Turk dillerinde akrabalik adlari (Turk dilleri arastirmalari dizisi) 9757172111, 9789757172116 [PDF]

Zitiervorschau

I r

Türk Dillerinde Akrabahk Adlan

TÜRK DiLLERi ARA~TIRMALARI o tz rsi. 15 Yayrmlayan:

Meh met Ölmez

Türk Dillerinde Akrabahk Adlan

Yang-Song Li

Simurg

istan bul 1999

l'----

_

Yang-Song Li

Türk Dillerinde Akrabahk Adlan

Simurg

istanbul 1999

Tü rk Dille r inde Akrahah k Ad la n Yong-Söng Li

Di::in ln:

Yong-Song Li, \lehmct Ölmcz

Türk Dillen Arasnrrnalan Dizisi: 15 Yaytmlayan: Mchmcr Ölmez E-mail: mehme rolrêfs.tufs.ac.jp http ://vani lla.fs.tufs.ac.jp /- mehmetol/i ndex .hun I

Simurg Kitapçthk ve Yaymcrlrk Limited Sirketi istik lal Cad. Hasn un Ga lip Sok. N r. 2 A 80060 Beyoglu-iSTAN BUL Tel: (+90.2 12) 292 27 12 Fax: (+90.2 12) 292 27 13

© Simurg Yaymcihk istanbul 1999 975-7 172- 11-1 Baskr. cilt: Safak Matbaacrhk Te l.: (+90.3 12) 229 57 84

i Çt ND EKi L E R O n söz S o ns öz Korcc e Ö nsöz

11 12 13

"

Gi r i~

1. Bu Konuda Yapr lan Çahsmalar

15

2. Terim ferin Tesbiu ve Srrala nmas t 3. Yen i G örüs le r 4 . Çe v rly az r Hak kmd a 5. K lsaJt lna lar .............. .... ..... . ..... 1) Dil ve Lehçelc r

18 23 27 31 31

2) Kitaplar 3) Ötcki Kr sattrnalar I. "A KRA 8 A"

A NLA ~ IN DA K I TER1MLER

.

34 36 39

39 1. ag a- i ni 39 2. akroba .40 3 . 'as ab a .4 1 4. atatas 42 42 5. ayma k 43 6. ii w l à d 43 7. ba g Ir............ .. . 8. bi}lÏk - bii~"lïk 44 9. l" SIllI 44 ID. !J ; ~ ,45 11. 1;.0. kadas, kap , 46 .47 12. Jç.an'ldai - kardas 13. Jç.awm .... .•. ..•............. .... ........... ....... .. ........................... ,47 14. 'la j:açl 48 15. nasll. lIäs iJdä~ 48

A . KAN YOLUYl A AKRABALIK B!W!REN TERJMLER

16. ne blre 17. so v sop 18. siJktö} 19. t ör ög ön 20. törö/

.49 49 .49 .49 .50

YOr\ G-SÓNG Lr

6

21. tIlKi:on , tUNml~' , fu';dI4 . tugma

50 .53 23. 1l i:1I ~ •••.•• . • ••• • •• •••••• ••••••••• • • • • • • . .••.•••.•.•• . . . . . . .•••••••••••••••••••. .51 24. urluk .54 25 . u r u g - IITiI /ç. •••••••• ••••••••• • • • • • • • • • .•.••••••• • . .• . . • • • .••••••••• •••••••••••• . 55 26. u y a 58 58 27. yai:lI* 28. yak m 60 .

22. tU ~ U III, flI ~lmd(Js

29. IlA ,$KA SÖZCÜKL ER

62

B. t ;VLlLfK YOLUYLA AKRABA LIK IJfLDIR EN TUHMLER . .. . .

.65

1.

bi~iik

-

hii,~ük . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..

L ~~l n

3. kudo 4. ög ey 5. $1·01 6. to rk ün 7. l ii y lÏ r 8. B A ~ K A

SÖZC OKLE R

.

65 65 69 73 73 74 75 77

C. ÜVH LlK nILD/REN TER /M Lt,'R I. -t lk 2. ögey 3. !>'O IJ!; U 4. ye rçJII 5. BA .}K A SÖZCiJK L ER

78

11. A KRA RA LI K

TER1MLERI

87

A. KAN roLU H .A AKRABALfK BiLD iRf."N TERi ML ER

87

78 79 83 83 84

I . " D E 0 1;''' A NLAMIND AKI TF.R IMLER .• ... . .• . ..•. . .. .. .• . .•. .... ...• .••• . . .. . .. .87

1.01. abns ka; 1.02. aga _ oka, 1.03. ana atasl. ara alaSI ; 1.04 . apa - aha ; 1.05. at a: 1.06 . ähä ; 1.07 . b ab a ; 1.08. ce dd ; 1.09. dä du ; 1.10. ded e ; 1.11. eç ii; 1. 12. ir e ; 1.13. kart a/a ; 1.14. obo g ón; 1.15. tay ara; 1. 16. Illui: lll a; 1.17. BA .}KA SÖZCÜ KLER

l

_

TÜRK DILLERlNDE AKRABALJK ADLARJ

7 98

2. "NiNE" ANLAMINDAKi TERi MLER

2.1H. ana - ene; 2.02. ana ana ss, ala anasi; 2.03. opa 2.04. ähä; 2.05. bobu, bah /ska; 2.0 6. bibi; 2.07 . eçe: 2.08 . II1l1a; 2.09. kart alla; 2. 10. mama ; 2 . 1 1. nönó: 2.12. ses« 2.13. toy ene; 2.14 ulUR ana; BA~KA SÖZCUKLER

a ha ;

3 . " BABA'"

ANLAMINfJAKi TERIMLE R..

107

..

3.1H. aça; 3.02. ag a - alca; 3.03. apa - aha ; 3.04. a ta ; 3.06. b abo; 3.07. dede; 3.0S. f:;alj ; 3 .09 . pap a; 3. 10 . pedel'; 3. 11. t aro; 3.12. BA~KA SOZCUKLER

3.05. äkä;

118

4 . "ANNU" ANLAMINDAKi TERiMLER

4.01. ana - ene ; 4.02. apa - aha ; 4.03. ayi ; 4.04. äbä; 4.06. ma ma; 4.07. nönö, 4.08 . ög; 4.09. ,I'qe; 4.10. w ülide; 4. 11. BA~KA SÖZCUKLER 4 .05. eçe ;

124

5. "AMCA : DAY/" ANLAM fNDAKl TERIMLER

5.02. aça; 5.03. aRa - aka ; 5.04. amca : 5.05. 'amm ; 5.06. ana kanndasi, ara kanndasi, 5.07 . apa - aba; 5.0S. baba; 5.09. eçi; 5. 10. kiçir; ara; 5.11. tafiay; 5.12. ului; ata; 5.13. B A ~ K A SÖZCÜKLER 5. 01. abago;

6 . "!lA LA, TEYZE" ANLAMfNDAKi TER1MLER .. .. , ..... , .. .. , .... , .. ..

...

137

6.01. 'amma; 6.02. a na f:; /z karmda si . ata f:;I Z kanndasi: 6.03. apa - aba ; 6.04. öcly; 6.05. bibi; 6.06. eçe ; 6.07. eke ; 6.0S. ezc ; 6.09. !JiJIa; 6.10. küküy ; 6.11. piee; 6.12. teyzc; 6.13. tot :a , 6.14. u ba ; 6.15. B A~ KA SOZCVKLER 7 . "ERKHK KARDE;! " ANLAM1NlJAKi TERiM LER

7.01. aça ; 7.02. aga - aka; 7.03. apa - aha; 7.04. àkd: 7.05 . hl; 7. 06. b i rad e r ; 7. 07. brat ; 7.08. dada}' ; 7 .09. eçi ; 7.1 0. ini; 7.11. ka, k adas ; 7.1 2. kadas ; 7 .13 . k aka; 7.14. kanndas - kardas; 7. 15. tufifian, t ug d u k ; 7. 16. f /l 'Jm a ; 7.1 7. ub ay: 7.1 8. uya ; 7.19. ûke , 7.20. B A ~ K A SÖZCÜ KLER

148

8

YONG.S ON G LI

8. "KIl KARDE~'" ANLAMI NDAKI TERiMLER

167

8.01. ab/a; 8.02. apa - aha; 8.03. ap te ; 8.04. äciy ; 8.05 . bacc; 8.06 . batdcz; 8.07. ç Îçe ; 8.08 . eçe ; 8. 09 . eke ; 8.10. hemsire ; 8.1l. lf.annda~ - karda s; 8.12. piu ; 8.13. siT; il; 8.14. ruggan . l uf:d uJ;. ; 8.15. t u/p ua ; 8.16. uba: 8.17. uva; 8.18. üke; 8.19. BA~ KA SÖZCÜKL ER 9 . " KUZEN;

«uzi«: ANLAMINDAKI TERiM LER..•.•....• .•......•............ 179

9.01. amca çocugu, day s çocugu, hala foe I/gu, tey t e ÇOClIg lI; 9.02. a ll; 9.03. böle ; 9.0-t. pJ;.a n; 9.05. ikl t ugan ; 9.06. in i ; 9.07. tca r mda s ; 9.08. taga y , 9 .09. y ëgen; 9 .10. BASKA SÖZCÛKL ER 10 . "(B1RRl RiNE

KAR~/)

KUZEN I

s uzt«

ÇOCUKUI RI" ANUMIN-

D AK1 TERIAcfLER. . . . . . • . . • •.. ........... . . . . . . . . . . . . . . . . . • . . . • . . . . . . . . . . . . . .

189

10.01. öç tugon; 10.02 . öçlnçl btwtn; 10.03. B A-SK A SÖZCüKLER

11. " Oe UL" ANUMlNDAKI TERlJ.f LfR . .... .•....• ••... .• .... •..•....•..•..... 19 3 11.01. ba la ; 11.02. fü r zä nd ; 11.03. malay : 11. 04 . oe lan: 11.05. o g o ; 11.06. og ul ; 11.07. tin; 11.08 . BA-S KA SóZCÛKLER

12. "K{Z " ANLA M INDAKi TERi MLE R . 12.01. !ç.IZ; 12.02. BA-SKA SÖZCü KLER

203

13. ··YECEN ( KARDE$ ÇOCUCU J" ANLAM I N[) AKi TERi MLER .. .•....•.. .... 206

13.0 1. an; 13.02. ciärzi ; 13.03. ini; 1J.0.t. ka rdes k t z" ka rdes ot /u ; 13.05. ka r enda s ; 1J.06. Itl1J1n ll ; 13.07. yégen ; 13.08. RA-SK A SÖZCÜKLER 14 . '·TORUN" ANLAM INDAKI TERIML ER . . • . • • . • . . . . . • . ..... •. .. • . . . . • . . • . • . . • 2 16

14.01. aijr"!.; 14.02. a ll: 14.03. ëbi rä; 14.04. ba/a ; 14.05. balanm ba/a st; 14.06. çawtuk ; 14.07. çe wärä; 14.08. kawl uk ; 14.09. nötlc ö, 14.10. növo ; 14 . 11. neb/re: 14.12. sun rl , 14. 13. torun ; 14.14 . t üwenser ; 14.15. unuk ; 14 .16. »é g e n ; 14.17. BA$K A SÖZCiJKLER

TÜRK DiLLER1NDE AKRABALJK ADLARI

9

B. EvLiLiK YOLUYLA AKRABALIK BnDiREN TERiMLER . .

225

1. "KOCA" ANLAMINDAKi TERiMLER. . .. . . 1.01. ab u slca; 1.02 . äd am ; 1.03. bay; 1.04. beg; 1.05. cubay; 1.06. er; 1.07. eren ; 1.08. erkek; 1.09. es : 1.10. evdes ; 1.11. h.al äl; 1.12. kisi ; 1. 13. ko ca; 1.14. ku deg u ; 1.15. ogonlior ; 1.16. ort ale: 1.17. öhögön; 1.18. refik ; 1.19 . u mrd äs ; 1.20. üydegi; 1.21. yastl*da~; 1.22. yol d as ; 1.23. z e vç ; 1.24.

225

BA~KA SÖZCOKLER

2. " KA Rt" ANL4. MINDA Ki TERiMLER 2.0 1. ab 2.02. 2.03. 2.04. 2.05 . biçe ; 2.06. catuar : 2.07. c äm àgat; 2.08. cubo.y, 2.09. e bçi; 2.10. wi eg en ; 2.11. es, 2.12. e vd es ; 2.13. tialat ; 2.14. banl/n ; 2.15. ho rem; 2.16. hel ey ; 2.17. kan, 2.18 . ka tun , 2.19. kelin; 2.20. kisi ; 2 .21. kö ç; 2.22 . k um a; 2.23. kurtka; 2.24. kund es ; 2.25. küni; 2.26. orta«, 2.27. re/na; 2.28 . t okat ; 2.29 . umrd às ; 2.30. üydegi ; 2.31. yas f1 * d a ~; 2.32. y o id a s ; 2.33. yutu z ; 2.34 . i..a 'lfa ; 2.35. ze vc e: 2.36 . BA~K A a k a

v

,

a t l e

;

' a

w

r

a t

:

'

a

y

á

.23 6

l:

SÖZCÛKLER

3. " KA YNA TA " ANLAMINDAKI TERiMLER .. 3.01. ata; 3.02. bobo»; 3.03. *ayw ; 3.04. taym ata; 3.05. kayna; 3.06. kayni; 3.07. BA~KA SOZCÜKLER

4.

... 259

..... . 264

'" KA YNA NA " ANLAMINDAKI TERiMLER ..... .

4.01. ene; 4.02. kaysn ana - kayin ene; 4.03. kun çug ; 4.04. küye ; 4.05. BA~KA SÖZCÛKLER 5. " KIZ KARDESi N KOCASt; HALA KDCASI; TEYZE KDCASt" .. 268

" ENI$m '" ANI.AMINDAKI TERiMLER ....

5.0 1. en iste, 5.02. küdegü; 5.03 . paç ça; 5.04. »e rne; 5.05. B A ~ K A SÖZCOKLER 6.

"ERKE K KARDE;;iN KANISI; AMCA KARISI; DAYI KARISJ"

=:

" YEN GE" ANLAMINDAKi TERi ML ER ... ..

6.01. kelin ; tl.02. kükii y ; 6.03. tay ene; 6.04. yêrJge; 6.05. BA~KA SÖZCÜKLER

.... 272

10

YON G-SONG

u

7. " KAYIN B1RADER" ANLA MINDA KI TERIML ER

279

7.01. boldc z: 7.1)2 . ini, 7.n3. kay m ; 7. 04 . ~aYIl1 aga ; 7.05. kayin ini; 7.06. kaysn kann da s; 7J17. kay sn ulan ; 7.08 . ~ a Ylllij,\' ; 7.09. og ul : 7.10. y érne; 7.11. yurç ; 7 . 12. BA~KA SÖZCÛ KLER

289

8 . "BAWIZ: CÖ RÜMCE" ANIA MINIJA Ki T/;,'RiM LER

8.0 t. apa - aha; 8.02 . botd ei ; 8.03. hiyke ; 8.04. eke; 8.05. g ör ümce; 8.06. k ayui apa; 8.07 . kayin biyke; 8.08. kayt n ece; 8.09. f;;.aYln ekeç , 8.10. kaym f;;.IZ; 8.11. f;;.aym sinil; 8.12. I;:.I Z; 8. 13. sinil; 8. 14. yu rç; 8 .15. BA~KA SÖZCÜ KLER

9. " BACANA K " ANLAIHINDAKI TER/MIER ..

.

30 1

9.0 1. baca - bacanak: 9. 0 2. BA SK A SÖZCÛ KLER 10 . " ELT!" ANLAMINDAKI TERIMLER..

303

..

10 .01. ab/sin; 10.0 2. e lri; 10. 03. « e u», 10.04. kelindes; 10.05. B A$ KA SÖZCÜK L ER 11. "K/Z!N KOCASI" ANLAM/NDAKi TERi MLER

.:

306

11.0 1. d a mäd ; 11.0 2. k d eg û; 11. 03 . kiirä kän; 11.04. BA$KA SÖZCÜ KLER ü

12 . " O(; UL UN KAR/SI" ANLAMINDAKI TERIJ\1LER . .. 12.01.

Sonuç

Kaynaklar Dizinlcr

. 313

kelin ; 12.02. RAS KA SÖZCOK LE R .

... .. . .. .. .. .. .. .. ... .. . ... .. . . 31 9

.

.

. .

nl .

341

ÖNSÖZ VE T~ EK K Ü R Elinizdeki kitap , :!2 Subar 1993 tarihinde Hacenepe Ûnive rsitesi . Sosyal Bili mler En stit üs ü. Türk Dil i ve Ed ebi ya u Böl üm ünd e Yük se k Lisa ns Te z.i olarak kabuJ cdüe n çahs mamm gereken buzr dûzelrmeler ya prhp gcnis leuk rek kitabu dön üst ürülm üj biçimidir. Yük sc k lisa ns te zimi n hazrrt anmasmda ve da ha so nra bun un d üzeltüip ge nis le tile n..k kita ha d ön üst ürülmesi nde çok sa yrda kisinin cmcgi geç mis tir. Yukse k lisuns tezi mi hazrrla rken basmda n so nuna kada r cngin bilgileriyle yardi mlanm esirgemeyc n degerli hocam Prof. Dr. Ta lát TEKiN' e ; Tü rkiye kür üph anele riude bulunma ya n K . GR0 "B ECH' in ' ihc Turkish S yste m of Kin sh ip" ad h makale sl nin foto kopi sini Al ma nya ' da n g önde rc n, M . ST ACHOWSKI' nin D o l gonischer WaT/Jc/WI Z adlt yup urm sa gl a ya n ve özellikle Y üksek lisans tczimin kitaba dön üst ürülme sini özcndi re rek he r türtü ya rd nn ede n M . ÖL MEZ' C; L. A. POKRQVSKAYA'mtl "Termim rod stva v tyurksk if ya nka h" adh maknlesinin forok opi sini sag lay a n A nka ra Universit es i K ütüphanccilik Bölüm ü ög re ncisi Atill a ERCAN' a: L. A . POKROVSKAYA' mil mukale siyle birlik te birkaç Ru sça ma kale yi T ürkçe ye çeviren T ürk Di l Ku ru mu Rusça uzmaru ( ~u a n Ege Üniv e rsit es i'ndc) Mu vaffak DURANt.r'ya: T ürkiye kütüp ha nel e rinde bulunm ayan Oyrotsk o -russkiy slovar "i sag layan T uva'da n Doç. Dr. Do rj u ÇURGUY·OOL' a; Haskart TJJln11J Hii;,l[t:{ I , Ir yi annagan ede n ve baz i kaynaklan g önde ren Ba sku rt biJim ada mr Prof. Dr. Zinuur Gazizoviç U RAKS1N 'e; basta Tü rkrnen 'W liniO Gisgaça Dlutektolog ik Säzliigi o lmak üze rc bnzr Tiirk me ncc kay nakl an sug laya n Tur km e n a rkad usim Güyçrr urar SOLTANMIRADOY' a; yi ne T ürki ye k üt üphanc lcdnde bulunmayan V. t. RASSADIN' in Fonetika i teksika tofala rskogo yanka adh yaprnnm fotokopisini Almanya'dan gö ndcren arkada sim AIî O VAL' a; bölüm küt üphanesindc n yararla nma ma izin ve re n G öu mge n Ünive rsitesi Türk oloji ve O rtaasya Arasurmala n Bölüm ü ögretirn üye leri Prof. Dr. Klun s RÖHRIlORN ik Prof. D r. Mihm A DAMOv lé ' e; yardrmlannda n do layt Tii rk Dil Kurumu kitapbgi gö rcv liJerine ve Türk Tarih KUrLUllU fotokopi görevlis i Üm it KIZJ LTAN'a tesekkür ederim. Ne yan k ki bu çah smam da N. A.lsM ÀILOY' un Törkiy Tillärdä Ka wmIiCl rilldá~'II* Ten nintäri adh teai nden. Iran'da ko nusulan Kaskayca gibi T ürk d illerîyle ilgil i çabs mala rdan. T ürk çe, Aze rîce . T ürkm ence . Özbekçe. Tu tarea. Çuvasça dr smdaki d ille re ait leh çe sö zlükle rindc n ve es ki Sovyctlcr Birligt'n de bu ko nuda yaprlrms ola n çahsmal a nn büyük çogunl ug unda n

12

YONG-SONG LI

yararlamlamanu su r. l leride bütün kaynakl ara dayarularak ayn t konuda bundan dah a ayn nuh 'ie deri n çahs mala n n yap ilmasr dilcgiyle. Yong-S öng Li A nkara. Ni sa n 1997 SONSÖZ Kitabm dil gisi bitip sayfa numaralan na gore dizin ramamtandsktan sonra Eski Uygurca Agama yay uuna ula~ l lml~lI r (bak. Kudara & Zicme 1995). Buna go re s. 181 'de lj cï/u OK/' "tcyze o~lu" {NF: ~ 18)'d an sonra kükü.\· oj: uli "teyze oglu" (Àgama parçasmm L mcmmm 41. sann) ~ÖlÇÜgÜ yer almahdrr. A )T1Ca, ~u iki rnakalc yc de u la~ l l m l ~t lr.

M USAYl:: V, K[enc sbay] Mlus uyc viç]. 1974: "T ermini rodstva v sovrcmenmf znpad no -krpçakskih tyurkskih yaz rkafj", Spmche , Geschic hte /lnd KIII/ llf der altaiseken V ólker (Protokollband der XII. T ngung der Permanent International Allab tic Co nference 1969 in Bcrlin ; yayrmlayanlnr. Georg HAZAl . . c Peter ZIEME ), Bcrlin, s. 45 1·457. PuS7.TAY, J änos. 1976: "Matcrtal aus (km w ald-Dialckt des Jurak-Samojcdischen",

Nochrichten der Akademie der wissenscha ften in G öningm , /. PhilologischHistorische Klasse, Jahrgang 1976, Nr. 10. s. ~9-379. Musaye v "in 4 54. sayfasrna göre Kumukça ( kar(~'(lIJ kardai "bab anm J annenin kuzcninin J kuzinimn og lu" ve ~ri)'an kl;:1J T//(lf "b abamn f annc nin kuzen imn J kuzini nin km" sözcuklc rinde ki) ~ri)'all sözcügü ile (lU~ri /;urdai "ke zen" ve zukari *':.a rda~ "k uzjn" sö zcü kleri ndc ki) w /;ari SÖlCiJg U l bcr- Kafkas di lleri ndcn Kumukçaya gcç misnr . Bu Kumukça s özcukle r su Dargin ce s özcü kte rte k ar~l l a ~tlfllahil i r ( k r~ . s. 187 Kumukça biç im): Y:Juuul' "k uzen" (bunda )' ::J II "e rkc k kardcs") . py.JU1d .Uf' "k uzin" (bunda 1')''111 "k rz k1lrdc(J, " bi/fJU1IIII "babamn z anncnin kuzcninin I kuzininin oglu" Puszray'm makales ine g örc Yurak Samoyedcesinin hu diyalektinde lira "b aba". ûpa "küçük krz kardcs", liap a "gc fin (og uluil kans i)" s özcüklen k ullar ulrnakt adtr. Bundan dola yr ll. A.3.0 1. aç o madd cxindc bir dipnol düs üle rc k lir a "b aba" sö zcügü ndc n ba hsedilrn clidir. Dipnol 41 1'dc iip(l " kiJçiJk kIL kardcs" sözcügüne ve dip nor 744' lC isc liiip}1i:J. Ai

%.g- €-

.n,

-&?t

s:.

.!f- .ii!. 9- ofl~'l!! ~ofl ~(Mehmet ÖLMEZ) '!Q-A} onl1); L. A .

POKROVSKAYA9.l "Tenninï rodstva v tyurk skix ya zïka x"è}-Ç Al] ~ 9.1

± -t':~9.1

(~~ ) ).~ op~

.1;fA%..g-

'*

--=r ~a -€

.!9 Kkp. kuda-m udaçlar} "b ütün dünû rler" Tat. koda- kodagre "kan koeadan birinin ana babasi ve akra balan (digerinin

ana babasma ve akraba lan na karsr)" B sk. ~o?,a-~o!,agIY "srhrî ukraba" KIr. kudanda "dü nür (güveyin veya gelinin babasr): ant kardqi"100 « kuda

anda; am/a < Mo.)101, kuda-muda lar "b ütün d ünürler'', kuda-sök "dünürler, yaktn sihrî akrabalar" (harfiycn, "dünür-kemik") Tuv . kuda-b ár "d ünürler' (harfiyen, "dün ür-karacig er") , ~ud(/ -bltvai;(/y "dilnü rler' (buvakay < ? Mo.) Çuv. lJlta-rlblaç "güveyin veya gelinin akra balan" 4.iigey Bu sözcü k. gü nümüz Türk dillerinin §u ikisinde "s rhrî akrn ba" anlammda

da kullamlmaktadn: Kir. ögiiy "s thrî akraba; üvcy" Al t. 102 iJy, öy "srhrî akra ba; üvcy' Aynn uh bilgi için bkz. I.C.2. ögey

5. svas Rusça veya baska bir Slav dilinden gcçmis olan bu sözc ügel()J gûnümüz anlamr. Kaw* Tilinin Tusindirme Söedigi lrnin ( 196 1) R2. sayfasmda "erkek

99 100

101 102 10]

dünürler" olarak verilmistir. Bh. 96. dipnol. Bu anla m, Kirgizsko-ru.\Skiy slovar"in (1940) 394. sayfasma göredir. Bu sÖl-cögün anla nn, Kirgirsko -russkiv slovar"in (1965) 437. sayfasmda "ant kardesi" olarak vcrilmistir. Bh, 96. dipnot. Hu, Oyrolsko-ruSi'kiy siovar:e (1947) göredir. Krs. Rus. ceum [svat] "er kck görucü: dün ür (ka n kocadan birinin babasi)". ceámce [svátya] "dü nür (kan kocadan birinin annc si)", Bul. ceam [svat] "erkck görücü; dü nür (ka n kocadan birinin babasi)", ceämn [svdrya] "dünür (kan koendan birinin anncsi}", Leh. Slval rsvat] , (ag.) SWl/Ch [svalj] "e rkek görücü ", swalka [svatka]. (ag.) swaclw [svalja] "kadm gorücü", Mak. nH/III [svatl'tkaynata: evlilerin yukm akrauasi", ("(WKa [svaka] "kaynana; dünür kädm", SH svat "dögün misafiri"

74

YONG-SÖNG LI

Türk dillerinin birkaçmda rastlanmakt adrr:

Gag. svata. suat à, su vatä "d ün ür (güveyi n veya ge linin ann esi); baldrz'', svaiu, suatu, suvatu "d ün ür (güveyin ve ya ge linin ba bast}; ka ym birader (kanrun erke k kardesi)'' Km d. (B) subat "dü nür" H ak . svat "dü n ür (gü veyin veya ge lini n baba st)"

Yak. (S) (esk.) ssbat "görücü''. Yak. CP} sibat "dünür (güveyin veya gelinin baba sr)'

6. törkü n

Karahanh Türkçesinde törkun "oy maklan n, hrsimlarm toplandtgr yer; ana baba evi'' (DLT I: 44 1, 442, 11: 209) sözcügü tesbit edi lmis tir: ~I Z tärkünike 104 keldi "kiz, ana babasnnn ev ine geldi" (DLT I: 44 1-442). Bu sözcüge g ünüm üz Türk dille rinin kimisinde rastlanmaktadrrt'ë: Nog. törkin "( kadmm) baba e vi'' Kzk . törk in "(evli) kadirun akra bala n'' Kkp. t örkin "gel inin a krabala n; kanrun a krabalanmn yasad ig i ye r; (rncc.) kann m kökeni ", Kkp. (ag.) törkün "kanum akrabalan ; (mec.) kanrun ana bab asr'' Bsk . türkin "diger k öyde koeaya varan ka dirun ana baba smm ev i, k öyü ,

dogurn yeri" tö rk ün "kanmn ana babasr ve akrabalan", t örkûn- tös, torkun -sör "kan run (yakm ve uzak) akrabalan'' Hak. (e sk.) törgln "kendi çeyi z paynu alma k için gelinin gelisi (töre nden)" Ya k. (S) (es k.) törkül "gelinin akr abalanna ve dostlanna gelisi ; ye ni evli lerin, kanr un baba sma ve diger akraba lara gidi si: (g üve yin ana bab asmm KIL

104

105

Metinde l..L.k; biçiminde geçen bu sözc ük L.!..o..o.S; yan i IörkünilJ c ycrinc bir yaztm halast olsa gcrck. Aync a, Versuch eines Wörterbuches der Türk-Diatccte Ill't e (1905) Ta ra Tatareest tûrg ûn "cvli krzm gcri döndügü baba cvi'' (1563. sütu n) SÖl-cügü de kaydedilmistir. Krs. Mo. (L) iö rk üm "c vli kadirun ailesi; c vli kadmm evlcnmeöen önceki sile ocag.", Hur. liirbcm "ka nmn akrabalan : baba ocag i", Hlh. /örböm "e vli kadirun aria bahasr, hrstm akrabasr", Kal. tiJl"kQ "kadrmn ve anun babasrrun akrabalan"

TIrRK DILLERINDEAKRABALIK ADLARI

75

gelinin an a ba basma ve rdi gi veya ge linin a na bubasmm güvey in a na babasma verdig i) hcdiye: (babamn ölümündcn som a kend i rnira s paym r alma k için ) gclinin erkck kard esin e gidisi". Yak . (B) t örküt "genç bir kadmm ke nd i ana be bcsma ya ptrgi VI: berabe rindc hed iye gö tûrdügü ziy arc t". Vak . (P) liirkü t. tökküt " I) d ügünd e kendisinin yanm da bulunan ve hedi yc alan a kra ba lara ve dostIara cev abe n gelinin gc li~i; gcnç bir kadmm kendi ana babasma yapugl ve beraberinde bcdi ye götürdügü ziyaret : cev abî hedi ye alm ak için genç çi ftin , ka nrun babasma ve di ger akrabalara (ve mi safirlere) gidi si: ce vabî dügün hediyesi: kocanm bcd iyele rinc kanrun akrabalunnm ce vabî hcdiyeleri : 2) (babar un ölü m ünd cn som a) ken di miras payuu almak içi n gelmin mirasr aylOp alan e rke k kardesine gî d i ~ i " 7. tlÏuür

Uygurcada lii'llÏr "s thriye t, ev lilik yolu He akr abaltk , dün ür" (EUT S : blÏ)~iik "sr hriyet. akrabahk" (EUTS : 50) sözc ükleri tesbit edilmistir: tüUiir bii~ iik bolusup 1f,1Z birisip "(onlar) dünü r olup birbirine krz 258 ), (ÜlJlÏ r

vererek" (TT V I : 40-4 1). Bu sözcük, Uygurcadan so ma

~u

rarihl kaynaklarda tcsbi t edilmistir:

tiilJür "dünür, kanrun (karde s. baba, anne gibi) hrsrmlan " (D L T ): ui rar bargalt "d ün ür, gitmek üzeredir" (DLT lIl : 372) tÜ'l lÏ r f«J:r,ln "srhrl akrabalar" (DLT I1: 11 0) tlÏf)iirliik "sibriye t" (ME: 14) dÜ1J ii r "s rhrl akra ba" (TS 11: 1324 ), "( birbirlcrine kars t) güvey ile ge linin aileleri" (i H)l06 diif) iir kuda "sihri akrabala r" (ME: 14 ; kuda < Mo., bkz. 1.B.3. If,uda ) dlÏ'l iir ~uda!l* "s rhr iyet, d ünür akrabahgr" (M E: t 12) d lÏ1}iirlik "sthriyet'' (KT: 25/54) diilJiirlük "srhr iyet'' (TS 11: 1324) d ÜIJÜr )Hï "( bi rbirler ine ka ~l ) güve y ile gel inin ailcleri " (l H) 107

flÏOlï r

106

Bu sözcük, burada dünûr biçiminde gcçrnektedir. Çil nkü, Izbudak bürun sözcüklcri Latm harfl criyle basir bir hiçimde vcrmistir . Bh . 47. dipnot.

107

•

Bh. \06. dipnol

76

YONG -SONG LI

Bu s özcük günümüz Tür k dillcrinin bir kaçrnda yasa maktadrr:

Trk. diimï r "(birbirlerine g örc) kan kocarun baba ve analan nm her bin". T rk. (ag.) dögün~ ü. diigü~·. diigü$e. {iügü~ü , duvürcü "gelin almaya gelen ki msele r" (OS IV: 1626 ), dögii rlii, diigiihii. d ünûs, dü nlÏlii "evlenenl erin anne ve babalan" (DS IV: 1625), döniiriil"gelin al a)'," (OS IV; 1586 ), dönûse "gelin ve güveyin anne ve babasr. dünür" (DS IV : 1586). d óvür, d üûrc ü. d üyûrcü "kr z g örmeye giden kim se. g örüc ü" (OS IV : 1632 ), diigiir "krz is temeyc g ide n kadm . elçi: e vlen en lerin anne ve babala n" (OS IV; 1625, 1632), dügiircii. dii~iirçii, dun ûrcii "k rz istemeye gide n kim se, elç i" (DS I V; 16 32), diigü r "kr z g örmeye giden kimse, görücü: krz istem eyc giden kimse. elçi; evle nenlerin ann e vc ba bala n: bacan uk" (DS IV: 1625, 1632), diigiirçii "n.isaûrleri dû günc dave r ede n (ktmse): krz görmeye g ide n kim se, g örücü: ktz iste mc ye gide n ki mse , elçi : d üg ün ala yr" (DS IV: 1626, 16 32), dügü r~ü "ev lencnle rin anne ve

babala n: ge lin almaya gele n kimseler" (OS IV: 1625, 1626 ), d iiglÏ1Çii "d üg ün geces i g üvey ge lene kadar gelinin yanmda bulunan kad m , yenge'' (OS IV: 162 6), dügü~ü "gelinin giyi nme sine yardrm eden kadm ; gelin almaya ge len kim seler" (OS IV: 1626), düngür "e vlene nlerin anne ve babalan ; krz g örmeye gide n kimsc, gö rüc ü: krz isremeye gide n kim se. el çi" (OS IV: 1625, 1632), düngürcü, d üng ûrçü, dtinûr, diif)ür "k rz gö rmeye gide n kim se, görüc ü: krz istem eye gid cn kimse, elç i" (DS IV: 1632) , diil1iircü "krz istemeyc gidc n kim se. elçi : gclin gö nnek içiu krz evinden oglan evine gidcn kadm" ( DS IV: 1632), d ünürsü "evlenenl erin anne ve babalan: gelin almaya giden kadtnlar; gclinin yanmda bulunan yenge'' (OS IV; 1625, 1633), diin ii~ "g cli n a lmay a g idc n kadmlar" (DS IV: 1633), dûv ûr "ev lenenlerin anne ve babalan : krz isteme ye gi den klmse. elçi" (D 5 IV: 1625. 1632) Gag.lOl! d ünûr. diiniirciiJiik "g örücülük; krz isteme", diiniircii "d ünür" A z. (aiD dün giir "dünür" l09 Vak . (5) lÜIjÜr "çocu klann . erkek vey a ktz kardcslenn evl enmelcri yo luyla erke k tarafmdan lusr m akraba; dünür (g üveyin vey a ge linin bab asr)" , Vak . ( B) lÜf)iir "e vle nmc yo luy la erkek akraba" , Vak. (P) t ënûr, tûgûr,

108 109

Au s özcüklcr, W. Radloff'u n Proben del' volkslinaotur der liirki.Kh ell Stamme JO adh yapi nnm (1904) s özlük krsmmd a di1lllïr. diJfliircii biçimlcrinde geç mektedir. Hu sözc ük. Bclmsi'den derlenrnistir.

TÛRK OILLERINDE AKRARALIK ADLARI

77

tümür "çocuklarm, er kek kar dcsle nn ve krz kardcs lcrin evlenmeleri

yol uyla e rkek akrabala r (söyledir: he r iki cinsin akrabalanndan, bir de kocanm erkek ve krz kard cslerinden birinin esinin dedesi, babasr ve erkek kardesi), dü nür; bacan ak" (bunun çogul sekli, rÜl}iirä!!dr'd ir 11O)

Günümüz Türk dilleri nin büy ük çogunlugunda tii1]iir yeri ne kuda sözcügü kullamlmaktadrr . 8. BASKA SÖZCÜKLER Günümüz Türk dille rinde ~ll sözcü k ler de "srhrî akraba'' anlammda

kulla mlmaktadrr: Bsk. f::är~äJ "a krab a; srhri akraba'' (b kz. Il .A.7. l 4. kanndas - f::([rda,~) KIr. cene -celpi "agabeyin ka n sm m bütün kadm akrabalan: yen geler" (bkz. ILB.6.04. yó]ge), s8k "kemik: srhrî akraba'', s/JkfÖ~' "srhrî akraba, çocu klan n vcya ak rabulan n evlenmclcri yo lu ik akraba'' (bkz. LA.IS. s/Jkrö,~)

Suy. (M) f::rz ava "kan vey a gelin tarafmdan uzak erkek akraba'', Suy. (L) çhiljça "srhrî akraba'' « Çin.

:m* qing jiti "srhrî akraba") .

Çuv . kJrü summisem "( düg ünde ki) güveyin genç akrabalan'' (harfiyen, "g üvey tarafla n'') , aIJlaçr, tïntuç "d ünür (güveyin veya gelinin annesi); güveyin vey a gclinin evli kadm akreb ast; yash kisilcrtn yash evli kadmlara seslenme biçimi"!'! 110

111

Bu sözcûk, tûn ûröuör c *Iii!]iirät + l är olarnk açtklanabi hr. * Tüu ii rill. * Iii y ii rä ll'i n vc *lii(liiriill isc IÜljÎiI"ün çug ul biçimi olarak kabul cdilebilirlcr (kr~. Uygurca OKU/ "ogul: (crkek, klz) evlat": OR/all "ogul(lar); çocuktlar). oglan(lar)", tigin "prens": tigit "prenslcr"). 0 haldc, liiyiiriilliil' sÖl:cügünuc +11, +t ve +lil l' « +hir ) olmak üzere üç tane çogul ckinin kullalllld lgJ anlasilrnaktadir {kr~. Evk. tunuril "koca rarafindan hrsrm akraba", Lam . tunur "dünür (güvcyin veya gclinin babasi)" < Yak.] Ötc ya ndan, Yaku tçada lii(I/"ir sozcUgO ~üy!e kullamlmaktadtr: Yak. (S) , Yak . (P) tarcosos tiiyür "kJZ1n vcya ktz kardesin koeastrun dcöcsi" tharfi ycn. "ya~h dünür"), IIti!]Iii!liir "ogulun veya crkek kardesin kansrum babnst" (harfiyen, "içtcn dünûr"), Yak. (S) tastlij IÜ!!Ür"k!z ycgenin vcya kil kardesin kocasunn babasr". Yak. lP) tas tunûr, taW!! lii !}iir "k il. yegcnin veya kJZ kardesin kocasrmn babasr; kocanm krz ycgcninin koeastrun babasr'' Iharfiycn, "dts (vcya uzak) dünür"), Yak. (S) liiuü r 110/, Yak. (P) 1ii(liir 0RO , tlililil' uoi "gelinin vcya güveyin kuzeninin oglu" Krs. lldmurtça tukloci "kadm g örëcü ". Mariyee udaçe , (ag.) tuglaçe, tak/uw "kadm g örücü'', tular, tuglar . t ik/ar "e rkek g örucû" (bu bilgi için bh. V. G . Yegorov ,

YON G-SONG LI

78

C. a VEYLi K BiLDiREN TERiML ER

1. -lik Bazr Türk dillerinde -lik eki, akrabahk adl anna eklenerek 0 s özcüge "üvey'' anlanum ka tar. Tarih î kayn aklarda ~u -fIk ek Ji akrabalrk adlan tesbit edil mistir: ana!l~

"üvey ana'' (TS I: 123)

atahb "üvey baba" (KW: 44) ogulluk "erkek ev lat hk'' (N P: 359), "üvey ogul; erke k evla thk" (T S V: 2935) -LIk ekli akrabahk adl an , g üu ümüz Tû rk dill erind en özellikle Oguz

grubundaki dillerde kullarulma ktaduTrk . evlatuk "evlat olma durumu; bir inin yasay la ev lat hakkr tamd igi ki mse; küçük yasran beri eve ahrup yetisti rile n kimse'' (evlat < Ar.; bkz. LA.6. iiwliid), Trk. (ag .) anahh , anali:ib "üvey ana" (DS I: 250), anauk "üvey ana; kay na na; d ügünde sag drçhk ede n kimsenin kanst, ann csi; ge lini dügü ne hazrrlayan kadm: kardeslik oJan ka dm ve kizla ra serbe u içiren kadm" (DS l: 249 -251), "kayna na: üv ey ana; düg ünde anaya ah nan annagan'' (OS XII : 441 8), (ma/uk "ebe; üvey ana" (OS I: 25 1), atauk "kaynata; ba balik yapa n herh angi bil' kisi; üvey baba" (DS I: 365), "baba gibi gözctcn. koru yan kim se'' (DS XII : 4428), habalttJ " kaynata; üvey baba" (OS II: 450-45 1), babalik "kaynata: üvey baba; d ügündc g üveyin

ba basma vekill ik eden kimse, sag drç: sagdrcm bab asr" (DS II : 45 0-451), "kay nata" (OS XII: 443 8) 112, bahalug, buvauk "ûvcy baba" (DS II: 451), baC/ lIg1D, bacüik "kardes yerine tutuJan ya km arkad as, kardeslik (kizlar ve kadmla r arasmda )" (OS TI : 458 ), bobauk; bubauk "kaynata" (OS II: 450-45 1), ktz/l k "üvey kIZ, manevî krz" (OS VIII: 2868), oifulluk "üvey 1~'lim()logiçeski)'

112

stovar: çuvasskogo yaz ika. Çcboksan 1964, s. 241.) Krs. Arn. (ag.) baballek: [babalck]. bahollak [babalak ] "kaynata (kannm bab asr)"
~) 2.ögey Srfat olarak kullam lau ve ilk olarak Uygurcada ögey ana "üvey ana'' (EDPT : 119) biçiminde tesbit ed ile n bu sözcüge su tarihî ka yn akl arda da

rastlanmaktadrr: ögey arm "üvey ana" (PC : 69; KG: 70al3)

ügey ata "üvey baba" (DLT I: 123) ögey ~JZ "üvey ktz" (DLT I: 123; l'S I: 526, V: 3559; YZ: 29, 6 1; KE: 146b/H ; KG; 7üa/4, 7Da/6, 70b/9; KT ; 4/23) ögey osian. "üvey ogul"1l4 (Hts.: 5 1) ögey 081/1 "üvey ogul'' (DLT I: 123, l'S IJ: 914, V: 2935) Ögey s özcüg ü, gün ümüz Türk d illerinde söy le geçmektedirll': 114 I l .'l

Houtsma, bu s özcûgün antanum "Stiefso hn" yani "üvcy ogul " y cnne "Schwicgersohn" yani "güvey" ularak yanh~ vermtstir. K r~. Mo. (L) ligey "yok, degil: yokluk , eksiklik; var olmayan; -siz". Bur. iigii , Hlh. ügiiy "(ham) bulunm ama, yokluk ; yok . dcgil; (ham ) bu lunmayan, var olmayan: -siz", Kal. ugli, u/iii, ugi; ugiI, ügf "hayrr, yok, degil, hiç bir scy: -siz ; yoksul, yoksulluk. yokluk", Mn g. ügüy "(ham) bulunmama: (ham) bulunmayan"

80

YONG-SÓ:-l G LI

Trk . uvey "y alm z yasaca akra bn sayrlan. ÖZ olmayan'': uvcy a lla, iiw'y Wint' "öz olmayan anuc". /Ïl'{!)' ba ba "öz olmayan baba" , iivcy kl z "öz olm ayan

kil" , uvey ogu/"öz olmayan og ul", üvev evlat " kan koc anm her biri ne g öre öbü rün ün ay n bir esindcn dünyaya gel mis ol an e vladr' (evtat < Ar.:

bkz . I.A .6 . äwMd), üvey kardes "öz olmayan ka rdcs'', Trk. (ag.) gay . ögey, öge. ögey. öve "üvey" (DS II: 2 1 tD, IX: 33 15, X II: 462 1)116 Ga g. iivä , yiivii "üvey ogu l: üvey krz: üvey e rkek knrde s: üvcy ktz kard es'' Az. ögey l17 "üvey": ögey alla "üv ey alla", ögey ara "üv ey baba " , ögey gil. "üvey kil" , ögey oKIll "üvey ogu l". ögey ban "üvey krz kardes", ögev gardai "üvey e rkek kardes" Tkm. ö wey l 18 "üvcy": öwe)' eue, öwey ccc "üvey alla", öwey *,,*a , iiwey a((l "üv ey baba" , ä wey f.:rz "ü vey kt z", öwe)' oif lll "üvey ogul''. ö wey ç äga "evl atbk ", öwey uya l 19• öwey ayäl dogall "ü vey krz ka rdes". owev dogan. öwey erkek dogall "üvey e rke k kardes" (ayii l < A r. J ~ 'iylil) Sal. (K) ugli iça. Sal . (T) lig; ica. lÏ!:i ica. Ilhicór « uh; ;cöf), Sul. (L) ugu iça "üvey ana" l20 Yuy. (N) ;;Riiy "ü vey": ög ii)' (l il a "üv cy ana", vg ii)' ara, (jgäy dm/a "ü vey baba" , ö[:iiy ~iz "üvcy ktz". ögiiy OKU / "ü vey ogul", ägiiy ba /a "ü vcy çoc uk". ligä)' ara "üvey ablu", ögd)' s;yi! "üvey küçük ktz kardes'', Yuy. (Lob. ) iigry WUI "üvey ana"

Öz b. ógay, (ag .) ogay, iiögäy, wögiiy "ü"cy"121: ögäy tJnä, (ag.) ogäy l1nä, ögäy (illa , ögäy ónä. ögiiy enö. iiögäy yëno. wögäy yénö, ögöy apn, 116

Go)' biçnni Rizc ilinin Çaycl i ilçesinc bagh Li mank öy'd cn. öge)' biçimi Kars'ta n,

öiJ.. biçimi Konya ilinin Kaam ham ilçcsine bagh Hashoyük'tcki Karaçaylardan. öge)' biçimi Kastam onu ilinin Dad ay ilçesin c bath Pesman ilc Kuzey lrak'taki 117 118

119

120

121

Kerkük ' ten ve öve hiçi mi isc Elazlg ilinin Palu Hçestrd en dcrlenrmsnr . Ru s öacük. bali s özlüktcrde (jg ä)' biçirnindc bulunur. Bu sözc ük. Onsça -Tta tonençe Söz!ik'le ( 1929) ög f.')' biçimindc gcç mekrcdir: ogey ene, 6,1:1')' ana "üvcy ann" (146. sayfa], öRe}' uta "üvcy baba" (224. sayfa), ägey k.fz "üvey krz" (227. sayfa). iige)' olul '1ivcy ogul" (232 . sayfa) Bu söu:üj;ün 3nl3ml, Bol ',to)' r IlSJko' /lI rkmeIl Ski)' sfovar' I l' dc ( 19 87) "COóJ\Ha li cecrpá" (368. sayf3) vc "lla"JIláHall cecrpá" (383. s3)·f3) ola mk verilmi}lir. Knkuk, IIgu ir a SÖlCÜgulldt'ki iça' mn l\fogo1cadan geçl igini bc1inm i ~t ir. Krl Mo. (L) ecÎ, I'di, Bur. ejîi, Hlh. ici)", Kal. i q "annc", Ötc yanda n, Te ni ~v ' e göre lig; \'C ii gi biçi mleri, ~l ng , iig ii)' "(ha7.1 r) bulun mama; (ha7J r) bulunm'lyan" söz cüg unden gC1;mi~ l ir. Flikal, bunlaflll k u l 1lim l l~ 1 (itck i Türk dill erindc ki ii gey sÖlcügünc uydu gu için ugi,ligi (vc uhi) biçimlerinin Ö7 $a larCil SÖ7cük ot arak kabull'dilmesi gerckir. Bkz. 115. dipnot. Kr~ . T ac. ogay, /Iga.\· "üvc)''' < Özb.

TÜRK DiLLERtNDE AKRABALJK ADLARI

81

iiögäy apa, ögiiy buwi, ögäy bil "ü vey ana", ögäy óiä; (ag.) ogäy ät ä. ögäy ata, ögäy ata, üögä)' asa. wögay ata "ü vey ba ba" , ögäy ~IZ, (ag.) ogäy ~rz, ögäy ~rz, ögäy IçlYZ, ögäy Û Z, fiögä)' Iç/z, wögäy 1ç1z, ögäy çon "üvcy kIZ", iigäy ogJl, (ag.) ogäy oKTl, ögäy oKil, ögäy ul, wögay uwul "ü vey og ul", ögäy MUi, (ag.) ogiiy bàtä. ogiiy bat ä. ögäy bala, üögäy bala.wögay bala "üvcy ço cuk''. ögäy äka. (ag.) ogäy àtcä. ogäy äkä, iiögäy äkä, ....·öf?äy äkä "üvey aga bey'' Kta. ögey "ü vey": ögey ana "üvey ana", ögey baba "üvey baba", ögey ~IZ

"üvcy krz", ögey ogul "üvey og ul" Kmç. ogi -ona "üvey ana'', ogi-ata "üvey baba", ogj-~/z "üvey kiz''. ogi-oglu "ü vey ogul'' (daim dogrusu "üvey oglu''), ogi-bala "üvey çocu k" Kar. (h) eg 'ey "ü vey": eg 'ey ana "üvey ana'', eg 'ey ata "üvey baba", eg 'ey klz "üvcy kIZ", egey uwul "uvey ogu l". Kar. (k) ögey, ogey "üvey": ögey anu "üvcy alla", ögey ata, ögey baba "üvey baba", ögey ~/z "üvey kIZ", öge)' uwul "ü vcy ogul", ögey ka rdas. ogey kardas "üvey erke k kardes'' Krç.-Blk. öge "üvey'': öge ana "üvey ana", öge ara "ü vey baba", öge ~IZ "üv cy krz" , öge ca~' "üvcy ogu l'', öge egeç "üvey kiz kardes''. ög e !«lrna,ç1 22 "üvey erkck kardes'' (ca~ < *yä~) Kmk . ögey "üvey": ögey ana "üvey ana", ögey ata "üvey baba" , ögey ~I Z "üvey k tz", ögey ulan "üvey ogul", ögey ya~' "üvey çoc u k", ögey arardas "ü vcy kiz kardes", ögey aga "üvey agabey'', ögey ini "üvey küçük erkek kardes'' (aga < Mo. ; bkz. n .A.7.02. aga - a~a) Nog . ögey "üvey": ögey ana "ü vey alla" , ögey ata "üvey baba" , ögey ~IZ "üvey kIZ", ögey u! "üvey ogul'', ögey apte "ûvey.abla", ögey sinli "üvey küçük ktz kardes''. ögey aga "ü vey aga bey", ögey ini "üvcy k üçük erkek

kardes" (aga < Mo. ; bkz.ll A.7.02. aga - alçn) Kzk. ögcy "üvey'': öXey ana, ögey ~e\çe "üvey ana", ögey äke "üvey baba" , ögey ~IZ "üvey kIZ", öge)' ul, ögey bala 123 "üvey ogul" Kkp . ögey "üvey": ögey ana, ögey ~'e§e "üvey ana", ögey ata, ögey äke "üvey baba", ögey ~/Z "üvey kIZ" , ögey uI "üvey ogul", ögey bala "üvey

122 123

Bu SÖlcük, Karaçaycaya ai ttir. Bunun Balb rca biçimi olarak öge ~arlnda,\ beklenilmcklt:dir. Bu sözcügün anlaml. Kazal)Sko.russkiy s/ovar -' in (1954) 67. sayfasl ik RUH ko hizab:>kiyslovul' ''in (1954) 500. sayfasmda "iivey ogul" olarak verilmi~se de öleki Türk dillerine göre anlamulln "\ivcy çocuk" olmasl gerekme ktedir.

YON G-SONG Li

çOCUk"124, ög ey ~IZ apu "üvey abla" , ögey kanndas "ü vey k üçük krz kardes'', ögey aga "üvey agabey", ögey ini "üvey küç ük erkek ka rdes" (aga < Mo. ; bkz.Il. A.7.02. aga - a /ça) Tat. ügi, (ag.) üg äy "üvey'': ügi ana , ügi äni "üvey ana", ÜRi ata "üvey baba", ügi ~IZ "ü vey kIZ" , ügi ui , ÜRi malay "üvey ogul'', üg i bata "üvey çocuk", ügi apa "üvey ab la'', ÜRi sivtI "üvey küçük kiz kardes'', ügi abcy "üvey agabey". ûgi ini "ü vcy küçük erkek karde s'', ügi Wrn "üvey ge lin, üvcy ogulu n kan sr"

Bsk . üRäy "ü ve y'': ügäy dsd, ügäy äsäy "ü vey ana", ügäy ara , iigäy a tay "üvey baba" , ügäy ~ IK "üvey ktz", iiRäy ui "ü vey ogul", iigäy bala "üvey çoeuk" Bar. (R) iivöy "üvey'' KIr. ögäy "s rhrî akraba ; üvey": ögöy ene "ü vey alla", ögöy ara "ûvey baba ", ögöy ~IZ. "üvcy kiz'', ögöy at "ü vcy ogul", ögöy bata "üvey çocuk"1 25 A lt. /ly, üy "sihrî akr aba; üvey" 126: iJy ene "üvey alla", /ly ada "üvey baba ", /ly ~IS "üv ey kIZ", /ly iil "üvey ogul'', /ly bal a "üvey klZ" 127, /ly kanndas "ü vey e rkek karde ~ " 1 2 8 Kmd. (B) üy "üv ey" Çul. iiRäy "ü vcy": ügä y aga 129 "ü vcy bab a" (aMa < Mo. : bk z. ILA.7.û2. aea - a/ça) Hak . iJy UO"üvey" : /ly ree "üve y ana''. /Iy pabo "üvey baba" , /Iy bIS "üvcy k tz", iJy öl "ûvey ogu l", iJy pala "ü vey çocuk", öy hanndas "üvey erkc k kardes'' 124

125 126 127

128 129

130

Bu SÖl.Cliglin anla nu. Karakalpaksko -russkiy slovar" de (195 R) "üvey ogut" (81. snyfa) ve "ü vcy çoc uk" (504. sayfa) olarak ve Kratk iy russko- karakalpokskiy slovar in (1962) 37 1. sayfasm da isc "üvcy ogul" olarak vcrilmisti r. Ru sözc ügun anlanu, Russko-kirgizskiy s/o var" in (1957) 528. snyfas mda "üv cy ogul" ofarak vcrilmist ir. Hu örnck . Ovrotsko -russkiy stovarrc (1947 ) görcdir. Bu ömck söz tüktc Ö/.cilgiiniin aala rm

94

YONG- SONG LI

fayada)

Km d. (B ) tayba~', toyda k "( anne taraftndan] dede" (taybas « *tay aba~·15 8; abas "( baba tarafmdan) dede''; taydak « *tay adak; -,f « -ç) ve -k. aslen küçültme ekidir)

Çul. tay da, täy dä "ded eU'': kaym birader (kan nm agabcyi) ; kocanm (enne tarafmdan) dedesi" (cc *tay ada ) Hak. tay aga, (Sagay ag.) tay aha "(anne tarafmdan) ded e" (aga < Mo.; bkz. II.A. 7.Q2. aga - a/sfl ) Sc r. (R) tayda , taydak; Scr. (T) taydak "( ar me ta rafmdan) ded e" r-e-e *tay ada, »tay adak ; -k, asle n küçü ltme ekidir) Çuv. kukasi. (ag.) kukasey "(an ne tarafm dan) dedem(iz )" « kik - k lik "kö k; nes il" + asa "erke k; (ag.) baba" + ay "seslenme e ki"160; krs. kukka "dayun üz)") 1.16 . ulug ata "B üy ük baba" anlammr ta siyan bu söz c ük, edilmistir:

§U

tari hî ka ynak Jarda les bit

uillj{ ara "dede" (H .';) ; N P; Tef.: 62, 327; iM ; iMS ; E N: Sb, 22a, 172a ; ST): senin uiug atandm esittim "senin ded enden isittim'' (NF: 31l)

uiu ata "dcde" (KW : 44 , 265 ) Bu sözcûge günümüz Tür k dîJJerinin kirnisinde rastlanmaktednÖz b. (ag.) uiiJ ara "dede" Kar. (k) ulugato "b üyük baba (K araim mit ol ojisinin 2 tann smdan biri ;

1SH

159 160

~üp he lidir. Çünkü. Russko-altayskiy stovar:c (1926) vc ötcki Türk dillerine baklldrbhnda tada sözcügünnn aulammm "(armetarafmdan) code" olmasi gerek tnekte ve "(ba ba tarafmdan) dodo" anlammdaki kelim e olarak d 'un ada heklenilmektedir. Hkz. 167. dipnor versuch. cines Wörler!mches der Tiirk-Dialectc If{'t c ( J (05 ) Tcleütçc taybas "(annc tarafm dan) öcdc" sözcügu gcç mektedir. Fakat bu sözcûk, Radloff terarmdan layba,\' < lay + hos olarak açtklamnts trr. Öteki Tûrk dillerinc bakrldtgmda bu s özcügun "(anne tamrmdan) oede" anlarmnda olma olas llrgl hayli yüksektir . Hu hilgi içm bh. V. G. Ycgorov. Etimologiçeskiy slovar çuvasskogo yazlka, Çcboksa n 1964, s. 115.

TÜRK DILLERtNDE AKRAHALIK ADLARI

95

f«1rf:alafa'nm karsm)"

Krç-Bl k. UU II

cua "dede; ded enin veya ninenin babasi : ata"

Kmk. uu« afa "dede" Kzk. ulc ata "d ede; dedenin veya ninen in babasi" Bs k. olatay "dede; (ag.) babadan yas ça büyük olan e rkek ak ra ba" « oio

atav; bu sözcü k, aslen scslenme biçimidir) Bar. (D) /JIJ cua "amca't tv' Alt. ulu aday "ata: erkek ak rabalann en büyü gü'' (bu s özcük, as ten ses lcnme biçimidir ) , üdam "amca (babam n agabeyi)" (-m, as len I. tekil kisi i ye lik eki olmahdrr) 162 Kmd . (R), Kmd . (B ) "dam "amca (babanm agabeyi )" (-m, as len 1. tekil ki st iyelik cki olmalrdm'w

Scr. (R) uluda "amea (babanm agabeyi)" , ulda "a mc a (baba run agabey i): aYI", Scr. (T ) ulda "a mc a (babanm agab eyi ): (Ko ndo m ag .) ayt" r-ee *ulug ada) Krg. ( C) ul uf: ata "prens, emir"

Ayrtca, günümüz Türk dillerinde ulug aso ile aym ya prdak i su söz cük ler

de kullamhnaktad rrl' ë: Trk. büyiik baba, büyük pe der "dede" (nede r < Far.: bkz. U.A.3.1O. peda), Trk. (ag .) kocababa "bü yûk ame a; ded e; yash e rkek " 165 (DS VIII : 2890289 1) Az. ulic haha "dedcnin veya ninenin babast'' Yuy. (N) raf) ata "de de; amca (babamn agabeyi)", Yuy. (Ha.)

çOf)

afa "amca

(babanm agab cyl)". Yuy. (Lo b.) {"of) ara "d ed e" , Yu y. (N) ÇOf) bowa "de denin vey a ni nenin babasr", ÇOf) dada "amea (babanm agabe yi) : (ag .} dede", Yu y. (1) ÇOf) dada "d cde", Yuy . (L o b. ) {"of) dada "ata: ded c; 16 1 162

163 164 165

Hu sözcügun anlurmnm "babanm agabcyi" olmasr olasrdrr. Ildam sözc UgUnon anlarm, as ten "amcam (h ab amm agahcyi)" olrnahdrr. Nitekirn. N. A. Baskakov'un hazirladrgr Al tay skiy YaZlk' m (1958) 72. sayfasmda "am ca'' anlmnm daki s özcük olarak Altaycumn kuzcy agrzln rmda dda ; güney aglzla rmda tso abailay sö zcüklcrinin kullaruld igt bclirtilrnisrir. 0 haldc ddam sözcügë , " dam < *11111 adosn« *uluil ata + molarak açikl anabillr. Bkz. 162. dip nol. Krs . Ing. grandfalher. Alm. Oropvater. Hol. grootvad er, Fr. grand-père, Mac . nagyapa , lIagyalya, nagypapa, Çin . *">1:. dàfil "dc dc" (harfi ycn, "büyük baba ") "Yash erkck" anla rmndak i socababa sözcügü, Kerkük'rcn derle nmistir.

YONG-SO NG Ll

dcdenin veya nin enin babas r'' «(Ol) < Çin . 111: chóng (- zll à ll g ) "agtr: tckrar"}, Yu y. (Ha.) uluk: bowa "de de nin ve ya nin enin babasr'', Yu y. (Lob.) ului: dada "ara: dede: dedenin veya niuenin babasr" Özb. bdb àkä liill "dedeni n veya nincnin babasr", katr ä àt ä "de dc : amea (babanm aga bcyi)", kül/ä bäbà "deden in veya ninenin babasr", k ónä d/Jdä

"dcdc". Özb. (ag.) baMknláll. béwàkalàn, blMäkälàl/.l.:tiuä bàwa. kiitlii buwä. kiitrii buwa "d edenin vey a ninenin babas t" . ÇOIJ dIa, r Ol) dtä "(baba tarafm dun}dede". ktiudtd. kiitätii , kiiUS, kiiltii ätii "deden in vcya ninen in babnsi: dede: a rnca. dayr", kàddii. k àua dät/ä. kan ädiidä . ulkan uta. iilloin a/a "dedc" (bàbàkiiltJn. b àbàkat àn, b àwàkat än, buwëtc ät àn < Tae. há l)(ikahin "deden in vcya ninen in ba basr: ata"; ÇOIJ < Çi n. bk z. yuk. Y Uy., kättä, kärtii < Far. ve ya Tac .) Kmç . buyuk-ata "dcde: dedenin vcya ninenin babast'' Kar. (h) ullu itta "dede nin vcya ninenin babast'' Nog. üyken ma "( baba tamfmdan) dcde" K zk . idken ara "(baba terafmdan) dede' Kkp. utken ma "(baba tarafmdan) dede" Tat . daw lil; "dede: (ag.) amca (babanm agabeyi)" (hu sö zcuk, aslen seslcnme biçi mid ir: dä ..... < Fa r. ~~ div ) Kir. Ç0l) ata "( baba tarafmdan) dedc", kättii rml ara "dedenin veya ninenin baba s,"I 66 (ÇU!} < Çin . bk z. yu ko YUy.: kiittii < Far. veya Tae.) A lt. d iin ada "( baba taratmdan) de de" 167 Çul. uläi:ulI "(baba tarafmdan) dcdem: karnrun (baba tarafmdan) dedcsi" (c-c *u{u,{({ga + m) Suy . (L) pezJkh aça "amen (babam n agabeyi)'' Hak. (Sagay ag.) u/I/i: aha "dedc" 168. ulaba "( ba ba ta rafmda n) dcd c" « tllui: aba) 166

'67

'68

Bu SÜT.c ügi.in anlam mm "(baba ta rafmdan) dcdemn veya ninc nin babasr" ulm a ol;m hih hayh yühcktir. Hu sözcü k, RUJ.d;(I.a itll.l·Jkl)' Jlol'ar "i n (1 9 26) 53. sayfas rnda bufundu jlu haJde Oyrot.Jko·rlfJJk(v JIOM" ( 19-1.7) ile Ru.u ko·altapkiy slava r " de (196-1.) geçmcmektedjr. Öte yendan . A jtaycada dan söec ügü. "b ûyûk , koccman. kos koca , iri; (ya~ça ) buya k. saygm: bûyüklük : öncm. aglrb a~h llk " anlarmnadrr ve bunu dûn < *)'án < Orta Türkçc yanan - yagan "lil" He açiklaynbiliriz. Bu tür anlam ueg i ~lll c s i için krs. Ing. mammoth " mam uI; ga yct iri, dev gibi ", Alm. Mamm us "ma mui: (birlesik sözcü klcröe) de v gibi. koskoca" (bu bilgi için bkz. R ä~änen 196'): 177·178) Bu sÖTciig:ün anlamtnm "(b aba larafmda n) dedc" olma olaslhgl hayli yiiksck tir

TÜRK DiLLERINDE AKRABALlK ADLARI

97

Hal. büdük b ëba. büdükdada "dede" Çuv . asane, asii atfe 169 "(baba tarafm dan) dedem", aslasu "(baba rarafm dan) deden" « asli aso + 11), asla"'}/"(baba tarafmd an) dedesi" « asiï a........ I; a\\'~1 « *aça + si), mln asaue "babnmm dedesi". mln kukasi "annem(iz)in dcdcsi", Çuv. (ag.) asiaue "(baba tarafmdan) dede m: gök gürült üsü'' « astï atle), minasi "(baba tar af mdan) dede: gö k gürültüsü" (b u sözcük,

aslcn sesle nme biçimidi r) 1.17. BA$ KA SÖZCÜKLER Günümüz Tûrk dilierind e su sözcü kle r de "dede'' anlarm nd a kull aml m aktadrr:

Trk. egababa "dede, ata ; sant 'aga' olan bab aya çocug unun seslenisi : bir ycrde , bir topluluk içinde etk ili olan, söz ü geçen, ileri gelen (kimse)" (aga

< Mo.)170 Sal. (L) aye "dede" « Çin. (ag.) Ifi1fm ii yé "ba ba; (anne tarafm dan) dede"), Sal. (K) qoqä , qà~ä, qàqà, baba, Sal. (T) papa "dede''. Sal. (L) papa "de de: amea (babam n agabeyi) ; dede (ya sh kisiye saygih bir sekilde ses lenme)" (c ? Çiu . 6@ bà bà "baba" ) Kar. (ht) ina "dede"171 Suy . (L) thathay, tha/hay oka, töetbe, thethey , fhethey oka "dedenin babasr'' (thQthay, thethey , tt'ctt'e, [heth ey < Çin . (ag.) :}(Ä tài t ài "dedemn babasi veya annesi''), yeye "dede" « Çi n.:rm-Jm.vé yé "d edc") TuY. emeyek "dcdcnin vey a nincnin babast'' t-ek: as1cn küçültme eki olmahdrr)

Dol. (S) ogonnor, ogontiör "yash kisi ; dedc: koca'' , Dol. (A) ogennor "y ash kisi ; dede" (bkz. n.B. 1.15. ogol11Îor ) Hal. tata "dede"

169

170 171

IlslI elite sözcliglinün aniarm. çuva,I'sktH')'Hkiy s/lJ var"i n (1961 ) 43. sayfasmd a "(baba tarafmdan) dede" olarak VI: Çuvasska-russkiy stovar " in (1985) 47. sayfasmda tse "(kit.) ata, (esk.) kabilcnin atasr' olarak verilmistir. Bkz. 143. dipnot. Bu s özcük, versuch eincs Wörterbuche.l' der T ürk-Dialccte tin (1893) 13K!. siitununda Kar. (t] için

lila

biçiminöc geçmektedir.

YON G.S ÓNG Lt

2. "NiNE " ANLAMINDAKi TERiMLER 2.0 1. ana - ene: Bk z. Il .A.4 .01. ana - ene 2.02. ana anaSl, ara anan

Tar ihî kaynaklarda bcnzer yapidaki ~u sözcükler tesbit edil mistir: ana al1a~"1 "anneanne" (BN: 14b, 53a 172; TS l: 125 173 ; KG) ana anas i anasl "anneannenin annesi'' (RIN: 545) 174 ara anass "babaanne" (RIN: 164 175 ; BN : 70b, 96a) 176

G ünüm üz Türk dillerlnin birkaçmda böyle tasvir yoluyla yaprlnus olan s özcük ler kullarulmakradr rt?": Trk. anneanne "(anne tarafmdan) nine ", babaanne "(baba tarafmdan) nine" Gag. 178 ananlll anasl "anneanne" , bobanm unasr "babaanne" Kta. ananl1J anasl "ninenin annesi"!"? Tat. babarun anasi "de denin annesi'' Çuv. (ag. ) an emie, aninne "babaannc" « < *aren ne < "attentie « *atte anlJe) 180 2.03 . apa - aba : Bkz. U.A.4 .02. ap a - aba

172

Bu s özcük, me linde cnammç anast "a nnc mi n a nncs i" biçim indc gcçmcktcdir.

173

Bu sözc ük, metinde anasi anasi "a nncsin in ann csi" biç irnindc geçmekted ir. Bu sözc ük . me tinde anast anasm un anan. "a nnea nnesi nin ann cs i" biçi m iudc ge çmekt cdir. Bu sözcük, meti nde ma Q/UiSI "babaannc", atast an au "b abaann csi'' ve atasnuuj unas i "babaanncsi" olmak üzerc üç kez geçme ktedir. Hu sözcük, me tinde alallJ nt!! auast "babamm anncst" biçimindc geçmektedi r.

174

17 5 176

177

178

Krs. Nor.f anllo '- "babaarmc", mormor "anncannc" Bu s ö-cüktcr. W. Radloff' un Proben der Yolksliueratur der türkische n Stamme 10 udh yaptümn ( 1904 ) s özlük kis nnnda geç m ekredir.

179

18 0

.

A. Memctov'un " 0 term inah rodsrva v kurns ko -tararskom yaztke" adh makaksi nde (1 980) gc çen bu sözc uk, ~artw !w !I !t Wil/ SI (vey a Wil/lW) karta na sîï olarak d üzeltilmclidir. Bkz.. 149 . dipnot. Bu hilgi iç in N. I. Yegorov'un "Opn ctim ologizatsii çuvasskif te rruin o v rodstva i svoys tva" adh ma kalcsi ni n (197 9) 47. sayfast na bk z.

Tü RK DiLLERiNDE AKRABALI K ADLA R[

99

2.04. äbä

Aba, apa, ebe. epe biçimlerindeki sözc ükler, günümü z T ürk dillerin de "ara: de de ; nine: baba; annc: amca: hala ; agabey; abla ; ebe" gibi anlamlan olan çesitli akrabahk terimlerini göstcrir (EOPT : 5). Äbä sözcüg ü, su tarihî kaynaklarda "nin c" veya "anne'' anlammda tesbit cdilmistir :

ebe "ar me; nine" (A H), "rune ; cbe" (EZ), "nine'' (TS IJl: 134 8, IV: 2226; KG: 63 a/2) Ru sözcük, günümüz Türk dillerinin kirni sinde "nine'' veya "ar me" anla-

mmda kullamlmaktadu: Tr k. ebe "dogum isini yapuran kadm'', Trk . (ag.) ebe "nine; ab la ; teyze: d ügünde gelinc vcrilen armaganlan toplayrp, göz önüne yayan kadm ; soy, bo y" (O S V : 1649 - 1650), "nine" (OS XII: 44 90), ibi "n ine ; dede; krz kardes , abla; hala" (OS VII: 2501) A z. (a~D äba "n ine; urme; ebe"

Ta t. dbi "nin c ; (ag .) ka ynana (karrntn annesi); (kon.) ebe", yirak dbi "dede nin veya nine nin annesi ; ar meanne" (harfi yen , "u zak nin e" ; äbi, asle n seslenmc biçimidir) Bsk. äbT}' "h ala , teyze (b aba mn veya annenin abla si) : nine (baba veya armeden yasça büyük olan he rhangi bir y a~ 1l kadm) ; (ag.) kaynana" (bu sözcük, aslcn ses lenmc biçim idir), Bs k. (ag.) dbä "anneyc ve nineye seslenme sözü" Yak. (S) äM "ninc; (es k., örtmece) nine (u-mak, g öl, or man gibi sözcükler yerine kullamh r; (ör tmeee) Sibirya yarasr'', Yak. (B) äbä "ninc: büyük u-mak, büyük göl : u-mak" , Yak. (P) äbä "nine: nin enin kiz ka rdest: (scrc fle) genet olarak yasb kadm ; (yo lda) arazi, yataeak yer; ayr'' DoL (S) äbä "ni ne; rrmak'', O oL (A ) äbä "nine (seslenmedc); irma k" HaL abä "anne: nine'

2.05 . babu , babiska Rus ça vcya baska bir Slav dilinden ge çmis o lan bu sözcüklere'E ' 181

Krs. Rus. 6d6a [bába ] "(esk.) avrat, kan; (geçrniste) kan: (gclayglh seuenrne hiç tmi" olarak verilmistir. Öte yandan, Russko-oltavskiy slomr ~i n ( 1926) t 2. sayfasmda " agabe y" anla nundak i sözcü k olarak (aka yerincl ag a gcçrnek rcdir. N. A. Baskakov'un h:lZlrlaJ ISI Aftapki)' .raz lk' m (1958) 72 . sayfasmda " baba" anla mmdaki sözcük olarak Altaycanm kuzey aglzlan nda aJia, guney ag17.larmda ise

ada sö zcu xtc rtmn kullam lJl gl bel i rtil mi~ i r.

357

Hu sözcük. 01'11 iz.dédo~ 'mjya lI')'lJ!l1)a";o'skogo ";o'azlka ' da (1903) aga , ag l "agabey"

TÜRK DiLLERI NDE AKRAIiALJK ADLAR I

15 1

Krg. (C) aha, Krg. (R) a'ha "agabey'' Yak. (S) ai:a "y asça büyük : baba; (mcc.) kurueu, önaya k olan", Yak. (B) aga " baba", Yak. (P) aga "y asça b üyük: baba ; ata'' Dol. (S), Do l. (A) aga "bab a" Hal. (Harrab ag.) aga "(seslenmede ) bay, be y" « Far. Ld - U! dga) Çuv . p lya!Ja m "kaym birad c r (kocanm e rkek kardes i); kadirun kendi koeasindan yasça büyük olan k öydas erke kle re seslenmesi" « Tat. 358; om, aslen I. tekil kisi iyelik ekidir)

Aga-ini için bkz. LA.I. aga -ini 7.03 . apa - aha Aba, opa, ebe, epe biçiml e rindeki sözeükler, gü nü müz Türk di ller inde "ata; dede; nine; bab a; ann e; amea ; ha la; agab ey; abla; e be" gibi a nlamlan ola n çesitli akrabalrk terimlerini g österir (EDPT: 5). Apa - aba s özcüg ü, Çag at ayc ada aha "arnca'' (PC: 1) biçimind e tesb it editmis olup gü nümüz Türk dillerinin bazr smda "amca: dayr'' veya "agabey' anlanunda kullarulmaktadt r:

Trk. (a g.) apa "agabey: abla" (DS I: 282), avü "aga, parron: aga bey: ba ba ; dede" (DS I: 374) TKm. (Nohur ag.) mva "amea; agabey" Özb. (ag.) äwa, awa, awä, aw à "amca: daYl" 359 Tat. ab ry "arnca; da yt: agabey" « *abay, bil sözeük, as le n ses le nm e bi çim idir}, T at. (ag.) aha , ahay, aplY, appEY "agabey, agabcyc scsl cnme

biçimi; ablaya seslenme biçirm'' Bs k . (ag.) abty "agabey; amca. day r (babanm veya an ne nin kü çük erkek ka rdcst) : üvey baba" (bil sözc ük, asJen sesle nmo biçimidir}, apa "amca, dayr (babanm veya annenin agabeyi)"

358

359

(33. sayfa) \I C a~1 "amca" (37. sayfa) hiçimlerinde geçmek tcdir. Kr~ . Tat. (ag.) biagu, biagay , biyago , biyagay , boya'a "kayin birad er (kocamn agabeyi}". Bunl ardan biagay ile biyagay, aslcn scslenme biçi mid ir. Öre yandan. biaga sözcügü. Tatarsko-russkiy siovar ~i n (1966) 70. sayfasmda ~aYlnaga' n m ag17. biçimi oldugu belirfildigi halde Russko-tatarskiy stovar : J' in (1955) 224. sayfast ile Russk o-tatarskiy sIOV(lr ~in (1984) 124. sayfasmda ise Rusça àéfll!p" "kocamn crkck kardesi'' sözcügü nü n Tatarca kaq lhgl olara k verilmistir. Tae. (ag.) avä, ävä "amea" < Özb.

YONG-SÖNG u

152

.

Kir. aha "a mca: agabey: (kuze y ag .} en büyük agabe y", all'll "amca; (güney ag.) agabey" Çul. abaim "en büyûk agabeyim" « "abayim; "abay , aslen seslenme

biçimidir) 7.04. äkä Çaga taycada eke "agabey : seref unvam" (PC: 28) biç imind e tesbit cdilen hu sözcük. gü nümüz Türk dill eri nin ba zrsmda kullam lma ktar.hr: Trk . (ag.) eke "agabey: küç ük kardes" (DS V: 1663, 1692) Tk m. (No bur ag.) eke. äcä. (Çowdur ag.) iike "e rkek kardes. amca" Yuy. (N) aka "agabey : yasça büyük erkege sayg rh sesle nme biçi mi", Yu y. (1) aka . akä "a gabey. erkek kardes". Yu y. ( Ha.) äkä "a ga bey (küçük erkek kardes böyle seslenir)", Yuy. (Lob.) akd "agabey''. äka. äke "agabey; kaym birader (kocamn veya kanrun agabeyi j: amca bey" Özb. äkä "a gabey; (ag. ) baba; yasça b üyük erkege kibar ses lcnme biçimi", Özb. (ag.) aka . àlcä. äká, óke. eke "a gabe y; baba; yasça büyük erkeklere seslenme biçimi"J60 . Tal. (ag.) äkäy "agabey, agabe ye seslenme biçimi : ab laya seslenme biçimi" Bs k. (ag.) äkä "baba; agabe y'' K ir. (güney ag .) äkä "agabey''

« Özb .)

Krs. II.A .3.05. äkä

7.05. hl Eski Türkçe beg " bey" sözc ügünde n gelis mis o lan bu sözc üge günümüz

Türk d illerinin su ikisinde rastlanmaktad uYak. (SJ b[ "(e sk.) agabey'', Yak . (B) bi "ya~a büyük ; agabey" , Yak . (P) bi "I ) ya~ça büyük (erkek) : 2) (erkege g öre ) baba tarafmda n yas ça büyü k erkek akraba : a) agabey : b) ku zen: c) babamn kuzeni ; ç) babanm ku zenin in I kuzininin oglu; d) erkek yegen; e) kuzenin I kuzinin og lu"

360

Kil . Tac. aka, aw . (ag.) äX.d "a~ abcy; yasça büyük ert ege kibar seslenmc biçjmi" < ÖZb.

T ÜRK DILLERINDE AKRABALlK ADLAR I

153

Do l. (S) bT" agabey"361

7.06. birader Farsça ) ~!.H birädar s özc ügün den ge çm is o lan bu sözcük ~u tarihi

kaynakta tcsbit edilmtstir:

bir öder "erkek kardes'' (TS I: 184, 486, 678, 11: 748, 1173, III: 1384, 1435, 1773, 2102, 2129, W 2307, 2642, VI: 4733) buröder "erkek kardes'' (TS I: 430, V: 3050362) Bu sözcük, günümüz T ürk dillerinin birkaçmda kullamlmaktadtr: Trk . birader "erkck kardes; "yahu, dost, arkadas'' anlarm nda kullam lan seslenm e sözü; maso nlarm birbirlerine verdik leri ad"363, T rk. (ag.) biladar,

bilader "erkek kardes'' (DS II: 689, XII: 4459), bi/her "kardes. yakm arkadas" (DS IJ: 692) Az. baradar "erkek kardes'' Yuy . (N) burodar "kardes (seslenmedë): dos t (seslenmede)" , Yuy . (1) berader, bintder "e rkek kardes" Özb . biràdar "e rke k kardes. karde s. arkadas , yoldas (teklifsizce biri nc ses le nirken)"364, Özb. (K árluk ag.) biràdàr, bTrädiir "agabey : kü çük erkek kardes. dost , arka das (yasulara sesle nme biçimi)'' Kta. bitader "kardes, arkedas (sesle nme blçirni)" 7.07 . brat Rusça 6pam [b rat] "erkek kardes . (sesle nme de) birader, kardesim'' sözcüg ünden geçmis o lan hu sözcüge 365 gü nü m üz Tü rk di lle rinin ~u ikisinde rastlanmaktadrr .

361

Bu s özcük, illi ·bJ "crkek kardes" (harfiyen. " küçük erkck kardes-agabey") biçimindc

36 2

geçmektedir. Metinde burader-sûde "crkek kardesin çocugu" biçiminde gcçmektedi r. Krs. Am. (ag.) bilazer; birazet, biraeer , burazer, byrarer [bürazer] "erkck kardes"