Yarı Müstemleke Oluş Tarihi - 1908 İşçi hareketi [PDF]

Zitiervorschau

YARI 1908 MUSTEMLEKE i$Ci OLU$ TARiHi HAREKETLERi

--

- -.-

,. ~t:

~d

v.~I"r;"·~I~'

-J

1 ' \l , " ~ ~l

hUseyinavni ~ 1908

i$Ci HAREKETLERi

Huseyin Avni ~anda 1902 Yllmda Trabzon'fll1 Akcileri, enduslri I);~:th I rinden doha once ortoya crkml$tlr. EndOstri alonrndo i!;>ci toplanu;lI daha sonroion II. Mahmut zamamnda kurulmaya b~rayan savo9 sndus trisinde, daha sonralon maden ocoklarrnda ve demir yol lonnda 96rOIQr. ' Adana b61gesinin kapitolizmin etkiJerine daha once

giren bir balge oldugunu biliyoruz. :;;Ophesiz. daha ondort ve onbe9inci yuzyrllarda Silifke. Adana ve Suriye'den Avrupoyo ipamuk gonderildigi bilinmektedir. Fakat Adana.

2 Ttirkiye'deki i~~i Tarihine KlSa Bir Bakl~

YARI

KOVlO

i$CilER,

Cok oz incelenmi$ kopall bir alan olon memleketimizin i9Ci tarihine goz otmomlz do gerekir. $Ophesiz, boyle b:r torihin ana hottonnl bile cizmek, kopitolizmin etkisi oltlnda i$ci1e$me oloylonna bokmok, bO$h bO$lna bir konudur. Biz buroda, elde bulunan ve inceJenmesi mumkOn alan vesikaloro doyonarak Turkiye'de i$Ci slnlflnln dogu$U ve geli$mesiyle ilgili olayloro klsaco temas edecegiz. Bizde Adana bOlgesinde, bOl?koslnm hesabmo ollnte-

18

b61gesinin pamuk tanm. bakrmmdcrn bo:?o gecmesi 1820 yrlrndon sonrodlr ve bu tarrmm geli!;>mesi 1864'de MIsrrdan 165 bin okka pamuk tohumu getirildikten sonra ortml9trr. Pomuk Oretiminin Qrtl91yle birlikte, Adana'ya i$Ci aklO! ba!?lar. Daha 1834 Ylhnda bile Kavalah Ibrahim Pa!?a i!?cHerie ilgili bazl meselelerle ugra~ml!?tr. Bunlardan biri de tarlalardan gehire donerken soyulan i9cilerin, gOndeliklerini gehirden almasmr sag1aml9 olmosrydl. Bunun iGin i9Ciler, Pozartesi gunleri ogleye kadar coh~acok, ogleden sonra $ehire inerek gOndeligini alacaktr; bu sOre icin i!?cilerden para kesilmeyecekti. Adana'do toplonan tarim i!?Cileri, daha cok yon koy10 mevsim i~cileriydi. Burada il?cilerJe, toprak sohipJeri aroslnda derebeylik artlgl usuller goze carpmoktodlr. Pomuk 1orlo[annda call!?an il?cilere "tutma" adl veriliyordu. KIl? tutmalan emeklerine kar$lhk, toprok sahlbinden bir mevsim jcin oltl batman kodar pamuk tohumu ollrlordl. Adana'nln mevsim i$cileri Amerika zencileriyle MIslr'ln fellahlarmdon farkh olmayan !?artlar icinde Cali!?tlnhyordu. Pomuk tarlalonndo cah$acak il??ileri bulan orocllaro «elcibal?l» deniliyordu. Eski bir Adana valisin;n yazdlgma gore tarlalara dogru ilerleyen bir i$Ci kalabahgl

19

icinde bOiillndo l?emsiyesi, elinde klrboCi ve cok kere gobegine kador sorkan gOmOl? saat kordonuyle elciool?lyr aYlrt etmek cok kolay olurdu (3). istanbul Ticaret OdaSr Mecmuasl'nrn Agustos 1932 torihli saYlsrnda do Golip Bahtiyar il?cilerin nasll somOrOldOgOnO l?oyle anlatlr: "MutavassrUar (yani elcibal?llar) bu zavallrlorrn slrtrndan gecinirler, zengin olurlar; amelenin il? mOddetindeki hayat l?artlan, herhalde bunion ziraate baglayacak bif halde degildir. Bunlann istirahat yerleri mezarhklardrr. Ocretleri azdlr. Yemeklerin fenalrgrndan dolayr kavga eksik degildir." Doha sonralan demiryollarrnrn yaprldrgr yerlerde de ·bu Cel?it mevsim il?cileri toplulugu meydana gelmil?tir. Eskiden Anadolu DemiryollO'nnda cairl?an iiilcilerin durumu do, bu pamuk iiilcilerininki kadO'r kotOydu. iiilcilere soot bal?rna para veriliyor, dinlenme zamanrnda gOndelik il?lemiyordu. iiilcileri bu bicimde somOren Almon l?irketinin mOdOrlerinden Fon Kolman: «Turk il?cisi bir lokma kuru ekmek. iki cQrQk zeytin He gecinebilir» demi$ti. Bu soz, Anadolu'da iiil yapmak isteyen emperyalist Avrupa kapitalistlerinin moliyet fiyatl hesaplannda pek il?e yaramliiltlr,

(3) Adana Valisi: «Adana Pamuk Amelesh> 1925 pamuk kongresi raporu, (tstanbul Ticaret Odasl KitaplJ.tl.)

20

3 Maden Ocaklarmda

Cab~anlar

Mevsim i$cileri dll?rnda. en cok sUrekli il?Ci kWasi, maden ocaklannda gaze carpmaktadlr. Zonguldok komOr havzasrndo, i~cilerin nasrl toplandrgrnl ve bu toplanmanrn nasrl geli$tigini $oyle 6zetleyebiliriz: BOl?langlcta burado i$Ciler, ortacagdaki angarya usullerine benzeyen bir bic;mde calrl?trnlryordu. Zonguldak'ta volilik etmiiil bulunan Dilaver POiila angaryo usulOne dayonan bir calrl?mo tOzQ· gU hazrrlomr~tl. Bu tOzuge gore Zonguldak koylOsQ 13 ya$rndan 50 yal?rna kadar bir oyda onbel? gOn tarlado, onbel? gOn de modenlerde calrl?mok zorundo tutuluyordu, Ahmet Naim; «U,zun Mehmet'ten Bugune Kadar Zonguldok 21

Havzasl» adh kitablnda bu tuzuge gore Zonguldak koylalerinin maden ocaklanndo nosil Call1?tlnldlglni l?oyle anlatlr: . «i, saatleri gun dogumu, gun batl,1 diye hesap ediliyordu, amere kulubeJerinin yam b",mdaki Mirror, slhhi ,eraite daha uygun tarzdo yapllml,tl. Ameleye mahsus hostahane, hatta doktor bile yoktu, hastalanan trmele, bir ata bindirilerek koyune gonderilirdi.» Zonguldak havzasmdan Clkanlan komur orttJkca angarya usulQne gore cah~tlfJlan i~ciler yetmez olmu~tu. Bu durum kar91smda zorla ve yalnlz Zonguldak bolgesinden j~ci cah~tlrmcr usu[u kaldlnlarak, memleketin her toraflndan gelecek koylOlerin de ocaklordo i~Ci olorok ca11 9mosmo ihtiyoC duyuldu. Bunun iCin tGzugOn degi 9mesi gerekmi~ti. r~cj bulomayon maden so hi pieri, devlete ba'~­ vurorak zorla i$Ci call9tlrmo usulunOn kaldlnlmoSlnt istemi9lerdi. Modencilige giri gen mabeyin p09alanndon Raglp Pa~a da bu d0 90ncede idi. Nihayet hQkQmet «umum Osmanhlann madenlerde cadl~asl icap edecegini ve eskisi gibi kazalar ahalisine inhisar ettirilmemesini» ilgililere bildirdi. 8aylece, Anadolu'nun oteki iIIerinden de gehire goC etmek zorunda kolan koylGler de Zonguldak havzasma akin eUi. Bunun sonucunda, burado i~cilik, derebeylik devrindeki angarya sisteminden Clkarak, kopitalizm usulrerine uymu~ oluyordu. Devamh i9Ci tiplerini demiryollonndo do bulabil!riz. Anadolu'da ilk demiryolu ingiHz kapitaJistieri taraflOdan 1856'da kurulmu9tu. Bundan sonra, ayn kapitalist gruplan tarafmdon kuru Ian demiryollan etrofmdo onemIi denecek kodor bOyOk bir i$Ci kolabaligl toprOnml!?tl. Bu baklmdan demiryolu i~cileri, bizde harp endQstriSi i$Cisi eski bir tarihi alan i~Ci grubudur.

22

4 Demiryollarlndaki Somiirme ~ekilleri

1908 Yllmdo «Anadolu - 8agdat Demiryollarl ida,resinin icyOzu» adlt bir kitop yaYlnlanmt~tl. Bu kitabm yozon "Anadolu Osmanlt Demiryollan CemiyeH Uhuvetkarisi" (Karde9lik dernegi) b~kam Doktor Arhonkelos Gavrili'~ dir. Dr. A. Govrili, demiryollannda calt:?on memurlar ve i 9cileri bir aroyo toployarak sendika kurmaya do cali:?mJ9tl. Bu yuzden, demiryolJannm Alman idorecJJeri, kendisinin ~irketteki doktoriuk gorevine son verdiler. Dr. Arhankelos GavrlJi, adl gecen kitabmdo Alman

23

kapitolizminin BOQdot demlryollon uzerlndeki bQtGn dow loverelerini, eline geeirdigi gizl! belgelere dayanarok an· latmaktodlr. Bundan ogrendigimize gore: 1 - Demiryollanndo gundelikle coh~an gardofren, mokascl, ate~ei, geclt bekcisi, hat bekcisi gibi kimseler, ook tehlikeli i9lerde cah~tlklan holde, ook oz Oeret almak w taydllar. Bunlar emeklilik sandlgma giremezlerdi. Bu, bir tLizOkle onrenmi~ti. 2 - Emekli Sandlgmo girebilen memurlardan, gore· vinde on ylll doldurmadon -emeklilik bdenegini aksatmadan 6demi 9 alsO" bile-- i9 slrasmda sakotlamr veya call9amayaeak hale gelirse, sand.k, kendislne hic bir yard Imdo bulunmaz. 3 - Memur/ar ve gorevlilerle :?irketin amekli sondlgl arasmda bir anla~moz!lk Clkorsa bir hakem heyeti kurulur. Bu heyete, cail:?anlarlo, ~irket bir hOkemle katllirlor. Sonra bu ikisi, lleuneO bir hokem seeerler. Bu do hokem kurulunun bo:?konl olur. $ayet, bu secimde uyu:;;mozIlk Clkorsa, bo9kon seeimini istanbul'daki Alman konsolo· su yopacaktlr. Dr. A. Gavrili kitobmda, Alman kapitalistleri torafmdan idore edilen bu 9irkette memurlann ve i:;;c:1erin ugrodlklan hakslzhklar konusundo, bircok ornekler veriyor. Bun/ardon birkaCI: 1 - Memurlardan biri olrhek Ozere alan babasmm ba~ ucunda bulunmok Lizere sozlLi izin istemi:;;. Bunu yaz. He yopmad'gl iein 30 (4) kuru9 para cezasma carptlrlhvor, 2 - i:;; ba:;;mda bir vogan tekerleri arosmda ayaglm kaybeden bir memurun hastanede VattlQI GO cry suresince :;;irket maa:;;ml kesiyor. Bu memur, uzun ugra:;;malor(4) 0 zamanlar bit' okka ekmegin okkaslfllll 1 lili'se bu cezarun agn-h~l anla~lhr.

24

dan sonra aneak hastone parasm, 3 - Sir i:;;ei de trenin oltmda kaburgo kemiklerinden iki lic tanesi zaman hastanede yatmak zorundo nede yawg, sure para verHmez.

alabiUVor. kallr, deris; yGzul(jr, klnllf, bu vLizden uzun kallr. Buna do hasta-

4 - Oemiryollonnda virmi VII cal.~m':? olan bir memur hastolonlf, hasta memurun i:?ine son verilir; bu memur iyile9tikten sonra tekrar eski i:;;ine ahnmaslnl ister. Ame yirmi y.lI.k emeginin ListOnden sOnger geeirilerek 25 kuru~ gOndelikle eall9tmhr, gorevli memur slrasmdan 01kanllf. Doktor Arhankelos, Alman somurgecilerinin bu yoldaki zalimee hakslzllklanna daha bfreok ornekler verdiktan sonra, bOtUn bunlarm etkisiyle i9cilerde, demiryollan ldaresine kan;'11 SOygl degll, kin duVgusunun dogdugunu ve bu duVgulonn eall:;>anlann vLireklerinde birike birike bu k:nin «bir guile gibi patlamasma ufaclk bir sebep» arondlglnl yazmakta ve sebebin de grevler slfosmda ortayo elkt,gml belirtmektedir.

kut'~ oldu~ dii~iiml­

25

5 1908'deki Grevler Nasd Ba~ladl, Nasd Yaytldl?

Bagdat demiryollannda grev nasil ba$ladl, nasil bit· ti? Bu konuyu ineelemeden once Turkiye'nin 0 zamanki durumuna goz atmak faydah olaeakt!r. irkete ait olmal!. Demiryollan i9ci Dernegi memurlora ve i9cilere yapllaeak zam niSlpetlerini gosteren bir liste de vermi!?ti. Buna gore ayhgl 1500 kuru!;> olon memurlordan b~ Vila kadar hizmet etmi$ olanlara oydo 100 kuru9. on Yllhklora 150 kuru!;>. onbe$ Yllllklara 200. bundon fazlo hizmeti olanlaro do 5 kuru~ zom isteniyordu. GOndelikle eail!;>on i9cilerden Oc VII hizmeti olanlara gOnde 3 kuru!;>. be9 Yllhklara 4 kuru!? doho fozla hizmeti olanlaro da 5 kuru$ zom isteniyordu. i!?ciler Dernegi; bu istek IisteJerinin b:rer arnegini de Babloliye, Alman eleiligine ve Dayee Bank'a (Alman

29

Bankosl) vererek bu isteklerinin verine getirilmesine yardlmlanm istemi:;.tir. Alman somurgeeileri Turk i?cilerinin bu isteklerinden goeunmu:;.lardl. Nitekim 0 zaman Berlin'de Clkan "Berlinertageblatt" gaz6tesinin 17 Agustos 1908 tarihli saYIsmda yaymlanan bir yazlda Alman cevrelerinde, i:;.cilerin bu isteklerinin hic de iy; bir tesir blrakmadrgl yazJIJyorduo Gazetenin istanbul muhabiri de i:;.cilerin yakmda grev yapaeagml bildiriyordu. Netiee boyle oJdu, iStekleri kabul edilmedigi icin i:;.ciler 14 EylUl gOnO greve ba:;.ladrlar. ikdam gozetesi 15 Eyhll 1908 tarihli sayrsmda bu gre· vi ~oyle anlotlyordu: «Haydarpa~a - Ankara _ Eski~ehir ~ Konya _ Bulgurlu hatlanvla bOtun ~uobatlndaki (:;.ubeJerindeki) memurin ve amele (memurlar ve i:;.ciler) grey yapml~lardlr. DOn amele onlerinde mlzlka ve ellerinde baYf'aklorla' Kadlkoy ve eivanOJ dola,?ml~lar, tezahurat (90steri) yapml,?lardlr. Bu gezintiden sonm, Haydorp~a istasyonunun kaplsma astlklan blr beyannamede, ak~m trenlerinin vurudundan (geli:;.inden) sonra tekmil memurinln terki ~gal edeeekleri (il?i blrakaeaklan) yazlhyordu.» Vine bu gazetede grevlerin tesirleri hakklnda Clkan haberde Goztepe, Erenkoy gibi uzak yerlerde oturanlann, trenlerin i~lememesi yOzOnden, cok slkmtl cektikleri, birGok i:;. adamlnln araba do bulamadrkfan jein l?ehire inemedikleri anlatrllyordu. Rumeli ve $ark demiryollan, Anadolu _ Bagdat demiryollan il?cilerinden sonra istanbul Tramvay l?irketi, $irketi Hayriye (5) de call:;.an i$ciler de bOtOn memleketi saran greve katllml!i'lardi. Va?amak yolundaki isteklerini iJeri sOrmO$ler ve bu (5) 0 zamanki Bojtazi!;,i vapur

30

valda dilekceden greve kodar her tOrlO medeni haklannl kullanml?lardlr. Ama Vine ne kadar yazlk ki, uzun baskl ve teror devirlerinden sonra memlekete hOrnyet getirdikjerini soyleyenler, yeminlerini ve vaotierini Gigneyerek bu hareketleri cel?itli $iddet yollanna ba$vurarak bastlrmr$lardl·. Nitekim 1908 Vlhnda HOrriyet mar$larmO inanarak, va:;.amak hakkmr savunan TOrkive i$ciJerinin, cogu em per· yalist yabanel, kapitalizme kar'91 olan hareketleri, 0 zamanki yan somurge hOkOmeti tarafmdan bastlrllml$tl.

~irketi.

31

6 1908 Grevleri Nastl BastIrIldl?

Grevlerin bu kador yaygm bir hole gelmesi yobanci kapitalistleri oldugu kadar, tOccorlon ve hlikOmeti tasolond"ml~tl.

Aydm hattmda, incir sevkiyat, yuzOstO kalml~, mallor develerle izmir'e to~mm'~tl. Grevler sOresince ticorelmerkezlerinden hOkumete gelen bir sOrO telgrafto OrOnlerin bozulacogl, ticaretin altOst olocog, bildiriJiyordu. Bu aroda istanbul'do Olkan Ikdam gozetesj de Turk i~cisine konilJ yabonci kopltolistlerin Clkonnl scrvunarak

32

«(Grevler ve netayici» (6) adll bir yazlsmda ~unlon yazlyordu: «iki ay evveline kadar, sahaif-i matbuata (gazets sayfolanna) gec:irllernediQi ic:in greY kelimesinin ne demek oldugu bilinemedlgi glbi, grey dedlgimiz halet yani terk-i ~gol (ilil1eri blrakma) dahi mecburen gayr. vak] idi. Grevler adeta bir iIIet] mustevliye (solgm hostallk) haJjni a1th. "~grey yalmz ~Irketle amele arasmda tahoddOS (meydano 'gelen) eden bir ihtildf (anla~mazhk) olmakla kalmaz Memleketin ahv.oJi iktisadiyesi Ozerinde tesir yapor. Bundan mooda memleketimizde mevcut cesim sana'Vi ecnebi sermayelerile vucude gelmi,t]r. Oemek ki grevler dolaylslle, itibar-! malimlz uzerinde tesir iera eder. ~lrketlerin hisse senedotl du,er.JJ Vine 0 gunlerde istanbul Ticaret OdoSI Gazetesi de grevler aleyhine yaYlnladlgl bir yazlda, Turk ii?cisine hakaret etmekten cekinmeyerek, «yerli amelenin ecnebi omelesi (yabanci i~ciler) seviyeslnde olamoyacagml» yazlyor ve ~oyle diyordu: «Seviyesi hoklarml mudataa ve mu"hofozadaki kudretleri bizlmkilere kat kat folk oldugundan yerli amelenln politika monevracllanna kolayhklo kopllacoklor. derkar bulundugundan ecnebl ameleleri derecelerinde metalebatta bulunmalan (yobanci i~ciler gibi isteklerde bulunmolon) goyn caizdir.D i~te, bir yandan yabanci somOrgecilerin, blr yondan do, bunlarm yerli 0ionlonnm basklSI altmda, 0 zamanki hOkOmet - yani bOtOn votanda~lora hurriyet ve e~it1ik vaodeden ikinci Me~rutiyetjn ilk hOkOmeti - grevleri bastlrmak ioin harekete geeti. Anadolu demiryollarmdo grev ba~ladlg, gOn, horbiye nezaretinden Hoydarpo~o'ya askeri bir klt'o gonderilm:~, i~cilerin i~gal attigi telgraf dairesi ve oteki daireler (6) ikdam, 16 Eylill 1908.

33

askerin eline geemi~ti. Ote yandan asayl~ln korunmasl iein de OskOdar Mutasarnfhgrna emir verilmi~ti. zamonkl Zoptiye Nazln Saml Pa~o do Hoydorpa~a'~ yo gelerek Anadolu ~ Bagdat Demiryollan Genel MOdOrO HOknen'le g6rO~mO~tOr. Grev devam ettigi mOddetee, hOkumet sozle:;;me gereginee, kilometre ba~rna daha fazlo teminat akeasl vereeekti. Zaptiye Nazln i~ei temsileilerine hOkumetin bu i$ten ziyan edeeegini, ige bai?lamalannr, ba~lomazlarso greveilerin bOyOk eezalara carptrrriaeagrni soyledi. Bu baskl Ozerine grey Oc gOn sonra durmu9, i$ei derneginin hukuk mO$aviri, i~eilerin haklannr kanun yolundan aramaya koyulmu$tu. Bu do ayiarea sOrmO$tOr. HOkOmete verilen dilekee Ozerine, !?irketi Hoyrtye'de koptanlor, makinistler zom jstemi~ler, $irket bu isteklerini kabul aderek zom yapml~tr. Fakat Hask6y'de fabrika amelesin;n dJlekleri kabul edilmedigi iein i~i blrakmr$lardrr. o gOnlerde Balya - Karaaydrn haUl i$eileri grey yopryordu. Bundan ba$ko Adana'da do bir iki pamuk tobrikosI i$cileri torafrndon I~gal edilmi$ti. Memleketi bir uetan cbOr uea saran bu i$Ci hareketleri magazalora kacfar yaYllml$tr. BUna bir ornek: Orozdibak (7) magazosrnda coh$aniar direktore bir diJekce vererek aylrklannrn arttlnlmasrnr istemi$ierdi. Direktor, cah$anlann temsileisini odasrndan kovmu~, bOtOn cah$anIan do kap, dl$an edecegini soylemi$ti. Bu olay Ozerine burada do grev ba$laml$tlr. Anadolu - Bogdat demiryoJlanndaki i$eilerle memurlann toplu halde giri~tikleri greve son verilmeSi iein hOkO~ met i$eilerle $Irket arasrndaki anlo$mazlrgl halletmek istemi$tl. Genel MOdOr HOknen i$Cileri kabul etmi~, memurla-

o

(7)

Bah~kapl'da,

maJtaza.

34

~imdiki

Yerli Manar Pazannm yerindeki biiyUk

ra birer moo$ ikramlye verileeegini, i$eilere bir mikta( zarn yapllacagrnl vaat etmi:;;ti. Aradan birkac gOn geetlkten sonra Berlin'deki Maliye Komitesinin bu istekleri kabul etmedlgi lIeri sOrOlmO$, sozle~me de HOknen torafrndan irnzo edUmemi$tir. Bu Siroda grev komltesi iklye Qynrmr~, memurlann burundugu grup greve son verilmesini iteri sOrmU$, i~eilerle, gOndelikei kOcOk memurlar greve devam edilmesinde ayak diremi~lerdir. Bundan sonra memurlardon ve i~eilerden 900 ki$ilik bir grup, Ticoret ve Natio nezaretine bir dilekee vererek haklannln Verine getirilmesini rica etmi$lerdi. Memur ve i$cilerin temsileileriyie, $irket temsileileri Notia Nazln Hallaeyan'ln ba$kanllglnda toplandllar. KonU$malar, birkae gOn sOrdu, karar HOknen'in Almonya'dan, d6nmesine b,rakLIdl. B6ylece Anadolu - Bagdat demiryollannda ba$layan grev dilekceler, riealar dereeesine indL sonunda do sonOp gitti. Ote yandan, $ark Demiryoilanndoki grev; bastLrmak daha gOe olmu$tu. Vine bir asker birligi $ark Demiryollanmn en onemli bOrolannr, telgrathaneyi i$cilerin elinden almak Ozere gonderildi. Zaptiye Nazln Sami PO$a i~Ci sendikasrna $U ihtar~ nameyi gondermi$ti: "Gecen Cuma gunO soot altlda b~layarak, !1ark de~ miryollan i!1letme kumpanyasl ha:tlanndaki hizmetlnizi terk ve toti! eylediniz. Bu hal hOkCrmeti seniye ile ahali~ nin menafiine iros-I mazarrat etmekte olmaslna mebni tatil-i ,*golln deVcnnl tecvlz olunamoyacaglndan herkesin yevm-I m&zkOrda terkeyledigi vozifesi bm}lna gitmesi ihtar oIunur." Bir yandan yabanel kapitalizmin bekCiligini yapan bu Osmanh hOkOmetlnin basklion, bir yandan do sendika-

35

mn toplu parasr olmamasl, hlikQmetin asker gondererek hotlan i$gol ettirmesi il1ci arasmda panlge meydon vermi9ti. Bunun sonucu olarok $ark Demiryollan. grevi de 10 EylUlde sana erdi. ~irketi Hayriye fabrikasl i~eiJerinin grevini de bastlrmak kolav olmaml~tl. Greveiler Sirkeei'dekl mOdOrlOk binasml abluka etmi~ler, ieerideki memurlan dl~an elkartmaml~lardlr. Bundan ba$ka. i~eilere zom vapllmosma karl;>1 duran idare meelisi ba$kammn $irketten otllmaslm istemi$lerdir. Bunun Ozerine greveileri dagltmak lein oloy verine atll polisler ganderilmi!il ve grey aneak bundan sonra sona ermi!iltir. EvlOIOn bO$larmda Zonguldak havzasmdaki grey de genel bir hal almll;>, limanda bOWn i~ler durmu$, vapurlar k6mOr olomoml~, Eregli Fronslz ~irketi,' oteki $irket[er bu olav Ozerine BoblaliVe bo~vurmu$lordl. Eregli ~ir­ keti Zonguldok'toki sermayesmm tehlikede oldugunu Franslz eleiligine de haber vermi$ti. Eregli ~irketi oeaklonndo I~eiler[e polis orasmda kavgolar olmu$, i$cilerden 15 ki$i maden oeaklormdan komOr ta~lyan [okomotifleri tahrip etmi~ti. Boyleee bOyOyen grevi bastlrmok iein, Nev~ehir gambotuyle Zonguldak'a asker ganderildi. BALYA -

PUNTAiSTASYONUNDA Ote yandan Punta istasyonundaki depolor do yakllml~tlr. Bu yOzden jandarmalar oloy verine ge1mil? grevciler!n daha oak tahribat yapmalorma engel olmu~Jardrr. Punta istasyonundaki i~Ci kitlesi bir gOn once hapse atrIon arkada~[anm kurtarmak istemil1ler, bu aroda jandarrna lie il1ciler araslnda ccrrpl~ma olmu~. birkac ki$i yoralanml~. bir i!}Ci de 6lm0l1tOr. Bu claylar kor.;lIsmda izmir Valisi daha fozla kuvvete ihtiyac oldugunu 6abuJliye biidirmi$tI. Bunun lizefine Mecidiye zrrhllSI izmire giderek karaya asker Clkartml$trr.

KARAAYDIN'DA,

Balya - Karaavdm madenlerindeki grevler de cradaki hOkOmet kuvvetleri torafmdan bastlnlml$tl. Bahkesir mutasarnfl, oraya giderek bu bastlrma hareketini idare etmi$ti. AYDIN'DA,

Aydm hattmdaki grevde de kan$lkllklar olmu$, i$ciler DevelO kayO istasyonunda lokomotifi durdurarak yoldan Clkarml~lardl. 36

37

dive yorumlanan bu haYlr' kururnunun amaClnl ~6yle on· [otiC

7 I~~i

Hareketlerine Kar~l Kanunlarda Yapdan Degi~iklikler

Bu olcrylann tesiriyle devlet adamlon tatil-i ~gal (grev) kanununu yeni bai?tan degi!?tirmek geregini duymu!?lardl. Doktor Arhankelos'un «Anadolu ve Bagdat Demiryollan idaresinin iCyOZlb ad!! kitablnda yazdlglna gore, bu Alman i?irketinin genel mOd OrO HOknen, Adliye nezaretinde uzmon olarak bulunan Kont Ostrorog'lo go* rOi?mO!?, kanuna, ii?Ci horeketlerini onleyici hOkOmler koydurmw~tur.

Kanunun a'inCi maddesinde sendika kurulmasrnm ya* sak oldugu da belirtiliyordu. Doktor Arhankelos, sendika 38

"Prograrmndo jane sand. klan tesis ederek hasto, sg.. kat. 0111 kalon memurine ,irketce muoveneti iclerinden vetat eyleyenlerin evlot ve ayaline teavun ve onlan tahsJl ettirerek otilerlni temin gibi maksatlar vardl. $imendifer memurinine mahsus bir kooperatif ,irket tefldl eylemek, ucuz Ocretle ekmek tedarlk etmek (izere ,imendifer memurlarrno mohsus fmnlar kurmak, mutedil fiatlarla mah· rukat tedarik etmek... " Pek sat bir adam olan Doktor Arhankelos. bOljlmda bulundugu darnage inen dorhanin dogruca HOknen'den geldigini samyor, bunun kapitalist somOrme sistemiyle alan bagmtlsml bir tOrlQ kavrayamlyordu. i~Ci

VE

ESNAF

DERNEKLERi"

Milleti her alanda hOrriyete kavu~turmak voodleriyle aldotorak adlm adlm iktidorr eline gecirdikten sonra, korkunc bir tek parti diktatorlugu kuran «ittihat ve Terakki» partisi, ii?Ci ve esnaf derneklerini de slkl bir cendere iCine almli?tt. Zoten, sendika kurulmasl, Alman kapitalistlerinin tei?viki ve Adliye nezaretinde mUi?avirlik eden AI* man Kontu Ostrorog'un araclllglyla, kanunlarda yaplIan degii?iklikle onlenmii?ti. i!?cilerin yardlmla!?ma dernekleri de sendikaya benzetllerek yo kapatlhyor yo do bai?lonna dttihat ve Terakki» partisinin adamlan getiriliyordu. Yukanda orneklerini verdigimiz derneklerden sonra 'istanbul'do 1911 Yllmda bOtOn vapurlorda cahi?an carkCI ve makinistler «Makinistler Cemiyeti» ad lyle bir dernek kurmui?lardl. Bu dernegin tOzOgOnde, grev Y~lldlgmda, oteki i!?Ci dernekleriyle birlikte cah!?llacagl ve grevcilere camiyet kasosmdon para verilecegi yazlhydl.

39

KADIN

VE COCUK i\lCiLER, Ticoret ve Zimat Nezareti torafmdan hazlrlanan is-tatistiklerde belirtildigine gore cocuklar oak koHi sagllk ~ortlan icinde cah~tJnlmaktaydl. Cocuklaro veri len gundelik te iki kuru$tan ibaretti. Sizde endOstride cocuklonn somOrOlmesi, 0 zaman Avrupahlann elinde bulunan Wtun tekelinde (reji) bOl?laml$tlr denebmr. Vine bu istatistikJerden ogreniyoruz ki: 1913 VI linda birkoc fabrikado kedm i$Ci vardl. 1915'de bunlonn saYIJan artml$tlr. Ad. geeen istotistiklerin bl1dirdigine gore1915'de erkek i$cilere gOnde 10-13; kadrn i$cifere 4-6; co-cuklara do 2-4 kuru? gundelik verilmekteydi. 1915'dansonra, 0 zomono kadar kedln i!lei kullanmayan Feshane ve izmit fabrikolanna do kedm i$Ci olrnmaya ba$lanml~­ tlr. Daha sonralan tUtUn va tekstil endOstrilerinde cal!~an kadrn i9Ci saYlsrnrn hlzla arttlgrnl goruyoruz. Bunda Birinci DOnya Sava9rnda olen erkek i9cilerin yerini doldurmak zorunlugu Ue birlikte. gittikce artan hayot pohohhgl kar~ISlndo kadrnrn do, kocoslyle birlikte call9mok zorun-do OlU9U etki yopml~tlr.

8 Yerli Kapitalizmi Kalkmdtrma Cabalart

ikinci Me~rutiyet devrinde de yon somurge ~artlon devom ediyordu. HOrriyet. odolet mOsovat fikirleri ve bunlonn etroflnda kopanlon gOrOltOlerin coll~an -kitlelere. dar gelirlilere ve i9Ci slnlfrno bir ~ey getirmedigi oz sonro an100;nldl. Buno kar~llIk M~rutiyet. otedenberi geli~mek isteyen ve Istibdot devrinin tekelci gruplanmn boyundurugu oltrnda geligemeyen yerli kapitolizme, baZI serpilme OmitJeri getirmi~ti. Bu devirde sermaye biriklmi iein. halkl ano-

40

41

nim 1?irketlere hissedar yapmaya call1?an gruplar ortaya clktl. Hergun gazetelerde anonim 1?irketierin faydalanndan bahsediliyordu. "Devr-; sablkta, terakklyat-I iktisadtyece Iuzum ve faydosl inkar edilmeyen anonim ,Irketlerin tesisi kabil oJmuyordu. Holbuki ,imdl bu mani bertaraf olmu" mem-

leketlmiz lse anonim ,irkeUerin

t~kinne

son derecede

miisait ve imora muhtac bulunmUf oldugundan bu hususto gayret edellm" (8)

«ittihat va Terakki» kulOplerinde de bu yolda konferanslar veriliyordu. Cok gecmeden ~urada burada kOcOk kOcOk sermayeli milli bankalar, anonim ~irketler mantar gibi, meydana Clkmaya bo:?'adl. ittihatCJlann Heri gelenleri bunlardan cogunun ba:?ma kendi odamlanm getiriyorlardl. istibdat devriyle m9$rutiyet devri araslndaki aynhk ~oylece beiirlenebilir: istibdat devrinde, 9090sleri ni1?an dolu sakalh rantiye pa~alar, Avrupa kapitalistlerinin yerli simsarlony[e i1?birligi eden devlet adamlan sahneden cekilmi1?ler, bunlann rollerini hOrriyet kohromam gecinen Ittihat ve Terakki kodamanian alml:?t!. Bu parti de bir yandan yerli yeni zenginler, Bulgurpolas milyonerleri yaratlrken, ote yandan do Avrupa somOrgecileriyle i9birligi ederek TOrk koy10sOnO, i9cisini 1?ehirlerdeki fakir halkl s6murmek yolunu tutmu1?tu. Alman emperyalizminin emrinde Turk milletinin kanlnl dOnyanm dort bucagmda sebil gibi akltan bu tOredilerin yarattlgl yeni zenginler, halk ekmek Verine sOpOrge tohumu yedigi gOnlerde, 8eyoglu'nun 10ks otellerinde ~ampanya He sarho~ olup, yabanci dansozlerin clgaro[annl, binlik banknotlarla yaklyorlardl. (8) Ticaret ve Sanayi Odasl Garetesi: 30 42

A~ustos

1908.

II YARI MOSTEMLEKE OLU$ TARIHI 11k owrak 1932 ytbnda «Bir Yanm Mustemleke Olu~ Tarihi» adtyla yaymlanml§itr. o zamandan bu yana yeni bir basktSl yapllmayan bu kitabm elinizdeki yeni bastmt, ilk basklSl esas almarak hazlrlanmt;tlr. Ancak bu yeni bas/mda, temel fwvram/arm dlitnda eskiyen bazt sozcUkler degiftirilerek sadelejtirilmii ve ad, «Yan Miistemleke Olu~ Tarihi» olarak ktsalttl· m/~t".

hUseyinavni $anda

YARI MUSTEMLEKE OLU$TARiHi

1 Avrupa SermayedarbglDlD Derebeylikle Miicadelesi

DEREBEYLiK

DEVRiNDE

KOY

EKONOMisi

Oerebeylik Oretim ili~kilerinin egemenligi zamanlanndo, k6ylO kendi ihtiyaclanm bulundugu y6reden saglayobilirdi. Qrnegin: Sir kay agosl kendisinin va lrgatlannrn

bir senelik yiyecek ihtiyoCi icin ziraot yoptlflr, hayvan besletirdi. Giyecek 6!?yaSlnI, evlerde dokunon kum~ ve bezlerle elde etmek mOmkOndO. Bu. C6!;iitli !ilekillerde 010biHrdi. Bazi aHefer yOn veya pamukrulanm ya kendl/eri dokurlar veya dokuyuculara verirlerdi. Erzurum va cevre vi-

47

loyetlerde «eulha» denilen dokuyucular ailelerden emeklerine kar$llIk yOn alarak, kuma$, COf$af dokurlardl. Anodolu'da cogu yerlerde toprak sohipleri giyecek ihtiyaclon lein de pamuk, keten ziraoti yaporlardl. KlsocaSI, her bOlgede yeti$en hammoddelere gore kurulmu$ ev sanayii vardl. KoylO ailesi ayokkabl ihtiyaclnl do gene koy eevresinden sagloyobJlirdl; hemen hemen her koyde, her kasobada bir dere kenonnda deri imalathoneleri vardl. Aydlnlatmo iein 0 yorede yeti$en bitkisel yaglordan yararlomllrdl. Bunu yakmak do pek bir mesele degildi, k6ylerde eokmok tO$1 ile, barutlu pamugu tutu$turmak yoluylo kibrit ihtiyoci do saglamrdl. Bu ihtiyaclarm. aide edemeyen, yanj bir senelik yiyecek ve giyecek e$yaSl iein tarla va hayvan sOrOierine sahip olomoyon insonlor, bey ve agalonn yonlnda bogaz tokluguno eoll$lrlordl. Bunloro Irgot derie'rdi. BOtOn omOrlerinj bu bey ve agalann yanmda gecirirlerdi. Bunlar Oratim unsuru oldugu gibi, agomn tarlo ve hudut kavgalannda kullondlgl bir araet!, Ago rrgotlanm olet gibi kullanarak diger ogalarla eOrpl$tlnr, bu yolla onlardon yorcrrlomrdr.

EL TEZGAHLARI

NASIL KAPANIYORDU?

Sanoyi sermoyesinin geli$meye bal?lamosryle, Osmanit imparotorlugunun Avrupa'ylo alan ticari ili$kisi gittikce artryordu. Bu artr$ daha cok yabancr sermayenin lehineydi. inglltere'nin ve Fransa'nrn fobrikolan, Osmanll imparatorlugundo oym cinsten yapllan giyecek e$vaslna rekabet ediyordu. Yukanda Vazdlglmrz gibi. Osmanll imparotorlugunda el tezgahlon verel ihtiyacI kar$llamaya yeterliydi; hatta Halep, Musul, $am, Ankara gibi sonayi merkezleri Avrupa'ya bile dokumo ihrac ediyordu. Fakot mokineH Oretim mOesseseleri, bu el tezgahlo-

48

'nndaki mallardan doha ucuza mal satryordu. Bu olavlar, Osmanlr Imporatorlugundaki esnof loncolan", b:rer blrer kapatlyordu. Bunu aClklamak Ie in Ankara tiftlk sanoyii hakkmdakj $U frkra iyi bir Ornektir.

ANKARA TiFTiK

iMALATHANELERi

Ankara'da tiftik i$lenip, bOkOlmO$ bir hale geldikten sonra oteki memleketlere gonderillrdi. Gerive kalan tiftik mikton do yerli imalOthaneler torafmdan dokunurdu. Bunlordan en cok sof (yOnlO) kuma$lar vapllirdi. Ankara soflan pek me$hurdur. Avrupa OIkelerine bile ihracat yapllirdi. Avrupa'do en bOVOk sof mOl?terisi Felemenk'ti. Ankora imolathaneleri 1821 senesine kadar esk! verler/ni koruyabilmi$lerdi. Bu seneden scnro, Ankara'do hom tiftlk sotfl?/onno onem verilmi$tir. Istanbul ve izmir'den gelen tiftik ahcllarr, koylOden uygun !?artlorl0 tiftik almaya ba$lamr$lardrr. Zaten Avrupa kumo$larrno rekabet edemeyen Ankara imalathone'eri, bu kez ilke! moddeler bulmakta gOC10k cekmi$lerdir. Boylece Ankara, tiftik sanayii veri olmoktan Clkorok, Avrupo'yo ham tlftlk satan bir pazor haline girmh~tlr. imalathaneler kopanmrl? bunlann yerlerlni Istanbul ve izmir'deki ihrocot evlerine tiftik satan tOccarlor olmll?tlf. Avrupa sermoye hareketi Anadolu Iclnde geni$ledlkce, oteki kosabolardoki, glyecsk 9$yosl dokuyo.n el Imalat'honeleri de blrer blrer kapanmrl?t1. Vobanci sermayenin, loncolarda olu$on ustallk ve crrakhk devrini VO$oyon sanoYi mOesseselerini ortodon :kaldlrmosl yeterli d~lIdi. Pozar ile pek oz i1i~kili olan geniI? bir koylO kltlesi vordr. Su kay-aile sonoyilnl ezmek. koVlOyO de Avrupa ,fobrikatorlerine mO$terl vapmak _gerekiyordu,

49

YABANCI

ELCiLERiN ~iKAYETLERi

Osmanl. Imparatorrugunda [slahatrn tomamryle yer~ once devletin idari ve mali durumunu ~u ~ekilde ozetlemek mumkOndur. Eyoletler yetkileri geni~ bir takrrn pa~alarm elindeydi. Bunlonn icinde, hQkumet merkezini zaman zaman tonryanlara bile rastlamrdr. Bir eyalet pa~.asl, bir adam. astrnr. malmo zorla el koyabilir. istedigi i~kenceYi yapabiJirdi. Vergilerde birlik yoktu. Hlristiyan unsurlar. horae. cizye gibi vergiler vermeye zorunluydu. Vergiler iltizam usulUyle toplanrrdl. Bir eyolet pa~a$l. bir eyaletin vergisini. a~arlnl bir multezime satardl. Cogu yerJerde toplonan vergiJer. devlet hezinesine gitmez, eyalet pOl?olanyle mUltezimlerin ve derebeylerin eJinde kalrrdr .Ote yandan, devlet para buimak iein Galata Sarraflanndon bore para ahrdL $er'i mahkemelerde Hifistiyanlorm $ahitligi kabul edilmezdi. Sonuc olarak devlet idaresinde birlik olmamasJ, vergilerin iVi toplanomamasl yOzOnden artoda bir emniyetsizlik ve gOvensizlik hissediliyordu. ingiliz ve Franslz eleileri, Osmonh imparatorlugundaki bu idare bieiminden :;>ik6yet edivorlardr. EicHer bu :;>ik6yetlerinde daha eok Hlristiyon unsurlann himayeye muhtae olduklanOi iddiQ ediyorlardl. Memleketin ce:;>itIi yerlerindeki konsoloslar do elcHere verdikleri raporJorda daimo Hrristiyan unsurlann durumunu aerklamaya eall:;>lyorlardr. Ornegin; Kostence'nin ingiliz konsoiosu, bir HlriStiyamn ne hukuk, ne de caza davaiannda bir MOsiOmon aleyhinda hakkrm aimaya muvaffak olamadrgma iIi$kin ropor blle vermi$ti. Ve bun un glbi Rumeli'nde konsolosIorIO, mohkemelerin para kuvvetlyle gorevlerini suistimal ettigini gosteren raportarr vardlr. Bu ra-porlarda, Hrristile~mesjnden

50

yon unsurlarrn bir vatanda$ hukukundan yoksun olduklonna lIi$kin kaYltlara rastianlyordu. ingiliz ve Franslz elcHeri, bu gibi olaylara dayanarak Osmonlr HukOmetinin Islahot vapmasma ihtivaci 01dugunu iddio ediyorlardl. ingiliz va Franslz elci ve konsoloslan, Osman!1 Imparatorlugundaki Hlristiyan unsurlann yerini abartarak tanlmlryorlardr. Oyso ki, Hlristlyan unsur orasrnda sarraf va tOccor zOmresi bile vardl. Ekonomik durumlon itibariyle, elcllerin iddia ettlklerl kadar fena bir durumda degildiler.

HiMAYE iSTEKLERiNiN iCYOZO inglfiz ve Franslz elcileri, insonllk adl oltlnda Hlristiyan unsurlann hukuk e:;>itliginden sozediyorlardl. Bu himave isteklerinin iCVOzunO, os11 sebeplerini $U $ekilde acrklayobiliriz. ingiliz ve Fransrz eleiler! rslahattan soz ederek, kendi memleketlerinde geli$en sermoVedarllQln Osmanlr imparatorlugunda Van somOrge ekonomik iIi$kilerini kurmaya cah~;ryor!ardr. Bu ili$kilerin kurulmasl iein de HIristivan unsur[ann hukuki ve siyosi yerini saglamlo$trr· mok gerekiyordu. Bu unsurlar, Osmonh imparatorlugunda yabancr sermayedarhgrnrn aionl durumundaydrlar. Avrupa ile ticori ili$kiJerimizin arttrgr zomanJor, HIristivan unsurJar Avrupa mallarrnrn ithalot tOccan ormu~­ lardr. Hatto bu yOzden pivosada Hayrive Taciri, Avrupo Taciri dive bir ayrrm vardl. Hoyrive Taciri, Isrom tOccarlondrr. Bunlar memleket iclnde Veti$en mallann ticoretiyle ugro$lrlard1. Avrupa Tacirleri, Hlrlstiyaniordon ibaretti. Avrupa mallannrn, Osmanl imparotorlugundb daha fozla satrlmaS1 ve buramn Avrupa fabrikoian icin

51

tam ve em in bir pazor holine gelebilmesi iein, bu Itholet Hiccarlonnm durumunu kuvvetlendirmeye ihtiyae vardl. Av~ rupo ithalatmm to kaylere kadar girmesi lein, memlekette emniyet ve sukQn isteniyordu. Ornegin; bir ingiliz fabrikasl istanbul'daki tGccora mall gonderiyordu. Bu mal gene kredi yoluyla Anadolu' daki tuccann eUyle halka ve koylUye sahllyordu. Bu aroda, Hrristiyan bir monifatura Wccon aJacogml alamozsa, veyo bir pa9anrn keyfi idaresiyle hopsediJirse, bundan Monchester'deki fabrikatorun etkilenecegi eok dogaldl. BUndan b0 9ka, cezo, ticoret usul muhakemot kanun Ian do duzenlenmemi 9ti. Varolan hukuk muessesesi yeni 9artiara uygun degildi. Ticari ili9kinin emniyet ve selametinj temin iein, ticaret kanunlarr, ingiliz ve Franslz kanunlarr gibi kanunlara ve bun Ian bilen avukatlara ihtiyae vardl. Vergileri toplama geklini degi 9tirmek gerekiyordu. iltizam usulil, buWn devlet gelirlerini toplamok iein kullamIan bir yol halini almr9tl. Ornegin ikinci Mahmut devrinde istanbul ve Beyrut dl 9mda buWn gumrukleri, bir ticarethane iltizam usulOyle elde etmi!?ti. ButUn bu derebeylik !?artlannln ortadan kolkmasl ve Osmanlr Imporatorlugunun sermayedarl,g,n ekonomik ve yon somlirge 90rtlanna girmesi gerekiyordu. ISLAHAT

FERMANI

Ingiliz ve Franslz eleileri Islahata dogru devletin 0dim atmaslnr Re~it Pa!?a'ya tavsiye etmi!?lerdi. BOtUn bu temaslardan. hatta zoriaylci tekliflerden sonra, en sonunda 1839'da GUlhane Hattl, okunmu!?tu. Bu padi 90h buyrugunun ieerigi 9ayle azetlenebilir. Osmanl. memJeketinin daha iyi idoresi Icln yeni ka-

52

nunlann haz.rlanmasma (konmasfna) luzurn· gOrulmektedlr. Bu kanunlann esos., mol ve COMm korunmas.d.r. Gene bu kanunlara gore. vergi kovma ve toplama usulleri de bir dOzene baglanacak, iltlzcwn usulu !«ald.rllacoktlf. Askerlik hizmeti icin blr siire soptanacak ve askerlik zorunlulugu butun halk. kapsayacakt.r.

o

ZAMANDA

BABIALi

ADAMLARI

GUlhone Hattrndokl bu temeller ielnde harekete geeilmi9ti. Yeni kanunlan inceleme ve goru9mek iein Meclis-; Ahkam-I Adliye (Ada let i91eri MecHsi) olu9turulmu9, bi!' sure Sonra caza kanunu elkanlmlt?tlr. Bu konuda Franslz hUkukeulannln yardlmlan garulm0 9tUr. Clkanlan yeni ceza kanunu, ba9kalormln malmo zorla el koyon memurlor hakkmda aglr !?artlan ieeriyordu. Vergilerin iftizam usulOyle alinmasl kaldrrrfml!?, maUve memur· Ian araelfJglyla topianmasl kabul edilmi9ti. ISLAHAT NE VANKILAR UVANDIRMI~TI?

Bu olaylar, ulema mGltezimler ve e!?raf arasmda endige va heyecanla kar91Ianml!?ti. Ulemaya gore, bu gibi kanunlar yapmak gOnahtJ! iltizom usulOniin yiirurlUkten kaldlnlmoslnm da kay ayanlnrn (ileri gelenlerinin) ve mOltezimlerin h09uno gitmemesi pek dogaldl. ClinkO. eyolet pa9alarryla el ele verip k6ylO kitlelerini baskr altrnda tutan, ellerindeki malIan, topragr zorla alan bu zOmrenin elkarlarl bozulacaktt. Derebeylik unsurlannm Islohat aleyhindeki fiklrleri gittikee kuvvet kazanryordu. Hlristiyan unsurlarrn MUslumanlar gibi aym hukuka sahip olmasl, bu derebeylik zumreSinin hie i~ine gelmiyordu. Bir taklm softalar, toprok sahibi e~raf, mUltezimJer bunu bir kOftir oJarak kabul ediyorlordl. $ehirlerdeki

53

esnaf JoncaJannrn ba~lannda bulunan k6hyalar, kabzJmollor, aslmda Avrupa ithal6tmdan memnun degillerdi. ithal6teJ zumreYI olu~turan Hlristiyan unsurlara bu gibi haklar verilecek olursa durumlan daha kotU olcrcaktr. Zaten el imal6thoneleri, esnaf loncalan, Avrupa ithaJatmdon etkileniyordu. Avrupo malmo olon ragbet gittikee artmaya elveri~liydi. Bu suretJe sorraflar, multezimler, din muessesesinin etraflnda toplanon softalar, kadllar Islahatla mucadele ediyorlardl. Son undo, 1842'de eyalet gelirlerinin toplanmasl asker! kumandanlara blraklldl vergiler iltizama verildi. Bu, d€rebeylik zlimresinin mucadeledeki ba~anslydl. Gulhane Hattmda bir eok ~eyler vaat ,edildigi holde, daha uygulanmaml$tl. Bu yuzden ingiliz ve FranSlZ eleileri, Boblali ricaline baskl yaplyorlar, GUlhane Hattmdaki esaslann uygulonmasml istiyorlardl. En son undo padil?ahe bir ferman daha okutmu~lardl. Bu fermanda askeri rslahCittan ba~ka bir ~ey yaipJlamadlgmdan s6z edilerek daho once GUlhane Hattmdo okunan maddeler tekrar edilmil?ti. Fermanda tazlo olarak «ulum ve Wnun ve sonoyi tedrisine mahsus mekteplerin tesisini en mustacel i~lerden addederim» dive bir kaylt vardl. Bir egitim programl yapmok iein bir kurul olu:;;turulmul?tu. Bu Islahat mucodeJelen Ylllarca surdu .. Doha dogrusu Avrupa sanayi sermayedorllgl, Osman!! imparatorlugu ieinde oradlQI :;;artlan kurmak iein bu gibi zorluklar10 kan;1I1ol?ml:;;tl. Isla hat isteyen eJcilerle, Islahat yapmok isteyen sodrozamlar aym satta bulunuyorlordl... YabonCI sermaye iceriye girmek, iyi bir pazar kurmok, k6ye sermovesini sokmok i4;in derebey/ik unsurlarrv10 eorpl$rvor; kendi ajonlonnm ticari verlerini saglomlmi.trrmok istivorduo Yukonda yazdlglmlz gibi, ingjliz ve Franslz sleileri,

54

Hlristiyanllk ve insanllk adl 'altrnda, Hlristlyan tHl:.whuIU hukuki e:;;itligmden s6z ediyorlardJ. AMAC HiLAFET VE SAlTANATI. YA\>ATMAKTI

BabrCiIi ricalinin, bu i~lerd6 vobanci elcilerin teklitlo rin; kabul etmeleri kacrmlmazdl. Bunda, 0 zomanki siyasi durumun etkilerini de kabul etmek gerekir. Babloli ricali Osmonlt ImparatorJugunun geni:;; Sln,rJannr korumak hi/otet ve din miiessesesini VOl?otmak istiyordu. Doha 6nceden, imparatorlugun dayandrgr askerf derebeylik kuvveti Ylkllmll? verine de kuvvetli bir asked muessese kurulmaml~tl. Bundan bo:;;ko devlet vergileri iVi topJanamlyor, l?unun bunun elinde kahyordu. Ortada para yoktu. Bu durum kar~lslnda Bablcli dl~ polltikada pek zaVlftl, siyas! olaylara, bir sova~a mevdan vermemek, buyuk devletleri gucendirmemek gerekiyordu. Buyuk devletlerin imporotorluk topraklanna SOld Iran bir tavlr aJmalon 010511191 pek eoktu. Mali slkmtl icinde bulunan devletin geni~ srnrrlan koruyabilme.k iein eok yuksek bir sava~ bliteesine ihtiyoci vardl. Bu yOzden devlet harcamalannln en eogunu ordu giderleri olu:;;turuyorduo Fakat bu ordulann soval?o girmesi ve Avrupa'nln yeni saval? silchlannl olmoSJ iein gerekli parasl yoktu.

55

Rusya sermayedarhgr Osman!! lrnparatorluguna bask, yo· pip Bogazlan aloeok olursa. Akdeniz pazanna egemen bjr yer aide edecek. Ingiliz ve Franslz sermayedarlan ieln tehlikeli bir durum olw;>acoktl. Bu devletler. Klnm SavQ'il' dolaYlslyle Osmanh imparatorJuguna yordrm etmi$ler. Osmanh ordusuno asker ve donanma gondermi$lerdi. Yukonda yazdrgrmlz gibi. dev/etin kendisini .savunabilmesi ioin parasl yoktu. Devlet sav~ harcarnalannr kanjlJlamok ioin ingiliz ve Franslz devletlerinden bore para istemi$ti. ingilizlerin oracrlrgryle Londra'da Palmers Bankosindon 3 milyon IngUiz Urosl istikraz yaprlml$tl (bore

2 KUlm SaVa!jl ve ilk Devlet Istikrazl

Bu devirde, Avrupa memleketlerinde sermayedarllk daha ook geli~iyordu. ingfliz ve Franslz devletleri somOrge elde etmek iein birbirleriyle yamw durumdaydllar. CarIlk Rusyasmda sermayeclarhk harekotJ gittlkce geli~iyor, kendislne gerekli olon pazarlan anyordu. Carllk Rusyasl bu ihtiyaC Ozerine Osmanfl imparatorlugu slmrlanna soldlrmll?tl. Ingiliz ve FranSlz devletleri, Carllk Rusyasmm yak," doguyu istilo etmesinden endi~eye dO!,>mu!?lerdi. Carhk

56

olrnml!?tl). Bu, Osmanh imparatorlugunun AvruPa bankolanndon yoptrgr ilk istikrozdrr. Bu istikrazin foizi yuzde 6, kor!,>lllgl do Mlslr vergisi 60 bin kese altlhdl. Bu para, Klnm savo!,>lndoki horeomoloro yetmemi~ti. Hatta ordu suboyJannln ve memurlonmn birkac oyhk maa~lon bile verilememi!,>ti. Aym zamando paranln harcamasmda yolsuzluklar olmu~, parayl dagltan kimseler madeni porayl sakJOYlp, verine kaime (keglt para) vermi~lerdi. Bu idare yuzunden hukumetin buteesinde 6 milyona yokm bir aClk gorUlmu!,>tU. Bu durum kar~lslnda ikinei bir istikrazQ daha ihtiyae g6rUlmu~tO. Gene IngiJiz ve Franslz devletlerinin yardlmlyla 1855'de Londra'da Rothschild Bankasmdan 5 milyon ingiliz lirasl istikraz yapllmJ~tl. Bunun ~artlarma g6re de, Mlslr vergisinin geriye kalan klsml! izmir ve SuriVe gumrukleri borea kar~lllk gosterilmi~ti. Bu suretle Avrupa'do embtiyon hcdinde bulunan mali sermoyedarhk yuksek -falzler ve ag.r ~artlarla" devlet istikrazlon ~klinde lceriye giriyordu.

PARis ANTLAi?MASINDA ISLAHAT SORUNU Osmanll

imparotorlugunda ,s[ohat yapllmasl, Ingiliz

57

va Franslz elCileriyJe Bablan ricali araslnda bir sorun olmu!?tu. Aynl sorunJar, Klnm savOli>lnl izleyen Paris Antla!?masmda do Bablall delegeleriyle, yabanci devletler arasmda yapllan gorG~melerjn temel konusunu olu~tur­ mUi?tu. Paris Antla:;>maslylo «Osmanh imparatorlugu Avrupa devletler sistemine girecek ve Avrupa genel hukukundan yararlanacaktl.» lngiliz ve Fronslz delegeleri, Bablali delegelerine bu i?erefl bcrgl:;>lIyorlardl. Fakat buna kor~lhk, gorui?meler sirasmda, buyuk devletler Yillardon beri Os· manll imparatorlugunda olui?turmak istedikleri i?artlan ileriye surmui?lerdi. Bunlann arasmda Hlristiyan unsurlarm hukuki ei?itligi de s6zkonusu olmui?, klsacaSI bh hOkumetin ici~lerine mOdo hale eden bircok sorunlaro deginilmi:;;ti. 6ZEl MOLKivETE SAYGI VE E~iTLiK FiKiRLERi

Par;s Antlo$masmda kabul edilen esaslar dahilinde 1856'da bir Isla hat termom daha okunmu$tu. Bu ferman do ~6yle ozetlenebilir. Herkesin kanun onunde

~itligi-Mahkemelerde

,0-

h!Uik e!litl!gi-Ozel miilkivete saV91-Su(: i,leyenlerin molino el konmamasl - VergiJerde ~itlik - iltizom 'usulOnOn

koldlrrimasi-Karmo mahkemelerin oh.~turulmosl~Avrupa konunlarl gibi kanunlorm diizenlenmesi. Paris Antlq$masl ve 1856 Fermanmdaki Islohat esaslan, Avrupa sermayedarJrgrnl totmin eden bir anla:;;maydl. Bu 8uretle Av·rupa sanayi sennayedarltgl, Yillardan beri Osmanlt jmparatorlugunda y~ayan derebeylik unsurlonyla mOcadelesinde ba:;;anh olmu:;;. imparatorlukta ya:;;ayobiJmek iein gerekli olan $ortlorr kurabilmi9ti.

58

AVRUPA SERMAYEDARLIGININ BABIALivE BASKISI

Ozel mOlkiyet hukukunu sagflyan kanunlar vapliml:;;, iltizam usulO klsmen kaldmlml!?tl. Fakat Bablali 1856 VIlinda okunan fermandaki Islahat esaslannl bOtOnOvle uygulcmaya olanak bulamom1i?tl. 0 zaman ie isyanlor ve bunlardan dogan siyasi sorunlorla mei?guldG. Yabanci eleiler. fermandaki Isla hat maddelerinin uygulanmasl icin Bablaliyi slkl 9tlnyorlardl. Sonunda 1859'da PariS Antlai?masml irnzalayan dey letler, BabrCiliye ortak bir teklifte bulunmu~lordl. Bu teklifte 1856 fermonlndaki esaslar hatlflatllml:;;, Osmanh iffilparotorlugunun Isla hat giri:;;imlerinde pek yavai? hareket ettigi oetklanml~tl. BobtaIl, Avrupa sermayedarlanmn gOvenini kazanmak icin bazt idari carelere bm;>vurmu:;;tu. Bu yuzden, dlizglin bir butee hazlrlamak icin bir mali .meclis olu:;;turulmasma korar verilmi:;;ti. Elde edilecek vergilerle iandarma orglitU kurulacak ve karma mahkemeler kurulacaktl. ate yandan, ingiltere hliklimeti, hozine gelirlerinin artmaSt icin Babtaliye bir proje vermi:;;ti. Bu projede yabanctlann em!ok satm almalon do teklif edilmi:;;, vaklflarm do koldtnlmast istenmi:;;ti. Gene bir projede, mali ida renin uluslororast bir komisyon taraftndan kontrol edilmesi isteniyordu. Bu teklif bazt degi:;;ikJiklerle kabul edilmi!?, padi:;>ahm emriyle, molt meclise lie yabancl delege alrnml:;;tl. Bu vabcncllar, Osmanlt imparatorluguner bore perro vermek sermayelerini vOksek ferizle i,letmek iein, Osmanit hlikumet:ne Veni Veni vergi kaynaklan araml~tl. OzeJlikle vergileri toploma usullerinin Islah imkonlan ince!enmi~tL Bununlo birlikte, mali mecUslerin proieleri tomamiyle uygulanamamt$tl.

59

iNGiLTERE'NIN SOMORGE AOLITiKASI Ote yandan. ingiltere hukOmeti, Osmonh imparator' lugu idaresi hakkmda konso1oslardan aldrgl bilgilere deyanarcrk Babroliye bir teklifte burunmu~tu. In9Uiz eicisi bu teklifle ilgili olarak oteki yabancr elc;:ilere de bilgi vermi~ti. Bu teklif ~6yrece ozetlenebilir: «Meclis-i Ahkam-J Adliye ve Meclis-j Tonzimat birle!?tirilerek, yerine yeni blr meclis olu!,>turulmcrlldrf. Bu meclisin hem yOrutme hem de adlt yetkisi olmolrdrf. Bu meclis en yOksek memurlardan secilmek ve bazilan Hrristiyan olmak Ozere be!,> sene sOreyla gorev yapmalrdrr ve on iki uyesi olmahdrr. MecUs Oyelerinden bir klsmr fevkalode komiser 010rak vilayetlerde bulundurulacaktr. Bu komiserler geni!? yetkiyte belirli bir bofgeyi idare edecekJerdi. Oteki Oye de jstanbuJ'da oturacak, oteki Oyelerin ca· ll!jmalan hakkmda goru!jJerini bildirecekti. Bu meclis her !jeyden once, iyi bir zablta kurulu oru~· turacok, mahkemeleri dGzeitecekti. Bundon ba~ka a~ar usulOnQ de kaldlracak, her yerde valiJerin emrinde Hlris' tiyan muste~arJar bulunacaktl. Bunlar mezheplerinin di· lek ve !jikayetlerini aelklamak Gzere Oe ayda bir rapor vereceklerdi. Elcilikler ~kayet ettiklerj memurlann yar· gllanmasml bu meclise blrakacaklar, so~turmo Slrosm.· do elcilik tercumonJcm bulunacalctl. ingiliz sermoyedarllg, Osmanh imparatorlugunu tam bir somuru bolgesi haline getirmek icin ichiOlerine bu dere-ceye varon mudohaleye cesaret etmil1ti. Bu teklif, Bablali'de telO$ ve endi~eyle kar$llanml$tl. Ingiltere hOkumeti, bu teklif konusundo BoblOli'ye Gc ay sure tanlml$t1. Oteki devletler de bu sorunun bir kon· feransta goru$ulmeslnden yanaydllar. Babloli, yabanci hukumetlerj yatl!jtlrmak, Avrupahlann siyasi kontrolOn· den kurtulmak gayesiyle Isla hot yapmak zorunda 1 olaYlonn do etkisini ararnak gerekir. Ameriko'da kuzey ve gOney viloyetleri arasmdaki sova~lar yOzOnden, Amerika pomuk Oretimi durmw;;tu. Avrupo pomuklu dokuma fabrikalan, Amerika pamuklannm da ahclsl durumundaydl. Ameriko'daki pamuk Oretimindeki buhran dOnyo pamuklu dokuma sanayiine olumsuz yonde etki ediyordu. Fabrikatorler pa.muk elde edebilmek icin ciddi bir endi!;>eye dD9mOf?ler, IngiJiz ve FranSIZ sermayedarlan kendi somOrgelerinde pamuk ekim;ni orttlrmaya cah~m19lardl. Pamuga ka'1'l dOnya tolebinin

68

bu l?eki~de artmosl, Adana'da pamuk Oretiminin mlmo:;j no yol acml9t1r. PAMUK TARIMI VE TABAKALA~MA HAREKETLERi

DerebeyJik ekonomisi devrinde, yerel ihtiyae jein pamuk yetiiitiren Adana, bu kez dOnyo taleb; ve ingiliz Ve Franslz fabrikalan hesabma uretim yapmaya ba9laml~tl. Yukanda yozdlglmlz gibi, bu yuzden Adana pamuk tanmmo sermoye hareketi girmi~, sonuc olarak: 1 unsuru,

do

Mersin, Adana gibi buyuk !1ehirlerde bir tiiccar

2 -

ZenginJ~en

3 -

Pamuk i9cisinl yoneten elciba!11 diVe bir smlf

bUyuk ziraat erbab, dogurmu!1tur.

tOremi~ti.

Bunlar bir yandan ciftlik sohiblne i9Ci buldugu iCin komisyon ollr. ote yandon do i~cilere i9 buldugu icin i9Ci gundeliginden bir Dcret keserlerdi. Bu yuzden i9Ci ile ciftlik sahibi arasmdaki bu aracllar da klsa surede zeng;n olmu$lardr. 6te yandon, i;;;ciye bore para veren ve bunu haftaIlklanndan kestiren bir tefec; unsuru do meydana gel~ mi~tir.

Koylunun 11-12 soot yalmzca pamuk tarJasmdo 19CIlik yapmasl. onu bo?ka i!,>ler yapmaktan allkoymu$tu. Oysa ki eskiden kaylO, yalnlz bir tek i9 Ozerinde liretim yapmaz, oteki ihtiyoclan ic;n de cah~lrdl. OzelI:kle kadimn do, torlaya girmesi, koylunOn ekonomisinde bOyGk bir degi~me yapml!,>tlr. Ornegin, koylU kadml, giyecek e?yaYI dokumayo vakit bulomoml9, yalnlz i~cilik yopmak zorunda kalmlf?tlr.

69

Su yOzden kaylO, ;ht;yoclonnm cogunlugunu COl"$1 ve pazardan saglamak zorundaydl. Yon; kaylO, pamuk tarlOSfndon aldfgf gOndelikle, tGccarlardan ayakkabl gibi giyecek e~yasf satm almaya ba~loml~t(r.

Bu mubadele zorunlulugu vuzOnden yabanci ithaldt koylu evine kodar girml,tir. Koylu ~ on kuru, gundellk alan blri holine gelmi" ozellikle i~(:i ljieker. petrol, gibi afyo",n abClS' olmUlJitur. Bu yolla Adona pamuk bOlgesi. Avrupa'mn hammadde koynog" ve momul modde pozarl haline gelmi~­ tiro Adana pamuk tanmlndaki bu olay, ozO aClsmdan oteki Qretim alanlormda da aym ~ekilde olmu~tur. e~yasl

4 Demiryolu Sermayesi ve Koy Ekonomisi

Osmanh imparatorluguno yoboncl sermaye en be·lirgin ~ekillerde ~u kanallordon iceriye girmi~tir; 1 - Emtia (Mollor) ihracatl ~ekliyfe 2 - Devlet istikrazlan 3 - Bonkalor 4 - Demiryolu ve oteki baymdlrhk i~leri 5 - Modenler l?imdiye kodar devlet istikrozlan, banko ve ticaret .sermayesinin Osmanh Imparatorluguna ne !i>ekilde gird;-

70

71

gine deg-inmir;>tik. Osmonlr Imporotorlug-undo sermoye ho~­ reketini ineelerken demiryollonna bOyOk bir ver aYlrmak gerekir. iLK DEMiRVOLU SERMAVESi

Osmanlr imparatorlugunda demiryolu ir;>ine ilk sermoye yatrranlor Ingiliz sermayedarlarrdrr. Anadolu'da ilk olorok 'izmir'de Dinar orasrnda bir hat kurulmur;>tur. Bu hat 1856 Vlllnda ir;>letmeve oer1mJ9tlr. Birkae VII sonra, bO$ko bir ingiliz $irketi izmir-Kasobo arasrndo bir hat yaprmma baijl1amrl?trr. 1894 yrhnda bu hatlo Franslzlar ilgilenmiijllerdir. Bu hatlar, somOrgelerdeki, ihrae limanlarrndan hinterlando dogru uzanan klsa hotlardan forksrzdr. Bu hatforlo izmir-Aydrn-Kasaba eevresindeki nokUye il?lerine bOyOk sermaye hareketi egemen olmaya bal?loml$tl. Bu yolla Izmir hinterlondryla izmir limanr arasmdo doho srkl ve doho hrzh bir ilil?ki bal?laml$trr. Bu l?ekildeki ilil?kiler yabanel sermoye lehine geli$mir;>tir. HiNOisTAN VOLU VE AVRUPA SERMAVEDARLARI

Sur(ye'den Bagdot'a demiryolu vaprml dunya demiryolu oleuslinde onemli bir sorundu. Botl sermavedorlarr bu sorun etraflnda birbirleriyle rekabet ediyorlardl. ingiltere, Hindistonr daha iyi somOrmek iein Avrupo i1e Hindistan oraslndo klsa bir karayolu anyordu. Bu dU90nee yrllareo Avam Kamarasmdo bir mesele olmul?tu. iskenderun korfezinden Kuveyte kadar bir hat yap· ma dU$uncesi vardl. Bu dlil?Oneeyi uygulayabilmek iein 1851'de bir ~irket kurulmulji fa kat ~irket teminat karijll· IIgl bulamadlQl iein il?e girigememi$ti. Bundan ba$ka Suriye sahillerinden bal?lryarak Firat. 72

sohilini takip ederek Bag-dat'a bir hat yopmak dO~ulIlll mOr;>tU. Fakot 'Ingiliz sermayedorlon So.veYijl Kanahndaki butUn hisselere sohip oldukton sonra bu dOijlOneelerden tamomiyle vazgeemi91erdi. COnkO Hindistan yolu uzerinde en onemll bir yer olon SOveVijl Kanah tamamiyle ingiliz sermayedarllgrnln eline geemi$ti. Suriye sahillerinden Bogdot'a hat yaprml Fransrz Sermoyedarlorrm do me$gul etmi$tir. Sir projeye gore Surive sahillerinden bar;>lryarak, Holep-Bagdat·Bosra'ya ka· dar bir hat yapJlaeaktr. Fakat bu dOr;>Oneenin de uygulonmosma Imkan bulunmomlijltl. Alman Sermayedorl19J, Bagdat hattr iein ingiJ;z ve Fransrzlar gibi Akdeniz sahillerinden bOijllayan bir hat kurulmasrnl dOijlOnmuyorlardl. Onror Bog-dat yorunun Haydorpa~>o'dan bO$ramasrnr doho uygun bulmur;>lardl. ALMAN SERMAVEDARLARI VE BAGDAT HATTI

Bu dO!;>Onee, 0 zaman Osmanlr devlet riealinin de hor;>una gitmil?ti. Zoten 1880 yrlrnda, bir Nafia Nozlrr Anadolu'yu OOl?tanbol?a kateden bir demiryolu tasonsl hazrrlaml!;>tr. Fakat ortada devlet sermayesi olmadrgr iein, bu buyuk tasorrnrn uygulanmasrno imkan Olmamll?tl. 1888 vrllnda Deutsche Bank, Stuttgart bankalan odrna hareket eden M. Kaulla, Havdarrpa!;>a-Eski~ehir­ Ankara arasmda bir hat yaprmr iein hOkOmete bir teklifte bulunmuijltu. Bu teklif kabul edilmi!;>, 1899'da da yaprmrno 00$lanmr!;>t!. Tabii Alman sermadeyarlarmm amael yolnrz HaydarpQ~a-Ankara arasmda l?imendifer i$letmek degildi. Bunlonn amoel, Ankara-KQyseri~Sivas"DiyarbakJr yoluvla

73

Bagdat'a kador hat yapmaktr. Bu amoco ula~mak icin M. Kaulla 1893'de Ankara-Kayserl Imtiyazrnr alml~tr. ALMAN SERMAYEDARLARI VE CARUK RUSYASI

Alman sermayedarlonnm dogu vilayetlerine kadar hal uzatmasr Carlrk Rusyo'srnr endigeye dO!?urmO~tO. 0 zaman lor Corlrk Rusya'srnda geli!;>en sermayedorlrk iran'rll kuzeyini ve dogu viloyetlerini bir pozar holine getirerek buralannr somurOyordu. Rusyo, Alman sermayedarlrQlnrn kendi pazarlarrno dogru demiryoluyla ilerlemesini h09 goremezdi. Bu sorun, istanbul siyasi eevrelerinde onemIi bir durum olmr9tl. Ankaro·Kayseri-Sivos-Diyarbakrr imtiyozr Ozerine, Corllk eleisi Berlin Antla9masrndaki sava!? tazminotr sorununu ileriye surerek bununlo BobraU devlet adamlarrnr tehdide b0'9lamr!?tr. Son undo Boblali, bu Rus eleisinin tehdidini dikkate olarak dogu vilayetlerinde yoprlacak demiryollannda Ruslonn rOehan hakkr (ustonlUl< hakkl) olacagma ili9kin Rusya'ya bir gOvence vermi!?ti. Almon sermayedorlrgr, Ruslann nufuz b61gesindeki yerini bu nedenle kaybetmil?ti. Bundan SOnro, Alman sermoyedarlan, 'Eskigehir-Konyo Adana yoluyla Bagdat'o vanlacagrna inanml!?'ardL Bun· do do bal?orrlr olmak iein Eskigehir-Konyo hottmrn do imtiyozlnl olmrl?lordl. RUM Eli DEMIRYOLLARI VE BARON HiRSCH MACERASI

Osmonlr imapotorlugunun maliye tarihinde Rume1i demiryoUan sorunu uzun ve kon91k bir hikayedir. Avrupo'yla Osmanlr imparatorlugunu bir demiryoluylo birle!;>tirmek iein bi~ demiryolu hottl yoprlmosrnr Bobrali ncoli de dO$OnGyordu_ 1869'do Boron Hirsch isminde bir sermo-

74

yedara bu hatun imtiyazl verilmi~ti. Demiryolu yopnl! (,.:010. uzun yrllar $Ormu~, sonunda 1888 Yllmda Avrupa hatln rlyle birle~tirilmi!;>tir. Fakat bu i!ji Osmanlr maliyesino cok pahalrya malolmu!jitur. Konuyla ilgili incelemelere bukl lacok olurso, bu i!jilemde hOkOmet 800 milyon frank borcu ginni!?, Boron Hirsch de 65 milyon fronka yakrn para kazanmrl?trr. DEMiRYOLU iMTiYAZLARININ !?ARTLARI NASILDI? Sobrali ricali yabonci sermoyenin 'her ne pohaslna olurso olsun memlekete girmesini arzu ediyordu. Memlekete gelen yobonci gruplannrn aglr 9ortlanno, tekliflerine ka~r koloyhklor g6steriyordu_ 1888'Ie 1898 yrllan orosmdo Bobrali 530 kilometreUk iki hat Rumeli'de, 4.820 kilometrelik 14 hat do Anadolu'do olmok Ozere toplam 5.350 kilometrelik 16 demiryolu imtiyozi vermi!;>tir_ Bunlordon ya1nrz 4 tanesi uygulanomamr9tr. Su hotlonn te~inat akee·leri eok agrrdr. 1899 Ylhndo Avrupa'da erkan Osmonh gazetesi teminat akeelerin!n oglrlrgr Ozerine bir makale yayrnlomr!?trr. Su mokolede, ru!?vet i!?'erinden s,6zeditdikten sonra, Osmonlr hukOmetinin demiryolu hotlarma yrlda 1 milyon kOsur lira kadar teminot akeesi verdigi belirtilmektedir. Bu toplama Bagdat demiryollan dahil degildir. Bununlo birlikte 1315 (1899) yrlrnda yayrnlonan bir demiryolu raporundo hOkOmetin teminot akeelerine ne· verdlglnj daho iyi onlomok mOmkOndOr. Bu raporda, 0 tarihe kador Osmonh imparatorlugundo yapllan demiryollanno 1 milyar kOsur frank harcandlgr, yrlda bu hatlann 52.430.798 frank geUr getirdigi yaz"maktadrr. Su geUrin 37.081.851 frankr i~letmeden, 15.349.947 frankr do teminat akeesi olarak hukumet torafrndan veriliyordu. 75

Osmanl, devleti demiryollarrna yalOlz teminat akeesi vermek yoluyla yardlm etmiyordu. Bu dem;ryollanna bireok vergi muafiyetleri ve imtiyazlar saghyordu. Ornegin; Bursa-Mudanya haUl yaplllrken sozle?menin 6'nci maddesinde, haUln b6?er kilometrelik iki yanmda devlete ait topraklar ieindeki to?, kum ocaklarmm imtiyaz sahipligi verilmi?ti. HaUa devlete ait toprak paraslz 010rak verilecek, dl 9andan gelen komQrden gOmrOk vergisi almmayocoktl. GeUr kilometre ba9ma 8 bin frank oluncava kadar devle!. damgO' vergisi, toprak, sermaye ve aletler Ozerinden vergi almO'yacaktl.

DEVLET, DEMiRYOLLARINDAN NE YARAR UMUYORDU? Bununla birlikte 0 zamanki devlet adomlarr, memleketin c\emiryolu aglanyle onJlmesinden pek memnun oluyorlardr. TO' AbdOlmecit devrinden beri ({demiryoJlan bir memleketin kan damarlandlr» dive herkesin ezberledigi bir demiryolu edebiyatr vardl. Gerci memleket bu kon domarlanyla orUlOyordu, fakat damarlann kamm yabanci sermavedarlar emiyordu. Acaba devlet, demirvollarrndan ne $ekilde yararlanryordu_ Bunu anlamak lein Nafia Nezaret!n;n Umur-u Nafia ve Ziraat Mecmuosrnda elkan bir raporunu okumak yeterlidir. Bu raporu l?oylece ozetleyebiJiriz: ((Anadolu demirvollonmn IIgmdan Konva'ya muntehi (sona eren) klsml hitam bularak (biterek) resm-; kDl?od (oer~ toreni) jcra edilmi:;;, payitohtl saltanat-I seniyeleriyIe Konya l?ehri demiryolu He kesbi irtibat etmi9tir. (boglantl saglanml?tlr.) Demiryol!anmn Memalik-j Osmaniyenjn (Osmanlr Olkesinin) asayi9 ve emniyet dahiliyesi noktasrndan pek eok faideleri gorOlmOl?tUr. Bevrut-$am hotlan CebeldOrOz

76

hadisesinde eok ige yaraml9tlr. Dersaodet (istonhlll) l-in lanik hoUmdan dO' Yunan muharebesinde askeri IltlkllVnl hususunda pek eok istifode edilmi9tir.» i9te devlet adomlan asker! ve idarT yararlan du~iJ/l(1 rek, yabancl gruplanna avue dolusu teminat akenslylll demiryolu imtiyazi veriyorlordl. BAGDAT DEMiRYOLLARI VE ZiRAAT DAiRESi Demiryollonna yatlnlan yO'bancl sermaye memleket ekonomik yo?amlnda bQyOk degi9iklikler yO'pml9trr. Demiryolu bireok ticaret yollanO! degl9tirmi9. yeni hatlar Ozerinde tanmsol bir geli 9meye yol aeml?trr. Bunun en buyOk 6rnegini Bagdat demiryolu haumda gormek mOmkOndOr. Alman emperyalizmi yanm kalan Hindiston yolu uzerinde tOmOyle amacma erigememi$tir. Fakat Hoydarpa9O'-Ankara-Konya hatlan Ozerinde bUyOk crkarlar sag 10m'9 trr . Anodolu Demiryollarr 9irketi, yolmz bir nakliye :?irketi olarok kalmaml9tlr. Bu 9irket haUin eevresindeki tarrm i91eriyle de ilgilenmi9tir. Bunu saglamak icin demiryolian idaresinde Ziraat Dairesi kurulmu?tur. Bu dairede Alman tanm memurlan, hat cevresindeki topraklan iyiden iyiye incelemil;>ler, koy ekonomisiyle yakmdan ilgilenmi9lerdir. Alman demiryolu $irketi. nakliye i?lerini arttlrmak iein hat eevresindeki Oretimi arttlrmaya eah9ml$tlf. Bu amoco eri9mek iein Alman 9irketi. Almanya'dan Erget morkoh pulluklar getirmi$. bunion en eok Eskigehir'Ie Konya arasrndaki toprak sahiplerine krediyle dagltml9tlr. Gene demirvollanndaki Ziraat Doiresi, Adapazan'nda patotes tanmmrn geli 9mesine de eah$ml$tlr. Demiryollan MudOtO M. HOkne, patates dagltrmlv1a jlgili olarak bir dostuna «bir yll once koylDye De vagon patates daglUJglOJ, ertesi Vrl 100 vagon patates t09Jyarak verdigi pata-

77

teslerin parasml Clkardlgm yollan Ziraat Dairesi Eski~E mesine yordlm etmi~tir. Bu arpalar Almon bir ahmyordu. Demiryolu idOl ~erbeteiotu yeti~tirmek lei etmi~tir. Oraya bu nedenle da getirmi~tlr. Poionya'il ki~i Eski~ehlr'de Iyi kaliteli ~anlr olmu~tur.

Ote yandan, demiryolu Ilklar yeti~tirilmesine de e fidanhgl kurulmui?tur. Sonue olarok, Alman ( okceleriyle Anadoluda tren mayeden a~ln kar saglaml~ Ote yandern Almon fal mek Icin hat boyunda elind

5 Avrupa Bankalarl ve Anadolu'nun Zenginlik Kaynaklarl

OSMANll iMPARATORLUGUNA SERMAVE AKINI

Avrupa sermayedarlan jein Osmanll imparotorll,lguna bore para vermek. teminat akceleri karli'llIglnda demiryollan yapmak pek karil bir i9ti. Bilhossa Baron Hirsch ba~ansmdan sonra Viyana parer piyasasl do Osmonh Imparatorlugu ile ilgilenmili'ti. Galata Bankerleri, Londra. Paris, Viyana para piyasalanndan sermayedar eekmege ea119 l yorlardl. 1882 Yllinda Avusturya-Turk ve Avusturya-Osmanh

80

dive iki bonka daha aCllmr~tl. Bunrar Galata para piyasasmda hezine bonolan ve devlet istikrazlan i~leriyle ugra~an spekOlasyon bankasrydr. Avrupo'mn sermayedarlon Asya ve Afrika memleketlerinde yOksek faizle para i~ret­ mek it;in hark. te~vik ediyorlor, bu voila servet sermoye sohipJerinin elinde topJamyordu. Osman" 'imparatorluQunda demiryolJan ve banka i~Jerine somGrgeci bir ser· moye akryordu. Osmanh Maliyesi her aldrgr bore iein bir varidatl kon;lIlrk gosteriyordu. Ote yondan imparatorlugun C6$itli bOlgelerinde isyanlar Clkryordu. Babu'lli bu isyanlan bastrfmak lein bOyOk harcamalar yopryordu. Nitekim 1875'de Bosna ve Hersek isyam yuzOnden devlet bOtcesinde 5 milyon lirahk bir aork crkmu;:tl. Sonuc olarak BablCjli maliyesi borclanm 6deyemeyecek bir hale gelmi~ti. DEVLET

BORCLARINI

VEREMivOR

Hukumet 1875 Ylhnda mall durum hakkmda gazetelerde resmi bir bildiri yaYlnlaml9tl. Bu resmi bildiride ie va dl 9 borclann faiz ve resUlmal iUa bedellerinin be9 yil -sureyla yansl, oteki yansmm da on senede imho edilmek taahhuduyle yuzde 5 faizli tahvilat itaslna karar verildigi 'ilan ediliyordu. Bu heber ingiliz ve Franslz para piyaSalannda endl""$eyle karli'llanmlli'tl. CARLIK RUSVASININ SOMURU VE ARUPA SERMAVEDARLARI

Avrupa sermayedarlan en eok 1877 Rus saval?mda endigeye dU9mu91erdi. Bilindigi glbl Alman-Franslz sava~ln­ dan sonra Fransa'mn dogudaki nOfuzu klnlmlli'tl. Bundan cesaret alan Carhk Rusya'sl Paris antla:;:;masmdaki 9OftJordan aynlmak flrsatlnl kaClfmaml:;:;tl. Carllk Rusya'sl

81

ontlo~mo

geregmce Karodeniz'de tersone yapomayacaktf. Rus sermayedarllgl dogudaki eikorlanni saglomak icin Osmanll imparatorluguna sava~ ilan etmj~ti. Va sonueta· f!.yostefanos Antla~masl geregince Osman!! imparatorlugundon 60 milyon lira sava~ tazminotl istiyordu. ingiliz ve Fronslz, Avusturya va Macoristan gibi emperyaJist devletler Carllk Rusya'smm bu derece geni,lemesinden korkuyo.rlardl. OSmanrl jmpall1Otorlugunun bu kador oglt borclar altma glrmesi ingillz ve Franslz bankaloriOl ve sermayedariarlOi de dO,Onduruyordu. COnkO imporatorlugu Carllk RUSyO'SI bu kodor somOracek olursa bunlonn Osmonll imporotorJugundaki alacoklan, sermayeleri de tehlikeye girmi~ olaeaktl. BOyOk devletJer bu yonO gozonOne alarak Almanyo'mn aoroelhglyla Berlin'de bir kongre toplanmoslnl sag laml~lardl.

BANKAlAR BERliN KONGRESiNDE NELER isrivORDU? Kongre orifesinde Osmanll Imparatorluguylo ilglli bonkolar kongreye kohlaeak delegelere blr muhtlra verm:~lerdi. Bu muhtlradaki esoslar ~unlardlr: 1 - Kendi alocaklorlmn Rus sava, tozillinatindan onceye allnmasl, 2 - Osmanh imparatorlugunda ayrllan yerlere Duyun-! Umumiyenin taksimj, ,

3 - Osman" malivesi Uzerlne bir mOdohaie yopllmoSl, Berlin kongresine katllan ingillz ve Franslz delegeleri, bankolardan aldlklan bu direktlfe gore sovunmo yapml9lardl. Kisaeasl blr yandan Carhk Rusya'sl, bir yandan do ingiliz ve Fronslz emperyalizmi Osmanll imparatorJugu82

nu s6mUrmek icin birbirJeriyle carpl~ml~tlr. Hepsi bu memlekete yatlrdlQI sermayenin 091r foizlerini kaelrmamak iein ortayo siyasi ~ekiller sOrUyordu Sonucta Osmonh imporatorlugu Carhk Rusyasmo Yllda 350 bin lira vermeye mohkOm ed;lmi~ti. DOVUN-i UMUMivE

NASll

KURUlDU?

Osmonll hOkOmeti Avrupo'daki alaeaklilanna iyiniyet iclnde oJdugunu belirterek, alocokhlan bir anJo~ma yapmaya coglrml~tl. Bunun Ozerine 1881 Yllinda istanbul'da ingiliz ve Franslz alocokltJanyla bir gorO~me yaplldl. FronSIZ delegeleri, alacaklanm saglama baglamok lein «DOyun-i Umumiye» diVe bir vergi dairesi kuruJmasma karar vermi:;;lerdi. Muharrem aymdo veri len bu karara gore Osmanll imparatorlugu, Avrupa sermayedarlanna 190.753.650 ingiliz lirasl vereeektL DOyun-i Umumiye DaireSi bu bore odeninceye kador Osmanll imporatorJugunda kolacoktl. Bu oglr borea kar~llIk DOyun-j Umumiye idaresi ~u gelir kaynaklanna el koymu~tu:

1 - Tuz resmi (vergisi) 2 - Damga (pul) resm! 3 - Mtiskirat (ispirtolu ickiler) resmi 4 - Soyd-i Mahi (Balik aVI) resmi 5 - Hanr (ipek) o!7an 6 - Ticaret anlo,molarmda degi,iklik yoplldlgl zamCQn gumrOk hasllotlndaki gelir fozlollgl 7 - Tombeki resmi Bunlardan bo~ka Berlin ontla~mosl gereginee Klbns adasmm gelir fazlosl, Dogu Rumeli vergisi, Sirbiston, Karadog, Yunanistan, Bulgoristan bore hisseleri, Bulgariston Beyligi vergisi gibi bOWn vergileri de DOyun-i Umumiye alaeaktl. Berlin Antlo9mosl geregince, Bulgoristan hOkOmeti

83

9.898.662 lira, Srrbistan 2.107.457 lira, Yunanistan 2.130.870 lira, Karodag 98.986 lira devlet borcu vereceklerdi. Ingiltere hiikiimeti Krbrrs adosr geUr fazlasmr 1854 yrlrnda ya~ pIlon istikraza kan;1I bir teminat olorak gostermi$ bu porayr vermemi$ti. Ote yandon Balkanlorda Carlrk Rusyasmm aianr olan Bulgaristan ne DOyun-1 Umumiye hisse~ sini ne de vergisini vermi$tir. Srrbistan, Korodag, Yunaniston do bOyOk devletlerce himaye gormO$ler ve hisse~ lerini vermemi$lerdi. Bu $ekilde bOWn bon;::larrn ogrr yOkO Osman II ImparatorluQunun uzerine yrkrlmr$tr. Bu $ortiar oltrnda borelann odenmesi pek gOetO. Aslrnda DOyun-i Umumiye idaresi memleketin en iyi gelir kayncrklarrnr ele geeirmisti. MAli BUNALIMLARA CARE , iSTiKRAZLAR ' Osmanll imporatorlugu mali bunaJrmdan yakayr kur~ tormok lein memleketin oteki gelir kaynaklarrm da kar$lllk gostererek istikrozlar yopryordu. Ornegin, l896'do Osmonlr Bonkasrylo 1899'do Deutsche Bank'io yaptlQI istikrazlara kar$1 bireok viloyetlerin agnam (koyun-keeiler) resmi, hububat o$arr, DOyun-1 Umumlye hissesine dohi! olmoyan ballk rOsOmunu do teminat gostermi$ti. BOvJece yeni yopllon istikraz $artiarr DOvun-i Umurniye'nin yerini doha do sagiamio$tlrml$tl. OUVUN-i UMUMivE VE KOVLUNUN SIRTI Memleket ieindeki bOlUn gelir koynakian a$ogl yu~ karr DOyun-i Umumiye eline geemi$ti. Anadolu ciftcileri bir yandan devletin maliye nezareti Ue bir yandan yabanel sermayenin vergi dairesiyle kar~da~"Yordu. DOyun~i Umumiye'nin memur saVlsl malive bakanirglndon daho bOyOktO. 1912 Vlhnda DOyun~i Umumiye idaresi 8.931 memur kullanrVordu. Oysa ki aym Yillarda maliye bakan~ Irglmn 5.472 memuru vardl. Ve bu kurulu$un Ylllik harca~ masl 403.943 lircrydl. Her se!1e bOyOk memurlanna da 80.000 lirahk ikramiye dagrtryordu.

*

84

6 Tutuo Tekeli ve Tutuo Tarlml

Osmanll imparotorlugunun en onemli uretim maddeierinden bir de tOtundu. 1894 yrlrnda Osmanll Bankasrnrn aracllIglyia tOtOn tekeli 30 VII sOrevle bir yabanci gruba verilmi$ti. Bu sOre Trablusgarp sava$lnrn hemen 6ncesinde bitmi$ti. Fakat OsmanJr Imparatoriugu Reji'den yOzde 6 fa1zle 10 milvon liralrk bir istikroz yopml~, sOre~ Vi 15 YII daha uzatml9, 40 VII tOtOn Oretimine egemen 01mU$tu. Bu slralarda vabancI sermayenin bircok Oretim da~ 85