Zakazana psychologia. Tom I. Pomiędzy nauką a szarlatanerią [PDF]

Zitiervorschau

&

ZAKAZANA PSYCHOLOGIA

il■

TOM I 5 ** TOMASZ WITKOWSKI

TOMASZ WITKOWSKI

ZAKAZANA psrcHOLoeiA TOM I POMIĘDZY NAUKĄ A SZARLATANERIĄ

Taszów 2009

SPIS TREŚCI

JAK I DLACZEGO POWSTAŁA NAUKA Rozdział I NIEKTÓRE GRZECHY PSYCHOLOGII AKADEMICKIEJ W poszukiwaniu nadczlowieka Oszust szlachcicem - od kłamstwa do akademickich zaszczytów Epigoni sir Cyrila Burta Grzechy pospolite naukowców Cóż jeszcze? Mit replikacji! Przyczyny takiego stanu psychologii akademickiej

Rozdział II W ODBITYM BLASKU EMPIRII - GRZECHY TERAPEUTÓW Psychoanaliza - zamek w chmurach Koszmar odzyskanych wspomnień 0 sztuce wbijania gwoździ, czyli teoria 1 praktyka NLP w oczach psychologa społecznego O potrzebie... prostytucji Światełko w tunelu - skuteczność psychoterapii dzisiaj „Każdy powinien wiedzieć, że wejście do gabinetu psychoterapeuty... ” Co w zamian? Przyczyny obecnego stanu psychoterapii

9

23 25 35 49 65 84 92

113 117 139

161 180 195 207 221 239

Spis treści

8

Rozdział III POZA WSZELKĄ KONTROLĄ - PSYCHOBIZNES Jarmark cudów, złudzeń i nadziei Pomiędzy możliwością a rzeczywistością - kontrola pseudonauki i psychobiznesu Jak i dlaczego zostałem twórcą pseudoterapii Demaskacja prowokacji Co na to czytelnicy? Reakcje środowiska - strategie czystych uczonych Wróżenie z fusów, czyli refleksje chuligana

257 259 267 277 303 323 330 357

CIĄG DALSZY NASTĄPI...

369

DODATEK

371 371

Ciąg dalszy potyczek z NLP Psychomanipulacja w ramach psychoterapii - relacje rodzin pacjentów Tajemnicze nici empatii - przemożna moc tłumu Historia listu otwartego w obronie rozumu

BIBLIOGRAFIA

385 397

409 423

JAK I DLACZEGO POWSTAŁA NAUKA Jestem ja k rzep; p rzyczepię się . Wiliam Szekspir

Potrzeba poznania i zrozumienia otaczającego nas świa­ ta pojawia się w momencie, kiedy jako tako zaczynamy do­ brze widzieć i słyszeć, a eksploduje, kiedy w wieku nie­ mowlęcym dźwigamy się na swoich pokracznych nóżkach do pozycji stojącej. Wiedzą o tym doskonale rodzice swo­ ich pociech, którzy muszą zabezpieczyć otaczający je świat przed skutkami owego intensywnego poznawania. Potrzeba poznania zresztą jest charakterystyczna nie tylko dla nas, przedstawicieli gatunku Homo sapiens sapiens. Wykazuje ją bardzo wiele gatunków zwierząt1, wydatkując zresztą na jej realizację mnóstwo z trudem zdobywanej energii. Jej sens jest bardzo wyraźny. Poznanie otoczenia w razie czego umożliwi nam ucieczkę. Sprawdzenie, że po odkrę­ ceniu kranu leci woda może nam pomóc zaspokoić w przy­ szłości pragnienie. Dotknięcie palcem rozgrzanego pieca spowoduje, że będziemy go unikać i być może zabezpieczy nas przed wpadnięciem nań z impetem podczas zabawy. Spróbowanie dziwnych czerwonych jagód zakończy się tor­ sjami i uchroni nas przed ich spożyciem, kiedy będziemy naprawdę głodni. Taki mechanizm zdobywania wiedzy na zasadzie prób i błędów jest dość kosztowny dla całego gatunku, bowiem w trakcie niektóre jednostki giną, zostają zjedzone, ulegają poważnym uszkodzeniom. Wiedza dziedziczona w postaci wrodzonych odruchów, popędów i instynktów ma charakter zupełnie przypadkowy i niezależny od doświadczeń poszcze­ 1 Więcej na ten temat w: W. Pisula, Psychologia zachowań eksploracyj­ nych zwierząt. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2003.

10

Jak i dlaczego powstała nauka

gólnych jednostek. Człowiek bardzo szybko przekonał się, że owo poznanie świata można przyśpieszyć i udoskonalić. Ten doskonalszy sposób to przekaz społeczny wiedzy. Tak więc, zamiast samemu próbować feralnych jagód, możemy popatrzeć, jak traktują je inni, nieco bardziej doświadcze­ ni członkowie naszej gromady, bądź po prostu spytać o to2. Społeczny przekaz wiedzy to potężny krok w przystosowa­ niu się naszego gatunku do środowiska, a co za tym idzie, w rozwoju cywilizacji. To właśnie on, wspierany językiem, doprowadził cywilizację do tak potężnego rozwoju. A jednak ten prosty mechanizm ma pewne mankamen­ ty. Jak bowiem stwierdzić czy to, co mówi ktoś inny jest prawdą? Czy nie może zdarzyć się tak, że starszy osobnik w moim stadzie będzie zachwalał rzeczone jagody po to, aby wyeliminować ewentualnego niewygodnego konkuren­ ta? Czy nie może być tak, że ktoś zauważył przez ostatnie kilka lat, że 4 grudnia w dzień św. Barbary padał deszcz, a następnie w Boże Narodzenie niezmiennie temperatura spadała poniżej zera? Jako że rozum ludzki poszukuje pra­ widłowości, połączył te fakty i jest przekonany o tym, że: „Barbara po wodzie, Boże Narodzenie po lodzie”. Opierając się na jego wiedzy zaplanowaliśmy wyjazd na łyżwy, który miał mieć miejsce podczas przerwy świątecznej, opłacili­ śmy pobyt w ośrodku wypoczynkowym, a tymczasem pano­ wała niemal wiosna i z wymarzonej jazdy na łyżwach nici. Czy wreszcie nie może dojść i do takiej sytuacji, że ktoś deklarując swoją wiedzę (której nie posiada), na przykład w zakresie leczenia, będzie starał się wyłudzić ode mnie jakieś dobra jednocześnie mi szkodząc? Ależ oczywiście, odpowiedź na wszystkie pytania brzmi: tak, tak się może zdarzyć. Jak zatem zabezpieczyć się przed tymi niebezpie­ 2 Istnieje wiele danych sugerujących, że społeczny przekaz wiedzy, to nie tylko domena człowieka i bywa wykorzystywany przez niektóre gatunki zwierząt, takie jak np. szczury czy wiele gatunków naczelnych. Ponieważ jednak istotą tych rozważań jest raczej ukazanie wyłącznie jego idei, swoje rozważania ograniczę do ludzi, a czytelników zaintere­ sowanych głębiej tą tematyką odsyłam do: T. Witkowski, Inteligencja makiaweliczna. Rzecz o pochodzeniu natury ludzkiej. Biblioteka Mode­ ratora, Taszów 2005.

Jak i dlaczego powstała nauka

11

czeństwami nie rezygnując z przyswajania wiedzy zdobytej przez innych? Wynalazkiem, który jest znany we wszystkich społecz­ nościach, jakie tworzą ludzie i niektóre zwierzęta, to podą­ żanie w ślad za autorytetem. Przyjrzyjmy się najpierw, jak robią to zwierzęta. Konrad Lorenz, w książce zatytułowanej Tak zwane zło , opisuje sposoby przekazywania informacji kolejnym pokoleniom zwierząt (poza kanałem genetycznym oczywiście). Zwierzęta wyższe potrafią przekazywać war­ tościowe dla przeżycia informacje poprzez różnego rodzaju formy społecznego uczenia się. Wynik takiego uczenia jest czasami wręcz niewiarygodny. Oto na przykład szczury potrafią, przez kilkadziesiąt pokoleń, przekazywać sobie skutecznie informację o zapachu zatrutego pożywienia! A jak się to odbywa? Jeden z przewodników stada podcho­ dzi do pokarmu i obwąchuje go. Jeśli uzna, że pokarm jest zatruty nie zaczyna go jeść, lecz odchodzi. Pozostałe szczury podchodzą do pożywienia i obwąchują je, aby zapamiętać zapach. W końcu oznaczają pokarm moczem i kałem, jako nie nadający się do spożycia. Robią to nawet wówczas, gdy pożywienie jest w miejscu, w którym trudno pozostawić takie ślady. Żaden inny szczur nie odważy się tknąć tak oznaczonego pokarmu. W ten sposób, poprzez ślepe naśla­ downictwo autorytetu, szczury nie tylko zwiększają szan­ se przetrwania w trudnych warunkach urządzania na nie ciągłych polowań i zasadzek, ale stają się coraz mądrzejsze i nie korzystają przy tym z bardzo powolnego mechanizmu gromadzenia informacji, jakim jest dziedziczenie. Zwierzęta żyjące społecznie bardzo często korzystają z na­ śladownictwa autorytetu. Szczególnie obrazowo pokazuje to jeden z eksperymentów opisywanych przez Lorenza, a prze­ prowadzony w grupie małp żyjących w niewoli. W klatce, gdzie przebywały, postawiono dość przemyślnie skonstru­ owany pojemnik, w którym umieszczano widoczne banany. Jednakże żadne ze zwierząt, pomimo prób, nie było w stanie ich dosięgnąć. Odizolowano od grupy jedną z małp zajmują­ cych niską pozycję w hierarchii społecznej, a następnie uczo­ no ją wydobywać banany z pojemnika. Kiedy opanowała tę czynność do perfekcji, wpuszczano ją z powrotem do klatki,

12

Jak i dlaczego powstała nauka

gdzie przebywały pozostałe zwierzęta. Na oczach współplemieńców wydostawała i zjadała smakołyki, a jednak żadna z małp nie poszła w jej ślady. Badacze w ten sam sposób po­ stąpili z przewodnikiem stada. Odizolowali go, nauczyli ob­ sługi urządzenia, a następnie umieścili z powrotem w klatce. Kiedy niekwestionowany autorytet w stadzie zaczął wydoby­ wać banany z pojemnika, pozostałe małpy z uwagą przyglą­ dały się jego działaniom. Wkrótce wszystkie zwierzęta bez trudu były w stanie dostać się do pożywienia. Nie należy opacznie zrozumieć tego doświadczenia. W tym wypadku można dojść do wniosku, że mechanizm naśladownictwa autorytetu jest nieprzystosowawczy. Nic bardziej mylnego. Może się takim wydawać w klatce, gdzie występuje daleko posunięta ingerencja badaczy w natural­ ny tryb funkcjonowania stada. W naturalnych warunkach naśladownictwo osobników stojących nisko w hierarchii jest kompletnie nieprzystosowawcze. Na szczycie hierar­ chii stoją zwierzęta, których nie tylko siła i sprawność, ale także wiedza i zdolności uczenia się są dużo wyższe od przeciętnych. To im zapewnia pozycję i dlatego też, aby przeżyć, najbardziej korzystnym jest naśladowanie takich osobników. Niestety, stado ludzkie zbyt mocno zróżnico­ wało się jeśli idzie o różnego rodzaju hierarchie, a i współ­ czesna cywilizacja ułatwia przeżycie - inaczej niż było to wieki temu w naturze, dlatego też trudniej będzie pokazać ten mechanizm na przykładzie ludzi. Załóżmy jednak, że mamy stado, w którym istotnych jest kilka parametrów, jako wskaźników zdolności przeżycia. Niech to będzie cho­ ciażby zamożność i pozycja społeczna. Czy sensownym bę­ dzie czerpać wzorce zachowania z życia bezrobotnego czy też lepiej (oczywiście dla osiągnięcia tak wąskiego celu, jakim jest dobrobyt i pozycja) naśladować biznesmena odnoszącego sukcesy? Możemy też przyjąć inny parametr - wiedzę. Czy ktoś, kto chce uzyskać możliwie największą do zdobycia wiedzę, powinien naśladować profesorów uniwersyteckich czy woźnego na tym samym uniwersytecie? Okazuje się, że samo naśladownictwo autorytetów, choć zwiększa pewność, że zdobywana wiedza czy umiejętności są wartościowe, jednak nie wystarcza. Dlatego też, w ra­

Jak i dlaczego powstała nauka

13

mach naszej cywilizacji, w toku wielu lat rozwoju, powstał społeczny system weryfikacji przekazywanej z pokolenia na pokolenie wiedzy, filtrowania jej tak, aby pozostawić te twierdzenia, treści i prawidłowości, których jesteśmy naj­ bardziej pewni. Ten system nazywamy NAUKĄ. Wybitny socjolog nauki Robert K. Merton określił jej cel po prostu jako „powiększanie zasobu potwierdzonej wiedzy”3. Mechanizm, który wszyscy znamy przynajmniej z na­ zwy, nie jest jednak całkiem oczywisty. Na czym polega? Setki lat doświadczeń w tym względzie doprowadziły do tego, że aby dopuścić jednego z członków naszej społeczności do zaawansowanego systemu poznawania rzeczywistości, jakim jest nauka i prowadzone w jej ramach badania, naj­ pierw poddajemy kandydatów długotrwałemu procesowi edukacji, egzaminów i procedur, które dadzą nam pewność, że zdobył on dotychczas zgromadzoną wiedzę w danej dzie­ dzinie. Korzystając z tej wiedzy kandydat, który rozpoczyna pracę naukową, stawia hipotezy dotyczące rzeczywistości. Może na przykład zainspirowany obserwacjami ludowymi wyrażonymi w stwierdzeniu „co z oczu to z serca”, sprawdzić ich prawdziwość. Aby to zrobić prowadzi badania, gdzie mie­ rzy siłę uczuć w zależności od długości rozłąki. Rezultaty, które otrzyma mogą potwierdzić ową mądrość, mogą jej zaprzeczyć pokazując, że im dłuższa rozłąka tym silniejsze uczucie, mogą wykazać, że zależność nie jest prostolinio­ wa, a więc na początku uczucie może się nasilać, a dopiero od pewnego momentu maleć, może wreszcie się okazać, że czas jest tylko jedną ze zmiennych, które wpływają na siłę uczucia. Po przeprowadzeniu badań młody naukowiec, pi­ sze artykuł i wysyła go do pisma naukowego. Tam jest on poddawany surowej ocenie starszych i bardziej doświadczo­ nych naukowców, którzy pełnią rolę r e c e n z e n t ó w . Ci, wraz z redaktorem, któremu zależy na utrzymaniu wyso­ kiego poziomu naukowego periodyku, decydują o tym, czy autor spełnił wymagania stawiane przez metodologię, czy problem, którym się zajął jest ważny. Te redakcje, które 3 R. K. Merton, Teoria socjologiczna i struktura społeczna. Wydaw­ nictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.

14

Jak i dlaczego powstała nauka

robią to nieuważnie lub pobłażliwie, wkrótce sprowadza­ ją swoje pismo na margines świata nauki4. Wreszcie nasz naukowiec widzi zwieńczenie swojej pracy w postaci słowa drukowanego. Okazuje się jednak, że na tym nie koniec. Ba! Właściwie od tego momentu zaczyna się dopiero poważna nauka. Aby wyniki jakiegokolwiek badania zostały uznane w świecie nauki, muszą spełniać kryterium r e p l i k o w a l n o ś c i . Oznacza to, ni mniej, ni więcej, że powtórzenie eksperymentu lub obserwacji przeprowadzonych przez dowolnego badacza, przy spełnieniu opisanych w opublikowanym artykule wa­ runków, musi przynieść podobne wyniki. Zanim uzyskany wynik zostanie uznany za prawidłowość, zanim jako taki zostanie opisany i opublikowany w podręcznikach dla stu­ dentów, jest wielokrotnie replikowany przez innych badaczy, bezstronnych lub nawet krytycznie do owego wyniku na­ stawionych. Dopiero w tym momencie rozpoczyna się droga odkrycia naukowego w świecie zastosowań praktycznych. Dopiero tutaj wykorzystuje się odkrycia mechaniczne w konstrukcji urządzeń, prawa psychologiczne w terapii, środki farmaceutyczne do leczenia ludzi itd. Wszystkim 4 Podstawą do tego, aby poważnie traktować czasopismo jest obecnie jego obecność na tzw. „liście filadelfijskiej”. Jest to wykaz tytułów czaso­ pism indeksowanych w bazach danych Instytutu Informacji Naukowej w Filadelfii (Institute for Scientific Information). Wykaz ten, w chwili pisania tej książki, pod nazwą master journal list był dostępny w wersji elektronicznej na stronie domowej tego instytutu: http://www.thomsonscientific.com/cgi-bin/jrnlst/jlresults.cgi?PC=MASTER. W 2005 roku na liście znajdowało się 13 774 tytułów czasopism z różnych dziedzin (nauki ścisłe, przyrodnicze, humanistyczne). Czasopisma te stanowią zawartość bibliograficzną kilkunastu - różnych tematycznie - baz, tworzonych przez ISI (Institute for Scientific Information) w Filadelfii. SCI (Science Cita­ tion Index), Current Contents, JCR (Journal Citation Reports) to tylko niektóre z baz. Prestiż „listy filadelfijskiej” powstał w wyniku bardzo wymagającej procedury włączenia czasopisma na listę. Aby to mogło nastąpić, pismo musi ukazywać się regularnie, publikowane artykuły mu­ szą zawierać co najmniej streszczenia i bibliografię w języku angielskim itp. Najważniejszym jednak czynnikiem, decydującym o umieszczeniu czasopisma na liście, jest tzw. impact factor, czyli współczynnik cytowań. Na podstawie baz danych ocenia się, czy artykuły z danego czasopisma są dostrzegane i cytowane przez innych naukowców. Bardzo niski impact factor dyskwalifikuje czasopismo.

Jak i dlaczego powstała nauka

15

twierdzeniom, które nie przeszły takiej procedury przyznaje się status wyłącznie h i p o t e z , a te, które nie przetrwały w ogniu empirii, lądują na śmietniku lub uzyskują miano pseudonauki. A jeśli ktokolwiek próbuje, mimo wszystko, stosować je w praktyce zasługuje na miano szarlatana lub oszusta. Opisana procedura różni się nieco w zależności od tego, czy mamy do czynienia z naukami przyrodniczymi czy spo­ łecznymi, czy są to nauki teoretyczne czy stosowane itd. Ostatnio wyróżnia się również tzw. nauki gorące, czyli te, gdzie wyniki bardzo szybko są sprawdzane i wykorzysty­ wane w praktyce. Należą do nich między innymi gene­ tyka, farmakologia czy biotechnologia. Ponieważ jednak przedmiotem tej książki jest psychologia, będąca przed­ stawicielką nauk społecznych5, powyższy opis i większość zamieszczonych dalej w tej książce najwierniej będą zatem pasować do nauk społecznych, a psychologii w szczególności. W odróżnieniu od nauk ścisłych, gdzie wszystkie dotychczas zaobserwowane przypadki potwierdzają jakieś prawo (na przykład prawo ciążenia) i moc wyjaśniająca tych praw jest ogromna, prawa formułowane w ramach nauk społecznych są dużo słabsze, bo zostały sformułowane na podstawie pra­ widłowości rachunku prawdopodobieństwa. Instrumentem metodologicznym nauk społecznych jest statystyka, a za­ sadniczym pytaniem, na które pozwala odpowiedzieć jest to, czy z a o b s e r w o w a n a p r a w i d ł o w o ś ć r ó ż n i się c z y m ś od p r z y p a d k u . Jeśli zatem twierdzimy, że Jaki kto do jedzenia, taki do roboty”, to badacz musi wykazać, że prawidłowość zawarta w tym stwierdzeniu pojawia się częściej niż wynikałoby to z przypadku. Przypadek zatem jest tą granicą, poza którą badacze starają się przenik­ nąć. Zawsze, kiedy mówi się, że jakiś wynik jest i s t o t n y s t a t y s t y c z n i e , oznacza to, że coś, o czym mówi badacz, pojawia się częściej niż przypadkowo. 5 A nie humanistycznych, jak często sądzi większość studentów rozpo­ czynających studia psychologiczne, z którymi mam do czynienia. Studenci owi, poza tym, że błędnie sytuują przedmiot swoich studiów w kalsyfikacji nauk, opacznie rozumieją pojęcie humanisty. W ich mniemaniu jest to osoba, która nie rozumie matematyki!

16

Jak i dlaczego powstała nauka

Współcześni ludzie wierzą w taki sposób dochodzenia do prawdy i dowodzenia prawidłowości, a przynajmniej spora część z nich. Naukowcy cieszą się dużym szacun­ kiem społecznym, a o zaufaniu przeciętnego człowieka do nich świadczą chociażby wyniki badań przeprowadzonych w Polsce przez Demoskop w lutym 2000 roku. Ich rezul­ taty pokazały, że zdaniem badanych najczęściej kłamią politycy 73%, adwokaci i akwizytorzy 40%, dziennikarze 28%, biznesmeni 24%, księża 19%. Najrzadziej posądzamy o kłamstwo naukowców 1% i nauczycieli 2%. Podobne wy­ niki uzyskano w Stanach Zjednoczonych. Miller i Hersen przytaczają liczby, z których wynika, że aż 99% naukowców uważa się za uczciwych6. Ogromna większość z nas płaci podatki, a zatem każ­ dy z nas przeznacza część swoich dochodów na naukę, bo w znacznej mierze jest ona finansowana z podatków. Za te pieniądze kupuje się sprzęt, pokrywane są koszty badań, pensje naukowców. Nie spotkałem się jeszcze z zastrzeże­ niem przeciętnego podatnika, że wydajemy zbyt dużo pie­ niędzy na naukę. Jeśli pojawiają się jakieś głosy, to raczej sugerujące zwiększenie wydatków na ten cel. Badania prze­ prowadzone w Polsce w 2005 roku, wśród przeciętnych oby­ wateli i tych, którzy są odbiorcami różnego rodzaju festiwali nauki pokazały, że 81% tych pierwszych i 94% uczestników festiwali uważa, że powinno się zwiększyć nakłady finanso­ we na naukę7. Poza udokumentowanym wyżej zaufaniem, ta powszechna akceptacja ma swoje uzasadnienie również w nadziejach, jakie pokładamy w nauce. Liczymy na to, że ci mądrzy ludzie, krzątający się jak mrówki w gmachach wiedzy, rozwiążą nasze problemy, znajdą leki na trapiące nas choroby, uczynią życie łatwiejszym. Wysoki stopień spe­ cjalizacji i poziom złożoności problemów, jakimi zajmuje się nauka powodują, że nie jesteśmy w stanie patrzeć na ręce naukowcom. Ufamy im. Czy aby na pewno słusznie? 6 D. J. Miller, M., Hersen, Research fraud in the behavioral and bio­ medical sciences. Wiley, New York 1992. 7 K. Pietruszyńska, Upowszechnianie nauki - czego Polacy oczekują od naukowców i popularyzatorów? „Nauka”, 4, s. 111-116, 2006.

Jak i dlaczego powstała nauka

17

Chyba jednak powinniśmy mieć wątpliwości, przytra­ fiają się one nawet niektórym wybitnym naukowcom. Eliot Aronson, znany i uznany psycholog społeczny, wyraził nie­ pokój, że kiedyś w środku nocy policja zapuka do drzwi i aresztuje psychologów społecznych z powodu brania pie­ niędzy pod fałszywym pretekstem. Myślę, że jego obawa, choć wyrażona dość przekornie, kryje w sobie wiele prawdy i powinna spędzać sen z oczu nie tylko psychologom spo­ łecznym. Oszustwa, nieuczciwość, niekompetencja, kłam­ stwa - wbrew temu, co sądzą ankietowani uczestnicy wyżej przytoczonych badań - są w nauce przynajmniej tak czę­ ste, jak w innych sferach życia, a prawdopodobnie rzadziej wychodzą na jaw. Potwierdza to zresztą również badanie przeprowadzone na grupie 2 tysięcy studentów i 2 tysięcy pracowników naukowych. Osoby z tych grup, mające bez­ pośredni wgląd w mechanizmy nauki, są przekonane, że nadużycia i problemy etyczne występują w badaniach dużo częściej niż sądzi o tym opinia publiczna8. St. James-Roberts relacjonuje, że ponad 90% badaczy było zaangażowa­ nych w fabrykowanie danych9. W tej książce przyglądam się zjawiskom, które sprzy­ jają powstawaniu fałszywych teorii, błędnych przekonań i płytkich uogólnień. I chociaż są one powszechne w wie­ lu dziedzinach, swoje obserwacje i rozważania ograniczę do dziedziny, którą znam najlepiej - do psychologii. I tak, w rozdziale pierwszym, zatytułowanym Niektóre grzechy psychologii akademickiej, przedstawiam przykłady jednego z bardziej niebezpiecznych nadużyć w nauce, jakim jest two­ rzenie f a ł s z y w y c h t e o r i i szerokiego zasięgu. Dlaczego określam je najbardziej niebezpiecznym? Ano dlatego, że nauka ma charakter kumulatywny. Naukowcy dzielą się swoimi odkryciami, publikują wyniki swych badań i każdy ma prawo wykorzystywać osiągnięcia innych do stawiania kolejnych hipotez, budowania kolejnych teorii czy tworzenia 8 J. P. Swaze#, M. S. Anderson, K. S. Lewis, Ethical problem s in American Scientist”, 81, s. 542-553,1993. 9 I. St. Jamfcs-RODetftsA. Cheating in science. „New Scientist”, 72, s. 466-469,1976.

american research

18

Jak i dlaczego powstała nauka

Francisco Goya y Lucientes, Z ło tou sty {Que pico de Oro!) Wygląda to trochę na wykład uniwersytecki. Może papuga mówi o medycynie? W każdym razie, nie wierz ani słowu. Wielu jest lekarzy, którzy mają złoty dziób, gdy mówią, lecz gdy przyjdzie do recepty, okazują się Herodami. Potrafią bredzić o cierpieniach, lecz nie potrafią ich leczyć: robią głupców z chorych i zapełniają czaszkami cmentarze, (komentarz autora grafiki)

Jak i dlaczego powstała nauka

19

narzędzi wykorzystywanych w praktyce, takich chociażby jak terapie. Jeśli któraś z koncepcji uzyska status uzna­ nej i powszechnie akceptowanej, inni naukowcy korzystają z niej podążając za autorytetami, tak jak robią to szczury w stosunku do przewodników stada. Podobnie my postępu­ jemy, kiedy wierzymy naukowcom. Ta wiara i podążanie za autorytetami, jak pokaże rozdział poświęcony inteligencji, prowadzić może nawet do zbrodni. Ale tworzenie fałszywych teorii, choć groźne, nie jest jedynym nadużyciem. W dalszej części rozdziału analizuję inne grzechy, jakich dopuszczają się naukowcy - od fał­ szerstw i oszustw, poprzez plagiaty, pospolity brak dbałości w badaniach, w cytowaniu literatury, niewystarczającą replikację wyników badań itp. Na koniec rozdziału starałem się przedstawić przyczyny takiego stanu rzeczy w psycho­ logii akademickiej. Produktem nauki, dostępnym dla przeciętnego zjadacza chleba i tym, czego od niej oczekuje, są wszelkiego rodzaju wynalazki, technologie, leki, terapie itp. Dlatego też roz­ dział drugi, zatytułowany W odbitym blasku empirii -g r z e ­ chy terapeutów, poświęciłem temu, co psychologia najczę­ ściej oferuje potencjalnym jej użytkownikom i co dla wielu z nich jest synonimem słowa psychologia - psychoterapii. Rozpocząłem go od opisu psychoanalizy, która powstawa­ ła w murach akademickich, a która zasługuje obecnie na miano najstarszej i najbardziej w psychologii akceptowanej pseudonauki. Obecnie uznanie i zaakceptowanie pseudo­ naukowych koncepcji odbywa się najczęściej poza oficjal­ nym systemem nauki lub w drodze oszustwa tego systemu. Części rozdziału drugiego poświęcone terapii wypartych wspomnień i NLP pokazują, w jaki sposób, poprzez imita­ cję systemu naukowego, koncepcje te zyskały sobie status powszechnie aprobowanych i modnych. W dalszej części rozdziału zastanawiam się nad isto­ tą psychoterapii i jej skutecznością, pokazuję również jej negatywne strony i zagrożenia, jakie ze sobą niesie. Na zakończenie rozdziału staram się pokazać nieco odmienną perspektywę, zastanawiam się, co można zaproponować zamiast terapii, czy można bez terapii się obejść. Rozdział,

20

Jak i dlaczego powstała nauka

podobnie jak poprzedni, kończy analiza przyczyn obecnego stanu psychoterapii. Terapie i inne formy praktycznych zastosowań psycho­ logii, poza ich coraz luźniejszym i coraz bardziej pozornym związkiem z rzetelną nauką, mają swój niezwykle wyra­ zisty wymiar rynkowy. Działalność terapeutów, trenerów osobistego rozwoju, szkoleniowców, coachów stanowi po­ ważne źródło dochodów i znaczący, choć trudny do osza­ cowania, wycinek gospodarki. Jak w każdej działalności rynkowej, tak i tutaj znaczenie mają: walka o klienta, konkurencja, marketing, działania wizerunkowe, rekla­ ma itp. W warunkach całkowitego braku kontroli sfery usług terapeutycznych w naszym kraju burzliwie rozwi­ ja się zjawisko, które nazwałem psychobiznesem. Jemu właśnie poświęciłem rozdział trzeci, zatytułowany Poza wszelką kontrolą - psychobiznes. Poza analizą sytuacji psychobiznesu w Polsce i możliwościami jego kontroli opi­ sałem w nim również prowokację, którą przeprowadziłem w 2007 roku w miesięczniku Charaktery , a która poka­ zała, w jaki sposób w popularnonaukowym obiegu może zaistnieć pseudoterapia. Ta sama prowokacja pozwoliła na ujawnienie stosunku środowiska naukowego do wyda­ rzeń mających miejsce w obszarze psychobiznesu, czemu poświęciłem ostatnią część rozdziału. Książkę zatytułowałem Zakazana psychologia . Wie­ le osób, a nawet instytucji, wolałoby, aby treści, które tu prezentuję nie ujrzały nigdy światła dziennego, a przynaj­ mniej nie za ich życia. Dobitny tego przykład znajdzie czy­ telnik w podrozdziale poświęconym psychoanalizie, gdzie wspominam o „kapsule czasu” - depozycie listów i innych dokumentów złożonych w bibliotece Kongresu Stanów Zjednoczonych i niedostępnych do XXII wieku. Podobnie utrudniony jest dostęp do szczegółowych dokumentów, na podstawie których można byłoby odtworzyć historię dzia­ łania instytucji i osób działających na rzecz eugeniki. Za­ nim ta książka ukazała się drukiem, wiele treści obecnych w Internecie zostało usuniętych przez redakcję Charak­ terów. Prokuratura umorzyła kilka dochodzeń przeciwko psychoterapeutom, ze względu na „znikomą szkodliwość

Jak i dlaczego powstała nauka

21

społeczną” ich czynów. Zakazany jest dostęp do wielu wy­ ników badań, które codziennie prowadzi się na uniwersy­ tetach całego świata. Ten zakaz nie jest nigdzie zapisany, a jednak dotarcie do niektórych danych graniczy często z niemożliwością. W trakcie pracy nad książką natknąłem się na ludzi i instytucje, którym przeszkadzało moje drążenie niewy­ godnych dla nich tematów, dlatego po części to życie samo pisało niektóre jej fragmenty. Tam, gdzie było to możli­ we, takie sytuacje relacjonuję. Część materiałów zawar­ łem w Dodatku. Myślę, że społeczny system kontroli, jaki w ramach nauki został wypracowany, jest coraz bardziej nieszczelny i przepuszcza coraz więcej bzdur i oszustw, a czasami wręcz im sprzyja. Ale powodem powstania tej książki nie było poszukiwanie sensacji. Pisząc ją i publi­ kując realizuję pewien osobisty cel - chciałbym zachować sens wielu lat poświęconych na studiowanie psychologii, a później pracę badawczą i pedagogiczną. Rozpoczynałem swoje studia z wiarą, że psychologia potrafi wiele rzeczy wyjaśnić. Wielokrotnie wiara ta była poddawana ogromnej próbie przez hochsztaplerów różnej maści... Dzisiaj nierzad­ ko wstydzę się tego, że jestem psychologiem. Wstydzę się, ponieważ przedstawiciele mojego zawodu na całym świecie nadużywają swojej pozycji, a zarzuty stawiane badaniom psychologicznym lub terapiom, z jakimi często się spoty­ kam, muszę uznać za słuszne i spuścić ze wstydem głowę. Nie chcę całe życie czuć się, jak członek kliki oszustów i na­ ciągaczy, a niejednokrotnie przynależność do tej grupy za­ wodowej do tego się sprowadza. Nie jest również moim celem zracjonalizowanie sobie wielu lat pracy badawczej. Wiem, że po najbardziej nawet krytycznej analizie mojej dziedziny pozostanie z niej spora garść wiedzy pewnej, rzetelnej i nie­ zwykle przydatnej. To dużo piękniejsze niż okazały gmach zbudowany ze styropianu i pięknie pomalowany. W żadnej mierze nie jest moim celem podważanie istoty badań naukowych i prawd z nich wyprowadzanych i nie chciałbym, aby ktokolwiek wykorzystywał fakty zgroma­ dzone w tej książce do ośmieszenia poglądu naukowego jako takiego lub uogólniał je na całą naukę. Odnoszą się one tyl-

22

Jak i dlaczego powstała nauka

ko i wyłącznie do wskazania ułomności systemu społecznej kontroli nauki. Ja sam cały czas zachowuję wiarę w jedną z piękniejszych idei, jaką stworzyli ludzie - w naukę, choć przyznam, że bywa to trudne. Podstawowym celem tej książki jest wskazanie, poprzez omówienie bardziej spektakularnych oszustw i nadużyć, co większych dziur w systemie kontroli, uwrażliwienie na negatywne zjawiska istniejące w nauce, na pojawiające się nowe zagrożenia, które wynikają głównie z wzajemnych powiązań nauki, rynku i mediów. Być może ta książka przy­ czyni się do tego, że nici sita zacisną się nieco, być może kilka osób zada bardziej dociekliwe pytania szamanom, z których usług korzysta. W świątyni nauki jest mieszkań wiele... Zajrzyjmy zatem przez dziurkę od klucza do świątyni nauki, a konkretnie do gmachu z napisem psychologia - nauka o duszy.

R O Z D Z IA Ł I

NIEKTÓRE GRZECHY PSYCHOLOGII AKADEMICKIEJ

N on a d vanam captandam gloriam , nec sordidi lucri causa, sed quo m agis veritas propagetur. N ie dla osiągnięcia próżn ej chwały, nie dla brudnego zysku, lecz by p ra w d a bardziej się krzewiła. (fragment przysięgi składanej podczas ceremonii przyznawania tytułów doktorskich)

W poszukiwaniu nadczlowieka Ja was uczę nadczlowieka. Człowiek jest czymś co pokonanym być powinno. Fryderyk Nietzsche

,

Twórcy tworzący komercyjne obrazy filmowe rzadko wykazują się wyobraźnią. Na dodatek są ignorantami nie znającymi historii, a historii nauki w szczególności. Ilekroć powstaje thriller, w którym jedną z głównych ról odgrywa jakiś szalony naukowiec, najczęściej jest to ktoś, kto prze­ prowadza eksperymenty medyczne, chemiczne bądź fizycz­ ne. Z jego laboratorium wymyka się zmutowany organizm, który rozmnaża się w nieprawdopodobnym tempie grożąc rodzajowi ludzkiemu. Innym razem jest to substancja umoż­ liwiająca przekroczenie dotychczasowych ludzkich możli­ wości lub urządzenie zapewniające przewagę nad innymi, które dostają się w niepowołane ręce. Chyba żaden z reży­ serów nie odważył się na ryzyko obsadzenia w głównej roli inteligentnego człowieka dysponującego niewiele większą liczbą narzędzi ponad papier i ołówek. Psychologowie są naukowcami, którzy do pracy nie po­ trzebują wiele więcej niż te przedmioty. Byli też twórca­ mi horroru, o jakim nie śniło się wielu reżyserom. Kilku z nich można wręcz oskarżyć o zbrodnie przeciwko ludzko­ ści. A wszystko to działo się w aureoli naukowości, a narzę­ dziami były jedynie papier, ołówek i kolumny cyfr. Rzecz zaczęła się całkiem niewinnie, od człowieka, który nie był nawet naukowcem, chociaż przyjęta przezeń metodo­ logia wywarła wpływ na wielu naukowców. Ogarnięty obse­ sją liczenia wszystkiego, co tylko mógł dostrzec i obdarzony przenikliwym umysłem Francis Galton poszukiwał prawi-

Rozdział I

26

dłowości wszędzie, gdzie tylko zdołał. Liczył publiczność wiercącą się na swoich miejscach, starając się w ten sposób ocenić zainteresowanie widzów spektaklem. Liczył fale pod­ czas kąpieli starając się odkryć wzór, w jaki się układały. Wiele rezultatów tych obserwacji brzmi dzisiaj śmiesznie, ale wśród tej ogromnej liczby spostrzeżeń są i takie, które okazały się rzeczywiście prawidłowościami i przetrwały do dzisiaj. Rzadko kto wie dzisiaj, że to właśnie Galton stwo­ rzył podstawy prognozowania pogody, odkrył również fakt niepowtarzalności linii papilarnych u ludzi.

Sir Francis Galton

Wśród obserwacji Galtona były jednakowoż i takie, które w znaczący sposób wpłynęły na innych naukowców, a w kon­ sekwencji zaważyły na losach setek tysięcy ludzi z całego niemal świata. Analizując słowniki biograficzne, encyklo-

Niektóre grzechy psychologii akademickiej

27

pedie i genealogie 415 wybitnych poetów, artystów, litera­ tów, uczonych, odkrywców, sędziów i wojskowych doszedł do wniosku, że większość z nich pochodzi z tych samych linii genealogicznych. Na tej podstawie wysunął twierdzenie, że dziedziczymy nie tylko cechy fizyczne, takie jak kolor wło­ sów, wzrost itp., ale także emocjonalne, umysłowe i twórcze. Obliczył, że 48% synów tych wybitnych jednostek, 7% wnu­ ków i tylko 1% prawnuków to również osoby wyjątkowe. Swoje spostrzeżenia opublikował w dziele zatytułowanym Hereditary Genius (Geniusz dziedziczny)10. Galton nie poprzestał jednak na tych obserwacjach. Wy­ sunął z nich wniosek o możliwościach rozwoju rasy ludzkiej poprzez specjalny system kontroli małżeństw, dzięki które­ mu łączono by w pary jednostki o wybitnych uzdolnieniach, nie inaczej niż ma to miejsce w stadzie hodowlanym, gdzie hodowca dobiera do prokreacji najlepsze, jego zdaniem, jed­ nostki. Postanowił też nadać tej dziedzinie wiedzy osobną nazwę. Archiwum University College w Londynie do dzi­ siaj przechowuje kartkę wielkości dłoni, na której Galton skreślił greckie litery łącząc dwa słowa „dobry” i „urodzo­ ny”. W ten sposób powstało słowo eugenika - termin, który zainspirował współczesnych Galtona, stał się obsesją wielu następców pojawiając się na sztandarach instytucji, które w glorii prawa przerywały ciągłość pokoleń, odbierały ty­ siącom podstawowe ludzkie prawa, wreszcie niosły śmierć i nieszczęścia. Nie chcę w tym miejscu całą winą obciążać Galtona. Na rozkwit eugeniki złożyło się wiele przyczyn historycznych, które splotły się w czasie. Winą Galtona było wyciąganie zbyt daleko idących wniosków z niewystarczającego materia­ łu badawczego, niedopuszczalna niecierpliwość, aby spraw­ dzić swoje, zaledwie, przypuszczenia na wielką skalę. Winą naśladowców, następców i wyznawców eugeniki było to, że nie kontynuowali rzetelnych badań nad dziedzicznością, nie weryfikowali swoich hipotez, nie replikowali wyników Gal­ tona, lecz rozpoczęli wielki, społeczny eksperyment. Eks10 D. Appleton, New York 1884. Za: S. J. Gould, The mismeasure o f man. W.W. Norton & Co, New York, London 1981.

28

Rozdział I

peryment, w którym niemałą rolę odegrali psychologowie, wszak stawką było poprawienie właściwości umysłowych rasy ludzkiej. Aby móc to robić niezbędny jest pomiar tych właściwości. Od tego czasu, aż do dzisiaj, rozwój eugeniki jest nierozerwalnie związany z historią pomiaru inteligen­ cji. Jej katastrofalne w skutkach kampanie zależały wprost od rzetelności testów do pomiaru inteligencji dostarczonych przez psychologów, ich błędy metodologiczne oznaczały dla wielu ludzi wyrok. Przyjrzyjmy się temu mariażowi. Pierwsze znane próby pomiaru inteligencji przeprowa­ dzane były przez samego Galtona. Podczas Międzynarodo­ wych Targów Zdrowia w South Kensington Museum przy­ gotował stoisko, gdzie wszyscy odwiedzający mogli zbadać poziom swoich zdolności umysłowych za umiarkowaną cenę 3 pensów. Około 9 tysięcy mężczyzn i kobiet przystąpiło do badań w tym pionierskim projekcie. Test mierzył czasy reakcji na dźwięki, światło, dotyk i inne aspekty funkcjono­ wania sensoryczno-motorycznego, które mogły być mierzone łatwo i dokładnie. Ponieważ Galton wierzył, że inteligen­ cja jest ogólną zdolnością, oczekiwał, że jednostki wybitne będą wypadały lepiej we wszystkich pomiarach. Niestety, poszczególne pomiary nie korelowały ze sobą, nie było rów­ nież związków z niezależnymi od badań wskaźnikami in­ teligencji. Projekt nie przyniósł spodziewanych rezultatów, a późniejsi badacze byli zmuszeni do opracowania testów mierzących inteligencję bardziej wprost niż tylko poprzez pomiar własności psycho-motorycznych. Pierwszy użyteczny test do pomiaru inteligencji opra­ cowali w 1905 roku we Francji psycholog - Alfred Binet i lekarz - Theodore Simon. Było to zresztą pierwsze znane w historii zamówienie publiczne kierowane do psycholo­ gów. Na zlecenie Ministerstwa Oświaty opracowali oni test składający się z 30 pytań o rosnącym stopniu trudności i pozwalający ocenić poziom umysłowy osoby badanej. Binet wielokrotnie podkreślał, że rezultaty testu nie przesądzają raz na zawsze o inteligencji dziecka. Opracował specjalny zestaw ćwiczeń i metod nauczania, dzięki którym dziec­ ko mogło poprawiać swoją sprawność umysłową. Binet był przeciwnikiem hipotezy o dziedzicznym charakterze inte­

Niektóre grzechy psychologii akademickiej

29

ligencji11. Niestety, jego koncepcję już wkrótce wypaczono i wykorzystano dla celów eugenicznego poprawiania rasy. Koncepcję ilorazu inteligencji (IQ) wprowadził nie­ miecki psycholog William Stern w 1912 roku. Zauważył on, że wiek umysłowy osoby badanej daje nam wskaźnik inteligencji wyłącznie wtedy, kiedy odniesiemy go do ak­ tualnego, chronologicznego wieku danej osoby. Rozważmy 3 hipotetyczne osoby - Piotra, Marka i Lucynę. Wszyscy oni uzyskali wynik w teście zdolności umysłowych wska­ zujący na 10 lat. Przypuśćmy, że ich biologiczny wiek, to odpowiednio - 20, 10 i 5 lat. W takim układzie Piotr jest poważnie upośledzony umysłowo, Marek charakteryzu­ je się inteligencją przeciętną a Lucyna jest geniuszem. Dlatego też Stern zaproponował, aby stosunek rozwoju umysłowego do wieku biologicznego był wskaźnikiem in­ teligencji i nazwał go ilorazem inteligencji. Znany skrót IQ wprowadził nieco później amerykański psycholog Lewis Terman i zaproponował, aby obliczony wskaźnik mnożyć przez 100, co wyrażając iloraz w procentach pozwoli unik­ nąć kłopotliwych ułamków. Zgodnie z tą formułą, która wkrótce została powszechnie przyjęta, IQ Piotra wynosiło (10/20) x 100 = 50, IQ Marka (10/10) x 100 = 100, i Lucy­ ny (10/5) x 100 = 200. Zgodnie z tym wskaźnikiem iloraz równy i bliski 100 oznacza przeciętną, poniżej 100 mamy do czynienia z niedorozwojem i upośledzeniami, powyżej 100 z jednostkami zdolnymi i wybitnymi12. Metoda testowania inteligencji Bineta i pomysł Ster­ na obliczania ilorazu inteligencji zostały entuzjastycznie przyjęte w USA. Lewis Terman z Uniwersytetu w Stan­ ford zaadoptował skalę Bineta-Simona, znaną obecnie jako Stanford-Binet i wkrótce stała się ona prototypem dla wszystkich opracowywanych później testów IQ. Testy do pomiaru inteligencji dostały się wkrótce w ręce naukow­ ców zaślepionych koncepcjami ideologicznymi. Warto tutaj 11 R. E. Fancher, The intelligence men. Makers o f the IQ controversy. W W Norton & Company, New York, London 1985. 12 A. M. Colman, Facts, fallacies and frauds in psychology. Hutchin­ son, London 1987.

30

Rozdział I

wspomnieć o dwóch psychologach - Henry Goddard z New Jersey i Robert Yerkes z Uniwersytetu Harwarda (wów­ czas przewodniczący Amerykańskiego Towarzystwa Psy­ chologicznego) byli głęboko przekonani o tym, że testy mie­ rzą inteligencję jako stałą i wrodzoną predyspozycję ludzi. Dodać należy, że byli aktywnymi członkami stowarzyszeń eugenicznych. Propagowali pogląd, przeciwko któremu tak bardzo protestował Alfred Binet. Głosili, że genetycznie gor­ si ludzie stanowią groźbę dla społecznego, ekonomicznego i moralnego dobrobytu kraju. Narzędziem służącym ziden­ tyfikowaniu, a w konsekwencji eliminacji owych „gorszych” miały zostać testy do pomiaru inteligencji. Do Goddarda i Yerkesa dołączył Terman głosząc w 1916 roku, że osta­ tecznym rezultatem powszechnego wykorzystania testów będzie uwolnienie społeczeństwa od dziesiątków tysięcy upośledzonych, w szczególności czarnych, mieszkańców Ameryki i innych mniejszości rasowych. Już wkrótce możliwości pomiaru inteligencji dały podsta­ wy do stworzenia prawa umożliwiającego zaistnienie jedne­ go z bardziej skrupulatnie ukrywanych zdarzeń w historii - masowej sterylizacji tysięcy ludzi. Wynik testu stanowił „obiektywną” podstawę dla wydania sądu, kto ma prawo się rozmnażać. W ponad 30 stanach uchwalono ustawy zezwala­ jące na przymusową sterylizację - środek służący zapobiega­ niu rozmnażania się ludzi o niskiej inteligencji, a co za tym idzie sprzyjający poprawianiu rasy. Pierwszy akt prawny zalecający wykorzystanie sterylizacji, uchwalono w Pennsylwanii w 1905 roku, ale został zawetowany przez gubernatora i nigdy nie wszedł w życie. Pierwsza ustawa zaczęła obowią­ zywać w Indianie w 1907 roku. New Jersey podążyło tym samym śladem w 1911 roku i jeszcze w tym samym roku stan Iowa wprowadził prawo pozbawiające możliwości rozmnaża­ nia się kryminalistów, upośledzonych umysłowo itp. Uchwała o sterylizacji podjęta w stanie Waszyngton została zaskarżo­ na w Sądzie Najwyższym w 1912, ale sąd jednomyślnie pod­ trzymał jej zasadność powołując się na prowadzone wówczas badania eugeniczne. Prawo ustanowione w Kalifornii w 1918 roku zezwalało na przymusową sterylizację pod warunkiem, że zostanie to zaaprobowane przez zespół, w którego składzie

Niektóre grzechy psychologii akademickiej

31

znajdzie się psycholog w stopniu naukowym doktora (w tym czasie Terman, jako jedna spośród kilku zaledwie osób w Ka­ lifornii, mógł poszczycić się takimi kwalifikacjami). Podobne prawo ustanowione w Virginii doprowadziło do ponad 7500 przymusowych sterylizacji w latach 1924-1972. Skalpel ciął na prawo i lewo, a osoby poddawane tym zabiegom rzadko zdawały sobie sprawę czego one naprawdę dotyczą. Doris Buck Figgins, młoda kobieta wysterylizowana przymusowo w 1928 roku, zgodnie z obowiązującym prawem, została po­ wiadomiona, że przeszła operację wyrostka. Dopiero w 1980 roku odkryła, że została poddana sterylizacji: „Załamałam się i płakałam. Mój mąż i ja desperacko pragnęliśmy mieć dzieci. Oszaleliśmy na tym punkcie. Nie wiedziałam, co oni mi zrobili”13. Od czasu uchwalenia pierwszej ustawy tylko do 1940 roku w Stanach Zjednoczonych wysterylizowano w sumie 35 878 osób. Przynajmniej tyle przypadków udokumentowano. Na tym się jednak nie skończyło. Obecnie liczba wszystkich osób wysterylizowanych obejmuje około 60 tysięcy. Jeszcze nie tak dawno, bo w latach 1972-1976, szpitale w czterech tylko miastach USA wysterylizowały 3406 kobiet i 142 mężczyzn, głównie Indian14. Liczby można przytaczać w nieskończoność, nie oddadzą one z pewnością cierpień poszczególnych ofiar „nauki” budowanej w oparciu o niedostateczne dowody i prze­ kłamania. Przymusowa sterylizacja upośledzonych umysło­ wo jest obecnie rzadko, jeśli w ogóle praktykowana, ale w nie­ których stanach ustawy o sterylizacji nadal obowiązują, na przykład w Północnej Karolinie, gdzie jeszcze w roku 1973, a następnie 1981 ustawa została zaktualizowana15. „Dajcie mi waszych zmęczonych, waszych biedaków, wasze tłumy stęsknione, by odetchnąć wolnością, żałosne odpady z waszych tętniących życiem brzegów” - takim na­ pisem Statua Wolności wita przybyszów wysiadających ze 13 S. Noll, Feeble-minded in our midst: Institutions for the mentally retarded in the south, 1900-1940. UNC Press, Chapel Hill, NC 1996. 14 E. Black, Wojna przeciw słabym. Eugenika i amerykańska kampa­ nia na rzecz stworzenia rasy panów. Warszawskie Wydawnictwo Lite­

rackie MUZA S.A., Warszawa 2004. 15 Tamże.

Rozdział I

32

statku w Nowym Yorku. Ale w 1912 roku pomiędzy portem a Statuą z jej obietnicą stanął groźny cień psychologa opę­ tanego ideą poprawy rasy ludzkiej - Henry’ego Goddarda. Zanim imigranci opuścili port, musieli poddać się bada­ niom inteligencji. Jego wnioski brzmiały: 79% Włochów, 87% Rosjan i 83% Żydów to ludzie upośledzeni umysłowo. Opublikowanie tych wyników nie tylko podsyciło istniejące uprzedzenia, ale doprowadziło również do zaostrzenia praw imigracyjnych. Ustawa o imigracji z 1917 roku zapewniała możliwość wykluczenia osób uznanych za gorsze ze wzglę­ du na ich zdolności umysłowe. Tego samego roku Goddard donosił z oczywistą dumą, że ogromna liczba cudzoziemców została deportowana ze względu na upośledzenie umysłowe, a stało się tak dzięki nieustającym wysiłkom lekarzy prze­ konanych, że testy umysłowe mogą być wykorzystane dla wykrycia upośledzonych umysłowo cudzoziemców. Ostatecz­ nie w 1924 roku została uchwalona Immigration Restriction Act, która była bezpośrednim rezultatem lobbingu różnych grup i jednostek sprzeciwiających się imigracji z południo­ wej, centralnej i wschodniej Europy. Ustawa określała rocz­ ną liczbę imigrantów z dowolnego kraju na maksymalnie 2% z liczby mieszkańców danego kraju żyjących w USA w 1980, tj. z czasów, zanim rozpoczęła się fala imigracji z południowej, centralnej i wschodniej Europy16. W latach 30-tych setki tysięcy Żydów - uchodźców ucie­ kających przed nazistowską zagładą szukało schronienia w Stanach Zjednoczonych. Wielu z nich zostało deportowa­ nych z powrotem do Niemiec, gdzie stanęli twarzą w twarz z koszmarem zgotowanym przez nazistów, wiernych uczniów i naśladowców amerykańskich eugeników. Znacząca liczba tych, którzy zginęli w nazistowskich obozach koncentracyj­ nych mogłaby przeżyć, gdyby nie ustawa z 1924 roku, za której „naukowe” podwaliny odpowiedzialność intelektual­ ną ponoszą Terman, Goddard, Yerkes i inni podążający za nimi psychologowie amerykańscy. Bezkrytyczne stosowanie testów przygotowanych przez zaślepionych eugenicznymi ideami psychologów prowadziło 16 E. Black, Wojna przeciw słabym. Wyd. cyt.

Niektóre grzechy psychologii akademickiej

33

do dalszego wykrzywiania obrazu rzeczywistości. Bardzo szybko „odkryto”, że czarni w testach mierzących inteligen­ cję uzyskiwali przeciętnie 60% gorsze rezultaty niż biali. Zastosowanie testów opracowanych przez Yerkesa, Goddarda i Termana dla potrzeb wojska zaowocowało wynikami, które wskazywały, że 47% białych i 89% czarnych rekrutów ma inteligencję niższą od trzynastolatków. Wykluczenie ich wszystkich uniemożliwiłoby wyruszenie armii amerykań­ skiej na wojnę!

€U C « m C S DRRWS It S HRTCftlftlS FftOtt HJTOV S0URC45 RDD ORCflMZfiS

tmn mto m mmomous « btity.

Pracę Yerkesa, Goddarda i Termana kontynuował inny działacz ruchu eugenicznego - Carl Brigham, psycholog z Princeton. Jego prace przyniosły „niezbite dowody” wyż­ szości rasy nordyckiej. Niemieccy eugenicy, początkowo pozostający daleko z tyłu za „osiągnięciami” swoich kole­ gów z Ameryki, okazali się jednak gorliwymi i doskona­ łymi uczniami. Wkrótce prześcignęli Amerykanów urze­ czywistniając eugeniczny scenariusz poprawiania rasy nie tylko poprzez sterylizację, ale również eutanazję milionów łudzi, narodowości i ras... A wszystko to w oparciu o twarde dowody „naukowe”.

34

Rozdział I

Dzisiaj, z perspektywy czasu, oczywiste wydaje się, że Galton zbyt niecierpliwie sugerował wprowadzenie w życie postulatów, które oparł na słabych hipotezach. Widzimy, z aż nazbyt dużą jaskrawością, brak wystarczających ba­ dań i dowodów dziedziczności inteligencji. Spory na ten te­ mat trwają do dzisiaj i mimo tysięcy badań prowadzonych w tym zakresie, nadal dalecy jesteśmy od kategorycznych odpowiedzi. Pobieżna znajomość problematyki konstruk­ cji i stosowania testów wystarcza, aby ocenić, że wszyst­ kie przytaczane wyżej wnioski eugenicznych psychologów były nieprawdziwe, bo badania nie uwzględniały specyfiki kulturowej osób badanych, a przez to brakowało im traf­ ności kulturowej. A jednak ten, niezwykle skrótowo przed­ stawiony, horror powinien nas psychologów raz na zawsze nauczyć kilku zasad i doprowadzić do bardzo zasadniczych wniosków. Brzmią one następująco: - nie wolno, pod żadnym pozorem, formułować praw wte­ dy, kiedy materiał dowodowy wystarcza zaledwie do sfor­ mułowania hipotez; - nie wolno przedstawiać wyników badań, które mogą mieć wpływ na życie innych ludzi dopóty, dopóki nie będziemy mieli całkowitej pewności, że zostały uzyskane w sposób rzetelny z uwzględnieniem najlepszych kano­ nów metodologicznych; - wszelka ignorancja metodologiczna, która nie pozwala na wykrycie błędów w badaniach innych naukowców i formułowanych na ich podstawie wniosków, obciąża wyłącznie nasze sumienie. Choćby tyle. Czy psychologia nauczyła się tego? Wątpię, ponieważ wciąż spotykamy się z niecierpliwością w publi­ kowaniu wyników, które często są zaledwie wstępnymi re­ zultatami, ciągle, o czym jeszcze przekona się czytelnik w dalszej części tej książki, prowadzi się mnóstwo badań niedbale, nie zważając na metodologię bądź po prostu ją ignorując. Ignorancja metodologiczna jest natomiast po­ wszechna i tolerowana. Większość studentów kończących studia psychologiczne nie jest w stanie poprawnie zinter­ pretować wyników badań, o których czyta, tylko nieliczni są w stanie dostrzec błędy metodologiczne. Jeśli tak, koszmar

Niektóre grzechy psychologii akademickiej

35

może w każdej chwili się powtórzyć. Dowodem na to jest fakt, że większość podręczników psychologii nie uwzględnia w skorowidzach rzeczowych słowa eugenika, dowodem na to jest to, że wyżej wymienione nazwiska figurują w podręcz­ nikach bynajmniej niejako przestroga, lecz jako kamienie milowe w rozwoju psychologii. Wreszcie dowodem może być popularność niektórych koncepcji pop-psychologii, których atrakcyjność w żadnej mierze nie ma związku z rzetelnością uzyskiwanych wyników badań.

Oszust szlachcicem - od kłamstwa do akademickich zaszczytów Najzupełniej prawdopodobnie mogło wyglądać to tak... Tego jesiennego dnia 1946 roku powietrze w Londynie było wilgotne, a pogoda dość ponura. Mimo to nieśmiałe, rzad­ kie przebłyski słońca przebijały zza chmur, jakby chcąc dodatkowo rozświetlić ten dzień zasłużonej chwały. Cyril Lodovic Burt dojeżdżając do Pałacu Buckingham wiedział, że wyjdzie z niego innym człowiekiem, nie tylko jeszcze większym i silniejszym niż był do tej pory, ale w jakiś spo­ sób innym - dołączy do grona ludzi szlachetnych, zrywając raz na zawsze wszelkie związki z niższymi warstwami, a wspomnienia z robotniczych dzielnic, w których spędził dzieciństwo będą już tylko takimi wspomnieniami jak te, które kołaczą się przez jakiś czas po głowie po wyjściu z kina. Sala Balowa, w której miała się odbyć uroczystość, nie uderzyła Cyrila Burta swoim przepychem. Wydała mu się odpowiednią oprawą dla tego dnia i dla niego samego. Pomimo tego, kiedy Królowa, wraz z towarzyszącymi jej dwoma Gurkhami i w towarzystwie Lorda Chamberlaina, wkroczyła do sali, poczuł silny dreszcz podniecenia. Prze­ mknęło mu przez myśl, że jego ojciec byłby niezwykle z nie­ go dumny, gdyby mógł go w tej chwili zobaczyć. Na podium stało już pięciu żołnierzy Królewskiej Straży Przybocznej, rozległy się dźwięki hymnu państwowego, a gdy zamilkły, Lord Chamberlain zajął miejsce z prawej strony Królowej i rozpoczął odczytywanie nazwisk kandydatów oraz ich za-

36

Rozdział I

sług. Kiedy przyszła kolej Burta, w miarę jak Lord odczyty­ wał jego dokonania, on sam czuł jak odchodzi w przeszłość okres niepokojów, lęków, konieczność walki o swoją pozycję i poczucie zagrożenia. Oto z każdym słowem, wypowiada­ nym z namaszczeniem przez Lorda Chamberlaina, rodził się nowy, inny Cyril Burt - sir Cyril Burt, pierwszy na świecie psycholog, który otrzymał szlachectwo. Poza tytułem szlacheckim nadanym mu przez Królową, Burt w uznaniu swoich zasług otrzymał także kierownic­ two katedry psychologii w University College w Londynie, gdzie pracował aż do emerytury, na którą przeszedł w roku 1950. Ponadto, krótko przed śmiercią, Amerykańskie Towa­ rzystwo Psychologiczne przyznało mu prestiżową nagrodę im. Thorndike’a. Cyril Lodovic Burt urodził się 4 marca 1883 roku w ro­ botniczej dzielnicy Londynu. Chociaż wychowywał się w oto­ czeniu klas niższych, sam nie cierpiał niedostatku. Jego ojciec, posiadający gruntowne wykształcenie medyczne, pro­ wadził dobrze prosperującą aptekę. Młody Cyril chodził do szkoły i spędzał dużo czasu na podwórkach i ulicach z ko­ legami z ubogich rodzin robotniczych. Nabył umiejętność posługiwania się cockneyem, a zdobyte wówczas doświad­ czenie pomagało mu nieraz w pracy, szczególnie z młodocia­ nymi przestępcami i dziećmi trudnymi, chociaż jego przyszli współpracownicy doświadczali również szorstkości zacho­ wań wyuczonych w młodości. Mimo takiego środowiska, w domu rodzinnym kładziono duży nacisk na wartości in­ telektualne i podkreślano przynależność do klasy średniej. Sytuacja rodziny Burtów uległa zasadniczej zmianie, kiedy Cyril miał dziewięć lat. Wówczas to ojciec otrzymał pracę wiejskiego lekarza, a jego pacjentami byli nawet brat i sio­ stra samego Francisa Galtona. Burt wspominał w swojej autobiografii, że ojciec inspirował go zawsze opowieściami o swoich sławnych pacjentach, opowiadał dużo o Galtonie, jako następcy Miltona i Darwina17. Później spotkał Galto17 C. Burt, Autobiography, (w:) E. G. Boring i H. S. Langfeld (red.) A history o f psychology in autobiography, Vol. 4, Clark University Press, Worcester, MA, s. 54-73, 1979.

Niektóre grzechy psychologii akademickiej

37

na osobiście, a kiedy wypożyczył ze szkolnej biblioteki jego dzieło Inquiries into Human Faculty odkrył z przesądną ekscytacją, że zostało ono wydane w 1883 roku, w roku jego urodzin. Od tego momentu Burt bardzo silnie zaczął identyfikować się z Galtonem i głoszonymi przez niego po­ glądami. W połączeniu z silną presją wywieraną przez ojca na osiąganie sukcesów akademickich, doprowadziło to Cy­ nia w mury Oksfordu, gdzie w 1907 roku z wyróżnieniem i honorami ukończył studia. Jeszcze w czasie studiów Burt zetknął się ze zwolennikami eugeniki, którzy utwierdzili go w jego planach. Bez problemów zdobył prestiżową posadę jako wykładowca psychologii eksperymentalnej na Uniwer­ sytecie w Liverpool18. Pierwszą pracę naukową zatytułowaną Experimental tests o f general intelligence opublikował już w roku 190919. Razem z doświadczeniami młodości wyznaczyła ona kieru­ nek całej przyszłej pracy Burta. Największą sławę przyniosły mu jednak badania nad bliźniętami. Ich wyniki wskazywały na dziedziczną naturę inteligencji i były zgodne z oczeki­ waniami ówczesnych zwolenników eugeniki. Burt w swoich pracach uzyskiwał wyniki wskazujące nawet na 80% udziału czynnika dziedzicznego w rozwoju inteligencji. W tym miejscu czytelnikom, mniej obeznanym w me­ todologii badań psychologicznych, należy się wyjaśnienie na czym polegają badania nad dziedziczeniem inteligencji. Pytanie o naturę inteligencji jest pytaniem, w jakim stop­ niu na rozwój inteligencji wpływają czynniki genetyczne, a w jakim środowisko, które nas kształtuje. Aby odpowie­ dzieć na to pytanie badacze wykorzystują gratkę, jaka trafi­ ła im się w wyniku działania natury - bliźnięta jednojajowe, które są w 100% identyczne jeśli idzie o posiadany materiał genetyczny20. Szczególnie cenne są bliźnięta, które z jakichś 18 Te i dalej występujące dane biograficzne zaczerpnąłem z: R. E. Fancher, The intelligence men. Wyd. cyt. 19 C. Burt, Experimental tests o f general intelligence. „Journal of Psychology”, 3, s. 94-177, 1909. 20 Obecnie wiemy, że w wyniku tzw. efektu epigenetycznego nastę­ puje hamowanie transkrypcji DNA, co skutkuje trwałym wyłączeniem ekspresji genu. Sekwencja genów pozostaje ta sama, ale część z nich jest

38

Rozdział I

względów wychowywały się oddzielnie, a które mamy szan­ sę zbadać. Jeśli w różnych środowiskach ich inteligencja będzie podobna, mamy podstawy do tego, by przypuszczać, że jest ona uwarunkowana czynnikiem genetycznym. Jeśli będzie się znacznie różnić, będziemy bardziej skłonni przy­ jąć, że oddziaływało na nią środowisko* 21. Wyniki wielu badań Burta i jego teorie jednoznacznie wskazywały na dziedziczenie, jako główny czynnik kształ­ tujący inteligencję i spotkały się z powszechną akcepta­ cją. Jako znany badacz inteligencji w latach trzydziestych i czterdziestych Burt został doradcą rządu i przyczynił się do wprowadzenia systemu edukacji zwanego „11 plus”. Sys­ tem ten przewidywał poddawanie testom na inteligencję dzieci w wieku 11 lat, a następnie przydzielanie ich do jed­ nego z trzech poziomów nauczania. Dla małej grupki je­ denastolatków uzyskujących najwyższe wyniki oznaczało to dostęp do elitarnych szkół. Większość była posyłana do szkół gorszych i w przyszłości praktycznie nie miała szans na przeniesienie się do szkół o wyższym poziomie. Dzisiaj dobrze wiemy, że różnice rozwojowe występujące w wieku jedenastu lat nie przesądzają o tym, jakie ktoś osiągnie efekty w przyszłości. Nierzadko zdarzają się dzieci, które rozwijają się wolniej w tym wieku, aby później przyśpieszyć. Takie jednak, w systemie współtworzonym przez Burta, nie miały najmniejszych szans. System ten był rygorystycznie implementowany w Anglii i Walii i przetrwał dłużej niż cała jedna generacja. Wpływ myśli Burta był tak znaczny, że pod jego wpły­ wem znany badacz inteligencji - Arthur Jensen z Uniwer­ sytetu w Kalifornii zasugerował w 1969 roku, w artyku­ le opublikowanym w Harvard Educational Review , że za pomocą hipotezy o zależności inteligencji od dziedzictwa nieaktywna. Jest to główny argument przeciwko identyczności bliźniąt jednoj aj owych. Jednak w czasach, kiedy Burt publikował swoje prace, efekt ten był nieznany. 21 Opis badań nad bliźniętami jest z konieczności mocno uproszczony. Czytelników zainteresowanych tym zagadnieniem odsyłam do: A. M. Colman, Facts, fallacies and frauds... Wyd. cyt. lub R. E. Fancher, The intelligence men. Wyd. cyt.

Niektóre grzechy psychologii akademickiej

39

rasowego można wytłumaczyć niepowodzenie programu uzupełniającej edukacji dla mniejszości rasowych w Sta­ nach Zjednoczonych. Myśl ta spotkała się z aprobatą innych naukowców22. Potrzeba uwielbienia i bezwzględność w dążeniu do sła­ wy Cyrila Burta ujawniały się podczas wydarzeń, o których oficjalne kroniki milczą. Ze względu na swoje zachowanie podczas dyskusji, gdzie za wszelką cenę starał się zwycię­ żyć i to niekoniecznie uczciwymi metodami, młodsi kole­ dzy ochrzcili go żartobliwie mianem „starego młodocianego przestępcy”23. W późnych latach trzydziestych miało miejsce również drobne nieporozumienie z Charlesem Spearmanem, obecnie uważanym za najbardziej wpływowego bada­ cza inteligencji tamtego okresu. Burt napisał, w przypisie opublikowanego w 1937 roku artykułu, że jako pierwszy zasugerował wykorzystanie pewnego równania do analizy czynnikowej w swojej pracy z 1909 roku. Spearman, wów­ czas już emerytowany, lecz ciągle czujny, napisał wprost do Burta, że to właśnie od niego pochodzi pomysł równania, a podsunął mu je kilka miesięcy przed opublikowaniem pracy w osobistym liście. Burt przeprosił Spearmana, ale zdarzenie to było początkiem nasilających się działań zmie­ rzających w kierunku „napisania na nowo” historii ana­ lizy czynnikowej, podwyższenia swojego znaczenia w jej powstawaniu i zminimalizowania wkładu Spearmana w jej rozwój24. Nieco później Burt poprosił H. J. Eysencka, wówczas jed­ nego ze swoich najlepszych studentów, o pomoc przy pracy nad artykułem poświęconym analizie czynnikowej. Burt pi­ sał tekst, podczas gdy Eysenck miał zająć się obliczeniami. 22 A. Kohn, Fałszywi prorocy. Oszustwo i błąd w nauce i medycynie. Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 1996. 23 W oryginale wyrażenie „młodociany przestępca” jest wyrażone jednym słowem, dlatego całe wyrażenie brzmiało the old delinquent. Tłu­ maczenie nie w pełni oddaje pierwotny sens. 24 Analiza czynnikowa to metoda statystyczna, służąca odnajdywaniu struktur w zbiorze zmiennych losowych. Ma duże znaczenie w psychologii podczas analizy struktury zjawisk, badanych przez narzędzia kwestio­ nariuszowe.

40

Rozdział I Burt (...) pokazał mi artykuł, który napisał sygnowany naszy­ mi nazwiskami i pomyślałem, że jest on bardzo dobry. Byłem szczerze zdziwiony, kiedy ostatecznie ukazał się w B ritish Jou rn al o f E d u ca tion a l P sych olog y w 1939 roku wyłącznie z moim nazwiskiem w nagłówku oraz wieloma zmianami w tekście wychwalającymi Cyrila Burta25.

Po śmierci Spearmana, która miała miejsce w 1945 roku, kampania autopromocyjna Burta nasiliła się. Wyko­ rzystał on w tym celu swoją pozycję redaktora British Jour­ nal o f Statistical Psychology. Na łamach pisma opublikował wiele własnych artykułów, w których podkreślał znaczenie własnej osoby w historii powstawania analizy czynnikowej i minimalizował udział Spearmana. Ponadto, nie wahał się również publikować w czasopiśmie artykułów pochwalnych poświęconych jego osobie, w rzeczywistości zaś napisanych przez niego samego. Przykładem może być pean pochwalny poświęcony Cyrilowi Burtowi, który ukazał się w 1954 roku podpisany przez Jaques Lafitte - francuską psycholog, któ­ ra szczegółowo była zaznajomiona z jego dorobkiem, a która, jak się okazało wiele lat później, nigdy nie istniała. W obliczu tych fabrykacji kilku psychologów stało się nieco podejrzliwymi w stosunku do Burta, lecz żaden z nich publicznie nie wyraził swoich wątpliwości. Jego wkład w psychologię matematyczną, w rozwój metod statystycz­ nych i teorię analizy czynnikowej był tak powszechnie znany, że takie drobiazgi wydawały się mało istotne, a ich roztrząsanie czymś małostkowym. Ponadto, jego reputacji bronił przecież nadany mu jeszcze w 1946 roku tytuł szla­ checki. Lecz ciemne chmury zbierały się nad horyzontem jego kariery. Kiedy w 1950 roku przeszedł na emeryturę, pojawiły się pierwsze ostre ataki na system „11 plus” i spo­ soby badania inteligencji, które wypracował. Odpowiedzią Burta było ogłoszenie w 1955 roku wyników badań nad bliźniętami w zakresie dziedziczności inteligencji - jednego z najbardziej niechlubnych badań w historii psychologii26. 25 R. E. Fancher, The intelligence men. Wyd. cyt. 26 C. Burt, The evidence for the concept o f intelligence. „British Jour­ nal of Educational Psychology”, 25, s. 158-177,1955.

Niektóre grzechy psychologii akademickiej

41

Publikacja wyników była odpowiedzią w szczególności na zarzuty Briana Simona, wykładowcę z uniwersytetu w Lei­ cester oraz Alice Heim, psychologa z Cambridge University. Simon, były nauczyciel, zarzucał systemowi „11 plus”, że dyskryminuje na całe życie dzieci często uzdolnione, lecz później rozwijające się i to na podstawie wątpliwej jako­ ści testów. Heim krytykowała teorię inteligencji ogólnej Spearmana i podważała założenia Burta dotyczące dzie­ dziczenia inteligencji przeciwstawiając im podejście Bineta, który wierzył, że na rozwój inteligencji można wpływać i nie stosował do jej pomiaru podejścia czynnikowego. Poglądy Burta, do których był głęboko przywiązany, zostały zaatakowane ponownie na początku lat 60-tych. Najbardziej miażdżącej krytyce poddał je psycholog - John McLeish. W swojej książce The science o f behaviour21 pod­ dał w wątpliwość całą spearmanowską tradycję pomiaru inteligencji ogólnej. Ataki mnożyły się. Poza różnymi publi­ kacjami, w których Burt twardo bronił swoich przekonań, najważniejszą w tym okresie, jaką ogłosił, było kolejne stu­ dium nad bliźniętami z 1966 roku2 28. 7 Aż do tej daty studia Burta nad wychowywanymi osob­ no bliźniętami nie wzbudzały jakiegoś niecodziennego za­ interesowania, nawet pomimo tego, że jego korelacje były najwyższymi, jakie uzyskiwano w podobnych badaniach. Nie odbiegały jednak na tyle od innych, aby wzbudzać za­ interesowanie. Artykuł z 1966 roku wykazywał zależność zajmowanej pozycji społecznej od inteligencji, przy czym Burt relacjonował badania nad wychowywanymi osobno bliźniętami, wykonującymi bardzo różne zawody i zajmu­ jącymi różne pozycje społeczne. Jak do tej pory nikomu się to nie udało ze względów czysto obiektywnych - trudno jest w ogóle znaleźć wystarczającą do badań liczbę wychowują­ cych się osobno bliźniąt, a co dopiero reprezentujących różne zawody i zajmujących różne pozycje społeczne. 27 Barrie and Rockliffe, London 1963. 28 C. Burt, The genetic determination o f differences in intelligence: A study o f monozygotic twins reared togeather and apart. „British Journal

of Psychology”, 57, s. 137-153, 1966.

42

Rozdział I

Pojawiły się pierwsze wątpliwości. Sandra Scarr-Salapatek z Uniwersytetu w Kalifornii zwróciła uwagę, że dane Burta wyglądają „dziwnie” i poprosiła go o wyjaśnienie za­ stosowanych procedur. Nie otrzymała zadowalającej odpo­ wiedzi. Burt nigdy nie przedstawił szczegółowych studiów przypadków analizowanych przez siebie bliźniąt, pomimo, że tak postąpili Newman, Freeman i Holzinger, którzy zaj­ mowali się podobną problematyką. Kiedy inni badacze pisa­ li do Burta z prośbą o udostępnienie szczegółowych danych byli grzecznie, lecz stanowczo odsyłani do mało znanych do­ kumentów z lat dziesiątych i dwudziestych lub otrzymywali wyjaśnienia o niedostępności danych lub niemożliwości ich odkodowania. Kiedy socjolog Christopher Jencks poprosił wprost o listę pięćdziesięciu trzech par bliźniąt z ich wyni­ kami IQ oraz oceną pozycji zawodowej, otrzymał po kilku tygodniach zwłoki listę wyczyszczoną z wszelkich danych z wyjątkiem tych, o które prosił. Jak dotąd jest to najbar­ dziej dokładny dokument, spośród wszystkich znanych, jaki powstał w trakcie badań Burta. A jednak te wątpliwości w obliczu uznania, a nawet uwielbienia, jakim darzono Burta za jego życia nie były w stanie zachwiać jego pozycją. Piszę o nich, bo dopiero z perspektywy czasu układają się w całość, której zapewne nikt by nie dostrzegł, gdyby nie wydarzenia, jakie miały miejsce tuż po jego śmierci. W 1972 roku artykuły Burta trafiły do rąk Leona Kamina, psychologa z Uniwersytetu w Princeton. Kamin natychmiast dostrzegł wewnętrzne sprzeczności w opublikowanej pracy, zwrócił uwagę na brak systematycznych danych, takich jak na przykład płeć bada­ nych dzieci, typ stosowanych testów itp. Kamin zauważył także, że w publikacji z roku 1939 Burt podawał, iż meto­ dy przez niego stosowane „były opisane bardziej dokładnie w pracach dyplomowych osób przeprowadzających badania” lub, że znajdują się one w innych niedostępnych pracach dyplomowych. W publikacji z roku 1943 Burt twierdził, że pełniejsze zestawienie źródeł i obliczeń, ze szczegółowymi tabelami, można znaleźć w pracy dyplomowej J. Maver, wy­ konanej w laboratorium psychologicznym University Col­ lege w Londynie. W rzeczywistości, jak odkrył Kamin, nie

Niektóre grzechy psychologii akademickiej

Francisco Goya y Lucientes, Ni mniej, ni więcej (Ni mas ni menos) Ma rację, każąc malować swój portret; w ten sposób ci, co go nie znają i co go nie widzieli, dowiedzą się kim jest. (komentarz autora grafiki)

43

Rozdział I

44

było tam ani takiej pracy, ani innego opracowania na ten temat, jak również nikt nigdy nie przysłał takiej pracy do uniwersytetu. Podobnych, brakujących ogniw było w pra­ cach Burta dużo więcej29. Najważniejszą rzeczą, na którą zwrócił uwagę Kamin, były jednak współczynniki korelacji, jakie uzyskał Burt w trzech różnych publikacjach poświęconych bliźniętom. Pomimo tego, że badał on różne grupy bliźniąt, które różniły się liczebnością, to uzyskane przez niego współczynniki były identyczne do trzeciego miejsca po przecinku! Wynosiły one 0,771 dla bliźniąt rozdzielonych i 0,994 dla bliźniąt wycho­ wywanych razem. Każdy, kto kiedykolwiek w życiu wykony­ wał jakiekolwiek obliczenia statystyczne wie, że uzyskanie dwukrotnie identycznego wyniku jest bardzo rzadkie, uzy­ skanie trzykrotnie identycznego rezultatu graniczy z nie­ możliwością, uzyskanie trzech par identycznych wyników, na przestrzeni lat, w różnych grupach o różnej liczebności, jest bliskie cudu. W połączeniu z brakami w dokumentacji, nieistniejącymi pracami, niechęcią w udostępnianiu danych naukowcy byli jednak skłonni uznać, że nie był to cud, lecz zwyczajne oszustwo. Nawet czciciele Burta, bo za takich należałoby uznać na przykład Arthura Jensena, kiedy ruszyli do obrony swojego mistrza, byli zmuszeni zmierzyć się z faktami i zaakceptować je. Jensen specjalnie przyjechał do Wiel­ kiej Brytanii, aby zebrać komplet pism Burta i opraco­ wać przegląd jego prac. Ku swemu zdziwieniu znalazł on w artykułach Burta aż 20 (!) przypadków jednakowych wartości współczynnika korelacji, mimo iż prace dotyczy­ ły różnych grup osób badanych. Tego już w żaden sposób nie dało się wytłumaczyć. A mimo to Jensen i Eysenck uznali, że dane stanowiły dla Burta przypadkową deko­ rację dla zilustrowania teoretycznych założeń genetyki jakościowej, którą uważał za najważniejszą. Uznali oni, że „pomyłki” w pracach Burta były raczej wynikiem bra­ ku uwagi naukowca w wieku 72 lat niż próbą świadomego wprowadzenia w błąd. 29 Za: A. Kohn, Fałszywi prorocy. Wyd. cyt.

Niektóre grzechy psychologii akademickiej

45

Przy hipotezie świadomego wprowadzenia w błąd upiera się jednak Kamin, który przeanalizował wszystkie prace Burta i stwierdził, że począwszy już od 1909 roku wymy­ ślał on wszystkie swoje dane. Kontrowersje wokół monu­ mentalnej postaci Burta narastały i doprowadziły do tego, że postanowiono zbadać jego oryginalne zapiski i notatki. Okazało się, że zaraz po jego śmierci, niektórzy koledzy za­ brali z jego domu część książek i pism, ale pozostawili sześć dużych skrzyń po herbacie wypełnionych dokumentacją, notatkami, obliczeniami. Zarządca domu, nie wiedząc co zrobić z tą pozostałością, poradził się w tej sprawie kolegów Burta, a ci zasugerowali mu, żeby je spalił, co też uczynił. Wydawałoby się więc, że w ten sposób historia położy kres sporom o przeszłość pracy badacza otaczając ją mgłą nie­ pewności albo lepiej - dymem pochodzącym z płonących dokumentów. Tak też pewnie by się stało, gdyby nie pewien bardzo dociekliwy dziennikarz... W październiku 1976 roku ukazał się w The Sunday Ti­ mes artykuł autorstwa Olivera Gillie, który po gruntownym zbadaniu sprawy Burta doniósł między innymi, że panie M. Howard i J. Conway nigdy nie istniały! Kim były obie panie, że ich istnieniu Gillie poświęcił tak wiele uwagi? Były współautorkami najważniejszych prac Burta, prowadziły w jego imieniu prace badawcze, a w czasie, kiedy był re­ daktorem Journal o f Statistical Psychology, pisały recenzje i artykuły, w których jednoznacznie wychwalały osiągnięcia Burta przyznając mu wielokrotnie palmę pierwszeństwa i krytykując zaciekle oponentów. Po ustąpieniu Burta ze stanowiska redaktora pisma recenzje obu pań więcej się nie pojawiły. Te fakty dopełniły całości. Sir Cyril Burt zo­ stał uznany przez środowisko naukowe za oszusta, który sfałszował większość swoich danych, choć Jensen i Eysenck dalej pozostali wierni swojej opinii o braku uwagi i zanie­ dbaniach starego badacza. W roku 1978 ukazała się poważna naukowa analiza prac Burta, wykonana przez Donalda D. Dorfmana z Uniwersy­ tetu Iowa. Przeanalizował on dokładnie publikację Burta z roku 1961 na temat związku inteligencji z awansem spo­ łecznym i doszedł do wniosku, że dane Burta zostały wy­

46

Rozdział I

myślone. Dorfman wykazał, że Burt, zamiast wprowadzać nowe dane, przepisywał liczby z tablic, które opublikował w 1926 roku w artykule na temat doradztwa zawodowego, liczby te zaś wziął ze spisu ludności z 1921 roku30. Najlepszy epilog historii Burta przedstawili Thomas F. Gieryn i Annę Figert w artykule pt.: Scientists protect their cognitive authority: The status degradation ceremony o f sir Cyril Burt31. Ich analiza pokazuje ceremonię degrada­

cji Burta, ceremonię, która nie odbywała się w splendorze sali balowej Pałacu Buckingham, której nie towarzyszyły dźwięki hymnu narodowego, obecność królowej i lordów. Odbyła się powoli, a jej obiektem był nie tyle Cyril Burt, lecz autorytet nauki. Jak zauważył biograf Burta, Leslie Hearnshaw: Najpoważniejsza szkoda wyrządzona przez Burta polegała na dyskredytacji profesji psychologów, którą przyniosło jego działanie. Podważył on publiczną wiarę, powoli i mozolnie budowaną i ciągle daleką do osiągnięcia w pracy psycholo­ gów. To szkoda, której naprawienie może zabrać sporo czasu. Psychologowie skonstatowali, że obecnie dużo trudniej jest zdobyć ufność w wyniki ich badań. Burt stworzył atmosferę nieufności, która może negatywnie wpłynąć na wsparcie spo­ łeczne, finansowe i moralne. Podejrzliwość tego rodzaju jest ciężka do przezwyciężenia32.

Jak pokazują Gieryn i Figert, środowisko naukowców zrobiło wiele, aby zminimalizować koszty, jakich przyspo­ rzyło działanie Burta dla społecznego wizerunku ich profesji. W chwili śmierci w 1971 roku Burt znajdował się w ścisłej elicie psychologów naukowców. Dziesięć lat później jego ró­ wieśnicy wykluczyli go ze swoich kręgów i odebrali status naukowca. Zdaniem autorów analizy degradacja Burta skła­ 30 D. D. Dorfman, The Cyril Burt questions: New findings. „Science” 201, s. 1177, 1978. 31 (w:) G. Bohme, N. Stehr (red.), The konowledge society, sociology o f the sciences yearbook. 10, s. 67-86, 1986. 32 L. Hearnshaw, Balance sheet on Burt. „Supplement to the Bulletin of the British Psychological Society”, 33, s. 7, 1956.

Niektóre grzechy psychologii akademickiej

47

dała się z ośmiu etapów. Pierwszy etap nazwali „zdziwioną ignorancją”, kiedy to naukowcy po raz pierwszy konfronto­ wali swoje wyobrażenia na temat Burta z faktami. Następny etap to „zaprzeczanie zarzutom” - próba ratowania historycz­ nej już przecież postaci, poszukiwanie wyjaśnień dla odkry­ wanych wciąż nowych faktów. Kiedy jednak oskarżenia za­ gęszczały się, większość psychologów musiała opowiedzieć się - winny czy niewinny? Ten etap nazwano „gromadzeniem się ławy przysięgłych”. Etap „rozprawa: winny lżejszych zarzu­ tów” to czas, kiedy Eysenck, Jensen i kilku innych obrońców oskarżonego próbowało obniżyć wagę zarzutów w znany nam już sposób. Ten etap dość szybko przeszedł do fazy „obwinia­ nia oskarżycieli”. Jej pojawienie się było nieuchronne, jako że atak na Burta był atakiem na wszystkich zwolenników koncepcji dziedzicznego charakteru inteligencji. W tej batalii pomiędzy zwolennikami dziedziczenia a tymi, którzy środo­ wisku przypisywali większe znaczenie, zwyciężył w końcu zdrowy rozsądek i obie strony zgodziły się, że dla rozstrzy­ gnięcia różnic w poglądach niezbędne są twarde dane pocho­ dzące z rzetelnie przeprowadzonych badań. A jednak, zanim wydano ostateczny wyrok w sprawie Burta, mieliśmy do czynienia z jeszcze jednym etapem na­ zwanym „sprawca, jako ofiara”. Ten etap był ostatnim zry­ wem obrońców Burta. Pojawił się wtedy, kiedy dla wszyst­ kich już stało się jasne, że Burt jest winny zarzucanych mu oszustw. Obrońcy wskazali na długi kryzys życiowy, który uniemożliwił Burtowi poprawne prowadzenie badań. Twierdzili, że zdarzenia, takie jak rozpad małżeństwa, któ­ ry nastąpił w 1932 roku, utrata wielu materiałów badaw­ czych i wyników pracy w czasie bombardowań Londynu w 1941 roku, pogłębiająca się choroba, w tym postępująca utrata słuchu i tym podobne ciosy losu doprowadziły Burta do przekonania, że jest chorym i udręczonym człowiekiem. Obrońcy próbowali przekonać opinię publiczną, że działania Burta nie były działaniami racjonalnego człowieka, lecz raczej zdesperowanej ofiary. Nie próbowali jednak rehabili­ tować go, jako naukowca. Ten etap w pewien sposób utwier­ dził wszystkich w przekonaniu, że sir Cyril Burt przestał być traktowany jako godny szacunku przedstawiciel nauki

48

Rozdział I

- wyrok zapadł. Etap siódmy nazwano więc „wyrok: banicja Burta”. Gieryn i Figert kończą opis ceremonii degradacji etapem „Odzyskanie autorytetu nauki: «Prawda wyjdzie na jaw»”. Ich zdaniem ceremonia spełniła dwa cele: wykluczenie Bur­ ta poza nawias nauki i odbudowę społecznego zaufania do psychologów jako naukowców. Ich zdaniem realizacja obu celów powiodła się. W historii Burta intrygują najbardziej dwie kwestie. Jed­ na z nich związana jest bezpośrednio z osobą Burta, druga z wnioskami, jakie z historii Burta powinniśmy wyciągnąć. Na kwestię pierwszą zwrócił uwagę jako pierwszy Jensen. Dlaczego Burt, pomimo swojej niezaprzeczalnej inteligen­ cji, wiedzy w zakresie statystyki, wnikliwości (a świadczą o tym chociażby recenzje, jakie wystawiał autorom prac poświęconych statystyce i psychologii matematycznej) tak nieudolnie fałszował wyniki? Przecież musiał zdawać so­ bie doskonale sprawę z tego, że uzyskanie 20 identycznych współczynników korelacji jest tak nieprawdopodobne, że prędzej czy później zwróci czyjąś uwagę. Jensen i Eysenck zrzucili to na karb braku uwagi, starości i drugorzędnego traktowania danych w stosunku do teorii. Kiedy przeczyta­ łem pierwsze publikacje o Burcie byłem przekonany, że czer­ pał satysfakcję z oszustwa i wprowadzania w błąd. Istnieje rodzaj przestępców, oszustów, dla których liczy się nie tyle wynik przestępstwa, co raczej emocje związane z jego popeł­ nianiem. Ten rodzaj motywacji jest dość charakterystyczny dla sporej liczby złodziei, którzy kradną jakieś przedmioty w supermarketach, często kompletnie nieprzydatne. Do tej grupy zalicza się włamywaczy, którzy podejmują ryzyko przedostania się przez niesamowite systemy zabezpieczeń, po to, by ukraść coś, co ma niewspółmierną wartość do ry­ zyka, na jakie trzeba się narazić. W ten sposób działa wielu hakerów komputerowych, których bawi sam fakt złamania jakiegoś systemu komputerowego, a nie robią z tego potem żadnego użytku33. Wyobrażałem sobie Burta, który z szel33 Zobacz: K. Mitnik, W. Simon, Sztuka podstępu. Wydawnictwo He­ lion, Gliwice 2003.

Niektóre grzechy psychologii akademickiej

49

mowskim uśmiechem wstawia do kolejnego artykułu ten sam współczynnik korelacji i myśli w duchu: „Kiedyż ta zgraja nieudaczników zorientuje się, że są robieni w konia? Ciekawe, jakie będą mieli miny, kiedy się o tym dowiedzą?” Sądziłem nawet, że być może prowokował, po to, żeby wy­ kazać to, czym zajmuję się w tej książce - nieszczelność systemów kontroli w nauce. Im bardziej rosła liczba faktów, które poznawałem, po przestudiowaniu pełnej jego biografii i wspomnień autobio­ graficznych, zarysowała mi się zgoła inna sylwetka psycho­ logiczna. Cyril Burt był człowiekiem dominującym, o bar­ dzo silnej potrzebie sukcesu, sławy, prawdopodobnie dość narcystycznym. Raczej pogardzał ludźmi niż ich szanował, choć był wystarczająco inteligentny, aby nie okazywać im tego wprost. Z pewnością zdawał sobie sprawę, że sposób, w jaki oszukuje jest wręcz prostacki. To, że nie wysilał się, aby oszukiwać stosując bardziej wyrafinowane metody bra­ ło się prawdopodobnie właśnie z jego ukrywanej pogardy dla ludzi. Dzisiaj wyobrażam sobie Burta raczej z zaciekłą miną, wściekłego z powodu kolejnego ataku, którego stał się obiektem, który w zacietrzewieniu wstawia po raz kolejny ten sam współczynnik korelacji wyliczony na podstawie da­ nych, których nigdy nie było, pochodzących z badań, których nikt nigdy nie przeprowadził, a jego słowa, które wypowia­ da w duchu brzmią zgoła inaczej: „Ta banda nieudaczników jest zbyt tępa, aby odkryć nawet tak prostą rzecz, jak taki sam współczynnik korelacji w każdym artykule. Szkoda się dla nich wysilać”. Druga kwestia, a właściwie dylemat polega na tym, że nie wiem, czy powinniśmy się z zakończenia historii Burta cieszyć czy też bić na alarm z tego powodu. Z jednej strony bowiem fakt, że cała praca Burta została prześwietlona i zdemaskowana powinien cieszyć, świadczy to przecież o swoistym „samooczyszczającym” procesie zachodzącym wewnątrz nauki. Mnie jednak przerażają raczej wnioski płynące z opowieści o oszuście, który został szlachcicem. Zauważmy, że przez całe życie tego człowieka niewielu na­ ukowców odważyło się zaatakować go wprost, a jakiekol­ wiek wątpliwości czy dociekliwe pytania rzadko pojawiały

Rozdział I

50

się oficjalnie. Gdyby Burt zadał sobie tylko odrobinę trudu podczas fałszowania wyników, sfabrykował kilka dokumen­ tów więcej i nie przesadzał z fikcyjnymi postaciami, któ­ re podtrzymywały jego narcystyczne przekonania, dzisiaj prawdopodobnie w każdym podręczniku psychologii zajmo­ wałby miejsce obok Spearmana, Bineta czy Yerkesa, a jego koncepcji dziedziczenia inteligencji nadal by nauczano na wszystkich wyższych uczelniach, gdzie wykładana jest psy­ chologia, przynajmniej, jako ważnej i znaczącej koncepcji w historii rozwoju różnic indywidualnych. Czy możliwe jest, że w psychologii takich postaci jak Burt, choć może nieco „staranniej” oszukujących, było wię­ cej? A może nadal funkcjonują i mają się dobrze? Czy są szanse na to, aby je zidentyfikować, szczególnie wtedy, gdy zajmują dużo niższe pozycje niż Burt a przedmiot ich badań nie jest aż tak kontrowersyjny i budzący emocje, jak inte­ ligencja? Kolejny podrozdział tej książki pomoże znaleźć odpowiedź na postawione pytania.

Epigoni sir Cyrila Burta Postać Cyrila Burta może wydawać się odosobnioną, a jego oszustwo spektakularnym i mało powszechnym, szczególnie na gruncie psychologii. Czy aby na pewno tak jest? 19 września w sądzie federalnym w Baltimore psycholog Stephen Breuning oskarżony o fałszowanie wyników badań i przywłaszczenie pieniędzy z grantów federalnych przyzna­ nych na badania, zeznaje przed sądem w sprawie dwóch przy­ padków fałszerstw. Trzeci zarzut, jaki prokuratorzy dołączyli do oskarżenia, to utrudnianie śledztwa podczas prowadze­ nia dochodzenia przez National Institute of Mental Health (NIMH) w miejscu jego pracy. Ogłoszenie wyroku zostało za­ planowane na 10 listopada. Prokuratorzy są zdania, że jest to pierwszy przypadek zaangażowania sądu kryminalnego w celu ukarania oszustwa naukowego. 36-letni Breuning sta­ wał już przed sądem 15 kwietnia i bronił się przed zarzutami dwukrotnego dokonania fałszerstwa w dostarczanych przez siebie wynikach badań. W 1983 roku NIMH przyznało na sfinansowanie grantów badawczych Breuninga w sumie po­

Niektóre grzechy psychologii akademickiej

51

nad 200 tys. dolarów. Komisja NIMH uznała, że w raporcie złożonym w maju 1987 Breuning sfałszował dane w wielu wy­ nikach badań finansowanych przez instytut, a poświęconych wykorzystaniu środków pobudzających w terapii z opóźniony­ mi w rozwoju umysłowym dziećmi. W wyniku tej kontroli ko­ misja wydała zakaz przyznawania Breuningowi funduszy na badania przez najbliższe 10 lat. Następnie instytut skierował sprawę do biura pełnomocnika rządu w Baltimore o wniesienie oskarżenia i wszczęcie postępowania kryminalnego. Według oskarżenia Breuning podlega karze do 10 lat pozba­ wienia wolności i 20 tys. dolarów grzywny. Okoliczności ła­ godzące mogą zredukować wyrok do 5 lat więzienia i 250 tys. dolarów grzywny. Asystent pełnomocnika rządu Stanów Zjednoczonych Tho­ mas Roberts powiedział, że wniesie również do sądu wniosek o całkowity zakaz pracy w dziedzinie psychologii eksperymen­ talnej dla Breuninga na okres 10 lat i nakaz zwrotu 20 tys. dolarów z wynagrodzenia, które otrzymywał na Uniwersyte­ cie w Pittsburghu, gdzie przeprowadził większość rzekomych badań. Uniwersytet zwrócił do NIMH ponad 163 tys. dolarów z fun­ duszy federalnych wykorzystanych przez Breuninga34.

Stephen Breuning zrobił błyskawiczną karierę w swo­ jej dziedzinie na podstawie badań pokazujących, że sto­ sowanie środków pobudzających u opóźnionych w rozwoju dzieci pomagało modyfikować zachowania polegające na samookaleczeniach. W chwili, kiedy stanął przed sądem był już znany w swojej dziedzinie w całym kraju, a jego osiągnięcia budziły respekt. Oszustwa wykrył psycholog Robert L. Sprague z Uniwersytetu w Illinois, dawny kole­ ga Breuninga. Wiele lat przed tym, zanim sprawa stała się głośna napisał do NIMH wielostronicowy list, w którym spisał swoje podejrzenia i wyłuszczył zarzuty odnoszące się do pracy badawczej Breuninga. Minęło aż 5 lat, od czasu kiedy Sprague zgłosił nieprawidłowości w pracy badawczej, do momentu kiedy oszust stanął przed wymiarem spra­ wiedliwości. O tym, jak trudny był proces dochodzenia do 34 J. Bales, Breuning pleads guilty in scientific fraud case. „Science” 242, s. 27-28, 1988.

52

Rozdział I

prawdy Sprague pisze w gorzkim artykule poświęconym własnej działalności „donosicielskiej”35. Fakt, że sprawa dotyczyła znanego i uznanego psycho­ loga wpłynął na to, że stała się głośna i wzbudziła wiele dyskusji. Ich ton był jednoznacznie potępiający Breuninga. Pełnomocnik rządu Breckenridge Wilcox stwierdził, że wy­ rok wydany w tej sprawie musi być wyraźną wiadomością wysłaną do innych naukowców, zawierającą ostrzeżenie, że żadne oszustwo w prowadzeniu badań nie będzie tolero­ wane. Sprague oficjalnie stwierdzał, że oczekuje surowego wyroku i nie wyobraża sobie kary na przykład w zawiesze­ niu, twierdząc, że stanowczość należy się wszystkim tym, którzy myślą o „ścinaniu zakrętów w nauce”. Surowość opinii dodatkowo wzmagał fakt, że badania Breuninga dotyczyły dzieci upośledzonych umysłowo, a więc grupy, której przedstawiciele są całkowicie bezbronni w ob­ liczu nieuczciwości. Ponadto, na co zwracali uwagę niektó­ rzy zaangażowani w tę sprawę, Breuning przyczynił się do zniszczenia kariery kilku swoich asystentów. Angażowali się oni w pracę na rzecz projektów, które w żaden sposób nie pozwoliły im na rozwój naukowy, a po wyjściu na jaw całej sprawy pozostali bez jakiegokolwiek godnego odnoto­ wania dorobku. Podobnie, jak w przypadku Cyrila Burta, pojawia się pytanie dlaczego to zrobił? Robert Sprague powiedział, że przypuszcza iż pchnęło go do tego: Zwykłe, ludzkie pragnienie władzy, prestiżu, pieniędzy i sławy. Z tego samego powodu ludzie defraudują pieniądze z banków, kłamią jako świadkowie w sądach lub oszukują na giełdzie36.

Stephen E. Breuning został skazany na 60 dni poby­ tu w ośrodku zamkniętym, 5 lat więzienia w zawieszeniu, 250 godzin pracy społecznej, 11 325 dolarów grzywny i za­ kaz pracy badawczej na polu psychologii, przynajmniej 35 R. L. Sprague, W histleblowing: A very unpleasant avocation. „Ethics & Behavior”, 3, s. 103-133,1993. 36 J. Bales, Breuning pleads guilty... Wyd. cyt.

Niektóre grzechy psychologii akademickiej

53

przez okres zawieszenia. Breuning zgodził się nie podej­ mować pracy jako psycholog przynajmniej przez 10 lat, bo o tyle właśnie wnosili jego oskarżyciele. Tym samym, został on pierwszym w historii naukowcem, który został oskar­ żony i skazany za fałszowanie wyników badań. Wyrok zo­ stał odebrany w środowisku naukowym jako zbyt łagodny, a wręcz zachęcający do podobnych występków. Po odbyciu kary Breuning otworzył niedaleko swojego domu w Roche­ ster sklep ze sprzętem stereo. Trudno byłoby udowodnić tezę, że łagodny wyrok Breuninga spowodował inne próby oszustw. Niżej przytoczone przykłady pokazują jednak, że z pewnością nie spełnił on roli owej wiadomości-ostrzeżenia skierowanej do naukow­ ców, o której mówił Wilcox. Profesor psychologii zatrudniona w zeszłym roku przez Uni­ wersytet Teksański w Austin złożyła rezygnację wśród oskar­ żeń o to, że sfałszowała wyniki badań prowadzonych w po­ przednim miejscu zatrudnienia, na Uniwersytecie Harwarda. Karen M. Ruggiero poprosiła również dwa czasopisma, które opublikowały jej badania poświęcone dyskryminacji, o wyco­ fanie jej artykułów. Pani Ruggiero, profesor-asystent zatrudniona w Austin w paź­ dzierniku, ze wstępnym kontraktem w wysokości 100 tys. dolarów przeznaczonych na jej pracę akademicką dotyczącą postaw kobiet i innych grup w stosunku do dyskryminacji, złożyła rezygnację w czerwcu, po tym jak urzędnicy z Teksasu otrzymali zawiadomienie, że Harward rozpoczął w jej sprawie śledztwo pod zarzutem fałszerstwa37. Wyniki badań Ruggiero zostały poddane w wątpliwość w wy­ niku badań mających na celu replikację jej badań. W postępowa­ nie wyjaśniające zostało zaangażowanych wiele instytucji, między innymi U. S. Public Health Service, Office of Research Integri­ ty, Uniwersytet Harwarda, National Institute of Mental Health. W jego wyniku okazało się, że Ruggiero sfabrykowała dane do1 * 7 17 J. Jacobson, A psychology professor resigns amid accusations o f research fraud at Harvard. „Chronicle of Highier Education”, 47, s. A10, 2001.

54

Rozdział I

trzech eksperymentów, włącznie z danymi uzyskanymi rzekomo od 240 uczestników badań. Wyniki zostały opublikowane w cza­ sopiśmie uznawanym na świecie za jedno z bardziej prestiżo­ wych - Journal o f P erson ality and Social P sy c h o lo g y 3*. Te same sfałszowane wyniki wykorzystała we wniosku o grant badawczy złożonym do National Institute of Mental Health w październiku 1999 roku. Ruggiero przyznała się do fałszerstwa. To jednak nie koniec jej grzechów. W podobny sposób wymyśliła wyniki badań 360 uczestników, które złożyły się na dwa eksperymenty opubli­ kowane w następnym artykule3 39 i zostały włączone w plan badań 8 kolejnego grantu badawczego. I w tym wypadku przyznała się do fałszerstwa. Sfałszowane wyniki przydały się jej jeszcze trzykrot­ nie w staraniach o finanse na badania . Kara nie była zbyt surowa. Dr Ruggiero zgodziła się, że przez okres pięciu lat nie podpisze żadnego kontraktu finansowanego przez jakąkolwiek instytucję finansowaną przez rząd Stanów Zjed­ noczonych, ani jako wykonawca, ani podwykonawca. Zobowiązała się również, że w żaden sposób nie będzie uczestniczyła w pracach firmowanych przez Public Health Service. Okres jej kary mijał 26 listopada 2006 roku. Jednak już w lutym 2005 roku wystąpiła na 1 5 th A n n i v e r s a r y C o n fe r e n c e O n S t a t e M e n t a l H e a l t h A g e n c y S e r v i c e s R e s e a r c h pod szyldem Texas Departament of State Health Service, a na początku 2006 roku pracowała jako redaktor naczelny czasopisma B eh a v iora l H e a th , wydawanego przez tę samą instytucję. Czasopisma co prawda zamieściły erraty, w których informują o wycofaniu artykułów jej autorstwa, ale pełne teksty nadal można znaleźć zarówno w papierowych wydaniach czasopisma, jak i w elektronicznych bazach danych. Wygląda na to, że oszustwo nie przeszkodziło jej kontynuować pracy w swojej dziedzinie. Nieco mniej szczęścia miał kolejny naukowiec oskarżony o oszustwa. 38 K. M. Ruggiero, D. M. Marx, Less pain and more to gain: Why highstatus group members blame their failure on discrimination. „Journal of

Personality and Social Psychology”, 77(4), s. 774-784, 1999. 39 K. M. Ruggiero, J. Steele, A., Hwang, D. M. Marx, Why did I get a ‘D ’ ? The effects o f social comparisons on women's attributions to discrimination. „Personality and Social Psychology Bulletin”, 26(10),

s. 1271-1283, 2000.

Niektóre grzechy psychologii akademickiej

55

Sąd w Gothenburgu uznał Christophera Gillberga, profeso­ ra psychiatrii dzieci i młodzieży z Uniwersytetu w Gothen­ burgu, winnym zachowań niezgodnych z etyką zawodową, polegających na nieujawnieniu danych z badań nad dziećmi cierpiącymi z powodu wrodzonego uszkodzenia mózgu, pomi­ mo wcześniejszego nakazu sądu w tej sprawie. Rektor uni­ wersytetu, Gunnar Svedberg, również został uznany winnym takich zachowań, natomiast Arne Wittlöv, prezes zarządu uni­ wersytetu, został uniewinniony. Przypadek został ujawniony, po tym, jak socjolog, Eva Kärfve opublikowała w 2000 roku książkę krytykującą Gillberga. Kärfve i pediatra Leif Elinder próbowali uzyskać dostęp do materiału badawczego Gillber­ ga, ponieważ byli przekonani, że praca badawcza i jej wyniki wykazują znamiona oszustwa naukowego. Gillbergowi wy­ dano nakaz udostępnienia materiału badawczego, ale zespół badaczy zniszczył go w maju 2004 roku. Sąd w Gothenburgu był jednomyślny, jako że Gillberg działał rozmyślnie. Rozłam wśród sędziów nastąpił w przypadku Svedberga. Usłyszeli oni, że w okresie do października 2003 roku Svedberg próbował aktywnie nakłonić Gillberga do ujawnienia materiału, ale uznali go winnym ponieważ pozostawał w sposób „nie do zaak­ ceptowania bierny” przez 6 tygodni w 2003 roku zapewniając, że materiał został udostępniony zgodnie z nakazem sądu40.

Szwedzki psychiatra Christofer Gillberg jest znany na świecie jako badacz autyzmu u dzieci i syndromu Aspergera. Jest redaktorem - założycielem czasopisma European Child & Adolescent Psychiatry, autorem i redaktorem wielu ksią­ żek naukowych, otrzymał wiele nagród naukowych, w tym Philips Nordic Prize w 2004 roku. Swoją międzynarodową sławę zawdzięcza głównie odkryciom w zakresie genetycz­ nych aspektów autyzmu. Sąd wydał na Gillberga wyrok więzienia w zawieszeniu, a ponadto ukarał go grzywną w wysokości 37 500 koron i obciążył kosztami postępowa­ nia sądowego w wysokości 75 tysięcy koron. A jednak jego przypadek nie był tak jednoznaczny jak poprzednie. Wynika 40 Góteborgi Ulikooli professor móisteti siiiidi ametialases uaarkaitumtses. „Research Day Europę”, 1 July 2005. W chwili pisanie tej książki wydawnictwo było dostępne pod adresem: http://www.researchresearch. eom/getPage.cfm

56

Rozdział I

to z faktu sprzeczności w prawie szwedzkim. Z jednej strony, wszelkie dane i informacje zebrane i zdobyte z wykorzy­ staniem środków publicznych powinny być dostępne dla wszystkich obywateli, z drugiej zaś były to dane o charakte­ rze medycznym nie zawsze anonimowe, a badacze zbierając je zapewniali osoby badane i ich rodziny o poufnym charak­ terze tych informacji. Decyzję Gillberga poparło wielu jego kolegów lekarzy oraz rodziny osób uczestniczących w bada­ niach. Wyrok sądu wzbudził wiele dyskusji i kontrowersji, a w rezultacie doprowadził do zmian w zasadach udostęp­ niania danych, szczególnie tych o charakterze medycznym. Czy jednak oporami natury etycznej da się wytłumaczyć zniszczenie materiału badawczego gromadzonego minimum 12 lat, a w przypadku niektórych badań nawet 27 lat? O wiele bardziej jednoznaczny jest przypadek amerykań­ skiego badacza otyłości - Erica Poehlmana. Po raz pierwszy naukowiec otrzyma dożywotni zakaz ubiega­ nia się o granty, po przyznaniu się do fałszowania danych na ogromną skalę. Dr Erie Poehlman, badacz otyłości, przyznał się do sfabryko­ wania danych w 17 wnioskach o granty składanych w okresie 15 lat. Jak podaje The S cien tist , zaakceptował zakaz „poszu­ kiwania i przyjmowania funduszy z jakichkolwiek agencji fe­ deralnych w przyszłości, włączając w to wszystkie składniki Public Health Service”. Co niezwykłe, stanął przed sądem z oskarżeniem o oszustwo i grozi mu kara więzienia do 5 lat. Ponieważ jednak Poehlman zaczął współpracować z wymia­ rem sprawiedliwości, prawdopodobnie uniknie tego poniżenia. Przypuszcza się, że doprowadzi to do unieważnienia artykułów w dziesięciu czasopismach. Doniósł na niego kolega, kiedy pracował na Uniwersytecie w Vermont w College of Medicine w 2000 roku. Poehlman złożył rezygnację i po cichu podjął pracę na Uniwersytecie w Mont­ realu. Office of Research Integrity, ciało powołane przez rząd Stanów Zjednoczonych do badania oszustw naukowych, jest w przeciwieństwie do prasy za karą więzienia (...)41. 41 A. Ahuja, A researcher’s big, fat fraud. „The Times (United Kingdom)”, Mar 28, s. 19, 2005.

Niektóre grzechy psychologii akademickiej

57

Poehlman badał negatywne efekty menopauzy i starze­ nia się. Z jego badań wynikało między innymi, że menopauza przyczynia się do zaniku mięśni, wzrostu wagi ciała i spowolnienia metabolizmu. Został zdemaskowany przez Waltera Denino, swojego asystenta, który nie mogąc się nadziwić, jak jego przełożony uzyskiwał swoje rezultaty poddawał ponownej analizie dane, na których pracowali. Poehlman przyznał się do wszystkiego i został skazany 28 czerwca 2006 roku na rok i jeden dzień więzienia. Ponad­ to, zobowiązał się do zapłaty 180 tysięcy dolarów grzywny i przestrzegania dożywotniego zakazu ubiegania się o ja­ kiekolwiek środki na badania z funduszy federalnych. Zre­ zygnował także ze stanowiska na Uniwersytecie w Mont­ realu. W ten sposób zdobył wątpliwą sławę, pierwszego naukowca, który za fałszowanie danych trafił do więzienia. Przed sądem tłumaczył się z wyłudzenia, w postaci gran­ tów, 542 tysięcy dolarów. W rzeczywistości, jak stwierdził jego oskarżyciel, zdefraudował ponad 2,9 milionów dolarów. Jak jednak wycenić pracę wielu badaczy, którzy opierając się na wynikach jego badań starali się zgłębiać problem, którym zajmował się fałszerz? Prawdopodobnie nikt nie bę­ dzie w stanie oszacować szkód, jakie w ciągu piętnastu lat swojej działalności Poehlman wyrządził nauce. Trudno też, w narastającym gąszczu informacji naukowej, wyobrazić sobie, w jaki sposób można jednoznacznie zakomunikować, że mnóstwo wyników prac ogłaszanych drukiem w renomo­ wanych pismach jest nieważna. Jedynym obrazem, który nasuwa się tutaj na myśl są kostki domina, które upadając przewracają dziesiątki bądź setki innych kostek - nawet tych ustawionych kilkanaście lat temu. Przykładów jest więcej. Ich kolejne szczegółowe opisy chyba są zbędne, gdyż te, które przytoczyłem dają z pewno­ ścią czytelnikowi obraz rozmachu, z jakim działają naukowi przestępcy. Kilka dodatkowych przypadków przedstawię w postaci tabeli. Niestety, opisane sprawy wyglądają jedynie na czubek góry lodowej. Ile może być oszustw nie wykrytych? A co z błędami badaczy? Pewien pogląd na tę sprawę może dać nam zdarzenie, które opisuje Leroy Wolins ze Stanowego

Rozdział I

58

Wybrane przypadki oszustw dokonywanych podczas badań z zakresu psychologii i dziedzin pokrewnych42. Rok

Instytu­ cja

Badacz

1991 Nie opu­

Lonnie blikowa­ Mitchell, no Jerusa Wilson

1991 Stanford Philip

Univer­ sity

A. Berger, Stephen M. Stahl

Harry Univer­ L.June sity - Perdue

1996 Indiana

1999 Univer­

sity of Illinois, Chicago

Rocío del Carmen Restrepo

Dyscy­ plina

Psycho­ logia

Zarzut

Plagiat, niewy­ starcza­ jąca superwizja badań

Sankcje

Nagana, zakaz ubiegania się o środki z fundu­ szy Public Health Service (PHS)

Psychia­ Plagiat, tria błędne dane dotyczące statusu badanych osób

Rezygnacja z pra­ cy, zakaz ubie­ gania się o środ­ ki z funduszy federalnych lub pracy w panelach doradczych PHS, nadzór

Psycho­ logia

Sfałszo­ wanie dokumen­ tów

Zakaz ubiegania się o granty lub pracy w panelach ekspertów, obo­ wiązkowe odbycie kursu etyki w ba­ daniach, superwizja

Psycho­ logia

Sfabry­ kowanie danych

Zakaz ubiegania się o granty lub pracy w panelach ekspertów, superwizja

42 Na podst.: M. Gibelman, S. R. Gelman, Learning from the mistakes o f others: A look at scientific misconduct in research. „Journal of Social Work Education”, 22.03. 2001.

Niektóre grzechy psychologii akademickiej

59

Uniwersytetu Iowa. W 1962 roku upoważnił jednego ze swoich studentów do napisania listu do 37 autorów prac psychologicznych, by zechcieli przekazać mu dane źródło­ we, na podstawie których opierali swoje wnioski naukowe. Z 32 którzy odpowiedzieli, aż 21 zawiadomiło go z „nieukry­ wanym żalem”, że dane te zostały przypadkowo zniszczone, zaginęły lub przekazano je do archiwum i są nie do odzyska­ nia. Tylko dziewięciu badaczy przesłało swoje dane z dzie­ sięciu eksperymentów. Doktor Wolins, ekspert w dziedzinie statystyki, przeanalizował je i, jak się okazało, tylko siedem Spełniało wymogi wiarygodnej analizy statystycznej. Trzy z przesłanych baz danych zawierały błędy, podważające wnioski wyciągnięte na ich podstawie43. Dodać należy, że „odkrycie” Wolinsa nie było wynikiem celowego działania, lecz dokonane zostało „przy okazji”. Student rzeczywiście chciał uzyskać dostęp do tych danych, które były mu nie­ zbędne w pracy. Włos jeży się na głowie... Czy owe wyniki rzeczywiście zaginęły? Czy liczba niedostępnych danych nie jest przerażająca? Jeśli wśród udostępnionych wyników, z pewnością w dobrej wierze, aż 30% zawierało błędy, to czegóż należy oczekiwać po wynikach nieudostępnionych? Czy wyniki tego pomiaru można uogólnić na całość prowa­ dzonych badań? Jeśli tak, to czy oznacza to, że większość badaczy ma coś do ukrycia? W pewien deszczowy dzień 11 lat później, bo w 1973 roku, James R. Craig i Sandra C. Reese rozważając problem do­ stępności wyników surowych, postanowili rozmyślnie po­ wtórzyć przypadkowe badanie Wolinsa. W tym celu wybrali po jednym numerze spośród 4 znaczących tytułów czaso­ pism psychologicznych. Ich wybór zakładał również różny poziom „twardości naukowej”. Przedstawiona niżej lista została przez nich uporządkowana od „najtwardszych” do bardziej „miękkich” jeśli idzie o wymogi metodologiczne. Do badanej próbki należały: - Journal o f Comparative and Physiological Psychology, - Journal o f Verbal Learning and Verbal Behavior, u L. Wolins, Responsibility for row data. „American Psychologist” IT. s. 657,1962.

Rozdział I

60

-

Journal o f Personality and Social Psychology, Journal o f Educational Psychology.

Craig i Reese poprosili 53 badaczy o przesłanie wyni­ ków surowych z ich badań. Prośby dotyczyły studiów ba­ dawczych, które ukazały się najwyżej miesiąc przed prze­ słaniem prośby. Wyniki były nieco mniej bulwersujące niż te, które otrzymał Wolins. Dziewięciu badaczy odmówiło bez ogródek, wyjaśniając, że wyniki są niedostępne, za­ gubione lub zniszczone. Jeden z nich stwierdził nawet, że: „Mam twardą zasadę, aby nigdy nie udostępniać swoich danych”. Ośmiu nie odpowiedziało w ogóle. Część z inda­ gowanych prosiła o opłaty, w jednym przypadku autorzy otrzymali propozycję zatrudnienia. Tylko połowa badanej grupy wyraziła jakąkolwiek chęć współpracy. Dwudziestu przesłało dane lub sumaryczne analizy, siedmiu zgodziło się przesłać dane pod pewnymi warunkami. Autorzy ba­ dań ocenili swoje wyniki ironicznie, lecz jednocześnie dość optymistycznie: Podsumowując, wygląda na to, że obecnie psychologowie dążą do poprawy jakości życia rodzaju ludzkiego poprzez zapisy­ wanie i dzielenie się potencjalnie ważnymi wynikami badań, a także poprzez tworzenie stert danych nadających się do utylizacji44.

Zainspirowany doświadczeniami Wolinsa, Craiga i Reese postanowiłem zreplikować ich badania na własną rękę. W tym celu z komputerowej bazy EBSCO wyloso­ wałem 50 prac opublikowanych nie wcześniej niż rok od momentu, kiedy rozpoczynałem swoją procedurę. Na adre­ sy e-mailowe zamieszczone przy artykułach skierowałem prośbę o surowe wyniki badań, uzasadniając to faktem prowadzenia podobnych badań i chęcią przeprowadzenia porównań. W wylosowanej próbce znaleźli się autorzy ame­ rykańscy, europejscy, badacze z Izraela oraz z Australii. Prace dotyczyły różnych dziedzin psychologii i pochodziły 44 J. R. Craig, S. C. Rees e, Retention o f raw data: A problem revisited. „American Psychologist”, 28, s. 28, 1973.

Niektóre grzechy psychologii akademickiej

61

z różnych czasopism. Jedynym warunkiem decydującym o zaliczeniu wylosowanej pracy do obserwowanej próby było stwierdzenie, czy jest pracą empiryczną i opartą na danych ilościowych. Nie brałem zatem pod uwagę analiz przypad­ ków, przeglądów literatury, a nawet metaanaliz. Bardziej sceptyczni czytelnicy mogą w tym miejscu lub nawet dużo wcześniej zadać całkiem uzasadnione pytanie: Na jakiej podstawie Wollins, Craig, Reese i Witkowski żą­ dają od innych udostępniania wyników ich ciężkiej pracy badawczej i oburzają się, kiedy ich nie otrzymują? Otóż jednym ze składników etosu nauki, o którym jeszcze nie wspominałem, jest norma k o m u n i t a r y z m u , która odno­ si się do wspólnej własności owoców dociekliwości naukowej. Według jednego z wybitniejszych myślicieli zajmujących się społeczną strukturą nauki i jej wartościami, Roberta K. Mertona: Podstawowe odkrycia nauki są produktem współpracy społecz­ nej i są własnością wspólnoty. (...) Etyka naukowa ogranicza prawa własności w nauce do absolutnego minimum45.

Norma ta wymaga, aby owoce nauki akademickiej trak­ towane były jako wiedza publiczna, aby wyniki badań były ogólnie dostępne, informacja naukowa swobodnie rozpo­ wszechniana, a odpowiedzialność za rzetelność wspólnych odkryć zagwarantowana. Bez normy komunitaryzmu uni­ wersytety zamieniłyby się w pilnie strzeżone twierdze, a przyrost powszechnie dzielonej wiedzy byłby nie większy niż w średniowieczu. W niektórych krajach konieczność udostępniania wyników badań do publicznego wglądu re­ guluje nawet prawo, tak jak miało to miejsce w opisanym wcześniej przypadku Christophera Gillberga. Wykorzystując normę komunitaryzmu i licząc na jej świadomość u innych, rozesłałem swoje 50 próśb i wkrótce otrzymałem 27 odpowiedzi, co stanowiło 54% całej prób­ ki badanej. Ani jedna z wysłanych przeze mnie próśb nie wróciła z przyczyn technicznych czy innych. Mniemam, że 45 R. K. Merton, Teoria socjologiczna i ... Wyd. cyt.

62

Rozdział I

wszystkie dotarły do adresatów, szczególnie, że zaledwie kil­ ka miesięcy dzieliło moment ukazania się artykuły drukiem od dnia, kiedy wysyłałem swoje prośby, a więc adresy, z któ­ rych korzystałem powinny być aktualne. Wśród odpowiedzi 7 zawierało pliki z wynikami surowymi, uporządkowane i opisane zgodnie z oznaczeniami zamieszczonymi w arty­ kułach. Dalszych 7, które sklasyfikowałem jako „skłonny do współpracy”, zawierało pytania o zmienne, które chciałbym analizować, informowało mnie o tym, że wyniki są opisane na przykład w języku hebrajskim lub flamandzkim i minie jakiś czas, zanim autorzy opiszą je w języku angielskim. Niektórzy z respondentów prosili o więcej szczegółów doty­ czących moich badań, mojego stanowiska itd. Potraktowa­ łem je jednak bez podejrzliwości, przyznając do niej prawo indagowanym przeze mnie uczonym i zakładając, że przy dalszym kontakcie respondenci ci byliby skłonni przesłać swoje wyniki. A zatem w sumie 30% badanych. To wynik raczej zbliżony do tego, który uzyskał Wolins i dość odległy od rezultatów Craiga i Reese. Cztery odpowiedzi wymagały dalszych kontaktów, głów­ nie dlatego, że wskazywały na inną osobę jako posiadacza danych, o które prosiłem. Oczywiście kontakty takie podją­ łem. W ich wyniku wzrosła liczba posiadanych przeze mnie zbiorów z danymi do 9, powiększyła się o 1 liczba deklaracji współpracy i otrzymałem jedną odpowiedź negatywną. W sumie tylko cztery odpowiedzi były jednoznacznie negatywne. Dwie z nich zawierały uzasadnienie mówiące o tym, że dane są cały czas analizowane, ale nie dawały mi jednak szansy na to, że obejrzę je w przyszłości. Jedna odpowiedź mówiła o tym, że przepisy instytucji finansującej badania nie pozwalają na udostępnianie danych osobom trzecim. Ostatnia negatywna odpowiedź powoływała się na obowiązujące badaczy zasady etyczne. Pięć odpowiedzi opisałem jako „niejednoznaczne lub wy­ krętne”, były to takie odpowiedzi, które powoływały się na konieczność kontaktu z innymi osobami zaangażowanymi w projekt badawczy i uzyskania od nich zgody, co jak su­ gerowały może być bardzo trudne, o ile w ogóle możliwe. Wśród tych odpowiedzi były i takie, które stwierdzały, że

Niektóre grzechy psychologii akademickiej

63

istniejące zbiory z danymi są w takich formatach lub takim stanie, który uniemożliwi ich analizę. Niżej przedstawiona tabela zawiera zestawienie wszystkich podjętych działań i uzyskanych przeze mnie wyników. L iczba

%

50

100

0

0

Otrzymane odpowiedzi

27

54

Brak odpowiedzi

23

46

Otrzymane dane

7

14

Deklaracja współpracy pod pewnymi warunkami

8

16

Odpowiedzi wymagające dalszych kontaktów

4

8

Odpowiedzi niejednoznaczne lub wykrętne

5

10

Odpowiedzi jednoznacznie negatywne

3

6

Dane otrzymane w wyniku kolejnego kontaktu

2

4

Deklaracja współpracy otrzymana w wyniku kolejnego kontaktu

1

2

Odpowiedź jednoznacznie negatywna otrzymana w wyniku kolejnego kontaktu

1

2

18

36

R azem odp ow ied zi n iejed n ozn aczn e

5

10

R azem odp ow ied zi n egatyw n e

4

8

D zia łan ie

Wysłane prośby o dane Zwroty

R azem odp ow ied zi p ozytyw n e

Badane przeze mnie osoby otrzymały ode mnie wiado­ mość „odkłamującą” procedurę, w której informowałem o rzeczywistym celu mojej prośby, prosiłem, aby nie pra­ cowały nad zbiorami danych, tak aby mi je udostępniać, ponadto zobowiązałem się do przedstawienia uzyskanych wyników po zakończeniu badania. W odpowiedzi na tę wia­ domość wielu respondentów wyraziło szczere zainteresowa­ nie wynikami, a jeden z prostotą wyraził zdziwienie:

64

Rozdział I Wow! Kto by pomyślał...?! Założę się, że większość ludzi nie sprawdza twoich publikacji, przed wysłaniem odpowiedzi na twoją prośbę...

Spojrzenie na obserwacje Wolinsa, Craiga i Reese oraz własne pozwala na pewien umiarkowany optymizm. Co prawda, ze wszystkich tych prób otrzymałem najmniejszą ogólną liczbę odpowiedzi, bo zaledwie nieco ponad połowę, ale udział odpowiedzi pozytywnych w mojej próbie był chy­ ba najwyższy - ponad połowa z tych, którzy odpowiedzieli, wyraziła chęć współpracy. W niektórych przypadkach za­ dziwiła mnie szybkość, z jaką otrzymywałem dane (czasami na drugi, trzeci dzień po wysłaniu prośby) i niemal bezwa­ runkowa chęć pomocy w badaniach. Małą liczbę odpowiedzi tłumaczę sobie tym, że obec­ nie spotykamy się z dużo większą liczbą różnego rodzaju próśb, jesteśmy zasypywani mailami i broniąc się przed natłokiem informacji część naukowców mogła zwyczajnie moją prośbę wyrzucić do kosza. Niewykluczone również, że pomimo tego, że zadbałem, aby tak się nie stało, to jednak część wiadomości została potraktowana jako spam. Ponad­ to, myślę że naukowcom łatwiej przychodziło zignorowanie prośby nieznanego badacza z Europy Wschodniej, niż gdyby pochodziła od kogoś z ich kraju. A jednak w próbie Wolinsa, wśród badanych przez Craiga i Reese i wreszcie w mojej próbie badawczej znajdo­ wali się tacy, którzy świadomie nie chcieli ujawniać danych. Ile spośród nich było przekonanych, że dane nie nadają się do pokazania innym, bo coś z nimi jest nie tak? Pytanie to na podstawie tak zgromadzonych danych nie doczeka się odpowiedzi, ale pewne wnioski można wysnuć na podstawie innych obserwacji... Angielski miesięcznik New Scientist zapytał 70 000 swo­ ich czytelników w 1976 roku, czy wiedzą cokolwiek na temat przypadków oszustw naukowych albo czy podejrzewają kogoś o celowe manipulowanie danymi46. Otrzymano 204 wypeł-*7 1 46 I. St. James-Roberts, Are researchers trustworthy? „New Scientist”, 71, s. 481-483,1976.

Niektóre grzechy psychologii akademickiej

65

nione kwestionariusze, w tym jeden zapewniający, że pocho­ dzi od laboratoryjnego szczura, 92% tych, którzy wypełnili i przesłali kwestionariusze, stwierdziło, że wiedzą bezpośred­ nio lub pośrednio o oszustwie w nauce47. Być może na apel miesięcznika odpowiedzieli tylko ci, którzy zetknęli się z nie­ uczciwością w nauce? Trudno wyrokować, ale warto spoj­ rzeć na kolejne badania przeprowadzone dużo rzetelniej na kilkutysięcznej populacji pracowników naukowych różnych szczebli w USA. Ich wynik jest szokujący. Aż 33% wszystkich indagowanych anonimowych respondentów przyznało się do popełnienia, w ciągu ostatnich trzech lat, co najmniej jednego z listy 10 zachowań uznanych za naruszenie zasad uczciwości naukowej48.1 to wszystko w kraju, gdzie od lat prowadzi się intensywne działania zapobiegawcze w tym względzie! A jak sytuacja taka wygląda w Polsce lub w innych krajach, gdzie nie ma rozwiniętych mechanizmów kontroli i zapobiegania? Wnioski pozostawiam czytelnikom.

47 I. St. James-Roberts, Cheating in science. Wyd. cyt. 48 Scientists behaving badly. „Nature”, 435, 9 June 2005.

Rozdział I

66

Grzechy pospolite naukowców B óg stw orzył i grzech. Po cóż się w yzbyw a ć grzechu, skoro to rzecz boska? Jan L em ań ski

Oszustwa polegające na fabrykowaniu danych, to naj­ cięższy rodzaj naukowych przestępstw, bo przeczą one istocie tego, do czego nauka została powołana i do czego dąży - poszukiwania prawdy ze wszystkich sił, a naukowcy-oszuści są zdrajcami idei, której nauka winna służyć. Poza poważnymi oszustwami, w rodzaju tych, opisanych w poprzednim podrozdziale, naukowcy dopuszczają się wielu innych występków, takich jak plagiat, czyli kradzież własności intelektualnej, bywają zaangażowani w korupcję, jaka powstaje na styku nauka-biznes lub nauka-polityka, czasami ukrywają wyniki badań lub opatrznie je interpre­ tują. Trudno ocenić, jak duży wpływ mają te pospolite grze­ chy naukowców na rzetelność kumulowanej wiedzy. Myślę, że trudność w wykryciu tych drobnych przewin i poczucie bezkarności powodują, że są one powszechne a ich znacze­ nie niedocenione. O tym, że problem istnieje i jest poważny świadczy po­ wołanie specjalnych instytucji i podjęcie inicjatyw mają­ cych przeciwdziałać nadużyciom. Najbardziej znaną insty­ tucją, wśród przedstawicieli takich nauk, jak psychologia czy ochrona zdrowia, a także chyba najprężniej działającą, jest Office of Research Integrity (ORI). Została powołana do życia przez rząd Stanów Zjednoczonych. Jej początki sięgają 1980 roku, kiedy to stały się głośne i zbulwersowa­ ły opinię publiczną pierwsze większe afery, a ich central­ nymi postaciami byli naukowcy. Wówczas to Albert Gore, Jr., przewodniczący Investigations and Oversight Subcom­ mittee of the House Science and Technology Committee, przeprowadził pierwsze śledztwa związane z nadużyciami naukowymi w czterech znanych ośrodkach badawczych. Wszystkie cztery przypadki były związane z naukami bio­ medycznymi. Pierwszy z nich dotyczył Eliasa Alsabtiego, Irakijczyka, który fabrykował dokumenty zarówno podczas

Niektóre grzechy psychologii akademickiej

67

pracy medycznej, jak i badań. Został oskarżony o plagiat około 60 artykułów naukowych poświęconych odporności w zachorowaniach na raka. W wyniku postępowania ode­ brano mu w 1988 roku licencję uprawniającą do prowadze­ nia praktyki medycznej oraz tytuł doktora. Drugi przypadek dotyczył Marca Strausa, onkologa z Boston University, oskarżonego o sfałszowanie zapisów umożliwiających pacjentom dostanie się na leczenie. Za­ przeczył oskarżeniu, a kilka lat później otrzymał kolejny grant na badania. Trzecim był Vijay Soman, endokrynolog z Yale Medical School, oskarżony o sfabrykowanie danych i plagiat artykułu swojego rywala. Po ujawnieniu sprawy został zmuszony do ustąpienia ze stanowiska a następnie powrócił do rodzinnych Indii zrywając wszelkie kontak­ ty ze Stanami Zjednoczonymi. Czwarty i ostatni to John Long, uczony pracujący nad leczeniem raka w Massachu­ setts General Hospital, oskarżony o fabrykowanie i fałszo­ wanie danych, a także błędy w procedurach badawczych. W wyniku śledztwa został zmuszony jedynie do zrezy­ gnowania z grantu badawczego w wysokości 305 tysięcy dolarów49. Poczynając od tych wydarzeń, w późniejszych latach kongresmeni otrzymywali ciągłe sygnały o przestępstwach naukowych, aż w 1985 uchwalili ustawę Health Research Extension Act. Nakładała ona na Secretary of Health and Human Services konieczność przedstawiania raportów dotyczących nadużyć naukowych. Ostatecznie w marcu 1989 roku powołano Office of Scientific Integrity, a następ­ nie Office of Scientific Integrity Review (OSIR). W maju 1992 roku skonsolidowano te dwie instytucje pod nazwą Office of Research Integrity (ORI)50. Instytucja działa prężnie, zresztą nie tylko na terenie Stanów Zjednoczonych, prowadząc dochodzenia w wątpli­ wych sprawach, przedstawiając doroczne raporty czy orga­ 49 Więcej informacji na temat wspomnianych spraw można znaleźć tutaj: H. F. Judson, The great betrayal. Fraud in science. Harcourt Inc., Orlando 2004. 50 Szczegółowe informacje na temat działania ORI można znaleźć na stronach internetowych: http://ori.dhhs.gov/.

Rozdział I

68

nizując konferencje. Interesującym jest sposób, w jaki ORI klasyfikuje nadużycia naukowców: - f a b r y k o w a n i e , czyli wymyślanie danych lub rezulta­ tów badań, ich zapisywanie i raportowanie; - f a łs z o w a n ie , czyli manipulowanie materiałem badaw­ czym, wyposażeniem lub procesem zmian lub pomijanie danych lub rezultatów w taki sposób, że rzeczywiste wy­ niki badania nie są adekwatne do rzeczywistości; - plagiaty,toasygnowaniepomysłów,procesów,rezulta­ tów lub słów innych osób bez wskazania na ich autorów. Zdaniem ORI, zachowania niezgodne z etyką nie zawie­ rają, jak to nazwano, „uczciwych błędów” lub różnic w opi­ niach. Swoistym odpowiednikiem ORI w Polsce jest Komitet Etyki w Nauce (KEN), utworzony w 1992 roku w ramach Polskiej Akademii Nauk. Zakres jego działania obejmu­ je normy etyczne w pracach i badaniach naukowych oraz problematykę etyczną w różnych dziedzinach nauki. Głów­ nym dokumentem opracowanym przez KEN jest zbiór zasad i wytycznych Dobre obyczaje w nauce51. Nie przedstawia on osobnej, precyzyjnej klasyfikacji naukowych nadużyć, ale ustosunkowuje się do większości z nich. Klasyfikacja, która może być cenna dla naszych przy­ szłych rozważań, powstała w Stanach Zjednoczonych pod­ czas dwudniowej konferencji promującej uczciwe uprawia­ nie nauk behawioralnych. Naukowcy, przedstawiciele rządu USA i inni uczestnicy konferencji w Vanderbilt University, podjęli wysiłek takiego sklasyfikowania nadużyć naukow­ ców, aby odzwierciedlić powagę wykroczeń - od najcięższych do lżejszych. Oto wynik ich pracy: 1. 2. 3. 4.

Fabrykowanie danych. Fałszowanie danych („podrasowywanie” lub przerabianie). Plagiat. Nieetyczne postępowanie z ludźmi uczestniczącymi w ba­ daniach lub nieetyczne traktowanie zwierząt wykorzysta­ nych w badaniach.

51 http://ken.pan.pl/images/stories/pliki/pdf/down.pdf

Niektóre grzechy psychologii akademickiej

69

5. Nieujawnianie konfliktu interesów. 6. Naruszenie pounfego materiału stanowiącego tajemnicę zawodową. 7. Nierzetelne przypisywanie autorstwa (autorstwo honoro­ we lub wykluczenie z autorstwa głównego wykonawcy). 8. Niedopełnienie obowiązku zachowywania danych źród­ łowych. 9. Niedostateczny nadzór nad produktem badan. 10. Nistaranne rejestrowanie danych. 11. Data-dredging - tendencyjna selekcja i interpretacja da­ nych (niewłaściwe szukanie statystycznie istotnych związków/wzorców w ogromnych bazach danych). 12. Nieujawnianie powtórzeń eksperymentów sprzecznych z oczekiwaniami. 13. Wybiórcze raportowanie danych. 14. Powstrzymywanie się przed publikacją. 15. Brak gotowości do dzielenia się danymi i materiałem ba­ dawczym. 16. 17. 18. 19. 20. 21.

Nieodpowiednie testy statystyczne i procedury badawcze. Niewystarczające lub błędne raportowanie. Zbyteczne publikowanie. Fragmentaryczne publikowanie {„salami-science”). Nieodpowiednie cytowanie. Rozmyślne składanie do druku niestarannych tekstów52.

Dwóm pierwszym wykroczeniom poświęciłem poprzed­ nie podrozdziały. Za trzecie pod względem wagi przewinie­ nie, uczestnicy konferencji uznali plagiat. Mam nieco od­ mienne zdanie na ten temat. Ta forma nieuczciwości nie ma bezpośredniego i aż tak wielkiego znaczenia dla prawd for­ mułowanych przez naukę, bowiem nie fałszuje badanej rze­ czywistości, nie sprzeniewierza się prawdzie, lecz świadczy raczej o małości, zachłanności i ubóstwie moralnym ludzi, którzy plagiatem się posługują. Jeśli naukowiec przepisze poprawnie wyniki rzetelnych badań, to prawda naukowa na tym nie ucierpi. Czasami niedokładne zanotowanie wy­ ników badań może bardziej godzić w prawdę niż bezczelny 52 T. Adler, Outright fraud rare, but not poor science. „Science”, De­ cember 1991.

70

Rozdział I

plagiat. O wiele potężniejszym zagrożeniem, jakie niesie nauce plagiat jest furtka, którą bez przeszkód dostają się do świątyni ludzie nieuczciwi. Jeśli student poprzez plagiat uzyska tytuł magistra, pewnie nie zawaha się postąpić tak przy doktoracie, a potem przy kolejnych artykułach. Tacy przebrani „kapłani” nauki z pewnością nie pogardzą rów­ nież fabrykowaniem lub fałszowaniem danych, jako metodą pięcia się po szczeblach swojej kariery. Dlatego też plagiat znalazł się na tak wysokim miejscu w rankingu naukowych przestępstw. Szereg wykroczeń zamieszczonych w wyżej przedstawio­ nym rankingu ma miejsce w laboratorium uczonego, podczas pracy badawczej. W poprzednich podrozdziałach zająłem się wyłącznie tymi najcięższymi, ale pamiętać należy, że wszel­ kie działania doprowadzające do zniekształcenia wyników badań - choćby przez niewystarczający nadzór nad prowa­ dzącymi pomiary lub zaniedbania w przechowywaniu da­ nych - prowadzić mogą do tych samych efektów, co fabryko­ wanie danych. W tym sensie wykroczenia owe stanowią tę samą klasę, dokonywane są w tym samym obszarze. Bezpośrednio z plagiatami wiąże się szereg innych grze­ chów, które łączy wspólny mianownik, a mianowicie doko­ nywane są one w procesie publikowania wyników badań. To obszar, gdzie zafałszowanie prawdy może być daleko poważniejsze niż tylko podpisanie własnym nazwiskiem czyjegoś dorobku. Właśnie tym zjawiskom chciałbym przyj­ rzeć się uważniej. Plagiaty są szczególnie częste wśród naukowców pol­ skich. Od lat już tropi je Marek Wroński - polski lekarz mieszkający w Nowym Jorku, który wyszukuje przykłady kradzieży własności intelektualnej i inne nadużycia głównie w pracach z dziedziny medycyny i biologii. Jego zdaniem około 30% publikowanych w Polsce prac z zakresu medycy­ ny powstało poprzez fabrykowanie, fałszowanie lub plagiat. Zobaczmy na czym Wroński przyłapał naszych rodzimych psychologów: Śmiem przypuszczać, że w kolejce do odebrania tytułu profe­ sorskiego jest już następna osoba: 67-letni Marian Ochmań­

Niektóre grzechy psychologii akademickiej

71

ski, były wieloletni dziekan Wydziału Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Marii Skłodowskiej-Gurie w Lublinie (UMCS). W ostatnich trzech miesiącach zarzucono mu popełnienie trzech plagiatów - wszystkie są tzw. pirackie, czyli tekst innego auto­ ra został w całości przejęty przez plagiatora. Pierwszy plagiat, odkryty w połowie listopada 2002 roku, polegał na całkowitym przepisaniu 10-stronicowej pracy Czesława Kupisiewicza, eme­ rytowanego profesora Uniwersytetu Warszawskiego, członka rzeczywistego Polskiej Akademii Nauk. Praca Kupisiewicza „Edukacyjne nadzieje i rozczarowania XX wieku” ukazała się na początku 2000 rokku w czasopiśmie „Forum Oświatowe”. Prof. Ochmański najpierw wygłosił tę pracę jako swój referat na konferencji naukowej w Kazimierzu nad Wisłą, którą jako dziekan uroczyście otwierał w maju 2001 roku. Następnie prze­ kazał do druku w monografii pokonferencyjnej „Wielowymiaro­ wość integracji w teorii i praktyce edukacyjnej”, która wyszła w lutym 2002 roku w Wydawnictwie UMCS. Druga praca jest dokładnym tłumaczeniem kilkunastostronicowego artykułu „Dlaczego psychologowie powinni zajmować się problemami alkoholizmu i narkomanii?” znanego ame­ rykańskiego profesora psychologii Williama Millera, który w 1997 roku, wspólnie ze swoją współpracowniczką dr Sandrą Brown, zamieścił w prestiżowym miesięczniku „American Psychologist”. Ochmański miał identycznie zatytułowane wy­ stąpienie na konferencji „Człowiek i uzależnienia”, zorganizo­ wanej przez stowarzyszenie „Spes Vitae” na początku grud­ nia 2002 roku w Lublinie, zaś artykuł po wyrzuceniu całej bibliografii (134 pozycji), zamieścił pod swoim nazwiskiem w monografii pokonferencyjnej. Po polsku i po angielsku. Kie­ dy posłałem kserokopię tej pracy prof. Millerowi, jego reakcją było jedno słowo: „Nieprawdopodobne!”53.

Niestety, wygląda na to, że polscy plagiatorzy są prak­ tycznie bezkarni. W 2002 roku powstał serwis internetowy www.plagiat.pl, w którym można między innymi sprawdzić czy praca nie jest fałszerstwem. Rok później serwis zanoto­ wał około 17 tysięcy zgłoszonych do sprawdzenia prac, z któ­ rych co szósta okazała się plagiatem! A jakie konsekwencje spotykają złodziei cudzych myśli? 53 M. Wroński, Profesor pirat. „Polityka” 10, 8 marca 2003, s. 84.

Rozdział I

72

Dotychczas do Komisji Dyscyplinarnej przy Radzie Głównej Szkolnictwa Wyższego wpłynęło zaledwie dziesięć spraw dys­ cyplinarnych w sprawie plagiatów popełnionych w latach 1999 — 2003. Żadna z najgłośniejszych spraw o plagiat nie zakoń­ czyła się bezwzględnym ukaraniem plagiatora54.

Kolejne praktyki związane z publikowaniem, które mogą mieć ogromny wpływ na postęp w nauce, a o których rzad­ ko się wspomina to te, których winowajcami są recenzenci i redaktorzy czasopism. Niestety, często wykorzystują oni swoją uprzywilejowaną pozycję dla potrzeb rozwoju własnej kariery. Jeden ze sposobów, w jaki to robią świetnie odda­ je opowieść Kingsleya Amisa Lucky Jim. Jej bohater Jim Dixon jest wykładowcą historii na małym angielskim uni­ wersytecie. Problem tkwi w tym, że Dixon nie ma żadnego tytułu naukowego, a co się z tym wiąże nie może liczyć na uniwersytecką emeryturę. Jedynym ratunkiem dla niego, jak radzą mu dobrzy koledzy, jest opublikowanie jakiejś pracy. Jakiejkolwiek pracy, w jakimkolwiek czasopiśmie. Jeżeli tego dokona, jego mentor potraktuje tę pracę jako probierz jego uniwersyteckiej kariery. Jim Dixon próbuje zatem opublikować maszynopis swojej pracy zatytułowanej Wpływ rozwoju technik budowy statku na ekonomię w la­ tach 1450-1485. Wokół losów tego manuskryptu osnuta

jest intryga opowieści. Autor pracy jest przekonany, że jest ona pełna „szalo­ nego przeinaczania faktów i fanatycznej nudy”, a jej ty­ tuł „krystalizuje męczącą bezmyślność artykułu”. Twór umysłu Dixona, który sam siebie uważa za hipokrytę, jest „pogrzebową paradą zmuszających do ziewania fak­ tów” rzucającą „pseudo-światło na nieistniejące proble­ my”55. A ponieważ praca jest odrzucana przez redakcje czasopism, jej autor próbuje szczęścia w nowo powstałym i właśnie reklamowanym czasopiśmie. Mijają tygodnie bez odpowiedzi i Dixon powoli zaczyna się niepokoić. W tym czasie docierają do niego bardzo niepokojące plotki o re­ daktorze pisma, aż w końcu dzwoni do redakcji, gdzie spo­ 54 J. Blikowska, Plagiatomafia. „Wprost”, 24, 2003. 55 K. Amis, Lucky Jim. Penguin Books, London 1961.

Niektóre grzechy psychologii akademickiej

73

tyka się z mnóstwem typowych dla redakcji czasopism na­ ukowych wykrętów, aż udaje mu się uzyskać jakąś mglistą obietnicę. Niepokoje Dixona przybierają postać bezradnej wściekłości, kiedy widzi artykuł poświęcony technikom budowy statków we włoskim czasopiśmie. Nawet bez znajo­ mości włoskiego jest w stanie stwierdzić, że jest to wierna kopia jego pracy, a jako autor widnieje... redaktor owego nowego czasopisma! Błyskotliwa parodia świata nauki przedstawiona przez Amisa nie jest niestety daleka od rzeczywistości. Jestem przekonany, że podczas procesu publikowania miewają miejsce jeszcze bardziej groteskowe sytuacje. Opowieść Amisa, poza swoją funkcją prześmiewczą, wskazuje rów­ nież na miejsce, gdzie może dochodzić do nadużyć. Jak już wielokrotnie pisałem, współczesna nauka jest wąsko wyspe­ cjalizowana, a konkurencja, w pogoni za odkryciami w nie­ których obszarach, ogromna. Dodatkowo nierzadko zdarza się, że specjalistów w danej dziedzinie jest kilku zaledwie i znają się nawet osobiście. Kiedy pracowałem na Uniwer­ sytecie w Bielefeld w Niemczech mój mentor, który jedno­ cześnie był recenzentem dla kilku czasopism stwierdził, że nawet po wymazaniu nazwiska autora z artykułu jest w stanie powiedzieć kto go napisał, tak dobrze zna poglądy i styl pracy uczonych pracujących w jego specjalizacji. To wszystko powoduje, że recenzenci i redaktorzy stają przed wieloma pokusami. Oto recenzent otrzymuje do re­ cenzji artykuł, który relacjonuje wyniki badań bliźniaczo podobne do tych, nad którymi sam właśnie pracuje. Czy wielkim grzechem będzie, jeśli troszkę opóźni napisanie recenzji, a dzięki temu da szanse swojej pracy, aby została opublikowana jako pierwsza? Może przecież także napisać negatywną recenzję świetnej skądinąd pracy swojego ry­ wala, co zablokuje drogę artykułu do druku przynajmniej w tym czasopiśmie. Jeśli jest redaktorem, to może nawet, po wystarczająco długim okresie przetrzymywania manu­ skryptu (spowodowanego oczywiście czynnikami „obiek­ tywnymi”), odrzucić wartościową pracę, a w tym czasie sko­ rzystać z pomysłu badań, o którym dowiedział się z owego artykułu albo po prostu ukraść tę pracę, jak zrobił to redak­

74

Rozdział I

tor z wcześniej przytoczonej opowieści. Jak czerpać korzyści z pozycji redaktora nauczył nas również „nieoceniony” Cyril Burt. Świetne recenzje własnych prac i napastliwe ataki na konkurentów, a wszystko to sygnowane nazwiskami nie­ istniejących postaci. Z drugiej strony autorzy, również z obawy przed kon­ kurencją, mogą zaburzać rozwój nauki poprzez opóźnianie publikacji swoich ważnych wyników badań. W niektórych dziedzinach droga do odkrycia naukowego przypomina bu­ dowę łańcucha, którego poszczególne ogniwa można porów­ nać do wyników badań, bez których niemożliwe jest zmon­ towanie całego łańcucha. Każde ogniwo jest niewiadomą, nad którą pracuje wielu badaczy. Ogłoszenie wyników ba­ dań nad taką niewiadomą powoduje, że wszyscy naukowcy pracujący aktualnie nad danym problemem przesuwają się o jedno ogniwo do przodu. Powstrzymanie się od publikacji daje przewagę temu, który dokonał odkrycia niewiadomej, ale go nie udostępnił. Podczas, gdy konkurenci pracują nad ogniwem, które właśnie poznał, on sam już zajmuje się ko­ lejnym. To daje mu krok przewagi nad rywalami. Najgorsze, że tego typu praktyki najczęstsze są w dziedzinach takich na przykład jak poszukiwanie lekarstwa na raka, praca nad szczepionkami itp. Psychologowie najczęściej winni są innego grzechu - niepotrzebnego publikowania. Prace o niemal identycz­ nej zawartości, lecz różnych tytułach, ukazują się w różnych czasopismach przyczyniając się do powiększenia dorobku autora i przyrostu niepotrzebnych informacji, przez stosy których będą musieli przedzierać się jego następcy. Szcze­ gólnie często psychologowie nie potrafią powstrzymać się od publikowania prac przynoszących niemal nic nieznaczące rezultaty, bądź poświęconych miałkim problemom. O ab­ surdalności tych prac świadczą chociażby IgNoble, nagrody przyznawane corocznie przez Radę Gubernatorów, założoną przez Marka Abrahama, za najbardziej absurdalne i bez­ sensowne badania. Przykładem może być praca autorstwa Harolda Hillmana z zakresu psychologii percepcji pt. Moż­ liwe rodzaje bólu odczuwane podczas różnorodnych metod egzekucji, opublikowana w czasopiśmie Perception.

Niektóre grzechy psychologii akademickiej

75

Pokus czyhających na uczonych, którzy właśnie opuścili laboratorium i usiedli przy biurku, jest wiele i wielu nie pozo­ staje wobec nich obojętnych. Rzetelny i wyczerpujący opis sa­ mych pokus i przypadków ludzi, którzy im ulegli przedstawi­ ła Marcel C. LaFollette w książce Stealing into print. Fraud, plagiarism and misconduct in scientific publishing56. Gdybyśmy ze świątyni nauki usunęli wszystkich oszu­ stów, złodziei i nikczemników, to można byłoby się spodzie­ wać, że pozostaną w niej ludzie rzetelni i skrupulatni, bo przecież tak wyobrażamy sobie uczonych, dla których każdy szczegół pracy ma znaczenie, a ich laboratoria są niemal pozbawione destruktywnego działania przypadku. Niestety i to wyobrażenie jest mocno „na wyrost”, wśród naukowców znajdziemy mnóstwo partaczy niedbale wykonujących swo­ ją pracę. Najlepiej ilustruje to sposób, w jaki podchodzą do źródeł wiedzy. Spójrzmy na trzy cytaty z trzech różnych pod­ ręczników psychologii. Rzecz dotyczy badań nad tzw. facylitacją społeczną, zjawiskiem polegającym na tym, że niektóre zadania wykonujemy lepiej w obecności innych ludzi. Przykładowo w jednym z pierwszych eksperymentów z psy­ chologii społecznej Norman Triplett (1898) prosił dzieci o po­ ruszenie żyłki od wędki, dmuchając na nią w obecności innych dzieci lub bez ich uczestnictwa57. Próbę odpowiedzi na to pytanie podjął w roku 1898 Triplett w jednym z pierwszych badań psychologii społecznej, w którym dzieci nawijały żyłkę na kołowrotek - samotnie lub w obecno­ ści innych dzieci (por. Bond, Titus, 1983)58. Już w 1898 roku opisał je Norman Triplett. Przeprowadził eksperyment, w którym badani nizali koraliki na sznurek albo pedałowali na rowerze59. 56 University of California Press, Berkeley 1992. 57 E. Aronson, T. D. Wilson, R. M. Akert, Psychologia społeczna. Serce i umysł. Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 1997, s. 359. 58 B. Wojciszke, Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej. Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2002. 59 C. K. Oyster, Grupy. Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2002, s. 197.

76

Rozdział I

Rzecz dotyczy tego samego eksperymentu! Nie sądzę, aby można było zrzucić całą winę na tłumaczy. Co naprawdę dzia­ ło się w owym eksperymencie. Czy dzieci dmuchały na żyłkę? Czy kręciły kołowrotkiem? A może pedałowały? A może to nie była żyłka tylko sznurek? Niejasne jest również czy był to rok 1898, jak podają wszystkie trzy źródła, czy też 1989 jak wynika z zapisu bibliograficznego pierwszego cytowane­ go źródła - Psychologia społeczna. Serce i umysł. Ponieważ jednak to nie facylitacja społeczna jest tematem tej książ­ ki, nie będę rozstrzygał odpowiedzi na postawione pytania, a zainteresowanych odsyłam do źródła60. Słyszę już głosy, że się czepiam, że przesadzam, że prze­ cież nie jest to tak istotne, czy był to sznurek, czy żyłka. To prawda, ale po pierwsze, cytaty, które przedstawiłem zna­ lazłem zupełnie przypadkowo, przeglądając podręczniki, które poruszają problematykę funkcjonowania grup, a po drugie, w tej chwili w psychologii prowadzi się eksperymen­ ty, gdzie badanym aplikuje się różne dawki, często bardzo silnych substancji toksycznych albo elektrowstrząsy. Czy można sobie pozwolić na najmniejsze choćby przekłamania w tym względzie? A jeśli ktoś posługując się takim błędnie zacytowanym opisem powtórzy procedurę eksperymental­ ną? A co będzie, jeśli zaaplikuje dawkę leku na podstawie błędnie opisanej procedury postępowania? Z uwagi na wagę tego niby drobnego wykroczenia, w cytowanym powyżej spisie wszelakich uchybień, jakich dopuszczają się naukowcy, znalazło się również nieodpo­ wiednie cytowanie - powszechny i codzienny grzech wielu autorów. Zwróćmy uwagę, że na 3 cytaty tylko jeden au­ tor uczciwie powołuje się na pośrednie źródło. Tymczasem zbadano, że ogromna liczba cytowań to tak zwane cytaty drugo- lub trzeciorzędne61. Autorzy zamiast sięgnąć do pier­ wotnego źródła, przepisują całe cytaty lub omówienia frag­ 60 Oryginalny artykuł Tripletta wraz z rysunkami ilustrującymi eksperyment został zamieszczony na stronach: http://psychclassics.yorku.ca/Triplett. N. Triplett, The dynamogenic factors in pacemaking and competition. „American Journal of Psychology”, 9, s. 507-533, 1898. 61 H. L. Hoerman, C. E. Nowicke, Secondary and tertiary citing: A stu­ dy o f referencing behavior in the literature o f citation analysis deriving

Niektóre grzechy psychologii akademickiej

77

mentów z prac innych, ale powołują się na źródło pierwotne, pomijając tego autora, od którego zapożyczyli cytat. Jeśli na to wszystko nałoży się jeszcze nierzetelności pochodzące z tłumaczenia, to w rezultacie otrzymamy takie kurioza, jak w powyżej zamieszczony fragmentach. Skąd to znamy? Oczywiście! Z podwórka, kiedy bawiliśmy się w „głuchy te­ lefon” celowo wykorzystując procedurę, która doprowadzała do zniekształceń przekazu. Ale naukowcy niestety wcale nie robią tego dla zabawy, a świadczyć o tym może niżej przedstawiona historia. Rzecz działa się na początku XX wieku, kiedy to kla­ syczna psychologia eksperymentalna, ze świadomością jako centralnym przedmiotem badań i introspekcją jako metodą jej poznawania, przeżywała kryzys. Trzydziesto­ pięcioletni badacz zachowania zwierząt - John B. Watson wkroczył na teren psychologii wygłaszając 24 lutego 1913 roku podczas posiedzenia Nowojorskiego Oddziału Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego wykład, który był manifestem behawiorystycznym62. Nawoływał w nim do uczynienia przedmiotem badań zachowania i zastąpienia introspekcji eksperymentalnymi metodami wykorzystywanymi w badaniach zachowania zwierząt. W ten sposób rozpoczęła się batalia o behawioryzm, któ­ ra zresztą zakończyła się sukcesem, a behawiorystyczny sposób widzenia świata zapanował w psychologii naukowej na wiele lat. Z tego burzliwego okresu najbardziej interesującą dla nas będzie historia pewnego 9-miesięcznego chłopca o imie­ niu Albert, znanego również w literaturze jako Little A l­ bert. Jest warta analizy nie tylko dlatego, że Albert był pierwszym człowiekiem, którego w warunkach ekspery­ mentalnych poddano procesowi warunkowania. Mały Al­ bert jest ciągle żywy w literaturze psychologicznej, a jego losy zdziwiłyby nie tylko jego samego, ale nawet Watsona from the Ortega hypothesisi o f Cole and Cole. „Library Quarterly”, 65,

* 415-434,1995. 92 J. B. Watson, Psychologia , jak ją widzi behawiory sta. „Przegląd Psychologiczny”, 24, s. 497-514,1981/1913.

78

Rozdział I

i Rosalie Rayner, z którą przeprowadził opisywany ekspe­ ryment. Ich praca miała na celu udzielenie odpowiedzi na trzy pytania: 1. Czy niemowlę może zostać uwarunkowane tak, aby bać się zwierzęcia, które pojawia się jednocześnie z głośnym, powodującym lęk dźwiękiem? 2. Czy taki lęk może zostać przeniesiony na inne zwierzęta lub przedmioty nieożywione? 3. Jak długo będzie się taki lęk utrzymywał?63 Aby na nie odpowiedzieć, Watson i Rayner wybrali dziec­ ko - Alberta B., które określili jako „zdrowe, beznamiętne i nieemocjonalne”. W wieku około 9 miesięcy Albert został poddany próbom, które pokazały, że nie wykazywał żadnego lęku obserwując żywe zwierzęta (np. szczura, królika, psa i małpę), a także inne przedmioty nieożywione (np. bawełnę, maski przedstawiające ludzi, płonącą gazetę). Wykazywał jednak reakcję lękową ilekroć, w sposób nieoczekiwany, tuż za jego plecami uderzano przy pomocy młotka w stalową sztabę. Dwa miesiące po przeprowadzonych próbach Watson i Rayner postanowili podjąć próbę uwarunkowania reak­ cji strachu na widok białego szczura. Procedura warunko­ wania przebiegała w ten sposób, że pokazywano Albertowi białego szczura i ilekroć spróbował go dotknąć, natychmiast rozlegał się za jego plecami głośny dźwięk wywołany ude­ rzeniem młotka w metalową sztabę. Po siedmiu takich wydarzeniach (dotknięcie szczura + głośny dźwięk), które miały miejsce w czasie dwóch sesji oddzielonych tygodnio­ wą przerwą, Albert reagował płaczem i reakcją unikania, kiedy widział szczura nawet bez towarzyszącego mu gło­ śnego dźwięku. Aby sprawdzić stopień, w jakim reakcja Alberta uległa generalizacji, 5 dni później pokazano mu szczura, zestaw znanych mu drewnianych klocków, królika, krótkowłosego 63 J. B. Watson, R. Rayner, Conditioned emotional reactions. „Journal of Experimental Psychology”, 3, s. 1-14, 1920. Za: B. Harris, W hate­ ver happened to Little Albert? „American Psychologist”, 34, s. 151-160, 1979.

Niektóre grzechy psychologii akademickiej

79

psa, futrzany płaszcz, paczkę białej bawełny, głowy Watsona i dwóch innych asystentów (odwrócone tak, że Albert mógł dotknąć ich włosów) i brodatą maskę św. Mikołaja. Albert wykazał silną reakcję strachu w stosunku do szczura, kró­ lika, psa i płaszcza futrzanego. „Negatywną” reakcję na maskę Mikołaja i włosy Watsona oraz umiarkowaną reak­ cję na bawełnę. Albert bez oporów bawił się drewnianymi klockami i włosami asystentów Watsona. Po pięciu kolejnych dniach poddano Alberta kolejnej, jed­ nej próbie warunkowania (szczur + dźwięk), ponadto spró­ bowano uwarunkować reakcję na wcześniej pokazywanego królika (jedna próba) i psa (jedna próba). Kiedy efekty tej pro­ cedury były sprawdzane w innym, większym pomieszczeniu, zanotowano wyłącznie słabą reakcję na szczura, psa i króli­ ka. Następnie Watson próbował „odświeżyć” reakcję Alber­ ta na szczura poprzez kolejną ekspozycję na parę bodźców (szczur + dźwięk). Zaraz po tym pies zaczął głośno szczekać na Alberta, raniąc jego i eksperymentatorów, co ostatecznie zagmatwało całą procedurę eksperymentalną. Aby odpowiedzieć na trzecie pytanie badawcze, Watson i Rayner po 31 dniach przerwy, w czasie której nic nie robi­ li, przeprowadzili ostateczną serię prób. Tym razem Albert wykazał strach dotykając maski św. Mikołaja, futrzanego płaszcza, szczura, królika i psa. W tym samym czasie jednak sam dotknął płaszcza i królika wykazując mieszaną reakcję pomiędzy ochotą wycofania się a chęcią manipulowania tymi obiektami. Po tych próbach matka zabrała Alberta ze szpi­ tala, gdzie prowadzono eksperyment i kontakt z dzieckiem został przerwany. Autorzy eksperymentu przyznali, że od początku wiedzieli, kiedy dziecko opuści szpital. Studium Małego Alberta było o tyle znamienną pracą, że stanowiło empiryczną weryfikację teorii zachowania i roz­ woju emocji, którą Watson tworzył przez lata. I chociaż dzi­ siaj praca Watsona budzi wiele wątpliwości i zastrzeżeń, to jednak tym razem nie będziemy tropić oszustw kolejnego uczonego, lecz zajmiemy się tym, w jaki sposób przypadek Małego Alberta potraktowali inni psychologowie. Amery­ kański psycholog Ben Harris przeprowadził w 1979 roku gruntowną analizę literatury cytującej przypadek Małego

80

Rozdział I

Alberta64. Między innymi analizował podręczniki, stano­ wiące na amerykańskich uczelniach podstawę nauczania na poziomie wprowadzenia do psychologii ogólnej, rozwo­ jowej i klinicznej. Tylko w czterech z nich znalazł opis do­ świadczenia zgodny ze stanem faktycznym. Kilkanaście pozostałych zawierało niedokładności lub przekłamania 0 różnej wadze. Kilka podręczników opisywało przypadek w ogóle nie podając autorów eksperymentu. Najmniej istot­ ne, bo mające żaden lub niewielki wpływ na wnioski wypły­ wające z doświadczenia, były przekłamania dotyczące wie­ ku Alberta (2), jego imienia (1), pisowni nazwiska Rosalie Rayner (4) i tego czy Albert był początkowo warunkowany na widok szczura czy królika (2). Dużo większą wagę mają jednak opisy błędnie podające zakres generalizacji lęków Alberta oraz to, co się z nim dzia­ ło po zakończeniu eksperymentu. Lista błędnych bodźców, na które chłopiec miał rzekomo reagować jest dość imponu­ jąca. W podręcznikach napisano, że była to futrzana skóra zwierzęcia (1), męska broda (1), kot, szczeniak, futrzana mufa (1), biała futrzana rękawiczka (1), ciotka Alberta, któ­ ra niespodziewanie ubrała futro (1), futro i futrzany koł­ nierz matki Alberta (3), pluszowy niedźwiadek (1). W trzech podręcznikach dodano happy end do historii. W niektórych opisywano bardzo szczegółowo sposób, w jaki Watson odwarunkował lęk Alberta. Autor analizy podkreśla, że pojawiające się błędy nie wy­ nikają tylko z nadmiernego polegania na innych źródłach 1niesięgania do pierwotnego opisu. Prawdopodobnie autorzy starali się uczynić opisywaną historię bardziej wiarygodną dla studentów, zgodną z ich wizją pracy badawczej. Czę­ ściowo były wynikiem ich osobistych wyobrażeń na temat pracy Watsona i procesu warunkowania rekcji emocjonal­ nych. Żaden z tekstów nie odnotował dość brutalnego faktu, a mianowicie tego, że Watson i Rayner doskonale wiedzieli, kiedy Albert wyjdzie ze szpitala i kontynuowanie badań nie będzie dalej możliwe, a zatem świadomie zrezygnowali z odwarunkowania Alberta. 64 B. Harris, Whatever happened to Little Albert? Wyd. cyt.

Niektóre grzechy psychologii akademickiej

81

Częściowo sam Watson jest winien niektórych znie­ kształceń, bowiem w różnych, późniejszych opisach pomijał lub zmieniał niektóre szczegóły procedury. Najsilniejszym jednak czynnikiem mającym wpływ na powstawanie po­ dobnych opowieści jest potrzeba zgodności z teorią. Autorzy podręcznikowych tekstów dopasowywali opis eksperymen­ tu i jego przebieg w taki sposób, aby brzmiały one zgodnie z twierdzeniami teorii, którą prezentowali. Przedziwne interpretacje mogłyby nawet pozostać tylko zabawnymi, gdyby kończyły się w podręcznikach mających na celu wpro­ wadzenie do psychologii. A jednak włos się nieco jeży, kiedy czytamy jak twórcy terapii zrozumieli, zinterpretowali i wy­ korzystali przypadek Małego Alberta dla potrzeb budowy systemu terapeutycznego. Jednym z przykładów jest model fobii jako uwarunko­ wanego lęku i oparta na jego bazie terapia zaburzeń ner­ wicowych. Dla jej twórcy Josepha Wolpe przypadek Alberta jest przykładem na to, że jedno zdarzenie może induko­ wać fobię!65 Również Eysenck założył, że u Alberta rozwi­ nęła się fobia w stosunku do białych szczurów i wręcz do wszystkich zwierząt futerkowych66. Podobne interpretacje eksperymentu Watsona znajdziemy jeszcze w czterech in­ nych pracach terapeutów behawioralnych, gdy tymczasem krytyczne spojrzenie na opis eksperymentu nie pozwala wyciągać wniosków o jakiejkolwiek fobii. Trzeba przy tym pamiętać, że takie uogólnienia i interpretacje stanowią pod­ stawę opracowania postępowania terapeutycznego. Sprawa robi się jeszcze poważniejsza, jeśli weźmiemy pod uwagę, że po Wat sonie podjęto wiele innych prób warunkowania reakcji emocjonalnych, które najczęściej kończyły się po­ rażką. Zdaniem Harrisa twórcy koncepcji terapeutycznych nawet nie zacytowali tych prób, nie mówiąc o uwzględnieniu w J. Wolpe, S. Rachman, Psyhoanalytic „evidence”: A critique based oti Freud's case o f Little Hans. „Journal of Nervous and Mental Disease”, 130. s. 135-148,1960. Za: Tamże. 66 H. J. Eysenck, Learning theory and behaviour therapy, (w:) H. J. Ey­ senck (red.) Behaviour therapy and the neuroses: Readings in modern methods o f treatment derived from learning theory. Pergamon Press, Oxford 1960. Za: Tamże.

82

Rozdział I

wyników ich badań podczas tworzenia swoich systemów terapeutycznych. Ben Harris w swoim artykule opisuje dużo więcej „zna­ lezisk” związanych z Małym Albertem i przedziwnym wy­ korzystaniem wniosków płynących z tych pierwszych, bar­ dzo nieporadnych i niedoskonałych metodologicznie prób warunkowania reakcji emocjonalnych. Katalog grzechów naukowców cytujących przypadek Małego Alberta rozszerza Franz Samelson w artykule opublikowanym rok później również na łamach American Psychologist67. Obie prace po­ kazują obraz zniekształceń prawdy naukowej, która zdaje się w tym przypadku chadzać ścieżkami takimi, jakimi raczej chadza plotka aniżeli poważne koncepcje naukowe. Innym przykładem takiej plotki, która rozpanoszyła się w obszarze szkoleń biznesowych jest reinterpretacja badań Alberta Mehrabiana, które ten przprowadził ponad 40 lat temu. Wówczas to, jako od niedawna zatrudniony na Uni­ wersytecie Kalifornijskim w Los Angeles doktor psycho­ logii, przeprowadził wraz ze swoimi współpracownikami kilka eksperymentów, które zaowocowały sławną regułą „7%-38%-55%”68. Jest ona powszechnie znana w świecie wiedzy poradnikowej oraz wśród prowadzących wszelkie­ go rodzaju szkolenia i treningi psychologiczne. Brzmi ona mniej więcej tak: spośród wszystkich informacji, jakie do nas docierają, 7% informacji czerpiemy ze słów, 38% z tonu głosu a aż 55% z mowy ciała. O ile reguła wywiedziona zo­ stała z liczb pochodzących z badań Mehrabiana, o tyle ich znaczenie i interpretacja są wielkim nieporozumieniem. Aby zrozumieć na czym ono polega, prześledźmy przebieg jednego z tych eksperymentów. Uczestniczyli w nim studenci University of California. Badacze przygotowali następujący materiał eksperymental­ 67 F. Samelson, J. B. Watson Little Albert, Cyril Burt's twins, and need for a critical science. „American Psychologist”, 35, s. 619-625, 1980. 68 A. Mehrabian, M. Wiener, Decoding o f inconsistent communica­ tions. „Journal of Personality and Social Psychology”, 6(1), s. 109-114, 1967; A. Mehrabian, S. R. Ferris, Inference o f attitudes from nonverbal communication in two channels. „Journal of Consulting Psychology”, 31(3), s. 248-252, 1967.

Niektóre grzechy psychologii akademickiej

83

ny: trzy fotografie twarzy tej samej osoby: (1) uśmiechnięta, (2) neutralna, (3) smutna; trzy grupy słów: (1) pozytywne: dear, great, honey, love, thanks, (2) neutralne: maybe, oh, really, so, what i (3) negatywne: brute, don't, no, scram, ter­ rible. Słowa nagrano w taki sposób, że lektor wypowiadał każde z nich w sposób pozytywny, neutralny i negatywny. Następnie eksperymentatorzy konstruowali układy bodź­ ców tworząc tzw. niespójne ekspresje. Przykładem takiej ekspresji jest wypowiedzenie czułym głosem stwierdzenia: „zaraz cię uduszę”, które to stwierdzenie zapowiada raczej pieszczotę niż coś groźnego. Osobom badanym prezentowano zestawy bodźców. Przy­ kładowy zestaw obejmował: fotografię uśmiechniętej twa­ rzy oraz neutralne słowo, na przykład so, wypowiedziane negatywnym tonem. Zadaniem osób badanych było okre­ ślenie stopnia, w jakim lubią pokazywaną im osobę (repre­ zentowaną przez układ bodźców). Celem badań było zatem określenie znaczenia poszczególnych elementów niespójnego komunikatu (ekspresja mimiczna, słowa, wokalizacja), któ­ re decydują o spostrzeganym poziomie sympatii. Rezultaty badań pokazały, że o spostrzeganym poziomie sympatii w 55% decyduje wyraz mimiczny twarzy, w 38% sposób wypowiadania słów, zaś zaledwie w 7% słowa. A za­ tem reguła „7%-38%-55%” ma zastosowanie wyłącznie w sytuacjach ambiwalentnych, kiedy przekazywane komu­ nikaty są niespójne. W wyniku wielokrotnego powtarzania, niedokładnego cytowania regułę tę powszechnie głosi się jako tę, która odnosi się do wszelkiej ludzkiej komunikacji, co jest lekkim absurdem, gdyby bowiem była ona prawdzi­ wa, czytelnik tej książki miałby szanse na zrozumienie zaledwie 7% tego, co chciałem mu przekazać69. Oczywiście różna jest waga powstających przekłamań. Jeśli buduje się na nich procedury terapeutyczne, to pewnie konsekwencje są dużo poważniejsze niż w tym drugim przy­ 69 Bardziej szczegółową analizę interpretacji badań Mehrabiana znaj­ dzie czytelnik w: P. Fortuna, D. Tarczyński, Sens i nonsens komunikacji niewerbalnej: Reguła : 55/38/7. „Nowoczesna firma”, 6 czerwca 2006. http://www.nf.pl/Artykul/6730/Sens-i-nonsens-komunikacji-niewerbalnej-Regula-55387/Komunikacja-niewerbalna-mowa-ciala-rozwoj/)

84

Rozdział I

padku, gdzie ludzie jedynie nabywają błędnych przekonań i inwestują swój czas i energię na doskonalenie komunikacji niewerbalnej. Bez względu jednak na konsekwencje bezpo­ średnie, powstające w ten sposób mity zastępują naukowe twierdzenia i powodują dalsze spustoszenie w mozolnie wy­ pracowywanym gmachu wiedzy, a oparta na nich edukacja, dystans od prawdy powiększa. Na zakończenie tego podrozdziału warto chwilę uwagi poświęcić procesowi badawczemu, który pomaga w śledzeniu nierzetelnych praktyk związanych z cytowaniem literatury, w sposób dużo bardziej systematyczny niż moje przypadko­ we znaleziska czy nawet ten, w jaki Harris przeanalizował przypadek Małego Alberta. Badacze zajmujący się bibliometrią wykorzystują przypadkowo pojawiające się błędy w cytowaniach, będące wynikiem pomyłek, błędów literowych, drukarskich itp. Szczególnie cenne są dla nich błędy w pra­ cach ważnych i powszechnie przytaczanych. Sztandarowym przykładem w tym względzie, a nawet synonimem służą­ cym do określenia zjawiska zapożyczania i przeinaczania cytatów, jest „hipoteza Ortegi”. Heidi Hoerman i Carole Nowicke opisują w swoim artykule losy hipotezy hiszpańskie­ go filozofa Jose Ortegi y Gasseta, która zacytowana przez Jonathana R. Cole i Stephena Cole w czterech ich pracach badawczych stała się przedmiotem takiej transformacji, że ostatecznie prawdopodobnie sam Ortega nie byłby w stanie się z nią zgodzić70. Prześledzenie losów tego cytatu możliwe było dzięki błędom popełnionym przez Cole’a i Cole’a w pier­ wotnym cytowaniu. Nie będę tutaj analizował tej zabawnej, choć również niepokojącej, historii wypaczania cytowanych słów. Warto jednak przytoczyć kilka cyfr. Z ponad trzydziestu analizowanych artykułów poświęconych hipotezie Ortegi, czternaście wymieniało w bibliografii oryginalną cytowaną pracę i wszystkie, z jednym wyjątkiem, powtórzyły trzy błędy popełnione przez Jonathana Cole’a. Publikacje te pochodzą z okresu dwudziestu lat! Przez cały ten czas naukowcy nie byli w stanie skorygować popełnionych błędów, lecz bezmyśl­ nie je powielali w kolejnych publikacjach. 70 H. L. Hoerman, C. E. Nowicke, Secondary and tertiary... Wyd. cyt.

Niektóre grzechy psychologii akademickiej

85

Badania czysto ilościowe przynoszą zastanawiające, bo wielkie liczby. Dla przykładu, w próbce 2933 cytowań zna­ leziono aż 1888 błędów, co daje ponad 64%71. Nowsze anali­ zy 1189 cytowań, zamieszczonych w czterech różnych cza­ sopismach naukowych, wykazały 519 błędów czyli 43,6%72. Oczywiście, trudno rozstrzygnąć ile z nich jest wynikiem pomyłki, a ile efektem powielania cytowań z innych prac. Jednak skala tej pozornie niewinnej nieuczciwości jest tak wielka, że efektem może być bardzo poważne zniekształ­ cenie naukowej mozaiki, jak się okazuje, nie tak znowu pieczołowicie układanej przez naukowców.

Cóż jeszcze? M it replikacji! Naukowiec, który chce zbadać jakąś hipotezę, powinien swoją pracę rozpocząć od uważnych studiów nad literaturą, po to, aby sprawdzić, czy ktoś nie robił już podobnych ba­ dań. Może się bowiem okazać, że ktoś już tę hipotezę daw­ no zweryfikował. Stosowanie się do tego zalecenia oszczę­ dza wiele czasu i pracy zabezpieczając naukowców przed marnotrawieniem energii badawczej. A jednak nie zawsze. W przypadku, jeśli ktoś odniósł porażkę badając wcześniej tę hipotezę, to badacz nie ma prawie żadnych szans, aby się o tym dowiedzieć! Jeśli nawet hipoteza ta była badana przez bardzo wielu badaczy i nie uzyskali oni żadnych interesu­ jących rezultatów, to szanse, aby się o tym dowiedzieć ani trochę nie wzrastają. Dlaczego? Czasopisma psychologiczne nie drukują negatywnych wyników badań, a szczególnie takich, które uznają za „niekonkluzywne”. Wiele z nich za­ pisało to nawet w instrukcji dla autorów. Jeżeli badanie nie potwierdziło hipotez, wówczas większość czasopism odrzuca 71 A. White, Reference list inaccuracies: A four-decade comparison. „Journal of Counseling and Development”, 66, s. 195-196, 1966, za: H. L. Hoerman, C. E. Nowicke, Secondary and tertiary citing... (Wyd. cyt.) 72 H. N. Rae, A. White, Pass it on: Errors in direct quotes in a sam­ ple o f scholary journals. „Journal of Counseling and Development”, 67, 5 . 509-512, 1989, za: H. L. Hoerman, C. E. Nowicke, Secondary and tertiary citing... Wyd. cyt.

86

Rozdział I

je pozostawiając na swoich łamach miejsce dla „publikowalnych” rezultatów (publishable results). Dlaczego tak robią? Po części jest to usprawiedliwio­ ne. Wyobraźmy sobie, że jakaś grupa badaczy stawia kom­ pletnie irracjonalne przewidywania co do natury ludzkiej i prowadzi intensywne badania, które przynoszą oczywi­ ście negatywne rezultaty. Wkrótce wypełniliby oni łamy pism swoimi bredniami. Podobnie publikacji domagaliby się autorzy nie potrafiący poprawnie przeprowadzić swoich badań lub wyprowadzić z teorii trafnych i godnych uwagi hipotez. Te powody są całkowicie zrozumiałe. Ale niechęć, a nawet można powiedzieć, że niepisany zakaz, dotyczy wszelkich badań, nawet wówczas jeśli są dokładną repliką badań wcześniej przeprowadzonych. Wygląda na to, że to kolejny zwyczaj panujący w nauce, który powstał niejako „z rozpędu”. Jeśli są powody, aby nie publikować niektórych prac przynoszących negatywne rezultaty, to najlepiej nie pu­ blikować ich w ogóle. Tak zapewne myśli większość redakto­ rów i recenzentów. Zastanówmy się, jakie konsekwencje ma taki sposób postępowania, może się bowiem okazać, że to nic innego, jak przysłowiowe wylewanie dziecka z kąpielą. Brak dostępu do publikacji zawierających negatywne rezultaty powoduje wielkie marnowanie energii i środków przez badaczy, którzy nie mają możliwości dowiedzieć się, że ktoś już wcześniej zajmował się interesującym ich pro­ blemem. Tak więc prawdopodobnie wielu badaczy, w wielu miejscach na świecie podejmuje te same próby marnotra­ wiąc swoją energię i pieniądze podatników przeznaczane na granty badawcze. Jest to powód, dla którego już kil­ kadziesiąt lat temu postulowano powołanie czasopisma, którego celem byłoby publikowanie tylko i wyłącznie nega­ tywnych wyników badań. Marvin Goldfried i Gary Walters zaproponowali nawet nazwę dla takiego pisma - Journal o f Negative Research i formę podobną do tej, jaką przybiera Psychological Abstracts73. A jednak po upływie wielu lat sytuacja w tym względzie niewiele się zmieniła.7 3 73 M. R. Goldfried, G. C. Walters, Needed: Publication o f negative results. „American Psychologist”, 14, s. 598, 1979.

Niektóre grzechy psychologii akademickiej

87

Marnotrawstwo pieniędzy i energii w wykonaniu psy­ chologów - badaczy nie jest pewnie dla czytelnika, któ­ ry dotarł do tego miejsca w książce, wielkim odkryciem. Konsekwencje niepublikowania artykułów przynoszących negatywne rezultaty uderzają jednak w najświętsze powo­ łanie nauki - dążenie do prawdy. W kolejnych częściach tej książki zajmiemy się między innymi efektywnością różnych psychoterapii. Wyobraźmy sobie już teraz, że jakiś badacz sprawdził kilka terapii pod kątem ich efektywności i nie uzyskał żadnych statystycznie istotnych wyników. Z pun­ ktu widzenia redakcji większości czasopism, taka praca jest niewarta publikacji, gdyż jest niekonkluzywna. Jeśli jednak została ona poprawnie metodologicznie przeprowadzona, to przecież wnosi bardzo istotną wiedzę na temat skuteczno­ ści terapii, wiedzę, która nie ma szans, aby ujrzeć światło dzienne. Ale to jeszcze nie koniec. Ostatnimi czasy ukazu­ je się bardzo wiele artykułów relacjonujących wyniki tzw. metaanaliz. Badacz, który chce przeprowadzić metaanalizę nie prowadzi badań osobiście, lecz wykorzystuje prace opu­ blikowane wcześniej przez innych. Jeśli będzie zaintere­ sowany, na przykład skutecznością oddziaływania terapii Gestalt, to zbierze kilkadziesiąt lub nawet kilkaset prac, które uwzględniają podobne zmienne i odnajdzie wspólny dla nich wszystkich wskaźnik skuteczności. To bardzo cen­ na metoda, bo zbiera doświadczenia bardzo wielu badaczy w jednej analizie. Cóż jednak jest ona warta, jeśli zbiera wyłącznie wyniki, które redaktorzy i recenzenci uznali za godne opublikowania? W ten sposób powstaje w nauce ogromne zafałszowa­ nie wiedzy, które nawet zyskało kilka oryginalnych nazw. „Efekt szuflady” to nazwa zaproponowana po raz pierwszy chyba przez R. Rosenthala74. Ostatnio jednak coraz częściej określa się je mianem publication bias - „złudzenie publi­ kacyjne”75. Bez stosów inkwizycji, bez prześladowań, nie­ 74 R. Rosenthal, The „file drawer problem ” and tolerance for null results. „Psychological Bulletin”, 86, s. 638-641,1979. 75 Np.: I. Peterson, Publication bias: Looking for missing data. „Scien­

ce News”, 135, s. 5,1989.

88

Rozdział I

wyobrażalna część wiedzy ginie w szufladach, na półkach archiwów, w niszczarkach dokumentów. Przecież przecho­ wywanie nieprzydatnych do niczego wyników badań mija się z celem. Gdyby ktoś chciał opracować intrygę, której celem miałoby być sfałszowanie całej odkrytej o człowieku wiedzy, trudno byłoby chyba wymyślić coś bardziej orygi­ nalnego, a jednocześnie mniej rzucającego się w oczy i dzia­ łającego jak niezawodny mechanizm. Dodać trzeba, że ten­ dencja, która skrywa negatywne wyniki przed wzrokiem ludzi panuje nie tylko w psychologii. Nieobca jest w medy­ cynie czy innych naukach społecznych76. To jednak jeszcze nie koniec negatywnych konsekwencji. Przypomnijmy sobie przypadek Cyrila Burta. Sfałszowany­ mi wynikami badań doprowadził on do przyjęcia za pewną teorię opisującą mechanizmy dziedziczenia inteligencji. Jak pamiętamy, inne badania przynosiły jedynie nieco niższe, ale bardzo podobne rezultaty, jak te publikowane przez Bur­ ta i jego zwolenników. Gdyby w tym czasie ktoś przeprowa­ dził badania, które przyniosłyby rezultaty niekonkluzywne jeśli idzie o wpływ dziedziczenia na inteligencję, czy miałby szansę na to, aby przedostały się one do druku? Czy nie uzyskałyby statusu unpublishablel Podobnie rzecz może wyglądać jeśli idzie o badania repli­ kujące doświadczenia Watsona z Małym Albertem, opisa­ ne w części poświęconej pospolitym grzechom naukowców. Konsekwentnie „efekt szuflady” dotknął pewnie i badania przynoszące wyniki sprzeczne z wywiedzionymi na podstawie przypadku Małego Alberta koncepcjami powstawania fobii. „Złudzenie publikacyjne” będzie utrzymywać w centrum uwagi i podtrzymywać egzystencję wszelkich hipotez czy teorii, które miały szansę „zaistnieć” w druku i zostać za­ akceptowanymi. To mechanizm analogiczny do tego, który psychologowie nazywają samospełniającym się proroctwem. Przy jego pomocy z łatwością możemy wyjaśnić, dlaczego tak wiele niedorzeczności egzystuje w powszechnym obie­ gu naukowej myśli. Niestety, to dość prymitywny mecha­ 76 Zobacz np.: J. Cohen, A new”publication bias”: The modę ofpublication. „Reproductive BioMedicine Online”, 13, s. 754-755, 2006.

Niektóre grzechy psychologii akademickiej

89

nizm, taki sam, jak ten, który podtrzymuje wiarę wielu ludzi w gazetowe horoskopy... Fenomen ten czyni również niemal bezużytecznym je­ den z najcenniejszych wynalazków nauki - replikację. Jak pisałem w części zatytułowanej Jak i dlaczego powstała nauka , replikowanie badań prowadzonych przez innych pozwala wychwycić błędy, wyniki przypadkowe, ale też potwierdzić poprawność rezultatów uzyskanych przez in­ nych. W świetle wyżej przedstawionych ograniczeń, które narzucają czasopisma, okazuje się jednak, że mechanizm replikacji może działać wyłącznie w jedną stronę - potwier­ dzania uzyskanych wyników. Niestety i to stwierdzenie rozsadza nadmierny optymizm. Replikacja w psychologii jest mitem. Większość czasopism w listach odmawiających publikacji artykułu napisanego na podstawie badania, któ­ re jest wierną repliką czyichś badań uzasadnia to następu­ jąco: „niestety, przesłany do druku artykuł jest z w y k ł ą r e p l i k ą już istniejącej pracy. Nasze czasopismo publikuje wyłącznie prace, które wnoszą coś nowego do wiedzy o za­ chowaniu człowieka”. I już. Kolejny artykuł, który mógłby stanoyrić cenną cegiełkę wbudowaną w gmach wiedzy, lą­ duje w szufladzie. Niestety, taka odpowiedź nie jest wyjąt­ kiem. Większość czasopism wymóg oryginalności przesy­ łanych do publikacji prac zamieszcza już w instrukcji dla autorów. Jedynym chlubnym wyjątkiem, jaki znam, jest Representative Research in Social Psychology. Czasopismo to powstało w końcu lat 60-tych w wyniku inicjatywy stu­ dentów z Uniwersytetu Północnej Karoliny, w odpowiedzi na bardzo długi czas oczekiwania na publikację w innych czasopismach. Głównym jednak powodem jego założenia był brak czasopisma, które publikowałoby poprawne metodo­ logicznie prace, ze szczególnym uwzględnieniem wszelkich replikacji, bez względu na to, czy przyniosły one efekt pozy­ tywny, negatywny lub niekonkluzywny. Od 1970 roku, od kiedy ukazał się pierwszy numer Representative Research in Social Psychology, po dziś dzień redakcja pozostaje wierna pierwotnym założeniom informując, że pismo specjalizuje się w publikowaniu efektów zerowych i replikacji. W otocze­ niu kilku tysięcy tytułów stanowi to małą kroplę w powodzi

90

Rozdział I

publikowanych badań - coraz ciekawszych, coraz bardziej twórczych i przynoszących coraz mniej pewne i niereplikowane rezultaty. W najprostszych badaniach, gdzie siłę związku dwóch zmiennych określa się współczynnikiem korelacji, wyni­ kiem jest liczba podana z dokładnością do dwóch miejsc po przecinku. John Hunter w artykule opublikowanym pod znamiennym tytułem The desperate need for replications11 wylicza, że aby podać dokładny wynik takiej korela­ cji powinniśmy dysponować zawrotną liczbą 153 669 osób badanych! Dla uzyskania dokładności do jednego miejsca po przecinku powinniśmy zbadać 1544 osoby. W naukach społecznych niezwykle rzadkie są przypadki nawet takich liczebności, jak ta ostatnia. Przeciętna liczba osób badanych w jednym studium relacjonowanym w Journal o f Consu­ mer Research wynosi 200 osób. Aby uzyskać dokładność korelacji do jednego miejsca po przecinku powinniśmy po­ wtórzyć badanie ośmiokrotnie. Jeżeli chcielibyśmy uzyskać dokładność do drugiego miejsca po przecinku, potrzebnych byłoby nam 800 badań po 200 osób każde. A to wszystko przy założeniu, że zostały one zaprojektowane i przeprowa­ dzone w perfekcyjny sposób, nie pozostawiający miejsca na błędy, na przykład wynikające z nielosowego doboru próby. Dodać należy, że analizujemy najprostszy możliwy związek dwóch zmiennych, tak proste badanie, jakich obecnie już się niemal nie prowadzi. W rzeczywistości najczęściej badamy dużo większą liczbę zmiennych, a wymagania co do liczeb­ ności rosną w postępie niemal geometrycznym. Zdaniem Huntera, stosowanie twórczego podejścia, jako głównego kryterium publikowanych prac, jest zabójcze dla nauki, stąd woła o repliki badań. Jego zdaniem nauce po­ trzeba faktów, twardych, na których moglibyśmy oprzeć swoje przewidywania, a tych nam cały czas brakuje. Brak replikacji badań i ich potrzebę dostrzegają też inni, choć nieliczni autorzy7 78. Wszyscy oni wskazują jednocześnie na 77 „Journal of Consumer Research”, 28, s. 149-158, 2001. 78 Np.: B. Schneider, Building a scientific community: The need for replication. „Teachers College Record”, 106, s. 1471-1483, 2004.

Niektóre grzechy psychologii akademickiej

91

nauki przyrodnicze, jako te, które mogą stanowić wzór do naśladowania w tym względzie, choć zdaniem krytyków właśnie w naukach przyrodniczych brak replikacji powo­ duje przedostawanie się do druku i do powszechnej świa­ domości wielu chybionych koncepcji79. Znaczenie postulatów Huntera podkreśla fakt, że około połowa z 10 milionów wszystkich ukazujących się drukiem artykułów naukowych nigdy nie jest cytowana choćby na­ wet raz w ciągu roku, od ich ukazania się80. Biorąc pod uwa­ gę fakt, że naukowcy powinni cytować wszystkie artykuły, na których opierają swoją pracę, oznacza to, że artykuł, który nigdy nie został zacytowany nie miał żadnego wpływu na jakiegokolwiek naukowca na świecie, a co za tym idzie, nie miał również jakiegokolwiek wpływu na rozwój nauki. Ta niecytowana połowa produkcji społeczności naukowej to liczba około 5 milionów artykułów, pozostających nie­ sprawdzonymi, niezreplikowanymi i prawdopodobnie nawet przez nikogo nieczytanymi. Nawet z Listy Filadelfijskiej, tak wysoko cenionej w świecie naukowym, 20% publika­ cji nie jest cytowanych81. Jeśli od tego odjęlibyśmy jeszcze powszechne wśród naukowców autocytowania i cytowania pojedyncze, często grzecznościowe wynikające z poczucia wzajemności, to naukowy śmietnik rośnie w oczach. Czy nie lepiej byłoby, aby zamiast „twórczo” produkować nie­ przydatne nikomu wyniki badań replikować te istniejące i przyczyniać się do stworzenia solidnych podwalin wiedzy, „powiększania zasobu potwierdzonej wiedzy”, jak określał ten proces Robert Merton? Filozofowie nauki z dumą podkreślają replikację jako mechanizm, który odróżnia system wiedzy, jaki tworzy nauka od innych systemów wiedzy, w których nie ma au­ 79 W. Broad, N. Wade, Betrayers o f the truth. Fraud and deceit in the halls o f science. Simon & Shuster, New York 1982. 90 J. R. Cole, S. Cole, The Ortega hypothesis. „Science”, 178, s. 368-375, 1972. 81 M. W. Grabski, Uczciwość i wiarygodność nauki. „Osiągnięcia Na­ uki i Techniki Kierunki Rozwoju i Metody, Konwersatorium Politechniki Warszawskiej”, 7, 1—11. (w:) „Miesięcznik Politechniki Warszawskiej”, 5. 2006.

92

Rozdział I

tomatycznego mechanizmu pozwalającego na wykrycie nieprawidłowości, oszustw i kłamstw. Wygląda na to, że w praktyce replikacja jest mitem. Mitem, w który chęt­ nie wierzą i z którego są dumni badacze tajników natury ludzkiej.

Niektóre grzechy psychologii akademickiej

93

Przyczyny takiego stanu psychologii akademickiej Jeden z bardziej znanych psychologów na świecie - Phi­ lip Zimbardo powiedział kiedyś, że: „Autorytety są godne za­ ufania w takim tylko stopniu, jak ich najsłabsze materiały dowodowe, ich najbardziej wątpliwe przesłanki i wątpiący krytycy”. Jeśli jego stwierdzenie jest prawdziwe, to psycho­ logia akademicka przedstawia sobą dzisiaj dość żałosny obraz. Dlaczego znaleźliśmy się w tym miejscu? Myślę, że poszukując odpowiedzi o przyczyny takiego stanu rzeczy, dobrym punktem wyjścia do analizy jest stwierdzenie Deeny Weinstein: Naszym zdaniem częstotliwość przestępstw popełnianych w nauce jest uwarunkowana przez 3 zasadnicze czynniki: na­ grody, spostrzegane szanse bycia wykrytym, osobistą etykę naukowców. Zakładamy, że ta ostatnia jest podobna do ogólnej etyki w społeczeństwie82.

Spróbuję uporządkować swoje rozważania poruszając się w tych trzech obszarach.

Jeśli idzie o pierwszy obszar, czyli s p o d z i e w a n e n a g r o d y , to sytuacja w psychologii nie zmienia się na przestrzeni lat. Psycholog pracujący jako badacz może spodziewać się uznania społecznego, pieniędzy z grantów badawczych i wreszcie sławy oraz wszystkich związanych z nią przywilejów, kiedy uda mu się dokonać interesują­ cego odkrycia. Porównując sytuację psychologów badaczy do sytuacji przedstawicieli innych nauk, nie dostrzegam spektakularnych możliwości, które otwierałyby się przed tymi pierwszymi. Korzyści materialne, jakie mogą przy­ nieść badania w zakresie biotechnologii, genetyki, farma­ cji czy medycyny są nieporównywalnie większe od tego, czego możemy się spodziewać uprawiając poletko zwane psychologią. Psycholog nie może też liczyć na wielką sławę. D. Weinstein, Fraud in science. „Social Science Quarterly”, 59, s 639-652, 1979.

94

Rozdział I

W naszych czasach zarezerwowana ona została raczej dla genetyków, odkrywców szczepionek czy wynalazców leków na raka i inne trapiące ludzkość przypadłości. Co prawda, w porównaniu na przykład z religioznawcami, filologami klasycznymi czy literaturoznawcami mamy pewnie większe możliwości i w zakresie zarabiania pieniędzy, i w dostępie do uznania społecznego, ale nie są one na tyle wielkie, aby w nich upatrywać główną przyczynę nadużyć dokonywa­ nych przez psychologów. Zaryzykowałbym nawet stwierdze­ nie, że jest to czynnik, który w stosunku do innych dziedzin raczej ogranicza ich liczbę w naszej dziedzinie, choć oczy­ wiście nie należy go lekceważyć, o czym zresztą świadczą opisywane wcześniej przypadki. Pewną pokusę dla psychologów naukowców może sta­ nowić obszar zagospodarowywany przez tzw. neuronaukę, która integruje wyniki badań z „gorących” dziedzin, ta­ kich jak neurofizjologia. Rozszyfrowanie problemu neurony - psychika, znalezienie genetycznego dekodera funkcji psy­ chicznych mózgu, to rozwiązanie odwiecznych problemów stawianych przez filozofię. Ten obszar przyciąga jednak stosunkowo niewielu psychologów. Do uprawy tego poletka wymagana jest bowiem niebagatelna wiedza z wielu obsza­ rów, również nauk ścisłych, a poza inteligencją także zdol­ ność syntetycznego myślenia. Wyniki badań publikowanych w czasopismach poświęconych neuroscience są weryfikowa­ ne przez uważnych specjalistów kilku co najmniej dziedzin. Wielka jest pokusa sukcesu w zakresie neuropsychologii, ale niewielka szansa na jego osiągnięcie. To wszystko po­ woduje, że stosunkowo niewielu badaczy udaje się w tym kierunku wybierając bardziej tradycyjną, a przez to łatwiej­ szą ścieżkę rozwoju swojej kariery. Ten pierwszy czynnik uzupełniłbym jednak o jego prze­ ciwieństwo - s p o d z i e w a n e kary. Co prawda na wielu uczelniach po uzyskaniu pewnej pozycji można do końca swojej kariery już nic nie robić, ale jednak trzeba zrobić „coś”, aby tę pozycję uzyskać, a jest również sporo takich uczelni, które cały czas wymagają aktywności badawczej od swoich pracowników. Tak więc, o ile nawet naukowcy nie dążą do nagród w postaci sławy, władzy czy pieniędzy to

Niektóre grzechy psychologii akademickiej

95

często starają się unikać kary, jaką może być utrata wcze­ śniej uzyskanego status quo. W tym celu trzeba prowadzić badania i publikować. Niestety, często nie liczy się jakość tych badań i publikacji, lecz ich liczba. Publish or perish - publikuj lub zgiń! To znane wśród naukowców powie­ dzenie najlepiej oddaje klimat codziennej presji, w jakiej żyje wielu z nich. Niektórzy odczuwają to jako presję in­ stytucji, która będzie oceniać ich pracę i owa presja będzie ich popychała do działania. Inni, ci z większą motywacją osiągnięć, chętniej angażujący się w wyścig szczurów, będą odczuwali to jako presję „z dołu” - im więcej opublikuję, tym wyższą pozycję zajmę w rankingach, tym większy podziw i uznanie będą mi towarzyszyły. Pierwsi unikają kary, drudzy dążą do nagród. Jedni i drudzy mogą dla realizacji swoich celów wybrać środki niecne. Spójrzmy na liczby, które oddają kuriozalność sytuacji spowodowanej presją publikowania. Pierwszy z ostatnich tak znaczących skandali, jak przypadek Williama Summerlina, miał miejsce w Memorial Sloan-Kettering Cancer Center, w grupie badawczej kierowanej przez Roberta A. Gooda. W ciągu pięciu lat przed 1975 rokiem Good opublikował 342 artykuły, średnio 68 na rok (16 jako pierwszy autor, 325 jako współautor, z co najmniej 136 inny­ mi współautorami). Kilka innych oszustw było związanych z niezwykle płodnymi medycznymi grupami badawczymi. W okresie od 1975 do 1980 roku, w którym wykryto oszu­ stwo w ich laboratoriach, Eugene Braunwald opublikował 171 artykułów, średnio 29 na rok. Philip Felig opublikował 191 artykułów, średnio 31 na rok. Ephraim Racker, który jest nie tylko członkiem wydziału medycznego, publikował średnio 16 artykułów na rok83. 83 P.K. Woolf, Pressure to publish and fraud in science. „Annals of Internal Medicine”, 104, s. 254-256,1986. Przywoływany w cytacie przy­ padek Williama Summerlina dotyczy fizyka pracującego w nowojorskim instytucie badań nad rakiem, który w 1974 r. ogłosił odkrycie metody przeszczepiania skóry bez ryzyka odrzutu przeszczepu. Wkrótce jednak jeden z techników laboratoryjnych ujawnił, że Summerlin flamastrem za­ czerniał futerko białych myszek i przedstawiał to jako udane przeszczepy. Jest to jeden z głośniejszych skandali w dziedzinie badań nad rakiem.

96

Rozdział I

Jako kontrast dla przedstawionych danych dodać należy, że aktywny badawczo naukowiec publikuje w przybliżeniu jeden artykuł rocznie. W czasie całego okresu zatrudnienia przeciętnego naukowca na wyższej uczelni lub placówce badawczej, średnia jest dużo niższa. Dotkliwość kar zagrażających nierzetelnemu badaczowi, którego oszustwa zostaną wykryte, jest tak śmiesznie mała, że kładąc na wadze z jednej strony korzyści, koszty położone na drugiej szalce powodują zaledwie lekkie drgniecie wska­ zówki wagi. O najpoważniejszych wyrokach, które zapadły w sprawach, gdzie oskarżonymi byli psychologowie, pisałem w podrozdziale Epigoni sir Cyrila Burta. I choć niektóre z nich budzą uśmiech politowania, są to prawdopodobnie najwyższe wyroki na świecie, na jakie skazano naukowców - psychologów. W Polsce sankcje są niemal żadne. Cztery lata temu, na międzynarodowej konferencji poświę­ conej łamaniu etyki naukowej, którą świetnie zorganizował w Warszawie prof. Andrzej Górski, ówczesny rektor stołecznej Akademii Medycznej, nie padło żadne konkretne nazwisko polskiego naukowca, któremu udowodniono nieuczciwość w nauce. Jak podał ostatnio red. Piotr Kieraciński (Forum Akademickie 12/2002), podobnie było na konferencji „Etyka naukowa”, zorganizowanej przez Fundację na rzecz Nauki Polskiej w październiku 2002 roku84.

Niechęć do publicznego omawiania przypadków nie­ uczciwości naukowej to nie jedyny powód nieskuteczności kar. Wspomniany już wcześniej tropiciel plagiatów - Marek Wroński podaje dziesiątki przykładów bezkarności naukow­ ców dopuszczających się nadużyć. Od pięciu lat nie jest zakończona sprawa plagiatów dr. hab. Andrzeja Jendryczki, byłego profesora biochemii śląskiej Aka­ demii Medycznej. Popełnił on ich pięćdziesiąt. Trzy razy już zapadało orzeczenie Uczelnianej Komisji Dyscyplinarnej, ale za każdym razem odwołanie dr. Jendryczki z powodów formal­ 84 M. Wroński, Nieuczciwość naukowa: nasi też potrafią. „Forum Akademickie”, 1, 2003.

Niektóre grzechy psychologii akademickiej

97

nych uwzględniała Komisja Dyscyplinarna przy Radzie Głów­ nej Szkolnictwa Wyższego. Z powodu opóźnionego działania władz rektorskich w 1997 roku, nie można dzisiaj ukarać go dyscyplinarnie. Sprawa się przedawniła, bowiem ówczesny rektor Zbigniew Religa zwlekał z oddaniem plagiatora pod sąd rzecznika dyscyplinarnego. (...) Od prawie dwóch lat zawieszona jest sprawa dyscyplinarna dr Magdaleny Sitek, byłej adiunkt Wydziału Prawa Uniwersy­ tetu Szczecińskiego, obwinionej o kompletny plagiat skryptu, który przepisała z książki doc. Wojciecha Siudy z Poznania. Pani adiunkt zwolniła się (za porozumieniem stron!) z Uni­ wersytetu Szczecińskiego i podjęła pracę na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Podobno powody zdrowotne nie pozwalają jej stawiać się na kolejno wyznaczane rozprawy w Szczecinie. Rektor UWM oficjalnie nie wie o kłopotach dyscyplinarnych dr Sitek, bo rektor Uni­ wersytetu Szczecińskiego nie wysłał oficjalnego pisma w tej sprawie. Przedawniła się także możliwość ukarania dyscyplinarnego prof. Macieja Potępy z Katedry Filozofii Uniwersytetu Łódz­ kiego. Ówczesny rektor prof. Stanisław Liszewski, mimo dobrze udokumentowanego, oficjalnego doniesienia o plagia­ tach wyraził zgodę na „zwolnienie się” obwinionego. Profesora Potępę niezwłocznie zatrudniono w Olsztynie, nadal pracuje też w Instytucie Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie85.

Więcej tego typu bulwersujących przykładów można znaleźć co miesiąc w stałej rubryce, zatytułowanej Z archiwum nieuczciwości naukowej, prowadzonej przez Mar­ ka Wrońskiego w miesięczniku Forum Akademickie86. Jest to zresztą jedyne chyba miejsce, gdzie publicznie piętnuje się nieuczciwych naukowców, co - jak widzieliśmy w cyto­ wanych przykładach- nie przeszkadza im dalej pracować w systemie szkolnictwa wyższego. Zgoła odmienne znaczenie ma d r u g i c z y n n i k - s z a n s a w y k r y c i a nad uż yć . Jak pokazały poprzed­ 85 Tamże. 86 Podczas pisania książki dostępne było również w wersji elektro­ nicznej pod adresem: http://www.forumakad.pl.

98

Rozdział I

nie podrozdziały, nasze sito jest tak dziurawe, że przelatuje przez nie niemal wszystko. Moim zdaniem przyczyn należy upatrywać w trzech źródłach: - naturze przedmiotu badań; - pozycji psychologii wśród innych nauk; - konstrukcji społecznego systemu kontroli nauki. Psychologia to nauka dość szczególna, gdyż będąc nauką społeczną korzysta w znacznej mierze z metodologii nauk przyrodniczych. Nieobcy jest jej precyzyjnie kontrolowany eksperyment, a jednocześnie zjawiska, którymi się zajmuje są z natury swej wielozmiennowe. Oznacza to, że istnieje wysoki stopień złożoności, a co za tym idzie możliwości in­ terpretacji niepowodzeń podczas replikacji eksperymen­ tów są niemal nieograniczone. Dlatego też wielu filozofów nauki, włączając w to takich gigantów, jak Paul Meehl czy August Fridrich von Hayek, nie wierzy już, że nauki spo­ łeczne w całości są tak „naukowe” jak nauki ścisłe, ani nawet w to, że staną się takimi w przewidywalnej przyszło­ ści87. Ich zdaniem jest zbyt wiele zmiennych, zbyt trudno się je mierzy i izoluje, aby to było możliwe. Sprzyja to błędom i nadużyciom, a system kontroli poprawności uzyskiwanych rezultatów badań bardzo często zawodzi. Jeszcze gorsze zdanie o naukach społecznych mają przedstawiciele nauk ścisłych. Znany amerykański fizyk, laureat nagrody Nobla Richard Feynman tak wypowiadał się o naukach społecznych podczas wywiadu, którego udzie­ lił w 1981 roku dla telewizji BBC: Myślę, że na fali sukcesu, jaki osiągnęła nauka, pojawiło się też coś, co nazwałbym pseudonauką. Nauki społeczne są właśnie przykładem nauki, która nie jest nauką, nie traktują bowiem one rzeczy w sposób naukowy, a jedynie naśladują jego formy - zbiera się dane, robi się to czy tamto, ale nie wynikają z tego żadne prawa, niczego się z tego nie można dowiedzieć. To, póki co, donikąd nie zaprowadziło - może kiedyś to się zmieni, ale na dziś to nie jest zbyt dobrze roz­ winięta dziedzina, łagodnie mówiąc. Mamy specjalistów od 87 Zobacz np. M. Kuniński, Wiedza, etyka i polityka w myśli F. A. von Hayeka. Wydawnictwo Księgarnia Akademicka, Kraków 1999.

Niektóre grzechy psychologii akademickiej

99

wszystkiego, którzy sprawiają wrażenie, jakby byli naukow­ cami. Nie są nimi88.

Jeszcze bardziej dosadna jest jego wypowiedź dotyczą­ ca psychologii i pedagogiki, którą wygłosił podczas prze­ mówienia na uroczystości rozdania dyplomów w Caltech w 1974 roku: Wydaje mi się, że studia psychologiczne i pedagogiczne, o któ­ rych wspomniałem, są przykładem czegoś, co chciałbym na­ zwać nauką kultu cargo. Na Morzach Południowych istnieje kult cargo. Podczas wojny miejscowa ludność widziała, jak lądują samoloty wyładowane mnóstwem wspaniałych rzeczy i chciałaby, żeby teraz też tak było. Zrobili więc coś, co wygląda jak pasy startowe, rozmieścili ogniska wzdłuż tych pasów, wybudowali drewnianą chatę dla człowieka, który siedzi tam z dwoma kawałkami drewna imitującymi słuchawki i pędami bambusa sterczącymi jak antena (jest kontrolerem lotu i cze­ ka na lądowanie samolotów). Wszystko robią tak, jak trzeba. Forma jest doskonała. Wszystko wygląda dokładnie tak, jak kiedyś. No, ale nie działa. Żadne samoloty nie lądują. Takie właśnie rzeczy nazwałem „nauką kultu cargo ”, ponieważ po­ stępują oni zgodnie z przyjętymi zasadami i formami badań naukowych, ale brakuje w tym zasadniczej rzeczy, bo samoloty nie lądują89.

Nie sposób nie przyznać racji Feynmanowi. Jeśli patrzy­ my na nauki społeczne z oddali, widzimy to, co najbardziej rzuca się w oczy, a co wynika z jednej strony ze złożoności przedmiotu badań, a z drugiej z nadużyć, o których traktu­ je ta książka. Jestem jednak przekonany, że wśród tysięcy „wyznawców kultu cargo” są jednak prawdziwi naukowcy, którzy odkrywają prawidłowości rządzące naszym życiem psychicznym. Aby zrozumieć, jakie znaczenie dla liczby nadużyć ma kolejny czynnik - pozycja psychologii wśród innych nauk, R. P. Feynman, Przyjemność poznawania. Prószyński i S-ka, War­ szawa 1999. -9 Tamże.

100

Rozdział I

warto spojrzeć na historię nauki, która może przypomi­ nać nieco historię notowania list przebojów. Może jedynie „przeboje” zajmują swoje pozycje nieco dłużej. Czytamy o czasach, kiedy teoria Darwina na wiele lat zdominowała wszelkie dyskusje nie tylko naukowe, ale i kawiarniane. Niezaprzeczalnym naukowym hitem była teoria względ­ ności Einsteina. Z drugiej strony, kiedy zupełnie wówczas nieznany Grzegorz Mendel półtora wieku temu liczył swo­ je groszki, nie przypuszczał nawet, że buduje podstawy nauki, której osiągnięcia okupują dzisiaj czołowe pozycje „listy przebojów”. Psychologia niewiele miała takich „hi­ tów”. Była nią psychoanaliza Freuda (o której obszerniej napiszę jeszcze w następnym rozdziale), niektóre koncepcje behawiorystów i... to chyba byłoby na tyle. Obecnie zary­ sowuje się pewna moda na neuropsychologię, która stara się aplikować swoje odkrycia w takich dziedzinach jak na przykład marketing. Sporo jest jednak wątpliwości, co do zasadności tych zastosowań, a dziedzina na tyle złożona, że przeciętny „konsument” nauki nie jest w stanie rzetelnie tych aplikacji ocenić90. Mody panujące w świecie nauki z jednej strony uwa­ runkowane są społecznym zainteresowaniem (albo raczej stopniem, w jakim dane teorie bulwersują opinię społecz­ ną), z drugiej zaś, dużo bardziej znaczącej, spowodowane ^ są dystansem, jaki dzieli teorię czy konkretne odkrycie, od możliwych zastosowań i ich konsekwencji. Dzisiaj najdrob­ niejszy krok w pogłębieniu znajomości kodu genetycznego, odkrycia w zakresie biotechnologii czy immunologii, to na­ tychmiastowa perspektywa różnorodnych zastosowań, co za tym idzie często ogromne korzyści finansowe i sława. Takie nauki nazywa się „gorącymi”. Zainteresowanie poszczególnymi dziedzinami dość do­ brze odzwierciedlają niektóre wskaźniki obliczane przez mieszczący się w Filadelfii Instytut Informacji Naukowej 90 Wiele z takich wątpliwości, a nawet ostrych uwag krytycznych przedstawił mi w rozmowie prywatnej prof. Andrzej Wróbel - kierownik Zakładu Neurofizjologii Instytutu Biologii Doświadczalnej im. M. Nenc­ kiego PAN w Warszawie. Szczególnie negatywnie wypowiadał się na temat tzw. neuromarketingu i prób jego stosowania w Polsce.

Niektóre grzechy psychologii akademickiej

101

(Institute o f Scientific Information - ISI). I tak, według bazy NSI (National Science Indicators), niżej przedstawio­ ne średnie liczby cytowań jednej pracy w poszczególnych dziedzinach za okres 1981 - 2000, pokazują jak na gorąco przetwarza się i analizuje teksty swoich kolegów. Zamiesz­ czone dane dotyczą wyłącznie najbardziej „gorących” dzie­ dzin, psychologii w połączeniu w z psychiatrią oraz dziedzin najbardziej „zimnych”: - biologia komórki - 36,91; - biochemia i biofizyka - 25,73; - immunologia - 24,32; - neurologia - 21,18; - onkologia - 20,17; - mikrobiologia -17,47; - astrofizyka -16,09; - psychologia i psychiatria - 10,83; - studia klasyczne - 0,91; - religioznawstwo i teologia - 0,90; - literaturoznawstwo - 0,43; - architektura i sztuka - 0,27. Innym ciekawym wskaźnikiem jest tzw. cytowalność, czyli stosunek liczby cytowań do ogólnej liczby publika­ cji w danej dziedzinie, czyli średnia liczba cytowań jednej publikacji. Wskaźnik ten ukazuje ogromne różnice cyto­ wań między dyscyplinami. I tak, według bazy NSI za lata 1981-1996, średnia cytowalność prac z biologii molekular­ nej wynosi ponad 25,5, w biologii i biochemii 20,8, podczas gdy w naukach o ziemi 8,6, w informatyce tylko 3,6, w lin­ gwistyce 1,0, w literaturoznawstwie zaledwie 0,3591. Konsekwencje uprawiania nauki „gorącej” są dwojakie­ go rodzaju. Z jednej strony stwarzają ogromne zagrożenie dla jej rozwoju wynikające z komercjalizacji92, z drugiej wystawiają ją na natychmiastową krytykę. Nierzadko odkrycie pochodzące z rejonów nauki „gorącej” bywa we91 A. K. Wróblewski, Miejsce nauki polskiej w świecie. „Gazeta Uni­ wersytecka UŚ”, czerwiec, s. 27-28,1998. 92 Więcej na temat tych zagrożeń można przeczytać w: S. Krimsky, Nauka skorumpowana. PIW, Warszawa 2006.

102

Rozdział I

ryfikowane jeszcze tego samego dnia, w którym zostało ogłoszone. Ważkie wyniki nigdy nie pozostają bez replika­ cji. Jakakolwiek próba oszustwa wychodzi na jaw błyska­ wicznie, a jej autor jest publicznie piętnowany. Przykładem może być tutaj wykryta kilka lat temu sprawa niemieckie­ go fizyka Jana Hendrika Shóna z Bell Lab, pracującego w grupie zajmującej się nadprzewodnictwem i elektroniką, której wyniki stanowiły podstawę zbiorowych publikacji rozważanych przez Komitet Noblowski, a które okazały się fałszerstwem. Inny głośny przypadek z ostatnich lat dotyczy Victora Ninova z Berkeley National Laboratory, którego „podrasowana” interpretacja obserwacji dopro­ wadziła do ogłoszenia odkrycia pierwiastka o liczbie ato­ mowej 118. W obu przypadkach błyskawiczne replikacje i analizy pozwoliły na wykrycie oszustów. Psychologia pozostaje poza nurtem nauk „gorących”. Chroni ją to przed negatywnymi skutkami komercjaliza­ cji, ale też wielu oszustów pozostawia bezkarnymi, bowiem wyniki ich badań interesują niewielu czytelników. Taka sytuacja z całą pewnością nie zachęca do przesadnej skru­ pulatności i ma wpływ na liczbę dokonywanych nadużyć. Konstrukcja społecznego systemu k o n t r o ­ li w n a u c e to trzeci ogromny obszar mający decydujący wpływ na szanse wykrycia nadużyć. Słabość tej konstrukcji zaczyna się już na poziomie fundamentów, czyli w systemie edukacyjnym. W żadnej z kilku uczelni, na których praco­ wałem, nie było w programie studiów zajęć poświęconych etyce pracy badawczej. Z tego, co zdołałem się zorientować, na większości uczelni nie ma ich nadal93. Dobrze, jeśli pod­ czas kursu metodologii prowadzący poświęci etyce choćby jedne zajęcia. Większość wyższych uczelni nauczających psychologii wręcza absolwentom dyplomy psychologów bez upewnienia się, czy znają choćby tak podstawowy zbiór za­ sad jak Kodeks Etyczno-Zawodowy Psychologa. Jeśli młody kandydat na naukowca nie wie, jakie normy obowiązują jak może ich przestrzegać? Owszem, część z nich, takich 93 Oczywiście są w tym względzie wyjątki, np. Uniwersytet im. Kar­ dynała Stefana Wyszyńskiego

Niektóre grzechy psychologii akademickiej

103

jak zakaz fałszowania wyników badań, czy zakaz plagiatu wynika z etyki ogólnej, ale już bardziej subtelne reguły nie są aż tak oczywiste. Skąd młody naukowiec ma wiedzieć, że nie przystoi cytować źródeł po kimś, nie sięgnąwszy do nich samemu? Czy dla wszystkich początkujących badaczy jest oczywiste, co zrobić z danymi z zakończonych badań? Czy jest oczywiste, że nieujawnianie niesatysfakcjonujących po­ wtórzeń eksperymentów jest nadużyciem? A powstrzymy­ wanie się przed publikacją lub zbędne publikacje? Sposób traktowania ludzi i zwierząt podczas badań? To już często zupełnie nieznane kwestie. Te luki w wykształceniu mają znaczący wpływ na za­ chowanie badaczy. Kiedy prowadziłem badania do pracy magisterskiej, gromadziłem skrupulatnie wszystkie wy­ pełniane przez badanych kwestionariusze, ankiety, listy osób badanych i inne materiały, jakie w czasie tych ba­ dań powstały, będąc przekonanym, że będą one stanowi­ ły przedmiot kontroli i oceny. Nic takiego nie nastąpiło. Spakowałem je do kartonowego pudła i wcisnąłem gdzieś na strych, między stare papierzyska. W kolejnych bada­ niach już coraz mniej skrupulatnie gromadziłem wyniki surowe, wszak to masa makulatury, a jeśli ktokolwiek interesował się badaniami, to raczej danymi w posta­ ci arkusza kalkulacyjnego, a nawet samymi wynikami analiz statystycznych. Jakież było moje zdziwienie, kiedy prowadząc badania w Instytucie Psychologii na Uniwer­ sytecie w Bielefeld w Niemczech poproszono mnie, abym wszystkie kwestionariusze pochodzące z eksperymentów uporządkował, wpiął w segregator i przekazał do archi­ wum! Pewnie leżą tam do dzisiaj i gdyby okazało się, że dokonałem podczas badań jakichś nadużyć, ktoś mógłby po nie sięgnąć i przeanalizować ponownie. Gdzie znajdują się materiały surowe pochodzące z większości badań pro­ wadzonych w Polsce? Szanse na zbudowanie mocnej postawy etycznej u mło­ dych naukowców maleją wraz ze zmianami w edukacji. Mam tu na myśli zastąpienie dawnych relacji promotor - doktorant studiami doktoranckimi. Kilka lat indywi­ dualnej pracy z promotorem dawało jakąś gwarancję, że

104

Rozdział I

młody naukowiec będzie kontrolowany w swoich poczyna­ niach, że „przesiąknie” wartościami wyznawanymi przez opiekuna i będzie w każdej chwili mógł przedyskutować swoje dylematy z kimś doświadczonym. Studia doktoranc­ kie nie dają takich możliwości. Kontakt z prowadzącymi jest bardziej sformalizowany, rozmowy zastępują zajęcia, seminaria i wykłady. To powolne zanikanie dawnej relacji mistrz - uczeń jest kolejnym elementem w systemie nauki, który osłabia jej kręgosłup moralny. O ileż prościej sprze­ niewierzyć się pisanym formalnym regułom niż wartościom wyznawanym przez mistrza! Wiele do życzenia pozostawia również system wery­ fikacji artykułów naukowych przez czasopisma. Dzisiaj nic nie stoi na przeszkodzie, aby autorzy dostarczali wraz z artykułem dane, które posłużyły im do analiz. Nie jest też dzisiaj żadnym technicznym problemem weryfikowa­ nie tych danych, przynajmniej wyrywkowe, przez redak­ torów i recenzentów. Owszem, to nie daje stuprocentowej gwarancji zabezpieczenia przed fałszerstwem, ale zmusza potencjalnych oszustów do bardzo żmudnej pracy polega­ jącej na fałszowaniu wyników surowych, które powinny dać spodziewany rezultat, a to już nie jest tak proste, jak sfabrykowanie ostatecznych wyników. W tym miejscu można by również postawić pytanie, dla­ czego badania prowadzone w ramach grantów nie podlegają niezależnemu audytowi? Większość z nich kończy się rapor­ tem z badań i publikacjami, natomiast proces dochodzenia do tych wytworów pozostaje w ukryciu, co ułatwia poten­ cjalne nadużycia. Prawdopodobnie w odpowiedzi na taką propozycję wielu naukowców zapłonie świętym oburzeniem przeciwko zamachowi na ich suwerenność. Ja jednak twier­ dzę, że podobne mechanizmy powinny zostać wprowadzone, a uzasadnię ich konieczność słowami Macieja Grabskiego: Podkreśla się jednak, że nie ma znaczenia czy prawdopodo­ bieństwo wystąpienia przypadku nierzetelności naukowej wynosi jeden na tysiąc, czy jeden na sto tysięcy. Tak samo nie ma znaczenia prawdopodobieństwo uderzenia piorunu w dom - niezależnie od niego, każdy budynek powinien być wyposa­

Niektóre grzechy psychologii akademickiej

105

żony w odgromniki - bo w przypadku zdarzenia szkody będą ogromne94.

Obszary możliwych nadużyć rosną wraz z postępującą stale specjalizacją. Z jednej strony specjalizacja jest koniecz­ nością i umożliwia dalszy postęp nauki. Zaglądamy dzisiaj w najgłębsze i najmniejsze zakamarki materii, preparu­ jemy już nie komórki czy ich elementy, ale chromosomy i poszczególne geny, teleskopy przewiercają mrok niebo­ skłonu odkrywając coraz dalsze ciała niebieskie, śledzimy pojedyncze impulsy nerwowe w mózgu człowieka i najsub­ telniejsze zmiany równowagi chemicznej. Pojęcie „człowiek renesansu” ma dzisiaj jedynie sens, kiedy używamy go dla określenia erudycji. W nauce nie ma już miejsca dla ludzi o szerokiej wiedzy, bowiem nadmiar tej specjalistycznej wy­ pełnia najgenialniejsze umysły. Z drugiej jednak strony specjalizacja pociąga za sobą pewne konsekwencje i problemy. Bardzo trafnie, w jednym zdaniu, ujął te problemy Alvin Toffler mówiąc: „Współcze­ sna nauka tak dobrze radzi sobie z rozkładaniem proble­ mów na części, że często później zapomina złożyć je w jedną całość”. Podobnie widzi problem wielu innych badaczy. Oto przykładowa wypowiedź polskiego psychologa: Rozdrobnienie, rozczłonkowanie nauk wszelakich osiągnęło dziś poziom osobliwego absurdu. Ilość wiedzy szczegółowej daleko przekroczyła krytyczny próg percepcji, za którym obo­ wiązują już tylko dwa sławetne prawa chaosu - prawo Murphy’ego i prawo Petera. Pierwsze z nich w jednym ze swych wariantów głosi, że coraz większa liczba ludzi zna się na coraz mniejszej ilości rzeczy, drugie zaś - iż coraz więcej ludzi osiąga pułap niekompetencji95.

Z powodu tej narastającej niekompetencji specjalizacja jest często dla naukowca wygodną ucieczką. Wyspecjali­ zowanie się w zakresie jednej konkretnej fobii, wąskiego 94 M. W. Grabski, Uczciwość i wiarygodność nauki. Wyd. cyt. 95 R. Zawadzki, Magia i mitologia psychologii. Wydawnictwa Uni­ wersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008.

106

Rozdział I

odcinka rozwoju człowieka, bądź konkretnej emocji, na przykład wstydu, przynosi wiele profitów psychologom - na­ ukowcom. Przede wszystkim, można dość gruntownie tak zawężony obszar wiedzy poznać. Trudno znaleźć drugie­ go specjalistę, który będzie się tym samym zajmował, a co za tym idzie, naukowiec taki zyskuje miano wyjątkowego. Największą jednak zaletą specjalizacji jest to, że niewielu jest ludzi, którzy będą w stanie ocenić jakość naszej pracy. Recenzenci nie będą mogli jednoznacznie ocenić stawianych przez nas tez. Otwierają się kolejne furtki dla oszustwa. Wąsko wyspecjalizowanego oszustwa... Ostatnim elementem w społecznym systemie kontroli nauki, na który chciałbym zwrócić uwagę czytelnika jest tendencja do samooczyszczania się środowiska naukowego, a raczej jej brak. Jeśli nawet opisane przeze mnie przykłady nadużyć wyszły na jaw dzięki czujności środowiska nauko­ wego, to konsekwencje dla osób ujawniających je stanowią ciekawą lekcję poglądową na temat traktowania w tym śro­ dowisku „donosicieli”. Słowo to ma w języku polskim skrajnie pejoratywne znaczenie i już samo przypuszczenie, że ktoś mógłby użyć go mówiąc o nas, dosyć skutecznie powstrzy­ muje nas od wielu racjonalnych zachowań. Większość z nas najpewniej nie zadzwoni na policję, jeśli nasz dobry przyja­ ciel lub ktoś z rodziny wsiądzie po pijanemu za kierownicę, choć może spowodować to tragiczny wypadek, ze skutkami śmiertelnymi włącznie, a nasz telefon mógłby temu zapo­ biec. Nie inaczej jest w środowisku naukowców, dlatego tak wiele oszustw pozostaje nieujawnionych. W podrozdziale poświęconym fabrykowaniu danych przytaczałem wyniki badań, które wskazywały, że w USA aż 33% anonimowych respondentów przyznało się do popełnienia w ciągu ostatnich trzech lat, co najmniej jednego z listy 10 zachowań uznanych za naruszenie zasad uczciwości naukowej. Jeszcze bardziej szokujące wyniki uzyskano w jednym z krajów Europy. Badania przeprowadzone w Norwegii w 1995 roku, wśród 300 przypadkowo wybranych respondentów wykazały, że 60% z nich wiedziało o naruszeniu zasad rzetelności naukowej w swoim otoczeniu, przy czym 22% znało poważne naruszenia,

Niektóre grzechy psychologii akademickiej

107

a 9% przyznało, że osobiście było w takie przypadki zamie­ szanych. Tym niemniej Norweski Komitet ds. Nierzetelności naukowej w ciągu pierwszych pięciu lat swojego istnienia rozpatrywał jedynie 9 przypadków, z czego tylko w dwóch po­ twierdzono winę96.

Przytaczane wyniki potwierdzają przypuszczenie, że naukowcy nie chcą zgłaszać nadużyć swoich kolegów, choć w angielskojęzycznym obszarze językowym o wiele mniej pejoratywne znaczenia ma określenie, które tłumaczymy na polski jako donosicielstwo. Whistleblower oznacza w języku angielskim „ostrzegacza dmuchającego w gwizdek”. W spo­ rcie ma to dosłowne znaczenie, kiedy sędzia odgwizduje faul popełniony na zawodniku lub inne wykroczenie. W przeno­ śni whistleblowing określa wyciąganie na światło dzienne oszustw, przestępstw lub nieuczciwości. No cóż, sędzia pil­ nujący porządku na boisku to o wiele lepszy obraz niż skoja­ rzenie z człowiekiem, który pod osłoną nocy pisze donosy na swoich bliźnich. A jednak ani Amerykanie, ani Brytyjczycy czy inni naukowcy posługujący się językiem angielskim, nie palą się do brania na siebie tej funkcji. Odpowiedzią na py­ tanie, dlaczego tak się dzieje są perypetie niektórych z nich, w tym gorzkie doświadczenia Roberta Sprague, który był whistleblowerem w opisywanej przeze mnie wcześniej spra­ wie Stephena Breuninga. Jego 31-stronicowa relacja ze zda­ rzeń toczących się wokół sprawy Breuninga zatytułowana Whistleblowing: A Very Unpleasant Avocation jest w rzeczy­ wistości gorzką opowieścią o doświadczeniach whistleblowera. Na wstępie pisze on następujące słowa: Ten artykuł jest krótkim rozliczeniem wielu zdarzeń, które miały miejsce w związku z omawianym przypadkiem nauko­ wego oszustwa. Skupię się głównie na ogromnej niechęci uni­ wersytetów i agencji federalnych, aby w sprawie rzekomego przypadku nieuczciwości naukowej przeprowadzić śledztwo energicznie wówczas, kiedy w sprawę zaangażowani byli pra­ cownicy tych uniwersytetów i odbiorcy grantów. Nawet po ogłoszeniu przypadku w mediach, miały miejsce próby nęka­ M. W. Grabski, Uczciwość i wiarygodność nauki. Wyd. cyt.

108

Rozdział I

nia mnie i zastraszania, kiedy kontynuowałem wskazywanie sposobów wypierania się i zaprzeczania przez organizacje od­ powiedzialne za niedopatrzenia, jakie miały miejsce w procesie finansowania federalnego grantu przyznanego Breuningowi i w jego projekcie badawczym. Niestety, zastraszanie whistleblowerów jest powszechne (.. .)97.

A zatem, nie tylko etykieta „donosiciela” jest kosztem, na jaki naraża się potencjalny „ostrzegacz”. Sprague i tak miał dużo szczęścia. Clifford Richter, fizyk medyczny w jednym ze szpitali w Kolumbii w stanie Missouri, zgodnie ze swym zakresem obowiązków, złożył w Komisji Nadzoru Nuklear­ nego raport o naruszeniu przepisów bezpieczeństwa. Doty­ czył on faktu przypadkowego pozostawienia w ciele pacjenta izotopu radioaktywnego, w wyniku czego pacjent zmarł. Richter najpierw został zbojkotowany przez otoczenie, prze­ sunięty na gorsze stanowisko pracy, a następnie zwolniony. Stypendysta, który zgłosił nieprawidłowości, jakie miały miejsce w trakcie badań immunologicznych prowadzonych przez Zoltana Lucasa nad przeszczepami nerek, również został zwolniony z pracy. Przykłady można mnożyć. Problemy, jakie napotykają whistleblowerzy doprowadziły do tego, że coraz częściej w środowisku naukowym mówi się o konieczności wypracowania zasad ochrony osób zgłaszają­ cych nieprawidłowości, a niektóre kraje czy instytucje wpro­ wadziły już pewne reguły. W USA, Niemczech i Anglii przyję­ to podobne, zdecentralizowane systemy, gdzie rozpatrywanie spraw związanych z nierzetelnością należy do kompetencji instytucji naukowych z instancją odwoławczą i monitorują­ cą na poziomie rządowych agencji finansujących badania. Oczywiście, pozostaje pytanie, na ile komisje działające na uczelniach czy w instytucjach naukowych są merytorycznie przygotowane do prowadzenia tego typu spraw. Co by jednak nie mówić o tych rozwiązaniach i jakby ich nie krytykować, są one lepsze niż stanowisko większości krajów świata, gdzie zakłada się ponadprzeciętną uczciwość naukowców, istnie­ nie samooczyszczającego się mechanizmu w nauce i sprawę 97 R. L. Sprague, Whistleblowing: A very unpleasant avocation . Wyd. cyt.

Niektóre grzechy psychologii akademickiej

109

ochrony whistleblowerów bagatelizuje się. Nie muszę chyba dodawać, że Polska mieści się w tej ostatniej grupie. Pewną modyfikację systemu amerykańskiego, zwiększa­ jącą skuteczność systemu, wprowadzili Niemcy. Ustanowili oni mianowicie instytucję rzecznika (