Uvod u rodne teorije 9788686689641, 8686689647 [PDF]

Zitiervorschau

f)!f)LIOHKA

ACADE1v\!CA

KNJIGA 15

Za izdavai'a: Nikola jankovic Glavni urednik: dr Dufan Marinkovic Dizajn korica: Mediterran Publishing Tehnicko uredenje: Mediterran Publishing Lektura i korektura: Ljiljana Cuk Recenzentkinje: prof. dr Vera Vasic, prof. dr Ljiljana Pesikan Ljustanovic i prof. dr Svetlana Tomin

Copyright © Ivana Milojevic, Slobodanka Markov i Mediterran Publishing 201 i. Sva prava zadrfava.

CIP - KaTanon13a41-1ja y ny6n1-1Ka41-1j1-1 61-16n1-1oreKa Marn4e cpnCKe, Hos1-1 CaA

305-055.2

UVOD U RODNE TEORI)E

urednice Ivana Milojevic i Slobodanka Markov. Novi Sad: Mediterran Publishing, 2011 (Novi Sad: AMB grafika). - 493 str.; 21 cm. (Biblioteka Academica ; knj. 15) Bibliografija. - Registri.

ISBN 978-86-86689-64-1

COBISS.SR-ID 266051847

Mediterran Publishing d.o.o. Trg Republike 18 21000 Novi Sad www.mediterran.rs e-mail: [email protected]

Nijedan deo ove knjige ne sme biti reprodukovan, analogno ili digitalno, bez dopustenja autora i izdavaea.

IJ UREDNICE:

Prof. dr Ivana Milojevic

Prof. dr Slobodanka Markov

Univerzitet u Novom Sadu Centar za rodne studije AC IM SI

PUBUSHING

Novi Sad 2011

n./oool,f!J UVOD U RODNE TEORIJE

Urednice: Ivana Milojevic i Slobodanka Markov AUTORKE:

Eva Bahovec, Jelisaveta Blagojevic, Vladislava Gordie Petkovic, Mirjana DokmanoviC, Dafa Duhacek, Nada Duhacek, Jelena Filipovic, Aleksandra Izgarjan, Nila Kapor StanuloviC, Natafa Karanfilovic, Agne8 Kartag Odri, Sanja Kojic Mladenov, Katarina Loncarevic, Slobodanka Markov, Nikolina Matijevic, Andelka Milic, Milesa Milinkovic, Ivana Milojevic, Vesna Nikolic Ristanovic, Ana PajvanCic, Marijana Pajvancic, Vanda Perovic, Dragana PopoviC, Nada Sekulic, Fuada StankoviC, Gordana Stojakovic, Dragana TodoroviC, Dubravka Valic Nedeljkovic,Adriana Zaharijevic.

SADRZAJ

Predgovor

11

Uvod Ivana Milojevic

15

DEOI fEMINISTICKI TALAS! I ORIJENTACIJE

1. 1. Tri talasa feminizma, istorijski i drustveni kontekst Ivana MilojeviC

27

1. 2. Feministicka epistemologija i metodologija Ivana Milojevic

39

1. 3. Feministicki talasi, orijentacije i pokret u jugoslovenskom i srpskom drustvu 20. veka Andelka MiliC

51

1. 4. Prilog za istoriju zenskog pokreta u Vojvodini i Srbiji u 19. i 20. veku Gordana Stojakovic

65

DEO II fEMINIZMI: PREGLED POJEDINACNIH ORIJENTACIJA

2. 1. Klasieni liberalni feminizam Da5a Duhacek

85

2. 2. Anarhisticki feminizam Vanda Perovic

95

2. 3. Egzistencijalisticki feminizam Eva Bahovec

107

2. 4. Liberalni feminizam u 20. veku Katarina Lonearevic

127

2. 5. Radikalni feminizam Adriana Zaharijevic

139

2. 6. Marksisticki i socijalisticki feminizam Andelka Milic

153

2. 7. Psihoanaliticki feminizam Nikolina Matijevic, Nila Kapor Stanulovic i Ivana Milojevic

173

2. 8. Francuski poststrukturalni feminizam Nada Sekulic

187

2. 9. Postmoderni feminizam Jelisaveta Blagojevic i Katarina Loncarevic

203

2. 10. Multikulturni feminizam Aleksandra Izgarjan

215

2. 11. Postkolonijalna teorija i globalni feminizam Natafa Karanfilovic

231

2. 12. Kvir teorija i feminizam Dragana Todorovic

241

2. 13. Ekofeminizam Dragana Popovic

255

2. 14. Kiberfeminizam Ivana Milojevic

267 DEO III

AKTUELNE RODNE TEME I TEORIJSKE PRIMENE

3. 1. Rod i politika Marijana PajvanCic i Ana PajvanCic

281

3. 2. Rod i pravo Mirjana Dokmanovic

295

3. 3. Rodi obrazovanje Dragana Popovic i Nada Duhacek

309

3. 4. Rod i ekonomija Fuada Stankovic i Slobodanka Markov

321

3. 5. Rod i nasilje Vesna Nikolic Ristanovic

337

3. 6. Rodi seksualnost Dragana Todorovic

347

3. 7. Rodi identitet Da5a Duhacek

359

3. 8. Rodi multikulturalizam Agne5 Kartag Odri

369

3. 9. Rodi invalidnost Milesa Milinkovic

383

3. 10. Rod i knjizevnost Vladislava Gordie Petkovic

397

3. 11. Rodi jezik ]elena Filipovic

409

3. 12. Rod i umetnost Sanja Kojic Mladenov

425

3. 13. Rodi ekologija Dragana Popovic

439

3. 14. Rodi mediji Dubravka Valic Nedeijkovic

447

Zakljueak: Moguce i pozeljne buduenosti roda i rodnih studija Ivana Milojevic

461

Biografije

473

Indeks pojmova

485

Indeks imena

491

Predgovor

Pojam roda, kao analiticko teorijske kategorije promisljanja drustva i odnosa u njemu, ulazi u siru upotrebu tokom 70-ih godina proslog veka, prevashodno zahvaljujud razvoju savremenih feministickih teorija. Stoga je bitno da svaki uvod u problematiku roda obezbedi i pregled najznacajnijih feministickih teorija nastalih do sada. Pregled feministickih teorija kao udzbenicko stivo moze se napisati bar na dva naCina. Prvi je u formi sistematizovanog pregleda osnovnih teorijskih orijentacija u oblasti studija roda. Drugi je da se udzbenik i sadr:linski i strukturno prilagodi konkretnom obrazovnom programu na studijama roda. U ovom udzbeniku, odnosno tematskom zborniku, uCinjen je poku5aj da se pomenuta dva pristupa integrifo budud da je ideja za pisanje ove knjige nastala u okviru akademskog kursa Rodne teorije na diplomskim master i doktorskim studijama u Centru za rodne studije Univerziteta u Novom Sadu, koji je, kao gostujuea profesorka, nekoliko godina vodila dr Ivana MilojeviC. Opredeljenost za takvo resenje uslovljeno je te:lnjom da se studentkinjama i studentima, kao i drugim Citaocima zainteresovanim za ovu problematiku, omogud sticanje ne samo teorijskih znanja iz oblasti rodnih studija vec i upoznavanje sa primenom feministickih teorijskih pristupa u proueavanju pojednih fenomena iz domena roda. Zelim da istaknem da je znaeajan podsticaj za pisanje ove knjige do5ao upravo od studentkinja na master programu kojima je nedostajalo jedno sistematizovano stivo 0 feministickim teorijama i njihovim glavnim predstavnicama na srpskom jeziku. Bilo je oCigledno da upoznavanje sa pojedinim teorijskim orijentacijama unutar feminizma na originalnim izvorima nije bio jednostavan put, naroCito za one studentkinje koje nisu imale prethodnih znanja iz ovog domena ili nisu imale priliku da ovladaju nekim od stranih jezika a bile su visoko motivisane da takva znanja steknu. Nase iskustvo iz akademskog rada takode nam je ukazalo na zainteresovanost studentkinja i studenata sa raznih fakulteta da steknu znanja o teorijskim 11

12

Uvod u rodne teorije

pristupima u tumacenju roda kao drustvene kategorije i rodnim nejednakostima. Da njihova znatizelja ne bi ostala samo na nivou mladalacke zelje, bilo je evidentno da bi im od koristi bila literatura na srpskom jeziku. Misija ove knjige je sirenje razumevanja i tumacenja fenomena ljudskog drustvenog sveta iz feministicke perspektive, odnosno sira upotreba kategorij e roda u akademskim proueavanjima na osnovi upudvanja studentkinja i studenata u teorijske pristupe konstituisane u okviru feminizma. Poslednja decenija obeleiena je snafoim nastojanjima raznih drustvenih aktera, pre svega na medunarodnom planu ali i kod nas, da se ukinu rodne hijerarhije i ostvari veca rodna ravnopravnost u raznim oblastima drustvenog Zivota. Verujem da ce i ova knjiga delimicno doprineti tom cilju. Upoznavanje sa dosadafojim teorijskim razvojem, kada je u pitanju problematika roda, bitno je kako se neke vec resene dileme ne bi ponovo javljale i kako bi se omogucila dalja nadogradnja na vec stvoreni fond znanja. Zbog toga je u poglavljima ovog tematskog zbornika poseban naglasak stavljen na vec objavljenu literaturu na sprskom jeziku, kako bi studentkinje i studenti zainteresovani za pojedine teorijske orijentacije i teme bili dodatno upuceni na istrazivanja i teorijske radove koji SU Vee uradeni na nasim prostorima. Knjiga je podeljena (strukturisana) u tri dela. Prvi deo daje opsti pregled istorijskog i drustvenog konteksta u kojem je feministicka misao nastala, drugi deo razmatra najuticajnije teorijske orijentacije nastale u okviru feminizma dok se tred deo usmerava na primenu tih teorijskih orijentacija na neke konkretne probleme i pitanja a ujedno i delimieno poklapa sa izbornim predmetima Centra za rodne studije Univerziteta u Novom Sadu. Teme se takode u izvesnoj meri poklapaju i sa glavnim interesovanjima razvijenim u okviru pojedinih teorijskih orijentacija (npr. liberalni feminizam, teme: politika, pravo i obrazovanje; multikulturni i globalni feminizam, teme: identitet i multikulturnost, i slieno). Terna je moglo biti i znatno viSe da to nije prevazilazilo dozvoljeni obim ove knjige. Jedno od polaznih opredeljenja bilo je da ova knjiga bude rad kolektiva autorki koje u nafoj sredini vec duze vreme proeavaju oblasti i teme koje su ukljucene u sadrfaj knjige, ali i da se ujedno da fansa mladim autorkama. Stoga autorski tim Cine nauenice i istrazivacice sa dugogodisnjom i medunarodnom nauenom reputacijom, kao i studentkinje na rodnim studijama. Smatram da je mentorstvo i podrska mladim autorkama ne samo u teoriji vec i u nauenoistrazivackoj praksi izuzetno bitno kako bi se odrfao intergeneracijski kontinuitet i dodatno ojacala zenska solidarnost. Kako je ovo prvi sistematiean pregled teorijskih orijentacija unutar feminizma na srpskom jeziku, ocekujem da ce ova knjiga doprineti i ojaeavanju zenskog aktivizma u Srbiji. Obezbedivanje lakseg uvida u teorijska znanja sirem krugu aktivistkinja u zenskim civilnim organizacijama je izvesno jedna od pretpostavki za konceptualizaciju pozeljnih alternativa u rodnom sistemu odnosa i borbi za njihovo ostvarivanje. Istovremeno, bez aktivistic-

Predgovor

13

kog rada civilnog drustva ka jaeanju rodne ravnopravnosti ni sam teorijski rad ne bi bio moguc. Od samog pocetka feminizam je objedinjavao teoriju i praksu, nauenoistrazivacki rad i drustvene aktivisticke pokrete, s dvostrukim ciljem razumevanja i transformisanja postojeCih neravnopravnih rodnih odnosa. Ovaj tematski zbornik je jos jedna karika u tom lancu.

U Novom Sadu, decembra 2010.

Slobodanka Markov

Uvod Ivana MilojeviC

Uvod u rodne teorije tematski je zbornik nastao sa ciljem da se sistematizuje teorijska podloga relativno nove nauenoistrazivacke i akademske oblasti rodnih studija na srpskom jeziku. Namera autorki ovog teksta je da se da osnovni pregled dosadafojeg rada u ovoj oblasti, na nasem lokalnom podrucju, kao i globalno. Centralni fokus teksta je teorijska podloga rodnih studija i pojedine teorijske orijentacije koje su nastale tokom 20. veka. U tom kontekstu se dalje razmatra i rad najpoznatijih autorki, kao i najznaeajnije teme. Rodne studije su savremena interdisciplinarna nauenoistraZivacka i akademska oblast koja se formalno pojavila tokom poslednje dve decenije 20. veka, prvenstveno u okviru engleskog govornog podrucja a zatim se prosirila globalno. U tom periodu se formiraju kursevi, predmeti i odseci za rodne studije, objavljuju easopisi, udzbenici i knjige sa naslovom 'rodne studije' ili 'rodne teorije: a pojam roda ulazi u sve siru upotrebu, ukljueujuCi i u zvaniene dokumente svetskih organizacija, kao sto su, na primer, Ujedinjene nacije, UNICEF i Svetska zdravstvena organizacija. Podsticaj za stvaranje ove akademske i nauenoistrazivacke oblasti dosao je od strane treceg talasa feminizma i promena koje su nastupile u okviru feministickih i fonskih pokreta u celom svetu tokom poslednje dve ili tri decenije 20. veka. Direktna prethodnica rodnih studija jesu zenske studije, koje se javljaju pod uticajem drugog talasa feminizma (60-e godine 20. veka), opet na prvom mestu u drfavama kao sto su SAD i Velika Britanija. Interes za studije odavde se siri po celom svetu. Zenske studije su prvenstveno nastale kao odgovor akademski obrazovanih zena i feministickih aktivistkinja na tzv. patrijarhalnu paradigmu. Patrijarhalna paradigma bila je tada prisutna u gotovo svim diskursima ne samo o polu i rodu vec i u celokupnoj drustvenoj stvarnosti. Masovno obrazovanje zena tokom druge polovine 20. veka znaCilo je ulazak ove drustvene grupe u institucije koje su do tada vekovima nastajale u kontekstu postojece polne hijerarhije, Ciji je vrh zauzimao muski rod. Neu15

Uvod u rodne teorije

16

cestvovanje zena u produkciji akademskog znanja je zbog toga rezultiralo nedostatkom i ignorisanjem perspektive ove drustvene grupe, eak i kada je pisano o samim zenama. U okviru sveukupne patrijarhalne paradigme zene ili nisu postojale u akademskom diskursu ili su se problematizovale u okviru tzv. zenskog pitanja, kao i uopste. Sve do pojave masovnih zenskih i feministickih pokreta, masovnog obrazovanja zena i preispitivanja dominantnog, patrijarhalnog, diskursa iz feministicke perspektive, zene SU rutinski bile problematizovane (od strane 'velikih umova' i 'velikana ljudske misli' pa onda i celokupnog drustva) na sledeCi naCin: ,,I treba da zene posmatramo kao biCa koja su deformisana, iako ta bica nastaju prilikom redovnog prirodnog procesa" (Aristotel, 4. v. p. n. e. ). 1 ,,Zena je viSe nesavrsena od muskarca. Prvi razlog za to je da je ona hladnija" (Galen, 2. vek p. n. e.). ,,Glava zene je muskarac... jer nije muskarac nastao od fone vec je zena nastala od muskarca" (Sveti Pavle, 1. v. n. e.). ,,Izgleda da zena nije trebalo da bude stvorena kada je doslo do prvog stvaranja. Jer, Filozof je rekao da je fonsko bezvredna i lo5a kopija muskog. A nista sto je bezvredno i lose nije trebalo da se stvori na samom pocetku, znaci zenu nije trebalo stvoriti tokom prvog stvaranja" (Toma Akvinski, 13. vek). ,,Razlozi zasto se veCi broj ve5tica nalazi medu zenama jesu sledeCi: prvo, to je potvrdeno na osnovu stvarnog iskustva a zatim putem verbalnog svedocenja pouzdanih svedoka. Uzroci leze u tome da su fone lakovernije i prirodno podvodljive pa lakse padaju pod uticaj bestelesnih aveti. Zene su i brbljive pa ne mogu da sakriju od drugih zle vestine koje poznaju ... Istina je da Stari Zavet i knjige u njemu govore puno o tome sta je kod zena zlo i to je zbog prve zavodnice Eve i njenih imitacija ... Da zakljucimo, svo vestiearenje proizilazi iz telesne pofode koja je kod zena nezasita" (Henrik Kremer i Dzejms Sprenger, kraj 15. i pocetak 16. veka). ,,Kada se zena fali protiv nepravedne neravnopravnosti na koju ju je prinudio muskarac, ona nije u pravu; ta neravnopravnost nije ljudska institucija; odnosno sigurno nije posledica predrasude vec razuma: da pol kojem je priroda namenila decu mora da za njih odgovara drugom (polu)" (Zan-Zak Ruso, 18. vek). ,,Razlika izmedu muskarca i zene je ista, kao i razlika izmedu zivotinje i biljke ... Zene se naravno mogu obrazovati, ali njihovi umovi nisu prilagodeni visim naukama, filozofiji, ili pojedinim umetnostima ... Kad bi zene kontrolisale vladu, citava drfava bi bila u opasnosti .. :' (Fridrih Hegel, kraj 18. pocetak 19. veka). ,,Muskarac treba da se podize u svrhe rata a zena u svrhe relaksacije vojnika: sve drugo je suludo ... Da zena bude igracka, cisto i jednostavno kao neprocenjivi dragulj ... Dali ides kod zene? Nemoj da zaboravis bic!" (Fridrih Nice, 19. vek) Svi citati iz: O'Faolain, Julia and Martines, Lauro (1973), Not in God's Image: Women in History, Glasgow: Fontana/ Collins; Moller Okin, Susan (1980), Women in Western Political 11wught Princeton, NJ: Princeton University Press; Agonito, Rosemary (1977), History of Ideas on Woman: A Source Book, New York: A Perigee Book.

Uvod

17

,,Glavna razlika izmedu intelektualnih moCi dva pola je prikazana putem vece nadmoCi muskaraca u bilo kojoj oblasti koje se lati, bez obzira da Ii je u pitanju duboka misao, razum iii imaginacija, iii jednostavno upotreba eula i ruku. Ako bi napravili spisak najeminentnijih muskaraca i zena .., ta dva spiska ne bi mogli ni da se porede. Dakle, mozemo da zakljuCimo... da mentalna sposobnost muskaraca mora da je iznad zenske" (Carls Darvin, 19. vek). ,,Kroz istoriju Ijudi su lupali glavu da rese zagonetku koja se odnosi na prirodu zenstvenosti ... Ni vi necete izbeCi brigu oko tog problema - vi, koji ste muskarci; to se ne odnosi na vas koje ste zene zbog toga sto ste vi same taj problem" (Zigmund Frojd, 20. vek).

Kada se ove izjave u pojedinim slueajevima i vekovima priznatih i uticajnih filozofa, crkvenih verodostojnika, naucnika, lekara, prirodnjaka i pisaca posmatraju iz sada5nje perspektive, lako je uvideti zasto je prva faza razvijanja zenskih studija bila prevashodno usmerena na kritiku postojeceg (dotada5njeg) znanja. Bitno je istaCi da nisu bile kritikovane i preispitivane samo izjave o zenama. Niti je bila kritikovana samo njihova nevidljivost, pseudoukljucenost i njihovo problematizovanje u okviru akademskog diskursa vec i nedostatak perspektive ove drustvene grupe na sveukupnu ljudsku misao uopste. Pojava feminizma, kao epistemoloske alternative patrijarhalnog diskursa i pogleda na svet, dovela je do preispitivanja celokupnog do tada priznatog znanja u gotovo svim oblastima i sferama drustvenog zivota. U pocetku su zenske studije bile viSe vezane za drustvene nauke i razvijale se u okviru odseka tj. oblasti kao sto su antropologija, sociologija, knjizevnost i filozofija, ali se odatle sire i na sve ostale nauene i akademske oblasti, ukljueujuCi i prirodne nauke. Dakle, od samog pocetka zenske i rodne studije nisu bile ogranicene na pitanja pola i roda vec su se usmeravale na preispitivanje celokupne postojece paradigme i do tada priznatih teorijskih postavki i diskursa iz feministicke i zenske perspektive. Za razliku od prethodnog, tradicionalnog i patrijarhalnog diskursa 'o zeni', koji je zene hipostazirao kao pasivne objekte proueavanja, zenske studije su od samog pocetka bile ,,studije zena o zenama za zene" (Papic 1989: 18). To ne samo da znaCi da su zene kolektivno pre5le iz objekta u subjekat nauenog diskursa vec i da su zenske studije od samog pocetka ukljuCivale i teorijsku i aktivisticku dimenziju, odnosno te:lnju da se ostvari konkretna, pozitivna drustvena promena. Sa tim u skladu, zenske studije se javljaju ne samo u okviru klasienih obrazovnih institucija kao StO je univerzitet Vee ,,SU Se prvo zaCinjale i razvijale u drugim sredinama, u obrazovnim centrima za odrasle, u neformalnim feministickim grupama pri lokalnim zajednicama, u specifienim zenskim centrima kao oblicima aktivnosti pokreta, kao i u ostalim alternativnim formama obrazovanja" (Papic 1989: 18). I u biv8oj Jugoslaviji i u Srbiji zenske se studije javljaju prevashodno van univerziteta i u specifienim zenskim centrima, kao sto SU, na primer, Centar za zenske studije i

18

Uvod u rodne teorije

komunikaciju u Beogradu i udruzenje gradana Zenske studije i istraiivanja u Novom Sadu. Iako su od samog pocetka nailazile na veliki otpor od strane postojeceg drustvenog poretka i njegovih predstavnika i predstavnica, zenske studije su tokom 60-ih i 70-ih godina proslog veka zabelezile i velike uspehe, izmedu ostalog, i ulazak na univerzitete. Samo u SAD na univerzitetima se gotovo istovremeno pojavljuje na hiljade i hiljade kurseva iz ove oblasti, diplomske i postdiplomske studije, casopisi i nacionalne organizacije. Uvodenje zenskih studija na fakultete je karakterisala velika energija i volonterski rad koordinatorki koje su po pravilu bile zaposlene u okviru drugih nauenih oblasti. Epistemoloska, teorijska i metodoloska osnova zenskih studija je stvarana uporedo sa procesom proucavanja i studiranja ove oblasti, i taj proces traje i danas. Kao znaeajni uspeh feministickog pokreta drugog talasa i akademskih zenskih studija mogu se navesti mnogobrojne konkretne drustvene promene: u oblasti obrazovanja, u zakonodavstvu, kolektivnoj svesti zapadnog drustva, medijima, u porodici, kao i u konkretnom i lienom Zivotu :Zena i muskaraca. Paradoksalno, masovnost zenskih studija i zenskog pokreta i njihovi uspesi, doveli su i do slabljenja interesovanja za ove studije i pokret jer je u zapadnom drustvu sve vise pocelo da se govori o dostizanju ravnopravnosti i, u skladu sa tim, o navodnoj zastarelosti pokreta, ideologije i filozofije koja i dalje stavlja u centar rodnu neravnopravnost. Ovakav stav je pogotovo postao karakteristican kod mladih koji su odrastali u drustvu znatno drugaCijim u odnosu na drustvo u kojem su odrastali njihovi roditelji. Pravo :Zena na obrazovanje, zaposljavanje i ucestvovanje u politickom zivotu nije viSe bila tefoja i utopijska zelja vec konkretna Cinjenica i sveopste rasprostranjena drustvena praksa. Paralelno sa tim procesom doslo je i do prelaska zapadnih drustava iz kontrakulturnih 60-ih u politicki konzervativne 80-te i 90-te. Ovakav politicki milje je dodatno doprineo slabljenju drustvenih pokreta nastalih tokom 60-ih, ukljueujuCi i feministicke i zenske pokrete. Jos dva znaeajna faktora SU dovela do slabljenja zenskih studija: 1. globalizacija znanja i sirenje znacaja postkolonijalne teorije i tzv. pobuna manjina, kao i 2. sirenje znaeanja postmoderne i poststrukturalne teorije. Iz perspektive postmodernizma i multikulturalizma, poststrukturalne, postkolonijalne i kvir (queer) teorije (videti poglavlja 2.9, 2.10, 2.11. i 2.12.) osnovni koncept na kojem su zenske studije zasnovane doveden je u pitanje. Na koga se odnosi pojam zene i Cije iskustvo se podrazumeva kao zensko, ili, na osnovu cega Se moze govoriti 0 zenskoj perspektivi ako SU iz procesa stvaranja Znanja iskljucene perspektive veCine :Zena - samo su neka od pitanja na koja su aktivistkinje, teoretiearke i predavacice koje su stvarale zenske studije bile prinudene da smisleno i dosledno odgovore. Zene iz etnickih i rasnih manjinskih drustvenih grupa su pocele da dovode u pitanje produkciju znanja koje su uglavnom vodile autorke 'anglo-saksonskog' etnickog porekla i bele

Uvod

19

rase. Van SAD-a i Evrope takode dolazi do preispitivanja odredenih preporuka za drustvenu promenu koje feminizam daje i univerzalno propisuje za sva drustva (npr. preporuke za podizanje dece U kolektivima kao StO SU obdaniSta ili zabaviSta, preporuke koje su bazirane na kontekstu zapadnog drustva, nuklearne porodice i slieno). Iako je produkcija znanja tokom 20. veka delimieno prosirena sa elitnog na srednji sloj drustva putem demokratizacije obrazovanja, perspektiva najsiromasnijeg i najugrozenijeg dela stanovniStva i dalje se najcesce zanemarivala/zanemaruje. Pogotovo kada se uzmu u obzir globalni odnosi moCi, to istovremeno znaCi i da su perspektive zena iz zemalja Drugog i Treceg sveta najcesce nedostajale kada se govorilo o zenama kao univerzalnoj kategoriji. Teoretiearke iz zemalja Treceg sveta su stoga zahtevale da se pojam 'zene' i 'zenskog', redefinisan od strane radikalnog feminizma u odnosu na prethodnu patrijarhalnu paradigmu, ponovo preispita. Postmodernizam i poststrukturalizam takode podrivaju ovaj koncept, prvenstveno putem insistiranja na znanju koje se manje odnosi na univerzalne kategorije (tipa zena ili zensko) a vise na konkretne manifestacije lokalnog, specificnog, parcijalnog i drustveno-istorijski i prostorno ogranicenog (konkretne ienske osobe ili manjinske zenske grupe i njihova zivotna iskustva u odredenom istorijskom periodu). Pojava kvir teorije i muskih studija tokom 80-ih i 90-ih dovela je i do preispitivanja centralne kategorije u okviru zenskih studija, pojma pola/ roda, i iz ove dve perspektive. Postmoderne feministkinje takode sve viSe insistiraju na shvatanju pola ne kao entiteta i biea koje postoji sui generis vec koje nastaje iskljuCivo u kontekstu procesa i ispunjavanja drustveno nametnutih rodnih identiteta i uloga. Paralelno sa ovim procesima savremena feministicka teorija 20. veka je sve vise pocela da ,,veoma odlueno razlikuje pol od roda i ta razlika je ujedno jedan od najveCih doprinosa [feministicke teorije] savremenoj drustvenoj misli uopste" (Mrsevic 1999: 134). Pol pocinje da se sve vise posmatra kao bioloska kategorija a rod kao drustvena konstrukcija (Ibid.). Time se ujedno i neutralise sve ono sto je do pojave feminizma pisano o 'zeni' u okviru tzv. zenskog pitanja, jer su se ta obja5njenja gotovo uvek pozivala na bioloske karakteristike zena, shvatajuCi ih glavnim uzrokom njihovog neravnopravnog polofaja u drustvu. Drugi znacajan diskurs u okviru zapadnog drustva koji je pravdao nejednaku podelu drustvene moCi izmedu zena i muskaraca -hriseanski - takode je gotovo uvek bio zasnovan na odredenim pretpostavkama i tvrdnjama o specificnoj biologiji zena. Razdvajanje pola, kao bioloske kategorije, i roda, kao drustvene konstrukcije, ujedno znaCi i da se ta drustvena konstrukcija moze dekonstruisati i rekonstruisati, te da nije 'prirodom i Bogom data'. U tako teorijski razvijenom konceptu lezi emancipatorski potencijal feministicke teorijske i drustvene misli. Istovremeno, koncept roda omogucava vecu fleksibilnost kada su u pitanju mnogostruki 'rodovi' za razliku od binarne podele na 'zenski i muski pol'. Time se stvaraju uslovi da se ova drustvena konstrukcija jos

20

Uvod u rodne teorije

vise destabilizuje, pa se u okviru kvir teorije govori i 0 trecem, cetvrtom cak i petom rodu, koji takode samim svojim postojanjem dalje dovode u pitanje tradicionalni bioloski pristup. Dakle, ako je pol bioloski entitet i postoji ontoloski, onda je rod drustvena konstrukcija koja postoji epistemoloski i psiholoski. Postmoderni i poststrukturalni zahtev da se znanje zasniva na lokalnom, specifienom i istorijski i prostorno ogranicenim kategorijama, u zavisnosti kako se odredeni fenomen aktuelizuje (za razliku od a priori, a-istorijskog postojanja), ovim putem je takode ispunjen. Da parafraziramo Simon de Bovoar (Simone de Beauvoir) (videti poglavlje 2.3.), moze se zakljuCiti da je pol ndto sa Cime se radamo a rod nesto sto ne samo postajemo vec moramo dnevno da reafirmiSemo, igrajuCi drustveno zasnovane rodne uloge koje se od nas ocekuju. Kombinacija prethodno opisanih politickih, ideoloskih i teorijskih izazova dovela je do postepenog zamenjivanja termina ienske studije terminom rodne studije. Termin ienske studije i dalje postoji i dalje se upotrebljava ali sve rede i rede. Interesantno je da je 80-ih godina situacija bila potpuno obrnuta. Zarana Papic (1989: 17) u tom periodu pise kako se women's studies (zenske studije) nazivaju takode, ali rede, ifemale studies (drugi termin za zenske studije ),feminist studies (feministicke studije ), gender studies (rodne studije). Dvadeset godina kasnije, situacija je promenjena, a termin rodne studije postaje dominantan. Nisu svi zadovoljni ovom terminoloskom promenom. Neke feministkinje smatraju da prihvatanje ovog termina i zamena prethodnog predstavlja dalju depolitizaciju i razvodnjavanje zenskog pokreta, kao i da je u pitanju nova strategija patrijarhata da prisvoji feministicku alternativu i na taj naCin je politicki neutralise. Uvodenje rodnih studija na univerzitet vise je u skladu sa insistiranjem da znanje bude objektivno (koncept rodnih studija je u tom smislu 'neutralniji' u odnosu na koncept zenskih studija) a ne ideolosko - dakle, to je istovremeno i u skladu sa podelom koju feministicka epistemologija ne prihvata (videti poglavlje 1.2.). ,, Upravo u on om trenutku kada smo mi konaeno dosle do glasa i autorstva, zapadna, bela, muska elita proklamuje smrt subjekta kako ne bi morala da deli taj status sa zenama i pripadnicima svih ostalih rasa i klasa koji su poceli da dovode u pitanju dominaciju ove drustvene grupe. To sigurno nije slueajnost:' - napisala je Elizabet Foks Denoveze (Elizabeth Fox-Genovese) (1986: 134). ,,Ko ima koristi od dekonstrukcije termina iena?" ,,Cije interese sluzi postmoderna teorija?" - postavlja pitanje H. N. Svare (H. N. Schwartz) (2001). Iako se postmoderne feministkinje prve ne bi slozile sa ovakvom ocenom postmodernizma, pitanje o mogucem daljem marginalizovanju feministicke akademske alternative i dalje stoji. S jedne strane, sto vise pojam roda bude 'neutralniji', to je veea opasnost da se ova akademska oblast 'izmesti' iz drustveno-istorijskog konteksta u kojem je nastala. S druge strane, ovakva neutralnost moze doprineti poveeanoj inkluzivnosti u okviru rodnih studija (svi rodovi, sve manjinske grupe), kao i smanjenju margi-

Uvod

21

nalnosti ove nauenoistrazivacke i akademske oblasti. Od samog pocetka je feministicka teorija kritikovana da, navodno, zanemaruje interese 'prvog pola', kao i da pod uticajem feminizma dolazi do preokreta medu rodnim odnosima moCi gde su sada muskarci a pogotovo decaci postali ugrozeni. Ovakva vrsta argumenata mogla je da se euje u okviru tzv. muskih studija tokom 80-ih i 90-ih, od kojih je jedna struja i orijentacija bila pro-feministicka a druge antifeministicki nastrojene. Uspeh devojcica i mladih zena u skolama i na univerzitetima i njihova cesta prevaga i brojeano i vezano za ukupni uspeh, doveo je do diskursa o feminizaciji kurikuluma i pedagogije u njihovu korist a na stetu deeaka i mladiea. Zato se nastoji da se akademski kurikulum ponovo 'izbalansira' tako sto ce se ponovo vise uzeti u obzir prioriteti muskog roda. U okviru rodnih studija, muske studije bi, teorijski i praktieno, trebalo da imaju podjednaku prevagu, kao i ienske. Rozi Braidoti (Rosi Braidotti) (Butler 1994) zbog toga kritikuje rodne studije kao ,,preuzimanje feministicke agende od strane studija muskosti, sto rezultira i u prebacivanju sredstava sa feministickih fakultetskih zvanja u neka druga; bilo je i slucajeva kada su zvanja koja su bila reklamirana kao 'rodne studije' na kraju [opet] data 'pametnim momcima"' (Ibid.). Znacajan deo sredstava prebacen je i u oblast kvir studija gde je 'predominantni fokus muski gej identitet' (Ibid.). S druge strane, Pol Natanson (Paul Nathanson) i Ketrin Jang (Katherine Young) (2006) kritikuju rodne studije kao disciplinu koja se prevashodno usmerava na filozofska, teorijska i politicka razmatranja, vezano za zenski rod, i to do te mere da je muski rod maltene potpuno iskljucen. Pojam roda, dakle, po njihovom miSljenju rutinski se koristi kao sinonim za zene (Ibid.). Dodatna kritika rodnih studija dolazi i od teoretieara kao sto je Brajan Palmer (Bryan Palmer) (1999),koji kritikuje preveliko oslanjanje rodnih studija na teorijski okvir poststrukturalizma, tendencije koja po njegovom misljenju ide tako daleko da se rutinski zaboravlja na postojece stukture moCi. To ujedno znaCi i da se konkretni istorijski procesi i njihove posledice zamenjuju diskursom i njegovom reifikacijom, tvrdi Palmer, a strukture dominacije i otpora toj dominaciji stavljaju u drugi plan. Gotovo je sigurno da ce ova kritika doprineti tome da se rodne studije i dalje menjaju i razvijaju, kao sto je prethodno uostalom bio slueaj i sa zenskim studijama. Rodne studije su delimieno nastale i kao odgovor na tadafoju kritiku zenskih studija kao previse ideoloskih, antiintelektualnih, netolerantnih i dogmatskih, gde su uCionice postale pomalo feministicki 'privatni kult', nedostupan onima izvan njega (npr. zenama iz manjinskih drustvenih grupa). Takode ce se dalje razvijati i nase shvatanje pojma roda, ukljueujuCi i podelu na bioloski pol i drustveno konstruisani rod,jer je pitanje da li se biolosko i drustveno mogu tako uredno razdvojiti. Postmoderni teoretieari u ovom binarnom razdvajanju vide ostatke zapadnomodernisticke podele na telo i um (individualan ili kolektivan), prirodu i kulturu, i stoga pokufavaju da razviju pojam roda koji ce izaCi iz okvira ovakvih binarnih podela.

22

Uvod u rodne teorije

Poglavlja koja slede u ovom tematskom zborniku detaljnije razmatraju prethodno navedenu problematiku, kao i mnoga druga pitanja. Zbornik je podeljen na tri tematske celine. Prvi deo se usmerava na istorijski i drustveni kontekst u kojem su zenski pokret, feministicke teorije i zenske i rodne studije nastale. U prvom delu zbornika se, takode, razmatraju osnovne filozofske postavke koje stoje iza feminizma (feministicka epistemologija), naCin na koji se do ovih postavki doslo (feministicka metodologija) i sa kojim ciljem (feministicka praksa). Citav vek i vise trajalo je razvijanja ovih teorijskih i metodoloskih postavki i praktienih strategija sa ciljem stvaranja drustvene promene, u kontekstu zapadnog, naseg i globalnog drustva, pa je to logieno dovelo i do raznovrsnosti u feministickim perspektivama i pristupima. ZahvaljujuCi velikoj produkciji koju su feministicke autorke i teoreticarke dale kako bi razvile 'zensku perspektivu', sada se moze konkretnije govoriti o tome sta je zapravo ta perspektiva, odakle dolazi i ko su njeni autori. Bilo je, naravno, potrebno da prode odredeni istorijski period kako bi se znanje akumuliralo i kako bi se odredene teorijske pozicije iskristalisale. Danas je, stoga, taenije koristiti kao teorijsku ili metodolosku podlogu 'liberalnu', ili 'radikalnu', ili 'postmodernu', ili 'ekolosku' feministicku orijentaciju pre nego tzv. zensku. Poznavanje ovih razlicitih orijentacija je bitno jer te orijentacije predlafo razliCite strategije i resenja u vezi sa konkretnim drustvenim problemima. Kao sto je vec navedeno u Predgovoru, njihovo poznavanje je i kljueno kako bi se teorija i dalje razvijala i kako se neke vec razresene dileme ne bi ponovo javljale. Cetrnaest poglavlja u drugom delu razmatra pojedinaene orijentacije i glavne teorijske doprinose nekoliko najpoznatijih autorki u okviru tih orijentacija. TreCi deo zbornika se odnosi na praktienu primenu raznovrsnih feministickih orijentacija na konkretnu problematiku, sto je i u skladu sa feministickim epistemoloskim principom o povezanosti teorije i prakse, gde teorija informiSe praksu a praksa konstantno preispituje teoriju. Nije sporno da ce se ovakvo preispitivanje i informisanje i dalje nastaviti, teorijske orijentacije menjati i razvijati, kao uostalom i Citava oblast rodnih studija. Pa ipak, i pored svih razlika i promena, i zenske i rodne studije su zadrfale neke osnovne karakteristike, ukljueujuCi: 1. Multi- i inter- disciplinarnost (sto se vidi i na primeru autorki zbornika koje dolaze iz razlicitih disciplina); 2. Kontinuitet feministicke teorije i prakse (sto se vidi na primeru primene centralne, feministicke perspektive u ovom tekstu, perspektive koja je i dovela do stvaranja oblasti rodnih studija); 3. Kriticki pristup prema postojecem znanju i njegovo redefinisanje, kao i shvatanje po kojem je znanje drustveno konstruisano (sto se vidi na primeru feministicke kritike patrijarhalne paradigme, kao i samokritike u okviru feministickog pokreta i teorijskih orijentacija); 4. Zadrfavanje pojma pola-roda kao centralne kategorije konkretne analize (sva poglavlja u ovom zborniku);

Uvod

23

5. Shvatanje da postoje odredene strukturalne prepreke za postizanje rodne ravnopravnosti ali i uverenost da se te prepreke mogu otkloniti (videti poglavlja u trecem delu); 6. Glavni cilj feministicke teorije i prakse se odnosi na reorganizaciju drustvenog poretka tako da se oslabi poredak koji je zasnovan na rodnoj, klasnoj, rasnoj, etnickoj i heteroseksualnoj disckriminaciji 'manje vrednih' a ojaca drustvo rodne, klasne i etnicke ravnopravnosti (razliCite orijentacije u drugom delu, uz rodnu diskriminaciju, stavljaju prioritet i na te pojedine dodatne sisteme diskriminacije); i 7. Uverenje da feministicke perspektive mogu dovesti do boljeg razumevanja svih oblasti individualnog i drustvenog zivota a ne samo tzv. zenskih pitanja; da mogu na taj naCin uticati na svet politicki, kulturoloski, ekonomski i duhovno, i stoga dovesti do znacajno razliCite i pozitivne buduenosti (videti Zakijucak). Razvijanje oblasti rodnih studija ce verovatno i dalje biti zasnovano na ovim fundamentalnim karakteristikama. Takode je verovatno da ce problematika na koju se rodne studije odnose, kao i fundamentalni koncept na kojem se zasnivaju (bez obzira da li se koristi termin pol ili rod ili ndto sasvim trece) dugotrajno opstati kao legitimna oblast nauenoistrazivackog i teorijskog rada u blifoj i daljoj buduenosti.

Bibliografija i prosirena literatura

Na srpskom i srodnim jezicima Barada, Valerija i dr. (2003). Institucionalizacija zenskih studija u Hrvatskoj: akcijsko istrazivanje. Zagreb: Centar za zenske studije. BlagojeviC, Jelisaveta (2006). S one strane binarnih opozicija: teorijska razjafojenja pojma roda. Genera, 8-9: 46-63. Centar za zensko i mirovno obrazovanje u Kotor, Crna Gora. [http:// www.animakotor.org/] Centar za zenske studije i istrazivanja roda, Beograd, Srbija. [http:// www.zenskestudie.edu.rs/] [http:/ I zenskestudie.edu.rs/ index. php?option=com_content&task=blogcategory&id=l6&Itemid=27] Centar za zenske studije, Zagreb, Hrvatska. http://www.zenstud.hr/ (Izdavastvo: [http://www.zenstud.hr/index.php?option=com_content&t ask=view&id=24&Itemid=66] Centar za interdisciplinarne postdiplomske studije, Sarajevo, Bosna i Hercegovina. [http://www.cps.edu.ba/?q=bs (Izdavastvo: http://www. cps.edu. ba/? q =bs/ node/ 82] MrseviC, Zorica ( 1999). Reenik osnovnih feministickih pojmova. Beograd: IP Zarko Albulj.

24

Uvod u rodne teorije Papic, Zarana (1989). Sociologija i feminizam. Beograd: Istrazivackoizdravacki centar SSO Srbije. Zenske studije i istrazivanja, Novi Sad, Srbija [http://www.zenskestudije. org.rs/] [http://www.zenskestudije.org.rs/02_izdavastvo/izdavastvo. html] Zene zenama, Sarajevo, Bosna i Hercegovina, http://www.zenezenama.org/ [Publikacije: http://www.zenezenama.org/bos/publikacije/ knjige_i_casopisi.html]

Na ostalim jezicima Aaron, Jane and Sylvia Walby (eds.) (1991). Out of the Margins: Womens Studies in the Nineties. London: Falmer. Cranny-Francis, Anne, Waring, Wendy, Stavropoulos, Pam and Kirkby, Joan (2003). Gender Studies: Terms and Debates. Basingstoke: Palgrave Macmillan. Butler, Judith (1994). Feminism in Any Other Name. Differences, 6 (2-3): 44-45. Brook, Barbara (2000). Gender Studies. In: C. Kramarae, and D. Spender, Routledge International Encyclopedia of Women: Global Womens Issues and Knowledge. London: Routledge. Evans, Mary ( 1990 ). The Problem of Gender for Women's Studies. Womens Studies International Forum, 13 (5): 457-462. Fox-Genovese, Elizabeth (1986). The Claims of a Common Culture: Gender, Race, Class and the Canon. Salmagundi, 72 (Fall): 134-151. Kimmel, Michael and Aronson, Amy (2000). The Gendered Society Reader. Oxford: Oxford University Press. Nathanson, Paul and Young, Katherine K. (2006). Spreading Misandry: The Teaching of Contempt for Men in Popular Culture. Montreal: McGill-Queen's University Press. Palmer, Bryan D. (1999). Descent into Discourse: The Reification of Language and the Writing of Social History. Peterborough: Trent University. Pilcher, Jane and Whelehan, Imelda (2004). 50 Key Concepts in Gender Studies, London: SAGE Publications. Richardson, Diane and Robinson, Victoria (2008). Introducing Gender and Womens Studies: Third Edition. Basingstoke: Palgrave Macmillan. Schwartz, H. N. (2001). Identity Construction Workers Or How I Stopped Worrying and Learned to Love Postmodernism. [http://members.ao1. com/ThryWoman/PFII.html]

DEO I

Feministicki talasi •

1

orijentacije

1. 1.

Tri talasa feminizma, istorijski i drustveni kontekst Ivana Milojevic

U istorijskim pregledima feministicke misli, teorijske i praktiene inicijative da se redefinise pojam roda, od tradicionalnog patrijarhalnog (videti Uvod) ka alternativnom feministickom, obieno se dele na tzv. tri velika talasa feminizma. Naime, kroz istoriju su zene bile i subjekti znanja: u staroj Indiji autorke Veda, u antickog grckoj pesnikinje i filozofkinje, kao i kreatorke mitova i legendi u svim poznatim drustvima. Kao vladarke, ratnice i nauenice pojedine zene SU samim SVOjim postojanjem dovodile U pitanje patrijarhalni rodni poredak i odnose moci u velikom broju drustava, tokom celokupne zabelezene ljudske istorije. Medutim, sve te inicijative se po pravilu smatraju 'protofeministiCkim' zbog jednostavnog razloga sto im je nedostajala masovnost. Uce5ce zena u javnom zivotu drustvene zajednice bilo je pravilo a ne izuzetak u pre-patrijarhalnim drustvima. Pojava patrijarhata, koja se po najcesCim ocenama u zapadnom drustvu dogodila pre nekih pet hiljada godina, to je preokrenula i ucesce zena u javnom zivotu zajednice je od tada marginalizovano. U tom kontekstu, prvi talas feminizma oznaeava period prvog masovnog okupljanja zena koje su teZile promenama u rodnim odnosima moCi. Upravo ta masovnost razlikuje prvi talas feminizma od prethodnih protofeministickih inicijativa, a kontekst zapadnog patrijarhalnog uredenja tokom 18. i 19. veka razlikuje ovaj talas od prethodnog masovnog ucestvovanja Zena u javnom zivotu zajednice u tradicionalnim i pre-patrijarhalnim drustvima. 1 Analogija talasa se najcesce koristi u svrhu razgranicenja: kako bi se novi istorijski period razdvojio od prethodnog i time ujedno distanciralo od ne1 Tekst pod nazivom Tri talasa feminizma, istorijski i drustveni kontekst realizovan je u u okviru projekta Rodna ravnopravnost i kultura gradanskog statusa: istorijska i teorijska utemeijenja u Srbiji (47021) koji finansira Ministarstvo prosvete i nauke Republike Srbije u okviru programa Integrisanih i interdisciplinarnih istrazivanja za period 2011-2014. godine.

27

28

Uvod u rodne teorije

kih karakteristika prethodnog talasa koje se, u novom istorijskom kontekstu, sve vise posmatraju 'zastarelim'. Termin se koristi i kako bi se pokret i teorijska aktivnost sistematizovali, kao i sa ciljem da se bolje razume povezanost izmedu drustveno-istorijskog konteksta i kretanja u kojem se pojedini talas javlja. Razgranicenje se odnosi i na tematsku razlicitost, odnosno na glavna pitanja i teme koje dominiraju prvim, drugim ili treCim talasom. Analogija talasa se takode koristi kako bi se ukazalo na istorijsku povezanost zenskih i feministickih pokreta, jer sva tri talasa izrastaju iz istog 'mora' (ili reke, ili okeana). Metafora mora kao podloga se u ovom slueaju odnosi na kontinuiranu aktivnost u vezi sa promenama rodnih odnosa moCi koja postoji eak i kada je more mirno, odnosno feministicki pokret relativno nevidljiv. Sarni talasi postaju vidljivi obicno u vreme kada drustvo prolazi kroz neke druge reformisticke pokrete ili revolucije, odnosno obieno izrastaju kada i inace dolazi do veCih drustvenih i politickih promena (Humm 2000: 705). Tada zenski i feministicki pokreti postaju masovniji, glasniji i vidljiviji, a pojedini talas dostize vrhunac. Analiza ciklienog kretanja, rasta i pada talasa, obieno se vrsi reaktivno posto je, naravno, potrebno da prode izvesno vreme kako bi se odredene tendencije i kretanja jasnije uocili. Autorstvo termina drugi talas pripisuje se Marsi Vajnman Lir (Marsha Weinman Lear) koja je ovaj termin upotrebila za Clanak u Njujork Tajmsu 1968. godine (Kinser 2004: 129) da bi oznaCila tada5nju pojaeanu feministicku aktivnost u SAD, Velikoj Britaniji i zapadnoj Evropi. Astrid Henri (Astrid Henry) (2004: 58) citira Vajnmar Lir koja piSe: ,,Ukratko, feminizam, za koji se moglo pretpostaviti da je mrtav, kao i poljsko pitanje, opet je predmet debate. Pristalice ga zovu Drugim feministickim talasom, posto je prvi opao posle slavne pobede osvajanja prava glasa a zatim konacno nestao u pe5eanom sprudu ZajedniStva". Dakle, oCigledo je termin vec bio koriscen kada ga je Vajnmar Lir u ovom Clanku upotrebila. U to vreme se onda, reaktivno, u kontekstu SAD i zapadnoevropskih zemalja, poceo upotrebljavati i termin prvi talas, kako bi oznaCio prethodnu fazu feminizma, uglavnom usmerenu na dobijanje prava glasa, prava na obrazovanje i profesionalni rad. Iako je terminologija nastala u kontekstu zapadnog, odnosno, jos specifienije, americkog drustva, trenutno se koristi i na globalnom nivou, kako bi oznaCila cikliena kretanja i promene u okviru zenskih i feministickih pokreta i u drugim drustvima. Naravno, raznovrsnost ovih pokreta i drustveno-istorijskih konteksta u kojima se javljaju, dovodi u pitanje uredno razgranieavanje tri talasa. Pa ipak, uobicajene klasifikacije prvi talas oznaeavaju kao onaj koji nastaje pod uticajem Francuske revolucije iz 1789. godine i koji je trajao otprilike u periodu od sredine 19. veka pa do 1920-ih. Dva najuticajnija teksta koja se smatraju preteeom prvog talasa su Deklaracija o pravima iene i graaanke Olimp de Guz (Olympe de Gouges) ( 1791) i Odbrana prava iene Meri Vulstonkraft (Mary Wollstonecraft) (1792) (videti poglavlje 2.1.). Za ovaj talas najkarakteristienija je borba za ljudska prava; inspirisan humaniz-

Tri talasa feminizma

29

mom i liberalizmom, prvi talas zahteva da se proklamovana ljudska prava prosire kako bi bila garantovana ne samo muskarcima iz razliCitih drustvenih slojeva vec i :lenama. Drugi talas je onaj koji se javlja tokom 60-ih godina, povezan je sa shvatanjem da ostvarena prava nisu istovremeno dovela i do potpune promene u rodnim odnosima moCi a bio je inspirisan i kontrakulturnim previranjima i stvaranjem Nove levice u zapadnim drustvima u tom periodu. Cilj drugog talasa postaje ne samo podela moCi u postojecem drustvu vec i njegova radikalna promena. Pojava treceg talasa feminizma pocela je da dovodi ovu klasifikaciju u pitanje. Na primer,Australijska istoriearka Merilin Lejk (Marilyn Lake) (2000: 716) smatra da je u kontekstu Australije i Novog Zelanda bolje govoriti o cetiri faze kontinuiranog feministickog pokreta nego o tri talasa. Autorke iz nezapadnog konteksta obifoo razlikuju dva talasa (npr. Patricija Muhamed u kontekstu Kariba, Vivijen Rengil u kontekstu Centralne i Jufoe Amerike) dok neke autorke ne vide pojavu 'talasa' u sopstvenom drustvenom kontekstu (npr. Mai Gousoub u kontekstu Bliskog Istoka, Polin Ogo Aveto u kontekstu Severne Afrike, Dzenifer Lemon u kontekstu Jufoe Afrike, Renuka Sarma u kontekstu Jufoe Azije, Albina Pekzon Fernanrdez u kontektu Jugoistocne Azije i Gloria Emeagvali u kontekstu Podsaharske Afrike) a neke takode razlikuju tri talasa (npr. Kazuko Vatanabe piSe o tri faze feminizma u Japanu) (Kramarae and Spender 2000). Zapravo, za kolonizovana drustva mnogo je znaeajnija klasifikacija koja zenska prava i pokrete posmatra u kontekstu pre i posle kolonizacije. Slifoa je situacija i kada su u pitanju sada5nje i bivse socijalisticke zemlje, gde je period pre i posle uvodenja socijalizma glavna demarkaciona linija koja oznaeava radikalne promene u rodnim odnosima mob. Dakle, analogija o tri talasa feminizma izrasla je iz konteksta zapadnog drustva a onda odatle pocela da se primenjuje, gde je to moguce, i globalno. Prilikom upotrebe, terminologija ponekad dobija drugo znacenje. Na primer, termin treCi talas pripisuje se dvadesetogodi5njoj Rebeki Voker (Rebecca Walker) koja je 1992. godine u easopisu M'z (Ms) objavila Clanak Nastajanje treceg talasa kako bi razgraniCila relativnost postmodernog feminizma i politicki aktivizam nove generacije koja shvata da borba nije zavrsena: ,,I zato pisem ovo kao molbu svim zenama, a pogotovo zenama moje generacije: neka vas ovaj dogadaj [izbor sudije u Vrhovni sud i pored toga sto je seksualno uznemiravao koleginicu] podseti, kao sto je podsetio mene, da je daleko od toga da je borba zavrsena. Neka vas neuvafavanje zenskog iskustva dovede do besa. Pretvorite taj bes u politicku moc. Nemojte da za njih glasate ako ne rade u na5u korist. Nemojte se sa njima upustati u seksualne odnose, nemojte sa njima jesti hleb, nemojte ih negovati sve dok ne stave kao prioritet na5u slobodu da kontroliSemo svoja tela i svoj zivot. Ja nisam postmoderna feministkinja. Ja sam treCi talas:' (Walker 1992: 41). Pa ipak, termin treei talas najcesce se koristi kako bi razgraniCio teorijske

30

Uvod u rodne teorije

orijentacije i feministicke pokrete nastale upravo pod uticajem postmodernizma, za razliku od strukturalnog pristupa dominantnog u drugom talasu. Kasnija aktivnost same Rebeke Voker, inace cerke poznate feministkinje i autorke Alis Voker (Alice Walker) i kumceta aktivistkinje Glorije Stajnem (Gloria Steinem), kao i mnogih drugih devojaka iz njene generacije, sve vise je pocela da se odnosi na preispitivanje feminizma drugog talasa, feminizma njihovih majki. U tom smislu je karakteristican naslov knjige jos jedne teoretiearke treceg talasa Astrid Henri Nisam sestra svoje majke: generacijski konflikt i feminizam treeeg talasa, objavljene 2004. godine, gde ona naravno aludira na koncept globalnog sestrinstva koji je razvijen u okviru radikalnog feminizma tokom drugog talasa. Sve ovo ukazuje da su feministicka teorija i praksa izuzetno fleksibilne, da se prilagodavaju lokalnim i novonastalim uslovima i da je, kada su u pitanju inicijative u vezi sa rodnim odnosima moCi, izuzetno bitno uzeti u obzir drustveno-istorijski kontekst u vezi sa strategijama koje te inicijative predlafo. Prvi talas se u zapadnim drustvima javlja u kontekstu potpune gradanske obespravljenosti zena, koje tada nisu imale pravo na glas, politicko ucdce, nasledivanje imovine, ucestvovanje u profesionalnom zivotu, pa cak ni pravo na svoje sopstveno telo. Kretanja u ljudskoj misli, kao sto SU prosvetiteljstvo, humanizam i liberalizam, ekonomski faktori, kao StO SU urbanizacija i industrijalizacija, i politicki faktori, kao sto je demokratizacija, stvorili su uslove da zene iz elitnog i viseg srednjeg sloja masovnije krenu sa preispitivanjem tadafojih odnosa moCi i sopstvenog polofaja u drustvu. Iako zenske inicijative u to vreme nikako nisu bile monolitne, za vreme ovog talasa najdominantnija je bila orijentacija liberalnog feminizma (videti poglavlja 2.1. i 2.2.). Zbog toga se i prvi talas tematski vezuje za zahteve i rdenja koje je postavio liberalni feminizam, odnosno za shvatanje po kojem ce postizanje pune gradanske ravnopravnosti dovesti do sveukupne rodne ravnopravnosti. Liberalno feministicka orijentacija se cesto naziva i feminizmom slicnosti, zbog vere u univerzalnu ljudsku racionalnost, bez obzira na klasnu ili rodnu pripadnost. Krajnji cilj je bilo ukljuCivanje zena u bespolno i jedinstveno 'eoveeanstvo'. Dekartovo razdvajanje uma i tela, i njegova maksima 'mislim, dakle postojim', omogucila je liberalnim feministkinjama da daju argument o univerzalnost uma i razuma kod oba roda, bez obzira na telesne i seksualne razliCitosti. Rdenje rodne neravnopravnosti je stoga u zanemarivanju znacaja koje telo ima i kultivisanju uma podjednako i kod muskog i kod zenskog roda, putem univerzalnog obrazovanja, prava na politicko ucesce, rad izvan privatne sfere domaCinstva i ucestvovanje u javnom Zivotu drustvene zajednice. Glavni entitet od kojeg se ocekivala mogucnost ovakve promene bila je drfava i vladajuCi organi koji su donosili politicke odluke. Vee tada dolazi do neslaganja u pojedinim tackama koje se tieu privatne sfere, na primer, da li da podizanje dece i rad u kuCi i dalje bude samo na zenama ili da postane kolektivna odgovornost.

Tri talasa feminizma

31

Neke od liberalnih feministkinja su bile inspirisane utopijskim inicijativama Roberta Ovena (Robert Owen) i Sarla Furijea (Charles Fourier), neke su bile aktivne u abolicionistickim pokretima za ukidanje ropstva, a neke u socijalistickom pokretu. Prvi talas, takode, ukljueuje feministkinje koje su bile aktivne u nacionalistickim pokretima, kao i u pacifizmu, sekularnim pokretima (npr. evangelistickim), feministkinje koje su zelele da drfava igra znacajniju ulogu u preregulisanju rodnih odnosa, kao i anarhistkinje, bele kolonistkinje, kao i feministkinje koje su zahtevale da se pravo glasa prosiri i na 'obojene' zene. Jos jedna izuzetno znaeajna podela bila je izmedu aktivistkinja koje su zelele podjednak tretman za oba roda i one koje su se zalagale za uvodenje zastitnih mera kao sto su decji, majCinski ili porodicni dodatak. Ono sto je zajednicko za sve ove orijentacije je konsenzus za uvodenje sveukupnih gradanskih prava za zene. Pocetkom 20. veka sve vise drustava poCinje da uvafava ovaj zahtev, sto je u tim drustvima doprinelo da intenzitet talasa poene da jenjava. FeministiCki ciljevi su, navodno, bili ostvareni, pa taj pokret i diskurs vise nije bio potreban. Slabljenju prvog talasa U zapadnim drustvima doprinela SU i neke druga kretanja, kao StO SU, na primer, bili Prvi svetski rat i ekonomska kriza i depresija 30-ih. Podela feministkinja na pacifistkinje i one koje su podrfavale ratne napore svojih drfava znaeajno je oslabila medunarodni feministicki pokret. Kraj rata je sa sobom doneo i politicki konzervativizam, diskurse o problemu opadanja nacionalne populacije i stoga zahtevao da se zene ponovo potpuno posvete ulozi majke i domacice. Sve to je na neki naCin oznaCilo kraj prvog talasa feminizma. Medutim, pitanja koja su tada stavljena na dnevni red ni danas nisu u potpunosti razresena. Liberalna feministicka orijentacija, iako se kasnije javlja na desetine drugaCijih feministickih pristupa rodnim odnosima mod, i dan-danas je prisutna i relevantna. Gde god SU zenska prava kao ljudska prava ugrozena, resenja koja ova orijentacija predlaze su i cilj sama po sebi, i preduslov za neke radikalnije drustvene promene. Zahtev za postizanjem radikalne drustvene promene se obieno vezuje za drugi talas feminizma. Iako je prvi talas bio radikalan i po mnogim svojim zahtevima, a jaz koji je tada postojao izmedu zahteva feministkinja prvog talasa i tadafojeg postojeceg drustva zaista dubok, dominantna liberalna struja je ipak prevashodno zahtevala ukljuCivanje zena u postojece institucije drustva. Cilj prvog talasa je bilo rodno integrisano drustvo, putem reforme. Uglavnom je voden od strane zena koje su bile pripadnice klasne i rasne elite i koje su smatrale da je razlika medu rodovima mala i da je moguce i pozeljno razliCitim merama ovu razliku jos viSe smanjiti (npr. kultivisanjem zenskog uma putem obrazovanja). Drugi talas se u zapadnim drustvima javlja u drugaCijem drustveno-istorijskom kontekstu, kao odgovor na konzervativne 50-te a takode i u kontekstu mnogih ostvarenih ciljeva prvog talasa, kao sto je, na primer, bila demokratizacija i masovno obrazovanja zena. Konzervativne 50-te SU od zapadnih zena zahtevale ponovno vraeanje

32

Uvod u rodne teorije

u privatnu sferu i ucvrsCivanje patrijarhalno stereotipnih rodnih odnosa koji su bili poljuljani za vreme Drugog svetskog rata. Posleratne godine su, pogotovo u SAD, bile karakteristiene i po velikoj stopi radanja, kao i do tada nevidenom ekonomskom rastu i trijumfu kapitalizma. Materijalno blagostanje i drustveni konzervativizam su doprineli da se 60-ih godina pojave kontrakulturni pokreti, kao sto SU bili pokret za gradanska prava crnacke manjine, mirovni i studentski pokreti. Mnoge aktivistkinj e koje su u tim pokretima ucestvovale, posle izvesnog vremena su postale nezadovoljne time sto SU Se U njima cesto reprodukovali postojeCi rodni odnosi moCi, kao i StO su njihovi zahtevi za promenom istih, obieno bili ignorisani ili cak otvoreno nipodastavani. Za razliku od drugih pokreta u okviru Nove levice, u kojima je promena rodnih odnosa bila sekundarna u poredenju sa 'bitnijim pitanjima', feministicki pokret izrasta iz uverenja da su sve vrste neravnopravnih odnosa moCi podjednako problematiene i da se na njih mora simultano odgovarati. Uskoro poCinju i da dominiraju argumenti po kojima je zapravo zenska neravnopravnost ta koja je primarna i iz koje proistieu sve druge. Feministicki pokret drugog talasa zato postaje 'zensko centriean'. Za razliku od prvog talasa koji je tematski bio vezan za humanizam i liberalizam i za teorijsku podlogu uzimao univerzalnost razuma/misleceg subjekta, drugi talas pocinje da otvoreno prihvata i slavi zensku razlicitost. Za razliku od patrijarhalnog diskursa, koji je zensku razliCitost posmatrao kao manje vrednu, sto su i neke feministicke teoreticarke prihvatile (npr. putem insistiranja da se zene 'podignu na nivo racionalnog subjekta'), dominantna radikalna orijentacija za vreme drugog talasa zensku razliCitost vidi kao podjednako ili cak i vise vrednu. Slave se zenska iskustva i tzv. zenske karakteristike, prioriteti i kvaliteti, kao sto SU, na primer, altruizam, saoseeanje, briga 0 drugima, zelja za kvalitetnim i nehijerarhijskim meduljudskim odnosima i slieno. Slavi se i zenska moc i snaga, putem glorifikovanja sna:lnih i moenih :Zena iz istorije i/ili putem redefinisanja sta moc i snaga znace kada se preispitaju iz zenskog iskustva i perspektive. Tematska razlicitost drugog talasa u odnosu na prvi, odlikuje se u prelasku sa de jure na de facto prava, i sa zvaniene politike na patrijarhalnu ideologiju. Teme koje dominiraju su analiza skrivene neravnopravnosti, seksualna i reproduktivna prava, seksualno uznemiravanje, nasilje nad zenama, kolektivna briga o deci, zenska (ne)zaposlenost, kao i jednaka plata za jednak rad. Za razliku od liberalnog feminizma koji telo negira, radikalni feminizam telo stavlja u centar. Preispituju se lieni zivot i odnosi sa drugim ljudima, seksualnost, porodieno nasilje i nasilje nad zenama, pravo na abortus i kontracepciju. Seksualna podela rada, i u javnoj i u privatnoj sferi, takode se dovodi u pitanje a od posebnog interesa su kulturoloski, psiholoski, mitoloski, ideoloski i drustveni faktori, za koje se smatra da doprinose stvaranju rodne neravnopravnosti. Tekst koji se navodi kao onaj koji ozna-

Tri talasa feminizma

33

eava pocetak drugog talasa je Mistika ienstvenosti ( 1963) Beti Fridan (Betty Friedan) a knjiga koja mu prethodi i koja povezuje i razgranicava prvi i drugi talas Drugi pol (1949) Simon de Bovoar (Simone de Beauvoir) (videti poglavlje 2.3.). Na samom pocetku drugog talasa izuzetno su bili popularni i sledeCi tekstovi objavljeni u Velikoj Britaniji: Zenski evnuh (1970) Dzermejn Grir (Germaine Greer) i Svest iene, svet muskarca ( 1973) Sejle Rou botam (Sheila Rowbotham). Trajna zaostavstina drugog talasa je i shvatanje da su lieni problemi i tdkoce najcdce prouzrokovani drustvenim a ne individualnim faktorima, da je drustvo delimieno odgovorno za nasilje koje se ddava u tzv. privatnoj sferi, kao ida su tzv. individualni problemi zapravo ne pojedinacna vec kolektivna iskustva mnogih. Zbog toga je i slogan licno je politicko dobio na izuzetnom znaeaju, sto je ujedno i onemogucilo marginalizovanje mnogih problema rodnih odnosa, kao onih koji su tieu privatnog zivota. Dok se prvi talas obraeao prevashodno drfavi, za drugi talas glavni entitet od kojeg se ocekivalo omogucavanje promene rodnih odnosa moCi bila je kolektivna svest drustva. Zbog toga su glavne strategije promene bile usmerene na tzv. podizanje svesti (inace, termin koji se pripisuje Keti Saraeajld (Kathie Sarachild), Clanici grupe Crvene carape, formirane u Njujorku 1969), putem formalnih i neformalnih obrazovnih kanala. Jos jedno od trajnih zaostavstina drugog talasa je i reforma obrazovanja i uvodenje zenskih a potom i rodnih studija. Jenjavanje drugog talasa u SAD i zapadnoj Evropi dovodi se u vezu sanekim unutra8njim kontradiktornostima u okviru samog feminizma (npr. ambivalentan odnos prema seksualnosti, zanemarivanje iskustava i prioriteta :Zena iz manjinskih drustvenih grupa), zatim sa nekim teorijskim kretanjima generalno (kao sto SU, na primer, jaeanje postmoderne, poststrukturalne i kolonijalne teorije) i, na kraju, odredenim drustvenim promenama (kao StO SU, na primer, drusveni konzervativizam U zapadnom drustvu 80-ih i 90-ih, zatim globalizacija i znaeaj rasta uticaja novih tehnologija). Esencijalisticki i univerzalisticki pristup dominantan u okviru drugog talasa prema tome sta konstituise 'zenska' iskustva i prioritete, kao iinsistiranje na odredenim (feministickim) 'istinama' sve vise se problematizuje. Osamdesetih godina poCinju da se sve viSe upotrebljavaju termini kao sto su npr. pro-sex feminizam, post-feminizam i treCi talas. Iako ni jedan od ta tri termina nije univerzalno prihvacen, i sva tri se kritikuju, termin treei talas danas dobija na sve vecem znaeaju. Najproblematicnijim se smatra termin postfeminizam, posto on implicira da je feminizam zavrsen, nepotreban i prevaziden. AnalizirajuCi poreklo i upotrebu ovog termina Suzan Faludi (Susan Faludi) (2000: 1647) pise: ,,Moguce je da je feminizam jedini pokret za ljudska prava koji se periodieno slavi zbog navodnog samoubistva. Jos nismo euli za post-ekologiju ili post-crnacki pokret za ljudska prava. Ali zato u moderno doba, svaki put kada zene naprave korak ili dva ka postizanju drustvene i ekonomske

34

Uvod u rodne teorije

ravnopravnosti, mediji brzo izjave da je feminizam mrtav. Pre nego sto SU ciljevi pokreta postignuti, umrlica je vec izdata - i zene su same optuzene da su bile dzelati svog sopstvenog pokreta ... Postfeminizam nudi zenama Faustov pakt: obeeanje 'mocne' seksualne privlacnosti i 'izbora' koje mazes da kupis kreditnom karticom u zamenu za istinsku moc i samoopredeljenje svih zena:' Termin postfeminizam se prvi put javio vec 1919. ali je u siru upotrebu ufao za vreme konzervativnih 80-ih. Suzan Faludi smatra da je upotreba ovog termina kontinuirano propagirana od strane medija i da je povezana sa potrofackom kulturom i slavljenjem lifoe narcisoidnosti. Mediji serviraju prieu da zene sada mogu biti postfeministkinje posto su vec 'oslobodene: mogu sebe pretvoriti u seksualni objekat bez stvarnog gubljenja moCi. StaviSe, reklamiranjem sopstvenog tela mogu zapravo dobiti moc, iako je to u skladu sa patrijarhatom koji zenski uticaj i moc redukuje i povezuje iskljuCivo sa njihovom seksualnoseu. Slifoe argumente navodi i autorka Erijel Levi (Ariel Levy) (2005) koja inace smatra i da je drugi talas 'pao' najviSe na pitanju seksualnosti, odnosno da kontradikcija izmedu seksualne revolucije i zenskog pokreta 60-ih nikada nije na pravi nacin resena. To je po njoj doprinelo i do stvaranja tzv. vulgarne i razvratnicke kulture (raunch culture) krajem 20. i pocetkom 21. veka koju i Faludi kritikuje. U svakom slueaju, period treceg talasa feminizma je karakteristiean i po tome sto seksualna objektifikacija tela ponovo postaje predmet vruCih rasprava, s tim sto mnoge proponentkinje tzv. seks pozitivnog feminizma pocinju da kritikuju ne seksualnu objektifikaciju tela od strane patrijarhata vec puritanski karakter feminizma drugog talasa. Cuju se i argumenti, uglavnom od strane mladih devojaka i zena, da sopstveno seksualno objektifikovanje u cilju povecavanja lifoe mod nije kontradiktorno sa ciljevima feminizma vec, staviSe, logifoo produzenje feministickih zahteva. Nove generacije, u koje spada vec pomenuta Rebeka Voker, izrafavaju neslaganje sa mnogim zakljuccima i strategijama drugog talasa, recimo, kada su u pitanju teme kao StO SU profesionalni uspeh, znaeaj materinstva, telo, seksualnost i pornografija. Voker, na primer, tvrdi kako je feminizam dominantan tokom drugog talasa zamenio jednodimenzionalnu sliku zene majke i domacice drugom, ali takode jednodimenzionalnom slikom profesionalno uspesne zene. Tematski, pored seksualnosti, i ravnoteie izmedu profesionalne karijere i roditeljstva, treCi talas sve viSe poCinje da se bavi temama kao sto su rasni i klasni odnosi, a zatim i uloga medija, novih tehnologija i popularne kulture. Promene u zapadnom drustvu, uopstene i one u vezi sa rodnim odnosima moCi koje nastaju pod uticajem globalizacije, novih tehnologija, ekoloske krize, demografskih, politickih i kognitivnih promena, stavljaju novu problematiku na dnevni red na koju treCi talas trenutno pokufava da odgovori.

Tri talasa feminizma

35

Izuzetno eklektiean, treCi talas feminizma se ponekad definiSe vrlo siroko kao feministicka teorija i praksa, nastala od strane generacija rodenih od kraja 60-ih pa nadalje jer ukljucuje medusobno vrlo razliCite 'post-radikalne' feminizme kao sto su postmoderni, multikulturni, globalni, ekoloski i kibernetski feminizam. Trenutno se vode polemike o karakteristikama treceg talasa, pa eak i 0 tome da lion uopste postoji, sto je i za ocekivati s obzirom da je ovaj talas jos uvek relativno nov i jos uvek u nastajanju. Ocene o njegovom uspehu ili neuspehu, manifestacijama samog pokreta i teorijskim orijentacijama u njemu ukljueujuCi i to kako ce ovaj talas konaeno konceptualizovati pojam roda, tek predstoje i mogu se realno ocekivati tek za nekih par decenija. Na kraju, bitno je ponoviti i to da, iako nijedan od tri talasa feminizma nije monolitan, ipak je moguce uoCiti neke obrasce, kao i dominantnu teorijsku orijentaciju, tematske, ideoloske i politicke prioritete u okviru svakog talasa. Tri talasa se ne javljaju u istom istorijskom periodu i nisu univerzalni za sva drustva, dakle, ova analogija je najrelevantnija za zapadno drustvo, a pogotovo za SAD i Britaniju. Analogija talasa je ipak znacajna na globalnom nivou zbog toga sto se ne odnosi samo na istorijski period vec i na odredeni pristup u teorijskom razmatranju rodnih odnosa. Iako je u mnogim ne-zapadnim drustvima podela na tri talasa nerelevantna kada je u pitanju istorijska periodizacija, veCina teoreticarki iz ne-zapadnih drustava koristi termine prvi i drugi talas kako bi razgraniCile reformisticke i radikalne strategije, odnosno orijentaciju i kontekst koji su slieni liberalnom feminizmu (postizanje osnovnih ljudskih prava) od onih koji su slieniji radikalnom feminizmu (i obieno povezani sa antikolonijalizmom i nacionalnooslobodilackim pokretima). Termini kao sto SU post-feminizam ili pro-seks feminizam gotovo su potpuno irelevantni u kontekstu ne-zapadnih drustava, dok se termin treCi talas takode ne upotrebljava za teoretiearke rodnih odnosa u tom kontekstu. Teme u drustveno-istorijskom kontekstu Treceg sveta gotovo su po pravilu vezane za rodne odnose i siromastvo, drustveni razvoj, kolonizaciju i njene posledice, fundamentalizam i diktaturu, ukratko, teme se uglavnom odnose na ekonomsku i politicku pravdu u kontekstu globalnog drustva. U zavisnosti od konkretnog drustva, teme koje dominiraju se razlikuju, na primer, dok je pitanje prisilnog genitalnog sakacenja izuzetno bitno za Egipat, Sudan, Etiopiju ili Mali, pitanje selektivnog abortusa, odnosno femicida, bitno je za Indiju, a podsticanje rodne neravnopravnosti putem farijatskog zakona - za neke muslimanske zemlje. Pa ipak, iako se termin treCi talas ne upotrebljava kada su u pitanju pojedine teoreticarke i zenski/feministicki pokreti u nezapadnim drustvima ovaj termin se koristi u kontekstu doprinosa tih autorki globalnom feminizmu. U svakom slueaju, s obzirom na to da je konkretna manifestacija zenskih i feministickih pokreta i teorijskih orijentacija uvek povezana sa konkretnim istorijskim i drustvenim kontekstom u kojem se javljaju, sasvim sigurno mozemo oceki-

Uvod u rodne teorije

36

vati dace se nastaviti fleksibilnost, dinamienost i prilagodavanje novonastalim uslovima koje je i do sada karakterisalo ove pokrete i orijentacije. Kao preduslov daljeg razvoja konkretnih pokreta i orijentacija bitno je poznavati dosadasnji rad, ono sto su ovi pokreti dosada iskristalisali kao zajednicko uporiSte (npr. feministicku epistemologiju i metodologiju, koja se razmatra u sledeceg poglavlju). I naravno, bitno je poznavati dosada5nju istoriju u sopstvenom lokalnom i istorijskom kontekstu, kako bi se na najbolji moguCi nacin moglo odgovoriti na konkretne probleme i pitanja vezana za rodne odnose moCi u sopstvenom drustvu.

Bibliografija i prosirena literatura Na srpskom i srodnim jezicima Genera, casopis za feministicku teoriju (2002). Beograd: Centar za zenske studije. Jaric, Vesna i Radovic, Nadezda (2010). Reenik rodne ravnopravnosti. Beograd: Heinrich Boll Stiftung - Regionalna kancelarija za Jugoistoenu Evropu. [http://www.boell.rs/ downloads/Recnik_Rodne_Ravnopravnosti. pdf] Mrsevic, Zorica ( 1999). Reenik osnovnih feministickih pojmova. Beograd: IP Zeljko Albulj. Rowbotham, Sheila (1983). Svest iene, svet muskarca. Beograd: Radionica SIC. Treea: casopis centra za ienske studije (1998). Zagreb: Centar za zenske studije. ZaharijeviC, Adriana (ur.) (2008). Neko je rekao feminizam? Kako je feminizam uticao na iene 21. veka? Beograd: Centar za zenske studije, Zene u crnom, Rekonstrukcija Zenski fond. [http://www.boell.rs/ downloads/Feminizam_2_Gesamt_v3. pdf] ZaharijeviC, Adriana (2010). Postajanje ienom. Beograd: Rekonstrukcija zenski fond. Zenske studije: casopis za feministiCku teoriju (1995-2002). Beograd: Centar za zenske studije. Na ostalim jezicima Beauvoir, Simone de (1949). Le deuxieme sexe. Paris: Gallimard. Code, Lorraine (2000). Encyclopedia of Feminist Theories. London: Routledge.

Tri talasa feminizma

37

Colebrook, Claire (2004). Gender. New York: Palgrave Macmillan. Faludi, Susan (2000). Postfeminism. In: C. Kramarae and D. Spender (eds.), Routledge International Encyclopedia of Women: Global Womens Issues and Knowledge (1646-1648). Routledge: London. Friedan, Betty (1963). 1he Feminine Mistique. New York: W.W. Norton and Co. Greenspan, Karen (1994). 1he Timetables of Womens History: A Chronology of the Most Important People and Events in Womens History. New York: Simon and Schuster. Greer, Germaine (1970). 1he Female Eunuch. London: Paladin. Henry, Astrid (2004). Not my Mothers Sister: Generational Conflict and Third Wave Feminism. Bloomington: Indiana University Press. Humm, Maggie (2000). Feminism: Overview. In: C. Kramarae and D. Spender (eds.), Routledge International Encyclopedia of Women: Global Womens Issues and Knowledge (705-708). London: Routledge. Kinser, Amber (2004). Negotiating Spaces For/Through Third-Wave Feminism. NWSA Journal, 16 (3): 124-154. Kramarae, Cheris and Spender, Dale (eds.) (2000). Routledge International Encyclopedia of Women: Global Womens Issues and Knowledge. London: Routledge. Lake, Marilyn (2000). Feminism: Australia and New Zealand. In: C. Kramarae and D. Spender (eds.), Routledge International Encyclopedia of Women: Global Womens Issues and Knowledge (716-720). London: Routledge. Levy, Ariel (2005). Female Chauvinist Pigs: Women and the Rise of Raunch Culture. New York: Free Press. Phoca, Sophia and Wright, Rebecca (1999). Introducing Postfeminism. Cambridge: Icon Books. Pilcher, Jane and Whelehan, Imelda (2004). 50 Key Concepts in Gender Studies. London: SAGE Publications. Rowbotham, Sheila (1973). Womans Consciousness, Mans World. Harmondsworth: Penguin Books. Walker, Rebecca (1992). Becoming the Third Wave. Ms (January/February): 39-41. Walters, Margaret (2005). Feminism: A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press. 0

1. 2.

Feministicka epistemologija i metodologija Ivana Milojevic

Epistemologija je oblast filozofije koja se bavi poreklom, izvesnoseu i dometom saznanja. Osnovno pitanje koje epistemologija postavlje je: Kako znamo ono sto znamo? Povezana sa tim centralnim pitanjem su i ostala: Kako znamo da je neka tvrdnja istinita? Sta se moze smatrati verodostojnim dokazom kako bi neka tvrdnja bila potkrepljena? Koliko je ono sto znamo objektivno a koliko subjektivno? Ko su autori i subjekti znanja i kako dolazi do prihvatanja znanstvenog kanona? Dali je znanje verodostojnije ako je zasnovano na iskustvu, eulnoj percepciji, logici i razumu, intuiciji i oseeanjima, kritici, dogmatizmu i veri, ili skepticizmu? Da li je znanje uopste moguce? 1 Tokom dve i po hiljade