Zašto, kako i koliko smo se zadužili : kreditni odnosi Jugoslavije sa inostranstvom [PDF]

Zitiervorschau

MOMČILO CEMOVIĆ

ZAŠTO, KAKO I KOLIKO SMO SE ZADUŽILI

UREDNIK:

MILJVOJE LALIĆ RECENZENTI:

Prof. đr ŽIVOJIN RAKOČEVIĆ SPASOJE MEDENICA

1} godini kad slavimo jubilarnu četrdesetogodišnjicu pobjede, posvećujem ovu knjigu uspomeni na svog oca Milonju, borca NOR-a, strica Vuksana, istaknutog revolucionara, koga je okupator strijeljao 1942. godine i brata Danila, borca NOR-a, koji je poginuo u završnim borbama za oslobođenje zemlje, aprila 1945. godine.

Momčilo Cemović

zašto, kako i koliko smo se zadužili Kreditni odnosi Jugoslavije sa inostranstvom

INSTITUT ZA UNAPREĐENJE ROBNOG PROMETA

PR E D G O V O R

Studija Momčila Cemovića značajan je doprinos našoj eko­ nomskoj i publicističkoj literaturi uopšte. Ona dolazi u vreme kada zabrinuti građani svakog časa pitaju: kako, zašto . . . Cemović, koji je rukovodio državnim finansijama, bio nekoliko godina guverner u Savetu Monetarnog fonda neposredno pre »velikog zaduživanja«, svakako je najkvalifikovaniji da odgovori na ova pitanja. I on to čini hrabro i stručno, uz vanrednu dokumentaciju, koja nije lako dostupna običnom građaninu. Iako Cemović ne govori o ličnim iskustvima — njegova je studija integralan i objektivan naučni rad — samo je čovjek njegovog iskustva mogao na osnovu doku­ mentarnog materijala da nam pruži tako kompletnu sliku jednog razvitka, koji tako presudno određuje današnju, pa i buduću sud­ binu svih nas. Cemovićeva analiza procesa jugoslovenskog zaduživanja je kompletna i ona kao takva ne traži nikakvog komentara. Postavlja se međutim pitanje, kako to, da se skoro istovremeno zadužuje najveći deo zemalja u razvoju — i to ponajviše onih koje su naj­ dalje otišle u procesu industrijalizacije — iako su njihove unu­ trašnje ekonomske politike često prolazile kroz sasvim različite uslove od jugoslovenskih. To nas dovodi do osnovnog pitanja: koja je odgovornost unutrašnjih zbivanja u dužničkim zemljama, a koja je odgovornost kretanja u svetskoj privredi? Neverovatria ekspanzija međunarodnog kreditiranja sedamde­ setih godina bez sumnje je povezana ogromnim transferom dohot­ ka iz industrijskih zemalja koje uvoze naftu prema zemljama u razvoju koje su u to vreme bile najveći svetski izvoznici nafte. Tako se pojavljuju likvidni viškovi, koji nalaze plasman u komer­ cijalnim bankama i time povećavaju međunarodni kreditni poten­ cijal. Međunarodno finansiranje se, prema tome, ne povećava za četiri do pet puta u toku sedamdesetih godina zato što se poveća­ vaju deficiti u platnim bilansima, nego je tačno suprotno, deficiti u platnim bilansima mogu se povećavati jer se ne mogu obezbediti međunarodna finansijska sredstva za njihovo pokrivanje. U toku sedamdesetih godina dolazi do masovne reprivatizacije međunarodnog finansiranja. Rukovodioci Međunarodnog mone5

tarnog fonda — Witteveen i Schweitzer — pokušavali su pretvoriti Fond u instituciju »reciklaže petro-dolara«. Međutim, zemlje koje odlučuju u Fondu tome su se usprotivile. Zašto? Umesto toga, što bi bilo u datim okolnostima normalnije, ove zemlje oslobađaju ko­ mercijalne privatne banke i time direktno podstiču njihovu trans-nacionalizaciju. Zar nije bilo jasno od samog početka, da takva reprivatizacija međunarodnog kredita jednog dana, kad popusti svetska konjuktura, mora da dovede do »krize dugova« ? Kroz najveći deo sedamdesetih godina kamatne stope na du­ goročne kredite bile su u realnom izrazu negativne: godišnja stopa inflacije bila je veća od nominalne kamatne stope. Sasvim je pri­ rodno da je to strahovito podsticalo pozajmIjivanie, pogotovu ako se uzme u obzir činjenica, da se eksport iz zemalja u razvoju još uvek razvijao relativno dinamičnim tempom. "Dodajmo tome i či­ njenicu, da je masovno finansiranje svetskog Juga automatski stva­ ralo potražnju za importom investicione robe sa Severa, pa prema tome podsticalo zaposlenost u vreme slabljenja konjukture, i dobijamo odgovor na pitanje zašto je podsticano jedno finansiranje za koje je bilo od početka jasno, da mora da dovede do katastrofe. A zašto se taj proces ipak nije kanalisao preko Međunarod­ nog monetarnog fonda, možda uz pomoć Svetske banke? Ako je bilo jasno od početka kuda to vodi, onda imamo odgovor i na to pitanje. Da je Fond preuzeo zadatak »reciklaže«, najbogatije svet­ ske kreditorske zemlje koje imaju odlučujući glas u Međunarodnom monetarnom fondu dale bi implicitnu garantiju za tu operaciju, pa bi, prema tome, snosile i odgovornost za njezino rešavanje kad dođe »sudnji dan«. Re-privatizacija međunarodnog finansiranja pretvara se međutim brzo u re-etatizaciju Čim dođe do^ »krize quga«. Sada je me­ đutim Međunarodni monetarni foncTBogom stvorena institucija za »reprogramiranje« duga. I dok su u vreme kreditne ekspanzije se­ damdesetih godina privatne komercijalne banke vešto izbegavale »starateljstvo« MMF kako bi sačuvale svoj »privatni« integritet od »etatističkog« mešanja i nadzora, sada, kad nastane stani-pani, komercijalne banke se postrojavaju iza MMF i među-vladin ka­ rakter organizacije im ni najmanje ne smeta kad treba spašavati profit. Šta više, dok se ranije »kontrola« države izbegavala do te mere, da ni narodne banke dužničkih zemalja pa ni međunarodne finansijske institucije — kao na prirner Svetska banka, MMF i Banka za međunarodne obračune — nisu imale potpunu eviden­ ciju o procesu zaduživanja, sada baš ove »privatne« transnacional­ ne banke, kao preduslov za reprogramiranje traže da dužničke vla­ de preuzmu odgovornost za celokupni privatni dug, bez obzira da li su ga formalno garantovale ili ne. Najveće komercijalne banke stvaraju savetodavni komitet koji se dodeljuje Upravnom direktoru MMF, a svaki sporazum o reprogramiranju duga sa privatnim bankama uslovljava se postizanjem sporazuma o »stabilizaciji« koji treba zaključiti sa MMF. 6

Bez obzira na sve greške i nedostatke u unutrašnjoj privred­ noj politici pa i privrednom sistemu — ili ne-sistemu — ostaje, prema tome, činjenica, da je baš odbijanje razvijenih zemalja da se reformiše svetski privredni sistem u smislu zahteva Novog me­ đunarodnog ekonomskog poretka, stvorilo uslove re-privatizirane anarhije u kojoj je došlo do »poplave dugova«. Sve to naravno ne oslobađa odgovornosti unutrašnji razvitak privredne politike i nedostatak sistema. Cemovićeva studija u tom smislu nije samo dragocen dokumentovan doprinos našoj privred­ noj historiji, već sadrži i velike pouke. Nasuprot mišljenju da je do »eksplozije zaduživanja« došlo zbog »stihije atomizacije samo­ upravljanja« iskustvo dokmn^^ da je do eksplozije krajem sedamdesetih godina došlo jer su se jugoslovenski subjekti zaduživah prema »pravima« a.ne prema »kreditnim sposobnostima«. Deljenje ~»prava« na zaduživanje imelo je u proces politički volun­ tarizam, koji je došaomu direktan konflikt sa ekonomskom realno­ šću. Ako prema tome možemo da izvučemo jednu pouku iz nedavne historije koja nas danas mnogo košta, onda je to, da zdrave odnose unutar zemlje i van nje možemo da gradimo samo na ekonomskim kriterijima. Jačanje samoupravnih funkcija organizacija udruženog rada najefikasnija je brana protiv političkog voluntarizma koji nas je doveo u današnje nevolje. Janez STANOVNIK

Ljubljana, 1985. godina

7

PR E D G O V O R

Duže vrijeme ukazivala se potreba da se na jednom mjestu što je moguće više osvijetli naša praksa i iskustvo u kreditnim odnosima sa inostranstvom. Teškoće s kojima smo se suočili na ovom području, posebno u poslednje četiri godine, još više su na­ glašavale takvu potrebu. Mada je kompleks kreditnih odnosa nedjeljiv od ukupnih ekonomskih odnosa Jugoslavije sa inostranstvom, njegovo uspješ­ nije proučavanje zahtijeva da se retrospektivno izvrši analiza auto­ nomnih i opštih tokova koji su karakterisali njihov razvoj i da se što je moguće realnije ocijene sadašnja kretanja u ovoj oblasti. To je preduslov da se mogu sagledati objektivne mogućnosti i pravci daljeg razvoja ovog značajnog segmenta u sistemu finansiranja društvene reprodukcije u nas. Na prvi pogled čini se da to nije teško ako se ima u vidu okolnost da je razuđeniji i sveobuhvatniji sistem kreditnih odnosa sa inostranstvom u nas počeo da djeluje tek početkom sedamdesetih godina. Međutim, ne smije se zaboraviti da je to jedno od najsloženijih područja naše saradnje sa inostranstvom, koje sadrži bitne ekonomsko-političke kompo­ nente koje se reflektuju ne samo na odnose naše zemlje sa ino­ stranstvom već i na društveno-ekonomske odnose u zemlji. Načelno, u brojnim teorijskim radovima ovo područje je dosta uspješno obrađeno. Danas u zemlji raspolažemo sa vrlo bogatom literaturom, podacima i korisnim analizama u kojima su se kreditni odnosi sa inostranstvom nalazili u centru pažnje. Međutim, njihov osnovni nedostatak je parcijalnost i odsustvo predviđanja koja bi nosiocima i kreatorima tekuće ekonomske po­ litike pomogla da pravovremeno djeluju u pravcu eliminisanja ne­ povoljnih dejstava. To se u prvom redu može reći za promjene izazvane poremećajima kao što je kriza međunarodnog monetar­ nog sistema, zaoštravanje odnosa u trgovini između industrijski razvijenih i zemalja u razvoju, porast dugova zemalja u razvoju, energetska kriza itd. U sklopu ovih razmatranja poseban značaj imaju analize po­ stojećeg međunarodnog ekonomskog poretka, odnosno zahtjevi za njegovu promjenu, uloga nesvrstanih i zemalja u razvoju u tome 8

itd. U odsustvu takvih analiza objektivno nije moguće dati potpun odgovor o faktorima koji utiču na uslove u kojima pojedine zemlje mogu sa većim ili manjim uspjehom razvijati ekonomske odnose s drugim zemljama, posebno sa onima koje pripadaju određenim ekonomskim grupacijama, političkim i vojnim blokovima. Svjedoci smo da industrijski razvijene zemlje, već duže, stoje na pozicijama sa kojih snagom kapitala i monopolom na tržištu, uz primjenu raznih protekcionističkih i damping mjera, nastoje da sačuvaju sadašnji dominantan položaj u svjetskoj trgovini. Diktatom d stal­ nim implementdranjem »cjenovnih« i »valutnih« ratova one odr­ žavaju permanentna krizna žarišta koja preko noći mijenjaju eko­ nomski položaj pojedinih zemalja u njihovim ekonomskim odno­ sima prije svega sa industrijski razvijenim zemljama. Druga dimenzija neophodnih proučavanja i uopštavanja prak­ se jesu naša sopstvena iskustva u izgradnji sistema kreditnih od­ nosa sa inostranstvom i njegove uloge, kako u sistemu finansiranja društvene reprodukcije i razvoja uopšte, tako i sa stanovišta od­ brane od dejstva nepovoljnih uticaja do kojih može doći u odnosi­ ma sa pojedinim zemljama, grupacijama i naročito dejstvom raz­ nih protekcionističkih mjera, monopola i drugih oblika pritisaka i dominacije u preraspodjeli dohotka na svjetskom tržištu. Imajući sve to u vidu, odlučio sam da u ovome radu poku­ šam da osvijetlim dosadašnji razvoj i karakteristike postojećeg sis­ tema kreditnih odnosa sa inostranstvom u nas, korišćenje inostra­ nih kredita od strane države, banaka i organizacija udruženog rada, naše kreditiranje inostranstva, d najzad, zaključke do kojih je, na osnovu ovih razmatranja, moguće doći. S tim u vezi veoma je važno dati odgovore, bolje rečeno pokušati da dođemo do odgovora, na pitanja koja su duže vrijeme prisutna, a tiču se valjanosti sistem­ skih rješenja na ovome području, naše sposobnosti da odnose u ovoj sferi razvijamo i unapređujemo, jesmo li i u kojoj mjeri iskoristili mogućnosti koje su nam se pružale da preko kreditnih odnosa podignemo na veći stepen ekonomsku saradnju s drugim zemljama, da li je obiiji našeg duga i kreditiranja inostranstva bio realan izraz naših potreba i mogućnosti, kreditni odnosi kao faktor usmjeravanja razmjene i obogaćivanja ukupne ekonomske-saradnje s pojedinim zemljama i grupama zemalja, itd. Odgovori na ova i mnoga druga pitanja sadržani su u raznim dokumentima i literaturi, ali oni su dati samo za određena područ­ ja i odnose se na određene vremenske periode. Mnogi od tih odgo­ vora izvedeni su na temelju nužnih analiza koje su im prethodile, a neki na osnovu trenutnih opservacija i zapažanja koja najčešće ne mogu izdržati kritiku. Uostalom, nijedan od odgovora ne može biti zauvijek. Svaka etapa u našem razvoju ima određena obilježja koja istovremeno služe kao osnov za različite analize. U poslednjih nekoliko godina Jugoslavija je imala ozbiljne teškoće na sektoru spoljne likvidnosti. Otvoreno je pitanje da li su one posledica slabosti u sistemu kreditnih odnosa sa inostranstvom, 9

njegovoj primjeni, nepovoljnih kretanja u razmjeni sa inostranstvom, neispunjenih očekivanja i pretpostavki za porast deviznog priliva, i drugih činilaca, svih ili samo jednog ili veće grupe itd. S druge strane, može se zaključiti da je dejstvo nepovoljnih faktora došlo do izražaja na određenoj etapi našeg razvoja, i da je bilo neminovno, jer su se teškoće gomilale duže vrijeme. Prema dru­ gima, opet, one su posljedica našeg ponašanja konkretno u odre­ đenim vremenskim intervalima itd. Dugovanja i potraživanja prema inostranstvu imaju značajnu političku dimenziju. Nije riječ samo o obimu dugovanja i potra­ živanja već i o njihovoj regionalnoj usmjerenosti. U želji da ocjene i zaključci do kojih sam došao budu realan izraz odnosa i prilika u ovoj oblasti, izvršio sam niz nužnih kon­ sultacija s većim brojem pojedinaca, predstavnika organizacija ud­ ruženog rada i samoupravnih interesnih zajednica, banaka i organa. Isto tako, iako je to tražilo više prostora i neophodnu potrebnu obradu, odlučio sam se da unesem više značajnih podataka koji, bez suvišnih obrazloženja, najrečitije potvrđuju određene ocjene i zaključke. Pri tome sam imao u vidu da na taj način olakšavam napore svih onih koji će se baviti istraživanjima u ovoj oblasti. U korišćenju podataka bio sam limitiran karakterom informa­ cija. Zbog toga sam se morao osloniti na publikovane podatke me­ đunarodne finansijske statistike, Saveznog zavoda za statistiku, stručne i naučne publikacije i dr. Kao posljedica tih ograničenja neki podaci nijesu mogli biti ažurirani. No, uvjeren sam da ti pregledi i faktografija predstavljaju dovoljnu osnovu za izvođenje određenih zaključaka. Svima onima koji su mi pomogli u izradi ove studije i u njenom objavljivanju — i ovom prilikom zahvaljujem. Autor

10

UVOD

Sistem kreditnih odnosa sa inostranstvom razvijao se uporedo sa razvojem deviznog i spoljnotrgovinskog sistema, sa podsticanjem izvoza i sistema zaštite. To znači da je duže ostao pod neposrednijim uticajem države i pod stalnim dejstvom administrativnih ogra­ ničavanja. Prodor samoupravnih odnosa na ovom području došao je istovremeno sa liberalizacijom spoljnotrgovinske razmjene, sa do­ nošenjem propisa o zajedničkim ulaganjima stranih i domaćih part­ nera, sa razvijanjem raznih oblika dugoročne saradnje među njima, sa disperzijom ekonomskih odnosa naše zemlje sa inostranstvom, jačanjem saradnje sa zemljama u razvoju itd. Realno govoreći svi ti procesi ne bi mogli nastati da su se zadržali stari odnosi na području korišćenja kredita i kreditiranja inostranstva. Zbog svega toga razvoj kreditnih odnosa sa inostranstvom nije moguće izolovano posmatrati od ukupnih kretanja o kojima je riječ. Disperzija ekonomskih odnosa sa inostranstvom, i prenošenje kreditnih odnosa sa inostranstvom sa države na udruženi rad, nije ni jednog trenutka oslobodilo odgovornosti državu i njene or­ gane, posebno centralnu banku za posledice iz tih odnosa. Kontrol­ nu funkciju, što je jedino bilo moguće, zadržala je država. Isto tako, Narodna banka Jugoslavije preuzela je poslove iz ove oblasti, za svoj račun i za račun federacije. Za poslednjih dvanaest godina obim iskorišćenih inostranih kredita naglo je povećavan. On je bio u skladu sa porastom inve­ sticione potrošnje u zemlji u tom periodu i sredstvima za inve­ sticije iz drugih izvora. Ali, uprkos preduzetim mjerama i očeki­ vanjima devizni priliv je išao znatno sporije. U istoj srazmjeri, u odnosu na isti period, čak i nešto brže, raslo je naše kreditiranje inostranstva. Povećanjem obima zaduženosti, uz istovremeni slabiji rast de­ viznog priliva, došlo je do povećanja stepena zaduženosti. Sve se to nepovoljno odrazilo na spoljnu likvidnost i stanje deviznih rezervi. U periodu najveće ekspanzije zaduživanja u inostranstvu do­ šlo je do osjetnog pada odgovornosti privrednih i drugih subjekata za deviznu otplatu inostranih kredita. Stvarala se klima da za de­ vizne obaveze treba da odgovara država. Takva klima je na posre­ 11

dan način nalazila podršku u odsustvu potpunije društvene kon­ trole u pogledu funkcije i u ponašanju dužnika i banaka. Sve je to uticalo da problemi spoljne nelikvidnosti dostignu takav nivo da su posebni aranžmani sa inostranstvom za saniranje takvog stanja bili neophodni. Za potpunije osvjetljavanje pređenog puta u razvoju kredit­ nih odnosa sa inostranstvom u nas, za rezultate koji su ostvareni, za sistem na koji su se ti odnosi oslanjali i razvijali, veoma je važ­ no imati u vidu opšte društveno-ekonomske uslove i promjene u zemlji i svijetu. Naime, nužno je kreditne odnose sa inostranstvom posmatrati u kontekstu razvoja ekonomskih odnosa Jugoslavije sa inostranstvom, sa potrebama i mogućnostima dinamičnog razvoja proizvodnih snaga i praćenja tehničko-tehnološkog razvoja u svi­ jetu. S druge strane, kreditni odnosi bili su pod stalnim uticajem zaoštravanja određenih protivurječnosti u međunarodnom ekonom­ skom poretku. Mada u ovome radu nije moguće detaljnije ulaziti u ta kretanja nužno je istaći bitne karakteristike određenih prom­ jena uslovljenih prije svega tim kretanjima. Naime, dinamičan raz­ voj zemlje u cjelini, prije svega njenih proizvodnih snaga, bio je bitna pretpostavka za savlađivanje vjekovne zaostalosti koju smo nasli­ jedili poslije drugog svjetskog rata, za smanjivanje brojnih proti­ vurječnosti, i konačno, za izgradnju novih društveno-ekonomskih odnosa i pobjedu revolucije. Na tome putu sretali smo se, i danas se susrećemo, sa nizom krupnih teškoća, iako se može reći da smo, sa nacionalnim dohotkom od preko tri hiljade dolara, industrijski srednje razvijena zemlja. Jedna od tih teškoća je nedovoljnost vla­ stite akumulacije za sopstveni razvoj i neophodno kreditiranje inostranstva. S druge strane, nikada ranije ekspanzija kapitala industrijski razvijenih zemalja nije imala takav intenzitet kao u poslednje četiri decenije sa izrazitom težnjom da potčini druge zemlje i da poveća vjekovnu eksploataciju zemalja u razvoju. U ovom periodu sprovođeni su razni planovi koji su povećavali privilegovan položaj vo­ dećih zemalja koje raspolažu najvećim dijelom kapitala u među­ narodnoj zajednici, počev od prevlasti u glasačkoj mašini u Me­ đunarodnom monetarnom fondu, pa do tržišta kapitala. Takvi od­ nosi rezultirali su visokom zaduženošću zemalja u razvoju, što se jednim dijelom može reći i za Jugoslaviju. Načelo po kojemu kre­ tanje kapitala u svijetu treba da doprinese napretku i privrednom razvoju međunarodne zajednice u cjelini, ostalo je samo želja, jer je cilj kreditora, uglavnom, bio sračunat na njihov profit, i postiza­ nje drugih ciljeva. Ako izuzmemo ove ograničavajuće faktore, rezultati postignuti pozajmljivanjem kapitala zavise, prije svega, od namjene, od pro­ duktivnosti rada, i od ukupne efikasnosti investicione i razvojne politike. Neosporno je da je Jugoslavija korišćenjem inostranog kapitala ostvarila krupne uspjehe u razvoju proizvodnih snaga, promjeni tj. dogradnji privredne strukture, u praćenju svjetske tehničko-tehnološke revolucije, posebno u osposobljavanju kadrova, 12

u brzom razvoju društvenih djelatnosti itd., ali oni su mogli biti i znatno veći. U svim slučajevima usmjeravanje i efikasnost inve­ stiranja pozajmljenog kapitala nije bilo najbolje, bilo je krupnih investicionih promašaja, kapaciteti izgrađeni iz ovih sredstava ne koriste se dovoljno, izostaje očekivani devizni priliv od ulaganja iz ovih sredstava što je samim tim uzrokovalo veću relativnu za­ duženost od pretpostavljene, i drugo. Međutim, to se ne može reći za one inostrane kredite koji su korišćeni za druge svrhe, tj. za finansiranje deficita platnog bilansa, za domaća plaćanja, za uvoz reprodukcionog materijala i za uvoz robe široke potrošnje. Obim korišćenih inostranih kredita u određenim vremenskim razdoblji­ ma nije bio u skladu sa stvarnim potrebama ili je bio uslovljen potrebom pokrića potrošnje koja nije imala pokriće u ostvarenom dohotku. Uprkos raznim teškoćama s kojima se zemlja suočava, krčeći put za veće prisustvo na svjetskom tržištu, može se reći: sve do 1982. godine, naš ugled kao dužnika bio je veliki, jer su svi subjekti na vrijeme izvršavali preuzete obaveze prema povjeriocima iz inostranstva. Naravno, taj ugled nije bio uslovljen samo urednim vra­ ćanjem kredita već ugledom Jugoslavije kao jednog od osnivača pokreta nesvrstanih i povjerenjem u naš sistem. U poslednjih ne­ koliko godina došlo je do ozbiljnijih promjena prouzrokovanih ne­ mogućnošću jednog broja subjekata da izvršavaju stvorene obaveze prema inostranstvu. Pored toga, ne smije se izgubiti iz vida okol­ nost da je došlo i do narušavanja strukture korišćenih inostranih kredita na štetu kredita sa dužim rokom otplate i do osjetnog povećanja kamata, što je smanjilo mogućnosti njihove otplate uz istovremeno povećanje odliva nacionalnog dohotka i akumulacije. Povećanje izvoza Jugoslavije, naročito izvoza opreme i drugih kapitalnih dobara, kao i izvođenja investicionih radova u inostran­ stvu uslovilo je potrebu povećanja sredstava za kreditiranje inostranstva. To se, u prvom redu, odnosi na saradnju Jugoslavije sa zemljama u razvoju u toj oblasti. Naša zemlja se suočila sa činje­ nicom da izvoz, naročito određenih dobara i usluga, u veći broj zemalja, ne samo zemalja u razvoju, nije moguć bez kreditiranja. Zbog svega toga obim kredita odobrenih inostranstvu značajno se povećao, mada je i dalje teško obezbijediti sredstva za te potrebe. Razumije se da je zbog toga bilo nužno nedostajuća sredstva za kreditiranje inostranstva obezbjeđivati zaduživanjem u inostran­ stvu. Tome treba dodati i činjenicu da je opremanje radnih orga­ nizacija koje izvode investicione radove u inostranstvu sa neophod­ nom mehanizacijom i drugom opremom vezano, takođe, za zadu­ živanje u inostranstvu. Ipak, kreditiranjem inostranstva stvorene su realne mogućnosti ne samo za veći izvoz već i za promjenu strukture izvoza u kojemu sve više učestvuju proizvodi više faze obrade, za značajnije učešće Jugoslavije u međunarodnoj podjeli rada, za trajnije snabdijevanje određenim robama itd. Nema sum­ nje da je kreditiranje izvoza u zemlje u razvoju, pogotovo ako se ima u vidu oštra konkurencija sa industrijski razvijenim zemljama 13

na tim tržištima, postalo bitan uslov ekonomske saradnje sa tim zemljama koja predstavlja oko jednu petinu našeg cjelokupnog izvoza. Evidentno je, i pored prisustva brojnih slabosti i teškoća u kreditnim odnosima Jugoslavije sa inostranstvom, da njih i dalje treba razvijati. Pri tome je izuzetno važno da se oni temelje na već prihvaćenim društvenim opredjeljenjima koja proističu iz sistema i Dugoročnog programa ekonomske stabilizacije. A to znači da je nužno što prije ove odnose oslobađati određenih slabosti koje su proizvod sistema i ponašanja učesnika u njima. Naš razvoj još za dugo će zahtijevati dopunska sredstva iz inostranstva, ali u mjeri koja ne prelazi naše mogućnosti urednog izvršavanja obaveza po tome osnovu. Isto tako, trajna potreba će ostati stvaranje povolj­ nijih uslova za povećanje našeg kreditiranja inostranstva kao sas­ tavnog dijela izvoza i drugih napora koji imaju za cilj povećanje našeg učešća u međunarodnoj podjeli rada.

14

L OSNOVNE KARAKTERISTIKE KREDITNIH ODNOSA SA INOSTRANSTVOM

Kreditni odnosi između država i drugih subjekata širom svi­ jeta stari su toliko koliko i međunarodna razmjena dobara. Me­ đusobno kreditiranje tj. izvoz i uvoz kapitala pojavili su se isto­ dobno kad se pojavila međunarodna trgovina, ali može se reći da su kreditni odnosi, kao sastavni dio međunarodnih ekonomskih odnosa, doživjeli najveću ekspanziju u kapitalizmu u kojemu su kapitalistički odnosi i nastanak surove eksploatacije udarili pečat jednom od značajnih razdoblja u istoriji čovječanstva. Granice nacionalnih ekonomija u uslovima snažnog razvoja proizvodnih snaga u svijetu i robni karakter proizvodnje postale su uske, došlo je do ekspanzije međunarodne razmjene roba, usluga i kapitala i drugih savremenih dostignuća. Autarhični razvoj bilo koje nacio­ nalne ekonomije, pokazalo se, postao je izlišan. U kapitalističkom svijetu osnovna pokretačka snaga i motiv za kretanje kapitala je profit, ali ne mogu se isključiti i drugi brojni razlozi među kojima su i oni neekonomske prirode. Tako je kapital postao moćno oružje u rukama imperijalističkih snaga za porobljavanje drugih naroda i država, za dominaciju i bezobzir­ nu eksploataciju. Na drugoj strani, izvoz i uvoz kapitala postao je nužnost za dinamiziranje ekonomske saradnje između pojedinih zemalja i za sopstveni razvoj. Kreditiranje je bitna komponenta međunarodnih ekonomskih odnosa od koje dobrim dijelom zavisi robna razmjena, razmjena tehničko-tehnoloških dostignuća i svega onoga što je proizvod savremene civilizacije. Kreditiranje izvoza i uvoza raznih vrijednosti je most bez kojega je teško zamisliti realizaciju određenih progra­ ma razvoja bilo koje zemlje. U cilju postizanja većeg profita i dominacije u ekonomskim odnosima u svijetu industrijski razvijene zemlje su stalno prilago­ đivale bankarski mehanizam, a to se može reći i za različite oblike izvoza kapitala. U zadnje dvije decenije izvršena je integracija i okrupnjavanje banaka i drugih organizacija iz razvijenih zemalja koje su svojom mrežom pokrile sve veće centre u svijetu u kojima se obavljaju razne kreditne i finansijske transakcije. 15

I u našoj zemlji kreditni odnosi sa instranstvom u čitavom poslijeratnom razvoju zabilježili su snažan uspon i postali su bitan činilac našeg uključivanja u međunarodnu podjelu rađa. 1.

SADRŽAJ KREDITNIH ODNOSA SA INOSTRANSTVOM

Pod pojmom kreditnih odnosa sa inostranstvom podrazumi­ jeva se korišćenje kredita u inostranstvu i kreditiranje inostranstva odnosno svi poslovi koji se odnose na tu funkciju. Pod sistemom kreditnih odnosa sa inostranstvom se podra­ zumijevaju važeći propisi i druge norme kojima se uređuju ti odnosi. Sistem kreditnih odnosa sa inostranstvom je sastavni dio sistema finansiranja društvene reprodukcije i ekonomskih odnosa sa inostranstvom. Po karakteru poslova i odnosa koji se uređuju ovim sistemom može se reći da je njegova realizacija usko povezana sa sistem skim rješenjima koja se odnose na sistem proširene re­ produkcije, devizni i kreditno-monetami sistem i sistem planiranja. Prema važećim propisima Jugoslavije kreditni poslovi sa ino­ stranstvom obuhvataju: »1. izvoz i uvoz robe i usluga na kredit, osim robe i usluga za čije je plaćanje ugovoren rok do devedeset dana, 2. uzimanje kredita u inostranstvu za uvoz robe i usluga i davanje kredita inostranstvu za izvoz robe i usluga, 3. uzimanje i davanje finansijskih kredita, 4. uzimanje inostranih kratkoročnih kredita od strane banaka ovlašćenih za poslove sa inostranstvom putem kreditnih linija, 5. pribavljanje sredstava izdavanjem obveznica na stranom finansijskom tržištu, 6. pribavljanje sredstava na stranom finansijskom tržištu refinansiranjem potraživanja po odobrenim kreditima inostranstvu, 7. uzimanje kredita radi održavanja likvidnosti Jugoslavije u plaćanjima prema inostranstvu, 8. primanje i davanje depozita i davanje i uzimanje garancija, supergarancija i drugih oblika jemstva u odnosima sa inostran­ stvom«. U praksi se danas u svijetu široko koriste robni i bankarski krediti. Prodaju određene robe, naročito opreme i trajnih potrošnih dobara, najčešće prati odobravanje kredita, koje kupcima te robe omogućava finansiranje takvih kupovina, a ugovorom je utvrđeno da se takvi krediti mogu upotrebiti samo u te svrhe. Takođe je rasprostranjena pojava odobravanja kratkoročnih kredita, sa ro­ kom otplate do dvanaest mjeseci, koje koriste ovlašćene banke za poslove sa inostranstvom. Ovakvi krediti, zbog načina odobravanja i korišćenja, nazivaju se bankarskim kreditnim linijama. 16

2. RAZLIČITI O B U C I MEĐUNARODNOG KREDITIRANJA

Prilagođavajući svoju funkciju različitim potrebama i cilje­ vima, a može se reći i pojedinim etapama razvoja ekonomskih od­ nosa između pojedinih zemalja i u međunarodnim ekonomskim od­ nosima uopšte, nastao je veći broj različitih vrsta inostranih kre­ dita, različitih oblika kreditiranja inostranstva. U našem sistemu1 utvrđene su sledeće vrste inostranih kre­ dita tj. kredita koji su prisutni u korišćenju i kreditiranju inostran­ stva: komercijalni, robni, finansijski, kreditne linije, emisija obvez­ nica na inostranom finansijskom tržištu, krediti za refinansiranje i krediti za reprogramiranje dospjelih ili kredita koji dospijevaju, krediti za likvidnost u međunarodnim plaćanjima, devizni depoziti i garancije. Inostrani krediti se razlikuju i prema davaocu kredita i to: međunarodni krediti, krediti međunarodnih finansijskih i drugih organizacija, krediti banaka, krediti iz namjenskih fondova i po­ sebni krediti vezani za realizaciju određenih komercijalnih ugovora ili za izvršenje određenih obaveza nekomercijalnog karaktera. Prema ročnosti opšta podjela kredita obuhvata: kratkoročne, srednjoročne i dugoročne. Prema namjeni inostrani krediti se dalje razvrstavaju tako da ima više vrsta finansijskih, robnih i drugih kredita. Ne ulazeći dublje u objašnjavanje vrste i klasifikacije inostra­ nih kredita nužno je da objasnimo njihov postanak, suštinu i zna­ čaj za cjelinu kreditnih odnosa sa inostranstvom. Krediti i kreditni odnos su nastali zajedno sa nastankom robne proizvodnje i razmjene dobara. Krediti u međunarodnim odnosima pojavili su se zajedno sa nastankom svjetske trgovine i svjetskog tržišta. Marks je u trećoj svesci »Kapitala« ukazao na značaj razvoja svjetskog tržišta za razvoj kapitalizma. On je ista­ kao da je kapitalizam mogao postati svjetski sistem tek kad je stvoreno svjetsko tržište i kada se počela intenzivnije razvijati spolj na trgovina. U svom govoru u Demokratskom udruženju u Briselu 1848. godine2 on je konstatovao da slobodna trgovina u uslovima kapitalističkog načina proizvodnje predstavlja u stvari slobodu kapitala, do njegove koncentracije i do veće podjele rada. Sa tim procesima istovremeno se povećava konkurencija među radnicima. Na taj način se zaoštravaju suprotnosti između rada i kapitala. Marks ističe: »To je sloboda koju uživa kapital da gasi radnike«. Izvoz kapitala se javljao u raznim oblicima. Danas se može reći da se najmanje javlja u formi slobodnog kapitala kroz tzv. finansijske kredite. Po pravilu, izvoz kapitala prati određene aran­ žmane i transakcije i sve je veće učešće tzv. proizvodnog kapitala o 1 Zakon o deviznom poslovanju i kreditnim odnosima sa inostran­ stvom, »Službeni list SFRJ«, br. 15/77. 2 Karl Marks: »Kapital«, Sveska III. »Kultura«, Beograd, 1948. 2 M. Cemović

17

kojemu je Marks govorio. Na kapital dejstvuju, najvećim dijelom, svi zakoni tržišne privrede. I u socijalizmu kapital je osnovno obilježje tj. karakteristika kreditnih odnosa koji se formiraju iz­ među davaoca i korisnika kredita. U tom pogledu razni oblici kre­ dita, bez obzira o kojemu je riječ, međusobno se ne razlikuju. Najstariji oblici kredita su finansijski i robni krediti. Finan­ sijski krediti se odobravaju korisnicima u gotovu na tekući račun. Po pravilu, finansijski krediti su slobodni i mogu se koristiti za različite namjene što zavisi od odluke korisnika kredita. Ali, u savremenim uslovima je sve manje slobodnih kredita. Najveći dio i finansijskih kredita je vezan za određene poslovne aranžmane, za kupovine na određenim tržištima, za plaćanje avansa kod korišćenja robnih kredita, za refinansiranje kredita u otplati itd. Finan­ sijski krediti Međunarodnog monetarnog fonda i još nekih među­ narodnih organizacija su slobodni. U cjelini uzevši u međunarodnim ekonomskim odnosima uče­ šće finansijskih kredita u odnosu na ostale kredite, smanjuje se. Uslovi za odobravanje finansijskih kredita su izloženi dejstvu stal­ nih promjena na tržištu kapitala, koji su posljedica određenih ekonomskih ili političkih odnosa i politike zemalja izvoznica ka­ pitala. Ograničenja i zaoštravanje uslova kredita mogu da se od­ nose samo na određene zemlje i područja, a mogu imati i opšti karakter, što se može reći i za ostale vrste kredita. Sa pojavom evrodolarskog tržišta kapitala i stvaranjem zna­ čajnijih deviznih rezervi u zemljama OPEC-a, ponuda finansijskih kredita je postala veća, ali je to bila pretežno karakteristika sedam­ desetih godina što u poslednjih nekoliko godina nije slučaj. Kad govorimo o slobodnim finansijskim kreditima imamo u vidu i činjenicu da je rizik povjerilaca kod nekih drugih kredita manji, jer je pokriven vrijednošću određenih odnosa u kooperaciji u cjelini ili djelimično. U pogledu rokova otplate učešće kratko­ ročnih finansijskih kredita je veće u odnosu na srednjoročne i dugoročne kredite. U nekoliko poslednjih godina slobodni finan­ sijski krediti, izuzimajući kredite međunarodnih finansijskih orga­ nizacija, nijesu duži od 5—10 godina tj. srednjoročni se odobra­ vaju sa rokom otplate 3—5 godina a dugoročni 5—10 godina. »Grace period« kod finansijskih kredita, izuzimajući kredite me­ đunarodnih finansijskih organizacija, po pravilu ne postoji, pogo­ tovo ako je riječ o takozvanim slobodnim kreditima. Međunarodna banka za obnovu i razvoj iz Vašingtona i neke druge međunarodne finansijske organizacije propisuju znatno povoljnije uslove za svoje kredite, uključujući i »grace period«. Finansijski krediti su prisutni u odnosima između zemalja kao oblik međusobne pomoći i podrške. Uslovi tih kredita se ve­ zuju za namjenu i često odstupaju od uobičajenih bankarskih i tržišnih uslova. Razlike u kamatama a često i sami krediti odobra­ vaju se iz namjenskih fondova i drugih izvora sredstava kojima raspolaže država. Ako se radi o namjenama gdje je potrebno zna­ 18

čajnije angažovanje kredita onda države samo djelimično učestvuju u sindiciranju kredita, ali zato preduzimaju mjere stimulisanja za učešće sredstava banaka. Odobravanje finansijskih kredita između banaka i za likvid­ nost najčešće je uslovljeno određenim aranžmanima kao što je depozit u korist povjerioca, obavljanje platnog prometa itd. Velike svjetske banke, kao što smo istakli, imaju u depozit značajne de­ vizne rezerve OPEC zemalja, a to je slučaj i sa deviznim rezervama nacionalnih banaka. U stvari, radi se o stalnim deviznim rezervama u stranim sredstvima plaćanja. Izuzetak u tom pogledu predstav­ ljaju zemlje koje su, u cilju racionalnije upotrebe svojih deviznih rezervi, osnovale svoje poslovne banke u inostranstvu. Takav slučaj je sa bankama SSSR-a i Mađarske u Londonu i drugima. Ovakva praksa dala je veoma povoljne rezultate. Devizne rezerve su uklju­ čene na tržište kapitala i okamaćene pod najpovoljnijim uslovima. Po pravilu, rokovi po kojima se odobravaju krediti iz tih sredstava ili stavljaju u depozit kod određenih banaka moraju biti kratki čime se u svako vrijeme obezbjeđuje njihov disponabilitet u reali­ zaciji osnovne funkcije koju rezerve imaju. Takav rad sa ovom vrstom sredstava pretpostavlja maksimalnu disciplinu i poslovnost specijalizovanih banaka koje se bave ovim i sličnim poslovima. Na­ ravno, bez obzira na sve predostrožnosti i preduzete mjere, rizik postoji. Međutim, on postoji i u slučajevima kad nacionalna banka jedne zemlje deponuje dio svojih rezervi kod određene poslovne banke. Iskustvo pomenutih zemalja pokazuje dvostruku korist od tako angažovanih deviznih rezervi. Prvo, oplodnja sredstava je na taj način znatno intenzivnija; drugo, izbjegava se značajna protivurječnost da su zemlje čije nacionalne banke deponuju svoje re­ zerve pod dosta nepovoljnim uslovima često primorane da kod tih istih ili drugih banaka koriste kratkoročne ili druge kredite pod znatno nepovoljnijim uslovima. Finansijski krediti služe za različite potrebe, za plaćanje uvo­ za, za avanse prilikom uzimanja robnih kredita, za finansiranje deficita platnog bilansa, za domaća plaćanja konverzijom deviznih u dinarske kredite, za kreditiranje inostranstva, za devizne rezerve i za likvidnost, za refinansiranje dospjelih obaveza po kreditima koji su iskorišćeni itd. Oni se najbrže efektuiraju. Konverzijom de­ viznih kredita u dinare dolazi do kreiranja dodatne emisije novca. Poseban oblik inostranih finansijskih kredita sa kratkim ro­ kom otplate su kreditne linije koje odobravaju banke bankama sa ciljem da im omoguće da prevaziđu dinamički nesklad između pri­ liva i odliva deviznih sredstava na njihovim računima. Kreditne linije tj. kratkoročni krediti po ovom osnovu kreću se u rokovima od nekoliko mjeseci i mogu biti revolvirani jedan ili više puta. Kreditne linije uglavnom se koriste za plaćanje redovnog uvoza reprodukcionog materijala u korist organizacija udruženog rada, manje za likvidnost. Njihovo korišćenje, s obzirom na kratak rok otplate, zahtijeva visok stepen discipline i odgovornosti da bi se 2*

19

sačuvalo povjerenje povjerilaca. U cjelini govoreći, neizvršenje oba­ veza po osnovu finansijskih kredita uredno i na vrijeme nanosi velike štete dužniku dovodeći u pitanje njegov ugled i mogućnost daljeg zaduživanja. Kreditne linije su oblik kreditiranja široko rasprostranjen. Odobravanje kreditnih linija od strane pojedinih banaka uglavnom je vezano za izvoz iz zemlje u kojoj je sjedište banke. Procedura odobravanja ovih kredita je veoma uprošćena. Najrasprostranjeniji oblik kreditiranja su robni krediti. Ovi krediti služe za finansiranje izvoza roba, najčešće posredstvom spe­ cijalizovanih organizacija. Naime, kreditiranje izvoza je bitna pretpostavka izvoza. To se naročito odnosi na izvoz opreme, kapitalnih dobara i izvođenje investicionih radova u inostranstvu. Zbog te činjenice, manje-više, sve zemlje izvoznice su se organizovale tako da u njima postoji čitav sistem podsticaja izvoza u kojemu bitnu komponentu čini sistem kreditiranja izvoza. U tom pogledu u nizu zemalja formira­ ne su posebne institucije koje se bave izvozom i među njima po­ sebne organizacije koje kreditiraju izvoz odnosno garantuju izvozni rizik, o čemu je već bilo riječi. Skoro da nema robe koja se u svijetu ne može dobiti na kredit; neka roba, npr. oprema, jedino se tako i kupuje. Izuzeci ne dovode u pitanje ovu činjenicu. Ipak, rijetka strateška roba, uključujući određene vrste naoružanja, još uvijek se nabavljaju uz keš plaćanje, ali učešće te robe u odnosu na ovu čiji se izvoz kre­ ditira je marginalno. Po učešću u kreditima, odmah iza robnih, nalaze se komerci­ jalni krediti. Ove kredite direktno odobrava izvoznik i uglavnom se primjenjuju u izvozu opreme. Za kupca i prodavca kreditiranje prodaje je samo nužno zlo. Kupac je na taj način primoran da plaća troškove kredita čime povećava nabavnu vrijednost robe koju uvozi, a ne koristi ni mo­ gućnost snižavanja prodajne cijene kad je u pitanju keš plaćanje. S druge strane, prodavač dugo angažuje svoja sredstva odnosno ne može da ih najracionalnije koristi. Inostrani komercijalni krediti su vezani za isporuku određene robe, rekli smo najčešće opreme. Kupac preuzima obavezu njihovog vraćanja ali pod uslovom da isporučena roba odgovara ugovore­ nim vrijednostima. Ako se dogodi da roba ne odgovara tim vrijed­ nostima, ako je tako ugovoreno, obaveza zajmoprimca da vraća kredit ne teče sve dok prodavač ne ispuni svoje obaveze. Mjenice i drugi vrijednosni papiri na tržištu kapitala u svijetu su predmet kupovine d prodaje. Njihov bonitet prvenstveno zavisi od kreditnog ugleda subjekata koji su ih emitovali. Pored ovih i sličnih vrijednosnih papira, kao oblik »prikupljanja« kredita u novije vrijeme je dosta raširena emisija obveznica. Mnoge zemlje pristupaju tome obliku angažovanja inostranih sredstava. Po pra­ vilu takve obveznice imaju dobar bonitet na tržištu. Za emisiju 20

obveznica veoma je važno naći odgovarajuće agente i partnere u inostranstvu. Dosta su česte pojave odobravanja i korišćenja kredita na­ mijenjenih za refinansiranje kao i reprogramiranje dospjelih kre­ dita u otplati ili onih koji dospijevaju u vrijeme kad dužnik nije sposoban da izvrši obaveze. Kredit za refinansiranje je novi kredit iz kojega se vrši otplata dospjelih kredita. On se može isključivo koristiti za tu namjenu. Vrlo često se događa da kredit za refinan­ siranje odobrava isti povjerilac koji je odobrio kredit koji se novim kreditom refinansira. U slučaju reprogramiranja nema novih kredita već se dogovorno između povjerioca i dužnika utvrđuju novi ušlo vi, prije svega rok za otplatu kredita. Uglavnom, uslovi kredita za refinansiranje i uslovi reprogra­ miranja su nepovoljniji od uslova pod kojima su zaključeni krediti koji su predmet refinansiranja odnosno reprogramiranja. Ako se radi o potrebi refinansiranja ili reprogramiranja rob­ nih i komercijalnih kredita za koje su date garancije specijalizovanih organizacija za garantovanje kredita za svaki takav posao, skoro bez izuzetka, dužnik je obavezan da pribavi garanciju koja je prihvatljiva za povjerioca. U većini slučajeva takve uslove po­ stavljaju i ostali povjerioci. U praksi se koriste krediti za likvidnost u međunarodnim plaćanjima. Ove kredite po zakonu može koristiti samo Narodna banka Jugoslavije. Prema Zakonu ona se zadužuje: »Radi ostvarivanja svoje odgovornosti da obezbjedi održa­ vanje opšte likvidnosti u plaćanjima sa inostranstvom, Narodna banka Jugoslavije može da se zadužuje u inostranstvu, i to: a) kratkoročno, sa rokom vraćanja do jedne godine, radi odr­ žavanja likvidnosti u plaćanjima sa inostranstvom, u skladu sa srednjoročnim planom i politikom deviznih rezervi, a u okvirima koji su predviđeni projekcijom platnog bilansa Jugoslavije, bez daljih ograničenja (član 167. Zakona o deviznom poslovanju i kreditnim odnosima sa inostranstvom, kao i član 195. istog Za­ kona); b) kod Međunarodnog monetarnog fonda, bez ograničenja; c) sa rokom vraćanja dužim od jedne godine, u svoje ime i za svoj račun, na osnovu saveznog zakona (član 167. Zakona o deviznom poslovanju i kreditnim odnosima sa inostranstvom); d) u svoje ime, a za račun federacije, samo na osnovu po­ sebnog saveznog zakona (član 41. Zakona o Narodnoj banci Jugo­ slavije i jedinstvenom monetarnom poslovanju narodnih banaka republika i narodnih banaka autonomnih pokrajina). Osnovni princip inostranog zaduživanja Narodne banke Jugo­ slavije, na navedeni način jeste da se sredstva dobijena ovim zadu­ ženjem koriste za obezbjeđenje opšte likvidnosti plaćanja prema inostranstvu. Ona se ne mogu koristiti za druge namjene. Narodna banka Jugoslavije sredstva dobijena njenim zaduži­ vanjem u inostranstvu može koristiti samo za: 21

»1. prodaju deviza za tekuća plaćanja inostranstvu, u skladu sa utvrđenim proporcijama platnog i deviznog bilansa, čime bi bio finansiran deo deficita ovih bilansa; 2. prodaju deviza za otplatu kratkoročnih kredita banaka radi poboljšanja ukupne ročne strukture inostranog zaduženja; 3. prodaju deviza za plaćanje dospelih otplata inostranih zaj­ mova banaka i privrede; 4. povećanje deviznih rezervi Narodne banke Jugoslavije.« Neograničena upotreba deviznih sredstava dobijenih inostra­ nim zaduženjem na gornji način znači, u stvari, ponovnu pojavu Narodne banke Jugoslavije na deviznom tržištu sa kupovinom i prodajom deviza u skladu sa postojećim propisima. Međutim, treba imati u vidu da je za takav postupak nužno da se ispune dva osnov­ na preduslova: — uspešno ostvarenje programa inostranog zaduženja Narod­ ne banke Jugoslavije; — zadržavanje deficita platnog bilansa u predviđenim gra­ nicama. Ispunjenje ovih uslova znači, u stvari, obezbjeđenje uravno­ teženja ponude i tražnje deviznih sredstava na deviznom tržištu. To je istovremeno i bitan preduslov funkcionisanja deviznog tr­ žišta.3 Poseban karakter imaju kreditni odnosi po osnovu primanja deviznih depozita iz inostranstva i izdavanja raznih oblika jemstva kao što su garancije, supergarancije itd. 2.1. Uslovi kredita

U periodu poslije drugog svjetskog rata, prije svega kao po­ sljedica brzog tehničko-tehnološkog razvoja, posebno boljih veza između raznih tržišta u svijetu, došlo je do veće pokretljivosti i roba i kapitala. Bez sumnje to je bilo od velikog značaja za utvr­ đivanje uslova pod kojima se na svjetskom tržištu realizuje ponuda i tražnja u cjelini. Tako je, posredstvom ovih i drugih faktora, po­ stepeno došlo do značajnog ubrzanja cirkulacije kapitala. Bitno su skraćeni rokovi u kojima se koriste pojedini krediti. Osjetno je smanjeno učešće dugoročnih kredita u korist kratkoročnih i srednjeročnih. Zbog svega toga danas se, uglavnom, svi krediti sa du­ žim rokom otplate preko 8 i 10 godina smatraju dugoročnim a srednjoročnim preko jedne do pet i osam godina. Kredite sa du­ žim rokovima otplate danas u svijetu, izuzetno, odobravaju samo međunarodne finansijske organizacije i države jedna drugoj, i to samo za finansijske kredite. Rokovi otplate robnih i komercijalnih kredita usklađuju se sa amortizacionim rokovima opreme i brzi­ nom reprodukcionog lanca. U prerađivačkoj industriji, na primjer i 3 Zakon o deviznom poslovanju i kreditnim odnosima sa inostranstvom, »Službeni list SFRJ«, br. 15/77.

22

po pravilu, vijek zastarijevanja opreme nije duži od pet godina. S druge strane, produktivnost rada u svjetskoj privredi je u stalnom porastu i na taj način se konkurentska borba zaoštrava. To omogu­ ćava znatno brži obrt kapitala. Razumije se da se to u manjoj mje­ ri odnosi na zemlje u razvoju, naročito na one koje u razvoju naj­ više zaostaju, ali tržište kapitala po svome karakteru je takvo da te razlike zanemaruje. Drugim riječima, uslovi kredita određuju se prema onim dužnicima koji mogu ponuditi najpovoljnije uslove, a to su opet razvijene zemlje. Takav odnos proističe iz kapital odnosa i iz ukupnih odnosa koji karakterišu savremeni međunarodni eko­ nomski poredak. Skoro je potpuno identična situacija u određivanju cijene kredita bilo da se radi o kamati, marži i drugim troškovima. Na cijenu kredita ne utiču samo klasični tržišni odnosi, prije svega ponuda i tražnja, već i drugi elementi, bez obzira da li se izražavaju neposredno ili na posredan način. Politika povećanja kamatnih stopa na dolarske kredite od strane SAD u 1982—1984. godini nije bila izraz poremećenih odnosa u ponudi i tražnji kapitala već ostva­ rivanja drugih ciljeva, naročito želje u atmosferi zategnutih odnosa između ekonomije SAD i drugih zemalja — za ekonomskom domi­ nacijom. Zbog veoma uske povezanosti dolarskog sa ostalim trži­ štima kapitala izvršene promjene u nivou kamatnih stopa nijesu mogle ostati bez uticaja na visinu kamatnih stopa na ovim tržištima. Po pravilu, za robne i komercijalne kredite ugovaraju se fiksne a za finansijske kredite promjenljive kamatne stope. U prvom slučaju postoji osjetna razlika u cijeni robe i opreme tj. one koja se kupuje na kredit ili plaća u gotovom. Iako se u slučaju prodaje robe i opreme na kredit obračunava fiksna kamatna stopa njihova cijena uključuje i druge troškove, među kojima i sve troš­ kove kredita. U drugom slučaju kupac ne samo da ne plaća te troškove već koristi sniženje prodajne cijene. Zato je dosta ras­ prostranjena praksa da se za uvoz i plaćanja robe i opreme kori­ ste inostrani finansijski krediti čija je cijena, bez obzira na pri­ vidno veće troškove, niža od cijene robnog i komercijalnog kre­ dita odnosno cijene robe i opreme koja se prodaje na kredit. Promjenljiva kamatna stopa obuhvata promjenljivi i nepro­ mjenljivi dio. Marže i troškovi su fiksni i zavise od ugovora između davaoca i korisnika kredita a promjenljivi dio se zasniva na LIBOR-u ili PRIME RATE tj. od visine kamate koja se plaća na određene depozite u vrijeme kad dospijeva otplata kredita. LIBOR predstavlja visinu kamatne stope po kojoj se na eurodolarskom tržištu uzimaju i nude depoziti a PRIME RATE kamatnu stopu po kojoj američke banke odobravaju kredite sa rokom otplate do devedeset dana. Ukoliko se krediti sastoje od više konvertibilnih valuta, riječ je obično o tzv. sindiciranim kreditima. Na cijenu kredita utiču i kursne razlike, ako za vrijeme otplate kredita dođe do promjene kursa pojedinih konvertibilnih valuta što je gotovo redovna pojava. 23

Isto tako, u cijenu kredita se uključuju svi ostali troškovi koje davalac kredita ima, među kojima i troškovi osiguranja kredita. Kamatne stope na dugoročne inostrane kredite su više od ka­ matnih stopa koje se plaćaju na kratkoročne kredite. To je i lo­ gično jer je rizik kreditora po dugoročnim kreditima, samim tim što je njihov rok otplate duži, znatno veći. Subvencioniranje kamatnih stopa i drugih troškova kapitala koji se angažuje na tržištu kapitala je praksa poznata od ranije. Subvencioniranje se najčešće ostvaruje posredstvom države, po­ sebnih fondova ili međunarodnih finansijskih organizacija. Subven­ cioniranje se postiže različitim metodama — regresima, uprosječavanjem kamatnih stopa, korišćenjem vlastitih sredstava itd. Do subvencioniranja kamatnih stopa dolazi samo u izuzetnim priliv kama i samo za određene potrebe. 2.2. Kreditiranje i osiguranje izvoznih poslova

Značajna funkcija inostranog kreditiranja je kreditiranje i osiguranje izvoznih poslova. Pod izvoznim poslovima podrazumije­ va se izvoz robe i usluga i izvođenje investicionih radova na kredit. Ova funkcija kreditiranja je u širem smislu sastavni dio sistema i mjera za podsticaj izvoza u pojedinim zemljama. Može se reći da je danas, u odsustvu ove funkcije, nezamisliva razmjena dobara i usluga tj. spoljna trgovina. Riječ je o dvije različite funkcije. Kreditiranje izvoza znači otvaranje mogućnosti za izvoz, pogotovo ako se ima u vidu da je to bitan elemenat konkurentnosti, a osi­ guranje predstavlja sigurnost da će izvršena isporuka robe ili usluga biti plaćena kako je ugovorom previđeno. Doduše, obje funkcije su međusobno uslovljene, jer se osiguranje izvoza nalazi u funkciji kreditiranja izvoza, makar da postoji rizik i kod izvoza koji se ne kreditira odnosno za koji je plaćanje predviđeno poslije izvršene isporuke robe ili izvršene usluge. U raznim zemljama sistem i praksa kreditiranja i osiguranja izvoznih poslova su različiti, ali im je osnova, uglavnom, identična ili zajednička. Institucije toga sistema slične su ili dosta različite. U pojedinim zemljama ove poslove obavljaju specijalizovane orga­ nizacije ili službe pod neposrednom kontrolom vlada tih zemalja. Organizacije osiguranja, po pravilu, odvojene su od organizacija kreditiranja. Međutim, nijesu rijetki slučajevi da jednu i drugu funkciju vrši jedna organizacija, što je posledica činjenice da za određene rizike može garantovati čitava zemlja tj. njena vlada. Dinamičan razvoj proizvodnih snaga u svijetu uslovio je jačanje ponude i konkurencije na svjetskom tržištu. Sužen je broj proizvoda i usluga gdje postoji apsolutni monopol jedne ili grupe zemalja. Zbog toga razvoj i povećanje proizvodnje u prvom redu zavisi od tržišta tj. od mogućnosti plasmana. S druge strane, mo­ gućnost plasmana proizvoda i usluga u većem ili manjem obimu 24

bitno utiče na njihovu cijenu i time na konkurentnu sposobnost privrede pojedinih zemalja na svjetskom tržištu. Tražnja, prema tome, uslovljava i opredjeljuje obim i strukturu proizvodnje i nije čudno što se sretamo sa tvrdnjama da danas vlast na tržištu, prije svega, imaju kupci a ne prodavci. Jedan od uslova koje kupci traže jeste kreditiranje prodaje. To se može razumjeti ako se ima u vidu raspored i struktura proizvodnih snaga i kapitala u svijetu. S druge strane, niz faktora djeluje na postojanje komercijal­ nih i nekomercijalnih rizika u spoljnoj trgovini. Komercijalni rizi­ ci u prvom redu zavise od sposobnosti kupca da pravovremeno i u skladu s ugovorom izvršava obaveze, pa i od samog ugovora. Ne­ komercijalni rizici su prvenstveno politički rizici. Sa najdužom tradicijom su osiguravajuće organizacije razvi­ jenih zemalja — francuski COFASE, britanski ECGD, američka FCIA, njemački HERMES i drugi. Američka izvozna banka Exim banka, pored kreditiranja izvoza, bavi se i osiguranjem izvoznih poslova. U Francuskoj postoji, takođe, izvozna banka BFCE, u Njemačkoj AKA i KEW, u Japanu Exim banka, u SSSR-u Banka za spoljnu trgovinu itd.

3. RAZVOJ I IZGRADNJA SISTEMA KREDITNIH ODNOSA JUGOSLAVIJE SA INOSTRANSTVOM

Kraljevina Jugoslavije nije imala razvijene kreditne odnose sa inostranstvom. To je bila posljedica činjenice da je uvoz kapitala iz inostranstva vršen dobrim dijelom posredstvom inostranih kom­ panija koje su imale svoje koncesije u Jugoslaviji. Zaduživanje radi održavanja likvidnosti u plaćanjima sa inostranstvom i za devizne rezerve vršila je Narodna banka Jugoslavije. Ona je to činila i za potrebe države. Funkcija kreditiranja inostranstva takođe je bila nerazvijena, što se može razumjeti ako se ima u vidu činjenica da proizvodne snage nijesu bile razvijene. Poslije pobjede revolucije u novoj Jugoslaviji se pristupilo izgradnji političkog i privrednog sistema na bitno drugačijim os­ novama. To se odnosilo i na sistem kreditnih odnosa sa inostran­ stvom. Kad analiziramo čitav pređeni put i sve što je učinjeno u ovoj oblasti možemo konstatovati da je permanentno vršena do­ gradnja sistemskih rješenja, uključujući značajne zaokrete i krupne promjene u sistemu finansiranja društvene reprodukcije a time i u sistemu kreditnih odnosa sa inostranstvom. Ako taj period podi­ jelimo na određene etape od kojih svaka ima svoje obilježje i svoje specifičnosti možemo utvrditi da prvu etapu predstavlja period od oslobođenja zemlje do uvođenja samoupravljanja i izvršenih pro­ mjena u privrednom sistemu šezdesetih godina, druga do 1965. godine, treća do 1974, i najzad poslije 1977. godine. 25

3.1. K onstituisanje sistem a

Prvu etapu u razvoju sistema kreditnih odnosa sa inostranstvom možemo nazvati periodom usvajanja neophodnih sistemskih promjena u odnosu na zatečeno stanje kojima je trebalo izraziti osnovne karakteristike i principe na kojima je počivala nova država i sistemska rješenja koja je trebalo da omoguće izvršenje obaveza po osnovu inostranih kredita koje je koristila Kraljevina Jugosla­ vija i neophodne aktivnosti kojima je obezbijeđena likvidnost u plaćanjima prema inostranstvu, uključujući i početak stvaranja de­ viznih rezervi. U ovome periodu mogli su se zaduživati u inostran­ stvu samo država i Narodna banka Jugoslavije. Obim zaduživanja utvrđivan je aktom vlade. Istim aktom utvrđivana je i namjena ino­ stranih kredita. Druga faza je po mnogo čemu bila karakteristična. Prvo, uvođenjem radničkog samoupravljanja, iako postupno, privredne organizacije postaju sve samostalnije i počinju da preuzimaju od­ govornost za svoj razvoj i obavljanje značajnih društvenih funkcija među kojima su i poslovi sa inostranstvom. Drugo, u tom razdoblju donose se prvi petogodišnji planovi u koje se uključuju bilansna i druga opredjeljenja u vezi s kreditnim odnosima sa inostran­ stvom. Treće, Narodna banka Jugoslavije u sistemu kreditnih od­ nosa sa inostranstvom i dalje zadržava kontrolnu funkciju i funk­ ciju zaduživanja radi osiguranja devizne likvidnosti zemlje i jača­ nja deviznih rezervi. To se, isto tako, odnosi i na državne organe, naročito na međudržavne kreditne aranžmane. U cjelini uzevši, država i dalje zadržava odlučujuće ingerencije u ovoj oblasti. Sa­ vezno izvršno vijeće, između ostaloga, propisivalo je uslove pod kojima su se zaključivali kreditni poslovi s inostranstvom. Četvrto, u ovom razdoblju država formira tri specijalizovane banke preko kojih su se obavljali kreditni poslovi u zemlji i inostranstvu posred­ stvom saveznih društveno-investicionih fondova, međudržavnih kre­ ditnih aranžmana i u skladu sa planskim proporcijama. Osnovane su: Jugoslovenska investiciona banka sa zadatkom da kreditira in­ vesticije u industriji i drugim oblastima, osim poljoprivrede, Po­ ljoprivredna banka za kreditiranje investicija u poljoprivredi i Jugoslovenska banka za spoljnu trgovinu čiji je zadatak bio da se bavi finansijskim poslovima vezanim za uvoz i izvoz, uključujući kreditiranje pripreme za izvoz i uvoz, korišćenje inostranih kredit­ nih linija i robnih kredita što znači svim sličnim poslovima osim investicija i poslova koji su spadali u isključivu nadležnost Narod­ ne banke Jugoslavije. Osim ove tri banke nastavila je sa radom i Izvozno-uvozna banka Beograd čiji je zadatak bio da obavlja kre­ di tno-finansijske poslove vezane za malogranični promet i za izvr­ šenje međudržavnih ugovora sa susjedima, u prvom redu s Ita­ lijom. Ova faza može se podijeliti na period od 1952—1961. i od 1961—1965. godine. Prvi period je karakterističan po tome što u njemu dolazi do otvaranja procesa decentralizacije funkcija u svim 26

oblastima privrednog sistema pa i u sistemu kreditnih odnosa s inostranstvom a drugi što dolazi do značajnijih reformi političkog i privrednog sistema. Izvršene promjene omogućile su dalji prodor samoupravljanja i intenziviranje procesa decentralizacije funkcija sa države na druge subjekte, prije svega privredne i druge or­ ganizacije. Sredinom jula 1952. donesen je Pravilnik o organizaciji i po­ slovanju deviznih obračunskih mjesta. Naime, u filijalama Narodne banke u svim republikama i pokrajinama formirana su devizna obračunska mjesta sa ciljem da se preko njih vrše kupovina i pro­ daja deviza po kursevima o kojima će se slobodno dogovarati iz­ voznici i uvoznici, tj. oni koji prodaju i oni koji kupuju devize. Pravilnikom je bilo utvrđeno da se devizna obračunska mjesta održavaju svakog radnog dana, osim subotom. Na njima su se registrovale i zaključivale kupoprodaje deviza, kao i tražnja i po­ nuda na sastancima. Poslije svakog sastanka utvrđivali su se sred­ nji kursevi deviza koji su bili objavljivani od strane deviznih obra­ čunskih mjesta. Pravo na kupovinu i prodaju deviza imale su sve privredne organizacije, kao i budžetske ustanove. Zbog činjenice da su zahtjevi za kupovinu deviza po obimu bili znatno iznad realnih mogućnosti za njihovo obezbeđivanje, devizni kursevi koji su se formirali na obračunskom mjestu poka­ zivali su tendenciju stalnog porasta, pa je zbog toga brzo došlo do ograničavanja rada obračunskih mjesta. Pravo na kupovinu deviza na deviznom obračunskom mjestu bilo je svedeno na relativno male iznose. Uglavnom, na deviznom obračunskom mjestu mogle su da se kupe samo devize za neke elementarne potrebe. Sastanci na deviznom obračunskom mjestu dijelili su se na tzv. redovne i posebne. Na prvim, tj. redovnim sastancima formi­ rali su se slobodni kursevi na taj način što je Narodna banka ustu­ pala devize onom kupcu koji je ponudio najveći kurs, a zatim ostalim kupcima u granicama mogućnosti kojima je raspolagala. Pravilnikom je bilo utvrđeno da se prodaja ne može izvršiti po kursu koji je niži od obračunskog. Na posebnim sastancima na deviznom obračunskom mjestu pravo na kupovinu deviza imale su samo one privredne organiza­ cije koje su pripadale posebnim grupacijama, tj. za namjensku upotrebu deviza. Naime, za uvoz reprodukcionog materijala sve privredne organizacije bile su razvrstane u sedamdeset grupa i svaka grupa je imala posebni sastanak na deviznom obračunskom mjestu. Tako kupljene devize mogle su se upotrebiti isključivo za namjene koje su bile utvrđene. Što se tiče deviznih kurseva, oni su se formirali i na poseb­ nim sastancima na osnovu ponude i tražnje, s tim što su prije sastanka privredne organizacije u određenim grupacijama mogle da se dogovaraju o raspodjeli deviza, a to je neminovno uticalo na visinu kurseva, koji su se formirali na njima, tj. raspodjela deviza vršena je, uglavnom, po obračunskom kursu. 27

Kao što je već rečeno, devizna obračunska mjesta nijesu ostva­ rila utvrđeni cilj kako u funkciji zadovoljenja tražnje, tako i u formiranju kurseva. Ograničene mogućnosti Narodne banke za in­ tervencije na deviznom obračunskom mjestu i uvođenje tzv. po­ sebnih sastanaka na deviznom obračunskom mjestu uticali su na ograničenje deviznog obračunskog mjesta. Bitnije promjene u tom pogledu izvršene su tek 1972, kad je uvedeno devizno tržište. Uredbom o kreditnim poslovima sa inostranstvom4 utvrđeno je da se pod kreditnim poslovima sa inostranstvom podrazumije­ vaju zaključivanje ugovora s inostranstvom sa uzimanjem i dava­ njem zajmova u cilju finansiranja uvoza i izvoza robe, vršenje usluga i izvođenje investicionih radova u inostranstvu na kredit i zaključivanje ugovora o osiguranju i refinansiranje komercijalnih kredita koji su se odnosili na potraživanje inostranih i domaćih isporučilaca. Uredbom je bilo predviđeno da se kreditnim poslovi­ ma bavi Narodna banka Jugoslavije, a ove poslove su mogle da obavljaju i privredne organizacije, ako su oni bili u vezi s njihovim predmetom poslovanja. Godišnji okviri za zaduživanje u inostranstvu utvrđivali su se saveznim društvenim planom i kreditnim bilansom za odnosnu godinu. Uslove za zaključivanje kredita sa inostranstvom propisi­ vala je Narodna banka Jugoslavije. Privredne organizacije mogle su se zaduživati u inostranstvu samo uz prethodnu saglasnost Narodne banke Jugoslavije. Za opremu koja se uvozila korišćenjem inostranih zajmova i kredita uvoznici su bili dužni da polože kod banke dinarsku protivuvrijednost. Uredbom je bilo predviđeno da sredstva za finansiranje izvoza obezbjeđuje Jugoslavenska banka za spoljnu trgo­ vinu. Početkom januara 1961. izmijenjena je Uredba o deviznom poslovanju.5 Njom je utvrđeno da se sva plaćanja i naplate u pro­ metu sa inostranstvom vrše na osnovu jedinstvenog obračunskog kursa koji utvrđuje Savezno izvršno vijeće. Od posebnog značaja je bilo regulisanje načina plaćanja robe i usluga. Naime, tom ured­ bom je utvrđeno da privredne organizacije za robu i usluge, čiji je uvoz slobodan, kupuju devize bez ograničenja, a za ostale robe u rokovima i na način predviđen Uredbom. Posebnim propisima je utvrđeno na koji način građani obezbjeđuju devize za svoje potrebe. Ovom uredbom je utvrđena obaveza svih privrednih organi­ zacija i drugih lica da devize koje su ostvarili izvozom robe ili na drugi način moraju prodati Narodnoj banci, a posebnim propisom bilo je regulisano na koji način banke mogu kupovati i prodavati devize. Nijesu bili bitni samo institucionalni okviri već prava i mo­ gućnosti pojedinih subjekata da neposredno kreiraju te odnose ili 4 Uredba o kreditnim poslovima sa inostranstvom »Službeni list FNRJc, br. 27. od 1961. godine. s Uredba o deviznom poslovanju, »Službeni list FNRJ«, br. 2/18, 1. 1961.

28

njihov dio koji se tiče odvijanja reprodukcije u tim organizacijama. Obim i struktura zaduživanja u inostranstvu i kreditiranja inostranstva bio je utvrđivan saveznim društvenim planovima. Operativne funkcije u ovoj oblasti pretežno su zadržali savezni organi i orga­ nizacije. Isto tako, njima je pripadala nadzorna i kontrolna fun­ kcija. 3.2.

Decentralizacija bankarskog i kreditnog sistema

U drugom periodu a na osnovu promjena u političkom i pri­ vrednom sistemu, dolazi do dalje izgradnje bankarskog i kreditnog sistema. Ukidaju se društveni investicioni fondovi i reorganizuju specijalizovane savezne banke. Njihove .poslove, uključujući kreditne odnose sa inostranstvom, postepeno preuzimaju republičke i pokra­ jinske privredne banke, kojima upravljaju organi sastavljeni od predstavnika privrede i društveno-političkih zajednica. Međutim, proces ukidanja društvenih investicionih fondova i prenošenje od­ ređenih poslova na republike i pokrajine nije tekao brzo već je praktično trajao više godina. Isto tako, ovdje moramo imati u vidu da je savezna država i dalje zadržala niz funkcija koje je ra­ nije imala kao što su bile utvrđivanje obima inostranog kreditira­ nja i kreditiranje inostranstva, zaključivanje međudržavnih kredit­ nih aranžmana, nadzor i kontrola u obavljanju kreditnih poslova sa inostranstvom i dr. Poslovi platnog prometa sa inostranstvom i devizna dokumentarna kontrola bili su locirani u Narodnoj banci Jugoslavije. Za transformaciju i izgradnju sistema kreditnih odnosa sa inostranstvom, kao i za čitav sistem ekonomskih odnosa sa ino­ stranstvom, bilo je neophodno teorijski i praktično dati odgovor na nekoliko veoma suptilnih pitanja. Među njima je bilo i pitanje ostvarivanja, sticanja i raspolaganja devizama koje su privredni subjekti ostvarivali svojom aktivnošću u odnosima sa inostran­ stvom. Tim pitanjem bavili su se istaknuti teoretičari našeg siste­ ma. Ne samo u ovoj oblasti već u cjelini u izgradnji sistema Ju­ goslavija je krčila za sebe novi put, originalan i težak, bez mo­ gućnosti da se oslanja na već poznata rješenja i iskustva drugih. S druge strane, jedan od zadataka teoretičara bio je da obezbijede konsistentnost rješenja u sistemu. Tako se postavilo i pitanje na koji način određeni »uslovi« koji su karakterisali poslovanje pri­ vrednih organizacija u zemlji treba da se transformišu i na odnose sa inostranstvom tj. da »osnovni propisi« i »osnovni zakoni« koji važe na unutrašnjem treba da važe i na »spoljnjem tržištu« tj. u poslovanju sa inostranstvom. Značajan prilog razradi osnovnih rješenja u ovoj oblasti dao je Milentije Popović. Radi potpunijeg shvatanja suštine pristupa ovim pitanjima citiraćemo većim dijelom stav u kojemu on formuliše i obrazlaže svoje stanovište. »Zbog toga u osnovi našeg no­ vog režima u spoljnoj trgovini i u deviznom poslovanju leži princip 29

slobodnog izvoza i uvoza i slobodnog prometa deviza, a u vezi s tim ukidanje u principu svih administrativnih mera kod izvoza, uvoza i raspodele deviza. Za izvesne potrebe od opštedržavnog zna­ čaja, kao što je narodna odbrana, dugovi i kamate, neka ključna investiciona izgradnja i možda neke bitne sirovine, obezbeđivaće se devize tako što će svaki izvoznik biti obavezan da jedan procenat po zvaničnom kursu proda Narodnoj banci za ovaj državni cen­ tralni fond. Taj deo je za početak nešto veći, ali tendencija je da se svede na minimum. Ostale devize će preduzeća imati na slobod­ nom raspolaganju, bilo da sama za sebe kupuju robu bilo da te devize prodaju ostalim preduzećima koja imaju potrebu za njima. Osnova za postojanje slobodnog tržišta je okolnost da su obrtna sredstva preduzeća, sa kojima će se ona pojavljivati na tržištu deviza, kreditnim planom — bilansom određena. Ukoliko ona u pojedinim slučajevima ne budu dovoljna, preduzeća će tražiti ter­ minske kredite, koji će se posebno odobravati. Kroz terminske kredite imaće se poseban bilans za izvoz i uvoz i pratiće se opšte tendencije kretanja na deviznoj berzi. Prema tome, u principu je i potražnja i ponuda deviza u opštedruštvenoj razmeni određena. Nema onih elemenata koji se mogu anarhično pojaviti na tržištu deviza i poremetiti odnose u deviznom poslovanju. Na tome tržištu pojavljuju se samo jugoslovenski izvoznici i samo jugoslovenska preduzeća koja mogu kupovati. I zbog toga je moguće dozvoliti potpuno slobodnu kupoprodaju deviza na berzi po slobodno utvr­ đenom kursu.«6 Sve do privredne reforme izvršene 1965. godine pristup za koji se zalagao Popović bio je prihvaćen kao opšta strategija, kao »princip« i »zakon« koji je u razumnom roku trebalo realizovati. Ali, rješenjima u okviru reforme odstupilo se od toga stava i prihvaćeno je rješenje da izvoznicima ne treba dati pravo da ras­ polažu devizama već da im treba obezbijediti samo deviznu sti­ mulaciju uvođenjem retencione kvote i utvrđivanjem prava na tzv. deviznu amortizaciju. Na taj način zadržavajući postojeća rješenja dat je pečat os­ novama u deviznom sistemu i sistemu ekonomskih odnosa sa inostranstvom, naročito u dijelu koji se odnosio na kreditne odnose za duže vrijeme. Taj sistem nije polazio od ostvarenog deviznog pri­ liva već od robnog režima za uvoz pojedinih roba. Za kreditne od­ nose tj. za pokriće obaveza prema inostranim povjeriocima odgo­ varala je Narodna banka Jugoslavije odnosno država. Pravo na zaduživanje u inostranstvu, prema tome, nije se zasnivalo na deviz­ nom likvidnom potencijalu dužnika već na odlukama državnih or­ gana koje su donošene u skladu sa planskim proporcijama. Devizni likvidni potencijal privrednih organizacija po osnovu retencione kvote i devizne amortizacije korišćen je za uvoz rezervnih djelova i održavanje opreme odnosno za uvoz reprodukcionog materijala, 1 Milentije Popović: »Društvenoekonomski sistem« — (»Govori i članci«), »Kultura«, Beograd 1964, strana 48. i 49.

30

ne i za otplatu investicionih i drugih kredita, jer su za robne i druge kredite obveznici bile poslovne banke. Distribucija deviza od strane državnih organa bila je uslovljena i predstavljala je izraz platno-bilansnih ograničenja. Vezivanje raspolaganja devizama, tj. platno-bilansnih ograničenja za robni režim, odnosno ograničenja po tom osnovu eliminisala su, u zna­ čajnoj mjeri, neposrednu distribuciju deviza, vršenu od strane države, na konkretne korisnike. Ali, to ne znači da je na taj način država prepustila ovu regulativu nekom drugom, jer je robni režim, takođe, određivan od streme državnih organa. Prema tom režimu, položaj privrednih organizacija u raspolaganju devizama i u stvara­ nju mogućnosti za plaćanje prema inostranstvu, zavisio je od toga kojoj privrednoj grani pripada i da li se proizvodi iz uvoza, koji su njoj potrebni, nalaze na listi režima slobodnog uvoza. Uprkos svim nastojanjima da lista bude izraz primjene objektiviziranih kriterijuma i zahtjeva da se na taj način utiče na ostvarivanje ciljeva razvoja kroz objektivizirane uslove privređivanja, pojava subjektivizma imala je snažan uticaj na položaj određene privredne organizacije. Jer, pravo na raspolaganje devizama, tj. na plaćanje uvoza, odnosno mogućnosti plaćanja uvoza određenih vrsta robe, predstavljalo je bitan uslov privređivanja. Sve obaveze u ime svoje i za svoj račun kao i za račun države Narodna banka je pokrivala svojim garancijama. Garancije Narod­ ne banke Jugoslavije na posredan način bile su garancije države. Narodna banka, u odsustvu saglasnosti vlade, nije mogla zalagati devizne rezerve kao oblik garancije prema inostranim povjeriocima. 3.3.

Privredna reforma i promjene u sistemu kreditnih odnosa

Zakonom o kreditnim poslovima sa inostranstvom, koji je do­ nesen 1965. godine, praktično su, prvi put i na poseban način, šire i potpunije uređeni odnosi na ovom području.7 Privredne or­ ganizacije mogle su vršiti kreditne poslove samo radi obavljanja poslova koji su stalan predmet njihovog poslovanja, a sve ostale kreditne poslove obavljali su Narodna banka Jugoslavije i ovlašćene poslovne banke, s tim što su morale da ispunjavaju određene uslove — da raspolažu potrebnim iznosom stranih sredstava pla­ ćanja u svom deviznom kreditnom fondu, da raspolažu stručnim kadrovima za vršenje kreditnih poslova, itd. Opšti uslovi i okviri zaduživanja u inostranstvu određivani su odlukama Saveznog izvršnog vijeća, a privredne organizacije mogle su zaključivati kredite samo po ovlašćenju Narodne banke Jugoslavije. Ta obaveza odnosila se i na ovlašćene banke. Za banke 7 Zakon o kred itn im poslovim a s a inostranstvom , »Službeni list SFRJ«, br. 15/65.

31

su bili propisani posebni uslovi, koje su one morale ispunjavati, da bi mogle pristupiti zaključivanju inostranih kredita. Zadržana je regulativa kojom je propisana obaveza privrednih organizacija da za uvezenu robu na kredit, moraju prethodno položiti dinarsku protivuvrijednost u određenom iznosu, dato je pravo po­ slovnim bankama do od uvoznika mogu zahtijevati da se položi dinarska protivuvrijednost u cjelini. Slične odredbe zadržane su i za uvoz reprodukcionog materijala. Za kreditne poslove, za izvoz robe i vršenje usluga u inostranstvu, privredne organizacije koristile su raspoloživa sredstva svog poslovnog fonda, sredstva kredita poslovnih banaka i druge izvore. Naredbom saveznog sekretara za finansije, koja je donesena na osnovu pomenutog zakona, utvrđeno je da poslovne banke mogu obavljati poslove sa inostranstvom ako raspolažu stranim sredstvi­ ma plaćanja u iznosu najmanje 1.500 miliona dinara, po tzv. obra­ čunskom kursu. Izmjenama i dopunama ovog zakona8 utvrđeno je da se je­ dinstveni kurs određuje zakonom, i dato je pravo privrednim organizacijama, koje izvoze i koje zaključuju s ovlašćenim ban­ kama ugovore o prodaji deviza na duži rok, da mogu na osnovu sporazuma, imati sopstvene devizne račune. Isto tako, dato je pravo privrednim organizacijama da mogu raspolagati dijelom deviza koje ostvare za pokriće troškova poslovanja, nabavku rezervnih djelova i isplatu ličnih dohodaka u inostranstvu koje podmiruju iz deviznih sredstava. Na osnovu ovog zakona doneseno je više podzakonskih akata, kojima su praktično izmijenjeni propisi i čitav sistem koji je djelovao u periodu od 1961, odnosno 1963. do 1965. godine. Formiranjem Fonda za kreditiranje i osiguranje određenih iz­ voznih poslova riješeni su mnogi problemi i dat je novi imupls povećanju našeg izvoza i naročito promjeni njegove strukture.9 Zakonom o Fondu za kreditiranje i osiguranje određenih izvoznih poslova utvrđen je status Fonda, njegova djelatnost, izvor sred­ stava za kreditiranje i osiguranje izvoznih poslova, upravljanje Fon­ dom itd. Posebnim saveznim zakonom utvrđeno je učešće federacije u izvorima sredstava Fonda. Zakonom o kreditnim poslovima sa inostranstvom10 utvrđeno je da su nosioci kreditnih poslova sa inostranstvom radne organi­ zacije, ovlašćene banke i Narodna banka Jugoslavije. U stvari, za osnovne nosioce i tada su bile utvrđene radne organizacije. Zako­ nom je bilo predviđeno da za izvršenje obaveza po osnovu kredita korišćenih iz inostranstva radne organizacije su mogle da koriste • Zakon o deviznom poslovanju i platnom prometu sa inostranstvom, »Službeni list SFRJ«. br. 15—65. * Izmjene i dopune Zakona o deviznom poslovanju i platnom prometu sa inostranstvom, »Službeni list SFRJ«, br. 35/65. M »Službeni list SFRJ«, br. 29/66.

32

retencionu kvotu, deviznu amortizaciju, devize dbbijene od ovlašćenih banaka, devize dobijene po osnovu hipotekeA Ovlašćene banke mogle su, po Zakonu, da Se zadužuju samo­ stalno. Za izvršenje svojih obaveza koristile su \ devize iz svojih deviznih kreditnih fondova. Oročene devizne depozite, uključujući depozite iz sredstava retencionih kvota i devize kupljene od Narod­ ne banke Jugoslavije. \ Pored Narodne banke Jugoslavije i Federacija se za određene potrebe mogla zaduživati u inostranstvu. \ Promjene u sistemu kreditnih odnosa sa inostr&nstvom, izvr­ šene 1965. i 1966. godine, kao i kasnije, najdublje W prodrle u decentralizaciju funkcija države, u ovoj oblasti, u odnosu na sve promjene koje su do tada bile izvršene. Jedna od značajnih novina bila je uvođenje u sistem devizne stimulacije. ' Odlukom Saveznog izvršnog vijeća o utvrđivanju dijela deviza koji radne organizacije mogu koristiti11 utvrđeno je opšte pravo radnim organizacijama da od naplaćenih deviza, stečenih izvozom robe i usluga, 7% mogu koristiti za određena plaćanja. Izuzetno, određene organizacije udruženog rada i za izvjesne potrebe mogle su koristiti i veći procenat deviza, i to za usluge privređivanja na međunarodnim sajmovima 20%, za zastupanje inostranih firmi, prodaju poštanskih maraka i si. 50%, od deviza naplaćenih za turističke usluge 60%, a od deviza naplaćenih za telefonsko davanje usluga, prodaju domaćih filmova, knjiga, časopisa i drugog i 100%. Uvođenje retencione kvote predstavljalo je značajan podsticaj za veći priliv deviza. To je naročito došlo do izražaja u radnim or­ ganizacijama turističke privrede. Upravo u razdoblju od 1966. do 1971. postignut je u našoj zemlji najveći bum u izgradnji turistič­ kih kapaciteta i povećanju deviznog priliva od turizma. Svakako, to povećanje nije bilo samo rezultat uvođenja retencione kvote i raspolaganja devizama od strane radnih organizacija u turizmu, već i od drugih stimulansa, kao što je bila beneficirana kamata za date kredite turističkoj privredi i dr. Ipak, ove i druge instru­ mente podsticaja i njihov značaj nije bilo moguće odvojiti od prava radnih organizacija u oblasti turizma da raspolažu jednim dijelom ostvarenog deviznog priliva. Reformom bankarskog i kreditnog sistema, koja je izvršena 1965. godine, bankama je dato pravo da raspolažu devizama i da formiraju devizne kreditne fondove. Od visine deviznih sredstava u deviznom kreditnom fondu zavisilo je sticanje prava poslovne ban­ ke da se bavi poslovima sa inostranstvom, tj. dobijanje statusa tzv. ovlašćene banke. Od posebnog značaja za banke bila je mo­ gućnost pribavljanja dodatnih sredstava za kreditiranje privrede zaduživanjem u inostranstvu. Kreditni potencijal banaka sa zaduži­ vanjem u inostranstvu utvrđivan je na osnovu raspoloživih deviza “ O dluka SIV-a o u tvrđivanju dijela deviza koje rad n e organizacije m ogu koristiti, »Službeni list SFRJ«, b r. 29/66. ) M. Cemović

33

u kreditnom deviznom fondu. Praktično, od deviza kojima je ras­ polagala banka zavisila je njena mogućnost da potpuno i na vrije­ me izvršava preuzete obaveze za kredite iz inostranstva. Jačanje, a većim dijelom, i stvaranje kreditnih fondova, skoro u svim bankama, zavisilo je prvenstveno od otkupa deviza od stra­ ne onih radnih organizacija koje su njima slobodno raspolagale kroz retencionu kvotu. Među tim organizacijama najbrojnije su bile organizacije iz turističke privrede, čiji je priliv na osnovu retencione kvote, i zbog činjenice da je devizni priliv veoma brzo rastao, bio najveći. Između poslovnih banaka i organizacija iz turističke privrede zaključivani su ugovori o trajnoj poslovnoj saradnji po kojima su poslovne banke preuzimale obavezu da kreditiraju iz­ gradnju novih turističkih kapaciteta i druge potrebe tih organiza­ cija, uz obavezu turističkih radnih organizacija da u cjelini, najve­ ćim dijelom, ustupe — prodaju retencionu kvotu tim poslovnim bankama. Na osnovu kreditnog potencijala, stvorenog posredstvom deviznih kreditnih fondova, poslovne banke su sredstva za ulaganja u turističku privredu obezbjeđivale prvenstveno iz inostranih kredita. Nepovoljnu ročnost i visinu kamate inostranih kredita ban­ ke su mogle poboljšavati u korist turističke privrede posredstvom beneficirane kamate, koju je država odobravala za ulaganje u tu­ rizam poslovnim bankama. Svakako, beneficirana kamata nije korišćena samo za poboljšanje uslova kredita, već je predstavljala i značajni dodatni izvor kreditnog potencijala banaka. Pravo na retencionu kvotu radne organizacije iz drugih pri­ vrednih grana koristile $u, u prvom redu, za obezbjeđenje rezervnih djelova i druge nabavke kojima su lakše rješavale probleme tekuće proizvodnje. Isto tako, i ove radne organizacije, ustupanjem retencione kvote bankama, mogle su da stvaraju uslove za kreditiranje svoje reprodukcije. Pored retencione kvote, jedan od značajnih instrumenata podsticaja većeg deviznog priliva bilo je uvođenje kategorije tzv. pre­ težnih izvoznika. Pod tim pojmom podrazumijevale su se radne organizacije koje su veći dio ukupnog prihoda sticale izvozom robe i usluga i čiji je uvoz bio znatno manji od izvoza. Toj kate­ goriji organizacija udruženog rada dato je pravo da raspolažu ve­ ćim iznosom deviza koji su ostvarile za određene potrebe. Kategorija pretežnih izvoznika zadržala se duže. Može se reći da je, u cjelini gledano, ovaj stimulans imao pozitivno značenje u dva pravca. Prvo, eliminisao je anomalije, kao: da organizacije udruženog rada, koje su izvozile pretežni dio svojih proizvoda i usluga, ne mogu da raspolažu dijelom deviza kojima su mogle otkloniti uska grla u proizvodnji, čime bi se postiglo povećanje izvoza i deviznog priliva, već su često bile u nepovoljnijem polo­ žaju od nekih organizacija udruženog rada koje nijesu ostvarivale značajniji devizni priliv ili ga uopšte nijesu ostvarivale. Drugo, pretežni izvoznici su mogli uspješnije savlađivati razne teškoće u ostvarivanju većeg izvoza. 34

Poseban oblik devizne stimulacije imale su radne organizacije koje su zaključile ugovore o dugoročnoj proizvodno-tehničkoj ko­ operaciji. Posebnom odlukom Saveznog izvršnog vijeća o priznavanju određenim radnim organizacijama naplata u dinarima kao osnovicu za pribavljanje deviza12 dato je pravo preduzećima željezničkog, pomorskog, rječnog, drumskog i vazdušnog saobraćaja, zatim pre­ duzećima za spašavanje i vađenje brodova i drugih plovnih obje­ kata, preduzećima koja vrše dogovorenu kontrolu kvaliteta i kvan­ titeta robe u međunarodnom prometu, ugostiteljskim i privrednim organizacijama, turističkim preduzećima, pomorskim agencijama itd. da se dio realizacije u odnosima sa inostranim partnerima, koji se ostvarivao u dinarima, priznaje kao osnovica za pribavljanje deviza, što znači za obračun retencione kvote, pravo pretežnog iz­ voznika i dr. Faktički, dio realizacije ovih organizacija praktično je predstavljao ostvarivanje deviznog priliva, mada se on nije os­ tvarivao neposredno, već kroz ukupno ostvareni devizni priliv od vršenja usluga. U evidenciji Narodne banke, o ostvarenom deviz­ nom prilivu iz turističke privrede i drugih uslužnih djelatnosti, taj devizni priliv se ubraja u tzv. neevidentirani devizni priliv, nije ga moguće evidentirati i razvrstati na konkretne izvoznike, tj. radne organizacije. Takav oblik »priznatog« deviznog priliva zadržan je i u novom deviznom sistemu. 3.4.

Dogradnja sistema na Izmijenjenim osnovama

Zakonom o deviznom poslovanju, koji je donesen 1972. go­ dine, i promjenama izvršenim godinu dana ranije, ukinuti su razni oblici tzv. devizne stimulacije. Predlagači Zakona su ukidanje sti­ mulacija zasnovali na činjenici da je dinar jedino sredstvo plaćanja u zemlji i dinarski dohodak osnovna motivacija, a u plaćanjima sa inostranstvom umjesto dvojakog sistema, po kojem su postojale mogućnosti za dinarsko i devizno plaćanje, trebalo se energičnim mjerama boriti za konvertibilnost dinara. Na taj način svaki oblik deviznih stimulacija, prema tom mišljenju, bio bi nesvrsishodan. I pored takvog polazišta, predlagači su, ipak, zadržali retencionu kvotu, rukovođeni njenim značajnim uticajem na povećanje deviz­ nog priliva. Ovim zakonom i Zakonom o bankama i kreditnim poslovima ukinuti su devizni kreditni fondovi, a dvije godine prije toga bene­ ficirana kamata za ulaganje u turizam. Tim promjenama banke su raniji interes za ulaganje, motivisane jačanjem deviznih kreditnih fondova i stvaranjem mogućnosti za angažovanje inostranih kredita ii turističku privredu, izgubile i, najvećim dijelom, napustile znat­ nija ulaganja u turističku privredu i neke druge grane. Tako su prekinuti neka aranžmani između poslovnih banaka i organizacija udruženog rada. Na taj način i retenciona kvota je izgubila svrhu u »Službeni list SFRJ«, br. 29/66. 3*

35

i smisao, tj. onaj stimulans koji je ona dotle imala. To je i razlog što su u periodu od 1972. do 1977. godine na računima organizacija udruženog rada bili veliki iznosi neiskorišćenih prava na osnovu retencione kvote. Doduše, to nije bio jedini razlog, jer su organi­ zacije udruženog rada koje su svoje potrebe ranije zadovoljile iz retencione kvote, poslije izvršene liberalizacije uvoza, te potrebe zadovoljavale kroz liberalniji sistem sticanja i raspolaganja devi­ zama. Da bi se shvatila suština izvršenih promjena u sistemu kre­ ditnih odnosa sa inostranstvom, nužno je da se kraće zadržimo na nekim bitnim karakteristikama izvršenih promjena u deviznom sistemu 1971. i 1972. godine. One su neposredno uslovljavale i pro­ mjene u sistemu kreditnih odnosa sa inostranstvom. U pripremi za izradu deviznog zakona 1971. godine, poslije usvajanja Ustavnih amandmana, došla su do izražaja veoma raz­ ličita mišljenja na kojim osnovama treba zasnivati novi devizni sistem u zemlji. U principu, javila su se dva shvatanja. Prvo, po kojem osnovu za sva rješenja treba tražiti u pravu krajnjeg izvoz­ nika da raspolaže devizama koje stiče i da može vršiti slobodan promet sa njima i, drugo, koje zadržava dominantnu vlast države u raspolaganju i sticanju deviza za sva plaćanja, osim manjeg dijela kojim su izvoznici mogli slobodno da raspolažu. Donošenje deviznog zakona 1971, bilo je neophodno. Pripreme su trajale dosta dugo jer su, pored pomenutih, postojala protivrječna i različita mišljenja i o nekim drugim osnovnim pitanjima sistema. To se, prije svega, odnosilo na platno-bilansna i druga ograničenja, ulogu banaka, paritet i kurs dinara, stimulacije i neka druga pitanja. Među takvim spornim pitanjima bilo je i utvrđivanje i ostvarivanje jednog od osnovnih ciljeva na kojem treba izgraditi novi devizni sistem, tj. konvertibilnost dinara. To shvatanje je polazilo od pretpostavke da je u zemlji jedino sredstvo plaćanja dinar i da ga treba uvoditi u platni promet s drugim zemljama i postepeno ostvarivati, kao krajnji cilj, konvertibilnost dinara. Deviznim zakonom iz 1972. izvršene su znatne promjene, ali može se reći da su fundamentalna rješenja u sistemu, koji je važio do tada, ostala i dalje na snazi. To se odnosi, u prvom redu, na sticanje i raspolaganje devizama i odlučujuću ulogu koju je država u tom pogledu imala. No, to ne znači da promjene izvršene 1972, nijesu imale pozitivno značenje u rješavanju nagomilanih protu­ rječnosti na ovom području i u pripremama za prelazak na novi devizni sistem koji je usvojen 1977. godine. To se prvenstveno odnosi na proces liberalizacije uvoza i svođenje platno-bilansnih i robnih ograničenja na manju mjeru. Na osnovu Zakona o prometu robe i usluga sa inostranstvom pristupilo se sprovođenju programa liberalizacije spoljne trgovine u nekoliko faza. Do kraja 1974. bio je liberalizovan uvoz preko 60% robe koju smo uvozili, za razliku od perioda prije toga kad je obim robe na režimu slobodnog uvoza bio samo nešto iznad 20%. Proces liberalizacije uvoza značio je istovremeno i liberalizaciju de­ 36

viznog sistema, jer su organizacije udruženog rada za uvoz, koji se nalazio na režimu liberalizovanog uvoza, mogle da ostvaruju uvoz plaćanjem u dinarima, uz istovremeno korišćenje prava na retencionu kvotu. To je i bio razlog što su, do kraja 1976, organi­ zacije udruženog rada na svojim računima imale znatna neiskorišćena prava devizne retencione kvote, jer, praktično, za ta sred­ stva nijesu imale potrebe, s obzirom da je najveći dio njihovih potreba za uvoz ostvarivan plaćanjem dinarima. Ukidanjem deviznih kreditnih fondova i deviznog kreditnog potencijala, koji je predstavljao jedan od osnovnih kriterijuma i cenzusa za davanje ovlašćenja poslovnim bankama da se mogu baviti poslovima sa inostranstvom, položaj ovih banaka je bitno izmijenjen. Predloži za ukidanje deviznih kreditnih fondova polazili su od pretpostavke da organizacije udruženog rada, uključujući i poslovne banke, mogu poslovati samo u nacionalnoj valuti i da, prema tome, ne može postojati dvojni, tj. devizni i dinarski kre­ ditni potencijal banaka. Izmjenama i dopunama Zakona o banka­ ma, tj. ukidanjem anonimnih kreditnih fondova u njima, promije­ njen je položaj poslovnih banaka i njihova funkcija i u kreditnim odnosima sa inostranstvom, tj. utvrđeno je da one ove poslove obavljaju za račun organizacija udruženog rada. Ukidanje/ deviznih kreditnih fondova i, na taj način, deviznog kreditnog potencijala u ovlašćenim bankama za devizno poslova­ nje bilo je zasnovano na pretpostavci da devize ostvaruju orga­ nizacije udruženog rada svojim poslovanjem a ne banke, kao što banke inače ne ostvaruju dohodak i ne raspolažu svojim sredstvi­ ma, već njihov kreditni potencijal čine sredstva organizacija udru­ ženog rada koja su one udružile u poslovnu banku. Mada je ova pretpostavka bila u koliziji sa drugim prihvaćenim rješenjima u Zakonu o deviznom poslovanju, koji je donesen 1972. godine, ona je u osnovi bila tačna, a odluka o ukidanju deviznih kreditnih fondova i deviznog kreditnog potencijala u bankama opravdana. Istina, prelazak na nova rješenja nije bio dovoljno pripremljen, pa je zbog toga došlo do određenih posljedica. Tako je čitav rizik za ranije preuzete devizne obaveze od strane poslovnih banaka sa njih prešao na državu, izostali su napori poslovnih banaka i sti­ mulans za ostvarivanje većeg deviznog priliva u odsustvu stimula­ cija koje je nudio novi devizni sistem. Brzo se pokazalo da je ukidanje pariteta dinara, koji se određivao prema zlatu, bilo opravdano, kao i način formiranja deviznih kurseva. Činilo se u početku da ukidanje garancija Na­ rodne banke Jugoslavije u korist povjerilaca naših poslovnih bana­ ka, tj. organizacija udruženog rada, predstavlja veliki rizik. Među­ tim, potvrdilo se da ugled koji Jugoslavija uživa u inostranstvu i njena spoljna politika, urednost izvršavanja obaveza prema inos­ transtvu i njena solventnost su takvi da su inostrani partneri brzo prihvatili, umjesto garancija Narodne banke Jugoslavije, garancije naših poslovnih banaka ili samo organizacija udruženog rada, a manji poslovi, otada obavljaju se bez ikakvih garancija. 37

Posebnim zakonom o sredstvima privrednih organizacija regulisano je pitanje ulaganja sredstava stranih lica u domaće pri­ vredne organizacije. Sa stanovišta deviznog režima bilo je potrebno da se u ovom cilju drugim zakonom riješi problem transfera sred­ stava koja strani partner ostvari po ugovoru o zajedničkom poslo­ vanju i po propisima o deviznom poslovanju. To praktično znači da je transfer sredstava već. tada bio omogućen, što je predstavljalo objektivan preduslov i stimulans za zajednička ulaganja stranih partnera sa organizacijama udruženog rada u zemlji. Isto tako, posebnim saveznim zakonom regulisano je ustupanje izgradnje in­ vesticionih objekata stranom izvođaču. Uredbom na osnovu saveznog zakona Savezno izvršno vijeće je propisalo uslove za postavljanje predstavništava inostranih firmi u Jugoslaviji. Odlukom o proizvodnoj kooperaciji, koja se smatra dugoročnom, utvrđeno je da se pod dugoročnom proizvodnom ko­ operacijom smatra saradnja u proizvodnji i međusobnim isporu­ kama djelova, sklopova, polusklopova i poluproizvoda koji služe završetku proizvoda iz jedne tehnološke grupacije istorodne pro­ izvodnje, ako se ta saradnja vrši na osnovu ugovora zaključenog između domaće proizvodne organizacije i stranog partnera najma­ nje tri godine. Bez obzira na činjenicu što je, poslije donošenja Zakona o deviznom poslovanju 1971. godine i njegovim izmjenama i dopu­ nama 1972, započet i djelimično sproveden proces liberalizacije spoljnotrgovinske razmjene, kroz četvorogodišnje iskustvo u pri­ mjeni važećeg zakona, došle su do izražaja brojne slabosti osnov­ nih rješenja na kojima se sistem zasnivao. Riječ je, prije svega, o dominatnoj ulozi države i njenih organa u tom sistemu, o činjenici da je negirano postojanje deviznog stimulansa, o dominantnim mišljenjima po kojima su devize Tezultat ukupnog društvenog rada i da, prema tome, pripada isključivo pravo državi da odlučuje o njihovoj upotrebi itd. Ovakva shvatanja na području deviznog sis­ tema sve više su dolazila u sukob sa razvojem samoupravnih od­ nosa u procesu društvene reprodukcije i sa osnovnim rješenjima na kojima su se temeljila sistemska rješenja u drugim djelovima privrednog sistema. Dinamičan razvoj proizvodnih snaga u zemlji, uz istovremeni razvoj samoupravnih socijalističkih društveno-ekonomskih odnosa, osnovna je pretpostavka na kojoj se zasniva veće učešće zemlje i organizacija udruženog rada u međunarodnoj podjeli rada. Svaka­ ko, jedan od značajnih činilaca koji opredjeljuje to učešće jeste sistem ekonomskih odnosa sa inostranstvom u kojem značajno mje­ sto ima devizni sistem. Proces liberalizacije, iako je ostvarivan po fazama (u stvari, njegova treća faza nije bila započeta), nije dao očekivane rezultate, iz više razloga. Prvo, mada se ušlo u radikalan proces liberalizacije, nijesu bile izvršene nužne pripreme niti je proces ostvarivan po­ stupno, u jednom — što bi bilo neophodno — dužem razdoblju. Drugo, proces liberalizacije spoljnotrgovinske razmjene, na koji se, kao što smo istakli, oslanjao novi devizni sistem, odvijao se auto38

norano, bez drugih neophodnih promjena u čitavom sistemu repro­ dukcije, zbog čega je došao u koliziju sa rješenjima na tom pod­ ručju i zbog čega su bile neminovne negativne posljedice. Treće, pretpostavka da će se liberalizacijom uvoza eliminisati »glad« za devizama bila je pogrešna. Naprotiv, to . je stimulisalo povećanje uvoza opreme i reprodukcionog materijala, u cilju lakog ostvari­ vanja dohotka zahvaljujući velikom disparitetu između domaćih i svjetskih cijena, što je istovremeno uticalo na produbljavanje nesklada u postojećoj privrednoj strukturi i slabljenju napora čitavog društva da se disproporcije u tome što prije otklone. Veliki porast uvoza uslovio je značajno povećanje cijena koje su eskalirale naročito u 1974. i 1975. godini. Ovi i drugi razlozi bili su dovoljni da se započeti proces liberalizacije zaustavi i da se preduzmu odgovarajuće mjere da se sve više uvoz vezuje za izvoz, za naše stvarne potrebe i platno-bilansne mogućnosti. Međutim, ne­ gativne posljedice ograničavanja uvoza administrativnim putem mo­ gle su biti vrlo nepovoljne, pa zbog toga i preduzete mjere nijesu pošle od smanjenja uvoza na osnovu liberalizovanog uvoza, već od posrednog uticaja na smanjenje uvoza primjenom raznih izvozno-uvoznih instrumenata i uticajem na smirivanje tražnje na domaćem tržištu. Razvoj deviznog sistema nije bio posljedica autonomnih kre­ tanja na području ekonomskih odnosa sa inostranstvom, već cje­ lokupnog društveno-ekonomskog razvitka zemlje. Drugo je pitanje u kojoj mjeri, tj. sa koliko uspjeha su promjene u deviznom siste­ mu bile u skladu sa samoupravnim promjenama na drugim podru­ čjima privrednog i političkog sistema. Međutim, pri tome treba imati u vidu određene specifičnosti deviznog sistema, tj. činjenicu da sistemska rješenja, na koja se oslanjaju ekonomski odnosi Ju­ goslavije sa inostranstvom, moraju voditi računa o odnosima u svijetu u kojem živimo, o određenim međunarodnim obavezama Jugolavije, o podjeli svijeta na blokove, o razlikama u političkim sistemima pojedinih zemalja i grupacija itd. 3 i. Osnovna obilježja važećeg sistema kreditnih odnosa sa inostranstvom

Postojeći sistem kreditnih odnosa sa inostranstvom temelji se na Zakonu o deviznom poslovanju i kreditnim odnosima sa ino­ stranstvom, iz 1977. i njegovim izmjenama i dopunama koje su izvršene 1982, 1983. i 1984. godine. Poslije dužeg vremena donesen je jedinstven zakon koji reguliše odnose u deviznom sistemu i sistemu kreditnih odnosa sa inostranstvom. Jedan i drugi dio siste­ ma temelje se na zajedničkim načelima. Pripremama za donošenje novih sistemskih rješenja u ovoj oblasti posvećena je dužna pažnja. Pripreme su trajale duže. U široj razmjeni mišljenja, koja je pret­ hodila radu na novom konceptu sistema, utvrđene su osnovne pretpostavke na kojima treba da se temelji sistem. 39

Pošlo se od pretpostavke da novi devizni sistem treba da eliminiše slabosti koje su\došle do izražaja u sistemskim rješenjima na ovom području koja su se primjenjivala ranije. Osnovu na kojoj treba graditi novi\sistem najbolje je izložio drug Kardelj u svojoj diskusiji na IV zajedničkoj sjednici saveznih savjeta, koja je održana 22. maja 1975. na Brionima: »Čini mi se da su u pogledu osnovnog druš tveno-ekonotmskog pravca i polazne tačke gledišta veoma jedinstvena. Tu mislim, prije svega, na orijentaciju da taj sistem bude prvenstveno funkcija samoupravno organizovanog udru­ ženog rada, da devizni dohodak bude sastavni dio dohotka onih osnovnih organizacija koje su učestvovale u stvaranju tog dohotka, da primarni nosioci raspolaganja sa devizama treba da budu oni koji su ih stvorili, a ne u uslovima trgovinske stihije, već prven­ stveno kanalima samoupravnog sporazumijevanja i samoupravnog dogovaranja, tj. u jednom sistemu međusobne zavisnosti i odgo­ vornosti udruženog rada za stabilan ekonomski položaj i u među­ narodnoj ekonomskoj razmjeni posebno za stabilan platni bilans, čime je neophodna veoma značajna uloga države, posebno federa­ cije, ali i svake republike, odnosno pokrajine posebno. . . a iz pro­ šlosti znamo da su teškoće oko deviznog sistema bile jedan od vrlo značajnih političkih konflikata u našoj zem lji...« U pristupu izradi važećeg deviznog sistema pošlo se od sta­ novišta da su odnosi u deviznoni sistemu sastavni dio odnosa u društvenoj reprodukciji, zasnovani na samoupravljanju radnika društvenim sredstvima u udruženoga radu. To znači da se dohodov­ ni odnosi u deviznom sistemu moraju izgrađivati kao sastavni dio dohodovnih odnosa u sticanju i raspodjeli dohotka u cjelini i da ih nije moguće odvojeno tretirati. Drugim riječima, sistem mora biti tako postavljen da se položaj i uloga radnika u sticanju i ras­ polaganju dohotkom ostvarenim u odnosima sa inostranstvom iz­ jednači sa njihovim položajem i ulogom u sticanju dohotka uopšte. Ako se dohodovni odnosi u deviznom sistemu ne bi tretirali kao sastavni dio dohodovnih odnosa u sticanju i raspodjeli dohotka u cjelini, neminovno bi moralo doći do konflikta u sistemu repro­ dukcije, odnosno između radnika koji su gospodari dohotka koji stiču na domaćem tržištu, s jedne, i državnog monopola u raspo laganju dohotkom koji radnici stiču u odnosima sa inostranstvom, s druge strane. Iz prošlosti znamo, a iz ipekih recidiva ranijih rje­ šenja, koja se primjenjuju danas, kakve \ negativne posljedice ima takav dualizam. U stvari, riječ je o sukobu dva kvalitetno različita društveno-ekonomska odnosa koji ne mogu uporedo egzistirati bez težih negativnih posljedica na razvoj samoupravljanja i na ostvari­ vanje ciljeva ekonomske politike, kao i na ekonomske odnose sa inostranstvom. U zakonu iz 1977. data je definicija šta se u društveno-ekonomskom smislu podrazumijeva pod pojmom deviza tj. da su de­ vize specifični novčani izraz društvenih sredstava, odnosno ukupnog prihoda i dohotka osnovnih organizacija udruženog rada koje su učestvovale u njihovom sticanju. Utvrđeno je načelo po kojemu su 40

radnici u osnovnim organizacijama udruženog rada osnovni nosio­ ci prava i obaveza u deviznom sistemu, da je osnovna organizacija udruženog rada osnovica udruživanja rada i sredstava i osnovica društvenog planiranja u deviznom sistemu i dr. Utvrđeno je da su odnosi u deviznom sistemu — to znači i u sistemu kreditnih odnosa sa inostranstvom — sastavni dio odnosa u društvenoj reprodukciji zasnovanih na samoupravljanju radnika u udruženom radu dru­ štvenim sredstvima. Isto tako, utvrđeno je da su devize koje ostva­ ruju osnovne i druge organizacije udruženog rada rezultat rada radnika u osnovnim organizacijama udruženog rada i ukupnog društvenog rada. Na toj činjenici zasnovano je rješenje po kojemu devize koje su osnovne organizacije udruženog rada ostvarile sa­ mostalnim vršenjem poslova pripadaju tim organizacijama, odno­ sno da devize koje su ostvarene udruživanjem rada i sredstava pri­ padaju osnovnim organizacijama udruženog rada koje su učestvo­ vale u njihovom ostvarivanju uzajamnom, proizvodnom, finansijskom ili drugom ekonomskom saradnjom. Polazeći od načela da su devize rezultat i ukupnog društve­ nog rada utvrđena je obaveza organizacija udruženog rada koje ostvaruju devize da izdvajaju dio za zadovoljenje opštedruštvenih potreba i potreba onih organizacija udruženog rada koje ne ostva­ ruju devize ili ih nedovoljno ostvaruju. Dogovorom republika i autonomnih pokrajina o osnovama društvenog plana (za određeni period) utvrđuje se obim i struk tura korišćenja inostranih kredita za određeni planski period. U okviru takvog dogovora, samoupravnim sporazumom u republičkim i pokrajinskim samoupravnim interesnim zajednicama, svake go­ dine utvrđuju se kriterijumi i postupak za ostvarivanje prava zadu­ živanja u inostranstvu u određenom obimu, odnosno obim deviz­ nog kreditiranja inostranstva. Samoupravni sporazumi u republič­ kim, odnosno pokrajinskim samoupravnim interesnim zajednicama, zaključuju se na osnovu jedinstvenih kriterijuma koji se utvrđuju u Interesnoj zajednici Jugoslavije za ekonomske odnose sa inostran­ stvom u skladu sa utvrđenom zajedničkom deviznom politikom. Nosioci zaduživanja u inostranstvu, odnosno kreditiranja inostran­ stva, dužni su da se, prilikom uzimanja, odnosno davanja kredita i davanja garancija i drugih oblika jemstva, pridržavaju uslova koji se utvrđuju zajedničkim dogovorom ili samoupravnim sporazumom, tj. okvirnih uslova za organizovani nastup domaćih lica na stranom finansijskom tržištu kapitala. Zbog značaja poštovanja planskih proporcija, održavanja lik­ vidnosti u plaćanjima sa inostranstvom i obima zaduženosti u ino­ stranstvu u granice koje ne mogu ugroziti sposobnost zemlje za uredno izvršavanje preuzetih obaveza unesena je posebna odredba (član 26. Zakona): »Obim i uslovi uvoza i zaduživanja u inostranstvu i preuzi­ manja drugih obaveza plaćanja u inostranstvu predviđeni projekci­ jom platnog bilansa i projekcijom deviznog bilansa Jugoslavije i 41

projekcijama platnobilansnih pozicija i deviznobilansnih pozicija republika i autonomnih pokrajina u jedinstvenoj projekciji plat­ nog bilansa i deviznog bilansa Jugoslavije, usklađuju se sa ostvari­ vanjem deviznog priliva po osnovu izvoza i drugih deviznih prihoda, kao i sa predviđenim obimom suficita, odnosno deficita platnog bilansa i deviznog bilansa Jugoslavije.« Prema Zakonu o kreditnim poslovima sa inostranstvom, ovim poslovima mogu se baviti osnovne i druge organizacije udruženog rada i samoupravne interesne zajednice u oblasti materijalne pro­ izvodnje, ovlašćene banke za poslovanje sa inostranstvom, Narodna banka Jugoslavije, društveno-političke zajednice i Savezna direk­ cija za promet i rezerve proizvoda s posebnom namjenom. Organizacije udruženog rada su dužne da, u okviru svojih planova za ekonomske odnose sa inostranstvom, u skladu sa utvr­ đenom zajedničkom deviznom politikom i na osnovu samoupravnog sporazuma koji se zaključuje U republičkim, odnosno pokrajin­ skim samoupravnim interesnim zajednicama za ekonomske odnose sa inostranstvom, sačine planove kreditnih odnosa sa inostran­ stvom i da preduzimaju mjere za njihovo izvršenje. Da bi organizacije udruženog rada i njihove zajednice mogle da obavljaju kreditne odnose sa inostranstvom, potrebno je da ispunjavaju određene uslove, kao: da ti kreditni odnosi služe za obavljanje poslova, odnosno djelatnosti za koje su te organizacije i zajednice registrovane, ako su kreditno sposobne, tj. ako mogu izvršavati obaveze koje proističu iz kredita, ako obezbjeđuju devize za otplaćivanje kredita i ispunjavaju druge uslove predviđene pro­ pisima i drugim samoupravnim aktima. Za poslove kreditiranja inostranstva neophodno je da organi­ zacije udruženog rada i druge samoupravne interesne zajednice raspolažu odgovarajućim sredstvima koja ostvaruju izvozom robe i usluga i drugim odnosima sa inostranstvom, kupovinom deviza na deviznom tržištu, devizama stečenim na osnovu udruživanja sa drugim organizacijama udruženog rada itd. Zakonom je ograničena upotreba deviznih sredstava koje orga­ nizacije udruženog rada i samoupravne zajednice ostvaruju na os­ novu finansijskog kredita. U principu, organizacije udruženog rada i zajednice mogu odobravati kredite u inostranstvu i davati garancije. Več je rečeno koje i kakve uslove organizacije udruženog rada i zajednice treba da ispunjavaju da bi mogle odobravati kredite inostranstvu. Na predlog Interesne zajednice Jugoslavije za ekonomske odnose sa inostranstvom, Savezno izvršno vijeće utvrđuje pod kojim uslovima organizacije udruženog rada i zajednice mogu davati garancije i druge oblike jemstva u odnosima sa inostranstvom. Poslove kredi­ tiranja i izdavanja garancija i drugih oblika jemstva organizacije udruženog rada i zajednice mogu obavljati.ako ispunjavaju uslove kojima se utvrđuje njihova kreditna sposobnost za zasnivanje tak­ vih odnosa. Prema Odluci o uslovima za utvrđivanje kreditne spo­ 42

sobnosti za zasnivanje kreditnih odnosa sa inostranstvom13, smatra se da je organizacija, odnosno zajednica kreditno sposobna za zasnivanje kreditnih odnosa sa inostranstvom ako nema dospjelih a neizmirenih obaveza za kredite korišćene u inostranstvu. Treba imati u vidu da za račun osnovnih organizacija udru­ ženog rada, u granicama ovlašćenja koje imaju i u slučaju ako jedna ili više osnovnih organizacija udruženog rada odluče, interne banke mogu zaključivati ugovore o komercijalnim finansijskim kreditima. Kreditne odnose sa inostranstvom mogu vršiti banke, ali samo ovlašćene. One te poslove obavljaju radi proširenja i unapređenja djelatnosti organizacija udruženog rada u skladu sa njihovim pla­ novima ekonomskih odnosa sa inostranstvom. Ovlašćene banke kreditne odnose sa inostranstvom obavljaju u svoje ime a za račun njihovih komintenata. Svi kreditni odnosi ovlašćenih banaka moraju biti u skladu sa pomenutim samoupravnim sporazumom koji se zaključuje u okviru republičke, odnosno pokrajinske samoupravne interesne zajednice. Da bi banka ovlašćena za poslove sa inostranstvom mogla da vrši kreditne poslove, mora ispunjavati određene uslove, kao: da je kreditno sposobna, da je dobila ovlašćenje organa upravljanja organizacije udruženog rada za čiji račun obavlja određene poslove, ako su nadležni organi banke odlučili da se mogu obavljati ti po­ slovi i ako su ispunjeni ostali uslovi koji proističu iz propisa i samoupravnih akata kojima se regulišu ova pitanja. Zakonom o deviznom poslovanju i kreditnim odnosima sa inostranstvom utvr­ đeno je kada banke ovlašćene za odnose sa inostranstvom mogu davati komercijalne i finansijske kredite, kako mogu koristiti du­ goročne, odnosno srednjoročne komercijalne kredite i devize pri­ bavljene na osnovu finansijskih kredita iz inostranstva, pod kojim uslovima mogu primati depozite stranih lica i u koje svrhe mogu koristiti sredstva pribavljena po tom osnovu, kako koriste kreditne linije, izdaju garancije i supergarancije itd. Od onog momenta kada su banke ovlašćene za poslove sa inostranstvom preuzele najveći dio kreditnih odnosa sa inostran­ stvom, porastao je značaj i uloga tih banaka i posebno njihova od­ govornost za obavljanje takvih poslova. Danas status ovlašćene banke za poslove sa inostranstvom ima više osnovnih banaka u zemlji. Razgranata mreža poslovnog bankarstva omogućava orga­ nizacijama udruženog rada i samoupravnim zajednicama da na najefikasniji način, posredstvom banaka, obavljaju određene pos­ love sa inostranstvom. Ppšto se polazi od činjenice da su organizacije udruženog rada nosioci prava i obaveza iz kreditnih odnosa sa inostranstvom, ° Odluka o uslovima za utvrđivanje kreditne sposobnosti za zasnivanje kreditnih odnosa sa inostranstvom, »Službeni list SFRJ«, br. 48/77.

43

logično je da ovlašćene banke za poslove sa inostranstvom ove po­ slove obavljaju u svoje ime i za račun tih organizacija i u skladu sa ovlašćenjima koja dobijaju od tih organizacija. Izuzimajući kre­ ditne linije kao posebne kreditne aranžmane koje ovlašćene banke zaključuju u svoje ime i za svoj račun, svi ostali poslovi moraju neposredno biti vezani za konkretne poslove i njihove nosioce, tj. organizacije udruženog rada. Bitna pretpostavka za uspješno obav­ ljanje kreditnih poslova od strane ovlašćenih banaka, koje one vrše za račun organizacija udruženog rada, jeste da organizacije udru­ ženog rada svoja devizna sredstva drže na računima kod tih bana­ ka, čime se obezbjeđuje neophodan devizni likvidni potencijal za izvršenje obaveza koje banke preuzimaju prema inostranim partne­ rima i za izvršenje obaveza prema pojedinim lcomintentima. Likvid­ ni potencijal na računima banaka i njihova mogućnost da za račun određenih organizacija udruženog rada vrše kupovinu deviza na deviznom tržištu, da prikupljaju depozite stanovništva, stranih lica i druge depozite, uslovljava i njihov garancijski potencijal. Na taj način su osnivači banaka ovlašćenih za poslove sa inostranstvom i njihovi komintenti zainteresovani da te poslovne banke što prije postanu sposobne za izvršenje obaveza koje proističu i iz njihovog učešća u kreditnim odnosima sa inostranstvom. U ranijem periodu, kad su ovlašćene banke za poslove sa inostranstvom raspolagale vlastitim kreditnim fondom, koji je bio osnov za utvrđivanje njihovog kreditnog potencijala, one su se, ne­ zavisno od upravljanja njima, javljale kao samostalan činilac i centar moći, za čije angažovanje nijesu bile odlučujuće mogućnosti i potrebe udruženog rada, već sopstveni interesi zasnivani na pove­ ćanju kreditnog potencijala. Iza takvog motiva stajali su napori da se raspoloživa sredstva plasiraju tamo gdje će se posredstvom kamate brže uvećati, nezavisno od ciljeva razvoja i tekuće ekonom­ ske politike. Na drugoj strani, odgovornost organizacija udruženog rada za izvršenje obaveza, koje su proisticale iz kreditnog odnosa zasnovanog na tim sredstvima, bila je drugačija u odnosu na po­ ložaj organizacija udruženog rada koje one imaju u postojećem sistemu. Korišćenje kredita u inostranstvu od strane poslovnih banaka kao formalno-pravni kreditni odnos znatno je jednostavniji od raz­ ličitih oblika kreditiranja inostranstva, u kojima banke učestvuju za račun organizacija udruženog rada. Ovo zbog toga što se za izvršenje obaveza za uzete kredite u inostranstvu, kao garanti jav­ ljaju različiti subjekti, što nije slučaj sa kreditiranjem inostranstva. Na drugoj strani, uloga poslovnih banaka u zaključivanju i izvrše­ nju pojedinih poslova koje vrše organizacije udruženog rada u ino­ stranstvu veoma je značajna i može se reći da se takvi poslovi, u nedostatku bankarske funkcije, ne mogu sa uspjehom obavljati. Zbog činjenice da su više godina samo Narodna banka Jugo­ slavije i bivše savezne banke obavljale sve kreditne poslove sa inostranstvom, pred ovlašćenim bankama za poslove sa inostran­ stvom postavio se složen zadatak da obezbijede zaključivanje kre­ 44

ditnih aranžmana sa inostranim partnerima bez posredstva države i njenih garancija. Mnogi inostrani partneri u početku su odbijali određene ovlašćene banke da sa njima zaključuju kreditne aran­ žmane, smatrajući da su manje izloženi rizicima ako te poslove i dalje obavljaju samo sa bivšim saveznim bankama i bez posredstva države i državnih garancija. Međutim, zahvaljujući prije svega, re­ nomeu Jugoslavije, njenoj nesvrstanoj spoljnoj politici i samoup­ ravnom socijalističkom karakteru našeg sistema, u relativno krat­ kim rokovima, inostrani partneri su prihvatili manje-više sve ov­ lašćene banke u zaključivanju kreditnih aranžmana. Tome, svakako, treba dodati i činjenicu da su poslovni partneri iz Jugoslavije, prije svega ovlašćene banke, na vrijeme i uredno izvršavali obaveze pre­ ma svojim partnerima u inostranstvu. Pojedine međunarodne i kreditne državne organizacije u nekim zemijama nijesu prihvatile bez državne garancije zaključivanje kreditnih aranžmana sa orga­ nizacijama udruženog rada i bankama ovlašćenim za poslove sa inostmstvom. Međutim, postepeno i one su od toga odustale. Izu­ zetak čini samo Međunarodna banka za obnovu i razvoj koja kre­ dite ne odobrava neposredno zajmotražiocima, već upravo zemlja­ ma u kojima se ti zajmotražioci nalaze. Danas organizacije udru­ ženog rada i poslovne banke slobodno zaključuju kreditne aran­ žmane sa svojim partnerima u svijetu, bez obzira da li se radi o privatnim ili državnim organizacijama u drugim zemljama. U cilju zadovoljavanja rastućih potreba i efikasnijeg obav­ ljanja kreditnih poslova sa inostranstvom, ovlašćene banke za po­ slove sa inostranstvom osnovale su Međunarodnu korporaciju za investicije u Jugoslaviji, sa sjedištem u Londonu. U osnivanju ove korporacije učestvovale su afilijacija Međunarodne banke za obno­ vu i razvoj tj. Međunarodna finansijska korporacija i nekoliko pr­ vorazrednih banaka iz raznih zemalja. I pored nekih pozitivnih rezultata, koje je postigla ova korporacija, ne može se reći da su sa uspjehom iskorišćene sve mogućnosti koje je pružao ovakav oblik organizovanja učešća inostranih partnera u kreditiranju naših potreba. Korporacija je bila osnovana sa ciljem da pomogne afir­ maciji zajedničkih ulaganja inostranih i domaćih partnera u odre­ đene projekte u zemlji. Nesporno je da je niz takvih projekata realizovan zahvaljujući aktivnostima ove korporacije, ali to je vjerovatno daleko od mogućnosti koje u tom pogledu i dalje postoje. Poslovne banke koje imaju ovlašćenja za poslovanje sa ino­ stranstvom osnovale su, zajedno sa inostranim partnerima, još ne­ koliko zajedničkih banaka sa sjedištem u inostranstvu, čija je dje­ latnost od obostrane koristi za domaće i inostrane partnere. Pored toga, skoro sve ovlašćene banke imaju svoje poslovne jedinice ili predstavništva u više zemalja u inostranstvu, koje se ne bave samo kreditnim već i drugim bankarskim poslovima. Predstavništva po­ slovnih banaka se nalaze u sastavu zajedničkih privrednih predstav­ ništava u zemljama u kojima su ta predstavništva osnovana. Predstavništva i poslovne jedinice ovlašćenih banaka u ino­ stranstvu posebnu ulogu imaju u zemljama u kojima se nalazi naj­ 45

veći broj naših iseljenika i radnika na privremenom radu u inostranstvu. Ove poslovne jedinice se bave prikupljanjem njihovih štednih uloga i obavljaju određene usluge za naše radnike i ise­ ljenike. Prema nepotvrđenim procjenama, samo nešto više od polo­ vine devizne štednje naših radnika na privremenom radu u inostranstvu i iseljenika nalazi se na deviznim računima u našim pos­ lovnim bankama. Opredjeljenje radnika i iseljenika da znatan dio svojih deviznih štednih uloga drže na računima u stranim bankama posljedica je komercijalnih i nekomercijalnih razloga. Komercijal­ ni razlozi se najčešće odnose na one radnike i iseljenike koji imaju vlastite organizacije koje se bave privrednom djelatnošću u inostranstvu, zbog čega postoji njihova stalna potreba za saradnjom sa lokalnim bankama. Što se tiče nekomercijalnih razloga, oni se odnose na nedovoljnu obaviještenost radnika i iseljenika o uslovima pod kojima mogu držati devizna sredstva na svojim računima u našim poslovnim bankama, na neopravdani strah od obavezne cesije, pri čemu značajan uticaj ima neprijateljska propaganda. Počev od 1977, otkad je bio u primjeni novi devizni sistem, u bankama je sve više preovladavalo saznanje da se finansijski poslovi u odnosima sa inostranstvom ne mogu samostalno obav­ ljati i nezavisno od razvoja ekonomskih odnosa sa inostranstvom, tj. izvoza i uvoza, izvođenja inveticionih radova, kooperacije itd. Finansijski poslovi su samo dio poslovnih aranžmana između orga­ nizacija udruženog rada i njihovih inostranih partnera, manje uslov a više posljedica tih aranžmana. Ako nema poslovnih aranžmana na strani uvoza i izvoza i drugih oblika saradnje između organiza­ cija udruženog rada i inostranih partnera, nema ni uslova za obav­ ljanje određenih kreditnih poslova i drugih finansijskih operacija koje se realizuju posredstvom poslovnih banaka. To saznanje do­ prinijelo je da banke postaju sve aktivniji učesnici u zaključivanju i izvršavanju poslovnih aranžmana u kojima učestvuju organizacije udruženog rada iz zemlje sa inostranim partnerima. Nijesu rijetki slučajevi da se banke javljaju u ulozi inicijatora za određene po­ slove. U najvećem broju poslovnih jedinica i predstavništava naših banaka u inostranstvu postoje službe koje doprinose izučavanju tržišta u tim zemljama i uopšte kretanju tražnje i ponude na svjet­ skom tržištu svih roba, a ne samo kapitala. Na ovaj način poslovne jedinice i predstavništva banaka daju doprinos u ostvarivanju pret­ postavki na kojima se zasnivaju poslovni aranžmani u neposrednim odnosima sa organizacijama udruženog rada ili posredstvom za­ jedničkih ulaganja. Za razliku od perioda kad je Narodna banka Jugoslavije bila nosilac značajnog dijela kreditnih odnosa sa inostranstvom, njena uloga u novom sistemu je na tom sektoru ograničena. Prema Za­ konu, Narodna banka ima pravo da zaključuje kreditne poslove sa inostranstvom u svoje ime i za svoj račun samo radi održavanja likvidnosti zemlje u plaćanjima sa inostranstvom u skladu sa pla­ nom, zajedničkom deviznom politikom, uključujući i politiku de­ 46

viznih rezervi, i proporcijama platnog i deviznog bilansa zemlje. Ukoliko su takvi krediti na duže od godinu dana, Narodna banka se može zadužiti samo na osnovu posebnog saveznog zakbna, što se odnosi i na njena prava da izdaje garancije i supergarancije. Narodne banke republika i pokrajina po Zakonu nemaju pra­ vo da se zadužuju u inostranstvu i da izdaju garancije i druga jemstva vezana za korišćenje kredita u inostranstvu. Kao što je poznato, finansiranje jednog dijela deficita u plat­ nom bilansu zemlje postiže se posredstvom inostranih fipansijskih kredita. Narodna banka Jugoslavije je dužna da na deviznom trži­ štu pokrije razliku između tražnje i ponude deviza, pod uslovom da se tražnja kreće u granicama legitimne tražnje. Ukoliko, u tu svrhu nijesu dovoljna sredstva deviznih rezervi, Narodna banka je po Zakonu ovlašćena da se može kratkoročno zaduživati u ino­ stranstvu. U slučaju da se kratkoročnim kreditima ne mogu pokri­ ti takve potrebe, Narodnoj banci Jugoslavije, na njen predlog po­ sebnim zakonom može se dati ovlašćenje za zaključivanje i korišćenje kredita sa dužim rokom otplate. U Zakonu je predviđeno da se ova ograničenja ne odnose na kredite koje Narodna banka Ju­ goslavije koristi kod Međunarodnog monetarnog fonda. Narodna banka Jugoslavije se samo u izuzetnim slučajevima pojavljuje kao garant ili supergarant za kredite uzete u inostran­ stvu. Takve potrebe se, po pravilu, javljaju od slučaja do slučaja, osim kad su u pitanju krediti Međunarodne banke za obnovu i razvoj. Na osnovu ovlašćenja koje u tom pogledu ima Narodna banka, ona izdaje Međunarodnoj banci garancije za sve kredite koje ova odobrava korisnicima kredita u zemlji, s tim što rizik za izvršenje tih obaveza ona prenosi na republike i autonomne pokra­ jine,, odnosno poslovne banke preko kojih se krediti Međunarodne banke za obnovu i razvoj realizuju. U dosadašnjoj praksi federacija je zasnivala kreditne odnose sa inostranstvom samo u izuzetnim slučajevima. .Takva mogućnost predviđena je u novom sistemu, s tim da se za svaki takav kredit donese poseban zakon kojim se utvrđuje namjena tog kredita, način korišćenja i otplata. Samo u određenim slučajevima federa­ cija može zaključiti kredite u inostranstvu na osnovu odluke Sa­ veznog izvršnog vijeća. Na isti način su regulisana prava federacije kad se radi o garancijama i supergarancijama, s tim što je predviđeno da izda­ vanju garancija i supergarancija prethodi obaveza korisnika kredita da će izvršiti preuzete obaveze za kredit. Slučajevi kad se federa­ cija javlja kap korisnik kredita, u inostranstvu uglavnom ,se odnose na takozvane međudržavne aranžmane, tj. kad se kao potpisnik kreditnog aranžmana na drugoj Strani javlja država, odnosno njena vlada. U prošlosti — federacija je zaključila više takvih kreditnih aranžmana i sigurno će. postojati razlozi, za zaključivanje takvih aranžmana i ubuduće. 47

U postojećem sistemu je utvrđeno da republike i autonomne pokrajine i druge društveno-političke zajednice, takođe, mogu zak­ ljučiti kredite i u inostranstvu i davati garancije i supergarancije. U cilju obezbjeđivanja organizovanog nastupa raznih subje­ kata iz zemlje na svjetskom tržištu kapitala propisani su uslovi i obaveze kojih su dužni da se pridržavaju. Riječ je o uslovima ino­ stranih kredita tj. o maksimalnim kamatnim stopama i drugim troškovima koji se mogu prihvatiti, minimalni iznosi ispod kojih se ne mogu zaključivati krediti u inostranstvu, utvrđivanje naj­ manjeg »grace« perioda, utvrđivanje raznih klauzula koje se mogu odnosno ne mogu prihvatiti itd. Najzad, Zakonom je utvrđena obavezna evidencija svih kre­ ditnih aranžmana u zemlji, uključujući i evidentiranje namjera o zaključivanju kreditnih odnosa sa inostranstvom. Propisivanje na­ čina vođenja evidencije, nadzor i kontrola povjerena je Narodnoj banci Jugoslavije a neposredna evidencija narodnim bankama re­ publika i autonomnih pokrajina. Na osnovu evidencije i obavezne registracije kreditnih poslova sa inostranstvom Narodna banka Ju­ goslavije ostvaruje kontrolu da li se dosledno poštuju propisi i planovi u ovoj oblasti. U drugoj polovini 1982. godine, u okviru priprema za izradu Dugoročnog programa ekonomske stabilizacije, sačinjen je poseban separat »Elementi politike i sistema ekonomskih odnosa sa ino­ stranstvom« u kojemu je dat širi osvrt na politiku zaduživanja u inostranstvu kao i predlog za dalju dogradnju deviznog sistema i sistema ekonomskih odnosa sa inostranstvom14 14 U separatu se između ostaloga kaže: »1. Zaduživanje u inostranstvu mora da bude usaglašeno sa platnobilansnim mogućnostima subjekata zaduživanja i zemlje u celinđ. U platnom i deviznom bilansu opredeljuju se i osnovni oblici zaduživanja po namenama. Finansijski krediti, odnosno inostrani krediti koji se uzimaju zbog prodaje deviza, odnosno konverzije u dinare, morali bi se koristiti samo izuzetno i za potrebe likvidnosti zemlje ili za izuzetne projekte (npr. putevi, krediti me­ đunarodnih organizacija i si.). Kratkoročno zaduživanje mora se zadržati isključivo u funkciji premošćivanja dinamičnih problema plaćanja. 2. Osnovni subjekti zaduživanja u inostranstvu su osnovne organizacije udruženog rada koje iz svog zajedničkog deviznog priliva na osnovu razli­ čitih oblika udruživanja rada i sredstava, mogu da otplaćuju kreditne oba­ veze. Otplata kredita mogla bi se vršiti i kupovinom deviza na deviznom tržištu, na osnovu unapred dogovorenih kriterijuma koji će se predvideti, ali i u tom slučaju mora biti poznato ko preuzima obavezu vraćanja kre­ dita. Osnovni je princip da inostrani kredit mora da vraća onaj koji se zadužio kao krajnji korisnik. Da bi se obezbedilo blagovremeno ispunjavanje kreditnih obaveza mora se kod svakog zaduživanja u inostranstvu utvrditi sposobnost i obezbediti neophodna garancija za vraćanje kredita. Ovakav sistem pretpostavlja da se zaduživanje u inostranstvu ostvaruje, pre svega, na osnovu međusobne saradnje OOUR koje svojim usklađenim planovima i udruživanjem rada i sredstava obezbeđuju ostvarivanje izvoza koji omogućuje vraćanje inostra­ nih kredita. U svakom slučaju, subjekt zaduživanja mora obezbediti da ovlašćena banka pruži odgovarajuće garancije. 3. U skladu sa Zakonom o udruženom radu i Zakonom o osnovama kreditnog i bankarskog sistema treba obezbediti organizovano uzimanje ino-

48

Program je usvojila i Skupština SFRJ i na taj način utvrđeni stavovi u ovim dokumentima dobili su poseban značaj za dalju izgradnju sistema. Na osnovu pomenutog separata o ekonomskim odnosima sa inostranstvom, krajem 1982, 1983. i 1984. godine, izvršene su iz­ mjene u Zakonu o deviznom poslovanju i kreditnim odnosima sa inostranstvom, a na osnovu ovih načelnih i konkretnih opredje­ ljenja:15 »— Promjene u sistemu ekonomskih odnosa sa inostranstvom nije moguće izvršiti odmah već etapno; — U ostvarivanju programa treba poći od uvažavanja osnov­ nih političko-ekonomskih premisa koje su ugrađene u temelje našeg društveno-ekonomskog sistema; — Izvršavanje obaveza prema inostranstvu treba osigurati na principu da svaki krajnji korisnik kredita odgovara za obaveze koje je stvorio; stranih kredita da bi se i na taj način omogućilo zajedničko devizno finansiranje optimalnih investicionih poduhvata, njihova otplata i zajedničko sno­ šenje rizika OUR. Mora se napustiti sadašnja praksa podele prava na zadu­ živanje između republika i autonomnih pokrajina, a njihovu ulogu i u ovoj oblasti treba saobraziti njihovoj poziciji u celokupnom sistemu ekonomskih odnosa sa inostranstvom. Obim angažovamih inostranih kredita ne bi smeo da dovede u pitanje ostvarivanje načela da zaduživanje u inostranstvu mora da bude u funkciji ostvarivanja većeg ukupnog deviznog priliva, odnosno obezbeđenja neophod­ ne likvidnosti u međunarodnim plaćanjima i ostvarivanje jedinstvenog plat­ nog i deviznog bilansa zemlje. 5. U zajedničkoj politici ekonomskih odnosa sa inostranstvom usaglašeno se utvrđuju osnovni kiiterijum i zaduživanja i usmeravanja inostranih kredita na one namene koje su posebno istaknute tekućom, odnosno zajed­ ničkom razvojnom politikom. 6. Pravo na zaduživanje, prema utvrđenim prioritetima, sa ciljem da se ostvare platnobilansni efekti i pravo na kupovinu sredstava za otplatu dugova na deviznom tržištu, povezaće se sa obavezom ostvarivanja pozitiv­ nog platnobilansnog efekta i ispunjavanja preuzetih obaveza u proizvodnji za izvoz i ostvarivanju deviza. 7. Osnovni krherijum i prilikom zaduživanja treba da budu usvojeni prioritetni ciljevi zajedničke ekonomske i razvojne politike. Treba decidirano utvrditi odgovornost ovlašćenih poslovnih banaka za politiku zaduživanja, uz podnošenje svih konsekvenci koje iz toga proizilaze. Treba, takođe, razmotriti sve funkcije i praksu Narodne banke Jugoslavije u zaduživanju u inostranstvu i utvrditi prava i obaveze odgovarajućih sub­ jekata tim povodom. Neophodno je proširiti odgovornost za ažurno evidentiranje zaključe­ nih zajmova i kredita kao i obaveza koje proističu iz njihovog plana otplate. 8. U razvijenim ekonomskim odnosima sa (inostranstvom, spoljna lik­ vidnost je pretpostavka koja mora da se obezbedi u svim uslovima. Zato nivo monetarnih rezervi mora da bude prilagođen ovom zahtevu i moguć­ nostima reagovanja na predvidljive finansijske poremećaje. Da bi se povećala naša međunarodna kreditna sposobnost, neophodno je obezbediti potreban nivo deviznih rezervi.« Izvor: Komisija saveznih društvenih savjeta za probleme ekonomske stabilizacije — Dokumenti Komisije — Centar za radničko samoupravljanje, strana 168—170. 15 Izvor: Obrazloženje Zakona. 4 M. Cemović

49

— U deviznom poslovanju banaka utvrditi norme za održava­ nje likvidnosti; — Ujednačiti sistem podsticaja izvoza napuštanjem sistema linearne stimulacije; — Revidirati propise o dinarima deviznog porijekla; — Objediniti čitav informacioni sistem ekonomskih odnosa s inostranstvom; — Isključiti svaku mogućnost prometa stranih sredstava pla­ ćanja u zemlji; — Treba transformisati platno-bilansne i devizno-bilansne po­ zicije republika i autonomnih pokrajina »da ne mogu biti posebni bilansi«; — U pogledu ostvarivanja, sricanja, raspolaganja i udruživa­ nja deviza istaknuta je potreba stimulacije osnovnih organizacija udruženog rada koje su u odnosima neposredne reprodukcione povezanosti i zavisnosti učestvovale u ostvarivanju deviza da spro­ vedu postupak za samoupravno sporazumijevanje o učešću u ostva­ renim devizama u skladu sa njihovim doprinosom. Raspolaganje devizama, rečeno je, treba urediti tako da su izvoznici dio deviza koji prelazi njihove reprodukcione potrebe dužni da prodaju na deviznom tržištu, a da se reprodukcione potrebe za sve organiza­ cije udruženog rada utvrđuju na osnovu jedinstvenih kriterijuma koji se utvrđuju u Interesnoj zajednici Jugoslavije za ekonomske odnose sa ionstranstvom. Prije utvrđivanja reprodukcionih potreba od ostvarenih deviza izdvaja se dio za određene zajedničke potre­ be, uključujući izmirivanje garantovanih i fiksnih obaveza itd. Novim rješenjima načelno je zadržano opredjeljenje po koje­ mu devize pripadaju osnovnim organizacijama udruženog rada koje su ih ostvarile odnosno koje su učestvovale u njihovom ostvariva­ nju ali je ono svedeno na njihove reprodukcione potrebe. Razlozi za takvo opredjeljenje navedeni su u pomenutom separatu: »Raspola­ ganje devizama uređuje se polazeći od činjenice da se devize u udruženom radu ostvaruju radom sa društvenim sredstvima odno­ sno da su one rezultat rada pojedinih OUR kao i cjelokupnog dru­ štvenog rada.« Na isto načelo su se pozivala i rješenja sadržana u ranijem Zakonu. Doduše, tamo se ne govori samo o društvenim sredstvima već o svim faktorima koji čine dohodak rezultatom i ukupnog društvenog rada. U pogledu utvrđivanja obima i strukture korišćenja inostranih kredita i kreditiranja inostranstva nema hitnijih promjena. Obim i struktura se utvrđuju projekcijom platnog i deviznog bilansa. Sto se tiče njihovog karaktera, rješenja koja su na snazi polaze od platno-bilansne pozicije zemlje koja je u poslednje vrijeme op­ terećena mnogim teškoćama. Drugim riječima, ona imaju privre­ meni karakter i ne predstavljaju zaokružen sistem. Na kraju ovog poglavlja treba istaći da Jugoslavija ima re­ lativno razvijenu i razuđenu mrežu organizacija i institucija koja omogućava doslednu primjenu sistemskih opredjeljenja na podru­ čju kreditnih odnosa sa ionstranstvom. Veći broj organizacija udru­ 50

ženog rada ima značajno iskustvo u ovoj oblasti. Posebnu ulogu u tom pravcu imaju spoljnotrgovinske organizacije i privredne ko­ more i interesne zajednice za ekonomske odnose sa inostranstvom, veći broj privrednih predstavništava u raznim zemljama, zajednička preduzeća u inostranstvu u čijem osnivanju su učestvovale organi­ zacije udruženog rada iz zemlje, brojne organizacije za izvođenje investicionih radova u inostranstvu i dr. Svakako, posebnu ulogu ima bankarski sistem. Ovlašćene banke za poslovanje sa inostran­ stvom već imaju iskustvo u tim poslovima, renome i ugled, bez obzira na određena loša iskustva sa nekima od njih, odnosno orga­ nizacijama udruženog rada, članicama tih banaka, koje su došle u položaj da ne mogu izvršavati preuzete obaveze prema inostran­ stvu. Jugoslovenske banke imaju široku mrežu svojih predstavni­ štava i poslovnih jedinica u svijetu. Uloga Narodne banke Jugo­ slavije i narodnih banaka republika i pokrajina, kao što je istak­ nuto, nezamjenjiva je za poslove koji se nalaze u njihovoj nadlež­ nosti. Najzad, za funkcionisanje sistema kreditnih odnosa sa ino­ stranstvom poseban značaj ima devizno tržište. U njegovom funkcionisanju, međutim, zadnjih godina došlo je do određenih teškoća kao rezultat nemogućnosti pokrivanja razlike između ponude i tražnje deviza tj. veće tražnje od ponude za koju se ne može utvr­ diti da suštinski predstavlja legitimnu tražnju tj. onu tražnju koja se formira u skladu sa projekcijom platnog i deviznog bilansa.

4*

51

U. MEĐUNARODNI EKONOMSKI USLOVI U KOJIMA SE OSTVARUJU KREDITNI ODNOSI S INOSTRANSTVOM

U četrdesetogodišnjem poslijeratnom razvoju nastale su mno­ ge promjene koje su dale pečat karakteru i dinamici u međuna­ rodnim ekonomskim odnosima. Tu, prije svega, treba imati u vidu četiri tehnološke revolucije koje su snažno uticale na progres i brzinu izvršenih promjena ali svakako i duboku krizu u koju je zapao međunarodni ekonomski poredak. Da bismo potpunije sagle­ dali promjene do kojih je dolazilo u međunarodnom kreditiranju, naročito njihovu suštinu, nužno je da se u kraćem osvrtu zadržimo na njihovim uzrocima. 1. MEĐUNARODNA PODJELA RADA I UČEŠĆE POJEDINIH ZEMALJA U SVJETSKOJ TRGOVINI

Učešće svake zemlje u međunarodnoj podjeli rada prvenstve­ no zavisi od stepena razvoja njenih proizvodnih snaga i kompara­ tivnih prednosti koje ima u konkurenciji na svjetskom tržištu. U uslovima u kojima se danas ostvaruje međunarodna podjela rada teško je govoriti da su ekonomski faktori dominantni za njeno intenziviranje. Neekonomski faktori imaju snažno dejstvo. U izboru proizvodne strukture koja se izgrađuje u jednoj zemlji polazi se od raspoloživih privrednih i drugih resursa. No, pri tome je izuzetno važio da se prije izgradnje određenih kapaci­ teta preispita konkurentnost proizvodnje njihovim aktiviranjem, u prvom redu u odnosu na istu ili sličnu proizvodnju u drugim zem­ ljama. Drugim riječima, nužna je prethodna komparativna analiza koja će pokazati da je valorizacija određenih resursa u zemlji kroz izvoz ili za supstituciju uvoza ekonomski opravdana ako određena proizvodnja u svijetu već postoji i ako ima znatne prirodne i druge prednosti, odnosno u kojoj mjeri i s kakvim kapacitetima mogu da se iskoriste komparativne prednosti za određenu proizvodnju. U tom pogledu nijesu dovoljna samo prirodna bogatstva. Na cijenu, kao što je poznato, utiče niz drugih činilaca, od projekta, izbora tehničko-tehnoloških rješenja, kapaciteta, asortimana, uslova pri­ vređivanja, do produktivnosti rada. Izbor projekta rezultat je sub­ 53

jektivne ocjene u datom trenutku čije posljedice, pozitivne ili ne­ gativne, traju duže, a produktivnost je varijabilna. Podjela rada i kooperacija radi proizvodnje određenih roba po pravilu bi trebalo da se zasniva na pretpostavci da novi proizvod bude sazdan od djelova koji se proizvode pod najpovoljnijim uslovima u pojedinim zemljama odnosno između njih, a za konkretan posao između partnera. Svaka zemlja nastoji da na svjetsko tržište izlazi sa robama koje se, u odnosu na konkurenciju, proizvode pod najpovoljnijim uslovima. Ali, takav prilaz ne isključuje konkurenciju drugih ze­ malja koja uvijek nije rezultat cijene koštanja i produktivnosti rada, kao ni proizvodnih i drugih uslova koji utiču na konkuren­ tsku sposobnost. Ne radi se pri tome samo o neekonomskim fakto­ rima već i o posebnim ekonomskim mjerama koje utiču na cijenu kao što su mjere za podsticaj izvoza. Sa stanovišta svjetske trgovine i drugih ekonomskih odnosa i učešća pojedinih zemalja može se reći da međunarodna podjela rada postoji, i to učešće se može sagledati. Međutim, postojeća međunarodna podjela rada podleže stalnim promjenama u pravcu dalje specijalizacije pojedinih zemalja za određenu proizvodnju i činjenice da se njihova privredna struktura stalno dograđuje. Kon­ kretni podaci pokazuju da u globalnoj podjeli na proizvodnju odre­ đenih roba u svijetu dolazi do stalnih pomjeranja, naročito kad je riječ o odnosima između sirovina i određenih finalnih proizvoda. Ipak, do čestih promjena u smislu dalje razuđenosti kooperacije najčešće dolazi u prerađivačkoj industriji. Takve promjene uslovljene su, pored ostalog, snažnim prodorom novih tehničko-tehnoloških dostignuća. Disperzija kapaciteta je proces koji danas karakteriše kretanja u nacionalnim ekonomijama u svjetskoj privredi. Industrijski razvijene zemlje već duže pribjegavaju dislokaciji određenih kapaciteta u druge zemlje. To se u prvom redu odnosi na proizvodnju određenih primarnih proizvoda i kapaciteta koji zahtijevaju veću radnu snagu. Logično je da će se taj proces na­ staviti i da će imati neposredne posljedice na sve oblike među­ narodne podjele rada. Razni posebni spoljnotrgovinski poslovi i njihov porast izraz su nastojanja svih zemalja svijeta da povećaju svoje učešće u međunarodnoj podjeli rada. Pored proizvodne kooperacije takvi poslovi su zajednička ulaganja, inžinjering poslovi, poslovi dorade, izvođenje investicionih radova, tehnička pomoć, reeksport itd. Može se reći: što je više oblika međusobnog povezivanja raznih zemalja — podrazumijevajući pod tim ekonomsko partner­ stvo, koje nema druge motive — što je međunarodna podjela rada razuđenija, proizvodnja je jevtinija a svjetska produktivnost rada veća. Ako se uporede efekti podjele rada u okvirima nacionalne ekonomije u odnosu na međunarodnu podjelu rada nema sumnje da su efekti značajniji ako se ostvaruju u razmjeni s drugim zem­ ljama. Unutrašnja kupovna snaga ograničava podjelu rada u okviru 54

jedne zemlje a izlazak na svjetsko tržište praktično ukida takve granice. Zato s ovog stanovišta i ne može biti govora o »duplim kapacitetima« u okviru međunarodne konkurencije. To je fenomen koji se odnosi samo na nacionalne ekonomije. Kroz međunarodnu podjelu rada i na svjetskom tržištu do­ laze do izražaja brojne društvene suprotnosti i protivurječnosti. Osnovne unutrašnje društvene protivurječnosti u raznim zemljama, reflektuju se i na međunarodne odnose, i obratno. Klasne i druge suprotnosti manifestuju se na razne načine i prenose se na među­ narodne odnose. Nema sumnje da su današnje podjele i u ekonom­ skim odnosima u svijetu rezultat tih suprotnosti. Iako je saradnja između zemalja sa različitim političkim i ekonomskim sistemi­ ma opterećena određenim teškoćama, praksa je pokazala da je uspješna ekonomska saradnja među njima moguća i da se odvija uspješno. Tome treba dodati i sve razvijenije oblike dugoročne saradnje uključujući zajednička ulaganja. Problemima međunarod­ ne ekonomske saradnje danas se bave sve zemlje svijeta i posebno međunarodne organizacije. Međunarodna podjela rada nastala je kao posljedica odno­ sno sastavni dio društvene podjele rada koja označava podjelu rada između ljudi i između djelatnosti i grupacija, između pojedinih učesnika u kooperaciji, koja može obuhvatiti dva i više partnera pa do podjele rada koja prelazi granice nacionalnih ekonomija. Zajednički imenitelj za podjelu rada, bez obzira na kojem nivou se ostvaruje, jeste specijalizacija tj. proizvodnja onih roba za koju određeni subjekti imaju najpovoljnije komparativne prednosti. Specijalizacija tj. već jedanput izvršena podjela rada ne može biti za vječita vremena, naročito ako je riječ o učešću partnera iz­ među kojih po vrijednosti i stepenu obrade određenih proizvoda postoji velika razlika. Nije riječ samo o pojedinim privrednim subjektima već i o nacionalnim ekonomijama. U tom pogledu po­ sebno je karakterističan i važan odnos između industrijski razvi­ jenih i zemalja u razvoju, pri čemu razvijene zemlje žele da po svaku cijenu zadrže monopolski položaj tj. da kontrolišu odre­ đeno tržište. Monopol u svjetskoj trgovini uslovljen je nizom faktora među kojima su prirodni uslovi tj. mogućnost proizvodnje jednog pro­ izvoda zbog prirodnih uslova, zatim tehnički napredak, prednosti masovne proizvodnje itd. Međutim, stvaranje monopola u današ­ njim uslovima prvenstveno je rezultat dejstva drugih faktora kao što je stvaranje multinacionalnih kompanija i drugih ekonomskih grupacija koje raznim mjerama stavljaju pod potpunu kontrolu od­ ređena tržišta. Te mjere najčešće nijesu samo ekonomske već poli­ tičke, vojne i druge. Učešće pojedinih zemalja u svjetskoj trgovini veoma je razli­ čito. Uglavnom, učešće pojedinih zemalja u izvozu uslovljeno je stepenom razvoja proizvodnih snaga i njihovog ukupnog razvoja. Izu­ zetak u tom pogledu su zemlje izvoznice nafte u kojima izvoz nafte čini jedinu ili najveću stavku u izvozu. 55

U posebnom izvještaju Međunarodne banke za obnovu i razvoj u Vašingtonu dat je pregled učešća pojedinih zemalja u svjetskoj trgovini.16 Obim ostvarenog izvoza u 1980. godini za 125 zemalja koje prati statistika Međunarodne banke iznosio je: — U m il i o n i m a

dolara17

2

1 — Najmanje razvijene zemlje (33 zemlje) — Ostale zemlje u razvoju (66 zemalja) — Najveći izvoznici nafte (Libija, Saudijska Arabija, Kuvajt i Ujedinjeni arapski emirati) — Industrijski razvijene zemlje (19 zemalja) — Istočnoevropske zemlje (6 zemalja) Ukupno:

3

37.873 370.046

ili ili

1,996 18,996

172.350 1,229.153 144.698

ili ili ili

8,8% 63,096 7,4%

1,950.084

100

Uvoz u iste zemlje u 1980. godini iznosio je: — u milaonima dolara 1

2

— Najmanje razvijene zemlje — Ostale zemlje u razvoju — Najveći izvoznici nafte — Industrijski razvijene zemlje — Istočnoevropske zemlje Ukupno:

3

54.024 376.373 60.328 1,362.479 140.727

ili ili ili ili ili

2% 18,4% 3% 683% 73%

1,993.931

ili

993%

Stope rasta izvoza i uvoza u razdoblju od 1960. do 1970. od­ nosno od 1970. do 1980. godine takođe su veoma različite: u %

— — — — —

Najmanje razvijene zemlje Ostale zemlje u razvoju Najveći izvoznici nafte Industrijski razvijene zemlje Istočnoevropske zemlje*17

Izvoz

Uvoz

1960 — 1970.

1970 — 1980.

5.0 5.4 10,9 8.5 9.0

5,40 3.9 — 0.6 5.8 7.1

3,1 6.4 10,9 93 7,9

— 0,4 43 223 4,4 6.6

“ World Development Repport 1982. god. Sadrži najnovije podatke koje redovno objavljuje Međunarodna banka za obnovu i razvoj u Vašingtonu. Izveštaj obuhvata 125 zemalja (bez Gabona, Namibije, Gornje Volte, Albanije, Gvajane, Malte, Kipra, Ldbana i još nekih). 17 Pod dolarom podrazumijeva se dolar Sjedinjenih Američkih Država.

56

Isto tako, za 20 godina došlo je do većeg pomjeranja »terms of trade« za pojedine zemlje i grupe zemalja. Ako uzmemo za osnovu 1975. godinu i uporedimo kretanje »terms of trade« vidi se da je došlo do značajnijeg odstupanja. To pokazuje sledeći pregled: Terms of trade q p o s i n i n i n s O r t M o o s » o 1r t r tO ^ J ■.988 >325 1.565 1.099 1.242 563 160 519 330 .177 455 1.862

l I

rt

rt

1.038 841 321 400 r.854 1.097 123 >.074 >.634 ».990 1.436 .308 918 477 100 341 >.552 723 381 .656

rt

£c N£f ^£v o3r ^ 8f n TT++1 (N O (N stO O oo oo oo r - io in rn s o m N

Tl++1 o o ' C t ' M m T t ' t T t o o o r ^ t ^ o ^ J f |r t l O O \ N N O \ m r^^mo o v ^ ^ H t s r ^ r ^ in ^ o v

+

fS-H

ro rt TtfO o N °. S rJ

“1 < =

N O -rt.

S P S S

S i?

o rn

m O O O n K l O O ^n rn N O« © O

i

I

T f

2

s

•n. « H

2 rtH 5 ; •* >

O 1 ^ O O rt

rtH rtH

R S § 2

§‘ S

O vO O ri o « cs cm 2 ^

M O N ^>O t^\O O N o o i n o N i o o c M i ^ o s inj

m

cm

co c>! 00 in

cn

t 7 7 1 1 +

o

O. £

M/rt «.S ,rtig Curt 3S u* rt« 11

w rtrtr 3 -s5^ ua u ’cS R c "-1 rt; -po\ 3 j^ g i ’S -

0■ ”5