Zorg voor de oudere migrant [1st ed] 978-90-368-1757-8, 978-90-368-1758-5 [PDF]

Zitiervorschau

n fe

ingen •

h oo

•

toetsopd

Bas Steunenberg

s

c ra

extras.bsl.nl

rcollege

hten • o e

Zorg voor de oudere migrant

Zorg voor de oudere migrant

Bas Steunenberg

Zorg voor de oudere migrant

ISBN 978-90-368-1757-8 DOI 10.1007/978-90-368-1758-5

ISBN 978-90-368-1758-5 (eBook)

© Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media B.V. 2017 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een ­geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder ­voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j° het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. NUR 748 Basisontwerp omslag: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Scientific Publishing Services (P) Ltd., Chennai, India

Dit project wordt mogelijk gemaakt door:

Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl

V

Voorwoord Ik herinner me nog goed de oudere man die met spoed bij ons op de afdeling opgenomen werd. Hij sprak geen Nederlands en het was onduidelijk waar hij precies vandaan kwam. Hij had een familielid bij zich dat Duits sprak. Het ene na het andere onderzoek vond plaats en alle communicatie ging in gebrekkig Duits. Gelukkig leverde geen van de onderzoeken een afwijking op, dus het leek allemaal mee te vallen. Toch had ik het gevoel dat de boodschap niet overkwam. De man kwam me angstig over en in de gesprekjes met de steeds gunstige uitslagen zag ik geen opluchting of geruststelling. Ik besloot via de tolkentelefoon iemand te zoeken die zijn taal sprak. Dat lukte gelukkig en in het gesprek dat volgde via de tolk bleek geen van de boodschappen van de twee dagen daarvoor goed doorgekomen te zijn. Na het gesprek met behulp van een tolk waarin we alle zaken goed op een rij konden zetten zag ik een hele andere patiënt. Ik herinner me nog goed de oudere vrouw die langdurig bij ons was opgenomen met veel pijn als gevolg van diabetische neuropathie. Ze liep maar rond terwijl ze riep, luid huilde en zichzelf soms in het gezicht sloeg. Het team wist niet goed raad met haar uitingen van pijn. Sommige verpleegkundigen vonden dat ze zich aanstelde, anderen vonden het vooral lastig voor de andere patiënten. Al met al was er weinig begrip voor haar gedrag. Er kwam gelukkig veel bezoek en ik had de indruk dat dat haar dat steun gaf, zij begrepen haar wel. Twee totaal verschillende oudere mensen die niet in Nederland geboren en getogen waren. En die in taal en gedrag voor ons als gezondheidszorgprofessionals moeilijk te begrijpen waren. Twee mensen bij wie ik ervaren heb dat elkaars taal en cultuur verstaan wezenlijk is voor het verlenen van goede zorg. Als je de taal en cultuur van je patiënten niet (h)erkent, kun je ze niet bijstaan in situaties waarin ze kwetsbaar zijn, is het stellen van een goede diagnose en het bepalen van passende behandeling en zorg moeilijk. We weten te weinig van de ouderen die soms al tientallen jaren in Nederland wonen maar die vanuit een andere cultuur hun leven invulling geven. Letterlijk zijn velen van hen voor gezondheidszorgprofessionals onbekend. En dat is een probleem, zeker als je bedenkt dat de kansen op gezond oud worden voor hen vaak kleiner zijn dan voor veel ouderen die in Nederland geboren en getogen zijn. Ik ben dan ook blij dat er nu een boek is dat je als aankomend professional in de gezondheidszorg helpt om meer te leren over ouderen met een migratieachtergrond. Ik hoop dat het boek je inspireert om ook deze ouderen beter te begrijpen, hun zorgen en problemen te herkennen en te erkennen. En dat je hiermee je collega’s op de werkvloer meeneemt, zodat ook zij meer bekend raken met deze groeiende groep ouderen. Prof. dr. Marieke J. Schuurmans

Hoogleraar Verplegingswetenschap UMC Utrecht en Lector Chronisch zieken Hogeschool Utrecht

Inhoud 1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6

Iedereen heeft een cultuur!. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Allochtoon en autochtoon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Identiteit en cultuur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 Gezondheid en diversiteit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Gezondheidsvaardigheden en zelfredzaamheid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Diversiteit in zorgopleidingen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 1.7 Intercultureel vertrekpunt voor dit boek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 1.8 Migratiegeschiedenis: de herkomst van de oudere migranten in Nederland. . . . . . . . . . . . 11 1.8.1 Van Nederlands-Indië naar Indonesië. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 1.8.2 Gastarbeiders uit de mediterrane landen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 1.8.3 Surinamers. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Literatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 2 Ouder worden in een kleurrijke omgeving. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 2.1 De kleurrijke vergrijzing. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 2.2 Kleurrijke kenmerken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 2.3 Ervaren gezondheid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 2.4 Verandering in het risicoprofiel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 2.4.1 Etnisch-genetische verschillen in ziekte. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 2.4.2 Leefstijl. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 2.4.3 Lichamelijke inactiviteit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 2.5 Diabetes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 2.6 Kanker bij oudere migranten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 2.6.1 Acceptatie van de ziekte. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 2.7 Pijn bij migranten: somatisch onvoldoende verklaarde lichamelijke klachten (SOLK). . . . . . 25 2.8 Farmacotherapeutische zorg aan oudere migranten: therapietrouw en veilig medicatiegebruik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 2.9 Drempels tot goed gebruik van de thuiszorg. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 2.10 Verzorgingshuis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Literatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 3 3.1 3.2 3.3 3.4 3.4.1 3.5

Cultureel sensitieve communicatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Wat is communicatie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Inhouds- en betrekkingsniveau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Non-verbale communicatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 Non-verbale cultuurverschillen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 Culturele diversiteit en betekenisgeving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 3.6 Cultuursensitieve gespreksvoering. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 3.7 Werken met een tolk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 3.7.1 Professionele tolk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 3.7.2 Informele tolken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 3.8 Aanbevelingen voor cultureel sensitieve communicatie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Literatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

VII Inhoud

4 Palliatieve zorg: puzzelen met levensvragen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 4.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 4.2 Open houding en een veilige sfeer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 4.3 Het slechte nieuws . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 4.4 Hoe te sterven? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 4.4.1 Hindoeïsme. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 4.4.2 Boeddhisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 4.4.3 Islam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 4.5 Geen gebruik palliatieve zorg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 4.6 Cultuursensitieve aandachtspunten voor zorgverleners in de palliatieve fase . . . . . . . . . . 54 4.6.1 Pijn en palliatieve fase. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 4.6.2 Doorgaan met eten en drinken in de palliatieve fase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 4.6.3 Schaamte. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 4.6.4 Privacy en rust . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 4.6.5 Beslissingen rond het levenseinde. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 4.7 Omgang en rol van de familie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Literatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 5 Feiten en cijfers over dementie bij oudere migranten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 5.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 5.2 Geheugenproblemen en veroudering. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 5.3 (H)Erkenning van de klachten bij oudere migranten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 5.4 Herkenning van dementie door de professionals. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 5.5 Barrières in de diagnostiek en behandeling van oudere migranten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 5.5.1 Taalbarrière. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 5.5.2 Cultuurbarrière. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 5.5.3 Laagopgeleid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 5.6 Interventies en methoden. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 5.6.1 Vaardig in Zelfzorg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 5.6.2 SignaLeren: grenzeloos dementie herkennen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 5.6.3 Meer dan Vergeten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 5.6.4 Mogelijke oplossingen en aanbevelingen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 Onbekendheid met het fenomeen ‘dagverzorging’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 5.7 5.8 V en V-sector. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Literatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 6

Achter een lachend gezicht: Somberheid en Eenzaamheid bij oudere migranten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

6.1 6.2 6.3 6.3.1 6.4

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 Een algemeen ongelukkiger beeld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 Emotionele problemen als nasleep van de migratie en acculturatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 Acculturatie en geestelijke gezondheid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 Hulpvraag bij geestelijke gezondheidsproblemen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Houding tegenover depressie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Hulp zoeken. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Diagnostiek van depressie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

6.5 6.6 6.7

VIII

Inhoud

6.8 Preventieve interventies gericht op oudere migranten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 6.8.1 Effectiviteit behandeling depressie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 6.9 Eenzaamheid onder oudere migranten, een serieus probleem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 6.10 De beleving van eenzaamheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 6.10.1 Sterke gezinsband. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 6.10.2 Taboe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 6.11 Interventies. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 6.11.1 Feitelijk bereik van oudere migranten met deze eenzaamheidsinterventies. . . . . . . . . . . . . . . . . 84 6.12 Knelpunten in het bereiken van eenzame oudere migranten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 6.13 Succesvolle interventies. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

Literatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86

Bijlagen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Register. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

IX

Over de auteurs Bas Steunenberg  is docent aan de opleiding Management in de Zorg en onderzoeker bij het Lectoraat Innovatie van Zorgprocessen in de Farmacie. Bas studeerde Psychologie en promoveerde in 2006 in de psychologie op zijn epidemiologische proefschrift (Vrije Universiteit Amsterdam) over de longitudinale relatie tussen depressie en persoonlijkheid bij ouderen (Longitudinal Ageing Study Amsterdam). Bas werkte 10 jaar als afstudeerbegeleider en docent onderzoeksmethoden aan de Vrije Universiteit bij de Afdeling Klinische Psychologie. Sinds 2010 is hij verbonden aan de opleiding Management in de Zorg aan de HU Amersfoort. Hij verzorgt colleges over gezondheid, gedrag en leefstijl en organisatie van de zorg en ethiek. De afgelopen jaren hield hij zich bezig met wetenschappelijk onderzoek op het terrein van de organisatie en doelmatigheid van de brede ouderenzorg en welzijn, onder meer bij het NUZO (7 www.

nuzo-utrecht.nl). Hij was projectleider voor een project over de toeleiding tot de zorg en het welzijn van oudere migranten en een multidisciplinaire leefstijlinterventie voor pre-kwetsbare ouderen. Binnen het Lectoraat Innovatie van Zorgprocessen in de Farmacie is hij projectleider van een aantal onderzoeksprojecten binnen de onderzoekslijn ‘Communicatie met de patiënt’ en ‘Farmaceutische processen’. Als hogeschoolhoofddocent probeert hij de ‘evidence-based’ brug te slaan tussen onderwijs, onderzoek en de beroepspraktijk.

Nadezda Broshuis  (maatschappelijk werker en theoloog) en Vanessa Scholtens (maatschappelijk werker en communicatietrainer) (auteurs 7  H .  3) waren jarenlang collega’s bij een organisatie ter ondersteuning van slachtoffers van mensenhandel en werken momenteel beiden aan de Hogeschool Utrecht. Hun ervaringen in het werken met andere culturen in hun werk hebben zij omgezet in lesmateriaal en trainingen.

1

Iedereen heeft een cultuur! Samenvatting Ieder individu heeft een eigen identiteit, ofwel de kenmerken die jou als persoon karakteriseren. Die identiteit is voor een deel cultureel bepaald. Je laat immers gedrag zien passend bij de cultuur waar jij je mee identificeert en je benoemt jezelf als lid van een bepaalde cultuur of culturele groep. Etniciteit verwijst naar de bevolkingsgroep waar jij je mee verwant voelt of identificeert. Identiteit, cultuur en etniciteit heeft een relatie met je gezondheid. In definities van gezondheid heeft identiteit en omgeving of cultuur een plek. Je gezond of ziek voelen wordt dus door individuele factoren beïnvloed, zoals je opvoeding en de sociaaleconomische status. Een zorgprofessional doet er goed aan kennis te hebben van deze verschillende factoren. Naast invloed op de gezondheidsbeleving heeft cultuur en identiteit ook invloed op de kennis en vaardigheden hoe de eigen gezondheid in stand te houden of te bevorderen. Een zorgprofessional heeft tot taak adequate zorg en hulp te kunnen verlenen aan cliënten of patiënten met een andere etnische of culturele achtergrond dan zijzelf. Dit noemen wij interculturele competenties, die onderdeel zijn van het professionele handelen van een zorg- en welzijnsprofessional. Het zogenaamde intercultureel sensitief werken.

1.1 Inleiding – 3 1.2 Allochtoon en autochtoon – 3 1.3 Identiteit en cultuur – 4 1.4 Gezondheid en diversiteit – 5 1.5 Gezondheidsvaardigheden en zelfredzaamheid – 7 1.6 Diversiteit in zorgopleidingen – 8

© Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media B.V. 2017 B. Steunenberg, Zorg voor de oudere migrant, DOI 10.1007/978-90-368-1758-5_1

1

1.7 Intercultureel vertrekpunt voor dit boek – 9 1.8 Migratiegeschiedenis: de herkomst van de oudere migranten in Nederland – 11 1.8.1 Van Nederlands-Indië naar Indonesië – 11 1.8.2 Gastarbeiders uit de mediterrane landen – 13 1.8.3 Surinamers – 14

Literatuur – 14

3 1.2 · Allochtoon en autochtoon

1.1

Inleiding

In een samenleving waarin integratie van migranten dan wel vluchtelingen een zeer belangrijk en actueel politiek thema is, zou het bijna vanzelfsprekend moeten zijn dat die samenleving kan definiëren wie nu wel en wie niet tot die migranten behoren. In het dagelijks spraakgebruik worden de begrippen ‘allochtoon’, ‘buitenlander’ en ‘migrant’ vaak door elkaar gebruikt. Daarom starten wij dit hoofdstuk met een rij definities en het omschrijven van het begrippenkader. Daarna maken wij de koppeling naar de beleving van de gezondheid en het gebruik van gezondheidszorgvoorzieningen en de invloed daarop van cultuur en herkomst. Tot slot beschrijven wij waarom dit onderwerp van belang is voor het leveren van goede en persoonsgerichte zorg en in onze visie thuis hoort in de opleiding van toekomstige zorgprofessionals. 1.2

Allochtoon en autochtoon

De term ‘allochtoon’ komt uit het Grieks en betekent letterlijk ‘van elders afkomstig’. In de aardwetenschappen staat de term allochtoon voor gesteente dat bij een grote overschuiving bovenop de autochtone aardlaag komt te liggen. De term allochtoon is afkomstig van het Griekse allos (ander) en chthoon (land, aarde). In Nederland is het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) de autoriteit in het opstellen van een definitie en in 1999 voerde het een nieuwe brede standaarddefinitie voor het begrip allochtoon in. Volgens deze definitie ben je allochtoon als ten minste één ouder in het buitenland is geboren. Het gaat dus om: 1. Alle personen die zelf in het buitenland zijn geboren en van wie ten minste één ouder in het buitenland geboren is (eerste generatie). 2. Alle personen die zelf in Nederland zijn geboren, maar van wie ten minste één ouder in het buitenland is geboren (tweede generatie). De laatste jaren is er een nieuwe generatie bijgekomen. Met het begrip derde generatie wordt de groep personen bedoeld van wie beide ouders in Nederland zijn geboren en de grootouders in een niet-westers land zijn geboren. Een verder onderscheid maakt het CBS tussen westerse en niet-westerse allochtonen, dit in verband met de verschillende sociaaleconomische en culturele posities van migrantengroepen in de Nederlandse samenleving. Tot de categorie niet-westers behoren allochtonen uit Turkije, Afrika, Latijns-Amerika en Azië met uitzondering van Indonesië en Japan. Die eerste om dat het in Nederland bij deze groep vooral gaat om mensen die in voormalig Nederlands-Indië (de naam voor Indonesië dat tot 1949 een kolonie van Nederland was) zijn geboren en de Japanse groep omdat het om werknemers van Japanse bedrijven met hun gezin gaat (de zogenaamde expats). Tot de categorie westers rekent het CBS allochtonen uit Europa (behalve Turkije), Noord-Amerika, Oceanië en zoals hiervoor uitgelegd Japan en Indonesië. Begin 2016 was 22 % van de Nederlandse bevolking allochtoon, van wie 12 % niet-westerse allochtoon en 10 % westerse allochtoon (CBS 2016). De term migrant of immigrant wordt vaak als synoniem gebruikt voor allochtoon, maar zou strikt genomen mogen worden gebruikt voor eerste generatie allochtonen, dat wil zeggen degenen die daadwerkelijk naar Nederland zijn geëmigreerd. Voor in Nederland geboren allochtonen van de tweede of derde generatie kun je de term ‘migrant’ dus eigenlijk niet gebruiken. De term ‘allochtoon’ legt de nadruk op het land van herkomst van de migrant, de term ‘migrant’ op het feit dat deze persoon in Nederland in een bijzondere situatie ­verkeert,

1

4

1

Hoofdstuk 1 · Iedereen heeft een cultuur!

een soort tussenpositie tussen de zojuist gearriveerde nieuwkomer en de geïntegreerde, genaturaliseerde Nederlander. Deze positie als migrant brengt volgens de letterlijke betekenis allerlei problemen met zich mee, waaronder problemen met de toegang tot gezondheidszorg en gezondheidsvoorlichting. In 2004 ontstaat discussie in de Tweede Kamer over het woordgebruik, waarna de minister van Vreemdelingenzaken en Integratie Rita Verdonk in een officieel standpunt aangeeft ‘allochtoon’ en ‘autochtoon’ te blijven gebruiken. In 2008 staat de term opnieuw ter discussie, waarna de overheid ‘nieuwe Nederlander’, ‘medelander’ en ‘medeburger’ probeert te introduceren. Zonder succes. Wel gebruiken politici, media en overheden sinds 2008 het woord ‘allochtoon’ minder, ten faveure van ‘migrant’. In november 2016 maakt het Centraal Bureau voor de Statistiek bekend de woorden ‘allochtoon en autochtoon’ te schrappen en te spreken van ‘inwoners met een migratieachtergrond‘. De indeling van westers en niet-westers verdwijnt hiermee ook. Het zal nog enige tijd duren voor deze nieuwe begrippen ingebed zijn in het beleidsmatig, professioneel en dagelijks leven. Tot slot de definitie bij het begrip etniciteit. Dit verwijst naar gezamenlijke gedeelde wortels of een gedeelde sociale achtergrond, naar een gezamenlijke gedeelde cultuur en tradities die zich onderscheiden en over generaties heen gehandhaafd blijven. In bepaalde gevallen leidt dit tot een ‘groepsgevoel’ en een gevoel van identiteit. Verder is er vaak sprake van een gemeenschappelijke taal en/of religieuze traditie. 1.3

Identiteit en cultuur

De term identiteit is afkomstig uit het latijn. Het komt van het woord ‘idem’ en betekent identiek, hetzelfde of continuïteit. Het gaat over jezelf. Iedere individu heeft een aantal kenmerken dat verschilt van andere individuen, zoals leeftijd, geslacht, lichaamsbouw, kleur van de ogen en taal. Deze kenmerken maken je tot wie jij bent en zijn meestal redelijk vastliggend. Naast deze min of meer vastliggende kenmerken zijn er nog andere factoren die de identiteit beïnvloeden. Deze factoren maken de sociale identiteit uit van een persoon. In een ruimere beschrijving betekent dit dat individuen gezien kunnen worden als lid van verschillende culturen of sociale groepen. Hierbij wordt cultuur beschouwd als verzameling van ideeën en acties die gekoppeld zijn aan de significante groepen, waaronder bijvoorbeeld religie, sociale klasse, nationaliteit, geboorteland maar ook beroep. Je sociale identiteit wordt (Verkuyten 1999) gekenmerkt door drie factoren; het hiervoor genoemde (1) lidmaatschap van een bepaalde groep, (2) gedragsverwachtingen en (3) de zijnsdefinitie. Het lidmaatschap van een groep is weer afhankelijk van de situatie of context waarin het individu leeft. Een voorbeeld: Stel jij bent tweetalig opgevoed en woont nu in een dorp waar je de enige bent die naast Nederlands ook Portugees spreekt. Als er niemand is met wie jij Portugees kunt spreken, wordt dit gedeelte van jouw sociale identiteit niet aangesproken. Er is altijd contact met de ander of een bepaalde context nodig om je bewustzijn te scherpen voor dit gedeelte van jouw identiteit. Gedragsverwachtingen ofwel het lid zijn van een bepaalde groep, maakt dat je bij die groep wilt horen en gedrag gaat vertonen dat bij die groep hoort. Een voorbeeld: iemand is lid van de katholieke kerk. Aanhangers van deze kerk vertonen het volgende gedrag: ze gaan regelmatig naar de kerk, ze trouwen in de kerk en laten hun kind dopen in de kerk. Of als je lid bent van een sportvereniging zul je regelmatig sporten, aan een wedstrijd deelnemen en misschien wedstrijden van je sport ook op televisie volgen.

5 1.4 · Gezondheid en diversiteit

Tot slot de persoonlijke zijnsdefinitie. Het gaat om een verschil in de zin van iets echt wel of niet zijn. In één zin: Dit is wat ik ben, er is geen ontkennen aan dat dit iets over mij zegt, over de soort persoon die ik ben. Om aan te geven ‘wat’ iemand is worden zelfstandig naamwoorden gebruikt, zoals Turk, Surinamer, Amsterdammer of Fries. Wat maakt nu dat mensen zich met anderen in een groep verbonden willen voelen? Een groep of groepsgevoel wordt gekenmerkt door – beleefde – behoefte aan: 4 gemeenschappelijke wortels of eenzelfde sociale achtergrond hebben (familiekring); 4 gemeenschappelijke cultuur en tradities hebben, waarin de groep als geheel van anderen verschilt, een cultuur die tot een gemeenschappelijke identiteit en een wij-gevoel leidt (traditie en gewoonten); 4 speciale ervaringen in muziek, taal, geschiedenis, literatuur, eten en feesten (voor de Nederlandse cultuur bijvoorbeeld oliebollen en Koningsdag). Het behoren tot een bepaalde (etnische) groep is vaak verbonden met emoties. Je voelt je lid van een groep, je voelt de aansluiting tot die groep, je bent loyaal naar die groep en je beleeft een gevoel van trots op die groep. Denk hierbij aan Nederland ten tijde van een kampioenschap voetbal. Grote delen van de samenleving kleuren dan oranje. Je hebt het gevoel dat je dit wilt delen en meemaken en dus aansluiten bij die groep. Je kleedt je bijvoorbeeld ook in het oranje tijdens de wedstrijden van het Nederlands elftal. Je bent loyaal aan het team, ofwel je wilt dat het Nederlands elftal wint en bent niet ook voor de Ieren of Duitsers. Tot slot ben je hartstikke trots op elk doelpunt en als Nederland in de finale staat ben je enorm gespannen en trots. En mocht het dan weer eens geen overwinning worden voor het Nederlandse elftal, dan doe je de dag erna mee aan de collectieve rouw in de Nederlandse samenleving. Etniciteit verwijst dus naar een (nationale) bevolkingsgroep, waar iemand zijn ouders of voorouders vandaan kwamen en waarmee hij zich verwant voelt of identificeert. 1.4

Gezondheid en diversiteit

De samenhang tussen de begrippen gezondheid en diversiteit kan met het volgende voorbeeld eenduidig geïllustreerd worden: iedereen heeft weleens een gevoel grieperig te zijn of zich niet lekker te voelen. Wanneer en waarom beslis jij of je jezelf ziek meldt en dus thuisblijft, of wel naar je school of werk gaat terwijl jij je niet helemaal lekker voelt? Dit heeft dus ook te maken met jouw identiteit, cultuur en zelfs met etniciteit. Het begrip identiteit zit ook verankerd in verschillende definities van gezondheid die wereldwijd gehanteerd worden. Bij een aantal van die definities wordt ook rekening gehouden met cultuur en diversiteit. Neem bijvoorbeeld de definitie van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO-FIC 2007): Gezondheid A state of complete physical, mental and social well-being and the capability to function in the face of changing circumstances.

Social-well being (maatschappelijk welzijn in de sociale omgeving) hangt in deze definitie samen met diversiteit en cultuur. Uiteraard kan ook ‘changing circumstances’ uit deze definitie cultureel bepaald zijn. Bij deze omstandigheden kun je denken aan de invloed van bijvoorbeeld verliefdheid op je gezondheid. Verliefdheid zorgt voor een prettig gevoel, veel

1

6

Hoofdstuk 1 · Iedereen heeft een cultuur!

gezondheidstoestand

1

aandoeningen / ziekten / letsels

functies en anatomische eigenschappen

activiteiten

participatie

functioneren

externe factoren

persoonlijke factoren

. Figuur 1.1  ICF-model. De wisselwerking tussen de verschillende aspecten van de gezondheidszorg en externe en persoonlijke factoren. (Bron: WHO 2007)

energie en heeft een positief effect op je kwaliteit van leven en gezondheid. Maar verliefdheid kan ook overgaan en dan kun je je daar heel verdrietig en ongelukkig over voelen en soms zelfs echt ziek. Ook het hebben van bijvoorbeeld een baan en daarmee samenhangende eigenwaarde en sociale status zijn een voorbeeld van een omstandigheid die kan veranderen. Verder kunnen omstandigheden te maken hebben met je omgeving, er breekt bijvoorbeeld een oorlog uit. Hoe ga je daar dan mee om? Wat doet dit met je gezondheid? Sommige ziekten of gezondheidsproblemen komen onverwacht, zoals een infectieziekte of kanker. Ook dit kun je zien als een omstandigheid of iets waar je zelf geen invloed op hebt gevoeld of ervaren. Hoe ga je hiermee om? Dit zijn omstandigheden vanuit je omgeving. Hoe je daar op reageert of mee omgaat is voor een groot deel cultureel bepaald. Bij het veel gehanteerde ICF-model (WHO-FIC 2007) (Internationale classificatie van het menselijk functioneren, zie . fig. 1.1), wordt uitgegaan van het menselijk functioneren, problemen in het functioneren en factoren die van invloed zijn op het functioneren. Ziekte wordt als term in het ICF niet meer gebruikt, er wordt gesproken over een functioneringsprobleem. Deze classificatie kent drie niveaus. Het eerste niveau beschrijft het menselijk functioneren in termen van lichamelijke functies en anatomische eigenschappen van het menselijk organisme (bijvoorbeeld spierfuncties). Het tweede niveau wordt gedefinieerd als activiteiten (bijvoorbeeld lopen), het derde als participatie of deelname aan het maatschappelijk leven (bijvoorbeeld het onderhouden van relaties). Als er moeilijkheden bestaan in het uitvoeren van deze functies, activiteiten, of in het participeren, spreken we achtereenvolgens van stoornissen, beperkingen en participatieproblemen. In het ICF-model is ook een rol voor externe en persoonlijke factoren. Hierin past cultuur, diversiteit en etniciteit. Kortom, je gezond of ziek voelen wordt door meerdere factoren bepaald en niet alleen de fysieke status van je lichaam. De laatste jaren is er meer ruimte gekomen voor andere aspecten of beïnvloedingsfactoren van de gezondheid, dan alleen de fysieke component die traditioneel centraal stond in de visie op gezondheid. Je ziek of gezond voelen, hoe mensen met een ziekte omgaan, wordt door meer factoren bepaald, zoals je opvoeding en ook je culturele

7 1.5 · Gezondheidsvaardigheden en zelfredzaamheid

a­chtergrond. De volgende beïnvloedingsfactoren voor het gevoel van gezondheid kunnen onderscheiden worden: (Helman 2007) 4 individuele factoren (leeftijd, sekse, uiterlijk, persoonlijkheid, intelligente, fysieke status); 4 opvoeding (formeel en informeel, ofwel thuis en op school); 4 sociaaleconomische factoren (armoede, sociale klasse, sociaaleconomische klasse); 4 omgevingsfactoren (weer, populatie, gebouwen, straten, openbaar vervoer). Een zorgprofessional doet er goed aan kennis te hebben van deze verschillende beïnvloedingsfactoren en de effecten hiervan op de beleving van ziekte en gezondheid en de klachtenpresentatie door de patiënt. In dit boek gaan wij in op deze beïnvloedingsfactoren en zullen zij in de verschillende hoofdstukken bij de diverse gezondheidsproblemen en welzijnsvraagstukken terugkomen. Zo gaan wij in het volgende hoofdstuk in op de gezondheidsverschillen tussen verschillende groepen mensen. Diabetes of suikerziekte komt bijvoorbeeld meer voor bij oudere Turken dan bij oudere autochtonen. Dit is cultureel bepaald, maar maakt ook dat deze groepen een verschillende zorgvraag hebben. 1.5

Gezondheidsvaardigheden en zelfredzaamheid

Zelfregie gaat over het richting geven aan je leven, ook als je een beroep op anderen moet doen voor steun bij je zelfredzaamheid of participatie. Zelfregie is een van de pijlers van de gezondheidszorg nieuwe stijl. Maar lang niet elke patiënt heeft er genoeg vaardigheden voor. Het NIVEL (NIVEL 2014) schreef in een rapportage over het opzienbarende aantal van maar liefst 50 % van de Nederlanders die, in meer of mindere mate, moeite zou hebben met het bewaken van de eigen regie over de gezondheid, ziekte en zorg. Sommige mensen ontbreekt het aan de juiste kennis en informatie en aan de vaardigheden om die informatie te krijgen. Zij kunnen bijvoorbeeld niet lezen en daarmee informatie niet opnemen. Maar als je wel kunt lezen moet je ook nog kunnen begrijpen wat er staat. Soms zijn er andere belemmeringen om actief en betrokken te zijn, zoals een gebrek aan zelfvertrouwen om vragen te stellen aan de zorgverlener, het ontbreken van motivatie om gezonder te leven, of omdat men liever heeft dat de arts voor hen beslist. Al deze competenties vallen onder de noemer ‘gezondheidsvaardigheden’. Er zijn veel verschillende definities van gezondheidsvaardigheden. Gezondheidsvaardigheden is de gangbare Nederlandse vertaling van het Engelse begrip health literacy. Gezondheidsvaardigheden zijn op verschillende domeinen van invloed, namelijk op (1) het niveau van kennis en informatie, (2) de leefstijl, (3) het zorggebruik en de toegang tot de zorg, (4) de communicatie met de zorgverlener en (5) zelfmanagement en medicijngebruik. Gezondheidsvaardigheden worden belangrijker naarmate de context of omgeving waarin wij ons begeven ingewikkelder is. Medische informatie (bijvoorbeeld in folders, bijsluiters van medicijnen en op internet) en het taalgebruik van zorgverleners zijn vaak erg gecompliceerd, zeker voor mensen met een lager niveau van gezondheidsvaardigheden. Ook organisatorische aspecten van de zorg, zoals de bewegwijzering in ziekenhuizen of een afsprakensysteem via de computer, kunnen voor mensen met lagere gezondheidsvaardigheden een probleem vormen. Voor drie op de tien volwassen Nederlanders is het vinden, begrijpen, beoordelen en toepassen van gezondheidsinformatie problematisch (NIVEL 2014; Pharos 2015). Ook hier is er een verband met leeftijd, opleiding en inkomen, en daarnaast met zelfgerapporteerde gezondheid. Ouderen, mensen met een lagere opleiding en een lager inkomen, en mensen met een slechtere gezondheid, zijn minder actief op het gebied van gezondheid, ziekte en zorg. Uit vele

1

8

1

Hoofdstuk 1 · Iedereen heeft een cultuur!

s­ tudies is gebleken dat oudere niet-westerse migranten een risicogroep vormen voor het hebben van onvoldoende gezondheidsvaardigheden en gezondheids- of zelfmanagement (Denktas 2010; Pharos 2015). Deze oudere migranten hebben minder tot geen kennis van hun lichaam en over gezondheid en ziekte. Ze kunnen minder goed uit de voeten met de schriftelijke informatie (op papier of internet) die op dat gebied beschikbaar is. Ze hebben over het geheel genomen een minder gezonde leefstijl en nemen minder vaak deel aan preventie- en screeningsprogramma’s (Pharos 2015). 1.6

Diversiteit in zorgopleidingen

Culturele achtergrond en identiteit hebben dus invloed op de gezondheid en het niveau van gezondheidsvaardigheden. Dit maakt dat er ook invloed is op de zorgvraag. Niet alleen in de manier waarop de zorgvraag geuit wordt, maar ook in de specifieke cultureel bepaalde wensen die er zijn in die zorgvraag. De culturele achtergrond van de patiënt en de zorgprofessional kan verschillen. Zij kunnen een andere achtergrond hebben, in een verschillende omgeving opgegroeid zijn en een ander leven leiden met andere normen, waarden en interesses. Een zorgprofessional kan zich wel inleven in het leven van de patiënt, maar leeft niet het leven van die patiënt. Een zorgprofessional heeft tot taak om adequate hulp en zorg te verlenen aan patiënten met een andere etnische of culturele achtergrond dan zijzelf. Dit wordt gedefinieerd als interculturele competenties, die onderdeel zijn van de professionele houding en het professionele handelen dat een zorg- en welzijnprofessional bij de uitoefening van het werk hoort te tonen. Deze professionele houding heeft zijn weerslag in diverse onderdelen: 4 beroepscodes per vakgebied, die als fundament de kaders van de WHO en de rechten van de mens hebben; 4 opleiding (competentieprofielen) die de professional gevolgd heeft; 4 beroepservaring; 4 beroepsgroep; 4 visie/beleid van de instelling waar de professional werkzaam is; 4 doelgroep waarvoor de professional zorg op maat wil leveren; 4 ontwikkelingen in de maatschappij waar het individu zich bij voelt horen; 4 eigen levensverhaal van de professional. Beginnende praktijkprofessionals, maar ook gevorderde, lopen rond met vragen over deze specifieke wensen en behoeften en hoe hier in de dagelijkse praktijk juist naar te handelen. Ofwel zij hebben niet genoeg kennis van culturen en achtergronden waarin zij niet zijn opgegroeid. Dit boek heeft tot doel om kennis over te brengen over de wensen en behoeften vanuit andere culturele achtergronden, zodat een professional intercultureel sensitief kan werken. Intercultureel sensitief zijn Intercultureel sensitief zijn is het kunnen onderscheiden van culturen en het vermogen om interculturele verschillen te ervaren. Het gaat bij interculturele sensitiviteit om een nieuwsgierige, open houding, het tonen van respect voor andere culturen en het vermogen om vergelijkend en grensoverschrijdend te denken. Dit is het fundament voor intercultureel competent zijn.

9 1.7 · Intercultureel vertrekpunt voor dit boek

Het zorg en welzijn onderwijs op het mbo en hbo kent ook Interculturele competenties. De competenties betreffen een geïntegreerd geheel van kennis, houding en vaardigheden, die een professional nodig heeft om op een adequate manier te kunnen communiceren en effectief te kunnen werken met patiënten uit een andere culturele groep. 1.7

Intercultureel vertrekpunt voor dit boek

In dit boek werken wij vanuit het onderstaande model (zie . tab. 1.1). Dit model komt voort uit een Europees samenwerkingsproject Consortium of Higher Education Institutes in Health and Rehabilitation in Europe (COHEHRE; Sairanen 2013). Dit boek en de bijbehorende lessen zorgen dat je dit model lerendewijs doorloopt. Dit model is gebaseerd op het model van Papadopoulos, Tilki en Taylor (Papadopoulos 1998) (zie . fig. 1.2) voor het ontwikkelen van culturele competenties. Culturele competenties zijn gericht op het creëren van bewustzijn, kennis en vaardigheden, zodat een samenspel tussen effectieve gezondheidszorg en het rekening houden met individuele culturele overtuigingen, gedrag en behoeften ontstaat. Papadopoulos beschreef de onderliggende waarden van zijn model voor het ontwikkelen en vormgeven van onderwijs om de zorgprofessionals van de toekomst cultureel competent op te leiden (Papadopoulos 2006). Centraal in deze waarden voor het onderwijs staat dat de cultureel competente zorgprofessional zich moet richten op: 4 het individu (de patiënt maar ook zichzelf als professional) met zijn eigen waarden en normen; 4 de cultuur waarin het individu opgroeit; 4 structuur ofwel de maatschappij, instellingen en familie; 4 gezondheid en ziekte, gezondheid wordt afhankelijk van de cultuur waarin ze verschijnt gedefinieerd; 4 het leveren van Individugerichte zorg, gekenmerkt door een cultuursensitieve en meevoelende manier, gebaseerd op een therapeutische communicatie. Het COHEHRE-model is dus gebaseerd op deze waarden voor het onderwijs van Papadoupolos. Het model bestaat uit vier vakken of ontwikkelstadia van deze competenties. Het eerste stadium is cultural awareness of cultureel bewustzijn. Dit zoomt in op je eigen persoonlijke waarden en normen. Je werkt in dit stadium aan het leren kennen van je eigen culturele identiteit en je leert de link te leggen tussen deze identiteit en de manier waarop jij naar gezondheid en ziekte kijkt. In stadium 2, cultural knowledge (culturele kennis), werk je aan het vergaren van voldoende kennis. Dit kan bijvoorbeeld door in contact te treden met mensen uit een andere cultuur of etnische groep en door begrip op te brengen voor de problemen die zij tegenkomen in het gezondheidszorgcircuit. Deze fase richt zich op het achterhalen van informatie die belangrijk is om adequate individuele zorg te kunnen leveren. De derde fase is cultural sensitivity (culturele sensitiviteit). In deze fase richt je je op de interpersoonlijke relatie tussen de hulpverlener en zijn patiënt. Begrippen als empathie, vertrouwen, interpersoonlijke communicatie, respect en acceptatie van de ander staan hierin centraal. In de laatste fase van dit model word je cultural competent (cultureel competent). In deze fase treedt een synthese op van de in de voorafgaande fasen verworven awareness, knowledge en sensitivity en vertaal je deze synthese naar je handelen en gedrag als cultureel competente zorg of welzijn professional. Het doel van deze theorie ligt in het geven van mogelijkheden aan de patiënten om deel te nemen in de processen rond hun eigen gezondheidsbevordering, de keuzes en beslissingen

1

10

1

Hoofdstuk 1 · Iedereen heeft een cultuur!

. Tabel 1.1  Interculturele competenties en het onderwijs, COHEHRE-model interculturele competenties

curriculum inhoud

voorbeelden van lesmethoden en opdrachten

intercultureel bewustzijn hoe ontwikkelen studenten cultureel bewustzijn in een gezondheidszorgopleiding

terminologie

simulaties rollenspellen

interculturele kennis welke culturele, algemene en specifieke kennis hebben studenten nodig om hun intercultureel bewustzijn te laten toenemen

politieke, sociale en culturele determinanten zelfbewustzijn communicatietechnieken culturele diversiteit/lagen culturele conflicten mensenrechten etnische grondslag cultuurshock gezondheidsvaardigheden en laaggeletterdheid gezondheid en ziekte kennis en besef in de zorg en verzorging diagnostische methoden culturele theorieën en modellen migratiegeschiedenis

kritisch incident ­veschrijven met focus op culturele ­diversiteit in de praktijk diversiteitsvraagstukken in de praktijk/in de klas

blended learning E-learning casusgroepen verhalen van ervaringsdeskundigen onderzoeksopdrachten met culturele vraagstukken gebruikmaken van muziek en filmfragmenten

invloed van migratie op de oudere zelf, op de gezondheidszorg en het gezondheidszorgsysteem levensloopgebeurtenissen interculturele vaardigheden welke vaardigheden dienen studenten te hebben om hun intercultureel ­bewustzijn te laten toenemen en ­cultuursensitieve zorg te kunnen bieden

cultuursensitieve zorgvaardigheden identificatie/herkenning en erkenning van interculturele ontmoeting cultuursensitieve/veilige interactie evaluatie/reflectie op het eigen handelen

interculturele kennismaking/ onderdompeling/studeren in het buitenland mentor/docenten geven voorbeeld reflectieopdrachten/portfolio interculturele supervisie/ competenties

ten aanzien van hun therapie. Cultuursensitieve zorg draagt hieraan bij, omdat de communicatie en het aanbod van zorg aansluit bij de wensen en behoeften van elke doelgroep. Daarmee past deze theorie goed in de organisatie van de gezondheidszorg in Nederland. Dit boek volgt de opzet van dit model. In dit hoofdstuk maak je kennis met de definities en focus je in het bijbehorende werkcollege in op je eigen identiteit en achtergrond. In de andere hoofdstukken krijg je over diverse onderwerpen kennis vanuit diverse culturele achtergronden. Dit past bij stadium 2. In de werkcolleges werk je aan stadium 3, ofwel je sensitiviteit. Dit zal je verder ontwikkelen in de praktijkstages die je gedurende je opleiding zal volgen. Uiteindelijk bereik je het niveau om cultureel competent of intercultureel sensitief te kunnen werken als beginnende zorgprofessional.

11 1.8 · Migratiegeschiedenis: de herkomst van de oudere migranten in Nederland

CULTURAL AWARENESS

CULTURAL COMPETENCE

– – – – – –

– assesment, diagnostic & care giving skills – challenging and addressing prejudice, discrimination and inequalities

self awareness ethnocentricity cultural identity heritage adherence ethnohistory stereotyping

CULTURAL KNOWLEDGE

CULTURAL SENSITIVITY

– health beliefs & behaviours – anthropological, sociological biological etc understanding – similarities and differences – health inequalities

– – – – – – –

empathy interpersonal/communication trust acceptance appropriateness respect barriers to cultural sensitivity

. Figuur 1.2  Papadoulos, Tilki en Taylor model voor culturele sensitiviteit. Bron: Papadopoulos (1998)

1.8

 igratiegeschiedenis: de herkomst van de oudere migranten M in Nederland

Om de culturele identiteit en achtergrond goed te begrijpen, is het van belang ook kennis te hebben van waar iemand vandaan komt. In Nederland woont een aantal grote groepen migranten uit de Nederlandse koloniën, Nederlands-Indië (Indonesië), Suriname en de huidige Nederlandse Antillen. Daarnaast zijn er de groepen die voorheen werden aangeduid als ‘de gastarbeiders’ uit de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw, en die uit de landen rond de Middellandse Zee naar Nederland kwamen om hier werk te vinden. Deze groepen worden nu dus langzaamaan oud in Nederland. In deze paragraaf lees je meer over de migratiegeschiedenis van deze groepen. Dit om je een beeld te vormen van de grootste stromen in de migratiegeschiedenis van Nederland. Tot aan het begin van de jaren zestig van de vorige eeuw was Nederland overwegend een emigratieland. Er vertrokken meer mensen dan dat zich in Nederland vestigden. Vooral de eerste vijftien jaren na de Tweede Wereldoorlog laten flinke vertrekoverschotten zien als gevolg van de door de overheid aangemoedigde ‘nieuwe landverhuizingen’ naar landen als Canada, de Verenigde Staten, Australië, Nieuw-Zeeland en Zuid-Afrika. Het topjaar was 1952, toen per saldo bijna 50.000 mensen naar één van deze landen vertrokken. 1.8.1

Van Nederlands-Indië naar Indonesië

De jaren 1946, 1950 en 1958 laten juist vestigingsoverschotten zien door omvangrijke repatriëringsgolven (terugkeer naar het vaderland) vanuit Nederlands-Indië (later Indonesië) (zie . fig. 1.3). Het huidige Indonesië was tot aan 1949 een Nederlandse kolonie. Na de Tweede

1

Immigratie en emigratie van niet-Nederlanders, vijfjaarlijks gemiddelde 1950-2008

90000

immigratie

80000

emigratie

70000 60000 50000 40000 30000 20000 10000

9 -0 05 20

00

-0 4

9 20

95

-9

4 -9 90

19

9 -8 85

19

4 19

80

-8

9 19

-7 75

-7

4 19

70

-6 9 65

19

4 19

60

-6

9 19

-5 55 19

-5 4

0

50

1

Hoofdstuk 1 · Iedereen heeft een cultuur!

19

12

. Figuur 1.3  Immigratie- en emigratiegolven in Nederland van 1950 tot 2009. Bron: Nationaal Kompas Volksgezondheid (2016)

Wereldoorlog groeide in Indonesië de aanhang van de revolutionairen die het Nederlandse bewind wilden afschudden en na een onrustige periode van oorlog en bezetting door Nederland, werd in 1949 de republiek Indonesië uitgeroepen. Op 5 december 1957 werden alle Nederlanders die in Indonesië woonden, zo’n 40.000 personen, staatsgevaarlijk verklaard en gesommeerd het land te verlaten. De migratie vanuit Indonesië naar Nederland verliep in meerdere golven. Tijdens de Tweede Wereldoorlog had Japan Nederlands-Indië bezet en zo goed als alle Nederlanders die in Indië woonden opgesloten in concentratiekampen, de zogenaamde Jappenkampen. Japan capituleerde aan het einde van de Tweede Wereldoorlog en vervolgens vertrokken circa 100.000 Nederlanders, hoofdzakelijk mensen die tijdens de Japanse bezetting in de jappenkampen gevangen hadden gezeten, onmiddellijk of binnen enkele jaren naar Nederland. Dit vanwege de revolutie die uitbrak na de capitulatie van Japan en het terugtrekken van de Japanse troepen uit Nederlands-Indië. De revolutionaire Indonesiërs traden hard op tegen de Nederlanders en namen de macht over in grote delen van Indonesië. Na een onrustige periode van oorlog tussen Nederland en de revolutionairen van Indonesië, werd langzaam duidelijk dat de republiek Indonesië een feit was. In deze periode vertrokken steeds meer bestuursambtenaren, het politieapparaat, de rechterlijke macht en het leger terug naar Nederland. Na de opheffing van het KNIL (Koninklijk Nederlands Indisch Leger) in juli 1950 vertrokken veel KNIL-militairen, waaronder 4.000 Molukkers met hun gezinnen naar Nederland. De Molukken is een eilandreeks in Indonesië. Molukse beroepsmilitairen vormden een belangrijk deel van het KNIL-leger. Hierdoor werd de Molukse bevolkingsgroep door de Nederlanders beschouwd als bondgenoten en vice versa. De regering van Nederland had hun beloofd bij de onafhankelijkheid van Indonesië, dat zij een eigen, vrije staat zouden krijgen als zij Nederland hielpen. Nadat de regering van Nederland internationaal, met name van de Verenigde Staten, geen steun kreeg bij haar pogingen de kolonie Indonesië te behouden, kon zij zich ook niet meer aan haar belofte aan de Molukkers houden. De Molukkers, die door de Indonesiërs als collaborateurs werden gezien, moesten op dienstbevel van het KNIL naar Nederland. Er werd hen gezegd dat zij tijdelijk zouden verblijven in Nederland. Inmiddels is

13 1.8 · Migratiegeschiedenis: de herkomst van de oudere migranten in Nederland

dit ruim zestig jaar geleden. De Molukkers werden in eerste instantie opgevangen in kampen en afgescheiden van de Nederlandse bevolking. In de jaren zestig werden speciale woonwijken voor deze groepen gebouwd. Tot op de dag van vandaag wonen in deze wijken nog steeds veel Molukse Nederlanders. De groep Molukkers die in Nederlands-Indië is geboren is bijna uitgestorven. Inmiddels is er de derde generatie. De Molukkers hadden als groot voordeel ten opzichte van andere groepen migranten dat zij de Nederlandse taal spraken en de cultuur kenden. Die werd op scholen in Nederlands-Indië gewoon geleerd. De Molukkers waren voor een deel moslim, maar ook beleden velen het christelijk geloof dat weer aansloot bij de Nederlandse cultuur. 1.8.2

Gastarbeiders uit de mediterrane landen

Naast deze enorme golf van Nederlanders die uit Indonesië terugkeerden, veranderde ook het beeld van Nederland als emigratieland naar een immigratieland door de toestroom van gastarbeiders. Door een toegenomen vertrouwen in de economie, het tekort aan arbeidskrachten in de Nederlandse bevolking en de hogere individuele welvaart, ontstond een tekort aan ongeschoolde arbeidskrachten voor de met name fysiek zware beroepen. In eerste instantie gingen Nederlandse bedrijven daarom arbeiders werven in Spanje, Griekenland, Joegoslavië en Italië. Halverwege de jaren zestig begon men met de werving van de zogenaamde ‘gastarbeiders’ uit Turkije en Marokko. Hier bevonden zich grote groepen welwillende arbeidsmigranten. Met gastarbeiders worden werkende mensen bedoeld die tijdelijk naar een ander land komen om daar arbeid te verrichten. De beweegreden voor een dergelijke actie is vrijwel altijd een economische: er is te weinig werk in het thuisland en er is voldoende vraag naar arbeiders in het gastland. Tijdelijk houdt in dat het de bedoeling is terug te keren naar het land van herkomst. Als dat niet het geval is, is er sprake van immigratie en wordt de gastarbeider een immigrant. Er was in die tijd nog geen sprake van integratiebeleid in Nederland en de gastarbeiders leefden vaak onder slechte woon- en werkomstandigheden. Ze werden ondergebracht in pensions of barakken, waar zij opeengepakt leefden. Ondanks de slechte omstandigheden, was er wel een warm welkom. Ze kregen dikwijls een gebedsruimte op de werkvloer en soms zelfs een Turkse kok, extra vakantiedagen en geld voor de vliegtickets voor familiebezoek. Het idee dat deze gastarbeiders tijdelijke migranten waren, bleek een misvatting. De meeste Turken en Marokkanen schoten hier wortel en vestigden zich in de lagere rangen van de arbeidsmarkt. In de contracten die gesloten waren met de Nederlandse overheid stond namelijk dat de gastarbeiders het recht hadden te blijven en dat ze na twee jaar hun familie konden laten overkomen. De Turkse en Marokkaanse arbeiders maakten hier massaal gebruik van, terwijl de Zuid-Europeanen terugkeerden naar hun land. Aan de werving van gastarbeiders werd onder het bewind van kabinet Den Uyl in 1973 een einde gemaakt. Tussen 1960 en 1973 kwamen 65.000 Turkse migranten naar Nederland. Zij waren vooral afkomstig uit het Midden en Zuidoosten van Turkije, waar veel werkloosheid heerste. Op dit moment vormen de Turkse Nederlanders de op een na grootste bevolkingsgroep in Nederland met bijna 400.000 mensen. In Nederland wonen anno 2015 ruim 168.000 in Marokko geboren Nederlanders en bijna 212.000 nakomelingen (tweede generatie) (CBS 2016).

1

14

1

Hoofdstuk 1 · Iedereen heeft een cultuur!

1.8.3

Surinamers

De onafhankelijkheid van een andere Nederlandse kolonie, Suriname, leidde in 1975 ook tot een grote stroom immigranten uit Suriname naar Nederland. In Nederland leven circa 350.000 Surinamers, waarvan velen rond de onafhankelijkheid in 1975 uit Suriname vertrokken. In de jaren negentig van de twintigste eeuw emigreerden Surinamers naar Nederland vanwege de toenmalige slechte economische situatie in Suriname. De meeste Surinamers in Nederland hebben een Nederlands paspoort waardoor zij eenvoudig konden emigreren. Ook voor de Surinamers geldt dat zij de Nederlandse taal en cultuur kennen doordat Suriname een voormalige kolonie is. Literatuur CBS. (2016, april 22). CBS Statline. Retrieved from 7 http://statline.cbs.nl/Statweb/publication/?DM=SLNL&PA=37 325&D1=0&D2=a&D3=0&D4=0&D5=0-4&D6=l&HDR=G5,T,G3,G2,G4&STB=G1&CHARTTYPE=3&VW=T. Denktas, S., et al. (2010). Underutilization of prescribed drugs use among first generation elderly immigrants in the Netherlands. BMC Health Services Research, 10(176), 1–11. Helman, C. (2007). Culture Health and Ilness (5th ed.). Oxford: Oxford University Press. Nationaal Kompas Volksgezondheid. (2016, september 15). Nationaal Kompas. Retrieved from 7 www.nationaalkompas.nl: 7 http://www.nationaalkompas.nl/object_binary/o11684.gif. NIVEL. (2014). Gezondheidsvaardigheden. Niet voor iedereen vanzelfsprekend. Utrecht: Nivel. Papadopoulos, I. T. (1998). Transcultural care: A guide for health care professionals. Willts: Quay Books. Papadoupolos, I. (2006). Transcultural health and social care: Development of culturally competent practitionars. Edinburgh: Livingstone Elsevier. Pharos. (2015). Factsheet laaggeletterdheid en gezondheidsvaardigheden. Retrieved from 7 www.Pharos.nl: 7 http://www.pharos.nl/documents/doc/factsheet%20laaggeletterdheid.pdf. Sairanen, R. R. (2013). Putting culture in the curriculum: A European project. Nurse Education in Practice, 118–124. Verkuyten, M. (1999). Ethische Identiteit. Theoretische en empirische benaderingen. Amsterdam: Spinhuis. WHO-FIC. (2007). ICF Nederlandse vertaling van the international clafficiation of functioning, disability and health. Bilthoven: RIVM.

Handige websites: 7 www.vijfeeuwenmigratie.nl. 7 www.statline.cbs.nl.

15

Ouder worden in een kleurrijke omgeving Samenvatting De sterkste vergrijzing treedt de komende decennia op in de groep van Nederlandse allochtonen. De oudere migranten hebben in vergelijking met de autochtonen vaker een achtergestelde positie als het gaat om gezondheid, financiën en behuizing. Het voorkomen van chronische ziekten is vele malen hoger onder de oudere migranten. Die slechtere gezondheid heeft een relatie met hun positie in de maatschappij, maar ook met de migratiegeschiedenis. De omstandigheden in het land van herkomst en de daar heersende cultuur heeft jaren later in het nieuwe land nog invloed op de gezondheid, ­gezondheid ­gerelateerd gedrag en opvattingen over gezondheid en ziekte. De oudere migranten hebben meer overgewicht en zijn minder lichamelijk actief. Diabetes komt vaker voor, dit door de eetgewoonten uit het land van herkomst. Kanker komt minder voor onder oudere migranten, maar het neemt toe. Bij de ziekte kanker en hoe de patiënt daarmee omgaat spelen sociaal-cultureel bepaalde factoren een belangrijke rol in de communicatie rond de ziekte en het gedrag dat de patiënt laat zien. Somatisch onverklaarbare klachten (SOLK) worden vaker gediagnosticeerd bij niet-westerse migranten. Communicatie tussen zorgverlener en oudere speelt hierbij een belangrijke rol. Een verklarende factor voor de hogere incidentie is de stress ervaren tijdens de migratie en in de periode daarna. Die stress kan zich vertalen in lichamelijke klachten. Incorrect ­medicijngebruik en mindere therapietrouw van medicatie zien wij ook vaker bij oudere migranten. Meestal is dit te verklaren uit een lager niveau van gezondheidsvaardigheden, waardoor de ouderen niet weten wat zij slikken, waarom en hoe op de juiste manier. Gelukkig worden er op dit terrein de nodige interventies en hulpmiddelen ontwikkeld.

© Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media B.V. 2017 B. Steunenberg, Zorg voor de oudere migrant, DOI 10.1007/978-90-368-1758-5_2

2

2.1 De kleurrijke vergrijzing – 17 2.2 Kleurrijke kenmerken – 17 2.3 Ervaren gezondheid – 19 2.4 Verandering in het risicoprofiel – 20 2.4.1 Etnisch-genetische verschillen in ziekte – 22 2.4.2 Leefstijl – 22 2.4.3 Lichamelijke inactiviteit – 23

2.5 Diabetes – 23 2.6 Kanker bij oudere migranten – 24 2.6.1 Acceptatie van de ziekte – 24

2.7 Pijn bij migranten: somatisch onvoldoende verklaarde lichamelijke klachten (SOLK) – 25 2.8 Farmacotherapeutische zorg aan oudere migranten: therapietrouw en veilig medicatiegebruik – 26 2.9 Drempels tot goed gebruik van de thuiszorg – 28 2.10 Verzorgingshuis – 29 Literatuur – 30

17 2.2 · Kleurrijke kenmerken

2.1

De kleurrijke vergrijzing

Ondanks een slechtere gezondheid maken migrantenouderen minder gebruik van de Nederlandse zorgvoorzieningen dan hun gezondheidstoestand zou doen verwachten. Zij verkiezen familieleden boven formele zorg. Of zij ervaren hun klachten niet als erg genoeg, menen geen recht te hebben op zorg, of zijn bang voor de kosten. Het onvoldoende beheersen van de Nederlandse taal is misschien wel het belangrijkste struikelblok. In dit hoofdstuk laten wij je kennismaken met de belangrijkste groepen oudere migranten die in Nederland wonen en leven. Wat zijn de demografische kenmerken van deze kleurrijke groep? Welke gezondheidsrisico’s lopen zij en welke ziekten of klachten zijn specifiek of een aandachtspunt voor deze groep? Hoe gaan zij om met een ernstige ziekte als kanker en wonen er ook oudere migranten in de traditionele Nederlandse verzorgingshuizen? En dan is er de vraag of de gezondheidstoestand van deze groep daadwerkelijk slechter is dan die van Nederlandse ouderen. Het is als vertrekpunt belangrijk om je te realiseren dat de autochtone Nederlanders veel sterker aan het vergrijzen zijn of al vergrijsd zijn dan de bevolking met een migratieachtergrond (CBS 2009). Bij autochtonen was in 2012 (dit zijn de meest recente gegevens) 1 op de 6 ofwel 17 % van de Nederlandse bevolking 65 jaar of ouder (CBS 2014). De meest recente cijfers over de situatie bij de oudere migranten zijn van 2010. Begin 2010 was 4 % van de oudere migranten 65 jaar of ouder en 10 % van de niet-westerse migranten ouder dan 54 jaar (SCP 2011). De leeftijd van 55 jaar wordt bij oudere migranten vaak als ondergrens voor ‘ouder’ gezien, daarover later meer. Rond 2040 zal de vergrijzing van de autochtone bevolking haar hoogtepunt bereiken: 29 % is dan 65 jaar of ouder. Het aantal mensen met een migratieachtergrond van 65 jaar en ouder verdrievoudigt tussen nu en 2030, van 96.000 (3,3 %) naar 270.000 (6,5 %). In 2050 is dit aantal zelfs gestegen tot bijna 600.000 ofwel 13 % van het totale aantal ouderen in Nederland (CBS 2016). De grootste groepen oudere migranten komen uit Suriname, Turkije, Marokko, de Nederlandse Antillen en Aruba (zie . fig. 2.1). Het betreft voornamelijk migranten van de eerste generatie. De drie grootste niet-westerse herkomstgroepen, Turken, Marokkanen en Surinamers, groeien minder snel dan in het verleden en vergrijzen sterk. In 2050 is 30 % van de Surinamers in Nederland 65 jaar of ouder. Daarmee zal deze groep in 2050 zelfs iets sterker zijn vergrijsd dan de autochtone bevolking. Van de Turken is dan 24 % 65-plusser en van de Marokkanen 22 % (CBS 2009). De meeste migrantenouderen wonen in de vier grote steden. Maar er zijn duidelijke concentraties te zien. In Amsterdam wonen veel Marokkaanse en Surinaamse ouderen, Den Haag heeft vooral veel Surinaamse ouderen van Hindoestaanse afkomst, in Rotterdam wonen relatief veel Turkse en Surinaamse ouderen, terwijl in Utrecht voornamelijk Marokkaanse ouderen wonen. Molukse ouderen wonen vaak buiten de grote steden, in de plaatsen waar destijds zogenaamde ‘Molukse wijken’ zijn opgezet. 2.2

Kleurrijke kenmerken

Ongeveer 90 % van de Turkse en Marokkaanse mannen van 65 jaar en ouder is gehuwd, bij de Surinaamse en Antilliaanse/Arubaanse mannen is dat ruim 50 %. Bij de vrouwen liggen de percentages gehuwden een stuk lager. Rond de 60 % van de Turkse en Marokkaanse vrouwen is gehuwd, rond de 30 % voor de Antilliaanse/Arubaanse vrouwen en 26 % voor de Surinaamse vrouwen (CBS 2010; gewijzigd op 21 september 2010). Veel Marokkaanse en Turkse mannen zijn getrouwd met een jongere vrouw, wat de verschillen in burgerlijke staat tussen mannen en vrouwen in die groep verklaart.

2

18

Hoofdstuk 2 · Ouder worden in een kleurrijke omgeving

≥ 65 jaar

Nederlandse Antillen en Aruba

niet-westers, overig

2010 2015 2020 2025 2030 2040 2050

Marokko

2010 2015 2020 2025 2030 2040 2050

Turkije

2010 2015 2020 2025 2030 2040 2050

340.000 320.000 300.000 280.000 260.000 240.000 220.000 200.000 180.000 160.000 140.000 120.000 100.000 80.000 60.000 40.000 20.000 0

2010 2015 2020 2025 2030 2040 2050

2

Suriname

2010 2015 2020 2025 2030 2040 2050

Aantal niet-westerse migranten van 55 jaar en ouder naar herkomst (in 2010 en prognose tot 2050)

55-64 jaar

. Figuur 2.1  Kleurrijke vergrijzing. Bron: CBS Statline (2011, 7 www.cbs.nl)

Migrantenouderen hebben vergeleken met autochtone ouderen een lager opleidingsniveau. Van de eerste generatie Chinese migranten heeft 35 % maximaal het basisonderwijs doorlopen. Chinese ouderen hebben veel moeite met de Nederlandse taal en kunnen elkaar onderling ook niet altijd verstaan doordat ze uit verschillende herkomstgebieden komen (Gijsberts 2011). Ruim 80 % van de oudere Marokkaanse mannen en nagenoeg alle oudere Marokkaanse vrouwen hebben geen onderwijs gevolgd. Voor de meesten betekent dit dat zij analfabeet zijn. Ook veel Turkse ouderen hebben geen of weinig onderwijs gevolgd, de vrouwen in sterkere mate dan de mannen. Een gevolg hiervan is dat ook veel Turkse en Marokkaanse ouderen problemen ervaren met de Nederlandse taal. Ongeveer 60 % heeft (bijna) altijd moeite om in het Nederlands een gesprek te voeren. Voor de Surinaamse en Antilliaanse/Arubaanse en Molukse ouderen geldt dat hun opleidingsniveau in vergelijking aanzienlijk hoger is. Daar komt bij dat ouderen afkomstig uit deze landen meestal onderwijs in het Nederlands hebben genoten (CBS 2010; gewijzigd op 21 september 2010.) (SCP 2011; Pharos 2012). De financiële positie van oudere migranten is gemiddeld slechter dan van autochtone ouderen: van de Turkse ouderen heeft 67 % een laag inkomen, van de Marokkaanse 86 %, van de Surinaamse 31 % en van de Antilliaanse ouderen 42 %. Van de autochtone ouderen is dat 11 %. Oorzaken van de slechte financiële positie van veel migrantenouderen zijn het lage beroepsniveau, het ontbreken van een opgebouwd pensioen, onvolledige AOW-opbouw. De meeste vrouwen hebben nooit gewerkt (Pharos 2012).

19 2.3 · Ervaren gezondheid

Volgens het meest recente WoonOnderzoek (2006) woont het merendeel van de oudere migranten in een huurwoning, voor autochtone ouderen is dat ongeveer de helft (Bui 2011). Het komt echter vaak voor dat Marokkaanse en Turkse ouderen beschikken over een tweede woning in het land van herkomst. De kwaliteit van de woning, in relatie tot het ouder worden, laat ook te wensen over. De Turkse en Marokkaanse ouderen wonen het minst vaak in een zogeheten nultredenwoning (een woning zonder trappen). Ongeveer 40 % van de Turkse en Marokkaanse ouderen woont in een flat zonder lift en dat terwijl zij vaak mobiliteitsproblemen ervaren. Deze woningtypen zorgen dan voor een extra risicofactor op sociale isolatie en gezondheidsproblemen. Als het om de woonwensen en behoeften van oudere migranten gaat, is er een praktisch lijstje voortgekomen uit de studie van Bui et al. (Bui 2011). 4 ruime seniorenwoningen die geschikt zijn voor grotere huishoudens; 4 woonalternatieven die aansluiten op het ‘pendelgedrag’ van oudere migranten, dit om leegstand en onnodige huur te voorkomen; 4 meer betaalbare kangoeroewoningen om oudere migranten de mogelijkheid te geven bij hun kinderen te wonen; 4 informatievoorziening in de eigen taal, zodat zij beter op de hoogte zijn van woonvoorzieningen of woningaanpassingen bestemd voor ouderen. 2.3

Ervaren gezondheid

Chronische ziekten komen relatief vaak voor onder migrantengroepen. Turkse ouderen hebben gemiddeld de meeste chronische aandoeningen, ongeveer twee keer zo veel als autochtone ouderen. Zij worden gevolgd door Marokkanen en Surinamers, die gemiddeld ook meer aandoeningen hebben dan autochtone ouderen. Molukse ouderen hebben opvallend vaak minder last van chronische aandoeningen dan autochtone ouderen (Schellingerhout 2004). In dit hoofdstuk bespreken wij voor de meest voorkomende aandoeningen en ziekten de verschillen tussen de groepen en de mogelijke verklaringen ofwel risicofactoren voor die verschillen. Hoewel er verschillen zijn tussen de groepen, ervaren migrantenouderen zelf hun gezondheid als minder goed, hebben zij meer chronische aandoeningen zoals diabetes type 2, overgewicht, hart- en vaatziekten, COPD, psychische aandoeningen als depressie en angststoornissen, en meer fysieke beperkingen in het dagelijkse leven (CBS 2010; gewijzigd op 21 september 2010.) Eerste generatie allochtonen ervaren hun gezondheid als slechter dan autochtone Nederlanders. Van de autochtone Nederlanders ervaart in 2012 19 % de gezondheid als matig tot slecht. Dit is 34 % voor de eerst generatie niet-westerse allochtonen en 29 % voor de eerste generatie westerse allochtonen (Pharos 2012; Schellingerhout 2011). Van de autochtone Nederlanders ervaart in 2012 19 % de gezondheid als matig tot slecht. Dit laat zich ook zien in de cijfers van het voorkomen van chronische ziekten gerelateerd aan de ouderdom (zie . fig. 2.2). De ervaren gezondheid of het welbevinden van oudere migranten hangt veelal samen met het migratieproces dat zij doorlopen hebben en de positie die zij hebben in de Nederlandse samenleving. Bij deze cijfers moet ook de kanttekening geplaatst worden dat het hier om zelfgerapporteerde gegevens gaat. Bekend is dat de perceptie van de eigen gezondheid beïnvloed kan worden door sociale en culturele waarden en normen. Ook is het bekend dat in sommige culturen het minder gepast is om de eigen gezondheid als (heel) goed te beoordelen.

2

Antilliaans/Arubaans

28

31

28

22

20

10

astma en COPD

29

13

8

5

15

14

(ernstige) hartaandoening

21

9

13

5

9

10

hoge bloeddruk

50

41

42

37

30

29

beroerte, hersenbloeding of -infarct

12

5

11

6

9

9

6

3

8

2

4

11

migraine of ernstige hoofdpijnen

44

51

21

13

10

10

ernstige/hardnekkige darmstoornis

21

23

10

6

5

9

kanker

autochtoon

Surinaams

diabetes mellitus

2

Moluks

aandoening

Marokakaans

Hoofdstuk 2 · Ouder worden in een kleurrijke omgeving

Turks

20

gewrichtsproblemen

56

52

43

33

25

34

ernstige aandoeningen aan rug

45

34

30

19

10

21

andere langdurige aandoening/ziekte

36

26

20

14

15

18

NB: SIGNIFICANTE VERSCHILLEN MET AUTOCHTONEN ZIJN VETGEDRUKT.

. Figuur 2.2  Percentages van het voorkomen van chronische aandoeningen bij 55-plussers naar etnische afkomst gecorrigeerd voor leeftijd en geslacht. Bron: Schellingerhout (2004)

2.4

Verandering in het risicoprofiel

Etnische verschillen in gezondheid zijn niet statisch. Uit (buitenlandse) studies waarin sterfte- en ziektepatronen in het land van herkomst worden vergeleken met die onder migranten in het gastland, blijkt vaak dat de gezondheid van migranten steeds meer op die van de bevolking in het gastland gaat lijken (Hosper 2007). Dit impliceert een verbetering of verslechtering, afhankelijk van de mate waarin een bepaald gezondheidsprobleem in beide landen voorkomt. Ook voor Nederland is een dergelijke ‘convergentie’ beschreven, bijvoorbeeld voor de ziekte kanker. Zo kennen eerste generatie migranten uit Turkije en Marokko die pas na hun dertigste levensjaar naar Nederland zijn gekomen, een lagere sterfte aan kanker dan de autochtone bevolking. Het verschil met de autochtone bevolking bleek kleiner voor de tweede generatie, en ook voor degenen die op jongere leeftijd naar Nederland waren gekomen (Stirbu 2006). Dit patroon van convergerende ziektepatronen en bijbehorend risicoprofiel wordt echter niet altijd waargenomen. Zo blijkt het toch al relatief hoge percentage personen met overgewicht onder de mannelijke Turkse bevolking in Nederland alleen maar verder toe te nemen bij de tweede generatie (Hosper 2007). Dit kan bijvoorbeeld het gevolg zijn van het feit dat het voedingspatroon niet verandert onder invloed van de cultuur in het gastland. Het voorgaande impliceert dat – hoewel de verklaring van etnische verschillen in de gezondheid in de eerste plaats gezocht moet worden in verschillen in specifieke risicofactoren – het ook belangrijk is om ‘veranderingen’ in het risicoprofiel onder invloed van bijvoorbeeld culturele factoren te bestuderen. Er kunnen ten minste vijf mechanismen worden onderscheiden waarmee de verdeling van specifieke risicofactoren onder migranten verklaard kunnen worden (Stronks 1999a, b); (1) genetische kenmerken, (2) migratiegeschiedenis, (3) culturele

21 2.4 · Verandering in het risicoprofiel

etnische achtergrond

genetische factoren

leefstijl

migratieproces

fysieke omgeving

cultuur/ acculturatie

sociale omgeving

sociaal/ economische positie

psychosociale stress

maatschappelijke context

gebruik gezondheidszorg

contextuele mechanismen

specifieke determinanten

incidentie/prognose gezondheidsproblemen

. Figuur 2.3  Conceptueel model waarin mogelijke verklaringen voor de samenhang tussen etniciteit en gezondheid zijn geïntegreerd. Bron: Stronks (1999a, b)

kenmerken, (4) etnische identiteit en (5) positie in het gastland (zie . fig. 2.3). Deze verklarende mechanismen worden hierna besproken. Genetische kenmerken en het risico op specifieke chronische ziekten, zoals diabetes en kanker, bespreken wij in de volgende paragraaf. De slechtere gezondheid van allochtonen is mogelijk deels het gevolg van de migratie en het daaraan voorafgaande proces. Zo zijn de fysieke omstandigheden in het gastland (klimaat, voeding, infrastructuur) vaak heel anders dan die in het land van herkomst. Deze veranderende omstandigheden kunnen bijvoorbeeld leiden tot een hogere frequentie van ongevallen, zoals verdrinking onder kinderen die uit minder waterrijke landen komen. Er is ook de psychologische stress van de migratie. Het gescheiden moeten leven, zorgen hebben over familie en vrienden in het land van herkomst, alsmede het besluitvormingsproces dat aan de migratie vooraf is gegaan. Culturele kenmerken gaan over het genoemde gezondheidsgerelateerde gedrag (leefstijl) en de convergentie naar gewoonten en normen en waarden uit het migratieland. Er zijn ook culturele verschillen in het gebruik van zorg. Uit onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat allochtonen minder vaak gebruikmaken van kraamzorg en thuiszorg (Graaff 2002). Dit kan komen door een gebrek aan kennis, maar het kan ook betekenen dat er andere verwachtingen zijn ten aanzien van de zorgverlener. Veel Marokkaanse ouderen vinden bijvoorbeeld dat hun dochters de plicht hebben om voor hen te zorgen, waardoor minder snel een beroep op bestaande voorzieningen wordt gedaan. Ten slotte kan het acculturatieproces een bron van stress zijn. Dit uit zich onder meer in een verminderende eigenwaarde, angst, depressie en gevoelens van vervreemding. De verhoogde prevalentie van psychische stoornissen onder migrantengroepen wordt soms gezien als een indicatie voor het belang van dit mechanisme. Met etnische identiteit wordt de emotionele verbondenheid van een persoon met een bepaalde etnische groep aangeduid. Voelt iemand zich bijvoorbeeld een Surinamer, of duidt hij zichzelf als Nederlander aan? Dit proces kan leiden tot psychische gezondheidsproblemen

2

22

2

Hoofdstuk 2 · Ouder worden in een kleurrijke omgeving

en later ook weer tot lichamelijke. Ook de positie in het gastland, waarin migranten terechtkomen na migratie, moet in ogenschouw worden genomen om eventuele verschillen in gezondheid tussen de autochtone bevolking en mensen met een migratieachtergrond te kunnen begrijpen. Vanuit oogpunt van gezondheid lijken ten minste de volgende aspecten van belang: sociaaleconomische positie, discriminatie en sociale participatie. Discriminatie en gettovorming is een belangrijke graadmeter bij het vaststellen van de mate waarin bepaalde groepen in de maatschappij worden opgenomen. Ten slotte de sociale participatie: etnische groepen verschillen in de mate waarin ze contact hebben met de autochtone bevolking, in de mate waarin nauwe familiebanden bestaan, de mate waarin men op elkaar vertrouwt, waarin men aan bijvoorbeeld vrijwilligerswerk deelneemt enzovoort. 2.4.1

Etnisch-genetische verschillen in ziekte

Wij willen deze paragraaf graag starten met een epidemiologische, ofwel vanuit de ziekteleer, kanttekening. Namelijk dat de risicofactoren die traditioneel worden gerelateerd aan gezondheidsproblemen sterk wisselen in voorkomen tussen de diverse groepen oudere migranten. Leefstijl (roken, alcohol, voeding), fysieke omgeving (arbeid en woonomstandigheden), sociale omgeving (sociale steun, sociaal netwerk), psychosociale stress (ingrijpende levensgebeurtenissen) en gebruik van zorg (huisartsen en specialistische zorg) verschillen sterk per etnische groep en eveneens van de autochtone Nederlander. Zie het hiervoor beschreven model van Stronks (Stronks 1999a, b) voor de interactie tussen deze epidemiologische factoren en de contextuele mechanismen die samenhangen met de migratie. In de volgende paragrafen lees je over een aantal risico- en gedragsfactoren die bijdragen aan de slechtere gezondheid van de oudere migranten. 2.4.2

Leefstijl

Leefstijl heeft invloed op ziekte en gezondheid. Roken, alcohol, ongezonde voeding, onvoldoende lichaamsbeweging zijn risicofactoren voor onder andere diabetes en hart- en vaatziekten. De allochtone bevolking rookt meer dan de autochtone bevolking. In 2012 rookte 23 % van de autochtonen van twaalf jaar of ouder, terwijl dit 27 % was voor westerse allochtonen en 25 % voor niet-westerse. Tussen de bevolkingsgroepen bestaan er grote verschillen in rookgedrag. Turkse mannen van middelbare leeftijd roken in Nederland het vaakst (63 %) gevolgd door Surinaamse mannen. Van de autochtone en westerse allochtone bevolking van twaalf jaar en ouder drinkt 16–18 % geen alcohol. Voor niet-westerse allochtonen ligt dit op 45–55 %. Deze groep is wat alcohol betreft dus gezonder dan de autochtonen. Overgewicht en obesitas komen vaker voor onder niet-westerse migrantengroepen (45 % van de niet-westerse allochtonen heeft in 2012 overgewicht, in vergelijking met 41 % onder westerse allochtonen en autochtonen). Onder de eerste generatie is dit zelfs 55 %. Eerste generatie migranten zijn lichamelijk inactiever dan autochtonen en sporten minder vaak. Dit geldt vooral voor vrouwen en ouderen van Turkse en Marokkaanse afkomst (Pharos 2012). In de Koran wordt benadrukt dat het islamitisch geloof voor moslims juist een motivatie kan zijn voor een gezonde leefstijl. In de Koran staat dat men alle handelingen die de gezondheid kunnen schaden moet vermijden, zoals roken, alcoholgebruik en ongezond eten.

23 2.5 · Diabetes

2.4.3

Lichamelijke inactiviteit

Eerste generatie migranten zijn lichamelijk inactiever dan Nederlandse ouderen en sporten minder vaak. Dit komt doordat de meesten van hen in het land van herkomst weinig of niet gesport hebben. Oudere migranten stimuleren om meer te gaan bewegen kan moeilijk zijn. Vaak heeft men veel last van lichamelijke beperkingen of pijnklachten die het bewegen moeilijk maken. Daarnaast is het besef dat lichaamsbeweging juist preventief kan werken en erger kan voorkomen minder aanwezig. Veel oudere Turken en Marokkanen denken juist dat zij moeten rusten en dat te veel inspanning schadelijk kan zijn voor hun gezondheid. Bovendien kunnen financiële, logistieke, fysieke en culturele barrières een rol spelen in het niet oppakken van beweegactiviteiten. Sportactiviteiten zijn meestal duur en te ver van huis. Tot slot zijn de activiteiten in veel gevallen niet afgestemd op de behoeften van de oudere migranten. 2.5

Diabetes

Diabetes mellitus komt onder de vier grote groepen migrantenouderen vaker voor dan onder autochtone ouderen (Schellingerhout 2004). Een derde van de Marokkaanse ouderen, ruim een kwart van de Turkse en Surinaamse, en een vijfde van de Antillianen lijdt aan diabetes. Onder autochtone ouderen is de prevalentie van diabetes met 10 % aanzienlijk lager. Een studie in Amsterdam vond onder Hindoestaanse Surinamers de hoogste percentages. In de leeftijdsgroep 45–60 jaar bleek een op de drie onderzochte Hindoestanen diabetes te hebben (Bindraban 2008). Verklaringen worden gezocht in genetische verschillen, maar vooral ook in verschillen in leefstijl. Ongezonde voedingspatronen en een gebrek aan lichaamsbeweging veroorzaken overgewicht, wat op zijn beurt weer een risicofactor is voor het ontstaan van diabetes. Door Turkse en Marokkaanse diabetespatiënten zelf worden, behalve erfelijkheid, ook vaak stress en verdriet genoemd als oorzaak voor hun diabetes (Jannsen et al. 2010). Uit focusgroep gesprekken met deze diabetespatiënten van gemiddeld 55 jaar oud bleken zij redelijke kennis te hebben over wat hun aandoening inhield en hoe belangrijk een gezonde leefstijl was om erger te voorkomen. Echter, vooral Marokkaanse en Turkse patiënten noemen de culturele waarden en normen als barrière om leefstijladviezen te integreren in hun dagelijkse leven. Sociale druk, het zorgen voor je gezin en geen eten weigeren spelen hierbij een rol. Zoete maanden: diabetes en de ramadan De richtlijn voor de Nederlandse huisartsen kent een paragraaf gewijd aan diabetes type 2 bij oudere migranten (NHG 2013). Ook op de website 7 huisarts-migrant.nl onder beheer van Pharos is veel informatie te vinden voor zorgprofessionals over hoe diabetes onder de aandacht te brengen van de oudere migranten. Zeker ten tijde van de ramadan, de vastenmand, wordt er tijdens de maaltijden, veel en overvloedig gegeten en ook veel suiker genuttigd. Specifiek voor deze periode is in samenwerking met de Diabetes Vereniging Nederland de voorlichtingsfilm ‘Zoete Maanden’ ontwikkeld. De film is in de taal van de oudere migranten ingesproken en legt een link tussen het belang van continuïteit in de diabeteszelfzorg en zelfmanagement tijdens de ramadan. Het voorlichtingsmateriaal is specifiek gericht op diverse groepen oudere migranten en in diverse talen beschikbaar. Ook richt de film zich op het belang van bewegen en diabetes (Slotervaart).

2

24

Hoofdstuk 2 · Ouder worden in een kleurrijke omgeving

2.6

2

Kanker bij oudere migranten

Kanker onder migranten in Nederland is lager dan onder de autochtone bevolking. Het neemt wel toe, omdat er ten eerste meer oudere migranten komen en de meeste nieuwe gevallen van kanker zich immers voordoen op latere leeftijd. (Nationaal Kompas Volksgezondheid 2014) Ten tweede stijgt het risico op het krijgen van kanker met het aantal jaren dat iemand in een westers land woont (Arnold 2012), zoals ook beschreven in het model van Stronks (Stronks 1999a, b). Dit laatste geldt voor kankersoorten gerelateerd aan een westerse leefstijl, zoals longkanker door het roken, darm- en slokdarmkanker door het drinken van alcohol. Bij de verklaring van de gezondheidssituatie van allochtone groepen is het ook belangrijk om rekening te houden met het ‘healthy migrant effect’. Migranten vormen in de regel een relatief gezonde selectie van alle mensen uit het land van herkomst. Als gevolg hiervan kunnen migranten in de eerste jaren na aankomst in Nederland een relatief goede gezondheid en lage sterfte hebben. Hoewel dit mechanisme ongetwijfeld van invloed is, kan lang niet alles alleen hieruit worden verklaard. Selectieve remigratie is een verwant mechanisme. Dit zou inhouden dat zwakkere of ongezondere migranten eerder geneigd zijn om terug te keren naar het land van herkomst. Als kankerpatiënten in dit selectieproces zijn oververtegenwoordigd, kan dit leiden tot een onderschatting van het niveau van kankersterfte onder allochtone groepen in Nederland. Het is denkbaar dat kankerpatiënten willen terugkeren naar het land van herkomst, vanuit bijvoorbeeld de wens om op geboortegrond te sterven of de moeilijke communicatie in dit slopende ziekteproces te ontlopen vanwege de gebrekkige beheersing van het Nederlands. Er zijn patiënten met kanker die vanwege hun beperkte gezondheidsvaardigheden en moeilijkheden met de taal beslissen om terug te keren naar het land van herkomst om daar de behandeling te ontvangen. Bij de ziekte kanker en de manier waarop de gediagnosticeerde patiënt hiermee omgaat spelen sociaal-cultureel bepaalde factoren een belangrijke rol in de communicatie rond de ziekte en het gezondheidsgedrag dat de patiënt laat zien. Er is een sterke terughoudendheid om kanker openlijk te bespreken. Er kan zelfs gesproken worden van geheimhouding van de ziekte. Uit angst voor roddel en sociaal isolement wordt er veel gezwegen over kanker. Een andere reden om de ziekte geheim te houden is de opvatting dat kanker besmettelijk is. De angst voor sociale uitsluiting speelt hierbij sterk. Het is niet gebruikelijk om over zwaarmoedige zaken te praten en patiënten willen de naasten het leed besparen van het eigen verdriet en de eigen zorgen. In Creoolse kringen is het zwijgen over kanker gebruikelijk omdat men een ander niet wil belasten met zijn of haar ziekte. Alleen mensen die dichtbij de zieke staan zijn vaak wel op de hoogte. Wat een opvallend verschil is tussen de Nederlandse en Antilliaanse-Creoolse cultuur, is dat het afscheid nemen begint vanaf het moment dat iemand ziek is. Dit gebeurt minder rationeel dan bij Nederlanders het geval is. Het afscheid nemen is meer een doorlopend proces. Ook voor Surinaamse, Antilliaanse en Arubaanse patiënten is het niet gebruikelijk om over de ziekte te praten. Men wil niet geconfronteerd worden met kanker en drukt het zover mogelijk weg. Maar het zwijgen kan ook voortkomen uit schaamte, de associatie met zonde en sterven en het gevoel geen grip te hebben op de ziekte. 2.6.1

Acceptatie van de ziekte

Er blijken bij de oudere migranten ook veel misvattingen te blijven voortleven over kanker. Dit komt mede door een gebrek aan gezondheidskennis en ziekte-inzicht. Zo denken de ouderen vaak dat kanker besmettelijk is, je roept het over je af door erover te spreken. Kanker

25 2.7 · Pijn bij migranten: somatisch onvoldoende verklaarde …

leidt onherroepelijk tot de dood en operaties leiden tot uitzaaiingen, zijn andere nog steeds sterk levende vooroordelen. Het zijn vooroordelen die tot de jaren negentig van de vorige eeuw ook in grote delen van de Nederlandse samenleving leefden. Dit door de taboesfeer waarin de ziekte kanker zich toen ook in onze cultuur begaf. Ouderen leggen zich meestal bij de diagnose kanker neer, vanuit een overtuiging dat God/Allah bepaalt hoe de ziekte verder verloopt. Je ziet hierdoor dan ook dat ouderen religieuzer gaan leven in de hoop (sneller) beter te worden. Zo kunnen bidden, vasten, de bedevaart naar Mekka hebben voltooid en het uitspreken van Koranteksten in de terminale fase veel steun geven aan patiënten. Het kan zorgen voor berusting en acceptatie van de ziekte. Het bezoeken van het eigen geboortedorp en familie in het land van herkomst kan volgens respondenten gezien worden als een teken van berusting en een manier van afscheid nemen. Hier speelt ook de religieuze betekenis die wordt toegekend aan de ziekte kanker, bijvoorbeeld dat men niet goed geleefd heeft of op de proef gesteld wordt door Allah. Bij Surinaamse moslims speelt het geloof een belangrijke rol in de verwerking. Als een arts heeft gezegd dat de patiënt niet meer kan genezen, richt deze al zijn hoop op God die iets anders zou kunnen beslissen. Genezing hangt, net als bij Turkse en Marokkaanse moslims, af van de wil van Allah. Hoop op genezing met de hulp van God speelt ook bij Antillianen een rol. Creolen neigen ertoe allerlei middelen te proberen om beter te worden, zoals kruidenbaden, gebeden en medicijnen. Pas wanneer dit alles niet helpt, komt het moment van berusting. Cultuursensitieve kankerzorg Bij een aantal verschillende ziekenhuizen zijn integrale kankercentra waar allochtone zorgconsulenten werkzaam zijn. Die kunnen allochtone patiënten helpen met voorlichting en begeleiding. Informatie hierover is te vinden op 7 www.iknl.home. Speciaal voor vrouwen met borstkanker is er een website mamarosa.nl die uitgebreide informatie over borstkanker geeft voor anderstalige en laaggeletterde vrouwen 7 www. mamarosa.nl.

2.7

 ijn bij migranten: somatisch onvoldoende verklaarde P lichamelijke klachten (SOLK)

Een derde van alle Nederlandse patiënten die bij de huisarts komt, heeft symptomen die medisch niet verklaard kunnen worden (Sharpe 2006). 10–15 % van deze klachten behoort tot somatisch onvoldoende verklaarde lichamelijke klachten: SOLK. (Trimbos 2010) De officiële definitie voor SOLK is als volgt: ‘Lichamelijke klachten die langer dan enkele weken duren en waarbij bij adequaat medisch onderzoek geen somatische aandoening wordt gevonden die de klacht voldoende verklaart.’ Het gaat hierbij om lichamelijke klachten, waaronder vermoeidheid, buikklachten, gewrichtsklachten, hoofdpijn, duizeligheid, hartkloppingen en nek- en schouderpijn, die enkele weken aanhouden en waarvoor geen medische oorzaak wordt gevonden. Hieronder vallen ook klachten waar wel een somatische aandoening voor wordt gevonden, maar de klachten ernstiger of langduriger zijn dan gebruikelijk. De klachten kunnen variëren van milde vormen tot heftige vormen met ernstige beperkingen. Bij een groot deel verdwijnen de klachten na een tijd, maar bij 10–30 % verergeren de klachten. Ondanks het uitsluiten van lichamelijke ziekten voelt de patiënt zich vaak nog steeds ziek en blijft zoeken naar de juiste medische hulp. SOLK komt veel voor onder de volgende groepen: oudere mensen, vrouwen, mensen met een lage sociaaleconomische status, werklozen

2

26

2

Hoofdstuk 2 · Ouder worden in een kleurrijke omgeving

en mensen wonend in achterstandswijken. Hoewel SOLK voorkomt onder zowel de autochtone als allochtone bevolking, is het percentage hoger onder niet-westerse migranten. Een factor die sterk samenhangt met onverklaarde klachten is stress. (Houdenhove 2008) En zoals beschreven in het model van Stronks (Stronks 1999a, b) is dit een verklarende factor voor de slechtere gezondheid van de migranten. Als mogelijke verklaring voor het hogere percentage SOLK-klachten onder oudere migranten wordt ook vaak somatiseren als verklaring aangehaald. Somatiseren houdt in dat psychologische problemen in lichamelijke problemen worden omgezet bij het verklaren van symptomen of een ziekte (Lipowski 1988). Er ligt een taboe op het uiten van mentale problemen, wat kan veroorzaken dat emotionele nood als lichamelijke pijn wordt geuit. (Canino 1992) Eveneens door dit taboe zijn migrantenpatiënten met SOLK vaker ontevreden met de uitleg door zorgprofessionals dat de klachten psychisch zijn. Echter, in een recentere studie nuanceert Schrier (Schrier 2013) het beeld dat somatiseren vaker voorkomt onder niet-westerse patiënten. Uit dit onderzoek bleek dat de neiging om te somatiseren in grotere mate bepaald wordt door factoren die te maken hebben met de sociaaleconomische status dan met culturele of etnische factoren. Bovendien blijkt de hogere mate van somatisatie die aan migranten wordt toegeschreven gebaseerd op ongecontroleerde observaties en beoordelingen door kleine groepen ervaringsdeskundigen. (Avezaat 1990; Knipscheer 1994) Kortom, somatiseren moet niet als iets culureel bepaalds gezien worden, maar meer gerelateerd aan de beperkte gezondheidsvaardigheden van de laaggeletterden onder de oudere migranten. 2.8

 armacotherapeutische zorg aan oudere migranten: F therapietrouw en veilig medicatiegebruik

Incorrect medicijngebruik wordt vaak genoemd als een belangrijk risico bij mensen met lage gezondheidsvaardigheden. (Berkman 2011) Niet-westerse migranten vormen een diverse groep, maar taal- en cultuurverschillen en hun veelal sociaaleconomische achterstandspositie maken dat deze groep moeilijker toegang heeft tot goede farmaceutische zorg. (Schaafsma 2002) Uit Nederlandse cijfers blijkt dat de therapietrouw, het tijdig innemen van medicatie, met name onder Turken en Marokkanen significant lager ligt dan bij autochtone ouderen. (Denktas et al. 2010) Daar komt bij dat de kans dat niet-westerse migranten stoppen met het innemen van de medicatie voordat de behandeling is afgerond groter is. Uit een Nederlands onderzoek onder patiënten die antidepressiva voorgeschreven kregen, is bijvoorbeeld gebleken dat bij patiënten met een niet-westerse afkomst de kans op het stoppen met de behandeling vijf keer groter is dan bij autochtone patiënten. (Geffen 2009) Uit de eerder genoemde studie van Denktas (Denktas et al. 2010) bleek dat onder Turkse, Marokkaanse, Surinaamse en Antilliaanse ouderen ondergebruik van de diabetesmedicatie bij Turkse en Marokkaanse ouderen vaker voorkomt dan bij de overige etnische groepen. Incorrect medicijngebruik gaat dan met name om het minder goed begrijpen van de werking van de medicijnen, de etiketten, bijsluiters en (mondelinge) instructies voor het innemen en, als gevolg daarvan, om het minder goed innemen van medicijnen. (Davis 2006a, b) Ook de iconen en waarschuwinglabels die soms gebruikt worden ter ondersteuning van de tekst op de medicijnverpakking, vindt men onduidelijk. (Webb 2008) De culturele achtergrond van de patiënt heeft ook effect op gezondheidsopvattingen rondom veilig medicatiegebruik. (Schaafsma 2003) Zo blijkt bijvoorbeeld uit een onderzoek dat het zogenaamde ‘zelf dokteren’ relatief vaak voorkomt onder Iraanse en Afghaanse patiënten. Veel Iraanse asielzoekers hebben geneesmiddelen meegenomen uit Iran. Zij komen uit een cultuur waarin

27 2.8 · Farmacotherapeutische zorg aan oudere migranten: therapietrouw …

het voorschrijven van veel geneesmiddelen gezien wordt als dé manier om te voorkomen dat ziekten erger worden. Door een ander gezondheidszorgsysteem voelen zij zich niet serieus genomen en gebruiken zij hun eigen meegenomen geneesmiddelen uit het land van herkomst (Sabzewar 2002). Goede gezondheidsvaardigheden zijn een voorwaarde voor therapietrouw gedrag (Osborn 2011). Om therapietrouw te bereiken is het noodzakelijk dat de patiënt: 4 de medicatie correct identificeert; 4 inzicht heeft in de juiste hoeveelheid medicatie die per keer moet worden ingenomen; 4 inzicht heeft in de tijdstippen waarop de medicatie moet worden ingenomen; 4 kan bepalen wanneer een dosering is overgeslagen (vergeten o.i.d.); 4 behoefte heeft de medicatie consequent te herhalen en de noodzaak hiervan begrijpt; 4 waarschuwingen en bijkomende instructies op het receptlabel begrijpt (bijvoorbeeld ‘kan het reactievermogen beïnvloeden’ of ‘innemen op een lege maag’) (Osborn 2011). Effectieve interventies ter ondersteuning van mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden in de openbare apotheek zijn er gelukkig wel. De interventies richten zich op mondeling, schriftelijke of digitale communicatie. Bij schriftelijke communicatie kan gedacht worden aan pictogrammen en afbeeldingen. Deze interventies verbeteren de begrijpelijkheid van de geneesmiddelinstructies, wat leidt tot verbetering van de therapietrouw. Interventies voor veilig medicatiegebruik Pharos ontwikkelde in samenwerking met de KNMP een toolkit om laaggeletterdheid in de apotheek te herkennen. Deze toolkit bestaat onder meer uit een checklist om te screenen op laaggeletterdheid bij klanten aan de balie en er is een checklist om te kijken of de apotheek voldoende ingesteld is op laaggeletterdheid. Er is een presentatie ontwikkeld door het KNMP die bijvoorbeeld tijdens een lunchbijeenkomst met het apotheekpersoneel getoond kan worden en waarover met de medewerkers gesproken kan worden. Sinds 2015 is er een training voor medewerkers van de apotheek om laaggeletterdheid in de apotheek beter te herkennen. De training heeft tot doelstelling dat de medewerkers beter in staat zijn om de communicatie aan het niveau van de laaggeletterden te doen aansluiten en te controleren of de laaggeletterden de boodschap hebben begrepen. De SBAweb (Stichting Bedrijfsfonds Apotheken) heeft de Bijsluiter in Beeld, 7 www. bijsluiterinbeeld.nl ontwikkeld. Bijsluiter in Beeld is een handig hulpmiddel dat het eenvoudiger maakt om de informatie uit een uitgiftegesprek duidelijk over te brengen aan laaggeletterde patiënten en patiënten die de Nederlandse taal onvoldoende machtig zijn. Via het computerbeeldscherm kunnen icoontjes in beeld worden gebracht die verbeeld de uitleg geven van de bijsluiter of stickers. Zo is er informatie over toedieningsvorm, tijdstip van inname, hoe en waar te gebruiken en hoe te bewaren. De Landelijke Huisartsen Vereniging (LHV 2011) ontwikkelde ook een toolkit laaggeletterdheid die de huisarts en de praktijkassistentie voor de huisartsenzorg een checklist biedt om laaggeletterdheid te herkennen. Ook bevat het een checklist die handvatten geeft in de communicatie met patiënten die minder goed kunnen lezen. Op deze manier kunnen huisartsen, doktersassistenten en praktijkondersteuners laaggeletterde patiënten de extra ondersteuning bieden die zij nodig hebben. Denk aan de uitleg over het gebruik van een geneesmiddel of een verwijzing naar een arts in het ziekenhuis. Helaas geldt voor al deze toolkits dat er geen specifieke aandacht is voor de groep oudere migranten.

2

28

Hoofdstuk 2 · Ouder worden in een kleurrijke omgeving

2.9

2

Drempels tot goed gebruik van de thuiszorg

Ondanks de slechtere gezondheidstoestand maken migrantenouderen minder gebruik van thuiszorg dan autochtone ouderen. Zij verkiezen familieleden boven de professionele zorg. Dit kan leiden tot overbelasting van mantelzorgers. Uit de laatste studie van 2014 blijkt dat van de autochtonen 67 % gebruik maakt van formele thuiszorg en bij de Marokkaanse ouderen gaat het om slechts 18 %. De Turkse ouderen doen het aanmerkelijk beter met 47 %. De Surinaamse ouderen maken met 80 % zelfs meer gebruik van thuiszorg dan de autochtone Nederlandse ouderen (Wieringa 2014). Het AMC wilde weten wat nodig is om het integrale aanbod aan voorzieningen voor zorg en welzijn optimaal te laten aansluiten bij de behoeften van ouderen. Tijdens de gesprekken werd vooral ook gesproken over aandoeningen en onderwerpen die erg bepalend zijn voor de kwaliteit van leven van oudere migranten, zoals functionele beperkingen, eenzaamheid en depressie. In de periode 2011–2013 vonden deze gesprekken plaats met zowel autochtone, Turkse, Surinaamse en Marokkaanse ouderen als hun mantelzorgers en de aanbieders van zorg- en welzijnsvoorzieningen in Amsterdam-Oost (Wieringa 2014). Uit deze gesprekken bleek dat de oudere migranten bij de toegang tot de (thuis)zorg drempels op verschillende niveaus ervaren, te weten: 4 ervaren van een behoefte aan zorg/welzijn; 4 zoeken naar zorg/welzijndiensten; 4 bereiken van zorg/welzijnsdiensten; 4 gebruiken van zorg/welzijnsdiensten; 4 consequenties van het gebruik van zorg/welzijnsdiensten. Voor een visuele weergave zie . fig. 2.4. Om een behoefte aan zorg te ervaren moet men beschikken over adequate gezondheidsvaardigheden en kennis over gezondheid. Bij bijvoorbeeld functionele beperkingen moet men dit ook zien als iets waarvoor zorg wenselijk en mogelijk kan zijn. Om op zoek te gaan naar zorg moet men kennis hebben over het aanbod van zorg en ook weten welke rechten op zorg men heeft. Om de zorg te bereiken moet men weten hoe en waar die zorg te vinden is, maar ook beschikken over voldoende mogelijkheden om er te komen en sociale steun voor begeleiding. Om de zorg te financieren zijn een dekkende zorgverzekering en voldoende inkomen nodig. En tot slot om gebruik te maken van de zorg is het nodig te beschikken over de juiste communicatieve vaardigheden. Zowel autochtone als migrantenouderen met functionele beperkingen geven de voorkeur aan zorg door familieleden boven de thuiszorg. Binnen de Marokkaanse en Turkse culturen ligt een grote nadruk op de traditionele zorgplicht van kinderen voor hun ouders. (Yerden 2007) De hulp van eigen familie wordt als bekend en vertrouwd en dus als prettiger ervaren. (Gruijter et al. 2010) Het gebruik van zorgvoorzieningen geldt als gezichtsverlies binnen de eigen gemeenschap. (Graaff 2002) Zo blijkt uit een al wat oudere studie (Schellingerhout 2004) dat de helft van de Marokkaanse 55-plussers in Nederland van mening is dat het een schande is als je familie niet voor je kan zorgen. Kortom, veel migranten beschouwen de intergenerationele solidariteit als een positief kenmerk van hun cultuur, hoewel ook steeds meer ouderen inzien dat de tijd verandert. Aan de andere kant zijn er ook ouderen die hun functionele beperkingen niet als ernstig genoeg ervaren. Zij menen dat thuiszorg voor ‘echt zieke’ mensen is en dat zij daar niet onder vallen. Andere redenen om geen formele zorg aan te vragen, liggen in de acceptatie van de eigen beperkingen (‘hoort bij de ouderdom’) of schaamte om om hulp te vragen en met formele zorgverleners te praten. Andere ouderen

29 2.10 · Verzorgingshuis

zorgbehoefte

ervaren zorgbehoefte

gezondheidsvaardigheden

zoeken naar zorg

autonomie, kennis van de zorg

bereikbaarheid

woonomgeving, mobiliteit, sociale steun

gebruik van zorg

financiële situatie, verzekering

gevolgen van zorggebruik – economisch – tevredenheid – gezondheid

betrokkenheid, mantelzorg ondersteuning

. Figuur 2.4  Barrières in het gebruik van thuiszorg door oudere migranten. Bron: Levesque et al. (2013)

denken dat ze geen recht hebben op thuiszorg omdat ze al een uitkering hebben of dat hun verzekering de kosten van de thuiszorg niet zal vergoeden. Voor Marokkaanse en Turkse ouderen is het onvoldoende beheersen van de Nederlandse taal een drempel om vertrouwd te raken met het gezondheidszorgsysteem, inclusief de thuiszorg. Taalproblemen zijn een belangrijke oorzaak voor het niet zoeken, aanvragen of gebruiken van formele zorg. Wanneer ook de kinderen de weg niet weten in de zorg, hebben ouderen weinig andere bronnen waarop zij kunnen terugvallen. Het initiatief om thuiszorg aan te vragen is ook niet vanzelfsprekend. Ouderen wachten soms af tot de zorg voor hen geregeld is of aangeboden wordt. Zij verwachten dan dat hun kinderen of de huisarts de thuiszorg wel zullen inschakelen. Of dat zij een zorgaanbod krijgen vanuit de thuiszorgorganisaties. Bij de ­huisartsen leeft soms het idee dat oudere migranten toch wel verzorg worden door familieleden en geen thuiszorg willen. Negatieve verwachtingen of wantrouwen jegens de thuiszorg gebaseerd op verhalen van derden vormen ook vaak een barrière, blijkt uit het onderzoek van het AMC. Finan­ciële drempels werden nauwelijks genoemd als reden om geen gebruik te maken van de thuiszorg. Migrantenouderen met functionele beperkingen die wel gebruik maken van thuiszorg, zijn vaak niet tevreden over de communicatie met de (autochtone) medewerkers. Vooral de taalbarrière vormt een struikelblok. Zorgaanbieders geven ook aan op taalproblemen te stuiten. Volgens veel ouderen zou het fijn zijn wanneer thuiszorgmedewerkers hun herkomsttaal spreken (Wieringa 2014). 2.10

Verzorgingshuis

Het concept van een verzorgingshuis strookt evenmin met de opvattingen over zorgplicht van veel Marokkaanse en Turkse ouderen. 2/5 van de Turkse en Marokkaanse 55-plussers is van mening dat verzorgingshuizen voor mensen zonder familie zijn (Schellingerhout 2004). Voor hen is verhuizen naar een instelling ongepast en onacceptabel. In een verzorgingshuis of verpleeghuis wonen impliceert dat je familie niet voor je kan of wil zorgen. Daarbij speelt de slechte reputatie van verzorgingshuizen in Marokko en Turkije ook een rol. De meeste huizen daar zijn ingericht voor arme mensen die niemand hebben om zich te laten verzorgen, ze zijn meestal armoedig ingericht en er ontbreekt van alles. In 2009–2010 deed het NIVEL onderzoek onder Turkse, Marokkaanse, Surinaamse, Antilliaanse en Chinese ouderen die zorg ontvangen in verpleeg- en of verzorgingshuizen, bij dagvoorzieningen, in woongroepen en/of van de thuiszorg. Het doel was inzicht te krijgen in wat deze ouderen belangrijk vinden voor hun kwaliteit van leven, wat hun wensen zijn

2

30

2

Hoofdstuk 2 · Ouder worden in een kleurrijke omgeving

en hoe zij ondersteund willen worden bij het behoud van kwaliteit van leven. (Meulenkamp 2010) De specifieke wensen hangen bijvoorbeeld samen met taalproblemen, andere eetgewoonten, andere opvattingen over hygiëne en de belangrijke rol die het geloof in het leven van veel ouderen speelt. Ouderen wonend in instellingen hebben behoefte aan de mogelijkheid om samen te zijn met de eigen familie in een aparte ruimte en aan keukenfaciliteiten om ‘eigen’ eten te bereiden. Op het terrein van persoonlijke verzorging en hygiëne hebben vooral Surinaamse en Antilliaanse ouderen specifieke voorkeuren en wensen. Zo zijn zij gewend om minstens een keer per dag te douchen. De wens om het dagritme aan te kunnen passen aan de gebedstijden speelt vooral bij Turkse en Marokkaanse ouderen. Gelukkig is er de laatste jaren een aantal succesvolle initatieven gestart voor dagopvang en verpleeghuiszorg aan oudere migranten. Hierover lees je meer in het hoofdstuk over dementie. Literatuur Ardila, A., et al. (2010). Illiteracy: The neuropsychology of cognition without reading. Archives of Clinical Neuropsychology, 25, 689–712. Arnold, M. (2012). Ethnic heterogeneity of cancer in Europe, lessons from registry-based studies in migrants (proefschrift). Rotterdam: Erasmus MC. Avezaat, J. (1990). Psychosomatiek bij migranten. The Practitioner, 7, 305–310. Berkman, N. S. (2011). Low health literacy and health outcomes: An updated systematic review. Annals of Internal Medicine, 155(2), 97–107. Bindraban, N. V. (2008). Prevalence of diabetes mellitus and the performance of a risk score among Hindustani surinamese, African surinamese and ethnic Dutch: A cross-sectional population-based study. BMC Public Health, 8(1), 271. Bui, G. S. (2011). Kleurrijke vergrijzing. Een onderzoek naar de woonwensen van de huidige en toekomstige oudere migranten in Nederland. Eindhoven: Technische Universiteit Eindhoven. Canino, I. R.-S. (1992). Functional somatic symptoms: A cross-ethnic comparison. American Journal of Orthopsychiatry, 62(4), 605–612. CBS. (2009, juni 22). Aantal allochtone 65-plussers groeit snel. Opgehaald van CBS Statline Bevolking Kerncijfers: 7 https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2009/26/aantal-allochtone-65-plussers-groeit-snel. CBS. (2010; gewijzigd op 21 september 2010). Personen: Positie in het huishouden, herkomstgroepering, per 1 januari. Den Haag: CBS. CBS. (2014). Bevolkingsprognose 2014–2060: Groei door migratie. Den Haag: CBS. CBS. (2016, februari 23). Bevolking kerncijfers. Opgehaald van CBS Statline. 7 https://www.cbs.nl/nl-nl/ visualisaties/bevolkingspiramide. Davis, T. (2006a). Low literacy impairs comprehension of prescription drug warning labels. Journal of General Internal Medicine, 21(8), 847–851. Davis, T. (2006b). Literacy and misunderstanding prescription drug labels. Annals of Internal Medicine, 145(12), 887-894. Denktas, S. et al. (2010). Underutilization of prescribed drugs use among first generation elderly immigrants in the Netherlands. BMC Health Services Research. Geffen, E. van. (2009). Initiation of antidepressant therapy: Do patients follow the GP’s prescription? British Journal of General Practice, 59(559), 81–87. Gijsberts, M. H. (2011). Chinese Nederlanders: Van horeca naar hogeschool. Den Haag: Sociaal Cultureel Planbureau. Goudsmit, M. (2015). Komt een oudere migrant bij de dokter… Cognitieve screening bij mogelijke dementie. Psychopraxis, 1, 34–35. Goudsmit, M. (2011). Dementiediagnostiek bij oudere migranten: Obstakels en oplossingen. Tijdschrift voor Gerontologie en Geriatrie, 42, 204–214. Goudsmit, M. (2014). Cross-culturele Dementiescreening (CCD) de complete set. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Graaff, F. de. (2002). Zorg voor turkse en marokkaanse ouderen in Nederland: Een literatuurstudie naar zorgbehoeften en zorggebruik. Verpleegkunde, 131–139.

31 Literatuur

Gruijter, M., et al. (2010). Interculturele aspecten van ouderenmishandeling. Utrecht: Verwey-Jonker Instituut. Helman, C. (2007). Culture Health and Ilness (5th ed.). Oxford: Oxford University Press. Hosper, K. N. (2007). Behavioural risk factors in two generations of non-Western migrants: Do trends converge towards the host population? European Journal of Epidemiology, 22(3), 163–172. Houdenhove, B. van. (2008). Stress, het lijf en het brein. Ziekten op de grens tussen psyche en soma. Tijdschrift voor Psychiatrie, 454–455. Jannsen, Y., et al. (2010). Eindrapport project cultuurcompetente diabeteseducatie: Wat is de mening van de allochtone patient?. Diabetes zorg Haaglanden/Medisch Centrum Haaglanden in opdracht van het Diabetesfonods: TNO in samenwerking met GGD Den Haag. Knipscheer, J. (1994). Geestelijke gezondheidszorg in een multiculturele huisartspraktijk: Gezondheidsklachten, verwijzingen en knelpunten. Gedrag en Gezondheid, 22, 248–254. Levesque, J. F., Harris, M. F. & Russell G. (2013). Patient-centred access to health care: conceptualising access at the interface of health systems and populations. International Journal for Equity in Health, 12, 18. LHV. (2011). Toolkit laaggeletterdheid. Toolkit voor omgang met laaggeletterden in de huisartsenpraktijk. Utrecht: LHV. Lipowski. (1988). Somatization: The concept and its clinical application. American Journal of Psychiatry, 145, 1358–1368. Meulenkamp, T. B. (2010). Kwaliteit van leven bij migranten in de ouderenzorg. Een onderzoek onder Turkse, Marokkaanse, Surinaamse, Antilliaanse/Arubaanse en Chinese ouderen. Utrecht: Nivel. Mistiaen, P. F. (2011). Handreiking palliatieve zorg aan mensen met een niet-westerse achtergrond. Utrecht: NIVEL. Nationaal Kompas Volksgezondheid. (2014, Juni 23). Hoe vaak komt kanker voor en hoeveel mensen sterven eraan? Opgehaald van 7 VolksgezondheidEnZorg.info: 7 http://www.nationaalkompas.nl/ gezondheid-en-ziekte/ziekten-en-aandoeningen/kanker/omvang/. NHG. (2013). Richtlijn diabetes. Opgehaald van richtlijn diabetes. 7 www.nhg.org/standaarden/samenvatting/ diabetes-mellitus-type-2. Osborn. (2011). Health literacy explains racial disparities in diabetes medication adherence. Journal of Health Communication. Pharos. (2012). Migratie en gezondheid – feiten en cijfers – 2012. Utrecht: Pharos. Pharos. (2016, Juli 14). Palliatieve zorg. Opgehaald van 7 Huisarts-Migrant.nl. 7 http://www.huisarts-migrant.nl/ palliatieve-zorg/. Sabzewar. (2002). Misverstanden over geneesmiddelengebruik bij asielzoekers: Een zak vol medicijnen. Pharmaceutisch Weekblad. Schaafsma, E. (2002). Allochtone patiënten in de apotheek: Zorg op maat, ondanks cultuurverschillen. Pharmaceutisch Weekblad. Schaafsma, E. (2003). Accessing medication information by ethnic minorities: Barriers and possible solutions. Deventer: Kluwer. Schellingerhout, R. (2004). Gezondheid en welzijn van allochtone ouderen. Den Haag: Sociaal Cultureel Planbureau (SCP-Publicatie 2004–16). Schellingerhout. (2011). Gezondheid en zorggebruik. In E. e. Dourleijn, (Red.), Vluchtelingengroepen in Nederland. Over de integratie van Afghaanse, Iraakse, Iraanse en Somalische migranten. Den Haag: Sociaal Cultureel Planbureau. Schrier, A. C. (2013). Depression and anxiety in migrants in the Netherlands. Population studies on diagnosis and risk factors [proefschrift]. Amsterdam: Vrije Universiteit Amsterdam. SCP. (2011). Oudere migranten: Kennis en kennislacunes. Den Haag: SCP. Sharpe, M. M. (2006). Bodily symptoms: New approaches to classification. Journal of Psychosomatic Research, 353–356. Stirbu, I. K. A. (2006). Cancer mortality rates among first and second generation migrants in the Netherlands: Convergence toward the rates of the native Dutch population. International Journal of Cancer, 19, 2665–2672. Stronks, K. P.-S., Uniken Venema, P., Dahhan, N., & Gunning-Schepers, L. J. (1999a). Allochtoon, dus ongezond? Mogelijke verklaringen voor de samenhang tussen etniciteit en gezondheid geïntegreerd in een conceptueel model. Tijdschrift voor Gezondheidswetenschappen, 77, 33-40. Stronks, K. P.-S. (1999b). Allochtoon dus ongezond? Mogelijke verklaringen voor de samenhang tussen etniciteit en gezondheid geïntegreerd in een conceptueel model. Tijdschrift voor Gezondheidswetenschappen, 33–40.

2

32

2

Hoofdstuk 2 · Ouder worden in een kleurrijke omgeving

Stronks, K. P.-S. (2004). Welke factoren zijn van invloed op de gezondheidstoestand van allochtonen? In I. K. Wolffers, (Red.), Gezondheidszorg en Cultuur (pag. 105–118). Amsterdam: Sectie Gezondheidszorg en Cultuur VUMC. Trimbos. (2010). Multidisciplinaire richtijn somatisch onvoldoende verklaarde lichamelijke klachten en somatoforme stoornissen. Utrecht: ZonMw, CBO en Trimbos. Webb, J. (2008). Patient-centered approach for improving prescription drug warning labels. Ireland: Elsevier. WHO-FIC. (2007). ICF Nederlandse vertaling van the International Clafficiation of Functioning, Disability and Health. Bilthoven: RIVM. Wieringa, J. (2014). Wie zorgt er voor de oudere migranten? Utrecht: Pharos. Wurff, F. B. van der. (2004). Prevalence and risk-factors for depression in elderly Turkish and Moroccan migrants in the Netherlands. Journal of Affective Disorders, 83(1), 33–41. Yerden, I. K. (2007). Voor je familie zorgen? Dat is gewoon zo. Mantelzorg bij allochtonen: Mantelzorg bij Antillianen, Surinamers, Marokkanen en Turken in Nederland. Purmerend: Primo NH.

33

Cultureel sensitieve communicatie door: Nadezda Broshuis en Vanessa Scholtens

Samenvatting Nu er steeds meer patiënten zijn met verschillende culturele achtergronden, is het voor hulpverleners essentieel hiermee rekening te houden. Referentiekaders zijn divers, wat een ander soort benadering vraagt; de cultuursensitieve benadering. In dit hoofdstuk wordt aandacht besteed aan de communicatie. Je kunt rekening houden met andere culturele achtergronden door naar non-verbale aspecten van de communicatie te kijken, gesprekstechnieken aan te passen op de ander, inhoud en betrekkingsniveau op elkaar af te stemmen en zelf open te staan voor andere culturen en gebruiken. Er bestaat geen kant-en-klare formule hoe met welke cultuur om te gaan. Door sensitiviteit te ontwikkelen op dit vlak kunnen klachten sneller besproken worden, wordt de drempel naar de zorg lager en wordt er meer wederzijds begrip gekweekt.

3.1 Inleiding – 34 3.2 Wat is communicatie? – 34 3.3 Inhouds- en betrekkingsniveau – 35 3.4 Non-verbale communicatie – 37 3.4.1 Non-verbale cultuurverschillen – 37

3.5 Culturele diversiteit en betekenisgeving – 39 3.6 Cultuursensitieve gespreksvoering – 40 3.7 Werken met een tolk – 42 3.7.1 Professionele tolk – 42 3.7.2 Informele tolken – 43

3.8 Aanbevelingen voor cultureel sensitieve communicatie – 44

Literatuur – 45

© Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media B.V. 2017 B. Steunenberg, Zorg voor de oudere migrant, DOI 10.1007/978-90-368-1758-5_3

3

34

Hoofdstuk 3 · Cultureel sensitieve communicatie

3.1

3

Inleiding

Wat maakt cultuursensitieve communicatievaardigheden nu zo belangrijk? Nederland is een land waar mensen wonen met 177 nationaliteiten, en misschien nog wel meer culturele achtergronden omdat niet alle mensen van dezelfde nationaliteit dezelfde culturele achtergronden hoeven hebben. In Nigeria bijvoorbeeld zijn verschillende culturele achtergronden te vinden, beïnvloed door stammen waar mensen toe behoren en de religie die ze praktiseren. Om kennis te hebben van alle nationaliteiten en alle culturele achtergronden die in Nederland voorkomen is te veel gevraagd, zelfs voor iemand die in de zorg werkt. Basiskennis en bewustwording van verschil in waarden, normen en omgangsvormen is wel heel belangrijk. In onze multiculturele samenleving moeten we er niet meer van uitgaan dat alle mensen hetzelfde referentiekader hebben. Mensen denken anders, reageren anders en vinden andere dingen belangrijk. Ook de manier waarop ze dingen zeggen, of juist bepaalde onderwerpen niet bespreekbaar maken, wordt beïnvloed door socialisatie en culturele achtergrond. Als je let op cultuursensitieve communicatie, zal de vertrouwensband sneller kunnen ontwikkelen, kun je moeilijke thema’s bespreken zonder dat de ander gekwetst wordt en je informatie helder naar voren brengen. In dit hoofdstuk gaan we hier verder op in. Wat is belangrijk om te weten als je in de zorg cultureel sensitief wilt communiceren en hoe pas je dat toe in de praktijk. We gaan in op wat communiceren precies is, zowel op inhouds- als betrekkingsniveau, verbale en non-verbale communicatie. 3.2

Wat is communicatie?

Of je nu werkt met autochtone patiënten of met allochtone patiënten, goede communicatie ligt aan de basis van vrijwel alle succesvolle interacties in de gezondheidzorg. Communicatie wordt ook wel de voordeur van goede zorg genoemd. Professionals en patiënten willen die deur wel voor elkaar openen, maar het kan zijn dat zij elkaar niet verstaan, noch in woorden, noch in gebaren (Graaff 1995). Als we dan inzoomen op cultureel sensitieve communicatie, moeten we beginnen met dat de lezer erkent dat niet iedereen hetzelfde is. Er bestaan belangrijke verschillen tussen mensen en de eigen waarden en normen zijn niet universeel. Vaak denken we: ‘hier is toch iedereen het over eens’. Maar dat is dus niet zo. Soms kunnen mensen zich wel in elkaars waarden vinden maar de norm, hoe ze dat dan tot uiting willen brengen, verschilt. Binnen het cultureel sensitief werken is er geen kant-en-klaar recept om met anderen om te gaan. Er is altijd sprake van een individu. Toch zijn er verschijnselen die door zowel grote als kleine groepen worden gedeeld (Pinto 2007). Gebruiken, rituelen, tradities en ook de regels rondom communicatie. Communicatie is een vorm van informatieoverdracht tussen mensen. In dit hoofdstuk wordt aandacht besteed aan de communicatie tussen individuen en dus niet tussen groepen mensen. Als we het over communicatie hebben, dan hebben we het altijd over een zender, een ontvanger en een boodschap. Iemand wil iets zeggen tegen de ander en heeft hier ook een bedoeling mee. Casus     |         |

Kind (zender) zegt tegen zijn moeder (ontvanger) “Ik heb honger”. Zijn boodschap is dat hij graag wat te eten wil.

35 3.3 · Inhouds- en betrekkingsniveau

Als zender en ontvanger een verschillende culturele achtergrond hebben, kan het zijn dat dit de communicatie bemoeilijkt: men kan andere betekenissen aan bepaalde uitingen geven en men interpreteert zaken mogelijk anders als men in een andere culturele achtergrond is opgegroeid. De relatie tussen mensen staat en valt met de communicatie en een zekere empathie. Dit vraagt inspanning van beide kanten. Toch hoort er in een professionele situatie meer verantwoordelijkheid in dit proces bij de professional en zal de professional hier de leiding in moeten nemen en soms de patiënt moeten helpen. Als je patiënt een oudere migrant is, dan kan het zijn dat hij niet veel scholing heeft gehad. Martha van Endt-Meijling zegt hierover in haar boek Met nieuwe ogen (1999) dat het voor mensen die weinig scholing hebben gehad soms moeilijk is om meerdere werkelijkheden naast elkaar te erkennen, namelijk de eigen werkelijkheid en die van de ander. Dit vermogen tot zelfreflectie en hier vanuit meerdere perspectieven naar kijken, is voor hen lastig. Dan moet men van die ander, in dit geval de professional, verwachten dat hij een paar stappen zet. Het is belangrijk dat men elkaar leert begrijpen, en dit gebeurt niet als men vanuit een waardeoordeel communiceert. Communicatie vanuit een waardeoordeel herken je aan: ‘Ik vind dat…’ Communiceren vanuit wat men waarneemt zorgt er wel voor dat men elkaar gaat begrijpen. Bijvoorbeeld: ‘Ik zie dat, dat komt op mij over als, klopt dat. In mijn cultuur ben ik gewend, is dat bij u ook zo? Nee? Wilt u dat eens uitleggen’. Deze manier van praten zorgt ervoor dat allebei, zowel de zender als de ontvanger, ruimte voelen om te vertellen wat zij ervaren, wat zij waarnemen. 3.3

Inhouds- en betrekkingsniveau

Termen die je vaak tegenkomt als het gaat over communiceren zijn communiceren op inhouds- en betrekkingsniveau. Watzlawick (1991) zegt hierover dat gedrag in alle sociale situaties communicatief is. Zelfs als we niks zeggen, bedoelen we iets. Watzlawick zegt dat we wel op verschillende manieren communiceren, het maakt namelijk uit wat we zeggen, tegen wie we het zeggen en wat onze bedoeling is. Hij maakt onderscheid tussen inhoudsen betrekkingsniveau. Als je op betrekkingsniveau communiceert, dan wordt er aangegeven hoe de inhoud door de ander moet worden opgevat en definieer je de relatie waarin je tot die ander staat (Endt-Meijling 2006). Mocht je ooit in de gelegenheid komen om een gesprek te hebben met koning Willem-Alexander, dan zal je dit op een andere manier aanpakken en verwoorden dan wanneer je hetzelfde onderwerp bespreekt met bijvoorbeeld je vrienden. Bij communicatie op inhoudsniveau probeer je de communicatie juist zo helder mogelijk te maken, dat deze onafhankelijk is van de relatie tussen gesprekspartners. Het gaat hier echt om de boodschap, de inhoud en wat jij te zeggen hebt. Je past je als zender dus niet aan de ontvanger aan. Inhouds- en betrekkingsniveau zijn heel belangrijk als we ons verdiepen in culturele sensitieve communicatie, omdat er binnen culturen op betrekkingsniveau wordt gecommuniceerd. In Nederland zijn wij gewend om bijna alles te zeggen wat we willen. Kijk maar naar de hedendaagse praatprogramma’s waar iedereen te pas en te onpas zijn mening geeft. Je uitten doen we zowel publiek als op social media. Vaak zeggen Nederlanders ook dat hun eerlijkheid de meest positieve eigenschap is. Als het pijn doet en ook als de waarheid grof of brutaal is en ook als het anderen zou kwetsen, de waarde eerlijkheid blijft belangrijk. Doordat dit zo normaal is voor veel mensen, verwachten we vaak ook dat iedereen alles durft en wil zeggen. Maar patiënten die opgevoed zijn met een andere culturele achtergrond beleven dit vaak heel anders. Zij zijn opgevoed met duidelijk regels rondom gespreksonderwerpen en gedrag. Wat kun je wel of niet zeggen tegen mensen, tegen familie, buren en buitenstaanders. Luister je

3

36

3

Hoofdstuk 3 · Cultureel sensitieve communicatie

naar mensen die gestudeerd hebben of juist naar mensen die veel levenservaring hebben. Kan iemand jou wel begrijpen als ze niet jouw achtergrond hebben en zijn alle mensen te vertrouwen? Dit zijn allemaal belangrijk vragen waarmee zij zich bezighouden en rekening houden tijdens hun communicatie. Een goed voorbeeld is het praten over een chronische of dodelijke ziekte. Bij moslims kan dit uitgelegd worden als straf van God, langzaam afglijden naar de dood. In veel gevallen wordt er helemaal niet over ziekte gesproken, en (wanneer familieleden als tolk dienen) weet de zieke niet eens dat hij of zij ziek is. Praten over ziekten is vaak een taboe, naasten en sociale omgeving weten meestal niet eens dat iemand ziek is. Om toch deze barrière te doorbreken, is het van belang dat zorgverleners geduld hebben om dit te bespreken. De afspraken zijn langer om de vertrouwensband te verstevigen. Casus     |         |

Tuba zit met haar vriendinnen in de woonkamer te praten en vertelt hun dat ze eigenlijk wel zou willen stoppen met roken, terwijl ze dit zegt steekt ze er nog maar eentje op om het af te leren. Haar moeder komt erbij zitten en vraagt of ze ook een sigaret mag. Niet veel later komt haar vader thuis. Tuba doet meteen haar sigaret weg.

Het voorbeeld hiervoor is een mooi voorbeeld van dingen die je niet hoort te doen uit respect voor in dit geval je vader. Met haar moeder kan Tuba samen een sigaret roken, maar als haar vader binnenkomt dan doet ze haar sigaret weg en snijdt een ander onderwerp aan. Het is niet netjes om een sigaret op te steken waar je vader bij is. Het kan best zijn dat haar vader weet dat zij rookt, maar ze bespreken het niet samen. Casus     |         |

Jeannet (29) is sinds drie jaar afgestudeerd oncoloog. Ze heeft haar coschappen gelopen in een gerenommeerd ziekenhuis en werkt nu in het UMC. Ze heeft een goede staat van dienst en alle collega’s zijn over haar te spreken. Haar eerste patiënt van die dag is Sayeed (68). Hij komt samen met zijn zoon om de uitslag van zijn bloedonderzoek te horen. Sayeed is vijftien jaar geleden vanuit Afghanistan naar Nederland gevlucht met zijn vrouw en drie kinderen. Jeannet moet hem vertellen dat er in zijn bloed kankercellen zijn aangetroffen en dat vervolgonderzoeken nodig zijn. Daarnaast wil ze hem wel vast voorbereiden op de ernst van de situatie, het gaat hier om leverkanker en dat is erg moeilijk te behandelen. Sayeed en zijn zoon horen alles rustig aan en zeggen alleen dat Sayeed zich best gezond voelt en helemaal niet ernstig ziek. Verder stellen ze bijna geen vragen. Op de gang zegt Sayeed tegen zijn zoon: “laten we maar op zoek gaan naar een andere arts want wat weet dit jonge meisje er nu van, ze heeft er duidelijk geen verstand van”.

Dit voorbeeld laat zien dat mensen die vanuit betrekkingsniveau communiceren, vaak meer vertrouwen hebben in levenservaring dan in studie en kennis. Sayeed had deze boodschap waarschijnlijk serieuzer genomen als de arts een stuk ouder was, omdat deze dan zowel levenservaring als kennis en kunde heeft. Soms vinden patiënten het ook belangrijk dat iemand dezelfde culturele of religieuze achtergrond heeft, ze voelen zich dan beter begrepen.

37 3.4 · Non-verbale communicatie

3.4

Non-verbale communicatie

Al eerder hebben we het in dit hoofdstuk gehad over een referentiekader. Een referentiekader is voor mensen van invloed op de manier hoe ze dingen interpreteren en waarop ze met elkaar communiceren. Indien je iemand langer kent, heb je minder woorden nodig om elkaar te begrijpen. Elkaar begrijpen, daar gaat het om bij communicatie. Naast een zender, een ontvanger en een boodschap, is er nog een ding heel belangrijk als het gaat om elkaar goed te ‘begrijpen’: de non-verbale communicatie, ook wel analoge communicatie genoemd. Dit is elke vorm van uitwisseling van boodschappen tussen mensen via signalen en tekens, ofwel zonder woorden. Het is eenvoudiger als je iemand beter kent om in te schatten wat iemand bedoelt en hoe iemand zich voelt, zonder dat dit woordelijk wordt benoemd. Veel van ons gedrag vertaalt zich in non-verbale communicatie. Dit kan je woorden ondersteunen, of vervangt zelfs woorden in de communicatie. Professor Albert Mehranian concludeerde in zijn onderzoek in 1967 dat 93 % van alle communicatie non-verbaal is, wanneer het iemands eigen emoties betreft. Ondanks dat dit nog veelvuldig in lessen en media verkeerd wordt aangehaald, is dit achterhaald, zeker wanneer je communiceert met andere culturen. Dan zijn letterlijke boodschappen soms duidelijker dan non-verbale signalen. Sterker nog, veel embleemsignalen (gebaren die een betekenis hebben voor een groep mensen en zijn aangeleerd) en gebaren hebben een volstrekt andere betekenis. Denk bijvoorbeeld aan het wijzen naar je slapen. Dat betekent in Nederland ‘koppie, koppie’ (slim), maar in Frankrijk, Spanje en delen van Afrika: ‘je bent gek’. Wat wel heel belangrijk blijft, in welke communicatie en in welke cultuur dan ook, is de congruentie van je boodschap. Congruentie in je communicatie wil zeggen dat wat je zegt ook blijkt uit je non-verbale communicatie. Je denken, je doen en je voelen komen overeen met elkaar. Als je bijvoorbeeld zegt dat je boos bent, maar dit doet met een glimlach, ben je niet congruent. Aangezien er ook veel non-verbale verschillen zijn tussen diverse nationaliteiten en culturen, zullen we enkele van deze verschillen hier uitwerken. 3.4.1

Non-verbale cultuurverschillen

Uiterlijk Per cultuur verschillen schoonheidsidealen. Wat in de ene cultuur als masculien wordt ervaren, is in de ander niet relevant. Hoe men zich kleedt, hoe er op uiterlijk wordt gereageerd en in hoeverre je mag afwijken van hetgeen ‘normaal’ wordt gevonden, verschilt sterk per cultuur. Een voorbeeld is dat het westerse schoonheidsideaal en de gezondheidsnorm gericht is op slank zijn, terwijl in veel (Afrikaanse) landen ronde vormen als mooi wordt gezien. Als een zorgverlener dan spreekt over overgewicht, kan dit verschil tot uiting komen.

Houding In onze houding laten we, meestal onbewust, veel van onze primaire emoties zien. Niet voor niets wordt daar in de medische wereld en door acteurs veel gebruik van gemaakt. De houding van de ander wordt geïmiteerd en men weet wat er in de ander omgaat. Het gaat hierbij over dominantie (de manier waarop iemand gaat zitten), spanning en ontspanning enzovoort. De ‘cowboyzit’, met wijd gespreide benen, is een teken van onbeleefdheid in veel culturen, net als dat in India het tonen van voetzolen onbeleefd is (Endt-Meijling 2015). Moslimpatiënten kunnen het vervelend vinden iemand van het andere geslacht de hand te

3

38

Hoofdstuk 3 · Cultureel sensitieve communicatie

schudden. Je kunt kiezen om in een dergelijke situatie vriendelijk te knikken en de hand pas uit te steken als de ander daar aanstalten toe maakt. Let op de ander, zodat je niet voor ongemakkelijke situaties komt te staan. Als je niet weet wat je in een situatie moet doen, zeg dan wat je eigenlijk zou willen doen en check bij de ander hoe deze zich daarbij voelt.

3

Begroeting Zoals hiervoor beschreven kan de manier waarop men elkaar begroet bij ontmoetingen (zowel voor het eerst, als voor een terugkerende ontmoeting) van cultuur tot cultuur verschillen. Zo begroeten Japanners elkaar met een hoofdknik, is het aantal kussen ook verschillend (van een kus in Duitsland, drie in Nederland en vier in enkele Noord-Afrikaanse landen). Latijns-Amerikanen, of Afrikaanse landen met deze culturele invloeden, geven elkaar zelfs een knuffel/omhelzing ter begroeting.

Gezichtsuitdrukkingen Veelal wordt gedacht, onder meer door bekende antropologen, dat gezichtsuitdrukkingen ook cultuurgebonden zijn. Paul Ekman (2003) deed veelvuldig onderzoek naar gezichtsuitdrukkingen. Hij ontdekte dat deze biologisch, en niet cultureel, bepaald zijn. De onderzochte expressies waren droefheid, afkeer, blijdschap, angst, woede, tevredenheid en verrassing.

Oogcontact Essentieel te weten, wanneer men werkt met mensen met een andere culturele achtergrond, is het verschil in duur van oogcontact. Een terugkerend aspect in veel culturen is dat de mannen vrouwen langer aan mogen kijken dan andersom. In enkele culturen is het zeer onbeleefd om direct oogcontact te zoeken en is het ‘wegkijken’ juist een teken van respect. Zo raadt Martha van Endt-Meijling zelfs aan, in contact met Japanners, zelfs naar de knoop in hun stropdas te kijken, terwijl je ogen neerslaan in de westerse samenleving juist wordt gezien als teken dat je iets te verbergen hebt.

Stemtaal De manier waarop de stem wordt gebruikt is eveneens anders. In sommige culturen lijkt het, wanneer je de betrokkenen niet verstaat, alsof mensen ruzie hebben. Van de Nederlandse taal vinden buitenlanders dit ook dikwijls. Aziaten ervaren in het algemeen hard praten als onbeleefd. Voor hen geldt hoe belangrijker het onderwerp, hoe rustiger de stem. Dit alles wil impliceren dat analoge taal niet overeen hoeft te komen met de digitale taal en men hier niet te snel conclusies aan moet verbinden.

Aanraking Een aanraking is zowel persoonlijk als cultureel bepaald. Het persoonlijk aspect ligt in wat mensen zelf als prettig ervaren. Vindt iemand het vervelend aangeraakt te worden of raakt hij uit zichzelf ook anderen aan? Hier richten wij ons op cultuurbepalende aanrakingen. In westerse culturen raken mannen elkaar weinig aan, terwijl het in Zuid-Amerikaanse en Arabische culturen juist gebruikelijk is elkaar aan te raken. Een voorbeeld hiervan is dat mannen die hand in hand lopen in India, niet homoseksueel zijn. Dit is daar gebruikelijker dan hier, terwijl mannen en vrouwen in India niet gearmd lopen.

Nabijheidgedrag Wat vind je zelf een prettige fysieke afstand van je gesprekspartner? Als je dit aan een groep mensen vraagt, ongeacht culturele achtergrond, zul je zien dat dit per persoon verschilt.

39 3.5 · Culturele diversiteit en betekenisgeving

Een oefening, die veel trainers deelnemers laten ervaren in weerbaarheidstrainingen, is een touw om je heen leggen om je fysieke grens (nabijheidcirkel) ook visueel te maken. Het is goed om eerst bij jezelf na te gaan wat jij een prettige afstand vindt. Per cultuur verschilt de fysieke afstand tussen twee mensen ook. Zo is er, wederom, in de Zuid-Amerikaanse en Arabische culturen een kleinere afstand tussen twee personen dan bijvoorbeeld in Zweden en Schotland. De aard van de relatie, de omstandigheden en de culturele achtergrond bepalen de nabijheid van gesprekspartners. In interculturele relaties kan zelfs spanning ontstaan wanneer mensen teveel vasthouden aan hun eigen culturele nabijheidgedrag. Door de ‘verkeerde’ afstand te kiezen, vooral als die te klein is, voelen mensen zich niet op hun gemak. Aan de andere kant brengt je, door te ver weg te blijven staan, direct een boodschap van afkeer over. Status en dominantie spelen ook een rol. De persoon met de hoogste status heeft in de meeste culturen het ‘recht’ de afstand te bepalen of de grens van het gebied van de ander te overschrijden. Met non-verbaal gedrag laat je ook zien of je een gesprek wilt voortzetten of juist beëindigen. Wees je daarom bewust van je eigen referentiekader en welke boodschap je zendt met de non-verbale communicatie. Als je twijfelt over culturele verschillen, vraag dan feedback aan je gesprekspartner. Het is beter te zeggen dat je niet precies weet hoe iets overkomt, dan dat je gesprekspartner het verkeerd interpreteert. 3.5

Culturele diversiteit en betekenisgeving

Voor zorg- en welzijnsprofessionals is enige kennis over cultuur en religie belangrijk. Opvattingen die hieruit voorkomen kunnen namelijk van invloed zijn op de ziekteopvattingen en het hulpzoekgedrag van patiënten. Dit is besproken in 7 H. 2 en zal bij elke ziekte of elk gezondheidsprobleem in de hoofdstukken hierna centraal staan. Als zorgprofessionals dingen bespreekbaar willen maken, kunnen zij in aanraking komen met andere culturele en/of religieuze achtergronden en daaraan vastzittende andere denkbeelden over bijvoorbeeld ziekte en gezondheid. Hoewel iedereen ermee te maken heeft, zijn we ons niet altijd bewust van de invloed van cultuur en religie op onze ziekteopvattingen en manieren van hulp zoeken (Hoffer 2016). Zolang je met mensen omgaat die hetzelfde denken als jij zal je niet snel denken dat er ook mensen zijn die anders denken. Maar op het moment van vakantie of migratie kom je vaak terecht in een andere culturele context en besef je dat dingen die eerst als vanzelfsprekend leken dat niet altijd hoeven te zijn. Dit zie je ook terug in de manier waarop mensen ziekten en problemen beleven en trachten op te lossen. Ziekteopvattingen en hulpzoekgedrag zijn namelijk voor een belangrijk gedeelte cultureel en door religies bepaald dan wel beïnvloed. Tijdens het socialisatieproces leer je al van jongs af aan van mensen om je heen wat je het beste kunt doen als je bijvoorbeeld je hoofd hebt gestoten, je grieperig voelt of plotseling moet overgeven. Het kan zijn dat je wordt meegenomen naar de huisarts, maar het kan ook zijn dat er advies ingewonnen wordt bij een alternatieve genezer of een ouder familielid. Soms kan het zelfs zijn dat mensen erin geloven dat een ziektebeeld veroorzaakt wordt door geesten of de duivel en zoeken ze iemand op die deze kan uitdrijven. Voor sommige van ons lijkt het misschien een ver van ons bed show, maar er zijn genoeg patiënten die met klachten als deze naar een religieuze genezer gaan. Te denken valt aan zowel fysieke klachten als psychische klachten. Het laten merken of je ziek bent is ook cultureel bepaald. Niet iedereen geeft op dezelfde manier uiting aan ziekte of pijn. Soms kan het gebruik zijn om dat uitgebreid te laten merken dat je ziek bent of pijn hebt. Je krijgt dan aandacht en er wordt actie ondernomen. Binnen sommige culturen is het maar beter dat je niet te veel klaagt, omdat je het risico loopt om als

3

40

3

Hoofdstuk 3 · Cultureel sensitieve communicatie

een aansteller gezien te worden. In een geseculariseerde samenleving als de Nederlandse is er steeds minder oog voor de invloed van religie. Ook de reguliere zorg- en welzijnprofessionals hebben hier steeds minder aandacht voor. Maar de patiënten zijn er wel nog steeds mee bezig en het neemt een belangrijke plek in hun leven in. Hierdoor kan er een kloof ontstaan tussen de zorgprofessional en de patiënten. In deze context vullen religieuze genezers de leemten in de gezondheidszorg op. Zij gaan in op de persoonlijke zingevingvragen rond ziekte en problemen. Zij sluiten aan bij de beleefwereld van de patiënt en plaatsten de klachten in een religieusspiritueel kader (Hoffer 2016). Het aansluiten bij de beleefwereld van de patiënt en het begrip wat de zorgprofessional hiervoor kan opbrengen wordt ook wel de werkrelatie genoemd. In de literatuur vinden we verschillende namen terug voor een werkrelatie, Menger noemt het in haar artikel ‘Spiegelen, hechten en mentaliseren‘ uit 2013 een werkalliantie, (Menger 2013) spreekt over ‘ontwikkeling van de relatie’ tussen de cliënt en de professional. Voor cliënt kun je ook patiënt invullen. Veel studenten leren tijdens hun sociale hbo-opleiding dat het gaat om voorzichtig invoegen, veel en actief luisteren, onvoorwaardelijke acceptatie, warmte, meebewegen en pas later interveniëren (Menger 2013). Het achterliggende idee hiervan is dat mensen pas iets van een professional aannemen, of begrenzende interventies pas accepteren, als er een vertrouwensrelatie is. Snellen (2016) werkt dit verder uit en noemt dit een fase in de interactieontwikkeling, iets wat nodig is om de patiënt in beweging te krijgen, dat hij mee wil werken en dat professional en patiënt samen kijken wat er moet gebeuren. Het is belangrijk om tijdens de opbouw van een werkrelatie cultureel sensitief te zijn. Dit zorgt ervoor dat de kwaliteit van de communicatie en de relatie tussen professional en patiënt effectief is. Als de werkrelatie effectief is dan krijg je een positief antwoord op vragen zoals: Gelooft de patiënt wat de professional zegt? Ontvangt de patiënt de boodschap die de professional zendt? En is er voldoende vertrouwen tussen beide partijen? Casus     |         |

Oudere migrantenpatiënten vertrouwen mensen met dezelfde culturele achtergrond vaak eerder dan iemand die een andere culturele achtergrond heeft. Bijvoorbeeld: Als een arts een slechte diagnose vertelt tegen de patiënt dan zal hij vaak voor een second opinion gaan naar een arts die dezelfde taal spreekt.

Hafkenscheid (2014) benadrukt dat een werkrelatie dynamisch is. Dat wil zeggen dat het moet gaan om de werkrelatie als een interactie tussen zorgprofessionals en de patiënt waarin zowel ruimte is voor onderlinge afstemming als voor confrontaties en conflicten. Vanuit dit dynamische perspectief zijn belangrijke kenmerken van de professional onder andere; empathie, warmte, acceptatie, respect en het verschaffen van feedback aan de patiënt (Hoffer 2016). Hafkenscheid is van mening dat als het gaat over contacten tussen de professional en pa­tiënten er altijd aandacht moet zijn voor culturele sensitiviteit. 3.6

Cultuursensitieve gespreksvoering

Cultureel sensitief werken is gemakkelijker gezegd dan gedaan, want hoe doe je dit nou? Waarmee moet je rekening houden? Wat is belangrijk binnen welke culturele achtergrond? Kitlyn Tjin A Djie zegt hierover in haar boek: Beschermjassen, transculturele hulp aan families (2013)

41 3.6 · Cultuursensitieve gespreksvoering

dat het belangrijk is om er rekening mee te houden dat het referentiekader van jouw patiënt echt heel erg kan verschillen van die van jou. Veel culturele achtergronden worden beïnvloed door het feit dat de context een groepscultuur is (collectivistisch). Je hebt dus niet alleen met je patiënt te maken maar ook met de familie eromheen. Wat zij denken en doen is heel belangrijk. Als professional kun je er ook je voordeel mee doen. Familie kan ingezet worden op allerlei verschillende manieren. Als je het idee hebt dat een patiënt niet echt luistert naar je als het bijvoorbeeld gaat om medicijngebruik, dan kun je je richten tot een familielid met een hoog aanzien. Vaak zijn dit de mensen die wat ouder zijn. Je kunt hun hulp inschakelen bij het overtuigen van het belang van de medicijnen. Casus     |         |

In het VU Ziekenhuis loopt een Marokkaanse Nederlander met hoge bloeddruk en beginnende diabetes type 1. Hij komt iedere twee weken voor controle van zijn bloeddruk en bloedspiegel. Bij deze controle valt het je op dat zijn suikerspiegel enorm laag is. Als de diëtist dit tegen de patiënt zegt dan vertelt hij dat hij op dit moment heel onregelmatig eet omdat het ramadan is. Ook neemt hij overdag nu niet zijn medicijnen in. Zijn dochter, die hij heeft meegenomen naar het gesprek, reageert ook geschokt. Zij weet hoe belangrijk het is dat hij juist nu zijn medicijnen inneemt en regelmatig eet. Toch wil de man er niks van weten. “Het is de heilige maand ramadan en daar handel je naar”. De dochter stelt voor om eens te praten met een oom in Utrecht die daar als imam in de moskee werkt, hij kan haar vader uitleggen hoe hij zijn gezondheid goed op peil kan houden en ook zijn geloof kan belijden. De diëtist vindt dit een goed plan en is benieuwd naar de uitkomst. Daarnaast geeft zij nogmaals aan hoe belangrijk het is dat hij nu wel zijn medicijnen inneemt en regelmatig eet.

Enkele gesprekstechnieken die we dikwijls gebruiken in ons werk, en zoals we die ooit geleerd hebben, zijn niet toepasbaar in elke cultuur. Neem bijvoorbeeld het ‘slechtnieuwsgesprek’. Zo brengen we, volgens de theorie, meteen het slechte nieuws. Dit is de spreekwoordelijke klap uitdelen. In het werken met andere culturen, en overigens ook steeds meer in de Nederlandse, is dit geen wenselijk model. Hierdoor wordt afbreuk gedaan aan de vertrouwensband. In Nederland zijn we gewend om dingen bespreekbaar te maken, we draaien er niet omheen en vertellen de patiënt wat er aan de hand is en wat de mogelijkheden zijn. Dit pakt niet bij iedereen goed uit. Mensen die opgegroeid zijn in een wij- cultuur of in een fijnmazige structuur zijn dit niet gewoon. Slecht nieuws gooi je niet op tafel, slecht nieuws kleed je aan, je hebt het eerst over andere onderwerpen, draait er een beetje omheen en uiteindelijk als iedereen wat meer op zijn gemak is vertel je voorzichtig wat er aan de hand is. Dit wordt ook wel slecht nieuws inkleden genoemd (Hofstede 2007). Het slechtnieuwsgesprek moet in de gezondheidszorg helaas vaak gevoerd worden. Het is een voorlichtend gesprek waarin de patiënt geconfronteerd wordt met een nare boodschap. Je vertelt hem iets dat hem teleurstelt, angstig of verdrietig maakt. Hoe dan ook, een dergelijk gesprek roept allerlei emoties op. Je doel in dit gesprek is om de patiënt duidelijk te maken wat er aan de hand is met hem, wat de mogelijkheden zijn en wat hij ervan kan verwachten. Op basis van deze informatie kunnen jullie in gesprek gaan, en blijven, om eventuele vervolgstappen door te nemen. Extra belangrijk is om te zorgen dat de patiënt echt weet waarover het gaat. Na een slechtnieuwsgesprek moet de informatie dermate helder zijn dat de patiënt weloverwogen beslissingen kan nemen. Deze weloverwogen beslissing wordt over

3

42

3

Hoofdstuk 3 · Cultureel sensitieve communicatie

het algemeen overschaduwd door de emoties die met het slechte nieuws worden opgeroepen. Dit blokkeert het denkvermogen van de patiënt, die daardoor de informatie slecht kan beoordelen. De informatie op inhoudsniveau (verstandelijk niveau) is net zo belangrijk als de informatie op betrekkingsniveau (emotioneel niveau)! Om beide niveaus goed in de gaten te kunnen houden, kun je de volgende drie doelen aanhouden: 4 de patiënt helpen de informatie te begrijpen; 4 de patiënt helpen bij het emotioneel verwerken van de informatie; 4 de patiënt houvast bieden voor het vervolg. Ondanks dat de patiënt vaak al is voorbereid op slecht nieuws, is het in de meeste culturen gebruikelijk eerst een kort algemeen gesprek te hebben waarin je vraagt naar de patiënt, naar zijn of haar familie enzovoort. In 7 par. 3.4 worden non-verbale cultuurverschillen beschreven, die kan men inzetten in het cultureel sensitief communiceren. 3.7

Werken met een tolk

Als professional in de zorg kan het voorkomen dat je de patiënt niet goed verstaat, of dat zijn Nederlands niet voldoende is om te begrijpen wat jij wil vertellen. Het is belangrijk te weten wat er precies met iemand aan de hand is, net als dat een patiënt medische handelingen juist verricht. Het allereerste wat je dan kunt doen, is vakjargon vermijden. Toch is dit niet altijd voldoende. Het inschakelen van een professionele tolk is een goede methode om een taalbarrière in de zorg over te brengen. Tolken is een vak, beëdigd tolk is een door de wet beschermd beroep. De Nederlandse wet zegt dat patiënten zelf verantwoordelijk zijn voor het machtig zijn van de Nederlandse taal. Uitgangspunt hierbij is dat de patiënt zelf, zo nodig, dient te zorgen voor de inzet van een tolk. Afhankelijk van de situatie en aard van het gesprek kan dit een professionele tolk zijn of een tolk uit het eigen netwerk van de patiënt. Minister Schippers meende (in 2013) dat het afschaffen van de centrale vergoeding van tolk- en vertaaldiensten de toegang tot de zorg niet belemmert. De zorg zelf blijft immers via de Wlz en de Wmo bekostigd. Patiënten dienen, volgens de wet, zelf tolken in te huren. In de praktijk blijkt dat patiënten familieleden meenemen, die over het algemeen geen beëdigd tolk zijn. Met alle cultuurverschillen van dien (in veel landen wordt niet eens gezegd tegen de terminaal zieken dat ze terminaal zijn!) kan dit problemen geven. Juist op dit vlak is het goed om van enkele van deze verschillen op de hoogte te zijn, zeker als de tolk een bekende is. 3.7.1

Professionele tolk

Tolken vertalen wat hun klanten zeggen, niets meer en niets minder, en dat is moeilijk genoeg. Niet alles kan immers letterlijk vertaald worden. De tolk heeft geleerd dat hij ‘uit eigen beweging’ ook culturele informatie mag geven als de communicatie tussen de gesprekspartners anders zou worden belemmerd (Bot 2013). Ook onder tolken bestaat hier nog discussie over, want wat vertel je wel en wat niet. Door extra informatie te geven, ga je verder dan uitsluitend te vertalen. Bij professionele tolken zal deze informatie los staan van eigen meningen en interpretaties.

43 3.7 · Werken met een tolk

Tips voor het werken met een tolk 4 Bedenk dat tolken moeilijk is, wees duidelijk, vermijd jargon, wees bondig en geef de tolk de tijd om te vertalen. 4 Richt je woord tot de patiënt, ook al lijkt het ongepast de tolk niet aan te kijken als deze praat. 4 De tolk is een hulpmiddel voor de patiënt, maar de patiënt staat centraal. 4 Het lijkt vaak dat een tolk wel vijf zinnen uitspreekt, terwijl je maar een korte vraag hebt gesteld. De specifieke context van onze taal kan ervoor zorgen dat er in een andere taal meer uitleg voor dit woord nodig is. In het Turks zijn er bijvoorbeeld veel meer woorden voor familieleden. Familieleden waar we in het Nederlands geen specifiek woord voor hebben, zoals een oom van vaderszijde, noemen zij familieleden die volgens de bloedlijn geen daadwerkelijke familie is, maar zij wel als dusdanig beschouwen. Dit levert een andere vertaling (korter of langer dan de gestelde vraag in het Nederlands) op. 4 In veel landen zijn er meerdere streek- of stamtalen. Dat iemand uit Siërra Leone komt, wil niet zeggen dat het Krio ook zijn eerste taal is. Ook in Marokko zijn er specifieke dialecten. Vraag daarom altijd eerst aan patiënten uit welke streek zij komen. 4 In sommige culturen, en bij sommige (gevoelige) onderwerpen, is het van belang een mannelijke tolk voor een man, en een vrouwelijke tolk voor een vrouwelijke patiënt te nemen.

Bij veel gezondheidsinstanties is er een apart tolkenbeleid. Het is goed hier op je werk of stage naar te vragen. 3.7.2

Informele tolken

Informele tolken zijn mensen die op incidentele basis als tolk optreden; ze worden er niet voor betaald; ze hebben geen gedragscode, geen geheimhoudingsplicht, er is geen klachtenregeling van toepassing; ze hebben meestal geen opleiding, maar veelal wel een persoonlijke band met de patiënt voor wie ze tolken (familielid, buren enz.) (Bot 2013). Het kan best zijn dat de tolk ook goed is in het vertalen, maar dit is moeilijk te bepalen wanneer je zelf deze taal niet machtig bent. Je weet dus niet of alles volledig en juist wordt overgebracht. Iets wat je van een professionele tolk mag verwachten. Informele tolken vatten selectief samen en geven hun eigen mening in de vertaling. Zij maken keuze wat ze wel en niet doorgeven. Martha van Endt-Meijling schrijft in haar boek Rituelen en Gewoonten (2006), dat in sommige culturen (in enkele streken in Marokko, onder meer) een patiënt niet altijd wordt verteld dat deze ongeneeslijk ziek is. Dit wordt, door familieleden, voor hem of haar weggehouden om deze te ontlasten. Ook kinderen worden veelvuldig als tolk ingezet. Hanneke Bot (2013) stelt dat kinderen onder de achttien jaar überhaupt nooit als tolk ingezet zouden mogen worden. Temeer omdat dit een hele zware verantwoordelijkheid is en ze niet alles wat de hulpverlener zegt kunnen begrijpen of in de context kunnen zien. De kwalen van hun ouders kunnen gene opwekken en dan moeten ze dit ook nog voor hun ouders vertalen. Dit is een onwenselijke situatie. Volwassen kinderen zouden dit beter aankunnen. In Nederland gaan kinderen vaak mee naar

3

44

3

Hoofdstuk 3 · Cultureel sensitieve communicatie

gesprekken met een (hoog)bejaarde ouder, ter ondersteuning, en dat geldt voor mensen met een migratieachtergrond natuurlijk ook. Toch dien je, als hulpverlener, er wel alert op te zijn of iemand handelt ten behoeve van de patiënt en of er goed vertaald wordt. Een andere specifieke groep ‘tolken’ zijn de meertalige collega’s. Hulpverleners hebben een geheimhoudingsplicht, maar collega’s op andere functies niet. Wanneer een collega de begeleiding overneemt om de anderstalige patiënt te begeleiden, is dit geen tolken meer, maar hulpverlenen in een andere taal. Werkvorm ‘Praktijksituaties’ Zoals je hebt kunnen lezen is het werken met tolken niet altijd even makkelijk. Hier volgen twee praktijksituaties. Bedenk wat jij in deze situaties zou doen en bespreek deze met anderen. 1. Wat doe je als een tolk middenin een gesprek met je patiënt iets verteld over de cultuur waaruit ze vandaan komen als toevoeging (bijvoorbeeld dat uithuwelijken in hun cultuur veel vaker voorkomt en daar wat meer over vertelt)? Dit is een lastige situatie, aangezien je uit het contact bent met de patiënt en je op de tolk gaat richten. Hiermee is de tolk een gesprekspartner geworden en is het vertrouwen met de patiënt weg of geminimaliseerd, zeker als de patiënt het in het Nederlandse gevoerde gesprek niet verstaat. 2. Hoe kan non-verbale communicatie bij de tolk tot een lastige situatie leiden? Kwesties van bejegening, houding, lichaamstaal kunnen vertrouwen tussen tolk en gehoorde verstoren. Bijvoorbeeld een hoogopgeleide tolk die dneerbuigend lijkt om te gaan met de gehoorde; de tolk wiens gelaatsuitdrukking en gebaren een asielzoeker het idee geven dat hij haar nogal schokkende verhaal niet gelooft. De scheidslijn tussen afstandelijkheid en arrogantie, tussen een vriendelijk bedoeld lachje en een grimas, tussen behulpzaam en bemoeiziek gedrag is dun. Wat kun je zeggen als je dit gebeurt? 4 ‘Mevrouw de tolk, ik heb liever dat u voor mij vertaalt wat meneer zegt. Indien ik het niet goed begrijp, formuleer ik zelf wel een vraag.’ 4 Informeer de tolk hoe je wilt werken, het liefste tijdens het gesprek zelf. Zo kan de indruk dat de hulpverlener en de tolk een bondje hebben gesloten, direct worden weggevaagd.

3.8

Aanbevelingen voor cultureel sensitieve communicatie

Communicatie blijft ingewikkeld. Er is geen kant-en-klaar recept voor om te communiceren, maar in dit hoofdstuk is wel een aantal zaken duidelijk gemaakt: het belang om met bepaalde dingen rekening te houden, hoe belangrijk je eigen referentiekader en het referentiekader van de ander zijn, waar iemand is opgegroeid en door wie hij is opgevoed. Cultuur en religie zijn belangrijke onderwerpen om meer van te weten als professional. Cultureel sensitief communiceren is meer dan alleen maar weten dat iemand een andere culturele achtergrond heeft en daardoor misschien een ander referentiekader heeft. Je bent cultureel sensitief als je in staat bent om naar cultuur te kijken, niet alleen vanuit je eigen referentiekader, maar ook vanuit het referentiekader van de ander. Je verplaatst je niet alleen in gedachten, maar bent ook in staat om je gedrag aan te passen. Communicatie bestaat niet alleen uit verbale gesprekken,

45 Literatuur

ook non-verbale communicatie speelt een grote rol. Je bent bewust van je eigen grenzen en zonder je identiteit te verliezen beweeg je je soepel tussen verschillende culturele referentiekaders, met grote flexibiliteit en met respect (Nunez, Nunez Mahdi en Popma 2012). Daarnaast houd je rekening met communiceren op inhoud- en betrekkingsniveau en weet je dat mensen ook gebruiken mee hebben gekregen vanuit een individuele of groepscultuur en familie vaak een belangrijke rol inneemt in het leven van de patiënt. Cultuur blijft een dynamisch proces. Het staat nooit stil, is altijd in ontwikkeling en verandert dus ook constant. Het werken met patiënten zal altijd maatwerk zijn! Verdieping in de cultuur van een ander zal je eigen culturele identiteit niet verzwakken maar eerder expliciteren, in een proces van wederzijds bevragen. Literatuur Bot, H. (2013). Taalbarrières in de zorg, over tolkenbeleid en tolken met beleid. Assen: Koninklijke Van Gorcum. Ekman, P. (2003). Emotions Revealed, understanding faces and feelings. London: Weidenfeld & Nicolson. Endt-Meijering, M. (2006). Rituelen en gewoonten. Geboorte, ziekte en dood in de multiculturele samenleving. Bussum: Uitgeverij Coutinho. Endt-Meijering, M. (2015). Met nieuwe ogen. Werkboek voor de ontwikkeling van een transculturele attitude. Bussum: Uitgeverij Coutinho. Graaf, F. de (1995). Zorg aan buitenlanders? Deel van mijn vak. Utrecht: Projectbureau Murant. Hafkenscheid, A. (2014). De therapeutische relatie. Uitgeverij De Tijdstroom. Hoffer, C. (2016). Vertelt u mij eens iets meer… Cultuursensitief werken in gezondheidszorg en welzijnswerk. Amsterdam: Uitgeverij SWP B.V. Hofstede, G. J. (2002). Werken met cultuurverschillen. Amsterdam: Uitgeverij Contact. Hofstede, G. J. (2007). Allemaal andersdenkenden. Omgaan met cultuurverschillen. Amsterdam/Antwerpen: Uitgeverij Contact. Menger, A. (2013). Werken in gedwongen kader, methodiek voor het forensisch sociaal werk. Amsterdam: Uitgeverij SWP B.V. Mehrabian, A., & Morton, W. (1967). Decoding of inconsistent communications. Journal of personality and social psychology, 6(1), 109–114. Mehrabian, A., & Susan, R. F. (1967). Inference of attitudes from nonverbal communication in two channels. Journal of consulting psychology, 31(3), 248–252. Nunez, C., Nunez Mahdi, R., & Popma, L. (2012). Interculturele communicatie. Van ontkenning tot wederzijdse integratie. Assen: Koninklijke Van Gorcum. Pinto, D. (2007). Interculturele communicatie, een stap verder. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Snellen, A. (2016). Basismodel voor methodische hulpverlening en dienstverlening in het social work. Coutinho: Bussum. Tjin, A., & Djie, K. (2013). Berschermjassen, transculturele hulp aan families. Assen: Koninklijke Van Gorcum. Watzlawick, Paul, et al. (1991). De pragmatische aspecten van de menselijke communicatie. Deventer: Van Loghum Slaterus.

3

47

Palliatieve zorg: puzzelen met levensvragen Samenvatting Goede en open communicatie tussen oudere migrant en zorgverlener is van het grootste belang in de palliatieve zorg. Ga in gesprek over de wensen en behoeften van de oudere migrant als het gaat om goede zorg in deze laatste fase van het leven. Open communicatie vereist wederzijds vertrouwen en respect, maar ook goede luistervaardigheden. Er zijn cultureel bepaalde rituelen en gebruiken bij de naderende dood. Een open houding en vragen naar de wensen en behoeften is een vereiste voor een cultuursensitieve zorgprofessional. Hoe te sterven? Dat is een vraag die vaak ingevuld wordt vanuit religieuze of levensbeschouwelijke kaders. Zo willen diverse groepen oudere migranten met een heldere geest sterven en niet versuft of verdoofd door pijnbestrijdingsmiddelen. Bij de islam is de palliatieve fase, anders dan bij veel Nederlandse patiënten, niet zozeer gericht is op een zo goed mogelijke dood maar meer op zo lang mogelijk leven. Levensverlengend handelen staat daarmee op de voorgrond. Er wordt door de oudere migranten niet of nauwelijks gebruikgemaakt van de palliatieve zorg. Vaak wordt deze taak opgenomen door de eigen kinderen, met name de dochters. Dit is een voorkeur van de oudere migranten. Vaak zijn zij ook niet op de hoogte van de mogelijkheden voor palliatieve zorg.

4.1 Inleiding – 49 4.2 Open houding en een veilige sfeer – 49 4.3 Het slechte nieuws – 50 4.4 Hoe te sterven? – 52 4.4.1 Hindoeïsme – 52 4.4.2 Boeddhisme – 52 4.4.3 Islam – 53

© Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media B.V. 2017 B. Steunenberg, Zorg voor de oudere migrant, DOI 10.1007/978-90-368-1758-5_4

4

4.5 Geen gebruik palliatieve zorg – 53 4.6 Cultuursensitieve aandachtspunten voor zorgverleners in de palliatieve fase – 54 4.6.1 Pijn en palliatieve fase – 54 4.6.2 Doorgaan met eten en drinken in de palliatieve fase – 55 4.6.3 Schaamte – 55 4.6.4 Privacy en rust – 56 4.6.5 Beslissingen rond het levenseinde – 56

4.7 Omgang en rol van de familie – 56 Literatuur – 57

49 4.2 · Open houding en een veilige sfeer

4.1

Inleiding

In de palliatieve fase van het ziekteproces komt het levenseinde naderbij. Palliatieve zorg is alle zorg die erop gericht is de patiënt met een levensbedreigende ziekte en zijn naasten een zo hoog mogelijke kwaliteit van leven ofwel sterven te geven. Er is in de palliatieve zorgverlening aandacht voor de psychische, sociale en/of spirituele problemen die zich bij de patiënt en/of zijn naasten kunnen voordoen. Het wordt daarom weleens ‘totale zorg’ genoemd: zorg voor zowel lichaam als geest en ziel. Zodra het eindige tot het bewustzijn van de patiënt doordringt, is het een normale menselijke reactie dat levensvragen om aandacht gaan vragen. Dit kan om hele alledaagse zaken gaan en ook om zeer religieuze thema’s. Belangrijke persoonlijke thema’s in de palliatieve fase In de Richtlijn Spirituele Zorg (IKNL 2010) staat een overzicht van persoonlijke thema’s die van belang kunnen zijn in deze fase van het ziekteproces. Dit zijn dus persoonlijke thema’s of dilemma’s waar de patiënt mee kan worstelen in de palliatieve fase. De zorgprofessional kan hierover in gesprek gaan met de patiënt. 4 Zingeving (zinervaring, zinverlies): Wat heeft mijn leven nog voor zin, waarom ik? Maar ook: verrijking, diepgang zoeken en klaar zijn met het leven of het leven proberen af te ronden en gaan nadenken over de euthanasievraag. 4 Regie- en controleverlies: Zich machteloos voelen, twijfel, afhankelijkheid en hulpbehoevendheid, leren omgaan met het verliesproces, gevoel van waardigheid tijdens sterfte en eventuele aftakeling. 4 Tijdsperspectief: Het wegvallen van de toekomst, leven bij de dag, doodsbesef, acceptatie, berusting, ontkenning, verwerking, persoonlijke transformatie, integratie, is het nu werkelijk afgelopen? Wat is er na dit leven? Gerichtheid op de nabije toekomst om het heden draaglijk te maken. Hoe gebruik ik mijn tijd nog? Wie wil ik nog ontvangen en wie niet? 4 (Wan)hoop: Het niet meer zien zitten, uitzichtloosheid, irreële hoop, wat zijn mijn kracht/inspiratiebronnen, wat geeft me vertrouwen/hoop, groei? Wat houdt me gaande? Wat doet er (nu) echt toe? 4 Levensbalans: Schuld, goedmaken, straf, nieuw evenwicht zoeken, ‘goed afronden’, acceptatie, verzoening. ‘Wat heb ik misdaan?‘ ‘Wat laat ik na?’ Maar ook: het leven vieren, gezegend zijn, het goede leven, relativering en humor. 4 Geloofsovertuiging: ‘Wat heeft God met mij voor?’ ‘Hoe raak ik verzoend met God?’ ‘Word ik gestraft na dit leven?’ Voor veel ouderen, zowel migranten als van autochtone afkomst, is het geloof belangrijk voor de kwaliteit van leven. Het geloof biedt hen steun, houvast, en innerlijke rust aan het einde van hun leven. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de visie van ouderen op sterven en de dood vaak samenhangt met wat hun religie hierover zegt.

4.2

Open houding en een veilige sfeer

Het is van belang in de palliatieve fase dat zorgprofessionals een veilige sfeer om de patiënt heen creëren. Goede zorg vraagt een receptieve, zorgzame en geïnteresseerde houding, die blijk geeft van openheid en gevoeligheid voor de ervaringen, specifieke wensen en behoeften van de patiënt. Open communicatie tussen zorgverlener, patiënt en familie wordt gezien als

4

50

4

Hoofdstuk 4 · Palliatieve zorg: puzzelen met levensvragen

noodzakelijke voorwaarde in het kunnen bespreken en afwegen van behandelopties en zorgvoorkeuren. Open communicatie vereist wederzijds vertrouwen en respect, maar ook goede luistervaardigheden. Patiënten en familie stellen het over het algemeen zeer op prijs als de zorgverlener vragen stelt, aandacht en begrip heeft voor het (religieuze of culturele) levensverhaal en de tijd neemt om te praten. Dit doet mensen goed en komt nog vóór kennis over rituelen van de betreffende levensbeschouwing. Daarover kun je immers in gesprek gaan met de patiënt. Als je als zorgverlener in aanraking komt met de levensvragen van een patiënt, is het van belang om deze vragen te kunnen plaatsen in een passend kader of context. Een kader biedt de zorgverlener steun en maakt de communicatie en overdracht eenvoudiger. Het meest voor de hand liggende kader voor zingeving is opgebouwd uit de rollen die iemand in het dagelijks leven vervult (partner, vader, moeder, kind, professional, lid van een voetbalclub, kerkganger). Daarnaast bieden religieuze en levensbeschouwelijke tradities van oudsher belangrijke kaders om levensvragen te verstaan en te interpreteren. Het is hierbij goed te beseffen dat bij iedere levensbeschouwing vele richtingen zijn te onderscheiden. Bovendien is er verschil in de mate waarin de aanhangers van een levensbeschouwing of religie ‘er wat aan doen’. Mensen kunnen zeer rechtzinnig of juist volledig gestopt zijn met invulling geven aan hun religieuze levensinvulling. Daarbij komt het ook regelmatig voor dat volledig uitgetreden mensen tijdens een ernstige ziekte de religieuze waarden die ze van huis uit hebben meegekregen, herontdekken of de waarden en normen die ermee samenhangen weer belangrijk gaan vinden. In dit hoofdstuk gaan wij voornamelijk in op de religieuze tradities en kaders van de islam. Dit is de religie die de grootste groepen oudere migranten in Nederland aanhangen. Af en toe zullen wij ook een uitstap maken naar een andere religie of levensbeschouwing. Wij hopen hiermee zorgprofessionals handvatten te geven hoe te handelen in deze fase. 4.3

Het slechte nieuws

Van oudsher was het achterhouden van de waarheid over de diagnose van een ongeneeslijke ziekte of een slechte prognose een norm binnen bijna alle culturen. Uitspraken over ziekten en de mogelijke dood worden vaak vermeden, omdat het uitgesproken woord en zelfs de gedachte eraan een voorspelling kan worden die zichzelf laat uitkomen. Door er niet over te spreken willen naasten voorkomen dat een gesprek met de patiënt over de ernstige ziekte juist angst en depressie bij de patiënt veroorzaakt. In de Nederlandse samenleving was dit lange tijd ook het geval, maar werd dit taboe in de afgelopen decennia langzamerhand doorbroken. Zo sprak men lange tijd over de ziekte ‘K’ als men het over kanker had. Dit uit angst dat het uitspreken van het volledige woord ongeluk bracht. In culturen waarin ongeneeslijke ziekten en slechte prognoses niet ter sprake mogen worden gebracht, geldt wel uitspreken als niet respectvol, onbeleefd en onnodig wreed en onmenselijk voor de patiënt. Te emotionele reacties door de patiënt zelf of door de naasten op een slechtnieuwsgesprek kunnen herstel direct in de weg staan. Vooral zieke ouderen mogen gezien hun zwakke en kwetsbare status niet onnodig worden blootgesteld aan schokkend nieuws, is in deze culturen de overtuiging. Met het toenemen van respect voor patiëntautonomie of het meer mondig en wetend worden van de patiënt (‘ziekten googlen’), is een verschuiving opgetreden van verhullen (non-disclosure) naar vertellen (disclosure). Met deze verschuiving is tevens het dilemma ontstaan wat te doen als de patiënt de waarheid niet lijkt te willen horen en de familie de

51 4.3 · Het slechte nieuws

patiënt afschermt. Moet de arts de waarheid dan verhullen, liegen, of moet zij of hij de waarheid vertellen maar niet de hele waarheid? Moet de arts dan meegaan in de culturele wensen en behoeften of niet? Artsen hebben in het kader van de Wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst (WGBO) de plicht om patiënten adequaat te informeren over hun ziekte, behandeling en prognose. Behalve deze ethisch-juridische redenen om de waarheid over diagnose en prognose te vertellen, zijn er tevens sociaal-emotionele en zorgethische argumenten. Het niet vertellen van de waarheid ontneemt de patiënt de mogelijkheid het leven te overzien, na te gaan wat hun laatste wensen zijn en afscheid te nemen van familie en vrienden. In veel religieuze tradities wordt dit belangrijk gevonden. Bovendien kunnen door het in stand houden van een ‘geheim’, waarbij iedereen behalve de patiënt weet wat zij of hij markeert, in de dagelijkse zorg ongemakkelijke en problematische situaties ontstaan. Palliatieve zorg op maat: aanbevelingen voor zorgprofessionals De Richtlijn Spirituele Zorg (2010) (IKNL 2010) geeft een aantal algemene aanbevelingen voor zorgprofessionals met betrekking tot het verlenen van passende (spirituele) palliatieve zorg. Deze aanbevelingen vallen uiteen in algemene voorwaarden, aanbevelingen om een goede sfeer te creëren, en aanbevelingen voor het proces. Voorwaarden voor het verlenen van goede zorg vanuit de zorgprofessional 4 Sta open voor de spirituele dimensie in jezelf (reflecteer op je eigen gevoel en emoties in deze). 4 Neem nu en dan echt tijd (de patiënt slikt diepere vragen in als de zorgverlener haast lijkt te hebben). 4 Zet de doelen en behoeften van de patiënt voorop. 4 Respecteer de grenzen van je professie en jezelf. Creëren van een veilige en sfeer 4 Straal rust uit. 4 Bied veiligheid en een vertrouwensrelatie (compassie). 4 Wees aanwezig in het hier en nu, zonder je op te dringen. 4 Maak het noch te licht, noch te zwaar. 4 Wees gewoon jezelf en praat van mens tot mens. Proces 4 Stem af op de wensen en behoeften van de patiënt en zijn naasten, in elke fase opnieuw. 4 Toon oprechte belangstelling en aandacht voor de beleving van de patiënt, vraag door vanuit echte interesse. 4 Luister en kijk aandachtig, stel open vragen. 4 Neem een open houding aan, reageer vanuit empathie. 4 Schort ieder oordeel op: geef de ander de gelegenheid om de zoektocht of worsteling op eigen wijze vorm te geven.

4

52

Hoofdstuk 4 · Palliatieve zorg: puzzelen met levensvragen

4.4

Hoe te sterven?

Laten wij beginnen met de diversiteit op de visie vanuit verschillende culturele achtergronden op sterven en de dood. 4.4.1

4

Hindoeïsme

Zo geloven Hindoes, de grootste groep in Nederland zijn de Surinaamse ouderen, in meerdere aardse levens of reïncarnaties waarbij het draait om spirituele groei (karma). De dood wordt gezien als het verhuizen van de ziel naar een ander lichaam. Wanneer de ziel zich voldoende vervolmaakt heeft en verenigd is met het goddelijke, hoeft deze niet meer op aarde terug te keren en bereikt de zieke Moksha (bevrijding). Het is de bedoeling dat de mens zich bewust wordt van de gevolgen van zijn denken en doen en zich gaat richten op de hereniging met het goddelijke. Het doel van het leven is niet reïncarnatie, maar spirituele groei. Deze visie op leven en dood betekent niet dat er geen verdriet is bij het sterven van een dierbare (Steenbeek 2009). Het moment van sterven is voor de hindoe heel belangrijk. Het gaat er dan vooral om dat de allerlaatste bewustzijnssituatie zo zuiver mogelijk is, wat bewustzijnsvernauwende medicatie rondom het sterven, zoals morfine, uitsluit. Het is van groot belang dat er familieleden bij de stervende aanwezig zijn, omdat zij een taak hebben in het uitvoeren van de rituelen rond het sterven. Men probeert tot het laatst toe zoveel mogelijk karma op te lossen door te werken aan onafgewerkte zaken, misverstanden, fouten en onvervulde verplichtingen. Om de stervende te helpen, fluisteren zijn naasten hem heilige spreuken of godennamen in het oor. Er worden bezweringen uitgesproken, gebeden gezegd en offers gebracht. De mond van de stervende wordt (meestal door de oudste zoon) bevochtigd met water uit de heilige rivier de Ganges. 4.4.2

Boeddhisme

Oudere Chinezen zijn vaak aanhangers van het Boeddhisme. De kern van de leer van de Boeddha is onthechten en loslaten. Dit is een vorm van sterven. Sterven is niet alleen het laatste levensmoment, het is iets wat je je hele leven doet. Het is het accepteren van vergankelijkheid en veranderingen in het leven, het is het leren inzien dat je persoon of persoonlijkheid niet iets blijvends of vaststaand is, maar slechts bestaat bij de gratie van veranderlijke en onbestendige gedachten en emoties. Boeddhisten geloven niet in een eeuwig existerende, onveranderlijke ziel, die steeds reïncarneert zoals bij het Hindoeïsme, maar wel in een karmische energie die doorgaat van het ene naar het andere bestaan. Ook bij het Boeddhisme geldt dat een heldere geest op het moment van sterven van groot belang is. De laatste gedachten vóór het sterven beïnvloeden de aard van het volgende leven. Dit kan betekenen dat bepaalde pijnstillers, hoewel noodzakelijk, toch worden geweigerd. Meditatie is in het boeddhisme van groot belang als oefening in onthechten en loslaten. Het is dus ook een voorbereiding op de dood. Je zou kunnen zeggen dat het een vorm van palliatieve zelfzorg is. Voor de stervende kan het belangrijk zijn religieuze symbolen in zijn nabijheid te hebben, zoals een Boeddhabeeldje.

53 4.5 · Geen gebruik palliatieve zorg

4.4.3

Islam

Moslims beschouwen het leven en de dood als door Allah gegeven. Allah beschikt over ziekte en over het tijdstip van overlijden. Zij geloven in een leven na de dood. Sterven betekent overgaan naar het hiernamaals. Na de dood zal het leven overzien en door Allah beoordeeld worden (Steenbeek 2009). Met deze visie op het leven en dood lijken de moslims het meest op de dominantie christelijke traditie uit Nederland. De dood betekent de overgang van het leven naar de eeuwigheid en daarom is het van belang dat het een ‘goede dood’ is. Dit betekent dat de dood niet onverwacht is en dat een moslim niet in eenzaamheid sterf. De palliatieve fase is daarom, anders dan bij veel Nederlandse patiënten, niet zozeer gericht is op een zo goed mogelijke dood maar meer op zo lang mogelijk leven. Regelmatig wensen patiënt en familieleden een second opinion en levensverlengende behandelingen, zoals infusen en sondevoeding. Dit heeft gevolgen voor de communicatie en besluitvorming in de palliatieve fase. 4.5

Geen gebruik palliatieve zorg

Waar autochtone Nederlanders de weg naar palliatieve zorg (denk ook aan thuiszorg) in de palliatieve fase goed weten te vinden, blijven oudere migranten langer op het niveau van de mantelzorg steken. Ouderen met een niet-westerse achtergrond hebben een sterke voorkeur dat de zorg zoveel mogelijk door eigen familieleden (meestal de vrouwen) wordt uitgevoerd. Zij doen daarom liever geen beroep op professionele thuiszorg en willen liever niet opgenomen worden in een verpleeghuis of woonzorgcentrum. Mantelzorg blijkt vooral in de Turkse en Marokkaanse gemeenschappen een soort vanzelfsprekendheid te zijn. Tot slot is (on) bekendheid bij de groep van oudere migranten met het Nederlandse gezondheidszorgsysteem, en de kloof tussen het aanbod en de wensen en behoeften van oudere migranten, ook hier bepalend voor het ondergebruik van palliatieve zorgvoorzieningen. Ook leven er veel onduidelijkheden over de financiering van deze zorg. Voor vele zorgprofessionals is de voorkeur van oudere migranten om niet over het naderend einde te spreken een extra barrière om hierover in gesprek te gaan. De toegang tot de zorg wordt ook belemmerd doordat huisartsen, indicatiestellers en transferverpleegkundigen het vaak lastig vinden om de zorgbehoeften goed in te schatten (Graaff et al. 2005). Het vertrekpunt om het liefst verzorgd te worden door de eigen familie kan soms tot spanningen leiden. De familie kan bijvoorbeeld niet aan de verplichtingen of het noodzakelijke zorgniveau voldoen en uit schaamte wil men geen hulp vragen aan professionals (Yerden 2003; Graaff et al. 2005). Door de onbekendheid en de niet altijd passende zorg, zijn er relatief veel oudere migranten die er op het laatst van hun leven voor kiezen om naar het land van herkomst terug te gaan. Soms verwachten migranten zelfs dat terugkeer goed zal zijn voor hun gezondheid. Turkse terminale patiënten hopen dat de zon, bergen, familie en vrienden en Turkse medici hen goed zullen doen en zelfs zullen genezen. Soms wordt de beslissing om terug te keren te laat genomen en is de reis te vermoeiend of nemen de luchtvaartmaatschappijen een patiënt in een dergelijke toestand niet meer mee aan boord (Graaff et al. 2010).

4

54

Hoofdstuk 4 · Palliatieve zorg: puzzelen met levensvragen

Rituelen in de Islam

4

Rituelen kunnen een rol spelen in het troosten en steunen van de patiënt, het voorbereiden van het dode lichaam voor de teraardebestelling en het nemen van afscheid. Een moslim die vlak voor zijn sterven zijn geloofsbelijdenissen kan uitspreken sterft als een gelukkig mens. In Turkse en Marokkaanse families worden Koranteksten gelezen omdat het de stervende rust geeft. Tijdens het sterven ligt de patiënt bij voorkeur met het gezicht in de richting van Mekka. Na het sterven maakt het (meerdere malen) wassen en balsemen van het dode lichaam deel uit van het afscheidsritueel. In de moslimtraditie mag het lichaam van een overleden moslimman alleen gewassen worden door een man dat van een overleden vrouw alleen door een vrouw. Een deel van de migranten kiest ervoor om in het land van herkomst te worden begraven. Veel oudere Turken en Marokkanen willen dit. Voor de kosten sluiten de meesten een verzekering af bij een Turkse of Marokkaanse organisatie. Ook zijn er begrafenisondernemingen in Nederland die gespecialiseerd zijn in overzeese begrafenissen (Graaff et al. 2010).

4.6

 ultuursensitieve aandachtspunten voor zorgverleners in de C palliatieve fase

Er zijn vele aandachtspunten in de zorgverlening en het welzijn van de patiënt in de palliatieve zorgfase. Wij kunnen hier niet alles noemen, maar willen je graag op de hoogte brengen van een paar belangrijke aandachtspunten die voor specifiek oudere migranten belangrijk zijn. In het algemeen geldt dat de Koran of de gebruiken vanuit de islam voor veel oudere migranten uit Turkije en Marokko leidend zijn. Maar soms kan er ook onwetendheid bij pa­ tiënten of naasten spelen over wat wel en niet mag vanuit hun geloofsovertuiging. Niet iedereen kent de Koran van buiten of weet hoe iets geïnterpreteerd moet worden. In dit geval is het nuttig om een religieus deskundige in te schakelen. Wij sluiten het hoofdstuk af met een overzichtstabel met daarin de opvallende verschillen in waarden over het levenseinde bij autochtone gezondheidszorgprofessionals en bij families met een Turkse of Marokkaanse achtergrond. Dit overzicht geeft inzicht in veelvoorkomende miscommunicaties als het gaat om uitgangspunten van goede zorg (zie . tab. 4.1). 4.6.1

Pijn en palliatieve fase

Pijnanamnese afnemen bij allochtone patiënten in de palliatieve fase kan moeilijk zijn, omdat een andere taal voor miscommunicatie kan zorgen, maar ook omdat iedere taal zijn eigen idioom/finesses heeft om dingen aan te duiden die soms slecht vertaalbaar zijn (bijv. zeurende of bonkende of stekende pijn). Verder is het de ervaring van zorgprofessionals dat een pijnklacht ook een uiting kan zijn van iets anders, zoals algehele onvrede over het sterfproces of de zorgverlening. Het is voor oudere migranten vaak moeilijk om pijn aan te duiden of er de juiste woorden voor te vinden (aard, locatie); mede door het gemiddeld lage niveau van gezondheidsvaardigheden. Denk niet vanuit het vooroordeel dat pijn ‘overdreven’ wordt door de oudere migrant. Bij de behandeling van pijn is het goed om kennis te hebben van de opvattingen en vooroordelen die allochtone patiënten kunnen hebben ten aanzien van bepaalde (verdovende) pijnbestrijdingsmiddelen. Zo is bij deze ouderen de angst voor het

55 4.6 · Cultuursensitieve aandachtspunten voor zorgverleners in de palliatieve fase

. Tabel 4.1  Overzicht verschillen in waarden bij het levenseinde autochtone gezondheidszorg

familie met Turkse en Marokkaanse achtergrond

gericht op goede dood

gericht op zo lang mogelijk leven

verbeteren kwaliteit van leven

tot einde streven naar genezing

patiënt volledig informeren om te komen tot gezamenlijke besluitvorming over zorg/hulp

patiënt moet hoop houden op genezing, daarom bepaalt familie welke informatie patiënt krijgt

voldoende pijnbestrijding

geen morfinesedatie om patiënt heldere geest te laten houden

optimale zorg in Nederland

gebruikmaken van zorg in Nederland en in land van herkomst

niet meer helder kunnen denken ten gevolge van pijnmedicatie groot en worden opioïden (bijvoorbeeld morfine) geweigerd in de palliatieve fase als pijnbestrijding. Verder wordt pijn soms gezien als een straf of beproeving van hogerhand waarover niet geklaagd mag worden. Een heel contrast met de Nederlandse gezondheidszorg, die erop gericht is om de dood zo pijnloos mogelijk te laten intreden (Mistiaen 2011). 4.6.2

Doorgaan met eten en drinken in de palliatieve fase

Doorgaan met eten is vaak heel belangrijk voor oudere migranten, omdat je de hoop niet mag verliezen. Bij de moslims is het Allah (God) die wikt, beschikt en bepaalt wanneer je overlijdt. Kortom, je weet niet wanneer het leven eindigt en je weet dus niet wanneer je kunt stoppen met eten en drinken. Niets geven is dus geen optie. De familie blijft eten geven, soms ook als een patiënt bijvoorbeeld braakt. De familie van de oudere migranten vindt dat de patiënt moet blijven eten en vocht toegediend moet krijgen, ook als de patiënt dat soms niet wil. Maak dit als zorgprofessional bespreekbaar. Besteed aandacht aan het feit dat eten/drinken in niet-westerse culturen vaak tot aan het allerlaatste stuk van het leven zeer belangrijk wordt gevonden. Geef aan dat een diëtist geconsulteerd kan worden om te kijken welk eten en drinken de patiënt nog wel verantwoord kan nemen. Bespreek ook met de familie dat pa­ tiënten in de palliatieve fase vaak niet meer zo’n behoefte aan eten of drinken hebben (Pharos 2016). 4.6.3

Schaamte

In sommige niet-westerse culturen zijn bepaalde onderwerpen meer met schaamte omringd dan gangbaar is in de Nederlandse cultuur. Alles wat onder de spreekwoordelijke gordel zit, zoals problemen met de stoelgang, urinewegen en geslachtsorganen, zijn met schaamte omgeven. Maar ook braken kan een schaamtevol onderwerp zijn. Hierdoor worden klachten niet geuit of indirect geuit. Het is voor patiënten vaak moeilijk onder woorden te brengen wat er aan de hand is. Het NIVEL stelt in haar aanbevelingen dat het helpt als de zorgverlener ‘schaamtevolle’ onderwerpen als eerste benoemt, waarna de schroom doorbroken is en een

4

56

Hoofdstuk 4 · Palliatieve zorg: puzzelen met levensvragen

meer open gesprek mogelijk is (Mistiaen 2011). In gesprekken over schaamtevolle zaken is het nuttig om dingen zo te vragen dat ze met ja of neen beantwoord kunnen worden, zodat patiënt zelf geen ‘moeilijke’ woorden moet zeggen. Het kan ook nuttig zijn om ‘oudere’ verpleegkundigen in te zetten bij oudere patiënten; oudere verpleegkundigen hebben vaak meer respect en vertrouwen bij de patiënt. Verder kan het van belang zijn om waar mogelijk een sexematch te realiseren tussen patiënt en zorgverlener: met name vrouwenzaken worden gemakkelijker onder vrouwen besproken (Mistiaen 2011).

4

4.6.4

Privacy en rust

In niet-westerse culturen is het heel gebruikelijk dat veel familie en kennissen op bezoek komen, met overvolle ziekenhuiskamers tot gevolg. Volgens de experts is het een taak van de zorgverleners om te helpen zorgen voor privacy en rust, door te overleggen met de patiënt over zijn wensen, afspraken te maken met de patiënt en de centrale zorgverlener over bezoektijden en aantal bezoekers, bezoekers weg te sturen als de patiënt rust nodig heeft, te zorgen voor vaste momenten dat er geen bezoek is zodat de patiënt in alle gemak naar het toilet kan, of zodat intiemere gesprekken kunnen plaatsvinden. 4.6.5

Beslissingen rond het levenseinde

Het bespreken van beslissingen rond het levenseinde is niet altijd even eenvoudig. Als beslissingen rond het levenseinde aan de orde komen, dan is het zaak hierover veel informatie te verschaffen en af te tasten wat de opinies zijn van patiënt en familie. Onder beslissingen rond het levenseinde vallen het niet starten van een ongewenste of zinloze behandeling, het stoppen van een behandeling, het besluit om niet te reanimeren, palliatieve sedatie en euthanasie. Euthanasie wordt om religieuze redenen door de meeste migranten afgewezen. Morfine wordt vaak wantrouwend bekeken, omdat het wordt geassocieerd met bespoediging van de dood en het verlies van het bewustzijn. Bovendien is het met name voor moslims belangrijk om aan het eind van hun leven helder te zijn, teneinde helder voor Allah te verschijnen ­(Mistiaen 2011). 4.7

Omgang en rol van de familie

Zowel de literatuur als de experts wijzen erop dat de familie en contact met de familie een heel belangrijke rol heeft in het leven van mensen met een migratieachtergrond. De banden zijn vaak hechter dan in de westerse culturen, de verbanden onderling hebben eveneens een andere aard. Het is in veel gevallen bij niet-westerse families niet ongebruikelijk dat een centraal familielid (meestal de oudste zoon) belast wordt met de communicatie met zorgverleners en betrokken wordt bij allerlei beslissingen in de zorg rondom de stervende vader of moeder. Vaak wordt er ook veel zorg verleend, zonder daarvoor getraind te zijn, door de kinderen en naasten. De experts uit het veld van de palliatieve zorg wijzen erop dat deze vanzelfsprekende mantelzorg erg belastend kan uitpakken voor met name de vrouwelijke partner of (schoon)dochter. Het is daarom van belang dat je als zorgprofessional dit goed in de gaten houdt en gesprekken voert over hoe de mantelzorgers hierin te ondersteunen. Het is

57 Literatuur

ook van belang goede voorlichting te geven over alle mogelijkheden voor palliatieve zorg in het Nederlandse zorgsysteem en de vergoedingen vanuit de zorgverzekering, omdat dit lang niet altijd bekend is. Tips omgang met familie stervende oudere migrant 1. Creëer in verpleeg-, verzorgings- of ziekenhuizen mogelijkheden voor intensief familiebezoek en maak hier tijdig afspraken over. 2. Zoek naar creatieve oplossingen om familiezorg zodanig te ondersteunen dat deze reëel is en blijft. Bijvoorbeeld door het aanbieden van andere diensten, zoals een ruime inzet van de advies- en voorlichtingsfunctie of door de inzet van vrijwilligers (uit de eigen cultuur). 3. Creëer in de professionele zorg ruimte voor het eigen handelen van de familie. Neem niet alles over. 4. Weet wie je binnen de familie benadert als aanspreekpunt: meestal is dit een echtgenoot, broer of zoon. Luister ook naar degene die de mantelzorg geeft. Dit is vaak iemand die dichtbij de patiënt staat, en vaak vrouw. En neem deze op een ander moment even apart. 5. Denk eraan dat bij de meeste allochtonen het de norm is dat de familie tot het einde toe de patiënt geheel verzorgt (Pharos 2016; Mistiaen 2011).

Literatuur Graaff, F. de, Francke, A., & Hasselt, T. van (2005). Waarom maken terminale turken en marokkanen zo weinig gebruik van thuiszorg? Utrecht: NIVEL. Graaff, F. de, Francke, A., Muijsenberg, M. van, & Geest, S. van (2010). Communicatie en besluitvorming in de palliatieve zorg voor turkse en marokkaanse patienten met kanker. Amsterdam/Utrecht: UVA/Nivel/Pharos. IKNL. (2010). Spirituele zorg, landelijke richtlijn, 1.0. Utrecht: IKNL Oncoline. Meulenkamp, T. B. (2010). Kwaliteit van leven bij migrantne in de ouderenzorg. Een onderzoek onder Turkse, Marokkaanse, Surinaamse, Antilliaanse/Arubaanse en Chinese ouderen. Utrecht: Nivel. Mistiaen, P. F. (2011). Handreiking palliatieve zorg aan mensen met een niet-westerse achtergrond. Utrecht: NIVEL. Pharos. (2016, Juli 14). Palliatieve zorg. Retrieved from 7 Huisarts-Migrant.nl: 7 http://www.huisarts-migrant.nl/ palliatieve-zorg/. Steenbeek, M. van (2009). Wegwijzer in religies en levensbeschouwingen voor zorgverleners. Utrecht: UMC Utrecht. Yerden, I. (2003). Blijf je in de buurt? Woonsituatie, mantelzorg en professionele zorg bij zorgafhankelijke en bedlegerige Turkse ouderen. Amsterdam: Aksant.

4

59

Feiten en cijfers over dementie bij oudere migranten Samenvatting Dat vergeetachtigheid bij de ouderdom hoort is een stigma waar veel oudere migranten naar leven. Oudere migranten weten vaak erg weinig over dementie of geheugenproblemen. Daarnaast rust er in veel migrantengemeenschappen nog een taboe op dementie, waardoor het niet wordt (h)erkend. Tot slot speelt schaamte ook hier een grote rol. Diagnostiek wordt bemoeilijkt door testen die ontwikkeld zijn voor westerse groepen ouderen en de moeizame c­ ommunicatie tussen arts en oudere migrant. De ouderen zijn vaak ook onbekend met de mogelijkheden aan zorg voor mensen met een beginnende dementie. Door onbekendheid met deze cultuurspecifieke problematiek bij de zorgprofessionals en het niet aansluiten bij de wensen en behoeften van deze groepen ouderen van de voorzieningen in zorg en welzijn, is er sprake van een ondergebruik van de zorg. Vele oudere migranten met een beginnende dementie lopen zo de broodnodige zorg mis. Met allerlei nadelige gevolgen voor hun gezondheid, kwaliteit van leven en persoonlijke veiligheid. Daar komt bij dat de toch al overbelaste mantelzorgers van de oudere migranten, als het om zorg voor een oudere met beginnende dementie gaat, vaak niet meer weten wat te doen. Maar uit cultureel bepaalde schaamte ook niet de professionele hulplijnen zoeken. Het aantal oudere migranten en hun naasten dat wordt geconfronteerd met dementie zal binnen korte tijd explosief groeien. Oudere migranten hebben een verhoogd risico op het ontstaan van dementie doordat ziekten als diabetes en te hoge bloeddruk vaker bij hun voorkomen. Ook het lagere opleidingsniveau van de oudere migranten is een risicofactor. Kortom, dementie bij oudere migranten is een onderwerp dat de nodige aandacht vraagt van zorg- en welzijns­ professionals en ook de doelgroep zelf.

© Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media B.V. 2017 B. Steunenberg, Zorg voor de oudere migrant, DOI 10.1007/978-90-368-1758-5_5

5

5.1 Inleiding – 61 5.2 Geheugenproblemen en veroudering – 61 5.3 (H)Erkenning van de klachten bij oudere migranten – 62 5.4 Herkenning van dementie door de professionals – 63 5.5 Barrières in de diagnostiek en behandeling van oudere migranten – 64 5.5.1 Taalbarrière – 64 5.5.2 Cultuurbarrière – 64 5.5.3 Laagopgeleid – 65

5.6 Interventies en methoden – 65 5.6.1 Vaardig in Zelfzorg – 66 5.6.2 SignaLeren: grenzeloos dementie herkennen – 66 5.6.3 Meer dan Vergeten – 66 5.6.4 Mogelijke oplossingen en aanbevelingen – 67

5.7 Onbekendheid met het fenomeen ‘dagverzorging’ – 67 5.8 V en V-sector – 68 Literatuur – 69

61 5.2 · Geheugenproblemen en veroudering

5.1

Inleiding

In dit hoofdstuk lees je over wat dementie nu precies is en welke risicofactoren en kenmerken van belang zijn voor de doelgroep oudere migranten. Daarna lees je over de problemen die je tegen kunt komen in het verlenen van zorg aan deze doelgroep. Tot slot eindigen wij dit hoofdstuk met een aantal voorbeelden van interventies om de zorg aan de dementerende oudere migrant wat meer cultuursensitief vorm te geven. 5.2

Geheugenproblemen en veroudering

Op dit moment hebben in Nederland 235.000 mensen Alzheimer, van wie 6 % met een migrantenachtergrond. In 2020 zijn volgens schattingen deze cijfers gestegen tot 292.000 waarvan 30.750 (11 %) dementerenden met een migratieachtergrond (Pharos 2016). Een verdubbeling in minder dan vier jaar tijd. Dementie komt nu nog relatief weinig voor bij oudere migranten. Dit heeft te maken met hun relatief lagere of nog jonge leeftijd. Daar komt ook nog bij dat oudere migranten al vaak op jongere leeftijd ouderdomsklachten laten zien. Dit maakt dat dementieklachten bij de groep oudere migranten nog wel eens gemist worden door professionals, omdat zij gezien hun leeftijd niet in het standaard risicoplaatje passen (Pharos 2016). Naast (vaak hoge) leeftijd zijn hart- en vaatziekten en diabetes belangrijke risicofactoren voor dementie. Deze risicofactoren komen vaker voor onder oudere migranten. Verder is een laag opleidingsniveau een belangrijke risicofactor voor dementie. Dit heeft te maken met de eerder genoemde vaardigheden die verloren gaan tijdens het ziekteproces van dementie. Goed getrainde vaardigheden door een hoger niveau van onderwijs, verminderen de kans op dementie of zorgen ervoor dat de dementie langzamer intreedt. Het opleidingsniveau van niet-westerse migrantenouderen is gemiddeld lager dan dat van andere ouderen (Schellingerhout 2004). Wat is dementie? Dementie is de verzamelnaam voor stoornissen waarbij de hogere verstandelijke vermogens achteruit gaan. Letterlijk betekent dementie ‘ontgeesting of geestelijke aftakeling’. Dementie is eigenlijk geen ziekte maar een combinatie van ziekteverschijnselen die samen het dementiesyndroom vormen. Bij dementie worden het denken, oriëntatievermogen, begrip, leer- en oordeelvermogen en taalgebruik minder, terwijl het bewustzijn helder blijft. Maar het meest opvallend zijn de ernstige geheugenproblemen. In het begin tast dementie het kortetermijngeheugen het meest aan. Later breiden de problemen zich ook uit over het langetermijngeheugen. Het opnemen van nieuwe informatie lukt niet meer, en er ontstaan problemen met lezen, praten, schrijven en rekenen (Alzheimer Nederland 2005). Zelfstandig handelen en het nemen van initiatieven wordt steeds moeilijker naarmate de dementie vordert. Dit omdat de patiënt het overzicht niet meer heeft. Ook persoonlijkheids- en gedragsveranderingen kunnen optreden, zoals de versterking van bepaalde karaktereigenschappen. Vaak raakt iemand gedesoriënteerd in tijd en/of plaats en gaan de sociale vaardigheden verloren. Veel patiënten krijgen, met name in het begin van de ziekte, klachten van depressieve aard. De keten van doelbewuste handelingen uitvoeren, zoals een maaltijd voorbereiden en alle stappen die daarbij horen zoals boodschappen doen, het eten klaarmaken en koken, raakt ernstig verstoord door

5

62

Hoofdstuk 5 · Feiten en cijfers over dementie bij oudere migranten

deze stoornis. Dit alles maakt dat door de hersenaandoening iemand langzaam maar zeker volledig afhankelijk wordt van de zorg van anderen. Bij sommige mensen kan de achteruitgang heel snel verlopen, terwijl anderen nog jarenlang een relatief gewoon leven kunnen leiden. In de laatste fase van het ziekteproces is de patiënt zeer hulpbehoevend en herkent hij zijn familie en omgeving niet of nauwelijks meer. Uiteindelijk raakt iemand door de gevolgen van dementie zo verzwakt, dat deze persoon sterft door een ziekte of infectie (longontsteking) of het niet meer kunnen slikken.

5

5.3

(H)Erkenning van de klachten bij oudere migranten

Bij veel migrantenouderen is dementie letterlijk een onbekend begrip. Het wordt niet als een ziekte herkend en de ouderen gaan met klachten niet naar een (huis)arts. De vergeetachtigheid wordt gebagatelliseerd: het hoort immers bij de ouderdom. Ontkenning, schaamte en emotionaliteit zijn belangrijke aspecten gerelateerd aan dementie, die het in de taboesfeer plaatsen. Turkse en Marokkaanse ouderen hebben vaak weinig persoonlijke ervaring met het ziektebeeld dementie, omdat de gemiddelde levensverwachting in het land van herkomst lager was en dementie daar dus minder vaak voorkwam (Goudsmit 2011; De Vries 2009). In een kwalitatieve studie naar de betekenis van dementie onder oudere Turken in Nederland, deed onderzoekster De Vries een cultureel-antropologisch onderzoek waarbij zij een aantal oudere Turken vroeg naar hun betekenis en ervaringen met dementie. Zij vroeg zich onder meer af hoe de klachten worden benoemd in de Turkse groep ouderen. Tijdens het onderzoek kwam een Turkse term naar voren, die min of meer overeenkomt met het Nederlandse woord dementie: bunaklık (spreek uit boenaklûk, dementie) of bunamak (boenamak, het dementeren). Bunamak is niet echt een ziekte, maar hoort bij het ouder worden. Het gaat vooral gepaard met vergeetachtigheid (unutkanlık, oenoetkanlûk) en ‘niet weten’. De ouderen vallen in herhaling, ze vragen steeds hetzelfde en zeggen ‘rare dingen’. ‘Alzheimer’, volgens de biomedische wetenschap de meest voorkomende vorm van dementie, is een woord dat bekend is bij veel Turkse Nederlanders. Alzheimer wordt, in tegenstelling tot bunamak, vaak wél als een hersenziekte gezien. De verdere kennis over de ziekte van Alzheimer is e­ chter gering (De Vries 2009). Van alle mensen met dementie woont 70 % thuis en wordt verzorgd door hun naaste familie en/of omgeving, de zogenaamde mantelzorgers. Bij allochtonen woont 99 % van de mensen met dementie thuis of bij familie. Uit onderzoek blijkt dat 90 % van de mantelzorgers van iemand met dementie overbelast is of een groot risico loopt op overbelasting. (Alzheimer Nederland 2005) Als de mantelzorger de ondersteuning van iemand met dementie niet meer aankan, is dat een belangrijke reden voor opname in een verpleeghuis of woonzorgcentrum. Echter, de beleving van zorgplicht voor of door de naasten in het geval van een beginnende dementie blijkt het sterkst bij oudere migranten. Zij geven aan dat zij het liefst verzorgd willen worden door de eigen familie. (Baas 2004) De familie van de oudere migrant met dementie leeft ook vaak met het idee van deze zorgplicht en het uitgangspunt zij de dementerende niet naar een verpleeghuis of woonzorgcentrum willen brengen. Je hoort zelf voor je familie te zorgen. Deze mantelzorgers zijn echter vaak niet goed voorbereid op hun taak. Uit een kwalitatief onderzoek naar de kennis bij de mantelzorgers blijkt dat zij weinig kennis hebben over dementie en het aanbod van zorg- en welzijnsvoorzieningen. Daar komt bij dat het een gevoelig onderwerp is waar men zich voor schaamt (Rijkers 2010). Soms ervaart de familie het gedrag van de dementerende als ‘pesterij’, alsof de zieke expres lastig is, voortdurend alles

63 5.4 · Herkenning van dementie door de professionals

vergeet en vreemde dingen doet. Ook wordt dementie nogal eens beschouwd als ‘gekte’ die al dan niet van buitenaf door God, geesten of iemand die kwaad wil veroorzaakt wordt. De familie schaamt zich voor deze patiënt, houdt de patiënt binnen en zoekt geen hulp. Alleen wanneer er sprake is van ernstige overlast of een onhoudbare thuissituatie, is men geneigd om de hulpverlening in te schakelen (De Vries 2009, 2005). 5.4

Herkenning van dementie door de professionals

Het vaststellen of iemand dementie heeft is niet eenvoudig. De huisarts kan dit na zorgvuldig onderzoek vaststellen, of zij sturen verdachte gevallen door naar een specialist. Zie de volgende box voor een beknopte beschrijving van de standaardroute die staat beschreven in de Richtlijn Diagnostiek en Medicamenteuze behandeling van Dementie (CBO 2005). Het is belangrijk om een goede en vooral tijdige diagnose van dementie te stellen. Een vroegtijdige diagnose is van belang omdat dit onzekerheid wegneemt, begrip van de omgeving creëert en mogelijkheden biedt voor het nemen van maatregelen en het regelen van begeleiding, steun en behandeling. Hierdoor kunnen mensen met dementie langer thuis blijven wonen. Standaardroute volgens de Richtlijn Diagnostiek en Medicamenteuze behandeling van Dementie Klachten melden bij de huisarts De arts zal mogelijke lichamelijke invloeden zoals hormoonstoornissen, een vitaminetekort, verkeerd gebruik van medicijnen of een depressie proberen uit te sluiten. Hij zal dit doen door onder meer een urine- en bloedonderzoek. Om een goed beeld te krijgen van de klachten zal de arts ook willen spreken met iemand uit de directe omgeving over de geheugenstoornissen, taalproblemen en veranderingen in het gedrag. Dit wordt de heteroanamnese genoemd. Afwachtend beleid door de huisarts De huisarts kan besluiten het eerst een poosje aan te kijken. Op die manier onderzoekt hij of de verschijnselen blijvend zijn en na verloop van tijd erger worden. Als dit zo is, bevestigt dit het vermoeden van dementie. Doorverwijzen gespecialiseerde instelling Als de huisarts de diagnose dementie vermoedt, zal hij de persoon vaak doorsturen naar een gespecialiseerde instelling. Hier doen specialisten neurologisch en neuropsychologisch onderzoek. Eventueel wordt aanvullend onderzoek gedaan, bijvoorbeeld met een MRI-scan. Hiermee kunnen zij de diagnose dementie wel of niet bevestigen. Bij een diagnose dementie zullen zij ook de oorzaak ervan vaststellen, bijvoorbeeld de ziekte van Alzheimer. Voorbeelden van gespecialiseerde instellingen waar onderzoek naar dementieverschijnselen wordt verricht, zijn: geheugenpolikliniek (7 www.geheugenpoli.com), afdeling neurologie van een (academisch) ziekenhuis, afdeling ouderen van een Riagg of GGz-instelling of psychiatrisch centrum.

Bij allochtonen is dementie moeilijker vast te stellen of te diagnosticeren dan bij autochtonen. Dit heeft te maken met taalproblemen, opleidingsniveau, schaamte en het niet herkennen van

5

64

Hoofdstuk 5 · Feiten en cijfers over dementie bij oudere migranten

de klachten als symptomen van een ziekte door de ouderen zelf. Door deze late diagnose krijgen mensen met een migratieachtergrond ook pas later in het ziekteproces ondersteuning. Bij oudere migranten zijn soms meerdere bezoeken aan de huisarts nodig om betrokkenen te doen erkennen dat er sprake is van de ziekte dementie. Een gebrek aan ziekte-inzicht komt bij echter alle patiënten met dementie voor. 5.5

5

 arrières in de diagnostiek en behandeling van oudere B migranten

In deze paragraaf zullen wij in gaan op een aantal barrières bij de cognitieve screening, functioneren van het geheugen, van oudere migranten bij een verdenking van dementie. Daarnaast bespreken wij een aantal mogelijke oplossingen. 5.5.1

Taalbarrière

Bij de anamnese bemerkt de (huis)arts waarschijnlijk de taalbarrière als eerste obstakel in het contact met oudere migranten. Een veelvoorkomende oplossing voor de taalbarrière is vertaling van het gesprek door de kinderen. Helaas biedt dat niet altijd een goede oplossing. Zeker niet in het geval van dementiediagnostiek, waarbij de naasten bevraagd worden over de klachten om daarmee de klachten van de patiënt in het juiste perspectief te kunnen plaatsen, ofwel een heteroanamnese. Ook vertaling door een professionele tolk heeft nadelen: het is tijdrovend en voor sommige begrippen bestaan, zoals hiervoor besproken, geen equivalenten in een andere taal (een bekend voorbeeld is het woord ‘gezellig’). Bij diagnostiek met behulp van schriftelijke tests is de taalbarrière vaak een nog groter obstakel. Zelfs wanneer de vertaling inhoudelijk overeenstemt met de oorspronkelijke tekst, biedt dit geen garantie voor een vergelijkbare moeilijkheidsgraad of gelijke betekenis van de test. Bij schriftelijke vertalingen speelt bovendien nog het feit dat een groot deel van de Marokkaanse ouderen in Nederland van oorsprong Berbers is en een Berber-dialect spreekt, ofwel een ongeschreven taal. 5.5.2

Cultuurbarrière

Bij de afname van diagnostische schriftelijke tests speelt naast de taalbarrière de cultuurbarrière eveneens een grote rol. Het idee om denkvermogens te onderzoeken met behulp van een test, is een westers concept dat niet vanzelfsprekend is in andere culturen. Personen uit de niet-westerse culturen zijn minder vertrouwd met het afnemen van tests, ofwel minder test-wise. De formele taal van testinstructies wordt niet altijd begrepen. Zij vinden het bijvoorbeeld maar vreemd dat er vragen worden gesteld waar de vragensteller overduidelijk het antwoord op weet (zoals: ‘Welke datum is het vandaag?’ (Ardila et al. 2010). Daarnaast levert het vertalen van tests vaak problemen op met de constructvaliditeit: de test meet niet hetzelfde bij personen uit verschillende culturen. Veelgebruikte cognitieve (screenings)tests in dit veld zijn bijna altijd ontwikkeld in westerse landen zoals Amerika of Europa en bevatten daarom vaak items uit deze culturen. Denk bijvoorbeeld aan een plaatje van een honkbalknuppel, tennisbal of een egel. Oudere migranten herkennen deze vaak niet. Het is soms lastig te beoordelen of gangbare tests geschikt zijn voor oudere migranten, omdat hiernaar nauwelijks validatie-onderzoek is gedaan (Goudsmit 2011).

65 5.6 · Interventies en methoden

5.5.3

Laagopgeleid

Een laag opleidingsniveau is een van de belangrijkste risicofactoren voor dementie. Het opleidingsniveau ligt bij niet-westerse allochtonen lager dan bij autochtonen. Het lage opleidingsniveau bemoeilijkt de beoordeling van cognitieve vaardigheden, aangezien voor veel screeningsinstrumenten schoolse vaardigheden vereist zijn (zoals weten wat een provincie is, kunnen rekenen, schrijven en tekenen). Bij het testonderzoek dient men bepaalde vragen dus aan te passen: in plaats van het staatshoofd van Nederland kan men vragen naar de koning van Marokko of de president van Turkije. Voor Surinaamse en Antilliaanse ouderen geldt dit overigens niet. Zij hebben een vergelijkbaar opleidingsniveau als de autochtone oudere. Naast de relatieve onbekendheid met dementie als ziekte, worden de eerste symptomen bij Turkse en Marokkaanse ouderen mogelijk minder snel opgemerkt, omdat zij vaak al gedurende hun leven voor bepaalde taken afhankelijk zijn van anderen (bijvoorbeeld voor het doen van hun administratie). Voor een van oorsprong Nederlandse oudere kan hulp vragen bij de administratie juist een eerste aanwijzing zijn voor cognitieve achteruitgang. Naast deze obstakels zijn er nog enkele andere aandachtspunten. Turkse en Marokkaanse ouderen zijn vaker depressief dan autochtone ouderen, waardoor een cognitieve stoornis vanwege een depressie vaak moeilijk te onderscheiden is van beginnende dementie. Ten slotte lijken Turkse en Marokkaanse ouderen zich al veel sneller oud te voelen dan autochtone ouderen. Opvattingen over passend gedrag bij een hogere leeftijd, kunnen het beeld vertroebelen en ten onrechte doen denken aan dementie. Cross Culturele Dementie screening Zoals hiervoor beschreven is het herkennen en diagnosticeren van dementie bij oudere migranten een lastige taak, mede door de taalbarrière, cultuurbarrière, het lage opleidingsniveau en het gebrek aan goed gevalideerde diagnostische testen. Een voorbeeld van een initiatief om deze barrières te doorbreken is de Cross Culturele Dementie screening (CCD). Deze CCD helpt bij screening op kenmerken van dementie bij oudere migranten (Goudsmit 2014, 2011). De CCD bestaat uit drie subtests, die geheugen, mentale snelheid (informatieverwerking of het werkgeheugen) en executief functioneren (hogere controle of afstemfuncties van de hersenen) meten. De afnameduur is ongeveer 25 minuten. Bijzonder is dat de test kan worden afgenomen zonder dat een tolk nodig is. De testinstructies zijn ingesproken in zes talen (Turks, Marokkaans-Arabisch, Berbers, Sranantongo, Hindoestaans en Nederlands) en kunnen door de psycholoog met een computer worden afgespeeld. De patiënt hoeft geen Nederlands te kunnen spreken, maar reageert op non-verbale wijze, bijvoorbeeld door een plaatje aan te wijzen of een motorische opdracht uit te voeren. In de SYMBOL studie (AMC Amsterdam) is de sensitiviteit en specificiteit van deze testbatterij onderzocht en goed bevonden (Goudsmit 2011).

5.6

Interventies en methoden

Er bestaat een aantal hulpmiddelen en interventies die gebruikt kunnen worden in het ondersteunen van oudere migranten om de klachten en symptomen van dementie eerder te leren herkennen.

5

66

Hoofdstuk 5 · Feiten en cijfers over dementie bij oudere migranten

5.6.1

5

Vaardig in Zelfzorg

Alzheimer Nederland en haar partners ontwikkelden de training ‘Vaardig in Zelfzorg’. Het project Vaardig in Zelfzorg heeft tot doel het gesprek over dementie op een laagdrempelige manier op gang te brengen. Het richt zich op het vergroten van gezondheidsvaardigheden en ziektemanagement op het gebied van dementie bij Turkse en Marokkaanse ouderen. De opzet is om in een groep van oudere migranten de video’s behorend bij dit project te kijken en met elkaar in gesprek te gaan over de diverse thema’s die allen gerelateerd zijn aan dementie. De volgende thema’s staan centraal: ‘Wat is dementie en wat zijn de risicofactoren?’, ‘Hoe herken je dementie?’, ‘Hoe communiceer je met je huisarts, binnen je gezin én binnen de gemeenschap over dementie’? en ‘Hoe ga je om met dementie?’ (Alzheimer Nederland, Alzheimer Nederland Vaadig in Zelfzorg Turks 2014b). 5.6.2

SignaLeren: grenzeloos dementie herkennen

Met de tool SignaLeren, ook ontwikkeld door Alzheimer Nederland, is het mogelijk om dementie beter te leren herkennen. In tien korte filmpjes krijgt de kijker op een laagdrempelige manier een overzicht van de kenmerken van dementie. De filmpjes zijn ontwikkeld in het Turks, Marokkaans-Arabisch, Berbers en Nederlands. De filmpjes gaan over de meest voorkomende signalen van dementie. Deze digitale tool is speciaal ontwikkeld voor allochtonen (ook geschikt voor analfabeten). Wanneer zij zich zorgen maken over geheugen en gedrag, kunnen zij samen met een hulpverlener (of zelfstandig) de filmpjes bekijken. De filmpjes gaan over de tien meest voorkomende signalen en door deze te bekijken kan de oudere, eventueel met hulp van een familielid of kennis, erachter komen of er sprake kan zijn van dementie. Na elk filmpje kan de kijker aangeven in hoeverre de situatie herkenbaar is. Na tien filmpjes krijgt de kijker een advies. (Alzheimer Nederland, Alzheimer Nederland Signaleren 2014a). 5.6.3

Meer dan Vergeten

De gesignaleerde knelpunten in de toeleiding van de oudere migranten in de ketenzorg voor dementie zijn aanleiding geweest om een programma te ontwikkelen om dementie in de eigen kring van de oudere migrant bespreekbaar te maken. Het programma werd ontwikkeld door NOOM en partners en richt zich op Surinaamse en Turkse groeperingen. Het is echter ook bruikbaar voor andere doelgroepen. In de film spreken Turkse en Surinaamse families openhartig over hun zorgen en dilemma’s rondom dementie. Het programma ‘Meer dan Vergeten’ bestaat uit: 4 dvd; 4 Surinaamse en Turkse gespreksleiders die met behulp van de dvd in eigen kring gespreksbijeenkomsten houden; 4 workshop ‘Meer dan Vergeten‘ voor vrijwilligers en professionals in zorg en welzijn. Met behulp van de films hebben getrainde gespreksleiders de bijeenkomsten begeleid. Zij hebben ingezet op het bespreekbaar maken van dementie, het doorbreken van de taboes rond deze ziekte en het inroepen van hulp van buitenaf. Daaraan gekoppeld hebben de

67 5.7 · Onbekendheid met het fenomeen ‘dagverzorging’

gespreksleiders nadere voorlichting gegeven over het ziekteproces en diverse vormen van ondersteuning. Ook konden zij handreikingen geven voor de dagelijkse omgang met een dementerende. 5.6.4

Mogelijke oplossingen en aanbevelingen

Aangezien Turkse en Marokkaanse ouderen relatief vaak hun huisarts bezoeken, kan deze een belangrijke rol spelen in het signaleren van symptomen die op dementie kunnen wijzen. De huisarts kan ook uitleggen waarom nadere diagnostiek zinvol kan zijn. Ook thuiszorgmedewerkers die bij de ouderen thuis komen, voor bijvoorbeeld huishoudelijke hulp, kunnen problemen signaleren en op een laagdrempelige manier de weg wijzen. Verder is het aan te bevelen om in het informele circuit (buurthuizen, moskeeën) voorlichting te geven over wat dementie is en welke voorzieningen er zijn voor diagnostiek. In Amsterdam-West wordt bijvoorbeeld een laagdrempelig ‘geheugenspreekuur’ georganiseerd, waar voorlichting wordt gegeven en waar mensen terecht kunnen met vragen over hun geheugen. 5.7

Onbekendheid met het fenomeen ‘dagverzorging’

Dagvoorzieningen bieden de oudere met dementie de juiste zorg en ondersteuning. En ontlasten daarnaast de mantelzorger in de zorgtaak. De insteek is dat de oudere hierdoor langer thuis kan blijven wonen. Dagvoorzieningen worden vaak aangeboden door verpleeghuizen en woonzorgcentra. De eerste dagvoorziening in Nederland speciaal gericht op een bepaalde groep oudere migranten was de Dagvoorziening voor Oudere Surinamers (DOS). Deze dagvoorziening werd in 1990 in Den Haag opgericht (Kruiswijk 1996). In de loop van de jaren zijn er steeds meer dagvoorzieningen gekomen, gericht op verschillende etnisch-culturele achtergronden. Er zijn met name de laatste paar jaar veel nieuwe dagvoorzieningen voor verschillende groepen oudere migranten opgericht. Zo zijn er voorzieningen speciaal gericht op Turkse en Marokkaanse ouderen. Op dagvoorzieningen voor Turken en Marokkanen bestaat altijd een scheiding tussen mannen en vrouwen, in tegenstelling tot dagvoorzieningen voor Surinaamse en Antilliaanse ouderen en ouderen uit het voormalige Nederlands-Indië en het huidige Indonesië. De animo voor dagverzorging is onder Turkse en Marokkaanse vrouwen groter dan onder Turkse en Marokkaanse mannen. Niet alleen de zorgopvattingen van de oudere zelf kunnen van belemmerende invloed zijn op deelname aan cultuurspecifieke dagverzorging, maar ook de sociale invloed kan een reden zijn voor het niet inroepen van professionele ouderenzorg. Het eergevoel ten opzichte van de sociale omgeving kan hierbij een rol spelen (Graaff en Francke 2003). De zorginsstelling AxionContinu te Utrecht heeft een multiculturele huiskamer ‘de Medina’. AxionContinu heeft geen speciale afdelingen voor ouderen met een niet-­ Nederlandse achtergrond, maar zij houden wel rekening met de wensen van mensen en hun culturele achtergrond. Bewoners kunnen naar de Medina gaan als zij verlangen naar hun ‘eigen’ geuren en geluiden. Er kan namelijk gekookt worden en er is een televisie met Turkse en Marokkaanse zenders. ‘Marhaban’ is een dagvoorziening voor Marokkaanse vrouwen. Negen jaar bestaat Marhaban al, wat ‘welkom’ betekent. De dames komen hier bij elkaar om te praten, handwerken, koken, samen te lezen of spelletjes te spelen. Er worden ook activiteiten en excursies georganiseerd. Marhaban is negen jaar geleden gestart met het organiseren van een koffiemoment voor oudere Marokkaanse vrouwen. Dit koffiemoment moest ervoor

5

68

Hoofdstuk 5 · Feiten en cijfers over dementie bij oudere migranten

zorgen dat zij überhaupt het gebouw binnen zouden worden gelokt door de koffie en een positieve eerste indruk zouden krijgen. De vrouwen worden door de medewerkers en vrijwilligers van Marhaban ondersteund in hun dagelijkse verzorging, in lichamelijke oefeningen, in medicatiegebruik en het invullen van formulieren. Deze vrouwen zijn er trots op dat Marhaban er voor hen is. Zij kwamen voor Marhaban niet veel buiten. Zij ervaren en accepteren de huidige situatie dat hun eigen kinderen minder tijd hebben voor de zorgtaken. Marhaban biedt hun hierin een uitkomst en maakt dat zij ook blij en met verhalen van wat zij hebben meegemaakt thuiskomen.

5

5.8

V en V-sector

Verpleeghuizen en verzorgingshuizen zijn, zoals in 7 H. 2 vermeld, wel vaak bekend onder oudere migranten, maar zij hebben hier meestal een overwegend negatief beeld van. Dit negatieve beeld komt deels voort uit de slechte reputatie van tehuizen voor ouderen in het land van herkomst (Schellingerhout 2004). Onbekendheid met de gang van zaken in Nederlandse verzorgingshuizen en verpleeghuizen speelt dan ook een grote rol in de angst die migranten voor de intramurale voorzieningen voor ouderenzorg hebben. Onbekendheid met de Nederlandse ouderenzorg kan aan de andere kant ook leiden tot irreële verwachtingen van dergelijke voorzieningen onder oudere migranten. Regelmatig worden door zorginstellingen excursies georganiseerd waardoor oudere Turkse en Marokkaanse Nederlanders een kijkje kunnen nemen in een verzorging- of verpleeghuis. Nog een ander struikelblok, dat relatief eenvoudig op te lossen lijkt, is dat Nederlandse verzorgingshuizen zich niet houden aan de voedingsvoorschriften van de oudere Marokkanen en Turken. Het Halal-eten is geen standaard. Het aandeel instellingen die dit wel kan aanbieden groeit echter snel. Wensen met betrekking tot voeding kunnen naast Halal-eten tevens voortkomen uit een voorkeur voor vertrouwd voedsel. Onder allochtonen is het vaak gebruikelijk voedsel van thuis mee te nemen naar de zorginstelling. Dit kan een probleem zijn wanneer de patiënt uit medisch oogpunt gemalen voedsel krijgt (Gouw et al. 2002). Uit een studie naar barrières en succesfactoren (Willemsen 2008) om oudere migranten in zorg te krijgen kwamen de volgende ideeën naar voren. Allereerst zal er gebruikgemaakt moeten worden van diverse wervingskanalen. Een huisbezoek door een begeleidster van de dagverzorging is een succesvolle optie. Actieve ondersteuning vanuit de huisarts en de geloofsgemeenschap werkt eveneens positief. Mond-tot-mondreclame werkt in deze groepen en het is aan te raden om contact te zoeken met de eigen verbanden of verenigingen van oudere migranten. Het hele proces van indicering en financiering vormt ook vaak een barrière. Een zorginstelling doet er goed aan de ouderen hier in te ondersteunen. Een ander belangrijk aandachtspunt is de fysieke nabijheid van de voorziening. Deze doelgroep ziet graag dat de voorzieningen vrij dichtbij hun huis zijn. Vervoersmogelijkheden zijn voor deze groepen beperkt. Er is ook een aantal verpleeghuis en verzorgingshuizen die zich specifiek richten op deze doelgroepen. Sinds 2010 bestaat verzorgingshuis Sefkat in Boxtel (Sefkat 2016). Een verpleeghuis specifiek gericht op Turkse en Marokkaanse ouderen. Het vernieuwende van de Sefkat-aanpak is het combineren van elementen van de levensweg uit het land van herkomst met het westerse (Nederlandse) zorgsysteem. Het zorghuis voldoet aan de cultuurgebonden eisen van faciliteiten (wasruimtes, gebedsruimte, huiskamers, ontvangstruimtes) in combinatie met de westerse maatstaven en eisen ten aanzien van de bouw en het Nederlandse zorgsysteem. Voor het verpleeghuis zijn medewerkers geworven uit de doelgroepen zelf.

69 Literatuur

Literatuur Alzheimer Nederland. (2005). Cijfers en feiten over dementie en allochtonen. Bunnik (via 7 www.alzheimernederland.nl): Alzheimer Nederland. Alzheimer Nederland. (2014a, December 01). Alzheimer Nederland signaleren. Alzheimer Nederland: 7 http://www.alzheimervrijwilligers.nl/nieuws/ alzheimer-nederland-helpt-marokkanen-en-turken-met-herkennen-dementie. Alzheimer Nederland. (2014b, Oktober 13). Alzheimer Nederland vaadig in zelfzorg Turks. Alzheimer Nederland: 7 https://www.youtube.com/watch?v=u3SFZdoSfLU. Ardila, A., et al. (2010). Illiteracy: The neuropsychology of cognition without reading. Archives of Clinical Neuropsychology, 25, 689–712. Baas, N. (2004). De computer boven onthoudt het niet meer: Beleving van dementie onder vijf allochtone culturen in Brabant. Tilburg: Zorgvernieuwing Psychogeriatrie/BOZ Tilburg. CBO. (2005). Richtlijn diagnostiek en medicamenteuze behandeling van dementie. Utrecht: Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg CBO. Goudsmit, M. (2011). Dementiediagnostiek bij oudere migranten: Obstakels en oplossingen. Tijdschrift voor Gerontologie en Geriatrie, 42, 204–214. Goudsmit, M. (2014). Cross-culturele Dementiescreening (CCD) de complete set. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Goudsmit, M., & Kampen, J. van (2015). Komt een oudere migrant bij de dokter….Cognitieve screening bij mogelijke dementie. Psychopraxis, (1), 34–35. Gouw, J. de, Jacobs, M., Romijn, A., & Waveren, L. van (2002). Multiculturele verpleeghuiszorg nader geanalyseerd: Een onderzoek binnen twee verpleeghuizen van de GDVV in Den Haag. Voorburg: Trympaan Instituut. Graaff, F. de, & Francke, A. (2003). Home care for terminally ill Turks and Moroccans and their families in the Netherlands: Carers’ experiences and factors influencing ease of access and use of services. International Journal of Nursing Studies, 40, 797–805. Kruiswijk, P. (1996). Dagvoorzieningen voor allochtone ouderen. Utrecht: Verwey-Jonker Instituut. Pharos. (2016). Factsheet dementie. Pharos.nl: 7 http://www.pharos.nl/documents/doc/factsheet%20dementie.pdf. Rijkers, C. (2010). Dementia among elderly Moroccan immigrants in the Netherlands. Amsterdam: Vrije Universiteit Amsterdam, Sociale en Culturele Antropologie. Schellingerhout, R. (2004). Gezondheid en welzijn van allochtone ouderen. Den Haag: Sociaal Cultureel Planbureau. Sefkat. (2016, September 02). Zorggroep Elde verpleeghuis Sefkat. Zorggroep Elde: 7 http://www.zge.nl/ opvang-overdag/dagbesteding/dagbesteding-sefkat/. Vries, I. de (2009). Bunamak: Oud of ziek? Dementie en zorg bij oudere Turkse migranten in Amsterdam. Medische Antropologie, 21, 117–130. Vries, W. de. (2005). De beleving van problemen met geestelijke gezondheid van Marokkaanse ouderen. Tijdschrift voor Gerontologie en Geriatrie, 194–202. Willemsen, M. (2008). Dagverzorging voor oudere migranten. Een kleurrijk onderzoek naar de toegankelijkheid van cultuurspecifieke dagverzorging en de invloed van deze voorziening op de gezondheid. Amsterdam: Afstudeerscriptie, Vrije Universiteit Amsterdam.

Handige websites 7 www.alzheimer.nl. 7 http://www.alzheimer-nederland.nl/hulp-en-advies/activiteiten/informatie-voor-migranten.aspx. 7 http://www.huisarts-migrant.nl/dementie/.

5

71

Achter een lachend gezicht: Somberheid en Eenzaamheid bij oudere migranten Samenvatting De prevalentie van depressie bij oudere migranten ligt 6 % hoger dan bij autochtonen. Een specifieke risicofactor is de migratiestatus. De stress en spanning van de migratie kan op latere leeftijd zich vertalen in somberheid of depressieve gevoelens. Het proces van acculturatie, ofwel het proces van aansluiten bij de nieuwe leefwereld, heeft invloed op de ervaren depressieve klachten. Oudere migranten maken weinig tot geen gebruik van de geestelijke gezondheidszorg (GGZ). Als er wel gestart wordt met een (medicinale) ­behandeling, is de kans op voortijdig stoppen vrij groot. Ook in deze tak van de zorg spelen de communicatieproblemen, de westerse diagnostiekinstrumenten en de behandeling die niet voldoet aan de verwachtingen van de oudere ­migranten een rol. Er heerst een groot taboe op het bespreken van depressieve klachten. Uit de beschikbare studies blijkt dat een kwart van de oudere ­migranten ernstige gevoelens van eenzaamheid ervaart. De ouderen zijn daarom te zien als een specifieke risicogroep. Mogelijke verklaringen voor het grote verschil kan worden gezocht in combinaties van problemen op het gebied van financiën, huisvesting en taal. Dit leidt tot een gebrekkige aansluiting bij de Nederlandse samenleving en gevoelens van schaamte, wat vervolgens weer kan leiden tot het (verder) terugtrekken uit het sociale leven. Ook op gevoelens van eenzaamheid heerst een taboe om deze te bespreken. De ouderen zijn niet in beeld bij zorg- en welzijnsinstellingen en weten vaak ook niet van het aanbod. De huisarts en thuiszorg, die hierin een signaleringsfunctie hebben, gaan er vaak ten onrechte van uit dat oudere migranten veel kinderen hebben die kunnen voldoen in sociale contacten en mantelzorgtaken. Wat betreft de effectiviteit van interventies ter vermindering van de gevoelens van eenzaamheid is er ­weinig tot geen bewijs voor de doelgroep van de oudere migrant.

© Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media B.V. 2017 B. Steunenberg, Zorg voor de oudere migrant, DOI 10.1007/978-90-368-1758-5_6

6

6.1 Inleiding – 73 6.2 Een algemeen ongelukkiger beeld – 73 6.3 Emotionele problemen als nasleep van de migratie en acculturatie – 74 6.3.1 Acculturatie en geestelijke gezondheid – 74

6.4 Hulpvraag bij geestelijke gezondheidsproblemen – 75 6.5 Houding tegenover depressie – 76 6.6 Hulp zoeken – 77 6.7 Diagnostiek van depressie – 77 6.8 Preventieve interventies gericht op oudere migranten – 78 6.8.1 Effectiviteit behandeling depressie – 79

6.9 Eenzaamheid onder oudere migranten, een serieus probleem – 80 6.10 De beleving van eenzaamheid – 82 6.10.1 Sterke gezinsband – 82 6.10.2 Taboe – 82

6.11 Interventies – 83 6.11.1 Feitelijk bereik van oudere migranten met deze eenzaamheidsinterventies – 84

6.12 Knelpunten in het bereiken van eenzame oudere migranten – 85 6.13 Succesvolle interventies – 85 Literatuur – 86

73 6.2 · Een algemeen ongelukkiger beeld

6.1

Inleiding

‘Je moet niet achter de geraniums blijven zitten’ is een veel gehoord advies aan Nederlandse ouderen om te voorkomen dat zij lichamelijk achteruitgaan of sociaal geïsoleerd raken. Achter de geraniums zitten is dan synoniem aan het wachten op de dood. Dit hoofdstuk gaat over het herkennen van depressieve klachten en gevoelens van eenzaamheid bij oudere migranten. Beide onderwerpen zijn een groot taboe en dus moeizaam bespreekbaar, zeker in de niet-westerse culturen. In dit hoofdstuk staan wij dan ook stil bij dit taboe en de visie van oudere migranten op deze gezondheidsproblemen. In dit hoofdstuk lees je aanbevelingen hoe zorg- en welzijnprofessionals deze ouderen kunnen bereiken en hun de juiste zorg kunnen aanbieden. Want oudere migranten hebben vaak geen geraniums, maar ook geen enkel beeld bij de Nederlandse Geestelijke Gezondheidszorg (GGZ) en het welzijnswerk. 6.2

Een algemeen ongelukkiger beeld

De geestelijke gezondheid, met name als het gaat om angst en somberheidsklachten, van migranten in het algemeen is minder gunstig dan die van autochtonen. Deze nadelige positie geldt sterker voor de oudere leeftijdsgroepen en voor migranten van het vrouwelijk geslacht (Schellingerhout 2004). Van de grote vier groepen oudere migranten in Nederland komen depressieve klachten vaker voor onder Turkse en Marokkaanse ouderen. De Turkse ouderen lijken er het slechts aan toe. Zij laten in de meest recente studie een bijna twee keer zo hoge incidentie van depressieve klachten zien dan de Marokkaanse ouderen (GGD Amsterdam 2013). Deze verhoogde incidentie blijkt geen specifieke Nederlandse aangelegenheid. Zo blijkt uit een grote Europese studie dat de oudere migranten een 6 % hogere incidentie hebben van depressieve klachten dan de autochtonen in West-Europa (Aichberger 2010). De prevalentie van depressie onder Surinaamse Nederlanders wijkt niet af van die van autochtone Nederlanders (Wit en Tuinebreijer 2008). Wanneer spreek je van een depressie? Om tot de diagnose depressieve stoornis te komen moet men één of meerdere depressieve episoden hebben gehad. Deze episoden moeten twee weken achtereenvolgend optreden, waarvan het grootste gedeelte van de dag en bijna elke dag. Hierbij spelen de volgende kernsymptomen een belangrijke rol; depressieve stemming en duidelijke vermindering van interesse en/of plezier in activiteiten waar voorheen wel plezier en interesse aan beleefd werd. Naast deze symptomen moet men minimaal vijf van de volgende negen symptomen ervaren; gewichtsverandering of eetlustverandering, slapeloosheid of overmatig slapen, agitatie of remming, moeheid of verlies van energie, gevoelens van waardeloosheid of onterechte schuldgevoelens, besluiteloosheid of concentratieproblemen, terugkerende gedachten aan de dood of aan suïcide, of een suïcidepoging (Schene en Sabbe 2008).

Bij Marokkaanse en Turkse ouderen in Nederland blijken het alleenstaand of ongehuwd ofwel verweduwd zijn en het hebben van chronische gezondheidsproblemen of fysieke beperkingen belangrijke risicofactoren voor depressie (Wurff 2004). Deze factoren gelden natuurlijk ook als risicofactoren voor allochtone ouderen. Echter die hebben toch vaker een groter sociaal netwerk om op terug te vallen en zijn meer ingevoerd in de Nederlandse maatschappij en organisatie van de gezondheidszorg en het welzijnswerk. En uiteraard is er ook hier weer het

6

74

Hoofdstuk 6 · Achter een lachend gezicht: Somberheid en Eenzaamheid bij oudere migranten

communicatieprobleem, waarbij met name de oudere vrouwen van Marokkaanse of Turkse afkomst de Nederlandse taal vaak niet geheel of in zijn geheel niet machtig zijn. Verder speelt bij de mannen de wens om terug te keren naar het land van herkomst sterker en is ook dat een risicofactor voor het ontstaan van depressieve gevoelens. Echter recente onderzoeken naar deze risicofactor zijn er niet en de gevoelens over de wens om terug te keren lijken langzaamaan uit te doven, ook bij deze eerste generatie. Vervolgens zijn een lage opleiding, ongeletterdheid en gebrek aan sociale steun bekende risicofactoren voor depressieve klachten onder ouderen en zo ook onder migranten (Wurff 2004). 6.3

6

 motionele problemen als nasleep van de migratie en E acculturatie

Uit de hierboven genoemde West-Europese studie SHARE; (Aichberger 2010) is als belangrijkste risicofactor de migratiestatus en/of migratiegeschiedenis naar voren gekomen. Traumatische ervaringen en spanningen ervaren tijdens de migratie, kunnen op latere leeftijd als depressieve klachten terugkomen. Spanning en stress ervaren tijdens de acculturatie of het aanpassen aan de nieuwe cultuur blijkt een belangrijke rol te spelen bij het verlies van de geestelijke gezondheid (Buhgra 2004). Het is van belang je te realiseren dat iemands geestelijke gezondheid niet alleen afhankelijk is van de plek waar je vandaan komt, maar ook van de plek waar je gaat wonen. De kansen die je krijgt op die nieuwe plek om jezelf te zijn, je dromen te verwezenlijken, om je eigen culturele groep nog te blijven ontmoeten in de nieuwe omgeving, draagt ook bij aan je geestelijke gezondheid. Als bevorderende factor voor het ontwikkelen van depressieve klachten speelt hier uiteraard de aanleg of de manier die iemand hanteert bij het omgaan met deze stress. Dit is wat wij iemands persoonlijkheid of karakter noemen. Dus het effect van dit migratie- dan wel acculturatieproces op de kans om depressieve klachten te ontwikkelen verschilt sterk per persoon. 6.3.1

Acculturatie en geestelijke gezondheid

Wat is nu precies dat proces van acculturatie? En hoe verklaren de theorieën de relatie tussen het acculturatieproces en depressie? De meest aangehaalde definitie is die van Redfield, Linton en Herskovitz uit 1936 (Redfield 1936). Zij omschreven acculturatie als de verschijnselen die optreden door direct contact tussen groepen van individuen die afkomstig zijn uit verschillende culturen en die aanleiding zijn tot verandering in de oorspronkelijke culturele patronen van één of meerdere groepen. Een invloedrijke uitwerking van deze definitie van Redfield uit 1936 is die van Berry (Berry 1980). In dit model gaat het om twee vragen waarmee wordt nagegaan hoe de interculturele leefsituatie van immigranten eruitziet. De eerste heeft betrekking op cultuurbehoud: ‘Wordt het belangrijk geacht om de eigen cultuur vast te houden?’ De tweede vraag gaat over de relaties met cultuur van de nieuwe samenleving: ‘Wordt het belangrijk geacht om banden aan te gaan en te onderhouden met de nieuwe samenleving?’ Deze twee vragen zijn weer de basis voor vier acculturatiestijlen. Deze vier worden aangeduid als integratie, assimilatie, separatie en marginalisatie (zie . fig. 6.1). Behoud van de eigen cultuur en participatie in de gastsamenleving wordt gezien als integratie. Het afwijzen van de eigen cultuur van herkomst en helemaal opgaan in de nieuwe cultuur wordt als assimilatie beschreven. Een positief antwoord op de eerste vraag en een negatief antwoord op de tweede leidt tot separatie. Het afhouden van beiden leidt tot

75 6.4 · Hulpvraag bij geestelijke gezondheidsproblemen

Is aanpassing wenselijk? nee

ja

separatie

integratie

ja

marginalisatie

assimilatie

nee

Is cultuurbehoud wenselijk?

. Figuur 6.1  De vier acculturatiestijlen volgens Berry (1980)

­ arginalisatie. Berry onderstreept met zijn model dat migranten niet hun eigen cultuur hoem ven op te geven om zich in hun nieuwe leefsituatie te kunnen richten op de nieuwe culturele ­omgeving. Welke acculturatie-stijl geeft nu de kleinste kans op het ontstaan van depressieve klachten? Uit een recente meta-analyse van Gupta (Gupta 2013) blijkt dat participatie en integratie gerelateerd is aan een kleinere kans op depressieve klachten. Uit een Nederlandse studie blijkt dat wanneer de migrant beschikt over minder vaardigheden om mee te doen aan de gastcultuur er meer stress ervaren wordt (Fassaert 2011). Uit een recente Nederlandse studie blijkt ook dat migranten die de integratiestrategie aanhangen een kleinere kans hebben op het ontwikkelen van depressieve klachten. Er is een aantal mogelijke verklaringen waarom migranten die beter geïntegreerd zijn in de nieuwe samenleving het beter doen. Zij hebben immers meer kennis over de nieuwe gemeenschap, zijn beter in staat om nieuwe contacten te leggen en daar dus controle op uit te voeren en zij staan positief ten opzichte van cultureel diverse groepen. Integratie in de gastcultuur geeft meer mogelijkheden om grip te krijgen op het eigen leven en dat leidt tot een verminderde kans op depressiviteit (Ünlü-Ince 2014). 6.4

Hulpvraag bij geestelijke gezondheidsproblemen

Uit de meest recente Nederlandse studie blijkt dat Chinese ouderen minder gebruik maken van de Geestelijke Gezondheid Zorg (GGZ) dan autochtone ouderen. (Schellingerhout 2011a, b). En dat voor Turkse en Marokkaanse ouderen geen verschil gevonden wordt in gebruik van de huisartsenzorg of tweedelijns-GGZ als het gaat om angst of depressieve klachten. Er was wel een aanwijzing dat, gelet op de ervaren ernst van de psychische klachten, de Turkse en Marokkaanse ouderen minder gebruikmaken van de tweedelijns-GGZ dan wat op basis van deze ernst en bekende incidentie (GGD Amsterdam 2013) verwacht zou worden. Eenmaal in de zorg blijkt dat patiënten met een migrantieachtergrond in de GGZ sneller voortijdig de behandeling afbreken. (Hildebrink 2010) De onderliggende oorzaak is meestal een mismatch tussen hulpverlener en patiënt. Het gaat hierbij om perceptie van opvattingen over het definiëren en begrijpen van de klachten en de opvattingen over de behandeling. Bij een groot aantal pa­ tiënten met een migrantieachtergrond is er sprake van multi-problematiek, waaronder veel sociaal maatschappelijke problemen. Veel migrantenouderen verwachten dan ook dat de ­hulpverlener ook deze sociaal maatschappelijke problemen oplost. Wanneer dat niet gebeurt, kunnen zij dit als een mismatch ervaren en stoppen met de hulpverlening. Daarnaast is het door taal- en communicatieproblemen lastig om tot een gezamenlijke probleemdefinitie te komen en een behandelplan op te stellen. Deze patiënten herkennen

6

76

Hoofdstuk 6 · Achter een lachend gezicht: Somberheid en Eenzaamheid bij oudere migranten

zich vaak niet in de woorden en uitdrukkingen die gebruikt worden om de aandoening te beschrijven. Belangrijkste barrière voor het hulp zoeken bij psychische klachten is dat er een taboe heerst op het bespreken van deze klachten. Anderzijds zijn er veel barrières in de organisatie van de geestelijke gezondheidszorg. Er wordt nog niet altijd genoeg rekening gehouden met de wensen en behoeften van de oudere migranten. En er worden problemen ervaren bij de diagnostiek. Er is ook weinig tot geen onderzoek gedaan naar de validiteit en betrouwbaarheid van diagnostische meetinstrumenten in het domein van depressieve klachten. Deze instrumenten en de bijbehorende normen zijn voornamelijk ontwikkeld op een westerse populatie. Ook zijn er relatief weinig allochtone hulpverleners beschikbaar in de GGZ, met name buiten de grote steden van Nederland (Mikado 2012).

6

6.5

Houding tegenover depressie

De opvattingen over depressie worden sterk beïnvloed door de culturele achtergrond. In alle artikelen die over dit onderwerp zijn geschreven, wordt aangeraden om naast bestudering van de universele symptomatologie van depressie ook expliciete aandacht te hebben voor de sociaal-culturele context daarvan. Voor mensen uit westerse culturen lijkt de focus van hun depressieve symptomen veeleer intern te liggen, terwijl mensen uit bijvoorbeeld Latijns-Amerikaanse culturen het interpersoonlijke meer gewicht geven. In sommige culturen is ‘depressie’ sociaal-cultureel gezien onacceptabel en wordt het niet beleefd als een ziekte. Psychologische componenten van depressie zoals schuldgevoelens en negatieve zelfwaardering kunnen soms nauwelijks aanwezig zijn, terwijl depressie wel door somatische klachten tot uitdrukking mag komen (Mikado 2012). Ook bij de oudere migranten die voornamelijk de islam als religie aanhangen, zijn klachten met betrekking tot een sombere stemming niet gepast en een taboe om erover in gesprek te gaan. Dit omdat in de islam men moet accepteren hoe hij of zij zich voelt. Immers, ‘alles wat je overkomt is de wil van Allah’. Religie kan een prominente rol spelen in de overtuigingen van de patiënt, niet alleen in het denken over het ontstaan van de psychische problematiek, maar ook in het herstelproces. Religie wordt dan ook gezien als beschermende factor voor het beloop van de depressieve klachten. Religie kan een bepalende invloed hebben op de innerlijke wereld en levenswijze van de patiënt en in sterke mate als houvast, troost, hoop en redding worden ervaren (Edrisi 2007). Oudere Turken en Marokkanen praten over het algemeen niet gemakkelijk over psychische klachten. Vaak worden klachten ontkend omdat het hebben van problemen gezichtsverlies kan betekenen binnen de eigen gemeenschap. De angst voor roddel speelt daarbij een belangrijke rol. Turkse ouderen gebruiken, in tegenstelling tot de Marokkanen, vergelijkbare begrippen als autochtone Nederlanders voor psychische klachten, zoals stress en depressie. Marokkanen herkennen wel concrete klachten zoals vergeetachtigheid, onrust, somberheid en gespannenheid, maar deze benoemen ze niet als psychisch maar als behorend bij het leven of bij het ouder worden. Bij de Turkse vrouwen valt het gebruik van metaforen op om hun klachten te omschrijven. Ze beschrijven bijvoorbeeld hoe een insect in hun hoofd kruipt, of dat ze een scherpe of bittere smaak proeven. De Turkse mannen noemen als oorzaken van hun klachten verveling en het gevoel van nutteloosheid, die verband houden met werkloosheid en arbeidsongeschiktheid. Ook eenzaamheid en financiële problemen worden genoemd. Voor traditionele Turkse mannen is de relatie met de kinderen dikwijls belastend, omdat zij

77 6.7 · Diagnostiek van depressie

weinig greep op hen hebben en bang zijn voor een smet op de familie-eer. Onder de Marokkaanse patiënten wordt een depressie vaker geuit in lichamelijke klachten, dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld Nederlandse patiënten. Verder is er sprake van externalisatie van de aanleiding van psychische problemen. Deze groepen ouderen zijn geneigd om externe factoren (bijv. conflict met kinderen) toe te schrijven aan een slaapprobleem of aan het piekeren, in plaats van aan een psychische ziekte. Het kan zijn dat zij dit doen om uitstoting uit de gemeenschap te voorkomen. Ernstige psychische problemen worden door sommige Marokkanen gezien als duivelse influisteringen, bezetenheid, zwarte magie, het boze oog of een vloek. Deze klachten worden als een straf van God gezien voor hen die niet leven volgens de Islamitische leer (Edrisi 2007). 6.6

Hulp zoeken

Wij zoomen in de volgende paragrafen in op de Turkse en Marokkaanse ouderen, omdat zij een aandachtgroep zijn als het gaat om depressieve klachten en eigenlijk de enige groep oudere migranten waarbij voldoende onderzoek gedaan is op dit onderwerp. De Turkse en Marokkaanse ouderen proberen vaak in eerste instantie hun psychische klachten zelf op te lossen door te bidden. Dit geeft rust en verlichting. Sommige Turkse mannen gaan naar de moskee om tot rust te komen. Turkse vrouwen praten met vrouwelijke familieleden over hun problemen. Buiten de familie steun zoeken voor hun problemen wordt verhindert door de angst voor roddel. Een bezoek aan Turkije kan een (tijdelijke) oplossing voor hun problemen betekenen. Door het warmere klimaat en de contacten met familie en bekenden voelen ze zich daar beter. Oudere Marokkanen zien deze geestelijke problemen als een beproeving van God die ze zelf moeten zien te overwinnen. Ze moeten een innerlijke strijd (jihad an_ nafs) voeren tegen zichzelf en tegen hun tekortkomingen. Bidden en rituele wassing kunnen daarbij helpen. Oudere Turken raadplegen voor gezondheidsklachten soms een islamitische genezer, een hoca. Deze leest verzen voor uit de koran of maakt amuletten van koranverzen. Ook bezoeken sommigen wel eens het graf van een heilige in Turkije om verlichting te vinden. Veel Turken van de eerste generatie denken dat ze met psychische klachten niet bij de huisarts terechtkunnen of voelen zich belemmerd door taalproblemen. Dit geldt ook voor de oudere Marokkanen. Voor hen geldt nog sterker dat zij ernstige psychische klachten niet naar buiten zullen brengen, omdat dit in de eigen gemeenschap gezien wordt als een nederlaag (Mikado 2012). 6.7

Diagnostiek van depressie

De diagnostiek van depressie volgens de in Nederland geldende standaard bij de doelgroep van oudere migranten roept een aantal vragen op. Ten eerste is het noodzakelijk voor de diagnostiek om vast te stellen dat de symptomen van een depressie wat betreft uiterlijk waarneembare kenmerken hetzelfde zijn als bij autochtone Nederlanders. Dat zal niet in alle gevallen van toepassing zijn. Ook is het de vraag in hoeverre gedrag en belevingen van allochtonen als depressief begrepen moeten worden binnen de subcultuur van de desbetreffende groepen. Er is bijvoorbeeld een sterkere klaagcultuur in de Marokkaanse cultuur. Dit hoeft dan ook niet direct te duiden op depressieve klachten. Daarnaast zijn er tal van

6

78

6

Hoofdstuk 6 · Achter een lachend gezicht: Somberheid en Eenzaamheid bij oudere migranten

niet-westerse stoornissen, subtypen angststoornissen bijvoorbeeld, maar ook fenomenen als bezetenheid en dergelijke die niet in gangbare prevalentiemetingen in westerse landen zijn opgenomen. Tot slot kun je je afvragen of de diagnostische vragenlijsten die gebruikt worden in de GGZ cultuursensitief en valide zijn. Hier is nog vrij weinig onderzoek naar gedaan, maar gelukkig is er de laatste jaren een aantal initiatieven genomen om onderzoek te doen naar de validiteit van de diagnostische meetinstrumenten. In de volgende paragraaf meer over dit onderwerp. Dan is er nog het werkproces in de GGZ rondom diagnostiek en behandeling van depressie. Bekker en Freriks (Bekker en Frederiks 2005) hebben een kwalitatief onderzoek gedaan naar de werkwijzen en knelpunten bij de intake, diagnostiek en behandeling van depressie bij allochtone vrouwen en mannen in de GGZ. Uit de resultaten kwam naar voren dat bij de intake de volgende punten zowel organisatorisch voor de zorg als voor de vaardigheden van de behandelaar, van belang kunnen zijn: 4 matching van patiënt en zorgverlener en communicatie; 4 cultuursensitieve kennis over klachten en klachtbeleving; 4 aandacht voor de achtergrond en actuele leefsituatie van de patiënt; 4 heldere uitleg over de verwachtingen en mogelijkheden van het behandelaanbod. In de Multidisciplinaire richtlijn Depressie (Mikado 2012) voor de GGZ wordt ruim aandacht besteed aan de migrantenpopulaties. Als specifiek aandachtspunt noemt de richtlijn het verbeteren van de werkrelatie door het vergroten van interculturele competenties in de klinische praktijk. Helaas ontbreekt het nog aan onderzoeken naar de effectiviteit van deze praktijkervaringen en trainingen. Het belang van reflectie op culturele aspecten in de behandeling wordt echter breed gedragen, in het bijzonder de aanmoediging om elke patiënt te beschouwen als een ‘cultureel wezen’ en de werkrelatie als een cultureel uitwisselingsproces. Tot slot kent dit addendum van de multidisciplinaire richtlijn voor de GGZ (Mikado 2012) nog een paar praktische aanbevelingen voor de diagnostiek van de klachten en het opstarten van een behandelrelatie: 4 maak gebruik van diagnostische instrumenten die beoordeeld zijn op crossculturele validiteit, zoals de CES-D, het CIDI en de K10; 4 pas bij diagnostiek de normgroepen aan, voor zover daar onderzoek naar is gedaan; 4 ga op een cultuursensitieve en procesgerichte wijze in op de presentatie en herkenning van depressieve symptomen. 6.8

Preventieve interventies gericht op oudere migranten

De cursus ‘De Kracht van je leven’ is door het Trimbos Instituut specifiek ontwikkeld voor Turkse en Marokkaanse Nederlanders van (ongeveer) 50 jaar en ouder met depressieve klachten (Smits 2006). De cursus heeft als doel het verminderen van depressieve klachten en voorkomen dat bestaande klachten daadwerkelijk uitgroeien tot een depressieve stoornis. Het doel van de cursus is het ontwikkelen van een positiever verhaal over het geleefde leven, waardoor de depressieve klachten verminderen, en het toekomstbeeld en de kwaliteit van leven verbeteren. De cursus is ontwikkeld door het Programma Ouderen van het Trimbosinstituut, Altrecht Preventie en GGZ Buitenamstel.

79 6.8 · Preventieve interventies gericht op oudere migranten

In de cursus halen de ouderen herinneringen op aan hun jeugd, het vertrek naar ­ ederland en het leven hierna. De herinneringen worden besproken door de groep onder N leiding van een cursusleider. Het gaat dan niet alleen over vroeger, maar ook om nu en de toekomst. Naast het vertellen van het levensverhaal draait het vooral om verzoening met en begrip van het eigen levensverhaal. Smits (2006) stelt dat reminiscentie bij oudere migranten goed bruikbaar is, omdat migratie een belangrijk onderdeel is van hun leven. De effectiviteit van de cursus de ‘De kracht van je leven’ is onder de deelnemers onderzocht. De deelnemers ervaarden een vermindering van depressieve klachten, opluchting en steun, sterker en competenter zijn en meer zelfvertrouwen, ontspanning en verbreding van de eigen standpunten. De cursus bestaat uit acht bijeenkomsten. De volgende thema’s staan centraal tijdens de ­bijeenkomsten: 4 Bijeenkomst 1 Opgroeien in Turkije/Marokko 4 Bijeenkomst 2 Vertrek uit het geboorteland 4 Bijeenkomst 3 In Nederland 4 Bijeenkomst 4 Ouder worden in Nederland 4 Bijeenkomst 5 Alles van waarde 4 Bijeenkomst 6 Uw verleden als een verhaal 4 Bijeenkomst 7 Uw leven als een verhaal: het toekomsthoofdstuk. Tijdens de achtste bijeenkomst kijken de deelnemers terug op de afgelopen bijeenkomsten en bespreken zij hun toekomstplannen. De eerste vier bijeenkomsten zijn chronologisch opgebouwd. Hier is voor gekozen omdat de eerste generatie migranten veel ervaringen gemeenschappelijk heeft. Door per bijeenkomst een levensfase te bespreken wordt de onderlinge herkenbaarheid vergroot. Bovendien begint de cursus aldus op een concreet niveau, waarbij de deelnemers kunnen wennen aan het vertellen over hun leven. Het laatste gedeelte van de cursus is meer beschouwend van karakter en vergt meer verbeelding en abstractievermogen. Tijdens alle bijeenkomsten doen de cursisten ontspannings- en activeringsoefeningen. Deze zijn bedoeld om te zorgen voor een rustige sfeer die de concentratie bevordert. De oefeningen laten ook zien hoe je via het denken en doen gevoelens positief kunt beïnvloeden. De cursusleider moedigt de cursisten aan deze oefeningen ook thuis te doen. Verspreid over de bijeenkomsten krijgen de cursisten basale informatie over depressieve klachten en wat daaraan kan worden gedaan. In de laatste bijeenkomst wordt aandacht besteed aan de verschillende hulpmogelijkheden. 6.8.1

Effectiviteit behandeling depressie

Er is helaas nog weinig onderzoek gedaan naar de effectiviteit van verschillende psychotherapeutische behandelvormen van depressiviteit bij oudere migranten. Wel blijkt uit een review (Blom 2010) dat de ethnische minderheden medicatiebehandeling vaker prefereren boven psychotherapeutische gesprekken. De drop-out ofwel het aantal sessies dat de migranten bijwonen was ook minder dan het gemiddelde, ofwel zij zijn een risicogroep om voortijdig te stoppen met de behandeling. Bij de migranten die de behandeling afmaakten was de verbetering op de depressieve symptomen vergelijkbaar met die van autochtone patiënten die de therapie afmaakten.

6

80

Hoofdstuk 6 · Achter een lachend gezicht: Somberheid en Eenzaamheid bij oudere migranten

6.9

Eenzaamheid onder oudere migranten, een serieus probleem

Wanneer ben je eenzaam?

6

Eenzaamheid is een complex maatschappelijk probleem. Allereerst is er de vraag wat met men precies onder eenzaamheid verstaat. Eenzaamheid is een situatie die door iemand wordt ervaren als onplezierig of als een ongeoorloofd gebrek aan sociale relaties (Jong-Gierveld 1984; Fokkema en Tilburg 2005). Eenzaamheid is een negatieve situatie, gekenmerkt door gemis en teleurstelling. Eenzaamheid is dus een persoonlijke, subjectieve ervaring. Het is moeilijk van buitenaf waar te nemen. Gevoelens van eenzaamheid hebben vooral betrekking op gebreken in de kwaliteit van relaties. Maar iemand kan zich ook eenzaam voelen doordat het aantal contacten lager is dan gewenst (Jong-Gierveld 2007). De Jong-Gierveld (Jong-Gierveld 1984) onderscheidt twee soorten eenzaamheid: emotionele en sociale. Bij emotionele eenzaamheid is er sprake van weinig of geen contacten die vertrouwelijk zijn, waarbij iemand zijn of haar diepe gevoelens kan delen. Bij sociale eenzaamheid mist iemand de aanwezigheid van mensen in de omgeving waarmee men gemeenschappelijke eigenschappen kan delen, zoals met vrienden en vriendinnen. Na de leeftijd van ongeveer 75 jaar is de kans op eenzaamheid groter bij een opeenstapeling van verschillende gebeurtenissen, zoals het overlijden van de partner en andere leeftijdsgenoten, en het verlies van mobiliteit en zelfstandigheid door afnemend fysiek, cognitief en sensorisch functioneren (Tilburg 2007; Jylhä 2004). Uit de meest recente cijfers blijkt dat van de 85-plussers meer dan de helft (59 %) zich eenzaam voelt. Onder de 85-plussers zijn relatief veel vrouwen eenzaam (Zantinge 2011). Een verklaring daarvoor is dat oudere vrouwen vaker alleenstaand zijn dan oudere mannen. Onder laagopgeleiden komt meer (ernstige) eenzaamheid voor dan onder hoogopgeleiden. Meer dan de helft van de laagopgeleide mensen boven de negentien jaar voelt zich eenzaam, ten opzichte van 32 % van de hoogopgeleiden. Deze verschillen gelden voor zowel emotionele eenzaamheid als sociale eenzaamheid. Eenzaamheid blijkt ook samen te hangen met een tekort aan financiële middelen. Dit geldt voor zowel de oudere (60–79 jaar) als de jongere (18–59 jaar) leeftijdsgroepen. Dit blijken determinanten te zijn die internationaal bestendig zijn, zo is aangetoond in een onderzoek met zeven verschillende West- en Oost-Europese landen (Jong-Gierveld en Tilburg 2010). Gescheiden mensen en weduwen of weduwnaars voelen zich vaker eenzaam dan getrouwde mensen of ongehuwden. Bijna 60 % van de gescheiden mensen en weduwen of weduwnaars voelt zich eenzaam. Ernstige eenzaamheid komt vaker voor bij gescheiden mensen (20 %) dan bij weduwen of weduwnaars (16 %). Emotionele eenzaamheid komt het meest voor bij weduwen/weduwnaars (53 %), terwijl sociale eenzaamheid het meest voorkomt bij gescheiden mensen (55 %) (CBS 2014).

Zijn er als het om gevoelens van eenzaamheid gaat betrouwbare gegevens over migranten? Cijfers uit gezondheidsmonitoren van de vier grote steden (Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht), waaraan telkens een dwarsdoorsnede van de bevolking meedoet, laten bij herhaling meer eenzaamheid zien onder migranten dan onder autochtone inwoners (GGD Amsterdam 2013; Gemeente Den Haag 2014; Kuijer 2011; Bergen 2010). De Turkse ouderen lijken het slechtste beeld te laten zien als het om gevoelens van eenzaamheid gaat. Zo blijkt

81 6.9 · Eenzaamheid onder oudere migranten, een serieus probleem

bevolking van 19 jaar en ouder percentage 60 50 40 30 20 10 0

autochtoon eenzaam

westers allochtoon

(zeer) ernstig eenzaam

niet-westers allochtoon

emotioneel eenzaam

sociaal eenzaam

. Figuur 6.2  Eenzaamheid naar herkomst. Bron: RIVM (2014)

eveneens uit enkele internationale studies onder ouderen (Fokkema 2013; Uysal-Bozkir 2015; Cluysen 2011). Dit slechte beeld van de Turkse ouderen is ook zichtbaar in de meest recente dataverzameling, uit 2012–2014, van de Longitudinal Aging Study Amsterdam (LASA) bij Turken en Marokkanen van 55 tot 65 jaar en hun in Nederland geboren leeftijdsgenoten. Van de Turkse en Marokkaanse LASA-respondenten is respectievelijk 54 en 58 % matig eenzaam, tegenover 21 % van de Nederlandse LASA-respondenten. Een op de vier Turkse 55–64-jarigen voelt zich ernstig eenzaam, terwijl dit geldt voor 12 % van hun Marokkaanse en 4 % van hun Nederlandse leeftijdsgenoten. De gemiddelde eenzaamheid onder beide groepen ouderen is alarmerend hoog en verdient daarom aandacht (Fokkema 2016). Verklaringen voor de hogere eenzaamheid bij migranten zijn vrijwel niet kwantitatief onderzocht (Fokkema 2016). Surinamers zijn minder vaak (ernstig) eenzaam dan Marokkanen en Turken. Dit is mogelijk te verklaren uit hun betere positie bij bekende risicofactoren voor eenzaamheid: sociaaleconomische positie, de (sociale) zelfstandigheid van vrouwen, zelfredzaamheid na verlies van de partner, gezondheid en toegang tot gezondheidszorg. Minder eenvoudig verklaarbaar is het verschil in eenzaamheid tussen Marokkanen en Turken, zij hebben immers een vergelijkbare migratiegeschiedenis en positie in de Nederlandse samenleving (mate van integratie, gezondheid, SES). Ernstige eenzaamheid komt meer voor onder niet-westerse allochtone Nederlanders (60 %) dan onder westerse allochtonen (45 %) en autochtone Nederlanders (35 %) (Fokkema 2016). De verschillen in eenzaamheid gelden voor zowel emotionele eenzaamheid als sociale eenzaamheid. Mogelijke verklaringen voor het grote verschil kan worden gezocht in combinaties van problemen op het gebied van financiën, huisvesting en taal. Dit leidt tot een gebrekkige aansluiting bij de Nederlandse samenleving en gevoelens van schaamte, wat vervolgens weer kan leiden tot het (verder) terugtrekken uit het sociale leven. Voor een overzicht van de verschillen in de mate van ernst van eenzaamheid tussen autochtonen en allochtone ouderen zie . fig. 6.2.

6

82

Hoofdstuk 6 · Achter een lachend gezicht: Somberheid en Eenzaamheid bij oudere migranten

6.10

De beleving van eenzaamheid

6.10.1 Sterke gezinsband

6

Eenzaamheid wordt onder oudere migranten anders beleefd dan onder autochtonen. Bij oudere migranten is er een sterkere gerichtheid op de eigen gemeenschap, waarbinnen de familiebanden sterk zijn en waar de zorgrol wordt toebedeeld aan de kinderen. De ouderen ervaren, steeds sterker doordat de kinderen meer werken en op een grotere afstand van hun ouders wonen, een discrepantie tussen de contacten die zij verwachten met de naaste familie en de contacten die zij daadwerkelijk hebben. Deze discrepantie wordt als een teleurstelling ervaren. Zo kan het dus ook voorkomen dat een oudere migrant zich eenzaam voelt ondanks een relatief groot aantal contacten met familie en gemeenschap. Verder hangen de gevoelens van eenzaamheid samen met heimwee naar het thuisland. De oudere migranten zijn relatief jong in vergelijking met de autochtone ouderen. Wij spreken met 55 jaar al van oudere migranten. Dit heeft tot gevolg dat bij een groot deel van deze ouderen kinderen nog thuiswonend zijn. Ook is het gemiddelde leeftijdsverschil tussen man en vrouw zeven jaar. Dit maakt de kans op jongere, en dus nog thuiswonende, kinderen ook groter. Op termijn betekend dit dat er veel weduwen bij zullen komen. Door die inwonende kinderen kunnen oudere, met name gaat het hier om Turken en Marokkanen, ook eerder terugvallen op hulp en ondersteuning van zowel hun partner als hun nog inwonende kinderen. Dit is aan de andere kant ook een stereotype dat sterk leeft bij zorgprofessionals en hulpverleners. Het stereotype beeld is dat de kinderen en naasten de mantelzorgtaak op zich nemen voor deze groepen ouderen. Huisartsen en verpleegkundigen nemen die sterke band tussen ouder en kind ook regelmatig waar, bijvoorbeeld bij de thuiszorg, als inwonende kinderen worden gesignaleerd. Bij spreekuren komt er regelmatig een kind mee. Maar hier is dan ook de noodzaak dat dit kind optreedt als tolk-vertaler. Professionals krijgen hierdoor de indruk dat de oudere migrant niet vaak alleen is. Maar aan de andere kant observeren professionals ook slechte verstandhoudingen tussen gezinsleden. De vaders zijn dan al op leeftijd (50-plus) als zij nog jonge basisschoolgaande kinderen in huis hebben wonen. 6.10.2 Taboe

Er heerst daarnaast ook een groot taboe op het uitspreken van deze gevoelens van eenzaamheid en sociaal isolement bij de ouderen zelf. De psychosociale problemen worden niet besproken. In sommige culturen is men zelfs onbekend met het begrip of, nog sterker, schaamt men zich zelfs om toe te geven dat men eenzaam is. Daarnaast speelt het bekende communicatieprobleem over deze klachten daar men de taal niet machtig is. En tot slot, en dat speelt sterker dan bij de andere gezondheidsproblemen, zijn de oudere migranten niet in beeld bij de zorg- en welzijnsinstellingen. Net als in andere westerse landen is het in Nederland vaak de huisarts die als eerste wordt geconfronteerd met aan eenzaamheid gerelateerde klachten. De huisarts is voor de patiënt gemakkelijk toegankelijk en een bezoek aan de huisarts leidt niet direct tot een sociaal stempel. Toch klagen mensen, vanwege schaamtegevoelens, zelden bij de huisarts rechtstreeks over gevoelens van eenzaamheid. Eenzaamheid is een taboe, mensen lopen er niet graag mee te koop. Uiteindelijk komen de gevoelens van eenzaamheid en schaamte vaak indirect tot uitdrukking in lichamelijke en psychische gezondheidsklachten. Het is dan aan de huisarts of hulpverlener om alert te zijn op eenzaamheid gerelateerde klachten en eenzaamheid. Huisartsen verklaren dit met de taboesfeer waarin

83 6.11 · Interventies

deze klachten zich in deze culturen bevinden en dat men van mening is dat deze klachten binnen de familie besproken moeten worden en ook binnen de familie moeten blijven. Men is erg bang voor roddel en achterklap over deze problematiek. Deze angst werpt een extra barrière op om hierover te spreken. Het bespreken van eenzaamheidsgevoelens met een zorgprofessional vraagt om een sterke vertrouwensband. Het kweken van een dergelijke band kost tijd en extra investeringen van zowel de zorgprofessional als de oudere. Daar komt bij dat, zoals hierboven al genoemd, de kinderen regelmatig meegaan als tolk-vertaler naar de huisarts en dat schaamte opspeelt: de oudere wil deze klachten niet bespreken in het bijzijn van de kinderen. Of dat de kinderen, in het meest extreme geval, de klachten niet goed vertalen of doorgeven aan de huisarts uit schaamte voor de eigen ouders. Een andere complicerende factor is dat het lage gebruik van thuiszorg weinig mogelijkheden biedt om inzicht te krijgen in de thuissituatie en de sociale contacten van de oudere. De wijkverpleegkundigen zijn dagelijks terugkerende zorgprofessionals die goed in staat zijn de algehele gezondheid van de oudere te observeren. Maar hier wordt dus te weinig gebruik van gemaakt om deze rol goed uit te kunnen voeren. 6.11

Interventies

Het is van belang om de strijd met eenzaamheid aan te gaan, omdat het negatieve gevolgen kan hebben voor de gezondheid en de kwaliteit van leven. Om gevoelens van eenzaamheid structureel te verminderen, is meestal de inzet van professionele hulpverleners nodig ­(Stevens 2006). Mensen die zich eenzaam voelen, kunnen dit probleem natuurlijk zelf aanpakken of met hulp van hun directe omgeving. Dat gaat echter niet iedereen goed af. Soms zoeken mensen, als zij zich eenzaam voelen, afleiding en hopen ze dat hun gevoelens vanzelf overgaan. Afleiding is echter geen structurele oplossing voor eenzaamheid. Het vermindert de gevoelens van eenzaamheid slechts tijdelijk. Professionele hulpverleners hebben dan ook een belangrijke rol bij het structureel bestrijden van eenzaamheid. Kennis over een effectieve aanpak is daarbij van essentieel belang. Eenzaamheidsinterventies zijn pogingen van professionele hulpverleners om eenzaamheid onder mensen tegen te gaan of te verlichten. Vaak worden deze pogingen opgezet vanuit een organisatie. Maar ook een persoon, zoals een thuishulp of huisarts, kan proberen een eenzaamheidssituatie te verbeteren. Meestal richten interventies zich op meerdere personen tegelijkertijd (Fokkema 2016; Stevens 2006). Volgens Stevens (Stevens 2006), hebben mensen drie mogelijkheden om eenzaamheid te verwerken: het aantal relaties vergroten of de kwaliteit van de relaties verbeteren (netwerkontwikkeling), de wensen en behoeften aanpassen aan de realiteit (standaardverlaging) en het gemis minder erg maken door een andere betekenis te geven aan de situatie. Fokkema en Stevens (Fokkema 2016; Stevens 2006) stellen dat een interventie alleen effectief kan zijn als deze aansluit bij de achtergronden en het type van iemands eenzaamheidsgevoelens. De oorzaken van emotionele en sociale eenzaamheid kunnen heel divers zijn. Het is daarom van groot belang om van tevoren een zorgvuldige analyse te maken van de problematiek waarmee de betrokkene worstelt. Ook is het aan te bevelen om de interventie te richten op een specifieke doelgroep. Als men zich richt op een brede doelgroep, bijvoorbeeld ouderen, dan is het lastig de interventie zo op te zetten dat deze aansluit bij de achtergronden en problematiek van alle deelnemers. De doelgroep ouderen bestaat immers uit verschillende specifieke groepen, zoals allochtone ouderen, weduwenaren, oudere vrouwen, oudere mannen, homoseksuele ouderen, bewoners van zorginstellingen, ouderen met een handicap en zorgmijders. Allemaal hebben zij een eigen achtergrond en problematiek.

6

84

Hoofdstuk 6 · Achter een lachend gezicht: Somberheid en Eenzaamheid bij oudere migranten

6.11.1 Feitelijk bereik van oudere migranten met deze

eenzaamheidsinterventies

6

Uit de meest recente studie naar effectiviteit van eenzaamheidsinterventies in deze doelgroep (Gruijter 2010) blijkt dat er eigenlijk geen concreet beeld bestaat over het feitelijke bereik van de oudere migranten door organisaties die zich inzetten ter vermindering van eenzaamheid of voor het bevorderen van sociale cohesie in de wijk. Als het gaat om inzet van specifieke methoden of interventies om deze doelgroep van oudere migranten te bereiken, wordt in het rapport van het Verwey-Jonker Instituut (Gruijter 2010) een aantal aandachtspunten genoemd. Ten eerste het belang van persoonlijk contact. Het belang van ontmoetingen wordt als zeer groot gezien. Een andere mogelijkheid is het werken met vrijwilligers uit de eigen taal en cultuur van de oudere migrant. Deze vrijwilligers kunnen individueel gekoppeld worden aan een eenzame oudere migrant, maar ook worden vrijwilligers ingezet om oudere migranten te informeren over en te begeleiden naar de activiteiten die specifiek voor deze doelgroep worden georganiseerd. Deze vrijwilligers, die voortkomen uit de eigen migrantengemeenschap en daarin een geziene persoon zijn, worden ook wel aangeduid met de term ‘sleutelfiguur’. Vaak vormen sleutelfiguren een belangrijke ingang tot een migrantengemeenschap. Dit zijn vaak mensen die meer ervaring hebben met de Nederlandse instanties, de Nederlandse organisatiecultuur en bureaucratie, maar daarnaast ook goed contact hebben met de doelgroep. Sleutelfiguren zijn zoals te verwachten een gewenste contactpersoon voor veel organisaties. En daarom soms overvraagd. Sleutelfiguren kunnen worden gevonden in de lokale zelforganisaties van oudere migranten, maar vaak hebben de organisaties ook nauwe samenwerkingsverbanden met andere partijen in de wijk of in de stad. Bruggenbouwers ‘We kunnen ze niet vinden…’ Dat horen ze vaak bij het NOOM (Netwerk Organisatie Oudere Migranten) als onderzoekers, maatschappelijke instellingen of ambtenaren zich tot het NOOM wenden met de vraag hoe zij geschikte sleutelfiguren kunnen vinden. Het NOOM wordt regelmatig gevraagd of zij ervoor kunnen zorgen dat ook de doelgroep, oudere migranten, vertegenwoordigd wordt in een Wmo-raad of cliëntenraad. Of een lokale afdeling van een seniorenorganisatie wil zijn oor te luisteren leggen bij ouderen met andere culturele achtergronden. Of een zorginstelling is op zoek naar ‘nieuwe’ klanten. Veelal begint het verzoek met de uitspraak: ‘Kunt u ons helpen? We kunnen ze niet vinden…’. Het NOOM heeft zich in het project ‘Bruggenbouwers heb je nooit genoeg’ (2012) ingespannen om de uiteenlopende kwaliteiten van oudere migranten op te sporen. Hun kwaliteiten worden tot op heden vaak onvoldoende herkend en erkend. Terwijl er zoveel ouderen met een migrantieachtergrond zijn die veel (kunnen) betekenen in de belangenbehartiging, maar ook voor de samenleving als geheel. Om tegemoet te komen aan de vele vragen die op het NOOM afkomen, hebben zij gezocht in alle diverse gemeenschappen naar veelzijdige, actieve migrantenouderen. Volgens het NOOM is de definitie van een goede bruggenbouwer of sleutelfiguur; iemand die in staat is zich thuis te voelen en in te leven in twee werelden. Hij of zij is in staat over de grenzen van de eigen groep heen te kijken, maar staat tegelijk stevig met de voeten in de eigen gemeenschap. NOOM werkte dit project uit in een selectie van deze bruggenbouwers. Intermediairs met uiteenlopende kwaliteiten en achtergronden, die in staat zijn een brug te slaan naar hun achterban (NOOM 2012).

85 6.13 · Succesvolle interventies

6.12

Knelpunten in het bereiken van eenzame oudere migranten

In het rapport van het Verwey-Jonker Instituut (Gruijter 2010) wordt uiteraard ook geschreven over de knelpunten in het bereiken van de doelgroep oudere migranten. Een belangrijk knelpunt is het feit dat veel projecten niet aansluiten bij de wensen en de leefwereld van de migrantengroepen waar het project voor is bestemd. Enerzijds is dat gelegen in de sterke gerichtheid op de eigen familie bij zorgtaken; anderzijds is het aanbod van de Nederlandse instellingen onvoldoende ingericht voor de oudere migranten. De taalbarrière wordt ook hier genoemd als knelpunt. Echter dit wordt niet door iedere organisatie zo gezien. Er is immers altijd wel iemand voorhanden uit hun eigen netwerk die ingeschakeld kan worden om te tolken. Tot slot is het belangrijk dat er een goede bekendheid en zichtbaarheid is van de projecten en activiteiten die worden uitgevoerd in het kader van het bereiken van de oudere migranten. De persoonlijke benadering wordt hierbinnen door velen gezien als essentieel. Verder is het belangrijk dat er vertrouwen wordt opgebouwd. En is het belangrijk dat het ‘praten over’ met de oudere migranten ook daadwerkelijk tot ‘resultaten’ of ‘opbrengsten’ leidt voor deze doelgroep. Deze doelgroep is te vaak teleurgesteld in deelname aan projecten of activiteiten die hen uiteindelijk niks hebben opgeleverd. Dit heeft geleidt tot een breuk in hun vertrouwen voor dit soort projecten. Uiteraard moeten het aanbod, de diensten en producten voldoende cultuursensitief zijn en is het van belang aandacht te besteden aan de diversiteit van het personeel. Daarbij kan men tot slot oog hebben voor de kwaliteit van het bereik en niet voor de kwantiteit. 6.13

Succesvolle interventies

VanHarte Resto’s zijn laagdrempelige eetgelegenheden waar wekelijks honderden gasten met verschillende achtergronden, leeftijden, culturen en religies elkaar ontmoeten tijdens een goedkope en gezonde maaltijd. Regelmatig schuiven mensen aan die actief zijn in de buurt, zoals de wijkagent, de imam, dominee of huisarts. Op deze manier raken de gasten meer betrokken bij de buurt en de samenleving. Verspreid over Nederland zijn er in totaal twintig VanHarte Resto’s en eind 2010 zullen dat er naar verwachting vijfentwintig zijn. De primaire doelgroep is de buurtbewoners die met gevoelens van eenzaamheid worstelen. Maar ook buurtbewoners die zich niet eenzaam voelen zijn welkom, zodat er verbindingen tussen allerlei bewoners tot stand kunnen komen. Het doel van VanHarte Resto’s is het doorbreken van sociaal isolement en het vergroten van leefbaarheid van wijken en steden. VanHarte Resto’s bieden een laagdrempelige eetgelegenheid waar buurtgenoten met elkaar in contact kunnen komen onder het motto: eten, ontmoeten en activeren. Rondom de maaltijd organiseren VanHarte Resto’s samen met lokale organisaties (op het gebied van zorg, welzijn, migranten, religie, veiligheid, cultuur, wonen, onderwijs en werkgelegenheid) verschillende thema-avonden en activiteiten, om mensen te informeren en met elkaar in contact te brengen. Zo leert men elkaar op een laagdrempelige manier kennen. Mensen in een isolement worden meer betrokken bij de buurt en geprikkeld om bijvoorbeeld een (computer of financiële administratie) cursus te volgen, lid te worden van een club of (vrijwilligers)werk te zoeken. Resto VanHarte is opgericht in 2004 op initiatief van enkele grondleggers van Artsen Zonder Grenzen, een Rotterdams gemeenteraadslid en een aantal betrokken ondernemers en kunstenaars. Directeur van de organisatie is Fred Beekers. Voor de professionals die in dienst van Resto VanHarte de Resto’s runnen, is een handboek beschikbaar. Delen van dit handboek worden ook gebruikt door de Resto VanHarte coach bij de ontwikkeling van nieuwe Resto’s (7 www.restovanharte.nl).

6

86

6

Hoofdstuk 6 · Achter een lachend gezicht: Somberheid en Eenzaamheid bij oudere migranten

Een andere effectief gebleken interventie ter vermindering van eenzaamheidsgevoelens bij oudere migranten is het door Movisie ontwikkelde project ‘Activerend huisbezoek bij ouderen’. Het doel van deze methode is het verbeteren of eventueel herstellen van de zelfredzaamheid en het welbevinden van ouderen. De kern van Activerend huisbezoek bij ouderen is dat een vrijwillige huisbezoeker ouderen wekelijks aan huis bezoekt. Hierbij is systematische aandacht voor sociale ondersteuning en activering. De huisbezoeker gaat te werk volgens een doelgerichte methode, die gericht is op situatieverheldering, perspectiefontwikkeling en actieondersteuning. De methode Activerend huisbezoek bij ouderen wordt veelal uitgevoerd door stichtingen Welzijn Ouderen, maar ook door Algemene Welzijnsinstellingen, vrijwilligersorganisaties en GGD en GGZ-instellingen. Er is een vijftal publicaties gevonden waarin de praktijkervaringen met de methode besproken worden. Hieruit blijkt dat Activerend huisbezoek bij ouderen voorziet in een behoefte. De ervaringen in de drie onderzochte gemeentes laten zien dat ouderen weer wat lucht krijgen als ze ‘de zaken eens op een rijtje zetten’ met een vrijwilliger. Huisbezoekers hebben het idee dat zij echt iets voor iemand kunnen doen, gewoon door er te zijn en goed te luisteren. Uit een experimenteel effectonderzoek in de praktijk, zonder follow up (Chorus & Hopman-Rock 2006) concluderen de onderzoekers op basis van de bevindingen bij Marokkaanse ouderen dat huisbezoek (zowel Vriendschappelijk als Activerend huisbezoek) meerwaarde kan hebben voor het welzijn bij deze groep ouderen. Activerend huisbezoek heeft daarbij een nog iets gunstiger effect op de zelfredzaamheid van Marokkaanse vrouwen. Voor de Turkse ouderen is deze conclusie (nog) niet te trekken op basis van dit onderzoek. Literatuur Aichberger, M. C.-O. (2010). Depression in middle-aged and older first generation migrants in Europe: Results from the Survey of Health, Ageing and Retirement in Europe (SHARE). European Psychiatry, 25(8), 468–475. Bekker, M., & Frederiks, E. (2005). Psychotherapeuten over diversiteitsbewuste werkwijzen en knelpunten bij intake, diagnostiek en behandeling van allochtone vrouwen en mannen. Amersfoort: GGZ Kennisnet. Bergen, A. V. van. (2010.). Volksgezondheidsmonitor Utrecht 2010: Tabellenboek sociaal kwetsbaren. Utrecht: Gemeente Utrecht. Berry, D. (1980). Acculturation as varieties of adaptation. In E. b. Boulder (Ed.), Acculturation: Theory, models and some new findings (pag. 9–25). Westview Press: CO. Blom, M. H. (2010). Treatment of depression in patients from ethnic minority groups in the Netherlands. Transcultural Psychiatry, 47(3), 473–490. Buhgra, D. (2004). Migration and mental health. Acta Psychiatrica Scandinavica, 109(4), 243–258. CBS. (2014, Juni 23). Hoeveel mensen zijn eenzaam? Nationaal kompas volksgezondheid: 7 http://www. nationaalkompas.nl/gezondheid-en-ziekte/functioneren-en-kwaliteit-van-leven/eenzaamheid/ hoeveel-mensen-zijn-eenzaam. Cluysen, K. van. (2011). Feelings of loneliness: Differences between ethnic minority and majority group members in Belgium and their relation to minorities’ integration and ethnic attachment. In J. C. Motmans (Ed.), Equal is not enough: Challenging differences and inequalities in contemporary society. Conference Proceedings (pag. 436–449). Antwerpen: Policy Research Centre on Equal Opportunities. Edrisi, M. (2007). Onderwerping en onbehagen. De moeilijke weg naar hulp voor toegewijde moslims. Maandblad voor geestelijke volksgezondheid, 62, 183–194. Fassaert, T. M. (2011). Acculturation and psychological distress among non-western muslim migrants-a population-based survey. International Journal of Social Psychiatry, 57(2), 132–143. Fokkema, T. (2013). Differences in late-life loneliness: A comparison between Turkish and native-born older adults in Germany. European Journal of Ageing, 10(4), 289–300. Fokkema, T. (2016). Eenzaamheid onder oudere migranten: Literatuuronderzoek en interviews. Amsterdam: Ben Sajetcentrum, Vrije Universiteit Amsterdam.

87 Literatuur

Fokkema, T., & Tilburg, T. van (2005). Eenzaam en dan? De onmogelijkheden voor interventies bij ouderen. Eindrapportage aan de stichting sluyterman van loo van een vergelijkend effect- en procesonderzoek naar interventies ter voorkoming en vermindering van eenzaamheid onder ouderen. Amsterdam: NIDI en Vrije Universiteit. Gemeente Den Haag. (2014). Gezondheidsmonitor Den Haag 2014. Den Haag: Dienst Onderwijs, Cultuur en Welzijn, Productgroep Epidemiologie en Gezondheidsbevordering, Afdeling Epidemiologie. GGD Amsterdam. (2013). Amsterdammers gezond en wel? Amsterdamse Gezondheidsmonitor 2012. Amsterdam: Cluster Epidemiologie, Documentatie en Gezondheidsbevordering. Gruijter, M. de (2010). Praktijk voor de aanpak van eenzaamheid bij oudere migranten. Utrecht: Verwey-Jonker Instituut. Gupta, A. L. (2013). A meta analytic study: The relationship between acculturation and depression among asian americans. American Journal of Orthopsychiatry, 83(2pt3), 372–385. Hildebrink, I. van (2010). Trendrapportage GGZ 2009. Drop-out onder allochtone GGZ-clienten. Zicht op de onderliggende factoren en aanbevelingen om drop-out te verminderen. Utrecht: Trimbos Instituut. Jong-Gierveld, J. de (1984). Eenzaamheid: Een meersporig onderzoek. Deventer: Van Loghum Slaterus. Jong-Gierveld J. de, & Tilburg, T. van. (2007). Uitwerking en definitie van het begrip eenzaamheid. In JongGierveld, J. & Tilburg T. van (Eds.), Zicht op eenzaamheid: achtergronden, oorzaken en aanpak (pag. 7–14). Assen: van Gorcum. Jong-Gierveld, J. de, & Tilburg, T. van (2010). De Jong-Gierveld short scales for emotional and social loneliness: Tested on data from 7 countries in the UN generations and gender surveys. European Journal of Aging, 7, 121–130. Jylhä, M. (2004). Old age and loneliness: Cross-sectional and longitudinal analyses in the Tampere longitudinal study on aging. Canadian Journal of Aging, 23(2), 157–168. Kuijer, A. de (2011). Factsheet eenzaamheid. Rotterdam: GGD Rotterdam-Rijnmond. Mikado. (2012). Intercultureel addendum depressie richtlijn depressie 2012. Utrecht: Mikado. NOOM. (2012). Bruggenbouwers. 7 netwerknoom.nl: 7 http://www.netwerknoom.nl/29-Bruggenbouwers? bruggenbouwers. Redfield, R. L. (1936). Memorandum for the study of acculturation. American Anthropology, 38(1), 149–152. RIVM. (23. juni 2014). Nationaal kompas volksgezondheid. Eenzaamheid: Zijn er verschillen in sociaal economische status en etniciteit? – tabel 2: 7 http://www.nationaalkompas.nl/gezondheid-en-ziekte/ functioneren-en-kwaliteit-van-leven/eenzaamheid/eenzaamheid-verschillen-sociaaleconomisch/. Schellingerhout, R. (2004). Gezondheid en welzijn van allochtone ouderen. Den Haag.: Sociaal Cultureel Planbureau. Schellingerhout, R. (2011a). Ervaren gezondheid, leefstijl en zorggebruik. In E. e. Douerleijn (Ed.), Vluchtelingengroepen in Nederland. Over de integratie van Afghaanse, Iraakse, Iraanse en Somalische migranten. Den Haag: Sociaal Cultureep Planbureau. Schellingerhout, R. (2011b). Gezondheid en zorggebruik. In M. H. Gijsberts (Ed.), Chinese Nederlanders. Van horeca naar hogeschool. Den Haag: Sociaal Cultureel Planbureau. Schene, A., & Sabbe, B. (2008). Diagnostiek van depressie. In J. S. Huyser (Red.), Handboek depressieve stoornissen. Utrecht: De Tijdstroom. Smits, C. B. (2006). De kracht van je leven. Een cursus rond het levensverhaal voor Turkse en Marokkaanse ouderen met depressieve klachten: Handleiding en draaiboek. Utrecht: Trimbos Instituut. Stevens, N. M. (2006). Meeting the need to belong: Predicting effects of a friendship enrichment program for older women. The Gerontologist, 46(4), 495–502. Tilburg, T. van (2007). Prevalentie. In Jong-Gierveld, J. de & Tilburg, T. van (Eds.), Zicht op eenzaamheid: achtergronden, oorzaken en aanpak (pag. 24–30). Assen: van Gorcum. Ünlü-Ince, B. F. (2014). The relationship between acculturation strategies and depressive and anxiety disorders in Turkish migrants in the Netherlands. BMC Psychiatry, 7 http://www.biomedcentral.com/ 1471-244X/14/252. Uysal-Bozkir, Ö. T.-V. (2015). Translation and validation of the De Jong-Gierveld loneliness scale among older migrants living in the Netherlands. Journal of Gerontology: Social Sciences. 7doi:1093/geronb/gbv44. Wit, M. de, & Tuinebreijer, W. D. (2008). Depressive and anxiety disorders in different ethnic groups: A population based study among native Dutch, and Turkish, Moroccan and Surinamese migrants in Amsterdam. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 43, 905–912. Wurff, F. B. van der. (2004). Prevalence and risk-factors for depression in elderly Turkish and Moroccan migrants in the Netherlands. Journal of Affective Disorders, 83(1), 33–41. Zantinge, E. W. (2011). Gezond ouder worden in Nederland. De Bilt: RIVM.

6

89

Bijlagen Register – 90

© Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media B.V. 2017 B. Steunenberg, Zorg voor de oudere migrant, DOI 10.1007/978-90-368-1758-5

90



Register

A

G

S

acculturatie  74 –– stijl  75 allochtoon  3 –– niet-westers  3 –– westers  3 Alzheimer  62

gesprekstechniek  41 gezondheidsvaardigheid  7

slechtnieuwsgesprek  50 sterven  52

H

T

hulpvraag  75

taalbarrière  64 tolk  42

C COHEHRE-model  9 communicatie  34 –– analoog  37 –– betrekkingsniveau  35, 42 –– congruentie  37 –– inhoudsniveau  35, 42 –– non-verbaal  37 cultureel sensitief  40 culturele diversiteit  39 cultuur  4 cultuurbarrière  64 cultuurverschil –– non-verbaal  37

D dagvoorziening  67 dementie  61 –– diagnose  63 –– herkennen  62 –– interventie  65 –– professional  63 depressie  73 –– culturele achtergrond  76 –– diagnostiek  77 –– hulp zoeken  77 –– religie  76 dood  52

E eenzaamheid  80 –– beleving  82 –– interventie  83, 85 –– knelpunt  85 –– taboe  82 etniciteit  4 etnische identiteit  21

I ICF-model  6 identiteit  4 –– sociale  4 interculturele competentie  8

K kleurrijke vergrijzing  17

M migrant  3 migrantenoudere –– chronische ziekte  19 –– diabetes mellitus  23 –– kanker  24

O open houding  49 opleidingsbarrière  65

P palliatieve zorg  53 –– familie  56 –– ondergebruik  53 palliatieve zorgfase  54 pijnanamnese  54

R risicoprofiel  20

V V en V-sector  68 veilige sfeer  49

Z zelfregie  7