Z dziejów hajdamaczyzny. Cz. 2 [PDF]

Zitiervorschau

a uu ^^^^^s

^^O)

^

o ^SSi^^^S z lO

£^^co fe^H^

t^Eo == ^=—

Ui

g

^

^«

(J3

i^rsi^

^^^^^^ T— ^^^^^^ =

00

?jxm^^l iSf^.'^

m

P2irchased for the

LiBRARY of the

UNIVERSITY OF TORONTO froiu the

KATHLEEN MADILL BEQUEST

I

z DZIEJÓW HAJDAMACZYZNY

KRAKÓW.

— DRUK W.

L.

ANCZYCA

I

SPÓkKI.

DZIEJE

POROZBIOROWE NARODU POLSKIEGO

W YWEM SOWIE VI.

Z DZIEJÓW

HAJDAMACZYZNY

CZ z

II.

PRZEDMOW

HENRYKA MOCICKIEGO

Bezpatny dodatek dla prenumeratorów

« Tygodnika

Illustrowanegoi

WARSZAWA NAKADEM GEBETHNERA KRAKÓW

—

Q.

1905

WOLFFA

I

GEBETHNER

I

SPÓKA

0/(

J^03B0JieH0 n,eH3ypoKt.

Bapmasa

7

3 CeHTHÓpa 1905

r.

PRZEDMOWA. Tom

niniejszy

dwóch czci. streszczeniu nieznan

skada si

z

dajemy w rzezi hurelacy Stanisawa Kruszelnickiego o hr. Kraord. maskiej (z rkopisów Arcliiwum

W

pierwszej

Jakóba Kwiatkiewicza, gubernaFranciszka Salezego tora woci targowickiej, do w Humaniu zaszyci Potockiego o wypadkacti dokument p. t. w r. 1768, wreszcie interesujcy ostatni Ten »Skargi i zaalenia ksiy Unitów*. wierne i prozasuguje na uwag ze wzgldu na

siskicti),

ste

list

opisanie

cikich przej, dowiadczanych

przez duchowiestwo unickie

w

czasie zamieszek

hajdamackich.

W

czci

drugiej,

skadajcej si

z

uamka

rozpamitnika Chrzszczewskiego, oraz paru czasów dziaów .Pamitnika anegdotycznego z Kraszewskiego, « (wydanie Stanisawa Augusta

podajemy charakterystyki przedmagnackich. Zastawicieli kresowych fortun wszystkie te charastrzedz przytem naley,

Pozna

1867),

e

— kterystyki grzesz

6

pewn

przesad

w

przedsta-

wianiu zasug obywatelskich osobistoci takich, jak Franciszek Salezy i Szczsny Potoccy, oraz pani Kossakowska. Pamitnikarze, zapewne blizcy tych ludzi, nie potrafili zachowa waciwej miary przy ocenie przedsiwzi politycznych swych dobrodzie»jów. Brak w tych relacjach wytrawnego sdu krytycznego, wiele jednak ciekawych szczegóów obyczajowych nadaje rzeczonym wiadomociom warto interesujc.

W

tem te jedynie przekonaniu ogaszamy

obecnie.

Henryk Mocicki.

je

Opisanie rzezi umaskiej junii przez

go

i

w

roku 1768

w

miesicu

Maxyma eleniaka, kozaka zaporozkiepukownika kozackiego, a poddanego

Gonty,

jW. Potockiego, wojewody kijowskiego potenczas, przez Stanisawa Kruszelnickiego.

ogoszonych dawniej pamitników humaskiej, przybywa obecnie relacya niniejsza, skrelona przez Stanisawa Kruszelnickiego. O osobie pamitnikarza mao posiadamy pochodzi z powiadomoci, wiemy tylko, wiatu ydaczowskiego w województwie ruskiem, ojciec jego by towarzyszem pancernym w chorgwi hetmana Rzewuskiego za czasów Augusta III, nastpnie za rzdc dóbr Buki w powiecie humaskim, które hetman Rzewuski dzier-

Do

kilku

o rzezi

e

awi

od

Potockich.

Kruszelnicki

by

energi-

cznym administratorem i wkrótce zaoy sze nowych folwarków; uda si te na Sicz, gdzie zawar umow z koszowym, na mocy której otrzyma 300 par woów 100 koni na pierwsze zagospodarowanie, koszowemu za obowiza si wzamian dostarcza corocznie z majtnoci bui

kowskiej

8

pewn ilo

-

wódki, krup, jagie

zarczyy

i

so-

przytem opiei wzajemn pomoc. Ten stosunek z kozakami ocali Kruszelnickiemu i jego rodzinie ycie w czasie buntu r. 1768. Stanisaw, jako dzieci omioletnie, ocala z ogólnego pogromu hajdamackiego, krwawe jednak obrazy rzezi gboko zapady w umys chopca, opowiadania za wspóczesnych utrwalay w pamici wspomnienie wstrzsajcych przej, których by wiadkiem ^). Opowiadanie swe spisywa na schyku ycia, siedzc we wsi Mytnicy w województwie kijowskiem, gdzie przez szereg lat by urzdni-

niny. Obie strony

sobie

k

kiem celnym przy komorze granicznej

zmar w

r.

1841.

»Opisanie

rzezi«

i

gdzie

powici

marszakom Borejce Kulikowskiemu, których zna oddawua i którzy te zapewne zachcili starca do przekazania potomnym wspoKruszelnicki

i

mnie modoci. Chaotyczna i niewyszukanem skrelona piórem relacya Kruszelnickiego, nie nadaje si do ogoszenia drukiem w caoci, zbyt wiele w niej balastu anegdotycznego, pozbawionego cech autentycznoci, cige za zbaczania od gównego *)

Wiadomoci

o rzezi

w Humaniu,

dostarczyli Kru-

szelnickiemu: sekretarz Gonty, Sirociuski i onaty z siostr naszego pamitnikarza iustygator Dziewczopolski,

by przy egzekucyach nad hajdamakami; osoby przeto wiarogodne i dobrze poinformowane o przebiegu opisywanych poniej wypadków.

który obecny

_

9

tematu, oraz styl autora usterek,

-

peen

racych

nieraz

nie kwalifikuj » Opisania « do podania

Jetej formie, w jakiej zostao uoone. jedn wad, wspóln wszystkim dotychcza sowym wiadomociom pamitnikarskim o buncie

w

go

szcze

r.

1768,

jest

nieciso w podawaniu

faktów,

spowodowana okolicznoci, i autorzy dziecicemi oczyma patrzyli na wypadki, które nastpnie w pónym dopiero wieku spisywali. Nie posdzamy Kruszelnickiego o rozmylne faszerstwo, niedokadnoci jego »Opisania« wyniky z powyej wyuszczonych powodów, std wiele w niem gadulstwa i dygresyi zgol zbytecznych. rzezi umaskiej« Kruszelnickiego » Opisanie podajemy w obszernem streszczeniu, za autentyczno podanych przez autora faktów nie bio-

rc

odpowiedzialnoci.

Maksym eleniak, rozpoczyna Kruszelnicki, mia swój puk 19-sty, z którym czste odbywa napady na pogranicze

woy, krowy tarski

i

owce,

tatarskie,

gwaci

rabowa konie, Han ta-

kobiety.

zniecierpliwiony ustawicznymi

(krymski)

rabunkami, zaniós zaalenie do cesarzowej Katarzyny II, która wyznaczya trzech generaów (!) dla rozpatrzenia pretensji tatarów. Ci stwierdzili

win eleniaka mana na i

kar

wydali wyrok skazujcy atapozbawienie rangi Po odjedzie generaów, do koi

odebranie puku,

mierci.

-leprzybyo owiadczeniem, i jeli tene nie zmieni wyroku na eleniaka, wówczas oni wypowiedz posuszestwo poddadz si Turkom, Koszowy uleg grobom i zamieni wyrok mierci na odesanie szowego, czyli hetmana zaporozkiego, trzydziestu

dziewiciu pukowników

z

i

eleniaka

do monasteru motreniskiego na czte-

W

roletni pokut.

bywa si

monasterze

powyszym

od-

na Zielone wita. Ihumen (przeoony) ^) ugaszcza licznych przybyszów i szerokie czyni im nadzieje na uwolnienie od poddastwa przywrócenie Siczy na prawym brzegu Dniepru. Plany te trafiay wielki

odpust doroczny

i

do przekonania ludu,

który coraz chtniej od-

W

tym samym wiedza gocinnego ihumena. misye religijne si na Ukrainie odbyway czasie 00. Bazylianów i 00. Franciszkanów, które, zdaniem Kruszelnickiego, wywieray nader zbawienny wpyw na obyczaje miejscowej ludnoci. Wkrótce jednak rozpocza si ostra rywalizacya midzy duchowiestwem unickiem, a dyzunickiem, w szczególnoci od czasu, gdy lwowski metropolita unicki

sz ilo ksiy

Ryo wywica zacz wikbiskup za perejasaw-

unickich

,

(Gerwazy Lincewski) kapanów wschodniego obrzdku. Unitów otaczali sw protekcy dziedzice,

ski

rzdcy ')

i

komisarze dóbr, wypdzali

Melehizech Znaczko Jaworski. (H. M.)

za

z pa-

—

—

11

duchownych dyzunickich. Ci ostatni znajdowali ucieczk w monasterze motreniskim, dokd przychodzili ze skargami na » panów* ydów, którzy uciemiali poddanych, rozpa-

rafii

i

lud na weselach,

jali

chrzcinach

nastpnie za Jia bezcen cay dobytek.

nakazujc

karg,

zabierajc Ihumen sucha tych poszkodowanym cierpliwo,

biecujc porozumie si im z. pomoc.

W

tym

czasie

pogrzebach,

i

wywierali egzekucy

z

,

eleniakiem i przyj

zawizan

zostaa konfedera-

cya barska. Szlachta, pisze Kruszelnicki, zmuszaa, aby wszyscy stanli do konfedeiacyi, si zabierajc gospodarzy, obywateli, komisarzy,

ekonomów

da

i

t.

d.,

kto

za by

niezdatny,

musia

onierza z broni, koniem, amupienidzmi na drog. Cala Ukraina zo-

za siebie

nicy

i

staa ogoocon z wojska, jedynie w Humaniu pozostali kozacy nadworni Potockiego w hczbie 1500 ludzi, pod wodz pukownika Gonty, piciuset dragonów i piechoty, wreszcie szedziesiciu artylerzystów z dwunastu armatkami.

Huma trzy

otoczony

pilnie

by wysokim waem

i

palisad,

strzeone bramy wiody do miasta,

dokd cigaa konfederatami

okoliczna szlachta z i

obawy przed

hajdamakami, którzy bezkarnie

rabujc mienie obywateli; od ydów domagali si pienidzy, » sypic im za cholewy i w spodnie rozpalone wgle«. Wiele fur ydowskich, naadowanych wszelkiego rodzaju sprz-

grasowali,

—

12

—

waami, nie mogc dotrze z rodka miasta. Dziao si to w

tami, stao pod liu

miejsca do

bra-

mie-

sicu maju. Dalej opowiada Kruszelnicki, jak pewien pod-

w pobliu monarannych towarzyszy pancernych, »mazur krakowiak*, znalaz przytuek w klasztorze, gdzie nastpnie pozosta w charakterze posugacza. Akurat w tym czasie by w klasztorze na pokucie eleniak; zna on wszystkich czerców, najbardziej jednak upodoba sobie pewnego mnicha, który adny mia charakter pisma. Przy nim wanie by posugaczem ów » mazur «, wzity przed laty omiu z pola bitwy. Pewnego dnia, gdy posugacz odpoczywa na piecu, przyszed do celi eleniak z mnichem, nie podejrzyi wda si w gawd wajc, aby kto móg go podsuchiwa. Dla zachty przyniós flasz wódki i gdy mnich wymawia si od picia, eleniak zagrozi mu noem. Wreszcie wyj jaki papier z zanadrza naley Pismo gosio, i kaza pisa czercowi. po Sucz i Dniestr, odebra Ukrain lachom ydów. Sicz na nowo utworzy i w ten sposób uwolni kozaków od jarzma polskiego. Hetmanem mianowany zostaje eleniak. Nastpnie mnich napisa jeszcze list do eleniaka, niby od cesarzowej Katarzyny, na którym przypiecz z orem. Po napisaniu rzeczonych dokumentów, obla eleniak twarz czerca jazd polski rozbi

hajdamaków

steru motreniskiego. Jeden z

a

wyrn

oy

e

13

wódk

i

zabi,

nó za wetkn mu w rk,

e

przypuszczano,

aby

popeni samobójstwo.

ten

Posugacz widzia to wszystko, milcza jednak z obawy przed zemst. Nastpnego dnia namówiony przez eleniaka kozak przyszed w czasie

naboestwa do cerkwi odda mu fikcyjny list cesarzowej. eleniak poleci pismo odczyta lui

poczem bito w dzwony i piewano. Cay tydzie podejmowano gromad hajdamack, która wkrótce wzrosa do liczby piciu tysicy ludzi. Wówczas udano si do abotyna i ysianki, dowi,

zabijajc po drodze ksiy unickich i ydów. niektórych »prichodach« (parafiach) spotykano eleniaka chlebem i sol z asyst popów

W

i

wataki rós przytem charakterychopi chtnie przy-

procesyi z chorgwiami. Oddzia

z dnia

na dzie.

styczne,

e

o

ile

Co

jest

starsi

si do kupy hajdamackiej, o tyle modsi garnli si niechtnie. Póniej na inkwizycyach, pisze pamitnikarz, okazao si, e ojcowie swych synów siowali, aby szli do eleniaka, lecz ci czali

i

do uciekali do lasów i nie chcieli Autor widzi w tych objawach dobroczynny wpyw dziaalnoci misyjnej Bazylianów. cignito wreszcie pod Huma. Do pukownika Gonty wysali ydzi humascy deputacy z prob, aby miasta nie oddawa, obiecujc kupi mu wie i znaczny okup; radzili broni si do upadego, proponujc, aby wszyst kryli si,

buntu.

zoy

— kie naczynia

14

—

cynowe przela na

przyrzek walczy do

kuie.

Gonta

ostatka.

O pertraktacyach powyszych dowiedzia si gubernator Madanowicz; niezwocznie wezwa

Gont dami;

i

dotrzymywa umowy

radzi nie

w Humaniu

z

y-

wiele jest szlachty, dowodzi,

która

prawuje si

ow

Humaszczyzny,

z

Potockim nieomal o po-

bdzie przeto korzygdy porozumiawszy si eleniakiem, wpuci si go do miasta z warunkiem, aby ksiy, studentów i osoby wskazane oszczdzi, reszt za wymordowa, tym sposobem zasuy si na wdziczno wojewody kijowskiego. Gonta na propozycy Madanowicza przysta, jednak po widzeniu si z eleniakiem, obiecujcym mu stanowisko wadcy caego Poberea, zdradzi zaufanie gubernatora i przyczy si do gromady hajdamackiej. Nastpia rze, trwajca

stniej,

dni

dziesi.

Kilku

woci

ocalonych

dao zna do

popieszono Tymczasem eleniak posa do Szedo Bohusawia z daniem, aby ten do

Czarnobyla,

Chotkiewicza,

z odsiecz. lesta

si przyczy, za co dostanie starostwo; odmówi. Pukownik Kopytkiewicz z Biaejcerkwi na razie by si zgodzi przysta do wataki, lecz na wie o zblianiu si wojsk niego

Szelest

regularnych zamiaru zaniecha.

Wojsko eleniaka zmalao do tysica ludzi, obowiwszy si upami rozpierzcha. Gonta uciek do Serbów pod Mohylowem. eleniaka

reszta

15

schwyci rotmistrz Balewicz i wraz z pitnastoma zaporocami odesa do Perejesawia, gdzie byli karani knutem. Tene Balewicz naliczy w Humaniu i okolicach 85.125 trupów, nie liczc wrzuconych do studzien. Koo kadego niemal domu w Humaniu znaleziono po 30—40 trupów co dowodzi, jak uparcie broniono si przeciw hajdamakom. Zdaniem Kruszelnickiego, Humania nigdyby nie zdobyto, gdyby nie zdrada Gonty.

Egzekucya nad buntownikami trwaa dwa powieszono, 27 tysicy ludzi wiertowano. Gont wbito na pal. Wyroki wykonywano w ytomierzu, Kodni, Trojanowie,

bd

lata;

Biaejcerkwi

i

Tetijowie.

bd

xiy

Unitów obrzdku greckiego archidyecezyi kijowskiej, wniesione do aktów grodzSkargi

i

zaalenia kich

województwa kijowskiego.

(»Akta grodzkie

ziemskie z czasów

i

Rzeczj' pospolitej

archiwum tak zwanego bernardyskiego we Lwowie*. Lwów 1868, t. I., str. 163—179).

polskiej z

Wypis skiego

ósmego,

z

xig

grodzkich województwa kijow-

tysic siedmset szedziesitego miesica Decembris dwudziestego dru-

roku

giego dnia.

Na urzdzie grodzkim w miecie jego krómoci ytomierzu, przedemn Józefem

lewskiej

Polanowskim,

generau

namiestnikiem protunc grodzkim

województwa

kijowskiego

i

xigami

niniejszemi grodzkiemi kijowskiemi przyszedszy

jegomo xidz Jan Roch Kociuszko, dziekan radomylski, paroch cerkwi osobicie przewielebny

czopowieckiej, ritus graeci laino

ej po imionach

unitij

swym

i

ni-

przezwiskach wyszczególnionych przewielebnych, wielebnych w Bogu ichmociów xiy dziekanów, parochów, komendai

rzów, wikaryuszów

i

caego duchowiestwa

chidyecezyi metropolitaskiej kijowskiej,

ar-

przez

—

17

-

województwa kijowskie i bracia wskie extendoskarc manifestujc si, owiadczenie i ualenie podpisami niej wyraonymi osób duchownych wasnymi zatwierdzone, do akt niniejszych poda takowe. My niej na podpisach wanej,

i

wyraeni

dziekanie, parochowie, komendarze, wikary uszo wie w archidyecezyi metropolitaskiej

kijowskiej

w

Królestwie polskiem,

wództwa kijowskie

i

przez woje-

bracawskie extendowanej,

latino unitij od zajuszonego hajdapoduszczonego chopstwa strachem okrutnego morderstwa i wypraktykowanej na wspóbraci naszych tyraskiej mierci przeraeni, od domów i wasnoci swojej przepdzeni,

rius graeci

mactwa

i

w

róne miejsca rozprószeni, po cudzych domach, jamach, lochach, ciemnych lasach, bagnach i botach, niektórzy w kraju rosyjskim, tatarskim i wooskim dotychczas kryjcy si, wieo dopiero przez przygaszenie hajdamackiego poaru, od wojsk Najjaniejszej Imperatorowej Jejmoci i Pana naszego miociwego, aczkolwiek ubezpieczeni do domów swoich przybyli, drudzy dla tego ognia jeszcze nie ugaszonego na Woyniu w cudzych ktach mieszczcy si, et mendicato pane przebywajcy, teraz wraz zgromadzeni

succurrendo

swem

integritati

viae suae

et

saluti

wspókolegów naszych dziekanów, parochów, komendarzów, wikaryuszów i caego duchowiestwa, dla odlegoci jednych, druaeternae

i

gich dla saboci, innych podezelowanych, propter

summam

gcych

18

—

egestatem ad acta praesenia adire nie

imieniem, z

mo-

wyranej sumienia naszego

najwyszym sdzi Bowitej jedynym, skrytoci serc widzcym, deinde przed aktami niniej-

obligacyi, primario przed

w

giem,

ludzkich

Trójcy

szymi dla wiadomoci publicznej jako najuroczyciej in i

ualamy w

caemu wiatu,

diligentia sui

owiadczamy

i

sposób takowy oto:

straszliwa

praktyka w kraju polskim, Ukrain nazwanym, dosy staa si jawna, jak stan szlachecki roku teraniejszego tysic siedmset szedziesitego ósmego, od mao rozumnego, poduszczonego i zbuntowanego, na bezbon zuchwao chopstwa

i

hajdamaków

niezliczenie, szkaradnie

i

ty-

samego karasko, demu najmilszego zosta rozbity ycia, jak xia ritus latini et graeco uniti wspóbracia nasi, z

przez

wszelkich ruchomoci

i

okropn tyrani, mczeskie podjli mierci, xidz Tomasz Piskunowski, paroch

jak wielebny

kociaski, dekanatu kaniowskiego, dla administrowania sakramentu chrztu w. do miasta Kaniowa przybyy, pierwej niemiociwie od zajuszonego hajdamactwa kijmi bity, potem za miasto wyprowadzony, od Semena Nieywego, tak zwanego wataki hajdamaków, zastrzelony zoWielebny xidz Atanazy, paroch jabosta. nowski dekanatu kaniowskiego, przed zoci kupic si hajdamack pod mostem ukryty, a ztamtd wywleczony, bity, potem przy szpichlerzu ydowskim jest zawieszony. Wielebny

-

19

-

xidz Jan Pouszyn, paroch walawski dekanatu cerkwi ofiarowania Najwitszej zoci uciekajcy, w miePanny Marji, przed cie Mosznach od chopów zapany, zwizany miecie Kanioi do iajdamaków, podtenczas w przez pozaprowadzony, si, ci wie znajdujcy

milaskiego,

t

strzay ostatniego w rce boskie poleci ducia. Wielebny xidz Teodor Gdyszycki, paroch mchlejowski, cerkwi pod tytuem Przemienienia Paskiego, dekanatu milaskiego, w wasnym plebanii swojej domu pierwej postrzelony, potem za wosy szarpany, po ziemi wóczony, nakoniec spisami pchnity. Wielebny xidz Mikoaj, paroch Zawadowski tego dekanatu, gbokim lat sdziwych obciony wiekiem, a przeto od paajcego tyraskich furyj uchyli si nie mo-

poaru, we wsi Zawadówce od hajdamaków wraz z synem swoim pojmany, za szyj powrozem wzity, o mil wielk obok konia do miasteczka Korsunia prowadzony, tam najpierwej w zamku od Maxyma eleniaka, hajdama-

gcy

obuchem po gowie bity, raniony potem z synem wraz zwizany i skrwawiony, i na rynek wyprowadzony, strzelany i kóty, mczeskie Bogu oddali dusze. Wielebny xidz Prokopiusz Szapowaleski, cerkwi Trójcy witej, paroch bohusawski, e chorob od Boga nawie-

ków

herszta,

dzon pani Mulisk, obrzdku

rzymskiego na mier dysponowa i teje wkrótce pobonie zmarej przy cerkwi swojej

szlachciank,

2*

-

-

20

pochowa ciao, natycimiast od przybyych hajdamaków okrutnie zabity zamordowany, przy teje cerkwi, do której za ycia

katolickie

i

by przywizany sercem od poboparochian swoich miertelne pro-

statecznem

nych

pooy

Wielebny xidz Stefan Beregiela, paroch rososki dekanatu kalnickiego, we wsi Rososzy

chy.

od

hajdamaków okrutnie

ubity

zamczony.

i

Wielebny xidz Ignacy, paroch pomynicki, dekanatu wotowskiego zabity. Wielebny xidz Sabba Bokiewicz, paroch hoodkowski dekanatu wotowskiego, poród miasta ywo to wa, pierwej strzelany, potem spisami skóty. Wielebny xidz Tymoteusz, paroch mielczyski, kijmi ubity. Wielebny xidz Jan Wokowiski, paroch cerkwi pod tytuem w. Mikoaja umaskiej, nahajami po wszystkich ciaa czciach bity i zamordowany. Wielebni xia Jan i Bazyli Nieczajewscy, paroch wikaryusz pisarzewscy dekanatu umaskiego, pierwszy od chopów, parochian swoich, drgami ubity, drugi od tyche chopów szarpany, w ich rku swego Bogu poleci ducha. Wielebny xidz Marcin Jezierski, paroch dakowski dekanatu korsuskiego, po dwakro razy od hajdamaków wieszany i urywany. Wielebny xidz Mikoaj, paroch hruziaski dekanatu milaskiego, i wikaryusz jego w jam od hajdamaków wtrna ceni, z tej do wiecznoci przeniesieni. Wielebny xidz Atanazy, paroch murzyski dekanatu kor-

y y

,

i

gbok

gow

—

21

—

suskiego, skóty. Jak przewielebni: Roman Skoczyski, surrogat bracawski, oczeretniaski;

Szpanowski, dziekan ywotowski; Stefan Komarnicki, dziekan umaski, Skalski, plebani i innych wielu niemiosiernie bici, mordowani, wrzcymi wglami pieczeni, z zdrowia Korneliusz

i

sprztów

wszelkich

Jak kocioy

powicone

i

i

cerkwie,

ruchomoci dla

ogooceni.

chway samemu

bezbonie sprofanowane, jak sam Bóg najwyszy, w tyche domach dla uwielbienia siebie wystawionych pod widocznemi osobami ukryty, otrowskiemi by podeptany nogami. Stwórca od stworzenia swego zelony zosta! Jak te domy boe, z swojej ogoocone ozdobnoci i sprztów, na ostatnie szyderstwo uytych, bo w te ustroiwszy si hajdamacy tacowali, potem szarpali, rozdzierali i zgromadzonemu na widok rozdawali chopstwu, drugimi zoci bezrozumne bydlta od zajuszonej byy nakrywane rki; jak kocielne naczynia, do zwyczajnego z wielkiem pogorszeniem Bogu,

byy zaywane krwawej ofiary nych ceremonii

napoju; jak

straszliwie z bez-

innych sakramentów, kocielobrzdków przy dopiero rzeczonych ucztach pijatykach bezbonie szydzono i wymiewano si. Jak matki dzieci karmice, drugie w ciarze spodziewajcego podu zostajce, rozcinane, strzelane i kopijami przebijane, wraz z tyme podem swoim ostateczny mierci mczeskiej okrutny ponieli upadek; jak po i

i

i

-

—

22

zaszej mierci matek, pód ywy, w wntrzaociaci macierzyskicli si pokazujcy, przez okrutne po odku matek kijmi i natiajami bicie

wntrznoci macierzyskicli wyj-

zabijany, jak z

mowane

w gór

na spisaci podniesione, na widok przytomnemu pokazywane chopstwu; jak do

dzieci,

niewinni

katolicy

sancae

oclio

supów przywizani,

fidei

od postrzaów

romanae i

kucia

spisami z ostatniego byli rozwizani ycia. Jak wierni katolicy dla ochrony

chrztu sakramentu,

wyraony,

ycia do przyjcia

przez charakter na duszy

na wieki niezmazany,

powtórzenia

mie

nie

powinny,

a przez to siowani.

byli

Jak duchowni do dawania tego sakramentu, z ceremoniami od hajdamaków okazywanemi, przez bicie nahajami po gowach tyche byli przynagleni i przymuszeni. Jak osoby szlachetne pci sabej, jedne szkaradnie zgwacone, drugie w spoeczno grubemu pooddawane chopstwu zostay. Jak poduszczone w zoci wrzcej zostajce chopstwo, kryjcych si katolików w lochach i jamach podziemnych i gstych lasach, z tych niemiociwie wywlekali, ukrytych za

obaw

po lasach,

cigali

zionych bez adnej litoci

i

i

a wynalekompasyi, jak owieszukali,

czki niewinne, jednych na miejscu zabijali, dru-

gich

powizanych bahej nadgrody nadziej (bo jedn osob katolick od haj-

rubla jednego za

damaków mej

sobie przyrzeczonego) zdjci, a

istocie

niepohamowan

zoci

w

sa-

od hajdama-

ków

wlan

sobie

-

23

przywozili

poruszeni,

i

przy-

chopstwa dzieci prowadzali; przez ojców tyrani patrzc si na okropn swoich nad katolikami i niewiernem ydostwem czynion, podobnie dzieciom katolickim czynili, zhukanego

jak

uciekajce wali

i

w

pola

okrutnie

i

lasy sami cigali, wynajdo-

Jak ciaa katolickie, zakazywali umylnie,

zabijali.

hajdamacy chowa aby psom i ptactwu na pastw poszy, po rynktóre

kach, ulicach

i

po polach od bestyj rozwlekane

byiy. Jakie nakoniec,

w

najgrubszych narodach

pogaskich niesychane, na osobach katolickich bez wszelkiego wzgldu pci i kondycyi i maopanienkach, tudzie jeletnich modziecach i

bdcych

szcze dzieciach przy piersiach

dziay

okruciestwa, których tak zupenie nie uspokojeszcze czasie w krótkim osign nie i dociec jonym pobona ludzka tak dalece zagrzane i bunmoe ciekawo. townicz swawol rozpalone kupy, po caej

si morderstwa

i

e

Ukrainie polskiej rozszerzyy si,

katohkom niemniej

i

lcym owiadczajcym i

ladowania zostaj, i

z

innej

a-

si, dla wielkiego prze-

i

przyczyny od

e niewinnym

niektórym niniejszym

zoników byo

salwowania ycia nie

któr przez hajdamaków

i

riu graeco unito do uchylenia si drogi prócz tej,

in

zbuntowane przez

chopstwo wielebny ojciec Melchizedech Jaworski, z monastyru O. O. Bazyhanów motre-

siebie

niskiego

nieuniackiego

w

lesie,

dóbr

klucza

—

—

24.

abotyskiego j. o. xicia jmci Lubomirskiego, wojewody bracawskiego dziedzicznych bdcego, otworzy, abymy si do biihumen, pokaza i

skupa perejesawskiego zagranicznego, najprzewielebniejszego Gerwazego Lincewskiego nieunity udawali, wszelkie nasze ductiowne rekursa

odtd

czynili

i

jego

zasony

szukali, przed któ-

i poprzysionego wyznania i z kocioem w. katolickim zjednoczenia si odstpimy i wyprzysiemy, pewnie

rym, gdy swego rodowitego

w yciu swem i

ubóstwie

mamy

tej swojej roboty, teraz na

widok

ocale.

Dawno

caemu wiatu

nadchodzcym wiekom

do pamitki rzeczony wielebny ojciec Melchizedech Jaworski, ihumen motreniski, osnow knowa i ukada, kiedy od roku tysic siedmset szedziesitego pierwszego tak sam przez swoje osob, czci przez subministrowanych od siebie

pokazanej podanej,

i

wyej

monastyru swego zakonników i innych mów, ju od siebie zainformowanych i nauczonych, tak mniej rozumne i grube zdementowa chopstwo, pokazujc im i przekadajc sakramentalne spowiedzi, przed kapanami w jednoci

dobrze /

z kocioem w. kotolickim powszechnym zostajcymi czynione, za niewane, msze ich adnego

posiku do zbawienia nie przynoszce, chrzty katolickie i bierzmowania (do którego zamiast oleju cathechumenorum i miry witej, gsiej i rypowicenia biej tustoci zaywaj) obudne,

kapanów

katolickich

i

od nich

wicone

rzeczy

— wszelakie, i

zawodne

i

-

25

w powszechnoci obrzdki nie zba-

wszystkie

szczególnoci sakraraenta

i

wienne tak dalece, i lepiej bez chrztu i spowiedzi umiera, nieli te sakramenta od kapana wiele przyjmowa, katolickiego odbiera ludzi z gromad klucza abotyskiego, milaskiego, moszeskiego i starostw czehryskiego

e

i

przekadaniem zwiedzeni, do ojca Melchizedecha do monastyru motreniskiego chodzili, przed nim od spoecznoci z kocioem w. katolickim wyprzysigali si i t i

czerkaskiego,

tern

swoj ch, wyraonym sposobem wymoon, podpisem rk swoich utwierdzali. Nadto tene ojciec Melcbizedech popisane od siebie, równego od kocioa w. katolickiego odstpienia karteczki, pomidzy innych ludzi, u siebie w Motreninie niebyych, porozrzuca i do podobnego odstpienia onych animowa i zagrzewa, a tym

ju

od siebie niektórych ludzi uudzonych fortelem ubezpieczony, cerkiew za bogosawiestwem waciwego pasterza, janie wielmonego Woodkowicza, metropolity kijowskiego, we wsi Telepinie,

n

klucza milaskiego

powici, w

skiego,

zaoy

zaoon

i

dokoczo-

Ositniace, wsi klucza i

aboty-

powici, biskupa Perejasaw-

nieunit najprzewielebniejszego Gerwazego Lincewskiego na t stron pastwa polskiego katolickiego sprowadzi, gromady do dzwonienia na przybycie jego i do odebrania od tego wyraon remonbogosawiestwa przez

skiego

wy

26

stracy pobudzi, które tak jakow tajn od tego ojca Melchizedecha Jaworskiego utwierdzeni obietnic,

do niego przylgnli

obiecanym ubezpieczeni

zostali,

e

i

w

skutku

na poparcie

onego znaczne pienine kwoty cerkiewne i z gromad wybierane do rk tego Melchizedecha oddawali, nakoniec do tej zuchwaoci przyszli, Bazylego Lubiskiego, przewielebnych

e

xiy

misyonarza czehryskiego, i Stefana Witwickiego, milaskiego, dziekanów, do wsi Telepina, dla rozrzdzenia duchownego w wyraonych dekanatach i zgromadzonego duchoapostolskiego

w ore drgi w wiksz

wiestwa,

i

przysposobieni, o

may

potem zuchwao samowolnie rozpaleni i disimulacy niektórych dworskich zwierzchnoci licencyowani, wasnych swoich pasterzów do równego przed wspomnionym ojcem Melchizedechem Jaworskim od wiary w.

ks

nie ubili,

katolickiej wyprzysienia si przymuszali, niechccych za z domów plebaskich wyganiali,

wypdzali, klucze od cerkwi do siebie bierali, od innych zamki odbijali i swoimi bili

i

a

lebniejszego

nych

i

za-

kapanów z zagranicy nieunitów rosyjwyranie od wspornnionego najprzewie-

mykali, skiej,

od-

biskupa pere jasa wskiego sobie da-

pozwolonych, posprowadzah

miejscu

tyme

wygnanych w^asnych pasterzów,

odprawowania

sobie

naboestwa

katolików nie dopuszczali udzielali

i

i

pozwalah;

i

i

z

(do

na

mocy

którego

cerkwi wyganiali)

czego skutecznie

wy

—

27

—

rzeczony ojciec Melchizedech Jaworski, przez namówione od siebie gromady przy ochronie waciwej jurysdykcyi duchownej i niektórych janie wielmonych, wielmonych dóbr ukraiskich dziedziców i ich gubernatorów dokaza nie móg, teraz na niektórych wspóbraci naszych strachem mierci grocym ju na wielu osobach ziszczono i pokazano (albowiem hajdamacy wyranie to mówili i publicznie ogaszali: jedcie do Perejeslawia, wyprzysigajcie si wiabdziecie i w chudobach ry uniackiej, a

y

swoich ocalejecie, na któr podró i wiadectwa na pimie od siebie do tego rzeczonego ojca Melchizedecha dawali), wymóg i wycisn. Wi-

dzia Bóg, wszystkie przenikajce skrytoci, stajako niepomszczone nasze umysy, teczne

e

i

w

dawna od anwierze witej z kocioem

polskich krajach katolickich z

w witym powszechnym

tecesorów naszych

zjednoczeni jestemy, zro-

wypielgnowani, edukowani, przychylnosprawiedliwoci spojeni, statecznoci w spoeczestwie najjaniejszemu majestatowi i Rzeczypospolitej polskiej i swoim pasterzom obowii wasn wewoln zani, tak nie wntrzn pobudk, ale w sposób unikninia oczywistej tyraskiej mierci i morderstwa, niektó rym alcym si z braci naszej owiadczajcym przytrafio si by w Perejesawiu; zkd aden po przygaszonym nieco ogniu buntowniczym, w polskie kraje nazad do domu swego powróci dzeni,

ci

adn

myl

— nie

by

woli

i

wolen, dopóki

^

26

tego

uoeniu zadosy

nie

ojca Melchizedecha

uczyni

i

od

wy

rzeczonego najprzewielebniejszego biskupa perejaslawskiego, permisyi rzdzenia si w parocliii swojej

(albowiem

grasujcy

i

krew katolick

rozlewajcy hajdamacy, wszelkiego naboestwa odprawowania pod surowym wyrokiem mierci

kapanom zakazywali i zabraniali) i od wielebnego Melchizedecha wolnym przechodzi w podróy, od hajda maków nego,

bezpiecznego

i

chopstwa poduszcza-

w domu swym

wiadectwa na pimie

nie

wzi.

posiedzenia,

Wymóg

i

to

na niektórych wspóbraci naszych niniejszych

e

w Perejaowiadczajcych, odstpieskompilowanym manifecie, sawiu na nie od artykuów wiary w. katohckiej wadzy wasnych pasterzów swoich, a przygarnienie si alcych si

i

i

rzdy biskupa perejasawskiego pod wadz niby na dniu pitnastym maja roku tysic siedmset szedziesitego ósmego, w Smile, miecie i

ukraiskiem, nad Tamin rzek lecem, spisanego i datowanego za komparenta wielebnego xidza Konstantego Mokrzyckiego, parocha kamionobrodz^iego, teraz wraz z nami alcego si, do podania do akt autentycznych wyraonego podpisa si musieli. eby tedy ten przypadek sposobem przódrzeczonym citra pericidum vitae wyciniony i wymuszony na niektórych wspóbraci naszych za podejrzany, w sumieniu trutynomowany nie by i poczytany i przeciwnej

—

—

29

jakowej nie podlega explikaeji nad t, i zawsze najwysz kocioa rzymskiego kapod

gow

tolickiego

rzów, z

nych

,

i

rzdami duchownymi swoich

tyme kocioem od

antecesorów

spojonych

naszych

i

paste-

zjednoczo-

zostawalimy

onym zawsze posuszni byli pod t zwierzchnoci do ostatniego ycia naszego terminu i

i

zostawa chcemy

i

pragniemy,

iterato jak naj

Bogiem i wiatem caym i wspókolegów i braci naszych wszystkich imieniem, ualamy si i owiadczamy. A dla tem wikszej wiary te niniejsze nasze ualenie i owiadczenie podpisem rk naszych wasnych do podania onego ad acta authenstwierdzamy tica regni przewielebnego jegomoci xidza Jana Rocha Kociuszk, dziekana radomylskiego, parocha czopowieckiego, wspóbrata naszego, e medio nostro obrahmy i temu moc wszelk do pouroczyciej

przed

i

dania dalimy

i

pozwolili.

(Nastpuj na dziesiciu stronach podpisy sie

ksiy

in

unickich poszkodowanych

zamieszek hajdamackich

r.

1768).

w

4-to

cza-

Jakóba Kwiatkiewicza

List

wojewody

Potockiego,

^)

do Franciszka Salezego

kijowskiego,

o

rzezi

hu-

maskiej.

Pozna

(Kreczetnikow »RadomiBar«.

1874, str.

250— 51).

Janie Wielmony Panie Dobrodzieju.

Nie

mogem prdszego sposobu mie doniesienia JWPanu Dobrodziejowi o ruinie dóbr umaskich, jak

Ukrainie,

mona

gdy

mi byo

ledwo za usiln z

yciem

schronie

grodzie na stronie rosyjskiej,

mam adnego

wa

zaporocy

w caej prob moj si w Archan-

wikszego zamieszania

dla

teraz,

gdzie

bezpieczestwa dla z

ludmi

jeszcze nie

siebie,

tutejszymi,

ponie-

poddanymi

by gubernatorem klucza jako taki dla zabezpieczenia si od napadów hajdamackich zapisa si w poczet Towarzystwa zaporozkiego, utrzymywa na odzie swoim kozaka za^)

Ten Jakób Kwiatkiewicz

targowickiego

stpc

i

co rok

i

odsya w

dani kolegom swoim

kuf

go-

rzaki z pewn iloci krup, mki i soniny. Adoptacya podobna zasaniaa od rozboju i rabunku; korzystajc z tego przywileju, udao mu si schroni za Sieniuch i

ocali.

—

31

—

Paskimi, die 10 praensentis, w porze poudniowej, tudzie z wielu liultajami dóbr milaskich innych ukraiskich, sobie przysposobionych i buntownikami (do których si przyczyli i setnicy JWPana Dobrodzieja, Iwan Gonta i Pantalimon Ulasenko, ze wszystkimi kozakami umaskimi,

najpierwsi hersztowie

i

pod-

mordercy),

stpiwszy pod miasto Paskie Uma, we wtorek one dobyli, ksiy Bazylianów jednych w klasztorze, okrutne mki zadajc, tyrasko pozadrugich za poród miasta pod prgierz bijali, w>'prowadzonych, róne zbytki nad nimi pokazujc, zamordowali; ksidza Wadowskiego, komendarza umaskiego, powiesih; klasztor bazyliaski i koció aciski ze wszystkiego odarli, sanctissimura na ziemi pod nogi rzucali, plwali, obrazy spisami kuli, deptali, szablami rbali JPana Mai inne niezhczone zbrodnie popeniali. JPana Roi umaskiego gubernatora wic za, da no z onami Paskiego, goszewskiego, podskarbiego pozabijali; owo zgoa, ktokolwiek si znajdowa pod ten czas w Umaniu z szlachty i ydów, haniebn mierci umrze musia, kiedy ci zbun-

w

caej

Umaszczynie

przez

towani

ludzie

Gont

Uasenka, setników, przy pomocy zapo-

i

w miecie Umaniu, szlachcie ydom najmniejszemu dzieciciu nie przepucili, poniewa w samym Umaniu posesorów z onami, dziemi i innych rónych szlachty, tak pci mzkiej, jako nie-

rozkiej po wszystkich wsiach, nietylko i

i

i

—

—

32

adnego wzgldu na niewinno tysicy trupem polego, tymna dziecinn esamym sposobem i ydów na siedm tysicy, z innych dóbr i wsiów dla schronienia si tam wieciej,

bez

pi

zebranych, miasto zrabowali, spustoszyli i w niobrócili. A chcc do reszty zrujnowa, ko-

wecz

mend swoj w Umaniu

po wsiach

ulokowali,

wszdzie dyspozycy poczynili, odgraajc panom swoim sugom paskim, eby si do ai

dnych rzdów

chodz po

ydów

nie udawali;

lasach

przy

wsiach,

i

oru

szukaj

i

spisach

szlachty,

skorzenia, które niesychane praktyki po caej Ukrainie rozcigny

albo

si tak gdzie

zabija

dalece,

ski.

aden

szlachcic,

ani

yd

ni-

przed tem nieszczciem schroni si nie

O czem opowie JWPanu moe.

e

i

obszerniej

i

dostateczniej ustnie

Dobrodziejowi JPan MagnuszewSuplikuj tedy JWPana Dobrodzieja o jak-

najprdsze wsparcie rezolucy swoj Pask, zostajc przytem dozgonnym JWPana Dobrodzieja sug i podnókiem.

Z Archangrodu 28

Junii 1768 an.

Jakóh Kwiafkiewicz.

Franciszek Salezy Potocki

*).

Za panowania Augusta III. króla polskiego, nazywano Potockiego królikiem ruskich krajów. Oeni si by z Ann aszczówn, ostatni z domu aszczów, z któr wielki tej rodziny majtek wpyn w dom Potockici. elektora saskiego,

Oprócz tego po matce swej Rzeczyckiej

i

z przod-

W

ków by niezmiernie bogatym. województwie Bezkiem rezydency jego gówn by Krystymiasteczko naó wczas najporzdniejsze caej okolicy. Zdobi je koció i klasztor 00. Bernardynów, cerkiew z monasterem ksiy Bazylianów, paac wielki o dwóch dziedzicach, zabudowany wspaniale, jak przystao na miejsce pobytu wojewody kijowskiego. Do Krystynopol,

w

naleay te

nopola

Potockiego:

inne

Tartaków,

dziedziczne

miasta

War,

aszczów, Witków, a do nich wsi dokoa wicej czterdziestu, osiadych

wielkich,

1)

Z

»

i

bogatych,

Pamitnika anegdotycznego

gusta*, wyd. Kraszewskiego. HAJDAHACZYZNA

II.

Pozna

które im z

czasów

1867.

byy

St.

Au-

-

34

—

Królewskie miasta Bez, Sokal, Stosi z temi dobrami wielk posiadoci województwa Bezkiego. Inne jeszcze dobra mia Potocki w ziemi Przemyskiej nad Sanem, take znaczne majtki w województwach Krakowskiem, Lubelskiem, Sandomierskiem, których Ale najrozleglejsze posiadoci nie wyliczam. jego znajdoway si w Bracawskiem na Ukrainie, do których liczono miasta znaczne, handlowe, przylegle.

czyy

Janów, Rubieszów dziedzicznemi i skaday

cz

mnóstwo wsi do Mohylów, Tulczyn, Brahiów nich, a nadewszystko dobra, zwane Humaskie, które wicej dwunastu mil kwadratowych kraju i

zalegay. jaki

W

ksi i

móg

udzielniej

panowa, ni

i

przy tak ogromnym maodpowiedniej w kraju wzitoci, ambicya

Nie dziw

jtku

tych

rzeszy niemieckiej.

te,

y

Potocki w owym nad nim wzia przewag. wieku, gdy szlachta sama w sobie siy swej nie czua; wprawdzie o równoci szlacheckiej prawiono wiele w sowach, ale w postpkach szlachta bya poslusznem tylko monowadzców narzdziem. Panowie umieli dobrze szlacht niezamow podlegoci tej zachowa, uywajc dla dogodzenia widokom swej dumy. Mao z której

n

rodziny szlacheckiej osiadej, bodaj znaczniejszej

nawet i majtniejszej, dzieci unikny pooenia upakarzajcego, by nie suyy pocztkowo za pokojowców u magnatów. Szli potem z pokojowych na wyszy niby stopie dworzan paskich.

—

35

-

wychowania modziey stanu szlacheckiej, póniej si niemal w prawo obróci. za pokojowca, bra na Mody chopak kobiercu batogi kaprysom paskim musia ulega, a gdy nabra z dziecistwa takiego o powadze paskiej wyobraenia, póniej dorósszy, chocia zosta niezalenym obywatelem, nie mia ju wyamywa si z ulegoci panom nalenej; do koca posusznem i usunem by wic dumy i fantazyi narzdziem; praktyk polityfrymarków. Wiacznych zemst prywatnych domo, i magnaci polscy czasu bezkrólewiów najwiksze gromadzili siy wojskowe, bo kady z nich onierza wedle dostatku utrzymywa; targowali si potem z pretendentami do korony, zabezpieczali sobie zyskowne w kraju urzdy i królewszczyzny. adna prawie elekcya nowego pana bez maej wojny domowej si nie obesza; szlachta j krwi swoj sama tylko oblewaa, magnaci dostatków sobie przymnaali. Wdziczno winnimy Stanisawowi Augustowi, królowi naszemu, który przewag panów Zwyczaj

taki

suc

i

i

i

polskich skruszy, stan szlachecki

ród owieciwszy przez nauki

zrówna

i

na-

szkoy, dozwoli, by si szlachta na sobie poznaa, a w sile poczua. Królem z polskiego szlachcica uczyniony, nowego blasku doda stanowi temu; cay senat i ministerya osadzi szlacht, ale monowadzcy te upokorzeni zemst przeciwko niemu paali. Cae jego panowanie burzliwem byo z tej przyi

czyny i

pocigno

i

-^

36

sob upadek

za

któr

rozbiór ojczyzny naszej,

wie zgubili

narodu

niegodni syno-

zaprzedali.

i

Za panowania Augusta III. jeszcze arystokracya miaa najwiksz przewag. Pierwsze panów bie

polskich familie podzieliwszy

wadze

krajowe, królem

Z

dziy, jak chciay.

by

sw

midzy

sie-

krajem razem rztych potentatów

liczby

wojewoda kijowski, który wydawszy

Potocki,

córk

i

za grafa Briihla,

Lubomirskiego,

wojewod

(najstarsz

za ks.

drug

za Mniszcha) syna pierwszego ministra królewskiego, kijowskiego,

wzem najcilejszym z Briihlem, Mniszchem, marszakiem nadwornym koronnym i Sotykiem, biskupem krakowskim. Czwarta córka bya za Rzewuskim, wojewodzicem Podolpoczy

si

mia wic mocne w

skim. Stronnictwo

Sawne byo

wesele

generaem

Brtihlem,

córki

jego

kraju.

z

artyleryi koronnej

i

grafem starost

Na ten obchód zaproszeni byli Warszawy wszyscy posowie dworów zagra-

warszawskim. z

nicznych, ministrowie, biskupi, wojewodowie, kasztelanowie,

stopnia

ksita,

a

by przyjmowany

kady wedug

swojego

w

Krysty-

i

uczczony

Od paacu do kocioa Bernardynów suknem czerwonem wysana bya ulica, któr nowoecy szli do lubu z gomi przybyymi. Zbytku okazaoci tego wesela nie opisuj szczegóowo, dosy powiedzie, e ono 253,000 nopolu.

i

zotych kosztowao.

—

37

—

Dwór Potockiego, wojewody kijowskiego, z nastpujcych osób by zoony: marszakiem

ksi

Wodzimierz Czetwertyski (któdworu remu wyjedna Potocki starostwo Utaikowskie) znaczn pobierajcy pensy. Tego trzyma wojewoda jedynie dla dogodzenia swej dumie, aeby Czetwertyski, potomek móg powiedzie, domu niegdy w Kijowie panujcego, ze Swiatopeków, suy u pana Potockiego. Sekretarzem mia hrabi Sierakowskiego, starost Zawide-

e

ckiego;

owczym nadwornym by

Sadowski,

Rupczycki; do dworzan iczyi si: Jabonowski, Konopka, Dzbaski, Staniszewski, nieawski, Polanowski, wiejkowski, Kamieniecki, Zotnicki i t. d. Nie bez przyczyny nazywano wic Potockiego królikiem prowincyi ruskich, albowiem w województwach Bezkiem, starosta

Lipski,

Ruskiem, Woyskiem i Bracawskiem, aden obywatel nie doszed urzdu bez instancyi Pow sdach powiatowych, w trybunale tockiego; bez

niego

wygra,

najsprawiedliwszej sprawy nie

móg

protekcyonalnych listów od Podo sdu; nikt nie zosta sdzi, posem lub deputatem, jeeli go Potocki wprzód nie rekomendowa; nie otrzyma od króla starostwa, urzdu koronnego lub krzesa senatorskiego bez pomocy osób, które królem i krajem jeeli

tockiego nie

waday;

mia

biskupem, opatem, praatem lub boga-

tym proboszczem

nie

móg by

kogo oni nie promowowali.

zamianowanym, Zatem obywatel na

-

38

—

wicej si stara o ask takici marzdzie których Potocki zajmowa miejsce niepolednie, nieli o ask królewsk. Potocki mieszkajc w Krystynopolu mia nadworne swe wojsko, gdy wyjeda lub wjedo paacu, oddawano mu jako panujcemu ionory wojskowe. Obywatel lub nawet urzdnik prowincyi

gnatów,

w

da

wojewódzki

nie

móg wjecha

przed

paac

w Kry-

stynopolu, ale przez uszanowanie dla Potockiego,

musia wysiada przed bram. Szlachta z karet powozów zsiadszy, sza przez dziedziniec do paacu pieszo choby w deszcz pluch. Gdyby

i

i

który obywatel chcia nawet

zajeda

przed

paac, to go onierze wart trzymajcy w bramie nie pucili. Damy tylko miay wolno zajedania przed paac, lecz jak tylko która z pojazdu wysiada, powóz natychmiast za bram wychodzi. Tak dalece pycha Potockiego bya

wygórowaa. Wiadomo, jak dwór

ukada

rosyjski

dawno plany

uzalenienia od siebie Rzeczypospolitej;

znajc wzito, dum bogactwa wojewody kijowskiego, aby przeze mie wpyw na kraj, zaczto go zawczasu przynca. Czyniono mu i

nawet nadzieje uzyskania korony jego ambicyi

i

prónoci

polskiej,

co

wielce pochlebiao. Mi-

nister rezydent rosyjski, stosownie do tego planu

proponowa Potockiemu detronizacy Augusta III. Nie zna si Potocki na polityce gabinetu petersburskiego, omamiony t nadziej pozyskania

— tronu,

uy

39

—

wszelkich intryg stronników swych

szczerze pracowa nad obaleniem Augusta III., aby go sam móg posie. Ju caa robota ku temu zmierzajca przygotowana bya w Piotrkowie, gdzie na rozpoczcie trybunau zjecha si mieli obywatele i tam konfederacy przeciw królowi zawiza. Ale wszystkie te zachody udaremnia mier króla Augusta III. zmarego w Drenie w r. 1763. Odebrana o tern z Saksoi

nii

wiadomo

ucieszony

lowa

wszystkie

mierci

prawie,

poamaa

chocia go

wysya

szyki. Potocki

tego króla, pod z tronu

którym kró-

zepchn

za-

drugim kury era do Petersburga, sam si zabierajc te do wymierza,

jednego

za

jazdu.

Wtem odebra zerlinga

w

list od posa rosyjskiego KajWarszawie rezydujcego, który we-

dworu polityki, napisa do Potockiego z najmocniejszemi zapewnieniami, i Rosya dle

ca sw

moc utrzymywa

go bdzie si staraa na nie polskim; aby by spokojnym, pewnym i

tro-

a-

dnych stara nie czyni, ani partyj nie gromadzi; a na protekcyi rosyjskiej zupenie polega. Uudzony wojewoda t obietnic posa, omamiony przysz sw wielkoci, sdzi si by w Krystynopolu królem obrany i stronnikom swoim wczesne przyszych swych ask czyni nadzieje, w tej myli a upojeniu zajmowa si ju tylko tem, jakby najokazalej wystpi na sejmie eleki

cyjnym,

z

pewnoci

zasidzenia tronu polskiego.

~ Tymczasem a miejsce

zaj

40

Kajzerling

jego,

ksi

w

—

wyjecha

z

Warszawy,

charakterze posa przysany,

Repnin. Przybywszy do stolicy Po-

ju w

drodze o zmianie posów zawiadomiony, nie sdzi, aby ukady gabinetowe miay by przeistoczone. Stanwszy w Warszawie najpierwszy, z wielk okazaoci odda wizyt ks. Repninowi. Gdy z nim zacz mówi o tym interesie i list Kajzerlinga mu pokaza, si naRepnin jako zrczny dyplomata, przód zupen niewiadomoci o tych ukadach, ale przyobieca natychmiast pisa do swego tocki,

lubo

zoy

zapytaniem i zby Potockiego w sposób najgrzeczniejszy. Nazajutrz ambasador oddajc wizyt Potockiemu, wiele mu nader pochlebnych rzeczy nagada. Potocki uwodzc si nadziej t, adnych ju stara nie robi, gdy tymczasem familia Czartoryskich uja na stron stolnika Poniatowskiego, prymasa ubieskiego i Rosya

dworu

w

z

sam dzie

elekcyi zdeklarowaa

si wyranie

za Poniatowskim, którego królem obwoano.

Wojewoda kijowski zawstydzony, zawiedziony w swych nadziejach, nie mia czasu sprzeciwia si elekcyi Poniatowskiego; cay gniewem zapalony wyjecha nagie z Warszawy, myl zemsty przejty. Równie oburzeni poczyli si z nim drudzy Potoccy i zjechali do Podhajce i tu zro bili konfederacy przeciwko Rosy i i nowo obranemu królowi. Ale Rosya pilnie ledzia wszystkie wojewody kijowskiego czynnoci i postaraa

-

-

41

skutkom zapobiedz. Genera Kreczetnikow wprzódy stan z wojskiem we Lwowie, ni wojewoda w Krystynopolu, skd szeciu Potockich, podczaszy Litewski, wojewoda Kijowski, krajczy koronny, Teodor teraniejszy wojewoda Bezki, starosta Sniatyski i wojewodzie Woy-

si

ich

Boski, wyruszyli do Podhajec, swoimi stronnikami, zawizujc konfederacy. Kreczetników genera rosyjski by ju w pogotowiu do ugaszenia tego poaru. Trzeciego dnia Rosy anie udali si do Podhajec i gdyby by podpukownik Podhorodeski z regimentu buawy koronnej z trzema set regularnego onierza nie da im oporu na grobli, przez co Potoccy zyskali czas do rejterowania si, byliby razem wszystkich Potockich Rosyanie w niewol ski,

starosta

z wielu

zabrali.

Po tej niepomylnej wyprawie, w której prawie wszystkie swe milicye Potoccy utracili, bo

drudzy wzici do niewoli, inni porozsypk czterech Potockich udao si do Stambuu i tam za porednictwem hrabi de Vergennes, ambasadora francuskiego, wcignli Turków w wojn przeciwko Rosyi. Krajczy koronny Potocki zosta w kraju, a wojewoda kijowski wróciwszy do Krystynopola, dozna pierwszy raz w yciu upokorzenia. Musia kapitulowa jedni zginli, szli

w

,

•

przed silniejszym, podpisa reces od konfederacyi i

da mocn

wolnoci

i

na siebie asekuracy pod utrat majtku, i w domu bdzie siedzia,

42 i

sprawowa si

na nim

list

wymuszono nawet

do króla JMci,

w

którym

skada mu powinszowanie osignitej

Potocki

korony

spokojnie;

osobny

zarczajc naleyte panujcemu

polskiej,

posuszestwo. Pismo

to,

które

da by

zmuszony,

wiele go kosztowao.

Za panowania Stanisawa Augusta Potocki

by ju tak czynnym jak dawniej, utraci prawie cakowicie wzito i znaczenie, przesta mie owe wielkie zachowanie u obywateli, a nie mia przystpu do tronu szlachta nie

sw

e

i

si go te mniej obawiaa, ni wprzódy. Std smutnym si sta dziwacznym; byo to skutkiem wewntrznej zgryzoty upokorzonej dumy. Po cieszay tylko paskie fantazye, którym dogadza, postarawszy si naprzykad o sprowadzenie z Wiednia sawnego Hirnesa, doktora nadwornego Maryi Teresy, do Krystynopola. Temu dla dogodzenia swej ambicyi ofiarowa wiksz pac, nieli cesarzowa, chcc si cho z tego wzgldu dystyngwowa i potg sw okaza. i

i

a

nie jedzi, w puwcale si nie wdawa, a Kry-

Do Warszawy na sejmy ju bliczne

interesa

stynopol nieco

by

mniej uczszczany

i

puciej-

szy teraz. Córki

ju majc zamne

obie za Brtihlem

Rzewuskiem, myla teraz szczególniej, z kimby mia oeni syna swojego jedynaka Szczsnego. Lubo byy dawniejsze midzy nim a Mniszchem i

z

Dukli marszakiem

nadwornym ukady

po-

—

43

-

swatania jedynaczki Mniszchównej ze Szczsnym; wszake gdy si Mniszech oddali czyli raczej

urzd sam zoy wpywu, Potocki ksiniczk rzeszy spezy duma jego zo-

zosta od dworu oddalony, zosta nieczynnym a bez ukada syna swata z jak

i

niemieckiej.

Ukady

te

i

staa upokorzon, jak si dania okae.

to z

dalszego opowia-

Sierakowski, starosta zawidecki z sekretarza

postpi na marszaka dworu modego Szczsnego Potockiego, starosty Bezkiego. Ten JM. pann Krystyn, hrabiank Komorowsk, starociank naówczas Nowosieleck (której ojciec

by

potem kasztelanem Sanockim) pokochawszy,

zamyla si z ni oeni. Uoy tedy z pomoc modego wojewodzica^atwiej

sobie,

e

bdzie móg przyprowadzi do skutku poprosi Szczsnego Potockiego aby z nim jecha do Suszna do domu rodziców hrabiów Komorowskich. Szczto

i

odmówi Sierakowskiemu.

sny nie

wprzódy

pikno

talenta

i

tej

Zna

panny,

on

ju

ale nie

mia zrcznoci

bliszego jej poznania. Przybywszy do Suszna w interesie swego marszaka dworu, sam si zakocha w pannie Komorowskiej.

mu nierówno stanu zastaroytno Komorowskich

Nie przewidywa, aby

rzuca

miano, znal

e

rodziny,

a

dom

ten z

muszony

Orawy

i

prymasem by

Wgier w

wynie Liptowa,

si, z

stryj

ojca

panny,

czasie rewolucyi przy-

straci dobra,

których

hrabstwa

si Komorowscy

44

Mniema wic,

pisali.

morowskimi szcza

w

móg

e

dom Potockich

Ko-

z

si zupenie równa, zwa-

kraju republikaskim,

gdzie

majtek

rónicy nie powinien by stanowi. Powodowany, zna, temi uwagami Szczsny, po trzeci raz b-

dc w swoje

Susznie,

owiadczy rodzicom zamiary

przywizanie do JMP. Krystyny

i

lira-

znajc równo urodzenia mimo rónicy majtku, nie spodziewali si wielkich trudnoci ze strony rodziców Szczzezwolili z tym warunkiem, snego Potockiego

bianki

Komorowskiej.

Ci

i

jeeli województwo Potoccy na oenienie to przy-

stan.

Ze strony panny

bya wzajemna

mio

modego Potockiego, który od tej chwili cz uczszcza do Suszna, ale zawsze pod dla

za-

po-

zorem swatania swojego marszaka. Rodzice nic si nie domylajc, wcale nie zabraniali synowi czstych odwiedzin, co wicej coraz serca obojga kochanków zbliao. Sierakowski za rozsdkiem powodowany, odstpi panny dla wojewodzica, ani jej ani rodzicom nie majc za ze, i pana nad sug przenieli. Nareszcie na usilne proby nalegania Szczsnego, hrabstwo Komorowscy i zezwolili na lub sekretny za indultem. kilka niedziel potem byli Komorowscy w Krystynopolu z córk sw, a ju naówczas synow Potockich. Sama wojewodzina widzc syna swego wesoo bawicego si i tacujcego

W

z

pann

zywaa

jakoby Komorowsk, szczególne jej okagrzecznoci. Omieleni tern jeszcze Ko

-

45

—

morowscy, nie spodziewajc si oporu, postarali si przez uyte do tego osoby poredniczce, tajemnie o maestwie zawiadomi matk Szczsnego.

Ale ta niewiasta równie jak

miona wielkoci swoj,

jej

m

oma-

wiadomo t przyja

najwikszym gniewem i natychmiast udzielia mowi. Rozmowa o tem tajemna pomidzy z

maonkami przysza w sypialni, gdy si spa kadli; w pierwszym zapale Potocka opowiadajc o tem wojewodzie, pobudzaa go do zemsty przeciwko sprawcom i pomocnikom. Postanowiono natychmiast nazajutrz syna wysa w podró za granic; synow uwie z domu rodziców, a osadziwszy w klasztorze u mniszek w Sandomierzu rozwód wyrobi, Sierakowskiego

za, starost Zawideckiego (czemu uwierzy trumiano ukara mierci, palc na stosie wraz ze wszystkiemi rzeczami w dziedzicu dno)

paacowym. Szczciem, gdy si ta narada w sypialni odbywaa, pokojówka w tyme pokoju pica podsuchawszy

rozmow

i

projekta

pastwa,

zdjta litoci nad Sierakowskim, przed wscho-

dem soca pobiega go

mu by

ko

naznaczony.

si

ostrzedz

Starosta

umkn,

mia

o losie,

jaki

ledwie czas

a gdy dzie nadszed, zemsty swej nie znalazszy, wszelkie rzeczy Sierakowskiego wyrzuci i na dziedzicu na stosie spali kaza.

na

Potocki

i

ofiary

.

—

—

46

Syna tego dnia prawie pod aresztem wywieziono z

Krystynopola

wysano w podró

i

za pukownika kozaków Dbrow-

za granic;

Wilczka pod koniuszego z kozakami niami tego dnia wyprawiono do Suszna zabrania synowej. skiego

i

i

sa-

dla

Ostrzeeni przez Bernardyna Komorowscy, jak z

caym dworem wyjechali Lwowa, majc zamiar uda si

najspieszniej

Suszna do

z

tam pod protekcy generaa rosyjskiego Kreczetnikowa, który we Lwowie konsystowa. Ale nieszczliwy przypadek wszystko pomiesza. u karety wiozcej hr. Komorowskich zamaa si o dwie mile ode Lwowa, tak, przy-

O

e

Nowem

muszeni byli we wsi swojej

cowa. Wysani

w

Susznie

przez Potockiego oprawcy, gdy

Komorowskich ju

panu swemu

Siole zano-

usuy

nie zastali,

wedle myli,

aby

postanowili

W

goni za nimi ku Lwowu. pogoni dowiedzieli si o wiosce Komorowskich wyboczyli cigajc ich do Nowego Sioa, gdzie wanie oni byli. Napada ta niegodna zgraja w nocy na dwór, kilku wystrzaami naprzód przerazili Komorowskich, którzy w ogród ucieka zaczli. Nieszczliwa moda Potocka brzemienna i saba, ledwie zdya schowa si pod kanap, gdy najedcy i

w których ju ywej duszy byo. Spldrowali tedy cay dom i mieli w ogród szuka pani Potockiej, gdy wtem znienacka jeden kozak postrzeg koniec sukni z pod

wpadli do pokojów, nie

i

kanapy wysunity. stka zgubiona,

znaleli

-

47

Rozumiejc,

pocign

i

w

e

leaa

ten sposób

wycignli Potock. Zajada

i

chu-

ukryt

ta

i

zo-

liwa tuszcza, nie majc litoci nad ni, pochwycia nieszczliw na rce i wyniosa na dziedziniec omdla z przestrachu. WsadziH j naprzód kozacy na konia za siebie i tak wieli do sani za wsi oczekujcych, gdy przestrach, zimno i osabienie modej Potockiej o przyprawiy. Umara w rku kozamier

nag

j

ków wprzódy,

dowie

j do sani przygotowanych Zobaczywszy trupa ju tylko

nieli

zdyli.

w

rkach swoich dla zachowania tajemnicy postanowiU go w Bugu zatopi i przybywszy do Sielca, pucili trupa pod lód przez przerbl. ,

Sami powróciwszy do Krystynopola, gdy ze wyprawy tómaczy si zaczli, Potocki dowiedziawszy si o mierci synowej, w okrutnym swej

gniewie

uniesieniu do mówicego strzeli, ale Opowiadajcym by Dbrowski herszt

i

chybi.

tych otrów, który uciek; bez wieci, innych ludzi do tej wyprawy nalecych Potocki ro-

zesa po swych dobrach nie

o mil

sto,

aby wiadków

byo.

Sama

pani Potocka przypisujc sobie

tego zabójstwa,

roku nie

w

smutku

i

win

zgryzocie sumienia

doya.

Komorowscy po utracie córki aoni udali si do Lwowa i rozpoczli proces, ale im brakowao dowodów obwiniajcych Potockich. Hra-

—

48

-»

Komorowski ekspensujc si i niszczc na nie móg si spodziewa wygranej, bo nie mia adnych pewny ci dowodów; a wojewoda sypa pienidzmi na swe uniewinBóg jednak sprawiedliwy nie dozwoli, nienie. aby zbrodnia usza bezkarnie. Gdy wiosenne wody stopiy lody na Bugu, dziwnym trafem bia

rozpoczt spraw

ciao Potockiej blisko granicy dóbr hrabiego Komorowskiego na myn wyrzucia. Mynarz dostrzeg trupa i na palcu piercie byszczcy, który zdj, ciao blisko pochowawszy. Z piercieniem poszed do miasteczka Witkowa dla sprzedania go. i trafi wypadkiem na ydka faktora hr. Komorowskiego, któremu gdy pokafala

klejnot, yd pozna go odrazu, kosztownym darem lubnym Szczsnego modej onie ofiarowanym. Zna go tam domownikom chlubic si okazywano. Poprowadzi wic faktor mynarza do Suszna, tu hr. Komorowski wynagrodzi go, ciao córki odkopa kaza i posia do sdowej obdukcyi albo visum repertum. Nieszczciem dla Polski, ale najszczliwszym wypadkiem dla Komorowskiego byo, pod ten czas Austrya zabraa kraj póniej nazwany Galicy; ow z piciuset ludzi zoon milicy Potockiego rozpuszczono i bro mu wszelk zabrano, co go mocno dotkno osabio. Hrabia Komorowski odnowi ju pod rz-

za wspmniany

e

by

e

i

dem austryackim

proces

przeciwko wojewodzie

— Potockiemu o

49

—

wiadków wyszukawszy,

którzy byli

wypadku uwiadomieni. Hrabia Gozdzki, wojewodzie podlaski,

mody,

urodzenia znakomitego, edukowany,

czek uro-

bliski krewny Komorowskich matk, bo wujem by zabitej Potockiej, wzi si do promowowania w Wiedniu tej sprawy. By on tak szczliwym, e si podoba

dziwy kawaler, a

przez

Maryi Teresie cesarzowej, która oprócz tego najgorzej bya uprzedzon o wojewodzie Potockim. Surowo tedy nakazano, aby sdy galicyjskie tu ju pienidze spraw t wziy najcilej; Potockiemu pomódz nie mogy. Przymuszonym by dostawi wiadków i wspólników mierci synowej swojej. Wypady surowe dekreta w instancyach niszych, od których wojewoda apei

lowa do Wiednia.

sw

Hrabia Komorowski wywiód genealogi, przekony wajc o równoci stanu, któremu Marya Teresa wydaa dyplom zatwierdzajcy dawny a zaniechany tytu hrabiów Wgierskich. Nie szczdzono we Wiedniu pienidzy na obron,

sprawiedliwo i baczno cesarzowej przemoga. Zapad tedy najwyszy dekret przeciwko Potockiemu, aby mu gow ucito, o czem na kilka dni wprzód zawiadomiony, unikajc haniebnej mierci, sam sobie ycie, biorc trucizn, ale

skróci.

Szczsny Potocki sprowadzony

opakiwa razem strat rodziców HW0AM4CZY2NA

II

z zagranicy, i

ukochanej 4

-

50

-

ony. Marya Teresa uwiadomiona, jakim sposobem wojewoda Potocki mier uprzedzi wyzna-

czon

dekretem, osobnym wyrokiem nakazaa, aby ciao wojewody (dla przykadu powszecinego) z grobu wydobyto i by mu kat na rynku gow

odrba. Szczsny

Potocki, jako niewinny tego nieszczcia, znalaz tyle litoci u hrabiego Komorowskiego, kasztelana Sanockiego, i ten go

zakwitowa szta

z procesu.

poniesione,

da

Wynagradzajc mu

ko-

Potocki dziedzictwem Ko-

morowskiemu miasto Witków

przylegociami tysicy zotych, dla imienia, aby na ojcu wy-

w

szacunku czterechkro

z

sto

unikn haby ów habicy przez kata nie by speniony. Taki by smutny koniec ycia Franciszka Salezego Potockiego, wojewody kijowskiego. Mamy std nauk, jak nic staego pod socem. Wiksz ycia swego przey w najwietniejszym losie, schyek dni jego godzien by polito-

a

rok

cz

wania *)

^).

Na

tle

wydarze powyej

osnu znany poemat

»

opisanych,

Marya «. Najwierniej

Malczewski

za

i

najbez-*

przedstawi hlstory tego wypadku J. I. Kraszewski w opowiadaniu historycznem p. t. »Starocina bezka«, w którem prostuje na podstawie dokumentów z archiwum tulczynieckiego, niecise relacje pamitnistronniej,

karskie.

(H. M.)

Wycig

pamitnika Chrzszczewskiego ^).

z

I.

Stanisaw Szczsny Potocki, syn Franciszka Salezego wojewody kijowskiego i Anny z Popoznaskiej, roku

tockich wojewodzianki

1753

by

synem Józefa stranika, a prawnukiena Feliksa, hetmana wielkiego koronnego. Od Jdrzeja Stefana, dwóch synów Mikoaja generaa ziem podolskich, dom Potockich rozdzieli si na dwie linie: jedn std zwan Heturodzony,

i

mask, drug póniej

od Stefana

Prymasowsk

idc, przezwan

dlatego,

e

syn tego

Ste-

Pawe, kasztelan kamieniecki, w trzynastoletniej niewoli w Rosyi oeniony z Sotykówn, siostr rodzon ony cara Iwana, mia

fana,

z niej kilku

*)

pora jest to

Niniejszy

synów,

wycig

z

z

których jeden, Teodor,

pamitnika Chrzszczewskiego

pierwszy ogosi drukiem Kraszewski (Wino

uamek rkopisu przeciowywanego w

kórnickiej.

1856),

bibliotece

(R. M.)

4*

—

—

52

dostojestwo prymasowskie piastowa. Potoccy z Tulczyna, Jan i Seweryn kraje zy co wie, pochodz z linii hetmaskiej, Ignacy Potocki, marszaek wielki litewski, Stanisaw, prezes senatu Królestwa Polskiego i Jan, brygadyer z innemi gaziami, naleeli do linii prymasowskiej.

Stanisaw Szczsny Potocki, mia cztery stry: jedne,

Mary,

za Brtihlem

generaem

sio-

ar-

synem ministra Augusta III, drug, Ludwik, za Kazimierzem Rzewuskim,

tyleryi koronnej,

pisarzem koronnym,

trzeci, Antonin, za ksi-

ciem Ksawerym Lubomirskim, panem Smilaszczyzny,

rzdku

czwar, Pelagi, czyli raczej za Michaem Mniszchem,

trzeci,

z

podzie-

dzicem Wiszniowca. Chocia jako jedynak pieszczotliwie wychowany od matki, by jednak Stanisaw Szczsny silnej budowy ciaa. Instrukcy jego trudni si ksidz Wolff, pijar, czowiek uczony i kapan przykadny. Ten w sercu jego zaszczepi mocn wiar w prawdy religijne, zamiowanie cisej sprawiedliwoci i ojcowsk pieczoowito o dobro majcego mu podlega ludu wiejskiego. Ale co do zasad politycznych, idc za powag wielkiego jaki

Jana

panowa

Zamojskiego

w

narodzie,

i

za duchem czasu, wpoi w niego nie-

demoszczsne mniemanie, e tron elekcyjny kracya szlachecka z prawem powszechnego gosowania (vote universel) wpywem arystokracyi kierowana, byy nietykaln renic polskiej woli

—

—

53

noci. Wychowaniec jego, przyszy dynasta na Humaniu, Tulczynie, Brahiowie, Mohylewie,

Krystynopolu, Tartakowie, Dukli, Chorostkowie, Strusowie

Wielkich

i

si

domu

z

ym

a

do lat

starosta

hajsyski

Opaliski,

szowski, sokalski, grodzki,

Oczach,

modzieczych

rodzicielskiego.

Dom

nie

i

rubie-

zwino-

wydala

ten byl okaza-

majestatycznym dworem, gdzie trway ustawiczne zjazdy magnatów. Przedniejsza suba Salezego Potockiego, oprócz pokojowców i

szatnych, owczych, pod-

z niedoroslej szlachty,

d. skadaa si z trzymidzy którymi Zotnicki, pó-

czaszych, koniuszych dziestu dworzan,

i

t.

niej genera- porucznik wojsk rosyjskich, lubo take majtku ziemskiego posiadacz, by co do znaczenia i mienia wcale nie pierwszym. Marszakowa temu gronu modziey, jeden z ksit Czetwertyskich, a póniej Sierakowski,

starosta zawidecki.

mowaa cerowie

Milicy nadworn uani kozacy.

piechota, dragonia,

regularnego

od króla, z

i

wojska

forOfi-

patentowani

byli

mocy ustawy sejmowej

i

nosili feld-

cechy wojska narodowego.

W

r.

gdy

1770,

rozszerzya si bezpieczenia

a

duma

Krystynopola,

od zarazy morowej,

od granic tureckich

do Rusi Czerwonej, dla zastolicy

rozcignito

Potockiego,

acuch

woj-

skowy, który dobra Krystynopolskie, Tartakowskie i starostwo Sokalskie dokoa opasa. Dowódzc tej stray by Karol Sierakowski (szwa-

—

—

54

oficer z

komendant lejbgwardyi dragonów, wojska saskiego, zabranego do suby

pruskiej

w

gier autora),

czasie siedmioletniej wojny.

nicy tego kordonu przypieraa

telastwa Komorowskich,

Do

majtno

gra-

kasz-

których córka,

pa-

nienka piknej urody i miego uoenia, bya upodobanym starych Potockich gociem. Od uroku jej wdzików, w sercu modego Stanisawa, za-

j

si gwatowny

dug

poar mioci. Stskniony przerw ssiedzkich pastwa Komorow-

uaa

si przed matk na zniewychowania swego, prowieciao fizycznego si, aby dla nadania siom jego mzkiego hartu, skich odwiedzin,

i

wolno

mu byo objeda dumie

stawionej przeciw

konno

go nigdy nie spuszczaa z z

acuch

roz-

Matka, która dziecinnych pasków,

stray.

trudnoci zezwolia na

ten

rodzaj

emancy-

pacyi ukochanego jedynaka swojego, poruczajc

go nieodstpnemu nad nim czuwaniu pana marszaka Sierakowskiego, starosty zawideckiego,

majcego nad Stanisawem

w

takich objazdach

dozorcz wadz ochmistrza. Pan Stanisaw czsto ponawiajc mnieman na kordon zdrowia

wypraw, sodkie spdza godziny w domu Komorowskich, nakoniec rozkochany na zabój, gdy zwizku maeskiego z ich córk nieodzownie zapragn, rodzice radzi ziciowi tak monego domu, a pan ochmistrz na asce modego panicza wielkie budujc sobie nadzieje, zezwolili na tajemne zalubienie kochanków.

—

55

-

Ale ustawiczne wycieczki wojewodzica, cina siebie badawcze oko zauszników dwor-

gny

j

objaci, dociekszy tajemnicy, panu Mniszchowa, kasztelanowa krakowska, której skrytym byo zamiarem pana Stanisawa z Józefin córk swoj oeni, poradzia wojeskich, a wili.

aby narzucon sobie synowe z domu rodzicielskiego uwióz do Lwowa, tam w klasztorze panieskim, gdzie krewna wojewody przeorysz bya, osadzi, spraw rozwodow rozpoczwszy, syna z bratem jej Briihlem za granic wyprawi. Nieszczliwy nowoeniec z wielu okolicznoojciec wie ju o zaci móg si domyla, wartym przez niego zwizku, i tego zerwanie dzie jeden wiwymódz na nim postanowi. z siostrami do rozkaz, aby odebrawszy teczny kocioa Bernardyskiego na msz pojecha, gdy do ich mieszkania przyszed, tajemnym smutkiem na siach zwtlony, zemdla. Dano zna wodzie,

i

e

W

ojcu, który

zastawszy go zoonego na

sofie ka-

za przytomnym ustpi z pokoju. Wszyscy wyszli oprócz panny Madanowiczównej, póniej majorowej Krebsowej, wkrótce po rzezi skiej

huma-

wysunastpi miaa,

do dworu przywiezionej, która dla

chania ciekawej rozmowy, jaka za blejtram

si ukrya. Wojewoda wzruszony

litoci nad cierpieniem syna, mówi do niego agodnie: Wiem o twoim pochym postpku, taj

—

— go przed

j

ci

matk,

j

zabiby

-

56

bo cios na

odrazu. Jeeli

jej

wic

serce tak

ciki

nie chcesz

wtr-

do grobu, na rozpoczcie rozwodu zezwo-

a ja ci zapewniam, e hojnem twej ony wyposaeniem zwizek zerwany wynagrodz. Có mia pocz syn dumnych rodziców, z których niezgit wol, wiedzia, e mu wal-

lisz;

czy niepodobna byo. Wyjka wic nakazane mu zezwolenie, sdzc, e t ulegoci zasoni przynajmniej

maonk

rodków przemocy,

e

czas

dalszy

a

swoj

od

gwatownych

moe te mia

nastrczy

nadziej,

mu sposobno

do

przebagania rodziców.

Wojewoda po wymuszonem zezwoleniu synowskiem,

wezwa

do siebie Karola Sierakowskiego,

komendanta swojej dragonii, dajc od niego, aby z oddziaem jazdy wpad nocn por do porwawszy ich córk domu Komorowskich przywióz do Krystynopola w zakrytym powo Sierakowski na taki rozkaz przeraony zie. zgroz, pad przed nim na kolana, wypraszajc si od naniesienia gwatu domowi obywatelskiemu, którego nieraz gocinnej uprzejmoci dowiadcza, lubo w kadym innym godziwym razie gotów by, jak mówi, ycie swoje na zawoanie paskie powici. Nie urazi si wojewoda odmówieniem przez Sierakowskiego suebniczej ulegoci swoim rozkazom, owszem na znak, mu si podobaa szlachetna jego otwari

e

—

57

—

to, ofiarowa mu nasypan dukatami zot bal^ier,

i

ta-

tylko o zaciowanie sekretu prosi. -

wic

przeszo po kolei na Wilczka i Dbrowskiego, przeoony ci nad kozakami nadwornymi. Ci najeciawszy dom picych Komorowskich, córk ich, nieszczliw Spenienie

przemocy ofiar,

tego bezprawia,

ju wówczas brzemienn,

wy-

niósszy na rku z domu, bez adnego innego przyodziewku nad zielon kitajkow spódniczk, w saniach krytych zoyli i pierzynami osonili.

Uwoc

porwan,

spotkali

w

lesie transport

zboa, od trzechset fur chopskich, z któremi ciasno drogi nie pozwalaa. Musieli si wic wstrzyma dalsz sw jazd, póki cay ten ciki tor i dugi tabor, nie przewali si do ostatniej fury nie zostawi im wolnej do przejazdu drogi. Tymczasem obawiajc si, aby krzyków i jków, gwatownie uwoonej Po

min

a

i

dosyszano, coraz wikszem naciskaniem betów, tak jej oddech stumiono, gdy pod wody spotkane odjechay opodal, ju j znaleziono z asfiksyi, czy te z przestrachu umar. Wodzowie tej ohydnej wyprawy, uradzili midzy sob, im nic wicej do czynienia nie zostawao^ jak zatrze lad wszelki do odszutockiej nie

e

e

kania

martwych

zwok

w przerban ponk,

suy

mogcy te w pobliu i

na zamarzlym

stawie zatopili. ski

Wilczek pod imieniem Zagórskiego, Dbrowpod wasnem, schronili si do dóbr Ukrain-

— skich Potockiego

i

58

tam

-

w subie

ekonomicznej

wiek swój dokoatali.

Syn Wilczka chodzi ze do jednej klasy w szkoach humaskich, póniej widziaem go wywiconego na parocha do wsi humaskiej Machnówki. Niedaleko miejsca, gdzie zatopiono zwoki

mn

Potockiej,

by

folwark

do klucza

Krystynopol-

nalecy. Na wiosn Kossowski, ekonom tego folwarku, obchodzc bardzo rano obory i gumna, spostrzeg pomidzy kr zamanego skiego

lodu

pywajce

dniczce pozna,

myli

e

to

byo ciao

kobiety

i

do-

e by musia trup utopionej PoZa pomoc gumiennego wycign go

si,

tockiej.

ciao. Po zielonej jedwabnej spó-

to

na brzeg uprzedzajc przybycie ludzi paszczynianych, samowtór z gumiennym, wykopa grób i w nim zagrzeba tajemnie zwoki nieszczliwej ofary gwatu. Otrzyma za to doywotni gracy, dom Potockich opiekowa si jego dziemi, z których najstarszy syn oeniony z Rakowsk Kolubabinieck, rzdzi potem dobrami Zofii Potockiej i jej maoletnich dzieci, a modszy dotd (?) i

spenia nickim,

obowizek kasyera w kluczu Trociaprzypadym na sched Bolesawa Po-

tockiego.

Ca

t

przygod porwania córki Komorowskich opisaa majorowa Krebsowa mnie j czytaa. Po jej mierci rkopism od jej familii pozwolony do przeczytania doktorowi medycyny i

59

w rku jego zagin. Zapewni mog, e w mojem opowiadaniu, nie opuciem adnego z wanych szczegóów, które Abrarasonowi,

jednak

obejmowa. Stanisaw

gdy si dowiedzia o zaony, zdjty rozpacz, w ponurem milczeniu postanowi by sobie ycie odePotocki,

bójstwie swej

bra i byby przedsiwzicia swego dokona, gdyby nad nim nie czuwa, sucy mu wiernie do mierci jego kamerdyner Bistecki, który wszedszy za nim do gabinetu, gdy go zasta zbroczonego krwi, od podernitego scyzorykiem garda, wydar mu bro samobójcz i przez dugi czas, póki si umys jego nie uspokoi, na

a

krok

od niego nie odcliodzi.

ciosu

zostawia

w

na

Potockim

melancholicznyra

tego

lady jakim si odtd niestarte

al nieutulony po strawygasa w sercu jego ku przychylno, wiadczya jej miniatura, za-

zaspio conej niej

wyrazie,

Okropno

jego oblicze,

maonce,

i

wieszona na piersiach schowana do grobu.

W

lat

Potocki

z

a

nie

a. do mierci

kilkanacie po

drug

on

tej

z

nim

katastrof, gdy

ju

mieszka

w

jego,

i

Tulczynie

odwiedzi go po raz pierwszy brat Komorowskiej Powitanie ich zadziwio wielce przytomne star sze dzieci Potockiego, z powtórnego maestwa gdy patrzay jak ojciec ich rzewnemi zami zalany, z ywem uczuciem najserdeczniejszej mioci braterskiej, dugo przyciska do piersi

—

—

60

osob im nieznan, od niej dugo si nie móg. Wtenczas dopiero pierwszy

swojej

i

oderwa

e

dowiedziay si od matki swojej, ona ich ojca, a przybyy, bratem pierwszej maonki. Kiedy Potocki w towarzystwie Alojzego Briihia, Franciszka Hulewicza poczciwego maraz

bya powtórn

on

go

i

zura Bisteckiego wysany za granic od ojca, podróe swoje odprawia, pierwej matk, a po zajciu Galicyi przez Austry, ojca swojego utraci. Wojewodzina

czajów surowych, ostra

bya

pani

pobona

i

oby-

dworu swego zbyt dumna. Panny swoje za najmniejsz po-

i

ale

dla

cho w

obejciu z mczyznami, rózgami wikazaa, czsto w noc zerwawszy si z óka sza na podsuchy do ich mieszkania, szpiegujc czy si tam modzik jaki nie zakrad. Raz na korytarzu ciemnym spotkawszy wychodzcego od jej fraucymeru szwagra mojego, Karola Sierakowskiego, zakrzyczaa z gniewem: Kto tu mie wchodzi? Sierakowski, na figiel si puciwszy zacz jcze i wy, jak potpieniec, a wojewodzina ze strachu ucieka.

pón

czy

A

—

Byo wówczas modnym panów chowa na dworze swoim karów; miaa dwoje blinit brata

i

siostr.

wyklejony ment,

skd

W

tego

przepychem, wojewodzina

niedonego

wielkim salonie

z papieru o kilku

by

tworu,

dla nich

pokojach aparta

zdrobniay genera policmajster, czy-

— 61

ni wycieczki po

noszc

caym

wojewodzinie,

paacu, szpiegujc

kad

z

i

do-

sprawk dwo-

raków.

Powiadaa mi o niej Krebsowa, e naladujc dawn dworu francuskiego etykiet, któr, zaciowy waa jeszcze jak pisze Jules Janin stara Duchesse de Creui, gdy na wezwanie Napoleona majc jecha do Tuilleries, wsiadaa do swej herbownej suto wyzacanej karety — wojewodzina take wydaa rozkazy, aby przy '),

i

jej

wsiadaniu do powozu dworzanin rkodajny,

podawa jej do opierania si kuak, a ramienia jej dotyka si nie way. Nowy jaki dworzanin, nie wiadom tego nakazu, co mia wstpujcej na stopie karety poda do oparcia si chwyci j pod rakuak, witokradzk

rk

mi,

i

za frycostwo swoje od obraonej wojewo-

dziny dosta tgi policzek. Salezy Potocki zosta wacicielem woci Humaskiej, nie ze spadku po ojcu, ale z darowizny od stryja swego Stanisawa, wojewody bezkiego, który j take otrzyma w darze od

Morszty nowej,

z

domu

Potockiej. Salezy Potecki,

za panowania Anny, cesarzowej rosyjskiej, zwie-

dzajc dwór

wany

jako powinowaty

wróciwszy

1)

1874).

petersburski,

z

podróy

Znakomity krytyk ^

i

by

od niej przyjmo-

familii

cesarskiej.

zagranicznej,

w

Po-

stroju

feljetonista francuski (1804 (if.

M.)

-

62

-

francuskim, dowiedzia si od jednego reformata, majcego zaufanie wojewody bezkiego, ten bezdzietny stryj jego, da si z tern sysze, i

e

pominwszy innych

wo

Humask

i

Potockich

wasn

ch

miaby ca swoj dziedziczn

sched Tartakowsk, jemu jednemu zapisa, gdyby by stroju polskiego nie zrzuci. Salezy

wic

z

si u

stryja przebrany

porady pomienionego reformata stawi znowu po polsku i odrazu donacy Humaszczyzny otrzyma. Po mierci rodziców, Stanisaw Potocki oeniony z Józefin Mniszchówna, kasztelank kra-

kowsk, urodzon

z Brtihlównej,

oprócz

ciaru

dugów, zacignionych przez ojca, mia jeszcze do dwigania proces kryminalny zaprowadzony przez Komorowskich, przeciw jego ojcu wojewodzie. Powiadano, e mia by wydany wyrok na wyniesienie z grobu i wywiezienie haniebne zwok wojewody, o czem wtwielkich

pi. Ale Stanisaw odstpieniem kilku wsi zaa-

godzi famili Komorowskich, a gdy ci nie popierali procesu, sprawa sama z siebie upada.

by mu do smaku rzd austryacki; prócz chcc mie woln od dugów fortun, spa-

Nie tego

cenie ich

zda na Poniskiego, marszaka sejmu

konfederacyjnego,

prawa

i

nic

od niego

nie wziwszy,

na starostwo zwinogrodzkie, wasno wszystkich dóbr gali cyjskich, do sta wsi wynoszcych, na niego

prócz

przela.

emfiteutycznego

63

W cigu tej negocyacyi z Poniskim, przegra Stanisaw w karty kilkadziesit tysicy dukatów, a ta lekcya tak mu utkwia w gowie, odtd nigdy nie gra wicej, jak po dwa zote na stawk. Tego czasu zosta naprzód ciorym koronnym. Do boku modego i tak

e

przylgn Adam Moszczemajcy tytu majora od fizylierów, który wola trzyma si klamki monego dworu, nieli regimentu swojego. Potocki majc przesiedli si do Tulczyna, wysa go przed sob na Ukrain, eby mu tam zagotowa tymczasowe

bogatego dygnitarza, ski

^),

jakie dóbr

przejrza

pomieszkanie, co

i

w

krzywego

niej

Pan major, reformy swoje oficyalistów

tylko

i

Do

tej

chcic Ginowski,

do czterech wsi

snoci

w

w

pocz

posesorów, z których

si utrzymaa,

kiem.

admiriistracy

znajdzie, sprostowa.

Strusiów

inni

poszli

od

zmiany

maa

precz

cz

z kwit-

nalea stary szlamajcy dosy pozorne prawa klucza Babskiego, niegdy wa-

kategoryi

bdcego.

Wojewoda godzc jego pretensye, odda mu doywocie wie Krasnostawk, która dzi jest

Floryana Róyckiego. Ginowski wyrugowany z ostatniego na staro przytuku, mniemanych praw swoich do wsi Czarnej Kamionki, Berezówki, Turpola i Papuyniec, odstpi generaowi Czernyszewowi, podówczas posiadaniu

O Autor pamitników.

-

—

64

wojskiem w Ukrainie konsystujcemu. Czernyszew, poparty protekcy ambasadora, silnie z

prowadzi

interes.

'

Sprawa przez

trybuna, wytoczya si do Moszczeski nóg nie aujc,

i

sd

sdu

ziemski

sejmowego.

zwija si tgo, przyprawi wprawdzie Potockiego o strat blisko dwóch milionów, ale nakoniec spraw t, ta jest dwie skorupy od ostrygi, wygra, i za to, oprócz dwunastu tysicy rocznej pensyi, któr do mierci pobiera, te same wsie, o które z jego aski tak kosztowny rozpocz si proces, wzi w dzieraw zastawn, za sum 150.000 zotych,

wzit w

posagu po onie, wojewodziance

Pobojn

i Szczsnypol arendowri. Nie dugo po zamieszkaniu swojem

Swiejkowskiej, a

aw

czynie, o z takiego

ronny,

w

mao

z

on

powodu.

nie

rozczy

Wielhorski,

do Parya,

i

dzier-

w

Tul-

si Potocki

kuchmistrz kokoronnej

jedzi

na którego

prob

ten co od konfederacyi

poselstwie

w

mia Rousseau napisa projekt rzdu, by najprzyzwoitszy dla ówczesnej Polski, zaprzyjani si take z Tabbe Mably, bratem Condillac'a, sawnym wieku XVIII publicyst jaki niby

jakim znakomitym hrabi francuskim. Z synem tego hrabiego, ks. Mably przyjecha do

i

z

Grochowa odwiedzi Wielhorskiego, który gociom swoim chcc sprawi wietny karnawa, zaprosi do siebie modych Potockich, przed ich wyjazdem do Tulczyna, a z nimi generaow

65

Rzewusk. Przywióz on hrabin francuzk, z któr si potem sam, a z jej córk syna swojego oeni. Amator muzyki i sam artysta, pierwszy na Brtihlow

by

z

i

pisarzowe

jak

Parya

Woyniu urzdzi dom na styl francuski. Nie byo ju tam kontuszowych dworzan, ale by teatr towarzyski, i

maskowe,

baliki

modzieców;

cigao

zalotno i

i

kuchnia paryska,

kilku jego

co wszystko

z

synów hoych

dalekiego

okrgu

ciekawych woynianek. Poród zgieku szalonych zabaw karnawau, zawiza si romansik midzy Potock a najstardo

siebie,

roje

szym synem Wielhorskiego, ten co za sejmu konstytucyjnego by posem polskim w Petersburgu. Potocki mieszkajc ju w Tulczynie,

przej pisany

bilecik

nie

i

Wielhorskiego

do

swojej

wiem czego si z listu by obraony przeciw

dzia, ale tak

once, kli,

do

ej

natychmiast chcia

yjcych

jeszcze

tego dowie-

swojej

odesa

rodziców.

ony ma-

do Du-

Pakowano

ju

na bryki ogromne jej srebra stoowe i garderob, kiedy zami zalana Mniszchówna, dopóty w aosnem upokorzeniu u nóg si czogaa, póki ten, czy alem jej i przyrzekan popraw zmikczony, czyli te chytrem niewinnoci udaniem zaspokojony, przebaga si nie da i wyroku swego nie cofn. Z jego strony pojednanie to, byo szczere i nie pochodzio

ma

z

owej rozwizej pobaliwoci, wielu stadom HgOtUACZYZNA

II,

5

—

—

66

zwyczajnej, która sobie na swój rachunek, wza-

jemne przebaczenie zastrzega. Potocki dopóki nie

wpad w

sida Wittów ej,

uczciwoci maeskiej cile dochowywa, i w adne si uboczne miostki nie plta; powtórna

te maonka

jego, z

wielu zalet

moga

i

umiaa

przywispojwdzikiem zywa. Wspaniaa jej posta, rzenia, gosu i szykownego ruchu umilona, do-

przez dugi

czas,

mocno go do

siebie

wcip wesoy ostry, ale powag wysokiego tonu zachowa umiejcy; przytem lepa woli ulego, stosowanie si do jego humoru pilna i

ma

i

baczno w

si wszelkich pozorów, mogcych, podejrzliwo najsabsz zniewoliy serce dobrego ma, samo z siebie do zupenego zaufania skonne. Wszake wietna i pena sztucznej przyudy powierzchowno szacownych jego maonki, obok wielu cnót chronieniu

cign

i

przymiotów, pokrywaa temperament ognisty, któremu ona podobno niezamn jeszcze bdc,

wolne pucia cugle. barczysty blondyn Szeptano u dworu, ni do Krystynopola, Klembowski, przybyy z pod tytuem marszaka jej suby, od dawna by jej ulubiecem; ale ja osobicie mao j znaem, i rzeczy tylko syszane opowiadam. Tak znali kochan, ona bya od wszystkich co dobroczynnej agodnoci, dla swojej uprzejmoci, si wstawienia litoci nad biednymi, ochoczego za niemiaymi do mniej przystpnego

e

j

ma,

-

7

nawet zoliwo jzyków dworskich rozbroi umiaa, i nikt j przed mem, sam nawet wierny Bistecki, pomawia nie mia. Prócz tego, jeli tam co nawet byo, nie atwo kto móg wiedzie, gdy trafnie wybrane powiernice, jakiemi byy Bogusawska, nastpnie

suplikantami,

e sam

wydana przez ni za

Obojskiego, porucznika ka-

waleryi narodowej, Katarzyna Switecka, póniej

Kulikowska generaowa, osiska, secka,

i

naczelnica

z

domu

Pia-

doywotnia Czyowa,

ich

byy swej pani umiay nieprzejrzan zason okrywa tajemnice jej ycia. wierne

i

Czas dalszy zamieszkania Potockiego w Tuldo roku 1788 najspokojniejszym by czynie w yciu jego peryodem. Troskliwy o dobry byt swoich poddanych, objeda konno obszerne

a

swe dobra, wysuchiwa skargi i proby wocian, pozbywa si uciliwych dzierawców, przez dawniejszych komisarzy mocno zagszczonie zostawiwszy ich wicej nad dwunych, i

dziestu kilku, z dobrej strony osobicie

nych,

których nie

liczy

zna-

dobra zachowa pod wasn na ogromne podzieli folwarki, jeden po kilkanacie i wicej wsi

pozostae

administracy z

mu

w

i

swoim obrbie

i

z

kadej chaty

cho-

ciaby najliczniejsz famili zamieszkanej, nie wymagajc paszczyzny wicej nad dzie jeden na miesic, dni dwanacie szarwarku na rok w czasie kosowicy i niwa. i tyle dni letnich j szych zgromadze, publicznie Dziewczta chciwe 5

-

68

—

kupoway gorzak assauom, eby je pdzili na dokd je ciekawo jak do

robot do folwarku,

stoecznego miasta ncia. Z rozkosz rozpamitywani sobie bogi i szczliwy stan ludu podlegej temu magnatowi krainy; nie wida byo po wsiach ani wystawnych dworów, ani ndz-

nych

nien

lepianek, ni chateaux ni chaumi^res.

biaoci poyskujce

w rzd

na ksztat obrzydliwych miasteczek ydowskich budowane, (ale kada posad swoj do przypadoci miejscowej zastosowana, zielonym sadem, albo wierzbami ocieniona, zamona w okazae stogi, i licznym dobytkiem byda, koni, owiec, i domowego ptactwa oywiona) przedstawiay piknych prawdziwie i bogatych wsi rozweselajcy widok. Wszdzie swoboda, dostatek i wesoe twarze; latem pod wieczór ulice wiejskie brzmiay piewami dziewczt, i parobcz muchaty,

nie

—

zyk fujarek,

przygrywajcych tacom,

i

wstrz-

sajcym ziemi

tropakom, a z tego szumnego gwaru, przebija si hucznie odgos radosnych miechów. dni witeczne, rano pobono do cerkwi, a pohulanka z poudnia do karczmy

W

zgromadzay lud zdrowy, dorodny ny.

Có mówi" o

zatajonych sów,

i

w

tylko

i

strojnie odzia-

futorach, jak rozkoszne

przestrzeni

stepów, lub

oazy

gbi

la-

szumem brzczcych pszczó si

wyjawiajcych, jak sady hesperyjskie w owoc o ich zarybionych stawkach z mynami, basztami, sianociami, o tylu majtnych obfitych;

—

69

—

wocianach, co zgony woów, tusz wypasa

ociaych Dzisiaj zatarte,

do

lady

zwolna pdzili. i lska dawnej zamonoci wocian

cznej tej

a przy murowanych paacykach naludu smut-

bywców nowych, ndza ucinionego niej

si

odbija.

zwikszeniu dochoziemi na przyszo dbajcy, zapobiega zniszczeniu lasów, po caej Ukrainie powszechnie, na opa gorzelni ydowskich marnotrawionych; owszem Potocki, gospodarz, nie o

dów rocznych,

wzrost

ich,

ale o zbogacenie swej

rozkrzewienie,

cis stra

i

oko-

pywaniem zapustów znacznie pomnoy. Zasadzi take i wypielgnowa miliony topól woskich, dzi prawie do szcztu wycitych. Pierwszy w Ukrainie pozakada angielskie ogrody, a sztuk ogrodnicz, któr sam umiejtnie wykonywa, frukta najwyborniejsze rozpodzi. Co do gospodarstwa rolnego, rozmnoy nieznane tu dawniej gatunki pszenicy, yta i owsa, bu-

dowa porzdne

i

okazae

folwarki,

zakadajc

przy kadym sady owocowe, pod dozorem wyuczonych dobrze ogrodników, a najszczególniej baczno swoj na to obraca, aby oficyalici ekonomiczni poddanych jego nie ciemiyli.

Zaprowadzi take pikny ród byda wgierskiego z woskiem krzyowanego. Zakupi od krajczego koronnego tysic owiec z Hiszpanii sprowadzonych, pacc kad sztuk po dwanacie czerwonych zotych. Ze stad swoich, tak

70

e

gdy Kaunitzowi piknych doczeka si koni, kasztanowaty cug swojego chowu darowa, minister austryacki, tak by zadowolony z niego, Obodyskiemu koniuszemu, co mu go przyprowadzi do Wiednia, tysic dukatów oduzdnego

e

zapaci. Przy boku swoim, pod prezydency Leszczyskiego ustanowi kancelary ekonomiczn i do niej zcentralizowa wszystkie gospodarskie dziea. Zna si dobrze na rachuni finansowe kowoci, w której take jednego z synów swoich, Stanisawa, czsto w teje kancelaryi pracowa przymuszonego, wywiczy. Kasy przychodowe od rozchodowych rozczy, lafy (pensye) ekspensowe miesicznie, albo kwartalnie sam asygnowa, i rachunki ogólne, tak ekonomiczne jako te pienine, cile przetrzsa. Trojaka rozrywka bya jego najmilszem upodobaniem: jazda konna, powicona mylistwu bliszemu rozpatrywaniu stanu poddanych, których jak dzieci kocha, ogrodnictwo i poloi

wanie.

way

Pozakada zwierzyce,

osie, jelenie, daniele

i

gdzie

sarny.

si

Wie

cho-

jedna

uwolniona od paszczyzny, dostarczaa myliwych i strzelców usposobionych przez doskonaego w swojem rzemiole owczego Wróblewskiego. Oprócz wszelkiego gatunku psów, mia

aj angielskich taksowatych goczych, ruszywszy zajca i sznurem cignc, szy czasem za jego tropem o mil trzy i wicej. wielk

które

71

Biedny

pierzchliwiec,

opodal

nieraz

za

sob

przeladowców swych zostawiwszy, odpoczywa si od ich posobie bezpiecznie rozumiejc, cigu wybiega, ale gdy posysza zbliajcy si póki wyich wrzask, znowu ucieka musia,

e

a

silony

dug

upem. Lubi te

gonitw,

nie

pad zdrtwiaym

"^

muzyk

i

mia dobr

której kapelmajster Ferrari,

by

orkiestr,

swojego czasu

w Polsce kompozytotace, eby dla ruchu fizycznego, kiedy konno nie jedzi, wyskaka si w galopadzie, tacu woskim dygunie, majcym podobno nazwisko od Gigano czy GitanOj po hiszpasku Cyganie. Wytworne potrawy od sawnego kuchmistrza Binicha przyprawiane, nie zepsuy prostego dawnych Polaków smaku; pierogi hreczane ze mietan, mleko z miodem i kukurudza, byy dla niego akomymi po folwarkach przysmakami.

jednym rów.

z naj pierwszych

Lubi

i

Dom Tulczyski

nie

mia

zalety z tego ugrze-

dom Puawski syn. Nadtym po wikszej czci figurom jego, zdawao si, e potakuj miejscowemu bóstwu, przybierajc napuszon min, niby to stosownie do cznienia, z jakiego

tego przysowia

—

ad exemplar

regis totus compo-

nitur orhis.

Pospno twarzy Potockiego, bya wyrazem nawykeejo stanu melancholii, w jaki go wprawi cios mu zadany w poranku ycia, ale nie

—

72

—

wyrazem pogardy

dla ludzi; wicej obcujc ze smutnemi mylami swemi, nieli z otaczajcem go towarzystwem, by maomówny i z trudnoci si wysawiajcy. Nieraz go widywano,

z wlepionemi w jakikolwiek przedmiot oczyma po caych godzinach w milczeniu ponurem zadumanego. Przy szacownych przymiotach umysu i serca, wyzna potrzeba, mia dwie wielkie wady: upór i umysowe lenistwo. Mocna wola bya

e

cech jego charakteru. Kiedy ona opart bya na zdrowych zasadach, wystawiaa go w wietle najkorzystniejszem, ale kiedy j sfaszowao jakie uprzedzenie bdne, przeradzaa si w zawzity upór: std smutny ycia jego ostatek. Co si dotyczy drugiej wady, umysowego lenistwa, na to dosy jednego rysu. Przez tajemnicz skryto swych myli, nie mia urzdowego sekretarza. Na odogiem lece pisane do niego listy, czsto z miosierdzia odpowiadaa sama Potocka, albo Tomaszewski. Ten spostrzegszy

w

lisiej

w

przedpokoju

ciko

kurtce szlachcica (dziao si

w.

uznojonego to

w kocu

czy ma jaki interes do Potockiego; szlachcic odpowiedzia ze

czerwca

o

zami w

oczach:

—

Janie),

spyta

go,

Ha! panie, przysany tu jestem od pryncypaa mojego z listem do JW. wojewody jeszcze na pocztku upynionej zimy... nie kazano mi powraca bez odpowiedzi, której dotd do-

—

—

73

—

Tomaszewski poszed mog. jakim jest mczyciemu objawi do wojewody, lem swoich ekspetantów, i wyszukawszy midzy natokiem papierów list zalegy, poda mu do podpisu odpowied, co on zawsze z wielk przyj-

czeka si

nie

mowa wdzicznoci. Po urzdzeniu dóbr swoich i zaoeniu gmachów paacu tulczyskiego, wyjecha Potocki z

on

swoj

do

Woch

i

Szwajcaryi,

skd

po-

wracajc wstpi do Winiowca, do brata stryjecznego swojej ony, Michaa Wandalina Mniszcha, marszaka W. koronnego, gdzie zasta Pawa W. X. nastpc tronu rosyjskiego, take króla z podróy zagranicznej wracajcego i

Stanisawa Augusta, -który mu konferowa województwo Ruskie, po zmarym ksiciu Augucie Czartoryskim za wakowane. Wkrótce te od zrujStempkowskiego, nowanego marnotrawstwem wojewody kijowskiego, kupi regimentarstwo, czyli dowództwo nad znaczniejsz czci wojska koronnego pod nazwiskiem partyi Ukraiskiej, co mu rang generaa-lejtnanta nadao. Wkroczywszy w zawód publicznego ycia, stara si zasugiwa krajowi, niesionemi z mar. 1784 na sejmie jtku swojego ofiarami. Grodzieskim, darowa Rzpltej puk piechoty pod imieniem Potockich i ten utrzymywa na wasnym odzie. Za jego podaniem, pukownikiem tego puku, by mianowany Adam Moszczeski; podpukownikiem Adam Rzewuski, ma-

W

-

74

—

jorem Lanckoroski, kapitanami: pierwszym, Karol Sierakowski, drugim Kamieniecki, trzecim i czwartym hrabiowie: Jan Krasicki i Prebendowski, jednym z poruczników Bronikowski. Cay prawie korpus oficerów skada si z imion

znakomitych w kcaju. Szefostwo puku sobie zachowa. Przydatkiem do tej ofiary byy armat spiowych, z nalecym do nich porzdkiem i puszkarzami, take na swoim o-dzie. Z uwolnionej od czynszu szlachty w dobrach jego zamieszkaej i rolnictwem si bawicej,

om

uformowa puk milicyi konnej, z kilkuset koni zoony, który z niema liczb kozaków nadwornych,

w

spisy,

janczarki

i

pistolety

uzbro-

jonych, stra graniczn cigle utrzymywa. Tak wielki udzia majtku, od jednego obywatela na

obron kraju przeznaczony,

w

czasie

kiedy po

zadanych ojczynie klskach, duch patryotyzmu zdawa si by upionym, a w Polsce

przemyle i kulacyach handlowych mylano, wzbudzi

o wskrzeszeniu tylko nauk,

o

spe-

dla

szacunek rodaków. StronniCzartoryskiego generaa ziem po-

niego powszechny

ctwo

Adama ks.

przywdziao mundur przyjacielski, dla odznaczenia si od regalistów; jego za mundur granatowy z bkitnym, nie wstydzili si nosi na zjazdach pubhcznych, oprócz bliszych jego przyjació, bezstronni nawet obywatele na okaz i zadatek narodowej wdzicznoci. dolskich,

Ju

dokoczony paac tulczyski, zotym

po-

-

y sku jc

napisem

:

„

75

--

Ohy sawsze

by

wolnych

i cno-

weso zorz

przyszej ciway mieszkaców swoich zajania, i zdasi stanie godny gniazda swego powao si, tomków, ale czas co si z wieszczb i marze ludzkich naigrawa, objte tym napisem yczetliwych

miessUaniem"

^)

e

nia szydersko

w

Na pocztku

proch obróci.

przybya do Kijowa cesarzowa Katarzyna II z ministrem Potemkinem, majc na wiosn podróowa Dnieprem do Krymu, nowo zdobytego kraju. Przyby do Kijowa i Stanisaw August, czatujc na brzegu rzecznym, póki nie prysn lody, aby powita eglujc po wodach dnieprowych monarchini. Tum polskich magnatów otoczy tron cesarzowej rosyjskiej, i niekiedy od niej do Kaniowa, 1787 roku

do króla niedalekie czyni wycieczki.

go

i

Odwiedza

Potemkin, który go bardzo pokocha

mia

i

wie-

nim narady. Ten, niewiadomo w jakiej myli, kupiwszy Smi u ksicia Ksawerego Lubomirskiego, z przyznaniem sobie na sejmie indygenatu, obiecywa zawarcie traktatu

lokrotnie

z

z

Rzeczpospolit nowego, na zasadach ssiedzi przyjani, z warunkiem, by na przyszym

twa

Opowiadaj o jakim francuzie ze dworu Potocktórego przeladowa lubi Szczsny na róny sposób; pewnego razu zapyta go co ten napis znaczy. Francuz podraniony przycinkami, odpowiedzia z gniewem: „Cela signifie que Vous n'etes ni Vun ni Vaure'^. ^)

kiego,

—

76

—

marszakiem Potocki mia by obrany, ueiwalono sto tysicy wojska majcego sejmie, którego

posikowa Rosyi w wojnie przeciwko Turkom. byo zgodnie od wszystkicli panów pol-

Takie

programy nastpujcego na rok przyszy sejmu, który pod ask Stanisawa Potockiego mia by konfederacyjnym, to jest mogcym zmieni nawet prawa

skich na zjedzie kijowskim przyjte

kardynalne,

w

jeszcze

veto

kadego

wielki

litewski,

pod Uherum

szczególnoci posa stkajce.

Ignacy Potocki,

marszaek

zi ksinej Lubomirskiej, siostry ksicia Adama Czartoryskiego, od

sawnego procesu

Angielki,

na wizienie doywotnie do Gdaska skazanej, jawn ju walk z królem toczcego, przyby do Kijowa jedynie dla dokadnego wyrozumienia, co si miao na tym jedzie uradzi. Ten le jako przyjty przez ksicia Potemkina, z Kijowa uda si do Berlina, i oznajmiwszy jakie nastpiy ukady, napodobny temu, jaki Roaby zwizek mówi go, sya z Polsk zawrze miaa, na przyszym sejclio mie od siebie ofiarowa, przekadajc,

królowi pruskiemu,

e

ci

znaczna liczba arystokratów do podanego

petersburski ukadu przystpia przez siebie zamieszkaych województwach i po jako zamone posiadoci majca, licznym wyborem posów zawadn moe; jednake jeli on postara si pocign na swoj stron szla-

przez gabinet

cht wielkopolsk,

z drobniejszych

wacicieli

— zoon,

—

77

wielk liczb posów obiecujc i arystokratom mniej podleg, przy stronnictwie Czartoryskiego w Maopolsce przewag majcem, wikszo gosów na sejmie wystawi ale

moe. Tymczasem Stanisaw Potocki, polegajc na jawnych ukadaci kijowskich, w jego przekonaniu powszechne zatwierdzenie majcych, nie tego, co si w Wielkopolsce województwo ruskie i do stanu rycerskiego powróci, aby z Bracawskiego posem wybrany, lask marszakowsk, której by pewny, na sejmie otrzyma. Tego czasu kupiwszy u szwagra swojego Brtihla generalstwo ar-

wiadom zupenie knowao,

zoy

w nowym blasku znakomitego wojsku dostojestwa, w do Warszawy, jako pose bracawski, ster sejmu poruczony mie sobie spodziewajc si, zjecha. tyleryi konnej,

Jakie byo zdziwienie

jego,

gdy po zagaje-

niu sejmu, izba poselska, nie jego, ale Stanisawa

Maachowskiego, referendarza koronnego, marszakiem swoim obraa.

n.

Roku 1795 Potocki za powrotem swoim Hamburga, objedajc okolice Humania, z upatrzy miejsce w pobliu rzeczonego miasta, rozmaitoci swojej posady i ogromem ska granitowych

do

wielkiego

upikszenia

sposobne.

-

W

tem

to

miejscu,

78

—

podug planu zakrelonego

zaoy

on ogród, który od imienia kochanki Sofijówk nazwa. Przez lat dziesi, koszt wielki do mierci swojej, to jest na jego ozdoby, bo tam wszystka praca ludzka hojnie opacana, miliony kosztowaa. przez Metzla

oy

a

Nie

mona

zaprzeczy,

e

i

dzi starannie

si bardzo utrzymuje to piecideko, a nawet odkryto nowe widoki, wystawiono wspania altan wjazdow, i rozszerzono dawny obrb Sofijówki,

wedle

rady

obszernego zwierzyca.

Marmonfa, zaoeniem Smutne myli przycho-

dz

na widok popiersia piewaka Sofijówki, ukrytego w ciemnym gaju, gdy pami przywiedzie

krew przelan w tych miejscach; dwakro bowiem i Huma bliski i okolica w pie przez tuszcze wycite byy, raz w roku 1673 przez Kara Mustaf z Doroszek, drugi raz w 1768.

W

pobliu popiersia Trembeckiego, nad brzegiem ciekcego strumienia, na tabhcy z czarnego marmuru, jest zlotemi goskami wasny Potockiego wiersz nastpujcy:

Py

strumyku cichym biegiem, Te na zawsze rzucaj cienie, Z kwiecistym egnaj si brzegiem, Dzikie skrapia spiesz kamienie. uchodzi.

Tak szczliwy dzie

Cho

zbyt rzadki dla czowieka. Ledwie si go ujrze godzi, TvIko bynie i ucieka.

—

79

Wiersz ten maluje

—

wiernie stan jego duszy,

smutnymi caego ycia wypadkami, w naóg rzewnej tsknoty przeistoczony. Drczce go zawsze myli cikie, agodzi troskliwym ludu,

na

starunkiem o dobro podlegego

mu

zasaniajc go od ucisku, jakiby mogli wywiera uciliwi oficyalici i dzier-

awcy. Mocniejsz nadewszystko polepszenia losu poddanych swoich zaoy podstaw, ustano wie-

wiem czynszów, cizny za

paszczyzny gej

czyli

zamian

wszelkiej robo-

opat pienin, hczc kady dzie pieszej

po groszy dwanacie, ci-

po groszy

pitnaciCj tudzie oddajc do uytku, wszystkie any folwarczne i pola wakansowe. Mona bra miar std, wszystkie dobra Potockiego, które dzi w rku ich bezpatnego

e

jego dziedzicznych

spadkobierców

i

wielu

no-

wych nabywców, kilkanacie milionów czyni intraty, jemu niespena tylko dwa miliony rocznego przynosiy dochodu. Do pomylnego tych czynszów zaprowadzenia, przyczynio si wiele to, ydzi, te prawdziwe ludu rolniczego pijawki, ze wszystkich wsi od szynkowania trunków oddaleni byli. Jako i nie tylko pomienione czynsze, ale nawet wszelkie podatki skarbowe, bez adnej ze strony dziedzica egzekucyi, w czas i

e

kad

normalny, za rat punktualnie od wszystkich gromad opacane byy; póki po jego mierci, najstarszy syn Szczsny, tego postanowienia

80 ojcowskiego, jako opiekun masalnej fortuny maoletnich, nie zmieni.

nie

Urzdzone przez Potockiego czynsze, chocia byy istotn wocian emancypacy, prowa-

dziy jednak za sob wszystkie

jej

korzyci, nie

tym niebezpiecznym nastpstwom, jakie cignie za sob ogólne wyzwolenie wocian, adnej ziemskiej wasnoci nie majcych. Gdyby za tym przykadem poszli byli inni waciciele ziemscy, wocianie przyszliby do lepszego bytu, a w miar wzrostu ich zamonoci,

dajc

miejsca

podnosiyby si dochody ich panów. Ale ci, rozakomieoi przeda dobr rolniczych produktów w Odessie, coraz wicej rozprzestrzeniali any dworskie, coraz wiksz paszczyzn obciplony ich zaajc wocian, co sprawio, siewów przewyszajc znacznie zapotrzebowanie handlu zagranicznego, stay si przyczyn znienia ceny produktów, a wocianie zmuszeni do odbywania paszczyzny zwikszonej najmem,

e

gdzieniegdzie

podupa

musieli.

Po mierci Potockiej z Mniszchów, Potocki, po wy da córek z ni spodzonych, wa. Wiktory wychowan w Smolnym Monado matki sterze, ze wszystkich najpikniejsz

zam

pi

i

najpodobniejsz,

wyda

za

modego

ChoiseuFa,

którym ona si póniej rozwiódszy, posza za Bachmetiewa, i najpierwsza z sióstr swoich umara. Ró, drug, wyda za Antoniego Potockiego starocica halickiego, z którym ona z

81

majc potomków, rozwioda si dla powtórnego zamcia z Branickim, po którym dzi jest pani doywotni, ogromnej w dobrach kapitaach fortuny. Konstancy wyda za Jana Potoi

Oktawie za wiejkowskiego wojewodzica, Juli za Mikoaja Sapieh, syna wojewody smoleskiego; wszystkich tych piciu córek zalubiny, poprzedzio oenienie si jego z Wittow. Konstancya po stracie pierwckiego syna krajczego,

ma,

powtórzya lub maeski z Raczyskim. Jan Potocki znany jest ze swych szego

bada

historycznych

czyski

wyda

z

w

literaturze,

uytecznych

tek powszechny. Ostatni

tnych pisarzów w Poznaniu na

i

Edward Rana poy-

ofiar

by wydawc

polskich,

da.ro

szko realn

wa

staroy-

swój

dom

przyczyni si do zaoenia jej funduszem wasnym; na wystawienie za pomnika grobowego w kociele katedralnym gnienieskim, dla Mieczysawa I i Bolesawa Chrobrego, dwadziecia kilka tysicy talarów. i

wyoy

Konstancyi mowie, jako pisauczonych mecenasi, stan w przyszoci obok Jabonowskich, Zauskich, Ossoliskich i Czackich; oba, szczególnym trafem, samobójcz ycie sobie odjli, które podobno zmierzia im zawi szarpica ich saw, i obu mier zawczesna rozczya z wiern im i uko-

Obydwaj

rze uczeni

ci

i

rk

chan maonk. Za panowania cesarza Pawa, gdy Potocka HAJDAMACZYZNA

II.

6

82 z

Mniszchów wyjechaa

wzia

sob

powtórnie do Peters-

syna swego Szczsnego, aby ten przy dworze kamerhera osobicie sprawowa. Przez czas niedugi pobytu w stolicy, zaduy si tam do dwóch milionów, o czem dowiedziawszy si cesarz Pawe, odesa go z feld-jegrem do ojca, aby pod okiem rodzicielskim, nie mia sposobnoci traceburga,

z

najstarszego

sub

majtku. to najukochaszy syn Potockiego. Ojciec popaciwszy zacignione przez niego w Petersburgu dugi, pomimo schedy, jaka z dziau fortuny przypa na miaa, darowa mu Mohylów nad Dniestrem z nalecemi do niego wsiami i kupi na jego imi Niemirowszczyzn, przeszo dziesi tysicy dusz ludnoci mskiej majc. Wszystkie te dobrodziejstwa nie wstrzymay jednak syna od zakochania si w piknej maconia

By

Przez

sze.

synowskie,

lat kilka nie ale,

e

znane

szydo

byy

w worku

ojcu miostki

nigdy utai

moe, nakoniec tajemne stosunki odkryte mu zostay. Chorowa on od roku leczy si si

nie

i

ksiki, pijc wod rozwiedzion smo. nie pomogo, nie ufajc nadwornemu swemu lekarzowi Mejerowi, wezwa na ratunek doktora Grygolewskiego. Smutne byy jego osta-

sam

z

Grdy to

tnie chwile; nie

koju

kaza wpuszcza do swego

ony, a synowi zagniewania jawne

znaki.

po-

dawa

83

by

posa do Grytyci sowach: » Przybywaj kochany Grygolesiu, bo pars adversa le o mnie myli «. Ale podejrzenia jego ze zgryliwoci pochodzce byy niesuszne, bo przy auCzujc si

bliskim zgonu,

golewskiego karteczk

topsii,

w

znaleziono gnijce nerki, co wedle zdania

lekarzy, pochodzio ze zbytniego

zaywania

cu-

zwanych, majcych si podbudzajc. Zw^oki jego tymczasowo zoono w kaplicy przy cmentarzu publicznym, gdzie zodzieje póniej odarszy go z bogatego munduru generalskiego, postawili nagiego przy cianie. Na ostatni jego spoczynek sukcesorowie póniej zoywszy trzykro sto tysicy zotych, zbudowali koció z klasztorem dla Dominikanów, od dziada ich wsi zamon opatrzonych. Pogrzeb odprawi si z wielk okazaoci, przez yrosawa Potockiego przepysznie urzdzony, ale najwymowniejsz tego obchodu ozdob, by kierków

Diabolinami

orszak delegatów od kadej z kilkuset

mady ich

w^si gro-

pamitki dobrego pana. Zwoki Potockiego póniej znowu przesua spone, na uczczenie

niesione zostay dc kaplicy cmentarnej,

w której

dzi si naboestwo parafialne odbywa. Umar Potocki w miesicu marcu 1805 roku, zostawiwszy z Mniszchównej czterech synów i siedem córek, a z trzeciej ony swojej synów trzech i

córek dwie. 6*

—

84

—

ni. nie byo posz moich z dospraw zdam stronno, dzone o opini mowyznanie i mem Potockich stosunków jej uczyni. Ojciec mój do sprzedania spadajcej na czci ze dwóch wiosek po dziadu moim w woje-

Aeby

niniejsze pismo moje,

wództwie brzesko-kujawskiem pozostaych, z kapitaem kilkadziesit tysicy wynoszcym, przet niós si w pónej staroci na Ukrain, roku ze swemi córkami, których mowie 1780, w Humaszczynie mieszkali przez lat dwadziecia cztery, i by w tyche dobrach dzier-

awc.

W

owych czasach gospodarstwo

dnego

rolne,

a-

prawie nie czynio dochodu, bo handel

czarnomorski, jeszcze si by nie rozwin. Witenuty dzierawnej skaday ksz daleko arendy karczemne, trzechletnim kontraktem od

cz

rzdu ekonomicznego wypuszczone ydom

przez

licytacy, która si odprawiaa w Humaniu Janie Chrzcicielu. Na ten termin zbieo

tym

gay si zewszd tumy izraelitów, uznojonych grodeturowych pod ciarem szub atasowych lisiemi zawojkami podbitych, a rkojmi wyi

pacalnoci kontrahentów stanowi majcych; rosy jak na drodach kwoty arend karczemnych, które dzierawcy wsiów z góry za lat trzy

opaca

i

falkowa

co roku musieli.

znacznie

z nich

ydom

de-

Nawykli do obrotów ukrai-

-

atali

woowym

da, handlem jagie do

t

strat chowem bywysyaniem soniny Warszawy. Mój ojciec, który zna

skich posesorowie,

i

-

85

i

si tylko na gospodarstwie rolnem i handlu gdaskim, na opat tenuty co lat trzy, z kapitau swego uywa, i ten do ostatka wyczerpawszy, nic nam dzieciom nie zostawi w spucinie. Ja, w dwudziestym roku ycia oeniony i sam z panienk adnego posagu nie

majc

nic nie

majc, musiaem

lat trzydzieci,

wane w

pój w

sub

ekonomii

sprawowaem obowizki. Po mierci synowie jego zoyli kilkakro rozdanie

zasuonym

w

biegemu

sztuce

i

przez

Humaskiej Potockiego,

tysicy, na

sto

mnie nie sukcesorom

oficyalistom; ale

dworactwa

i

osobicie nieznanemu, z tego przeznaczonego od

si nie dostao; bo yjc obowizku mojego pilnujc, spuciem si na wyznaczon do tego dziea komisy , i adnych o udzia aski nie czyniem nich

funduszu ab

procul

aula,

nic i

zabiegów. Dopiero w roku 1828 przezacny Gustaw Olizar z samego ualenia si nad moim

stanem,

z

wielk trudnoci,

ledwie

dla mnie u Stanisawa, Aleksandra

i

wyebra Bolesawa

lich gracyjk, zasugom moim wcale nie odpowiedni. Tak wic dla domu Potockich nie mam adnego obowizku wdzicznoci, owszem susznie

ali si mog,

e

przez lat trzydzieci

-

-

86

suc

poczciwie ich ojcu i matce, wiek mój marnie steraem. Co si tyczy moicti opinij, te z czasem wielce si zmieniy. Blisko lat dwóch ostatnich czteroletniego sejmu, przebywajc w Warszawie, nie opuciem adnego posiedzenia sejmowego i nasuchawszy si zawoanych owego czasu mówców, byem ich i czynnoci gromadzenia tego najzapaleszym stronnikiem, a zatem konfederacyi póniejszej antagonist.

Majc w

niej

szwagra,

by sekretarzem konfederacyi generalnej, a potem na posa do Holandyi mianowany zosta i po którym brat mój na sekretarza post-

który

pi,

miaem

ofiarowane sobie trzy posady: na-

przód pisary komory celnej Zoto-polskiej, co wiadczy Sancitum konfederacyi na moje imi

czeka na mnie cztery patentem na porucznikowstwo w swohusarskiej brygadzie. Nakoniec Kossakowski

zapisane; potem Zotnicki

miesice jej

biskup,

z

majcy

prawie dyktatorskie znaczenie

w

najwyszej Radzie konfederackiej, obiecywa skarbowej. Tego wszystkiego dla ówczesnych moich przekona

wyrobi mi regency komisyi nie

przyjem. Z tem wszystkiem póniejsze wypadki

sze poznanie rzeczy,

czteroletniego i

jeli go

i

broni

opini

Potockiego i

tómacz,

i

bli-

moj

co do sejmu zupenie zmieniy;

nie

czyni

e

to z

a-

take jest powodów, tylko, moje. przekonanie oparte na sumiennem badaniu

dnych

innych

87 IV.

Szczsny Jerzy Potocki, urodzi si z dobremi skonnociami serca i nadal piknie rozwin si majcemi zdolnociami u my sowemi. Wychowanie jego poruczone byo sekularyzowanemu pijarowi, ksidzu Truskolawskiemu. By to czowiek uczony, a przytem w posiedzeniu towaryskiem dowcipny i miy, ale moralnem uksztaceniem swojego

wychowaca

nie

wiele

si mogcy, bo sam nieszczególnych czajów.

Odprawi msz

wit

by

zaj oby-

co niedziel,

co

w

dzie w. Stanisawa patrona Polski pryncypaa swego, wypali nowe kazanie, i w oznaczone godziny zby si niecierpliwie dawania lekcyj, a potem cay dzie wasa si po dworkach, godzi powanionych kochanków, narzuca si na powiernika wszystkich w miecie miostek i w poród trudnienia si intere-

rok

szuka dla siebie dorywczego powszedni bieg jego ycia, smutn i brzydk zakoczonego chorob. Z takiego mistrza szkoy, wywieziony do Petersburga wprost modzieniec, w niedojrzaym wieku zostawiony u dworu w randze kamerhera, bez przewodnika, bez gruntownych zasad mo ralnych, polubi namitnie karty, kobiety i zbytek. Cesarz Pawe dowiedziawszy si o jego yciu nierzdnem, odesa go do ojca z feld-jegrem. Ojciec kazawszy opaci dugi w Petersburgu zacignite, chcc go mie bogatszym od innych sami serc cudzych, zysku,

by

to

— mu

synów, darowa

88

—

klucz Mohylowski

i u Winkupi na jego imi Niemirowsk, przeszo dziesi tysicy dusz liczc. Pomimo tylu obowizków wdzicznoci, nie móg si odj Szczsny szalonemu zakochaniu si w macosze.

wo

Potockiego

centego

Opakiwa póniej gorzko przypieszony zmartwieniem zgon ojcowski. Zostawszy opiekunem swojej rodziny, gdy do rzdzenia fortun ma-

ca

humaszczyzn saln przystpi, znalaz prócz maej liczby wsiów od szlachty zadzierawionych wypuszczon na czynsze wocianom.

Byo

bardzo korzystne

to

dla poddanych,

któ-

naoonej paszczyzny dzie groszy srebrnych dwanacie, a za dzie

rzy, pieszej lekko pacili

cigej groszy pitnacie; prócz tego do uytku swego lub wynajcia mieli sobie oddan

ca

rozlego

pól,

jakie

przedtem lany, sianoci,

wypasy folwarczne skaday; mogli wic w dalszym czasie przyj do wielkiej zamonoci. Wypacali punktualnie naoon na nich danin. Ale Szczsny w jesieni powracajc z Odessy, w przejedzie swoim przez klucz Bohopolski,

i

widzc czyta

nie to

cay

ten

stepów ocean zorany, po-

za opuszczenie si

wocian w

gospo-

rolnem, i zaprowadzone przez ojca czynsze pokasowa. Rzeczywistym do tego powodem byo, liczni pretendenci do zadzierawienia dóbr humaskich, naoenie wikszej paszczyzny przyj, za dzie pieszej groszy

darstwie

e

89

pitnacie, za dzie cigej groszy dwadziecia paci, i trzechletni tenut z góry zaliczy ofiarowali. Takiemi propozycyarai ujty, poczystanu poddanych rozchwalebne dzieo ojcowskie

najcemu si

ulepszeniu

win

da,

si

nie

i

zniszczy.

Tymczasem ryczatowo zachwycony

trzech-

letni dochód, czci na wyrobek ósmej schedy, dla macochy, czci na zbytki, w pierwszym roku

administracyi strwoniony zosta. Chocia bracia przy dziale fortuny, nie upominali si o zwrot pod jego opiek pupilarnych intrat, on jednak obar

czony dugami, nie

ich,

wasno

wyczajc

wszystkich dóbr swonawet kosztownej galeryi

obrazów u Wincentego Potockiego razem z Niemirowszczyzn kupionej, przela musia na swoj macoch, która si zobowizaa wierzycieli jego zaspokoi, a jemu pitnacie tysicy czerwonych zotych doywotniej pensyi corocznie paci. Tak zbywszy si ciaru fortuny, lekki, ale zupenie zdrów do Parya wyjecha. Tam, mówiono, upodoba sobie jak angielk, miostek tych podbudzanych ingrei wskutek dyencyami rónemi, tak sobie krew popsu,

jak

e

w

ostatniej chorobie,

ciao na nim

kawakami

odpadao od koci. Wysany przez lekarzy do wód Pirenejskich, wkrótce ndznego' ywota dokona, zostawiwszy dla braci smutn i wymow testamencie przestrog, aby przykadem

wn

jego nauczeni, zdrowie

90

i

—

majtek swój

ochraniali

troskliwie.

V.

Stanisaw Potocki, syn Stanisawa Szczsnego od przyjcia chrztu w. towarzysz sowitego pocztu ka walery i narodowej, w chorgwi ojca swego,

a

do roku 1793. Wynosi mundur towarzyski szedszy z dziecistwa, poruczony by rachmistrzowi kancelaryi centralnej ekonomicznej, dla

obeznania go niego

z

rachunkowoci; nie bya dla ta nauka, bo chocia po obj-

bezowocow

spadkowej, pocz j by traci, obejrza si wczenie, radzi si liczb zostawi wikszy majtek od tego, i córce swej jaki sam po ojcu odziedziczy. Po wojnie Napoleona, w której dosuy si rangi generalskiej, mianowany wielkim mistrzem obrzdów, chcia w stolicy janie nad innych yciem wystawnem. Sawne byy z piknej roboty srebra jego stoowe; francuz kucharz od

ciu

fortuny

jednak

kadej osoby zaproszonej przez

niego na obiad,

pi

czerwonych zotych, oprócz fruktów trunków, które osobno na koszt hrabiego byy liczone. Z takiego regestru urós kapita kuch-

bral po i

mistrza

do omdziesit tysicy

ten arcymistrz gastronomiczny,

dukatów, a

e

wspózawodnik

Carem'a, upomina si jeszcze o 2000 czerwonych zotych za przywiezione z Parya cukierki,

odprawiono go

z

kwitkiem. Póniej francuz ten

—

91

—

sub

W. Ks. Konstantego. Na taprzeszed w liie przepyciy ycia potrzeba byo dobra sprzedawa; przy sprzeday ich, penomocnik Potopierwszy u nas pocz cl?:iego niejaki wiecki, szacunek dóbr stanowi z liczby dusz mskich w skazkach po pierwszej rewizyi zapisanych. Chocia tu okazay si opuszczenia ogromne, naprzykad w dwóch wioskach sprzetak,

e

danych przez Wodzimierza Potockiego, podug skazek miao by tylko dusz sto omdziesit, a nabywca tych dóbr Niepokojczycki, dawniej rzdca w Maszurowie, znalaz ich w istocie przeszo trzysta. Stanisaw Potocki przy dziale fortuny, co do liczby dusz wzi mniejsz sched od innych, co mu bonifikowano dodatkiem starostwa Zwinogrodzkiego siedm tysicy dusz mskich majcego, które prawem emfiteutycznem mia jeszcze

wytrzyma lat czterdzieci kilka. Po sprzeday jednak kilku tysicy dusz dziedzicznych, zostao mu jeszcze ich przeszo dziesi tysicy. Odtd

pocz

y

rachunkowiej;

oeni si

z

córk

hetmanowej Branickiej, z posagu ony kupi sze tysicy dusz w guberni Kauskiej i umiez choJery w domu wiejskim pod Petersburgiem, zostawi córce jedynaczce szesnacie tysicy dusz dziedzicznych i starostwo Zwino-

rajc

lat kilkanacie do wytrzymania. zostawszy w dziecistwie sierot, bo przed mierci ojca umara, wycho-

grodzkie, na

Córka

ta

matka

jej

92

wywaa Potockiej.

dysaw

si w domu ciotki swojej, Arturowej Majtkiem jej opiekowa si wuj, Wa-

Branicki;

cig

przez

maJoletnoci starostwa Zwi-

jej

z dochodów klucza Teplickiego nogrodzkiego zebrano do dziesiciu milionów kaz dóbr gubernii Kaluskiej, pitau; co i

wpyno

nie z

wiem. Panna ta bogatego wiana zalubiona

wnukiem Stanisawa

zesa

i

ministra,

imienia majtki,

Potockiego,

poczya dwa

pre-

wielkie jednego

maestwa zobdzie to gal Potockich,

a jeli

stanie jakie potomstwo,

niegdy

z

tego

jedna z najbogatszych.

Po mierci Potockiego, Tulczyn sta si zbiegowiskiem graczów, zlatujcych si na zapach bogatego Pilawy upu, co popad w szpony namitnego gry mionika Szczsnego. Midzy nimi rej wodzi waleczniejszy przy zielonym stohku,

ni na

polu bitwy,

niegdy pukownik, adjutant

sawny ze swego dowcipu C... Ten pytajcemu si go Branickiemu, czy si na cae ycie zagniedzi w Tulczynie, odpowieChampionefa,

dzia:

—

Ja, tak jak wrzód, nie

pkn,

póki nie

nabior. Jako nabra do pena; bo za dug w karty od Szczsnego wygrany, wzi wszystkie wsie do Mohylowa nalece, te Szoajskiemu odprzeda. Z Tulczyna, nie wiadomo za co, zosta wysany do Wiatki i z pod stray uszedszy, na drodze, w kabaku ruskim, przy gorzace ycia dokona. Szeptano naówczas o rónych powodach i sprawach tego oddalenia C... Moe i

— by,

e

—

93

starajcy si kto wówczas o

rk córki

chcia przysuy si matce, usuiiieniem z Tulczyna osoby, niszczcej fortun kochanego pasierba i rozsiewajcej na karb jej szyderskie gdy ona pana C..., a pierkoncepta. Mówiono, wej kochanka tylko, za klacz jakoby angielsk wymieniona, i dugo nazywana wprzód Sojk,

e

podaa

w

Tulczynie

o uwolnienie nia

do

rk

ma, otrzymaa

niezawodn,

ale

cesarza prob obietnic uwolnie-

ju zapón.

VL Rzdca

klucza Tulczyskiego, attentujcy posiedzeniom gry, Ignacy Juwszystkim pilnie kowski, uzbiera zwolna do 2000 czerwonych zotych. Sprzykrzyo mu si nareszcie by skromnym poniterem, i starosta albo kapucyn, z caego kapitau swego, bank jednego wieczora zaoy. Szczsny Potocki, który na zabicie kadego banku dziesi razy wicej ryzykowa, cay tak silny do niego szturm przypuci, majtek jego ze stolika sprztn. Poszed z kwitkiem Jukowski w oboku najczarniejszych my-

e

wychodzi za próg swojego mieszkania, snuo mu si po gowie samobójstwo, zdejmowa z koka zawieszony pir^a odwie kurka wzdrygaa si, stolet, ale po dugiem wahaniu si trafi na myl weselsz, goy wyszed w wiat i znów goy porosn li,

przez

cae

e

e

trzy dni

nie

—

94

—

moe w pierze. Posa wic do miasta po ydków, ci na zawoanie komisarza przynieli mu w skok tysic rubli asygnacyjnycli w grubych asygnatach, które on zwinwszy w najcianiejszy skrtek, poszed z niemi do paacu, z bohaterskim zamiarem odwetu. Podówczas generaprowiant-mejster knia O... zapisawszy sobie

w Tulczynie, ogromne zakada banki, przegranych Szczsnego jeszcze urastajce. Jukowski dugo szczliwych kart upatrujc, postawi swój skrtek i wygra, zagiwszy pao asekuracy i tak czyni rol, spyta bankiera cigle. Knia z umiechem litoci pogldajc na ów nikczemny skrtek, odpowiada cigle, kwater z

e

asekuruje. Jukow^ski

gi: i

w

—

sept

levees,

z

równem szczciem

uinze

wygra

kilku minutach

levees,

trente

za-

leves

trzydzieci tysicy

które wtenczas znaczyy dalpidziesit tysicy zotych polskich. szym czasie ostroniej gr swoj kierujc, po-

rubli asygnacyjnych,

W

sto

troi swój kapita; sprawi sobie prócz tego ko-

sztowne srebra stoówce, pikne porcelany, bopo pasku, ale nie dugo. gat garderob i Wypieszczony jak ów Sybaryta, któremu zawinity na pocieli listek róy spa nie da, gdy

y

wstajc

z

óka w

podanych

sobie

poczochach

niezacerowan, fataln dla siebie dostrzeg dziurk, z gwatownego gniewu wypad w apopleksy i oczy na wieki zamkn, zostawiajc

-

95

-

braciom swoim Piotrowi i Janowi 25.000 dukatów w goto wi nie. Piotr, za czasów konfederacyi generalnej, z rewizora generalnego komór na super intendency postpi, a potem od Seweryna Potockiego

trzyma zyskown dzieraw cay klucz i ju mia znaczny kapita, powi-

adyyski,

kszony jeszcze spadkiem fortuny po bracie, gdy zaproponowa Szczsnemu Potockiemu ugod

ryczatow o sprzeda Brahiowa z kilku wsiami. Szczsny chcc wiedzie, jakiby mona ustanowi szacunek tych dóbr, rozkaza poda sobie rocznego ich przychodu sumaryusz. Jukowskiego szczciem, kancelarya opucia w tabeli intraty z

browaru, hamerni

i

wapienni kamiennej, co

rocznie czynio 30.000 zotych polskich.

Przy tyle zmniejszonym dóbr szacunku, atwo przyszo do zgody i pan Jukowski zosta panem Brahiowa. Jan Jukowski, brat jego i Ignacego, niewiele ze schedy swojej po bracie Igna-

cym wybrawszy, umar Tomasz

Wi...

wkrótce.

jurysta Winnicki, wyszczekany

zawoany na cae województwo Bracawskie, roku 1789 od podsdka Szczeniowskiego mianowany komornikiem ziemskim bracawskim, potem konsyliarz konfederacyi brarzecznik, gracz

cawskiej, a po wyjedzie Potockiego do HamburgdC od Potockiej z Mniszchów, za rekomen-

dacy Adama

Moszczeskiego, do

prawnych przybrany,

by

jej

interesów

z liczby tych

szcz-

-

-

96

liwych graczów co wygrywali u modego Szczsnego Potockiego, i z tego róda, co dla nich

byo

istotnie

sotym

naczerpa do 700.000

potokiem,

zotych, za które spadkobiercy jego dobra dziedziczne pokupowali. Przy grze raz pokóciwszy

si

z

ci

niedonemu

Trembeckim, policzek;

pojedynek, za

wyzwany

wyna

wdaniem si uprzedzonej przeze

policyi miejscowej, od dania

bnie

starcowi

Trembeckiego

od

satysfakcyi hanie-

si uchyli.

Trembecki, szambelan Poniatowskiego, orderu w. Stanisawa kawaler, po ostatnim podziale CzarPolski, mia sobie ofiarowany od Póniej, gdy przytuek Granowie. w toryskich

ksit

Potocki po rozwodzie z Mniszchówna,

zamiesz-

"ka w Tulczynie, jego take na mieszkanie do domu swojego zaprosi. Trembecki cile si trzymajc dyety Pithagoresa, nie jada misa stancyi swojej, i trunków mocnych nie pija. gdzie si cay dzie palia wieca do zapalania

W

fajki,

w

miejscu

dugiej po kostki

szlafroka i

dopiero

chodzi w koszuli pod wieczór przy-

chodzi na pokoje dla gry. Za napisanie Sofijówki wzi od Potockiego dwa tysice czerwonych zotych. Co soboty, uszykowanym przed

oknami swojego mieszkania ubogim, sam jamurozdawa. Pisma swoje legowa Potockiej, midzy niemi znajdowa si miaa po acinie

n

pisana historya

Polska,

a

w

niej

tycznych czynnoci Potockiego, jak

obrona to

poli-

wiadczy

—

—

97

w dwóch wierszach poematu wyraona:

obietnica jego fijówki

So-

Co czyni dla ojczyzny, co czyni dla ziomków, Na osobnej to karcie damy dla potomków.

miaem pozwolenie przejrze mnie uprzedzi jaki jegomo z Krzemieca przysany, który wszystkie papiery Trembeckiego zabra, a czyli midzy niemi znajdowaa si owa tak uroczycie zapowiadana Po mierci

te pisma,

historya

jego,

ale

Polska,

aden

z

dworaków Tulczy-

dowiedzie si ciekawoci

W

nie mia. powydaniu, jego mylnie umieszczona zostaa oda do Pieczary, któr w roku 1788, kiedy jeszcze noga Trembeckiego nie postaa w Pieczarze, napisa w przytomnoci mojej Dyzma Tomaszewski. Tak wybitnie róny od siebie charakter tworów poetycznych tych dwóch pisarzy, powinien by ostrzedz wydawc skich,

grobowem dzie

o niewaciwem pomienionej ody autorowi jówki przyznaniu.

Sofi-

Trembecki wkrótce pod odniesionej od Wi... zniewadze, utraci zupenie pami, i w niejakiem rodzaju spokojnego obkania ycia dokona. Powiada mi jeden stary gracyalista Potockich, który do usug Trembeckiego by przydany, gdy biednego poety bezsenno drczya, on mu doradzi, aby si napi gorzaki. Usucha tej rady Pitagorejczyk, i znalazszy

e

HAJDAMACZYZNA

II

7

—

98

-

pomocn, czsto potem uywa tego lekarstwa dla zwabienia snu, na niechcce si klei

j

powieki.

Dyzma Tomaszewski

syn podczaszego wi-

si dnia 1 stycznia 1749 roku. Skoczywszy szkoy u Jezuitów w Sandomierzu, zosta przyjty do kancelaryi królewskiej, za rekomendacy kasztelana Karasia, marszaka lickiego, urodzi

nadwornego, ciotk jego majcego ze sob. Wysany od króla w delegacyi na sejmik województwa Sandomierskiego, dla obrania postów na sejm zwoany, zamiast popierania propozycyj królewskich, przystpi do zwizku konfederacyi barskiej, i w wojsku jej mianowany rotmistrzem, raniony pod Lanckoron, dosta si do niewoli. Z tej za wstawieniem si króJa wypuszczony, po wyleczeniu si z odniesionej rany, gdy do dawnej przy królu suby powróci, król który jeszcze nie sobie skich,

ranach

przyj

wstawa

w gow

z

óka,

po zadanych

przez konfederatów bar-

go askawie bez okazania urazy,

—

A! gdyby przywitawszy sowy: kózka nie skakaa, toby nóki nie zamaa. Póniej wysany z Debolim na sekretary przy ambasadzie w Petersburgu, przez Psarskiego sprawowanej, gdy u Dniepru, w miasteczku pana Pióra, dla trudnej przez rzek lody przeprawy, zatrzyma si musia, waciciel miejsca staruszek, siwy jak gob, ale jeszcze czerstwy, zaprosiwszy ich obu do siebie temi tylko

amic

— na

wjta

-

99

wielkanocne, opowiada im swoje przy-

gody.

By

ten

pan Pióro za

modu dworzaninem o-

Kettlera ksicia kurlandzkiego, przy którego

Annie Iwanównie, bawia siostra czna, Elbieta córka Piotra W. Tej nie

jej

stryje-

bdc

rzaninem,

umia

sobie

dwo-

pozyska wzgldy

by

i

w

askach, gdy wyjazd Elbiety z cesarzow do Petersburga, zostawi go bez obowizku zai zajcia. Krewni bogatsi Pióra, wiedzc, by sobie na ask Elbiety cesarzowej, gdy ta na tron wstpia, zrobili skadk, poma-

Ann

e

suy

gajc mu do podróy do

stolicy, gdzie

si Pióro

umieszczenia spodziewa. Za przybyciem

bdc w

takiej

godnoci,

zentowa u dworu, biega po cerkwiach

nie

tu,

aeby si móg i

pre-

miej-

cign

na scach publicznych, majc nadziej siebie oko cesarzowej, i ju by strawi prawie zapas pieniny, przemieszkujc w ubogim domku jakiego diaka, a jeszcze nie trafio mu si, eby go cesarzowa postrzega. Raz przecie przechodzc przez most na jednym z kanaów Newy i usyszawszy za sob tentent koni karety, przypar si tyi turkot nadjedajcej em do porczy mostowych, i wtem obróconego twarz do mijajcego powozu, postrzega go cesarzowa, a natychmiast przypomi poznaa niawszy sobie, kazaa konno jadcemu oficerowi

cay swój

zapyta go o mieszkanie. Spodziewa si wic zacz, e zostanie co chwila wezwany do dworu, 7*

—

—

100

mino w

oczekiwaniu daremnem, gdy nareszcie jednego wieczoru, kiedy Pióro smutnie zadumany siedzia przy slabem wiateku domowego ogniska, zajechaa kareta przed próg chaty diakowskiej i wszed do izby ten sam adjutant, który si go na mocie pyta o mieszkanie, owiadczajc, ma rozkaz zago do dworu. Cesarzowa przyja go bardzo askawie i kazaa pozosta przy dworze staremu sudze; dano mu apartament, usug, stó i powóz na zawoanie. Tak póniej za opiek N. Pani, los swój poprawi i przyszed do nieale dni kilka

e

wie

zalenego bytu. Ale czas wróci

w

Tomaszewskiego.

do

Ten

Petersburgu dowiedziawszy si o mierci ojca

opuci

sub

dyplomatyczn i za powrotem do kraju sched spadkow sprzedawszy zwiedzi Francy i Wochy. Z odbytej za gra-

swojego,

nic podróy, zostao mu polskich,

który

i

tylko 20.000 zotych Warszawie odda Potockiemu, zastawnym kontraktem bez addytate

w

mu wypuci wie Popówk, przeszo trzysta pci mskiej majc, a na mieszkanie do

mentu, dusz

Tulczyna zaprosi.

W

r.

1780

oeni si

z sio-

by pokoobrany by na

str moj, znan mu dawniej, któr

cha w Warszawie.

W

1784

r.

trybuna Lubelski; po odbytej funkcyi deputackiej, z bratem swoim Antonim drugi raz Paroku ry i pikne nadbrzea Renu zwiedzi.

W

1789

sprawowa urzd komisarza

cywilno-woj-

— skowego

w

ralnej

w

—

w 1792 r. wezwany od stamtd pojecha z nim do

Bracawiu;

Potockiego do Jass,

Petersburga

101

i

sekretarzem koufederacyi gene-

Targowicy

zawizanej

,

mianowany

zosta.

Tego roku w nistra rezydenta

grudniu, przeznaczony na mi-

do Amsterdamu,

wyjectia do

majc tam oczekiwa

na przysanie kanówczesnego od wierzytelnyci sobie listów Wiednia,

clerza ks. Sulkowskiego.

Po drugim

podziale,

gdy sejm grodzieski

po-

selstwo do Rzpltej Holenderskiej za niepotrzebne

y

w kraju, wie Popówk uzna, on niechbc wypuszcza innym w arendown dzieraw, a sam trzymajc w^ Galicyi pierwej Szumlany, potem Cucuowce nad Stryjem, blisko dziesiciu lat przemieszka w Wiedniu albo we Lwowie.

e

powróci Nakoniec Potocki wymóg na nim, na Ukrain i we wsi Pienikowej, puszczonej mu w dzieraw zamieszka. Po mierci Potockiego, po wyposaeniu córki wydanej za Rakowskiego Macieja, pozostay kapitalik swój 60.000 zotyci skadajcy, nie chcia lokowa u pani Potockiej, któr zawsze mia za niepe duniczk; uda si z nim, z deszczu pod rynn, do hetmanowej Rzewuskiej i wzi od niej zastaw wie Sofijówk pod Konstantynow dowem. Mieszka tam czas niejaki, ale brej wierze kontraktu nie oblatowa, wyforowano go std i suma zaliczona na t wie przepada.

wn

e

102

Odtd mieszka cigle w Popówce, której zastaw modzi Potoccy zamienili na doywocie. Z

tego ostatniego siedliska,

do ojców jego

skoczonych

Bdne

w

1825,

r.

mier

go przeniosa

majcego ju prawie

lat 77.

naley rozróni od zoliwej winy; Tomaszewski kocha swój kraj, cho na stan jego z tego samego si stanowiska zapa-

trywa co miowaniu

opinie

Potocki.

Wychowany w lepem

za-

zotej wolnoci, dzieli wszystkie odwieczne swego czasu przesdy. Trzeba byo sysze z jakiem poetycznem uniesieniem malowa

on przepych obozowy zbrojnej szlachty,

zebra-

Wol

na elekcy Poniatowskiego, gdzie i on pod chorgwi Kalinowskiego rotmistrza województwa sandomierskiego, po rycersku wypod

nej

stpi.

Wspomnijmy

W

r.

stwo

pismach Hterackich. o jego wierszem: Maenapisa koraedy 1780,

tv

rozwodzie;

w

czterdzieci lat póniej, poe-

Wiedeskim, miesicy Jagiellonid, przez Mickiewicza srodze wy chostan, za któr jednak ówczesny kurator uniwersytetu wileskiego, ks. Czartoryski, przysa mu dyplom na czonka honorowego tego uniwersytetu. prozie, przeciwko uchwalonej 3 maja usta wie, publikowa pen retorycznej deklamacyi broszur, na któr mniej wymownie, ale logiczostaniej odpisa mu pose sejmu, Trembecki. mat:

w

Rolnictwo,

przecigu

a

po

kongresie

trzech, albo czterech

W

W

-

—

103

tnich latach swego autorstwa, napisa

proz

ko-

pod tytuem: Pierwsza mio, i wyda Mieszanin. jeden tomik Mia on ducha poezyi, ale przez gbsze rozmylania nad sztuk nie dosy uprawionego, a lepem naladowaniem klasyków francuskich rzymskich zaraonego; nie rzadki jednak i u niego si trafia wiersz, albo malowniczy obraz

medy

—

wystawujcy, albo silnem uczuciem mioci

dla

kraju natchniony.

Przykad Rudnickiego

bo

uczy, jak daleko sa-

charakteru, przy dobrych nawet przymio-

tach,

doprowadzi moe.

skiej,

lubo

sub

W

wojskow

w

warzysza rozpocz,

konfederacyi bar-

od

maej

rangi

to-

jednak czasach

wielu

walecznie do potyczki stawa i pod Jarosawiem w Rusi Czerwonej odbi z pod konwoju dwie-

cie konfederatów barskich, którzy szli na wyPrzy nowym zacigu w r. 1788 powi-

gnanie.

saw

kszonego wojska, jako

majcy,

mianowany

zosta

bitnego

onierza

vice- brygady erem

kawaleryi narodowej. na rozkaz wydany od Rzewur. 1792 skiego do wojska polskiego, aby si z rosyjskiem

W

czyo

jako z przyjacielskiem,

wadzy hetmaskiej

i

w

uznajc

prawo

rozbiór rozkazu

si

nie

wdajc, sam jeden wówczas uszed z szeregów. jeden z jeców, w dotkliwych wyrazach na oczy wymiata jego postpowanie,

Gdy mu póniej

biedny Rudnicki dosta

by

na czas krótki po-

— mieszania zmysów.

sub

wojskow

tockim, który

i

mu

104

^

Po podziale kraju opuci

mieszka w Hamburgu z Posze tysicy pensy i doywo-

naznaczy. Powróciwszy z Potockim do kraju, osiad w Humaniu, gdzie oprócz wyej wyznaczonej pensyi mia sobie nadany futor z kilkunastu poddanymi. Nawyky do twardego ycia, bardzo oszczdnie, cay swój dochód obracajc na wspartniej

y

cie

Z

ubogich krewnych

futoru swojego

jeda

do

i

jamuny dla biednych. msz wit przy-

codzie na

Humania

i

stanwszy u bramy

sztoru Bazyliaskiego, konika swojego,

mu

kla-

zaoyw-

samopas do futoru puszcza, aby tam si popasszy, znowu samopas powróci do swojego pana. Tu idc pieszo do kaplicy przez cay dugi dziedziniec klasztorny, cigany by zawsze od pustaków szkolnych, « Rudniw niebogosy na wykrzykujcych cki! Rudnicki! Upiór! lapajmy zbiega i t. p.». Codzie witany podobnymi okrzykami, codzie przyjeda nie omieszjednak na msz kiwa, nie skarc si nawet przeoonym za odbierane obelgi. Nakoniec dnia jednego po dugiem naboestwie, udawszy si dla spocznienia do stancyi synowca swojego, rejenta kancelaryi ziemskiej, leg na jego óku i po krótkiej chwili na wieki zasn. Bóg mu da mier lekk, po cikiem yciu. szy

cugle na szyj,

—

wit

— Biskup

myski Nie

i

sufragan przearcybiskupa lwowskiego.

powodu opuci swoj kawyszycli Galicyi przeniós si do Humania na

z jakiego

zrzekszy si perspektywy

prelatur, z

ubogie

—

Sierakowski,

by synowcem

wiem

pitu

Roman

105

probostwo,

wielkiej

pensyi

które z

oznaczenia

oprócz

wiktuaami

i

zwyczaj-

nych akcydensów parafialnych, adnego staego dochodu nie miao. A cho Potocki puci mu w bezpatn dzieraw wie Pienikow,

e

y

ks. biskup lubi dobrze i do gry pasyonowany, czsto si zastawia musia po ydach. Potocka z Mniszchów, która lubia stroi arciki, raz mu posaa bogat infu, schowan w pokrowcu uszytym z kart polskich

jednak

by

i

francuskich.

W

roku 1787, gdy Rosya rozpocza wojn Turkami, umia sobie Sierakowski zaskarbi szczególn ask Potemkina, który z nim korzystne bardzo dla niego umowy zawiera o do staw znacznych iloci prowiantu dla wojska, a t on innym odstpujc, z dobrym zyskiem na tych facyendach wychodz.i. Równego faworu doznawa u ks. Potemkina P. Micha Mussakowski posesor doywotni wsiów Huma, Roków i Kosanówki. Ten by biskupa towarzyszem w spekulacyach handlowych. pierwiastkowym akcie konfederacyi, imi Sierakowskiego figurowao midzy konsyliarzami, którzy podpisali go w Targowicy. Mia nadziej z

W

—

—

106

osignienia intratnego biskupstwa,

ralno

i

skoro gene-

przeniosa si do Grodna, pospieszy jako

czonek zasiada

w

jej

gronie.

Po rozwizaniu

jednak konfederacyi nic nie otrzymawszy, powróci na Ukrain; napróno uczyniwszy kroki do pozyskania probostwa Krzyanowskiego, do 40.000

intraty

czynicego,

które

Kotajowi

odebra miano. Po rozdzieleniu przyczonycti do Rosyi pro-

Moiylewsk, Pisk Latyczowsk, Sierakowski przez cesarzow Katarzyn, biskupem latyczowskim mianowany zosta, a od cesarza Pawa I darowizn dóbr wincyi, na trzy dyecezye, i

otrzyma. Sierakowski

podpisa wielkie mnóstwo wy-

roków^ rozwodowych;

za rozwodem

Potockiego

z Mniszciówn, powlók si dugi szereg rozerwanych maeskich zwizków. Z tych tylko wymieniam, które ze stosunków moich z Tulczynem mi wiadon^: rozwód Witta z greczynk, tego Witta z Ostroroank, Kaczkow-

s

Makowieck, G-ruszeckiego z Irzykiewiczówn. Leszczyskiego z Polumbiank, Vi viego z Nowakówn, Czekolego z drug Nowaskiego z

Bisteckiego z Bedyck, Trzciskiego Irzykiewiczówn, Kubalskiego z Wilikowsk, t. d. Chojnowskiego z Siemisk yrosaw Piawita by wspólnym Potockich, elisawskich i Kameneckich przodkiem. Trzej Ludwik Kameneccy bracia Dominik, Ignacy

kówn, z

i

i

—

107

—

wychowywali si pod opiek Salezego Potockiego. Dominik, komisarz skarbu koronnego, i Rozan, byli w Warszawie agentami i korespondentami Stanisawa Potockiego; Ignacy trudni si resami jego

w

Galicyi,

inte-

Ludwik przy formacyi

puku

imienia Potockich, fortragowany na kapi-

tana,

w

drog mia

honoru,

powoaniu onierskiem szed zawsze umar generaem wojsk polskich,

po mierci ten zaszczyt, niesion do grobu, ramieniem i

naczelny dowódzca

e

W.

ksi

e trumn jego swem podpiera Konstanty.

Kamienieccy zwali si dawniej Kameneckimi, dowodzi to nazwisko wsi humaskiej Kamenecze zwanej, tak jak od imienia Ligzów inna wie w teje Humaszczynie ma nazwisko, od imienia Moodeckich, Moodeckie, od imienia

aszczów, aszczowa, aszczówka

i

a-

szczóweczka.

Adam Moszczeski, Wielkopolanin, wyszed z puku fizylierów w randze majora, aby si trzyma dworu modego monego pana, jakim i

by

Stanisaw Potocki, podówczas chory koronny. Pobiera od niego 12.000 zotych rocznej pensyi. Oeni si z wojewodziank Swiejkowsk; brat jego Ignacy podczaszy, z drug siostr Swiejkowsk, a brat Aleksander, generaa tytu noszcy, pospolicie wesoym Olesiem zwany, z majtn wdow Czeczelow. Adam z Krystynopola wysany by na Ukrain dla przejrzenia

108 administracyj interesów,

tamtejszych dóbr i zaatwienia decyzyi waciciela wymagajcych.

Szlachcic

czci

roci

Ginowski

prawo do Buckiego, po Strusiach na

dóbr klucza

dom Potockich spadego; Salezy

jc

sobie

Potocki, unika-

nim procesu, puci mu do dalszej woli wie Krasnostawk, dzisiaj w posiadaniu dziedzicznem Floryana Róyckiego bdc. Moszczeski pretensy jego uznawszy za adn, wyfurowa go z tej wioski. Szlachcic wyzuty z ostatniego na staro przytuku, prawa swoje cedowa Czernyszewowi generaowi wojsk rosyjskich podówczas w Polsce konsystujcych. Wytoczya si sprawa do sdu ziemskiego i przez trybuna do sdów sejmowych przesza; Moszczeski pilnie

j,

z

koo ale

niej

chodzi

kosztowaa

tocki zadowolniony

i

pienidze sypa.

blisko

Wygra

dwóch milionów.

Po-

tryumfu nad generaem, te same zakwestyonowane wioski, wypuci Moszczeskiemu kontraktem zastawnym w sumie 150.000 zotych, wzitej w posagu po Swiejkowskiej. Narobiwszy tyle kopotu straty Potockiemu, Moszczeski uratowa potem cay jego majtek w nastpujcej okohcznoci. Potocki, zniechcony nowemi ustawami chcia si przenie do Stanów Zjednoczonych Ameryki Póz

i

i w tym celu wszed w negocyacy sprzeda wszystkich dóbr swoich z Protem Potockim. Zjecha do Tulczyna gówny agent banku Prota Potockiego, ksidz Ossowski; dóbr

nocnej, o

ju by

szacunek

miaa w banku

—

109

umówiony.

P. Prota,

spisana

Suma pozosta

ju

nawet

bya

tranzakcya, gdy Moszczeski, nieprzytomny

umowie,

przyby

niespodzianie

do

tej

Tulczyna,

rk

Potockiego cignit ju do podpisu tranzakcyi zatrzyma zdrowemi uwagami odwróci go od zawarcia tak niebezpiecznej umowy. Naprzód pukownik w regimencie imienia Potockich, i

pose województwa Bracawskiego na sejm konstytucyjny, potem szef puku pieszego Zotej wolnoci, przez konfederacy Targowick zatwierdzonego, i w rosyjsk wzitego, nakoniec odstawny genera, majc znaczne doctiody ze swej zastawnej dzierawy, po mierci Potockiego w doywotni zmienionego, zawsze prawie z famili yjc w Tulczynie na koszcie Potockiego, móg atwo zebra znaczny kapita, za który u yroslawa Potockiego kupi tysic kilkaset dusz, i jedynemu synowi Józefowi pi-

sub

ca

kny

i

czysty

majtek zostawi.

VIL Z rkopismu Krebsowej czównej, posana literackiego jej

wiadomo

rkopism

ony

bya

o

z

domu Madanowi-

do Tygodnika Poznaskiego

o rzezi

porwaniu

i

Humaskiej, a drugi utopieniu

pierwszej

domu Komorowskiej, zagin w poyczkach. Czytaa mi go Krebsowa tre je^o dobrze spamitan zamieciem wiernie Potockiego, z

i

w

biografii Potockiego.

—

110

—

Madanowiczówna przywieziona do Krystybya pann u dworu

nopola po rzezi Humaskiej,

generaowej Brtihlowej; oeni si z ni Krebs, porucznik wojska cudzoziemskiego. Ten umierajc zostawi onie kapita, do którego nie dostawao tylko kilka tysicy, aby moga opaci szacunek wsi Pienikowej, póniej przez Rusieckiego kupionej. Ale Krebsowa nie chcc zostawa dun, a odstpienia tycJi kilku tysicy nie mogc wymódz na Ciszewskim penomocniku modego Stanisawa Potockiego, wzia w dzierdobra skarbowe, na których wszystko co miaa straciwszy, doya póniej wieku na gra cyi Aleksandra Potockiego. jej Ropp, su-

aw

c

Zi

w

randze porucznika artyleryi koronnej, zrzek si znacznych dóbr w Kurlandyi, nie chcc w tym kraju zamieszka, siedzia z przy teci i z przezibienia dostawszy suchot gardlanych, nie mogc przekn adnego pokarmu, ani napoju, umar zamczony godem. Pozostae wnuki Krebsowej, w ubóstwie

on

yj

dochodzcem do ndzy. Micha Mussakowski mia

sobie bezpatnie

wypuszczone od Potockiego dwie wsie zamone, Rohy i Kosanówk; prócz tego z aski ks. Potemkina, móg ogromne mie zyski, jak Iwanowscy, na branych wówczas podradach. Wszak-

e

przy takiej sposobnoci zbogacenia si, przez

marnotrawstwo zabrn jeszcze wierzyciele zprocesowawszy go

w

dugi,

i

eby mu

nie zabierali

—

111

-

intrat z

pomienionych dwóch wsi, odstpi! dobrowolnie darowanego ich posiadania, poprze-

stajc na wyznaczonej sobie pensyi. szcie dostawszy pomieszania zmysów.

Umar

wre-

Dziwne to byy czasy; ze wzgldu, czy nagej zmiany cen w podach rolnictwa w urodzajnym roku, czy Ukraina nie miaa adnego zamorskiego handlu, zboe spado do nadzwy-

e

czajnego tanioci,

moi przenieli si za korzec

i

z

tak

w

r.

1782 gdy rodzice

Woynia w Humaszczyzn,

yta pacono zoty

polski jeden. Ale rozlega nie miaa wicej nad dziesi folwarków administrowanych przez

e

caa

wo

tak

ekonomi dziedzica, a posesorskich kilkanacie, poddani za, niewcignici do pracy i wicej

chowem byda, pielgnowaniem owocowych dów i rozpodzeniem pszczó, ni

sa

gospodarstwem rolnem si zajmowali, szczupe wic zasiewów swoich plony, corocznie na wyywienie swoje spotrzebowywali albo je przepijali. Std

pochoza lada chybionym rokiem nieurodzajnym, zboe podnosio si znacznie do ceny nadzwyczajnej, i tak w r. 1787 z przyczyny podradów dla armii rosyjskiej, korzec yta pacono po zotych trzydzieci. dzio,

e

Pamitam,

e

Tomaszewski, któremu podówspon od ognia w Popówce, za dwa korce yta da Zotnickiemu wolu punego. Brat Michaa Tadeusz, wyszedszy z wojska czas

cay

tok

dobrze nabity

112 austryackiego,

by dowódzc

milicyi nadwornej

Potockiego, ze szlachty czynszowej na

stra pograniczn uformowanej, potem podporucznikiem kawaleryi narodowej; póniej przez generalno konfederacyi podniesiony do rangi majora, wysany zosta z depeszami do ambasady polskiej w Konstantynopolu, skd powróciwszy zamie-

szka

w

Tulczynie,

i

by w

wielkich

askach

u pani Potockiej z domu Mniszchównej; po mierci Potockiego posesorowa lat kilkanacie póniejszym wieku osiad w Humaszczynie. na spoczynek w Bohopolu, gdzie mu wystarczao do mierci na wybornego kucharza i wina wytrawne w lochu, a na domiar bogiego ywota, umar bez choroby i bólu, spokojnie sobie za-

W

snwszy. Dudziski Potockiego,

z

modych

lat

bdc

fryzyerem

stosownie do swej posugi

nazywa

si Zaczesalskim; w dojrzalszym wieku dowiadczony od pana ze swej wiernoci, zosta jego podskarbim, a natenczas weselej

dmc w

dudy,

bya

rzecz

przezwa si ju Dudziskim. Nieza

to

by takim podskarbim, co z caej masy ogromnych dóbr od czynszów, arend karczemnych mynowych mia pozwolenie pobiera od wnoi szcych do kasy pienidzy, grosz trzydziesty czasie sejmu cztena osobny swój rachunek. roletniego, gdy w moc uchway sejmowej, dla zasilenia skarbu, dozwolono wydawa za dwie cie czerwonych zotych dyplomata nobilitacyi,

W

kupi

113

-

dla siebie szlachectwo. Zostawszy szlach-

kit

cicem,

naby

klucz

Kitajgrodzki,

pozywa si

od

i

o granice,

Czetwertyskich cay potem ze swym panem ale ten proces przegra.

Drugich dwóchset dukatów dla brata,

ju da

za ten klejnot

rycerstwa,

aowa

tak

nisko

wówczas oceniony, którego przodkowie krwi si i ywotem dokupywali, i brat

chcc pomnaa

nie

bezennie. Metzel

raa

liczby plebej uszów,

by synem pobocznym

Brtihla

nasi ten,

zmar gene-

urodzonym z jakiej gdaszczanki; oddany do szkoy korpusu inynierów, pozna gruntownie nauki matematyczne artyleryi

koronnej,

Bdc

architektur militarn. adjutantem przy artyleryi Potockim, wyjecha z nim do Hamburga i do kraju powróciwszy, by za-

i

generale

w

oycielem sawnego

gnowa to

w

go starannie

i

Sofijówce ogrodu,

piel-

Opuci

jednak

pracowicie.

swoje ukochane dzieci dla korzystniejszej Królestwie Polskiem posady,

któr mu wy-

Nowosilcow. Mieszkajc w Humaniu jada zawsze za dwóch u Kaczkowskiego, ale w razie odjazdu jego, na wasnej kuchni

robi u

rzdu

poprzestawa musia; natenczas jedna kura mocno wywarzona w rosole i anatomicznie rozczonkowana figurowaa przez cay obiad w rozmaitych postaciach frykasu, kotlecików i pieczystego. Po nim sualec ju nie mia si czem poywi; zbiera ze stou same tylko kosteczki H/UDAMACZyZNA

II.

8

— ostatnich

szcztków

By

to

w

misa

ogryzione

i

ze

te wylizanych do sucha mia ju potrzeby obmywa.

szpiku wyssane, talerzy nie

—

114

m

ale

surowej sprawiedliwoci; raz

to-

kpielach wód Sofijowskich, wyratowa go jeden z wyrobników najemnych i dosta dwa zote... Metzel z wyza to cen waciw soka patrzc na ciemny naród polski, wszystkich nie matematyków i nie inynierów nazy-

ncego

—

wa co

bydem.

Rze Humask opisa wierszem kto taki, by jej naocznym wiadkiem, uszed szczi

W

liwie powszechnego mordu. rkopimie tego poematu, który mi si dosta, pozbawiony kilkudziesiciu wierszy pocztkowych, wymieniony jest

w

liczbie pobitej szlachty

swoj on. wzgldu na

By

moe,

jego

imi,

jaki Leszczyski ze

e

Salezy Potocki, ze wspólne mu z naszym,

królem filozofem, albo te na dalsze z tyme królem pokrewiestwo, da dzieciciu ocalonemu przytuek w Humaniu. Klemens Leszczyski, o którym si ma mówi, przywieziony do Krystynopola w s wojem dziecistwie, by podobno synem pomienionych Leszczyskich w Humaniu zamordowanych. Usposobiony do ekspedycyj pimiennych, zosta naczelnikiem kancelaryi przy

boku Stanisawa Potockiego, który go fortragowa na kapitana patnika w puku swojego imienia.

Pod wyjazd Potockich do Wiednia, Polum-

—

-

115

bianka podstarzaa panna fraucymeru Potockich, pada do nóg samej pani, bagajc, aby w na-

grod swyci zasug modemu Leszczyskiemu zalubion zostaa. Przewane dziewosbienie Potockiej skojarzyo to

opuci

sub

wane

interesa,

konfederacyi

w puku

i

mia

sobie por uczone

penego zaufania wymagajce,

powica. W czaotrzyma rang podpukownika

którym si gorliwie sie

maestwo. Leszczyski

wojskow i

uczciwie

kozaków Winnickich. Za powrotem

Potockiego z Hamburga, rozwiód si z bezdzie-

tn Polumbiank

oeni

i

z

rozwiedzion Vi-

zalubi córk Piotra ukowskiego, umar marszakiem powiatowym gubernii Podolskiej, zostawujc z dwóch on spodzonym dzieciom majtek dziedziczny w Bra-

viow, po mierci

której

hiowszczynie. Kwiatkiewicz zaoyciel wsiów humaskich za ycia Salezego klucza Targowickiego, pogranicznego teraniejszej Nowo-Rosyi, a zatem

Swerykowej Potockiego

i

Zielonkowej,

by rzdc

humaskich, na rozboje hajdamackie wystawionego. Chcc si zabezpieczy od ich napadów, zapisa si w regestr Towarzyszów Zaporoskich i zamiast suby osobistej najbliej z dóbr

posya im corocznie danin, beczk gorzaki. Gdy si zanosio na rze humask, znalaz u nich bezpieczne schronienie i przechowa si zdrowo, do zupenego umierzania buntu. Nie

a

on

to

by

jednym

z

bohaterów

umorzonych 8*

116

w

powieci Stanica Hulajpolsha, bo

w

roku 1785

widziaem go jeszcze ywego w Humaniu i oenionego z kuzyna Postruckich, wacicieli wsi Podberea w powiecie uckim, z rodzicami mojemi ssiadujcych. Kupi sobie majtek dziedziczny w województwie Kijowskiem i do mierci

trzyma

w Humaszczynie dzieraw

wsie Zie-

lonków i Legedzyn. Po zabitym w rzezi humaskiej Madanowiczu,

rzdzi Humaszczyzn

Rudzki, ojciec nie-

boszczki marszalkowej Szoajskiej, po nim Lewandowski. Ten ostatni po zoeniu swego komisu,

by

obrany

z

Bracawskiego deputatem na

try-

bunat koronny. Zostawi synowi Rudolfowi i córce polubionej Raciborowskiemu, kapita w kasie Potockici lokowany

i

przeszo

dwakro

sto ty-

sicy zotych wynoszcy, które pomieniony Rudolf, na ojczymie swoim Zotnickim wyprocesowa, a póniej, chorujc na pana, w gronie licznych przyjació do ostatka straciwszy, Reszt ycia swojego spdzi na asce siostry swojej Raciborowskiej.

Po Lewandowskim obj rzdy Humaszczyzny z tytuem gubernatora generalnego Klonowski, który w roku 1783 narazi si na bardzo krytyczne pooenie z takowego powodu. Jeden z Zaporoców schwytany na otrowstwie i osadzony w wizieniu pod stra pieszych kozaków zaogi zamzwanych leniami, dlatego,

e

kowej skadajc,

z

ley si

cz

swojej

nigdzie

nie

-

117

—

wyprowadzony z wizienia na robot rydlem do kopania, stojcego nad sob lenia, od razu zatyme rydlem uderzywszy w bi do lasku przylegego Humaniowi, Grekowem zwanego si schroni; ale tam natychmiast od caej zaogi humaskiej opasany wkrótce Humaniu by sd magdebur pojmany zosta. ski, zoony z wójta Jaremy, sdziego Skalskiego i pisarza Dydyskiego, którzy uchwa sejmow upowanieni byli kryminalistów na mier bez Klonowski, odwoania skazywa. Mówiono, nie czekajc na wyrok sdu magdeburskiego, który od jego woli zalea, rozkaza samowolnie oddalali, z

gow

i

W

e

Zaporoca powiesi,

i

e

dopiero

po

spenionej

na nim karze mierci, sd magdeburski zasiad do pisania wyroku. Z tego powodu póniej Klonowski, omal nie zosta schwytany i pod sd wojenny oddany, czego jednak przestrzeony przez Solohuba unikn, ukrywszy si i wkrótce swój obowizek w rce Dunajewskiego, kupiwszy sobie w dzisiejszym Lipowieckim po-

zoy

wiecie

wie

Podwysokie.

Dunajewski wyszed ze szkoy sawnego ksiCzartoryskich komisarza, Iwanowskiego; pod jego zarzd' wszystkie ogólnie dobra Potockiego oddane, wkrótce inn przybray posta. Usposobiony do administracyi dóbr na wielk skal, przepisa naprzód dokadne instrukcye dla wszystkich oficyalistów, pomnoy liczb folwarków, zabudowa je porzdnie, wchodzi cile we

t

—

—

118

wszystkie szczegóy gospodarstwa,

na nich doskonale,

wikszy

bez

potrzeby

bez

in traty

dóbr

ucisku poddanych. biuromanii,

i

za

i

znajc si

znacznie po

Nie lubi on

pomoc dwóch

tylko pisarzów podrcznych, którym

sam wszyst-

dyspozycye dyktowa, cay obrót ekonomiki ogromnej, najprzezorniej urzdzi. kie

VIIL

W skie

Domowym (czasopismo poznapod redakcy Kamiskiego) w roku 1843, Dzienniku

umieszczony by artyku o Zofii Potockiej pod tytuem pikna Fanaryotka, przeoony z pamitników hrabiego de la Gard, który czas niejaki bawi w Tulczynie Sofijówk Trembeckiego na jzyk francuski przeoy. Gdyby z podobnych tym pamitników pisano history, i

dzieje

najbliszych

mem, czem

s

nam czasów byyby tem

dla nas bajeczne

ków powieci. Trudno poj,

jak autor

tej

zapadych

sa-

wie-

krótkiej biografii,

móg

na kilku kartkach pomieci tyle anachronizmów, uroje i zmyle. Powiada on, hra bia B. ambasador francuski w Konstantynopolu, przejedajc si konno po przedmieciu Pera, w honorowym orszaku janczarów, spostrzeg w gronie na ulicy bawicych si dzieci pikn Fanaryotk, podówczas pitnastoletni dzieweczk, wda si z ni w rozmow i dowiedziawszy

e

— si,

e

bya córk

119

— kaza

ubogiego piekarza,

jej

powiedzie swojej matce, aby ta przysza do jego paacu, a on postara si o polepszenie losu Uradowana matka leci do ambajej rodziców. sadora,

a ten ofiaruje

by

cen majcej mu

jej

1500 piastrów, jako

sprzedanej córki.

Matka

oburzona zaamuje rce, zachodzi si od paczu swojego stanu zmuszona, ale nakoniec mu córk i ofiarowane pienidze przyprowadza

ndz

przyjmuje; ambasador

uksztaceniem

si pocztkowem

trudni

umysu piknej

Zofii

powierz-

i

uoeniem. Póniej odwoany ze swego poselstwa, obawiajc si narazi wychowank swoj na niebezpieczestwa morskiej e-

chownem

glugi, i

jej

ldem do Francy Mody Witt, za pomoc

powraca

Kamieniec.

komendantem

kreowany

na Chocim

i

by

(tym komendantem

de la Gard'a

Kamieca

twierdzy

rzeczywicie

ojciec jego

suy

pod nim podówczas yjcy, on za sam przyj najgocinniej hraw randze majora) biego B. ofiarujc mu dom swój na wypoczynek po podróy. Jednego dnia, gdy hrabia wyjecha konno dla zwiedzenia okolic Kamieca,

—

Witt, nie

mogc duej stumi wybuchu gwa-

townej mioci, objawia piknej Fanaryotce swoje dla niej

uczucia

u podnóa

i

gotowo zaprzysienia

otarza; otrzymuje

mykaj bramy

ich

zezwolenie.

Za-

w

ko-

warowne, odprawia si

ciele obrzd zalubin; bij ze wszystkich dzia

na waach, hrabia

B.

dugo

nie

puszczony do

—

120

—

zdumiony pod bram; najego bagae z ludmi, zaczajc urzdowny akt lubny, list jego wychowanki uniewinniajcej swój postpek i 1500

twierdzy,

dugo

stoi

koniec Witt odsya mu

piastrów B.

wypaconych za ni

jej

matce; hrabia

powraca do Francyi bez towarzyszki. Witt

po niejakim czasie wyjeda za granic, co nastpiby musiao przed rokiem 1782, w którym pani Wittowa powia syna w Paryu; w Hamburgu spotyka si z Potockim powracajcym z Woch, chocia ten dopiero w kocu 1793 r.

zwiedzi pierwszy raz Hamburg i tam przez lat dwa zamieszkiwa. Tu Wittowi nadarza si dokupion za bra gratka handlowa, bo za 1500 piastrów, bierze od Potockiego dwa miliony

on

zotych polskich. Pomijajc dalsze banie hrabiego de la Gard, dzwoniono, nie wiedzc w któktóry sysza,

e

rym

kociele,

przystpuj do

rzetelnego

ycia

róde

pewniejszych czerpa nego. Naprzód, z opowiadania córki jednego konsula francuskiego w Konstantynopolu z greczynki urodzonej, która zalubiona poruczni-

Potockiej opisu ze

kowi kancelaryi narodowej Siemiskiemu i z nim rozwiedziona, posza za doktora nadwornego Potockich Mejera; powtóre, z opowiadania Po dolanów, wiadków naocznych zalubienia i dal-

poycia Zofii z Wittem, nakoniec ze stosunków moich z osobami, które zbliska patrzyy na jej zwizki z Potockim i znaj dobrze to

szego

— wszystko co po

jej

—

121

owdowieniu zaszo

z

ni

a

do mierci.

Oto

jest

W

rodowód.

siedemnastym

wieku

za panowania w Turcy i Amurata IV, Grek imieniem Scarlatos, z urzdu swojego Gorgui, czyli dostarczyciel seraj sultaski

i

woów

i

baranów na cay

koszary janczarskie,

mia córk

jedynaczk Loxandr. Zbogacony wielkiemi tej majc wielki kredyt dostawy korzyciami ,

u Porty, gdzie bogactwa daj przede w szystkiem pierwszestwo, by protektorem Bazylego hospo-

dara modawskiego, który za pomoc pomienionego Scarlatosa, wiele szkodzi u Porty przeciwnikowi swemu Mathiasowi hospodarowi wooskiemu. Mathias chcc go pozbawi silnego poplecznika w Dywanie, wyprawi posów do Loxandry, chtnie Scarlatos'a, proszc go o

rk

przychyli si do tej proby Scarlatos, i z wielkim przepychem odprawi si obrzdek zrkowin, ale po zarczynach Loxandra zachorowaa na

osp, która

j

szkaradnie zeszpecia, a co gor-

sza pozbawia jednego

oka.

Ojciec

zataiwszy

przed dziew^osbami nieszczliwy skutek choroby, zaraz po jej wyzdrowieniu odesa j ziciowi narzeczonemu, z najsurowszem zaleceniem, aby okryta zason na wzór niewiast tureckich, nikomu przed obrzdem zalubienia oglda oblicza swego nie daa. Loxandra przyjechawszy do Targowicy, ówczesnej ksistwa Wooskiego stolicy, zachowaa si podug rozkazania ojców

-

122

— mowi

lubie pozwolia uchyli swojej zasony. Mathias przestraszony zaraz szpetnoci swojej maonki, odesa ojcu, z bogat wypraw i przy wiezionem od niej wianem, 150 kies zota wynoszcem. Scarlatos, gotowa na cios okropnej zemsty, gdy wkrótce po powrocie swojej córki, zabity zosta od janczara przekupionego przez Bazylego hospodara skiego

i

dopiero

po

j

multaskiego, który nie wiedzc jeszcze o obel ywem odesaniu Loxandry przez Mathiasa, jego, nie obawiajc si, by Scarlatos, jako szkodzi mu w Dywanie, zgadzi go ze wiata postanowi. Loxandra sama sob wiadnca, cho wicej urody i szlaszpetna, w wyborze lat chetnoci rodu ni dostatków szukaa. z MaurokorStambuu jeden do przyby kilka datów rodu ksicego, z famili cesarzów wschodnich spowinowaconego. Ten przywiedziony do ubóstwa, sam uprawia sad swój morwowy na wyspie Chios i jedwabniki pielgnowa. Czsto noszc towar swój do Loxandry na sprzeda, jako nadzwyczaj pikny modzieniec i szlachetnego domu potomek, obudzi w jej sercu sama mu podaa myl, aby si tak siln, z ni oeni. Pantalis Maurocordato, znkany ubóstwem, chtnie przyj ofiarowan sobie

te

ma

W

mio

e

rk

Pierworodnym ich synem by Aleksander, w którym rodzice widzc wielkie umysowe zdolnoci, posali go na nauki do Pa dwy, gdzie po czternastu leciech pobytu, zosta

bogatej dziewicy.

—

123

—

filozofii i medycyny. Powróciwszy do Konstantynopola w dwudziestym szóstym roku, obj w kociele patryarchalnym katedr nauczyciela publicznego tych dwóch umiejtnoci. Ale w Stambule; wiksz daje

mianowany doktorem

e

wzito znajomo medycyny ni filozofii, powici si przeto samej tylko praktycznego lekarza proSzczliwe jego powodzenie w leczeniu

fesyi.

chorych, otworzyo

mu przystp

do

czonków

e

posiada gruntown znajomo Dywanu; a europejskich i oryentalnych jzyków, mianowany zosta pierwszym drogmanem Porty, a póniej pospou z Zuulfikarem Effendim, sprawowa poselstwo do Austryi, gdzie by gównym negocyatorem zawartego w Karowicach traktatu i od Leopolda cesarza przywilej na hrabstwo Impe ryi otrzyma. Wpada on dwa razy w nieask wielkich wezyrów, ale potrafi przetrwa nie bezpieczestwo pooenia swego i umar w wielkim kredycie u Porty w roku 1709, zostawiwszy dwom synom Mikoajowi i Janowi, oraz dwom córkom Aleksandrze i Helenie, ogromne bo-

gactwa. tych córek zalubion zostaa ksi potomkowi domu de Celice. druga ciu Ghika, Wszystkie te trzy domy, przybray do imion swoich imi Scarlatosa, jako protoplasty swojego Potomkowie Maurokordatów z linii eskiej. zachowali swoj przemono i Ghików, dotd midzy Grekami: dom de Celice podupad, i oj

Jedna

z

— ciec Zofii

by w

—

124

rzeczy samej

przywiedziony

do wielkiego ubóstwa.

Boscamp, ten sam co w czasie powstania Kociuszkowskiego, tak smutnie skoczy, by przedtem rezydentem austryackim przy KrimGereju ianie krymskim, ale si narazi osobicie hanowi, przeto odwoany ze swojego poselstwa, przeniós si do Warszawy na dworaka przy królu Stanislawie-Augucie. Wysany od Poniatowskiego do Stambuu, postrzeg tam Zofi

e

i

przecudn

jej

piknoci

namówi

uderzony,

j, aby z nim jechaa do Warszawy, w myli, si królowi podoba moe. Wywióz z Kon stantynopola sprawmy Boscamp, ale niewiadomo z jakich powodów zostawi w Chocimie, a sam

e

tylko z

j

jej

Tymczasem

portretem

do

wie gona

Warszawy

pospieszy.

przybyciu do Chocimia jakiej niesychanie piknej Greczynki, jakby grzmotliwy huk dzwonu Zygmunta w Krakowie lub Iwana w Moskwie, obia si o ciany skaliste pobliskiego Kamieca. Mody Witt, syn o

komendanta twierdzy, poskoczy 'w zawód na rczym koniu, aby obaczy to cudo piknoci, a znalazszy j stokro pikniejsz nad powzite z wieci wyobraenia, zapalony obiecywa jej zote góry w zamian za troch mioci, ale nie bita w ciemi Greczynka zdaleka trzymaa pana majora. - Prowad mnie do otarza, odpowiadaa, a naówczas twoj. Mody Witt nie mogc bez dobicia si do upr

dz,

y

bd

—

—

125

gnionego szczcia, oeni si potajemnie z przeliczn Zofi. Dowiedzia si o tern ojciec 1 za]