, ìîæíî áåç ñîìíåíèÿ óòâåðæäàòü, ÷òî â ñâÿçè ñ àêòóàëèçàöèåé ðàíåå îãðàíè÷åííîé ëåêñèêè ðåëèãèîçíîãî õàðàêòåðà áèáëåèçìû âñå áîëåå óêðåïëÿþò ñâîþ ïîçèöèþ è çíà÷åíèå â ðóññêîì ÿçûêå, â ðå÷è îáû÷íûõ ðîññèÿí, à ñðåäñòâà ìàññîâîé èíôîðìàöèè (â ÷àñòíîñòè, ãàçåòû è æóðíàëû, êàê ñâåòñêèå, òàê è ðåëèãèîçíûå) ÿâëÿþòñÿ èñòî÷íèêîì, â êîòîðîì îòðàæàåòñÿ äàííûé ïðîöåññ. 25 26

Í.Ñ.Àøóêèí, Ì.Ã Àøóêèíà, op. cit., ñ. 361. Ibidem.

178

Evguenia Maximovitch Streszczenie Biblizmy we wspó³czesnej rosyjskiej publicystyce

Leksyka, jako najbardziej podatna na zmianê czêœæ systemu jêzykowego, jest zwierciad³em procesów zachodz¹cych w ¿yciu spo³eczeñstwa. Koniec XX wieku okaza³ siê okresem zasadniczych zmian we wszystkich sferach ¿ycia Rosjan. „Pieriestrojka”, rozpad Zwi¹zku Radzieckiego, odejœcie od socjalnych, ekonomicznych, politycznych oraz duchowych zasad ¿ycia spo³ecznego minionej epoki, wolnoœæ s³owa, wci¹¿ rosn¹ca popularnoœæ œrodków masowego przekazu – to wszystko znacz¹co przyspieszy³o procesy zachodz¹ce w leksyce. Nast¹pi³ m.in. powrót do systemu jêzykowego leksemów ze sfery religii. W zwi¹zku z tym coraz czêœciej badacze wspó³czesnego jêzyka rosyjskiego siêgaj¹ do Biblii. Aktualnoœæ ka¿dego s³owa zawsze sprawdza siê w praktyce – w mowie codziennej, zaœ jêzyk wspó³czesnych Rosjan znajduje odzwierciedlenie w publicystyce. Na stronach rosyjskich czasopism i gazet znajdujemy aforyzmy, frazeologizmy, cytaty pochodz¹ce z Biblii. Jêzykoznawcy tego rodzaju jednostki leksykalne okreœlaj¹ terminem „biblizmy”. Po raz pierwszy w lingwistyce zainteresowali siê tym zagadnieniem w zwi¹zku z wyodrêbnieniem siê frazeologii jako dyscypliny naukowej. Biblizmy – u¿ywane zarówno w znaczeniu prymarnym (g³ównym), jak i w przenoœnym – dodaj¹ tekstom publicystycznym kolorystyki i wyrazistoœci, wywo³uj¹ ró¿norodne emocjonalne skojarzenia.

Summary Biblizms in modern Russian journalism Lexis as the most susceptible to changes part of the language is a reflection of the processes taking place in society. The end of the twentieth century was a period of fundamental change in all spheres of life of the Russians. „Perestroika”, the disintegration of the Soviet Union, moving away from social, economic, political and spiritual principles of social life of a bygone era, freedom of speech, ever-growing popularity of the media have all significantly accelerated the processes occurring in lexis . Today, all these processes are activated. One of them is the return to the language system of lexeme previously commonly unused, concerning the sphere of religion. Therefore, there has been the increased interest in the Bible. More and more often scholars of the contemporary Russian language refer to this rich source. The relevance of each word is always chacked in practice – in everyday speech. Also in journalism the contemporary Russian language is reflected. On the pages of the Russian newspapers and magazines we find aphorisms, idioms and quotations from the Bible. Linguists use the term „biblizms” for such lexical units. For the first time in linguistics the linguists took up the issue in connection with separation of the phraseology as a scientific discipline. Biblizms add color and clarity to the journalistic texts and produce a variety of emotional connotations. But they are not always used in primary (main), but in a figurative sense.

Î íåêîòîðûõ íîâûõ îñîáåííîñòÿõ âçàèìîäåéñòâèÿ â ñôåðå ñëàâÿíñêîãî... UWM w Olsztynie Acta Polono-Ruthenica XVII, 2012 179 ISSN 1427-549X

Natalia Yudina Vladimir (Rosja)

Î íåêîòîðûõ íîâûõ îñîáåííîñòÿõ âçàèìîäåéñòâèÿ â ñôåðå ñëàâÿíñêîãî ëèíãâèñòè÷åñêîãî ñîîáùåñòâà â XXI âåêå* Ãðàíèöû ìîåé íàóêè îáîçíà÷àþò ãðàíèöû ìîåãî ìèðîâîççðåíèÿ. Â. ôîí Ãóìáîëüäò

Îáùåèçâåñòíî, ÷òî XXI âåê ñòàâèò ïåðåä ñïåöèàëèñòàìè âî âñåõ ñôåðàõ è îáëàñòÿõ çíàíèé íîâûå çàäà÷è, âûçâàííûå îáùåñòâåííî-ïîëèòè÷åñêèìè, ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêèìè, ñîöèîêóëüòóðíûìè è èíûìè èçìåíåíèÿìè, ïðîèñõîäÿùèìè â ñîâðåìåííîì ìèðå. Ñðåäè ïðè÷èí ïîäîáíûõ èçìåíåíèé ñïåöèàëèñòû â ñôåðå ôèëîñîôèè, ñîöèîëîãèè, ïîëèòîëîãèè, èñòîðèè íàçûâàþò, â òîì ÷èñëå, è ÿâëåíèå ãëîáàëèçàöèè. Òåðìèí „ãëîáàëèçàöèÿ” ñòàë àêòèâíî îáñóæäàòüñÿ â ìèðîâîé íàó÷íîïîïóëÿðíîé è ñïåöèàëüíîé ëèòåðàòóðå â êîíöå ÕÕ âåêà. Åãî ïîÿâëåíèå ñâÿçûâàþò ñ èìåíåì àìåðèêàíñêîãî ñîöèîëîãà Ð. Ðîáåðòñîíà, äàâøåãî â 1985 ã. ñâîå òîëêîâàíèå ýòîìó ïîíÿòèþ, à ïîçäíåå, â 1992 ã., èçëîæèâøåãî ñâîþ êîíöåïöèþ â ðàçîøåäøåéñÿ ïî âñåìó ìèðó ìîíîãðàôèè.  íàñòîÿùåå âðåìÿ ïîä „ãëîáàëèçàöèåé” ïðèíÿòî ïîíèìàòü ïðîöåññ âñåìèðíîé ýêîíîìè÷åñêîé, ïîëèòè÷åñêîé è êóëüòóðíîé èíòåãðàöèè è óíèôèêàöèè, âåäóùèé ê âñåâîçðàñòàþùåìó âîçäåéñòâèþ ðàçëè÷íûõ ôàêòîðîâ ìåæäóíàðîäíîãî çíà÷åíèÿ íà ñîöèàëüíóþ äåéñòâèòåëüíîñòü â îòäåëüíûõ ãîñóäàðñòâàõ1. * Ðàáîòà âûïîëíåíà â ðàìêàõ Ôåäåðàëüíîé öåëåâîé ïðîãðàììû „Íàó÷íûå è íàó÷íîïåäàãîãè÷åñêèå êàäðû èííîâàöèîííîé Ðîññèè” íà 2009–2013 ãã., ïðîåêò „ßçûêîâàÿ ýêçèñòåíöèàëüíîñòü XXI âåêà â óñëîâèÿõ ìîäåðíèçàöèè ñîâðåìåííîé Ðîññèè: ëèíãâîôèëîñîôñêèé äèñêóðñ”. 1 Ïîäðîáíåå ñì., íàïð.: Ë.Å. Ãðèíèí, Ãëîáàëèçàöèÿ è íàöèîíàëüíûé ñóâåðåíèòåò, „Èñòîðèÿ è ñîâðåìåííîñòü” 2005, ¹ 1, ñ. 6–31; Ç.Â. Èâàíîâñêèé, Âûñøåå îáðàçîâàíèå â óñëîâèÿõ ãëîáàëèçàöèè, „Çíàíèå. Ïîíèìàíèå. Óìåíèå” 2006, ¹ 1, ñ. 109–114; Â.Æ. Êåëëå, Ïðîöåññû ãëîáàëèçàöèè è äèíàìèêà êóëüòóðû, „Çíàíèå. Ïîíèìàíèå. Óìåíèå” 2005, ¹ 1, ñ. 59–71; À.È. Øåíäðèê, Ãëîáàëèçàöèÿ â ñèñòåìå êóëüòóðîëîãè÷åñêèõ êîîðäèíàò, „Çíàíèå. Ïîíèìàíèå. Óìåíèå” 2004, ¹ 1, ñ. 59–71; 2005, ¹ 1, ñ. 56–68; è äð.

180

Natalia Yudina

Âìåñòå ñ òåì, âïîëíå î÷åâèäíî, ÷òî õðîíîëîãè÷åñêè ãëîáàëèçàöèÿ êàê îáùåìèðîâîé ïðîöåññ âîçíèêëà çíà÷èòåëüíî ðàíüøå. Òàê, ïî ìíåíèþ Î.Â. Îäåãîâîé, ïðîöåññ, èìåíóåìûé ãëîáàëèçàöèåé, âîâñå íå íîâîå ÿâëåíèå, à èñòîðè÷åñêèé ïðîöåññ, âî âðåìÿ êîòîðîãî ÷åëîâå÷åñêèå öèâèëèçàöèè áûëè ïðèçâàíû ñôîðìèðîâàòü íîâóþ ìèðîâóþ ñèñòåìó.  ýòîé ñâÿçè ìîæíî âûäåëèòü òðè îñíîâíûå âîëíû àíàëèçèðóåìîãî ÿâëåíèÿ â ìèðîâîé èñòîðèè: 1) 1450–1850 ãã. – ãëîáàëèçàöèÿ, âîçíèêøàÿ â ðåçóëüòàòå åâðîïåéñêîé ýêñïàíñèè è çàâîåâàíèé; 2) 1850–1945 ãã. – ãëîáàëèçàöèÿ, ñâÿçàííàÿ ñ åù¸ áîëåå èíòåíñèâíîé ýêñïàíñèåé è ïîñÿãàòåëüñòâîì åâðîïåéñêèõ èìïåðñêèõ ãîñóäàðñòâ äðóã íà äðóãà; 3) ñ 1960 ã. è ïî íàñòîÿùåå âðåìÿ – ãëîáàëèçàöèÿ, êîòîðàÿ çíàìåíóåò ñîâðåìåííóþ ýïîõó â ÷åëîâå÷åñêèõ îòíîøåíèÿõ, êîãäà ìèêðî÷èï (microchip) è ñàòåëëèò (satellite) ñòàíîâÿòñÿ èêîíàìè ãëîáàëüíîãî ìèðîâîãî ïîðÿäêà. Íà ôîíå ôîðìèðîâàíèÿ èíôîðìàöèîííîãî ïðîñòðàíñòâà è ðåîðãàíèçàöèè ïðîèçâîäñòâà, ñîöèàëüíîé æèçíè è ðàñïðîñòðàíåíèÿ ìàññîâîé êóëüòóðû ïðîèñõîäèò òàê íàçûâàåìàÿ „ìàêäîíàëèçàöèÿ” ìèðà (îò íàçâàíèÿ ñåòè áûñòðîãî ïèòàíèÿ McDonald’s), ò.å. íåêîòîðàÿ ñòàíäàðòèçàöèè è êîíâåéåðíîñòü ïðîèçâîäñòâåííûõ è ñîöèàëüíûõ ïðîöåññîâ2. Ñîãëàñíî òî÷êå çðåíèÿ ôðàíöóçñêîãî èññëåäîâàòåëÿ Á. Áàäè, ìîæíî îïèñàòü òðè îñíîâíûõ èçìåðåíèÿ ãëîáàëèçàöèè, ê êîòîðûì îòíîñÿòñÿ: 1) ïîñòîÿííî èäóùèé èñòîðè÷åñêèé ïðîöåññ; 2) ãîìîãåíèçàöèÿ è óíèâåðñàëèçàöèÿ ìèðà; 3) „ðàçìûâàíèå” íàöèîíàëüíûõ ãðàíèö.  êîíòåêñòå „ïîñòîÿííî èäóùåãî èñòîðè÷åñêîãî ïðîöåññà” â ðàçâèòèè ÷åëîâå÷åñòâà íàáëþäàåòñÿ âñ¸ áîëüøàÿ „òåíäåíöèÿ ðàñøèðåíèÿ ïðîñòðàíñòâà”. Îäíàêî ïðîöåññ ãëîáàëèçàöèè íå ïðåäïîëàãàåò ïðèñîåäèíåíèÿ íîâûõ ïåðèôåðèéíûõ òî÷åê ê êàêîìó-òî öåíòðó.  ñâÿçè ñ ýòèì àìåðèêàíñêèé èññëåäîâàòåëü Äæ. Ìîäåëüñêè âûäåëÿåò äâå äîñòàòî÷íî äëèòåëüíûå ïî âðåìåíè ôàçû: öåíòðàëèçàöèè (ôîðìèðîâàíèå öåíòðàëüíûõ çîí ìèðîâîé ñèñòåìû) è äåöåíòðàëèçàöèè (ïðîöåññ ñòàíîâëåíèÿ ïåðèôåðèè â êà÷åñòâå ãëàâåíñòâóþùåé). Òàêèì îáðàçîì, ïðîèñõîäèò ñìåíà ìåñò „öåíòð – ïåðèôåðèÿ”3 . 2 Î.Â. Îäåãîâà, Òðàíñïàðåíòíîñòü ãðàíèö â ñôåðå êîììóíèêàöèé â ýïîõó ãëîáàëèçàöèè, „Âåñòíèê Òîìñêîãî ãîñóäàðñòâåííîãî óíèâåðñèòåòà” 2009, ¹ 325 (àâãóñò), ñ. 62–64, [online] . 3 Ìèðîâàÿ ïîëèòèêà è ìåæäóíàðîäíûå îòíîøåíèÿ â 1990-å ãîäû, [â:] Âçãëÿäû àìåðèêàíñêèõ è ôðàíöóçñêèõ èññëåäîâàòåëåé, ïîä ðåä. Ì.Ì. Ëåáåäåâîé, Ï.À. Öûãàíêîâà, Ìîñêâà 2001.

Î íåêîòîðûõ íîâûõ îñîáåííîñòÿõ âçàèìîäåéñòâèÿ â ñôåðå ñëàâÿíñêîãî...

181

 ñâÿçè ñ òåçèñîì î ãîìîãåíèçàöèè è óíèâåðñàëèçàöèè ìèðà ñòîèò îòìåòèòü, ÷òî ìíîãèìè àâòîðàìè è êðèòèêàìè ñîâðåìåííîñòè ïðîâîäèòñÿ ìûñëü î òîì, ÷òî, áëàãîäàðÿ ðàçâèòèþ êà÷åñòâåííî íîâûõ èíôîðìàöèîííûõ, êîììóíèêàòèâíûõ, òðàíñïîðòíûõ è äðóãèõ òåõíîëîãèé, âñå ëþäè íà Çåìëå îáúåäèíÿþòñÿ îäíîé ñóäüáîé âî âçàèìîçàâèñèìîå ñîîáùåñòâî4. ×òî êàñàåòñÿ òàê íàçûâàåìîãî „ðàçìûâàíèÿ” íàöèîíàëüíûõ ãðàíèö, òî îíî íàèáîëåå ïîëíî îòðàæàåò „òðàícãðàíè÷íûé” ïðîöåññ êàê òàêîâîé. Íà÷àâøååñÿ ïîñëå Âòîðîé ìèðîâîé âîéíû íà ýêîíîìè÷åñêîì óðîâíå, ýòî „ðàçìûâàíèå” îõâàòèëî ïîçæå è êóëüòóðíûå, ïîëèòè÷åñêèå, ñîöèàëüíûå è äðóãèå ñôåðû, âêëþ÷àÿ íå òîëüêî öåëûå ãîñóäàðñòâà, íî è îòäåëüíûå ðåãèîíû. Ïðîçðà÷íîñòü, èëè òðàíñïàðåíòíîñòü ãðàíèö ìåæäó ãîñóäàðñòâàìè, âûçâàííàÿ ãëîáàëèçàöèåé, „ïåðåâåðíóëà” ïðåæíèå ïðåäñòàâëåíèÿ î ìíîãèõ âàæíûõ ïðîáëåìàõ â ðàçëè÷íûõ îáëàñòÿõ è, ÷òî áîëåå ñóùåñòâåííî, ñòåðëà ðèãèäíûå áàðüåðû ìåæäó âíóòðåííåé è âíåøíåé ïîëèòèêîé5. Ïðè ýòîì âïîëíå î÷åâèäíî, ÷òî ãëîáàëèçàöèÿ çàòðàãèâàåò âñå óðîâíè æèçíåäåÿòåëüíîñòè ÷åëîâåêà. Òàê, ê ïðèìåðó, À. Èãíàòîâ âûäåëÿåò ñëåäóþùèå òèïû ãëîáàëèçàöèè: 1) „ìåíòàëüíóþ” èëè êóëüòóðíî-èäåîëîãè÷åñêóþ ãëîáàëèçàöèþ, èìåþùóþ äëèòåëüíóþ èñòîðèþ, ñâÿçàííóþ ñ êîìïëåêñíûì ïðîöåññîì „óíèôèêàöèè” òðàäèöèé, ðåëèãèé, êóëüòóðû è èäåîëîãèè; 2) òåððèòîðèàëüíóþ ãëîáàëèçàöèþ, õàðàêòåðèçóþùóþñÿ ïðîöåññîì óêðóïíåíèÿ ãîñóäàðñòâåííûõ è íàäãîñóäàðñòâåííûõ îáðàçîâàíèé; 3) ýêîíîìè÷åñêóþ ãëîáàëèçàöèþ, ïðåäñòàâëÿþùóþ ñîáîé ñîâîêóïíîñòü äâóõ ïðîöåññî⠖ ãëîáàëèçàöèè ðûíêîâ (êàïèòàëà, òðóäîâûõ ðåñóðñîâ, òîâàðîâ è óñëóã) è ãëîáàëèçàöèè ýêîíîìè÷åñêèõ ôîðì, ïîä êîòîðîé ïîíèìàåòñÿ óêðóïíåíèå îðãàíèçàöèîííûõ ñòðóêòóð ýêîíîìèêè – êîìïàíèé, ôèðì, êîðïîðàöèé è ò.ä.; 4) èíôîðìàöèîííî-êîììóíèêàöèîííóþ ãëîáàëèçàöèþ, ÿâëÿþùóþñÿ â íàñòîÿùåå âðåìÿ íàèáîëåå ïîêàçàòåëüíûì èç èíòåãðàöèîííûõ ïðîöåññîâ è âêëþ÷àþùóþ â ñåáÿ ðàçâèòèå êîììóíèêàöèîííûõ âîçìîæíîñòåé è èñïîëüçîâàíèå êîñìè÷åñêîãî ïðîñòðàíñòâà äëÿ ïåðåäà÷è èíôîðìàöèè; ïîÿâëåíèå è áûñòðûé ðîñò ãëîáàëüíûõ èíôîðìàöèîííûõ ñåòåé; êîìïüþòåðèçàöèþ ìíîãèõ ïðîöåññîâ æèçíåäåÿòåëüíîñòè ÷åëîâå÷åñòâà; 4 Â.Ì. Êóçíåöîâ, ×òî òàêîå ãëîáàëèçàöèÿ?, „Ìèðîâàÿ ýêîíîìèêà è ìåæäóíàðîäíûå îòíîøåíèÿ” 1998, ¹ 2, ñ. 12–25. 5 Ì.Ì. Ëåáåäåâà, Ìèðîâàÿ ïîëèòèêà, Àñïåêò ïðåññ, Ìîñêâà 2004, ñ. 102–110.

182

Natalia Yudina

5) ýòíè÷åñêóþ ãëîáàëèçàöèþ, ñîñòîÿùóþ èç äâóõ îñíîâíûõ ïðîöåññî⠖ ðîñòà îáùåé ÷èñëåííîñòè íàñåëåíèÿ ïëàíåòû è âçàèìíîé àññèìèëÿöèè ðàçëè÷íûõ ýòíè÷åñêèõ ãðóïï6. Òàêèì îáðàçîì, ãëîáàëèçàöèÿ è êàæäûé èç åå ïîäâèäîâ îêàçûâàþò íåïîñðåäñòâåííîå âëèÿíèå íà âñå ñôåðû æèçíåäåÿòåëüíîñòè ÷åëîâå÷åñòâà – ïîëèòè÷åñêóþ, ýêîíîìè÷åñêóþ, ñîöèàëüíóþ, êóëüòóðíóþ è äð. Ê ïðèìåðó, äëÿ êóëüòóðíîé ãëîáàëèçàöèè õàðàêòåðåí ïîëèëîã êóëüòóð è ðîñò ìåæäóíàðîäíîãî îáùåíèÿ, ÷òî èìååò ðÿä ìåëèîðàòèâíûõ è ïåéîðàòèâíûõ ïîñëåäñòâèé. Ñ îäíîé ñòîðîíû, ýòî ïðèâîäèò ê ïîïóëÿðèçàöèè îòäåëüíûõ âèäîâ ðàçëè÷íûõ íàöèîíàëüíûõ êóëüòóð è ñîñòàâëÿþùèõ èõ àòðèáóòîâ ïî âñåìó ìèðó (ñð. â ýòîé ñâÿçè, íàïð., âåíåöèàíñêèé êàðíàâàë, êàííñêèé ôåñòèâàëü, âåíñêèé áàë, àìåðèêàíñêàÿ ìå÷òà, íåìåöêèé ïîðÿäîê, àíãëèéñêàÿ ÷îïîðíîñòü; àíãëèéñêèé ÷àé, êèòàéñêèé ÷àé, èòàëüÿíñêàÿ ïèööà, øâåéöàðñêèé ñûð, øâåéöàðñêèé øîêîëàä, íåìåöêîå ïèâî è äð.). Ñ äðóãîé æå ñòîðîíû, ïîïóëÿðíûå ìåæäóíàðîäíûå êóëüòóðíûå ÿâëåíèÿ ìîãóò âûòåñíÿòü íàöèîíàëüíûå èëè ïðåâðàùàòü èõ â èíòåðíàöèîíàëüíûå, ðåçóëüòàòîì ÷åãî ìîæåò ñòàòü óòðàòà íåêîòîðûõ íàöèîíàëüíûõ êóëüòóðíûõ öåííîñòåé è òðàäèöèé.  ýòîé ñâÿçè îòíîøåíèå ê ãëîáàëèçàöèè ó ðàçíûõ ñëîåâ íàñåëåíèÿ â ðàçíûõ ñòðàíàõ ìèðà íå ìîæåò áûòü îäíîçíà÷íûì. Ýòà æå íåîäíîçíà÷íîñòü ïðîÿâëÿåòñÿ è â îòíîøåíèè ïðîöåññîâ ãëîáàëèçàöèè â ÿçûêîâîé ñôåðå7. Ñîãëàñíî ìíåíèþ àêàä. Â.Ì. Àëïàòîâà, „äî 1989–1991 ãîäà ðàçâèâàëèñü äâå ìîäåëè ãëîáàëèçàöèè, êàæäàÿ èç êîòîðûõ áûëà ñâÿçàíà íå òîëüêî ñ îïðåäåëåííûì òèïîì õîçÿéñòâà è ñ îïðåäåëåííîé èäåîëîãèåé, íî è ñî ñâîèì ÿçûêîì. Åñëè çàïàäíàÿ ìîäåëü ãëîáàëèçàöèè âûäâèãàëà è ïðîäîëæàåò âûäâèãàòü íà ïåðâûé ïëàí àíãëèéñêèé ÿçûê, òî ñîâåòñêàÿ ìîäåëü ñâÿçûâàëàñü ñ ðóññêèì ÿçûêîì.  çíà÷èòåëüíîì ÷èñëå ñòðàí ìèðà îñíîâíûì èíîñòðàííûì ÿçûêîì â îáðàçîâàíèè áûë ðóññêèé ÿçûê, êàäðû ñïåöèàëèñòîâ ãîòîâèëèñü â ÑÑÑÐ è òàêæå îñâàèâàëè ðóññêèé ÿçûê, äåÿòåëüíîñòü ðÿäà ìåæäóíàðîäíûõ îðãàíèçàöèé ïðîõîäèëà â îñíîâíîì íà ðóññêîì ÿçûêå. Ðîëü ðóññêîãî ÿçûêà áûëà çíà÷èòåëüíà íå òîëüêî âî âñåõ ñòðàíàõ ñîöèàëèñòè÷åñêîãî ëàãåðÿ, íî è â ðÿäå ñòðàí Àçèè, Àôðèêè è Ëàòèíñêîé Àìåðèêè.  êîíöå 80-õ – íà÷àëå 90-õ ãã. ñîâåòñêàÿ ìîäåëü

6 À. Èãíàòîâ, Ñòðàòåãèÿ „ãëîáàëèçàöèîííîãî ëèäåðñòâà” äëÿ Ðîññèè, [online] . 7 Ïîäðîáíåå ñì., íàïð., Ï.Ê. Îãóð÷èêîâ, Ïðîáëåìû ÿçûêà â óñëîâèÿõ ãëîáàëèçàöèè, „Ìèð è ñîãëàñèå” 2000, ¹ 1(30).

Î íåêîòîðûõ íîâûõ îñîáåííîñòÿõ âçàèìîäåéñòâèÿ â ñôåðå ñëàâÿíñêîãî...

183

ãëîáàëèçàöèè ïîòåðïåëà ïîðàæåíèå, ÷òî íå ìîãëî íå ñêàçàòüñÿ è íà ñèòóàöèè â ÿçûêîâîé îáëàñòè”8. Ïðîöåññ âëèÿíèÿ âñåïîãëîùàþùåé àíãëîÿçû÷íîé ãëîáàëèçàöèè, áåçóñëîâíî, êîñíóëñÿ, â ïåðâóþ î÷åðåäü, ðóññêîãî ÿçûêà. Îäíàêî è äðóãèå ñëàâÿíñêèå ÿçûêè èìåþò, êàê êàæåòñÿ, ïðîáëåìû, ñõîäíûå ñ ñîâðåìåííîé ðóññêîÿçû÷íîé ñèòóàöèåé. Ìíîãèå ñîâðåìåííèêè (ñïåöèàëèñòû â ðàçëè÷íûõ ñôåðàõ çíàíèé è ïðåäñòàâèòåëè îáùåñòâåííîñòè) îöåíèâàþò ñåãîäíÿøíèå îáùåñòâåííî-ÿçûêîâûå ïðîöåññû êàê äåãðàäàöèîííûå. Ñðåäè ïðè÷èí òàêîãî ðîäà ÿâëåíèé íàçûâàþòñÿ: 1) ñîöèàëüíî-ïîëèòè÷åñêèå, ñâîéñòâåííûå ïåðèîäàì ñîöèàëüíûõ òðàíñôîðìàöèé (âîéí, ìÿòåæåé, ðåâîëþöèé, ïåðåñòðîåê); 2) ïñèõîëîãî-ïåäàãîãè÷åñêèå (ìîäà íà ÿçûêîâîé íèãèëèçì, íåäîñòàòî÷íîå âíèìàíèå ýñòåòè÷åñêîé çíà÷èìîñòè ÿçûêà ê åãî îáðàçîâàòåëüíîé ñîñòàâëÿþùåé); 3) êðèìèíîãåííûå è þðèäè÷åñêèå (óðáàíèçàöèÿ, öåíòðàëèçàöèÿ èñïðàâèòåëüíî-òðóäîâûõ ó÷ðåæäåíèé è äð.); 4) êóëüòóðíî-ïðîñâåòèòåëüñêèå (ïîïóëÿðèçàöèÿ èíâåêòèâíîé (îáñöåííîé), áðàííîé, æàðãîííîé ëåêñèêè â ÑÌÈ è äð.)9. Îäíàêî îäíîçíà÷íî îöåíèòü ñîâðåìåííóþ ðóññêîÿçû÷íóþ ñèòóàöèþ êàê êðèòè÷åñêóþ èëè äåãðàäàöèîííóþ áóäåò íå âïîëíå ñïðàâåäëèâûì è îáúåêòèâíûì óòâåðæäåíèåì. Äóìàåòñÿ, ÷òî ÿçûêîâàÿ ñèòóàöèÿ è ïîëîæåíèå òîãî èëè èíîãî ÿçûêà â ìèðå çàâèñèò îò ðÿäà âíóòðåííèõ è âíåøíèõ, îáúåêòèâíûõ è ñóáúåêòèâíûõ ôàêòîðîâ, è â ýòîé ñâÿçè ïðîáëåìó ðîëè ðóññêîãî ÿçûêà (òàê æå, êàê è äðóãèõ ÿçûêîâ) â ñîâðåìåííîì ìèðå, íà íàø âçãëÿä, íåîáõîäèìî ðàññìàòðèâàòü â êîíòåêñòå: 1) âíóòðåííåé ÿçûêîâîé ñèòóàöèè, îáóñëîâëåííîé ýêñòðà- (îïðåäåëåííîé ÿçûêîâîé ïîëèòèêîé, âçàèìîîòíîøåíèÿìè ìåæäó ðàçëè÷íûìè íàöèîíàëüíûìè, ñîöèàëüíûìè, ïðîôåññèîíàëüíûìè, ãåíäåðíûìè è äð. ãðóïïàìè è äð.) è èíòðàëèíãâèñòè÷åñêèìè ôàêòîðàìè (âçàèìîîòíîøåíèÿ è ñîîòíîøåíèå àêòèâíûõ ÿçûêîâûõ è ðå÷åâûõ ïðîöåññîâ, ñîñòîÿíèå ÿçûêîâîé è ðå÷åâîé êóëüòóðû è äð.); 2) âíåøíåé ÿçûêîâîé ñèòóàöèè, çàâèñÿùåé îò èíòåíñèâíîñòè è êà÷åñòâà ìåæäóíàðîäíûõ êîíòàêòîâ, âçàèìîîòíîøåíèé îïðåäåëåííîãî 8 Â.Ì. Àëïàòîâ, Ïðîáëåìû äâóÿçû÷èÿ è ÿçûêîâ íàöèîíàëüíûõ ìåíüøèíñòâ, [â:] Ðå÷åâîå îáùåíèå â óñëîâèÿõ ÿçûêîâîé íåîäíîðîäíîñòè, îòâ. ðåä. Ë.Ï. Êðûñèí, Ìîñêâà 2000, ñ. 8–9. 9 Ïîäðîáíåå ñì.: Ì.À. Ãðà÷åâ, Êàê ïîÿâëÿþòñÿ àðãîòèçìû â íàøåé ðå÷è, „Ðóññêàÿ ðå÷ü” 1996, ¹ 4; Í.Ñ. Âàëãèíà Àêòèâíûå ïðîöåññû â ñîâðåìåííîì ðóññêîì ÿçûêå, Ìîñêâà 2003, ñ. 123–124.

184

Natalia Yudina

ãîñóäàðñòâà ñ äðóãèìè ñòðàíàìè è ãîñóäàðñòâàìè (ñð. â ýòîé ñâÿçè ðàçëè÷íîå âëèÿíèå àíãëèéñêîãî, ðóññêîãî, êèòàéñêîãî è äð. ÿçûêîâ íà àíàëèçèðóåìûé ÿçûê) è äð. Åñëè ãîâîðèòü î ðóññêîì ÿçûêå, òî, íà íàø âçãëÿä, ñåãîäíÿ ïðîáëåìà ðîëè ðóññêîãî ÿçûêà â ñîâðåìåííîì ìèðå ðàñïàäàåòñÿ, ïî êðàéíåé ìåðå, íà òðè îñíîâíûõ. Ïî-ðàçíîìó îíà ñòîèò â ñàìîé Ðîññèè, â áëèæíåì çàðóáåæüå (âêëþ÷àÿ è íåêîòîðûå èç ñòðàí áûâøåãî ñîöèàëèñòè÷åñêîãî ëàãåðÿ) è â îñòàëüíîì ìèðå.  ýòîé ñâÿçè âñòàåò âïîëíå çàêîíîìåðíûé âîïðîñ î áóäóùåì ðóññêîãî ÿçûêà – „ÿçûêà Ïóøêèíà”, „ÿçûêà Ëåíèíà” è „ÿçûêà Ãàãàðèíà” – â êîíòåêñòå îáùåé ãëîáàëèçàöèè. Íî îäíîçíà÷íî ìîæíî óòâåðæäàòü, ÷òî â òå÷åíèå ñëåäóþùåãî ñòîëåòèÿ ðóññêèé ÿçûê âðÿä ëè ïðèîáðåòåò ñòàòóñ ÿçûêà, íàõîäÿùåãîñÿ ïîä óãðîçîé èñ÷åçíîâåíèÿ. Ýòî, íà íàø âçãëÿä, îáúÿñíÿåòñÿ ðÿäîì ïðè÷èí. 1) Ñâèäåòåëüñòâîì äîëãîæèòåëüñòâà ðóññêîãî ÿçûêà ìîãóò ñëóæèòü ñëåäóþùèå îáúåêòèâíûå „êîëè÷åñòâåííûå ïîêàçàòåëè”.  íàñòîÿùåå âðåìÿ ÷èñëî ðóññêîãîâîðÿùèõ â ìèðå ñîñòàâëÿåò îêîëî 170 ìèëëèîíîâ ÷åëîâåê, íàñåëÿþùèõ ÐÔ è äðóãèå ñòðàíû ÑÍÃ, à â ìèðîâîì ìàñøòàáå ýòî ÷èñëî äîñòèãàåò 350 ìèëëèîíîâ ÷åëîâåê. Íåñìîòðÿ íà ýêñòðàëèíãâèñòè÷åñêèå ñîáûòèÿ êîíöà ÕÕ âåêà (ðàñïàä ÑÑÑÐ), ðóññêèé ÿçûê ÕÕI âåêà – ýòî ñàìûé ðàñïðîñòðàíåííûé ñëàâÿíñêèé ÿçûê Åâðîïû è ïÿòûé ïî ðàñïðîñòðàíåííîñòè ÿçûê ìèðà (ïîñëå êèòàéñêîãî, õèíäè è óðäó âìåñòå, àíãëèéñêîãî è èñïàíñêîãî ÿçûêîâ)10. Ãîâîðÿ î ãëîáàëüíîì çíà÷åíèè ðóññêîãî ÿçûêà, çàìåòèì, ÷òî ðóññêèé ÿçûê – ýòî ÿçûê îáùåíèÿ áîëåå 160 íàðîäîâ è íàöèîíàëüíîñòåé Ðîññèè, à òàêæå „ÿçûê æèçíè” äëÿ 15 ìèëëèîíîâ ïðèåõàâøèõ â Ðîññèþ ìèãðàíòîâ.  íàñòîÿùåå âðåìÿ çà ðóáåæîì ïðîæèâàþò îêîëî 30 ìèëëèîíîâ ÷åëîâåê, äëÿ êîòîðûõ ðóññêèé ÿçûê ÿâëÿåòñÿ ðîäíûì. Ïîìèìî ýòîãî 180 ìèëëèîíîâ èçó÷àþò åãî íà ðàçíûõ êîíòèíåíòàõ. Ïîïóëÿðíîñòü ðóññêîãî ÿçûêà äàæå â ýïîõó áèçíåñà â íåìàëîé ñòåïåíè ïîääåðæèâàåòñÿ ìèðîâûì çíà÷åíèåì ðóññêîé êëàññè÷åñêîé ëèòåðàòóðû11. 2) Äóìàåòñÿ, ÷òî â ãëîáàëüíîì ìèðå, ìèðå ïðàãìàòèçìà è êîììóíèêàòèâíîé öåëåñîîáðàçíîñòè, èñ÷åçíîâåíèå ãðîçèò ÿçûêó íåâîñòðåáîâàííîìó è íå ñîîòâåòñòâóþùåìó çàïðîñàì ñîâðåìåííîé ÿçûêîâîé ëè÷íîñòè 10 Ïîäðîáíåå ñì.: Ý.Ô. Âîëîäàðñêàÿ, Ëèíãâèñòè÷åñêèé è ñîöèîëèíãâèñòè÷åñêèé îáðàç ðóññêîãî ÿçûêà: ïðîøëîå è íàñòîÿùåå (Ê ïðîåêòó „Èñòîðè÷åñêîãî ñëîâàðÿ ðóññêîãî ÿçûêà”), [â:] IV Ìåæäóíàðîäíàÿ íàó÷íàÿ êîíôåðåíöèÿ „ßçûê. Êóëüòóðà. Îáùåñòâî”, Ìîñêâà 2007, ñ. 54–81; Ðóññêèé ÿçûê â ìèðå: äîêëàä ÌÈÄ Ðîññèè, Ìîñêâà 2003. 11 Ý.Ô. Âîëîäàðñêàÿ, op. cit., ñ. 97.

Î íåêîòîðûõ íîâûõ îñîáåííîñòÿõ âçàèìîäåéñòâèÿ â ñôåðå ñëàâÿíñêîãî...

185

– ðàñêîâàííîé, ñâîáîäíîé, òåõíè÷åñêè îáðàçîâàííîé, äèíàìè÷íîé, èìïóëüñèâíîé, ìîáèëüíîé, êðåàòèâíîé, îòêðûòîé îáùåìó ìèðîâîìó ïðîñòðàíñòâó, íî, âìåñòå ñ òåì, èíîãäà ïîâåðõíîñòíîé, íåäîñòàòî÷íî ãóìàíèòàðíîîáðàçîâàííîé è ëèíãâèñòè÷åñêè íåãëóáîêîé12. Ëèíãâèñòè÷åñêèé àíàëèç ñâèäåòåëüñòâóåò î òîì, ÷òî „ñîâðåìåííûé ðóññêèé ÿçûê ðàçâèâàåòñÿ â ñîîòâåòñòâèè ñ òðåáîâàíèÿìè ñîâðåìåííîãî ÷åëîâåêà”. Îáñëóæèâàÿ îáùåñòâî â êà÷åñòâå ñðåäñòâà îáùåíèÿ, ÿçûê ïîñòîÿííî ïðåòåðïåâàåò èçìåíåíèÿ, íàêàïëèâàÿ ñâîè ðåñóðñû äëÿ àäåêâàòíîãî âûðàæåíèÿ ïðîèñõîäÿùèõ â îáùåñòâå ïåðåìåí.  ðåçóëüòàòå çàêîíû ðàçâèòèÿ ÿçûêà âñå áîëüøå àäàïòèðóþòñÿ è íàõîäÿò òî÷êè ïåðåñå÷åíèÿ ñ çàêîíàìè ðàçâèòèÿ îáùåñòâà. Îäíàêî, ê ñîæàëåíèþ, ïðèñïîñàáëèâàíèå ÿçûêîâûõ çàêîíîâ ê çàêîíàì ñîöèàëüíûì èìååò íå òîëüêî ìåëèîðàòèâíûå, íî è ïåéîðàòèâíûå ïîñëåäñòâèÿ. Îòðèöàòåëüíûé õàðàêòåð òàêîé àäàïòàöèè ðóññêîãî ÿçûêà ê ñîâðåìåííûì óñëîâèÿì ïðîÿâëÿåò ñåáÿ â òîì, ÷òî, ê ñîæàëåíèþ, ÿçûê äîâîëüíî ÷àñòî âûíóæäåí ïðèñïîñàáëèâàòüñÿ ê çàíèæåííûì ëèíãâîýêîëîãè÷åñêèì òðåáîâàíèÿì ñîâðåìåííîé ÿçûêîâîé ëè÷íîñòè, â ðåçóëüòàòå ÷åãî ñïåöèàëèñòû êîíñòàòèðóþò ôàêò ñåðüåçíîãî ñíèæåíèÿ ðå÷åâîé êóëüòóðû ñîâðåìåííîãî íîñèòåëÿ ðóññêîãî ÿçûêà ÕÕI âåêà (ïîäðîáíåå ñì. ðàáîòû Í.Ñ. Âàëãèíîé, Ì.Í. Âîëîäèíîé, Â.Â. Êîëåñîâà, Î.Á. Ñèðîòèíèíîé, Ë.Â. Ñàâåëüåâîé, Å.À. Çåìñêîé, Ò.Ì. Íèêîëàåâîé, Â.Ä. ×åðíÿê è ìí. äð.)13. Íàìåðåííîå è íåíàìåðåííîå íàðóøåíèå íîðì ðóññêîãî ÿçûêà, óìåñòíîå è íåóìåñòíîå èñïîëüçîâàíèå èíîñòðàííûõ ñëîâ, ÷àñòîå óïîòðåáëåíèå íåöåíçóðíîé ëåêñèêè, ïîÿâëåíèå ýððàòèâà, èçâåñòíîãî â øèðîêèõ êðóãàõ êàê „ÿçûêà ïàäîíêàôô”, è ìíîãèå äðóãèå ëèíãâèñòè÷åñêèå ôàêòû ÿâëÿþòñÿ ïðåäìåòîì ìíîãî÷èñëåííûõ äèñêóññèé ðóñèñòîâ è âñåõ çàèíòåðåñîâàííûõ â ñîõðàíåíèè âåëèêîãî ðóññêîãî ñëîâà ëþäåé. Îïòèìèñòû óâåðåíû â òîì, ÷òî â íàøèõ ñèëàõ ñåãîäíÿ ïîâûñèòü êóëüòóðó ðóññêîé ðå÷è, ïåññèìèñòû ãîâîðÿò î òîì, ÷òî ñîâðåìåííàÿ ëèíãâîýêîëîãè÷åñêàÿ ñèòóàöèÿ êðèòè÷íà è ÷òî-ëèáî èñïðàâèòü ïðàêòè÷åñêè íåâîçìîæíî. Êòî ïðàâ, ïîêàæåò áóäóùåå. 3) Âìåñòå ñ òåì, äóìàåòñÿ, ÷òî ðåñóðñû áóäóùåãî ðàçâèòèÿ ðóññêîãî ÿçûêà èìåþòñÿ íå òîëüêî â íåì ñàìîì è íå òîëüêî âíóòðè Ðîññèè, íî è çà åå ïðåäåëàìè. Îáùåñòâåííî-ïîëèòè÷åñêàÿ ñèòóàöèÿ òàêîâà, ÷òî â ïîñëåäíèå äåñÿòèëåòèÿ Ðîññèÿ, à çíà÷èò è ðóññêèé ÿçûê ñòàëè âèäåòüñÿ è âîñïðèíèìàòüñÿ 12 Ïîäðîáíåå ñì.: Í.Â. Þäèíà, Ðóññêèé ÿçûê â XXI âåêå: êðèçèñ? ýâîëþöèÿ? ïðîãðåññ?, Ìîñêâà 2010 13 Ðóññêèé ÿçûê êîíöà ÕÕ ñòîëåòèÿ (1985–1995), Ìîñêâà 1996; ßçûê è íàóêà êîíöà ÕÕ âåêà, Ìîñêâà 1995 è äð.

186

Natalia Yudina

ïî-íîâîìó. Òàê, íàïðèìåð, ïî çàìå÷àíèþ Â.Ã. Êîñòîìàðîâà, ïðåêðàùåíèå è ñíÿòèå „èäåîëîãè÷åñêèõ îêî┠ñ ðóññêîãî ÿçûêà, âîñïðèÿòèå ðóññêîãî ÿçûêà ïðîñòî êàê îäíîãî èç âåëè÷àéøèõ ÿçûêîâ ÷åëîâå÷åñòâà ïîñòàâèëî åãî â ñîñòîÿíèå „êîíêóðåíöèè ñ äðóãèìè ÿçûêàìè øèðîêîãî ìåæäóíàðîäíîãî óïîòðåáëåíèÿ”14. Êðîìå òîãî, â ñâÿçè ñ ãëîáàëüíûìè ïðîáëåìàìè, áîðüáîé ñ òåððîðèçìîì, óëó÷øåíèåì îòíîøåíèé ìåæäó ñòðàíàìè, ïîëèòèêîé ïðàâèòåëüñòâà Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè è äðóãèìè îáúåêòèâíûìè ïðè÷èíàìè ïîÿâëÿþòñÿ „íîâûå ñòèìóëû äëÿ ýêîíîìè÷åñêîãî, ïîëèòè÷åñêîãî, êóëüòóðíîãî ñîòðóäíè÷åñòâà Ðîññèè ñ äðóãèìè ãîñóäàðñòâàìè”. È ýòî â áóäóùåì íå ìîæåò íå ñêàçàòüñÿ íà ÷èñëå èçó÷àþùèõ ðóññêèé ÿçûê â ïðàêòè÷åñêèõ öåëÿõ.  ýòîé ñâÿçè íåëüçÿ íå çàìåòèòü, ÷òî íà ïðîòÿæåíèè ñòîëåòèé ðóññêèé ÿçûê, â ñâîþ î÷åðåäü, îêàçûâàë çàìåòíîå âëèÿíèå íà ðàçâèòèå ÿçûêîâ íàðîäîâ Ðîññèè, â îñîáåííîñòè – ïðèíÿâøèõ êèðèëëèöó çà îñíîâó ñâîåé ïèñüìåííîñòè (ÿêóòû, óäìóðòû, áàøêèðû è äð.). Èç ðóññêîãî ÿçûêà â èíîñòðàííûå ÿçûêè áûëè, íàïðèìåð, çàèìñòâîâàíû òàêèå ñëîâà, êàê ñîáîëü, áîðù, êàøà, äà÷à, ñîâåò, ñïóòíèê, ïåðåñòðîéêà è ìíîãèå äðóãèå15. 4) Î÷åíü âàæíûì ôàêòîðîì ñîõðàíåíèÿ ðóññêîãî ÿçûêà ÿâëÿåòñÿ „ïðîãðåññèâíîñòü è ñîâðåìåííîñòü ðóñèñòèêè”. Òàê, â íàñòîÿùåå âðåìÿ â ðóññêîì ÿçûêîçíàíèè óñïåøíî ðàçâèâàþòñÿ òàêèå íàïðàâëåíèÿ, êàê êîãíèòèâíàÿ è êîðïóñíàÿ ëèíãâèñòèêà, ñåìàíòèêî-ñåìàñèîëîãè÷åñêèå èññëåäîâàíèÿ, ôóíêöèîíàëüíàÿ ãðàììàòèêà, èññëåäîâàíèÿ ñîöèàëüíîé ñòðàòèôèêàöèè â ÿçûêå, èçó÷åíèå äèñêóðñèâíûõ ñòðàòåãèé è ñïåöèôèêè ðàçãîâîðíîé ðå÷è. Ñîöèàëüíûå ñäâèãè, èìåâøèå ìåñòî â ïîñëåäíèå äâà äåñÿòèëåòèÿ, îáóñëîâèëè ïîâûøåííûé èíòåðåñ ê ïðîáëåìàì ñîöèàëüíîé è íîðìàòèâíîé äèôôåðåíöèàöèè ÿçûêîâûõ ñðåäñòâ, ÷òî ñäåëàëî âåñüìà àêòóàëüíûìè ñîöèîëèíãâèñòè÷åñêèå èññëåäîâàíèÿ ðóññêîãî ÿçûêà. Ôóíäàìåíòàëüíûå èííîâàöèè õàðàêòåðèçóþò è ðóññêîå èñòîðè÷åñêîå ÿçûêîçíàíèå16. Àêàäåìèê Þ.Ä. Àïðåñÿí óêàçàë íà òî, ÷òî âñå ñîâðåìåííûå ñëîâàðè ðóññêîãî ÿçûêà îñíîâàíû íà ñèíòåçå ôèëîëîãèè è êóëüòóðû. „Çíà÷èòåëüíàÿ ÷àñòü êóëüòóðû ëþáîãî íàðîäà ðåàëèçóåòñÿ ÷åðåç åãî ÿçûê, à ÿçûê âî âñ¸ì 14 Ñð. â ýòîé ñâÿçè Â.Ã. Êîñòîìàðîâ, Ðóññêèé ÿçûê â ñîâðåìåííîì ìèðå, Ìîñêâà 1969; Å.Ì. Âåðåùàãèí, Â.Ã. Êîñòîìàðîâ, ßçûê è êóëüòóðà: Ëèíãâîñòðàíîâåäåíèå â ïðåïîäàâàíèè ðóññêîãî ÿçûêà êàê èíîñòðàííîãî, 3–å èçä., Ðóññêèé ÿçûê, Ìîñêâà 1983. 15 Ðîññèÿ. Áîëüøîé ëèíãâîñòðàíîâåä÷åñêèé ñëîâàðü, ïîä îáù. ðåä. Þ.Å. Ïðîõîðîâà, Ìîñêâà 2007, ñ. 486. 16 Ïîäðîáíåå ñì., íàïð., äîêëàä àêàäåìèêà À.Á. Êóäåëèíà Ðóññêàÿ ôèëîëîãèÿ íà ñîâðåìåííîì ýòàïå [â:] Ðóññêèé ÿçûê â ñîâðåìåííîì ìèðå: Ìàòåðèàëû íàó÷íîé ñåññèè îáùåãî ñîáðàíèÿ ÐÀÍ (19 äåêàáðÿ 2007 ã.), Ìîñêâà 2007.

Î íåêîòîðûõ íîâûõ îñîáåííîñòÿõ âçàèìîäåéñòâèÿ â ñôåðå ñëàâÿíñêîãî...

187

åãî áîãàòñòâå çàêðåïëÿåòñÿ ïðåæäå âñåãî â ñëîâàðå. Îñîçíàíèå îñîáîé ðîëè ñëîâàðÿ êàê ïðîâîäíèêà êóëüòóðû è îäíîâðåìåííî êëþ÷à ê íåé ïðèâåëî ê íåâèäàííîìó âñïëåñêó ëåêñèêîãðàôè÷åñêîé àêòèâíîñòè”, êîòîðàÿ îòâå÷àåò òðåáîâàíèÿì ñîâðåìåííûõ íîñèòåëåé ðóññêîãî ÿçûêà íà÷àëà ÕÕI âåêà17. Áåçóñëîâíî, ñëîæèâøàÿñÿ è ñêëàäûâàþùàÿñÿ ñîâðåìåííàÿ ñîöèàëüíîïîëèòè÷åñêàÿ ñèòóàöèÿ ñîçäàíèÿ è ðàñøèðåíèÿ Åâðîïåéñêîãî Ñîþçà è ìíîæåñòâî äðóãèõ ìîìåíòîâ, ñâÿçàííûõ ñ èçìåíåíèÿìè â åäèíîì îáùååâðîïåéñêîì ïðîñòðàíñòâå, â ÷àñòíîñòè, è ãëîáàëüíîì ìèðå, â öåëîì, ôîðìèðóþò ñâîåãî ðîäà ïðåäïîñûëêè äëÿ ïåðåîñìûñëåíèÿ íåêîòîðûõ îñíîâîïîëàãàþùèõ ïîçèöèé, ñâÿçàííûõ â òîì ÷èñëå è ñ îòíîøåíèåì ê ïðîáëåìàì ÿçûêà. Õî÷åòñÿ âåðèòü, ÷òî ðóññêèé ÿçûê â óñëîâèÿõ ãëîáàëüíîãî ìèðà è â êîíòåêñòå ñîâðåìåííîãî èíôîðìàöèîííî-êîììóíèêàöèîííîãî ïðîñòðàíñòâà íå ïîòåðÿåò ñâîþ ñàìîáûòíîñòü è áóäåò ïî-ïðåæíåìó âîñòðåáîâàí êàê îäèí èç ñèëüíåéøèõ ìèðîâûõ ÿçûêîâ. Îäíàêî ïðîáëåìà âîñòðåáîâàííîñòè õàðàêòåðíà ñåãîäíÿ, êàê êàæåòñÿ, íå òîëüêî äëÿ ðóññêîãî, íî è äëÿ áîëüøèíñòâà ñëàâÿíñêèõ ÿçûêîâ.  ýòîé ñâÿçè íåîáõîäèìîå ñîõðàíåíèå ñàìîáûòíîñòè ÿçûêîâ, íà íàø âçãëÿä, çàâèñèò îò ñîáëþäåíèÿ ðÿäà ñëåäóþùèõ óñëîâèé: 1) îáúåêòèâíûõ: – îáúåêòèâíàÿ íàöèîíàëüíî-ýòíè÷åñêàÿ ñèòóàöèÿ (ñð. ñîîòíîøåíèå íàöèîíàëüíîñòåé â ïðåäåëàõ ñòðàíû èëè îòäåëüíîãî ðåãèîíà; êîëè÷åñòâåííûå ïîêàçàòåëè íàñåëåíèÿ, ñ÷èòàþùåãî òîò èëè èíîé ÿçûê ðîäíûì, è ò.ä.); – ïîëîæåíèå òîãî èëè èíîãî ãîñóäàðñòâà â îáùåìèðîâîì ïðîñòðàíñòâå; 2) ñóáúåêòèâíûõ: – ãðàìîòíàÿ ÿçûêîâàÿ ïîëèòèêà íà óðîâíå ãîñóäàðñòâ è îòäåëüíûõ ðåãèîíîâ, íàïðàâëåííàÿ íà ñîõðàíåíèå íàöèîíàëüíûõ ÿçûêîâ è íàöèîíàëüíûõ êóëüòóð; – êîìïåòåíòíîñòü è ïðîôåññèîíàëèçì ëèíãâèñòè÷åñêîãî ñîîáùåñòâà, ñïîñîáíîãî ïðåäñòàâèòü ÿçûêîâûå ïðîöåññû êàê ÷àñòü îáùåñòâåííîïîëèòè÷åñêîé è îáùåêóëüòóðíîé ñèòóàöèè. Äóìàåòñÿ, ÷òî ðåñóðñ ñîõðàíåíèÿ ñëàâÿíñêèõ ÿçûêîâ â íàñòîÿùåå âðåìÿ ó íàñ, áåññïîðíî, åñòü. 1) Òàê, „êîëè÷åñòâåííûå ïîêàçàòåëè” èëëþñòðèðóþò äîñòàòî÷íî âûñîêóþ ÷èñëåííîñòü ñëàâÿíñêèõ íàðîäîâ, à ñëåäîâàòåëüíî âûñîêèé óðîâåíü ðàñïðîñòðàíåíèÿ ñëàâÿíñêèõ ÿçûêîâ. Ñëàâÿíñêèå ÿçûêè â íàñòîÿùåå âðåìÿ ðàñïðîñòðàíåíû íà îãðîìíîé òåððèòîðèè Åâðàçèè – îò Öåíòðàëüíîé 17

Äîêëàä Þ.Ä. Àïðåñÿíà â: ibidem.

188

Natalia Yudina

è Þãî-Âîñòî÷íîé Åâðîïû äî Òèõîãî îêåàíà. Îáùàÿ ÷èñëåííîñòü ñëàâÿíñêèõ íàðîäîâ ïî äàííûì 2002 ã. – ñâûøå 300 ìëí. ÷åë., èç íèõ: ðóññêèõ – 145,2 ìëí., óêðàèíöå⠖ îêîëî 50 ìëí., áåëîðóñî⠖ äî 10 ìëí.; ïîëÿêî⠖ îêîëî 45 ìëí., ÷åõî⠖ îêîëî 10 ìëí., ñëîâàêî⠖ 5,5 ìëí., ëóæè÷àí – 0,1 ìëí.; áîëãàð – 9-10 ìëí., ñåðáî⠖ äî 10 ìëí., õîðâàòî⠖ 5,5 ìëí., ñëîâåíöå⠖ äî 2,5 ìëí., ÷åðíîãîðöå⠖ 0,6 ìëí., ìàêåäîíöå⠖ 2 ìëí., ìóñëèìàí (áîñíèéöû, áîñàíöû, ìóñóëüìàíå) – îêîëî 2 ìëí. Ñëàâÿíñêèå íàðîäû ñåãîäíÿ ïðåäñòàâëÿþò ñîáîé íàèáîëåå êðóïíóþ ÿçûêîâóþ ãðóïïó â Åâðîïå. Ýòè íàðîäû õàðàêòåðèçóþòñÿ çíà÷èòåëüíîé áëèçîñòüþ, ïîëó÷èâøåé íàèìåíîâàíèå ñëàâÿíñêîé âçàèìíîñòè. 2) Âàæíûì ôàêòîðîì ñîõðàíåíèÿ íàöèîíàëüíîé èäåíòè÷íîñòè ñëàâÿíñêèõ ÿçûêîâ, íà íàø âçãëÿä, ÿâëÿþòñÿ „ïîëîæèòåëüíûå òåíäåíöèè â ñôåðå ÿçûêîâîé ïîëèòèêè”, íàáëþäàþùèåñÿ íà ñåãîäíÿøíèé äåíü â ñëàâÿíñêîì ñîîáùåñòâå. Ñîãëàñíî ìíåíèþ Â.È. Áåëèêîâà è Ë.Ï. Êðûñèíà, „ÿçûêîâàÿ ïîëèòèêà òðåáóåò îñîáîé ãèáêîñòè è ó÷åòà ìíîæåñòâà ôàêòîðîâ â óñëîâèÿõ ïîëèýòíè÷åñêèõ è ìíîãîÿçû÷íûõ ñòðàí, ãäå ñîîòíîøåíèå ÿçûêîâ ïî èõ êîììóíèêàòèâíûì ôóíêöèÿì, ïî èñïîëüçîâàíèþ â ðàçëè÷íûõ ñôåðàõ ñîöèàëüíîé æèçíè òåñíî ñâÿçàíî ñ ìåõàíèçìàìè ïîëèòè÷åñêîãî óïðàâëåíèÿ, íàöèîíàëüíîãî ñîãëàñèÿ è ñîöèàëüíîé ñòàáèëüíîñòè”18. Îäíèì èç èíñòðóìåíòîâ ÿçûêîâîé ïîëèòèêè ÿâëÿþòñÿ çàêîíû î ÿçûêàõ è äðóãèå íîðìàòèâíûå ïðàâîâûå àêòû â ñôåðå ðîññèéñêîãî çàêîíîäàòåëüñòâà, ðåãëàìåíòèðóþùèå ñòàòóñ ÿçûêîâ íà òåððèòîðèè Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè. Òàê, íàïðèìåð, â ñîîòâåòñòâèè ñ Êîíñòèòóöèåé Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè (1993) „Ãîñóäàðñòâåííûì ÿçûêîì Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè íà âñåé åå òåððèòîðèè ÿâëÿåòñÿ ðóññêèé ÿçûê” (Ãëàâà 3 Ñòàòüÿ 68 ×àñòü 1) 19. Îáåñïå÷åíèå èñïîëüçîâàíèÿ ãîñóäàðñòâåííîãî ÿçûêà Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè íà âñåé òåððèòîðèè Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè, îáåñïå÷åíèå ïðàâà ãðàæäàí Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè íà ïîëüçîâàíèå ãîñóäàðñòâåííûì ÿçûêîì Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè, çàùèòó è ðàçâèòèå ÿçûêîâîé êóëüòóðû ðåãëàìåíòèðóåòñÿ Ôåäåðàëüíûì çàêîíîì Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè îò 1 èþíÿ 2005 (¹ 53-ÔÇ „Î ãîñóäàðñòâåííîì ÿçûêå Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè”), ïîäïèñàííûì Ïðåçèäåíòîì Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè Â.Â. Ïóòèíûì è âñòóïèâøèì â ñèëó 7 èþíÿ 2005 ã. è äåéñòâóþùèì ïî íàñòîÿùåå âðåìÿ20. 18 Â.È. Áåëèêîâ, Ë.Ï. Êðûñèí, Ñîöèîëèíãâèñòèêà: Ó÷åáíèê äëÿ âóçîâ, Ðîñ. ãîñ. ãóìàíèò. óí-ò., Ìîñêâà 2001, ñ. 263. 19 Êîíñòèòóöèÿ Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè, ÃðîññÌåäèà, Ìîñêâà 2009, ñ. 11. 20 „Ðîññèéñêàÿ ãàçåòà”, 7.06.2005; [online] .

Î íåêîòîðûõ íîâûõ îñîáåííîñòÿõ âçàèìîäåéñòâèÿ â ñôåðå ñëàâÿíñêîãî...

189

 öåëÿõ óêðåïëåíèÿ ãîñóäàðñòâåííîñòè, íàöèîíàëüíîé áåçîïàñíîñòè è ïðåñòèæà Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè, åå ïîëíîïðàâíîãî âõîæäåíèÿ â ìèðîâîå ïîëèòè÷åñêîå, ýêîíîìè÷åñêîå è êóëüòóðíîå ïðîñòðàíñòâî, ðàçâèòèÿ èíòåãðàöèîííûõ ïðîöåññîâ â Ñîäðóæåñòâå Íåçàâèñèìûõ Ãîñóäàðñòâ Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèåé áûë ðàçðàáîòàí ðÿä ìåðîïðèÿòèé, íàïðàâëåííûõ íà ñîçäàíèå óñëîâèé äëÿ ïîëíîöåííîé ðåàëèçàöèè ôóíêöèé ðóññêîãî ÿçûêà êàê ãîñóäàðñòâåííîãî ÿçûêà Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè è ÿçûêà ìåæíàöèîíàëüíîãî îáùåíèÿ, ïîëíîïðàâíîãî âõîæäåíèÿ Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè â ìèðîâîå ïîëèòè÷åñêîå, ýêîíîìè÷åñêîå, êóëüòóðíîå è îáðàçîâàòåëüíîå ïðîñòðàíñòâî. Ê íàèáîëåå ðåëåâàíòíûì èç îáîçíà÷åííûõ âûøå ìåðîïðèÿòèé ìîæíî îòíåñòè Ôåäåðàëüíóþ öåëåâóþ ïðîãðàììó „Ðóññêèé ÿçûê” (2002–2005), óòâåðæäåííóþ Ïîñòàíîâëåíèåì Ïðàâèòåëüñòâà ÐÔ îò 27 èþíÿ 2001 ã. ¹ 483; Ôåäåðàëüíóþ öåëåâóþ ïðîãðàììó „Ðóññêèé ÿçûê” (2006–2010), óòâåðæäåííóþ Ïîñòàíîâëåíèåì Ïðàâèòåëüñòâà Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè îò 29 äåêàáðÿ 2005 ã. ¹ 833.  íàñòîÿùåå âðåìÿ ïîäãîòîâëåí ïðîåêò Ôåäåðàëüíîé öåëåâîé ïðîãðàììû „Ðóññêèé ÿçûê” (2011–2015). Ñòîèò îòìåòèòü òàêæå, íàïðèìåð, Óêàç Ïðåçèäåíòà Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè Â.Â. Ïóòèíà îò 29 äåêàáðÿ 2006 ã. ¹ 1488 „Î ïðîâåäåíèè ãîäà ðóññêîãî ÿçûêà”. 3) Ó ñëàâÿíñêèõ ÿçûêîâ åñòü ðåñóðñû ê îáúåäèíåíèþ ñîâðåìåííîãî „ñëàâÿíñêîãî ñîîáùåñòâà”. Êàê ñïðàâåäëèâî çàìåòèëà Ì.Ë. Ðåìí¸âà, „â íàñòîÿùåå âðåìÿ ïîäâåðãàåòñÿ èñïûòàíèÿì ñàìà èäåÿ ñëàâÿíñêîé âçàèìíîñòè, ÷òî ñâÿçàíî ñ íåïðîñòûì èñòîðè÷åñêèì ïåðèîäîì â æèçíè ñëàâÿíñêèõ íàðîäîâ. Äîâîëüíî øèðîêîå ðàñïðîñòðàíåíèå ïîëó÷èëà òî÷êà çðåíèÿ î òîì, ÷òî èäåÿ ñëàâÿíñêîé âçàèìíîñòè óñòàðåëà, óòðàòèëà ñâîþ àêòóàëüíîñòü. Îòêàç æå îò íåå ïî ñóòè ÿâëÿåòñÿ îòêàçîì îò èñòîðèè è êóëüòóðû ñâîåãî íàðîäà. Ýòà èäåÿ äîëæíà ïîìîãàòü ðåøåíèþ ïðîáëåì, ñóùåñòâóþùèõ ìåæäó ñëàâÿíñêèìè íàðîäàìè, è ñïîñîáñòâîâàòü òîìó, ÷òîáû ñëàâÿíå îñîçíàëè ñåáÿ ìîùíîé ñèëîé, èãðàþùåé îäíó èç êëþ÷åâûõ ðîëåé â ñîâðåìåííîé Åâðîïå. Ïðè ýòîì îáðàùåíèå ê íåé íè êîèì îáðàçîì íå äîëæíî âîñïðèíèìàòüñÿ êàê ïðèçûâ ê ñëàâÿíñêîìó åäèíåíèþ ñ öåëüþ ïðîòèâîïîñòàâèòü ñåáÿ äðóãèì åâðîïåéñêèì íàðîäàì èëè ðàññìàòðèâàòü íåñëàâÿíñêèå íàðîäû ñ ïîçèöèé ïðåâîñõîäñòâà. Îáðàùåíèå ê ñëàâÿíñêîé îáùíîñòè, ñòðàíèöàì îáùåé ñëàâÿíñêîé èñòîðèè ìîãëî áû ñïîñîáñòâîâàòü ðåøåíèþ ñòîÿùèõ ïåðåä Åâðîïîé ïðîáëåì, áîëüøåìó âçàèìîïîíèìàíèþ ìåæäó íàðîäàìè, â òîì ÷èñëå è óêðåïëåíèþ îòíîøåíèé Ðîññèè ñ äðóãèìè

190

Natalia Yudina

ñëàâÿíñêèìè ãîñóäàðñòâàìè, à òàêæå ñ Åâðîïåéñêèì ñîþçîì, â êîòîðîì óæå ïðîæèâàåò 70 ìèëëèîíîâ ñëàâÿí”21. Òàêèì îáðàçîì, âïîëíå î÷åâèäíî, ÷òî ïåðåä êàæäîé ñîâðåìåííîé ÿçûêîâîé ëè÷íîñòüþ ñòîèò ñëîæíàÿ çàäà÷à „ëèíãâèñòè÷åñêîãî âûáîðà”, ñâÿçàííîãî ñ îòâåòàìè íà „âûçîâû âðåìåíè”, è õî÷åòñÿ íàäåÿòüñÿ, ÷òî ñëàâÿíñêîå ëèíãâèñòè÷åñêîå ñîîáùåñòâî ñäåëàåò ïðàâèëüíûé âûáîð â ñòîðîíó ðàçóìíîãî ñîõðàíåíèÿ íàöèîíàëüíîé ÿçûêîâîé è êóëüòóðíîé èäåíòè÷íîñòè, à òàêæå àäåêâàòíîãî ÿçûêîâîãî âçàèìîâëèÿíèÿ è âçàèìîïîíèìàíèÿ íà ôîíå íîâåéøèõ èííîâàöèîííûõ è ãëîáàëèçàöèîííûõ ïðîöåññîâ XXI âåêà. Streszczenie Niektóre nowe funkcje interakcji w s³owiañskiej wspólnocie jêzykowej w XXI wieku W prezentowanym artykule opisano funkcje spo³eczne jêzyków s³owiañskich we wspó³czesnej sytuacji homogenizacji oraz uniwersalizacji kultury, rozmycia granic kulturowych pod wp³ywem procesów globalizacji. Na materiale wspó³czesnego jêzyka rosyjskiego zosta³y pokazane procesy jêzykowe uwarunkowane dynamik¹ spo³eczeñstwa dzisiejszej Rosji z uwzglêdnieniem sytuacji w innych krajach s³owiañskich. Poruszona zosta³a socjolingwistyczna kwestia „wyboru jêzykowego”.

Summary On some new peculiarities of interaction within the Slavonic linguistic community of the 21st century The present article is devoted to the description of some peculiarities of the Slavonic languages existence within the process of the world homogenization and universalization, “smearing” of national boundaries under the influence of “mental”, territorial, economic, information-communicatory and ethnic globalization. The paper suggests the author’s approach to analyzing the ameliorative and deteriorative extra- and intra-lingual tendencies, as well as marks some ways of preserving the Slavonic languages uniqueness in the context of the “linguistic choice” and the newest innovative and globalization processes of the 21st century.

ÿê äæåðåëî ñèìâîë³êè ðåêëàìè (íà ìàòåð³àë³Acta óêðà¿íñüêèõ ðåêëàìíèõ... UWM w ̳ô Olsztynie Polono-Ruthenica XVII, 2012 191 ISSN 1427-549X

Ewa G³adyœ-Seta Lublin

̳ô ÿê äæåðåëî ñèìâîë³êè ðåêëàìè (íà ìàòåð³àë³ óêðà¿íñüêèõ ðåêëàìíèõ òåêñò³â) Ìåòîþ íèæ÷åíàâåäåíî¿ ñòàòò³ º çä³éñíåííÿ ñåì³îòè÷íî¿ õàðàêòåðèñòèêè ðåêëàìíèõ ñëîãàí³â çà ñèìâîë³êîþ îáðàç³â-àðõåòèï³â òà ³íøèõ ì³ôîëîã³÷íèõ ìîòèâ³â, ÿê³ ñòàíîâëÿòü ³ìïë³öèòíèé çì³ñò ðåêëàìíîãî ïîâ³äîìëåííÿ. Íîâèì ó ñòàòò³ º íå ò³ëüêè áàãàòèé, ñàìîñò³éíî ç³áðàíèé ìàòåð³àë, àëå òàêîæ éîãî êëàñèô³êàö³ÿ. Òðåáà ñêàçàòè, ùî ïðè âñüîìó ð³çíîìàí³òò³ ï³äõîä³â äî âèâ÷åííÿ ðåêëàìè äîñë³äíèêè ÿê â Ïîëüù³, òàê íà Óêðà¿í³ íåäîñòàòíüî óâàãè ïðèä³ëÿþòü ñèìâîë³ö³ òà ì³ôîëîã³÷íèì îáðàçàì ðåêëàìíèõ òåêñò³â. Ëþäèíà ó áàãàòüîõ ñèòóàö³ÿõ êåðóºòüñÿ ïåâíèìè, íàÿâíèìè ó ï³äñâ³äîìîñò³ îáðàçàìè ÷è ñòåðåîòèïàìè. Öåé ôàêò äóæå âäàëî ³ ÷àñòî âèêîðèñòîâóþòü ðåêëàìîäàâö³ ³ ñòâîðþþòü ñëîãàíè, ÿê³ ïîâ’ÿçóþòüñÿ ç â³äîìèìè åòíîêóëüòóðíèìè âàðòîñòÿìè. ̳ô ñòîñóºòüñÿ íå ò³ëüêè àðõà¿÷íîãî ñóñï³ëüñòâà, àëå â³í ïðèñóòí³é òàêîæ ó ñüîãîäí³øí³õ ÷àñàõ, áåðó÷è äo óâàãè âñ³ ò³ äóìêè òà âèñëîâëåííÿ, ÿêèõ ãîëîâíîþ ìåòîþ º ä³ÿííÿ íà ñâ³äîì³ñòü, ñòâîðþâàííÿ ñâîºð³äíèõ îñîáîâèõ çðàçê³â òà çðàçê³â ïîâåä³íêè, ÿê³ àïåëþþòü íå ò³ëüêè äî íàøîãî çíàííÿ, àëå òàêîæ äî çàáîáîí³â òà ñòåðåîòèïíîãî ñïîñîáó äóìàííÿ1. ̳ôîëîã³ÿ – öå âò³ëåíà ä³éñí³ñòü2. Òàêèì ÷èíîì, ì³ô çäàòíèé êåðóâàòè ïîâåä³íêîþ ëþäèíè ïîçà ¿¿ ñâ³äîì³ñòþ ³ ïîâ’ÿçàíèé ç ³íøèì ïîíÿòòÿì, òàêîæ äóæå âàæëèâèì äëÿ ðåêëàìíî¿ ä³ÿëüíîñò³, à çîêðåìà ç àðõåòèïîì – ïðîîáðàçîì, ïåðâ³ñíèì îáðàçîì, ³äåºþ. Öå ïðàäàâí³é âç³ðåöü, ÿêèé ³ñíóº ó ñâ³äîìîñò³ ëþäñòâà ³ ïåðåäàþ÷èñü â³ä ïîêîë³ííÿ äî ïîêîë³ííÿ, ìîòèâóº â÷èíêè ³ 䳿 ëþäèíè3. Îòæå ì³ô, àðõåòèï ÷è ñèìâîë – öå ÿâèùà ïðèòàìàíí³ 1 Ì. G³owiñski, Ò. Kostkiewiczowa, À. Okopieñ-S³awiñska, J. S³awiñski, S³ownik terminów literackich, Wroc³aw 1988, ñ. 288. 2 M. Äìèòðåíêî, Ùî òàêå ñèìâîë?, [â:] O. I. Ïîòàïåíêî, M. K. Äìèòðåíêî, Ã. ². Ïîòàïåíêî òà ³í., Ñëîâíèê ñèìâîë³â, Êè¿â 1997, ñ. 5 (äàëüøå íà ïîçíà÷åííÿ íàçâè ñëîâíèêà âæèâàºòüñÿ ñêîðî÷åííÿ – ÑÑ). 3 Íîâèé äîâ³äíèê. Óêðà¿íñüêà ìîâà. Óêðà¿íñüêà ë³òåðàòóðà, Êè¿â 2004, ñ. 836.

192

Ewa G³adyœ-Seta

ðåêëàìíèì òåêñòàì ³ ñàìå çàâäÿêè íèì ðåêëàìíèé ñëîãàí ìຠïîäâ³éíó ñòðóêòóðó: äåíîòàòèâíå ïîâ³äîìëåííÿ (ñàìå áóêâàëüíå çîáðàæåííÿ) ³ ïîâ³äîìëåííÿ ñèìâîë³÷íå (êîíîòàòèâíå), ùî âèêëèêຠó àäðåñàòà àñîö³àö³¿4. Ñïèðàþ÷èñü íà ïðàö³ Í. Â. Ñëóõàé, â³äíàéäåìî ó ðåêëàìíèõ ãàñëàõ ³ìïë³êàö³¿ (äîäàòêîâèé ñìèñë, íå ïðåäñòàâëåíèé áåçïîñåðåäíüî îäèíèöÿìè òåêñòó, à âèâåäåíèé ç åêñïë³öèòíîãî çì³ñòó îäèíèö³ â ðåçóëüòàò³ éîãî âçàºìî䳿 ç³ çíàííÿì àäðåñàòà)5 ³ ç’ÿñóºìî äæåðåëà ¿õ âèíèêíåííÿ: Ôîíîâîåíöèêëîïåäè÷íà, ó ÿê³é äîì³íóþòü ïîáóòîâ³ ôàêòîðè, ùî åêñïë³êóþòü ñåìàíòèêó äðóæí³õ ñòîñóíê³â. Ïðèêëàäè ö³º¿ ³ìïë³êàö³¿ ìîæíà â³äíàéòè ó ñëîãàíàõ, ùî ðåêëàìóþòü àëêîãîëüí³ íàïî¿: Ó êîëà äðóç³â º ñâ³é öåíòð. Ïðàâèëî ñïðàâæíüî¿ äðóæáè. Ïèâî „Ñëàâóòè÷” – ãîëîâíèé ³ íàéâàæëèâ³øèé åëåìåíò òàêî¿ ö³ííîñò³ ÿê äðóæáà îòîòîæíþºòüñÿ ç ïèâîì, öå âîíî âèçíà÷ຠñïðàâæí³ ïðèÿòåëüñê³ â³äíîñèíè. Ïîáóòîâà ñèìâîë³êà íàÿâíà ³ ó íàñòóïíèõ äâîõ ðåêëàìàõ ïèâà ö³º¿ ñàìî¿ ìàðêè, çîáðàæåíèõ íà á³ëáîðäàõ. Êð³ì ñëîãàíó áà÷èìî íà íèõ òàêîæ îáðàç äîðîãè: „Ðîãàíü”. Ðåìîíò íàñòðîþ ïîðó÷; „Ðîãàíü”. ³äïî÷èíîê áåç çóïèíîê. Äîðîãà ñèìâîë³çóº æèòòºâèé øëÿõ ëþäèíè, ñâîºð³äíå ïàëîìíèöòâî, à òàêîæ ëþäñüêó ïîâåä³íêó6. Ñàì³ çíàºìî, ùî æèòòÿ áóâຠâàæêèì, ñïîâíåíèì æîðñòîêèõ ìîìåíò³â, à âèùåíàâåäåíà ðåêëàìà ìຠïîêàçàòè, ùî öþ æèòòºâó äîðîãó ìîæíà çðîáèòè ïðèºìí³øîþ ³ ëåãøîþ, êóïóþ÷è ïèâî „Ñëàâóòè÷”. Âîíî ìຠçì³íèòè íàø ï³äõ³ä äî æèòòÿ („ðåìîíò íàñòðîþ ïîðó÷”), ³ íàïîâíèòè íàñ åíåð㳺þ ³ ñèëîþ („â³äïî÷èíîê áåç çóïèíîê”). ²ìïë³êàö³þ äðóæí³õ ñòîñóíê³â áà÷èìî òàêîæ ó ðåêëàì³ ³íòåðíåò-çâ’ÿçêó: People net. ß õî÷ó âï³çíàòè ïî ãîëîñó. Âèñîêà ÿê³ñòü çâ’ÿçêó. Çâ’ÿçîê íîâîãî ïîêîë³ííÿ. Áî ëþäè õî÷óòü; ÿê ³ ó ðåêëàì³ ìàðêè Calvina Kleina: Íîâèé àðîìàò âò³ëèâ ó ñîá³ ïðèòÿãàëüíó ñèëó ïîêîë³ííÿ, çäàòíîãî â³ëüíî ñï³ëêóâàòèñü çàâäÿêè âèñîêèì òåõíîëîã³ÿì, ïîêîë³ííÿ, ùî çäàòíå ñï³ëêóâàòèñÿ ç óñ³ì ñâ³òîì íå âèõîäÿ÷è ç áóäèíêó. Àðõåòèïí³ ³ìïë³êàö³¿ ó ðåêëàì³ íàé÷àñò³øå ìàþòü ïîñòàòü åðîòè÷íèõ ï³äòåêñò³â, ÿê îñü ó ñëîãàíàõ æ³íî÷èõ òà ÷îëîâ³÷èõ ïàðôóì³â, ¿õ ñåíñîðíîïåðöåïòèâí³é é ïîçèòèâí³é âíóòð³øíüî åìîö³éí³é ñïðÿìîâàíîñò³: Ñë³äîì çà àðîìàòîì Euphoria ïàðôóìåðíó êîëåêö³þ â³ä Calvin Klein äîïîâíþº çâàáíèé àðîìàò. ³í ñòâîðåíèé äëÿ áåøêåòíî¿ ïðèâàáëèâî¿ æ³íêè, 4 Â. Â. Æîâòÿíñüêà, Ðåêëàìà: ì³ôîëîã³ÿ ñüîãîäåííÿ?, ²íñòèòóò ñîö³àëüíî¿ òà ïîë³òè÷íî¿ ïñèõîëî㳿 ÀÏÍ Óêðà¿íè, [online] . 5 Í. Â. Ñëóõàé, ̳ôîëîã³÷í³ äæåðåëà ïðàãìàòèêîíó òåêñò³â ìàñìåä³à, ѳìôåðîïîëü 2004, ñ. 30. 6 S³ownik symboli i obrazów biblijnych, Poznañ 1989 (åëåêòðîííà âåðñ³ÿ).

̳ô ÿê äæåðåëî ñèìâîë³êè ðåêëàìè (íà ìàòåð³àë³ óêðà¿íñüêèõ ðåêëàìíèõ...

193

ðîìàíòè÷íî¿ ³ îäíî÷àñíî àâàíòþðíî¿. Öÿ æ³íêà ïîâíà åíåð㳿 ³ ïðàãíå çðîáèòè ñâîº æèòòÿ ôàíòà糺þ, ùî çä³éñíèëàñÿ; Ñõ³äí³, ðîçöâ³÷åí³ ïðîõîëîäîþ ïàõîù³, ðåâîëþö³éíî ³ íåîðäèíàðíî âò³ëþþòü ãðó çâàáè, ïîâíó ³íòðèã ³ ñþðïðèç³â; ×óòòºâ³ñòü á³ëîãî ìóñêóñó, òåïëîòà á³ëîãî êåäðà [...] äîäຠàðîìàòîâ³ íåïîâòîðíó ÷óòòºâ³ñòü ³ ñåêñóàëüí³ñòü; Íàòõíåííÿ àðîìàòó – öå æ³íêà – íàñòàâíèöÿ, âèõîâàòåëüêà, êîõàíêà. Ñâîºþ ÷àð³âí³ñòþ âîíà ñïîêóøàº, çàîõî÷óº ³ ïðèâ’ÿçóº. Ñâî¿ì áàæàííÿì âîíà çâîäèòü ÷îëîâ³ê³â ç ðîçóìó, ³ âîíè ïðîñòî íå â ñèëàõ âèñòîÿòè. Ó öèõ ïðèêëàäàõ åðîòè÷íèé êîìïîíåíò ïðåäñòàâëåíèé çà äîïîìîãîþ îáðàçó ñïîêóñëèâî¿, ïðèâàáëèâî¿ æ³íêè. Íàòîì³ñòü íèæ÷å ïîäàíî ñëîãàí, ÿêèé îòîòîæíþº åðîòèêó ç òàºìíè÷èì, çàãàäêîâèì ÷îëîâ³êîì: Íîâèé àðîìàò Davidoff áóâ ñòâîðåíèé äëÿ ÷îëîâ³êà, ùî âîëî䳺 õàðàêòåðîì ³ çà÷àðóâàííÿì, ùî çáåð³ãຠäîñâ³ä ³ çàãàäêó [...]. Íîâèé àðîìàò çì³ã ï³äíÿòè çàâ³ñó íàä òàºìíèöåþ öüîãî ÷îëîâ³êà. Íåçâè÷àéíèé ÷îëîâ³ê ç íåçâè÷àéíèì çàõîïëåííÿì... ̳ôîëîã³÷í³ ³ìïë³êàö³¿ îñîáëèâî âèäíî ó íàçâàõ ïðîäóêò³â ÷è ï³äïðèºìñòâ, âîíè ïðîñòî íàçèâàþòü àíòè÷í³, ì³ôîëîã³÷í³ òà ³ñòîðè÷í³ ïîñòàò³, àáî âèíèêàþòü øëÿõîì àëþ糿 (â³ä ëàò. allusio – æàðò, íàòÿê), òîáòî õóäîæíüî-ñòèë³ñòè÷íîãî ïðèéîìó, íàòÿêó, â³äñèëàííÿ äî ïåâíîãî ñþæåòó, îáðàçó ÷è ³ñòîðè÷íî¿ ïî䳿 ç ðîçðàõóíêó íà åðóäèö³þ ÷èòà÷à, ïîêëèêàíîãî ðîçãàäàòè çàãàäêîâèé çì³ñò7. Þâåë³ðíèé ñàëîí „Êëåîïàòðà”. Êëåîïàòðà – ïîñòàòü àíòè÷íîãî ñâ³òó, îñòàííÿ êîðîëåâà ªãèïòó, äóæå â³äîìà ç îãëÿäó íà ñâîþ ïîì³òíó âðîäó òà ìóäð³ñòü8. Ñàëîí, ÿêèé íîñèòü ³ì’ÿ âèäàòíî¿ ïðåêðàñíî¿ êîðîëåâè, ïîäຠê볺íòàì ïðèõîâàíó ³íôîðìàö³þ – öå åëåãàíòíèé, íà âèñîêîìó ð³âí³ ìàãàçèí, äå ìîæíà çíàéòè âèðîáè, ÿê³ á áóëè äî âïîäîáè íàâ³òü ö³é ºãèïåòñüê³é êîðîëåâ³. Âåñ³ëüíèé ñàëîí „Êóï³äîí”. Îáðàç Êóï³äîíà ó äàâíüîðèìñüê³é ì³ôîëî㳿 ïîçíà÷ຠáîãà êîõàííÿ ó âèãëÿä³ êðèëàòîãî õëîï÷èêà ç ëóêîì ³ ñòð³ëàìè 9 . ²ì’ÿ Êóï³äîíà (â³äïîâ³äíèê äàâíüîãðåöüêîãî Åðîñà) àñîö³þºòüñÿ ç ëþáîâ’þ, à òàê íàçâàíèé âåñ³ëüíèé ñàëîí íàáàãàòî øâèäøå ³ ëåãøå çàïàì’ÿòîâóºòüñÿ, í³æ ìàãàçèí öüîãî âèäó ç ³íøîþ, ìåíø âèøóêàíîþ íàçâîþ. Øîêîëàäêè „Ïðîìåòåé”. Ïðîìåòåé ó äàâíüîãðåöüê³é ì³ôîëî㳿 – öå îäèí ç òèòàí³â, ÿêèé âèêðàâ ó Çåâñà âîãîíü äëÿ ëþäåé. Ñüîãîäí³ öåé îáðàç 7 8 9

˳òåðàòóðíèé ñëîâíèê-äîâ³äíèê, Êè¿â 1997, ñ. 30. Encyklopedia popularna PWN, Warszawa 1982, ñ. 346. Âåëèêèé òëóìà÷íèé ñëîâíèê ñó÷àñíî¿ óêðà¿íñüêî¿ ìîâè, Êè¿â 2004, ñ. 473.

194

Ewa G³adyœ-Seta

ñèìâîë³çóº íåçàëåæíó, â³ëüíó ëþäèíó, ÿêà áàæຠñâîáîäè10. Ìàáóòü ³ ñìàê øîêîëàäêè, íàçâàíî¿ «ïðîìåòåºì» ìຠâèêëèêààòè ó ñïîæèâà÷à ïî÷óòòÿ ñâîáîäè, ðîçêóòîñò³, íåâèìóøåíîñò³. Öóêåðêè „Ôåí³êñ”. Ôåí³êñ ó äåÿêèõ ñòàðîäàâí³õ íàðîä³â (ºãèïòÿí, ô³í³ê³éö³â) ïîçíà÷àâ ÷àð³âíîãî ïòàõà, ÿêèé ïðîæèâøè ê³ëüêà ñîò ðîê³â, ñïàëþâàâ ñåáå, à ïîò³ì âîñêðåñàâ ç ïîïåëó ìîëîäèì. Îáðàç öüîãî ïòàõà ñèìâîë³çóº áåçñìåðòÿ, íåâìèðóù³ñòü, â³äðîäæåííÿ11. Íàçâà âèùåíàâåäåíèõ öóêåðîê ìîæå âêàçóâàòè íà ¿õ³é íåïåðåâåðøåíèé ñìàê, ÿêèé ìåæóº ç ïî÷óòòÿì íåñê³í÷åííîñò³. Åòíîíàö³îíàëüí³ ³ìïë³êàö³¿ (øëþáí³ íîì³íàö³¿,îáðàçè äîìó, êðà¿íè òîùî) íàÿâí³ ó òàêèõ ñëîãàíàõ: ßê³ñòü íàðîäæåíà Óêðà¿íîþ (ðåêëàìà íà òðàíñïîðò³); „Îáîëîíü” – ïèâî Òâ áàòüê³âùèíè; „Óêðà¿íà ç ëþáîâ’þ” (íàçâà øîêîëàäîê); Øëþáíà àãåíö³ÿ „гäíà îñåëÿ”. Ôîíîâî-êóëüòóðîëîã³÷í³ ³ìïë³êàö³¿, ÿê³ ïîâ’ÿçàí³ ç äåÿêèìè òîïîí³ìàìè, íàçâàìè ñòîëèöü, àíòðîïîí³ìàìè, ðåàë³ÿìè ºâðîïåéñüêî¿ ³ ìîëîä³æíî¿ êóëüòóðè, àëþç³ÿìè, ôîëüêëîðíèìè ³ õóäîæí³ìè îáðàçàìè: óñï³øíèìè ïîä³ÿìè ºâðîïåéñüêèõ äåðæàâ: „Òð³óìô Ïàðèæà” (íàçâà øîêîëàäîê); ãåîãðàô³÷íèìè íàçâàìè ð³çíèõ êðà¿í: „Ñòàðèé Æèòîìèð” (øîêîëàäêè), „Ñêàðáè Àð³çîíè” (íàá³ð SPA), „Ñàõàðà-í³÷” (ïå÷èâî); çàêîðäîííèìè ïîñòàòòÿìè: „Íàïîëåîí”, „Öàð Ñàëòàí” (ëàñîù³); ÷óæîìîâíèìè ñëîâàìè, ÿê³ íàãàäóþòü ð³çí³ äåðæàâè: Öóêåðêè „Áåëëèñèìî”, „Êàíêàí äå Ïàð³”, „ÌîëåíÐóæ äå Ïàð³”, „˳äî äå Ïàð³”; ³íîçåìíèìè òàíöÿìè, ìóçèêîþ: „Ôëàìåíêî”, „Âåñåëèé äæàç” (ïå÷èâî). Îñîáëèâî ö³êàâîþ º ñàìà ñèìâîë³êà ðåêëàìíèõ òåêñò³â. Òå, ùî ìè íàçèâàºìî ñèìâîëîì – öå ³ì’ÿ àáî çîáðàæåííÿ, ÿê³ ìîæóòü áóòè â³äîì³ â ïîâñÿêäåííîìó æèòò³, àëå ìàþòü ñïåöèô³÷íå, äîäàòêîâå çíà÷åííÿ, êóëüòóðíî-ì³ôîëîã³÷íó ìàðêîâàí³ñòü. Ñëîâî º ñèìâîë³÷íèì, ÿêùî ìຠíà óâàç³ ùîñü á³ëüøå, í³æ î÷åâèäíå, áåçïîñåðåäíº çíà÷åííÿ12. Òàêèì ÷èíîì, ñèìâîë ìîæå óìîâíî ïîçíà÷àòè ÿêåñü ÿâèùå àáî ïðåäìåò, à ìîæå íèì áóòè ³ õóäîæí³é îáðàç, ÿêèé óìîâíî â³äáèâຠäóìêó, ³äåþ ÷è ïî÷óòòÿ. Ðîçãëÿíåìî àðõåòèïíèé ïåðâ³ñíèé ñèìâîë (ïåðøîáóòòÿ) âîäè. „Âîäà” – öå ïåðåäóñ³ì ñèìâîë ïåðøîìàòåð³¿, ïëîäþ÷îñò³; ïî÷àòêó ³ ê³íöÿ âñüîãî ñóùîãî íà Çåìë³; Ïðàìàòåð³ Ñâ³òó; ñèìâîë î÷èùåííÿ, ÷èñòîòè ³ ñèëè. Çà íàðîäíèì ïîâ³ð’ÿì òî ÷èñòà âîäà ñèìâîë³çóâàëà çäîðîâ’ÿ, ùàñòÿ, â³ðí³ñòü (íà â³äì³íó â³ä êàëàìóòíî¿, ÿêà â³ùóâàëà õâîðîáó, æóðáó, 10 11 12

Ibidem, ñ. 977. Ibidem, ñ. 1318. Ê. Ã. Þíã, Àðõåòèï ³ ñèìâîë, Ìîñêâà 1991, ñ. 25.

̳ô ÿê äæåðåëî ñèìâîë³êè ðåêëàìè (íà ìàòåð³àë³ óêðà¿íñüêèõ ðåêëàìíèõ...

195

ïðèêð³ñòü). À ùîíàéâàæëèâ³øå – âîäà öå ñèìâîë ñèëè ä³â÷èíè ³ æ³íêè – çåìíèõ â³äîáðàæåíü Âîäè-Ïðàìàòåð³, ãîñïîäèí³ Âñåñâ³òó (ÑÑ, ñ. 22). Òî âîäà ìîæå äàâàòè ñèëè, àáî ¿õ çàáèðàòè13. ²íòåðïðåòàö³þ îáãîâîðþâàíîãî íàìè ñèìâîëó çíàéäåìî òàêîæ ó Ñëîâíèêó ñèìâîë³â Â. Êîïàë³íñüêîãî, äå ïðo÷èòàºìî, ùî öå ñèìâîë çì³í; áåçìåæíèõ ìîæëèâîñòåé; äæåðåëîì æèòòÿ; â³äíîâëåííÿ äóõà òà ò³ëà; ìîãóòíîñò³ òà ïë³äíîñò³; o÷èùåííÿ; áëàãîïîëó÷÷ÿ òà íåâèííîñò³; ïðàâäè òà ìóäðîñò³. ¯¿ ñïðèéìàþòü ÿê ïðàìàòåð³þ, îñíîâó âñüîãî. ×èñòà âîäà öå ïðàâäà òà ïîðÿäîê14. Ðîçãëÿíåìî ïðèêëàäè ðåêëàìíèõ ñëîãàí³â, ó ÿêèõ ôóíêö³îíóº îáðàç âîäè: Âîäà ì³íåðàëüíà „Ïåðëèíà çàõîäó” îñíîâà çäîðîâ’ÿ – àâòîð öüîãî êîðîòêîãî ñëîãàíó ñàì ï³äêðåñëèâ âàæëèâ³ñòü ³ íàäçâè÷àéíó ö³íí³ñòü íàïîþ, íàçèâàþ÷è éîãî „ïåðëèíîþ”, òîáòî ÷èìîñü âèíÿòêîâèì, íåïîâòîðíèì ³ çàçíà÷èâ íåîáõ³äí³ñòü ïèòè âîäó, ùîá ìàòè ãàðíå çäîðîâ’ÿ. Òàêèì ÷èíîì, ñèìâîë³êà òåêñòó â³äïîâ³äຠíàâåäåíèì âèùå ì³ðêóâàííÿì: Óñ³ ìè çíàºìî, ùî âîäà æèòòºâî íåîáõ³äíà. Àëå á³ëüø³ñòü ç íàñ íå óñâ³äîìëþþòü óñ³º¿ âàæëèâîñò³, ÿêó âîíà â³ä³ãðຠäëÿ êîæíîãî îðãàíó ³ ôóíêö³îíóâàííÿ âñüîãî îðãàí³çìó â ö³ëîìó. Âîäà íå ò³ëüêè ï³äòðèìóº æèòòÿ. Âîíà çäàòíà ä³éñíî ïîë³ïøèòè íàøå çäîðîâ’ÿ, ô³çè÷íèé ñòàí ³ íàâ³òü çîâí³øíèé âèãëÿä. Îáåð³òü íàéêðàùå äæåðåëî âîäè â ñâ³ò³! Îáðàâøè ñèñòåìó î÷èùåííÿ âîäè eSpring, âè ìîæåòå áóòè âïåâíåí³, ùî âîäà, ÿêó  âàøà ñ³ì’ÿ, ìàêñèìàëüíî ÷èñòà; Âîäà – öå íàéâàæëèâ³øèé ïðîäóêò, áåç ÿêîãî íå ìîæå ôóíêö³îíóâàòè îðãàí³çì ëþäèíè. Ç ñèñòåìîþ î÷èùåííÿ Âîäè eSpring Âè ³ âàøà ñ³ì’ÿ çìîæóòü íàñîëîäèòèñÿ ÷èñòîþ ³ êîðèñíîþ âîäîþ. Âè îòðèìàºòå äóøåâíèé ñïîê³é, òîìó ùî çìîæåòå äîâ³ðèòè òóðáîòó ïðî ÷èñòîòó âîäè íàø³é ñèñòåì³; Planet SPA Mediteranean. Ó ïåðåêëàä³ ç ëàòèíñüêîãî SPA îçíà÷ຠçäîðîâ’ÿ ÷åðåç âîäó. Öå ïðåêðàñíà ìîæëèâ³ñòü ïîçáàâèòèñÿ â³ä ñòðåñó, â³ä÷óòòÿ âòîìè, çíàéòè äóøåâíèé ñïîê³é ³ äóøåâíó ãàðìîí³þ. Ó öèõ òðüîõ òåêñòàõ „âîäà” âèñòóïຠïåðåäóñ³ì ñèìâîëîì çäîðîâ’ÿ, æèòòºâèõ ñèë, ãàðíîãî ñàìîïî÷óòòÿ, âíóòð³øíüî¿ ãàðìîí³¿, à òàêîæ ñèìâîëîì êðàñè. Âîäà º „äæåðåëîì”, òîáòî ïî÷àòêîì âñüîãî, ùî íàéêðàùå â æèòò³. Ïåðøèé ç ðåêëàìîäàâö³â ðåêîìåíäóº íàì ñèñòåìó î÷èùåííÿ, òàêèì ÷èíîì ëèøå ÷èñòà âîäà (çã³äíî ç ³íòåðïðåòàö³ºþ ç³ ñëîâíèêà) ìîæå äàòè ëþäèí³ ùàñòÿ ó âèãëÿä³ ì³öíîãî çäîðîâ’ÿ. Ò³ëüêè çàâäÿêè ÷èñò³é âîä³ âñ³ ìîæóòü áóòè ñïîê³éíèìè ³ âïåâíåíèìè ó öüîìó, ùî âèáðàëè ïðàâèëüíèé 13 14

B. Æàéâîðîíîê, Çíàêè óêðà¿íñüêî¿ åòíîêóëüòóðè. Ñëîâíèê-äîâ³äíèê, Êè¿â 2006, ñ. 107. W. Kopaliñski, S³ownik symboli, Warszawa 2006, ñ. 480–482.

196

Ewa G³adyœ-Seta

æèòòºâèé øëÿõ äëÿ ñåáå ³ ñâî¿õ áëèçüêèõ. Àâòîð ðåêëàìè Planet SPA òàêîæ îñîáëèâî íàãîëîøóº, ùî âîäà º îñíîâíèì êîìïîíåíòîì çäîðîâ’ÿ, ÿêå âèäíî íå ò³ëüêè íàçîâí³ – âîíî äຠïðî ñåáå çíàòè ÷åðåç âíóòð³ø³é ñïîê³é ³ ãàðìîí³þ. ²íøèì êîñìîëîã³÷íèì ñèìâîëîì, íàÿâíèì ó ðåêëàìíèõ çâåðíåííÿõ, º çîðÿ. „Çîðÿ” – ñèìâîë æèâîòâîðíî¿ é ðîäþ÷î¿ ïðèðîäè; ä³â÷èíè-êðàñóí³; íîâîãî ùàñëèâîãî æèòòÿ; â³÷íîñò³. ϒÿòèêóòíà ç³ðêà ïîçíà÷ຠãàðìîí³þ, çäîðîâ’ÿ (ÑÑ, ñ. 43). Ó ïîëüñüêîìó ñëîâíèêó çíàõîäèìî: „ç³ðêà” – öå íåñê³í÷åíí³ñòü, íå äîñÿãíåíèé ³äåàë, óñï³õ òà íàä³ÿ; ÷èñòîòà òà ñâîáîäà15. Ó Ñëîâíèêó ñòåðåîòèï³â òà íàö³îíàëüíèõ ñèìâîë³â16 ïðî÷èòàºìî, ùî çîáðàæåííÿ ç³ðîê çã³äíî ç ºâðîïåéñüêîþ òà ñëîâ’ÿíñüêîþ òðàäèö³ºþ ñèìâîë³çóþòü ÷èñòîòó, êðàñó, ñâîáîäó òà ùàñòÿ. dzðêè öå ïðèêðàñè íåáà òàê, ÿê êâ³òè º ïðèêðàñàìè çåìë³. Âîíè ñóïðîâîäÿòü çàêîõàíèõ.  õðèñòèÿíñüê³é êóëüòóð³ ñèìâîë³êà ç³ðîê ïîºäíàíà ç ³äåºþ Áîãà. Íàòîì³ñòü ñòàðîõðèñòèÿíñüêîìó íàäãðîáãîìó ìèñòåöòâ³ ç³ðêè áóëè ñèìâîëîì â³÷íîãî ùàñòÿ. Ñâ³òëî ç³ðîê öå áîæà ñèëà.  óêðà¿íñüêèõ ðåêëàìíèõ ñëîãàíàõ (çäåá³ëüøîãî ó íàçâàõ òîâàð³â) çóñòð³íåìî íå ò³ëüêè ñàì ³ìåííèê „çîðÿ”, àëå òàêîæ ³íø³ ïîõ³äí³ â³ä íüîãî óòâîðåííÿ ³ ñïîëóêè ñë³â: „çîðåïàä”, „çîðÿíèé”: Çâîëîæóþ÷à ãóáíà ïîìàäà „Çîðåïàä”; Ïóäðà „Çîðÿíèé ïèë”; Ëàê äëÿ í³ãò³â „dzðî÷êà”. Ó öèõ ðåêëàìàõ «ç³ðêà» âèñòóïຠàòðèáóòîì âèíÿòêîâîãî, ïðåêðàñíîãî, íåïîâòîðíîãî ñÿéâà, äæåðåëà ñïðàâæí³õ ç³ðîê íà íåá³. Íàòîì³ñòü ó ñëîãàíàõ: Ïîäàðóé êîõàí³é dzðêó. Ãóðò „Äåñåðò”; Ƴíî÷èé àðîìàò Angel Schlesser Essential äîì³ãñÿ íàéá³ëüøîãî óñï³õó â ë³í³¿ æ³íî÷èõ àðîìàò³â. Íà íåáîêðà¿ éîãî ñëàâè íàðîäæóºòüñÿ ùå îäíà ç³ðêà – Essential for men, òóàëåòíà âîäà, ùî âèðàæຠñóòí³ñòü ñòèëþ ñâîãî òâîðöÿ, ñèìâîë çîð³ îçíà÷ຠùîñü íåäîñÿæíå, óí³êàëüíå ³ âèíÿòêîâå, ùîñü, ùî ìåæóº ç ³äåàëîì. Ò³ëüêè ðåêëàìà äຠìîæëèâ³ñòü ï³çíàòè öåé ³äåàë ³ òîðêíóòèñü éîãî. „Ðàé” ³ ïîõ³äí³ â³ä íüîãî ñëîâà òàêîæ ñòàíîâëÿòü ñèìâîë³êó ðåêëàìíèõ ãàñåë. „Ðàé” ó õðèñòèÿíñòâ³ – öå ñèìâîë ùàñëèâîãî ìàéáóòíüîãî; ìèðíîãî áóòòÿ; ð³âíîâàãè ³ âíóòð³øíüîãî çàäîâîëåííÿ; êðàñèâî¿, áëàãîäàòíî¿ òà áàãàòî¿ çåìë³; íàéâèùî¿ íàñîëîäè. Äëÿ éîãî ïîçíà÷åííÿ ³ñíóº ñèíîí³ì³÷íèé ðÿä: Åäåí, ðàéñüêà ì³ñöåâ³ñòü, ðàéñüê³ êóù³. Ðàé âèñòóïຠòàêîæ ñèìâîëîì áåçòóðáîòíîãî, ñïîê³éíîãî ³cíóâàííÿ, ìèðó ³ çëàãîäè (ÑÑ, ñ. 78).

15 16

Ibidem, ñ. 101. J. Bartmiñski, S³ownik stereotypów i symboli ludowych, Lublin 1996, ñ. 203–209.

̳ô ÿê äæåðåëî ñèìâîë³êè ðåêëàìè (íà ìàòåð³àë³ óêðà¿íñüêèõ ðåêëàìíèõ...

197

Ðîçãëÿíåìî äåòàëüí³øå òàê³ ðåêëàìí³ òåêñòè: Øîêîëàä „Ðàéñüêà íàñîëîäà”; Çâîëîæóþ÷à ãóáíà ïîìàäà „Êîðàëîâèé ðàé”. Íàÿâíèé ó öèõ ñëîãàíàõ ñèìâîë ðàþ âêàçóº, ùî ÿê³ñòü ïðîäóêò³â ïåðåâèùóº „çåìí³” ìîæëèâîñò³. ϳäêðåñëþº íåïåðåâåðøåíèé ñìàê ïðîäóêòó (ïåðøèé ñëîãàí) ³ åôåêòèâí³ñòü òîâàðó, ÷óäîâèé êîë³ð ïîìàäè (äðóãèé ñëîãàí). „Íàäçâè÷àéíèé Ìóëüò³ôðóêò” (ñ³ê) – ³äåàëüíå ïîºäíàííÿ ðàéñüêèõ ïëîä³â. Ó ö³é ðåêëàì³ „ðàéñüêèìè ïëîäàìè” íàçâàíî ôðóêòè, ÿê³ çà òðàäèö³ºþ ðîñëè ó á³áë³éíîìó ðàþ (àíàíàñ, àïåëüñèí, ê³â³ òà ³íø³) ³ ó öåé ñïîñ³á ï³äêðåñëåíî åêçîòè÷í³ñòü, âèøóêàí³ñòü ñìàêó ñîêó; Íîâå ³ì’ÿ âîäè Eden. Âèá³ð ðîêó 2004, 2005, 2007. Âîäà „Ðàéñüêå äæåðåëî”. Ðàé îêðåñëåíî Åäåíîì, à éîãî äæåðåëîì, òîáòî íàéâàæëèâ³øèì êîìïîíåíòîì, öåíòðîì ³ ñåðöåì º âîäà. Íàï³é ï³ä íàçâîþ „ðàéñüêå äæåðåëî” ìຠâêàçóâàòè íà íàòóðàëüí³ñòü ³ âèíÿòêîâ³ âëàñòèâîñò³ ïðîäóêòó. Äóæå ö³êàâîþ º ðåêëàìà öóêåðîê ô³ðìè „Ðîøåí”, ïîäèâèìîñü íà ¿¿ êîìïîçèö³þ: „Ðàéñüêå ìîëîêî”. Ðàéñüêèé ïòàõ – íåâàãîìèé, ñïðÿìîâàíèé ó âèñî÷³íü. Â³í – ñèìâîë ëåãêîñò³ òà íàáëèæåííÿ äî Áîãà. Â³í – „÷èñòèé â³ä íàðîäæåííÿ” é í³÷îãî íå çíຠïðî çåìíó ìàðíîòó, áî ñïîæèâຠëèøå íåáåñíó ðîñó. Ëþäè çàâæäè ìð³ÿëè íàáëèçèòèñÿ äî áîã³â, àáè ñêóøòóâàòè íåçåìí³ áëàãà é íàñîëîäè. Öóêåðêè „Ðàéñüêå ìîëîêî” ç ëåãêîþ íà÷èíêîþ, ïîêðèòîþ í³æíèì øîêîëàäîì – öå ñòðàâà áîã³â, ñòâîðåíà äëÿ ëþäåé. Öÿ ðåêëàìà áåçïîñåðåäíüî ãîâîðèòü ïðî „íåçåìíå” ïîõîäæåííÿ öóêåðîê. Ñòâîðþº ñèìâîë „ðàéñüêîãî ïòàõà”, ÿêèé íå çíຠïðî çåìíå æèòòÿ ³ çäàòåí íàáëèçèòèñÿ äî Áîãà. Öå â³í äຠëþäÿì ìîæëèâ³ñòü ñêîøòóâàòè øìàòî÷îê ðàþ ³ äàðóº ¿ì „ðàéñüêå ìîëîêî” – ñâîºð³äíèé ïîñåðåäíèê ì³æ Çåìëåþ à Íåáîì (ðàé ó öüîìó âèïàäêó îòîòîæíþºòüñÿ ç íåáîì). Ó ðåêëàìíèõ òåêñòàõ ìîæíà ïîì³òèòè íàÿâí³ñòü òàêèõ ì³ôîëîã³÷íî ìàðêîâàíèõ ëåêñåì, ïîçíà÷åíü, ÿê „÷àð³âí³ñòü”, „÷àðè” àáî „÷àðóâàòè”. „×àðè”, çà ñòàðîâèííèìè óÿâëåííÿìè, ïîçíà÷àëè ìàã³÷í³ çàñîáè, çà äîïîìîãîþ ÿêèõ ìîæíà âïëèíóòè íà ëþäèíó é ïðèðîäó, íàòîì³ñòü ó ïåðåíîñíîìó çíà÷åíí³ – öå çîâí³øíÿ ïðèâàáà, ùî ìàíèòü, âèêëèêຠð³çí³ ïî÷óòòÿ17. ßê öå óÿâëÿºòüñÿ ó ðåêëàì³, ïîêàæóòü íàì òàê³ ñëîãàíè: Çàìîâëÿéòå ÷àð³âíèé ñâÿòêîâèé íàá³ð ëèøå çà...; Áðàñëåò „×àð³âíà ìèòü”; Íàá³ð ïðèêðàñ „×àð³âí³ñòü”; Ïàðôóìíà âîäà „Today” – ÷àð³âíèé àðîìàò ïðîñòèé ³ íåñê³í÷åííî ñêëàäíèé, ÿê ñàìà ëþáîâ; ßñêðàâèé, ùî ³ñêðèòüñÿ àðîìàò çà÷àðîâóº ñâ³æîþ ïî÷àòêîâîþ íîòîþ êàâóíà...; Ïðîäóêòè äëÿ 17

Â. Æàéâîðîíîê, op. cit., ñ. 635.

198

Ewa G³adyœ-Seta

äîãëÿäó çà øê³ðîþ òà ìàê³ÿæó, ÿê³ äîïîìîæóòü âàì ñòàòè ÷àð³âíîþ. Ñèìâîë³êà ÷àð³â ó ïîäàíèõ ïðèêëàäàõ ïåðåäຠáóäåííó ïðèâàáëèâ³ñòü ïðîäóêò³â, ÿê³ â çìîç³ âèêëèêàòè íåàáèÿê³ âðàæåííÿ, çàâîëîä³òè ïî÷óòòÿìè ëþäèíè, à íàâ³òü ïåðåíåñòè ¿¿ ó çîâñ³ì ³íøèé, íåðåàëüíèé, ïðåêðàñíèé ñâ³ò: Çàïðîøóºìî â ÷àð³âíèé ñâ³ò êàçêè (³ãðàøêè äëÿ ä³òåé „Avon”); Áëèñê ³ ÷àð³âí³ñòü! Ñì³õ ³ ðàä³ñòü! Ïîäàðóéòå êàçêó ñîá³ ³ ñâî¿ì äðóçÿì (êîñìåòèêà „Artistry”); „×àð³âíèé ñâ³ò” – îôîðìëåííÿ óðî÷èñòîñòåé ïîâ³òðÿíèìè êóëüêàìè (ô³ðìà ùî îðãàí³çóº âåñ³ëëÿ). Ç „÷àðàìè” òåìàòè÷íî ïîâ’ÿçàíå º ïîíÿòòÿ ìà㳿 ³ âîíî òàêîæ ôóíêö³îíóº ÿê ñèìâîë ó äåÿêèõ ñëîãàíàõ. „Ìàã³ÿ” – öå ñóêóïí³ñòü ä³é ³ ñë³â, ÿê³, çà íàðîäíèì óÿâëåííÿì, ìàþòü ÷óäîä³éíó ñèëó. À ó ñèìâîë³÷íîìó, ïåðåíîñíîìó ðîçóì³íí³ ìàã³ÿ ïîçíà÷ຠùîñü çàãàäêîâå. Ïðèêìåòíèê „ìàã³÷íèé” ñèìâîë³çóº ùîñü ñèëüíå, íàäçâè÷àéíå, íåïåðåáîðíå, ÷àð³âíå, íàä³ëåíå ÷óäîä³éíèìè âëàñòèâîñòÿìè 18 . Ó ðåêëàìíèõ òåêñòàõ ìàã³ÿ ñèìâîë³çóº ïåðø çà âñå ùîñü íåçâè÷àéíå, íåïåðåñ³÷íå ³ ïðåêðàñíå. Ðåêëàìíèé ïðîäóêò öå íåìîâ ìàã³÷íà ôîðìóëà, çà äîïîìîãîþ ÿêî¿ ìîæíà ä³ÿòè íà îòî÷åííÿ, âïëèâàòè íà âèá³ð ñìàêó ïðè êóï³âë³ ïðîäóêò³â, êðåì³â, çâîëîæóþ÷èõ çàñîá³â, âèêëèêàòè ó àäðåñàòà ïîçèòèâí³ åìîö³¿: ϳçíàé ìàã³þ [...] íàéí³æí³øîãî áàëüçàìó; ϳçíàé ìàã³þ... ñïðàâæíüîãî êîëüîðó; Ïîãîâîðèìî... ïðî ìàã³þ ïîãëÿäó. „Avon” ïðåäñòàâëÿº íîâó òóø „Âðàæàþ÷èé åôåêò”; Ñîëîäêóâàòèé ïðèñìàê âàí³ë³ ñòâîðþº ëåãêèé íàë³ò ïóñòîù³â ³ êîêåòóâàííÿ, à ìàã³ÿ ëàäàíó çàêóòóº àðîìàò ïîâîëîêîþ òàºìíè÷îñò³ ³ çàãàäêîâîñò³. Ñèìâîë³êà êâ³ò³â, ÿêà ÷àñòî ïîÿâëÿºòüñÿ ó ðåêëàìàõ (çäåá³ëüøîãî ñèìâîë³êà òðîÿíäè, áóçêó, îðõ³äå¿): „Kâ³òè” – ñèìâîë³çóþòü ì³ñòè÷íèé öåíòð, ëîã³êó òà ñèìåòð³þ; òàºìíèöþ, àëå òàêîæ: íåâèíí³ñòü òà ÷èñòîòó; ïðèâàáëèâ³ñòü; ãàðìîí³þ, êðàñó òà ùàñòÿ19. Êâ³òè öå ñèìâîë æ³íî÷î¿ êðàñè20. Ó äàâí³ ÷àñè êâ³òè ìàëè ðèòóàëüíó çíà÷èì³ñòü, ùî çàðàç çãàäóºòüñÿ â îáðÿäàõ (âåñ³ëëÿ, õðåñòèíè). Ó ïðàêòèö³ ðèòóàëüíîãî âèêîðèñòàííÿ êâ³ò³â çíàõîäèìî ñë³äè â³ðóâàíü, ïîâ’ÿçàíèõ ç êóëüòîì Âåëèêî¿ áîãèí³ – óîñîáëåííÿì æèòòÿ, ñìåðò³ ³ ïëîäþ÷îñò³. Âàãîìå ñèìâîë³÷íå çíà÷åííÿ ìàëè âàñèëüêè, ìàê, ðóì’ÿòà, ìàëüâà, êîíâàë³ÿ, áóçîê, ï³âîí³¿. Êâ³òè ìàëè áåðåãòè ëþäåé, çàõèùàòè â³ä çëèõ ñèë, «âðîê³â». Äåÿê³ êâ³òè (íàïðèêëàä êàëèíà) ââàæàëèñÿ ñèìâîëîì ëþáîâ³, ùàñòÿ, êðàñè, áàãàòñòâà, çäîðîâ’ÿ, çâ’ÿçêó ç ïîòîéá³÷íèì æèòòÿì. Êîëüîðè êâ³ò³â òàêîæ âàæëèâ³ – ïîºäíàííÿ ÷åðâîíîãî 18 19 20

Ibidem, ñ. 348. W. Kopaliñski, op. cit., ñ. 181. S³ownik symboli, Kraków 2007, ñ. 167.

̳ô ÿê äæåðåëî ñèìâîë³êè ðåêëàìè (íà ìàòåð³àë³ óêðà¿íñüêèõ ðåêëàìíèõ...

199

òà áëàêèòíîãî ñèìâîë³çóº â³ðí³ñòü ³ êîõàííÿ, æîâòèé êîë³ð îçíà÷ຠíåâ³ðí³ñòü, à ó ïîºäíàíí³ ç ÷åðâîíèì – íàãîðîäó ³ ïîâàãó. Çåëåí³ êîëüîðè îçíà÷àþòü ìóäð³ñòü, îáåðåæí³ñòü (ÑÑ, ñ. 49). Áóçîê, îñîáëèâî á³ëèé, ñèìâîë³çóº ñêðîìí³ñòü21, à òðîÿíäà – íåáåñíó äîñêîíàë³ñòü òà çåìí³ ïðèñòðàñò³; êðàñó; öíîòëèâ³ñòü, à â õðèñòèÿíñòâ³ – ðàé. Ó Äðåâí³é Ãðåö³¿ òà Ðèì³ òðîÿäó ââàæàëè åìáëåìîþ âåñíè, ïîâíî¿ æèòòºâî¿ êðàñè, êîõàííÿ, ñèìâîëîì çàêîõàíîñò³, à òàêîæ ðàäîù³â, ðîçêîø³, âèòîí÷åíîñò³ (ÑÑ, ñ. 98). Ïîäèâèìîñü íà ñëîãàíè ç íàÿâí³ñòþ ñèìâîëó êâ³ò³â: Ñòóä³ÿ êâ³òêîâîãî äèçàéíó „Âàëüñ êâ³ò³â” – âåñ³ëüíà ôëîðèñòèêà; Íàá³ð ïðèêðàñ (êîëüº òà ñåðåæêè) „Îðõ³äåÿ”; Êîëüº „×àð³âíà òðîÿíäà”; Íàá³ð ïðèêðàñ „Òðîÿíäîâà ïåëþñòêà”; Ò³í³ äëÿ ïîâ³ê „Áóçêîâèé òóìàí”; Áëèñê äëÿ ãóá „×àéíà òðîÿíäà”; Ñë³äîì çà íåïîâòîðíî ÷óòòºâîþ ïàðôóìîâàíîþ âîäîþ Ferre, ìè çàíóðþºìîñÿ ó ñâ³æ³ñòü Ferre Rose – íîâèé ÿñêðàâèé àðîìàò, ïðèñâÿ÷åíèé ñâ³òîâ³ êâ³ò³â. ³í ïðîáóäæóº åëåãàíòí³ñòü ³ ãðàö³îçí³ñòü – íåâ³ä’ºìí³ ñêëàäîâ³ ³ñòèííî¿ æ³íî÷íîñò³; Íàä äèçàéíîì ôëàêîíà (ïàðôóì³â) ïðàöþâàâ ñàì Êëÿéí. Ïëÿøå÷êà ÿâëÿº ñîáîþ ñòèë³çàö³þ ï³ä ãîòîâèé ðîçïóñòèòèñÿ áóòîí îðõ³äå¿ (ïëÿøêà ñèìâîë³çóº êâ³ò); Âàøà ÷óòòºâ³ñòü ðîçïóñêàºòüñÿ ÿê áóòîí òðîÿíäè ï³ä 䳺þ Ìàíãî Äåë³ð³óì. Âèêîðèñòàííÿ íàçâ êâ³ò³â, îñîáëèâî ó ðåêëàì³ æ³íî÷î¿ êîñìåòèêè, âèêëèêຠó ïîêóïöÿ ïî÷óòòÿ í³æíîñò³ òà âðàçëèâ³ñòü íà êðàñó ³ ï³äêðåñëþº, ÿêîþ âåëèêîþ ñèëîþ âîëîä³þòü êâ³òè: Ìàíãî Äåë³ð³óì – öå áîæåñòâåííèé êâ³òêîâèé åë³êñèð, ùî îõîïëþº Âàñ ã³ïíîòè÷íîþ ñèëîþ çâàáíèõ êâ³ò³â ³ êðóæëÿº ó âèð³ ïî÷óòò³â. Ìàíãî Äåë³ð³óì áóâ ñòâîðåíèé íà îñíîâ³ ñèëè êâ³ò³â: áàãàòñâî ôàðá ³ àðîìàò³â, ÷èñëåíí³ñòü ôîðì ³ ðîçì³ð³â. Âàøà ÷óòòºâ³ñòü ðîçïóñêàºòüñÿ, ÿê áóòîí òðîÿíäè ï³ä 䳺þ Ìàíãî Äåë³ð³óì. Çîñåðåäèìî íàøó óâàãó íà îáðàçàõ âíóòð³øí³õ ñîìàòèçì³â – äóø³ òà ñåðö³. Äóøà – çà ðåë³ã³éíèìè óÿâëåííÿìè, áåçñìåðòíà, íåìàòåð³àëüíà îñíîâà â ëþäèí³, ùî ñòàíîâèòü ñóòí³ñòü ¿¿ æèòòÿ. Âîíà ïîâ’ÿçàíà ç äóõîì – çà ì³ôîëîã³÷íèìè óÿâëåííÿìè íàäïðèðîäíîþ ³ñòîòîþ, ùî áåðå ó÷àñòü ó æèòò³ ïðèðîäè ³ ëþäèíè. Äóõ º ïîñåðåäíèêîì ì³æ äóøåþ ³ ò³ëîì; ñâ³äîì³ñòü äóø³ çàðîäæóºòüñÿ â áîðîòüá³ äóõó ç ò³ëîì22. Ó ðåêëàìíèõ ñëîãàíàõ îáðàçè äóø³ òà äóõà ñèìâîë³çóþòü ïåðø çà âñå âíóòð³øíþ ãàðìîí³þ, ÿêî¿ ëþäèíà ìîæå äîñÿãòè êîðèñòóþ÷èñü äàíèì òîâàðîì: SPA – öå ïðåêðàñíà ìîæëèâ³ñòü ïîçáàâèòèñÿ â³ä ñòðåñó, â³ä÷óòòÿ âòîìè, çíàéòè äóøåâíèé ñïîê³é ³ âíóòð³øíþ ãàðìîí³þ; 21 22

B. Æàéâîðîíîê, op. cit., ñ. 58. Ibidem, ñ. 208–209.

Ewa G³adyœ-Seta

200

Êîñìåòèêà Elemis äîçâîëèòü äîâåñòè äî äîñêîíàëîñò³ ñòàí âàøî¿ øê³ðè òà äóø³. Ñèìâîë äóø³ (äóõà) ìîæå òàêîæ ïîçíà÷àòè çá³ð âèíÿòêîâèõ, ñïåöèô³÷íèõ ðèñ ïðèòàìàííèõ ðåêëàìîâàíîìó ïðîäóêòîâ³: Givenchy – ôðàíöóçüêèé ñòèëü, åëåãàíòíèé øèê, ñïîíòàíí³ñòü ³ ³ñòèííî àðèñòîêðàòè÷íà äóøà. Ïåð³ Åëë³ñ â³äïîâ³äຠñó÷àñíîìó áåçïîñåðåäíüîìó äóõîâ³ Àìåðèêè, ùî ïåðåïë³òàºòüñÿ ç ³íäèâ³äóàëüíèì ñòèëåì. Ñåðöå – öå òàêîæ ñèìâîë, ÿêèì êîðèñòóþòüñÿ ðåêëàìîäàâö³. Ñëîâíèê ñèìâîë³â òàê ïîÿñíþº éîãî çíà÷åííÿ: „ñåðöå” – ñèìâîë Öåíòðó; Áîãà; æèòòÿ; ðîçóìó; ëþáîâ³ (ÑÑ, ñ. 84). Íà äóìêó ñòàðîäàâí³õ â÷åíèõ ³ñíóþòü òðè öåíòðè ëþäñüêîãî ò³ëà (ìîçîê, ñåðöå, ñòàòåâ³ îðãàíè), ç ÿêèõ ñåðöå º íàéâàæëèâ³øèì. Çà òðàäèö³éíèìè óÿâëåííÿìè, ì³ñöåì ïåðåáóâàííÿ ðîçóìó áóëî ñåðöå, à ìîçîê ñëóãóâàâ ëèøå éîãî çàñîáîì. Îòæå, ñåðöå ñèìâîë³çóâàëî „öåíòðàëüíó” Ìóäð³ñòü. Ïàëàþ÷å ñåðöå îçíà÷àëî öåíòð ìàêðîêîñìîñó òà ì³êðîêîñìîñó. Äëÿ àëõ³ì³ê³â ñåðöå óîñîáëþâàëî ñîíöå âñåðåäèí³ ëþäèíè. Ñåðöå ñèìâîë³÷íî îçíà÷ຠòàêîæ ëþáîâ ÿê öåíòð ñâ³òëà ³ ùàñòÿ. Âàæëèâèì º ôàêò, ùî äëÿ óêðà¿íö³â ñåðöå – öå ïåðø çà âñå ëþáîâ, ëàã³äí³ñòü, ñï³â÷óòòÿ, ðàä³ñòü, ùàñòÿ. Õàðàêòåðíèì äëÿ ðåêëàì ïàðôóì³â º òå, ùî öåíòð àðîìàòó, éîãî îñíîâó íàçèâàþòü „ñåðöåì”. Òàêèé ìîâíèé çàñ³á ï³äêðåñëþº âèíÿòêîâ³ñòü çàïàõó: Ñåðöå àðîìàòó ïîëîíèòü â îá³éìè äèíàì³÷íîãî çàïàõó ïðÿíîñòåé ²í䳿 – êìèíó, êóðêóìè – ó ºäíàíí³ ç³ ñâ³æèì àêöåíòîì á³ëîãî êåäðà (Davidoff); Àïåòè÷í³, õîëîäí³ íîòè ñåðöÿ: êîêòåéëü ³ç åêçîòè÷íèõ ôðóêò³â, ëàòàòòÿ ³ í³æíà ôðåç³ÿ; Ó ñåðö³ æèâëþùà õðóñòêà ñìîðîäèíà [...] öåé ÷àð³âíèé êîíòðàñò [...] âèõîäèòü íà ïåðøèé ïëàí; Íîòà „ñåðöÿ”: êâ³òè îðõ³äå¿, ëîòîñà, ðîæåâà ï³âîí³ÿ (Calvin Klein); „Ñåðöå” ðîçêðèâàºòüñÿ àðîìàòàìè êâ³òêè ëîòîñà...; Îï’ÿíÿþ÷å ñåðöå àðîìàòó... Áóâàº, ùî „ñåðöå” âèñòóïຠó ðåêëàìàõ óì³ñòèùåì ùèðèõ, ãëèáîêèõ ïî÷óòò³â: ³ä ñåðöÿ äî ñåðöÿ – êîíöåðí Ðîøåí. Ðåêëàìîâàíà ô³ðìà íàìàãàºòüñÿ ï³äêðåñëèòè ñâîþ íåïîâòîð³ñòü òâåðäæåííÿì, ùî ¿¿ âèðîáè ïîòðàïëÿþòü ó ëþäñüê³ ñåðöÿ – òîáòî ó öåíòð, íàéâàæëèâ³øèé îñåðåäîê âíóòð³øíüîãî æèòòÿ. dz ñëîâîì „ñåðöå” áåç ñóìí³â³â àñîö³þºòüñÿ ïîíÿòòÿ ëþáîâ³ – âîíî òàêîæ âèñòóïຠñèìâîëîì ó ðåêëàìíèõ òåêñòàõ. Êîõàííÿ ó ðåêëàì³ ìຠçâè÷àéíî ³íøèé âèì³ð í³æ òå, ÿêå çíà÷åííÿ âîíî ìຠâ ïîå糿, ôîëüêëîð³ ÷è õî÷à á ó ùîäåííîìó æèòò³. Ëþáî⠖ öå ïî÷óòòÿ ãëèáîêî¿ ñåðäå÷íî¿ ïðèõèëüíîñò³ äî äðóãî¿ îñîáè23 ³ ìຠð³çí³ çàñîáè âèðàæåííÿ (ïåñòëèâ³ 23

B. Æàéâîðîíîê, op. cit., ñ. 311.

̳ô ÿê äæåðåëî ñèìâîë³êè ðåêëàìè (íà ìàòåð³àë³ óêðà¿íñüêèõ ðåêëàìíèõ...

201

ñëîâà, ïîð³âíÿííÿ ÷è ³íø³ ñëîâà-ñèìâîëè). Ó ðåêëàìíèõ òåêñòàõ ëþáîâ ñèìâîë³çóº í³æí³, ãëèáîê³ ³ ñèëüí³ ïî÷óòòÿ, ÿê³ ìàþòü âèíèêíóòè ó ëþäèíè, àëå ò³ëüêè ó çâ’ÿçêó ç êóï³âëåþ ïðîäóêòó. Ïî÷óòòÿ òàê³, à íàâ³òü ïðèñòðàñò³, íå º ñïðÿìîâàí³ íà êîíêðåòíó îñîáó. Âîíè ³ñíóþòü ÿê ñâîºð³äí³ àñîö³àö³¿, ìîæíà ó öüîìó ïåðåñâ³ä÷èòèñü, êóïóþ÷è ïåâíèé òîâàð. Òàêà ëþáîâ ðåêëàìíèõ ñëîãàí³â íåð³äêî ïîâ’ÿçóºòüñÿ ³ç ñåêñóàëüíèìè ïî÷óòòÿìè ³ âðàæåííÿìè ñóᒺêòà: Ïàðôóìíà âîäà Always. ²ñòîð³ÿ ëþáîâ³... ñüîãîäí³, çàâòðà, íàçàâæäè. Îäèí ðàç ïðîáóäèâøèñü ó ñåðöå, ëþáîâ çàëèøàºòüñÿ ç íàìè íàçàâæäè. Ëþáîâ äàðóº íàì íåñê³í÷åíí³ ñèëè, ùîá ï³êëóâàòèñÿ ³ áåðåãòè òèõ, êîãî ìè ëþáèìî. Ëþáîâ íàïðàâëÿº íàø³ â÷èíêè, íàäຠñåíñ æèòòÿ ³ îñîáëèâî ãîñòðîòó êîæí³é ìèò³. Àäæå ëþáèòè – çíà÷èòü æèòè (ëþáîâ ÿê ñèìâîë ñåíñó æèòòÿ, ãàðìîí³¿ ³ ñïîêîþ çâ’ÿçàíèõ ç íàéáëèæ÷èìè ëþäüìè); Ïàôóìíà âîäà Today – àðîìàò íåñê³í÷åííî ñêëàäíèé, ÿê ñàìà ëþáîâ. Òàºìíè÷èé âñåñâ³ò ëþáîâ³ çóñòð³÷ຠïðoìåíèñòèìè íîòàìè ôðå糿 [...]. Ïîòîêè ëþáîâ³ é ñâ³òëà íåñóòü ³ç ñîáîþ í³æí³ñòü êâ³òêè Ðàéñüêîãî ïòàõà, òåïëî òðîï³÷íîãî ã³á³ñêóñà (ëþáî⠖ ñèìâîë òàºìíè÷î¿ ñèëè, íîâèõ, íåçíàíèõ äîòåïåð â³ä÷óòò³â); Ïàðôóìíà âîäà „Tomorrow”. ²ñòîð³ÿ ëþáîâ³... Ëåäü ïîêèíóâøè ïðîçîð³ ñò³íè ôëàêîíà, àðîìàò ðîçêðèâຠòåïë³ ³ ïî÷óòòºâ³ îá³éìè, âèòêàí³ ç ïîäèõó çàïàøíîãî ïåðñèêà, æàãó÷îãî çàêëèêó ïà÷óëè ç ëåãêîþ ñåêñóàëüíîþ íîòêîþ ãîñòðîãî ïåðöþ. Âñÿ ñèëà ëþáîâ³ çâó÷èòü í³æí³ñòþ ³íäèéñüêîãî æàñìèíó ³ çà÷àðóâàííÿì àôðèêàíñüêî¿ ô³àëêè (ëþáîâ ìຠñåêñóàëüíèé âèì³ð); Nina Ricci ïðåäñòàâëÿº íîâèé æ³íî÷èé àðîìàò „Love in Paris”. Ïîáà÷èâøè Ïàðèæ, õî÷åòüñÿ æèòè ïîâíèì æèòòÿì, ëåãêî ³ êðàñèâî â î÷³êóâàíí³ ñàìîãî ïðåêðàñíîãî ÷óäà – ëþáîâ³; Ïðèéì³òü ó ïîäàðóíîê ÷óäîâèé êâ³òêîâèé áóêåò ³ ëþáîâ ââ³éäå ó Âàøå æèòòÿ, ùîá çàëèøèòèñÿ â íüîìó íàçàâæäè! Îáðàç Ëþáîâ³ ç’ÿâëÿºòüñÿ ³ ó íàçâàõ ëàñîù³â, âèñòóïàþ÷è ñèìâîëîì íàñîëîäè: Øîêîëàäêè: „Óêðà¿íà ç Ëþáîâ’þ”, „Ëþáîâ³, Óäà÷³, Áàãàòñòâà”, „Ç ëþáîâ’þ”. Íå ìîæíà çàëèøèòè ïîçà óâàãîþ òàêèé âàæëèâèé ôàêò: ðåêëàìíèé äèñêóðñ ñòâîðþº íîâèé îáðàç ³ ñèìâîë æ³íêè. Ùîá ïåðåêîíàòèñÿ ó öüîìó, âïåðøå äåòàëüí³øå ïðèäèâèìîñÿ äî òðàäèö³éíèõ ìîäåëåé æ³íêè. Ñïîêîíâ³êó â îáîâ’ÿçîê óêðà¿íñüêî¿ æ³íêè âõîäèâ ä³ì, îñåëÿ, ðîäèííå âîãíèùå, âèõîâàííÿ ä³òåé; â ñïîñòåðåæåííÿõ ³íîçåìö³â ï³äêðåñëþºòüñÿ ÷åñí³ñòü óêðà¿íñüêèõ æ³íîê; ñòàíîâèùå æ³íêè â ñóñï³ëüñòâ³ áóëî âèñîêå ³ øàíîâàíå; ñóâîðî çàñóäæóâàëàñÿ ëåãêîâàæíà ïîâåä³íêà; â íàðîä³ íå êîðèñòóâàëèñÿ ïîâàãîþ çë³, çàçäð³ñí³ æ³íêè 24 . „Ƴíêà” – ñèìâîë 24

Ibidem, ñ. 222.

202

Ewa G³adyœ-Seta

ï³äñâ³äîìîñò³; ð³çíîìàí³òíîñò³; ÷èñòîòè; ëþáîâ³; êðàñè; ìîðàëüíîñò³ òà íåâèííîñò³25. Ðåêëàìí³ òåêñòè, îñîáëèâî ò³, ÿê³ ðåêîìåíäóþòü æ³íî÷ó êîñìåòèêó òà ïàðôóìè, ñòâîðþþòü íîâèé ñèìâîë æ³íêè – â³ëüíî¿, ñó÷àñíî¿ ìåøêàíêè âåëèêîãî ì³ñòà, ÿêà íå ïðèõîâóº ñâ ñåêñóàëüíîñò³, º ïðèâàáëèâîþ ³ ëþáèòü êîíòðîëþâàòè ÷îëîâ³êà, âëàäàðþâàòè íàä íèì: Ìàíãî Äåë³ð³óì ñòâîðåíèé äëÿ äàì, ùî õî÷óòü ï³çíàòè ñâ³é âíóòð³øí³é ñâ³ò ³ ðîçêðèòè éîãî ³íøèì. Âîíà ÷óòòåâà ³ óïåâíåíà ó ñâî¿é ïðèâàáëèâîñò³. Âîíà â³äêðèòà, ëþáèòü íåñïîä³âàíêè ³ äîñèòü ñì³ëèâà äëÿ ï³çíàííÿ âñüîãî íîâîãî, Âîíà æ³íî÷íà, áåøêåòíà ³ ñåêñóàëüíà. Ó í³é º âîãíèê... ùî çàõîïëþº, ðàïòîâèé ³ çàãàäêîâèé... ïðÿìî ÿê áóòîí ðîçê³øíî¿ êâ³òêè, ùî îò-îò ðîçïóñòèòèñÿ! Öåé ïðîäóêò – ïîäàðóíîê ìîëîäèì ãîðîäÿíêàì, ùî õî÷óòü çáåðåãòè ñâ³é ñòèëü ó áóäü-ÿê³é ñèòóàö³¿; Íîâèé ÷óòòºâèé àðîìàò „Ange ou Demon” (Àíãåë àáî Äåìîí) â³ä Givenchy ïîáóäîâàíèé íà â³÷íîìó êîíòðàñò³ ñâ³òëà ³ ò³í³, äîáðà ³ çëà, áåçâèííîñò³ ³ ïîðîêó, â³í âò³ëþº ñîáîþ çàïàõ æ³íêè-ìð³¿, çàãàäêîâî¿ ³ íåçáàãíåííî¿. Òàêèé íîâèé îáðàç æ³íêè â³ä Givenchy: ðîìàíòè÷íà ñïîêóñíèöÿ, çàïàëüíà, áåçòóðáîòíà ³ ÷àð³âíà. Âàðòî çàóâàæèòè, ùî öÿ ðåêëàìà äîäàòêîâî ïîáóäîâàíà íà îñíîâ³ êîíòðàñòó: çëà ³ äîáðà, ñâ³òëà ³ ò³í³, ðîìàíòè÷íîñò³ ³ çàïàëüíîñò³, ³ âò³ëþº ó æèòòÿ òàêó æ æ³íêó – ñêëàäíó ³ ïîâíó ñóïåðå÷íîñòåé: Àðîìàò â³ä Nina Ricci. Ñó÷àñíà êàçêà. Äëÿ óñ³õ ìîëîäèõ æ³íîê, ùî øóêàþòü ïîäèâ ³ ôàíòàç³þ... ó êðà¿í³ ÷óäåñ, äå ì𳿠ïðèêðàøàþòü ä³éñí³ñòü – îá³öÿíêà çà÷àðóâàííÿ ³ çâàáíî¿ æ³íî÷îñò³; Àðîìàò, ùî ïåðåäຠïðèðîäíó êðàñó îãîëåíîãî ò³ëà (Nina Ricci) – ï³äêðåñëåíà ñåêñóàëüí³ñòü æ³íêè; Áóòè ïðèâàáëèâîþ ³ ÷óäîâî âèãëÿäàòè õî÷å êîæíà æ³íêà. ² í³õòî íå ìîæå ¿é ó öüîìó â³äìîâèòè... (Nina Ricci). Òðàïëÿºòüñÿ, ùî ðåêëàìîäàâö³ äëÿ ï³äñèëåííÿ åôåêòó îáðàçó æ³íêè, ÿêèé ñòâîðþþòü, âèêîðèñòîâóþòü ó ñëîãàíàõ äåìîí³÷í³ îáðàçè: äèÿâîëà ³ â³äüìó, ÿê³ º îäíèì ³ç íàéÿñêðàâ³øèõ ïåðñîíàæ³â óêðà¿íñüêî¿ äåìîíîëî㳿. ³äüìà ñèìâîë³çóº ïåðåäóñ³ì àáñòðàêòíå çëî.  ¿¿ îáðàç³ çëèëèñÿ ïî÷àòêè äîáðà ³ çëà. Ó ñó÷àñíîìó æèòò³ óêðà¿íö³â â³äüìà ìîæå áóòè ñèìâîëîì ëþäèíè, ÿêà áàãàòî çíຠ³ ìîæå âïëèâàòè íà õ³ä ïîä³é. Ðåêëàìà äîáàâëÿº ùå îäíå çíà÷åííÿ: â³äüìà ÿê ñèìâîë ñó÷àñíî¿, ìîëîäî¿ æ³íêè, ÿêà ñâîºþ ïðèâàáëèâ³ñòþ ïàíóº íàä îòî÷åííÿì ³ ïðèòÿãóº ÷îëîâ³ê³â, çâàáëþº ¿õ (ÑÑ, ñ. 30): Ç ëåãêî¿ ðóêè äèçàéíåð³â ³ ïàðôóìåð³â áóäèíêó Dior ó ìîäó ââ³éøëà „×èñòà îòðóòà” (Pure Poison)! Âîíè ñòâîðèëè íîâèé ïàðôóì, öåé àðîìàò çðîáèòü âàñ ìàéæå â³äüìîþ, çäàòíîþ ÷àðóâàòè áóäü-êîãî, é äîñêîíàëî âîëîä³òè 25

S³ownik symboli, Kraków 2007, ñ. 143.

̳ô ÿê äæåðåëî ñèìâîë³êè ðåêëàìè (íà ìàòåð³àë³ óêðà¿íñüêèõ ðåêëàìíèõ...

203

ìèñòåöòâîì æèòè. Ìàíäàðèíè... âàí³ëü... àðàáñüêèé æàñìèí... – âî³ñòèíó äèÿâîëüñüêå ³ ïî-äèÿâîëüñüêîìó ðîçê³øíå ñïîëó÷åííÿ! Ïîðÿä ³ç ñèìâîëîì „ãîñòð æ³íêè-ñïîêóñíèö³ ðåêëàìí³ òåêñòè çâåðòàþòüñÿ ³ äî òåíä³òíî¿, âðàçëèâî¿ ïðèðîäè ïðåäñòàâíèöü ö³º¿ ñòàò³: „Portfolio Elite Woman” – âåëèêèé àðîìàò ìàéáóòíüîãî. Óîñîáëþº ì’ÿê³ñòü, í³æí³ñòü, æ³íî÷í³ñòü, ÷óòëèâ³ñòü ³ áàæàííÿ, ò³ñíî ïåðåïë³òàþ÷èñü ç åëåãàíòí³ñòþ ìîäè ³ ðîçêîø³. Ò³ëüêè ÷óòòºâà íàòóðà ä³éñíî¿ æ³íêè çäàòíà îö³íèòè éîãî ïîñïðàâæíüîìó; Âèòâ³ð Ôðàíöóà Êàðîíà – „Echo Woman” àñîö³þºòüñÿ ç îáðàçîì ùèðî¿, â³äêðèòî¿ ñó÷àñíî¿ æ³íêè. Âîíà æèâå â ãàðìîí³¿ ç ñîáîþ ³ íàâêîëèøí³ì ñâ³òîì; Íîâèé àðîìàò „Gucci by Gucci” ïîâåðòຠíàñ äî âèòîê³â ñâî¿õ òðàäèö³é ³ â³äòâîðþº â ïàì’ÿò³ îáðàç â³÷íî¿ êðàñè, ÿêà ³ñíóº ïîçà ÷àñîì. Àðîìàò-ïðèñâÿ÷åííÿ äèíàì³÷í³é ³ ñó÷àñí³é æ³íö³, ÿêà ïîºäíóº â ñîá³ ÷óòòºâ³ñòü ³ ñèëó, ÷åñòîëþáñòâî ³ æ³íî÷ó ÷àð³âëèâ³ñòü. Ó ðåêëàìíèõ ïîâ³äîìëåííÿõ ïîì³÷àºìî ùå îäèí êîñìîëîã³÷íèé ñèìâîë – ñîíÿ÷íîãî ñÿéâà. „Ñîíöå” ÿê òàêå º ñèìâîëîì êîñì³÷íî¿ ñèëè, öåíòðó áóòòÿ, îñÿÿííÿ; ñëàâè; âåëè÷³ (ÑÑ, ñ. 92). Çà Ñëîâíèêîì ñòåðåîòèï³â òà íàö³îíàëüíèõ ñèìâîë³â ñîíöå º ïåðåäóñ³ì äæåðåëîì ñâ³òëà òà ñàìèì ñâ³òëîì; öå ôàêòîð, ÿêèé îðãàí³çóº ÷àñ òà ïðîñò³ð. Ç ñèâî¿ äàâíèíè ñîíöþ â³ääàâàíî ïîøàíó ÿê êoñì³÷í³é ñèë³, ùî äຠæèòòºâå òåïëî. Âîíî áóëî ïîºäíóâàíå ç âîãíåì òà ñïðèéìàíå ÿê áîã òà âèÿâ íàäçåìíî¿ ñèëè. Ó ñëîâ’ÿíñüêîìó ôîëüêëîð³ ñîíöå ñòâîðþº ì³ôîëîã³÷íèé ðÿä ðàçîì ç äíåì, íåáîì, ñõîäîì, âîãíåì òà æèòòÿì26. Ó ðåêëàì³ „ñîíÿ÷íå ñÿéâî” ìåòàôîðè÷íî ïîâ’ÿçàíå ç çîëîòèì òà ñâ³òëèìè êîëüîðàìè (çîëîòèé êîë³ð ñèìâîë³çóº, ì³æ ³íøèì, ñëàâó, à òàêîæ âèñòóïຠñèìâîëîì-ñèíîí³ìîì äî ñë³â: ùàñëèâèé, äîðîãèé, ñîíÿ÷íèé27) ³ ïîçíà÷ຠùîñü ïîçèòèâíå, êðàñèâå, âèíÿòêîâå, àñîö³þºòüñÿ ç åíåð㳺þ äî æèòòÿ ³ ñèëîþ: Ñîíÿ÷íå ñâ³òëî, ùî â³äáèâàºòüñÿ â äçåðêàëüíîìó øêë³ õìàðî÷îñà, ñòâîðþº íîâèé áëèñêó÷èé îáðàç „Be Delicious Sine” â ñòèë³ íåîêëàñèöèçìó ³ çàãîñòðþº ñìàê äî æèòòÿ. Øèïó÷à êîìïîçèö³ÿ äîäຠàðîìàòó ÷óäîâå ñÿéâî ôðóêò³â. ³ä÷óéòå ñÿéâî ³ áëèñê Íüþ-Éîðêà ðàçîì ç íîâèì àðîìàòîì; Àðîìàò „Ferre” íàïîâíåíèé ÷óòòºâ³ñòþ ³ ñîíÿ÷íèì ñÿéâîì. Àáñîëþòíà äîñêîíàë³ñòü íàïîâíþº âàøó äóøó ùàñòÿì; ßñêðàâèé, ãðàéëèâèé àðîìàò, ïðîñî÷åíèé çîëîòèì ñîíöåì ñòâîðåíèé äëÿ æ³íêè, ùî çàâæäè ïðèâåðòຠóâàãó; ×è çàìèñëþâàëèñü Âè íàä òèì, ÿêîãî êîëüîðó êîõàííÿ? Ìîæëèâî âîíî êîëüîðó ðîæåâîãî çîëîòà... (Ƴçåëü); Áëèñê äëÿ ãóá 26 27

J. Bartmiñski, op. cit., ñ. 119–120. Ibidem, ñ. 55.

204

Ewa G³adyœ-Seta

„ϳâí³÷íå ñÿéâî”; Ñâÿòêîâèé íàá³ð „Ïîö³ëóíîê ñîíöÿ”; Îìîëîäæóþ÷èé åë³êñèð „Ñèëà çîëîòà”; Ïîäàðóíêîâèé íàá³ð „Ó ñÿéâ³ çîëîòà”; Êîëüº „Çîëîòèé ñâ³òàíîê”. Ñåðåä êîëüîð³â, ÿê³ âèñòóïàþòü â ðåêëàì³, õàðàêòåðíîþ º ñèìâîë³êà á³ëîãî ³ ÷îðíîãî, ÿê³ ó ñëîãàíàõ ñèìâîë³çóþòü êîíòðàñò, à òàêîæ ðåòåëüí³ñòü: ×îðíå & Á³ëå. Êàâà & Coffee-Mate. ̳ôîëîã³ÿ ³ ñèìâîë³êà ôóíêö³îíóþòü ó ñôåð³ ðåêëàìíî¿ êîìóí³êàö³¿ óñï³øíî. ̳ô ó ðåêëàì³ âèíèêຠ³ æèâå çà òèìè æ çàêîíàìè, ùî ì³ô ó êóëüòóð³ çàãàëîì. Ñàìà ðåêëàìà ìîæå ðîçãëÿäàòèñÿ ÿê êàòåãîð³ÿ ðèòóàëüíî-ì³ôîëîã³÷íà, àäæå óîñîáëþº îêðåìèé ³äåàëüíèé ñâ³ò, ïîòðàïèòè äî ÿêîãî ìîæëèâî çàâäÿêè òîìó ÷è ³íøîìó òîâàðó28 . Streszczenie Mit jako Ÿród³o symboliki reklamy (na materiale ukraiñskich tekstów reklamowych) W artykule dokonano semiotycznej charakterystyki ukraiñskich sloganów reklamowych w oparciu o symbolikê obrazu-archetypu oraz innych motywów mitologicznych, stanowi¹cych implicytn¹ treœæ reklamy. Analiza ta pozwala rozpatrywaæ komunikat reklamowy jako strukturê podwójn¹ (denotacyjne i konotacyjne znaczenie tekstu reklamy), a tak¿e jako kategoriê rytualnomitologiczn¹, uosabiaj¹c¹ odrêbny, idealny œwiat, podlegaj¹cy interpretacji konsumenta.

Summary The myth as a source of advertising symbolism (based on material in Ukrainian advertising texts) In the article, a semiotic description of Ukrainian advertising slogans was made, based on the symbolism of image-archetypes and other mythic motives, constituting the implicit content of an advertisement. The analysis allows the advertisement to be treated as a double structure (the denotational and connotational meanings of advertising content), as well as the ritual-mythic domain, embodying a separate, perfect world, subject to the consumer’s interpretation.

28 Î. À. Ïåòðè÷åíêî, Ðèòóàëüíî-ì³ôîëîã³÷í³ ³íòåíö³¿ ÿê äæåðåëî ³ì³ïë³êàö³é ó òåêñòàõ ñó÷àñíî¿ ðåêëàìè, [online] .

polityczny na Ukrainie jako fuzja dwóch przestrzeni UWM Dowcip w Olsztynie Acta jêzykowo-kulturowych... Polono-Ruthenica XVII, 2012 205 ISSN 1427-549X

Artur Bracki Gdañsk

Dowcip polityczny na Ukrainie jako fuzja dwóch przestrzeni jêzykowo-kulturowych – zarys problemu Gdy podejmuje siê dzia³ania w celu wyjaœnienia zale¿noœci jêzyka, kultury i narodu, mimowolnie wraca siê do idei Wilhelma von Humboldta. Twierdzi³ on, ¿e choæ trudno zak³adaæ w kontekœcie historycznym istnienie sta³ego punktu, w którym naród otrzymuje swój jêzyk, to mo¿na w jêzykach rozpoznaæ tak¹ swoistoœæ, która jest w³aœciwa tylko im (narodowa) i tak¹, któr¹ nabywaj¹ od innych kultur1. Ten postulat, zawê¿ony do ram terytorialnych Starego Kontynentu, mo¿na z powodzeniem zastosowaæ równie¿ do innych cech narodowych, bo – jak wiadomo – w kulturze i tradycji europejskiej elementów wyró¿niaj¹cych dany naród mo¿e byæ wiele, np.: – zamieszkanie na zwartym obszarze, najczêœciej w granicach suwerennego pañstwa; – odmiennoœæ jêzyka, tradycji, ubioru (choæ tu czêste s¹ obocznoœci regionalne); – jednoœæ (np. Hiszpania, W³ochy) lub te¿ wyraŸne zaznaczenie granic dominacji (np. Niemcy, Ukraina) konkretnej opcji w warstwie religijno-wyznaniowej, która czêsto przybiera postaæ swojskiego wariantu powszechnie wyznawanego systemu wartoœci b¹dŸ religii (np. polski katolicyzm, rosyjskie prawos³awie) itp. Jednym z wa¿nych elementów na tej liœcie jest pojêcie „mentalnoœæ”, które w du¿ej mierze pokrywa siê zakresem znaczeniowym z zawartoœci¹ drugiego i trzeciego z ww. podpunktów, gdy¿ oznacza „ogó³ podstawowych przekonañ jednostki albo zbiorowoœci wyró¿niaj¹cy dan¹ osobê b¹dŸ grupê spo³eczn¹ na tle innych: przekonania i przyzwyczajenia umys³owe”2. Z kolei bez w¹tpienia mo¿na 1 Por.: W. von Humboldt, O myœli i mowie. Wybór pism z teorii poznania, filozofii dziejów i filozofii jêzyka, wybór, przek³ad i s³owo wstêpne E. M. Kowalska, PWN, Warszawa 2002, s. 265–266. 2 H. Zgó³kowa (red.), Praktyczny s³ownik wspó³czesnej polszczyzny, w 50 t., t. 20: ³añski – meritum, Wydawnictwo Kurpisz, Poznañ 1999, s. 464. To objaœnienie has³a mentalnoœæ potwierdzaj¹ te¿ inne definicje s³ownikowe, np. S. Dubisza i M. Szymczaka, gdzie mentalnoœæ to: „swoisty

206

Artur Bracki

przyj¹æ, ¿e tak jak uzasadnione jest twierdzenie o istnieniu specyficznej mentalnoœci np. Niemca, Polaka czy Rosjanina3, tak te¿ logiczne jest uznanie odmiennoœci poczucia humoru u przedstawicieli ró¿nych narodów. Nie przypadkiem mówi siê o humorze angielskim, niemieckim czy rosyjskim. Z ogó³u twórczoœci (tej wysokiej i tej popularnej) zawieraj¹cej w sobie element ¿artu wyraŸnie przynale¿ny konkretnemu narodowi najbardziej charakterystyczne s¹ dowcipy. Rzecz jasna, nawet na przyk³adzie Polski o stosunkowo silnie zakorzenionej tradycji regionalnej mo¿na mówiæ np. o dowcipach œl¹skich czy kawa³ach góralskich (swoj¹ drog¹, nie zawsze wymyœlanych przez Œl¹zaków czy górali), ale nawet w wymieszanej etnicznie i regionalnie Ukrainie – a to jej obszarowi poœwiêcona jest niniejsza analiza – inne dowcipy opowiada siê wœród mieszkañców Karpat, a inne np. w centralnej czêœci kraju, a na tym tle zdecydowanie wyró¿nia siê humorem miejscowym czy – mówi¹c precyzyjniej – humorem miejskim Odessa, gdzie od wielu lat lansuje siê tezê o niej jako stolicy ¿artu (najpierw – radzieckiego, obecnie zaœ ukraiñskiego, a nawet – miêdzynarodowego) i corocznie 1 kwietnia (lata 1973–1976 i po zdjêciu zakazu przez w³adze radzieckie – nieprzerwanie od 1987 r.) organizuje Festiwal Humoru i Satyry „Humoryna” (ukr. Ãóìîðèíà, ros. Þìîðèíà). Nieod³¹cznym elementem dowcipów specyficznych dla danego narodu/ kraju (jak równie¿ o danym narodzie/ kraju) jest kontekst specyficznej sytuacji – czêsto dotyczy ona przywar przypisywanych konkretnej nacji (np. znane dowcipy z serii o Polaku, Rosjaninie i Niemcu). Du¿¹ czêœæ tych ¿artów, które mo¿na by nazwaæ „narodowymi”, stanowi¹ wreszcie anegdoty odwo³uj¹ce siê do realiów spo³eczno-politycznych. W niniejszym artykule analizie bêd¹ poddane dowcipy polityczne, znane b¹dŸ powsta³e na Ukrainie i dotycz¹ce przede wszystkim przedstawicieli najwy¿szych w³adz pañstwowych. W celu precyzyjnego operowania pojêciami wyjœciowymi warto na pocz¹tku ustaliæ, co w niniejszej pracy oznacza pojêcie „dowcip polityczny”. Podstaw¹ analizy sta³o siê has³o „dowcip” ze S³ownika terminów literackich4 , S³ownika jêzyka polskiego5 oraz Praktycznego s³ownika wspó³czesnej polszczyzny6; sposób myœlenia i ustosunkowywania siê do rzeczywistoœci jednostki lub grupy spo³ecznej, ogólne nastawienie i stopieñ aktywnoœci intelektualnej, uwarunkowane biologicznie i spo³ecznie; umys³owoœæ”, por. S. Dubisz (red.), Uniwersalny s³ownik jêzyka polskiego, w 4 t., t. 2: K–O, Warszawa 2006, s. 608; M. Szymczak, S³ownik jêzyka polskiego, w 3 t., t. 2: L–P, Warszawa, 1998, s. 132. 3 W tym kontekœcie szerzej por.: L. Kolarska-Bobiñska (red.), Obraz Polski i Polaków w Europie, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2003. 4 J. S³awiñski (red.), S³ownik terminów literackich, wyd. 5, Wroc³aw 2008, s. 104. 5 M. Szymczak (red.), op. cit., t. 1, s. 414. 6 H. Zgó³kowa (red.), op. cit., t. 9, s. 211–212.

Dowcip polityczny na Ukrainie jako fuzja dwóch przestrzeni jêzykowo-kulturowych...

207

tudzie¿ „dowcip jêzykowy” z Encyklopedii jêzyka polskiego7. Z powy¿szych okreœleñ wynika, ¿e dowcip to przejaw i efekt aktywnoœci intelektualnej cz³owieka, przybieraj¹cy zwykle formê krótkich, spójnych wypowiedzi, w których (za Danut¹ Buttler) w sposób zamierzony wykorzystuje siê wszelkie œrodki mog¹ce przekazaæ komiczn¹ intencjê twórcy; mo¿e on przybieraæ ró¿ne figury (paradoks, ironia, antyteza, pointa), formy (anegdota, fraszka itp.) i strategie przekazu informacji (gra s³ów, kalambur, paronomazja). Bezwzglêdn¹ istot¹ dowcipów jest silna wiêŸ miêdzy nadawc¹ a odbiorc¹ komunikatu, polegaj¹ca na rozumieniu ogólnego kontekstu i ukrytych sensów ¿artu. Ich cechy formalne (za Dorot¹ Brzozowsk¹) to: krótkoœæ, dialogowoœæ, zaskakuj¹ca pointa, sta³a forma. W takim ujêciu dowcip polityczny spoœród innych typów dowcipu bêdzie wyró¿nia³ siê pod wzglêdem tematu b¹dŸ obiektu ¿artu, co z powodzeniem mo¿na odnieœæ do zasadniczego, dychotomicznego podzia³u na podtypy, np. dowcipy o ogólnej sytuacji w kraju, ustroju, reformach itd. (temat), dowcipy o konkretnych politykach (obiekt). Z kolei pojêcie „fuzja przestrzeni jêzykowo-kulturowych” w niniejszej pracy oznaczaæ bêdzie po³¹czenie informacji (rozumianych zarówno jako sk³adniki sensu, jak i formy wypowiedzi) z ró¿nych i do pewnego stopnia odseparowanych Ÿróde³ w spójn¹ ca³oœæ. W danym tekœcie fuzja dwóch przestrzeni jêzykowo-kulturowych to fuzja przestrzeni rosyjskiej i ukraiñskiej. Przed przyst¹pieniem do zasadniczej czêœci pracy nale¿y zaznaczyæ, ¿e tematyka dowcipów, komizmu, ¿artów i ogólnie humoru stanowi³a wa¿ny element w ca³ej polskiej powojennej literaturze naukowej i to zarówno jêzykoznawczej, jak i literaturoznawczej, kulturoznawczej czy estetycznej. Przegl¹d wa¿niejszych postulatów, nurtów badawczych i proponowanych systematyzacji mo¿e z powodzeniem stanowiæ temat oddzielnych studiów; zajmowali siê tym problemem na przestrzeni ponad 60 ostatnich lat tacy znani badacze, jak: Dorota Brzozowska, Marian Bugajski, Danuta Buttler, Jan Stanis³aw Bystroñ, W³adys³aw Ch³opicki, Bohdan Dziemidok, Micha³ G³owiñski, Maria Go³aszewska, Wojciech Kalaga, S³awomir Kmiecik, Robert Lew, Andrzej Markowski, Jan Mazur, Dorota Simonides, Stanis³aw Skorupka, Jadwiga Stawicka, Kazimierz ¯ygulski i in.

*** Powy¿sze wstêpne ustalenia pozwalaj¹ na g³êbsze przeœledzenie natury dowcipu politycznego na Ukrainie. Nale¿y podkreœliæ, ¿e tylko czêœæ spoœród istniej¹cych w obiegu ukraiñskim dowcipów politycznych nosi cechy wymiesza7

S. Urbañczyk, M. Kuca³a (red.), Encyklopedia jêzykoznawstwa polskiego, Wroc³aw 1999, s. 79.

208

Artur Bracki

nia rzeczywistoœci rosyjskiej i ukraiñskiej, co wiêcej – taka konwencja czêsto wykorzystywana jest równie¿ w dowcipach o innym charakterze, np. w utworach przedstawicieli postmodernizmu ukraiñskiego – Jurija Andruchowycza, Lubka Deresza, Oleksandra Irwancia, Swit³any Pyrka³o, Oksany Zabu¿ko, Bohdana ¯o³daka8 i in. – mo¿na odnaleŸæ miejsca, gdzie warstwa mieszanego kodu jest z jednej strony kanw¹ opowiadanego dowcipu, ale z drugiej to te¿ jêzyk narracji – najczêœciej oddanej osobie opowiadaj¹cej dowcip. Zwykle to zamierzony przez autorów podwojony efekt komizmu, gdzie dziêki u¿ytemu jêzykowi dowcipem jest nie tylko sam dowcip, ale te¿ sposób jego opowiedzenia. Jak zatem mo¿na wywnioskowaæ, wykorzystanie efektu fuzji jêzykowo-kulturowej nie tylko wychodzi poza podtyp dowcipu politycznego, ale ponadto mo¿e pe³niæ ró¿ne funkcje w tekœcie. Z drugiej strony ³atwo mo¿na wyobraziæ sobie sytuacjê, gdy rasowy dowcip polityczny w ogóle nie jest zwi¹zany z konwencj¹ mieszanego kodu jêzykowokulturowego. Oto przyk³ad: W ostatnim czasie strach a¿ wychodziæ w Doniecku na ulicê. Co kto wyjdzie, od razu zabieraj¹ go do Werchownej Rady (parlament) albo do Rady Ministrów. Przedstawiony dowcip mo¿e byæ opowiedziany z powodzeniem w dowolnym jêzyku i niekoniecznie musi byæ skierowany do osoby z Ukrainy – do zrozumienia jego nadrzêdnego komunikatu wystarczy ogólna orientacja w obecnej sytuacji geopolitycznej na Ukrainie. Rzecz jasna, publika nieco bardziej obeznana z niedawn¹ histori¹ (ZSRR) skojarzy, ¿e forma „zabierania z ulicy” by³a typowa dla aresztowañ i koñczy³a siê w wiêzieniu, co mo¿e rodziæ dodatkowe konotacje miêdzy obrazem zak³adów penitencjarnych i najwa¿niejszych instytucji pañstwowych ze wzglêdu na podnoszon¹ co jakiœ czas przesz³oœæ kryminaln¹ czêœci osób piastuj¹cych wysokie urzêdy pañstwowe, tym niemniej jest to ledwie widoczna sugestia. Poczynione obserwacje pozwalaj¹ na postawienie tezy, ¿e wykorzystanie fuzji jêzykowo-kulturowej (rosyjsko-ukraiñskiej) w dowcipach politycznych na Ukrainie nie jest ich cech¹ prymarn¹, lecz jedn¹ ze strategii pozwalaj¹cych na wydobycie efektu komizmu. Jednak¿e przypomniane wy¿ej czêste wykorzystywanie 8 Czêœæ dzie³ literackich wspomnianych autorów doczeka³a siê t³umaczeñ na jêzyk polski, o których specyfice traktuje inny mój artyku³: A. Bracki, Recepcja jêzykowego obrazu rzeczywistoœci postradzieckiej w polskich t³umaczeniach ukraiñskiej prozy postmodernistycznej, „Acta Polono-Ruthenica”, t. XIV, Olsztyn 2009, s. 353–365; o innych aspektach specyfiki jêzyka wypowiedzi literackiej we wspó³czesnych tekstach ukraiñskich por. tak¿e: idem, Kulturowo-jêzykowa specyfika wspó³czesnych ukraiñskich tekstów literackich – kwestia u¿ycia sur¿yka (na przyk³adzie utworów B. ¯o³daka), [w:] Literatura ukraiñska XIX–XX wieku w kontekœcie europejskim, pod red. L. Siryk, Lublin 2008, s. 237–245.

Dowcip polityczny na Ukrainie jako fuzja dwóch przestrzeni jêzykowo-kulturowych...

209

jej w ukraiñskiej prozie wspó³czesnej, pokazuje, ¿e ta strategia mo¿e byæ istot¹ dowcipu. St¹d te¿ kierunek dalszych poszukiwañ to próba odnalezienia tekstów, w których element wspomnianej fuzji bêdzie podstawowym budulcem dowcipu politycznego. Bardzo obiecuj¹ce s¹ dowcipy polityczne parodiuj¹ce has³a i programy wyborcze czo³owych polityków ukraiñskich. Ich cech¹ charakterystyczn¹ jest bardzo silne powi¹zanie tekstu z obrazem. Istnienie w nich w¹tku mieszanki jêzykowej ma wielop³aszczyznow¹ genezê, dlatego warto na wstêpie wymieniæ te najwa¿niejsze powody: 1. Mimo dwudziestoletniego statusu ukraiñskiego jako jedynego jêzyka pañstwowego na terytorium niepodleg³ej Ukrainy (akty prawne: O jêzykach USRR z 1989 r. i art. 10 Konstytucji Ukrainy z 1996 r.), wci¹¿ silny jest wp³yw i znaczenie jêzyka rosyjskiego, pozostaj¹cego dla wielu obywateli ukraiñskich jêzykiem komunikacji codziennej. 2. Wed³ug spisu powszechnego z roku 2005 ponad 17% obywateli ukraiñskich deklaruje pochodzenie rosyjskie, a jednoczeœnie mniej wiêcej 1/3 spo³eczeñstwa ukraiñskiego deklaruje siê jak rosyjskojêzyczna (28–48% w zale¿noœci od oœrodka badañ w latach 2001–2005), zatem rosyjski to drugi spoœród najczêœciej u¿ywanych jêzyków na terytorium Ukrainy. 3. Wa¿nym elementem ka¿dej kampanii politycznej (choæ poprzez jego nadu¿ywanie sprowadzanym coraz bardziej do rangi tematu zastêpczego) jest status jêzyka rosyjskiego na Ukrainie; w zale¿noœci od prezentowanej opcji (ukraiñski jako jedyny jêzyk pañstwowy lub kurs na uprawnion¹ dwujêzycznoœæ) polityków nazywa siê „patriotami” b¹dŸ „rusofilami”. 4. Mimo dwudziestoletniej suwerennoœci pañstwowej, na poziomie kontaktów spo³ecznych obywatele ukraiñscy to wci¹¿ w du¿ej mierze nosiciele tradycji radzieckiej: maj¹cy krewnych w innych by³ych republikach, przekazuj¹cy swoje doœwiadczenie (a wiêc i jêzyk komunikacji codziennej) m³odszemu pokoleniu (fenomen korespondencji rosyjskiej z wykorzystaniem alfabetu ukraiñskiego – dowód na odmiennoœæ jêzyka komunikacji codziennej i jêzyka edukacji szkolnej), preferuj¹cych komunikacjê po rosyjsku. 5. Ukraiñska przestrzeñ medialna (prasa, radio, telewizja) opanowana jest przez jêzyk rosyjski. Popularne kana³y muzyczne w celu realizacji ustanowionej przepisami zasady „nie mniej ni¿ 50% czasu antenowego po ukraiñsku” podaj¹ w tym jêzyku wy³¹cznie reklamy (i tak obowi¹zkowo ukraiñskojêzyczne zgodnie z innym rozporz¹dzeniem) oraz bloki informacyjne (wiadomoœci, prognoza pogody itp.) – resztê czasu antenowego wype³niaj¹ (przewa¿nie) piosenki rosyjskie i (wy³¹cznie) rosyjskie komentarze prowadz¹cych.

210

Artur Bracki

6. W telewizji (zarówno kana³y pañstwowe, jak i prywatne) bardzo popularna jest formu³a programu z dwoma spikerami, z których jeden mówi po rosyjsku, a drugi – po ukraiñsku. Tylko w czêœci bloków informacyjnych zdecydowano siê na dublowanie napisami b¹dŸ t³umaczenie na ukraiñski wypowiedzi po rosyjsku (byæ mo¿e dla unikniêcia paradoksalnego t³umaczenia na jêzyk pañstwowy wypowiedzi np. premiera Ukrainy). 7. Du¿a czêœæ spo³eczeñstwa ukraiñskiego pos³uguje siê na co dzieñ mieszank¹ jêzykow¹ ukraiñsko-rosyjsk¹, czêsto s¹ to wypowiedzi w jednym z tych jêzyków, do których dodawane s¹ tylko niektóre s³owa z drugiego jêzyka (np. oddaj¹ce stosunek do opisywanej rzeczywistoœci, nazywaj¹ce przedmioty lub zdarzenia typowe dla miejscowej kultury itp.), czêsto te¿ nosz¹ one znamiona mowy o cechach sur¿yka. Przyk³ad nr 1. Kola¿ dwóch plakatów doby radzieckiej przerobionych poprzez zmianê twarzy (dopasowanie twarzy Wiktora Juszczenki, Dmitrija Miedwiediewa i Julii Tymoszenko) oraz podpisu: Áîëòàòü – âðàãó ïîìîãàòü. Twarz W. Juszczenki umieszczono w zarysie osoby wyobra¿aj¹cej lekkomyœlnego gadu³ê, a twarz Miedwiediewa – w sylwetce szpiega. Z kolei Juliê Tymoszeno wpisano w postaæ ko³choŸnicy, byæ mo¿e dyrektora jednego z ko³chozu (doœæ

ród³o:

Dowcip polityczny na Ukrainie jako fuzja dwóch przestrzeni jêzykowo-kulturowych...

211

wspomnieæ film Kubañscy Kozacy z roku 1949, gdzie Gordiej Woron, szef ko³chozu, zakochuje siê w Galinie Jermo³ajewnie Piereswietowej, szefowej konkuruj¹cego ko³chozu), na co wskazuje obecnoœæ stylowej, „dyrektorskiej” wo³gi i odznaczenie „Ãåðîé ñîöèàëèñòè÷åñêîãî òðóäà”; tu usuniêto podpis: Ñ êàæäûì äíåì âñå ðàäîñòíåå æèòü!, a oba po³¹czone plakaty scalono parodi¹ has³a wyborczego Julii Tymoszenko. Fuzja jêzykowo-kulturowa uruchomiona jest na dwóch poziomach pamiêci zbiorowej – utopijnej wizji stalinowskiej permanentnego inwigilowania ZSRR przez agentów i nie mniej utopijnej wizji rajskiego ko³chozu gdzieœ za lini¹ g³odnego horyzontu oraz na³o¿enia ukraiñskiej tkanki jêzykowej na te obrazy propagandy radzieckiej z odpowiednim retuszem postaci. Odbiorca takiej modyfikacji obrazu ma odruchowo zadaæ sobie pytanie, czy cokolwiek uleg³o zmianie, zw³aszcza ¿e to element wspó³czesnej kampanii politycznej. Poni¿szy przyk³ad pokazuje, ¿e w dowcipie politycznym fuzja jêzykowokulturowa nie musi nastêpowaæ tylko w obrêbie znaku jêzykowego, ale mo¿liwa jest tak¿e na zasadzie zestawienia kontrastywnego obrazu (minione czasy) i jêzyka (wspó³czesnoœæ). Mimo ¿e w obrazie widoczne s¹ modyfikacje, dopasowuj¹ce jego zawartoœæ do realiów wspó³czesnych, to jednak w wymiarze ca³oœciowym obrazy nadal jednoznacznie kojarz¹ siê z treœci¹ znanych plakatów radzieckich. W ten sposób kwestia omawianej fuzji w dowcipie politycznym mo¿e sprowadzaæ siê do swobodnego przenikania ró¿nych elementów sk³adaj¹cych siê na ca³oœæ i nie musz¹ one nastêpowaæ w warstwie jêzykowej, ani nawet bezpoœrednio odnosiæ siê do niej. Zatem w dowcipie politycznym omawianego typu warstwa jêzykowa nie musi samodzielnie budowaæ efektu komicznego – mo¿e te¿ wspó³tworzyæ. Przyk³ad 2. Îí òóïîé, âîíà áðåøå – òðåòüåãî íå äàíî? (pol. z ros. – On jest têpy; z ukr. – ona ³¿e; z ros. – nie dano trzeciego?), czyli pytanie o faktyczny brak trzeciej mo¿liwoœci w stosunku do obu (jak mo¿na wnioskowaæ z treœci wypowiedzi) nie najlepszych kandydatur. Fuzja jêzykowo-kulturowa dzia³a tu na poziomie zestawienia dwóch polityków charakteryzowanych w jêzyku, który preferuj¹ jako jêzyk wyst¹pieñ (czy te¿ deklarowanym stosunkiem do statusu jêzyka ukraiñskiego i rosyjskiego na Ukrainie). Pytanie o mo¿liwoœæ wyjœcia z tego impasu to swoisty apel do wyborców o poszukanie innej drogi, okreœlonej póŸniej mianem äîïðîòèâñ³õóâàëèñÿ (g³osowanie ïðîòè âñ³õ, pol. przeciw wszystkim), do którego zachêcali m.in. Oksana Zabu¿ko, Jurij Andruchowycz i Wiktor Juszczenko.

212

Artur Bracki

Powy¿ej dowcip (ród³o: ), poni¿ej – zdjêcia oryg. hase³ wyborczych (ród³o: )

Na uwagê zas³uguje fakt odwrócenia roli obrazu wzglêdem tekstu w porównaniu do poprzedniego przyk³adu. Zostaje zatarta granica miêdzy zarysem powierzchni znanego na Ukrainie spotu wyborczego Julii Tymoszenko i tekstu sk³adaj¹cego siê na dowcip. Dopisek pod powierzchni¹ plakatow¹ ³amie konwencjê dychotomii wypowiedzi, dowodz¹c, ¿e przestrzeñ dyskursu mo¿e byæ szersza. Doœæ zastanawiaj¹ce jest to, ¿e dopisek stanowi¹cy pointê ca³ej wypowiedzi zapisany jest po rosyjsku, „na obszczeponiatnom” – jakby powiedzieli zwolennicy umocnienia pozycji jêzyka ukraiñskiego na Ukrainie. Ten dowcip to dowód, ¿e omawiana konwencja mo¿e wykorzystywaæ elementy wypowiedzi w obu jêzykach bez ³amania ich struktury, pisowni itd. To element kampanii prezydenckiej. Przyk³ad 3. Îäíà Óêðà¿íà – ºäèíèé óðîä. Âøàíóéìî äåíü ñîáîðíîñò³ – äåíü ºäíîñò³ óêðà¿íñüêîãî íàðîäó! ³êòîð ßíóêîâè÷ (dopisek u do³u: îáúåäèíåíèå ñòðàíû âîçìîæíî). Przeróbka s³owa íàðîä na rosyjskie óðîä (pol. odpowiednio: naród, pokraka, paskuda) to prosta gra s³owami wskazuj¹ca na utopijnoœæ idei po³¹czenia Ukraiñców ponad podzia³ami – dobitnie podkreœla to wpl¹tanie rosyjskiego s³owa i podpis komentuj¹cy po rosyjsku plakat ukraiñskojêzyczny. Fuzja jêzykowo-kulturowa jest tu ukierunkowana na wykazanie dwulicowoœci

Dowcip polityczny na Ukrainie jako fuzja dwóch przestrzeni jêzykowo-kulturowych...

213

Swoista modyfikacja has³a wyborczego i komentrz wychodz¹cy poza ramy plakatu (ród³o: )

nawo³uj¹cego do unitarnoœci pañstwa i obywateli kandydata z ramienia Partii Regionów, która to partia ho³duje niezmiennie idei federalizacji. Dowcip polega na wykorzystaniu negatywnej konotacji wtr¹cenia z jêzyka innego ni¿ pozosta³a treœæ tekstu. Wtr¹cenie licuje nie tylko ze wzglêdu na swoj¹ obcojêzycznoœæ, ale tak¿e na wykorzystanie w tej roli leksemu nieprzystawalnego stylistycznie do pozosta³ej treœci wypowiedzi. Fuzja mo¿e zatem wykorzystywaæ komizm zwi¹zany z brakiem spójnoœci treœci ca³oœciowej komunikatu oraz kandydata przecz¹cego nadrzêdnym interesom reprezentowanej si³y politycznej. Przyk³ad 4. Òîìó ùî çîíó õàâàâ, ïàöàí oraz pozosta³e to rysunki-parodie has³a wyborczego òîìó ùî (íàä³éíèé, ïîñë³äîâíèé). Fuzja jêzykowo-kulturowa w pierwszym przypadku odbywa siê na poziomie bardzo wyraŸnego asymilowania wyra¿eñ z jêzyka rosyjskiego (argot i jêzyk polityki) do ukraiñskiego, przy czym çîíó õàâàâ (pol. grub. rub. kiblowa³; siedzia³ w kiciu, mamrze; garowa³) licuje ³agodnoœci¹ spodziewanej frazy, a ïàöàí (pol. dwuznacznie: 1. rub. koleœ, goœæ; 2. ¿arg. git-cz³owiek) czy (w innej, niezamieszczonej tu parodii) ðºàëüíèé [r’ieal’nyj] (ukr. ðåàëüíèé; ros. ðåàëüíûé; pol. prawdziwy, autentyczny) przypomina o przesz³oœci wiêziennej kandydata i jego kontaktach z do³ami spo³ecznymi, a tak¿e oœmiesza sposób jego wys³awiania siê (i, poniek¹d, zrusyfikowan¹ mentalnoœæ). W drugim przypadku obraz epatuje odwo³aniem do przesz³oœci kryminalnej (1969, 1972 – daty osadzenia w areszcie) i do znajomoœci ïî ïîíÿòèÿì i – po usuniêciu litery „ÿ” – ïî ïîíòàì (odpowiednio: pol. kotekst. za przekonania oraz dziêki „plecom”) z dodaniem niejasnych koneksji z poprzednim aparatem w³adzy ZSRR i Ukrainy postradzieckiej Krawczuk i Kuczma

214

Artur Bracki

Parodie cyklu hase³ wyborczych z powtarzaj¹cym siê wyra¿eniem òîìó ùî (ród³o:

(skutkuj¹ce m.in. zatarciem karalnoœci), co uwypukla równie¿ inna parodia, utrzymana – dla zintensyfikowania efektu – w konwencji pozornie neutralnego czarno-bia³ego plakatu. Tu zjawisko fuzji jêzykowo-kulturowej wykorzystano do negowania kontekstu wynikaj¹cego z ogólnego obrazu (solidny, wiarygodny i uczciwy kandydat), poprzez wykorzystanie jêzyka do³ów spo³ecznych lub mieszanki nosz¹cej cechy sur¿yka.

*** Przedstawione wy¿ej przyk³ady dowcipów politycznych pokazuj¹, ¿e pewna ich grupa w obszarze ukraiñskim opiera siê na konwencji fuzji jêzykowo-kulturowej. Mo¿e ona przebiegaæ na ró¿nych poziomach przekazu – kontrastowaæ elementy obu jêzyków, obrazu kojarz¹cego siê z jednym i komentarza zapisanego w drugim jêzyku; mo¿e wreszcie przyjmowaæ postaæ hybryd jêzykowych. Za ka¿dym jednak¿e razem jest to forma zrozumia³a w pe³ni tylko dla osób na sta³e przebywaj¹cych w przestrzeni ukraiñskiej z jej specyficzn¹ postaci¹ bilingwizmu i bikulturowoœci. Poniewa¿ dowcip to wytwór intelektu, wspomniana fuzja wchodzi do galerii zamierzonych narzêdzi komunikacji – w ten sposób odwzorowuje element rzeczywistoœci jêzykowej i kulturowej na Ukrainie, który nie zawsze mo¿na zaliczyæ do przejawów artyzmu i maestrii wypowiedzi.

Dowcip polityczny na Ukrainie jako fuzja dwóch przestrzeni jêzykowo-kulturowych...

215

W³aœnie swoista autonomicznoœæ (samowystarczalnoœæ) wskazanych dowcipów politycznych (ukierunkowanie na odbiorcê ukraiñskiego) jako fuzji jêzykowo-kulturowej decyduje o mo¿liwoœci wyodrêbnienia ich jako oddzielnej grupy tego typu tekstów. Wydaje siê, ¿e ta konwencja bêdzie wykorzystywana jeszcze przez d³ugi czas, bo nawet przy mo¿liwym uzyskaniu przez jêzyk ukraiñski statusu jêzyka dominuj¹cego na ca³ym obszarze pañstwa ukraiñskiego obraz dwoistoœci jêzykowo-kulturowej pozostanie jednym z najbardziej rozpoznawalnych symboli nieprostej koegzystencji rosyjsko-ukraiñskiej. Ðåçþìå Ïîëèòè÷åñêèå àíåêäîòû â Óêðàèíå êàê ñëèÿíèå äâóõ êóëüòóðíî-ÿçûêîâûõ ïðîñòðàíñò⠖ ïîñòàíîâêà ïðîáëåìû Ïðåäìåòîì ñòàòüè ÿâëÿåòñÿ îïèñàíèå ñòðàòåãèè ñîçäàíèÿ ïîëèòè÷åñêèõ àíåêäîòîâ ñ ýëåìåíòàìè ñëèÿíèÿ äâóõ êóëüòóðíî-ÿçûêîâûõ ïðîñòðàíñòâ. Îáúåêò èññëåäîâàíèÿ – ïîëèòè÷åñêèå àíåêäîòû, ôóíêöèîíèðóþùèå â ïðîñòðàíñòâå óêðàèíñêèõ ñðåäñòâ ìàññîâîé èíôîðìàöèè. Ñïîñîáîì ðåàëèçàöèè çàäà÷è ñòàë ñðàâíèòåëüíûé àíàëèç íåêîòîðûõ ïðèìåðîâ òàêèõ àíåêäîòîâ è ñïîñîáîâ èñïîëüçîâàíèÿ ñòðàòåãèè êóëüòóðíî-ÿçûêîâîãî ñëèÿíèÿ.  ðåçóëüòàòå èññëåäîâàíèÿ óäàëîñü óñòàíîâèòü, ÷òî êóëüòóðíî-ÿçûêîâîå ñëèÿíèå ìîæåò áûòü ýôôåêòèâíîé ñòðàòåãèåé íå òîëüêî äëÿ ïîëèòè÷åñêèõ àíåêäîòîâ, íî è äëÿ ëþáîãî äðóãîãî òèïà þìîðèñòè÷åñêîãî òåêñòà (â òîì ÷èñëå è â ëèòåðàòóðå), à íîâèçíà ïðåäñòàâëåííîé çàäà÷è ñîñòîèò â óêàçàíèè âîçìîæíîñòè âûäåëèòü ïîäòèï óêðàèíñêîãî ïîëèòè÷åñêîãî àíåêäîòà èìåííî íà îñíîâàíèè èñïîëüçîâàíèÿ â íåì ýëåìåíòîâ òèòóëüíîãî ñëèÿíèÿ.

Summary Political joke in Ukraine as a fusion two linguistic-cultural space – a sketch of the problem The subject of this article is to describe the strategy to create political humor with elements of fusion of two linguistic-cultural space. The object of this research is chosen political jokes, functioning in the mass-media in Ukraine. The way the task has become a comparative statement of captured examples of these jokes and explore how to use the strategy of language and cultural fusion. As a result, the study failed to establish that the presentation of the linguistic-cultural fusion can be an effective strategy not only for political jokes, but also in any other type of humorous text (including, in literature), and the novelty of the presented task was fairly reliable indication the possibility of separating the subtype of the Ukrainian political joke just because of the use of its components signaled by the merger.

216

Artur Bracki

spekulatora czyli kata” – ekwiwalenty leksykalne w Polono-Ruthenica ukraiñskim wariancie... UWM „Pos³av w Olsztynie Acta XVII, 2012 217 ISSN 1427-549X

Joanna Getka Warszawa

„Pos³av spekulatora, czyli kata” – ekwiwalenty leksykalne w ukraiñskim wariancie „prostej mowy” XVIII wieku (na materiale „Nauk parafialnych” Juliana Dobry³owskiego, Poczajów 1794) Przedmiot analizy Wyt³oczone w bazyliañskiej typografii starodruki poczajowskie s¹ znakomitym Ÿród³em do badañ interferencji jêzyków i dialektów s³owiañskich. Niestety, niewiele z nich doczeka³o siê wyczerpuj¹cych monografii. Uwagê lingwistów przyci¹gaj¹ przede wszystkim zabytki literatury œwieckiej pisane tzw. prost¹ mow¹, np. Ïîëèòèêà ñâåöüêàÿ (1770) czy Êíèæèöÿ äëÿ ãîñïîäàðñòâà... (1788), traktowane jako cenny materia³ do badañ nad histori¹ jêzyka ukraiñskiego1. Tymczasem z ró¿nych przyczyn (wskutek przeœwiadczenia o panuj¹cym w tym gatunku skostnia³ym jêzyku cerkiewnym czy te¿ z powodów politycznych) traktowana „po macoszemu” XVIII-wieczna literatura religijna, szczególnie kaznodziejska, równie¿ znakomicie odzwierciedla cechy tego jêzyka. Na mocy postanowieñ Synodu Zamojskiego (1720) by prócz „katechizmu dla nauki ludu pospolitego, druga xiêga dla nauki samych parochów wydana by³a [...] jêzykiem pospolitym”2, literaturê kaznodziejsk¹ pisano tzw. prost¹ mow¹, stanowi¹c¹ „niby jêzyk ludowy, prosty, z cerkiewnos³owiañsk¹ i polsk¹ domieszk¹”3. Zagadnienie „prostej mowy” jest tematem wywo³uj¹cym dyskusje zarówno w kwestii czasu jej powstania, jak i jej charakteru, funkcji, zasiêgu wystêpowania 1 Zob. m.in.: Î.Î. Ëèòâèíåíêî, Ìîâí³ îñîáëèâîñò³ ïî÷à¿âñüêîãî ñòàðîäðóêó „Êíèæèöÿ äëÿ ãîñïîäàðñòâà” 1788 p. (Ôîíåòèêà. Ìîðôîëîã³ÿ), Charków 2003, s. 4–5; ². Ôðàíêî, Ãàëèöêî-ðóññêèé savoir vivre, „Êèåâñêàÿ ñòàðèíà” 1891, t. 32. Reprodukcja: Äâà ïî÷à¿âñüê³ ñòàðîäðóêè, Monachium 1985. 2 Synod prowincjonalny ruski w Zamoœciu roku 1720 odprawiony, Wilno 1785, s. 43; cyt. za: M. Cubrzyñska-Leonarczyk, Unicka oficyna supraska jako oœrodek drukarstwa cyrylickiego, [w:] J. Rusek, W. Witkowski, A. Naumow (red.), Najstarsze druki cerkiewnos³owiañskie i ich stosunek do tradycji rêkopiœmiennej, Kraków 1993, s. 241. 3 Þ. Øåâåëüîâ, Iñòîðè÷íà ôîíîëîã³ÿ óêðà¿íñüêî¿ ìîâè. Ïåðåêëàä ç àíãë³éñüêîãî âèäàííÿ Ñ. Âàêóëåíêà, À. Äàíèëåíêà (Shevelov G.Y. A Historical Phonology of the Ukrainian Language, Heidelberg 1979), Charków 2002, s. 719.

218

Joanna Getka

i krêgów jej u¿ytkowników4. Mo¿na pokusiæ siê o uogólnione stwierdzenie, i¿ by³a ona potocznym i literackim jêzykiem Ukraiñców i Bia³orusinów, nazywanym tak powszechnie jeszcze w XIX wieku5. Przedmiotem niniejszej analizy jest leksyka zachowanego w pojedynczych egzemplarzach zbioru kazañ NAUKI PAROCHIALNIJA na Nedìli i S[vja]ta uroczistyja cìlogo Roku, z E[van]g[e]li podlug obrjadu greczeskago raspolozennych, z pridaniem pri konci nauki pri, szljubì, dvoch nauk pri pogrebenii, i na Pjatki s[vja]tago velikago posta, o Strastech Chr(is)tovych (dalej: Nauki...). Opracowanie Nauk..., wydrukowanych cyrylic¹ w £awrze Poczajowskiej w 1794 r., przypisuje siê bazylianinowi Julianowi Dobry³owskiemu. Z poczynionych przez niego we wstêpie uwag nie wynika jednoznacznie, czy jest t³umaczem on, czy te¿ autorem dzie³a, które jest wzorowane na jakimœ cerkiewnos³owiañskim pierwowzorze, który z kolei mia³ i polskiego, i w³oskiego poprzednika6. Nie zastanawiaj¹c siê jednak nad genez¹ utworu7, a bêd¹c uzbrojonym w powy¿sze informacje, mo¿na zauwa¿yæ, ¿e warstwy jêzykowe – polska, ruska i cerkiewna – przeplataj¹ siê, tworz¹c now¹ rzeczywistoœæ tekstu, co daje pokusê przeprowadzenia analizy jego leksyki pod k¹tem konfrontacji jednostek cerkiewnos³owiañskich z ich ruskimi i polskimi ekwiwalentami. Mo¿e to uwypukliæ wszelkie przejawy ¿ywego jêzyka, które znalaz³y odzwierciedlenie na tym poziomie jêzykowym poprzez przybli¿enie siê do odpowiedzi na pytania: 4 Zob. Ë.Ë. Ãóìåöêàÿ, Âîïðîñû óêðàèíñêî-áåëîðóññêèx ÿçûêîâûõ ñâÿçåé äðåâíåãî ïåðèîäà, „Âîïðîñû ÿçûêîçíàíèÿ” 1965, nr 2, s. 44; K. Morita, Zwi¹zek prostej mowy na dawnych Kresach Wschodnich z prost¹ mow¹ w Wielkim Ksiêstwie Litewskim. Uwagi terminologiczne, [w:] Wielojêzycznoœæ i wielokulturowoœæ na pograniczu polsko-wschodnios³owiañskim, „Studia Slawistyczne” 2003, nr 3, s. 147–153; Ï.Ï. Ïëþù, ²ñòîð³ÿ óêðà¿íñüêî¿ ë³òåðàòóðíî¿ ìîâè, Kijów 1971, s. 140; Â. Ì. Ðóñàí³âüñêèé, ²ñòîð³ÿ óêðà¿íñêî¿ ë³òåðàòóðíî¿ ìîâè, Kijów 2002, s. 65; J.Getka, Jêzyk „Nauk Parafialnych” (1794) – ukraiñski wariant prostej mowy koñca XVIII wieku, Warszawa 2011; W. Miakiszew, Jêzyk Statutu Litewskiego 1588 r., Kraków 2008, s. 38 i nast.; A. Fa³owski, Jêzyk ruskiego przek³adu Katechizmu Jezuickiego z 1585 roku, Kraków 2003, s. 11; idem, Najstarsze katechizmy zachodnioruskie, [w:] Jêzyk ukraiñski. Wspó³czesnoœæ – historia, Lublin 2003; Þ. Øåâåëüîâ, Iñòîðè÷íà ôîíîëîã³ÿ óêðà¿íñüêî¿ ìîâè, ïåðåêëàä ç àíãë³éñüêîãî âèäàííÿ Ñ. Âàêóëåíêà òà À. Äàíèëåíêà (G.Y. Shevelov, Historical Phonology of the Ukrainian Language, Heidelberg 1979), Charków 2002, s. 719; M. Ìîçåð, ×òî òàêîå ïðîñòàÿ ìîâà?, „Studia Slavica Hung” 2002, nr 47(3-4); Á. Óñïåíñêèé, Êðàòêèé î÷åðê èñòîðèè ðóññêîãî ÿçûêà (XI-XIX ñòñò), Moskwa 1994, s. 68. 5 Zob. W. Witkowski, O gramatyce jêzyka ruskiego dla Polaków i poziomie jêzykoznawstwa w Galicji pod koniec XIX wieku, [w:] Jêzyk ukraiñski. Wspó³czesnoœæ..., s. 193; Ë.Ì. Øàêóí, óñòîðûÿ áåëàðóñêàé ë³òàðàòóðíàé ìîâû, Miñsk 1966, s. 35; H. Nuckowska, Jêzyk i styl listów pasterskich metropolity Andrzeja Szeptyckiego, Lublin 2003, s. 40. 6 Zob. wstêp do: Nauki..., Poczajów 1794, s. 3. 7 Szerzej: J. Getka, Kazania Dobry³owskiego – przek³ad czy dzie³o oryginalne? Uwagi w dyskusji nad genez¹ XVIII-wiecznego zabytku Nauki Parochialnija, „Studia Interkulturowe Europy Œrodkowo-Wschodniej” 2009, nr 3, s. 61–84.

„Pos³av spekulatora czyli kata” – ekwiwalenty leksykalne w ukraiñskim wariancie...

219

1) sk¹d autor czerpie s³ownictwo do swojego przek³adu oraz 2) jakie jednostki leksykalne preferuje. Zgodnie z za³o¿eniem, ¿e jêzyk literatury kaznodziejskiej jest zbli¿ony do ówczesnego mówionego, tak przeprowadzona analiza mo¿e byæ dope³nieniem ogólnego obrazu jêzyka ukraiñskiego XVIII wieku. Pomys³ doboru materia³u do analizy podsun¹³ styl Nauk... Jednym z jego naczelnych cech jest egzegeza – t³umaczenie wiernym skomplikowanych tematów i symboli biblijnych. Nauki... s¹ przy tym utworem szczególnym: autor z ³atwoœci¹ przechodzi od praktyki jêzyka pisanego (tekstu Biblii) do jêzyka, na który „t³umaczy”. Istotna jest przy tym uwaga, ¿e obecna w tekœcie warstwa jêzyka potocznego nie stanowi wyniku autorskich zabiegów stylizacyjnych, lecz odzwierciedla wspó³czesne realia jêzykowe.

Warstwy jêzykowe zabytku Wystêpuj¹ce w zabytku warstwy jêzykowe – ruska, polska i cerkiewnos³owiañska – s¹ zarazem g³ównymi sk³adowymi, bazuj¹cej na jêzyku ogólnos³owiañskim i staroruskim, leksyki jêzyka ukraiñskiego. Tekst, jak czytamy we wstêpie do Nauk..., jest napisany prost¹, rusk¹ mow¹, by ka¿dy Rusin móg³ go swobodnie czytaæ i rozumieæ. „Prosta mowa” (mamy tu do czynienia z jej ukraiñskim wariantem) stanowi wiêc teoretycznie bazê leksyki zabytku. Odpowiada to d¹¿eniom (powsta³ym w okresie reformacji) do t³umaczenia Biblii i ksi¹g koœcielnych na jêzyki narodowe. By³o to o tyle ³atwo urzeczywistniane, ¿e w zwi¹zku z kryzysem prawos³awia i oœwiaty na ziemiach bia³orusko-ukraiñskich w XVI–XVII wieku jêzyk cerkiewnos³owiañski by³ ma³o zrozumia³y dla czytelników, a nawet dla duchowieñstwa. Myœl¹c o potrzebach i mo¿liwoœciach zwyk³ego czytelnika (œwieckiego – nie duchownego), nieznaj¹cego „klasycznej cerkiewszczyzny”, pisarze musieli modernizowaæ jej leksykalno-gramatyczne normy i dostosowywaæ je do wymogów jêzyka im wspó³czesnego, czêœciowo literackiego, czêœciowo mówionego. O emancypacji „prostej mowy” œwiadczy pojawienie siê takiego zabytku, jakim by³ Ewangeliarz Wasyla Ciapiñskiego, pisanego równolegle po rusku i cerkiewnos³owiañsku, potwierdzaj¹cy równoprawny status tych jêzyków. Zgodnie z praktyk¹ liturgiczn¹, w celu uargumentowania swoich twierdzeñ i nauk, kaznodzieja odwo³uje siê do historii biblijnych, nauk apostolskich, interpretuje przypadaj¹ce na dan¹ niedzielê czytania z ewangelii. Wtrêty cerkiewnos³owiañskie w tekœcie przeplataj¹ siê z wyrazami b¹dŸ ca³ymi frazami ruskimi. S³u¿¹ one podkreœleniu tezy kazania, stylizacji na tekst kanoniczny. Dodatkowo, zastosowanie wstawek z jêzyka cerkiewnos³owiañskiego w tekstach drugiej po³owy XVII wieku mog³o œwiadczyæ o erudycji autora, analogicznie jak u¿ycie latynizmów w utworach

Joanna Getka

220

polskich8. Wskazuje równie¿ na potencjalnych odbiorców ksi¹¿ki – Rusinów: Ukraiñców i Bia³orusinów ziem Rzeczpospolitej. Jest zarazem oczywiste, ¿e jêzyk cerkiewnos³owiañski z Nauk..., podobnie jak i innych utworów tego okresu, odbiega znacznie od tego, jaki rejestruj¹ najstarsze zabytki. Przyczyn¹ tego by³a niedostateczna edukacja ich autorów oraz przenikanie do tekstów kanonicznych cech jêzyka mówionego, o czym wspomniano wy¿ej. Z drugiej strony, pisarze d¹¿¹cy do tworzenia tekstów „prost¹ mow¹” mimowolnie u¿ywali s³ów z tradycyjnej cerkiewnos³owiañskiej leksyki9, która utrwali³a siê w jêzyku znacznie wczeœniej i by³a traktowana jako rodzime elementy jêzyka. W tekœcie liczne s¹ równie¿ polonizmy, co nie powinno dziwiæ. Po pierwsze, sam pisarz wskazuje polski pierwowzór swojego dzie³a, do tego – jak zauwa¿y³ A. Brückner – t³umacze „nawet gdy po rusku pisali, po polsku myœleli, z polskich szkó³ wyszli, z polskich dzie³ czerpali”10. Po drugie, w omawianym okresie polski by³ jêzykiem kultury dominuj¹cej w tym regionie. Jêzyki: polski, ukraiñski i bia³oruski pozostawa³y w kontakcie od najdawniejszych czasów, co sprzyja³o wzajemnym wp³ywom. D³ugi okres znajdowania siê etnicznych terytoriów bia³oruskich i ukraiñskich w sk³adzie Rzeczypospolitej nie móg³ nie odcisn¹æ piêtna na jêzyku. Znaczenie i powszechnoœæ u¿ycia jêzyka polskiego z czasem doprowadzi³o do upadku presti¿u jêzyków ukraiñskiego i bia³oruskiego, jednak mimo to jego znaczenie dla rozwoju systemów jêzyków zachodnioruskich by³o ogromne, porównywalne do wp³ywu jêzyka staro-cerkiewno-s³owiañskiego na rozwój literackiego jêzyka rosyjskiego. Jêzyk polski nie tylko wzbogaci³ leksykê tych jêzyków (S³ownik jêzyka staroukraiñskiego XIV–XV wieku podaje ok. 900 zapo¿yczeñ z jêzyka polskiego11), wp³yn¹³ równie¿ na rozszerzenie ich œrodków s³owotwórczych12. Masowemu przenikaniu polonizmów do jêzyków zachodnioruskich sprzyja³y o¿ywione kontakty literackie nawi¹zane na prze³omie XVI i XVII wieku.

Ekwiwalenty w tekœcie Wystêpuj¹ce w Naukach... jednostki leksykalne w zdecydowanej wiêkszoœci maj¹ potwierdzenie we wczeœniejszych tekstach i s³ownikach, co œwiadczy o tym, ¿e autor by³ zorientowany na istniej¹c¹ literaturê, opiera³ siê na funkcjonuj¹cych 8

J. Rieger, Cerkiewszczyzna równa ³acinie?: wtrêty cerkiewnos³owiañskie u £azarza Baranowicza (druga po³owa XVII wieku), „Slavia Orientalis” 1998, s. 519-521. Por. te¿: Ë.Ì. Øàêóí, Çíà÷ýííå öàðêî¢íàñëàâÿíñêàé ìîâû..., s. 15. 9 Ï. Æèòåöüêèé, Íàðèñ ë³òåðàòóðíî¿ ³ñòî𳿠óêðà¿íñüêî¿ ìîâè â XVII â³ö³, Lwów 1941, s. 3 i n. 10 A. Brückner, Spory o Uniê w dawnej literaturze. „Kwartalnik Historyczny”, R. X, 1896, s. 579. 11 Por. S. Kozak, Polacy i Ukraiñcy..., s. 15. 12 A. ¯urawski, Uwagi..., s. 53.

„Pos³av spekulatora czyli kata” – ekwiwalenty leksykalne w ukraiñskim wariancie...

221

kanonach i wzorach. Ze wzglêdu na pokrewieñstwo jêzyków ruskich i polskiego Dobry³owski czerpa³ z ich zasobów leksykalnych bez ograniczeñ, najwyraŸniej uznaj¹c je za zrozumia³e dla wspó³czesnego mu odbiorcy. Czêœæ wyrazów uzna³ jednak za potencjalnie niejasne. W d¹¿eniu do maksymalnego zrozumienia tekstu Ewangelii i kazania t³umaczy³ niektóre wyrazy z jêzyka cerkiewnoruskiego: ïîÿñú îóñìåøú, òî åñòü: øêóðàíûé (209/1), ìçäà âàøà, òî åñòü çàïëàòà (251/30), îòðàñëè, ÷èëè ðîùêè (163/17), ÷ðåçú äìëàòåëåé, ÷èëè ðîáìòíèêîâ (63/6) i in.13, jak równie¿ niektóre polonizmy: íà çíåâàãè, ÷èëè ãîíåí¿ÿ íåñïðàâåäëèâ¿è (12/24), ôàëøó, ÷èëè íåïðàâäè (81/19) i in. Definicjê leksemu wprowadza siê tu najczêœciej za poœrednictwem s³ówka ÷èëè, wystêpuj¹cego tak¿e w postaci: ÷èëì, a nawet ÷èëû (co odpowiada ukraiñskiemu charakterowi stwardnienia g³osek). Z tekstu wynotowano 161 tego typu konstrukcji. Œwiadcz¹ one o d¹¿eniu autora do jasnoœci tekstu, unaoczniaj¹c zarazem rangê poszczególnych warstw jêzykowych w omawianym zabytku. Analiza ma na celu wykazanie, jakiego rodzaju s³ownictwo autor klasyfikowa³ jako potencjalnie niezrozumia³e (wyrazy czêœci objaœnianej) i na jaki jêzyk (jakie jêzyki) je t³umaczy³ (wyrazy czêœci objaœniaj¹cej). Tak zanalizowane synonimy pozwol¹ okreœliæ, jaka warstwa jêzykowa – ruska (ukraiñska, bia³oruska), cerkiewna czy te¿ polska – dominuje w utworze. Niektóre zwroty z ÷èëè s¹ oczywiœcie zwyk³ymi zwrotami „stylistycznymi”, nie „objaœniaj¹cymi” – zosta³y wiêc wy³¹czone z analizy. S¹ one metaforami b¹dŸ rozbudowanymi porównaniami: ìû äî çåìëì, ÷èëè äî ðå÷åé äî÷åñíèõú íàõèëåíè (105/26), äàòè äóøó ñâîþ, ÷èëè æèò¿å (159/18), ñûíîâå öàðñòâ¿ÿ íåáåñíàãî, ÷èëè âèáðàí¿è äî íåáåñí¿ÿ õâàëû (245/9) i in., b¹dŸ te¿ wprowadzeniem równoleg³ych terminów (z obrz¹dku prawos³awnego i ³aciñskiego), w koñcu – t³umaczeniem nazw œwi¹t cerkiewnych: íåäìëÿ ñåäìäåñÿòíèöû, ÷èëè ñòàðîçàïóñòíàÿ (136/14), íåäìëÿ øåñòàÿ ïîñòà, ÷èëè öâåòîíîñíàÿ (161/3) i in. W wyniku tego zabiegu pozosta³o 148 par wyrazów, m.in.: ëåãåîíú ÷èëè ïîëêú (92/22), ïîäîá¿å, ÷èëè ïðèêëàäú (101/21), çàâèäîâàòè, ÷èëè çàçäðîñòèòè (103/11), îçäîáó, ÷èëè óêðàøåí¿å (114/22), âçðîêú, ÷èëè âèäìí¿å (117/3), îòðèìàåòå, ÷èëè ïîñÿäåòå (136/2), ïðîêàæåííûõú, ÷èëè ñòðóïîìú îáñûïàíûõú (110/11) i in., co daje 255 jednostek wyrazowych (w czêœci przypadków poszczególne komponenty zwrotu mog¹ siê powtarzaæ). Ju¿ na pierwszy rzut oka widaæ, ¿e analizowane zwroty s¹ bardzo ró¿norodne zarówno pod wzglêdem budowy, jak i treœci. Pe³na ekwiwalencja czêœci objaœnianej i objaœniaj¹cej, jak w zwrotach: äùåðú, ÷èëè äî÷êà (226/27), âîäîíîñú, ÷èëè 13 T³umaczone s¹ tak¿e skomplikowane, wyszukane i rozbudowane metafory biblijne, ale pozostaj¹ one poza obrêbem analizy.

222

Joanna Getka

âåäðî (15/10), çàùèùåí¿å, ÷èëè îáîðîíà (209/9), ïðèêëþ÷èòèñÿ, ÷èëè ïðèòðàôèòè (220/28), áëóäíîãî, ÷èëè ìàðíîòðàâíîãî (139/2), ñî îäðîìú, ÷èëè ç’ ïîñòåëþ (149/19) i in. nie jest regu³¹. Przeciwnie – t³umaczenie nie zawsze bywa dok³adne: âîëíóþ îóâàãîþ, ÷èëè ìûñë¿þ (132/2), ñú îòðàñëÿìè, ÷èëè ðîùêàìè ôèíèêîâûìè (163/11) i in. Niekiedy notuje siê zawê¿enie znaczenia wyrazu objaœniaj¹cego w stosunku do objaœnianego: ÷èñòîþ îäåæäîþ, ÷èëè ñóê¿åíêîþ (169/4), îðóæ¿å æå, ÷èëè ìå÷ü (205/4), âîëõâîâú, ÷èëè îíûõú òð¿åõú öàðåé (257/21), ðàáîâú, ÷èëè ñëóãú (63/24) i in., b¹dŸ jego rozszerzenie: äåêðåòú, ÷èëè âîëþ (246/4), áðàòà, ÷èëè áëèæíåãî (187/2) i in. Dodatkowo, ten sam wyraz w ró¿nych miejscach tekstu mo¿e mieæ inne t³umaczenie: ïîäîá¿å, ÷èëû ïðèêëàäú (101/21) i ïîäîá¿å, ÷èëì ïðèïîâåñòü (134/3) i in. Zdarzaj¹ siê równie¿ frazy, gdzie ten sam wyraz jest raz objaœnianym, innym razem objaœniaj¹cym: âçðîêú, ÷èëè âèäìí¿å (117/3), ïîçðìí¿å, ÷èëè âçðîêú (44/23), âú ÷àñì ãîíåí¿ÿ, ÷èëè ïðåñëìäîâàí¿ÿ õð¿ñò¿àíú (152/17), çíåâàãè, ÷èëè ãîíåí¿ÿ íåñïðàâåäëèâ¿è (12/24) i in. Z punktu widzenia badañ leksykograficznych taki zabieg trudno przeceniæ: d¹¿¹c do zró¿nicowania synonimów, autor poszerza ich wachlarz, co umo¿liwia przeœledzenie rozwoju znaczeñ zasobów leksykalnych jêzyka bia³oruskiego i ukraiñskiego. Ze wzglêdu na potencjalnych odbiorców Nauk... (Rusinów) zdaje siê, ¿e po¿¹danym modelem by³oby t³umaczenie wyrazu (b¹dŸ frazy) z jêzyka cerkiewnos³owiañskiego b¹dŸ polskiego na ruski (prosty). Tego typu zwroty odnajdujemy w tekœcie doœæ czêsto: âú ëàä¿þ, ÷èëè âú ÷îâåíú ðûáàöê¿é (77/5), åñòåñòâåííûìú, ÷èëè ïðèðîäíûìú ñïîñîáîìú (254/8), çàùèùåí¿å, ÷èëè îáîðîíà (209/9), îóïàâú âú âîíòïëèâîñòü, ÷èëè íåäîâåðñòâ¿å (5/2) i in. Najczêœciej jednak – co nie dziwi – w czêœci objaœniaj¹cej omawianych zwrotów u¿yto wyrazów ogólnos³owiañskich lub przynajmniej wyrazów wspólnych dla jêzyków bia³oruskiego, ukraiñskiego i polskiego. Odpowiada to tendencji autora do uczynienia tekstu maksymalnie zrozumia³ym dla odbiorcy: îóôíîñòü, ÷èëè íàäìÿ (75/25), îóïåêëà îïðìñíîêú, ÷èëè ïîäïàëîêú (213/18), ôàëøó, ÷èëè íåïðàâäè (81/19), äåêðåòú, ÷èëè âîëþ (246/4), âú êîíîâú, ÷èëè êîòåëú (239/13) i in. Jak widaæ, objaœnianymi mog¹ byæ nie tylko cerkiewizmy, s³owa staroruskie i polonizmy (a wœród nich tak¿e wyrazy nies³owiañskie, które za poœrednictwem jêzyka polskiego znalaz³y siê w jêzykach ruskich), ale tak¿e s³owa ruskie. Co wiêcej, niekiedy komponenty zwrotu nie wymagaj¹ specjalnego t³umaczenia: ìûñëþ, ÷èëè ðîçóìîìú (89/28), äðóãà, ÷èëè ïð¿ÿòåëÿ (237/25), êëÿòâà, ÷èëè ïðèñÿãà (227/13) i in. Jako wyrazy ogólnos³owiañskie obie czêœci zwrotów powinny byæ dobrze zrozumiane. Podobne zwroty œwiadcz¹ o d¹¿noœci do wzbogacenia leksyki, a wiêc maj¹ cel stylistyczny.

„Pos³av spekulatora czyli kata” – ekwiwalenty leksykalne w ukraiñskim wariancie...

223

Zabieg stylistyczny stanowi¹ tak¿e zapewne konstrukcje, gdzie ewidentny polonizm objaœniany jest innym polonizmem, por.: ëþáåæíîñòè, ÷èëì sëûÿ ïîæàäëèâîñòè (54/16), ïîñèëêó, ÷èëè ïîêàðìó (184/17) i in. Analogicznie rzecz siê ma z cerkiewizmami. Bywa, ¿e cerkiewizm z czêœci objaœnianej w czêœci objaœniaj¹cej przybli¿ony jest przez wprowadzenie innego cerkiewizmu: õîäàòàíöåþ, ÷èëè çàñòóïíèöåþ (225/4), âú ïîñåùåí¿è, ÷èëì âú ÷àñì ïðèøåñòâ¿ÿ (206/25) i in. Uzasadniona jest teza, ¿e u¿ycie synonimów nawet w obrêbie tego samego jêzyka mog³o przybli¿yæ wyraz czytelnikom. W tekœcie wystêpuj¹ jednak równie¿ frazy, zdawa³oby siê, nieuzasadnione z punktu widzenia d¹¿noœci do uczynienia tekstu zrozumia³ym dla czytelników. Mowa tu o zwrotach, w których w czêœci objaœniaj¹cej wystêpuj¹ ewidentne polonizmy czy cerkiewizmy, podczas gdy w czêœci objaœnianej mamy wyraz powszechnie notowany w jêzykach ruskich przynajmniej od XVI wieku14: îçäîáó, ÷èëèîóêðàøåí¿å (114/22), íåðîçóìîìú ÷èëè áåçóì¿åìú (103/2), ïîãàíú, ÷èëè iäîëîñëóæèòåëåé, òî åñòü áàëâîõâàëüöîâú (210/2) i in. Zabieg ten t³umaczyæ mo¿e orientacja pisarza na istniej¹ce utwory autorów polskich i cerkiewnoruskich. Cerkiewizmy i polonizmy mog¹ byæ stosowane jako ekwiwalenty, tzn. niekiedy polonizm t³umaczony jest przez cerkiewizm: ïîêóñàìè, ÷èëè äî sëîãî ïîäóùåí¿åìú (188/3) czy (czêœciej) cerkiewizm t³umaczony jest polonizmem: ïîäîá¿å ÷èëè ïðèïîâìñòü (134/3), íìêèé âèäú, ÷èëè ðîäçàé (237/5), ñòàðñòåìú, ÷èëè ñêëîííîñòåìú (236/25) i in. Porównanie frekwencji obu tych zabiegów sugeruje, ¿e jêzyk polski pisarz uzna³ za bardziej zrozumia³y od jêzyka cerkiewnos³owiañskiego. Wiêksza frekwencja polonizmów mog³a byæ – poza znajomoœci¹ polszczyzny – uwarunkowana misj¹ religijn¹ unickich bazylianów, a tak¿e sugerowanym przez autora polskim pierwowzorem. Œwiadcz¹ o tym zwroty tradycyjnie u¿ywane w liturgii katolickiej: Àãíöà, ÷èëè áàðàíêà (200/16), æàëú, ÷èëè àêòú ùèðîè è ïðàâäèâîè ñêðóõè (84/28), ñàìú åäèíú çãëàäèâü, ÷èëè çíåñëú ãðåõè âñì ñâìòà (167/5) i in. Poza tym, o czym ju¿ wspomniano, cerkiewizmy w jêzykach bia³oruskim i ukraiñskim s¹ znacznie rzadsze ni¿ np. w rosyjskim, a ich obecnoœæ w zabytkach ogranicza³a siê do wyrazów, które wystêpowa³y w jêzyku literackim (starobia³oruskim i staroukraiñskim) znacznie wczeœniej – w XVIII wieku by³y wiêc przez pisarzy zapewne traktowane jako rodzime elementy ich jêzyka.

14

Por. wystêpowanie danych wyrazów w pracach: Ä.Ð. Ãðèí÷èøèí, Ë.Ë. Ãóìåöüêà, ².Ì. Êåðíèöüêèé (ðåä.), Ñëîâíèê ñòàðîóêðà¿íñüêî¿ ìîâè XIV–XV ñò., Kijów 1977–1978; À.². Æóðà¢ñê³ (ðåä.), óñòàðû÷íû ñëî¢í³ê áåëàðóñêàé ìîâû, Miñsk 1982; Ó. Àí³÷ýíêà, Ñëî¢í³ê ìîâû Ñêàðûíû, Miñsk 1984.

Joanna Getka

224

Z przytoczonych przyk³adów wynika, i¿ autor nie zawsze podaje dok³adny ekwiwalent wyjaœnianego s³owa, co znajduje odzwierciedlenie w budowie zwrotów. Zwroty takie, jak: âîííîñòè, ÷èëè çàïàõó (161/25), íà îó÷ðåæäåí¿å, ÷èëè îó÷òó (162/12), ïëîäó, ÷èëè îâîùåé (170/17), ïî îóòâåðæäåí¿è, ÷èëè îóãðóíòîâàíþ (210/6) i in., w których jednemu wyrazowi czêœci objaœnianej odpowiada jeden ekwiwalent w czêœci objaœniaj¹cej, nie stanowi¹ regu³y w analizowanym utworze. Niekiedy autor ucieka siê do objaœnienia opisowego, najwyraŸniej nie znajduj¹c dok³adnego odpowiednika jakiegoœ wyrazu. W czêœci objaœniaj¹cej mo¿e wiêc wystêpowaæ dwuwyrazowe b¹dŸ jeszcze d³u¿sze objaœnienie potencjalnie niezrozumia³ego s³owa: çàíåäáîâàòè, ÷èëè ìèìî ïóñêàòè (195/7), ùèðîñò¿þ, ÷èëè ïðîñòîòîþ îáû÷àåâú (199/27), âú ïîñìùåí¿è, ÷èëè âú ÷àñì ïðèøåñòâ¿ÿ (206/ 25), ïðåëþáìéöà, ÷èëè áåç’âñòûäíàÿ íàëîæíèöà Èðîäîâà (226/20), àë÷óùèõü, ÷èëè òèõú, êîòîð¿è ïðàãíóò¿ ñïðàâåäëèâîñòè (251/17) i in.

Problemy analizy Analiza leksyki Nauk... nastrêcza wielu problemów. Nale¿y do nich m.in. kwestia zapo¿yczeñ. T³umacze od zawsze stali przed zadaniem doboru odpowiedniego ekwiwalentu spoœród istniej¹cych œrodków. W wieku XVII–XVIII „zruszczanie” wyrazów czy te¿ mniej lub bardziej dok³adnie transliterowanie polskich leksemów by³o powszechn¹ praktyk¹15. Analizuj¹c zapo¿yczenia w jêzyku zabytku, pamiêtaæ nale¿y równie¿ o wspólnych polsko-ukraiñskich leksemach gwar Ukrainy Zachodniej. Oprócz genezy i obszaru wystêpowania, za wyró¿nik zapo¿yczeñ z jêzyka polskiego przyj¹æ nale¿y tak¿e cechy morfologiczne, fonetyczne i semantyczne. Teoretycznie po¿yczk¹ z jêzyka X do jêzyka Y jest ka¿dy wyraz z jêzyka X przejêty przez jêzyk Y16. Jest jednak oczywiste, ¿e formy przejête z innych jêzyków z czasem asymiluj¹ siê na gruncie jêzyka zapo¿yczaj¹cego i nie brzmi¹ w nim obco czy niezrozumiale. Wychodz¹c z tego za³o¿enia, przy analizie konkretnych form brano pod uwagê czas pojawienia siê s³owa w danym jêzyku. W koñcu XVI i w XVII wieku polonizmy by³y obecne we wszystkich gatunkach piœmiennictwa bia³oruskiego i ukraiñskiego. PokaŸna liczba polonizmów przetrwa³a tak w jêzyku bia³oruskim, jak ukraiñskim, staj¹c siê stabiln¹ czêœci¹ ich 15

I. Galster, Formalna adaptacja obcych imion w³asnych na gruncie staroruskim, „Slavia Orientalis” 1978, nr 3, s. 105. 16 W. Witkowski, Elementy polskie w jêzyku Kotlarewskiego, „Slavia Orientalis” 1970, nr 2, s. 207.

„Pos³av spekulatora czyli kata” – ekwiwalenty leksykalne w ukraiñskim wariancie...

225

systemu leksykalnego. Czêsto notuje siê przy tym rozszerzenie czy te¿ zmianê znaczenia zapo¿yczonego leksemu w stosunku do pierwotnego polonizmu17. W niektórych zabytkach XV–XVIII wieku polskie wp³ywy s¹ na tyle silne, ¿e oprócz œrodków u¿ytych ze wzglêdu na wymogi komunikacyjne (s³owa, których brakowa³o w s³owniku bia³oruskim czy ukraiñskim), pojawiaj¹ siê wyrazy, których u¿ycie nie jest niezbêdne z punktu widzenia zasobu leksykalnego – s³ownictwo to stanowi³o jedynie zjawisko przejœciowe w jêzykach ruskich. Za polonizmy, które wymaga³y t³umaczenia Rusinom, mo¿na uznaæ wiêc s³owa, których nie notuje Ñëîâàðü óêðàèíñêîãî ÿçûêà pod redakcj¹ B. Hrinczenki. S³ownik ten, wydany w latach 1907–1909, jest oparty na materia³ach wczeœniejszych. Pomocne s¹ równie¿ Ñëîâàðü áåëîðóññêîãî íàðå÷èÿ I. Nosowicza (ÑàíêòÏåòåðáóðã 1870) i s³owniki wspó³czesnych jêzyków ukraiñskiego i bia³oruskiego. Zrozumia³a jest koniecznoœæ odwo³ywania siê do s³owników historycznych tych jêzyków. Ogó³em analizê oparto na blisko 50 Ÿród³ach s³ownikowych: s³owników historycznych, etymologicznych czy wspó³czesnych jêzyków s³owiañskich. Nale¿y przy tym zwróciæ uwagê na niezadowalaj¹cy stan leksykografii historycznej jêzyków zachodnioruskich18. Do dziœ brakuje pe³nych wydañ s³owników historycznych jêzyka bia³oruskiego19 czy ukraiñskiego20, niezbêdnych do prowadzenia tego rodzaju badañ. Istniej¹ce s³owniki21, poza prac¹ I. Sriezniewskiego, s¹ dalekie od doskona³oœci: t³umaczenia zawartych tam leksemów s¹ czêsto niewystarczaj¹ce, ograniczaj¹ siê do przyk³adu czy odsy³acza lub zawieraj¹ b³êdy definicyjne typu idem per idem np.: ïðèÿòåëü ‘àñàá. äà ïðèÿçíü, ïðèÿòåëüñòâî’22 albo np. âíóòðîíñòè ‘âíóòðíÿÿ’23, czêsto te¿ brak formy wyjœciowej objaœnianego s³owa24. ród³a te rejestruj¹ jednak przypadki u¿ycia poszczególnych leksemów w ogóle, wskazuj¹c, ¿e dany wyraz funkcjonowa³ na gruncie ruskim, co jest 17 Â. ×àáàíåíêî, Çàõ³äíîñëîâ’ÿí³çìè â ðîë³ åêñïðåñèâíèõ çàñîá³â óêðà¿íñüêî¿ ìîâè, „Ìîâîçíàâñòâî” 1972, nr 4, s. 52; À. Áóëûêà, Ëåêñ³÷íûÿ çàïàçû÷àíí³ ¢ áåëàðóñêàé ìîâå XIV–XVIII ñòñò., Miñsk 1980, s. 8; ²ñòîð³ÿ óêðà¿íñüêî¿ ìîâè. Ëåêñèêà ³ ôðàçåîëîã³ÿ..., s. 227. 18 Na problem ten zwraca³ równie¿ uwagê m. in. Adam Fa³owski, analizuj¹c jêzyk przek³adu Katechizmu jezuickiego z XVI w. Por. A. Fa³owski, Jêzyk ruskiego przek³adu..., s. 58. 19 óñòàðû÷íû ñëî¢í³ê áåëàðóñêàé ìîâû... 20 Ä.Ð. Ãðèí÷èøèí (ðåä.), Ñëîâíèê óêðà¿íñüêî¿ ìîâè ÕVI – ïåðøî¿ ïîëîâèíè XVII ñò, Lwów 1994. 21 Ä.Ð. Ãðèí÷èøèí, Ë.Ë. Ãóìåöüêà, ².Ì. Êåðíèöüêèé (ðåä.), Ñëîâíèê ñòàðîóêðà¿íñüêî¿ ìîâè XIV–XV ñò....; Ï. Æèòåöüêèé, Ñëîâíèê êíèæíî¿ óêðà¿íñüêî¿ ìîâè çà ðóêîïèñîì ÕVII â³êó, [w:] idem, Íàðèñ...; Ó. Àí³÷ýíêà, op. cit.; È. Ñðåçíåâñêèé, Ìàòåðèàëû äëÿ ñëîâàðÿ äðåâíåðóññêîãî ÿçûêà, t. 1–3, Moskwa 1958. 22 Ó. Àí³÷ýíêà, op. cit., t. 2, s. 136. 23 Ï. Æèòåöüêèé, Ñëîâíèê êíèæíî¿ óêðà¿íñüêî¿ ìîâè..., s. 141. 24 Ibidem.

Joanna Getka

226

szczególnie istotne w kontekœcie analizy zapo¿yczeñ. Wa¿nym i pomocnym Ÿród³em jest wydany w 1859 r. s³ownik Lindego25, który odpowiada z grubsza stanowi jêzyka polskiego w momencie powstawania Nauk... Pozwala on zidentyfikowaæ jako polonizmy s³owa nieu¿ywane we wspó³czesnej polszczyŸnie – np. spowiednica ‘konfesjona³’. Bior¹c pod uwagê powy¿sze fakty (z³o¿onoœæ analizy zapo¿yczeñ przy braku pe³nych Ÿróde³ s³ownikowych) trudno oczekiwaæ, ¿e wyniki badañ bêd¹ bezdyskusyjne i jednoznaczne.

Rezultaty analizy I. Po dokonaniu analizy zwrotów ze s³ówkiem ÷èëè wyrazy czêœci objaœnianej (uznanych przez autora za potencjalnie niezrozumia³e) i objaœniaj¹cej zwrotów (autor klasyfikowa³ je jako znane, powszechne) po ustaleniu ich pochodzenia pogrupowano wed³ug nastêpuj¹cych kategorii: 1. Wyrazy ogólnos³owiañskie o rodowodzie pras³owiañskim. W czêœci objaœnianej zidentyfikowano 30 takich wyrazów, w czêœci objaœniaj¹cej – 38. 2. Cerkiewizmy b¹dŸ wyrazy staroruskie, nienotowane we wspó³czesnych jêzykach bia³oruskim i ukraiñskim. Grupa ta obejmuje trzy podgrupy: wyrazy wspólne dla jêzyka cerkiewnos³owiañskiego i staroruskiego, ewidentne cerkiewizmy i wyrazy staroruskie. Ogó³em w czêœci objaœnianej reprezentuje j¹ 37 wyrazów, w tym 14 wyrazów wspólnych, 20 cerkiewizmów i 3 wyrazy staroruskie. W czêœci objaœniaj¹cej wyrazów tej grupy jest tylko 6, z czego 4 to wyrazy wspólne dla obu jêzyków, a 2 to cerkiewizmy. 3. Wyrazy z pochodzenia cerkiewnos³owiañskie zapo¿yczone do jêzyków zachodnioruskich. W ramach tej grupy wydzielono podgrupê wyrazów zapo¿yczonych tylko do jednego z tych jêzyków. Wœród wyrazów objaœnianych takich leksemów jest 28, z czego 18 przejê³y oba jêzyki, 8 wyrazów notuje obecnie tylko jêzyk ukraiñski, 2 s¹ typowe tylko dla jêzyka bia³oruskiego. W czêœci objaœniaj¹cej te proporcje s¹ odmienne. Ogó³em wyrazów pochodzenia cerkiewnego wynotowano 5 – cztery z nich wystêpuj¹ w obu jêzykach, jeden jest notowany tylko w jêzyku ukraiñskim.

25 S. B. Linde, S³ownik jêzyka polskiego, wyd. 2, t. 1–4, Lwów 1855 (przedruk – Poznañ 1951). Jak zauwa¿a J. Kolbuszewski, wydanie tego s³ownika by³o wydarzeniem donios³ym nie tylko w skali kultury polskiej – mia³o szersze znaczenie europejskie. Linde jako pierwszy rejestrowa³ dawne znaczenia wyrazów, ilustruj¹c je cytatami: „dziêki wiêc jego wnikliwoœci dziœ mo¿emy dok³adniej œledziæ dzieje interesuj¹cych nas pojêæ”. Por. J. Kolbuszewski, Kresy, Wroc³aw 2002, s. 18.

„Pos³av spekulatora czyli kata” – ekwiwalenty leksykalne w ukraiñskim wariancie...

227

4. Polonizmy nienotowane we wspó³czesnych jêzykach zachodnioruskich. W czêœci objaœnianej jest ich 15, w czêœci objaœniaj¹cej – 25. 5. Wyrazy pochodzenia polskiego i nies³owiañskiego, które za polskim poœrednictwem znalaz³y siê w jêzykach zachodnioruskich (przynajmniej w jednym z nich). Z czêœci objaœnianej wynotowano 25 takich leksemów, ale 2 z nich wystêpuj¹ tylko w jêzyku ukraiñskim i nie wystêpuj¹ w literackim jêzyku bia³oruskim. Z czêœci objaœnianej wynotowano ju¿ 40 takich leksemów, a 6 z nich jest notowanych tylko w jêzyku ukraiñskim. 6. Wyrazy wspólne dla jêzyków polskiego, ukraiñskiego i bia³oruskiego, nienotowane przez s³owniki jêzyka staroruskiego ani jêzyka cerkiewnos³owiañskiego. W czêœci objaœnianej jest ich 3, w czêœci objaœniaj¹cej – 13. 7. Wyrazy wspólne dla jêzyków ukraiñskiego i bia³oruskiego, nienotowane w polszczyŸnie. Grupa ta, si³¹ rzeczy, obejmuje te¿ wyrazy wspólne dla wszystkich jêzyków wschodnios³owiañskich, powsta³e m.in. w okresie staroruskim (ze wzglêdu na charakter zabytku nie skupiono siê na przynale¿noœci wyrazów do jêzyka rosyjskiego). W czêœci objaœnianej wystêpuje 1 taki wyraz, w czêœci objaœniaj¹cej a¿ 13. 8. Wyrazy charakterystyczne dla jêzyka ukraiñskiego b¹dŸ bia³oruskiego. Ustalono, ¿e w czêœci objaœnianej s¹ 2 ukrainizmy. Brak natomiast wyrazów wy³¹cznie bia³oruskich. Podobnie w czêœci objaœniaj¹cej – brak bia³orutenizmów, wyrazów ukraiñskich jest natomiast 6. 9. Wyrazy niejasne, ró¿nego rodzaju nowotwory, hybrydy. Podobnych form w czêœci objaœnianej jest 7, w czêœci objaœniaj¹cej – 2. Z porównania frekwencji wynika, ¿e w czêœci objaœniaj¹cej jest zdecydowanie mniej cerkiewizmów i wyrazów staroruskich nienotowanych we wspó³czesnych jêzykach bia³oruskim i ukraiñskim (37 w czêœci objaœnianej, 6 – w objaœniaj¹cej), a tak¿e wyrazów wystêpuj¹cych w jêzykach ukraiñskim i bia³oruskim, które s¹ z pochodzenia cerkiewizmami (odpowiednio 28 – w czêœci objaœnianej i 5 w objaœniaj¹cej). Wiêcej jest natomiast polonizmów (25 vs. 15 w czêœci objaœnianej) i wyrazów, które za poœrednictwem polskim znalaz³y siê w jêzykach bia³oruskim i ukraiñskim (odpowiednio 40 i 25). W czêœci objaœniaj¹cej wiêcej jest równie¿ form rodzimych, wspólnych dla obszaru dialektalnego bia³orusko-ukraiñskiego, a tak¿e takich, które poza jêzykami ukraiñskim i bia³oruskim wystêpuj¹ równie¿ w jêzyku polskim. Dla przejrzystoœci, w tabeli nr 1 zamieszczono zebrane wyniki badañ.

2

15

8 2

b³rus.

18

ukr.

wspólne

3

14

st.- rus

28

30

4

20

37

3

19%

25%

5

9,5%

6

10,1%

1,4%

5,4%

12,2%

2,0%

13,5%

20,3%

Czêœæ objaœniana

scs

wspólne

4 – polonizmy nienotowane we wspó³czesnych jêzykach bia³oruskim i ukraiñskim

3 – z pochodzenia cerkiewizmy, zapo¿yczone do jêzyków zachodnioruskich

2 – cerkiewizmy, wyrazy staroruskie, nienotowane we wspó³czesnych jêzykach bia³oruskim i ukraiñskim

1 – wyrazy ogólnos³owiañskie o rodowodzie pras³owiañskim

1

Pochodzenie

Tabela 1. Podzia³ analizowanych wyrazów ze wzglêdu na ich pochodzenie

5

6

7

25

38

0

1

4

0

2

4

8

3,4%

4,1%

9

10

16,9%

0,0%

0,7%

2,7%

0,0%

1,4%

2,7%

25,7%

Czêœæ objaœniaj¹ca

228 Joanna Getka

3

1

2 7 148

6 – wyrazy wspólne dla jêzyków polskiego, ukraiñskiego i bia³oruskiego; rozwinê³y siê równolegle w wymienionych jêzykach

7 – wyrazy wspólne dla jêzyków ukraiñskiego i bia³oruskiego

8 – wyrazy typowe dla jêzyka ukraiñskiego b¹dŸ bia ³oruskiego

9 – wyrazy niejasne, nowotwory, hybrydy

Razem

0

23

b³rus.

25

4

2

wspólne

5 – wyrazy pochodzenia polskiego i innych jêzyków obcych, które za polskim poœrednictwem znalaz³y siê w jêzykach bia³oruskim i ukraiñskim

3

ukr.

2

1

16,9

5

100,0%

4,7%

1,4%

0,7%

2,0%

0%

1,4%

15,5%

6

40

7

148

2

6

13

13

0

6

34

8

1,4%

4,1%

8,8%

8,8%

10

0%

4,1%

23%

100,0%

27,1%

9

cd. tabeli 1 „Pos³av spekulatora czyli kata” – ekwiwalenty leksykalne w ukraiñskim wariancie...

229

Joanna Getka

230

Powy¿sza statystyka potwierdza tezê o próbie zbli¿enia jêzyka Nauk... do ¿ywego jêzyka ich potencjalnych odbiorców. Stosunkowo du¿a liczba polonizmów jest zapewne spowodowana wp³ywem polskich Ÿróde³, z których niew¹tpliwie korzystali uniccy bazylianie. II. Badanie zasobu leksykalnego zabytku mia³o jeszcze jeden aspekt – sprawdzenie, czy wyrazy z tekstu Nauk... niezale¿nie od ich pochodzenia s¹ notowane w jêzykach uwzglêdnionych w analizie leksyki tekstu. Umo¿liwi³o to ustalenie „zbie¿noœci” z uwzglêdnionymi w analizie jêzykami: cerkiewnos³owiañskim, staroruskim, polskim i tzw. ruskimi26. Jest przy tym oczywiste, ¿e niektóre wyrazy s¹ wspólne dla dwóch, a nawet wszystkich wymienionych jêzyków. Ostatecznie stwierdzono, i¿ w czêœci objaœnianej wystêpuje 94 wyrazów ruskich, 80 wyrazów polskich, 78 cerkiewnos³owiañskich, co oznacza, ¿e kaznodzieja korzysta³ g³ównie z ekwiwalentów ruskich (63,5% form), nastêpnie polskich (54,1%) i cerkiewnos³owiañskich (51,4%). W czêœci objaœniaj¹cej cerkiewizmów by³o ju¿ znacznie mniej – stanowi³y one 27,7% (43 formy), wzrós³ natomiast odsetek wyrazów ruskich (80,41% – 119 form) i polskich (68,9% – 114 wyrazów). Tabela 2. Wystêpowanie analizowanych wyrazów w wybranych jêzykach s³owiañskich

Wyrazy Czêœæ objaœniana

Czêœæ objaœniaj¹ca

Wszystkie

Cerkiewizmy

Ruskie

Polskie

148

78

94

80

100%

51,4%

63,5%

54,1%

148

43

119

114

100%

27,7%

80,4%

68,9%

Wyniki tego badania potwierdzaj¹ poprzednie spostrze¿enia – w analizowanych zwrotach zauwa¿a siê, choæ nieznaczn¹, przewagê ekwiwalentów pochodz¹cych z jêzyków „ruskich”. T³umacz d¹¿y do przekazania jêzyka wspó³czesnego, cerkiewizmy czy s³owa staroruskie traktuje jako niezrozumia³e. WyraŸnie zaznacza siê te¿ warstwa polska w leksyce utworu.

26

Brano pod uwagê wystêpowanie wyrazu przynajmniej w jednym z dwóch jêzyków grupy – ukraiñskim lub bia³oruskim.

„Pos³av spekulatora czyli kata” – ekwiwalenty leksykalne w ukraiñskim wariancie...

231

Zabieg t³umaczenia (÷èëè) sprawia, ¿e jednostki leksykalne jêzyka cerkiewnos³owiañskiego, jêzyków bia³oruskiego, ukraiñskiego i polskiego wchodz¹ w uk³ady synonimiczne, poszerzaj¹c zasób leksykalny t³umacza. Ich status w wyra¿eniu procentowym jest niemal identyczny. Wiêkszoœæ jednostek leksykalnych zabytku, uznanych za polonizmy, zosta³a na trwa³e zapo¿yczona do jêzyków ukraiñskiego i bia³oruskiego. Polonizmów nienotowanych w jêzykach bia³oruskim i ukraiñskim jest zaledwie 18 (12,2%) w czêœci objaœnianej i 34 (23%) w czêœci objaœniaj¹cej zwrotów.

Zakoñczenie W zabytku wyraŸne jest d¹¿enie autora do uczynienia tekstu maksymalnie zrozumia³ym dla czytelników. Dlatego te¿, jak siê zdaje, dobór ekwiwalentów nie by³ przypadkowy: pisarz najchêtniej odwo³uje siê do wyrazów ogólnos³owiañskich, chêtnie te¿ korzysta z zasobów leksykalnych ¿ywego jêzyka. Wprowadzenie konstrukcji synonimicznych ma dodatkowe znaczenie dla rozwoju leksyki: utrwala i czyni bli¿szymi s³owa niezrozumia³e, na trwa³e mocuj¹c je w jêzyku. Wiêkszoœæ leksemów zabytku, zakwalifikowanych jako polonizmy, zosta³a na trwa³e zapo¿yczona do jêzyków ukraiñskiego i bia³oruskiego. S¹ to na ogó³ po¿yczki stare, maj¹ce za sob¹ d³u¿sz¹ tradycjê jêzykow¹. Wyrazy te nale¿y wrêcz traktowaæ jako rodzime, rozwijaj¹ce siê równolegle w ró¿nych systemach jêzykowych, w warunkach œcis³ego kontaktu jêzyków ruskich i polskiego w wiekach XIV–XVIII. Podobnie przedstawia siê kwestia cerkiewizmów i wyrazów odziedziczonych z epoki staroruskiej. Obecnoœæ cerkiewizmów w tekœcie religijnym jest oczywista – ci¹g³e odwo³ywanie siê do Pisma Œwiêtego transponuje s³ownictwo. Wzory cerkiewne, utrwalone wielowiekow¹ tradycj¹ przek³adu Biblii, by³y dla Dobry³owskiego cennym Ÿród³em terminologii religijnej. U¿yte w Naukach... s³ownictwo odzwierciedla stan jêzyka literackiego ziem ukraiñskich w XVIII wieku. Bêd¹cy w u¿yciu warstw oœwieconych jêzyk oraz kultura polska odgrywa³y w kszta³tuj¹cym siê ukraiñskim jêzyku literackim ogromn¹ rolê; polszczyzna s³u¿y³a nie tylko jako narzêdzie wypowiedzi literackiej, ale równie¿ jako inspiracja. Wp³yw polszczyzny utrzymywa³ siê i póŸniej, oddzia³uj¹c na udoskonalony ju¿ literacki jêzyk miejscowy, powsta³y w oparciu o dwa Ÿród³a – pisany jêzyk cerkiewnos³owiañski i ¿ywy jêzyk ludnoœci. W jêzyku Nauk... widoczne s¹ sprzecznoœci, które cechowa³y ukraiñski jêzyk literacki koñca XVIII wieku: walka nowego opartego na elementach ludowo-potocznych ze starym – bazuj¹cym na tradycji cerkiewnos³owiañskiej i staroksi¹¿-

232

Joanna Getka

kowym jêzyku literackim. Typowy dla zabytku, jak równie¿ ówczesnego jêzyka literackiego by³ silny wp³yw jêzyka polskiego, uwarunkowany szeregiem czynników historycznych i kulturowych. Zarazem by³ to jêzyk na miarê epoki, odpowiadaj¹cy jej potrzebom, a tak¿e potrzebom jego u¿ytkowników. Ðåçþìå „Ïîñëàâ ñïåêóëÿòîðÿ, ÷èëè êàòà” ëåêñè÷åñêèå ýêâèâàëåíòû â óêðàèíñêîì âàðèàíòå „ïðîñòîé ìîâû” 18 âåêà (íà ìàòåðèàëå „Íàóê Ïàðîõèàëüíûõ” Þëèàíà Äîâðûëîâñêîãî, Ïî÷àåâ 1794) Íàïå÷àòàííûå â ïî÷àåâñêîé òèïîãðàôèè èçäàíèÿ ÿâëÿþòñÿ ïðåâîñõîäíûì ìàòåðèàëîì äëÿ àíàëèçà âçàèìîîòíîøåíèé ñëàâÿíñêèõ ÿçûêîâ. Ê ñîæàëåíèþ, âíèìàíèå èññëåäîâàòåëåé ïðèâëåêàþò ñêîðåå âñåãî ñâåòñêèå ïàìÿòíèêè, ñî÷èíåííûå íà òàê íàçûâàåìîé „ïðîñòîé ìîâå”, íàïðèìåð Ïîëèòèêà ñâåöüêàÿ (1770) èëè Êíèæèöÿ äëÿ ãîñïîäàðñòâà... (1788), â òî âðåìÿ êàê èçäàííàÿ òàì â XVIII âåêå ðåëèãèîçíàÿ ëèòåðàòóðà òîæå õîðîøî îòðàæàåò ÷åðòû òîãäàøíåãî „æèâîãî” ÿçûêà.  íàñòîÿùåé ñòàòüå ïðîâîäèòñÿ àíàëèç èçäàííîãî â 1794 ãîäó ñáîðíèêà ïðîïîâåäåé Íàóêè ïàðîõèÿëüíèÿ... ×òîáû ñäåëàòü òåêñò êàê ìîæíî áîëåå ïîíÿòíûì äëÿ ÷èòàòåëåé (è ñëóøàòåëåé), ïðîïîâåäíèê òîëêóåò íåêîòîðûå òåðìèíû, êîòîðûå åìó êàæóòñÿ ïîòåíöèàëüíî íåïîíÿòíûìè äëÿ ñëóøàòåëåé. Äëÿ ýòîãî îí èñïîëüçóåò ñëîâî ÷èëè, íàïð. ïîÿñú îóñìåøú, òî åñòü: øêóðàíûé (209/1). Àíàëèç êîìïîíåíòîâ äàííûõ ôðàç (â îáùåì 148 ïàð), çàêëþ÷àþùèõ â ñåáå êàê „ðóñêèå” (óêðàèíñêèå, áåëîðóññêèå), ïîëüñêèå, òàê è öåðêîâíî-ñëàâÿíñêèå ýëåìåíòû ïðèâîäèò ê âûâîäó, ÷òî â òåêñòå ïðåîáëàäàåò óêðàèíñêàÿ ÿçûêîâàÿ ñòèõèÿ, òàê êàê áîëüøèíñòâî ïðîàíàëèçèðîâàííûõ â õîäå èññëåäîâàíèÿ ëåêñè÷åñêèõ åäèíèö îòíîñÿòñÿ èìåííî ê óêðàèíñêîìó ÿçûêó. Áëàãîäàðÿ ýòîìó àíàëèç ÿçûêà Íàóê ïàðîõèàëüíèõ... äîïîëíÿåò èññëåäîâàíèÿ óêðàèíñêîãî ëèòåðàòóðíîãî ÿçûêà XVIII âåêà.

Summary “Poslav spekulatora, czyli kata” lexical equivalents of the Ukrainian variant of so called “prosta mova” of 18th century (based on the “Nauki parochialnija” by Julian Dobry³owsky, Pochayev 1794) The subject of the study is the lexic of a relic of Ruthenian literature titled NAUKI PAROCHIALNIJA na Nedìli i S(vja)ta uroczistyja cìlogo Roku, z E(vange)lij podlug obrjadu greczeskago raspolozennych, z pridaniem pri konci nauki pri, szljubì, dvoch nauk pri pogrebenii, i na Pjatki s(vja)tago velikago posta, o Strastech Chr(is)tovych, further called Nauki, edited in 1794. The analyzed composition of homilies was created in one of the most resilient centers of Greek Catholic Eastern Rite who were well known for their attachment to Ruthenian culture and language, in Poczajow in Wolyn and it was designated for Estern Rite priests and believers of Eastern Rite confines dioceses. The composition of written in Cyrillic alphabet homilies is attributed to Julian Dobrylovski. According to the author assumption, language of the piece, close to simple – spoken language was

„Pos³av spekulatora czyli kata” – ekwiwalenty leksykalne w ukraiñskim wariancie...

233

supposed to be understood for believers of Greek Catholic Church. Thanks to this Nauki is the remarkable material for the analysis of factual state of language in the century it was created in. The subject of the analysis were the definitions of the lexemes that occur in the relic which include element it means, for example: vú ladiju, èili vú èovenú rybackij and others (148 pairs). The study proved that the majority of lexemes belong to the Ukrainian language. Therefore, the analysis of the language of Nauki has a capital meaning in the studies on the development of Ukrainian literature language. It fulfills already existing notices and language description of the period of their creations with the religious, pulpit literature work. This kind of literature was omitted in linguistic description till recently with various causes (among all with the conviction that this genre works are written in fossilized Church Slavonic language).

234

Joanna Getka

Êîðåëÿö³ÿ çà äçâ³íê³ñòþ/ ãëóõ³ñòþ ó êîíñîíàíòèçì³ óêðà¿íñüêèõ... XVII, 2012 UWM w Olsztynie Acta Polono-Ruthenica 235 ISSN 1427-549X

Tatiana Ko³odyñska Lublin

Êîðåëÿö³ÿ çà äçâ³íê³ñòþ/ ãëóõ³ñòþ ó êîíñîíàíòèçì³ óêðà¿íñüêèõ íàäñÿíñüêèõ ãîâ³ðîê Ñòàòòþ ïðèñâÿ÷åíî ðîçãëÿäó ñèñòåìè êîíñîíàíòèçìó óêðà¿íñüêèõ íàäñÿíñüêèõ ãîâ³ðîê. Òóò çâåðíåíî óâàãó íà îñîáëèâîñò³ êîðåëÿòèâíî¿ ñèñòåìè ïðèãîëîñíèõ çà îçíàêîþ ó÷àñò³ ãîëîñó ³ øóìó, çîêðåìà íà òåíäåíö³¿, ÿê³ âèÿâëÿþòü ùîäî îãëóøåííÿ äçâ³íê³ ïðèãîëîñí³ ó ïîçèö³¿ ê³íöÿ ïðåô³êñà, ñåðåäèíè ñëîâà, ê³íöÿ ñëîâà òà ó ì³æñë³âí³é ïîçèö³¿ ïåðåä ãëóõèìè é äçâ³íêèìè ïðèãîëîñíèìè. Êëþ÷îâ³ ñëîâà: ä³àëåêòîëîã³ÿ, ôîíåòèêîôîíîëîã³÷íèé ð³âåíü, êîíñîíàíòèçì, êîðåëÿö³ÿ çà äçâ³íê³ñòþ/ãëóõ³ñòþ. Ñåðåä äèôåðåíö³éíèõ ðèñ óêðà¿íñüêîãî ä³àëåêòíîãî êîíñîíàíòèçìó âàæëèâîþ º îçíàêà ãîëîñó é øóìó â òâîðåíí³ ïðèãîëîñíèõ. Ó ñó÷àñí³é óêðà¿íñüê³é ìîâ³ ôîíåìè ïîïàðíî ïðîòèñòàâëÿþòüñÿ çà êîðåëÿö³ºþ äçâ³íê³ñòü/ ãëóõ³ñòü1, óòâîðþþ÷è äâà ðÿäè ïðèãîëîñíèõ: ãëóõ³ é äçâ³íê³. Êîðåëÿö³ÿ ãëóõîñò³ é äçâ³íêîñò³ º õàðàêòåðíîþ âçàãàë³ äëÿ óêðà¿íñüêî¿ ìîâè, ÿê ³ äëÿ ³íøèõ ñëîâ’ÿíñüêèõ. Ó âñ³õ óêðà¿íñüêèõ ä³àëåêòàõ âèÿâëÿºòüñÿ êîðåëÿö³ÿ çà ãëóõ³ñòþ ³ äçâ³íê³ñòþ òàêèõ ôîíåì: |ï| : |á|, |ò| : |ä| , |ñ| : |ç|, |ø| : |æ|, |õ| : |ã|, |÷| : äæ|, |ö| : |äç|, |ê| : |´|, ³ ì’ÿê³ â³äïîâ³äíèêè: |ò’|: |ä’|, |ñ’| : |ç’|, |ö’| : |äç’|, à ó ÷àñòèí³ ä³àëåêò³â – |ö| : |¢|. ßê çàçíà÷àºòüñÿ ó íàóêîâ³é ë³òåðàòóð³, ó âñ³õ ãîâîðàõ óêðà¿íñüêî¿ ìîâè êîðåëÿö³ÿ ãëóõîñò³/ äçâ³íêîñò³ âèñòóïຠâ óñ³õ ïîçèö³ÿõ ïåðåä ãîëîñíèìè, à â ÷àñòèí³ ãîâîð³â – òàêîæ ïåðåä ïðèãîëîñíèìè ³ â ê³íö³ ñë³â. Íàéá³ëüø ïîøèðåíà öÿ êîðåëÿö³ÿ ó ïîë³ñüêèõ, âîëèíñüêèõ òà íàäñÿíñüêèõ ãîâîðàõ. Ïîçèö³éíèõ îáìåæåíü çàçíàëà êîðåëÿö³ÿ çà ãëóõ³ñòþ / äçâ³íê³ñòþ â áàãàòüîõ ï³âäåííî-çàõ³äíèõ ä³àëåêòàõ. Òàê, ó ÷àñòèí³ ï³âäåííî-çàõ³äíèõ óêðà¿íñüêèõ ãîâîð³â, çîêðåìà, ó íàääí³ñòðÿíñüêèõ (àáî îï³ëüñüêèõ), äîñë³äíèêè â³äçíà÷àþòü ïåðåõ³ä äçâ³íêèõ ïðèãîëîñíèõ ó ãëóõ³ ïåðåä ãëóõèìè ³ â ê³íö³ ñë³â ïåðåä ãëóõèìè íàñòóïíîãî ñëîâà (ÿêùî íåìຠïàóçè): âîðóõ – âîðóãà, áàïêà – áàáîê, âóõêà (âîãêà), ëåõêà, áóð³ò (áîð³ä), ï³òïåðòè òà ³í.2 1 2

Ñó÷àñíà óêðà¿íñüêà ë³òåðàòóðíà ìîâà, ðåä. ². Ê. Á³ëîä³ä, Íàóêîâà äóìêà, Êè¿â 1980, ñ. 244. Ô. Ò. Æèëêî, Ãîâîðè óêðà¿íñüêî¿ ìîâè, Êè¿â 1958, ñ. 75.

236

Tatiana Ko³odyñska

 óêðà¿íñüêèõ íàäñÿíñüêèõ ãîâ³ðêàõ âòðàòà ïðèãîëîñíèõ äîñèòü ïîì³òíà. Öå ãîâ³ðêè, ùî ç ï³âí³÷íîãî ñõîäó ìåæóþòü ³ç íàääí³ñòðÿíñüêèìè, à ç çàõîäó ç ïîëüñüêèìè ãîâîðàìè. Öå ÿâèùå ïîì³÷àºìî òàêîæ ó âîëèíñüêèõ ãîâ³ðêàõ, â ÿêèõ „äçâ³íê³ ïðèãîëîñí³ çäåá³ëüøîãî âòðà÷àþòü ö³ëêîì àáî ÷àñòêîâî ãîëîñ ïåðåä ãëóõèìè [...]”3. Îòæå, ó ÷àñòèí³ ï³âäåííî – çàõ³äíèõ ãîâ³ðîê â³äáóëàñÿ àñèì³ëÿö³ÿ äçâ³íêèõ ïåðåä ãëóõèìè â ñåðåäèí³ é çàíåïàä äçâ³íêîñò³ ïðèãîëîñíèõ ó ê³íö³ ñë³â. Ñàìå òîìó â öèõ ãîâ³ðêàõ êîðåëÿö³ÿ çà ãëóõ³ñòþ/ äçâ³íê³ñòþ âèÿâëÿºòüñÿ ò³ëüêè ïåðåä ãîëîñíèìè ³ ïåðåä ñîíàíòàìè, à çàãàëîì ìîæíà ãîâîðèòè ïðî íåîäíîð³äí³ñòü ãîâ³ðîê ï³âäåííî-çàõ³äíîãî íàð³÷÷ÿ ùîäî ð³âíîâàãè ó äèñòðèáóö³¿ ÷ëåí³â êîðåëÿòèâíèõ ïàð: òåíäåíö³þ ÷àñòèíè ãîâ³ðîê äî îãëóøåííÿ äçâ³íêèõ ó ïåðåâàæí³é ê³ëüêîñò³ ïîçèö³é (íàääí³ñòðÿíñüê³, âîëèíñüê³ òà ³íø³) òà ïðàãíåííÿ äî çáåðåæåííÿ äçâ³íêîñò³ ïðèãîëîñíèõ ïåðåä ãëóõèìè (÷àñòèíà ïîä³ëüñüêèõ). Òåíäåíö³ÿ äî çáåðåæåííÿ äçâ³íêîñò³ õàðàêòåðíà äëÿ ÷àñòèíè ãîâ³ðîê ï³âäåííî-ñõ³äíîãî íàð³÷÷ÿ4. Ó íàóêîâ³é ë³òåðàòóð³ ïåðåâàæຠäóìêà, âèñëîâëåíà Ô. Ò. Æèëêîì, çà ÿêîþ „ó áàãàòüîõ ï³âäåííî-ñõ³äíèõ ãîâîðàõ (çà âèíÿòêîì ñòåïîâèõ – äçâ³íê³ ïðèãîëîñí³ á, ä, ç, äç, äæ, æ, ã, ´, ìàþ÷è òàê çâàíó ñèëüíó ïî÷àòêîâó ôîðìó, òîáòî ïî÷àòîê öèõ çâóê³â ñèëüí³øèé, àí³æ ê³íåöü (ó ïîçèö³¿ ê³íöÿ ñêëàäó), íå âòðà÷àþòü ñâ äçâ³íêîñò³, òîáòî íå íàáëèæàþòüñÿ ó âèìîâ³ äî ãëóõèõ ï, ò, ñ, ö, ø, õ, ê, ³ íå ïåðåõîäÿòü ó íèõ, íàïð.: äóá, ìîðîç, ä³ä, âîðîã, ðèáêà, îäêèäàò, êàçêà, ëàãòè òà ³í.”5. Ìàòåð³àëîì äëÿ àíàë³çó ñèñòåìè êîíñîíàíòèçó ïîñëóæèëè âëàñí³ ìàòåð³àëè çàïèñ³â, ç³áðàí³ â³ä íàéñòàðøèõ íîñ³¿â óêðà¿íñüêèõ íàäñÿíñüêèõ ãîâ³ðîê. Îáñòåæóâàí³ íàñåëåí³ ïóíêòè: Ãàé (Gaje), ͳíîâè÷³ (Nienowice), Êàëüíèê³â (Kalników), Ëàçè (£azy), Õîòèíåöü (Chotyniec), Çàëàççÿ (Za³azie), ðîçòàøîâàí³ ó ï³âäåííî-ñõ³äíîìó âîºâîäñòâ³ Ïîëüù³ (ï³äêàðïàòñüêîìó). Äëÿ ñèñòåìè êîíñîíàíòèçìó óêðà¿íñüêèõ íàäñÿíñüêèõ ãîâ³ðîê ï³âäåííî-çàõ³äíîãî ä³àëåêòíîãî ìàñèâó, ÿêèé ÷àñòèííî ïðîõîäèòü òåðèòîð³ºþ Ïîëüù³, âàæëèâèì º òå, ùî äçâ³íê³ ïðèãîëîñí³ ïåðåä íàñòóïíèì ãëóõèì, ÿê ïðàâèëî, îãëóøóþòüñÿ. Òåíäåíö³ÿ âòðà÷àòè äçâ³íê³ñòü ó çãàäàí³é ïîçèö³¿ õàðàêòåðèçóºòüñÿ âåëèêîþ ÷àñòîòí³ñòþ. 3 4

Ibidem, ñ. 115. Äèâ. Ë. Ôðîëÿê, Êîðåëÿö³ÿ çà äçâ³íê³ñòþ/ ãëóõ³ñòþ â óêðà¿íñüêèõ ãîâ³ðêàõ Äîíå÷÷èíè, [â:] ˳íãâ³ñòè÷í³ ñòó䳿, âèï. 11, ÷. 2, Äîíåöüê 2003, ñ. 601–605; idem, Êîðåëÿòèâíà ñèñòåìà ïðèãîëîñíèõ çà äçâ³íê³ñòþ / ãëóõ³ñòþ â ñõ³äíîñòåïîâèõ ãîâ³ðêàõ, [â:] ijàëåêòîëîã³÷í³ ñòó䳿 5, ²íñòèòóò óêðà¿íîçíàâñòâà ³ì. ². Êðèï’ÿêåâè÷à ÍÀÍ Óêðà¿íè, Ëüâ³â 2005. 5 Ô. Ò. Æèëêî, op. cit., ñ. 145.

Êîðåëÿö³ÿ çà äçâ³íê³ñòþ/ ãëóõ³ñòþ ó êîíñîíàíòèçì³ óêðà¿íñüêèõ...

237

×àñòîòí³ñòü ôóíêö³îíóâàííÿ äåÿêèõ ôîíåì ó ãîâîðàõ ï³âäåííîçàõ³äíîãî íàð³÷÷ÿ â³äð³çíÿþòüñÿ â³ä ¿õ ÷àñòîòíîñò³ ó ë³òåðàòóðí³é ìîâ³ âíàñë³äîê â³äì³ííîñòåé ó ïðîò³êàíí³ ôîíåòè÷íèõ ïðîöåñ³â, ïîçèö³éíîãî îáìåæåííÿ âèÿâó îäíîãî ç ðåïðåçeíòàíò³â – ÷ëåí³â êîðåëÿö³¿ çà äçâ³íê³ñòþ/ ãëóõ³ñòþ, â³äñóòíîñò³ ôîíåì ó ñèñòåì³ ãîâ³ðêîâîãî êîíñîíàíòèçìó òà ³íøå. Îáìåæåíî âæèâàíèìè àáî â³äñóòí³ìè ó ÷àñòèí³ äîñë³äæóâàíèõ ãîâ³ðîê º ôîíåìà |äæ|, ÿêà ñóáñòèòóþºòüñÿ â³äïîâ³äíî [÷], ó ñëîâ³: ï÷îëà (óêð. áäæîëà), êóêóðóçà (óêð. êóêóðóäçà). Îïîçèòèâíèé äî íàçâàíî¿ çà äçâ³íê³ñòþ/ /ãëóõ³ñòþ ôîíåìè |÷| çàëèøàºòüñÿ ó ïîçèö³¿ ïåðåä ãîëîñíèì ³ ñîíîðíèì ïðèãîëîñíèì áåç êîðåëÿòèâíî¿ ïàðè. Âíàñë³äîê àñèì³ëÿòèâíèõ ïðîöåñ³â ó ñêëàä³ çâóêîâèõ ðÿä³â ôîíåì |÷|, |ä|,|ä’| ç’ÿâëÿþòüñÿ çâóêè [äæ], [ö]: õîäæ áèñòi ‘óêð. â³äïîâ³äíèê õî÷ áè âè, ‘pol. choæ byœcie’, ë’óöê³é ‘pol. ludzki, óêð. ëþäñüêèé’, 뒳äæáà ‘pol. liczba, óêð. ë³÷áà’. Äî ð³äêî âæèâàíèõ íàëåæèòü, â îáñòåæóâàíèõ ãîâ³ðêàõ, ôîíåìà |´| (ïîëüñüêèé â³äïîâ³äíèê |g|), ÿêà ôóíêö³îíóº ëèøå â îáìåæåí³é ê³ëüêîñò³ ñë³â, ïåðåâàæíî ó çàïîçè÷åíèõ ³ç ïîëüñüêî¿ ìîâè ôîðìàõ, òàêèõ ÿê: |àgryst / |i*angryst ‘pol. agrest’, kœin|gôwa ‘pol. ksiêgowa’, |s³izgu ‘œlisko’, |vugir ‘pol. ugór’, wu|guli ‘pol. w ogóle’, |Zygar ‘pol. zegar’, guZ ‘pol. guz’, guZ|ôk ‘pol. guzek’. ×àñòîòí³ñòü âæèâàííÿ çâóêà [´] ï³äâèùóºòüñÿ çà ðàõóíîê âèÿâ³â ôîíåìè |ê| çâóêîì [´], ÿêèé ç’ÿâëÿºòüñÿ âíàñë³äîê ïîâíî¿ àñèì³ëÿö³¿ çà äçâ³íê³ñòþ ãëóõîãî [ê] äî íàñòóïíîãî äçâ³íêîãî ïðèãîëîñíîãî. Òàêå óïîä³áíåííÿ ñïîñòåð³ãàºòüñÿ ÿê ó ñåðåäèí³ ñëîâa: i*ag|by ‘óêð. ÿê áè, ïîëü. jak by’, tag|by ‘óêð. òàê áè, pol. tak by’, òàê ³ ó ì³æñë³âí³é ïîçèö³¿: tag |by³u ‘óêð. òàê áóëî, pol. tak by³o’, tag ¿y ‘óêð. òàê ùî, pol. tak ¿e’. Òàê³ âèïàäêè îäçâ³í÷åííÿ º ÷àñòèíîþ çàãàëüíîãî àñèì³ëÿòèâíîãî ïðîöåñó îäçâ³í÷åííÿ ãëóõèõ ïðèãîëîñíèõ ïåðåä äçâ³íêèìè ó ì³æñë³âí³é ïîçèö³¿, ó ÿêîìó áåðóòü ó÷àñòü òàêîæ ³íø³ ïðèãîëîñí³. Îãëóøåííÿ ïðèãîëîñíèõ öå ôîíåòè÷íèé ïðîöåñ, ÿêèé âèñòóïຠâ óñ³õ ñëîâ’ÿíñüêèõ ìîâàõ. Ó÷åí³ ââàæàþòü, ùî íàéá³ëüø âèðàçíî ïîì³òíà âòðàòà äçâ³íêîñò³ (÷àñòêîâà àáî ö³ëêîì) ó ïðåô³êñàõ ïåðåä ãëóõèìè ïðèãîëîñíèìè. Äçâ³íê³ ïðèãîëîñí³ ÷àñòî âòðà÷àþòü äçâ³íê³ñòü ïåðåä ãëóõèìè òà â ñåðåäèí³ ñëîâà, ì³æ ñëîâàìè ³ â àáñîëþòíîìó ê³íö³ ñëîâà6 . Ó ñó÷àñí³é óêðà¿íñüê³é ìîâ³ íàéá³ëüø âðàçëèâèì ùîäî âïëèâó íàñòóïíîãî ãëóõîãî ïðèãîëîñíîãî º âèÿâ ôîíåìè |ç| ó ñêëàä³ ïðåô³êñ³â, ÿêèé ï³ääàºòüñÿ ïåðåâàæíî ïîâíîìó îãëóøåííþ7. Ìàòåð³àëè äîñë³äæóâàíèõ 6 7

Ibidem. Â. Ì. Áðàíõîâ, ßâèùà àñèì³ëÿö³¿ â êîíñîíàíòèçì³ óêðà¿íñüêî¿ ìîâè, Íàóêîâà äóìêà, Êè¿â 1970, ñ. 61.

Tatiana Ko³odyñska

238

íàäñÿíñüêèõ ãîâ³ðîê äàþòü çìîãó òâåðäèòè, ùî â ¿õ ñèñòåì³ ôîíåìà |ç| ó ìîðôîëîã³÷í³é ïîçèö³¿ ïðèéìåííèêà – ïðåô³êñà â³äçíà÷àºòüñÿ â³äíîñíîþ ñò³éê³ñòþ ùîäî àñèì³ëÿö³¿ äî íàñòóïíîãî ãëóõîãî ïðèãîëîñíîãî. Ó ïîçèö³¿ ïåðåä øóìíèìè ïðîðèâíèìè ï, ò, ê, âèÿâîì íàçâàíî¿ ôîíåìè âèñòóïຠïåðåâàæíî çâóê [ñ] (ïîëüñüêèé â³äïîâ³äíèê |s|): s tub|ôu* ‘óêð. ç òîáîþ, pol. z tob¹’, spy|tau* ‘óêð. çàïèòàâ, pol. spyta³’, spit|spôdu ‘óêð. ç³ñïîäó, pol. spod spodu’, s ta|kôm ‘óêð. ç òàêîþ, pol. z tak¹’, s |pañum ‘pol. z pani¹’, s ku|bitum ‘pol. z kobiet¹’, s kru|v’êu* ‘óêð. ç êðîâ’þ, pol. z krwi¹’, s kiruu*|ñikum ‘óêð. ç êåð³âíèêîì, pol. z kierownikiem’. Òàêîæ ó ïðèéìåííèêó áåç (ãîâ³ðêîâà ôîðìà áèñ/bys) – óêð. ÷åðåç; ïîñë³äîâíî âèñòóïຠîãëóøåííÿ ê³íöåâîãî ç- ïåðåä ãëóõèìè ò, ï, k: bys |têbi ‘óêð. ÷åðåç òåáå’, bys |s’êstru ‘óêð. ÷åðåç ñåñòðó’, bys ku|hô ‘óêð. ÷åðåç êîãî’, bys |pana ‘óêð. ÷åðåç ïàíà’, bys sk|³adu ‘pol. bez sk³adu’, bys |pô³i ‘óêð. ÷åðåç ïîëå’, bys pud|wiri ‘óêð. ÷åðåç ïîäâ³ð’ÿ’. ³äïîâ³äíîþ êîðåëÿö³éíîþ ïàðoþ áóäå ôîíåìà |ç| (ïîëü. â³äï. |z|), ùî âèñòóïຠçàâæäè ïåðåä íàñòóïíèì äçâ³íêèì ïðèãîëîñíèì: byz |n’êhu ‘óêð. ÷åðåç íüîãî’, byz |mamu, byz du|rôhu ‘óêð. ÷åðåç äîðîãó, pol. przez drogê’, byz |³adu ‘pol. bez ³adu’, byz mist ‘÷åðåç ì³ñò, pol. przez most’. Ó ñïîëó÷åíí³ ê³íöåâî¿ ïðèãîëîñíî¿ ôîíåìè |ç| ó ïðåô³êñ³ ç íàñòóïíèì ãëóõèìè ôðèêàòèâíèìè ñ, õ, ô, òà ïåðåäíüîÿçèêîâèìè ï, ò, ¿¿ ðåïðåçåíòóº çâóê [ñ] (ëàò. â³äï. |s| )ó òàêèõ ñëîâàõ: rusx|ôdit œe, rus|xôtynyi* ‘óêð. ðîçõîäæåíèé’, ruspu|rôti ‘óêð. ðîçïîðîòè, pol. rozpruæ’, rustwu|ryti ‘pol. roztworzyæ, otworzyæ’, ruskru|titi ‘óêð. ðîçêðóòèòè, pol. rozkrêciæ’, ruspi|è’êtanui*i ‘pol. rozpieczêtowane’. ³äïîâ³äíî äî öüîãî, ó òîìó æ ïðåô³êñ³ rus(óêð. ðîç-), ôîíåìà |ç| ïåðåä äçâ³íêèìè ïðèãîëîñíèìè ðåïðåçåíòîâàíà º çâóêîì [ç] (ëàò. â³äï. |z| ): ruzma|i*îti ‘ïîëü. rozmaicie’, ruzwa|³iti ‘óêð. ðîçâàëèòè’, ruz|biti ‘óêð. ðîçáèòè’, ruz³u|mati ‘óêð. pîçëîìàòè’. Ó ïðåô³êñ³ áåç-/ bys- ó ì³æñë³âí³é ïîçèö³¿ íà ñòèêó ïðåô³êñà ³ êîðåíÿ, ïåðåä ãëóõèì ïðèãîëîñíèì ï³ääàºòüñÿ ïåðåâàæíî ïîâíîìó îãëóøåííþ: bys |s³ôwa, bys p³at|ñi, bys |sô³i. Ôîíåìà |ç| ó ñêëàä³ ïðåô³êñ³â ó ïîçèö³¿ ïåðåä øóìíèì ïðîðèâíèì ï, ò, ê ðåïðåçåíòóºòüñÿ ïåðåâàæíî çâóêîì [ñ], ïåðåä ãëóõèìè ôðèêàòèâíèìè ñ, õ, ô. Ó ïîçèö³¿ ì³æ äâîìà äçâ³íêèìè [ç] íå âòðà÷ຠñâ äçâ³íêîñò³. Òàêèì ÷èíîì, äîñë³äæóâàí³ ãîâ³ðêè ó ñèñòåì³ ãîâîð³â óêðà¿íñüêî¿ ìîâè ùîäî ð³âíîâàãè âèÿâó ãëóõèõ ôîíåì äçâ³íêèìè òà ãëóõèìè çâóêàìè ó ïîçèö³ÿõ, äå äçâ³íê³ ï³ääàþòüñÿ âïëèâó ãëóõèõ, çàéìàþòü ïîçèö³þ, áëèæ÷ó äî òèõ ãîâîð³â, ÿê³ â³ääàþòü ïåðåâàãó çáåðåæåííþ äçâ³íêîñò³ ïðèãîëîñíèõ8. 8

Äèâ. Ë. Ôðîëÿê, op. cit.

Êîðåëÿö³ÿ çà äçâ³íê³ñòþ/ ãëóõ³ñòþ ó êîíñîíàíòèçì³ óêðà¿íñüêèõ...

239

Ó ì³æñë³âí³é ïîçèö³¿ ôîíåìà |ç| ðåàë³çóºòüñÿ çâóêîì [÷] (ïîëü. â³äï. |è|), ó òàêèõ ñëîâàõ: s èym / š èym ‘óêð. ç ÷èì’, s èyi*|ôm / š èyi*|ôm ‘óêð. ç ÷èºþ, pol. z czyj¹’, s èy|hô / š èy|hô ‘óêð. ç ÷îãî, pol. z czego’, s |èystuhu / š |èystuhu ‘óêð. ç ÷èñòîãî, pol. z czystego’. Ôîíåìà |ç| ó ïðèéìåííèêó ç-, ó ïîçèö³¿ ïåðåä ãîëîñíèì ³ íàï³ââ³äêðèòèìè ïðèãîëîñíèìè çâóêàìè íå îãëóøóºòüñÿ, òîáòî ðåàë³çóºòüñÿ ôîíåìîþ |ç| : z |lîsa ‘óêð. ç ë³ñó’, z lu|d’mi ‘ç ëþäüìè’, z da|³êka ‘óêð. çäàëåêó’, z |dômu ‘óêð. ç äîìó’, z ma³|ym ‘óêð. ç ìàëèì’, z na|rôdum ‘óêð. ç íàðîäîì’, à òàêîæ ó ïîçèö³¿ ïåðåä äçâ³íêèìè ù³ëèííèìè ³ ç³ìêíåíèìè ïðèãîëîñíèìè: z |b’eryhu ‘óêð. ç áåðåãà’, z |bôku ‘óêð. çáîêó ’, z da|³êka ‘óêð. çäàëåêà’, z |dômu ‘óêð. ç äîìó’, z |wami ‘óêð. ç âàìè’, z |wui*kum ‘óêð. ç âóéêîì’. Ó ïîçèö³¿ ïåðåä ãëóõèìè ïðèãîëîñíèìè ôîíåìà |ç| âòðà÷ຠäçâ³íê³ñòü ³ ðåàë³çóºòüñÿ ôîíåìîþ |ñ| (ïîëü. â³äï. |s|), íàïð.: s fil|warku ‘ pol. z folwarku’, s kut|rôhu ‘óêð. ç êîòðîãî’, s |pi*êtuhu ‘óêð. ç ï’ÿòîãî’, s tam|tym ‘pol. z tamtym’, s tu|bôu* ‘pol. z tob¹’, s |twary ‘pol. z twarzy’. Îãëóøåííÿ ê³íöåâèõ ïåðåäíüîÿçèêîâèõ ïðèãîëîñíèõ â ê³íö³ ñëîâà, ó ì³æñë³âí³é ïîçèö³¿: žyt ubiæ|êu* ‘óêð. æèä îá³öÿâ’, hrap ru|bati ‘óêð. ðóáàòè ãðàá’, pu|p’êryt n’êhu ‘óêð. ïåðåä íèì’, zup ³a|diti ‘óêð. çóá ë³êóâàòè’. Îäíàê, ïåðåä ãîëîñíèìè ³ íàï³ââ³äêðèòèìè ïðèãîëîñíèìè çâóêàìè ê³íöåâèé çâóê ó ì³æñë³âí³é ïîçèö³¿ íå îãëóøóºòüñÿ, íàïð.: Bôh dast, vid |n’êhu ‘óêð. â³ä íüîãî’, vid |rôku ‘óêð. â³ä ðîêó’, pid ruka|wôm ‘óêð. ï³ä ðóêàâîì’.  îáñòåæóâàíèõ ãîâ³ðêàõ îãëóøåííþ ï³ääàþòüñÿ ïåðâèííî äçâ³íê³ ïðèãîëîñí³, ÿê³ òâîðÿòü êîðåëÿòèâí³ ïàðè |ã| : |õ| , |ä| : |ò| , |á| : |ï|, |â| : |ô| à) â àáñîëþòíîìó ê³íö³ ñëîâà: Bôx ‘óêð. Áîã’, b³ut ‘óêð. áëóä, ïîìèëêà; pol. b³¹d’, dup ‘óêð. äóá’, fstût ‘pol. fstyd’, |hô³up ‘óêð. ãîëóá’, hra!t ‘óêð. ãðàä’, hrip ‘óêð. ãð³á’ , hryp ‘pol. grzyb’, zat ‘óêð. çàä’, su|œit ‘óêð. ñóñ³ä’; á) íà ïî÷àòêó ³ â ñåðåäèí³ ñëîâà ïåðåä ãëóõîþ ôîíåìîþ: |fcali ‘pol. wcale’, fèuu* ‘óêð. ïî÷ó⠒, |fèyti ‘óêð. â÷èòè’, |fpadi ‘óêð. âïàäå, pol. wpadnie’, |hô³upæi ‘óêð. ãîëóáö³’, wi|fsa ‘óêð. â³âñà’, |fè’êstu ‘óêð. ÷àñòî’, zup|æi ‘óêð. çóáö³’. Ó ì³æñë³âí³é ïîçèö³¿, çîêðåìà â ïðèéìåííèêó íàä-/ nat- ïðèãîëîñíèé çâóê [ä] îãëóøóºòüñÿ ³ ðåàë³çóºòüñÿ ôîíåìîþ |ò|, óòâîðþþ÷è êîðåëÿòèâíó ïàðó |ä| : |ò|. ßâèùå öå âèñòóïຠçàâæäè ïåðåä ãëóõèìè ïðèãîëîñíèìè çâóêàìè: nat|p’êèynui*i ‘óêð. íàäïå÷åíèé, pol. nadpieczone’, natpu|è’êtui*i ‘napoczête’, nad|stawinyi* ‘óêð. íàäñòàâëåíèé, pol. nadstawiony’, nat|kušynyi* ‘pol. nadgryziony’. Îäíàê ôîíåìà |ä| ó ïðèéìåííèêó íàä- (â ñåðåäèí³ ñëîâà) çáåð³ãຠäçâ³íê³ñòü ïåðåä êîæíèì äçâ³íêèì çâóêîì, íàïð.: nad|rubanyi* ‘óêð. íàäðóáàíèé’, nad|³ômanyi* ‘óêð. íàäëîìàíèé, pol. nad³amany’, nad|hrûžûnyi* ‘pol. nadgryziony’. Ó ïðèéìåííèêó ïàðàç/ paras (óêð. ÷åðåç), ôîíåìà |ç|

240

Tatiana Ko³odyñska

ïîâí³ñòþ îãëóøóºòüñÿ ïåðåä íàñòóïíèì ãëóõèì çâóêîì ³ ðåàë³çóºòüñÿ ôîíåìîþ |ñ| - ïîëü. â³äï. |s|, óòâîðþþ÷è òèì ñïîñîáîì êîðåëÿòèâíó ïàðó |ç| : |ñ|, íàïð.: |paras |æotku ‘pol. przez ciotkê’, |paras kuli|žanku ‘pol. przez kole¿ankê’, |paras |t’êbi ‘óêð. ÷åðåç òåáå’. Ó ïîçèö³¿ ïåðåä íàñòóïíèì äçâ³íêèì ïðèãîëîñíèì ôîíåìà |ç| çáåð³ãຠñâîþ äçâ³íê³ñòü ³ ðåàë³çóºòüñÿ áåç çì³í, ÿê |ç|: |paraz |mamu ‘óêð. ÷åðåç ìàìó’, |paraz nas ‘óêð. ÷åðåç íàñ’. Ó ïðèéìåííèêó â³ä/ vit ôîíåìà |ä| âèñòóïຠâ êîðåëÿö³¿ ç ôîíåìîþ |ò| - ó ì³æñë³âí³é ïîçèö³¿, êîëè âòðà÷ຠäçâ³íê³ñòü ïåðåä íàñòóïíèìè ãëóõèìè çâóêàìè: vit |s’êræi ‘óêð. â³ä ñåðöÿ’, vit |sônæi ‘â³ä ñîíöÿ’, vit |fèara ‘óêð. â³ä â÷îðà’, vit puku|liñ ‘óêð. â³ä ïîêîë³íü’, vit |šastui*i ‘óêð. â³ä øîñò. Àëå ôîíåìà |ä| ó öüîìó æ ñàìîìó ïðèéìåííèêó, ó ïîçèö³¿ ïåðåä íàñòóïíèìè äçâ³íêèìè çâóêàìè íå îãëóøóºòüñÿ: vid |brata ‘óêð. â³ä áðàòà’, vid |bôl’u! ‘óêð. â³ä áîëþ’, vid |mai*a ‘pol. od lata’, vid |lîta ‘óêð. â³ä ë³òà ’. ϳäñóìîâóþ÷è àíàë³ç êîðåëÿö³¿ äçâ³íêîñò³ / ãëóõîñò³ â óêðà¿íñüêèõ íàäñÿíñüêèõ ãîâ³ðêàõ, ñë³ä çàóâàæèòè, ùî òåíäåíö³ÿ äî âòðàòè äçâ³íêîñò³ ïðèãîëîñíèõ º õàðàêòåðíèì ÿâèùåì äëÿ ä³àëåêò³â ï³âäåííî-çàõ³äíîóêðà¿íñüêîãî ä³àëåêòíîãî ìàñèâó. Îñîáëèâî ïîøèðåíèì º âîíî â îáñòåæóâàíèõ ãîâ³ðêàõ, ÿê³ ï³ääàþòüñÿ âïëèâîâ³ ïîëüñüêî¿ ìîâè, ùî äîâîäèòü äî ìîâíî¿ ³íòåðôåðåíö³¿ òà ïîøèðåííÿ ôîíîëîã³÷íèõ ïðîöåñ³â â ìåæ³ îäíîãî ñëîâà é íà ìåæ³ ñë³â. Streszczenie Korelacja dŸwiêcznoœci/ bezdŸwiêcznoœci w systemie konsonantycznym ukraiñskich gwar nadsañskich Artyku³ omawia zagadnienia korelacji spó³g³osek pod wzglêdem dŸwiêcznoœci i bezdŸwiêcznoœci w ukraiñskich gwarach nadsañskich wystêpuj¹cych na terenie Polski. Szczegó³owa analiza zjawisk jêzykowych potwierdzi³a istnienie w badanych gwarach par korelacyjnych, jak równie¿ ich brak w systemie gwary (g³ównie w zapo¿yczeniach polskich). Analizie poddane zosta³y pozycje koñca prefiksów, przyimków, pocz¹tku i œrodka wyrazu, a tak¿e pozycje miêdzywyrazowe. Korelacja dŸwiêcznoœci/ bezdŸwiêcznoœci spó³g³osek w oparciu o materia³ gwarowy potwierdza, i¿ proces ubezdŸwiêcznienia i zachowania dŸwiêcznoœci spó³g³osek jest charakterystyczny dla wiêkszoœci gwar dialektu po³udniowo-zachodnioukraiñskiego. UbezdŸwiêcznienie natomiast czêœciowo spowodowane jest oddzia³ywaniem jêzyka polskiego na badane gwary.

Êîðåëÿö³ÿ çà äçâ³íê³ñòþ/ ãëóõ³ñòþ ó êîíñîíàíòèçì³ óêðà¿íñüêèõ...

241

Summary Correlation of voiced and voicelless consonants in the Ukrainian dialects over the territory of river San The article discusses issues concerning consonantism in the Ukrainian dialects over the territory of river San In Poland. Detailed analysys was put on the theme of correlation of consonant system in the end position of prefix, middle of the word, end of the word and the liaison position before voiced and voiceless consonants. Voiced and voiceless correlation occours in many south-western Ukrainian dialects and also in analyzed dialects over the territory of river San. The most characteristic feature of dialects over territory of river San is the less of consonant voicing which is supported by the influence of Polish language. Therefore, there are phonemes that have no counterparts correlation so they are not forming a binary pair.

242

Tatiana Ko³odyñska

Ìåæýòíè÷åñêèå êîíòàêòû â ñôåðå ðåãèîíàëüíîãî UWM w Olsztynie Acta òîïîíèìèêîíà... Polono-Ruthenica XVII, 2012 243 ISSN 1427-549X

Ekaterina Lukyanova Vladymir (Rosja)

Ìåæýòíè÷åñêèå êîíòàêòû â ñôåðå ðåãèîíàëüíîãî òîïîíèìèêîíà (íà ìàòåðèàëå Âëàäèìèðñêîé îáëàñòè)* Òåíäåíöèè ïîñëåäíèõ ëåò â ëèíãâèñòè÷åñêîé íàóêå íàìåòèëè íîâûå ïóòè èçó÷åíèÿ ÿçûêîâûõ ÿâëåíèé â ðàìêàõ àíòðîïîöåíòðè÷åñêîé ïàðàäèãìû. Ïðè òàêîì ïîäõîäå èíòåðåñû èññëåäîâàòåëåé „ïåðåêëþ÷àþòñÿ ñ îáúåêòîâ ïîçíàíèÿ íà ñóáúåêòà, ò.å. àíàëèçèðóåòñÿ ÷åëîâåê è ÿçûê â ÷åëîâåêå”1. Ñòîèò îòìåòèòü, ÷òî ïðîáëåìà „ÿçûê è êóëüòóðà”, „ÿçûê è ÷åëîâåê” áûëà íàìå÷åíà â ÿçûêîçíàíèè XIX âåêà è ðàññìàòðèâàëàñü â òðóäàõ Â. ôîí Ãóìáîëüäòà, Ý. Áåíâåíèñòà, Ã. Øòåéíòàëÿ, À.À. Ïîòåáíè è äð. ó÷¸íûõ. Ôîðìèðîâàíèå àíòðîïîöåíòðè÷åñêîé ïàðàäèãìû ïðèâåëî ê „ðàçâîðîòó ëèíãâèñòè÷åñêîé ïðîáëåìàòèêè â ñòîðîíó ÷åëîâåêà è åãî ìåñòà â êóëüòóðå, èáî â öåíòðå âíèìàíèÿ êóëüòóðû è êóëüòóðíîé òðàäèöèè ñòîèò ÿçûêîâàÿ ëè÷íîñòü âî âñ¸ì å¸ ìíîãîîáðàçèè”2.  ðàìêàõ àíòðîïîöåíòðè÷åñêîé ïàðàäèãìû ëèíãâèñòèêà ðàññìàòðèâàåò ÿçûê êàê çåðêàëî ÷åëîâåêà, êîòîðîå îòðàæàåò åãî ìèðîâîñïðèÿòèå è åãî ðàçíîîáðàçíûå îòíîøåíèÿ ñ ìèðîì. Áàçîâûì ïðè ýòîì ÿâëÿåòñÿ ïîíÿòèå ÿçûêîâîé êàðòèíû ìèðà. Ñîâðåìåííûå ïðåäñòàâëåíèÿ î ÿçûêîâîé êàðòèíå ìèðà îòðàæåíû â ðÿäå ðàáîò îòå÷åñòâåííûõ è çàðóáåæíûõ èññëåäîâàòåëåé. Òàê, ñîãëàñíî âçãëÿäàì àêàäåìèêà Þ.Ä. Àïðåñÿíà, êàæäûé åñòåñòâåííûé ÿçûê îòðàæàåò îïðåäåëåííûé ñïîñîá âîñïðèÿòèÿ ìèðà. Âûðàæàåìûå â íåì çíà÷åíèÿ ñêëàäûâàþòñÿ â íåêóþ åäèíóþ ñèñòåìó âçãëÿäîâ, êîòîðàÿ îñîçíà¸òñÿ âñåìè íîñèòåëÿìè ÿçûêà. Ñâîéñòâåííûé äàííîìó ÿçûêó ñïîñîá êîíöåïòóàëèçàöèè äåéñòâèòåëüíîñòè, ò.å. îòðàæåíèå â ÿçûêå òåõ èëè èíûõ ðåàëèé îáúåêòèâíîãî ìèðà, îò÷àñòè óíèâåðñàëåí, * Ðàáîòà âûïîëíåíà â ðàìêàõ Ôåäåðàëüíîé öåëåâîé ïðîãðàììû „Íàó÷íûå è íàó÷íîïåäàãîãè÷åñêèå êàäðû èííîâàöèîííîé Ðîññèè” íà 2009–2013 ãã., ïðîåêò „ßçûêîâàÿ ýêçèñòåíöèàëüíîñòü XXI âåêà â óñëîâèÿõ ìîäåðíèçàöèè ñîâðåìåííîé Ðîññèè: ëèíãâîôèëîñîôñêèé äèñêóðñ”. 1 Â.À.Ìàñëîâà, Ëèíãâîêóëüòóðîëîãèÿ: Ó÷åá. ïîñîáèå äëÿ ñòóä. âûñø. ó÷åá. çàâåäåíèé, Ìîñêâà 2001, ñ. 6. 2 Ibidem, ñ. 8.

244

Ekaterina Lukyanova

îò÷àñòè íàöèîíàëüíî ñïåöèôè÷åí, è íîñèòåëè ðàçíûõ ÿçûêîâ ìîãóò âèäåòü ìèð ïî-ðàçíîìó, ñêâîçü ïðèçìó ñâîèõ ÿçûêîâ3. Êîíöåïòóàëèçàöèÿ äåéñòâèòåëüíîñòè – ýòî îñìûñëåíèå ÷åëîâåêîì èçâåñòíûõ åìó ôàêòîâ î ìèðå, ìûñëåííîå êîíñòðóèðîâàíèå ïðåäìåòîâ è ÿâëåíèé äåéñòâèòåëüíîñòè, êîòîðîå ïðèâîäèò ê îáðàçîâàíèþ îïðåäåëåííûõ ïðåäñòàâëåíèé î ìèðå â âèäå ôèêñèðîâàííûõ â ñîçíàíèè ÷åëîâåêà ñìûñëî⠖ êîíöåïòîâ. Ïîçíàâàÿ îêðóæàþùèé ìèð, ÷åëîâåê ôîðìèðóåò îáùèå ïîíÿòèÿ, êîòîðûå îáúåäèíÿþòñÿ â ñèñòåìó çíàíèé î ìèðå. Îñíîâíàÿ ÷àñòü ýòèõ çíàíèé çàêðåïëÿåòñÿ â ÿçûêå çíà÷åíèÿìè êîíêðåòíûõ ÿçûêîâûõ åäèíèö, ò.å. îäíîâðåìåííî ñ ìûñëèòåëüíîé îñóùåñòâëÿåòñÿ ÿçûêîâàÿ êîíöåïòóàëèçàöèÿ äåéñòâèòåëüíîñòè, ðåçóëüòàòû êîòîðîé â ñâîåé ñîâîêóïíîñòè ñîñòàâëÿþò ÿçûêîâóþ êàðòèíó ìèðà.  ñåðåäèíå XX âåêà èçó÷åíèå òîïîíèìèêîíà òîãî èëè èíîãî ðåãèîíà ïðîèçâîäèëîñü ñ ïîçèöèé ñòðóêòóðàëèñòñêîãî ïîäõîäà. Èìåííî â ðàìêàõ ýòîãî ïîäõîäà áûëî âûäåëåíî ïîíÿòèå òîïîíèìè÷åñêîé ñèñòåìû, êîòîðóþ â êîãíèòèâíîì àñïåêòå ìû ñîîòíîñèì ñ ïîíÿòèåì òîïîíèìè÷åñêîé êàðòèíû ìèðà. Òîïîíèìè÷åñêàÿ êàðòèíà ìèðà è òîïîíèìè÷åñêàÿ ñèñòåìà, ñîãëàñíî Í.Ä. Ãîëåâó, ïðåäñòàâëÿþò ðàçíûå ôîðìû áûòèÿ: òîïîíèìè÷åñêàÿ êàðòèíà ìèðà – ìåíòàëüíîå, òîïîíèìè÷åñêàÿ ñèñòåìà – îíòîëîãè÷åñêîå. Òàêèì îáðàçîì, òîïîíèìè÷åñêàÿ êàðòèíà ìèðà – ýòî òîïîíèìè÷åñêàÿ ñèñòåìà â åå ìåíòàëüíîì áûòèè4. Îäíàêî íåïðàâèëüíî äóìàòü, ÷òî â ðàáîòàõ ñòðóêòóðàëèñòñêîãî ïëàíà ëèíãâèñòû íå îáðàùàëèñü ê ñîçíàíèþ ÷åëîâåêà. Ïðèìåðîì ìîæåò ñëóæèòü óòâåðæäåííûé Â.À. Íèêîíîâûì „ïðèíöèï îòíîñèòåëüíîé íåãàòèâíîñòè”, çàêëþ÷àþùèéñÿ â òîì, ÷òî çà÷àñòóþ ïðè íîìèíàöèè áåð¸òñÿ íå èçáûòîê ïðèçíàêà ãåîãðàôè÷åñêîãî îáúåêòà, à åãî äåôèöèò 5 . À.Â. Ñóïåðàíñêàÿ âíåñëà äîïîëíåíèå â òðàäèöèîííîå îïðåäåëåíèå òîïîíèìè÷åñêîé ñèñòåìû: „òîïîíèìè÷åñêàÿ ñèñòåìà – ýòî òåððèòîðèàëüíî îðãàíèçîâàííûé íàáîð òîïîîñíîâ, òîïîôîðìàíòîâ, à òàêæå ñïîñîáîâ èõ ñîåäèíåíèÿ äðóã ñ äðóãîì è ñïåöèôèêà âîñïðèÿòèÿ îïðåäåëåííûõ òîïîíèìè÷åñêèõ îáðàçîâàíèé”6. Îäíàêî ýòè îáðàùåíèÿ ê ñîçíàíèþ íîñèòåëåé ÿçûêà â ðàáîòàõ ïî òîïîíèìèêå ñåðåäèíû XX âåêà áûëè ôðàãìåíòàðíûìè è íå íîñèëè ñèñòåìíîãî õàðàêòåðà. 3

Þ.Ä. Àïðåñÿí, Èçáðàííûå òðóäû, ò. II: Èíòåãðàëüíîå îïèñàíèå ÿçûêà è ñèñòåìíàÿ ëåêñèêîãðàôèÿ, Ìîñêâà 1995, ñ. 39. 4 Í.Ä. Ãîëåâ, Ë.Ì. Äìèòðèåâà, Åäèíñòâî îíòîëîãè÷åñêîãî è ìåíòàëüíîãî áûòèÿ òîïîíèìè÷åñêîé ñèñòåìû (ê ïðîáëåìå êîãíèòèâíîé òîïîíèìèêè), [online] . 5 Â.À. Íèêîíîâ, Ââåäåíèå â òîïîíèìèêó, Ìîñêâà 1964. 6 À.Â. Ñóïåðàíñêàÿ, ×òî òàêîå òîïîíèìèêà, Ìîñêâà 1984, ñ. 108.

Ìåæýòíè÷åñêèå êîíòàêòû â ñôåðå ðåãèîíàëüíîãî òîïîíèìèêîíà...

245

 ñîîòâåòñòâèè ñ ñîâðåìåííîé òåíäåíöèåé ê àíòðîïîöåíòðèçìó ëèíãâèñòè÷åñêîé íàóêè, îòêðûâàþòñÿ âîçìîæíîñòè èçó÷åíèÿ òîïîíèìè÷åñêîé ñèñòåìû â êîãíèòèâíîì àñïåêòå, êîòîðûé ïðåäïîëàãàåò âçãëÿä íà òîïîíèìèþ ñ ïîçèöèè ÷åëîâå÷åñêîãî ñîçíàíèÿ – ñ ïîçèöèé âîñïðèÿòèÿ, èäåíòèôèêàöèè è îñîáåííîñòåé èíòåðïðåòàöèè ÿçûêà è åãî åäèíèö. „Êîãíèòèâíàÿ ðåâîëþöèÿ» áûëà îäíèì èç ïðîÿâëåíèé îáùåé òåíäåíöèè ê èíòåðïðåòàòèâíîìó ïîäõîäó â ðàçëè÷íûõ äèñöèïëèíàõ. Ýòî ñòðåìëåíèå âûÿâèòü ìåõàíèçìû èíòåðïðåòàöèè ÷åëîâåêîì ìèðà è ñåáÿ â ìèðå, îñîáåííî ÿðêî âûðàæåííîå â ëèíãâèñòè÷åñêîì «èíòåðïðåòàöèîíèçì廔7. Ïðè ýòîì ïîäõîäå ê òîïîíèìèêîíó âîçíèêàåò èíàÿ òî÷êà îòñ÷åòà – ÿçûêîâîå ñîçíàíèå íîñèòåëåé ÿçûêà, â êîòîðîì è ôóíêöèîíèðóþò äàííûå òîïîíèìû â èõ åäèíè÷íîñòè è â èõ ñèñòåìíîì ñóùåñòâîâàíèè. Ôîðìà òîïîíèìè÷åñêîé åäèíèöû ìîæåò áûòü ïðåäñòàâëåíà ÷åðåç ìåíòàëüíûå êàòåãîðèè, ïîñêîëüêó êîãíèòèâíàÿ ñòðóêòóðà ïðîèçâîäíîãî ñëîâà êîððåëèðóåò ñ åãî ñëîâîîáðàçîâàòåëüíîé ìîäåëüþ, ÿâëÿþùåéñÿ òåì êàðêàñîì, òîé ïðîòîòèïè÷åñêîé êîíñòðóêöèåé, êîòîðàÿ çàòåì íàïîëíÿåòñÿ êîíêðåòíûì ëåêñè÷åñêèì ñîäåðæàíèåì. Ó÷èòûâàÿ ïðè äàííîì ïîäõîäå öåíòðàëüíóþ ïîçèöèþ àêòèâíîãî ÷åëîâå÷åñêîãî ñîçíàíèÿ, ïðîèñõîäèò îðèåíòàöèÿ íà ïðîöåññ ñîçäàíèÿ ñëîâà è àíàëèç âñåãî êîìïëåêñà ñâÿçàííûõ ñ ýòèì ïðîöåññîâ è óñëîâèé. Èíòåðåñíûì ïðåäñòàâëÿåòñÿ èçó÷åíèå ðåïðåçåíòàöèè ÿçûêîâîé êàðòèíû ìèðà â ðåãèîíàëüíîì òîïîíèìèêîíå, ïîñêîëüêó èìåííî íà òàêîì óðîâíå ìîãóò áûòü ïðîñëåæåíû ñïåöèôè÷åñêèå íàöèîíàëüíûå îñîáåííîñòè êîíöåïòóàëèçàöèè äåéñòâèòåëüíîñòè íîñèòåëåé ÿçûêà.  öåíòðå âíèìàíèÿ íàñòîÿùåé ñòàòüè íàõîäÿòñÿ òîïîíèìû, îòðàæàþùèå ìíîãîâåêîâûå ìåæýòíè÷åñêèå îòíîøåíèÿ ïðåäñòàâèòåëåé ÿçûêîâîãî êîëëåêòèâà, îãðàíè÷åííîãî íà ñîâðåìåííîì ýòàïå àäìèíèñòðàòèâíîé ãðàíèöåé Âëàäèìèðñêîé îáëàñòè. Ìåæýòíè÷åñêèå è ìåæíàöèîíàëüíûå îòíîøåíèÿ â ðàçëè÷íûå ïåðèîäû ðóññêîé èñòîðèè, áåçóñëîâíî, íàøëè îòðàæåíèå â ÿçûêå, â òîì ÷èñëå è â ðåãèîíàëüíîé òîïîíèìèè. Íà òåððèòîðèè Âëàäèìèðñêîé îáëàñòè ïðîæèâàþò ïðåäñòàâèòåëè áîëåå äåñÿòêà íàöèîíàëüíîñòåé: ðóññêèå, óêðàèíöû, òàòàðû, áåëîðóñû, àðìÿíå, ìîðäâà, àçåðáàéäæàíöû, ÷óâàøè, öûãàíå, ìîëäàâàíå, íåìöû, ãðóçèíû, ìàðèéöû è äð. Ñ ó÷¸òîì îñîáîãî ñòàòóñà Ðîññèè êàê ìíîãîíàöèîíàëüíîãî ãîñóäàðñòâà, à òàêæå ãîñóäàðñòâà 7

Â.Ç. Äåìüÿíêîâ, Êîãíèòèâíàÿ ëèíãâèñòèêà êàê ðàçíîâèäíîñòü èíòåðïðåòèðóþùåãî ïîäõîäà, „Âîïðîñû ÿçûêîçíàíèÿ” 1994, ¹ 4, ñ. 20.

246

Ekaterina Lukyanova

ñ äîñòàòî÷íî áîãàòîé èñòîðèåé âçàèìîäåéñòâèÿ ñ ñîñåäíèìè ýòíîñàìè è íàðîäíîñòÿìè, âåñüìà èíòåðåñíûì ïðåäñòàâëÿåòñÿ ðàññìîòðåíèå òîãî ïëàñòà âëàäèìèðñêîé òîïîíèìèè, êàê ôðàãìåíòà îáùåðóññêîé òîïîíèìè÷åñêîé ñèñòåìû, êîòîðûé îòðàæàåò ðàçíîîáðàçíûå ìåæýòíè÷åñêèå êîíòàêòû. Àíàëèç òîïîíèìè÷åñêîé ñèñòåìû Âëàäèìèðñêîé îáëàñòè (áîëåå 2600 íàèìåíîâàíèé) äàåò îñíîâàíèå ãîâîðèòü î òîì, ÷òî ïðîöåññ ýòíè÷åñêîãî êîíòàêòèðîâàíèÿ íà òåððèòîðèè öåíòðàëüíîé Ðîññèè èìååò ñëîæíûé è ìíîãîñòóïåí÷àòûé õàðàêòåð. Íåñìîòðÿ íà òî, ÷òî îáùåå ÷èñëî ãåîãðàôè÷åñêèõ íàçâàíèé, òàê èëè èíà÷å õàðàêòåðèçóþùèõ ìåæíàöèîíàëüíûå îòíîøåíèÿ, ñîñòàâëÿåò òîëüêî îêîëî 2% îò îáùåãî ÷èñëà åäèíèö, ñðåäè íèõ ìîæíî âûäåëèòü äâà ïëàñòà òîïîíèìè÷åñêîé ëåêñèêè. Ê ïåðâîìó è ñàìîìó äðåâíåìó ïëàñòó îòíîñÿò òàê íàçûâàåìóþ ñóáñòðàòíóþ òîïîíèìèþ, ïîä êîòîðîé ïîíèìàåòñÿ ÿçûê òîïîíèìèè âñÿêîãî íàñåëåíèÿ äàííîé òåððèòîðèè, êîòîðîå ïðåäøåñòâîâàëî âî âðåìåíè íàñåëåíèþ, íûíå äîìèíèðóþùåìó â ïðåäåëàõ ýòîé æå òåððèòîðèè8. Ñóáñòðàòíûå òîïîíèìû íà òåððèòîðèè Âëàäèìèðñêîé îáëàñòè õàðàêòåðèçóþò ïåðèîä êîíòàêòîâ ïåðåñåëÿâøèõñÿ íà ýòè òåððèòîðèè ñëàâÿí ñ îáèòàâøèìè çäåñü ôèííî-óãîðñêèìè ïëåìåíàìè.  êîíöå I òûñÿ÷åëåòèÿ íûíåøíèé âëàäèìèðñêèé êðàé ñòàëè çàñåëÿòü ïðèøåäøèå ñ þãà-çàïàäà áîëåå ñèëüíûå ñëàâÿíñêèå ïëåìåíà âÿòè÷åé è êðèâè÷åé. Ïîä íàòèñêîì ïðèøåëüöåâ ÷àñòü ìåñòíûõ ïëåì¸í ïåðåñåëèëàñü â Ïîâîëæüå, à áîëüøèíñòâî íàñåëåíèÿ îñòàëîñü æèòü áîê î áîê ñî ñëàâÿíñêèìè ñîñåäÿìè, êîòîðûå „çàâî¸âûâàëè ýòè ìåñòà íå ìå÷îì, à ñîõîé”9. Ïî ïðîøåñòâèè ñòîëåòèé ñîâìåñòíîãî ïðîæèâàíèÿ êîðåííîå íàñåëåíèå îñâîèëî çåìëåäåëèå, êîòîðîå óæå òîãäà áûëî îñíîâíûì çàíÿòèåì ñëàâÿí, óñâîèëî ÿçûê, îáû÷àè è íðàâû ïðèøåëüöåâ. Îäíàêî â ÿçûêå ñëàâÿí çàêðåïèëèñü íåêîòîðûå ýëåìåíòû ÿçûêà, íà êîòîðîì ðàçãîâàðèâàëè òîãäà ôèííîóãîðñêèå ïëåìåíà.  îñíîâíîì, ýòî ãåîãðàôè÷åñêèå íàçâàíèÿ. Ñðåäè òàêèõ ãåîãðàôè÷åñêèõ íàçâàíèé ñëåäóåò âûäåëèòü äâå ãðóïïû òîïîíèìè÷åñêîé ëåêñèêè. Âî-ïåðâûõ, ýòî ñîáñòâåííî ñóáñòðàòíûå òîïîíèìû, âíóòðåííÿÿ ôîðìà êîòîðûõ ìîæåò áûòü îáúÿñíåíà òîëüêî ïóòåì ýòèìîëîãè÷åñêîãî àíàëèçà ôèííî-óãîðñêèõ ÿçûêîâ. Íàïðèìåð: Ñóäîãäà, Êëÿçüìà, Ñîéìà è äð. Âî-âòîðûõ, çäåñü âûäåëÿåì òîïîíèìû, â îñíîâå êîòîðûõ ëåæàò íàèìåíîâàíèÿ ôèííî-óãîðñêèõ ïëåìåí. Ê ïðèìåðó: Ìóðîì, Ìåù¸ðà è äð. 8 9

Ã.Ï. Ñìîëèöêàÿ, Îá îäíîì ýòíè÷åñêîì àñïåêòå òîïîíèìèêè, Ìîñêâà 1987, ñ. 23–27. Â.Ì. Íèêîíîâ, Ñóäîãäà: Èñòîðèêî-êðàåâåä÷åñêèå î÷åðêè, Âëàäèìèð 1994, ñ. 16.

Ìåæýòíè÷åñêèå êîíòàêòû â ñôåðå ðåãèîíàëüíîãî òîïîíèìèêîíà...

247

Êî âòîðîìó ïëàñòó ðàññìàòðèâàåìîé òîïîíèìè÷åñêîé ëåêñèêè ñëåäóåò îòíåñòè îòýòíîíèìíûå ãåîãðàôè÷åñêèå íàçâàíèÿ, êîòîðûå íåñóò èíôîðìàöèþ îá ýòíè÷åñêîé è íàöèîíàëüíîé ïðèíàäëåæíîñòè ãðóïï ëþäåé, íàñåëÿâøèõ èìåíóåìûå îáúåêòû íà îïðåäåëåííîì ýòàïå. Îò äëèòåëüíîé ýïîõè òàòàðî-ìîíãîëüñêîãî èãà îñòàëèñü ãåîãðàôè÷åñêèå íàçâàíèÿ òèïà Òàòàðîâî. Óæå â áîëåå ïîçäíèé ïåðèîä ïîÿâèëèñü òîïîíèìû, â îñíîâå êîòîðûõ – íàçâàíèÿ íàðîäíîñòåé, êîòîðûå íàñåëÿëè ðîññèéñêîå ãîñóäàðñòâî. Íàïðèìåð: Ìîðäâèíîâî.  îáîèõ ñëó÷àÿõ ïðèíöèïîì íîìèíàöèè ñòàíîâèëîñü îáîçíà÷åíèå îñîáåííîñòè èìåíóåìîãî îáúåêòà – áîëüøèíñòâî íàñåëåíèÿ â í¸ì ñîñòàâëÿëè ïðåäñòàâèòåëè ÷óæîãî ýòíîñà, ÷óæîé íàöèîíàëüíîñòè. Ïðè ýòîì â îáîçíà÷åííîé ãðóïïå îòýòíîíèìíûõ òîïîíèìîâ ìîæíî âûäåëèòü äâà âèäà íàèìåíîâàíèé. Îäíè èç íèõ íîñÿò íåéòðàëüíûé õàðàêòåð, ÷òî íà ñëîâîîáðàçîâàòåëüíîì óðîâíå õàðàêòåðèçóåòñÿ íàëè÷èåì òðàäèöèîííûõ ñòèëèñòè÷åñêè íåéòðàëüíûõ òîïîôîðìàíòîâ (-îâî, -åâî, -èíî): Ìîðäâèíîâî, Òàòàðîâî. Òîïîíèìû, ïðåäñòàâëÿþùèå ñîáîé ýòèìîëîãè÷åñêè íàçâàíèÿ ëþäåé ïî èõ íàöèîíàëüíîñòè, òîæå ñëåäóåò îòíåñòè ê äàííîìó âèäó: Êîðåëû, Ìîðäâèíû. Îäíàêî ãåîãðàôè÷åñêè íàçâàíèÿ òèïà Ëÿõè è Õîõëà÷è óæå ñîñòàâëÿþò âòîðîé âèä òîïîíèìîâ, õàðàêòåðèçóþùèõñÿ ÿðêîé ýìîöèîíàëüíî-îöåíî÷íîé êîííîòàöèåé. Ñþäà æå ñëåäóåò îòíåñòè è òîïîíèìû òèïà ×óâàøèõà ñ ñóôôèêñîì –èõ(à), êîòîðûé òàê æå èìååò êîííîòàòèâíóþ îêðàñêó. Òàêèì îáðàçîì, ãåîãðàôè÷åñêèå íàçâàíèè îáîçíà÷åííûõ ãðóïï ïîÿâëÿëèñü â òå ïåðèîäû, êîãäà íà òåððèòîðèè Âëàäèìèðñêîé îáëàñòè ïðîèñõîäèëî âçàèìîäåéñòâèå ðàçëè÷íûõ íàðîäíîñòåé: ñëàâÿí è çàñåëÿâøèõ ýòè çåìëè óãðî-ôèíñêèõ ïëåìåí â íà÷àëüíûé ïåðèîä, ñëàâÿí è íàðîäîâçàâîåâàòåëåé âî âðåìÿ òàòàðî-ìîíãîëüñêîãî íàøåñòâèÿ, ðóññêîãî íàðîäà è ïðåäñòàâèòåëåé äðóãèõ íàöèé â áîëåå ïîçäíèé ïåðèîä. Íîìèíàöèÿ ïîñåëåíèÿ ïî íàöèîíàëüíîìó ïðèçíàêó åãî æèòåëåé àêòóàëèçèðóåò âàæíûé äëÿ íàðîäíîãî êîëëåêòèâà îðèåíòèð „ñâîé – ÷óæîé”, êîòîðûé äîñòàòî÷íî ÿðêî ïðîÿâëÿåòñÿ â òîïîíèìèè. Îñíîâíûì æå ïðè íîìèíàöèè ïî íàöèîíàëüíîìó ïðèçíàêó ñòàíîâèòñÿ óêàçàíèå íà ñåìàíòè÷åñêèé ïîëþñ «÷óæîé» â ýòîé îïïîçèöèè, ïîýòîìó äàííûå òîïîíèìû îáðàçîâàíû, ïî ïðåèìóùåñòâó, îò íàçâàíèé íåðóññêèõ íàðîäíîñòåé.

248

Ekaterina Lukyanova Streszczenie Kontakty miêdzyetniczne w sferze regionalnego toponimikonu (na materiale obwodu w³odzimirskiego)

W artykule zbadano odzwierciedlenie kontaktów ró¿nych grup etnicznych w regionalnej toponimice. Na przyk³adzie analizy systemu toponimicznego obwodu w³odzimierskiego zosta³y ujawnione nazwy geograficzne odzwierciedlaj¹ce kontakty miêdzy nacjami w ró¿nych okresach historii tego terytorium (substratowa toponimia pochodz¹ca z okresu kolonizacji przez S³owian terenów zamieszkanych przez plemiona ugrofiñskie oraz etnonimiczne nazwy geograficzne informuj¹ce o przynale¿noœci nacjonalnej grup zamieszkuj¹cych te tereny na ró¿nych etapach historii Rosji). Etniczna toponimia aktualizuje wa¿n¹ dla jêzykowego kolektywu opozycjê „swój – obcy”.

Summary Inter-ethnic contacts within the regional toponymicon (the Vladimir region case study) The article deals with the question of the interethnic relations reflection on the example of ethnic toponymy. On the basis of the analyzing the toponymical system of Vladimir region the author established the following stratas of geographic names which characterize interethnic relations in different periods of the denoted territory development: substrate toponymy which characterizes the period of contacts between the Slavs and Finno-Ugric tribes and toponyms formed of nationality names inhabited denoted geographical locations in the certain period. Ethnic toponymy actualizes for the people«s collective important point “self – foreign”.

ôàíàòîâ UWM w Olsztynie Ñòåðåîòèïû â ãèìíàõ è ïåñíÿõ ôóòáîëüíûõ Acta Polono-Ruthenica XVII, 2012 249 ISSN 1427-549X

Lech Krajewski Olsztyn

Ñòåðåîòèïû â ãèìíàõ è ïåñíÿõ ôóòáîëüíûõ ôàíàòîâ 1. Ãèìíû è ïåñíè ñïîðòèâíûõ áîëåëüùèêîâ ïðèóìíîæàþò ñëîâåñíîìóçûêàëüíûé ôîëüêëîð ýòîé îðèãèíàëüíîé ñóáêóëüòóðû.  îêðèêàõ è ñëîãàíàõ áîëåëüùèêîâ1, â òàêæå â ãèìíàõ è ïåñíÿõ âûðàæàåòñÿ ýìîöèîíàëüíîñòü âûñîêîé ñòåïåíè íàêàëà, ñîïðîâîæäàåìàÿ ñëîâåñíîé àãðåññèåé, öåëü êîòîðîé ïîääåðæàòü îáùåå ýìîöèîíàëüíîå íàïðÿæåíèå ñïîðòèâíîãî çðåëèùà è îäíîâðåìåííî âûðàçèòü ñèìïàòèþ ïî îòíîøåíèþ ê ñâîåé êîìàíäå2. Íàøè íàáëþäåíèÿ âûÿâëÿþò, ÷òî ïîäîáíûå òåêñòû â áîëüøèíñòâå ñâîåì ÿâëÿþòñÿ âòîðè÷íûìè ïî îòíîøåíèþ ê óæå ñóùåñòâóþùèì ëèòåðàòóðíûì ïðîèçâåäåíèÿì. Ìåëîäèè ïîïóëÿðíîé, ìîëîäåæíîé, ôîëüêëîðíîé, âîåííîé è äàæå ðåëèãèîçíîé ìóçûêè3 ôóíêöèîíèðóþò â äàííîì ñëó÷àå êàê ïðåöåäåíòíûå. Îáðàòèìñÿ ê àíàëèçó òåêñòîâîãî è ìóçûêàëüíîãî ìàòåðèàëà, à òàêæå ê ýêñïîíèðîâàíèþ âàðèàíòîâ èçâåñòíûõ ëèòåðàòóðíî-ìóçûêàëüíûõ ìîòèâîâ.  ñâÿçè ñ ýòèì íàñ áóäåò èíòåðåñîâàòü, ñ îäíîé ñòîðîíû óðîâåíü èíòåëëåêòóàëüíîñòè òåêñòîâ4, à ñ äðóãîé – èííîâàöèè, ìîäèôèöèðóþùèå 1

Ë. Êðàåâñêè, Ì. Âîùåíêî, Îïïîçèöèÿ ñâîé – ÷óæîé â òåêñòàõ êðè÷àëîê áîëåëüùèêîâ ôóòáîëà (íà ìàòåðèàëå ïîëüñêîé, ðóññêîé è óêðàèíñêîé ëåêñèêè), [â:] Ïðîáëåìû ñåìàíòèêè ÿçûêîâûõ åäèíèö â êîíòåêñòå êóëüòóðû (ëèíãâèñòè÷åñêèé è ëèíãâîìåòîäè÷åñêèé àñïåêòû), Ìîñêâà – Êîñòðîìà 2006, ñ. 444–453; B. Urbankowski, Etyka i mitologia sportu, [â:] Sport i kultura, Warszawa 1981, ñ. 129–142; J. Korzeniewska-Berczyñska, Îáðàç ÷åëîâåêà â êîíòèíóóìå ïóáëèöèñòèêè, Olsztyn 2001; T. Sahaj, Fani futbolowi. Historyczno-spo³eczne studium zjawiska kibicowania, Poznañ 2007; idem, Psychospo³eczne aspekty agresywnych zachowañ chuliganów futbolowych, [â:] Z. Dziubiñski (red.), Sport a agresja, Warszawa 2007, ñ. 109–118; S. Grzegorczyk, Pi³ka no¿na 1919–1979, ludzie, dru¿yny, mecze, Warszawa 1981. 2 Z. Benedyktowicz, Portrety „obcego”. Od stereotypu do symbolu, Kraków 2000; M. Danielewiczowa, O pojêciu konotacji wartoœciuj¹cej, „Polono-Slaviensia. Studia Semantyczne”, Warszawa 1993, ñ. 131–142; T. Walas (red.), Narody i stereotypy, Kraków 1995; J. Bartmiñski, Stereotypy mieszkaj¹ w jêzyku. Studia etnolingwistyczne, Lublin 2009; K. Pisarkowa, Konotacja semantyczna nazw narodowoœci, „Zeszyty Prasoznawcze” XXII, ¹ 1, ñ. 5–26; H. Popowska-Taborska, Jêzykowe wyk³adniki opozycji swoi-obcy w procesie tworzenia etnicznej to¿samoœci, [â:] Jêzykowy obraz œwiata, Lublin 1999, ñ. 57–63. 3 A. Barañczak, Konwencjonalnoœæ w piosence jako problem semantyczny, [â:] Formy literatury popularnej, Wroc³aw – Warszawa – Kraków – Gdañsk 1973, ñ. 173–192. 4 A. Duszak, Tekst, dyskurs, komunikacja miêdzykulturowa, Warszawa 1998; G. M. Gagajewa, Psychologia gry w pi³kê no¿n¹, t³um. E. Wasilewski, Warszawa 1973.

250

Lech Krajewski

óæå ñóùåñòâóþùèå ìóçûêàëüíî-òåêñòîâûå ñõåìû.  äàííîì ñëó÷àå ïîä èíòåëëåêòóàëüíîñòüþ áóäåì ïîíèìàòü ñèñòåìó ðàçëè÷íûõ ïîçíàâàòåëüíûõ ñïîñîáíîñòåé èíäèâèäà – îùóùåíèÿ, âîñïðèÿòèå, ïàìÿòü, ïðåäñòàâëåíèÿ, ìûøëåíèå, âîîáðàæåíèå, ò.å. èíòåëëåêòóàëüíûå óñèëèÿ, ñ ïîìîùüþ êîòîðûõ ïðåîáðàæàåòñÿ èçíà÷àëüíûé òåêñò. Èññëåäîâàòåëüñêàÿ ðåêîíñòðóêöèÿ îõâàòûâàåò ñëåäóþùèå ãðóïïû òåêñòîâ: ãèìíû, ïåñíè, ìåëîðåöèòàöèè è òàêæå òåêñòû ñìåøàííîãî òèïà5. Ïðè ýòîì íåîáõîäèìî âûÿñíèòü, â êàêîé ìåðå ñòàíäàðòíûå ôðàçû ïåðâè÷íîãî òåêñòà (ïðîòîòåêñòà) èñïîëüçóþòñÿ â êîíñòðóêöèè íîâîãî ñëîâåñíî-ìóçûêàëüíîãî êîììóíèêàòà (ìåòàòåêñòà), à òàêæå òî, êàê ìåëîäèÿ ïîáóæäàåò è ïîä÷èíÿåò òâîðåíèå íîâûõ òåêñòîâ ñ ÷åòêî ïðîñìàòðèâàåìûìè ñèìïòîìàìè àêòóàëèçàöèè. Ïîëàãàåì, ÷òî íåîáõîäèìî òàêæå ïðîñëåäèòü, íàñêîëüêî ìîäà è ñíîáèçì, à òàêæå ïðèìåðû çàïàäíîé ìàññîâîé êóëüòóðû âëèÿþò íà ðàçíîîáðàçèå ôîðì è ìîòèâîâ õèòîâ äëÿ ñòàäèîíîâ6. Ïîñêîëüêó â òåêñòàõ ïåñåí è ãèìíîâ ñîçäàåòñÿ è ïîääåðæèâàåòñÿ îáðàç ëþáèìîé ôóòáîëüíîé êîìàíäû, ïîñòîëüêó îïðåäåëåííûé èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿåò ïîðòðåò êîìàíäû, à òàêæå òî, êàê ôîðìèðóþòñÿ õàðàêòåðèñòèêè îáðàçà êîìàíäû â òàêîãî âèäà òåêñòàõ. 2. Ãèìíû ôóòáîëüíûõ áîëåëüùèêîâ íàðÿäó ñ ôëàãàìè è ýìáëåìàìè ÿâëÿþòñÿ àòðèáóòàìè êëóáíîé ñèìâîëèêè. Ãèìíû – ýòî ÿðêî âûðàæåííàÿ ôîðìà ìàíèôåñòàöèè ñèìïàòèè ïî îòíîøåíèþ ê êëóáíîé èëè îáùåíàðîäíîé êîìàíäå.  íèõ ìîæíî íàéòè ïàòåòè÷åñêè ïðîÿâëåííóþ ïîõâàëó ñ òåíäåíöèåé ê ñàêðàëüíîñòè è ïàòðèîòèçìó. Ãèìí êàê ìàññîâàÿ ïóáëè÷íàÿ ïåñíÿ âûïîëíÿåò ïðåæäå âñåãî ðèòîðè÷åñêóþ, ïåðñâàçèîííóþ ôóíêöèþ, òàê êàê ïðèçûâàåò, ïðèãëàøàåò ê àêòèâíîñòè íå òîëüêî ôóòáîëèñòîâ, íî òàêæå çðèòåëåé. Âî âòîðîé ïîëîâèíå XX âåêà ïîÿâèëèñü òåíäåíöèè ê ïðåçåíòàöèè â ãèìíàõ ïîâñåäíåâíûõ äåë è çàáîò, äîñòèæåíèé òåõíèêè è ôàêòîâ ãîðîäñêîé öèâèëèçàöèè. Ðèòîðè÷åñêàÿ ôóíêöèÿ ïðîñëåæèâàåòñÿ íå òîëüêî â àêòóàëèçàöèè, êîòîðàÿ êàñàåòñÿ íàçâàíèé 5 Èñòî÷íèêàìè äàííîãî íàó÷íîãî ðåêîíåñàíñà ÿâëÿåòñÿ ñëåäóþùåå: T. Wo³ek, Futbolowe ziarnko pieprzu 2003, [online] , ; ; , dostêp 14.01.2010; , dostêp 14.03.2010; „To My Kibice” 2009, ¹ 9–12; „To My Kibice” 2010, ¹ 1–2. 6 J. Duda³a, Fani – chuligani. Rzecz o polskich kibolach, Warszawa 2003; S. Wanat, Socjologia zachowañ chuligañskich w sporcie, „Kultura Fizyczna” ¹ 7–8, ñ. 18; N. Cantor, W. Mischel, Prototypy w postrzeganiu osób, [â:] Poznanie. Afekt. Zachowanie, Warszawa 1993, ñ. 20–52.

Ñòåðåîòèïû â ãèìíàõ è ïåñíÿõ ôóòáîëüíûõ ôàíàòîâ

251

êëóáîâ, íî òàêæå è â ÷àñòûõ ïîâòîðåíèÿõ, èçìåíåíèÿõ ðèòìà, â èíòåíñèâíîñòè ñêàíäèðîâàííûõ êóïëåòîâ èëè ïðèïåâîâ. Ñðåäè èìåþùèõñÿ ãèìíîâ ïðåîáëàäàþò òåêñòû, îðèãèíàëüíûå ïî ñîäåðæàíèþ è ìåëîäèè. Òåêñòîâûå âåðñèè ãèìíîâ ñîçäàþòñÿ â ôàí-êëóáàõ, âûêëàäûâàþòñÿ íà ñàéòû, áëàãîäàðÿ Èíòåðíåòó ñ íèìè çíàêîìèòñÿ øèðîêèé êðóã ïîëüçîâàòåëåé. Ñëåäóåò îòìåòèòü ïîäâèæíîñòü òåêñòîâ: ñòðóêòóðà è ñîäåðæàíèå ãèìíà ìîæåò ïåðåñòðàèâàòüñÿ â ïðîöåññå ñïîðòèâíîãî çðåëèùà â çàâèñèìîñòè îò ñëîæèâøåéñÿ èãðîâîé ñèòóàöèè. Äëÿ ãèìíà õàðàêòåðíà ñèíõðîíèçàöèÿ ìóçûêàëüíîãî êîäà ñ êîäîì ñëîâåñíûì. Ãèìíû – ýòî ýêñïðåññèâíàÿ ìàíèôåñòàöèÿ ýìîöèé, ñèìïàòèé ïî îòíîøåíèþ ê ëþáèìîé êîìàíäå è êëóáó, çà÷àñòóþ îíà âûðàæàåòñÿ ñ ïîìîùüþ ñòèëèñòè÷åñêè ðàçíîðîäíîé ëåêñèêè. Âñòóïëåíèå (ïåðâûé êóïëåò èëè íà÷àëüíûé ôðàãìåíò) ÷àñòî ïðåäñòàâëÿåò ñîáîþ ëàóäàöèþ, êîòîðàÿ ýêñïîíèðóåò ïîçèòèâíûå ÷åðòû êîìàíäû èëè êëóáà: Najwspanialszy klub na œwiecie... Ïîäîáíûé øàáëîí èñïîëüçóþò áîëåëüùèêè ðàçíûõ êîìàíä, ââîäÿ òîëüêî àêòóàëüíûå íàçâàíèÿ êëóáîâ: Olimpia/ Arka/ Pogoñ Szczecin/ Ñïàðòàê è ïîä. Äðóãèå õàðàêòåðèñòèêè êîìàíä, êàê ïðàâèëî, ïîâòîðÿþòñÿ, ïîñêîëüêó ÿâëÿþòñÿ ñòàíäàðòíûìè. Äàëåå ñëåäóþò, êàê ïðàâèëî, ïîæåëàíèÿ: âûèãðàòü ìàò÷, ïîëó÷èòü ïóíêòû/î÷êè â ðîçûãðûøàõ; âûðàæàåòñÿ ïîæåëàíèå êîìàíäå îñòàòüñÿ â ëèãå èëè â êîíêóðñå ôóòáîëüíûõ êîìàíä: Strzeliæ bramkê by mecz wygraæ, Aby punkty zdobywaæ. ¯eby w drugiej lidze gra³a, Nam Olimpia kochana.

Ñóùåñòâóþò òàêæå ãèìíû, êîòîðûå íà÷èíàþòñÿ èíâîêàöèåé, èíôîðìèðóþùåé î òîì, êàêîé ðåãèîí èëè ñòðàíó ïðåäñòàâëÿåò êëóá/êîìàíäà, êàêîé ñóùåñòâóåò êëóáíûé çíàê, ãåðá, ýìáëåìà: Na Standarze Gryf z³otem siê mieni – To Pogoni Szczecin znak. ¯ó³ty piach pla¿y, niebieskie morze Barwy klubowe, Arce pomo¿e Znów dzisiaj Arka gra.

×àñòî áûâàåò òàê, ÷òî ïîñëå îáðàùåíèÿ ê äðóæåñêîé êîìàíäå ýêñïîíèðóþòñÿ áîëåëüùèêè è èõ ðîëü â ôóòáîëüíîì ñïåêòàêëå. Îáðàç

Lech Krajewski

252

áîëåëüùèêîâ, èõ íàñòðîé è ýíåðãèÿ äîëæíû ïîìîãàòü êîìàíäå, áûòü ãàðàíòèåé óñïåõà. Áîëåëüùèêàì îòâîäèòñÿ âàæíàÿ ðîëü â ñïîðòèâíîì ñïåêòàêëå: ñâîþ ïîçèòèâíóþ ýíåðãèþ îíè äîëæíû ïåðåäàâàòü èãðîêàì ëþáèìîé êîìàíäû, à íåãàòèâíóþ – íàïðàâëÿòü íà ïðîòèâíèêîâ. Najwspanialszy klub na œwiecie, Co kibiców wiernych ma, Ka¿dy kibic wie, ¿e przecie¿ To jest Arka kochana. Jej kibice s¹ nie do pokonania.

Èíîãäà òåêñòû ãèìíîâ ïîñâÿùåíû ôàíàòàì; ãèìí äåìîíñòðèðóåò èõ âåðíîñòü êëóáó, æåëàíèå îòñòàèâàòü èíòåðåñû ëþáèìîé êîìàíäû è ôàíêëóáà, óìåíèå ïðîòèâîñòîÿòü áîëåëüùèêàì äðóãèõ êîìàíä. Çàäà÷à ãèìíà – ñïëîòèòü ôàíàòîâ êëóáà â áîðüáå çà èíòåðåñû ëþáèìîé êîìàíäû. Çà÷àñòóþ ïðîòèâîñòîÿíèå ÷ëåíîâ ôàí-êëóáîâ ïðèîáðåòàåò îñòðûå, àíòèñîöèàëüíûå ôîðìû, ïåðåðàñòàÿ â áàíäèòñêèå ðàçáîðêè. Jej kibice s¹ niezwyciê¿eni, Boi siê nas ca³a pierwsza liga, Boi siê nas ca³y œwiat! Boi siê nas ca³a policja angielska, Boj¹ siê nas kibice angielscy, Boi siê nas tak¿e holenderska. Boj¹ siê nas fani holenderscy. O Pogonio, Pogonio, Pogonio – Boi siê nas ca³a Bundesliga, Boi siê nas ca³y œwiat!

Ñóùåñòâóþò ãèìíû, â êîòîðûõ èíâîêàöèÿ íàïðàâëåíà ê çåìëÿêàì, ãèìíû îïîâåùàþò î ïðåäñòîÿùèõ ôóòáîëüíûõ ìåðîïðèÿòèÿõ, èõ çíà÷èìîñòè. È òîëüêî â ïðèïåâå íàõîäèì èíôîðìàöèþ îá ó÷àñòíèêàõ èãðû, î êîìàíäå, à òàêæå ïîæåëàíèÿ è ïðîãíîçû äëÿ êîìàíäû, íàïðèìåð: Czeka Europa nas… Òåêñòû ìîãóò îòðàæàòü èñòîðè÷åñêèå ñîáûòèÿ, ïðîèñõîäÿùèå â ôóòáîëüíîì ìèðå. Òàê, íàïðèìåð, ïîä âëèÿíèåì ñîáûòèé, ïðîèñõîäÿùèõ íà Êóáêå ìèðà ïî ôóòáîëó (ìóíäèàëå) â Èñïàíèè, ïîÿâèëèñü ïðèïåâ è ìîòèâ, õàðàêòåðíûå äëÿ ìíîæåñòâà èñïàíñêèõ ãèìíîâ: Îëå-îëå-îëå-îëå... Äëÿ ãèìíîâ ðîññèéñêèõ ôàíàòîâ õàðàêòåðíî òî, ÷òî âñòóïèòåëüíàÿ ÷àñòü ñîäåðæèò èíôîðìàöèþ î ìåñòå ïðîâåäåíèÿ ñïîðòèâíîãî ìåðîïðèÿòèÿ, î öàðÿùåé íà ñòàäèîíå àòìîñôåðå, è òîëüêî â çàêëþ÷èòåëüíîé ÷àñòè äàåòñÿ íàçâàíèå êîìàíäû, êîòîðîé ïîñâÿùåí ãèìí.  òåêñò ãèìíà ââîäèòñÿ ïðîôåññèîíàëüíàÿ ëåêñèêà, ñðàâíåíèÿ, ñïåöèôè÷åñêóþ ôóíêöèþ âûïîëíÿåò ïðîôåññèîíàëèçì „íà ãîðà”:

Ñòåðåîòèïû â ãèìíàõ è ïåñíÿõ ôóòáîëüíûõ ôàíàòîâ

Íàä øàõòåðñêèì ãîðèçîíòîì Ñëûøåí êðèê è âîé, Íà ôóòáîë ñïåøàò ôàíàòû, Íà Øàõòåð ðîäíîé.

253

Íà „ãîðà” ñïåøàò øàõòåðû, Ïîä çåìëåé ñâåðíóâøè ãîðû, È íå ñ êíèæêîþ ñòóäåíò Îò Øàõòåðà æä¸ò ïîáåä.

Ïðèïåâ, â ñâîþ î÷åðåäü, ñîäåðæèò â ñåáå ìèíèäðàìó, ñöåíêó, ãäå ãëàâíûé ãåðîé – êîìàíäà, êîòîðàÿ õðàáðî ðàçäåëûâàåòñÿ ñ ïðîòèâíèêîì, ïîääåðæèâàåìàÿ îêðèêàìè è ïðèçûâàìè áîëåëüùèêîâ. Âåðíîñòü êëóáó âûðàæàåòñÿ íåçàâèñèìî îò ðåçóëüòàòîâ èãðû, â ôèíàëe ãèìíà ñîäåðæèòñÿ íàäåæäa íà ïîáåäó, âåðó â ìàñòåðñòâî êîìàíäû (Øàõòåð, Ìåòàëëèñò): Âîðîòà àòàêóåò Øàõòåð – äåðæèñü äàâàé! Òû ïîêàæè èì ñèëó, ãîëû èì çàáèâàé, Âïåðåä ìÿ÷ ïðîëåòàåò, áîëåëüùèêè êðè÷àò, È ìÿ÷ â âîðîòàõ, Øàõòåð – Âèâàò!

Äîõîä÷èâî ïîä÷åðêèâàåòñÿ ïðèñóòñòâèå è äóõîâíîå åäèíñòâî ôàíàòîâ. ×àñòîòíû äëÿ ãèìíîâ õàðàêòåðíûå ïðèïåâû, ââåäåíèå òàê íàçûâàåìîãî ïîðòàíäî – ñêîëüçÿùåãî ïåðåõîäà îò îäíîãî çâóêà ê äðóãîìó, ìåëîðåöèòàöèè, ñ ïîìîùüþ êîòîðîé ñêàíäèðóåòñÿ ñîêðàùåííîå íàçâàíèå êëóáà – „Äèíàìî, Äèíàìî-î-î-î” (ýòî ìîãóò áûòü ðàçëè÷íûå äðóãèå íàçâàíèÿ êëóáîâ, íàïðèìåð, ÖÑÊÀ, Ñïàðòàê). Íàðÿäó ñ òàê íàçûâàåìûìè õèòàìè, ïîëó÷àþùèìè øèðîêîå ðàñïðîñòðàíåíèå ïóòåì ìåäèà-ñðåäñòâ, çàäîëãî äî íà÷àëà ôóòáîëüíûõ ñîñòÿçàíèé ïîÿâëÿþòñÿ ïåñíè ôóòáîëüíûõ ôàíàòîâ èõ ñîáñòâåííîãî ñî÷èíåíèÿ.  íèõ èñïîëüçóåòñÿ ðàçíîðîäíûé è áîãàòûé ðåïåðòóàð îáùåèçâåñòíûõ è ïîïóëÿðíûõ ìåëîäèé, ôàíàòû îáðàùàþòñÿ ê ðàçëè÷íûì ìóçûêàëüíûì æàíðàì. Ïåñíÿ êàê êîìïëåêñíûé êîììóíèêàò (ñëîâåñíûé, ìóçûêàëüíûé, æåñòèêóëÿòèâíûé) ñòðåìèòñÿ ê âûðàáîòêå êàêîé-ëèáî àáñòðàêòíîé ìîäåëè, îïèðàþùåéñÿ íà ãîòîâóþ ìåëîäèþ è ëåêñè÷åñêóþ ìîäèôèêàöèþ (àêòóàëèçàöèþ), ÷òî ãîâîðèò î òåíäåíöèè ê ñòàáèëèçàöèè è óïîðÿäî÷èâàíèþ ïðèâëåêàåìûõ òåêñòîâ. Ïðèâåäåì ïðèìåðû òîãî, êàê ïðè ñîçäàíèè ãèìíîâ óæå ñóùåñòâóþùèå ïðîèçâåäåíèÿ èñïîëüçóþòñÿ â êà÷åñòâå ïðîòîòåêñòà.  Ïîëüøå, íàïðèìåð, êàíâîé êëóáíîãî ãèìíà ñòàëà Rota, íà ñòèõè Ìàðèè Êàíîïíèöêîé è ìóçûêó Ôåëèêñà Íîâîâåëüñêîãî.  ìåòàòåêñòå ñîõðàíåíû ðèòìèêà ñòèõà, ìåëîäèêà ïðîòîòåêñòà. Ïðåòåðïåëà èçìåíåíèÿ ñîäåðæàòåëüíàÿ ÷àñòü: çàìåíåíû îòäåëüíûå ôðàçû èëè èõ ñîñòàâëÿþùèå,

Lech Krajewski

254

ìîäèôèêàöèÿ ñâîäèòñÿ ê âñòàâêàì ñ íàçâàíèåì êëóáà è êîìàíäû7 .  ïîäîáíûõ òåêñòàõ ïðîñëåæèâàåòñÿ îïðåäåëåííàÿ ñòàáèëüíîñòü ñòðóêòóðû ïðåçåíòàöèè è èíôîðìàöèîííîé âìåñòèìîñòè, ýòî ôîðìèðóåò ñòåðåîòèïíûé îáðàç ëþáèìîé êîìàíäû èëè êëóáà. Ìîæíî êëàññèôèöèðîâàòü òèïû ìåòàòåêñòîâ, â êîòîðûõ èñïîëüçóþòñÿ ðàçëè÷íûå ôîðìû ìîäèôèêàöèè ïåðâè÷íîãî ñëîâåñíî-ìóçûêàëüíîãî òåêñòà äëÿ ñîçäàíèÿ ïåñåí ôóòáîëüíûõ áîëåëüùèêîâ: à) èñïîëüçîâàíèå ìóçûêàëüíîãî è ñëîâåñíîãî òåêñòà ñ ìèíèìàëüíûìè ìîäèôèêàöèÿìè; á) èñïîëüçîâàíèå ìóçûêàëüíîé ìîäåëè ïðîòîòåêñòà; â) ìóçûêàëüíàÿ è ñëîâåñíàÿ êîíòàìèíàöèÿ äâóõ òåêñòîâ. Ñòðîãîå ñëåäîâàíèå ïðîòîòåêñòó â õèòàõ áîëåëüùèêî⠖ ÿâëåíèå íå ÷àñòîòíîå; êàê ïðàâèëî, îíî âñòðå÷àåòñÿ â ïåñíÿõ, ïðîòåêñòîì êîòîðûõ ÿâëÿþòñÿ ïàòðèîòè÷åñêèå ïðîèçâåäåíèÿ. Ýòî ìîãóò áûòü, íàïðèìåð, ãèìíû, ìóçûêàëüíàÿ è ñîäåðæàòåëüíàÿ ñòèëèñòèêà êîòîðûõ êâàëèôèöèðóåòñÿ êàê «âûñîêàÿ».  ïîäîáíûå òåêñòû ïðèâíîñÿòñÿ íåçíà÷èòåëüíûå èííîâàöèè, à ïðîñòîðå÷íàÿ ëåêñèêà è æàðãîíèçìû, êàê ïðàâèëî, íå ââîäÿòñÿ. Âûñîêèé ñòèëü ïàòðèîòè÷åñêèõ ïðîèçâåäåíèé ÿâëÿåòñÿ ñâîåãî ðîäà ïðåãðàäîé äëÿ àãðåññèâíîñòè è âóëüãàðíîñòè, òàê õàðàêòåðíîé äëÿ ôàíàòîâ ôóòáîëà8. Rozp³aka³y siê wierzby p³acz¹ce, Rozp³aka³a siê Polonia w g³os I podnios³a swe oczka b³yszcz¹ce 7

Jak d³ugo na Wawelu Tak d³ugo nasza Pogoñ Lidze nadaje ton

J. Anusiewicz, J. Bartmiñski (red.), Jêzyk a kultura, t. 12: Stereotyp jako przedmiot lingwistyki, Wroc³aw 1998, ñ. 171–184; Z. Greñ, Stereotypy jako fenomeny jêzykowe, [â:] Stereotypy a uprzedzenia. Uwarunkowania psychologiczne i kulturowe, Kraków 2001, ñ. 67–79; J. K³odeckaRó¿alska, Zachowania agresywne w sporcie: dominacja nadziei i optymizmu nad pesymizmem i zw¹tpieniem, [â:] Z. Dziubiñski (red.), Sport a agresja, Warszawa 2007, ñ. 90–98; R. Konarski, Pieœñ stadionów, „Polityka” 1995, ¹ 23, ñ. 17. 8 Ïî ñëîâàì J. Puzyniny, êà÷åñòâà âûðàæàþòñÿ, êàê ïðàâèëî, íà òðåõ óðîâíÿõ: (à) â æèâîé ðå÷è ÷åðåç ðàçíîâèäíîñòü èíòîíàöèè, òåìïà âûñêàçûâàíèÿ, æåñòîâ, ìèìèêè; (á) íà óðîâíå êîäà ÷åðåç êóëüòóðíûå êîííîòàöèè, íàïðèìåð, â èñïîëüçîâàíèè òàêèõ ïîíÿòèé, êàê ðîäèíà, ñåìüÿ; (â) â ïèñüìåííîì òåêñòå ÷åðåç êîííîòàöèþ, çàâèñèìóþ îò êîíòåêñòà, è àññîöèàöèé (îöåíêó ïðèîáðåòàåò öåëûé òåêñò, à íå îòäåëüíûå âûðàæåíèÿ), èñïîëüçóþòñÿ òàêæå òðîïû è ñòèëèñòè÷åñêèå ôèãóðû (ïåðñîíèôèêàöèÿ, èðîíèÿ, ìåòàôîðû è ñðàâíåíèÿ), à êðîìå òîãî îïðåäåëåííûõ ÷àñòåé ðå÷è. Ñì. J. Puzynina, O elementach ocen w strukturze znaczeniowej wyrazów, „Biuletyn PTJ” XL, 1992, ñ. 59–64; A. Tyszczyk, O pojêciu wartoœci negatywnej w literaturze, [â:] Problematyka aksjologiczna w nauce o literaturze, Lublin 1992, ñ. 137–152; Â.Â. Õèìèê, Ïîýòèêà íèçêîãî, èëè Ïðîñòîðå÷èå êàê êóëüòóðíûé ôåíîìåí, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 2000; R. Leniarski, M. Szadkowski, Kibolski Lublin, „Gazeta Wyborcza”, ¹ 287, ñ. 32; W. Lubi¹ski, Pora¿ka by³aby katastrof¹, „Przegl¹d Sportowy” 2004, ¹ 148; G. Pazdyk, Znowu horror, „Przegl¹d Sportowy” 2003, ¹ 220; P. Piotrowski, Szalikowcy. O zachowaniach dewiacyjnych kibiców sportowych, Toruñ 2000.

Ñòåðåîòèïû â ãèìíàõ è ïåñíÿõ ôóòáîëüíûõ ôàíàòîâ

Na warszawski, k…i ¿ycia los Nie p³acz Polonio ma z ¿alu a¿ serce rwie. Nie p³acz warszawski psie Bo w trzeciej* lidze nie jest Ÿle

255

Zwyciê¿y nasza Pogoñ Zwyciê¿y barlinecka braæ A osadnik te¿ zwyciê¿y Jak siê nauczy graæ

Âñòðå÷àþòñÿ òåêñòû, â êîòîðûõ ïåðâîíà÷àëüíàÿ ñîäåðæàòåëüíàÿ è ýñòåòè÷åñêàÿ ìîäåëü ïðîòîòåêñòà çàìåíÿåòñÿ ïðèìèòèâíûì ñîäåðæàíèåì, õàðàêòåðíûì äëÿ ìàññîâîé êóëüòóðû, ïðè ñîõðàíåíèè ñèíòàêñèñà èçíà÷àëüíîãî òåêñòà: My kibice £odzi, Wódka Nam nie szkodzi, Za £ódŸ, za £KS, Pójdziemy a¿ po ¿ycia kres. [My pierwsza brygada]

 ìèíèïåñíÿõ ôàíàòîâ ìîæåò àêöåíòèðîâàòüñÿ çíà÷èìîñòü ïîñëåäíåãî äëÿ äàííîãî êðóãà ñîðåâíîâàíèé ôóòáîëüíîãî ïîåäèíêà, ðåøàþùåãî ñóäüáó êîìàíäû; ñóäüáîíîñíîñòü ñèòóàöèè äëÿ ëþáèìîé êîìàíäû ìîäåëèðóåò ñîîòâåòñòâóþùóþ ìóçûêàëüíóþ èíñïèðàöèþ äëÿ òåêñòà. Òàê, íàïðèìåð, â êà÷åñòâå ïðîòîòåêñòà èçáèðàåòñÿ Èíòåðíàöèîíàë: Bój to jest nasz ostatni, krwawy skoñczy siê trud, Gdy ¿ó³to-bia³o-niebiescy, u trzeciej* ligi stan¹ wrót...

Íåçíà÷èòåëüíûå èííîâàöèè íàáëþäàåì òîãäà, êîãäà åñòü ïðèïåâ, êîòîðûé ôóíêöèîíèðóåò êàê íåçàâèñèìûé òåêñò â ðîëè ïîäïåâêè ìåæäó ñêàíäèðîâàííûìè ìîòèâàìè. Ñêîïëåíèå ïåðå÷èñëåíèé, êîòîðûå ïðåäñòàâëÿþò ñîáîþ íàçâàíèÿ êîìàíäû, ïîçâîëÿþò ñîçäàòåëÿì ìåòàòåêñòîâ îáðàòèòüñÿ ê èñïîëüçîâàíèþ õèòà ñêàëüäîâ Âåñíà; ïîäîáíûé ïðèåì ïîâòîðÿåòñÿ è â äðóãîé ïåñíå, ãäå òàêæå ýêñïëóàòèðóåòñÿ óæå èçâåñòíîå ïðîèçâåäåíèå: Olimpia dzisiaj z nami gra, Olimpia dzisiaj trzy punkty ma, Olimpia w ko³o, Olimpia jest. Po zielonej trawie pi³ka goni, Zawsze my wygramy, nigdy oni, Zawsze bêdzie dobrze, nigdy nie jest Ÿle, Olimpia jest lepsza i ka¿dy wie!

Lech Krajewski

256

 ïåñíÿõ ïîëüñêèõ áîëåëüùèêîâ òàêæå ìîæíî íàéòè ïðèìåð ñ èñïîëüçîâàíèåì ôîëüêëîðíîé ìåëîäèè, íàïðèìåð, Êàëèíêè, ãäå äâóñòðî÷íûé òåêñò ìíîãîêðàòíî ïîâòîðÿåòñÿ â íàðàñòàþùåì òåìïå: Olimpio, Olimpio, Olimpio, nasza Hej Olimpia, Olimpia, Olimpia, nasza!...

Íåðåäêî äëÿ âîçíåñåíèÿ ðàíãà ïîõâàë, äëÿ ïîääåðæàíèÿ ñïîðòèâíîãî äóõà ýêñïëóàòèðóþòñÿ öåðêîâíûå ìîòèâû, èñïîëüçóåìûå â ïðèïåâå: Alleluja, alleluja, Alleluja, Olímpia! Alleluja, alleluja, Alleluja, Olimpia!

 äðóãîé ñèòóàöèè ôðàãìåíò ìóçûêàëüíîãî ïðîèçâåäåíèÿ ïîñëóæèë ïîëüñêèì è ðóññêèì ôàíàòàì äëÿ ñîçäàíèÿ ïåñåííîãî ñëîãàíà, ïðèçûâàþùåãî êîìàíäó ëþáèìîãî êëóáà ê ñîïåðíè÷åñòâó ñ çàïàäíûìè ôóòáîëèñòàìè : Go West Stomil wygra mecz. Go West bo najlepszy jest. Go West i Resovia te¿, Bo Stomil przyjacielem jest. Âïåðåä, ÖÑÊÀ Ìîñêâà. Âïåðåä, ÖÑÊÀ Ìîñêâà Âïåðåä, ÖÑÊÀ Ìîñêâà

èëè

Ïîëüñêîå îáùåñòâî èìååò íåîáûêíîâåííî âûñîêèé óðîâåíü ðåëèãèîçíîñòè, íåëüçÿ çàáûâàòü î òîì, êàê ïðî÷íî ïîëüñêàÿ êóëüòóðà ñòîèò íà òðàäèöèÿõ õðèñòèàíñòâà. Ïîýòîìó íèêîãî íå óäèâëÿåò âñåîáùåå çíàíèå ëèòåðàòóðû è ðåëèãèîçíûõ ïåñåí, à â îñîáåííîñòè êîëÿäîê: Wœród nocnej ciszy.... Îäíàêî íèæåñëåäóþùèé òåêñò ôàíàòîâ äåìîíñòðèðóåò ãëóáîêóþ ïðîôàíàöèþ èñõîäíîãî òåêñòà9. Ñîäåðæàíèå ïðîòîòåêñòà èãíîðèðóåòñÿ, ÷òî 9

T. P. Êøåøîâñêèé ñ÷èòàåò, ÷òî âñÿ íàøà äåÿòåëüíîñòü, èäåè, ïîâåäåíèå ïî îòíîøåíèþ ê îêðóæàþùèì, à òàêæå íàøè ÷óâñòâà, êîòîðûå ïèòàåì ê ðàçíûì îáúåêòàì, ìîæíî, ïî ìåíüøåé ìåðe, õàðàêòåðèçèðîâàòü êàê ïîçèòèâíûå, òàê è íåãàòèâíûå, è ýòî íàõîäèò ñâîå îòðàæåíèå â ðå÷è. Àâòîð ðàçëè÷àåò òðè âèäà êà÷åñòâ: ïîíÿòèéíûå (îöåíêà ïîñðåäñòâîì èñïîëüçîâàíèÿ íîñèòåëÿ êà÷åñòâ); êëàññîâûå (îöåíêà ñ ïîìîùüþ ñðàâíåíèÿ äàííîãî êëàññà â èäåàëèçèðîâàííîé ìîäåëè êîãíèòèâíîãî ïîíÿòèÿ); ýêçåìïëÿðíûå (îöåíêà êàñàåòñÿ êîíêðåòíîãî

Ñòåðåîòèïû â ãèìíàõ è ïåñíÿõ ôóòáîëüíûõ ôàíàòîâ

257

ïðîòèâîðå÷èò ðåëèãèîçíîìó âîñïèòàíèþ ïîëÿêîâ, äóõîâíûì îñíîâàì îáùåñòâà. Ýòî ïðèìåð íåáûâàëîé äåðçîñòè è êîìïðîìåòàöèÿ ãóìàíèçìà.  ìàòàòåêñòå íàáëþäàåòñÿ ñìåøåíèå ìàðãèíàëüíûõ ñòèëåé. Çäåñü ìîæíî íàéòè ýëåìåíòû ñîëäàòñêîé è õóëèãàíñêîé ïðîâèíåíöèè: Wœród nocnej ciszy g³os siê rozchodzi wstañcie Lechiœci, Arka nadchodzi WeŸmy pa³ki i zapa³ki, podpalimy ch… bramki Wedle rozkazu Wedle rozkazu Poszli, znaleŸli Arkowca w rowie I dla przyk³adu dali po g³owie Przywi¹zali do trzepaka, W… na stojaka.

 ïåñíÿõ è ãèìíàõ ìîæåò èñïîëüçîâàòüñÿ òàêæå ôðàçîâàÿ ìîäåëü òåêñòà, êîòîðàÿ àêòóàëèçèðóåò íîâóþ ñèòóàöèþ: âìåñòî ïàñòóõîâ ïîÿâëÿåòñÿ íàçâàíèÿ êëóáà, äðóãèå èííîâàöèè êàñàþòñÿ ïðèìèòèâíûõ ñöåí, ïðåäñòàâëåííûõ â ñòèëå ñîëäàòñêîãî æàðãîíà. Ïðèìåðîì ïîäîáíîãî ìîæåò ñëóæèòü åùå îäíî èñïîëüçîâàíèå ðåëèãèîçíîãî ïðîèçâåäåíèÿ â êà÷åñòâå ïðîòîòåêñòà. Ýòîò ïðèìåð äåìîíñòðèðóåò íàïðàâëåíèå ïîëîæèòåëüíûõ è îòðèöàòåëüíûõ ýìîöèé áîëåëüùèêîâ10: åäèíè÷íîãî ýêçåìïëÿðà, êîòîðûé ïðèðàâíèâàåòñÿ ê öåëîìó êëàññó). Ïîñêîëüêó ïîíÿòèéíîå êà÷åñòâî èìååò àáñîëþòíûé õàðàêòåð, ïîýòîìó îíî íå èìååò îòíîøåíèÿ ê äðóãèì ïîíÿòèÿì, â òî âðåìÿ êàê êëàññîâûå êà÷åñòâà ÿâëÿþòñÿ âñåãäà îòíîñèòåëüíûìè è îòíîñÿòñÿ ê îöåíèâàåìîìó ýêçåìïëÿðó íà ôîíå öåëîé êàòåãîðèè. Èåðàðõèÿ êà÷åñòâ, îïèñàííàÿ Êøåøîâñêèì, îïèðàåòñÿ íà ôèëîñîôñêóþ èåðàðõèþ áûòèÿ ñâ. Àâãóñòèíà. Íà íèçøåé ñòóïåíè ðàñïîëîæåíû ñåíñîðíûå êà÷åñòâà, ñâÿçàííûå ñ ìûñëåííûì îïûòîì ÷åëîâåêà ïî îòíîøåíèþ ê íåæèâûì ïðåäìåòàì. ×óòü âûøå íàõîäÿòñÿ âèòàëüíûå êà÷åñòâà – óðîâåíü ðàñòåíèé, êîòîðûé ïðåäñòàâëÿåò ñîáîþ æèâîé ìèð; äàëåå ìèíèìàëüíûå êà÷åñòâà, êîòîðûå ñâÿçûâàþò ÷åëîâåêà ñ æèâîòíûìè. Íà ñàìîì âûñîêîì óðîâíå íàõîäÿòñÿ äóõîâíûå êà÷åñòâà, âìåùàþùèå â ñåáå âñå òî, ÷òî îòëè÷àåò ÷åëîâåêà îò äðóãèõ æèâûõ ñóùåñòâ è çâåðåé. Ñàìûìè âàæíûìè îêàçûâàþòñÿ áîæåñòâåííûå êà÷åñòâà (ðåëèãèîçíûå). T.P. Krzeszowski, Aksjologiczne aspekty semantyki jêzykowej, Toruñ 1999. Ñì. òàêæå K. O¿óg, Polszczyzna prze³omu XX i XXI wieku. Wybrane zagadnienia, Rzeszów 2001; A. Pajdziñska, Wartoœciowanie we frazeologii, [â:] Wartoœci w jêzyku w tekœcie, Jêzyk a kultura, t. 3, Wroc³aw 1991, ñ. 18–28; eadem, Motywacja semantyczna przymiotników wartoœciuj¹cych, [â:] Etnolingwistyka, t. 7, Lublin 1995, ñ. 5–12. 10 Ýìîöèè ïîä÷èíÿþòñÿ äâóì ïðàâèëàì: ïðàâèëó èåðàðõèè, êàñàþùåìóñÿ ðàçìåùåíèÿ ïî óðîâíÿì, è ïðàâèëó ñèììåòðèè (êàæäîå êà÷åñòâî èìååò ïðîòèâîïîëîæíîñòü – àíòèêà÷åñòâî). Ñ÷èòàåòñÿ, ÷òî ðàçíûå ëþäè â îäíî è òîæå âðåìÿ ìîãóò îäèí è òîò æå îáúåêò ðàçìåùàòü íà ðàçíûõ óðîâíÿõ êà÷åñòâà. Ýòî çíà÷èò, ÷òî îäèí è òîò æå îáúåêò îäíîâðåìåííî ìîæåò íàõîäèòüñÿ íà ðàçíûõ êà÷åñòâåííûõ óðîâíÿõ, ÷òî ïðèâîäèò ê òîìó, ÷òî îäèí ÷åëîâåê ìîæåò îöåíèòü äàííîå ïðîèñøåñòâèå êàê íåãàòèâíîå, äðóãîé – êàê ïîçèòèâíîå. Îäèí è òîò æå ñëó÷àé ìîæíî ðàñöåíèâàòü, íàïðèìåð, êàê âàæíûé (ñ òî÷êè çðåíèÿ îáùåñòâà), íî òàê æå è êàê ýìîöèîíèðóþùèé (ñ òî÷êè çðåíèÿ ãåäîíèçìà). S. Opara (red.), Podstawy filozofii, Olsztyn 1996, ñ. 9.

258

Lech Krajewski

Wœród nocnej ciszy g³os siê rozchodzi Wstañcie Akowcy, Lechia nadchodzi WeŸcie pa³ki, weŸcie no¿e Lechia k… ¿yæ nie mo¿e Wedle rozkazu. Poszli znaleŸli Lechiê na strychu Wpierdol spuœcili, zeszli po cichu Gdyby Lechia nie skaka³a To by w… nie dosta³a Wedle rozkazu.

Öåðêîâíàÿ ïåñíÿ: S³uchaj Jezu jak Ciê b³aga lud òàêæå ïîñëóæèëà ïðîòîòåêñòîì äëÿ ñîçäàíèÿ ïåñíè-ïðîñüáû. Îäíàêî ïðîñüáà ôàíàòîâ äàëåêà îò îðèãèíàëüíîé âåðñèè, áîëåëüùèêè ïðîñÿò Òâîðöà ïîìî÷ü êîìàíäå Elbl¹ga âîéòè â ïåðâóþ ëèãó ïîñëå 60-ëåòíåãî îæèäàíèÿ. Êîíöîâêà ïåñíè ñîäåðæèò ñëîãàí: S³uuuuuuchaj Jezuuuuu jak Ciê b³aga lud, Zrób w Elbl¹gu pierwsz¹ ligê zrób My czekamy ju¿ 60 lat Jezu, Jezu chyba nadszed³ czas... I ZetKaeSSSS.

 áîëüøèíñòâå ïåñåí äëÿ ñòàäèîíîâ ïðèñâàèâàåòñÿ îáùåèçâåñòíàÿ ñëàâÿíñêàÿ ðàçâëåêàòåëüíàÿ ìóçûêà, ïðè ýòîì çàìåíÿåòñÿ òåêñòîâàÿ ÷àñòü ïåñíè, òåêñò ñòðîèòñÿ, êàê ïðàâèëî, ïî ñòåðåîòèïíîé ñõåìå ñ èñïîëüçîâàíèåì ïðîñòîðå÷íîé, îáûäåííîé ôðàçåîëîãèè è òàêîé æå ìåòàôîðèêè11. Ïîïóëÿðíîñòü ïåñíå ìîæåò ïðèäàâàòü ïåðâàÿ ñòðîêà, èíîãäà ïîâòîðÿåìàÿ òàêæå â íàçâàíèè èëè ïðèïåâå, êîòîðûé ëåãêî çàïîìèíàåòñÿ. Ïîäîáíîå íàáëþäàåì íà ïðèìåðå èñïîëüçîâàíèÿ â êà÷åñòâå ïðîòîòåêñòà ðîññèéñêîãî õèòà êîíöà 90-õ ãîäîâ Òîïîëèíûé ïóõ. Îñòàëüíûå ñòðî÷êè ñîäåðæàò ïåðå÷èñëåíèå ôàìèëèé è ïðîçâèù.  ïðîçâèùàõ ïðîñëåæèâàåòñÿ âëèÿíèå êðèìèíàëüíîãî àðãî (ñì., íàïðèìåð, ïåòóõ)12. Äëÿ ïîääåðæàíèÿ ðèòìà è ìåëîäè÷åñêîé ñòðóêòóðû ââîäÿòñÿ ïîâòîðû âóëüãàðíîãî ñîäåðæàíèÿ. Îòðèöàòåëüíàÿ îöåíêà äîñòèãàåòñÿ ñòîëêíîâåíèåì â òåêñòå íàçâàíèé

11 Â. Êðàñíûõ, „Ñâîé” ñðåäè „÷óæèõ”: ìèô èëè ðåàëüíîñòü?, Ìîñêâà 2003; G. Kleiberg, Semantyka prototypu. Kategoria i znaczenia leksykalne, Kraków 2003. 12 S. Grabias, Jêzyk w zachowaniach spo³ecznych, Lublin 1994.

Ñòåðåîòèïû â ãèìíàõ è ïåñíÿõ ôóòáîëüíûõ ôàíàòîâ

259

êîìàíäû è íàçâàíèé íàðîäíîñòåé, ôóòáîëüíûå êîìàíäû êîòîðûõ íå èãðàþò çíà÷èìîé ðîëè â ìèðå ôóòáîëà: Òîïîëèíûé ïóõ, Òèòîâ-ïåòóõ, Öèìáàëàðü – ìÿñíàÿ ðîæà, Ôèëèìîíîâ òîæå ïåäåðàñò À È Ðîìàíöåâ ñ íèìè òîæå, òîæå! Ïàðîâîç âåçè-âåçè-âåçè Ìû áîëååì çà àðìåéöåâ Ñïàðòàê ñ…-ñ…-ñ… Ó êèòàéöåâ è êîðåéöåâ.

 äðóãîì ïðèìåðå òàêæå èñïîëüçóåòñÿ òîëüêî ìåëîäèÿ èçâåñòíîãî ôîëüêëîðíîãî ïðîèçâåäåíèÿ Krakowiaczek. Òåêñò ïðåäñòàâëÿåò ñîáîþ èííîâàöèþ ñ õàðàêòåðíûì ïîâòîðàìè trzaœnie: maœle è ñòåðåîòèïíûì ñðàâíåíèåì wejdzie g³adko jak po maœle è ïðîêëÿòèåì niech to piorun trzaœnie: Hej Olimpia Elbl¹g, niech kto piorun trzaœnie Wejdzie w trzecia* ligê g³adko jak po maœle Hej Olimpia Elbl¹g niech to piorun trzaœnie Wejdzie w trzecia* ligê g³adko jak po maœle.

 ñëó÷àå, êîãäà òåêñò ïðåäñòàâëÿåò ñîáîþ ýêçèñòåíöèîíàëüíóþ ðåôëåêñèþ, èñïîëüçóåòñÿ ìåëîäèÿ ìóçûêàëüíîãî òåêñòà, ñëîâà êîòîðîãî ñïîñîáñòâóþò ïîääåðæàíèþ ñîîòâåòñòâóþùåãî ñîñòîÿíèÿ. Òàê, íàïðèìåð, äëÿ ñîçäàíèÿ ïîäîáíîãî ýôôåêòà ïîëüñêèå ôàíàòû îáðàòèëèñü ê õèòó M. Rodowicz Remedium, ïðè÷åì òåêñò ñîäåðæèò íåîáûêíîâåííóþ äðàñòè÷íîñòü è ÿðêî âûðàæåííóþ àãðåññèþ: Wsi¹œæ do poci¹gu Byle do £odzi, Zabraæ te¿ kosê, Nic nie zaszkodzi, Œciskaj¹c w rêku Kamieñ brukowy, Aby ³odzianom Rozbijaæ g³owy.

Lech Krajewski

260

Ïðîòîòåêñòîì ïåñíè, ïîñâÿùåííîé ïåòåðáóðãñêîìó êëóáó Çåíèò, ÿâëÿåòñÿ Êàòþøà, èçâåñòíàÿ ïåñíÿ. Ìåòàòåêñò ñîõðàíèë ìóçûêó è ðèòì, îòäåëüíûå ñëîâà è ñëîâîñî÷åòàíèÿ ëþáèìîé ïåñíè. Ìîæíî ïîä÷åðêíóòü, ÷òî ñèìïàòèÿ ê êîìàíäå âûðàæåíà ýêñïëèöèòíî ñ ïîìîùüþ ñëîâà Çåíèòóøêà, ãäå ñóôôèêñ -óøê- èìååò óìåíüøèòåëüíî-ëàñêàòåëüíîå çíà÷åíèå: Ðàçâèâàëèñü ñèíèå çíàìåíà, Çàäûìèëèñü øàøêè íàä Íåâîé, Çàïîëíÿëñÿ ñåêòîð ñòàäèîíà, Ñàìûé ëó÷øèé, õîòü è áîêîâîé. È âñå ôýíû õîðîì ãèìí çàïåëè Ïðî Çåíèò, Çåíèòóøêó ðîäíîé, Çà êîòîðûé ïðåäàííî áîëåëè, Ïðî òîãî, êòî ðàäîñòü èõ è áîëü.

 ïåñíå Èäåò ñîëäàò ïî ãîðîäó íàáëþäàþòñÿ ÷àñòè÷íûå ëåêñè÷åñêèå çàìåíû, ïåðñîíàæåì ñòàíîâèòñÿ íå ñîëäàò, à ôàíàò, à âìåñòî îáðàùåíèÿ ê äåâóøêàì (“íå îáèæàéòåñü äåâóøêè, âåäü äëÿ ñîëäàòà ãëàâíîå...”) èäåò îáðàùåíèå ê ãðàæäàíàì. Èäåò ôàíàò ïî ãîðîäó, Ïî íåçíàêîìîé óëèöå, È îò çíàìåí âñÿ óëèöà ñâåòëà. Íå îáèæàéòåñü, ãðàæäàíå, Íà ëåíèíãðàäñêèé íàø Çåíèò, Âåäü çà íåãî ïðàêòè÷åñêè Áîëååò âñÿ ñòðàíà.

Ìóçûêàëüíî-ñëîâåñíûå òåêñòû ìóëüòôèëüìîâ çàâîåâàëè ïîïóëÿðíîñòü íå òîëüêî ñðåäè äåòåé, íî â ñðåäå ìîëîäåæíûõ ñóáêóëüòóð. Ôàíàòîâ ïðèâëåêàåò ïðîñòîòà ýòèõ ïðîèçâåäåíèé, ëåãêî çàïîìèíàþùàÿñÿ ðèòìèêà, ëþäè÷íîñòü. Ïðèìåðîì òàêîãî òåêñòà ÿâëÿåòñÿ âåñåëàÿ ïåñåíêà èç ìóëüòôèëüìà Áðåìåíñêèå ìóçûêàíòû: Íè÷åãî íà ñâåòå ëó÷øå íåòó – ÷åì áðîäèòü ñ ôàíàòàìè ïî ñâåòó! Íàøè ôëàãè áåëî-ãîëóáûå – ìû áîëååì çà Äèíàìî Êèåâ!

Ïîïóëÿðíîñòè ïðîèçâåäåíèÿ ñîîòâåòñòâóåò êîëè÷åñòâî òåêñòîâûõ íîâàöèé. Ïîäîáíîå íàáëþäàåì îòíîñèòåëüíî ïåñíè Hej soko³y, ãäå òîëüêî

Ñòåðåîòèïû â ãèìíàõ è ïåñíÿõ ôóòáîëüíûõ ôàíàòîâ

261

ïî îòíîøåíèþ ê îäíîìó ñïîðòèâíîìó êëóáó ïîÿâèëàñü íåñêîëüêî òåêñòîâûõ âåðñèé, èñïîëüçóþùèõ ìåëîäèþ ýòîé ïåñíè: Odk¹d ¿ycie moje p³ynie Dziœ Olimpii nie pokona Kibicuje swej dru¿ynie Nawet s³ynna Barcelona Z mego miasta kochanego Dziœ Olimpii nie da rady Nie opuszczê klubu tego Nawet s³ynny Real Madryd Hej soko³y, hej, hej wspólna sprawa, Olimpia Elbl¹g, Legia Warszawa. Nasze wiêzi hartowane, Legia i Olimpia ukochane.

Îòìåòèì, ÷òî ïåñíè ñïîðòèâíûõ áîëåëüùèêîâ êàê êðóïíûå ôîðìû ïîñòåïåííî ïðåîáðàçóþòñÿ. Äëÿ ýòîãî åñòü íåñêîëüêî ïðè÷èí: ïåðâîíà÷àëüíûé çàìûñåë îòáðàñûâàåòñÿ ñòèõèéíî èëè êàê îòâåò íà áûñòðóþ ðåàêöèþ êîìàíäû/ áîëåëüùèêîâ ïðîòèâíèêà èëè æå â ñâÿçè ñî ñìåíîé îáùåãî íàñòðîÿ èñïîëíèòåëåé.  òàêîé ñèòóàöèè ïåñíÿ îáúåäèíÿåòñÿ ñ ìåëîðåöèòàöèåé, ñêàíäèðîâàíèåì äåâèçîâ è ëîçóíãîâ, ìîæåò òàêæå ïðîèñõîäèòü êîíòàìèíàöèÿ ýòèõ ôîðì. Ïîäîáíîå íàáëþäàåì â òåêñòå, êîòîðûé âîçíèê íà áàçå ìåëîäèè ïîëüñêîãî ôèëüìà J. Rybkowskiego Zakazane piosenki, íå ïðåäñòàâëÿþùåé òðóäíîñòè â èñïîëíåíèè: W poci¹gu jest t³ok, W tramwaju jest t³ok, Kibice na Legiê jad¹. Wtem nagle ktoœ wsta³, Zaœpiewam ja wam o Legii mej ukochanej...

Ñëåäóþùàÿ ÷àñòü ýòîãî ïðîèçâåäåíèÿ â âåðñèè ôàíàòîâ ïðåäñòàâëÿåò ñîáîþ âîçãëàñ: CKWS do boju Legia Warszawa centralny wojskowy. Kochany, sportowy to jest nasz CWKS!

Ïîïóëÿðíàÿ íåêîãäà ïèîíåðñêàÿ ïåñíÿ P³onie ognisko i szumi¹ knieje äîñòàòî÷íî ïðî÷íî çàêðåïèëàñü â ñîçíàíèè ìîëîäåæè è áåç òðóäà àäàïòèðîâàíà ôàíàòàìè Îëüøòûíà äëÿ ïåðåäà÷è èíîãî, àãðåññèâíîãî ñîäåðæàíèÿ:

262

Lech Krajewski

P³onie ognisko na £azienkowskiej stadion Legii pali siê Legia p³onie i nigdy nie zgaœnie Fani z Olsztyna ciesz¹ siê Ciesz¹ siê, bo to oni podpalili Ca³¹ Legiê doszczêtnie spalili Hej Stomilu klubie nasz Mistrza Polski wkrótce masz.

Áîëåå ãëóáîêóþ ýâîëþöèþ ñîäåðæàíèÿ îáíàðóæèâàåì â ðîññèéñêîé ïåñíå äëÿ ñòàäèîíà, êîòîðàÿ èçíà÷àëüíà áûëà ïèîíåðñêèì õèòîì, à áëàãîäàðÿ òåêñòîâûì èçìåíåíèÿì ïðåâðàòèëàñü â òåêñò ñ àíàðõèñòñêèì ñîäåðæàíèåì: Âìåñòå âåñåëî øàãàòü ïî áîëîòàì, Ïî áîëîòàì – ñ ïóëåìåòîì. È äåðåâíè ïîäæèãàòü ëó÷øå ðîòîé, Èëè öåëûì áàòàëüîíîì. È øàãàåò õóëèãàí çà õóëèãàíàìè, Ðàç àðìååö, äâà àðìååö – áóäåò àðìèÿ! Ðàç óáèéñòâî, äâà óáèéñòâî – äåìîêðàòèÿ. Ìû àðìåéñêèå ôàíàòû – ìû êàðàòåëè!

 ñëåäóþùåì ïðèìåðå ìîëîäûå ïñåâäîôàíû ýêñïëóàòèðóþò èçâåñòíûé ìóçûêàëüíûé ìîòèâ íàøóìåâøåãî â Ïîëüøå êîíöà 70-õ ãîäîâ òåëåâèçèîííîãî ñåðèàëà Pszczó³ka Maja. Ýòî æèçíåðàäîñòíîå ïðîèçâåäåíèå áûëî ïðèñïîñîáëåíî äëÿ ïðåçåíòàöèè êëóáà Wis³y Kraków13, ïðè ýòîì èñïîëüçóåòñÿ ãðóáî-ïðîñòîðå÷íàÿ ëåêñèêà.

13 Ì. Ãëîâèíñêèé ñ÷èòàåò, ÷òî ïåðåäàò÷èêîì êà÷åñòâåííîé îñíîâû ìîæåò áûòü òàêæå ñòèëü, â îñíîâíîì èðîíè÷åñêèé. Èññëåäîâàòåëü ïèøåò, ÷òî ïðè èçáðàíèè ñòèëÿ îäíîâðåìåííî ââîäèòñÿ àêñèîëîãè÷åñêèé ôàêòîð äàæå òîãäà, êîãäà â äàííîì âûñêàçûâàíèè íåò íèêàêèõ ñëîâ ñ ÿðêî âûðàæåííîé êà÷åñòâåííîé õàðàêòåðèñòèêîé. Ýòè ñâîéñòâà ñòèëÿ ëåãêî óëàâëèâàþòñÿ èíòóèòèâíî. Ïðè îöåíêå âûäåëÿþòñÿ íåòèïè÷íûå ñîñòîÿíèÿ. Íîðìà, òèïè÷íîå ñîñòîÿíèå ïðåäñòàâëÿþò ñîáîþ íå÷òî ìåíåå âàæíîå. Íåãàòèâíî îöåíèâàåòñÿ îáûêíîâåííîñòü è îòñóòñòâèå èíäèâèäóàëüíûõ ÷åðò, íàïðèìåð: íè ðûáà- íè ìÿñî, íè òî íè ñå, òàê ñåáå. Ïîçèòèâíûå îöåíêè ïðèçíàþòñÿ êàê íàèáîëåå îáùèå è íåäîñòàòî÷íî òî÷íûå, ïîýòîìó ïðåîáëàäàåò íåãàòèâíàÿ îöåíêà êàê òàêîâàÿ, êîòîðàÿ õàðàêòåðèçóåò ïðåäìåòû. Ïîäâåðãàþòñÿ îöåíêå, êàê ïðàâèëî, ýëåìåíòû „÷óæîãî”, ñ òî÷êè çðåíèÿ êóëüòóðû, ìèðà íå èçâåñòíûå èíòåðïðåòèðóþùèì, ÷òî ìîæåò ïðèâåñòè ê çàêðåïëåíèþ ýòèõ „òî÷åê çðåíèÿ” äëÿ îáùåñòâà â öåëîì. M. G³owiñski, Badania literackie a jêzyk potoczny, [â:] O wartoœciowaniu w badaniach literackich, Lublin 1986, ñ. 191.

Ñòåðåîòèïû â ãèìíàõ è ïåñíÿõ ôóòáîëüíûõ ôàíàòîâ

Jest gdzieœ, lecz nie wiadomo gdzie Wieœ, w której rzecz ta dzieje siê Maleñka k… mieszka tam Wis³a Kraków nazywa siê.

263

Tê k…, któr¹ tu widzicie zowi¹ Wis³a Wis³a z ch… nam wytrys³a Wis³o, ty k… mój W ca³ej Polsce nazywaj¹ ciebie ch…

Âóëüãàðíûé þìîð ðîæäàåòñÿ â äàííîì ñëó÷àå íà êîíòðàñòå ñåìàíòèêè îðèãèíàëüíîãî òåêñòà, äëÿ êîòîðîãî õàðàêòåðíû âûñîêèé îïòèìèçì è ïîëîæèòåëüíàÿ êîííîòàöèÿ, è ìåòàòåêñòà „íèçêîé” êóëüòóðû, îïèðàþùåãîñÿ íà îáñöåííóþ è æàðãîííóþ ëåêñèêó ïðè ñîçäàíèè íîâîãî ñîäåðæàíèÿ.  ñóáêóëüòóðàõ çíà÷èòåëüíîå ìåñòî çàíèìàåò ôîëüêëîð.  êà÷åñòâå ïðèìåðà âîçüìåì òåêñò ñ íàðîäíîé ïðîâèíåíöèåé Czerwone jab³uszko. Ïåðâûå òðè ñòðîêè ìåòàòåêñòà áëèçêè ê îðèãèíàëó, çà èñêëþ÷åíèåì òîïîíèìà Widzew, íî ïîñëåäíÿÿ ñòðîêà óäèâëÿåò íåïðèñòîéíûì ñîäåðæàíèåì è ñêâåðíîñëîâèåì: Czerwone jab³uszko przekrojone na krzy¿, Czemu ty Widzewie krzywo na mnie patrzysz., Bum ta ra rar ra. Bum tra ra bum. Mówi tobie Stomil: Poca³uj mnie w ch....

Ïðîòîòåêñòîì ìîæåò ïîñëóæèòü ñòóäåí÷åñêàÿ ïåñíÿ. Ïîäîáíî äðóãèì ïåñíÿì ôàíàòîâ èñïîëüçóåòñÿ ìåëîäèÿ îáùåèçâåñòíîãî ñòóäåí÷åñêîãî ãèìíà, åãî ñèíòàêñèñ, îòäåëüíûå ñëîâà è ñëîâîñî÷åòàíèÿ. Èçìåíåíèÿ ïðîäèêòîâàíû ñïîðòèâíîé òåìàòèêîé, à òàêæå íàñòðîåì áîëåëüùèêîâ: Ïî ìîñêîâñêîé ñòîðîíå, íà ñâîåé ïëàíåòå Çà Ñïàðòàê áîëåþò âñå: âçðîñëûå è äåòè. Äî ÷åãî ëþáëþ Ñïàðòàê, íå ñêàçàòü ñëîâàìè, Ðàññêàæó ÿ âàì, äðóçüÿ, ïðîñòî ìåæäó íàìè… Æîðà ßðöå⠖ íàø êóìèð, áûñòðûé è òåõíè÷íûé. Ñàìûé ëó÷øèé áîìáàðäèð, ôîðâàðä îí îòëè÷íûé14.

14 £. Szymañski, Staramy siê pokazaæ przywi¹zanie do tego klubu, „Tygodnik Piski” ¹ 21, ñ. 22; Z. Szymula, Nos trenera, „Gazeta Olsztyñska” 2004, ¹ 123; J. Talaga, ABC m³odego pi³karza, Warszawa 1980; R. Tokarski, Konotacja jako sk³adnik treœci s³owa, [â:] J. Bartmiñski (red.), Konotacja, Lublin 1988, ñ. 35–54; idem, T³o kulturowe a znaczenia jednostek leksykalnych, [â:] À.Ì. Lewicki, R. Tokarski, Kreowanie œwiata w tekstach, Lublin 1995, ñ. 39–58; idem, Jêzykowy obraz œwiata w metaforach potocznych, [â:] J. Bartmiñski (red.), Jêzykowy obraz œwiata. Lublin 1999, ñ. 65–81.

264

Lech Krajewski

3. Ñïîðò ÿâëÿåòñÿ èñòî÷íèêîì äóõîâíûõ è òåëåñíûõ ðàäîñòåé15. Îí ãàðìîíè÷íî ñîåäèíÿåò íîâóþ èíôîðìàöèþ, ÿðêèå âïå÷àòëåíèÿ è îòäûõ. Ñïîðòèâíàÿ ñóáêóëüòóðà îáëàäàåò ñâîèìè ìóçûêàëüíûìè ïðîèçâåäåíèÿìè, â êîòîðûõ íàáëþäàåòñÿ ñòîëêíîâåíèå âûñîêîãî è íèçêîãî ñòèëåé. Ãèìíû è ïåñíè ôàíàòîâ ñïîñîáñòâóþò ðîæäåíèþ ñòåðåîòèïîâ äàííîé ñóáêóëüòóðû, çàêðåïëÿþò îïðåäåëåííûé îáðàç ìèðà. Ñòåðåîòèïû âëèÿþò íà ïîíèìàíèå òîãî, ÷òî ïðîèñõîäèò âîêðóã ÷åëîâåêà, èñïîëüçóþòñÿ îáùåñòâîì äëÿ äîñòèæåíèÿ êîíêðåòíûõ öåëåé. Îäíàêî â ñîâðåìåííîì ìèðå ñòåðåîòèïû ïîäâèæíû, íàõîäÿòñÿ â ñëîæíûõ âçàèìîñâÿçÿõ. Íåêîòîðûå èññëåäîâàòåëè âèäÿò â ñòåðåîòèïàõ ðÿä äîïîëíèòåëüíûõ ÷åðò, êîòîðûå ðàñøèðÿþò õàðàêòåðèñòèêó ïðåäìåòà, è ïðåäëàãàþò ìíîæåñòâî çíà÷åíèé è èíòåðïðåòàöèé ïîíÿòèÿ. Ñòåðåîòèïû çàêëþ÷àþò â ñåáå ïîçíàâàòåëüíûå è ýìîöèîíàëüíûå (îöåíî÷íûå) õàðàêòåðèñòèêè. Íåîòúåìëåìàÿ ÷åðòà ÷åëîâå÷åñêîãî áûòèÿ åñòü ÿâëåíèå õàðàêòåðèçàöèè16.  èñïîëíÿåìûõ áîëåëüùèêàìè òåêñòàõ çíàíèå óñâàèâàåòñÿ áåç êàêîéëèáî êðèòèêè, ÷òî ìîæåò áûòü ïîìåõîé íå òîëüêî äëÿ ìåæêóëüòóðíîé êîììóíèêàöèè, íî òàêæå äëÿ îáùåíèÿ â ãðàíèöàõ îäíîé ñîöèàëüíîé ãðóïïû. Ïåñíè ñïîðòèâíûõ áîëåëüùèêîâ, îäíà èç ôîðì êîììóíèêàöèè, ñëóæàò ñîçäàíèþ ñèìïàòèè ïî îòíîøåíèþ ê ñâîåìó êëóáó, ãèìíû ìàíèôåñòèðóþò òàêæå íåãàòèâíîå îòíîøåíèå è äàæå àãðåññèþ ïî îòíîøåíèþ ê èãðîêàì êîìàíäû-ñîïåðíèöû. Ìàíèïóëèðóÿ ñëîâåñíîìóçûêàëüíûìè òåêñòàìè, ôàíàòû îòêðîâåííî âûðàæàþò ñâîè îöåíêè ôóòáîëüíûõ ñîáûòèé, òâîðÿ ìèð ôóòáîëà.  ñîçäàíèè ýòîãî ìèðà àêòóàëüíîé ÿâëÿåòñÿ ìåòàôîðà17. Ñîçäàíèå ïîäîáíûõ ìåòàôîð àäàïòèðóåò 15 Ñïîðò, ñîãëàñíî èñëåäîâàíèÿì, âûïîëíÿåò â ïóáëè÷íîé êîììóíèêàöèè ñëåäóþùèå ôóíêöèè: èíôîðìàòèâíàÿ – ïåðåäàþòñÿ ñâåäåíèÿ î ðåçóëüòàòå è ñòàòèñòèêå, îáúÿñíÿþòñÿ ïðàâèëà èãðû; èíòåãðàöèîííàÿ – îáúåäèíÿåò áîëåëüùèêîâ, ðîæäàåò ÷óâñòâî ñîöèàëüíîé îáùíîñòè, âîçáóæäàþùàÿ – âîçáóæäàåò ýìîöèè è ýñòåòè÷åñêèå ïåðåæèâàíèÿ, ýñêàïèñòè÷åñêàÿ – ïîçâîëÿåò íà âðåìÿ çàáûòü ïîâñåäíåâíûå çàáîòû. S. Birreel, J.W. Loy, Sport w mediach: gor¹cy i zimny, [â:] Media – eros – przemoc. Sport w czasach popkultury, Kraków 2003, ñ. 233. 16 Ðàñøèðåííàÿ òèïîëîãèÿ îöåíêè ñâèäåòåëüñòâóåò î òîì, ÷òî ÷åëîâåê îöåíèâàåò ïî÷òè âñå îáúåêòû, èõ ñîñòîÿíèå, âèä, ïîâåäåíèå, è ðàçìåùàåò èõ â íà øêàëå äîáðà è çëà. È ðå÷ü ÷àñòî ñëóæèò ñðåäñòâîì ïåðåäà÷è è óòâåðæäåíèÿ íå òîëüêî íåêîòîðûõ èäåé, ìûñëåé, íî òàêæå è õàðàêòåðèñòèê. Ñ ïîìîùüþ ðå÷è èíòåðïðåòèðóåòñÿ äåéñòâèòåëüíîñòü, îáúåêòàì, êîòîðûå íàñ îêðóæàþò, ïðèäàåòñÿ çíà÷åíèå. 17  òåêñòàõ ãèìíîâ è ïåñåí ôóòáîëüíûõ áîëåëüùèêîâ ôóíêöèîíèðóåò ÷åòûðåõ òèïà êîãíèòèâíîé ìåòàôîðû: (à) íàèáîëåå ïîïóëÿðíàÿ èç íèõ ñïîðò – ýòî âîéíà. Çäåñü èñïîëüçóþòñÿ ñëîâà ïîåäèíîê, áîðüáà, áîé, áèòâà, àòàêà, íàïàäàþùèé, îáîðîíà, ïîðàæåíèå è ïîáåäà; (á) ñïîðò – ýòî çðåëèùå, èãðà, ãäå ïîä÷åðêèâàþòñÿ ýòè÷åñêèå è ýñòåòè÷åñêèå öåííîñòè, òèïîâûå ëåêñè÷åñêèå ñðåäñòâà âûðàæåíèÿ – ñëîâà ñïåêòàêëü, èãðèùà, ïàðàäû, ïîêàçàíèÿ, êîíöåðòû, êðàñî÷íûå âûñòóïëåíèÿ, çâåçäû; (â) ñïîðò – ýòî ìîíàðõèÿ,

Ñòåðåîòèïû â ãèìíàõ è ïåñíÿõ ôóòáîëüíûõ ôàíàòîâ

265

ñóùåñòâóþùèå òåêñòû äëÿ âûïîëíåíèÿ èíûõ êîììóíèêàòèâíûõ çàäà÷, îáîãàùàÿ äðóãèå äèñêóðñû.  ìåòàòåêñòàõ, ñîçäàííûõ ôàíàòàìè, óïîðÿäî÷èâàþòñÿ õàðàêòåðèñòèêè êîìàíä, ñîçäàåòñÿ èõ îáðàç, ìîäåëèðóåòñÿ ñòåðåîòèïíîå ïîâåäåíèå áîëåëüùèêîâ. Ïðåäñòàâëåííàÿ çäåñü «òàêñàöèÿ» êîìàíä ÿâëÿåòñÿ àìáèâàëåíòíîé, ïîñêîëüêó ãèìí èëè ïåñíÿ ìîãóò ñîäåðæàòü êàê ïîçèòèâíóþ îöåíêó êîìàíäû, òàê è íåãàòèâíóþ, äëÿ ýòîãî äîñòàòî÷íî èçìåíèòü íàçâàíèå êëóáà â òåêñòå. Ïîÿâëåíèå ìíîæåñòâà òåêñòîâ, îáñëóæèâàþùèõ ôàíàòîâ è áîëåëüùèêîâ, ñâèäåòåëüñòâóåò î æèçíåííîñòè ýòèõ ôîðì äëÿ ìîëîä¸æíîé ñóáêóëüòóðû è ñèãíàëèçèðóåò îá èçìåíåíèÿõ, ïðîèñõîäÿùèõ â ñîâðåìåííîì ìèðå. Streszczenie Stereotyp w hymnach i piosenkach kibiców pi³ki no¿nej Sport zaspokaja zarówno potrzeby fizyczne, jak i psychiczne. Hymny kibiców pi³ki no¿nej nale¿¹ do wyrazistych przejawów klubowej symboliki na równi z flagami i klubowymi emblematami, a równoczeœnie s¹ przyk³adem manifestacji sympatii do swojego klubu lub narodowej reprezentacji. Zawartoœæ tych nowych tekstów jest przejrzyœcie uporz¹dkowana, poniewa¿ wyraziste s¹ w tych piosenkach portrety obu dru¿yn. Leksyka oceniaj¹ca, kolejnoœæ prezentacji œwiata przedstawionego zdaje siê zapowiadaæ kolejn¹ stereotypizacjê oraz nastêpn¹ wariacjê muzyczno-tekstow¹. Owa dynamicznoœæ œwiadczy o ¿ywio³owoœci i sile witalnej folkloru m³odzie¿owego subkultury kibiców. Poza tym zjawisko to sygnalizuje metamorfozy kultury masowej we wspó³czesnym œwiecie. Rekonesans badawczy pozwoli³ na wyró¿nienie nastêpuj¹cych grup tekstów: hymny, piosenki, melorecytacje oraz typ mieszany. Bezwzglêdne trzymanie siê pierwowzoru piosenki w stadionowych hitach spotyka siê niezbyt czêsto i tylko wœród tych, które bardzo przypominaj¹ hymn z racji muzycznego uporz¹dkowania oraz z uwagi na wysok¹ stylistykê utworów. Nie s¹ one nasycone wulgaryzmami i przynosz¹ pewn¹ innowacjê tekstu, zaœ wysoki styl hymnu tonuje agresywnoœæ wypowiedzi. Widoczne jest na nich piêtno historycznych wydarzeñ sportowych, jak równie¿ wysoka religijnoœæ spo³eczeñstwa. Wyj¹tkow¹ popularnoœci¹ ciesz¹ siê kolêdy – dochodzi tu do pe³nej desakralizacji i profanacji wierzeñ chrzeœcijañskich. Innym popularnym sposobem kreowania piosenek stadionowych jest nawi¹zywanie do znanych melodii s³owiañskiej muzyki rozrywkowej; tekst niesie atrakcyjn¹ treœæ, wykorzystuj¹c¹ now¹ frazeologiê potoczn¹ i tak¹ te¿ metaforykê stereotypizuj¹c¹ schemat informacyjny. îñóùåñòâëåíèå âëàñòè, ãäå ñðåäñòâîì âûðàæåíèÿ ÿâëÿþòñÿ êîðîëü âîðîò, öåçàðü ôóòáîëà, êîðîíàöèÿ, âëàäåòü òèòóëîì, âñòóïèòü íà òðîí, óïðàâëÿòü; (ã) ôóòáîë îïèñûâàåòñÿ â òåðìèíàõ è êàòåãîðèÿõ èíûõ ñïîðòèâíûõ äèñöèïëèí, ÷òî ïðèäàåò ðå÷è áîëüøóþ âûðàçèòåëüíîñòü, ýìîöèîíàëüíîñòü, íàïðèìåð, ôóòáîëüíûå ñîðåâíîâàíèÿ îïèñûâàþòñÿ â òåðìèíàõ áîêñà èëè áîðüáû: ïîëîæèòü êîìàíäó íà ëîïàòêè. P. Nowak, Nazwy w³asne a opozycja obcy – swój w publicystycznych wypowiedzeniach perswazyjnych, [â:] K. Bottger, M. Giger, B. Wiemer (eds.), Betrager der Europaischen Slavistiaschen Linguistik (PLYSLAV), Bd. 3, Munchen 2004, ñ. 155–160.

266

Lech Krajewski

Ocenê deprecjonuj¹c¹ autorzy osi¹gaj¹ dziêki ewokowaniu nazw narodowoœci, których pi³karscy przedstawiciele nie osi¹gnêli wyj¹tkowych sukcesów i popularnoœci mistrzów. Wykorzystywane bywaj¹ melodie s¹siednich kultur w celu zabawnej trawestacji, np. zmiana tempa melodii rodzi zabawê, dowcip, muzyczny ¿art. Zderzenie stylu wysokiego (hymn) z niskim (potoczny) buduje i utrwala stereotypy. W kreowanych przez kibiców tekstach wiedza o œwiecie przejmowana jest bez jakiejkolwiek krytyki i s³u¿y fanom w komunikacji jêzykowej jednej socjalnej grupy czy komunikacji miêdzykulturowej – stwarza klimat ¿yczliwoœci dla swojej dru¿yny. Mo¿e tak¿e manifestowaæ agresjê wzglêdem przeciwnika lub po obu stronach spotkania sportowego (w sytuacji s³abej gry w³asnej dru¿yny). Z kolei manipulacja s³owno-muzyczna utrwala i kszta³tuje obraz pi³karskiego œwiata, niesie jego taksacjê. Temu celowi s³u¿y bogaty wachlarz metafor, który ubogaca jêzyk kibiców. Metafory s¹ substratem wp³ywaj¹cym na codzienn¹ komunikacjê fanów pi³ki no¿nej, umo¿liwiaj¹ adaptacjê ju¿ istniej¹cych utworów muzycznych dla nowej sytuacji socjolektalnego dyskursu.

Summary Stereotype in anthems and songs of football fans Sport fulfils both physical and mental needs. Hymns of soccer fans belong to expressive manifestation of club symbolism on a par with flags and club emblems. They are simultaneously an example of expression of emotions for one’s personal or national team. Contents of these new texts are clearly organised because portraits of both teams in those songs are distinct. Lexis and order in which portrayed world is presented seam to announce stereotypization, music-textual variation and linguistic image of the team. That dynamism presents spontaneity and vital folklore strength of youth fan subculture. Moreover mentioned phenomenon signalizes metamorphosis of modern mass culture in modern world. The research permits to distinguish the following groups of texts: hymns, songs, melorecitation and mixed type. Rigorous holding of the original song in stadium hits happens rarely – only among those reminding hymn on the basis of musical arrangement and because of high stylistics of the tune. They are not filled with vulgarisms and bring certain innovation of the text and the elevated style tone down aggressiveness of the statement. Historical sports events and religiosity of the society imprint on them. Christmas carols are very popular – one can perceive full desacralization and profanation of Christian beliefs. Another popular way of creating stadium songs is referring only to known melodies of Slavic popular music; text brings attractive content using new popular phraseology and imagery that stereotype information scheme. Authors reach depreciated appraisal thanks to recalling names of nationalities of which soccer representatives did not receive unique success and popularity of the masters. Melodies of neighbouring cultures are being used for the funny travestation for example change of melodies tempo brings out an amusement, a joke or musical trick. Juxtaposition of elevated style (hymns) and lower styles (popular songs) builds and establishes stereotypes. In the text created by fans knowledge about the world is taken without any criticism and is used in communication of one social group or the multicultural communication, creates kindness climate for their soccer team. It may also represent unnecessary aggression towards an opponent or on the both sides of the game (in case of weak play of the favourite team). On the other hand word-musical manipulation establishes and creates the view of the soccer world and also brings it’s own taxation. Wide arrange of metaphors, that enrich the language is used to reach that aim. Metaphors are substrate influencing everyday communication of soccer fans and they enable adaptation of already existing songs for the new situation of sociolect discourse.

Recenzje

267

Recenzje

268

Recenzje

UWM w Olsztynie

Recenzje

Acta Polono-Ruthenica XVII, 2012 269 ISSN 1427-549X

„Âåñòíèê Ðîññèéñêîãî Ãîñóäàðñòâåííîãî óíèâåðñèòåòà èì. È. Êàíòà”. Ñåðèÿ „Ôèëîëîãè÷åñêèå íàóêè”, Âûïóñê 8, Êàëèíèíãðàä 2010, ññ. 160.  2010 ã. â Êàëèíèíãðàäå èçäàí î÷åðåäíîé íîìåð æóðíàëà „Âåñòíèê Ðîññèéñêîãî Ãîñóäàðñòâåííîãî óíèâåðñèòåòà èì. È. Êàíòà”, â êîòîðîì ïîìåùåíî 29 ñòàòåé, ñîáðàííûõ â íåñêîëüêèõ ðàçäåëàõ. Îòêðûâàþò íîìåð ñòàòüè, àíàëèçèðóþùèå „Âîïðîñû ÿçûêîâîé ìîäàëüíîñòè” (ñ. 8–39).  íèõ ðàññìîòðåíû ïðîáëåìû àâòîðñêîé ìîäàëüíîñòè êàê òåêñòîîáðàçóþùåé êàòåãîðèè (Ñ.Ñ. Âàóëèíà, Î.Â. Äåâèíà) è ìîäàëüíîé êàòåãîðèè îðãàíèçàöèè íàó÷íîãî òåêñòà íà ìàòåðèàëå ðóññêèõ îðôîãðàôè÷åñêèõ òðàêòîâ XVI âåêà (È.Ð. Ôåäîðîâà); ïðîàíàëèçèðîâàíû ìîäàëüíûå ñðåäñòâà â ãàçåòíûõ òåêñòàõ XVIII (È.Þ. Êóêñà); èññëåäîâàíû ìîäàëüíûå çíà÷åíèÿ ìèêðîïîëÿ íåîáõîäèìîñòè íà ïðèìåðå ðîìàíà Ë.Í. Òîëñòîãî Âîñêðåñåíèå è åãî ïîëüñêîãî ïåðåâîäà (Ð.Â. Àëèìïèåâà, Î.À. Òîëñòàÿ) è âûñêàçûâàíèÿ ñ ìîäàëüíûì çíà÷åíèåì âîçìîæíîñòè â òåêñòàõ òåëåâèçèîííûõ ðåêëàì (Å.Ì. Òóòóêîâà).  ÷àñòè „ßçûê – Ìèð – Êîíöåïò” (ñ. 40) ïîìåùåíû ÷åòûðå ñòàòüè, â êîòîðûõ ïðåäñòàâëåíû ìåòîäè÷åñêèå óñòàíîâêè íåîáõîäèìîñòè ïðè àíàëèçå êàòåãîðèé „ìóæñêîãî” è „æåíñêîãî” íà ðàçíûõ ïðèìåðàõ èç ðóññêîãî ÿçûêà (Ó.Ñ. Ñòðåêàëîâà) è ôðàçåîëîãè÷åñêèå ñðåäñòâà ïîêàçà ìåòàôîðè÷åñêîãî âèäåíèÿ ñîâåñòè â ïîëüñêîé ÿçûêîâîé êàðòèíå ìèðà (Å.Â. Çóáðèöêàÿ); ïðîâåäåí àíàëèç ëåêñè÷åñêèõ ñðåäñòâ äëÿ îñìûñëåíèÿ âèðòóàëüíîãî ïðîñòðàíñòâà â ðóññêîÿçû÷íîì êîìïüþòåðíî-ñåòåâîì äèñêóðñå (Å.Á. Ðóñàêîâà) è ôîðìèðîâàíèÿ äðåâíèõ ôàìèëèé, ñâÿçàííûõ ñ èñòîðèåé òåððèòîðèè (Þ.À. Ãóðñêàÿ – Áåëîðóññêèé ãîñ. ïåä. óíèâåðñèòåò). Àâòîðû ñòàòåé, íàõîäÿùèõñÿ â ðàçäåëå „Ñëîâî â ïîýòè÷åñêîì òåêñòå” (ñ. 61–80), ïðîâåëè àíàëèçû ðàçíîîáðàçíûõ õóäîæåñòâåííûõ òåêñòîâ ðàçíûõ àâòîðîâ, ó÷èòûâàÿ óïîòðåáëÿåìûå èìè ëåêñè÷åñêèå åäèíèöû, ñîçäàþùèå èíäèâèäóàëüíûå „êîíöåïòóàëüíûå ïðîôèëè” (Ì.Þ. Ìóõèí – Óðàëüñêèé óíèâåðñèòåò); ñèíòàêñè÷åñêèõ ñðåäñòâ â ôîðìèðîâàíèè ñìûñëà ñòèõîòâîðåíèÿ Ì.Þ. Ëåðìîíòîâà È ñêó÷íî è ãðóñòíî (È.Í. Ëóêüÿíåíêî); èíäèâèäóàëüíîãî àâòîðñêîãî óïîòðåáëåíèÿ ãëàãîëîâ è ñóùåñòâèòåëüíûõ â ðàññêàçàõ À.È. Ñîëæåíèöûíà (Ë.Ì. Ñàâèíà – Âîëãîãðàäñêèé óíèâåðñèòåò); óïîòðåáëåíèÿ ñóáñòàíäàðòíûõ åäèíèö â õóäîæåñòâåííûõ ïðîèçâåäåíèÿõ àâòîðîâ XXI (Ò.À. Êóäèíîâà – Ðîñòîâñêèé óíèâåðñèòåò).

270

Recenzje

„Ãëîòòîäèäàêòèêà ñåãîäíÿ: ìåòîäû è ïðèåìû” (ñ. 81–96) – ýòî ñëåäóþùà ÷àñòü ðàññìàòðèâàåìîãî íîìåðà æóðíàëà. Ë.Â. Áóõàëèíà (Áàëòèéñêèé âîåííî-ìîðñêîé èíñòèòóò) ïîìåñòèëà òåêñò Òâîð÷åñêèé àñïåêò â ñèñòåìå ñîçèäàòåëüíîé ëèíãâèñòèêè; Å.À. Æåëåçíÿê ðàññìîòðåëà ïîòåíöèàë äðàìû êàê ìåòîäèêî-âîñïèòàòåëüíûé ïðèåì ïðè îáó÷åíèè ïîëüñêîìó ÿçûêó êàê èíîñòðàííîìó, à Ï.Ô. Ìàêàðîâà èññëåäîâàëà èñïîëüçîâàíèå ìåòàôîð ïðè èçó÷åíèè ïîëüñêîãî ÿçûêà êàê èíîñòðàííîãî. Ñàìûé îáøèðíûé ðàçäåë, â êîòîðîì ïîìåùåíî âîñåìü ñòàòåé – ýòî „Ëèòåðàòóðíàÿ êëàññèêà: àñïåêòû èññëåäîâàíèÿ” (ñ. 97–133).  íèõ ïðîàíàëèçèðîâàíû êëàññè÷åñêèå ïðîèçâåäåíèÿ, íà÷èíàÿ ñ Ïîó÷åíèÿ Âëàäèìèðà Ìîíîìàõà (Ë.Ã. Äîðîôååâà), ÷åðåç îäû Ì. Â. Ëîìîíîñîâà (Î.Í. Ïàâëÿê), äî ðàññêàçîâ Ô. Ñîëîãóáà, â êîòîðûõ àâòîðà èíòåðåñîâàëè òàíàòîëîãè÷åñêèå êîíöîâêè (Ð.Ë. Êðàñèëüíèêî⠖ ÌÃÓ). Æåíñêèé âîïðîñ â àìåðèêàíñêîé ëèòåðàòóðå íà÷àëà XX âåêà ðàññìîòðåëà Í.Â. Èñêàíäàðîâà (Ñóìãàèòñêèé óíèâåðñèòåò – Àçåðáàéäæàí) íà ïðèìåðå òâîð÷åñòâà ×àðëüçà Áðîêäåíà Áðàóíà, à â ëèòåðàòóðå íåìåöêîé íà îñíîâå öèêëà Ý.Ò.À. Ãîôìàíà Ñåðàïèîíîâû áðàòüÿ Ì.Â. Êðûñàíîâà (ÌÃÓ). Âëèÿíèþ ðàññêàçîâ À.Ï. ×åõîâà íà òâîð÷åñòâî ñîâðåìåííûõ àâòîðîâ, â ÷àñòíîñòè, èðàíñêîé ïèñàòåëüíèöû, ïîñâÿùåí òåêñò òðåõ èññëåäîâàòåëåé èç Òåãåðàíñêîãî óíèâåðñèòåòà (Ì. ßõúÿïóð, Äæ. ÊàðèìèÌàéòàõõàð, Ñ. Ýñìàèëè). Äâà òåêñòà îòíîñÿòñÿ ê õóäîæåñòâåííîìó òâîð÷åñòâó ðóññêèõ ïîýòîâ À.Â. Êðûñàíîâà ïðåäñòàâèëà ïîýòèêó îáðàçîâ ïðîñòðàíñòâà â öèêëå ñòèõîâ Ì. Öâåòàåâîé Ñòîë, à Ì.Í. Êîííîâà ðàññìîòðåëà àêñèîëîãèþ âðåìåíè â ñòèõîòâîðåíèè Á.Ë. Ïàñòåðíàêà. Àâòîð ñ÷èòàåò, ÷òî „èññëåäîâàíèå àêñèîëîãèè âðåìåíè â ñòèõîòâîðåíèè Á. Ïàñòåðíàêà Íåîãëÿäíîñòü ñâèäåòåëüñòâóåò î íåîòäåëèìîñòè ïðîñòðàíñòâåííî-âðåìåííîãî êîíòèíóóìà îò öåííîñòíîãî äåÿòåëüíîãî íà÷àëà...” (ñ. 133). Çàêàí÷èâàåò ðåêîìåíäóåìûé ñáîðíèê ðàçäåë „Ëèòåðàòóðíûå àëüòåðíàòèâû” (ñ. 134–160), ñîñòîÿùèé èç ïÿòè ñòàòåé. Ì.Ñ. Ïîò¸ìèíà íà ïðèìåðàõ èç õóäîæåñòâåííûõ òåêñòîâ íåìåöêèõ àâòîðîâ XX âåêà ðàññìîòðåëà ïîëèôóíêöèîíàëüíîñòü èðîíèè, à Ò.Â. Öâèãóí ïðîáåë êàê ñðåäñòâî òðàíñ(äå)ôîðìàöèè òåêñòà íà îñíîâå ïðèìåðîâ èç ðóññêîãî àâàíãàðäèçìà. Ñòàòüÿ Ë.À. Ìàëüöåâà êàñàåòñÿ äíåâíèêîâûõ æàíðîâ Åæè Àíäæååâñêîãî. Àâòîð ðàññìàòðèâàåò èõ çíà÷èìîñòü âî âñåì ïðîçàè÷åñêîì îïûòå ïèñàòåëÿ, ïîä÷åðêèâàÿ, ÷òî „Àíäæååâñêèé âåë äíåâíèêè íà ïðîòÿæåíèè âñåãî òâîð÷åñêîãî ïóòè” (ñ. 144).

271

Recenzje

Í.Å. Ëèõèíà îáðàòèëà âíèìàíèå íà âûñòóïàþùèé â ñîâðåìåííîé ðóññêîé ëèòåðàòóðå ìîòèâ äåíåã, ðàñêðûâàÿ ýòîò âîïðîñ íà ïðèìåðå òâîð÷åñòâà À. Âàìïèëîâà, Â. Ïåëåâèíà, Â. Ðàñïóòèíà, Ð. Ñåí÷èíà. Ñ.Â. Ñâèðèäîâ ïðîñëåäèë âëèÿíèå ïîñëåäíèõ ïðîçàè÷åñêèõ ïðîèçâåäåíèé Â. Êàòàåâà íà ïîýòèêó Â. Âûñîöêîãî. Àâòîð ñòàòüè îòìå÷àåò, ÷òî „Òðàâà çàáâåíüÿ, ïðî÷èòàííàÿ âîâðåìÿ, áûëà â ÷èñëå èìïóëüñîâ, íàïðàâëÿþùèõ Âûñîöêîãî ê åãî çðåëîé ýñòåòèêå è ïîýòèêå” (ñ. 158), à êíèãè Êàòàåâà âõîäÿò „â ïîýòè÷åñêèé ÿçûê Âûñîöêîãî, ôîðìèðóÿ çíàêîâóþ ñâÿçü ìîðÿ, êîðàáëÿ, ïðèåìà îëèöåòâîðåíèÿ è òåìû âûñîêèõ ñâîáîä – ñâîáîäû ÷óâñòâà, òâîð÷åñòâà, æèçíè” (ñ. 159). Êàê íàì êàæåòñÿ, ïðåäëàãàåìûé íîâûé íîìåð êàëèíèíãðàäñêîãî æóðíàëà äîëæåí çàèíòåðåñîâàòü øèðîêèé êðóã ÷èòàòåëåé ñâîåé áîãàòîé, ðàçíîîáðàçíîé, îðèãèíàëüíîé è ïî-íîâîìó ïðåäñòàâëåííîé òåìàòèêîé èç îáëàñòè ÿçûêîçíàíèÿ, ãëîòòîäèäàêòèêè, êóëüòóðû è ëèòåðàòóðû. Irena Rudziewicz

À.Ç. Äìèòðîâñêèé, Ñëàâÿíñêèå çàïèñêè, Êàëèíèíãðàä 2010, ss. 154. Przed nami zbiór artyku³ów i esejów znanego i nam poety, myœliciela i filologa, a wszystkie te okreœlenia mo¿na uogólniæ, nazywaj¹c go koneserem i wielkim mi³oœnikiem S³owa. Teksty pochodz¹ z lat 1995–2010 i by³y publikowane nie tylko w rosyjskiej, lecz i w polskiej periodyce. Autor wiele uwagi poœwiêca rozwa¿aniom nad jêzykiem rosyjskim, zw³aszcza zaœ przyczynom jego wspó³czesnej degradacji, objawiaj¹cej siê wrêcz niechlujnym u¿yciem inkrustowanym nieuzasadnionym stosowaniem wyrazów obcych. Autor, rozmi³owany w idei duchowego zjednoczenia wszystkich narodów s³owiañskich, uwa¿a, ¿e gdy przeciwstawimy siê niszcz¹cej sile globalizacji, uratujemy w³asn¹ to¿samoœæ, w³asn¹ specyfikê kulturow¹. Ksi¹¿ka powsta³a z myœl¹ o 600-letniej rocznicy bitwy pod Grunwaldem, która jest tu rozumiana jako symbol zjednoczenia S³owian, a inne treœci wskazuj¹ na przekonanie, ¿e poczucie jednoœci powinno towarzyszyæ S³owianom i dziœ, chocia¿by ze wzglêdu na realne zagro¿enia co do utraty to¿samoœci. A. Dmitrowski wiele refleksji poœwiêca przypominaniu czytelnikom o wielkich kartach wspólnej rosyjskiej i polskiej historii, prezentuje zreszt¹ w retrospekcji ca³y s³owiañski œwiat, poczynaj¹c od kulturowej dzia³alnoœci Cyryla

272

Recenzje

i Metodego. Klamr¹ spinaj¹c¹ te rozwa¿ania jest przypomnienie o wspó³czesnych zorganizowanych próbach uratowania (czy mo¿e raczej ustanowienia) tej jednoœci. Chodzi o aktywnoœæ Âñåñëàâÿíñêîãî ñúåçäà, organizacji funkcjonuj¹cej ponad podzia³ami etnicznymi od roku 1848. Dwa jak¿e istotne wydarzenia zosta³y jednak przemilczane przez media: Zjazd Ogólnos³owiañski w Miñsku (1985), gdzie zosta³ zatwierdzony Manifest S³owiañski, a tak¿e nadzwyczajny zjazd Âñåñëàâÿíñêîãî ñîáîðà w Moskwie (1999). Obradowano te¿ w nadzwyczajnej sytuacji spowodowanej tragedi¹ Jugos³awii. Tymi oraz innymi istotnymi problemami zajmowa³ siê „ñàìûé ïðåäñòàâèòåëüíûé îðãàí ñîâðåìåííîãî ñëàâÿíñòâà, åãî èñòîðèè è äóõà, åãî íûíåøíåé êóëüòóðû è ïðåäñòîÿùåãî óòâåðæäåíèÿ â òðåòüåì òûñÿ÷åëåòèè”. Dowiadujemy siê, ¿e w Kaliningradzie istnieje oddzia³ Miêdzynarodowej Akademii S³owiañskiej. Sk¹din¹d wiadomo, ¿e nie ma takiego odpowiednika organizacyjnego w Polsce, a jednak w wielu tekstach recenzowanej ksi¹¿ki znajdujemy s¹dy o mo¿liwoœciach i oczekiwaniach wobec Polaków: „íîâûé îáùåñëàâÿíñêèé ñâåò èñõîäèò ñ ïîëüñêîé çåìëè”. Wydaje siê, ¿e do takiego wizerunku Polski, do tak optymistycznych wobec niej oczekiwañ przyczyni³a siê ponad 20-letnia wspó³praca Uniwersytetu im. Kanta w Kaliningradzie z filologi¹ rosyjsk¹ wpierw Wy¿szej Szko³y Pedagogicznej, a potem Uniwersytetu Warmiñsko-Mazurskiego. Zreszt¹ ten w¹tek jest lejtmotywem tekstów A. Dmitrowskiego, a pisz¹c o kontaktach z Wy¿sz¹ Szko³¹ Pedagogiczn¹, nazywa je metaforycznie s³owiañskim rajem. S³usznie zreszt¹ akcentuje udzia³ w tej wspó³pracy prof. S. Wauliny, R.W. Alimpijewej i wielu innych. A. Dmitrowski interpretuje historiê rosyjsko-polskich kontaktów kulturowych, poczynaj¹c od Danilewskiego po trudn¹ wspó³czesnoœæ. Du¿o uwagi poœwiêca rozwa¿aniom Bierdiajewa o specyfice zarówno polskiej, jak i rosyjskiej duszy, a tak¿e o praprzyczynie ró¿nic w charakterach narodowych, s³usznie s¹dz¹c, ¿e maj¹ one walor prawdy ponadczasowej. Oprócz tych historycznych refleksji ogólnych, przedstawia te¿ wspó³czesne egzemplifikacje dotycz¹ce nie tylko wzajemnych kontaktów, ale i specyfiki mentalnej. W tym aspekcie wspomina piêknym s³owem œp. prof. Bazylego Bia³okozowicza, jego ogromny dorobek i niepowtarzaln¹ osobowoœæ twórcz¹. Wiele ciep³ych s³ów poœwiêca prof. Walentemu Pi³atowi (dr. honoris causa Uniwersytetu w Kaliningradzie), stwierdzaj¹c, ¿e jest on jednym z najwybitniejszych w Polsce znawców dramaturgii rosyjskiej, jak równie¿ poet¹, którego utwory s¹ t³umaczone na jêzyk rosyjski przez R.W. Alimpijew¹. Przypomina te¿ bogat¹ osobowoœæ twórcz¹ i organizacyjn¹ œp. prof. Alberta Bartoszewicza, np. w kontekœcie jednej z wielu wspania³ych konferencji, która odby³a siê w 1995 r. w I³awie. To w³aœnie Profesor by³

Recenzje

273

spiritus movens owocnej, jak¿e obustronnie po¿ytecznej wspó³pracy pomiêdzy naszymi placówkami naukowo-dydaktycznymi, która oby trwa³a! Prezentuj¹c najwa¿niejsze elementy tej koegzystencji, A. Dmitrowski okreœla filologiê rosyjsk¹ UWM mianem „Ìåæäóíàðîäíûé öåíòð ñðàâíèòåëüíîé ñëàâÿíñêîé ôèëîëîãèè”. Koñcz¹c powy¿sze uwagi, chcê podkreœliæ, i¿ omawiana publikacja nie jest dzie³em jednolitym, co ³atwo zrozumieæ, znaj¹c ró¿norodne zainteresowania prof. Dmitrowskiego. Ponadto teksty s¹ pisane w ró¿nym czasie oraz w zwi¹zku z ró¿nymi okolicznoœciami. Niemniej jednak stanowi¹ one bogate Ÿród³o wiedzy, maj¹ walory informacyjno-poznawcze oraz – je¿eli mo¿na tak powiedzieæ – refleksyjne. Sk³aniaj¹ g³ównie do dwóch refleksji. Pierwsz¹ mo¿na wyraziæ w pytaniu: czy my, S³owianie, istotnie nie potrafimy harmonijnie wspó³pracowaæ, d¹¿¹c dla wspólnych celów? I jeszcze: czy ka¿da utopia jest z³em? Czy myœlenie utopijne w s³usznej sprawie nie ofiarowuje nam nadziei, jednoczeœnie wytyczaj¹c przynajmniej kierunek, w którym nale¿y zmierzaæ, nawet ze œwiadomoœci¹, ¿e proponowane cele s¹ nie w pe³ni, a nawet zasadniczo nierealne? A wiêc szerokiej drogi niepoprawnym marzycielom... Joanna Korzeniewska-Berczyñska

Wschód – Zachód w dialogu miêdzykulturowym, pod redakcj¹ Jolanty Kazimierczyk i Gra¿yny Lisowskiej, Akademia Pomorska, S³upsk 2010, ss. 215. Ïîñëå ïðîâåäåííîé 24–25 ñåíòÿáðÿ 2009 ã. VII Ìåæäóíàðîäíîé íàó÷íîé êîíôåðåíöèè „Âîñòîê – Çàïàä” èçäàí î÷åðåäíîé òîì ìàòåðèàëîâ, â êîòîðîì â äâóõ ðàçäåëàõ ïîìåùåíû ñòàòüè àâòîðîâ èç Óêðàèíû (5), Ðîññèè (3), Òóðöèè (1) è ðàçíûõ ó÷åáíûõ çàâåäåíèé Ïîëüøè (22).  ïåðâîì „Literatura rosyjska i kultura Rosji” íàõîäèòñÿ 16 äîêëàäîâ, â êîòîðûõ àâòîðû ïðîàíàëèçèðîâàëè ðàçíîîáðàçíûå ïðîáëåìû ëèòåðàòóðîâåäåíèÿ è êóëüòóðîçíàíèÿ. Ìîæíî âûäåëèòü òåêñòû, ïðåäñòàâëÿþùèå ìèðîâîççðåíèå, ðàçäóìüÿ, ôèëîñîôñêèå èäåé îòäåëüíûõ ïèñàòåëåé ðàçíûõ øêîë, âðåìåí è ýïîõ. Ðàññìîòðåíà ôèëîñîôñêàÿ ïðîáëåìàòèêà ðîìàíà Ïèðàìèäà Ë. Ëåîíîâà (À. Ãàçèçîâà – Ìîñêâà); ïðîâåäåí ñðàâíèòåëüíûé àíàëèç ýêçèñòåíöèàëüíîãî ñîçíàíèÿ â õóäîæåñòâåííîì âîïëîùåíèè Â. Âóëüô è À. Ïëàòîíîâà (À. À. Ñòåïàíîâà – Äíåïðîïåòðîâñê); íà îñíîâå èçáðàííûõ

274

Recenzje

ïðîèçâåäåíèé Â. Ãîìáðîâè÷à è Ô. Äîñòîåâñêîãî ïðîèçâåäåíî èññëåäîâàíèå O dialogu kulturowym w aspekcie esencjalno-egzystencjonalnym koncepcji bytu (P. Bogusz – Poznañ). Âòîðóþ ãðóïïó ñîñòàâëÿþò äîêëàäû, â êîòîðûõ äàåòñÿ ïîäðîáíûé è îðèãèíàëüíûé, òùàòåëüíûé è ñâîåîáðàçíûé àíàëèç èçáðàííûõ ëèòåðàòóðíûõ ìîòèâîâ â ðàçëè÷íûõ òåêñòàõ ðàçíûõ àâòîðîâ.  öåíòðå âíèìàíèÿ Ñ. Í. Ñïèðèäîíîâà (Ìîñêâà) íàøëèñü òðàäèöèè åâðåéñêîãî ïëóòîâñêîãî ðîìàíà ðàññìîòðåíû íà ïðèìåðå ïðîèçâåäåíèÿ Ïîõîæäåíèÿ ôàêèðà Âñ. Èâàíîâà. Ð. Gancarz (S³upsk) îáðàòèë âíèìàíèå íà êàòåãîðèþ ñâîáîäû, êîòîðóþ ðàññìîòðåë íà îñíîâå ëèòåðàòóðíûõ ðàçäóìèé Â. Ãðîññìàíà, ïîä÷åðêèâàÿ, ÷òî òâîð÷åñòâî ýòîãî ïèñàòåëÿ èìååò „ponadczasow¹ wartoœæ, to w³aœnie m.in. ze wzglêdu na ³adunek myœli wolnoœciowej w niej zawarty” (ñ. 96). Ò. Ïóäîâà (S³upsk) ïðîâåëà àíàëèç ãîãîëåâñêèõ ýëåìåíòîâ, âëèÿíèé, îòêëèêîâ â òâîp÷åñòâå ñîâðåìåííîãî ïèñàòåëÿ Ì. Êóðàåâà, êîòîðîãî „ðîäíèò ñ ãîãîëåâñêîé òðàäèöèåé óìåíèå óâèäåòü â îáûäåííîñòè æèçíè ôàíòàñòè÷åñêèå ÷åðòû; åãî âíèìàíèå ïðèâëåêàåò íè÷åì íå ïðèâëåêàòåëüíûé ÷åëîâåê” (ñ. 104). Ñàìàÿ îáøèðíàÿ ÷àñòü ýòîãî ðàçäåëà ïîñâÿùåíà ïðîáëåìàì êóëüòóðû Ðîññèè è Åâðîïû, ëèòåðàòóðû îòå÷åñòâåííîé è çàðóáåæíîé, àíàëèçàì ðàçâèòèÿ ýìèãðàöèîííîãî è îòå÷åñòâåííîãî ëèòåðàòóðíîãî ïðîöåññà.  òðåõ äîêëàäàõ çàòðîíóòû òåìû âçàèìîâëèÿíèÿ ïîëüñêîé è ðóññêîé ëèòåðàòóðû. I. Lach (S³upsk) èññëåäîâàëà ïîëüñêèå îòãîëîñêè â òðèëîãèè Â. Àêñåíîâà Ìîñêîâñêàÿ ñàãà; I. Rudziewicz (Olsztyn) îòðàçèëà íåêîòîðûå ôîðìû âëèÿíèÿ òðàäèöèé Ì. Ãîðüêîãî íà òâîð÷åñòâî èçáðàííûõ ïîëüñêèõ ïèñàòåëåé-„äåðåâåíùèêîâ”; T. Osuch, G. Lisowska (S³upsk) ïðîñëåäèëè ïîñòàíîâêè ïüåñû À. ×åõîâà ×àéêà â ïîëüñêèõ òåàòðàõ íà ðóáåæå XX–XXI âåêîâ, ïîä÷åðêèâàÿ, ÷òî ïðîèçâåäåíèå „è ïî ñåãîäíÿøíèé äåíü îêàçûâàåòñÿ â öåíòðå âíèìàíèÿ ïîëüñêîé òåàòðàëüíîé è ëèòåðàòóðíîé êðèòèêè” (ñ. 97).  ñòàòüå Ôåíîìåí ñóáúåêòèâíîñòè â Âîñòî÷íî-Çàïàäíîì äèàëîãå øåñòèäåñÿòíèêîâ Â.Ä. Íàðèâñêàÿ (Äíåïðîïåòðîâñê) îáðàòèëà âíèìàíèå íà èñòîðè÷åñêóþ ðîëü øåñòèäåñÿòíè÷åñòâà „íåçàâèñèìî îò ïðè÷àñòíîñòè èëè íåïðè÷àñòíîñòè ê îáúåäèíåíèÿì, ãðóïïàì, ñîáûòèÿì, ïîñêîëüêó ýòî áûë íå òîëüêî áóíò, íî ìîùíàÿ âñïûøêà ñóáúåêòèâíîãî ñîçíàíèÿ, êà÷åñòâåííî îáíîâèâøåãî õîð êóëüòóðíîãî ðàçâèòèÿ” (ñ. 13). J. Kazimierczyk (S³upsk) ïðåäñòàâèëà äîêëàä W krêgu mistycznych nastrojów Aleksandra I. (Wiêzi z „Krudenerk¹”), a M. Gubiñska Kultura arabsko-muzu³mañska wobec cywilizacji Zachodu we wspó³czesnej francuskojêzycznej literaturze Maghrebu. A. Horniatko-Szumi³owska (Szczecin) ðàññìîòðåëà âçàèìîâëèÿíèå äâóõ êóëüòóð íà ïðèìåðå òâîð÷åñòâà èçáðàííûõ óêðàèíñêèõ ïèñàòåëåéðîìàíòèêîâ,

Recenzje

275

êîòîðûå ÿâëÿëèñü ïðåäñòàâèòåëÿìè „ukraiñskiej szko³y w literaturze rosyjskiej” (c. 21). Ñ. Êî÷åòîâà (Ãîðëîâêà, Óêðàèíà) èññëåäîâàëà ëèòåðàòóðíóþ êðèòèêó Ì. Âîëîøèíà, â ÷àñòíîñòè, ïîñâÿùåííóþ ôðàíöóçñêîé êóëüòóðå, ê êîòîðîé ïèñàòåëü áûë ïðèâåðæåí. „Walka w szeregach konfederatów oraz niewola i zes³anie do Rosji sta³y siê udzia³em Karola Lubicz Chojeckiego oraz Thesby’ego de Belcoura” (c. 63) èíôîðìèðóåò â ñâîåé ñòàòüå M. D¹browska (Warszawa) è àíàëèçèðóåò äíåâíèêè, íàïèñàííûå ïîëÿêîì è ôðàíöóçîì ïîñëå ïðåáûâàíèÿ â ïëåíó è öàðñêîé ññûëêè â Ðîññèè. È.Â. Äîðîãàíü (Äíåïðîïåòðîâñê) ïîñâÿòèëà ñâîå âíèìàíèå ëè÷íîñòè è äíåâíèêîâûì çàïèñÿì ïèñàòåëüíèöû è õóäîæíèöû Ìàðèè Áàøêèðöåâîé, êîòîðàÿ ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé „ôåíîìåíàëüíîå ÿâëåíèå ðóññêî-óêðàèíñêî-ôðàíöóçñêèõ êóëüòóðíûõ ñâÿçåé”, à ïóáëèêàöèÿ åå äíåâíèêà „ñòàëà íàñòîÿùåé ñåíñàöèåé äëÿ åâðîïåéñêîãî îáùåñòâà”, òàê êàê „åãî ñòðàíèöû ðàñêðûâàëè îáðàç íåîáûêíîâåííîé ëè÷íîñòè” (ñ. 70), êîòîðàÿ „ÿâèëà ñîáîé âîïëîùåíèå êóëüòóðîëîãè÷åñêîé ìûñëè îá àìáèâàëåíòíîì åäèíñòâå êóëüòóð Âîñòîêà è Çàïàäà” (ñ. 76). Âî âòîðîì ðàçäåëå „Jêzyk rosyjski. Problemy przek³adu i dydaktyki” ïîìåùåíî 15 äîêëàäîâ, â êîòîðûõ áûëè ðàññìîòðåíû òðè âàæíûå òåìû, ñâÿçàííûå ñ èçó÷åíèåì ðóññêîãî ÿçûêà.  ïåðâîé ÷àñòè ýòîãî ðàçäåëà àâòîðîâ èíòåðåñîâàëè âîïðîñû ðàçâèòèÿ ñîâðåìåííîãî ðóññêîãî ÿçûêà, ïðîáëåìû ÿçûêîâåäåíèÿ è ñòðóêòóðû ðîäñòâåííûõ ÿçûêîâ. Micha³ Akartel (Katowice) èññëåäîâàë ìèð àññîöèàöèé â ðóññêîì è ïîëüñêîì ÿçûêàõ, èñïîëüçóÿ äëÿ ýòîãî ñëîâà, êîòîðûå „ïîäâåðãëèñü ñåìàíòè÷åñêîé ìîäèôèêàöèè è ïðèîáðåëè íà óðîâíå ÿçûêîâîãî ïîäñòàíäàðòà, ñîâåðøåííî íîâîå çíà÷åíèå” (ñ. 116), à S. Szadyka (Warszawa) ðîëü è ìåñòî àááðåâèàòóð íà ïðèìåðàõ ñîâðåìåííîãî ðóññêîãî ÿçûêà äåëîâîãî îáùåíèÿ. Å. Ðàãîçèíà (Êàëèíèíãðàä) ðàññìîòðåëà ñïîñîáû èñïîëüçîâàíèÿ ðàçíîãî òèïà âîïðîñèòåëüíûõ êîíñòðóêöèé ïðè îáùåíèè, êîòîðûå, ïî åå ìíåíèþ, „ÿâëÿþòñÿ âåñüìà çíà÷èòåëüíûì ñðåäñòâîì îñóùåñòâëåíèÿ êîììóíèêàöèîííûõ ñâÿçåé, óñëîâèåì âçàèìîïîíèìàíèÿ ëþäåé” (ñ. 157), à À. Ì. Êàëþòà (Ýðäæèåññêèé óíèâåðñèòåò, Òóðöèÿ) íà îñíîâå ïðèìåðîâ èç ðóññêîé è òóðåöêîé ôðàçåîëîãèè ðîëü àíèìàëèçìîâ. £. Karpiñski (Warszawa) ïðåäñòàâèë äîêëàä Îáó÷åíèå èíîñòðàííûì ñïåöèàëüíûì ÿçûêàì ñ òî÷êè çðåíèÿ ëåêñèêîãðàôèè, à M. Czetyrba-Piszczako (Olsztyn) è M. Czetyrba (Poznañ) pàññìîòðåëè íà ïðèìåðå óêðàèíñêîãî ÿçûêà „derywaty fleksyjne i prefiksalne z íå- przedrostkowym”, êîòîðûå ÿâëÿþòñÿ ôîðìîé ðåäêî âûñòóïàþùåé â ñîîòíåñåíèè „do klasy pochodnych afiksalnych. Pochodne paradygmatyczne derywowane s¹ najczêœciej od podstaw

276

Recenzje

czasowników, natomiast derywaty prefiksalne od odpowiednich niezaprzeczonych jednostek leksykalnych” (ñ. 174). G. Lisowska (S³upsk) ñâîé äîêëàä ïîñâÿòèëà ðàçâèòèþ ðóññêîãî ÿçûêà â ïðîèçâåäåíèÿõ ìàññîâîé ëèòåðàòóðû, èñïîëüçóÿ òåêñòû äåòåêòèâíûõ ðîìàíîâ Àëåêñàíäðû Ìàðèíèíîé. Àâòîð ñ÷èòàåò, ÷òî ìàññîâàÿ ëèòåðàòóðà â êàêîé-òî ñòåïåíè ÿâëÿåòñÿ îòðàæåíèåì „ðåàëüíûõ êîììóíèêàòèâíûõ ñèòóàöèé, îáùåíèÿ è ïîâåäåíèÿ ëþäåé, îòðàæåíèåì êàðòèíû ÿçûêîâîé ðåàëüíîñòè” (ñ. 163). ×àñòü òåêñòîâ âî âòîðîì ðàçäåëå îòíîñèòñÿ ê ðàçíîîáðàçíûì ïðîáëåìàì ïåðåâîä÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè.  íèõ àâòîðû êàñàþòñÿ ïåðåâîäîâ õóäîæåñòâåííûõ òåêñòîâ ðóññêèõ àâòîðîâ íà ïîëüñêèé ÿçûê. D. Gierczyñska (S³upsk) ïðîàíàëèçèðîâàëà ñïîñîáû è àäåêâàòíîñòü ïåðåâîäà ðóññêîé ðàçãîâîðíîé ðå÷è íà ïîëüñêèé ÿçûê íà ïðèìåðå ïîâåñòè Ë. Óëèöêîé Ñîíå÷êà; M. B¹czkowska (Gdañsk) ðàññêàçîâ Þ. Äðóæíèêîâà, ó÷èòûâàÿ „ëèòåðàòóðîâåä÷åñêèå àñïåêòû ðóññêèõ ðåàëèé è èõ çíà÷åíèé â òåêñòå” (ñ. 132). Í. Â. Çèíóêîâà (Äíåïðîïåòðîâñê) çàíÿëàñü àíàëèçîì ïåðåâîäîâ ãåíäåðíî îðèåíòèðîâàííîé ëåêñèêè â òåêñòàõ àíãëîÿçû÷íîé ïóáëèöèñòèêè; K. Koczur-Lejk (Szczecin) âëèÿíèåì êóëüòóðíûõ îòíîøåíèé íà âçàèìíûå ïåðåâîäû ïîëüñêèõ è ÷åøñêèõ òåêñòîâ â XVI âåêå. Ïðîèçâåäåíèÿ ïîëüñêèõ àâòîðîâ íå âñåãäà íàõîäèëè òîãäà ÷èòàòåëåé ñðåäè ÷åõîâ, íà ÷òî âëèÿëè „odrêbne warunki spo³eczne, gospodarcze, a tym samym ró¿nice w rozwoju kulturalnym miêdzy Polsk¹ a Czechami w XVI wieku” (c. 151).  ÷åòûðåõ òåêñòàõ II ðàçäåëà çàòðîíóòû ïðîáëåìû ìåòîäèêè è ñïîñîáîâ îáó÷åíèÿ ðóññêîìó ÿçûêó. Î âîçìîæíîñòè èçìåðåíèÿ âûñòóïàþùèõ òðóäíîñòåé â ðóññêèõ äèäàêòè÷åñêèõ òåêñòàõ èçëîæèëà K. W¹do³owska-Lesner (Gdañsk); ðåçóëüòàòû îáëèêà è îáðàçà ó÷èòåëÿ ðóññêîãî ÿçûêà ïðåäñòàâèëà J. Fr¹ckowiak (Poznañ); oá èñïîëüçîâàíèè èãðû è èãðîâûõ ôîðì îáó÷åíèÿ äëÿ ïîâòîðåíèÿ èçó÷åííîãî ìàòåðèàëà ïèñàëà M. WiatrKmiecik (Poznañ); o ïðèíöèïàõ êîììóíèêàòèâíîñòè è ó÷åòà ðîäíîãî ÿçûêà ïðè îáó÷åíèè ðóññêîìó ÿçûêó ïîëüñêèõ ñòóäåíòîâ-ôèëîëîãîâ äîêëàäûâàë A. Klimkiewicz (S³upsk). Èçäàííûé â Ñëóïñêå ñáîðíèê ìàòåðèàëîâ ÿâëÿåòñÿ, êàê íàì êàæåòñÿ, î÷åíü íóæíûì. Ïðåäñòàâëåííûå â íåì îðèãèíàëüíûå è íîâûå ìàòåðèàëû, èíòåðåñíî ïîñòàâëåííûå âîïðîñû è èññëåäîâàííûå òåìû ìîãóò çàèíòåðåñîâàòü øèðîêèé êðóã ÷èòàòåëåé, â òîì ÷èñëå ïðåïîäàâàòåëåé, èññëåäîâàòåëåé è ñòóäåíòîâ âûñøèõ ó÷åáíûõ çàâåäåíèé. Irena Rudziewicz

Recenzje

277

Îëüãà Êàì³í÷óê, Õóäîæí³é äèñêóðñ óêðà¿íñüêî¿ ïîå糿 ê³íöÿ Õ²Õ – ïî÷àòêó ÕÕ ñò.: Ìîíîãðàô³ÿ, „Ïåäàãîã³÷íà ïðåñà”, Êè¿â 2009, ss. 352. W krêgu zainteresowañ Olgi Kamiñczuk znalaz³y siê m.in. problemy estetycznej specyfiki ukraiñskiej poezji prze³omu XIX i XX wieku. Monografia Õóäîæí³é äèñêóðñ óêðà¿íñüêî¿ ïîå糿 ê³íöÿ Õ²Õ – ïî÷àòêó ÕÕ ñò. (Artystyczny dyskurs ukraiñskiej poezji koñca XIX – pocz¹tku XX w.) poœwiadcza bogactwo doœwiadczeñ badaczki oraz jej interdyscyplinarn¹ wiedzê. Wczeœniej tematyk¹ t¹ zajmowali siê m.in. Bohdan Rubczak, Myko³a Bondar, Mychaj³o Najenko, Jurij Szerech, Wo³odymyr Morenec. Autorka ³¹czy rozmaite wyobra¿enia, rozdzia³ po rozdziale omawia najwa¿niejsze etapy rozwoju poezji prze³omu XIX i XX wieku, skrupulatnie wyró¿nia strukturalno-semantyczne typy artystycznego stylu, który wyra¿a siê twórcz¹ jednoœci¹ ontologicznej koncepcji i strukturalnego paradygmatu. Kamiñczuk podjê³a próbê interpretacji okreœlonych nurtów tego okresu – romantyzmu, neoklasycyzmu, neoromantyzmu, symbolizmu i dekadentyzmu, wiele uwagi poœwiêcaj¹c estetyce. Ujê³a w duchu epoki g³ówne tematy, motywy i nastroje wystêpuj¹ce w poezji. Scharakteryzowa³a sytuacje poznawcze generowane przez poezjê ukraiñsk¹, gdzie w³aœciwie dopiero sto lat temu poetyka zaczê³a dojrzewaæ do artystyczno-literackich norm europejskich i nowoczesnych. W rozdziale pierwszym Ïðîñâ³òíèöüêèé ðîìàíòèçì: îñîáèñò³ñòü ³ ñîö³óì (Oœwieceniowy romantyzm: osobowoœæ i spo³eczeñstwo) autorka analizuje tendencje romantyzmu i oœwiecenia. Wed³ug niej poetycka recepcja ujawnia siê w sferze œwiata przedstawionego liryków, w których wystêpuj¹ obrazy romantyczne. Ta liryczna synteza poezji prze³omu XIX i XX wieku ilustruje interpretacjê g³ównych kategorii wypracowanego œwiatopogl¹du. Przoduj¹ zatem idee duchowej wiecznoœci oraz moralnoœci jednostki. Autorka uwa¿a, ¿e równie¿ przyroda wyznacza syntezê romantyczn¹, po³¹czon¹ z psychologiczn¹, dziêki której mo¿na odnaleŸæ prawdziwe oblicze sztuki. Jednoczeœnie z romantyzmem wi¹¿e siê niecodzienna mi³oœæ, której rozumienie ujawnia siê w kategoriach etyki chrzeœcijañskiej. Kamiñczuk pisze, i¿ poezja omawianego okresu stanowi recepcjê tradycyjnego romantyzmu pocz¹tku XIX wieku, a zarazem widoczne s¹ estetyczne zjawiska, jakie naby³a w trakcie rozwoju. Tradycje romantyczne reprezentowali m.in. Mychaj³o Staryckyj, O³ena Pczi³ka, Iwan Man¿ura, Paw³o Grabowskyj, Borys Hrinczenko, Jakiw Szczocho³ew, Pantelejmon Kulisz. W drugim rozdziale Íåîêëàñèöèçì: ðàö³îíàë³ñòè÷íèé âèì³ð (Neoklasycyzm: racjonalny wymiar) Kamiñczuk bada pocz¹tki nurtu neoklasycznego, który

278

Recenzje

racjonalnie zg³êbia³ szerok¹ problematykê oraz poszukiwa³ sensu ludzkiego bytu w œwiecie intelektualnych zasad. Neoklasyczna poezja charakteryzuje siê filozoficznym rozumowaniem fenomenu twórczoœci jako duchowo-praktycznej dzia³alnoœci cz³owieka i jego osobowoœci. Wyró¿nia j¹ tak¿e artystyczne postrzeganie mi³oœci – filozoficzne wyobra¿enie ludzkiego uczucia traktuje siê jako walkê z si³ami z³a. Neoklasycyzm odznacza siê równie¿ specyficzn¹ interpretacj¹ obrazu przyrody, któr¹ pokazuje jako Ÿród³o ¿ycia ukryte w semantyce mitologicznej. Kamiñczuk uwa¿a, ¿e racjonalny typ poetyckiego myœlenia, czyli nadludzki stopieñ artystyczny, wspó³dzia³a z emocjami sfery egzystencjalnej. Szczytowym zjawiskiem neoklasycyzmu sta³a siê poetycka twórczoœæ piêciu poetów: Myko³y Zerowa, Paw³a Fylypowycza, Mychaj³y Draj-Chmary, Maksyma Rulskiego i Oswalda Burchardta. Z kolei trzeci rozdzia³ Íåîðîìàíòèçì: àíòðîïîöåíòðè÷íå ñàìîîçíà÷åííÿ (Neoromantyzm: skoncentrowane samostanowienie) to analiza ukraiñskiej poezji neoromantycznej, postrzegaj¹cej œwiat jako dynamiczn¹ jednoœæ kontrastów. Twórczoœæ pisarzy tego okresu jest najwy¿sz¹ form¹ wyra¿enia osobowoœci oraz odkryciem duchowo-estetycznego potencja³u w kontekœcie antytezy duchowoœci i œwiadomoœci. Interpretacja przyrody ma raczej charakter symboliczny, przy czym neoromantyczna poezja wykorzystuje szeroki strukturalnosemantyczny aspekt motywów nieba, morza, górskich dolin, wiosny i kwiatów. Kamiñczuk twierdzi, ¿e neoromantyczna sztuka nas¹czona jest poetyckimi, symbolicznymi obrazami, a w utworach poetów tego nurtu wystêpuj¹ ludowe symbole, co jest szczególnie widoczne w twórczoœci Lesi Ukrainki, Uljany Krawczenko, Dniprowe Czajky, Myko³y Czerniawskiego, Sylwestra Jaryczewskiego, O³eksandra Olesja. W kolejnym rozdziale, zatytu³owanym Ñèìâîë³çì: ñàêðàëüíå é åñòåòè÷íå (Symbolizm: sakralny i estetyczny), Kamiñczuk twierdzi, ¿e styl ukraiñskiej poezji odzwierciedla duchowe odczucia, a estetyczne oznaczenia obrazów odkrywaj¹ idealny œwiat oraz ideê piêkna. Wa¿n¹ strukturalno-semantyczn¹ funkcjê pe³ni symbolika koloru w kontekœcie artystyczno-stylistycznym europejskiego symbolizmu, który okreœla jednolitoœæ formy. Badaczka przyznaje, ¿e ukraiñski symbolizm czerpie ze Ÿróde³ francuskich, rosyjskich etc., dlatego najczêœciej ujawnia elementy innych artystycznych nurtów poezji europejskiej. Rozwój tych estetycznych tendencji prezentuj¹ wiersze Myko³y Woronoja, Petra Karmañskiego, Wasyla Paczowskiego, Hrygoria Czuprynki. Ostatni rozdzia³ Äåêàäàíñ: íàòóðô³ëîñîô³ÿ ÷àñó (Dekadentyzm: naturalna filozofia czasu) badaczka poœwiêci³a dekadentyzmowi, który postrzega jako filozoficzn¹ interpretacjê œmierci jako zakoñczenia ziemskiego bytowania. Charaktery-

279

Recenzje

styczn¹ cech¹ dekadentyzmu jest równie¿ aspekt idea³u, który w sferze przesz³oœci stanowi artystyczn¹ tendencjê. Wed³ug Kamiñczuk g³ównym formatem dekadentyzmu oprócz estetyki i œmierci jest konotacja pejza¿u oraz symbolika morza. Ten artystyczny styl wi¹¿e siê z neoklasycyzmem i symbolizmem. Zjawisko to ujawnia siê w twórczoœci Bohdana £epkiego, Stepana Czarneckiego, Myko³y Filanskiego. Kamiñczuk opisuje w sposób klarowny najwa¿niejsze nurty, bada z ró¿nych punktów widzenia utwory wymienionych pisarzy, porusza w¹tki historyczne, estetyczne, kulturowe oraz poetyckie. Przyjête za³o¿enia i przedstawione etapy rozwoju poezji formu³uje w sposób konceptualny – ka¿dy rozdzia³ to obszerna analiza pewnego nurtu. Wspóln¹ cech¹ poezji ukraiñskiej prze³omu wieków by³o g³êbokie wspó³czucie ludziom, czêsto spotyka siê te¿ motywy historyczne o zabarwieniu patriotycznym. Monografia stanowi bogate kompendium wiedzy o poezji ukraiñskiej i z czasem stanie siê konieczn¹ „baz¹ danych” dla ka¿dego badacza, który zajmuje siê t¹ problematyk¹. Podsumowuj¹c, mo¿na powiedzieæ, ¿e Kamiñczuk prezentuje nowe pogl¹dy na estetyczn¹ specyfikê poezji prze³omu XIX i XX w. kultury ukraiñskiej. Monika Wróblewska

Halina Mazurek, Ró¿a i P³aszcz. Teatr Mariny Cwietajewej, WW Oficyna Wydawnicza, Katowice 2009, ss. 116. Ksi¹¿ka Haliny Mazurek sk³ada siê z trzech rozdzia³ów. W rozwiniêtym wprowadzeniu Od liryki poprzez biografiê do dramatu (s. 7–22) autorka przedstawia trudne i skomplikowane losy ¿yciowe poetki, poddaje analizie tworzone w poszczególnych okresach ¿ycia utwory, zgadzaj¹c siê z wypowiedziami wielu badaczy, i¿ „obsesyjnym wrêcz jej tematem jest mi³oœæ, do wszystkich niemal i do wszystkiego” (s. 11). Ona to równie¿ stanowi g³ówny temat jej dramaturgii, któr¹ do tej pory badacze ma³o siê zajmowali. Do œrodowiska teatralnego wprowadzi³ poetkê Pawe³ Antokolski, co zaowocowa³o jej twórczoœci¹ przeznaczon¹ na scenê. Autorka szczegó³owo omawia powi¹zania Cwietajewej z teatrem, aktorami, re¿yserami, a tak¿e utwory liryczne tematycznie zwi¹zane z teatrem, gdy¿ jej „wiersze antycypowa³y, dope³nia³y i na wszelkie sposoby nawi¹zywa³y do dramatów” (s. 21).

280

Recenzje

W rozdziale I ¯ycie, zdarzenia, postacie (s. 23–66) autorka omawia poszczególne dramaturgiczne utwory Cwietajewej, rozpoczynaj¹c od pierwszych prób, które powstawa³y pod wp³ywem emocji zwi¹zanych z „bliskim kontaktem z teatrem, zakulisowym ¿yciem, aktorami, z nowymi ludŸmi, spotykanymi, zarówno na scenie, jak i na widowni” (s. 23). Przeprowadza analizê sztuki Walet czerwienny, której g³ównym tematem jest konfrontacja mi³oœci duchowej i przyziemnej. Nastêpnie autorka skoncentrowa³a siê na pokazaniu powi¹zañ sztuki Cwietajewej z tradycyjnymi utworami dramatycznymi (Rostand, Blok), by przejœæ do tekstu Kamienny anio³, który wy³amuje siê z ca³ego cyklu Romantyka, gdy¿ podobnie jak w sztuce Walet czerwienny akcja nie jest umiejscowiona w XVIII stuleciu. Obie sztuki, podkreœla Mazurek, nie by³y zbyt czêsto analizowane przez krytyków, którzy uwa¿aj¹ je za nietypowe, odmienne i zaskakuj¹ce z punktu widzenia ca³ej dramaturgii Cwietajewej. Pomys³ sztuki zwi¹zany by³ z rzeczywistymi wydarzeniami i realnymi postaciami aktorów – Soni¹ Holladay i Jurijem Zawadskim, który sta³ siê równie¿ adresatem cyklu wierszy poetki, a ona bohaterk¹ Powieœci o Sonieczce. Z Zawadskim powi¹zane s¹ i nastêpne dwie sztuki Cwietajewej, których akcja rozgrywa siê w XVIII wieku, a „g³ówna kolizja opieraæ siê bêdzie jeszcze dodatkowo na przeciwstawieniu dwóch epok” (s. 29–30). Romantyczna Zamieæ bardzo silnie zwi¹zana jest z ¿yciem poetki, a jej g³ówny konflikt „opiera siê, jak zwykle w utworach Cwietajewej, na przeciwstawieniu idea³u przyziemnoœci” (s. 32). W dramacie Fortuna, sk³adaj¹cym siê z piêciu obrazów, poetka przedstawi³a kolejne etapy ¿ycia ksiêcia de Lauzu poprzez spotkania z kobietami, z którymi by³ zwi¹zany. Te dwa utwory, podkreœla badaczka, nie maj¹ typowo dramaturgicznej budowy, gdy¿ sk³adaj¹ siê z kilku ods³on, czêœci, a Cwietajewa dokonuje w nich przegl¹du zdarzeñ z ca³ego ¿ycia bohaterów, „aby w ten sposób zaprezentowaæ ca³oœciowe podejœcie do poruszanych zagadnieñ i szeroko uzasadniæ postêpowanie i zachowanie postaci” (s. 38). Dwa nastêpne dramaty Przygoda i Feniks s¹ poœwiêcone postaci Casanovy, w Pamiêtnikach którego rozczytywa³a siê Cwietajewa, gdy¿ on równie¿, jak i ona, „kocha³ mi³oœæ”. Mazurek dokonuje przegl¹du autentycznych sytuacji i wypadków z ¿ycia poetki, jej ówczesnych przyjació³ i znajomych, które wp³ynê³y na kreacje bohaterów w obu sztukach. Motywy m³odoœci i staroœci, osamotnienia i œmierci, starzenia siê, zmiany epok wynika³y u Cwietajewej, podkreœla uczona, „z biografii jej i jej pokolenia, jak równie¿ z biografii pokolenia ojców”, a tragedia bohaterów ³¹czy³a siê „z dramatami ¿yciowymi wielu wspó³czesnych jej pisarzy, poetów, wybitnych jednostek daj¹cych swoim istnieniem i dzia³alnoœci¹ œwiadectwo œwietnoœci epoki” (s. 54).

Recenzje

281

Rozdzia³ I koñczy analiza dwóch ostatnich dramatów Cwietajewej Ariadna i Fedra, które ró¿ni¹ siê od poprzednich, gdy¿ s¹ interpretacj¹ antycznych mitów, ale „³¹czy je z ca³¹ dramaturgi¹ autorki temat mi³oœci, któr¹ tu postanowi³a uzasadniæ psychologicznie” (s. 55). £¹cz¹ siê równie¿ z dwoma poematami i cyklem liryków, gdzie wiod¹cym tematem jest po¿egnanie, nietrwa³oœæ ziemskiego uczucia, rozstanie. W obu sztukach, jak nie bez racji podkreœla Mazurek, „autorka d¹¿y do prawdziwego, logicznego, ludzkiego uzasadnienia postêpowania mitycznych postaci...”, koncentruj¹c siê „w³aœnie na psychologicznych uwarunkowaniach dzia³añ bohaterów” (s. 59). W rozdziale II Jêzyk i wiersz (s. 67–88) Mazurek skoncentrowa³a swoj¹ uwagê na najwa¿niejszych cechach jêzyka i wiersza Cwietajewej, podkreœlaj¹c ich dynamicznoœæ. U¿yte skróty przyczyniaj¹ siê do podniesienia dynamiki poszczególnych scen, a zastosowane dŸwiêkonaœladowcze okreœlenia tworz¹ dynamikê akcji. Te œrodki, a tak¿e liczne powtórzenia, cytaty, wykrzyknienia „urozmaicaj¹ akcjê i zastêpuj¹ tradycyjn¹ intrygê nieodzown¹ dla uzyskania wartkoœci przebiegu zdarzeñ” (s. 68). Autorka zwraca uwagê na nerwowy, niespokojny, emocjonalny jêzyk. W tych dramatach „nie ma s³owa ani zdania beznamiêtnego, spokojnego, wyciszonego”, co podkreœla niebanalnoœæ tekstów, „ich niepowtarzalnoœæ i oryginalnoœæ” (s. 76), które fascynuj¹ i przyci¹gaj¹ uwagê czytelników i widzów. Podobnie jak u¿ycie wyrazów potocznych, wystêpowanie epitetów ludowych i form z jêzyka staroruskiego nadaje wypowiedziom bohaterów œpiewnoœæ, tworzy specyficzn¹ atmosferê. Wykorzystuje równie¿ Cwietajewa wypowiedzi chóru, którym nada³a ludowe brzmienie, wzbogacaj¹c o nastrojotwórcze funkcje. Wed³ug badaczki „granie jêzykiem, rytmem, rymem nale¿y do najwa¿niejszych atutów stylu dramatów Cwietajewej”, a „wirtuozeria jêzyka, zw³aszcza jego dynamika, ¿ywoœæ tworz¹ akcjê analizowanych sztuk i tym samym przes¹dzaj¹ o ich dramatycznoœci i teatralnoœci” (s. 87). Jak nie bez racji podkreœla Mazurek, Cwietajewa za pomoc¹ swojego oryginalnego jêzyka „dociera³a do najg³êbszych pok³adów duszy ludzkiej, duszy kobiety rozdartej miêdzy potrzebami Ewy i pragnieniami Psyche” (s. 88). Rozdzia³ III Ró¿a i P³aszcz (s. 89–103) poœwiêcony zosta³ analizie tych dwóch symboli zarówno w liryce, jak i w dramatach. Dla poetki ró¿a jest symbolem ulubionym i mo¿e oznaczaæ prawie wszystko, a zw³aszcza to, co ziemskie. „Ta rozmaitoœæ rozumienia symboliki ró¿y przenosi siê do interpretowanej tu dramaturgii” (s. 90), choæ ma swoje odzwierciedlenia przede wszystkim w liryce, a tak¿e „symbolizuje i jej ¿ycie, w którym chwile radoœci i uniesieñ mi³osnych czêsto okupione by³y rozczarowaniem, rozpacz¹ i bólem” (s. 94).

282

Recenzje

Symbolika p³aszcza, stwierdza Mazurek, jest w twórczoœci Cwietajewej wieloznaczna, choæ oznacza najczêœciej „tajemnicê mi³oœci duchowej” i staje siê obok ró¿y „spektakularnym elementem kszta³tu teatralnego w omawianych sztukach” (s. 97). Autorka kolejno omawia rolê tego rekwizytu w analizowanych sztukach i podkreœla, ¿e „p³aszcz jako symbol magii, wró¿b, najczêœciej dobrych wystêpowa³ w ca³ej twórczoœci, g³ównie w liryce Cwietajewej” i zawsze z nim wi¹za³o siê „coœ tajemniczego, niedopowiedzianego, duchowego” (s. 101–102). W Uwagach koñcowych (s. 105–108) autorka jeszcze raz podkreœla, ¿e wszystkie napisane przez Cwietajew¹ utwory dramatyczne przekonuj¹ „o niezwyk³ej zdolnoœci teatralnego, plastycznego widzenia œwiata przez poetkê. Ona go nie tylko wyobra¿a³a, patrzy³a nañ, obserwowa³a, malowa³a i prze¿ywa³a, ale tworzy³a widowisko, koncentruj¹c siê na ruchu postaci w nim uczestnicz¹cych, dynamizowa³a przedstawione sceny i umieszcza³a je w konkretnej przestrzeni” (s. 105) przede wszystkim dziêki wyj¹tkowo i umiejêtnie dobranym s³owom, ich oryginalnym przekszta³ceniom i tworzonym neologizmom. Elementy scenicznoœci, charakterystyczne s¹ dla ca³ej twórczoœci Cwietajewej, odnajduj¹ siê w prozie i poematach, gdy¿ „w ka¿dym z uprawianych gatunkach i rodzajów literackich realizowa³a siê jako poetka i jako twórca obdarzony wyj¹tkowym zmys³om scenicznym” (s. 106). Na ca³okszta³t twórczoœci przeogromny wp³yw mia³o ¿ycie autorki, jej prze¿ycia i rozterki, które „splataj¹ siê z kreowan¹ rzeczywistoœci¹”. „W liryce przejawia siê przede wszystkim ¿yciowa, w najwiêkszym stopniu emocjonalna, bo pierwsza reakcja na to, co intrygowa³o autorkê i co wydarzy³o siê zarówno w jej ¿yciu prywatnym, jak i w rzeczywistoœci spo³eczno-politycznej jej czasów” – nie bez racji stwierdza Mazurek. Recenzowana monografia to, jak siê wydaje, bardzo interesuj¹ca pozycja na polskim rynku wydawniczym, gdy¿ zajmuje siê problemami ma³o lub wcale nieporuszanymi w polskiej krytyce literackiej i badaniach naukowych. Uwzglêdniaj¹c nieliczne istniej¹ce prace badawcze, Halina Mazurek w sposób oryginalny i dok³adny przeanalizowa³a dokonania dramatyczne Cwietajewej, omówi³a zarówno fakty z jej skomplikowanej drogi ¿yciowej, jak i utwory liryczne i prozatorskie. Irena Rudziewicz

Recenzje

283

„Heteroglossia. Studia Kulturoznawczo-Filologiczne”, pod redakcj¹ Walentego Pi³ata, Bydgoszcz 2011, nr 1, ss. 173. Instytut Kulturoznawstwa i Katedra Lingwistyki Stosowanej Wy¿szej Szko³y Gospodarki w Bydgoszczy wyda³a pierwszy numer pisma kulturoznawczofilologicznego „Heteroglossia”. Tom zawiera teksty referatów, które zosta³y wyg³oszone 19 marca 2012 r. w czasie III seminarium naukowo-dydaktycznego „Innowacyjne rozwi¹zania i technologie w dydaktyce jêzyków obcych”. By³o to kolejne ju¿ spotkanie teoretyków i praktyków dydaktyki jêzyków obcych oraz edukacji informatycznej i medialnej zorganizowane przez Studium Jêzyków Obcych WSG w Bydgoszczy z cyklu „Jêzyki obce w XXI wieku”. Autorów poszczególnych tekstów ³¹cz¹ „wspólne zainteresowania najnowszymi technologiami informacyjno-komunikacyjnymi jako narzêdziami kszta³cenia w zakresie jêzyków obcych” i podejmuj¹ oni w ró¿nych oœrodkach akademickich Polski „interesuj¹ce poznawczo i cenne merytorycznie dzia³ania w zakresie kszta³cenia zdalnego” (s. 7). W przedstawionych referatach zawarte zosta³y wyniki „doœwiadczeñ akademickich w zakresie lingwistycznej edukacji zdalnej, realizowanej z wykorzystaniem Internetu” (s. 8), przedstawione wzorce ró¿norodnych rozwi¹zañ praktycznych i inspiracji twórczych. W tomie znajduje siê 17 artyku³ów w jêzyku polskim z ró¿nych oœrodków akademickich w Polsce (Bydgoszcz – 7, Kraków – 1, Olsztyn – 2, Poznañ – 1, Warszawa – 4) i jeden referat w jêzyku angielskim (Andrzej Lis – Bydgoszcz, s. 129–141). Oferty British Council dla nauczycieli jêzyka angielskiego przedstawi³a Monika Knapkiewicz (s. 67–72); sposoby wykorzystania czytania hipertekstu przez ucz¹cych siê jêzyka polskiego jako obcego omówi³a Dominika Bucko (Bargie³, s. 61–66). Dwa teksty z Uniwersytetu Warmiñsko-Mazurskiego w Olsztynie (Joanna Orzechowska, s. 107–117 i Beata Jegliñska, s. 119–128) dotycz¹ nowego programu nauczania jêzyka rosyjskiego i realizowanych na III roku studiów filologicznych zajêæ lingworealioznawczych (tu: przyk³adowy scenariusz æwiczeñ oraz ocena tego programu na podstawie ankiety przeprowadzonej wœród studentów po zakoñczeniu pracy). Wiêkszoœæ referatów zosta³a poœwiêcona dydaktyce jêzyka angielskiego i oparta na materia³ach zwi¹zanych z tym jêzykiem. Miros³aw Marchlewski (s. 9–17) omówi³ interaktywne quizy HOT POTATOES rozwijaj¹ce umiejêtnoœci komunikacyjne, Andrzej Nazarewski (s. 19–26) przedstawi³ przyk³ady praktycznego wykorzystania podcastów na zajêciach z praktycznej nauki jêzyka angielskiego, a Joanna Malinowska (s. 27–30) wykorzystanie b-learningu w nauczaniu jêzyka specjalistycznego.

284

Recenzje

Pawe³ D. Madej (s. 31–41) przeanalizowa³ sposoby komplementarnego nauczania jêzyków obcych na studiach niestacjonarnych, stwierdzaj¹c i¿ „zajêcia wirtualne mog¹ stanowiæ wzbogacenie i udoskonalenie ca³ego procesu dydaktycznego” (s. 38). Katarzyna Gramsz (s. 43–52) na podstawie doœwiadczeñ w pracy ze studentami kierunków neofilologicznych pokaza³a przyk³ady stosowania technologii informacyjno-komunikacyjnych przy rozwijaniu ró¿norodnych sprawnoœci jêzykowych. El¿bieta Gajek (s. 53–59) omówi³a wykorzystanie platformy edukacyjnej Moodle w realizowanym polsko-amerykañskim projekcie, który sta³ siê równie¿ okazj¹ do wymiany doœwiadczeñ i wspó³pracy miêdzynarodowej, a Dominika Golta-Wasiucionek (s. 89–93) w dydaktyce jêzyków obcych. Agnieszka Wedel-Domaradzka (s. 73–79) przedstawi³a ró¿ne (prawne, organizacyjne) aspekty pracy przy przygotowaniach komplementarnych kursów jêzykowych na uczelni; Anna B¹czkowska (s. 81–87) podzieli³a siê doœwiadczeniami „o wykorzystaniu BL w nauczaniu na poziomie uniwersyteckim, konkretnie w nauczaniu przedmiotu: lektorat prasy polskiej i zagranicznej na kierunku dziennikarstwa i komunikacji spo³eczna” (s. 82). Maciej R. Tanaœ (s. 95–106) zamieœci³ tekst Kszta³cenie komplementarne na poziomie akademickim – kontekst dydaktyczny i informacyjny, a Sylwia A. Wiœniewska (s. 143–162) bardzo interesuj¹cy referat Po drugiej stronie lustra: nauczyciel – rodzic w klasie. Jolanta Zygnerska-Hajduk (s. 163–168) zarysowa³a i przeanalizowa³a wyniki ankiety i opinie studentów WSG w Bydgoszczy na temat ich pracy z zadaniami on-line na zajêciach w ramach lektoratu jêzyka obcego, podkreœlaj¹c, ¿e „studenci dostrzegaj¹ potencja³ komplementarnej metody kszta³cenia w zakresie jêzyka obcego” (s. 167). W³odzimierz Moch (s. 169–173) przedstawi³ oryginalne rozwi¹zania kulturowo-leksykalne dotycz¹ce wykonawców graffiti, stwierdzaj¹c, ¿e „w ich wysoce wyspecjalizowanym jêzyku nie ma przesadnie du¿o form angielskich, a te które s¹, wydaj¹ siê konieczne, gdy¿ nie zyska³y (jeszcze) polskich odpowiedników. Ich s³ownictwo ma g³ównie charakter slangowy, ale jest to polski slang m³odzie¿owy, charakteryzuj¹cy siê przewag¹ form rodzinnych. S³ownictwo angielskie ulega na gruncie jêzyka polskiego ci¹g³ym procesom adaptacyjnym, kalki i okreœlenia rodzime czêsto wypieraj¹ formy pierwotnie zapo¿yczone, a te, które pozosta³y, w wielu przypadkach ulegaj¹ spolszczeniu” (s. 173). Jak siê wydaje, omawiane studia stanowi¹ interesuj¹cy g³os wspó³czesnej pedagogiki, w szczególnoœci na temat jej dzia³alnoœci praktycznej i poszukiwania nowych metod kszta³cenia w epoce mediów cyfrowych. S¹ one skierowane

Recenzje

285

przede wszystkim do wyk³adowców jêzyków obcych, pedagogów i nauczycieli, którzy w swej pracy dydaktycznej wykorzystuj¹ przestrzeñ sieci do efektywnego nauczania, w tym wypadku jêzyków obcych, a tak¿e do studentów, dzieci, m³odzie¿y i ludzi doros³ych, którzy coraz czêœciej, chêtniej i œwiadomie korzystaj¹ z mediów cyfrowych. Irena Rudziewicz

286

Recenzje

Acta Polono-Ruthenica XV, 2010 287

UWM w Olsztynie

ISSN 1427-549X

Spis treœci Od Redaktora ..................................................................................................................... 3 Literaturoznawstwo Tatiana Akimowa (Sarañsk), Äèàëîã Âåëèêîé êíÿãèíè Åêàòåðèíû Àëåêñååâíû ñ ïîëüñêèì àíîíèìíûì àâòîðîì î ìåñòå è ðîëè æåíùèíû â îáùåñòâå: ê âîïðîñó î ôóíêöèîíèðîâàíèè æàíðà àíåêäîòà â òâîð÷åñòâå Åêàòåðèíû II ............................................................................................................... 7 Joanna Dziedzic (Bia³ystok), Afanasij Fet w krytyce zachodniej .................................... 19 Ma³gorzata Kurianowicz (Bia³ystok), Pocz¹tki drukowanej Biblii s³owiañskiej na terenie Rusi Moskiewskiej ................................................................................... 27 Irena Matus (Bia³ystok), Wokó³ problematyki kasacji unii koœcielnej w latach 30. XIX wieku w obwodzie bia³ostockim (od unickiego parocha do prawos³awnego duchownego) ............................................................................................................. 37 Joanna Wasiluk (Bia³ystok), Äà ïðàáëåìû ñòàíà¢ëåííÿ íàöûÿíàëüíàé ³äý³ ¢ áåëàðóñêàé ë³òàðàòóðû Õ²Õ ñòàãîääçÿ ............................................................. 51 Maria Polakowa (Katowice), Èêîíû ïîêîëåíèÿ jeans .................................................... 69 Olga Letka-Spycha³a (Olsztyn), Metaforyzacja lustra w cyklu Inny Lisnianskiej Stare lustro. Próba kognitywnej analizy wybranych utworów ................................ 81 Liubov Savelova (Sewerodwinsk), Ðå÷åâîé ïîðòðåò ñåâåðíîãî êðåñòüÿíèíà â ïðîçå Ìàðèóøà Âèëüêà ......................................................................................... 93 Tatiana Loshakova (Sewerodwinsk), Ìèô è ðåàëüíîñòü â ñåâåðíîé ïðîçå Ìàðèóøà Âèëüêà ..................................................................................................... 103 Robert Bieliñski (Olsztyn), Prawda i fikcja w autobiograficznych trylogiach emigracyjnych Eduarda Limonowa ......................................................................... 115 Jêzykoznawstwo Olga Suchodolska-Nowak (Warszawa), Êîíöåïò „êîõàííÿ” ó ñëîâ’ÿíñüê³é ïàðåì³îëî㳿 (íà ìàòåð³àë³: óêðà¿íñüêî¿, ðîñ³éñüêî¿ òà ïîëüñüêî¿ ìîâ) ........... 129 Ludmi³a Witkowska (Warszawa), Ìåæêóëüòóðíàÿ êîììóíèêàöèÿ ............................ 139 Marina Sikorska (Olsztyn), Ïåðèôðàçà: îáúåì è ñîäåðæàíèå ïîíÿòèÿ .................. 149 Joanna Olechno-Wasiluk (Olsztyn), Aksjologiczny obraz kobiety na przyk³adzie paremii rosyjskich .................................................................................................... 159 Evguenia Maximovitch (Bia³ystok), Áèáëåèçìû â ñîâðåìåííîé ðîññèéñêîé ïóáëèöèñòèêå .......................................................................................................... 167

288 Natalia Yudina (Vladimir), Î íåêîòîðûõ íîâûõ îñîáåííîñòÿõ âçàèìîäåéñòâèÿ â ñôåðå ñëàâÿíñêîãî ëèíãâèñòè÷åñêîãî ñîîáùåñòâà â XXI âåêå ....................... 179 Ewa G³adyœ-Seta (Lublin), ̳ô ÿê äæåðåëî ñèìâîë³êè ðåêëàìè (íà ìàòåð³àë³ óêðà¿íñüêèõ ðåêëàìíèõ òåêñò³â) ............................................................................ 191 Artur Bracki (Gdañsk), Dowcip polityczny na Ukrainie jako fuzja dwóch przestrzeni jêzykowo-kulturowych – zarys problemu ................................................................. 205 Joanna Getka (Warszawa), „Pos³av spekulatora, czyli kata” – ekwiwalenty leksykalne w ukraiñskim wariancie „prostej mowy” XVIII wieku (na materiale „Nauk parafialnych” Juliana Dobry³owskiego, Poczajów 1794) .......................... 217 Tatiana Ko³odyñska (Lublin), Êîðåëÿö³ÿ çà äçâ³íê³ñòþ/ ãëóõ³ñòþ ó êîíñîíàíòèçì³ óêðà¿íñüêèõ íàäñÿíñüêèõ ãîâ³ðîê ........................................................................... 235 Ekaterina Lukyanova (Vladimir), Ìåæýòíè÷åñêèå êîíòàêòû â ñôåðå ðåãèîíàëüíîãî òîïîíèìèêîíà (íà ìàòåðèàëå Âëàäèìèðñêîé îáëàñòè) ......... 243 Lech Krajewski (Olsztyn), Ñòåðåîòèïû â ãèìíàõ è ïåñíÿõ ôóòáîëüíûõ ôàíàòîâ ................................................................................................................... 249 Recenzje „Âåñòíèê Ðîññèéñêîãî Ãîñóäàðñòâåííîãî óíèâåðñèòåòà èì. È. Êàíòà”. Ñåðèÿ „Ôèëîëîãè÷åñêèå íàóêè”, Âûïóñê 8, Êàëèíèíãðàä 2010 (Irena Rudziewicz) ......... 269 À.Ç. Äìèòðîâñêèé, Ñëàâÿíñêèå çàïèñêè, Êàëèíèíãðàä 2010 (Joanna Korzeniewska-Berczyñska) ............................................................................................................. 271 Wschód – Zachód w dialogu miêdzykulturowym, pod redakcj¹ Jolanty Kazimierczyk i Gra¿yny Lisowskiej, Akademia Pomorska, S³upsk 2010 (Irena Rudziewicz) ............ 273 Îëüãà Êàì³í÷óê, Õóäîæí³é äèñêóðñ óêðà¿íñüêî¿ ïîå糿 ê³íöÿ Õ²Õ – ïî÷àòêó ÕÕ ñò.: Ìîíîãðàô³ÿ, „Ïåäàãîã³÷íà ïðåñà”, Êè¿â 2009 (Irena Rudziewicz) .......................... 277 Halina Mazurek, Ró¿a i P³aszcz. Teatr Mariny Cwietajewej, WW Oficyna Wydawnicza, Katowice 2009 (Irena Rudziewicz) ............................................................................ 279 „Heteroglossia. Studia Kulturoznawczo-Filologiczne”, pod redakcj¹ Walentego Pi³ata, Bydgoszcz 2011 (Irena Rudziewicz). ........................................................................ 283

289

Contents From the Editor .................................................................................................................. 3 Study of Literature Tatiana Akimowa (Saransk), Dialogue of a Grate duchess Catherine Alexeevna with a Polish anonymous author about woman’s place and role in the society: back to question about functioning of the genre of anecdote in Catherine’s II fiction ........................................................................................................................ 7 Joanna Dziedzic (Bia³ystok), Afanasy Fet in Western studies ......................................... 19 Ma³gorzata Kurianowicz (Bia³ystok), Slavic translations of the printed Bible in The Grand Duchy of Moscow ................................................................................ 27 Irena Matus (Bia³ystok), About abolishment of the church union in Bialystok District in the 30-ies of XIX century (From the Uniate parson to the Orthodox priest) ......................................................................................................................... 37 Joanna Wasiluk (Bia³ystok), Forming of the national idea in the byelorussian literature in XIX century ............................................................................................ 51 Maria Polakowa (Katowice), The icons of jeans generation .......................................... 69 Olga Letka-Spycha³a (Olsztyn), Metaphorical representation of the mirrors in the series of poetry “Staroye zerkalo” of Inna Lisnianskaya ......................................... 81 Liubov Savelova (Sewerodwinsk), A speech portrait of a northern peasant in Marius Vilk’s prose .......................................................................................................... 93 Tatiana Loshakova (Sewerodwinsk), Myth and reality in M. Wilk’s northern prose ...... 103 Robert Bieliñski (Olsztyn), Truth and fiction in autobiographical Eduard Limonov immigration trilogies ................................................................................................ 115 Linguistics Olga Suchodolska-Nowak (Warszawa) The concept of “love” in the Slavic paroemiology (the language material: Ukrainian, Russian and Polish language) ................................................................................................................. 129 Ludmi³a Witkowska (Warszawa), Intercultural communication ................................. 139 Marina Sikorska (Olsztyn), Periphrasis: scope and content of concept ...................... 149 Joanna Olechno-Wasiluk (Olsztyn), The axiological image of women as an example of Russian proverbs .................................................................................................. 159 Evguenia Maximovitch (Bia³ystok), Biblizms in modern Russian journalism ................ 167 Natalia Judina (Vladimir), On some new peculiarities of interaction within the Slavonic linguistic community of the 21st century ............................................ 179

290 Ewa G³adyœ-Seta (Lublin), The myth as a source of advertising symbolism (based on material in Ukrainian advertising texts) ............................................................ 191 Artur Bracki (Gdañsk), Political joke in Ukraine as a fusion two linguistic-cultural space – a sketch of the problem ............................................................................... 205 Joanna Getka (Warszawa), “Poslav spekulatora, czyli kata” lexical equivalents of the Ukrainian variant of so called “prosta mova” of 18th century (based on the “Nauki parochialnija” by Julian Dobry³owsky, Pochayev 1794) ............... 217 Tatiana Ko³odyñska (Lublin), Correlation of voiced and voicelless consonants in the Ukrainian dialects over the territory of river San ......................................... 235 Ekaterina Lukyanova (Vladimir), Inter-ethnic contacts within the regional toponymicon (the Vladimir region case study) ....................................................... 243 Lech Krajewski (Olsztyn), Stereotype in anthems and songs of football fans ......... 249 Reviews „Âåñòíèê Ðîññèéñêîãî Ãîñóäàðñòâåííîãî óíèâåðñèòåòà èì. È. Êàíòà”. Ñåðèÿ „Ôèëîëîãè÷åñêèå íàóêè”, Âûïóñê 8, Êàëèíèíãðàä 2010 (Irena Rudziewicz) ......... 269 À.Ç. Äìèòðîâñêèé, Ñëàâÿíñêèå çàïèñêè, Êàëèíèíãðàä 2010 (Joanna Korzeniewska-Berczyñska) ............................................................................................................. 271 Wschód – Zachód w dialogu miêdzykulturowym, pod redakcj¹ Jolanty Kazimierczyk i Gra¿yny Lisowskiej, Akademia Pomorska, S³upsk 2010 (Irena Rudziewicz) ............ 273 Îëüãà Êàì³í÷óê, Õóäîæí³é äèñêóðñ óêðà¿íñüêî¿ ïîå糿 ê³íöÿ Õ²Õ – ïî÷àòêó ÕÕ ñò.: Ìîíîãðàô³ÿ, „Ïåäàãîã³÷íà ïðåñà”, Êè¿â 2009 (Irena Rudziewicz) .......................... 277 Halina Mazurek, Ró¿a i P³aszcz. Teatr Mariny Cwietajewej, WW Oficyna Wydawnicza, Katowice 2009 (Irena Rudziewicz) ............................................................................ 279 „Heteroglossia. Studia Kulturoznawczo-Filologiczne”, pod redakcj¹ Walentego Pi³ata, Bydgoszcz 2011 (Irena Rudziewicz). ......................................................................... 283