Tajemnice astrologii chrzescijanskiej [PDF]

Zitiervorschau

Andrzej Niemojewski

Tajemnice Astrologji Chrześcijańskiej Z 68 WIZERUNKAMI. (65

LECHA

NIEMO JE W SKIEGO, 2 IGNACEGO P R O T A SZE W IC ZA i 1 REPRODUKCJA Z DZIEŁA YEUILLO TA.)

WYDAWNICTWO

„MY ŚLI N I E P O D L E G Ł E J

Warszawa 1913.

PRZEDMOW A. Książka niniejsza dobywa na światło dnia fakty, które dotąd, o ile sięgają moje wiadomości, nie były nauce znane. Uczeni sądzili, źe symbolika malarstwa katakumbowego została dostatecznie zbadana i żadnych już nie zawiera tajemnic. Je^ stem wręcz przeciwnego zdania. Mniemam, źe zawiera cały świat tajemnic i źe praca moja odsłania zaledwie ich rąbek, będąc jedynie podjęciem zadań badawczych w tym kierunku. Świadomość takiego stanu rzeczy wpłynęła na formę uję^ cia przedmiotu. Musiałem drobiazgowość posunąć do granic tak dalekich, źe ńietylko czytelnik od autora, ale i autor od czytelnika będzie tu czegoś wymagał. Na szczęście nic więcej, prócz uważnego czytania. T o jest bowiem przywilejem n o ' wych dróg w nauce, źe za badaczem, który je wytyka, może iść każdy rozumny a uprzedzeń pozbawiony człowiek, gdy za kontynuatorem, który tylko rozszerza lub wydłuża znane dro^ gi, podążać mogą w charakterze kontrolerów jedynie specjaliści. Ale niestety nowe drogi badania wiodą często przez o b ' szary, które ktoś ongi zagarnął dla całkiem innych celów' i ciągnie z nich moralne lub materjalne zyski. Niemiła mu będzie inwazja badacza, więc gotów chwycić nawet za kamień, byle go w jakiś sposób powstrzymać w pochodzie i do odwro^ tu zniewolić. W iem o tym aż zbyt dobrze. Wiem, źe poleci w moją stronę grad kamieni. Ale i to wiem, źe takie kamienie padały również na pierwszego anatoma, ważącego się poddać autopsji majestat śmierci. Legenda opromieniła katakumby aureolą męczeńskiej

2

ofiary, opowiadając światu o bohaterach, którzy oddali swe kości pod fundament dziś widzialnego kościoła. Lecz kiedy kościół dobył przedmiot tej legendy z pod ziemi, aby go pod' nieść do godności historji, sam kres legendzie położył, choć może sobie z tego sprawy nie zdaje. U nas wszakże większość publiczności ukształconej tak jeszcze nie odróżnia badań nad religjami od teologji, jak ongi nie odróżniało się medycyny od cudownego leczenia, chemji od alchemji i astronomji od astrologji. Jak człowiek, który w sprawie fizjologji szedłby do przyrodnika a w sprawie bio' logji do czarodzieja, tak większość jeszcze ludzi ukształconych w sprawie informacji o Chrobrym idzie do historyka, a po informacje o Jezusie do księdza. Przewiduję więc, źe ze zdzi' wieniem i niedowierzaniem spojrzy na książkę o nagłówku „Tajemnice astrologji chrześcijańskiejpisaną przez człowieka, który nie jest ani prałatem, ani dziekanem. Będzie też m y ' ślała, że jest to nowa forma walki z religją, jak swego czasu sądziła to o astronomji, fizyce, chemji i teorji ewolucji. Ale na to wszystko także jestem przygotowany. Wiem, źe akademje nie raczą nawet zainteresować się mą pracą, źe uczeni nasi kontynuatorowie będą zbyt się szanowali, aby ją przeczytać, źe filary, podpierające swemi kapitelami archi' traw naszego myślenia naukowego, nie mają oczu dla dojrzę' nia takiej książki. Byłoby to jednak naiwnością zadać od nich czegoś innego w okresie, w którym każdy prawie przy' pominą człowieka, idącego po linie nad przepaścią, źe nawet tak nieważka rzecz, jak myśl nowa, może go przybawić o utratę równowagi, a przeto ogarnia go przed nią lęk śmiertelny. Wszelako i ja mam swój świat, do którego przemawiam i który mnie rozumie. Tylko dla tego świata dziś to piszę i drukuję. Nie potrzebuję trafiać do niego przez wydawców lub recenzentów. Trafiamy do siebie bezpośrednio. Nie może zaiste pisarz większego nad to czuć zadowolenia. Świat mój, któremu tę nową książkę podaję, przyjmie ją, wiem o tym, z równą dozą zaufania, jak i krytycyzmu. W ie, źe książki tej nie pisał człowiek nieomylny, ale i to wie, źe zabrał się do niej w imię poznania naukowego i z ogrom ' nym ukochaniem przedmiotu. A jakiż cel jest tego rodzaju studjów? r

3

Pokolenie, które stanowimy, jest cząstką długiego pro' mienia, częstokrotnie załamanego, a przeto źródło, z którego wyszło, widzi tylko po linji załamania ostatniego, czyli w miej-' scu fałszywym. Jest tedy wielkie prawdopodobieństwo, iz cel przyszły wskutek idących naprzód załamań, również w fał' szywym widzi miejscu. Poznać swą przeszłość we wszystkich załamaniach, to znaczy, zbliżyć się do zrozumienia swych uzdolnień, a przeto pewniejszą stopą iść naprzód. Dziś lekarz, u którego się zjawiamy, nie poprzestaje na badaniu naszego organizmu. Rozpytuje nas o matkę i ojca, dziada i babkę, nawet o linje boczne rodu. Tak samo powinien postępować historyk, socjolog i filozof. Czym jesteśmy dziś? Czym byliśmy w epoce krucjat? Czym w epoce kata' kumb? A jeżeli nie braliśmy przez przodków w tym udziału, to jednak całą naszą psychikę tacy właśnie kształtowali. Jak ziemia, pozornie nieruchoma, bezwładnie naprzód pędzi, tak nasza psychika, rzekomo około własnej tylko obracająca się osi, pędzi wedle pchnięć z przed tysiącoleci i dziesięciotysiąco' leci, jak i sama psychice pokoleń następnych pchnięć takich udziela. Przyczynić się do poznania orbity naszej psychiki, oto filozoficzny cel tej książki, gdy celem specjalnym jest rozezna­ nie podstawowych tajemnic astrologji chrześcijańskiej, która ongi była królową nauk, wszystkie od siebie uzależniwszy. Zdawałoby mi się, źe temat tej książki powinienby zainteresować w równej mierze księdza, jak niedowiarka, przy' rodnika, jak filozofa, społecznika, jak psychologa, literata, jak i malarza. Ale to może nastąpi dopiero znacznie później, kiedy ręki, która te słowa pisze, już dawno nie będzie. Tym czasem książka moja będzie krążyła tylko w świecie wyżej wspomnianym. Lecz to mi zupełnie wystarcza.

M

I. Astrologia i ofiara eucharystyczna

Chrześcijaństwo wypływa na powierzchnię dziejów w epoce, kiedy światowładne cesarstwo rzymskie żyło pod urokiem astrologji, która, jak to słusznie powiada Buche^Ledercą, była ongi religjął). Urokowi temu ulegają w równej mierze ludzie prości, jak i cezarowie. Swetonjusz w Życiu Oktawiana Augusta pod koniec rozdziału 44 pisze o nim: „Mieszkając w Apolonji, wszedł na wykusz (pregula) matematyka (astrologa Teogena w towarzystwie Agrypy: gdy Agrypie, który się go najpierw radził, wielkie i nieprawdopodobne zwiastował rzeczy, August wolał zamilczeć o godzinie swego urodzenia, z bojafni lub wstydu, aby się czymś pośledniejszym nie okazał. Gdy jednak po wielu naleganiach wreszcie to uczynił. Teogen zerwał się i oddał mu cześć. August wnet tak uwierzył w swe przezna^ czenie, iz rozgłosił stan nieba w czasie swego urodzenia i me^ dal srebrny ze znakiem gwiazdy Koziorożca (sideris Capricorni), pod którą się urodził, kazał wybić". Znak ten umieszcza na^ wet na sztandarach ufundowanych przez siebie legji2). Dzień urodzin cesarza Augusta jest nam znany. W roz. 5 Swetonjusz pisze: „August urodził się za konsulatu Cyceron na dnia 22 września przed samym wschodem słońca". Ponie* waz wiemy choćby z Owidjuszowego Kalendarza Uroczystości, mającego w oryginale tytuł „Fasti", w jakich znakach konste* J) L'astrologie grecque, str. 1. 2) Alfred von Domaszewski. ligion, str. 6— 8.

Abhandlungen zur roemischen Re^

lacyjnych przyjmowano wtedy przebywanie słońca w różnych miesiącach, (aczkolwiek z dzieła tego doszło nas tylko sześć pierwszych ksiąg, poświęconych miesiącom od stycznia do lip' ca), przeto możemy sobie przy pomocy globusu astralnego bardzo łatwo odtworzyć położenie ciał niebieskich, a więc m a' terjał wróżebny astrologa Teogena. Był to czas jesiennego p o '

równania dnia z nocą. Dnia 22 września słońce znajdowało się w konstelacji Wagi. W ciągu dwóch godzin, nim wypły' nęło na horyzont, przez dolny południk przechodziła konste' lacja Koziorożca. W tym to czasie i pod tym znakiem rodził się władca Rzymu, Italji i świata (W iz. 1). Nie bez przyczyny oświetliłem wróżbę astrologa Teogena na globusie astralnym, albowiem Teogen nie inaczej postę'

pował. Jeżeli wogóle tak błyskawicznie zawyrokował, to nie' tylko musiał posiadać globus astralny, który często obracał, ale musiał również mieć go, jak się to mówi, w głowie. Ze globusy astralne były w użyciu na kilkaset lat przed pojawieniem się chrześcijaństwa i że były obracalne, wiemy dziś na pewno z badań naukowych 3). Już Hipparch pracował przy pomocy globusu astralnego. Roku 212 przed naszą erą Marcelius przywozi z Syrakuz do Rzymu wspaniały spiżowy globus astralny i ustawia go w świątyni Cnoty. Poezja po* święcą mu swą uwagę4). Thiele5) i B o li6) wykazali wpływ globusów astralnych na teksty starożytnych astronomów. „Jak można się było inaczej upewnić", pyta Boli, „nietylko już co do tego, które figury konstelacyjne znajdują się na wschodzie, w górze, na zachodzie, ale nawet w najniższym punkcie pod widnokręgiem?" T o, co mówi Boli, stosuje się właśnie do wróżby Teogena, gdyż figura konstelacji Koziorożca w chwili narodzin cezara dołowała. W znaku Koziorożca odradzało się podczas zimowego przesilenia dnia z nocą Nieprzezwyciężone Słońce, z którym był równany boski Apollo. Otóż cezar August, pod znakiem Koziorożca zrodzony, nietylko uważał się za boga, ale nawet uczty wzorem bogów odprawiał. W iadomo, że liczba uczestników biesiady zależna była od pewnych nader starożytnych i zakorzenionych głęboko pod­ jęć. Jeszcze późny Macrobius w wieku V wspomina, że na pewnych wieczerzach sakralnych liczba uczestników nie może być mniejsza niż Gracji, ani też większa niż M uz7). Ukażę później wizerunki z trzema i dziewięcioma uczestnikami takiej wieczerzy. Ale widocznie inne liczby miały też swoje znaczenie, między innemi dwunastka, święta liczba dwunastu bogów kon' stelacyjnych zodjaku, skoro Swetonjusz w roz. 70 tak dalej o Auguście pisze: „Dużo też rozpowiadano sobie o jego tajnej

3) 4) 5) 6) 7)

Thiele, Antike Himmelsbilder, str. 27- 45. Owidjusz, Fasti VI, 277 i nast. Thiele j. w. str. 45 i nast. Sphaera, str. 88 i nast. Saturn. I, VII, 12.

r

10

wieczerzy, zwanej przez pospólstwo dwunastobogową (quae vulgo SooSettociteoę vocabatur), w której uczestnicy brali udział, upo* staciowani za bogów i boginie, zaś on sam za Apollina przebrany". Cezar August umarł 14 roku naszej ery. O tói jest rzeczą wielce znamienną, ze znakomity znawca katakumb rzymskich Garrucci w „Storia dell'arte cristiana" pokazuje nam podobizną fresku (W iz. 2), na którym zasiadło u wieczerzy misteryjnej także dwanaście postaci, a pierwsza z nich po lewej nie pozostawia najmniejszej wątpliwości co do swego charakteru8).

W iz. 2.

Wraz z cezarem wszyscy sią grązą w astrologji, pociąga niąci jej czarem nieprzepartym 9), kulty boga i bogow, życie obywatelskie, publiczne i prywatne, nauka, sztuka. W pływ astrologji tak odbija sią w wojskowości na sztandarach rzymskich w ich rozmaitych znakach zodjakalnych 10) a w budow­ nictwie na stawianiu septizonjózv (siedmiosfer^ czy sepfizodjów (siedmioznaków), jak na symbolach konstelacyjnych wielu her­ bów średniowiecznych n) i na 366 kolumnach meczetu Amru'ego w Kairze, odpowiadających liczbie dni roku przestępnego, w którym to meczecie dotąd odprawia sią nabożeństwo tylko raz do roku, zaś w latach wielkich kląsk zbiera sią duchowień* ) Porów. Darembcrg i Saglio, Dictionnaire des antiquités gre^ cques et romaines, pod „Mapa“, fig. 4831. 9) Cumont, Die orientalischen Religionen im roemischen Heiden^ tum, str. 192. 10) n)

Domaszewski j. w. w skorowidzu pod „Zodiakalzeichen”. Myśl Niepodległa Nr. 185, str. 1385.

>

i^

•

^

11

l

stwo wszystkich religji, jak w roku 1808, kiedy duchowieństwo mahometańskie, chrześcijańskie z rabinatem żydowskim na wspólne zebrało się modły, aby uprosić Boga o wylew Nilu. Nawet malarstwo chrześcijańskie katakumb rzymskich chce myśl swą religijną wyrazić astrologicznie* Najstarszy fresk Łamania Chleba (Fractio Panis), czyli Ofiary Eucharystycznej, poprzedzającej Komunję, a znajdujący się w Cappella Greca katakumby św. Pryscylli i pochodzić mający z początku w tó' rego stulecia naszej ery, został pomyślany i wykonany czysto astrologicznie (Wiz. 3).

W iz. 3.

Zamierzam fakt ten, nauce zupełnie nieznany, ukazać tu i udowodnić z całą dokładnością a nawet drobiazgowością, od' powiadającą jego doniosłości i niezwykłości.

2. Otwieram cenną książkę niemiecką pod nagłówkiem „Fractio panis (Łamanie chleba), najstarszy wizerunek ofiary eucharystycznej w Cappella Greca, odkryty i objaśniony przez Józefa Wilperta“ 12) i zatrzymuję wzrok na tablicy podwójnej I2) Fractio panis. Die aeKeste Darstellung des eucharistischen Opfers in der „Cappella Greca", en td eck t und erlaeutert von Joseph W ilpert, mit 15 Tafeln und 20 Abbildungen im Text, Freiburg im Breis* gau 1895, str. XII, 140, XVII, folio.

12

X III'X IV . Następnie otwieram tom drugi pomnikowego dzieła Wilperta „Malatury katakumb rzymskich" 13) na tablicy 15 Nr. 1. Aby nie powtarzać długich tytułów, będę rzecz pierwszą stale nazywał „Fractio", drugą zaś „Malatury", Kto się zabiera do podobnego studjum, jak w danej chwili ja, temu nie wystarcza zwiedzenie katakumb rzymskich. Zwie* dzałem je przecież. Słusznie całkiem pisze Wilpert w przed' mowie do swych dwóch ogromnych foljantów: „Studjowanie Iresków cmentarzyskowych na miejscu jest bardzo utrudnione nawet dla takich, którzy mieszkają w Rzymie; pomijając b o' wiem trudności materjalne, nie wiem nawet, czyby znalazł się śród cavatori taki, któryby do tego stopnia orjentował się w labiryncie katakumb, izby zdołał odnaleść wszystkie obrazy. Dla większości archeologów jest to wogóle niemożliwe, albo' wiem zaledwie niewielu miewa szczęście przebywania czas dłuższy w wiecznym mieście. Z tego powodu a następnie wskutek stale postępującego blaknięcia fresków stawiłem sobie za cel, aby przy sporządzaniu kopji osiągać możliwie najwięk-* szą wierność" (Malatury I, V IIH X ). Dzieło to, nad którym Wilpert pracował piętnaście lat, a które na 267 tablicach tomu wtórego zawiera przeszło 500 reprodukcji akwarelowych, zostało dokonane pod opieką Sie' dzy Apostolskiej a przy poparciu materjalnym cesarza W ilhel' ma II, oraz kardynała Koppa, któremu też Wilpert je zade' dykował. Prócz tego ostatnią serję akwarel sporządziło W ił' pertowi Towarzystwo Górresa, rozmaici uczeni specjaliści pomagali mu radą i wskazówkami, a różni monsinjorowie robili nawet korektę tomu pierwszego, zawierającego tekst, gdyż Wilpert nie chciał być tylko wydawcą tego skarbu, ale zarazem jego, historykiem i egzegetą. Z przyczyn, których wyjawić nie może, ale których łatwo się dymyśleć, musiał przed publikacją dwa razy całe dzieło przerabiać. Otóż teraz czytelnik zrozumie, że wszelkie studja nad malarstwem katakumbowym muszą się zacząć od tego, co Wilpert zrobił. Dopiero posiadając w swej własnej pracowni

13) Die Malereien der Katakomben Roms, herausgegeben von J seph W ilpert, mit 267 Tafeln und 54 Abbildungen im Text, Freiburg im Breisgau 1903, t. I str. XIX, 596, II tablic 267, folio.

r ów skarbiec doskonale skopjowany, rozsegregowany i skatologowany, można przystąpić do stadjów dalszych, które mnie tu właśnie interesują. W rozdziale dziewiątym Wilpert podaje „Reguły zasadni' cze wyjaśniania religijnych malatur katakumbowych” (str. 140' 150). Mniema, ze treść tych obrazów jest zawsze bardzo jasna i prosta. Kto będzie się uciekał do egzegezy zawiłej, ten się oddali od prawdopodobieństwa. W zakresie scen obrządko' wych wystarcza Pismo Święte i literatura Ojców Kościoła. Niestety! Wiedza współczesna, która patrzy na malarstwo kata' kumbowe tylko jako na jeden klawisz wielkich organów o k il' ku klawiaturach i wielu registrach, nie zgodzi się z Wilpertem! To, co może było rzeczywiście proste i zrozumiałe dla tak zwanych wtajemniczonych, a może nawet ogółu pewnej kategorji wyznawców z przed dwudziestu wieków, dla nas stało się zagadką, na pierwszy rzut oka zupełnie niezrozumiałą, a wyjaśnienia mistrzów, jak Wilpert, roją się od sprzeczności i nawet wprost fałszywych widzeń. Bądźmy z całym respektem i pełni wdzięczności dla nie' zrównanej pracy takich mistrzów, jak między innemi Wilpert, którzy ów bogaty materjał odkryli, wydali w reprodukcjach i opisali. Ale \jrybiła godzina, w której chłodna, krytyczna i niezależna wiedza musi materjał ów zbadać i zestawić z temi skarbami, które na innych polach zostały znalezione i nauko' wo rozeznane. Zatrzymuję w tej chwili wzrok na jednym tylko pom ni' ku, ale najważniejszym i łączącym się organicznie z całym splotem innych, pozornie nie mających z nim nic wspólnego. Wstępna zaraz analiza wykaże, źe stoimy przed zagadką. / Mówię o wizerunku sceny Łamania Chleba.

3. Najpierw muszę poddać szczegółowej krytyce objaśnienia Wilperta. Proszę każdy szczegół mej krytyki sprawdzać z wiz. 3. W mężczyźnie brodatym po lewej od widza Wilpert roz' poznaje biskupa chrześcijańskiego w chwili, kiedy rozpoczyna

14

obrządek liturgiczny* Wilpert twierdzi, źe biskup trzyma w wy." ciągniętych rękach chleb i ma go właśnie łamać (Fractio, 9; Malatury I, 286)* Powyższe objaśnienie Wilperta brzmi dziwnie z tego p o ' wodu, ponieważ na talerzu po stronie prawej znajduje się pięć chlebów w pełnej liczbie symbolicznej sztuk pięciu, odpowia^ jących innej liczbie symbolicznej, mianowicie dwóch ryb, które znajdują się na talerzu w środku obrazu. Skoro Wilpert sądzi, ze obraz ten wprawdzie przedstawia realistycznie scenę obrządku, lecz zarazem opiera się na scenie ewangielicznej cudownego nakarmienia rzesz dwiema rybami i pięcioma chlebami (Fractio, 16^17), to przecież chleb w rę-* kach biskupa byłby szóstym. A więc objaśnienie Wilperta mimo pozorów trafności budzi powątpiewanie. Wilpert mniema następnie, ze wierni, których ma wy^ obrażać sześć dalszych postaci, „lezą" (sind gelagert) wedle zwyczaju rzymskiego, zachowywanego przy ucztach (Fractio, 16; Malatury I, 287). Zgodzę się z Wilpertem, źe postać biskupa, czyli po le* wej owego brodatego mężczyzny z wyciągniętemi na prawo rękami, wywiera wrażenie, jak gdyby „przed" sofą jadalną (Speisesopha) siedziała na jakimś niskim przedmiocie, choc tego przedmiotu nie widać. Ale o „leżeniu" owych szesciu postaci nie może być mowy. Zbyt uważnie oglądałem repro-» dukcje Wilperta, pokazywałem je licznym znajomym, zestaw wialiśmy je z wizerunkami, na których postaci rzeczywiście „leżą", albo, jak się to mówi, „spoczywają", aby na fresku tym ślad najmniejszy takiego „leżenia" lub „spoczywania" dał się wykombinować. Wystarcza zestawić wiz. 3 z wiz. 2, aby się przekonać, źe tak jest, jak piszę. Owe szesc postaci za sofą może siedzi, stoi lub nawet wisi w przestrzeni, ale na pewno żadna z nich nie „leży". T o „leżenie" czy też „spoczywanie" Wilpert wkłada w ów fresk od siebie. Podobizna triclinium pompejańskiego (Wiz. 4) ukazuje nam przestrzeń, na której biesiadnicy mogli się istotnie ukła* dać do uczty. Rzeczywiście w okresie, do którego Wilpert ów fresk Łamania Chleba zalicza, używano legowisk owal* nych, zwanych „sigma", gdyż przypominały kształt ówczesny

tej litery greckiej, mianowicie C. Ale gdyby nawet przyjąć, ze na fresku Łamanie Chleba mamy przed sobą sigmę, jakże owe sześć postaci byłoby cudacznie wykręconych! Przypuśćmy wszakże, ze Wilpert ma co do tego słuszność i źe autor fresku źle te sześć postaci pod względem rysunkom wym namalował. Nic to położenia nie polepszy.

W iz. 4.

Jeżeli bowiem ową „sofą jadalną" (Speisesopha) ma być wedle Wilperta „sigma", „slibadium", „accubitum", „accubi" torium“ tFractio, 8; Malatury 1,48), to musimy się go zapytać,

W iz. 5.

gdzie podziały się obowiązkowe przed niemi stoły trójnoźne, „mensae tripodes"? Oto podobizna fresku pompejańskiego, na którym amorki rzeczywiście spoczywają na „stibadium” , mając przed soba stół trójnoźny (W iz. 5). Amorków jest dziesięć, co odpowiada

16

wspomnianej wyżej cytacie Macrobiusa, iż ma być liczba dzie' więc „excepto regó convivii,“ prócz „króla“ czyli przewodni' czącego uczty. Źe jest to obraz treści religijnej a nie rodzajo' wej, nikt chyba nie wątpi. Ale na innym fresku pompejań' skim mamy juz ściśle dziewięć postaci (W iz. 6). I to musi yć wizerunek religijny. Przyznaję, źe postaci w głębi ,,spo' czywać“ nie mogą; niezawodnie przyklękły. Wszelako lezą bodaj postaci, widniejące po obu bokach, gdy rzekoma postać biskupa na fresku Łamania Chleba znajduje się w takiej pozycji, która żadnym innym wzorom nie odpowiada. Ale na fresku pompejańskim mamy najwyraźniej stół trójnoźny.

W iz. 6.

Wszak sam Wilpert przyznał, widząc na fresku Łamania Chleba talerze z rybami i chlebami, a zwłaszcza kielich na zie' mi, źe grunt w katakumbach „nie był całkiem równy“ (FraC" tio, 80), więc kielich mógł był wywrócić się bardzo łatwo* Przytym sam powinien był się dziwić, źe wbrew najbardziej prymitywnym pojęciom ceremonji sakralnych owych czasów uczestnicy tak się z d a r a m i b o ź e m i obchodzili. Sami sie' dzą czy leżą, a ś w i ę t o ś c i stawiają przed sobą na ziemi? Wilpert zarzuca nas formalnie cytatami z literatury o ców kościoła, ale nie przytoczył ani jednej, któraby usprawiedliwiła taką praktykę liturgiczną. Minutius Felix powiada wprawdzie, źe chrześcijanie „nie mają świątyń i ołtarzy“ u), lecz niezawodnie w sensie pogań' skim, gdyż stałby w sprzeczności z całym piśmiennictwem chrześcijan. 14)

Octavius, 32.

Justyn, opisując uroczystość eucharystyczną, nie powiada wprawdzie wyraźnie, czy był w użyciu stół albo ołtarz15), wszelako mówi, ze ceromonja ta odbywała się podobnie, jak u czcicieli Mitry, ci zaś posługiwali się stołem^ołtarzem, jak świadczy zachowany materjał wizerunkowy16). Ale w pismach Nowego Testamentu mamy najwyraźniej­ sze wzmianki „ołtarza" i „stołu Pana"17). Tak samo rzecz się ma w najstarszych pomnikach piśmiennictwa kościelnego18). Probst, który badał liturgfę wieków pierwszych chrześcijaństwa, stwierdza, źe stół święty musiał być w użyciu a nawet wy* kazuje, źe dwa jego określenia, „tra*" peza" i „thysiasterion", oznaczały je* den i ten sam przedmiot11’). Sam Wilpert dostarcza nam do-wodu przeciwko sobie. Mianowicie pokazuje nam fresk z katakumb św. Kaliksta, na którym ofiary euchary^ styczne, chleb i ryba, lezą na stole trójnoznym (W iz. 7). Dokonywa się ich konsekracja. Wilpert mniema nawet, ze konsekracji dokonywa sam W iz. 7. Chrystus (Malatury 1,46; 11,41 N r.*l), czyli postać po lewej, dotykająca ofiar, nie zaś postać po pra^ wej z rękoma rozskrzyźowanemi, to znaczy w postawie „orante“.

1

'Ł * f »VA•Vi W iz. 8.

Fresk eucharystyczny Łamania Chleba; który jest przed-* miotem mego badania (Wiz. 3), pochodzi, jak juz powiedzia* 15) 1 Apologja, 65-66. ir‘) Cumont, Die Mysterien des Mithra, tablica II fig. 6. 17) 1 Kor. IX r 13; X, 18, 21; Hebr. VIŁ, 13; XIII. 10; Rzym. XI, 3. ,8) Ignacy Antjocheński, List do Trall. 7, do Filad. 4; Konstytucje Apostoł. VIII. 12. ,9) Liturgie der ersten drei christlichen Jahrhunderte, str. 20.

18

łem, z początku II wieku. Tymczasem na fresku o sto lat późniejszym (Wiz. 8) a nazwanym „Stypa" (Totenmahl), w i' dać nawet trzy takie stoły trójnoine (Malatury 1,516; 11,66). jeżeli podłoga w katakumbach była tak święta, źe m o i' na było na niej stawiać ofiary eucharystyczne, to chyba w nie' bie wedle wyobrażeń chrześcijan była jeszcze świętsza. T y m ' czasem na obrazach, przedstawiających „biesiady niebieskie"

(Wiz. 9), widujemy stoły (I,473'475; 11,157 Nr.*l i 2; 133 Nr.*2; 184). Wszystkie te freski pochodzą z pierwszej połowy lub połowy IV wieku i tylko na jednym z wcześniejszych brak stołu (11,132 N r.*l). Na pewnym fresku „biesiady niebieskiej" z połowy IV wieku (Wiz. 10) mamy nietylko stół, ale takie owe przez

Macrobiusa wspomniane trzy, odpowiadające liczbie Gracji, p o' staci. Ale co szczególniejsze, ze mamy kielich prosty a nie o dwóch uchach. A więc właściwie tylko na freskach, uznanych przez W il' perta za „uczty" lub powiedzmy „wieczerze eucharystyczne" brak stołów trójnoinych, aczkolwiek pisma Nowego Testamentu znają „Stół Pana", po grecku „trapeza kyriu", które to okreś'

19

lenie, oznaczające przystępowanie do komunji, czyli „przystęp powanie do Stołu Pańskiego", do dziś się zachowało. Ponieważ na fresku Łamania Chleba uczestnicy stanówczo nie Mlezą", lecz najwyraźniej znajdują się za „sofą", przeto pojmowanie tej sceny „realistycznie", jak chce Wilpert, jest bardzo utrudnione. Wyobraźmy sobie iście wygodne położenie: siadam do uczty, ale krzesło, na którym mam siedzieć, stawiam przed sobą, a jedzenie, po które mam sięgnąć, stawiam przed krzes­ łem na podłodze! Wilpert przypomina wprawdzie fakt znany z literatury ojców kościoła, źe wierni otrzymywali komunję z rąk biskupa, wszelako na fresku Łamania Chleba trzecia i siódma osoba najwyraźniej wyciągają prawice w stronę talerza z rybami, jak gdyby zamierzały same sięgnąć sobie tę postać ofiary eucharystycznej, a nie czekać na otrzymanie jej z ręki biskupa. Przytym w chwili tak uroczystej nie wszystkie postaci wywierają wrażenie odpowiednio skupionych. Wprawdzie postaci druga, czwarta, szósta i siódma są zwrócone głową do bi­ skupa; ale trzecia i piąta odwróciły się od celebransa nietylko głową, lecz i całym ciałem. Gdyby nawet obyczajność chrześcijan pierwotnych niezawsze stać miała na wysokości pożądanej, jak się zresztą o tym dowiadujemy z pism ojców kościoła, nie szczędzących skarceń i upomnień, to trudno przypuścić, aby taką nieobyczajnośc chciano uwiecznić na fresku w kaplicy katakumby św. Pryscylli. Wszak kwestja „orjentacji" tak była ważna i tak umysły zajmowała, iż nawet to było przedmiotem dyskusji, czy Jezus, konając na krzyżu, miał twarz zwróconą na zachód, aby chrze^ r ■m fc scijanie, którzy podczas modlitwy zwracali się na wschód, mogli mieć go obliczem przed sobą20). Jakżeż możemy przypuścić, aby w obrazie świętym i to leszcze z owych czasów rzecz tak pierwszorzędna, jak orjenłacJ hyła tak dowolnie traktowana! Protestuje przeciwko temu cała literatura chrześcijańska. 20)

Jan Damasceński, Wykład wiary IV ,12.

(

20

*

Wilpcrt powiada, źe mamy przed sobą „półkoliste łoźe'r rzymskie (halbkreisfoermiges Ruhebett). Ale jeżeli uwzględni' # my, gdzie fresk się mieści, i źe do niego należy rząd czterech^ koszów z chlebami po lewej i trzech koszów z chlebami pa prawej, których na moim rysunku niema (W iz. 3), gdyż k o ' sze te nie interesują mnie w tej chwili (Fractio, tablica III;: Malatury 11,15 Nr.*l), to mam wrażenie, że „sofa” jest metyle ko krągła, ale krągłością swą nieco w górę wzniesiona*

W iz, i i .

Na innych tego rodzaju freskach wzniesienie to występu> je wyraźniej (Malatury 11,14 Nr.*2; 41 Nr.*3 i 4), zwłaszcza na owym, który się zwie „biesiadą niebieską” (Wiz. 9). W zbiorach watykańskich znajduje się stary a llumino' wany odpis Wergiljusza, pochodzący z IV wieku naszej ery. Jest w nim wizerunek uczty Eneasza i Dydony. Pomijając charakterystyczną rybę na talerzu, stoł jakby o czterech nogacht trzy osoby wedle liczby trzech Gracji, oraz bezwarunkowo prostą sofę, kielich bez uch, sakralnie wzniesione ręce prawe

i

21

wóch postaci, nimby, widzimy wyraźnie, ie nad stołem ów pas prążkowany, będący gdzieindziej właściwie „sofą”, jest wyraźnie .góry wzniesiony (W iz. 11). Nie od rzeczy byłoby teź pytanie — aczkolwiek wyda się niejednemu dziwnym—czy na fresku Łamania Chleba (Wiz. 3) „sofa" jest wklęsła, czy też wypukła? T o znaczy, czy półkolistość jej cofa się w głąb, czy teź, jak balkon, występuje na** przód? Niechaj czytelnik raczy dla próby wygiąć półkolisto stro­ nę niniejszej książki, na której znajduje się Wiz. 3, raz w głąb, drugi raz naprzód (str. 11). Na freskach, przedstawiających Chrystusa {z Apostołami, są postaci zgrupowane owalnie i to krągłością albo w dół, al­ bo do góry wzniesioną, aż do zarania V wieku. Dopiero pod koniec tego stulecia postaci te zjawiają się także w linji pozio­ mej. Półkoliste „sofy" na wi­ zerunkach uczt sekralnych z czaW iz. 12. sem znikają. Stół prostokątny na fresku, wyobrażającym „Stypę” (Wiz. 12), znajdujemy już w pierwszej połowie IV wieku (Malatury 1,517 Fig. 52; II,L66). Leonardo da Vinci niezawodnie nic już o nich nie sły­ szał, kiedy tworzył swą sławną „Wieczerzę” w Medjolanie w S. Maria delle Grazie. Dla porównania wspomnianej u Swetonjusza „tajnej wie­ czerzy dwunastobogowej" cezara Augusta z freskiem staro­ chrześcijańskim wieczerzy o dwunastu uczestnikach z Chrystu­ sem na czele po lewej (Wiz. 2). i z Freskiem Rafaela w przerysunku Marka Antoniego, podaję go tu (Wiz. 13) wedle re­ produkcji z dzieła Ludwika Veuillota32).

2") Jezus Chrystus zapowiadany, żyjący widzialnie w świecie i ży­ jący w dziejach, przekład polski ks. Michała Nowodworskiego, W arsza­ wa 1877. Warto zwócić uwagę ha str. 180 fig. 87 z reprodukcją fresku Fra Benedetto z klasztoru św. Marka w Florencji (XV wiek;. Jezus ob­ chodzi Apostołów, udzielając im komunji.

22

I znowu muszę zaprzeczyć Wilpertowi, gdy powiada, ze „u nóg" biskupa stoi kielich, talerz z dwiema rybami i wtóry z pięcioma chlebami (Fractio, 9).

,;r'".i*;”

£ t-» cc

Kielich stoi dość daleko od nog biskupa na prawo. Jesz*' cze dalej, bo w samym środku fresku, znajduje się talerz z dwiema rybami. A wprost po stronie przeciwnej fresku w i' dnieje talerz z pięcioma chlebami, z którego przecież ów bis^

kup musiał sięgać, jeżeli się wszystko odbywało „realia stycznie” . Więc chyba wstawał, brał i siadał? Tu znowu Wilpert włożył coś w ów fresk ze swojej gło' wy, czyli z aprioryzmów, z któremi się zbliżył do niego jako egzegeta. Na fresku widzimy ogółem siedm postaci. Liczbę siedm Wilpert zauważył, lecz jej nie wyjaśnił. A także nie wyjaśnił nam, skąd bierze się tu niewiasta która milczeć powinna w kościele, „quae taceat in ecclesia”? Przeciwnicy może zauważą tu złośliwie, że przecież owa niewiasta na obrazie nie przemawia. Zgoda. Gestu przema' wiania nie widzę, ale postrzegam za to gest nieprzystojnego odwrócenia się od calebransa. W każdym razie umieszczenie kobiety na wizerunku świętego misterjum powinno nas zasta' nowić i to tym bardziej, źe gdyby nie owa kobieta, Wilpert, jak sam powiada, byłby wziął fresk za ucztę siedmiu nad je' ziorem Genezaret wedle ewangelji św. Jana X X I,1^13 (FraC' tio, 5). Ale „z tego powodu, wedle oka Wilperta, twarz owej kobiety ma być „zasłonięta” (Malatury 1,287). Rzeczywiście z lewej strony twarzy zwiesza się na pierś i unosi ku prawej stronie twarzy kobiety jakaś szarfa, do szar^ fy czepca podobna, wszelako żadną miarą nie można nazwać tego „zasłoną” oblicza. Ma się wrażenie, jak gdyby twórca fresku wyraźnie chciał zaznaczyć, źe twarz kobiety wcale nie jest zasłonięta. Na własnej reprodukcji Wilperta w jego wspaniałych „Malaturach” akurat twarz kobiety daleko lepiej widać, niż twarze wszystkich innych postaci. Tu znowu Wilpert coś włożył w fresk ze swych wiado'* mości o przystępowaniu do komunji. Ojcowie kościoła nakazywali niewiastom przyjmować k o ' munję z zasłoną na twarzy, czyli z jaszmakiem, wedle wschód' niego obyczaju. Ponieważ tak stoi u ojców kościoła, W il' pert ujrzał na fresku zasłonę na twarzy kobiety, co absolutnie niema miejsca. Te n a g i n a n i a faktów do teorji z góry powziętej są na' der charakteryczne dla tak zwanej Szkoły Historycznej, która przyjmuje, źe Jezus był postacią historyczną, i która nie ła«'

I 1

24

mała sobie głowy nad „tajną wieczerzą dwunastobogową” cesarza Augusta, zmarłego w r. 14, i jej stosunkiem do wie* czerzy ewangielicznej, która miała się odbyć albo w 30 albo nawet w 33 roku. Na fresku niewiasta znajduje się na miejscu piątym, li' cząc od lewej ku prawej. Dlaczego na miejscu piątym? Akurat na piątym? Dla' czego me na czwartym lub na szóstym? Wilpert, zalecający najprostsze tłomaczenie fresków ka' takumbowych, daje jednak tu nader zawiłe tej właśnie kwestji. Powołując się na opisy dwóch uczt, jednej odbytej w T re' wirze 384 roku, drugiej w Arles 461 roku, powiada, ze m iej' sca honorowe tak szły: pierwsze na rogu prawym, in cornu dextro. Na fresku miejsce siedzącego biskupa nie jest jednak „na*" rogu, ale „przed" rogiem. Drugie na lewym, trzecie obok i dalej wstecz czwarte, piąte, szóste, ze siódme, ostatnie, było około pierwszego (Malatury 1.49). Z tego wynikałoby, źe niewiasta siedzi na fresku Łama' nia Chleba na miejscu czwartym. Dlaczego tak nisko albo tak wysoko? A skąd pewność, źe to, co uchodziło w Arles w wieku V, a w Tre wirze w wieku IV, obowiązywało w Rzymie na początku II wieku? Wilpert powiada, źe malarz fresku zachował tylko po części ów wyżej wspomniany przepis ceremonji, gdyż ostatecz­ nie na miejscu honorowym kobiety nie posadził. Zresztą dla Wilperta fresk nie posiada żadnych tajemnic. „Znaczenie jego jest tak proste, źe widzowi samo się na­ rzuca. Z tego powodu objaśnienie moje (Wilperta) nie spo­ tykało się ze strony archeologów z żadnym uwagi godnym zarzutem” (Fractio, 8). A dlaczego? „Kompozycję... tak pojmować wymaga (!) cud n a k a r ­ m i e n i a (rzesz), podstawa tego obrazu" (str. 16). Zatym teologja współczesna przepisuje, jak naleiy poj­ mować ten wielce starożytny wizerunek, zaś archeologowie — zgadzają się z tym. W czarze o dwóch uchach Wilpert chciał nawet odkryć najstarszą formę kielicha chrześcijańskiego (Fractio, 79-80).

25

Jest nawet z tego rzekomego swego odkrycia bardzo dumny i zbija mniemania innych* Fresk mimo symbolizmu, odzwierciadlającego ewangie' liczne nakarmienie rzesz, ma być w tym sensie „realistyczny", ze artysta katakumbowy przedstawił ówczesny obrządek litur> giczny łamania chleba i komunji: „Der Kuenstler... ging zur Darstellung der Sache selbst” (Fractio, 17). Ano, żyjemy wprawdzie w epoce fotograf]i, kiedy to pod koniec najbardziej uroczystych zebrań robi się „zdjęcie" na pa' miątkę, które uczestnicy natychmiast zamawiają masowo u fo ' tografa. Mimo to w żadnym kościele nie widziałem obrazu, któryby przedstawiał, jak ksiądz współczesny odprawia mszę, jak chrzci, słucha spowiedzi, komunikuje, daje ślub, chowa itp. Wizerunki świątobliwych legend, cudownych zdarzeń z tym połączonych, tak, dla pouczania rzesz, i owszem; podobnych wizerunków jest pełno po kościołach i klasztorach. Ale to, co stanowi w kulcie rzecz zwykłą, normalną, zostało wyłączo' ne zupełnie. Tak jest teraz. Tak było zawsze. A może winniśmy sądzić, że zbożni chrześcijanie kata' kumbowi, przewidując ciężkie położenie papiestwa w X V I stu-* leciu, „ kiedy to protestanci starali się związek katolików ozvych czasów zerwać z chrześcijanami wieków pierwszych, obwołując po całym świecie, że Rzym zaraz ze swemi księżmi sfałszował i zniekształcił prawdziwą wiarą chrześcijańską“2'), umyślili na ścianach katakumb uwiecznić swe święte ceremonje, oni, przez kościół do dnia 31 maja 1578 roku doszczętnie zapomniani i nagle w chwili potrzeby najgwałtowniejszej cudownym nie' mai trafem przez jakiegoś robotnika odnalezieni i ocenieni w lot jako znakomity oręż w walce z Reformacją? Oto moja krytyka objaśnień Wilperta. Nauka przyjąć ich nie może. Przeciwnie, żywiąc wdzięcz' ność dla odkrywcy i wydawcy tak wartościowego pomnika, wszystkie jego objaśnienia musi po rozpatrzeniu — odrzucić. Jeżeli archeologowie rzeczywiście przyjęli te objaśnienia z drobnemi zaledwie zarzutami, niewartemi nawet, jak chce Wilpert, uwagi, to mogę się tylko dziwić. “2) Geistl. Rat. Dr. G. Anton Weber, Die roemischen Katakomben, Regensburg 1906, 3 wydanie, str. 43.

Odrzuciwszy z fresku zasłonę mylącej egzegezy, przystęp puję do zbadania go za pomocą własnych metod.

4. Najpierw muszę rozpatrzyć się uważnie we wszystkich szczegółach charakterystycznych fresku i stawiać je przed oczy czytelnika, umiejącego samodzielnie patrzeć i myśleć. Proszę każdy punkt mego opisu sprawdzić z W iz. 3. 1. Na fresku widzimy coś w rodzaju owalnej barjery. 2. Barjera ta jest jak gdyby nachylona pod pewnym ką' tern do poziomu. 3. Za ową barjerą widzimy sześć postaci; siódma po le' wej siedzi przed barjerą. 4. Nie da się stwierdzić, czy owe postaci za barjerą sier­ dzą, stoją, lub są zawieszone w przestrzeni. 5. Na fresku góruje głowa kobiety. 6. Aczkolwiek głowa kobiety góruje, korpus jej zwróco' ny jest w prawo. 7. Kobieta znajduje się na miejscu piątym, licząc z le' wej ku prawej. 8. Twarz kobiety nie jest zasłonięta. 9. Na lewo i niżej od kobiety a zarazem na lewo od ta' lerza z dwiema rybami znajduje się puhar. 10. Puhar ma dwa ucha. 11. W samym środku fresku znajduje się talerz z dwie' ma rybami. 12. Na prawo od tego talerza znajduje się inny z pię' cioma chlebami. 13. Ze puhar i oba talerze stoją na płaszczyźnie pozio' mej, jest tylko naszą dedukcją optyczną, gdyż, o ile można są* dzić z reprodukcji Wilperta, malarz tego pędzlem nie wy^ raził. 14. Dla owego mężczyzny brodatego po lewej brąkło jak gdyby miejsca. Siedzi przed barjerą. Patrzy na prawo i w y' ciąga ręce na prawo, coś w nich trzymając, czego jednak nie można rozeznać. 15. Osoby druga, czwarta, szósta i siódma są zwrócone

łl

r

*

ł

27

w lewo, zaś pierwsza, trzecia i piąta w kierunku przeciwnym, czyli w prawo. Taki jest mój opis fresku. Z tym opisem czysto f o r m a l n y m zgodzi się chyba

W iz. 14.

kaidy, kto będzie patrzył na wizerunek uważnie i nic nie bę^ dzie chciał w niego wkładać. 5. Biorę obecnie mój GLOBUS ASTRALN Y i przyjąwszy wysokość bieguna północnego 35° 23), nastawiam go tak, aby gó' rowała głowa Panny (W iz. 14). £3) Jest to mniej więcej wysokość Babilonu wedle obliczeń sta^ rotytnych, porów. Kugler, Die babylonische Mondrechnung, str. 81.

28

Cóż otrzymam? 1. Na globusie góruje głowa Panny, jak na fresku ka^ takumbowym. , 2. Aczkolwiek głowa Panny góruje, cały jej korpus jest zwrócony w prawo, jak na fresku katakumbowym, 3. Równocześnie w kulminacji dolnej znajdują się dwie Ryby zodjakalne, połączone ze sobą wstęgą. Odpowiadają one dwom rybom na talerzu fresku katakumbowego. Dołujące Ry* by zodjakalne przecina przez pół linja południka, co doskona^ le uwydatnia, ze zajmują miejsce środkowe. 4. Na lewo od Panny i Ryb, całkiem wyraźnie wsku* tek pionowo na wizerunku padającej linji południka, znajduje się konstelacja Puharu. 5. Puhar astralny ma dwa ucha, jak na fresku kata^ kumbowym. 6. Widzę ogółem siedm konstelacji a mianowicie następ pujące, licząc od lewej ku prawej: Cielca, Bliźniąt, Raka, Lwa, Panny, Wagi i Skorpiona. 7. Dla Cielca niema właściwie miejsca, znajduje się pod linją horyzontu, a nad horyzontem wystają tylko jego rogi, przy* pominające wyciągnięte ręce pierwszej postaci po lewej na fre^ sku katakumbowym. 8. Na globusie astralnym Cielec jest podany naprzód, ma nogi zgięte i rogi wyciągnięte. Wszystko to odpowiada na fresku katakumbowym ułożeniu postaci rzekomego bisku«* pa, czyli postaci brodatego mężczyzny po lewej. 9. Na miejscu piątym, licząc figury konstelacji od lewej ku prawej, znajduje się kostelacja Panny (1. Cielec, 2. Bliźnię^ ta, 3. Lew, 4. Rak, 5. Panna), akurat jak na fresku katakum-' bowym. 10. Twarz Panny nie jest zasłonięta żadną zasłoną, jak nie jest zasłonięta na fresku katakumbowym, 11. Bez względu na to, czy figury konstelacji na globu' sie astralnym stoją, siedzą lub nawet klęczą, jak konstelacja Klęcznia (Engonasin, Herakles), wszystkie unoszą się w prze-* strzeni, to znaczy, źe r y s u n k o w o nie jest zaznaczona pod niemi żadna płaszczyzna, jak na fresku katakumbowym. 12. Na powierzchni globusu szereg widzialnych konste-* lacji zodjakalnych tworzy pas półkolisty, wypukły, nachylony

i

pod pewnym kątem do poziomu a złożony z trzech linji koncentry cznych. 13. Ten złozony z trzech linji koncentrycznych pas zowie Macrofaius „in zodiaco latitudo signor^um“, czyli szeroko* ścią znaków w zodjaku21). W obrąbie tej szerokości przesuwa­ ją się słońce, księżyc i planety. U Babilończyków są to: Droga Anu (linja północna), Droga Bela (linja środkowa) i Droga Ea (linja południowa), jak wykazał Hugo Winckler2’). Na globusie Farnezyjskim, znajdującym się w Neapolu, trzy te linje występują plastycznie i są powiązane poprzecznicami dla od­ graniczenia poszczególnych znaków konstelacyjnych zodjaku (Wiz. 15). Widzimy te poprzeczntce na wizerunku wyraźnie:

jedną po lewej u góry u skrzydła i szyi Panny, drugą w środ­ ku u kolan Panny, trzecią po prawej na dole u dłoni Atlasa, dźwigającego globus. Mamy tu więc poprzecznice dla od­ dzielenia dwóch figur zodjaku, Panny i Wagi. Figury zodjaku wystają też poza szerokość owego pasa z trzech linji złożo­ nego i występują na nim wypukłe. Na jednym z wizerun­ ków katakumbowych uczty eucharystycznej, pochodzącym z wtórej połowy II wieku (Malatury 11,41 Nr.*3) „sofa" W ilpertowska posiada takie poprzecznice brunatne, odgraniczające każdą postać, co więcej, trzecia i czwarta postać, licząc od le-

2 figury są zwrócone w lewo (W iz. ‘' k 14 i 3). 5. Co do Panny na Globusie Farnezyjskim i kobiety na fresku, -n> to oprócz wyżej wymienionych zbie-* '/ źności, ze głowa w obu wypadkach góruje a korpus odwrócony jest w prawo, przybywa jeszcze układ ręki. Fiis Panna ma jedną rękę w łokciu za^ ‘fV X/} łamaną; tak samo kobieta na fresku katakumbo wym (W iz. 28). W 6 i 7. Dwa ostatnie znaki Glo^ W iz. 29 busu Farnezyjskiego i dwie ostatnie postaci fresku po stronie prawej trze­ ba razem rozpatrywać. Waga jako narzędzie nie może wykazy-* wać tak wyraźnego zwrócenia w lewo, jak twarz ludzka, wszela^ ko jest widocznie w lewo pochylona. Skorpion natomiast jest zwrócony całkiem wyraźnie na lewo, ale w dodatku jez­ dna jego szczypawka zachodzi na Wagę (Wiz. 29). Szósta pow­ stać fresku jest także lekko tylko zwrócona w lewo, więcej «, tf v

--V . \

40

siódma, ale za to jedna ręka tej siódmej postaci wyciągnięta jest na płaszczyźnie postaci szóstej.

7. A teraz pragnę ująć w kilku punktach wyniki badań powyższych. 1. Odkryty przez Józefa Wilperta fresk Łamania Chle" ba w Cappela Greca katakumby św. Pryscylli jest w całej swojej kompozycji wzorowany na figurach zodjakalnych glo^ busu astralnego. 2. Z wszystkiego się okazuje, źe globus astralny, wedle którego namalowany został ów fresk, był zbliżony do Globu"

W iz. 30.

su Farnezyjskiego. Musiał to być jednak globus, który dawało się ręką obracać, jak nasze globusy dzisiejsze. 3. Zbieżność pomiędzy freskiem a globusem astralnym stwierdza się w ten sposob, źe się globus nastawia przy nachylę^ niu bieguna 35° tak, aby głowa Panny znajdowała się w kul" minacji górnej. 4. Jest prawdopodobne, źe na fresku rzekoma „sofa" miała dawniej linje poprzeczne, oddzielające każdą postać tak, jak na Globusie Farnezyjskim linie poprzeczne oddzielają po^ szczególne figury zodjakalne, gdyż inne „sofy" na freskach podobnych mają przeważnie takie linje poprzeczne (W iz. 30). Może linje te wyblakły i znikły, jak na innym fresku. 5. W ciągu następnych stuleci astralny schemat Wie" czerzy ulega stopniowemu przerództwu. „Latitudo signorum" przemienia się w „sofę", poprzecznice, oddzielające figury,

41

w deseń pasiasty „sofy". Przebywają stoły trójnoźne. Liczba uczestników urasta do dwunastu, przyczym pierwsza postać po lewej dostaje nimb z krzyżem (Wiz. 2), zupełnie, jak głowa popiersia katakumbowego Chrystusa z VI albo VII wieku (Malatury 11,257), Aż wreszcie wytwarza się typ Ostatniej Wieczerzy z dwunastu Apostołami i Chrystusem w pośrodku, siedzącemi za stołem prostokątnym, zawsze z jednej strony, jak rzecz znamy z fresków Leonarda da Vinci i Rafaela, oraz malarstwa współczesnego. 6. Niebiańskość, pojmowaną dziś, jak się to mówi, du* chowo, albo mistycznie, pojmowano dawniej astralnie do tego stopnia, ze można nawet określić z dość znacznym przybliżęniem datę astronomiczną owego fresku. Jest to noc wiosennego nowiu, gdy słońce notowano w Cielcu, choć było rzeczy-* wiście w Baranie, jak dziś w Baranie, choć rzeczywiście prze­ bywa w Rybach. 7. Skoro fresk przez Wilperta odkryty został uznany za najstarszy wizerunek Łamania Chleba, czyli Ofiary Eucha­ rystycznej, czyli Wieczerzy Pańskiej, okazuje się, źe w ikonostyce chrześcijańskiej temat ten traktowano pierwotnie a s t r a l ­ nie. Gdy więc udało mi się wykazać budowę astralną tek­ stów ewangielicznych, rzecz potwierdza się w sposób nieocze­ kiwany na innej całkiem drodze a mianowicie na drodze ba­ dania najstarszych pomników malarstwa chrześcijańskiego, któ­ re, ze względu na swój charakter plastyczny, znacznie mniej­ sze pod tym względem piętrzą trudności.

8.

Byłoby to zresztą czymś zgoła opacznym szukać w ka­ takumbach obrazów r o d z a j o w y c h . Są to obrazy religijne, więc czysto symboliczne z ideą religijno-filozoficzną. Lecz jakaż idea może tkwić w fresku katakumbowym, który nas tu zajmuje? Na to pytanie mogę odpowiedzieć tylko w formie hipo­ tezy, która wszelako będzie zupełnie zgodna ze znaną mi kostnozofją prachrześcijaństwa.

i

42

Bóg księżyca Men 88), chleb niebiański, mija w swym ruchu astronomicznym pas konstelacji zodjakalnych, gwiezdną e k k l e z j ę . Aczkolwiek tarcza jego świetlna wciąż łamie się na fązy, mimo to w każdej konstelacji przebywa on czasowo jako zwarta całość, jako cały Men. Tak samo w dole na zie* mi, gdzie się pomiędzy wiernych dzieli chleb Chrystusowy, każdy chrześcijanin otrzymuje wprawdzie tylko cząstkę tego chleba, ale w każdej cząstce znajduje się cały Chrystus.

i

88) Porów. moje studjum „Dlaczego uczniowie dążyli do Em maus“ w N * 163 Myśli Niepodległej str. 300 i na str. 305 wiz. 4.

*

II. Scena biczowania Jezusa w świetle astrologji.

1

W katakumbie Pretekstata znajduje się fresk z pierwszej połowy II wieku, przedstawiający wedle Wilperta scenę nai' grawania się z Chrystusa, czyli biczowania (W iz. 31). Wilpert, dając jego reprodukcję barwną (Malatury 11,18) i zaznaczając, ze dawniejsze reprodukcje tego cennego zabytku, opublikowane przez Perre’ta i Garrucci’ego, nie są wierne (1,163). opisuje fresk bardzo szczegółowo. Kładę nacisk na powyższą uwagę Wilperta i sądzę, ze po takiej uwadze musiał się postarać, by podana przez niego re** produkcja była bardzo dokładna i szczególniej wierna, gdyż fresk jest zniszczony, niektóre części jego przestały istnieć, pewne szczegóły są niewyraźne, a więc należy być we wszyst* kich wnioskach nader ostrożnym. Z drzewa po prawej ocalała tylko część górna i dolna, zaś środkowa zupełnie przepadła, a więc nie możemy wiedzieć, jak ostatecznie pień tego drzewa wyglądał. Również wieniec na głowie Chrystusa jest w takim stanie, źe trudno dziś wy* wnioskować, z czego został upleciony. A jeżeli domyślamy się, źe jest to wieniec cierniowy, to tylko na podstawie ewan^ gielji a nie na podstawie jakiegoś szczegółu samego fresku. Trzcina, którą postać środkowa unosi w górę i trzyma nad głową Chrystusa, ma kolanka. Odbiera się wrażenie, źe wieniec na głowie Chrystusa jest tylko zwiniętą i takie same kolanka posiadającą trzciną. Gdyby zaś wieniec na głowie Chrystusa miał być cier-* niowym, to nasuwałoby się pytanie, czy czasem postać środ' kowa nie trzyma nad głową Chrystusa gałęzi cierniowej ze

46

wzglądu na dziwne podobieństwo kolanek, a to nie odpowia^ dałoby tekstom ewangielicznym. Wreszcie postać po lewej od widza trzyma całkiem inne narządzie do bicia* Jest to laska, a nie trzcinaz kolankami. Rodzi sią tedy zupełnie słuszne pytanie, dlaczego ma/ larz fresku dał w rąką jednej postaci biczującej laską a dru' giej trzciną z kolankami?

W iz. 31.

Drzewo po prawej stronie fresku i siedzący na nim ptak wielkich rozmiarów, a raczej opuszczający sią z lewej gałązi w dół w stroną Chrystusa, gdyż juz rozpostarł skrzydła i szy' ją wyciągnął, a jeszcze nie opuścił gałązi, jest dla nas prawdzi' wą niespodzianką* Byliśmy dotąd przekonani, iż wedle tradycji chrześcijań' skiej, opartej na ewangeljach, biczowanie Chrystusa odbyło sią w lokalu zamkniątym, a mianowicie w jednej z ubikacji ra^ tusza jerozolimskiego. Tymczasem mamy przed sobą jak gdy' by ogród, w którym stoją drzewa i latają ptaki.

Ale i tego nawet, chcąc być scisłym, nie da się powiedzieć. Widzimy poprostu przestrzeń otwartą z jednym drzewem i z jednym ptakiem. Cóż to za ptak? W iem y przecież, źe ptaki są bardzo płochliwie. Gdyby więc fresk miał być sceną rodzajową, której autor liczył się z warunkami rzeczy wistosci, to chwila biczowania powinna by** ła raczej spłoszyć ptaka a nie zwabiać. A przytym nic a nic z tego wszystkiego nie znajdujemy w ewangieljach. Niema tam mowy o miejscu otwartym, 0 drzewie, o ptaku. Ponieważ wszystkie nasze wiadomości o biczowaniu Je*zusa zaczerpnęliśmy z ewangielji, przeto pozwolę sobie przy-* toczyć z nich odpowiednie ustępy. Wedle Mateusza: „Tedy żołnierze starosty (właściwie: wodza, tu hegemonos), wziąwszy Jezusa do pretorji, zebrali do niej wszystkąrotę (właściwie: całe kłębowisko, holen ten speiran). A rozebrawszy go, włożyli nań chlamidę purpurową (chlamyda kokkinen), a uplótłszy wieniec z rozdzienców (ex akanthon), włożyli na jego głowę i trzcinę w prawicę, a zginając kolana, szydzili z niego mówiąc: bądź pozdrowion, królu Judejczyków, 1 plując nań, wzięli trzcinę i bili głową jego" (X X V II,27-31). Wedle Marka: „Żołnierze zaś wwiedli go do auli, któ^ rą jest pretorja, i zebrali tam wszystkie kłębowisko, i oblekli go w purpurę, i uplótłszy, włożyli nań wieniec rozdzieńcowy. I zaczęli go witać: bądź pozdrowion, królu Judejczyków; i bili głowę jego trzciną, i pluli nań, i poklękując, oddawali mu cześć" (X V ,16'17). - /-f> Wedle Łukasza: „A wzgardził nim Herod z wojskiem swoim i wyszydził go, i obleczonego w szatę białą (estheta lampran) odesłał do Piłata" (XXIII, 11). Aczkolwiek Piłat dwa *azy powiada, źe gotów Jezusa skarać (X X III,16,22), nie czyni tego; to znaczy, źe ponieważ żydzi nie zadowolnili się obietnic cą skarania Jezusa i wypuszczenia, lecz żądali jego śmierci, przeto nie ubiczował go, tylko zasądził na śmierć. Niema też mowy o purpurze; przeciwnie, oznaką szyderstwa jest wdzianie na Je-* *usa szaty białej. Wedle Jana: „Tedy Piłat wziął Jezusa i ubiczował. A żołnierze uplótłszy wieniec z rozdzieńców, włożyli mu go na

i

48

głowę, oraz wdziali nań płaszcz purpurowy (himation porfy^ run), i podchodzili do niego mówiąc: bądź pozdrowion, królu Ju* dejczyków; i dawali mu policzki (względnie: cięgi)* Wyszedł tedy znowu Piłat na zewnątrz i rzekł do nich: oto go wiodę wam na ze^ wnątrz, abyście poznali, ze w nim żadnej winy nie znajduję* Wyszedł tez Jezus na zewnątrz, niosąc wieniec rozdzieńcowy i purpurowy płaszcz. I rzekł im: oto człowiek" (X IX ,1^5). A więc w tej relacji niema nawet mowy o biciu trzciną. Tak zwana Szkoła Historyczna, która dzieli ewangielje na synoptyczne, to jest takie, które należy rozpatrywać razem, więc trzy pierwsze, mianowicie Mateusza, Marka i Łukasza, oraz czwartą, Jana, którą należy rozpatrywać oddzielnie, tu naj' wyraźniej zawodzi, gdyż Łukasz najbardziej się różni od innych ewangelistów. Wedle Mateusza, Marka i Jana biją Jezusa, wdziewają też nań płaszcz purpurowy. Wedle Łukasza wcale go nie biją a wdziewają na niego płaszcz biały. Ale gdy wedle Mateusza i Marka biją Jezusa trzciną po głowie, wedle Jana wymierzają mu policzki (względnie: cięgi). U wszystkich dzieje się to oczywiście w lokalu zam-' kniętym. Tymczasem na fresku widzimy miejsce otwarte, drzewo, nad-' latującego ku Jezusowi z drzewa ptaka, jeden żołnierz trzyma nad Jezusem wzniesioną trzcinę z kolankami, drugi za nim wznosi laskę, scena wcale nie wygląda na to, by odbywało się jakieś katowanie, gdyż postawa Jezusa jest spokojna, tak sa^ mo postawa obu żołnierzy, a z płaszcza purpurowego na Je^ zusie niema ani śladu. Teorja wzajemnego uzupełniania się ewangielji także zawodzi. Przeciwnie, widzimy rażące sprzeczności. Fresk zaś przedstawia scenę biczowania zgoła odmiennie, źe w nim poprostu nie można dopatrzyć się żadnego podo^ bieństwa z jakkąkolwiek relacją ewangielistów. 2. Wilpert, zastanawiając się nad tym freskiem, robi przede* wszystkiem uwagę, źe wbrew Pismu Świętemu Zbawiciel ma tu na sobie pallium a nie chlamidę purpurową.

49

Tymczasem na fresku sąsiednim, mającym przedstawiać rozmowę Jezusa z Samarytanką, Jezus jest przybrany w taką chlamidę purpurową (11,19). Fakt ten Wilpert wyjaśnia w sposób bardzo dziwny. Powiada, ie malarz zapomniał widocznie dać Jezusowi płaszcz czerwony w scenie biczowania. Aby błąd swój napraw wić, dał mu ow płaszcz czerwony w scenie rozmowy z Sama' rytanką (1,78). Jest to zaiste argumentacja zdumiewająca. Zwolennicy Szkoły Historycznej nie są wybredni w doborze argumentów, gdy chodzi o nagięcie faktu do ich teorji. Natomiast przeczą w iywe oczy, gdy przeciwnicy zwracają im uwagę na całkiem odmienną oczywistość. Argumentacja Wilperta opiera się na dziwnej logice. O b ' jaśnijmy tę logikę na przykładzie. Przypuśćmy, ze lekarz za' pomniał pacjentowi wstawić ząb, gdy ów pacjent miał jechać na ślub. Aby więc błąd swój naprawić, wstawia mu ten ząb, gdy pacjent juz leśy w trumnie i ma jechać na cmentarz. Albo wybierzmy sobie inny przykład. Malarz zapomniał ubrać córkę w suknię żałobną podczas pogrzebu matki. Aby więc błąd swój naprawić, ubiera ją w żałobę, gdy tańczy na swym weselu. Wprost nie pojmuję, jak znawca tak wielki malarstwa religijnego mógł był podobne zdanie wygłosić. Malarzy religijnych krępowały zawsze nader surowe ka' nony, zwłaszcza w zakresie barw świętych. Profeser dr. Henryk Brugsch Pasza zaczyna zbiór cennych swych studjów „Aus dem Morgenlande” świetną rozprawą „S ym ' bolika barw"1). Z rozprawy tej dowiadujemy się, ie starozy' tm Egipcjanie wcale nie patrzyli na barwy ze stanowiska este' tyki, ale ze stanowiska ich znaczenia symbolicznego. Istniały barwy święte. Przeglądając galerje obrazów włoskiego malarstwa religij«' nego z zarania czasów nowożytnych, postrzegamy, ie zasada Swjątych barw właściwie nie uległa zmianie. Malarze włoscy P*zy doborze barw szat świętych postaci nie kierują się este' tyką, ale kanonami. 0

P. przekład w Nr. 179 Myśli Niepodległe; str. 1061— 1069. 4

I

50

Aby się o tej prawdzie przekonać, dość spojrzeć na „Nawie­ dzenie" Dominika Ghirlandaio, na „Cudowny połów ryb" Rafaela, na „ Wskrzeszenie Łazarza" Giotta, na „Sąd ostateczny" Orcagna, na „Jezusa ukrzyżowanego pomiędzy dwoma łotrami" Duccia, na „Chrystusa zmarłego" Fra Bartolomeo, na „Czterech dok­ torów kościoła" Sacchi'ego, na dziesiątki a nawet setki in­ nych . Symboliczne znaczenie barw dziś jeszcze wazy na szali estetyki i żyje nawet w narodach. Profesor Hugo Winckler w studjum „Die Weltanschauung des A lten Orients", powołu­ jąc się na rozprawy berlińskiego Towarzystwa Antropologicz­ nego (1897,121), powiada, źe w Balkowie na Łuźycach w cza­ sie adwentu i postu wielkiego kobiety muszą nosić nadziewki niebieskie, gdy zwykle noszą „pstre“ (szkarłatne) lub czarne. „Starzy ludzie wiedzą, ze dawniej w pewne święta noszono pewne kolory. Możemy nawet bez wszystkiego rekonstruo^ wać sobie święta wedle ich barw: barwa czarna przesilenie zi­ mowe, czerwono-żółta wiosna, czerwona przesilenie letnie, nie^ bieska św. Michał... W wyborze barwy niebieskiej na okres pasyjny znać jeszcze wyraźnie charakter tej barwy żałobnej. Tu właśnie poglądy słowiańskie zgadzają się z przyjmowaniem roku nowego na wiosnę, a nie w zimie” . Widać to często w wiekach średnich, powiada dalej Winckler; cała rachunko­ wość niemieckiego państwa, rok szkolny, rok księgarski — dodajmy: i kościelny — są związane z Wielkanocą2). Wobec niesłychanego konserwatyzmu i ślepego trzyma­ nia się tradycji przez kapłanów i wiernych, wyobrazić sobie nie możemy, aby cierpiano na ścianie przybytku jakiś obraz, naruszający jaskrawo pierwszorzędnego znaczenia kanon iko^ nostyczny. * Malarze nasi, ozdabiający kościoły, mogliby nam bardzo dużo na ten temat powiedzieć. Każda święta ma swój kolor symboliczny. Do jakiego stopnia w środowisku tak artystycznym, jak Kraków, istnieje granica, której artysta największy nie może przekraczać, świadczy fakt odrzucenia szeregu witraży takiego mistrza, jak Stanisław Wyspiański. )

Ex oriente lux 1,23.

W iem y przecież, źe barwa szat liturgicznych wychodząc cego z mszą kapłana zależy od reguł ściśle obowiązujących, W dzień, kiedy kościół obchodzi pamiątkę świętego męczeni nika, ksiądz przywdziewa zawsze ornat czerwony. Józef Łepkowski pisze w swej „Ikonografji” (Warszawa 1857) na str. 76: „Barwy zmieniane przy obchodzeniu parnią' tek kościelnych w ubiorach mszalnych oznaczają: biały mewimność i radość, czerwony miłość i ofiarę, zielony nadzieję, nie' bieski pokorę i skruchę, czarny śmierć i żałobę. Takze i kolor rosy niebieskiej w niektórych wyobrażeniach N. Panny odpowiedz nie ma znaczenie: czerwony justitia, biały misericordia, płowy (pstrokaty) veritas, czarny pax. Na obrazie Rogera z Brügge (z r. 1450) w muzeum antwerpskim znajdującym się a przed' stawiającym siedm sakramentów, nad wyobrażeniem każdego sakramentu unosi się anioł, a wszyscy w inne kolory przy' brani wedle kolejno idących sakramentów; i tak: przy chrzcie biało (oczyszczenie), przy bierzmowaniu żółto z czerwonym (światło i uciecha), przy sakramencie ołtarza zielono (nadzieja), przy kapłaństwie jasno fioletowo (godność duchowna), przy małżeństwie niebiesko (wiara i stałość), przy ostatnim poma­ zaniu ciemno fioletowo (żałoba)." Jeżeli dziś malarz nie może wykraczać zbytnio po za re' guły ikonostyczne i jeżeli gama barw świętych dziś nawet ma swe prawidła, to przed wiekami i tysiącoleciami jeszcze suro' wiej tego się trzymano, jak wiemy z badań pierwszorzędnych uczonych. 3. Należy zwrócić jeszcze uwagę na inny fakt niepomierne' go znaczenia. Wilpert stwierdza, źe na pomnikach najstar' szych sztuki chrześcijańskiej Jezus ni¿ma na głowie korony cierniowej, ale wieniec z gemmami tryumfatora (1,227). Następnie, powiada, źe krzyż niesie Cyrenejczyk a nie Je' zus. Istnieje nawet wizerunek, na którym podczas niesienia krzyża przez Cyrenejczyka zupełnie brak Jezusa, a na wierzchu jf^rzyźa znajduje się wieniec.

52

Tą sprawą zajmę się później, teraz natomiast wrócę do sprawy płaszcza w rozmowie z Samarytanką, oraz zajmę się kwestją pierwotności wieńca tryumfalnego z gemmami na gło* wie Jezusa. Dodać jeszcze muszę, ze w takich scenach Jezus ma po^ stać młodzieńca. Otóż nie mogę pominąć pewnego ustępu liturgji mitrai* stycznej, wydanej w oryginale greckim i przekładzie niemiec* kim przez Albrechta Dietericha3). Ustęp ten, w którym dru* kuję pismem odrębnym interesujące mnie słowa, brzmi: „Je* zeliś to uczynił, ujrzysz boga, młodzieńczego, pięknego, z og* nistemi puklami włosów, w białej szacie i w purpurowy m płasz* czit oraz a wieńcem ognistym “. Biorąc pod uwagę wszystko, co wiemy z dziedziny reli* gjoporównawczej, twierdzę, ze tu płaszcz purpurowy i wieniec ognisty należą do kategorji niejako regaljów bóstwa, czyli jego charakterystycznych atrybutów. Sądzę więc, ze Wilpert dla wyjaśnienia fresku biczowa* nia Jezusa i rozmowy z Samarytanką powinien był sięgnąć do całkiem innych źródeł, niż te, które nam dziś wskazuje teologja. 4. Scena biczowania należy do rzędu scen pasyjnych. Wil* pert stwierdza, że w najstarszej sztuce chrześcijańskiej niema krucyfiksów. I rzeczywiście w dziełach swych, dotyczących ma* larstwa katakumbowego, nie przedstawia nam reprodukcji ani jednego. To samo twierdzi A. de W aal1) i Doelger). Krucyfiks jest tworem średnich wieków. Pomijając za­ granicznych autorów, którzy o tym pisali, jak Hochart0), mamy

3) l)

Eine Mithrasliturgie, 2'gie wydanie, str. 10. Das Kleid des Herrn auf den fruehchristlichen Denkmaelern

str. 16. ) Doelger, Ichthys, Das Fischsymbol in fruehchristlicher Zeit 1,325. G) P. Hochart, Etudes d'histoire religieuse, Paryz 1890, roz. XL „Le crucifix“, str. 339-387.

przecież wcześniejsze zdanie naszego archeologa krakowskiego, Józefa Łepkowskiego7). Fakt nieistnienia w pierwszych wiekach chrześcijaństwa tematu ukrzyżowania Chrystusa w malarstwie katakumbowym jest nietylko doniosły sam dla siebie, ale rzuca nam pewne światło na scenę pasyjną fresku biczowania, na którym właś' nie wszystko widzimy, prócz owego biczowania. Sam Wilpert zeznaje, ze żadna scena pasyjna nie ma późniejszego charakteru naturalistycznego, lubującego się w okropnościach. Na fresku, zdaniem Wilperta, żołnierze stoją przed Jezu* sem „w pełnym respektu oddaleniu", „in respektvoller Ent" fernung“ , czyli, jak mówią Rosjanie, „w błahorodnoj distancji” . Lewy od widza żołnierz, stwierdza Wilpert, trzyma laskę zwróconą do góry, zaś drugi na prawo od niego stojący wy-" ciąga rękę z trzciną i dotyka nią głowy Chrystusa. T u muszę zaprzeczyć Wilpertowi. Żołnierz nie dotyka trzciną głowy Chrystusa, tylko trzyma trzcinę nad jego głową. Wilpert widzi na głowie Chrystusa koronę cierniową. 0 j. w. str. 87: „A ż do XI wieku Zbawiciela zawsze ubranego przedstawiano, w XI i XII stuleciu w krótkiej sukni bez rękawów, juz wszakże niekiedy z obnażoną piersią; w XIII wieku suknia już zupełnie krótka i wystarcza tylko od bioder do kolan; od XIV wieku pozostała jedynie niekiedy szeroka powiewająca chusta około bioder. Wedle daw­ niejszego średniowiecznego typu obiedwie nogi Zbawiciela są obok siebie dwoma gwoździami przybite i spoczywają na kielichu; później nogi są złożone jedna na drugą i tylko jednym gwoździem przymocowane W odleglejszej starożytności Chrystus jest przedstawiony żywy i pięk" nej postaci, później konający albo zmarły i odrażający". „Sam krzyż bywa zielony z czerwonemi gałązkami (miał być albowiem według legendy z drzewa, które Set z latarcśli drzewa życia (Drzewo Żywota) na grobie Adama zasadził), od XIV wieku zaś przyjął krwawą barwę i kształt prostej belki bez gałęzi". Wedle kanonu 82 soboru trullańskiego w Konstantynopolu roku 692 nakazano przedstawiać Chry­ stusa pod postacią człowieka, a nie, jak dotąd, baranka (Doelger, Ichthys 1,325). W idzim y więc, że odmiennego zdania ludzi tak niekompetetnych w kwestji historji chrześcijaństwa, jak np. ks. dr. Stanisław Trzeciak, profesor Akademji Duchownej w Petersburgu, któr y nawet me wie, co w tej sprawie wygłosili pisarze do jego obozu na^ leżący i czego uczyły kanony soborów, tu naturalnie wcale nawet nie potrzeba brać w rachubę.

Przypuszczam, ze Tabanelli, który robił akwarelą fresku pod dyrekcją Wilperta, z pewnością na oryginale nie widział rze^ czy wyraźniej, W jego kopji nie mogą rozpoznać żadną m ia' rą korony cierniowej. Mogą sią tego tylko domyślać na pod' stawie tekstów ewangielicznych. Natomiast Wilpert nie poświąca wiącej uwagi otoczeniu. Był niezawodnie w kłopocie. Jak miał wyjaśnić drzewo? Jak owego ptaka? Spokój postaci Jezusa i żołnierzy jest również zagadko' wy. Wszystko to, razem wzięte, jest zupełnie niezrozumiałe. Jeżeli nie mamy w katakumbach sceny ukrzyżowania, może posiadanie sceny biczowania jest także fikcją? A może posiadamy coś zgoła innego, z czego w ytw o' rzyła sią później scena biczowania? Stoimy wobec tajemnicy, którą wyjaśnimy sobie tylko wtedy, jeżeli obejmiemy okiem bardzo znaczny obszar zjawisk. Przystępują do wyjaśnienia tej tajemnicy, nad którą m o ' zoliłem sią dość długo. #■

o. Już w „Bogu Jezusie", w wydaniu polskim i rozszerzo' nym niemieckim, oraz w całym szeregu prac, drukowanych w mej dziesiętnicy „Myśl Niepodległa", przedstawiałem w zarysie prymitywnym moją metodą badania i zaczątek zbudo' wanej na niej teorji. Sądzą, źe dotychczasowe badania nad Jezusem i ewan^ gieljami nie wyszły po za zakres w i e d z y i nie doszły do tego, co sią zwać może n a u k ą . Wiedza zbiera fakty, ale dopiero nauka odkrywa pomią^ dzy temi faktami związki o charakterze praw. Dotychczasowa wiedza o Jezusie ustanawiała także zwią* zki między faktami. Ale wychodząc z zasad apriorystycznych, posiada tylko pewną doktryną, która niema nic wspólnego z tym, co zasługiwałoby na szczytną nazwą teorji naukowej. Wprawdzie teologowie liberalistyczni, należący do Szko' ły Historycznej, wciąż i bardzo dużo mówią o metodach, ale mnie sią zdaje, źe w gruncie rzeczy nie mają o charakterze metod właściwego pojęcia.

55

Jedyną bodaj ich metodą jest trzymanie się dogmatyczne aprioryzmu, ze najpierw istniał jakiś nieznany nam bliżej Je' zus, a potym dorobiono do niego wszystko, co stanowi o l' brzymi materjał jezusologji ^i chrystologji. Trudno jest badać przyczyny takiego faktu* Ale zdaje się, ze przyczyny te nie są zbyt głęboko ukryte* W obec niesłychanej specjalizacji uczeni, zajmujący się Je' zusem i ewangieljami, nie obejmują dość rozległych widno' kręgów wiedzowych. Istnieją obszary wiedzy ludzkiej, które są im wprost nieznane* Brak im tez w ich ukształceniu podkła' du filozoficznego a zwłaszcza przyrodniczego* Trzeba być człowiekiem bardzo spóźnionym, aby nie w y' miarkować, ze religje rozwijały się żywiołowo, jak rośliny i zwierzęta. Czynnik świadomości ludzkiej odgrywa w tym rozwoju żywiołowym taką zaledwie rolę, jak gleba i klimat. Fakt przerództwa mitów, podań, legend dawno zauwaźo* no. Lecz mówiono o fałszerstwach, podrabianiach, przerabia' niach i t. p* Jeżeli jednak zjawiska takie działy się na wielką skalę, niemal powszechnie, we wszystkich czasach, to terminologja powyższa nie może być uznana za wystarczającą. Ci, którzy fałszowali, przerabiali, podrabiali, byli nie' wolnikami swej psychiki, której cugle dzierżyła potężna tra' dycja. Na ten fakt niewolniczej psychiki zwrócił uwagę W o lf' gang Schultz s). Zastanawiając się nad kabalistyką liczbo' bową gnostyków i wykazując, jakie znaczenie miała dwuna' stka, powiedział, źe wpływ jej odbił się nawet na architektO' nice myśli filozoficznej i jako dowód przytoczył dwanaście ka' tegorji Kanta. Zainteresowała mnie ta sprawa, więc zajrzałem ponow' nie do Kanta1) i dopiero przypomniałem sobie, źe Kant prócz tego dzieli owe kategorje na cztery klasy, w kaź' V — -------------8) Dokumente der Gnosis, str. LXXX1V. Poruszyłem tę kwestję w N*223 „Myśli Niepodległej" w zapisce „W p ływ kabalistyki na filozofję". g) Krytyka czystego rozumu, przekł. Chmielowskiego, str. 115, 116 i 119.

\

56

dej zaś musowo znajdują się trzy kategorje. Mamy tu więc z jednej strony świętą „tetraktys" a z drugiej strony owe trójki, tak charakterystyczne dla aforyzmu liczbowego, zwane­ go u żydów „middah” , jak np.: „Trzy rzeczy są, które się podobają Bogu i ludziom'* etc* (Księga Jezusa Syracha X X V ,1)* Trójka była symbolem trzech wymiarów, pór dnia (poranek, południe, wieczór), świata (ziemia, niebo, morze), powstała teorja Trójcy św„ trzech cnót ewangielicznych (wiara, nadzieja, miłość). Czwórka symbolizowała cztery wiatry, cztery strony świata, cztery rzeki w raju, cztery ewangelje. Jeżeli Ireneusz powiada, ze mogą być tylko cztery ewangielje, to Kant po­ wiada, ze mogą być tylko cztery klasy kategorji. Dzień po­ dzielono na dwanaście godzin, rok na dwanaście miesięcy, pas zwierzyńcowy na dwanaście znaków, ustanowiono liczbę dwunastu apostołów, dwunastu pokoleń Izraela, dwanaście Sta­ cji Męki Pańskiej i t. d. Trudno zaiste odmówić słuszności Schultzowi co do Kan­ ta, jeżeli ten układa takie rzędy, jak „jedność, wielość, wszystkość” , „rzeczywistość, przeczenie, ograniczenie", „przypadłość, przyczynowość, wspólość", „możliwość, istnienie, konieczność". W zaraniu chrześcijaństwa Walentynjanie tworzyli po­ dobne kategorje: „eon" (wieczysty), „ennoia" (zastanowienie), „charis" (łaska), „sige (milczenie). Gdyby kabalistyka liczbowa wywarła była na psychologję ludzką nacisk inną liczbą, niezawodnie liczba klas i kategorji Kanta byłaby także inna. Teorja biogenezy może kiedyś objąć psychogenezę, a nawet sologenezę, skoro na mądrości filozoficznej odnaleść można ślady przebrzmiałej kabalistyki, jak się widzi na kurczęciu świeżo wyszłym z jaja skorupki do puchu przylepione. Cóż Kant czynił? On tylko modernizował myśl ludzką, ani wiedząc nawet, do jakiego stopnia on, jej władca, sam tkwił w jej tysiącoletnich więzach. Jeżeli więc taka potęga umysłowa była tylko igraszką wielkiej fali tradycji, to cóż sądzić o uczestnikach soborów, reformatorach kultu, redaktorach tekstów, apologetach i całej armji egzegetów! Jeżeli jakieś bóstwo babilońskie stoi na swym totemie, po upływie całych tysiącoleci malarze będą kazali Jezusowi

57

i Marji deptać węza. A jeżeli rzeźbiarz egipski, rzeźbiąc po­ stać boga, kiadł na kadłub ludzki głowę jego totemu ptasiego, w kilka tysięcy lat później Fra Angelićo, przedstawiając alego­ rycznie Stary i Nowy Testament, umieści na tułowiu ewangielisty Jana głowę orła a na tułowiu ewangielisty Łukasza łeb cielca, jak to oglądać możemy w florenckiej akademji sztuk pięk­ nych . W badaniach moich doszedłem do niezbitego wniosku, ze istnieje fakt p r z e r ó d z t w a myśli religijnej, bóstw i ry­ tuałów. Dotąd udało mi się ustalić dwa prawa teogenetyczne, od­ powiadające prawu biogenetycznemu: 1. Po ilości i jakości fetyszów i totemów, związanych z każdym bóstwem, możemy rozeznać pierwiastki, z których zwolna powstawali? 2. Rozwój bóstwa odbywa się w kierunku filozofizacji totemów. Objaśnię krótko prawo pierwsze: Z postacią Jezusa wiążą się: baranek, ryba, gołąb, ka­ mień, chleb, wino, ogień, ksztąłt człowieka. Ponieważ wiemy, źe otaczano czcią boską baranka, rybę, gołębia, różne kamie­ nie, chleb, winograd, i że wreszcie powstał kult „antroposa \ czyli boga pod postacią człowieka, przeto Jezus jest tworem syntetycznym tych wszystkich kultów. Wbrew dotychczaso­ wemu kierunkowi badań, który obierał sobie jakiś punkt w przeszłości, jak niepewny fakt narodzenia się Jezusa w za­ raniu pierwszego wieku naszej ery i założenia pierwszej gminy chrześcijańskiej w Jerozolimie w kilkadziesiąt lat później, i od tego faktu posuwał się wiekami aż do dni naszych, opierając się na materjale tak mitologicznym i apokryficznym, jak N o­ wy Testament, sądzę, że drogę badań należy odwrócić, jak to uczynili przyrodnicy, którzy nie wyszli z jakiegoś prazwierza, kreśląc jego rozwój aż do dni naszych, ale analizując organizm dzisiejszego zwierzęcia porównawczo z innemi organizmami, posuwali się dalej i dalej w przeszłość, odkrywając dawniejsze formy człowieka laboratoryjnie i następnie znajdując potwier­ dzenia w materjale kopalnym. Otóż sądzę, źe tak samo trzeba wyjść z dzisiejszości religijnej i analizując ją porównawczo, co­ fać się w przeszłość tak daleko, jak się da, wcale nie przesą­ dzając, gdzie mamy się natknąć na jakąś granicę. Przyrodni-

58

/ cy nigdy nic byliby doszli do poznania fauny, gdyby tylko tak szukali dokumentów w ziemi, jak dziś badacze Jezusa i ewangelji* Tak samo niczym jest materjał kopalny wobec metodycznej analizy dziś istniejących kultów rozmaitych chrześcijaństwa, które kryją w sobie tak wszystkie swoje da^ wności, jak człowiek metrykę swego pochodzenia nosi w swych organach. Objaśnię teraz prawo drugie. Szereg sekt gnostycznych czcił w Jezusie węza, zwanego po hebrajsku „nahasz". Ponieważ wedle przekazanej nam przez Origenesa teorji nie wolno było tłomaczyć słów świętych przy przenoszeniu ich do innych języków, gdyż straciłyby swą siłę magiczną, przeto gnostycy zwali Jezusa po grecku „naas” . W dal' szym rozwoju a raczej przerództwie swych pojęć gnostycy zro' bili z Jezusa „noos” (rozum), oraz twierdzili, ze od tego z o ' stało utworzone słowo „naos“ (przybytek). Samarytanie czcili na górze Garizim Jehowę pod postacią gołębia. Gołąb ten z biegiem wieków przemienia się w czysto oderwaną postać „Wiekuistego” . Ale istniała obok niego gołębica, która zbiegiem czasu przemienia się w duszę świętą. Dusza święta prze' radża się z kolei w Ducha świętego i wchodzi w obręb chrze' ścijańskiej Trójcy, zostawiając na boku jako gałąź uboczną swego pńia rozwojowego postać Marji. Skoro wielkie organizmy kościelne podlegają tak samo prawu przerództwa, jak organizmy fauny i flory, co nader szczegółowo można wykazywać na przerództwie obrzędów, prze' to z obu tamtemi prawami łączy się ściśle teorja pojęć szcząU kowych i szczątkowych form rytualnych. Takim pojęciem szczątkowym będzie Jezus jako baranek a szczątkową formą rytualną powiewanie nad kielichem pod' czas konsekracji, co pochodzi jeszcze z czasów, kiedy odbywa' ło się rytualne niecenie ognia. Sądzę zatym, źe w tej dziedzinie, którą się zajmuję, nie można dziś pracować naukowo, jeżeli się nie umie myśleć przyrodniczo. Wartość każdej teorji i każdej metody mierzy się prze' dewszystkim ich praktyczną za stosowalnością. Otóż za pomocą wyżej ukazanej teorji i metody praco'

łem nad freskiem katakumbowym, wyobrażającym pierwotną sceną naigrawania się albo biczowania Jezusa. 6.

Juz w „Filozofji życia Jezusa" zwróciłem na to uwagę10), ze w rzędzie różnych totemów Jezusa ważne miejsce zajmuje wąż. Istniał cały szereg sekt gnostycznych, które doprowa^

W iz. 32.

dziły filozofizację tego totemu na szczyty ówczesnej matafizyki religijnej, jak świadczy choćby początek Hymnu Naasseńskiego: t Prawo ogólne wszystkości, to pierwszy Naas, Drugi, to wylany chaos Pierwszozrodzonego,

I0)

Myśl Niepodległa Nr.*223, str. 1459 i nast.

60 Trzecie prawo otrzymała dusza twórcza, Następnie znikomą otoczona postacią, Zwalczająca mozolnie napór śmierci.

Węza dziś pojmujemy jako uosobnienie przeciwnika Je­ zusa, czyli szatana. Tak jest dziś istotnie, ale dawniej wcale

W iz. 33 a i b.

W iz. 34.

tak nie było. Wszelako nawet i dziś znajdujemy niezatarte ślady tego faktu. Wąź jest totemem Eskulapa, z którym łączono laskę o dwóch wijących się do góry węzach, czyli tak zwany kaduceusz. Otóż tak zwany „posoch”, czyli pastorał kościoła prawo­ sławnego, zachował najwyraźniej tę formę. Pastorał ten, czyli „posoch” , którego wizerunek tu poda­ ję (Wiz. 32), jest po - unicki. Podobne posochy z wężami widziałem na portretach władyki Atanazego Krupeckiego, Syl­ westra Hulewicz-Wojutyńskiego i innych.

Widzimy tu najwyraźniej dwa węże, głowami do siebie zwrócone. Reszta laski uległa modyfikacji. Jak formy pierwotne znikają, pozostawiając po sobie dziw-* ne szczątki, których nigdy nie umielibyśmy sobie wytłomaczyć, gdybyśmy nie badali rzeczy rozwojowo, świadczy pastorał (po^ soch) patrjarchy Filareta Nikiticza, przerysowany tu wedle podręcznika protojereja Ławrowicza11). Górna część zmieniła kształt swój do niepoznania (Wiz. 33 a). „Posoch” zowie się także „źezłem”. Podobiznę takiego „źezła” podaję wedle przerysunku z podręcznika Aleksandra Rudakowa12). I tu forma pierwotna zanikła (Wiz. 33 b). A jednak między temi dwoma źezłami a kaduceuszem (Wiz. 34) na jednej z monet rzymskich, reprodukowanych w wielkim dykcjonarzu Daremberga i Saglio13), zachodzi wy* raźne podobieństwo. Zanikanie pewnych form jest nam doskonale znane z em^ brjologji. W pewnej fazie rozwoju powstają u płodu ludz" kiego kły dzika i wnet zanikają. Człowiek urodzony i wyrosły niema ich, ale miał je w zaczątku. Trzeba więc wiedzieć, źe je miał, aby orjentować się w jego organizmie w tej fazie, kie** dy ich niema. Otóż tak samo musimy rozeznawać postać'Jezusa, ile^ kroć przy nim niema węża, ale dawniej był. 7. Jeżeli tekst naszej Biblji wyprowadza ludzkość od pierw-* szego człowieka, stworzonego na obraz i podobieństwo Boga, więc także mającego postać ludzką, to Ofiogeńczycy, miesza kający na pobrzeźu Azji Mniejszej od strony Propontydy, dzi-* siej szego morza Marmora, przyjmowali, źe praszczur ich był wężem, który się przemienił w człowieka14)*

n) Zapiski po predmietu Zakona Bożija, Moskwa 1910, Tablica VI Nr *5. u) Kratkoje uczenje o bogoslużenji, Petersburg 1909, str. 8. 13) Dictionnaire des antiquités grecques et romaines, p. Praeco IV,I, 610 fig. 5780. n) Strabo, Gieografja XIII.

\

62

Naasseńczycy, czciciele Jezusa, poszli juz dalej. Wywo< dzili wszystko od pierwszego „Naasa” , węza, przefilozofowanego w „rozum” . Kościół wschodni i to zmodyfikował, odrzucił na^ zwę „N aasr, pojął Boga jako ducha, ze zaledwie w jego pastom rale został ślad przerództwa. W Biblji, która dźwignęła się nad totemizm, pozostały jednak ślady dawnego kultu węza, jak w dwóch wyżej ukazać nych źezłach pozostały nikłe ślady kaduceusza. W czwartej księdze Mojżeszowej XXI, 8 —9 czytamy, ii z rozkazu Jehowy Mojżesz rozwiesza na drzewcu węża, aby przez widok jego ukąszeni bywali uzdrawiani. W ewangielji Jana 111,14 — 15 jest powiedziane, źe teraz Syn Człowieczy ma tak na słupie zawisnąć, aby, kto weń uwierzy, nie zginął. Zatym postać wę­ ża na drzewcu zastępuje postać człowieka, jak w innej linji rozwojowej miejsce baranka zajmuje postać ludzka. Powtarzam: widząc jakiś wizerunek Jezusa, musimy u* mieć orjentować się, kiedy Jezus idzie tu z linji baranka, a kie^ dy z linji węża. Tak antropolog mierzy czaszki, aby przekonać się, kiedy dany człowiek idzie z długogłowców a kiedy z krótkogłowców. Sądzę więc, że analiza wedle totemów rożnych hipostaz lite^ rackich i plastycznych Jezusa jest zgodna z całym naszym do^ tychczasowym doświadczeniem naukowym. Wąż jest także, jak już wspomniałem, atrybutem grec^ kiego boga Eskulapa. Eskulap był bóstwem leczenia i wskrześ szania z umarłych15). Tak samo Jezus, którego zwano lekarzem16) i który zwłaszcza w ewangielji Marka występuje jako cudow^ ny lekarz. Zdaje się, ze Eskulapowi był poświęcony gołąb, „trygon”, synogarlica17). Nad Jezusem unosi się duch w postaci gołębicy i zwie go synem. Więc i Eskulap i Jezus mają w sobie pierwiastek pochodzeniowy linji gołębia. Eskula^ pa zwano Soter, zbawca, jak świadczą liczne inskrypcje i m onety18). Tak samo do dnia dzisiejszego zowie się Je^ zus. Eskulap miewał na głowie wieniec laurowy lub dja^ ' ) Diodor V,71. J ) Klemens Aleksandryjski, Upomnienie Greków (Logos pro' treptikos) I. Euzebjusr, Historja Kościoła X,4 i t. p. ir) Pausanias VIII,25,11. ltS) Roscher, Ausf. Lexikon der griechischen und roemischen Myt­ hologie 1,627.

63 dem, ze na popiersiach moina go tylko rozpoznać od Zeusa po owej przepasce na głowie. Z chwilą tedy, gdy wiemy, iz Jezus nie miał pierwotnie na głowie wieńca czerniowego, ale wieniec tryumfator ra, zyskujemy jeszcze jeden atrybut, U" moźliwiający rozpoznawanie go w razach wątpliwych. W tak zwanej Gnozie Justyna spotykaj­ my się z pojęciem Drzewa Żywota jako węr za, nahasz19). Co tylko czytaliśmy u Łepr kowskiego o legendzie, ze drzewo, na którym zawisł Jezus, wyhodowane było przez Seta z latorośli Drzewa Żywota. W rzędzie sekt gnostycznych węzowników byli właśnie Set' janie20). Pod cyprysem Eskulapa świętowano. Tak samo u nas dotąd obchodzi się Boże W iz. 35. Narodzenie pod choinką. Drzewo Żywota pojmowano jak cedr, palmę, figę i t. p.31). Bog Zerwań jest owinięty wężem, dzierży w ręku klucze,z bor ku widzimy młot i cęgi (W iz. 35), rzekome narzędzia Męki Pań"

W iz. 36.

.skiej, w istocie amulety23). owiniętej dwoma węzami.

Ale nie brak z boku nawet laski

19) Porów. W olfgang Schultz, ]. w. str. 24. 20) W . Schultz j. w. str. 108-116. ai) August Wuensche, Die Sagen vom Lebensbaum und Lebens^ wasser, w Ex Oriente lux 1,1'3. 22) Dr. S. Seligmann, Der boese Blick und Verwandtes 11,169 flg. 150, str. 171 fig. 151, str. 173 fig. 152.

64

Innym razem bóg Zerwań prócz klucza w ręce prawej dzierż źy jeszcze w ręce lewej kątomierz (Wiz. 36). Symbol kąto­ mierza spotykamy dość często w ma^ larstwie katakumbowym23), rzekomo jako motyw ornamentacyjny, co rze-* czywiście tak bywa, ale niekiedy wprost psujący ze stanowiska ma< larskiego piękne płaszczyzny24) i da-* jące się wytłomaczyć tylko koniecz' nością symboliczną. Na jednej z lampek starochrze* ścijańskich widzimy Jezusa, owinięć tego linją krętą węza (Wiz. 37). Na lampce tej, zdaniem Webera25), Je-* W iz. 37. zus ma „wędrować po węzach“, lecz ja widzę, źe on najwyraźniej stoi, otoczony pierścieniem w i' jącego się węza. Z lewej strony widać część węza innego, da' lej jakby smoka a w dole ukazuje się lew (opuszczony na moim wiz. 37). W iem doskonale, ze w myśl psalmu XC,13 „po żmii i bazyliszku chodzić będziesz, i podepcesz lwa i sm o' ka“ , przedstawiano Jezusa depcącego węza, gdyi na jednym z podobnych wizerunków w pewnej krypcie Aleksandrji gre' cka inskrypcja przytacza ów werset psalmisty20). Lecz są inne źródła, które dowodzą, źe Jezusa utożsamiano z Harpokrate' sem, synem Izydy. W zbiorach uniwersytetu w Wuerzburgu znajduje się zielony jaspis; na jednej stronie wyobrażony jest Harpokrates z podpisem „Christos” , na drugiej dobry pasterz z dwiema owcami i z podpisem „Jezus” . Izydę i Serapisa przed' stawiano jako splecione ze sobą węże o ludzkich głowach, przy' czym Serapisa zestawiano z św. Jozefem27), jak Jezusa przed' stawiano w kształcie baranka z tułowiem ludzkim28). Izydę

23) Porów. Wilpert, Malereien der Katakomben Roms 11,60, 12 Nr.*2; 161, 186 Nr.*2; 217. 21) Porów. W ilpert j. w. 11,186. 2r) Die roemischen Katakomben, 2wyd., str. 76. 26) Roscher j. w. II,I 431. Z7) Roscher j. w. 11,1 433. -ó) Porów, moją książką „Bóg Jezus“, str. 14 wiz, 10,

\

i

65

przedstawiano również jako oplecioną wężami,29) zaś Harpokratesa pod postacią Horusa jako dzierżącego węża30). Są to wszystko bóstwa uzdrawiające a więc pokre^ wne Eskulapowi. Jak syntetyzowały się kulty, wchłania! , jąc różne uboczne prądy, świadczy dzierżący baranka Hermes-Merkury z nieodłącznym kaduceuszem (W iz. 38), mający również gło^ wę przepasaną31)* Istnieje w katakumbie św* Kaliksta świę^ ty zwierz z kaduceuszem (Wiz. 39), którego trudno rozpoznać. Wilpert nazywa go kró' tko „Bock” (Malatury 1,159; 11,136 N r.*l). Ale „Bock" nie jest określeniem wyraźnym, gdyż istnieje „Ziegenbock” i „Schafsbock” . Sam nie wiem, czy mam przed sobą jakiś W i z . 38. gatunek barana, kozia, czy też może antylopy. Jeżeli kozła, to jest tu na gruncie chrześcijańskim połączenie JezusazDjonizosem *2) i Eskulapem. Ale w każdym razie z Eskulapem

r '

t/ r '

(S W iz. 39.

Wilpert mniema, źe z tego zwierzęcia wytworzyły się p ó ­ źniej owce z laską pasterską i kubełkiem mleka u góry (1,24). 2S)) 30) 31) **) podlegle;,

Roscher j. w. IT,1,539. Roscher i. w. 1,11,2748. Daremberg i Saglio j. w* pod„Mercurius % str. 1810. Porów, moje studjum: EwangieljaOria, w Nr.*2I5 Myśli Nie^ str. 1071 i nast. 5

66

Ale ponieważ ówczesne religje łączyły się ściśle z wyo­ brażeniami astralnemi, przeto Eskulap miał na niebie odpo** wiednik w konstelacji Węźownika33). Na naszych globusach astralnych Węźownik trzyma w rękach węza, który wije mu się między nogami. Ale piszący w III wieku przed naszą erą Aratos powiada o wężu, ze wpół opasywał Ofiucha, „hos ra to messon dineuei Ofiuchon” 34). Toteż na starszych wizerunkach Węźownik jest zawsze węiem przez pół opasany (Wiz. 40). Gdy zaś Jezusa łączy z Eskulapem nietylko totem węza, ale takie wieniec na czole, czy będzie zbyt śmiałym przypusz­

czenie, ze i jego niegdyś widziano w rzędzie konstelacji jako niebieskiego Otiucha? A jeżeli tak, to czy nie dałoby jakiegoś wyniku zesta­ wienie owego zagadkowego fresku Biczowania z częścią wize^ runku nieba gwieździstego, gdzie wije się rozgałęziona linja Drogi Mlecznej jako Drzewo Żywota31), z którego w dół ku Węźownikowi spływa konstelacja Łabędzia, z boku zamierza się maczugą nad głową Węźownika Harakles, a za nim stoi ze swą laską Bootes? 33)

Owidjusz, Fasti VX735. ■I4) Porów* edycja zbiorowa bazylejska Hygina, Germanika, Arata etc. z r. 1535 str. 192 ?') Porów, studjum moje „Ewangielja O rła" w Nr.*215 Myśli Niepodległej, str. 1059-1060.

Oto jest ta część nieba (Wiz. 41). Po stronie prawej rysunku wije się w górę Droga Mlecz^ na, pojmowana juz jako cedr, figa, palma, wspaniale przez Ezechjela przedstawiona jakę Drzewo Żywota, pod którego cieniem mieszkają wszystkię narody, a któremu drzewa Edenu zazdrościły majestatu36).

Z lewej odnogi tego Drzewa Żywota opuszcza się w dół z rozpostartemi skrzydłami i wyciągniętą szyją regularny krzyż gwiezdny tworząca konstelacja Łabędzia. Po lewej stronie tego niebieskiego Drzewa Żywota stoi W ęzo wnik^Eskulap. 3f)

Ezcchjel XXXI,3-9.

Nad nim wznosi swą maczugę Herakles, wiecznie zamie­ rzający się i nie mogący nigdy opuścić ręki. Zaś całkiem na lewo stoi Bootes ze swą laską wzniesio­ ną, zwrócony w stronę Węźownika, bez dodanej sfory Psów Gończych, przedzielony od Ofiucha postacią zamierzającego się maczugą Haraklesa. Mimo gestów rozmaitych, symbolizujących idee mitolo­ giczne i astrologiczne, postaci te są spokojne, jak niebo gwieź­ dziste, któremi je zipełniono. A teraz zestawmy z tą częścią nieba frask katakumbowy Biczowania Jezusa (W iz. 31) i przekonajmy się, czy do toż­ samości brak bodaj jednego szczeg ółu? Oto po prawej stronie fresku drzewo. Nie możemy nie­ stety rozpoznać, czy pień jego pierwotnie się rozdwajał, gdyż obraz jest w tym miejscu zniszczony. Ale nad miejscem zniszczonym drzewo się rzeczywiście rozgałęzia, a na gałęzi lewej zawisł ptak w dół głową pochy­ lony i mający skrzydła rozpostarte. Tak samo na Drodze Mlecznej jako Drzewie Żywota wi­ dna jest w rozgałęzieniu lewym konstelacja Łabędzia w dół spływającego, z wyciągniętą szyją i skrzydłami rozpostartemi. Po lewej stronie fresku stoi żołnierz w prawo zwrócony z uniesiesioną do góry laską. Tak na wizerunku nieba stoi w lewo zwrócony Bootes, unoszący w górę swą laskę. Na fresku na prawo od tego żołnierza stoi drugi żołnierz wznoszący trzcinę nad głową Jezusa. Tak na wizerunku nie­ ba wznosi Herakles swą maczugę nad Ofiuchem. Czyż wobec tego można choć chwilę wątpić, ze na fresku ów z wieńcem eskulapowym Jezus jest w rzeczywistości W ęźownikiem z zatraconym jedynie totemem węża? I czy wreszcie spokój wszystkich postaci fresku nie znaj­ duje wytłomaczenia w spokoju postrzeganym na wizerunku nieba śród figur astralnych? I czy nie dlatego właśnie ów ptak na fresku, miast pło­ szyć się groźną sceną biczowania i w dal odlatywać, kieruje się akurat w stronę tych postaci? I wreszcie czy nie dlatego miast lokalu zamkniętego w pretorji jerozolimskiej mamy na fresku przestrzeń otwartą, drzewo i zlatującego z gałęzi ptaka?

r

69 9. *

Jedyny szczegół, który mógłby tu wzbudzić dyskusję, jest ten, źe żołnierz, unoszący trzcinę nad głową Jezusa, niema zgiętego kolana, jak Herakles, zwany nawet z tego powodu Engonasin, czyli po polsku Klęczeń, jak określenie greckie przetłomaczył Jan Kochanowski. Prócz tego ów żołnierz powinienby właściwie wisieć gło' wą w dół. Ale w takim razie mielibyśmy poprostu kopję w i' zerunku nieba a nie scenę po malarsku pomyślaną. Wszak nawet na globusach astralnych artyści odwracali postaci, jak to zaznaczyłem w rozprawie poprzedniej „Astrolo' gja a ofhra eucharystyczna” . Więc taka modyfikacja schematu astralnego jest zupełnie zrozumiała i usprawiedliwiona. Mniej natomiast usprawiedliwiony jest fakt, że ów ioh nierz nie przyklęka. Nie będę próbował tego faktu tłomaczyć, iż w takim razie trudno byłoby żołnierzowi trzymać trzcinę nad głową Jezusa. ' Wolę zwrócić się w inną stronę po fakt analogiczny. Thiele, rozpatrując wizerunki figur konstelacyjnych, dzi' wi się, że Codex Vossianus nie przedstawia Heraklesa klęcząc cego37). Ponieważ wedle Tłijiąlego oryginał tej ilustracji sięga V a może nawet IV wieku, więc bylibyśmy już w epoce ma^ larstwa katakumb owego. Gdy jednak sam Thiele, badając figurę Heraklesa, zwra^ ca się do malarstwa katakumbowego, czy słów jego „ale i ten typ daje Vossianus w pojęciu fałszywym, ponieważ klęczenie nie jest przedstawione” nie mielibyśmy prawa zastosować tak' że do fresku Biczowania Jezusa? Jeżeli to błąd, to dlaczegoźby nie miał go popełnić również malarz katakumbowy? 10.

Ponownie jednak muszę stawić pytanie, azali fresk ka* kumbowy Biczowania Jezusa jest przeniesionym na ściany p o' dziemi świętych obrazem nieba? 3r)

Thiele, Antike Himmelsbilder, str. 92*93 i fig. 19.

70

Bynajmniej. Jest to kompozycja dokonana na podstawie GLOBUS U ASTRALNEGO, gdyż na niebie wszystko byłoby znowu od* wrotnie. Podają tu rzecz tak, jak przedstawiałaby się na niebie (Wiz. 42). A

więc mamy juz drugi przypadek posługiwania się

W iz. 42.

w symbolice astralnej fresków katakumbowych globusami as^ tralnemi. Uwzględniając, ze akurat owe dwie sceny należą bezspor^ nie do najważniejszych, stwierdzenie tego faktu jest zdarzeniem, które musi zaważyć na szali naszych orjentacji.

Nic mogą tu naturalnie odpowiedzieć nad pytanie, jakim globusem w tym wypadku posługiwał się malarz katakumbom wy, względnie kapłan, pod którego kierunkiem malarz wyko* nał swe dzieło. Na Globusie Farnezyjskim Herakles klęczy rzeczywiście. Klęczał tez niezawodnie na modelu, wedle którego został wym konany. Musiał więc istnieć typ globusu, który jedynie pod nie" któremi względami, jak np. figury Klęcznia, różnił się od mom delu Hipparchowego. Dlaczegóż nie miałyby zresztą istnieć różne typy globm sów, odchylające się od tak znakomitego modelu, pełne błędów? Kto przestudjował uważnie książkę Boll'a „Sphaera', który na tylu odchylaniach przyłapał teksty greckich astrolom gów, ten nie będzie się dziwił, ze mogły tak samo zdarzać się po^ ważne odchylenia w malarstwie astrologicznym, tym zrozm mialasze, ze właśnie powstawały w dziedzinie malarstwa, które mimo najsurowszych kanonów przecież bywało sobą.

12. Na wizerunku części globusu astralnego, odpowiadającej scenie katakumbowej Biczowania Jezusa, poleciłem memu rym sownikowi opuścić konstelację Korony Północnej, czyli W iem ca (W iz. 41) a to dlatego, źe nie należała do tematu. Ale czym telnik znajdzie ją Pokoło Bootesa na obrazie nieba (W iz. 42). Tu wracam do słów Wilperta, wspomnianych wyżej (w ust. 3), w których chodzi o wizerunek Cyrenejczyka, niosąc cego krzyż, na którego wierzchu znajduje się wieniec. I te scenę mamy na niebie. Obok laski astralnej Bootesa widzimy właśnie konstela^ cję Wieńca. Ale ów krzyż, pierwotnie w tekstach „słup" (stauros), niesie Cyrenejczyk. Już w niemieckim wydaniu mej książki „Bóg Jezus" wy/

72

kazywałem, ze Bootesem38).

ewangeliczny

Cyrenejczyk

jest

astralnym

Wyrażenie ewangelisty Mateusza „anthropos kyrenaios" (X X V II,32) — wobec wspomnianej teorji, przekazanej nam przez Origenesa, ze imion o zna^ czeniu sakralnym nie tlomaczy się przy przenoszeniu z języków do języków, gdyż tracą znaczenie ma^ giczne39)—jest dosłownym shelleni^ zowaniem semickiego „isz kere^ naim” (człowiek rogaty), albo „baal kerenaim” (bóg, pan rogaty). Pra-wdziwie po grecku byłoby „aner” , m ąź'\ Tymczasem „anthropos”, człowiek, brzmi w greczyźnie dziw^ nie, aczkolwiek często się spoty ^ ka w pismach Nowego Testa^ mentu. Figurę Bootesa przedstawiano tez dawniej inaczej, nie z gło' wą ludzką, ale właśnie z głową rogatą wołu, jak świadczy okrągły zodjak z Dender. Ponieważ w wydaniu niemieckim mej książki podałem wizerunek zły (na str. 419 fig. 149), więc obecnie podaję właściwy (Wiz. 43). Bądź co bądź motyw Bootesa z laska sakralną i u jej wierzchołka z wieńcem mógł stanowić motyw sam dla siebie, a przeto ów Cyrenejczyk niosący krzyi z wieńcem u wierz'

3B) Gott Jesus im Lichte fremder und eigener Forschungen samt Darstellung der evangelischen Astralstoffe, Astralszenen und Astralsysteme, str. 188-190, 418-419.

39) Orígenes, Przeciw Celsusowi 1,24: „ W danym pytaniu nale wziąć pod uwagę głęboką a ciemną naukę o pochodzeniu i istocie im ion", „Imiona te mają przeto, jeżeli się je wymawia w należnym im i wła­ ściwym porządku i sposobie, szczególną siłę; jedne są szczególnie m ocne, gdy się je wymawia po egipsku, co do duchów, których potęga ma wpływ na te rzeczy i dziedziny, inne znów, gdy się je wymawia w m o­ wie Persów“ , „Kto więc zna się na tym nieco i bierze to choć trochę pod uwagę, ten będzie przy wymawianiu i używaniu imion starannie i bacz-

73

chołka a bez Jezusa znajduje swą podstawę na globusie astral* Bym* Szkoła Bazylidesa mniemała, ze Cyrenejczyk został u* krzyżowany miast Jezusa40).

13. Wielka szkoda, źe fresk katakumbowy Biczowania Jezu-' sa jest tak zniszczony. Bo właśnie na końcu laski żołnierza po lewej jest czy jakaś plama do wieńca podobna, czy tez uszkodzenia ten kształt mające. A jeżeli w tym miejscu był pierwotnie wieniec? v »

14. Gdy źródło pojęć pierwotnych zostało przez ojców kościom ła zasypane ogromną literaturą polemiczną, zwróconą przeciw^ ko tak zwanym „heretykom” , czyli przeciw owej masie chrze^ ścijańskiej, z której wyłoniła się popierana przez Konstantyna Wielkiego organizacja, gdy wreszcie przyszło średniowiecze, lubujące się w scenach krwawych i okropnych, tworzące zwolna krucyfiks i dążące drogą dosłownego rozumienia symbolicz^ nych tekstów ewangelji, wtedy sztuka przekształciła takie m o/ tyw fresku katakumbowego w sensie naturalistycznym i dała plastyczny wyraz rzeczywistemu biczowaniu Jezusa. Krągły globus zamienił się w jedną z izb ratusza jerozo"

nie liczył się ze stosunkami, aby wszystko nazywał właściwie, a nie zdarzało m u się coś podobnego, jak tym, którzy imię Boga w sposób błędny i opaczny nadają przedmiotowi martwemu, albo którzy określnik „dobry4* odmawiają pierwszej przyczynie** etc. Prócz tego w V,45 znaj' duję takie zdanie: „Jeżeli ktoś od urodzenia ma imię. wzięte z języka greckiego, i przetłomaczylibyśmy je na język Egipcjan, Rrzymian, lub jakiegoś innego narodu, to nie moglibyśmy zdziałać, by on to samo ro­ bił, lub dał z sobą robić to samo, jak robiłby lub dawał z sobą robić przy nazywaniu go imieniem, pierwotnie mu nadanym**. 40)

W olfgang Schultz, str. 154.

i

łimskiego, drzewo fresku przemieniło się w słup biczowania, do którego poczęto Jezusa przywiązywać, a który św. Hiero> nim juz około roku 400 każe oglądać w Jerozolimie zbożnej pątniczce41), ptak zniknął, spokojna postać Jezusa^Eskulapa^ W ęźo wnika przemieniła się w okropnie katowaną ofiarę, a do" stojne postaci Heraklesa i Bootesa w pachołów, okładających obnażonego Jezusa kończugani, co się zmieści, jak to widzimy

W iz. 44.

na jedwabnym antypedium % katedry norbońskiej w muzeum Luwru (Wiz. 44). Obrazami takiemi pisarze religijni będą starali się wzruszać i wstrząsać swoich czytelników12). Prze" rództwo tematu jest nadzwyczajne. Ale ludzkość nie poprzestanie na tym. Będzie jeszcze

11)

Życie św. Pauli, 9.

12) Ludwik VeuiIlot, Jezus Chrystus zapowiadany, żyjący widział" nie w ¿wiecie i żyiący w dziejach, przeki. Ks. M. Nowodworskiego, str. 305.

75

chciała widzieć na żywe oczy ów straszny słup, przy którym Zbawiciela katowano. I zobaczy aż dwa, które ja również mia* łem szczęście oglądać, jeden w Jerozolimie w kościele Grobu Świętego, drugi w Rrzymie, w kościele św. Praksedy. Ludzkość pójdzie jeszcze dalej. W Akwizgranie, niegdyś rezydencji Karola Wielkiego i mieście koronacyjnym cesarzów niemieckich, znajdzie się w katedrze obok innych niezrówna^ nych tego rodzaju zabytków archeologji chrześcijańskiej „reli^ kwiarz z kawałkiem powroza, za pomocą którego przy^ wiązano Zbawiciela do słupa podczas biczowania” . W stu­ leciu „widokówek" firma akwizgrańska Eugen Dienz wypuści nawet karty pocztowe z wizerunkami tych wszystkich re^ likwiarzy i z napisami objaśniającemi, jak powyższy, wier^ nie tu przetłomaczony. Zdarzyło mi się widzieć w Częstochowie panoramę barwną a ruchomą pasji Jezusa. Scenę biczowania umyślnie przeciąg gnięto z wielką znajomością psychiki zebranego pospólstwa. W przyciemnionej sali rozległy się śród widzów jęki i achy, ale w ich zasadniczo zbożnym tonie czuć było Helmholtzowm skie przydżwięki wprost potwornej, podświadomie seksualnej rozkoszy. Jakże to wszystko odbiegło od starych ścian katakumbom wych i ich symboliki astrologicznej! 15. Rozmawiałem razu pewnego z poetą naszym niepospolim tym, Kazimierzem Przerwą Tetmajerem, dla którego zmysłu poetycznego żywię szczególny szacunek, gdyż niektóre zwła^ szcza opisy jego typów góralaskich i ich obyczajów wykracza^ ją za ramy poezji i stają się dokumentami zamierającej kultu^ ry, na co już był zwrócił uwagę Marjan Wawrzeniecki43). Tetmajer zainteresował się mitologią astralną, lecz w żaden sposób nie mógł zrozumieć, aby jakaś postać, przemawiająca

43) Nowe naukowe stanowisko pojmowania i wyjaśniania niektó­ rych przejawów w dziedzinie Iudoznawstwa i archeologji przedhi­ storycznej, naukowa notata przedwstępna, Warszawa 1910, str. 18 i nast.

76

do niego całym bogactwem swej plastyki, miała być pierwolnie słońcem, księżycem, lub gwiazdą. Rozumował, ¿e najpierw coś musiało się było zdarzyć w życiu, a potym artysta przenosił to do poezji. Nie miałem zupełnie możności przekonania go, ze istnieją dowody na to, iz pewni bogowie byli pierwotnie tylko uosobieniem słońca lub innego ciała niebieskiego, ze z biegiem czasu nabierali plastyki, odrywali się od swych astralnych pierwowzorów, kształtowali się w imaginacji poetów coraz bardziej jako ludzie, az niemal zatracił się za niemi ślad ich pochodzenia niebieskiego. Tetmajer bronił z zapałem zaatakowanej jakoby tu poezji. Tymczasem, o ile przeczyta to studjum, przekona się, jak postać gwiezdnego Heraklesa z podniesioną maczugą przemieniała się z biegiem stuleci w pachoła, biczującego ofiarę przywiązaną do słupa. Formacja ostatnia stanowi całość w sobie tak klasyczną i zamkniętą, tak naturalną i prawdopodobną, ze poeta-plastyk, nie posiadający odpowiedniego przygotowania historycznego dla badania przerództwa tematu, będzie do ostateczności bronił oryginalności tej ostatniej formacji. Cóż jest naturalniejszego i prawdopodobniejszego nad ja-* kąś ostatnią wieczerzę mistrza w gronie uczniów, po której przychodzi aresztowanie, śledztwo, sąd i egzekucja? Historja całego szeregu ostatnich stuleci zostaje wezwana na świadka i rzeczywiście świadczy, ze formacja ostatnia posiada liczne bar­ dzo paralele. Bardzo nawet łatwo w kole ludzi, którzy z jakichś kilku wieków historji politycznej juz umieją wycisnąć kwint" esencję historjozoficzną, tryumfować nad wynikami takich badań i zaliczać je do „pomysłów” fantastycznych, dowolnych i mało nawet fortunnych. Ale któż, stojąc na stanowisku rzeczywiście naukowym, będzie wysnuwał jakieś p r a w o ze zdarzeń prawie równocze­ snych a w każdym razie tak ogromnie sobie czasowo bliskich, jak zdarzenia z ciągu trzech a choćby nawet czterech wieków! W takich wypadkach trzeba śledzić przerództwo w ciągu całych tysiącoleci, a wtedy dopiero ujrzymy te drobne odchylenia, które sprawiają, ze zestawienie przyczyny ze skutkiem, bez rozpatrywania pasma długiego ogniw łącznych, ma pozór pa­ radoksu.

i

77

Tak samo zestawienie organizmu człowieka z organizma-* mi jego zwierzęcych przodków wywoływało protesty, drwiny i śmiechy. A jednak teorja transformtzmu odniosła walne zwycięstwo i dziś tylko nieuk może się na nią nie pisać. Mniemam, ze względnie bliski jest czas, kiedy nauka europejska a za nią także polska przyjmie jako fakt żadnemu nie podlegający zaprzeczeniu, prócz ze strony nieuctwa, ze sce^ ny katakumbowe Łamania Chleba i Biczowania Chrystusa z form swych astrologicznych przerodziły się w ciągu tysiącom leci w formy zdarzeń czysto ziemskich.

k

III. Jajko mistyczne.

1,

„Kiedy rzeźba wyrzekła się bogów pogańskich, aby stać się chrześcijańską, nie potrzeba jej było uosabiać zjawisk na^ tury", powiada Veuillot w rozdziale „Rzeźba chrześcijańska” , ukazując „Chrystusa w chwale” podług płaskorzeźby klasztoru Kar^ tuzów pod Pawią z X V I wieku 1). Przypatrzmy się tedy uważ­ nie tej płaskorzeźbie a zwlaszsza jej części środkowej Wiz. 45). Widzimy Jezusa na tle pro** mieni i błyskawic. Nagą postać jego owija szal. Znajduje się w ob^ ramieniu owalnym, jak w wieńcu, z którego wychalają się główki aniołków, jak pąki róź. Zewnątrz tego obramienia o < walnego wznoszą się cztery piętra klęczących aniołów, których wize^ runek nasz nie objął. Na owej płaskorzeźbie zainte^ resowała mnie jajowatalinja wieńca. W iz. 45. Dlaczego linja tego wieńca jest jajowata? Czy rozstrzygnął o niej smak artystyczny rzeźbiarza? Czy tez jest to jedyna linja, nadająca się ze względu na ekonomję płaszczyzny do otoczenia wydłużonej postaci ludzkiej? l)

VeuiIlot j. w. str. 526.

6

82 2.

Estetyka, o ile ją znam, nie szuka korzeni sztuki w gletie starej filozofji, zresztą sama filozofja, o ile mi wolno o niej sąd wygłaszać, nie zajmuje się jeszcze genezą swych sądów z przesądów. A jednak w niejednym juz ornamencie rozpoznawano starożytne pismo, albo znaki magiczne. Lecz dzieło, na które patrzymy, jest owocem nowoźytności. Jeżeli jednak istniały święte barwy, które do dnia dzisiejszego obowiązują malarzy religijnych, dlaczegóż nie miałyby istnieć święte linje? Takich zagadnień nie można jednak rozstrzygnąć w granicach rozumowań dialektycznych. Jedyną drogą do celu wiodącą może tu być długi szlak faktów.

3. Linja jajowata rozpatrywanej przez nas płaskorzeźby nie jest bynajmniej oryginalnym pomysłem artysty. Własnością jego może być tylko techniczne wykonanie. Ikonografja chrześcijańska zna dobrze tę linję, Józef Łepkowski pisze o niej: „Figura zakończona parabolicznie, złożona z dwóch od­ powiadających sobie łuków i przypominająca swoim kształtem rybę, służy często za oprawę obrazów Chrystusa, duchownych pieczęci i t. d ” A w dopisku powiada: „Owal ten w górze i na dole kończaty, a rzadko zaokrąg' lony, zowie się także mistyczne jcije ¡wielkanocne, mistyczny migdał (mandarla), a u angielskich archeologów niestosownie „ vesica piscis*. Didron (Iconographie chrétienne, w t. I p. t. Histoire de Dieu, Paryż 1843, na str. 110) całkowicie zaprze^ cza mistycznemu znaczeniu tej figury, którą on za glorję ota­ czającą całe ciało Chrystusa albo szatę światłości uważa; ale

83

przytym zupełnie zapomina o użyciu jej takie na duchownych pieczęciach” 2). Posłuchajmy jeszcze, co Łepkowski rozumie przez misty* czne figury. „Pod nazwą mistycznych przedstawień rozumieją się ma-* tematyczne figury, których znaczenie, o ile jest jasne, odnosi się do tajemnic dogmatycznych, a może byc, ze bierze początek w gnostycznych systema*tach Wschodu” 3). A więc nasz archeolog krakowski przy-* znaje, ze istnieją linje święte, odnoszące się do tajemnic dogmatycznych. Widzi nawet możliwość pochodzenia ich od gnostyków. Ale tymczaszem nasuwa się pytanie, co mamy przed sobą w owej linji: migdał, rybę, czy jajko? 4, Nim jednak cofniemy się wstecz szła-* kiem wieków, rozejrzyjmy się jeszcze w owym X V I stuleciu, czy nie znajdziemy jakiego dzieła z tą samą linją jajowatą, ale w cha^ rakterze odmiennym? Oto kościół w Jouy (dep. Marny) po* siada malowidło witrażowe nader dziwne. Ukazuje nam Jezusa, otoczonego aureolą jajowatą i widnieją^ cego wraz z tą aureolą na^tle łona swej matki (Wiz. 46). Malvert zestawia ten witraż z figurką bogini Mai z His-* sarliku, mającej na łonie znak swastyki, i wywodzi tę sym­ bolikę z kultu ognia4 . Mnie się zdaje, źe zestawienie jest zbyt odległe i z tego powodu nic nie tłomaczy. W iem y wprawdzie, źe swastyce nadawano między inne' Porów, wizerunek pieczęci kapituły w Salisbury, Bóg Jezus, str. 194 wiz. 80. W mandorli widnieje Matka Boska karmiąca dzieciątko Jezus. 3) Ikonografia, str. 75. \) Malvert, Science et religion, 3 wydanie, str. 49^50. '£i

i

84

mi kształt człowieka*). Ale skąd biorą się promienie? I to układające się w linję jajowatą? Sądzę, źe tymczasem daleko słuszniej moźnaby zestawić ów witraż z freskiem katakumbowym, pochodzącym z połowy IV wieku, gdzie dzieciątko Jezus ukazuje się nam również na tle Madonny, aczkolwiek nie jest otoczone promieniami (W iz. 47). Zestawienie moje jest tym słuszniejsze, ze fresk katakum^ bowy pochodzi z czasów, kiedy nie używano aureoli w tej dziedzinie malarstwa, z wyjątkiem jedynego wypadku, miano'

Wiz. 47.

wicie Heliosa jadącego na bidze6), zaś witraż francuski z cza-' sów, kiedy nimby i aureole stale dodawano świętym postaciom. A przeto sądzę, ze gdyby ów witraż francuski malowano w wieku IV, to widniejący na tle matki Jezus nie miałby au' reoli, gdyby zaś fresk katakumbowy malowano w X V I wie^ ku, Jezus byłby na tle matki otoczony aureolą. Chcę przez to powiedzieć, iż cechą wspólną jest tu: w y' obrażanie Jezusa na tle matki. 5. Tu może się nasunąć pytanie, dlaczego Madonna kata' kumbowa z dzieciątkiem jest wedle naszych pojęć całkiem p o' 5) W olfgang Schultz, Das Hakenkreuz als Grundzeichen des west semitischen Alphabetes, Memnon 111,175-200. *) Wilpert, Die Malareien der Katakomben Roms 1,32; 11,160.

85

zbawiona charakteru hieratycznego? Gdyby nie owe dwa mO' nogramy, złożone z greckich liter X i P, moźnaby ją wziąć za mieszczkę rzymską z dzieckiem. Jedynie hieratyczny jest układ rąk. Lecz tu należy zauważyć, źe typ hieratyczny, do którego przywykliśmy, wytworzył się później. Nimby nad głowami zjawiają się w katakumbach dopiero od V wieku, aczkolwiek zna-* ne były wcześniej religjom pogańskim. Wszakże i dziś lud włoski woli Madonnę pod postacią modnej damy, niź w sakralnych ujęciach kościoła. Kto zwiedził kościoły włoskie, do których lud chodzi się modlić, gdyz wiele z nich zamieniono prawie na galerje z wej^ ściem płatnym dla turystów, ten widywał niezawodnie lalę wystrojoną wielkości naturalnej, usadowioną na specjalnej estra^ dzie, w rękawiczkach, z bukietem w ręku, całkiem podobną do manekinów, które się u nas ogląda w oknach wystawo^ wych magazynów konfekcji damskiej. Jest to Madonna, która bardziej przemawia do imaginacji ludu włoskiego, niż arcydzieła plastyki włoskiej. Smak ludu jest daleko trwalszy i konserwatywniejszy, niź sfer kształconych. Jest przeto całkiem naturalne, źe treść symboliczną oblekano w kształty modernistyczne. Widzimy to wszędzie, więc metylko śród zabytków sztu^ ki katakumbowej, ale także pompejańskiej, a nawet na pom^ nikach mitraistycznych. Zresztą klasy kształcone także ulegają temu upodobaniu. Wszak całe malarstwo Odrodzenia pojmowało sceny ewan^ gieliczne modernistycznie, lub powiedzmy wprost, modnie. Tak samo malarstwo niemieckie. A wszak i w malarstwie naszym pojawił się typ, któ' ry pozwoliłem sobie swego czasu nazwać Matką Boską Chłop­ ską, oraz inny, który nazwałem Matką Boską Dziedziczką, a będący apoteozą Maryni Połanieckiej7). 6. Lecz cofnijmy się z X V I stulecia w wiek wcześniejszy. Podobną linję jajowatą obramienia, otoczonego a nawet 7)

Myśl Niepodległa Nr.*6 str. 268.

86

podtrzymywanego przez aniołów, spotykamy na rzeźbie cera* micznej Giovanni'ego della Robbia w Kolonji w X V wieku8). Całość jest obwiedziona półkolistym pasem ornamenta-" cyjnym, podzielonym na czternaście działów. Liczba czternaście nie jest bynajmniej przypadkowa. Całe koło zawierałoby takich przedziałów dwadzieścia ośm. A to jest liczba miesiąca księżycowego. Kabalistyka liczbowa w zakresie liczb 14 i 28 jest bar* dzo starożytna. Plutarch pisze: „Wedle jednych liczba lat ży^ cia Ozyrysa wynosiła dwadzieścia ośm, zaś wedle drugich jest to liczba lat jego panowania; gdyż w tylu dniach światło księżyca dokonywa swego cyklicznego rozwoju” . „Pocięcie Ozyrysa na czternaście części odnoszą do ilości dni od pełni do nowiu” . „Egipcjanie twierdzą, ze przybór Nilu ma zwią* zek z światłem księżyca. Największy przybór bowiem pod Elefantyną wynosi 28 łokci, a tyle właśnie dni trwa całkowi* ty okres przemian księżyca; najniższy przybór pod Mandes i Xoís wynosi 6 łokci i tyle właśnie dni przypada na trwa* nie półksiężyca; średnia wysokość przyboru pod Memfis wy* nosi zwykle 14 łokci i tyleż dni trwa pełnia” 9). Nie będę sprawdzał liczb, podanych przez Plutarcha; dziś najwyższa różnica stanu wody nilowej wynosi pod Kairem około 7,5 m, pod Tebami 11,7 m, zaś pod Assuanem 15 m. Daleko bardziej o to chodzi, w co wierzono. A przecież kościół do dnia dzisiejszego oblicza święta wielkanocne wedle księżyca. Żydzi obchodzili święto Paschy czternastego dnia księżycowego w miesiącu Nizan. Kościół naznacza Wielkanoc na pierwszą niedzielę po pełni wiosennej. Więc jest tu wyraźny ślad uwzględniania czternastki. *

= ■

7. W wieku X IV spotykamy się z podobną linją jajowatą, aczkolwiek u góry zaostrzoną, więc dającą raczej formę liścia,

8) A. Springer, Powszechna ilustrowana historja sztuki, przekład Kazimierza Broniewskiego IIIT86. ®) O Izydzie i Ozyrysie, 42^43; p. Nr.*209-214 Myśli Niepodległej.

87

np. na fresku Tadeusza Gaddi w kościele florenckim S. Ma^ ria Novella. Jezus jest otoczony jasnością, tworzącą kształt owalny a przechodzącą w promienie ciemniej traktowane (W^iz. 48). Tłem, na którym widzimy Jezusa, taką światłością obla-' nego, jest n i e b o . Dokoła w obłokach unoszą się aniołowie. W dole widnieje ziemia. W pośrodku apostołów klęczy Madonna. Apostołowie rów­ nież klęczą. Prócz tego z lewej i prawej stoi anioł. 8.

Mistycy twierdzą, ze w chwili niezmiernego podniesienia ducha ciała proroków i ma­ gów wydzielają z siebie promienie i ze au­ 48. reole i nimby świętych taki właśnie mają początek. Ale przyrodnicy sądzą, źe promieniowanie to dzieje się nawet bez żadnego podniesienia ducha, a następnie nietylko u proroków i magów, ale także u ludzi najzwyklejszych. Sam miałem sposobność przekonać się o tym, gdy w kwiet­ niu 1911 roku zwiedzałem w Strażnicy Gwiaździarskiej Treptowa pod Berlinem oddział, poświęcony badaniu zjawisk elek­ trycznych i promieni Roentgenowskich. Pod szkłem znajdowała się róża metalowa. Puszczono prąd elektryczny. Gdy środ ciemności, panujących w sali, zbliżałem rękę do klosza, róża stawała się purpurowo-płomienistą, natomiast gasła, gdy rękę oddalałem. A więc szły zemnie jakieś promienie, dla oka nieuchwytne, które rozświetlały różę purpurowo. Jest nawet możliwe, że promienie te, wychodząc zemnie, tworzą ostatecznie dokoła mnie jakąś sferę kształtu jajowatego, albowiem, jak wszyscy ludzie, mam postać wydłużoną. Gotów jestem nawet zgodzić się na to, źe twórcy trzech wyżej wyszczególnionych dzieł, wyobrażających Jezusa promie­ niującego, wierzyli w promieniowanie Boga, aniołów, świętych i proroków.

1

88

Ale popełniłbym błąd, gdybym dlatego nie śledził dalej wstecz owych linji jajowatych, otaczających postać Zbawiciela*

9. Bo oto w bibljotece Ambrożego Fírmina Dídot’a, w ilu* minowanym odpisie Apokalipsy z XIII wieku, znajduje się minjatura, wyobrażająca Jezusa z barankiem w obramieniu wprawdzie niecałkiem jajowatym, ale do niego zbliżonym, gdyż linja u góry i u dołu jest ostrołukowo załamana, dając formę migdału. Na zewnątrz widnieją u obramienia w czterech punktach symetrycznie obranych głowy czterech symbolów astronomicz^ nych ewangielistów, u góry z lewej Człowieka, z prawej Orła, w dole z lewej Lwa, z prawej Cielca10). Postać Jezusa nie wydziela z siebie promieni.

10.

Przechodzę do XII wieku. W St. Savin, w d awnej pro win' cji Poitou, znajduje się fresk, na którym Jezus widnieje w obra' mieniu jajowatym, nieco podoba W iz, 49. nym do kształtu podeszwy. Postać jego nie promieniuje« Obramienie wywiera wrażenie dziwne, jest jakby całkiem zbyteczne. Jezus podaje z niego dwie księgi klęczącej na ze' wnątrz postaci (W iz. 49). Z boku unoszą się aniołowie, po dwóch z każdej strony11). Zdawałoby się, źe pod względem pomysłu i wykonania pomnik ten niema nic wspólnego z wyżej wymienionemi.

n)

Veuillot j. w. str. 574. LuebkeSemrau, Die Kunst des Mittelalters, 14 wydanie, str. 291.

A jednak wciąż powtarza się owa linja jajowata, mająca rze^ komo znaczenie drugorzędne, czysto ornamentacyjne, w danym wypadku właściwie wprost dezornamentacyjne, gdyż ani nie Jest ładna, ani się nie tłomaczy, poco wogóle jest.

11.

Do tegoż wieku XII należy fresk z katedry w Soest, na którym widnieje Jezus w obramieniu jajowatym, złożonym tylko z linji owalnych, nie promieniujący, otoczony na ze'

W iz. 50.

wnątrz także symbolami astronomicznemi czterech ewangie' listów12). I również z tegoż XII wieku pochodzi nader interesująca płaskorzeźba katedry w Chartres. Na niej Jezus widnieje bez promieni, ale nietylko juz w obramieniu jajowatym, lecz jak' by wprost wewnątrz przeciętej podłużnie skorupy jajka (Wiz. 50). Z czterech stron na zewnątrz znajdują się symbole astro' nomiczne czterech ewangielistów w tym samym porządku i sy' metrji, jak zaznaczyłem wyżej. ■2)

Luebke^Semrau j. w. str. 274.

i

90 12.

Tympanon kościoła w Vezalay, w Burgundji, pocho-* dzący również z XII wieku, wymaga szczególniejszej uwagi15). Najpierw postrzegamy na nim Jezusa w jajowatej man-* dorli, a właściwie wewnątrz słabo wklęsłej skorupy jajka, na-* stępnie wraz z zewnątrz znajdującemi się postaciami pod pa-* sem półkolistym, mającym dziewięć przedziałów zapełnionych postaciami. Przedziału dziesiątego u góry brak, gdyż sięga weń głowa Jezusa z częscią jajka. Nad temi przedziałami widnieje wyżej znowu pas półkolisty, zapełniony kółkami ze znakami as-* tronomicznemi. Kółek tych jest dwadzieścia ośm. Jak juz wiemy, jest to liczba miesiąca księżycowego. Takie podniebie ze znakami astronomicznemi jest nam dobrze znane z rozmaitych a obecnie licz­ nych zabytków mitraistycznych14).

13. W paryskim Luwrze znajduje się pomnik z XII wieku, wyobraża^ jący Jezusa na tle jajowatego kształ­ tu światłości, oraz krzyża, utworzonego z czterech wzajemnie przecinających się belek (Wiz. 51). Pomijam postaci świętych, które go otaczają13). Owa świetlistość, opromieniająca Jezusa, nie składa się tu z promieni, wychodzących z niego na wszystkie strony, ale tworzy coraz mniejsze owale wewnątrz jajowatego obwodu, przyczym w środku jest warstwa ciemna, zewnątrz jasna, jak żółtko i białko. 131 Luebke^Semr.iu j. w. str. 288.

,ł) ' *)

Camont, Die Mysterien des Mithra, tablica II fig 2. Veuillot j. w. str. 177.

Wedle nowszych badań prazodjak miał ośm znaków i był połączony czterema wzajem przecinającemi się linjami, tworzą^ cemi zatym ośm odcinków o wspólnym środku. Ślady tego prazodjaku zachowały się jeszcze na archipelagu indyjskim. Nader ciekawą pracę na ten temat pomieścił F. Roeck w „Memnonie“ (VI, 145— 176) p. t. „Der Palaeozodiakus, die praehistorische Urform unseres Tierkreises" (Paleozodjak, przedhistoryczna praforma naszego Pasa Zwierzyńcowego). Wedle nauki gnostyków Bóg Anthropos, czyli Człowiek, skła^ da się z czterech syzygji i ośmiu eonow. Babiloński ideogram dla oznaczenia nieba lub bóstwa składa się z gwiazdy o ośmiu promieniach. Płodem takiej czwórki, względnie ósemki jest wedle gnozy Markosa Jezus Chrystus, lecz juz ciało jego zo' staje przekabalizowane na dwunastkę podwójną, odpowiadają^ cą dwom dwunastkom liter alfebetu greckiego. Gdyby więc owal, otaczający Jezusa, okazał się zodjakiem, w takim razie owe ośm odcinków pomnika z XII wieku (Wiz. 51) tworzy^ łoby ośm kierunków świata, Jezus zaś stanowiłby jego oś. Ale najpierw nie wiemy jeszcze, czy możemy ów owal przy" jąć za zodjak, następnie chodziłoby o to, czy w XII wieku, zwłaszcza wobec innego pomnika, mianowicie z XI wieku, ukazanego na Wiz. 52 i omawianego przezemnie dalej, tak istotnie pojmowano wtedy ów znak ośmioodcinkowy. Na lampkach starochrześcijańskich spotykamy znak podobny, lecz mający o jedną belkę mniej, składający się zatym z sześciu odcinków. Nie brak nawet charakterystycznego półksiężyca, spotykanego takie na znaku prazodjakalnym malajskim, a wreszcie u nas na krzyżach, albo u dołu, albo u góry K'). Jest przeto możliwe, że astrologja chrześcijańska, nie parnię" tając już prazodjaku, tłomaczyła sobie jego symbol za pomocą

16) Takie krzyże z półksiężycami u dołu spotyka się soborach rosyjskich, zaś u góry na przydrożnych krzyżach katO" lickich Suwalszczyzny i innych okolic Królestwa Polskiego. Marjan Wawrzeniecki podał nawet fotografję takiego krzyża z półksiężycem u wierzchołka ze wsi Urzecz w artykule „Polskę umeni lidoveaf druko^ wanym w miesięczniku czeskim „Dilo” X, Nr.*7t str. 140. Liczne krzy^ że z księżycami, z oznaczeniem wsi. z której pochodzą, można oglądać w Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie.

na

92

linji astronomicznych w punktach jesiennym i wiosennym, a mianowicie: a) belka pionowa odpowiada linji, zwanej Colurus aequi' noctialis, czyli równonocnej, b) belka pozioma odpowiada równikowi niebieskiemu, c) belka idąca z góry po lewej przez środek w dół ku prawej odpowiada linji, padającej pionowo z bieguna ekliptyki na ekliptykę, d) belka idąca z góry po prawej przez środek w dół ku lewej odpowiada ekliptyce.

14. Tympanon z kościoła w Alpirsbach, pochodzący rów' niez z XII wieku, ukazuje nam takie Jezusa w obramieniu jajowatym, lecz u góry i dołu zaostrzonym, podtrzymywanym przez dwóch aniołów, gdy dwaj inni klęczą z boku. Całość znajduje się w półkolu, lecz o charakterze czysto ornamentacyjnym17). Zupełnie, jak na owym pomniku z Luwru, gdziewidzi' my Jezusa na tle linji astronomicznych, ukazuje onsię nam na ornacie papieskim, przechowywanym w skarbcu św. Piotra w Rzymie. Pcstać Jezusa Iezy ściśle na linji, oddzielające' światłość od ciemności. Lecz na tym pomniku, pochodzącym również z XII wieku, nie widzimy światłości w kształcie owal' nym l8).

15. Natomiast kształt ten jajowaty, choc u gory i dołu za' ostrzony, posiada obramienie, w którym Jezus ukazuje się nam na tak zwanym płaszczu koronacyjnym Henryka Ii, przecho' wywanym w Bambergu, a pochodzącym z XI wieku 19).

i7) ,s) ,n)

LuebkeSemrau j. w. str. 158. Eisler, \fceltenniantel und Himmelszelt 1,21 fig. 3. Lttebke^Semrau j. w. str. 279.

Jezus jest zwrócony na prawo, biją tez z niego w tą stro^ ną promienie, za nim zaś znajduje się wielki sierp księżyca, z którego wgięcia Jezus wychodzi, mijając baranka, zwróco^ nego w lewo (Wiz. 52). Mamy tu najwyraźniej oznaczony nów wiosenny w Ba^ ranku. Krzywizna nowiu, kierunek ruchu baranka i kierunek astronomiczny ruchu księżyca, zaznaczony ruchem postaci Je^ zusa, odpowiada obserwacji globusu astral" nego przy patrzeniu na niego z zewnątrz. Jeżeli nastawimy globus astralny tak, aby Baran znajdował się na zachodzie, to gdy w czasie porównania dnia z nocą musimy pomyśleć sobie słońce pod wi*dnokręgiem, nad widnokręgiem globusu musimy wyobrazić sobie księżyc, odwi^ nięty rogami w prawo, jak na wizerunku naszym, również ruch jego astonomiczny będzie się odbywał w prawo, czyli tak, jak na wizerunku naszym kroczy Chrystus. Jeszcze na innym pomniku wieku XI widzimy formę obramienia jajowatego, względnie kształu migdału; jest to minjatura mszału, znajdującego się w monachijskiej Bibljotece Królewskiej. Jezus wyciąga rękę z mandorli, migdału, wkładając ko^ ronę Henrykowi II20). 16.

Tak samo rzecz się ma w X wieku. Tak zwany Zitter w Quedlinburgu, w Prusach, posiada relikwiarz z kości słoniowej, rzeźbiony misternie. Na nim widnieje Jezus w obramieniu owalnym, łagodnie u góry i u do^ łu zaostrzonym. Nie brak też symetrycznie rozmieszczonych symbolów astronomicznych ewangielistów, lecz w nieco odmiennym pO' 20)

Springer j. w. 11,153.

94

rządku, gdyż na dole Cielec jest po lewej od widza, zaś Lew po prawej* Ważne dla naszych badań jest malowidło ścienne, pocho* dzące również z X wieku, znajdujące się w niedużym kościół* ku w Burgfelden pod Balingen w Wirtembergji. Widzimy na tym malowidle obramienie owalne, zaostrzo* ne jak migdał. Wypełnia je wielki krzyż łaciński, podtrzy* mywany przez dwóch aniołów. Za krzyżem siedzi Jezus. Głowa jego wystaje nad wierzchołek krzyża. Ręce ma rozło* źone, jak katakumbowe postaci „Orante“ , to znaczy, ¿e ciało jego tworzy także znak krzyża. Całość przedstawia Sąd Ostateczny. Zbawieni i przeklę* ci widnieją na zewnątrz obramienia 2l). 17. Nieinaczej rzecz się ma w wieku IX. Na ilustracji Psalmu CI w Psałterzu utrechckim widnieje Jezus na tle nieba w obramieniu jajowatym, zaś zewnątrz znajdują się aniołowie. W dole widnieje ziemia z scenami sakralnemíT¿). 18. Veuíllot pokazuje nam reprodukcję minjatury z VII wie* ku, przedstawiającej wizję autora Apokalipsy św. Jana. Widzimy Jezusa wewnątrz linji kolistej, zewnątrz zaś uno* szą się symbole astronomiczne czterech ewangiehstów, przy* czym na dole Lew jest po lewej od widza, zaś Cielec po prawej23) 19. W związku bezpośrednim z powyższą minjaturą stoi płaskorzeźba drzwi kościoła św. Sabiny na Awentynie w Rzy* mie z V wieku. 21) 22) ‘¿3)

Liiebkc^Semrau j. w. str. 264-265. Luebke-Semrau j. w. str. 135. Veuillot ]. w . str. 376.

Widzimy Jezusa w obramieniu okrągłym, lecz wolne płaszczyzny z lewej i prawej jego ciała wypełniają dwie litery greckie z lewej Alfa, z prawej od widza Omega. Zewnątrz są rozłożone symetrycznie symbole astronom miczne czterech ewangielistów, lecz w takim porządku: u góry z lewej od widza Orzeł, z prawej Lew, w dole z lewej Człowiek z prawej Cielec24). 20.

Kiedy w ten sposób zbliżyliśmy się do czasów konania mitraizmu i spojrzymy na zabytek z mitreum w Borcovicum, pochodzący z II wieku, obaczymy w takim obramieniu Mitrę, lecz obramieniem będzie zodjak (Wiz. 53). Mitra dobywa się z pękniętej skorupy kosmicznego jaja, w dolnej części jego jest jeszcze po pas zanurzony, skorupa górna znajduje się nad jego głową. Cumont, przytaczając ten wizerunek, powiada, źe podobne pojęcie istniało u Per­ W iz. 53. sów, przyczyni powołuje się na roz. 47 traktaku Plutarcha „O Izydzie i Ozyrysie", gdzie czytamy, ze Ormuzd, stworzywszy 24 bogów, ułożył się w jajku, lecz w równej ilości stworzeni przez Arymana bogo­ wie przewiercili to jajko i dlatego zło i dobro są ze sobą zmie­ szane 25). Ale jeszcze dziwniej w stosunku do całego materjału, który przejrzeliśmy, przedstawia się pochodzący z tego same­ go wieku a znajdujący się w Modenie Fanes w jajowatym ob­ ramieniu zodjaku, zewnątrz którego widnieją symetrycznie rozłożone cztery głowy, odpowiadające czterem wiatrom, względ­ nie, jak symbole astronomiczne ewangielistów, czterem stro­ nom świata. Fanes dobywa się również z jaja kosmicznego. Ze skorup tego jaja buchają płomienie* Fanes jest owinięty

Doelger j w. str. 209. 2-’) Cumont, Textes et monuments figurés ralatifs aux mistères de Mithra 1,163: 11,395.

wężem, ma skrzydła, zaś na ramionach sierp księżyca, jak Men

(W iz. 54). Jesteśmy tedy u źródła mistycznego jajka. Owa linja owalr na, otaczająca postać Jezusa, okazała się zodjakiem. Przetrwała wieki, starożytność, średniowiecze i dopłynęła do czasów nowożytnych, niosąc wraz z sobą tradycję mistycz* nego jajka wielkanocnego. Byli nawet archeologowie, którzy kwestjonowali jej znaczenie mistyczne, zaś pisarze chrześcijań-

W iz . 54.

scy zapewniali, źe „rzeźba ochrzczona“ , wyrzekłszy się bogów pogańskich, przestała „uosabiać zjawiska natury“ . A jednak charakter przejrzanych przes nas pomników średniowiecza wymownie świadczy, iż twórcy ich, kładąc Je^ zusa we wnętrzu skorupy jaja i umieszczając na zewnątrz sym^ bole astronomiczne czterech ewangielistów, znali chyba ta^ jemnicę. A jeżeli jeszcze w wieku XVI umieszczali Jezusa otoczo^ nego aureolą jajowatą na tle Madonny, jak w IV wieku, tylko bez aureoli, to doprawdy zachodzi pytanie, jak przedstawiał

im się stosunek pomiędzy owym kosmicznym łonem a Madonną? Jeżeli bowiem dotąd czysto formalnie rozpatrywaliśmy ową linję, to nastała chwila, w której należy zastanowić się nad jej sensem filozoficznym. 21

*

W piśmie Naasseńczyków „O człowieku" czytamy: „Mówią dalej Frygijczycy, źe ojcem wszystkości jest Amygdalos (migdał), ale nie drzewo, lecz ów migdał, zawierający w sobie dojrzały owoc, jajko, które się dzieli i porusza w głębi i rozbiło łono ziemi i spłodziło swe niewidzialne, menazywalne i niewymawialne dziecko, o którym m ówim y"26). Mowa jest o bóstwie, które się zwie rozmaicie u różnych ludów, a więc: Attis, Adonis, Ozyrys, Niebieski róg miesiąca, Adamnas, Korybas, Papa, Umarły, Bóg, Zrodzony z migdału, Hermes, Logos. „Jego to właśnie Frygijczycy nazywają pasterzem, ale nie dlatego, iż pasie kozy i kozły, ale że jest wieczyście kręty, to znaczy, ze wciąż się obraca i kręci, poruszając wszystkość w bieg okólny; albowiem kręcić znaczy odwracać i rzeczy od­ mieniać. Dlatego też dwa punkty obrotowe nieba zwią się biegunami... Takoż więc Frygijczycy pasterzem tego nazywa­ ją, który wciąż i wszędzie wszystko kręci, obraca i zmienia". Widzimy tu wyraźnie, źe ów bog jest osią świata, czyli słupem (stauros), od którego obrotu wszystko zależy. Później słup ten stał się krzyżem. Macierz owego syna wedle pojęcia Ofitów dźwignęła się i z postaci swej utworzyła niebo27). Pojęcie to jest nam zna­ ne z różnych pomników egipskich (Wiz. 55). Widzimy po­ stać kobiecą, usianą gwiazdami, jak na pomniku w muzeum turyńskim28), to az dwie takie boginie wygięte nad bóstwem ziemi29). ao) *7) 28j 29)

W . Schultz, Dokumente der Gnosis, str. 49. Ireneusz, Przeciw herezjom 1,30. Porów. Bóg Jezus, str. 186. Memnon V.3"4, tablica II.

08

Pojęcie jajka kosmicznego spotykamy u różnych ludów, więc Fenicjan, Żydów, Babilończyków, Egipcjan, Indów a na^ wet u Japończyków i Chińczyków. Z jaja świata wyc odzi Brahma. Z jednej połowy tworzy się niebo, z drugiej ziemia. Bóg Wisznu mieszka w jajku świa^ ta jako Brahma. Tak samo w jajku świata mieszka orficki Fanes i z nie^ go wychodzi. Jajko to utworzył Kronos. Z jednej połowy powstaje niebo, z drugiej ziemia.

Tyfon rodzi się z jajka dwupłciowego. Wyobrażano sobie, źe Drzewo Świata wyrosło z jaja, pływającego po morzu. Niebo nad ziemią i pod ziemią wyobrażano sobie jako wielkie jajko. Z jaja, utworzonego przez Zerwana, wychodzi Mitra. Wedle Orfików niebo jest białkiem jajka kosmicznego. Frygijczycy wyobrażali sobie to jajko kosmiczne jako ciało matki. T o tez spojrzyjmy raz jeszcze na malowidło witrażowe z kościoła w Jouy, wyobrażające Jezusa otoczonego auereolą na tle Madonny (W iz. 46), a pochodzące z X V I wieku, oraz na fresk katakumbowy z IV wieku, wyobrażający Jezusa na tle Madonny, ale bez aureoli (Wiz. 47). Zestawiając te pomniki z wyobrażeniami Frygijczyków, z ich pojęciem jajka kosmicznego jako ciała matki, zaś wycho-* dzącego z tego jajka kosmicznego bóstwa jako poruszającej

99

wszystko osi świata, \o zrozumiemy, iź dawniej pojęcie Madonny i jej syna było pod względem filozoficznym nieco wspanialsze, niź zredukowane przez Straussów, Renanów, Harnacków i Boussetów do kształtu prowincjonalnej żydówki palestyńskiej i jej syna, obracającego się w świecie rybaków, cieśli i celników. 22.

Z powyższego okazuje się, ze istniało pojęcie misty cznego jajka oraz mistycznego migdału. . Lecz zupełnie takie same znaczenie miała mistyczna ryba. Wedle pojęć Babilon czy kó w Marduk rozciął „jak rybę" potworną Tiamat, z jednej połowy uczynił niebo, z drugiej ziemię Dlatego tez w tradycji chrześcijańskiej wahają się pojęcia mistycznego migdału, jajka i ryby. Wyobrażano sobie, ze świat wychodzi z „semen mundi“* i „matrix mundi" jako „ovum mundi". Juz u Persów dzielono się jajkiem w czasie święta wiosennego na pamiątkę rozdzielenia się jaja świata na Ormuzda i Arymana. Jajka były kolorowane. Ale również od niepamięć nych czasów czyniono to u Słowian30). W naszym narodzie zachował się do czasów obecnych nietylko zwyczaj dzielenia się jajkiem wielkanocnym, ale także siczególnego barwienia jajek i ozdabiania ich rozmaitemi figurami mistycznemi. Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie posiada nader cie­ kawe zbiory takich jajek wielkanocnych, zwanych „pisan­ kam i"81). Jajka takie miały znaczenie magicznie i używane były takie do czarów. 23. Pod wpływem zwycięskiego chrześcijaństwa zakorzeniło się u nas pojęcie, źe cała nasza cywilizacja pochodzi ze Wschodu.

30) N ork, Biblische Mythologie 11,368. 31) P o ró w , moje studjum Dzieje Krzyża, str. 76 i nast. oraz wiz. 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 82.

Niezwykłe zdobycze babilonologji znacznie poparły to mniemanie, a nawet więcej, niz było to pragnieniem chrzęści' jaństwa. Jednakowoż odzywały się głosy, które twierdziły, ze ró' ine pojęcia kosmiczne i religijne Wschodu zbyt dużo wyka* żują cech, świadczących o pochodzeniu północnym 32). Ów Nowy Rok na wiosnę, połączony ze zmartwych' wstawaniem dorocznym bóstwa o tak wybitnych cechach b ó' stwa słonecznego, pojęcie rozdziału ciemności i światłości, owa teorja kościelna, źe świat został stworzony na wiosnę 33), gdy pierwszym czynem Boga był rozdział światłości od ciemności, ów poczynający się na .wiosnę Nowy Rok kościelny i wogóle u tylu ludów i w tylu powszechnych urządzeniach Nowy Rok na wiosnę przyjmowany — wszystko to świadczy wymownie o północnym pochodzeniu tych pojęć, kiedy w krajach polar' nych po długiej nocy wypływa nad horyzont zbawcze słońce, powodując całkiem nowy ład na świecie. Mogło było przyjść do nas chrześcijaństwo ze Wschodu* Ale nie byłoby się nigdy utrzymało jako religja, gdyby się było rzeczywiście zisadniczo różniło od starożytnych i zako' rzenionych głęboko w duszach ludzkich pojęć sakralnych.

24. j

A więc wyjaśnia się nam nietylko święta linja owalu, otaczającego postać Jezusa, ale szereg innych pojęć, z któremi spotykaliśmy się, przeglądając wiekami pomniki sztuki chrze' ścijańskiej. Świętą linją mandorli jest Pas Zwierzyńcowy. Dlatego około tej linji świętej znajdowały się w czterech punktach symbole astronomiczne ewangielistów, odpowiadają' ce wiośnie, latu, jesieni i zimie. Owym pasterzem kosmicznym Frygijczyków, pojmowa' nym jako obracająca się i poruszająca wszystko Oś Świata, ale już upostaciowana jako człowiek, jest Chrystus. 32) 3i)

Krause, T uiskoLand i Die Trojaburgen Nordeuropas. Cyryl Jerozolimski, XIV Katecheza, 10,

101 Jest on synem cieśli, jak Mitra synem Zerwana, „technik tes'a“ . Jeden i drugi jest „pośrednikiem" (mesites). Zrazu jest on wężem. Następnie postacią człowieka węźtm owiniętego, wreszcie jedynie człowiekiem; o ile zaś jest nagi, owija go szal. i Fanes, zupełna tożsamość z Mitrą, ma na ramionach wielki sierp księżyca, jest więc Menem. Wykazałem w studjum „Dlaczego uczniowie dążyli do Emmaus“ , że Jezusa pojmowano również jako Mena 34). Zresztą wykazałem, jak to pojęcie panowało jeszcze w średniowieczu, odbijając się na płaszczach koronacyjnych monar­ chów, gdzie Jezus wychodzi z sierpa księżycowego (Wiz. 52). Plutarch pisze: „Dziewiętnastego dnia (miesiąca Atyr) udają się (Egipcjanie) nocą nad morze; stoliści i kapłani wy­ noszą świętą arkę, w której lezy złota skrzynka, do niej wle­ wają nadającą się do picia wodę i powstaje wrzawa śród ze­ branych, jakoby odnaleziony został Ozyrys; następnie mieszają z wodą ziemię żyzną i przydawszy aromatów oraz kadzideł drogocennych, lepią figurkę podobną do księżyca; tę ubierają i zdobią, okazując, że one bóstwa pojmują jaką istotę ziemi i wody" S5). Wiemy jednak z ojców kościoła, iż przez kilka pier­ wszych wieków naszej ery chrześcijanie już pojmowali Jezusa jako słońce. Tylor pisze: „Początek wiosny, będący u wielu ludów początkiem roku, obchodzony uroczyście, przelał swoje cechy charakteru słonecznego na święta Wielkanocne. Ognie wiel­ kanocne, palone na wzgórzach Niemiec północnych a rozkła­ dane co mila, utrzymywały się jeszcze gdzieniegdzie, jako zwy­ czaj miejscowy. Wieśniacy sascy i brandenburscy dziś, jak przed laty, udają się w dzień Wielkiejnocy na szczyty wzgórz, aby zobaczyć; jak wschodzące słońce wesoło trzy razy skoczy. T o samo czynili niegdyś Anglicy za czasów, gdy Tomasz Browne bronił dziwnej naówczas tezy, że „słońce niem pląsa r w dzień Wielkiejnocy". Ze obrzęd słoneczny niecenia no­ wego ognia został przyjęty przez kościół chrześcijański, dowo*4) se)

Myśl Niepodległa N * 163 O Izydzie i Ozyrysie, 39.

i

c

102

dów tego dostarczają nam różne kraje europejskie, gdzie za' chowuje się zwyczaj gaszenia ognia w przeddzień Wielkiejnocy i uroczystego zapalania nowego ognia” 36). Ale w Wielką Sobotę kościół święci także wodę* W sze' lako obrzęd święcenia ognia bardziej zbliżony jest do egip­ skiego odnajdywania Ozyrysa. W „Missale Romanum” pod Sabbato Sancto czytamy: .♦♦„przed kościołem wydobywa się ogień z kamienia i z niego rozżarza się węgle". Wtedy kapłan w szatach pontyfikalnych „idzie przed kościół, gdzie błogosławi nowy ogień". „Tymczasem gasi się w kościele wszystkie świece, żeby następnie m ogły być zapalone ogniem poświęconym". Wtedy djakon, ubrany ^ dalmatykę barwy białej, bierze trójramienny świecznik i wchodzi z nim do kościoła a za nim kroczy ducho­ wieństwo. Djakon wznosi nowy ogień i intonuje: „Lumen Christi" (Światło Chrystusa), na co mu chór odpowiada; „Deo gratias” (Bogu dzięki). Następnie nowym ogniem zapala się świece na ołtarzu i jeszcze dwukrotnie w czasie tego śpiewa: „Lumen Christi—Deo gratias" 37). Jest to więc uroczystość znalezienia światła Chrystusowe' go. I istotnie w krajach polarnych o tej porze roku słońce wypływa po półrocznej nocy nad widnokrąg. „T o czyńcie na pamiątkę moją", powiada w ewangieljach Jezus podczas Ostatniej Wieczerzy, łamiąc chleb. A gdy ludy polarne przesunęły się w drodze kolonizacji wiekowej na wschód, czyz niecąc ów nowy ogień Chrystusowy właśnie w okresie budzenia sie słoń­ ca, nie postępowały tak, jak gdyby na pamiątkę tego, na co ongi własnemi patrzyły oczami? Gdy na Wschodzie i Południu górę wzięła racjonalisty­ czna obserwacja zjawisk, przeniesiono święto noworoczne cał­ kiem logicznie w okres przesilenia zimowego, kiedy dzień p o­ czyna rosnąć. Symbolem do dziś widomym połączenia się kultu słoń. a i księżyca w religji Chrystusowej jest monstrancja. Pisałem o tym w „Bogu Jezusie" w rozdziale „Teorja pojęć szczątkoCywilizacja pierwotna, przekład Z. A . Kowerskiej 11,245 i nast. 3r) Missale Romanum, editio quinta. Ratisbonae^RomaeNeo Eboraci & Cincinnati 1905, str. 156 i nast Mszał marjawicki, str. 691 i nast.

wy eh” i nic wspominałbym tu, gdyby nie zanotowane u Plutarcha święto egipskie zejścia w marcu Ozyrysa na księ" źyc ss), a wzywanie go w lipcu, aby się wydobył z objęć słoń' ca 3P). Jeżeli monstrancja wyobraża słońce, to wewnątrz niej będące czółenko wyobraża nów księżycowy i tak się jeszcze zwie (lunula), zaś hostja wyobraża perłową część tarczy księ" źyca, pojmowanego jako chleb 40). Macierzą kosmiczną, z której wnętrza wyłania się b ó' stwo, jest Madonna- Wedle pojęć Ofitów materja, z której świat powstał, jest kobietą ll). Materja ta jest niedoskonała. I zaiste! Przez kilkanaście wieków trwa spór w kościele, czy Marja jest poczęta niepokalanie, aż rzecz została rozstrzygnięta i ogłoszona na korzyść poczęcia niepokalanego dopiero dnia 8 grudnia 1854. Krzyż, widywany na pomnikach chrześcijańskich we' wnątrz jajowatego obramienia, był zrazu słupem (strauros), z czasem stał się Chrystusem. Teksty Gnostyków zgadzają się z malarstwem chrześcijańskim. Chrystus, położony na linji porównania dnia z nocą, w y' obraża wielkanocny rozdział światłości od ciemności, zbawio' nych od grzeszników, rozgraniczenie dobra i zła. 25. Zestawiwszy Chrystusa na tle Madonny z IV wieku (W iz. 47) i X V I wieku (W iz. 46), postrzegamy, że dzieło o tyle wieków późniejsze ma więcej charakteru astralnego, niż wcześniejsze. 3S) O Izydzie i Ozyrysie, 43. 39) J. w. 52^ Tu czytamy, że już Egipcjanie „za oko i światło Ho" rusowe uważają nietylko księżyc, lecz także słońce". U Plutarcha Wszy-' stko, co rozpłodcze i zbawcze, pochodzi od Ozyrysa (księżyca), gdy Ty" fon (słońce) jest niszczycielski. Odpowiada to klimatowi wschodu, gdy kult słońca jako zbawcy odpowiada klimatowi północy. 40) Do jakiego stopnia symbolika słońca i księżyca była w ko" ściele rozwielmożniona, świadczą w Piotrkowie drzwi klasztoru podomi" mkańskiego z dwoma obok siebie okienkami; nad lewym od widza umieszczono słońce, nad prawym sierp księżyca (p. wizerunek ostatni w niniejszej książce). 41) W . Schultz, j. w . str. 51.

■ ■ pp

104

Lecz z drugiej strony przekonaliśmy się, rozpatrując fresk Łamania Chleba i Biczowania Jezusa, źe wizerunki o dwa wieki starsze są znowu ściśle astralne. Przeglądając zaś różne freski wieczerzy sakralnej z II,III i IV wieku, przekonaliśmy się, źe zatracał się zwolna ślad po^ jęcia astralnego. Jak to sobie wytłomaczyć? Odpowiedź znajdziemy w literaturze ojców kościoła, któ' rzy właśnie w tym czasie zwalczali wszystkie przejawy kultu Chrystusa pod postacią słońca i potępiali astrologję. Można tedy przypuścić, źe w tym okresie przyczaiły się czysto zewnę' trzne cechy astralne, jak znane już sztuce pogańskiej nimby. Ale gdy nastąpiło zupełne uczłowieczenie Jezusa, gdy skonał mitraizm i gdy sekta Manichejczyków została po^ konana, astrologja nietylko poczuła się swobodniejszą, lecz ja^ ko filozof ja kosmiczna odżyła i zapanowała w sztuce aż do okresu reformacji i humanizmu, oraz ściśle już naukowo poj" mowanej astronomji. Nastał przytym rzeczywiście niesłychany rozkwit sztuki, której genjalni przedstawiciele wyzwalali się z dawnych sza^ blonów, zarówno artystycznych, jak i filozoficznych. Artyści nie rekrutowali się już z cechów, przechowują' cych różne tajemnice 42). Klasyczny poganizm papieży popie' rał twory genjuszu, a nie twory cechu. Rozpoczął się też proces powolnego przekształcania Jezu' sa z Boga^Człowieka w Człowieka'Boga. Astrologja pozostała nadal doradczynią lekarzy, rolników, nawet wodzów i królów, ale sztuka religijna wzięła z nią rozbrat, jak rozstała się z nią budząca się nauka. Jął się wytwarzać nowy pogląd na świat. Stara filozof ja kosmiczna, w której Jezus grał tak wybitną rolę, musiała ustą' pić panteizmowi Spinozy, który filozofizację fetysza kamień" nego doprowadził chyba do szczytu, głosząc, źe Bóg jest sub' stancją: fetysz miał się tak do ciasnego umysłu Fetyszysty, jak substancja do ogromnie rozszerzonego umysłu Spinozy, iż możemy tu prawie rzecz wyrazić za pomocą równania pro' porcjonalnego f : F = s : S. 42)

Porów. N* 120 Myśli Niepodległej, str. 1731 i nast.

1

105

Jezus przestał być pojęciem kosmicznym* Mniej juź in^ teresowała ludzi jego zantropomorfizowana i zantropopatyzowana historja, niz logje, czyli różne aforyzmy, których zaczęto się uczyć na pamięć wielkiemi ilościami* Pojęcia dawne ukryły się w naukach hermetycznych, w kołach teozofów i mistyków wogóle. Owalna linja zodjaku przemieniła się w czysty ornament* Az wreszcie do tego stopnia zapomniano, czym była pierwo* tnie „rzeźba ochrzczona”, iź moina juź było pisać bez obawy zaprzeczenia: „Kiedy rzeźba wyrzekła się bogów pogańskich, by stać się chrześcijańską, nie potrzeba jej juź było uosabiać zjawisk natury” .

4

IV . r

Siedzenie tropów Pana.

1. *■

Ernest Renan we wstępie do swego „Żywota Jezusa" wygłosił zdanie następujące: „Żadne dzieło żydowskie owych czasów nie powiada wy­ raźnie, jakie mianowicie proroctwa spełniły się przez przyjście Mesjasza. Ewangieliści w wielu wypadkach robią aluzje mes^ janistyczne z taką rezerwą, iż z konieczności rodzi się przypuszczenie, iż to nie były mniemania przyjęte powszechnie. Niebawem jednak poczęto rozumować: Mesjasz powinien był zrobić to a to: Jezus był Mesjaszem; zatym Jezus zrobił to a to. Potym rozumowano na odwrót: T o i owo zdarzyło się Jezusowi, Jezus był Mesjaszem więc to i owo musiało było zdarzyć się Mesjaszowi"1). Tytułem przykładu Renan powołał się na epizod dzielenia szat Jezusa, aby się wypełniło Pismo. W pracy mej „Filozofja życia Jezusa" wykazałem szczegółowo, źe to samo da się powiedzieć o wszystkich epizodach życia i śmierci Je­ zusa. Nic się nie stało, źe się stało, ale stało się. źe się stać musiało2). Dopóki jednak „wymyślanie wielu zdarzeń", źe użyję określenia Renana, opierało się na Piśmie, wiara w nie jest dla nas zrozumiała. Pismo było powagą wystarczającą. W sze­ lako bynajmniej nie wszystkie epizody da się wyprowadzić z Pisma, aczkolwiek wedle ojców kościoła, jak wykazałem 1) Porów, mój przekład, 2 wydanie, str. 43. 2) Myśl Niepodległa Nr.*219 od II,l na str. 1265 do Nr. pu 11,65 na str. 1413.

Ł

222 ustę­

110

w wyżej wymienionej pracy nader drobiazgowo, względem nich także stosuje się zasada celowości boskiej* Jakaż powaga, przez wszystkich bezspornie uznawana, mogła była decydować w ta­ kich wypadkach? Powaga taka musiała istnieć. Bez jej sankcji przyjęcie wiary w jakikolwiek epizod nie da się wprost pomyśleć. M o­ gły isjdieć różnice zdań co do rozumienia jej wskazówek, jak ostatecznie samo Pismo Święte rozmaicie pojmowano, nie kwestjonując go jeszcze jako źródła; ale bez takiego drugiego źródła, powszechnie uznawanego, choć może rozmaicie pojm o­ wanego, panowałaby w owym „wymyślaniu wielu zdarzeń" taka dowolność, źe o zbiorowym w coś wierzeniu nie byłoby mowy. A przecież fakt wiary zbiorowej w te epizody jest oczywisty. Otóż sądzę, źe gdy nastała epoka astrologji i gdy zwró­ cono szczególniejszą uwagę na gwiezdny firmament jako na księgę objawień bożych, zaczęto rozumować jeszcze inaczej, a mianowicie: jeżeli Jezus istniał, to życie jego musiało być zapisane w gwiazdach; a jeżeli zostało zapisane w gwiazdach, to należy jedynie umieć je odczytać. Mniemanie, ze rozumowano w ten sposób, nie jest by­ najmniej czczą z mej strony hipotezą. Posiadamy pod tym względem całkiem wyraźne orzeczenia, cieszące się powszech­ nym uznaniem. Ojciec kościoła Ireneusz powiada, ze ziemskie rzeczy są odbiciem niebieskich3). Tego samego zdania byli również he­ retycy4). Symbolami czterech ewangielistów, powiada Ireneusz, są cztery cheruby: Lew, Cielec, Człowiek i Orzeł. Kształt każde­ go z nich jest obrazem działalności Syna Bożego. A ponie­ waż cheruby te przedstawiają razem cztery kształty, przeto także czterokształtne są ewangelje, oraz czterokłaształtną działalność Pana5). Niepodopna wprost znaleść orzeczenia, które byłoby wyraźniejsz i jaśniejsze od powyższego. 3) 4) & )

Przeciw herezjom IV, 19. j. w. 1,7. j. w. 111,11.

111

W ywody te, jak powiadam, musiały cieszyć się wielkim uznaniem, gdyż dostały się w formie komentarzy nagłówkom wych do rozmaitych odpisów ewangielji6). Wydaje mi się tedy rzeczą udowodnioną, iż w gwiazdach szukano tropów Fana. 2

.

Z chwilą, gdy uznano w czterech kwartalnych znakach astronomicznych symbole czterech ewangielistów i zatym czwo rakie kształtowanie się życia i. działalności Pana, jak Hermes sa^Thouta, dla astrologji była droga otwarta* A ponieważ śle^ dzenie dróg Pana na niebie przedstawiałoby zbyt dużo tru^ dności, przeto zwrócono się do globusów astralnych. Jeżeli na to twierdzenie nie mogę dostarczyć dowodu w formie orzecznia bezpośredniego, to chyba analiza fresku katakumbowego Biczowania Jezusa i osiągnięty za pomocą niej wynik całkowicie brak jego zastąpi, gdy w dodatku ana^ liza fresku Uczty Eucharystycznej również wykazała, że posłuż giwano się globusami astralnemi. Kogo nękałyby jednak wąt^ pliwości i ubolewałby, że opieram się w danym wypadku jedy^ nie na obserwacji naukowej zjawiska a nie przedstawiam żadnego starożytnego orzeczenia, ten niechaj uwzględni, że przyrodnicy zawsze tak postępują; nie znaleźli nigdzie słow^ nych orzeczeń Przyrody z wykazem jej praw, tylko istnienie ich stwierdzali za pomocą umiejętnego zbadania zjawisk. Opieram się tedy na całkiem realnych i wedle obowią^ żujących dziś metod naukowych ustalonych faktach a nie na spekulacji. Tak realnemi faktami nie rozporządzałem, pisząc „Boga Jezusa”, „Tancerkę ewangieliczną” , „Dlaczego uczniowie dą" żyli do Emmaus” i „Ewangielję Orła“ 7).

Porów. Soden, Die Schriften des Neuen Testaments in ihrer aeltesten erreichbaren Textgestalt 1.302 i nast. 7) Myśl Niepodległa Nr.*i64 „Tancerka ewangieliczna“, Nr.*I63 „Dlaczego uczniowie dążyli do E m m aus", Nr.*215 i 216 „Ewangielja O rła“, N r.:;l48 „Droga krzyżowa na firmamencie", N r .'126 „Zaćmienie słońca opisane w ewangieljach". 6)

1

Co więcej! Nie sądziłem, aby ewangieliści posługiwali się byli globusami astralnemi. Mniemałem, ze znając dobrze niebo gwieździste, na nie oczami, albo w myślach patrzyli. A jednak byli to przecież ludzie książki i pióra, uczeni, ślęczący w swych pracowniach, jak Niemcy mówią „Stubengelehrte” . Teraz rozumiem, źe tylko taki typ filozofów mógł był zdobyć się na spekulacje, jak o trzydziestu srebrnikach Juda­ sza, przyrównanych do trzydziestu dni8), następnie źe spekula­ cje tego rodzaju były możliwe jedynie przy pomocy narzędzia, jakim jest globus astralny, a wreszcie pojmuję jasno przyczy­ nę uderzającej nas sztuczności podobnych kombinacji. A więc ewangieliści stawali u globusów astralnych i ob­ racając niemi, śledzili tropy Pana. Inna zaś sprawa, źe przy swych spekulacjach robili użytek z rozmaitych mitologematów astralnych, znacznie wcześniej wytworzonych, wiążąc je w systematy przy pomocy całego aparatu pojęć astronomicznych i astrologicznych, aby otrzymać fundament do kosmozoficznego pojmowania i nauczania scen zwiastowania, narodzin i śmierci Zbawiciela.

3. Źe to śledzenie tropów Pana odbywało się długo i źe mitologemat Jezusowy dopiero z czasem przybrał ową kunsz­ towną formę czterokształtną jako ostatni wyraz astrologji chrześcijańskiej, jest bodaj całkiem widoczne, jeżeli się podda ewangielje analizie metodycznej. Fakt, źe w całym malarstwie katakumbowym niema ani jednego fresku, przedstawiającego scenę narodzin Jezusa, upraw­ nia nas do przypuszczenia, źe najstarszą formację chrześcijańską — a może przedchrześcijańską — stanowiły pojęcia, któ­ re uczyły, źe Jezus zestąpił z nieba tak, jak zsyłani przez Boga aniołowie. Wyrazem tej wiary jest zanotowany u Hipolita

8) j w. Nr.*lJ8 „Srebrniki Judaszowe”. Porów, także niemieckie wydanie mej książki p. t. „Gott Jesus” rozdziały 19-24.

113

Hymn Naasseński9). Peraci zaś wierzyli, źe z nieba zszedł na ziemię Chrystus10). Ofici znowu mniemali, ze na Jezusa jako zwyczajnego człowieka spłynął Chrystus11). W nauce Naasseń' Czyków, pod tym względem odmiennej od Hymnu, znajduje się mniemanie, ze na Jezusa spłynął duchowy człowiek pod* czas chrztu w Jordanie12). Ireneusz polemizuje z heretykami, którzy uczyli, ze na Jezusa spłynął Chrystus13). Pojęcie uno' szenia się gołębicy nad Chrystusem spotykamy w Odach Sa^ lomona14). Kościół zdawna sądził, źe słowa Izajasza „opuści się nań duch Jehowy” , stosowały się do Chrystusa15). Dwie ewangielje, Marka i Jana, wprowadzające Jezusa odrazu jako mężczyznę dorosłego i opisujące zstąpienie Ducha w postaci gołębicy, są wyraźnym śladem pojęć gnostycznych.

4. A może materjał, którym rozporządzali dwaj inni ewan^ gieliści, nim go przerobili lub uzupełnili, także pierwotnie wprowadzał Jezusa jako człowieka dorosłego, w którego dopie^ ro podczas chrztu wstąpił Chrystus? Nim nad tym się zastanowimy, przypatrzmy się raz jeszcze pierwszym rozdziałom ewangielji Marka i Jana. Rzecz szczególna, źe obie te ewangielje zaczynają się bar^ dzo podobnie, mianowicie od wystąpienia na widownię Jana Chrzciciela i bezpośrednio potym Jezusa, nad którym ukazuje się Duch w postaci gołębicy. Różnica pomiędzy obu ewangieljami jest ta, źe u Marka Jan chrzci Jezusa, a gdy Jezus występuje z wody, w niebios

®) 10) n) 18) 13) 14)

Porów. Myśl Niepodległa Nr.*223 str*1462'1463. \ Teksty u W . Schultza,Dokumente derGnosis, str. 9S. j. w. str. 57. j. w. str. 41. Przeciw herezjom 111,17. Ein Juedisch'christliches Psalmuch, aus dem syrischen ueber*

setzt von Johannes Flemming, str. 56. *5) Izajasz XI,2. Porów, nadpis nad tym kościelnych.

rozdziałem w edycjach 8

4 -

114

sach otwartych ukazuje się Duch w postaci gołębicy, „zstępu* jący i trwający na nim” 16), gdy w ewangielji Jana bynajmniej Jan Chrzciciel Jezusa nie chrzci, tylko daje świadectwo, iz „widział Ducha zstępującego jako gołębicę z nieba, i został na nim ” 17). T o jest jednak im bezwarunkowo wspólne, ze obie za* czynają się od nauki o chrzcie Janowym. Otóż w Dziejach Apostolskich mamy wielce znamienny ustęp o żydzie niektórym, imieniem Apollo, rodem z Aleksan* drji, potężnym w Piśmiech i nauczonym w drodze Pańskiej (ten hodon tu kyriu), który nauczał pilnie tego, co dotyczyło Jezusa (ta peri tu Jesu), „wiedząc tylko o chrzcie Janowym“. Dopiero, gdy przybył do Efezu i jął nauczać w synagodze, Priskilla i Akylas przyjęli go i pilniej mu wyłożyli drogą Panals). Wszystko tu zatym sprowadza się do owej d r o g i Pa-' na, oraz do ciaśniejszego lub szerszego jej pojmowania. r Ow Apollo z Aleksandrji, który o d r o d z e P a n a mniej wiedział, musiał być bezwarunkowo przedstawicielem starszej formacji pojęć, niz Priskilla i Akylas, jeżeli był potę* zny w Piśmiech i nauczony w drodze Pana. Otóż, rzecz szczególna, ie dla niego punktem wyjścia na* uki o Jezusie był chrzest Janów. Takiź punkt wyjścia mają dwie ewangielje, Marka i Jana. Rozejrzyjmy się w dwóch innych ewangieljach. Łukasz sam zeznaje we wstępie do swej ewangielji, iż nie należy do ewangielistów pierwotnych, lecz źe przed nim wielu już pisało, on zaś pilnie badał „świadków początku” (hoi ap arches autoptai). Jest tedy całkiem prawdopodobne, iż do głównego zrębu, który u niego rozpoczyna się o Janie Chrzcicielu w rozdziale trzecim, dodał od siebie, niezawodnie na podstawie materjału oddzielnie kursującego, dwa pierwsze rozdziały o zwiastowaniu i narodzinach Jana i Jezusa oraz epizod o dwunastolatku, dyskutującym w świątyni z uczone*

16) u)

,s)

Marek 1,9-10. Jan 1,32. Dzieje Apostolskie XVIII,24-26.

115

mi w Piśmie, wreszcie lokalizację historyczną w czas piętna* stego roku panowania Tyberjusza* Pod tym względem więc Łukasz będzie tym, który p o c z ą t k i t r o p ó w P a n a wy* śledził u typu takich, jak mniej więcej Priskilla i Akylas, do* łączając do d r o g i P a n a , dawniej znanej« U Łukasza Jan Chrzciciel, podobnie jak w ewangielji Ja* na, nie chrzci Jezusa. Jest tylko mowa, źe Jezus był ochrzczon, zaś Jan Chrzciciel został przedtym zamknięty do ciemnicy, względnie uwięziony. Łukasz o tyle znowu zbliża się do Mar* ka, źe u niego takie podczas chrztu ukazuje się nad Jezusem Duch w postaci gołębicy, te same słowa macierzyńskie jako Dusza^Gołębica wygłaszając 19), niema tylko wzmianki, źe się J^to stało po wyjściu Jezusa z wody. Przejdźmy wreszcie do ewangielji Mateusza. Rozdział trzeci jego ewangielji jest pod względem szcze* gółów w mowie będących prawie identyczny z pierwszym roz^ działem Marka. A więc jest oczywiste, źe Mateusz również

,9) W erset ten czytujemy zwykle w tłomaczeniach: „Tyś jest syn mój miły, w tobiem upodobał (upodobała?) sobie". W oryginale u Łu^ kasza i Marka „eudokesa". Jest to werset zmieniony Psalmu 11,7: „Tyś jest synem m oim , j^m ciebie dziś zrodził" (gegenneka). Tak o Jezusie przytaczają ten werset Dzieje Apostolskie XIII,33 i dwa razy List do Żydów, mianowicie w 1,5 i w V,5. Nie ulega więc wątpliwości, że pier^ wotnie wyobrażano sobie scenę chrztu Jezusa jako spłynięcie z nieba Ducha w formę człowieka, czyli zgodnie z nauką wyżej wymienionych gnostyków. Figuralne pojęcie egipskie tego rodzaju ukazałem w „Bogu Jezusie" (str. 145 wiz. 32, porów. str. 116 wiz. 33 i 34). Astronomicznie będzie to moment spłynięcia światła na ciemną tarczę księżyca, czyli rozbłyśnięcie nowiu (porów. „Ewangielja O rła", w Myśli Niepodległej N*215 str. 1070 ustęp 1,6). Astrologicznie zaś będziemy tu mieli JezusaWężownika, występującego z Drogi Mlecznej ze spływającą na niego konstelacją Łabędzia (p. wyżej str. 67 wiz. 41). Depcący Skorpiona Wężowntk odpowiada w zupełności depcącemu gady Jezusowi. Wyka-' załem w „Bogu Jezusie", że u Łukasza cała historja Jana, gromiącego „rzesze", „celników" i „żołnierzy", jest tylko przeróbką mitu o Herakiesie, walczącym w Dolinie Stymfalosu ze „zjadającemi ludzi ptakami" (str. 237). Ostatecznie więc wypadnie na to, że rzekoma scena Biczowania Jezusa jest astrologicznie zarazem sceną chrztu Jezusa, gdyż bra­ no te same konstelacje za podstawę przy szukaniu tropów Pana, z tą różnicą, że Łukasz nie wprowadza do mitologematu Jana-Haraklesa, gdy Marek go wprowadza.

116

do głównego zrębu dodał dwa rozdziały wstępne o zwiastować niu, narodzeniu i dzieciństwie Jezusa. Ze te rozdziały nara^ stały, świadczy pewien odpis ewangielji, w którym po rodo* wodzie Jezusa znajduje się nad 1,18 uwaga, źe tu rozpoczyna się ewangielja 20). Późniejszy od Mateusza Łukasz chce tylko rzecz lepiej przedstawić pod względem k o l e j n o ś c i prawić dłowej, pojętej astrolsogicznie, d r o g i P a n a . A więc we wszytkich czterech ewangieljach znaleźliśmy ów mitologemat zarodkowy, ów pierwotny punkt wyjścia, p o c z ą t e k d r o g i Pana, którym jest opowiadany przez Apolla z Aleksandrji c h r z e s t J a n ó w . Scenę tę odnajdziemy na niebie śród gwiazdozbiorów Węźownika, Klęcznia, Łabędzia i rozwidlonej Drogi Mlecznej (Wiz* 41 str. 67).

5. Lecz w miarę rozwoju mitologematu Jezusowego, gdy z głębin przeszłości poczęło wypływać na powierzchnię świa* domości chrześcijańskiej pojęcie jego narodzin, astrologja mu* siała zabrać się takie pod tym względem do wyśledzenia tr o^ p ó w P a n a . Pierwszym, który tego dokonał, był Mateusz. Ewangielja jego daje horoskop narodzin Jezusa, przy czym nie brak nawet migów, odczytujących wypadki z gwiazd. Święty Zenon z Werony jeszcze w IV wieku stawia publiczć nie nowochrzczeńcom horoskop, wykładając tajemnice wiary na podstawie dwunastu znaków zodjaku. Odkrycie tego horoskopu Mateuszowego jest zasługą D uć puisa. Zreferowałem to w „Bogu Jezusie"21). Jezus rodzi się jako słońce w czasie przesilenia zim o w e ć go w znaku Koziorożca, mianowicie w chwili jego dołowania. Znak ten, jak widzieliśmy na początku niniejszej książki, zać powiadał również przyjście na świat boskiego cezara Augusta. Mateuszowy horoskop wygląda wprost na jakiś potężny protest przeciwko takiemu ubóstwieniu cezara. 2J) A. Pott, Der Text des Neuen Testaments nach seiner geschieht' liehen Entwicklung, str. 88.

117

Jak w malarstwie katakumbowym ukazuje się magom postać Madonny z dzieciątkiem, tak na globusie astralnym o północy 25 grudnia, przy należytym nastawieniu, widać na wschodzie Pannę z dzieciątkiem, zaś na zachodzie trzy gwiaz­ dy Pasa Orjonowego, zwane Trzema Królami. Gdy słońce odrodzone minie w Koziorożcu dolny południk, u bieguna północnego po:znie łeb wznosić Smok, zaś na zachodzie Ba' ranek schowa się pod widnokrąg. Patrząc na globus z góry, widzimy Pannę z prawej, zaś owe trzy gwiazdy z lewej. Rzecz charakterystyczna, źe na najstarszym fresku kata' kumbowym, wyobrażającym hołd magów a pochodzącym z p o ' czątku II wieku, widzimy Madonnę z dzieciątkiem po prawej, zaś magów po lewej22), czyli zgodnie z globusem astralnym. Taki układ figur zostaje również później zachowany23), aczkolwiek w miarę zatracania się astrologicznego rozumienia tematu umieszczano Madonnę w środku24) a nawet z przeciw' nej strony25). Scena zwiastowania Józefa wydaje mi się dodatkiem póź' niejszym. Ale i jej horoskop da się odnaleść na globusie. Mamy chwilę przed wschodem słońca w czasie przesile' nia zimowego. W kulminacji górnej znajduje się znak astronomiczny ewangielisty Mateusza, czyli konstelacja Człowieka. Zarazem w kulminacji górnej znajduje się głowa Bootesa, odpowiadają' cego Józefowi. Jest to zatym moment jego zwiastowania, a za­ razem początek ewangielji wedle konstelacji Człowieka. Rozumie stę, źe na dzisiejszym globusie astralnym znaj­ dujemy w kulminacji górnej Wagę. Ale dawniej w tym miej­ scu były szczypce Skorpiona, zaś jeszcze dawniej Skorpion był człekokształtny, źe zaś Orzeł i W odnik stanowiły jedną k on '

21) Bóg Jezus, str. 248-249 wiz. 106 a i b. 22) W ilpert, Fractio, tablica VII; Malatury I, 191 i nast. *3) Wilpcrt. Malatury 11,143 N r.*l, 212. « ) j. w. 60,116 N r.*l. « ) j. w. 11,239.

118

stelację zodjakalną, więc szereg znaków kwartalnych taki był: Cielec, Lew, Człowiek, O rzeł26).

6.

Teraz Lew mówi, symbol ewangielisty Marka, mówi, to znaczy góruje, czyli przechodzi przez górny południk. Jest to dzień w którym za chwilę wejdzie słońce w Skor^ pionie, zaś wieczorem, gdy Lew będzie dołował, około rozwiń dlenia Drogi Mlecznej spłynie Duch Światła na ciemną tarczę księżyca, a Duch Boży podczas chrztu Janowego w formę czło' wieka, wyobrażającą Jezusa. Zarazem Jezus-*Węźownik będzie występował z rzeki DrO" gi Mlecznej, zaś w jej rozwidleniu ukaże się spływająca na niego konstelacja Łabędzia (porów. Wiz. 41 str. 67). Tak śledził iropy Pana Marek, względnie jego szkoła. T \

7. Teraz Cielec mówi, symbol ewangielisty Łukasza, mówi, to znaczy przechodzi przez ważną linję astronomiczną, tym ra' zem przez południk dolny. Jest to moment przed wschodem słońca w Rybach w dzień przesilenia zimowego. Wykazałem w „Bogu Jezusie", źe Anioł Gabrjel jest u Łukasza pojęty jako słońce zwrotnikowe. Wyraz Gabri^Eł znaczy Siła Boża27). Dziś mamy głowy nabite egzegezą teologiczną, a przeto, słysząc coś podobnego, w pierwszej chwili zrywamy się oburzeni, co jest cechą zasugestjonowanych. Tymczasem pojęcia, które nam teologja wszczepiła, są jedynie pojęciami z w y c i ę s k i e m i , ale nie są bynajmniej p i e r w o t n e m i . Aby jednak przedstawić dokładnie początek ewangielji wedle Łukasza**Cielca, muszę wyłożyć główne jego podstawy „ - *i r

,ł) Ewangielja Orła w Nr.*215 Myśli Niepodległej str. 1063-1064. tr) Porów. Origens, Przeciw Celsusowi 1,25.

119

astrologiczne wedle wyników, do których doszedłem w ciągu trzech lat po wypuszczeniu z druku „Boga Jezusa", a będących ważnym uzupełnieniem wyników poprzednio osiągniętych. < J

i

*

. /

8. Chrześcijanie pierwotni wierzyli, ze Chrystus jest słońcem, gdyż ojcowie kościoła musieli ich przez długi czas za to karcić. W pewnej starochrześcijańskiej a w języku koptyjskim doszłej nas Epistoła Apostolorum znajduje się twierdzenie, źe Chrystus zjawił się Marji w postaci Archanioła Gabrjela i wszedł w jej ciało28). Rozumie się, źe tekst ten możemy pojmować tylko astro-* logicznie i źe tu chodzi o wstąpienie słońca w znak Panny. Ponieważ wedle pojęć starożytnych stanowisko Archanioła Gabrjela było w południowym punkcie zodjaku 29) i ponieważ punkt ten był ongi w Rybach, przeto słońce z Ryb do Panny musiało iść sześć miesięcy, i stąd mowa u Łukasza o przybyciu Anioła Gabrjela do Panny miesiąca szóstego. Rysunek, który załączam, będzie odpowiadał rzeczywisto-* ści astronomicznej, jeżeli go czytelnik będzie trzymał nad głową (Wiz. 56). Będzie on też wtedy odpowiadał biegowi astronomicz^ nemu słońca z zachodu na wschód wedle globusu astralnego. Gabri-El jest tu właśnie owym słońcem zwrotnikowym, które między dwoma zwrotnikami chodzi ciągle tam i z po" wrotem, o ile będziemy brali pod uwagę przesuwanie się pro^ stopadłego promienia słonecznego po ziemi, gdyż w zodjaku pozorny bieg słońca jest naturalnie kolisty. Ale przecież co* dzienna obserwacja uczy, źe wschód i zachód słońca stale i cią> ¿le przesuwają się po ziemi. Punkty wschodu i zachodu słom ca są na widnokręgu najbardziej oddalone podczas przesilenia zimowego, następnie wracają i są od siebie najbardziej oddalone podczas przesilenia letniego, by znowu zawrócić. 28) Porów. Doelger. Ichthys It276. *9) Dr. Erich Bischoff, Babylonisch-Astrales im Thalmud und Midrasch, str. 133.

k

Weltbilde

des

t

120

Gdy więc Anioł Gabrjel szóstego miesiąca jako słońce zwrotnikowe wchodzi w Dom Panny, czyli w obręb konstela-» cji Panny — a konstelacje zodjakalne nazywano Domami — Panny, dzierżącej kłos chlebny, więc gdy wchodzi w Dom 6

Chleba, czyli po hebrajsku Beth^Lehem, następuje moment zapłodnienia Panny. Gunkel, wielki przeciwnik niehistorycznego pojmowania Jezusa, ze zdziwieniem stwierdza, ze gdy się greckie słowa zwiastowania „oto poczniesz” , „idu syllempse”, przetłomaczy na hebrajskie „hinach harah” , wypadnie „oto poczynasz wła^ śnie"30). Pojmując całe zdarzenie po ziemsku, tak bezpośrednio 30) Hermann Gunkel, Zum religionsgeschichtlichen Verstaaendnis des Neuen Testaments, 2 wydanie str. 67 i nast.

i

121

dalej pisze: „Źe tu takie n a t y c h m i a s t o w e zajście w ciążę jest na myśli, wynika tez z dalszego ciągu, gdzie Marja, która zaraz „z pośpiechem" udaje się do Elżbiety, jest przedstawiona jako już w ciąży” . A w dopisku pyta: „Dlaczego nie jest opowiedziane zajście w ciążę Marji, a jasno wyrażone Elżbiety? Dlaczego relator jest tu tak powściągliwy, czego w innym wy** padku nie uważa za potrzebne? Na to pytanie da się przecież tylko odpowiedzieć: ponieważ s z c z e g ó l n y c u d , który się stał z Marją, pokrył wstydliwym milczeniem”. Nie będę tu naturalnie wzorem Gunkla wkładał naszych współczesnych pojęć o wstydliwości w tak odległe od naszych czasów teksty, skoro bardzo starożytne Pozdrowienie Anielskie, dziś naszej dziatwie wrażane, bez żadnej wstydliwości głosi „owoc twego żywota", a dawniej zupełnie w tym samym sensie estetycznym „owoc twojego brzucha"; natomiast wezmę się do rekonstrukcji tych pojęć wielce antycznych, które są zawarte w pierwszym rozdziale Łukasza.

9. Zacharjasz jest nazwany kapłanem, po grecku „hiereus” . Ale po hebrajsku kapłan znaczy „kohen". Wyraz ten jest ściśle spokrewniony z „kun", „stać". Kapłanem jest ten, „któ­ ry stoi przed Jahwą" 31). Kapłanowi Zacharjaszowi Gabrjel przedstawia się słowami właśnie w tym duchu pojętemi: „Jam jest Gabrjel, który sto­ ję przed Bogiem". Przytaczam to objaśnienie dlatego, aby wykazać, ile tekst zawiera zaginionych dla nas pojęć i aluzji. Toteż dla człowieka starożytnego, który czytając tekst grecki ewangielji, rozumiał go równocześnie po hebrajsku, sło­ wo Gabrjel nie było tylko imieniem własnym, ale znaczyło „Siła Boga". Przetłomaczmy raz jeszcze ów werset, który będzie teraz brzmiał: „Jam jest siła Boża, która stoi przed Bogiem". W yłóżm y sobie sens tego zdania. 3i)

5 Mojż. X,8; XVIII,7.

m

*

122

Bóg jest już duchem. Siła jego objawia się jako słońce zwrotnikowe. Hipostazą jej jest kapłańska postać Cheruba Gabrjela* Chrystus jest wtórą postacią Boga Jedynego. Więc mo* gła wyżej wspomniana Epistoła Apostolorum widzieć w Ga* brjelu, Sile Bożej, także jego hipostazę. Słońce Chrystusowe wchodzi w znak Panny i zapładnia ją, a po dziesięciu miesiąc cach księżycowych ukaże się w gwieździe Złób nów wiosen* ny, Róg Zbawienia (keren jeszuah), czyli Róg Jezusa.

1

0

*

Dzieworództwo jest jednym z najstarszych pojęć ludzkości i pochodzi jeszcze z tych czasów, kiedy ludzie, grążąc się w po* ligamji i poliandrji, nie wiedzieli, iż warunkiem zapłodnienia jest stosunek płciowy. Sądzili, źe duch jakiś wstępuje w nie­ wiastę. Dotąd żyją szczepy w Australji, które stoją na tym niesłychanie niskim poziomie wiedzy82). Jest rzeczą zupełnie naturalną, że tekst hieratyczny ewan* gielji Łukasza zawiera bardzo starożytne pojęcia. Uważam za rzecz całkiem opaczną wkładanie w niego pojęć dzisiejszych. Ale w epoce astrologicznej, w której żył autor trzeciej ewangielji, stare pojęcia opierano na nowych prawdach. Śle* dzono tropy Pana na globusie astralnym. Cóż tedy znale* ziono? Oto rzeczywiście siła zapładniająca słońca krąży między dwoma zwrotnikami. Oto słońce rzeczywiś:ie z Domu Ryb przybywa szóstego miesiąca do Domu Panny, semper virginis. Ale co z tego wynika? Wynika to mianowicie, źe istotnie w dziewięć miesięcy później rodzi się nowe słońce, nie w krajach zbliżonych do równika, kiedy następuje porównanie dnia z nocą, ale w kra* jach polarnych, kiedy po półrocznej nocy wypływa wreszcie na niebo Słońce*Zbawiciel. Egipcjanie, którzy od niepamiętnych czasów mieszkali na

**)

Reitzenstein, Liebe und Ehe im Alten Orient, 4 wydanie, str. 141.

»

wschodzie i mieli względnie wysoko rozwiniętą astronomjęr przyjmowali, ze Izyda w czasie przesilenia zimowego, kiedy rośliny się budzą i wyrastają, rodzi niedoskonałego i słabowitego Harpokratesa ss), czyli słońce. Ale Frygij czycy, którzy przybyli na wschód z północy, obchodzili święto wstawania i kładzenia się słońca, jak nam donosi Plutarch, mówiący da­ lej: „Paflagończycy mniemają, ze zimą bóstwo jest związane i, uwięzione, latem zaś rozwiązywane i w ruch wprawiane"34). Pierwszy zwrócił uwagę na to rodzenie się Słońca-Zbawiciela wiosną Ernest Krause w swym znakomitym dziele „TuiskoLand". I rzeczywiście! Moment przesilenia był faktem tylko dla astronoma uchwytnym. Tymczasem nastanie dnia w kra­ jach polarnych jest dotąd zdarzeniem tak powszechnie postrzegalnym, jak grzmot, nawałnica lub trzęsienie bierni. Dlatego to u astrologa Łukasza Jezus, zapłodniony w cza­ sie przes lenia letniego, rodzi się w chwili porównania wiosen­ nego. Wraz z nim zjawia się dzień na północy. • A jakże będzie z Jmem? ' Jan, zapłodniony w czasie przesilenia zimowego, zrodzi się w czasie porównania jesiennego, gdyż wtedy dzień pojawi się w krainach około bieguna południowego. U Łukasza Zacharjasz śpiewa, ze z narodzeniem się Jana weszła jasność dla tych, „którzy w ciemności i cieniu śmierci siedzą". Ta data astronomiczna narodzenia się Jana nie była dla mnie jeszcze jasna, gdy robiłem wydanie polskie i niemieckie ¿,Boga Jezusa". * Ale w świecie pojęć Zacharjaszowych wszystkie momenty słoneczne m i e r z y księżyc, przeto w chwili narodzenia się Jana, czyli w dzień porównania jesiennego, wielbi on Boga, iż „podniósł im Róg Zbawienia", czyli „Róg Jezusa", „keren jeszuah". „Nawiedził nas", powiada, „wschód z wysokości, aby zaświecił tym, którzy w ciemności i cieniu śmierci siedzą, ku wyprostowaniu nóg na drogę pokoju". Dzieciątko słonecz­ ne, dzieciątko dnia, rosło i umacniało się duchem, czyli świa­

**) M)

O Izydzie i Ozyrysie, j. w. 6 9 .

65

.

124

tłem, i było na pustyniach, czyli w zimowej części zodjaku, ai do okazania się przed Izraelam, czyli w letniej, północne) części zozjaku, gdzie przed znakiem Panny, Królowej Niebios, kroczy Lew, totem Judy. f

11.

Gdy w chwili narodzenia się Jezusa słońce będzie w Bliź* niętach między Cielcem a Osłami, u Łukasza księżyc na m ło' dziku zostanie złożony w gwieżdzie Źłob, bowiem dziewięć mie* sięcy słonecznych odpowiada dziesięciu księżycowym. Łukasz teź nic nie mówi, by Jezus został złożony między Cielcem a Osłami; wspomina tylko o Żłobie, co jest wymo^ wnym dowodem, iż jego systemat astralny jest księżycowy, to znaczy, że Łukasz śledzi tropy Pana wedle ruchów księżyca. Boże Narodzenie zaczęto obchodzić 25 grudnia dopiero w IV wieku. Aczkolwiek ojcowie kościoła tłomaczyli chrze* ścijanom, że Chrystus nie jest słońcem, jednakowoż za dzień jego narodzenia obrali Dies Natalis Solis Invicti, czyli Dzień Narodzenia Słońca Nieprzezwyciężonego. Lecz tu dla astrologów chrześcijańskich powstał kłopot, który da się wyraźnie wyśledzić. Mieli bowiem dwie wersje astrologiczne narodzenia Je* zusa, jedną księżycową w Żłobie bez Cielca i Osłów, jak u Łu* kasza, drugą między Cielcem a Osłem, względnie Osłami, ale bez Żłobu, jak jasno wskazywał globus astralny. Aby je połączyć, mając już Osły i Żłób w Raku, naryso' wali — miast połowy Raka — Cielca jako „cornua cancri”, czyli „rogi Raka15). Mam tu na myśli iluminowany kodeks Ibn^Esry, pochodzący z końca X IV lub początku X V wieku. Ale robiono to znacznie wcześniej. W South Kensing' ton Museum w Londynie znajduje się tabliczka z kości sło