Stoppen met roken, een praktische handleiding: Een praktische handleiding 978-90-313-6437-4, 978-90-313-7593-6 [PDF]

Zitiervorschau

Stoppen met roken

Stoppen met roken Een praktische handleiding

F.A. Willemsen

Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009

© 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 j° het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN 978 90 313 6437 4 NUR 870 Ontwerp omslag: TEFF Ontwerp binnenwerk: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Alfabase, Alphen aan den Rijn

Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl

Inhoud

Voorwoord 11

11

Deel 1

Een praktische handleiding

15

1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 1.8 1.9 1.10 1.11 1.12 1.13

17 Voorbereiden en organiseren Inventariseren 17 Te druk 18 Arts-patiëntrelatie 19 Registratie 20 Afspraken maken 25 Doelen stellen 26 Nazorg 28 Kosten en baten 29 Public relations 29 Intakegesprek 32 De eerste bijeenkomst 33 Evaluatie 34 Nieuwe doelstelling 35

17 17 18 19 20 25 26 28 29 29 32 33 34 35

2 2.1

38 Gesprekstechnieken Fasen van gedragsverandering 38 Precontemplatie 38 Contemplatie 39 Preparatie 40 Actie 40 Volhouden 40 Terugval 41 Motivational interviewen 41 Socratisch motiveren 41 De Columbo-techniek 42 Concretiseren 42

38 38 38 39 40 40 40 41 41 41 42 42

2.2 2.3 2.4 2.5

6

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

2.6 2.7 2.8 2.9 2.10 2.11 2.12

42 Parafraseren Reflecteren 43 Confronteren 43 Positief heretiketteren 43 Opsokkelen 44 Advocaat van de duivel 44 Asociale respons 45

42 43 43 43 44 44 45

3 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5

46 Werkbaarheid Nieuwsgierige desinteresse 46 Waardevrij 46 Humor 47 Geschiktheid 47 Lean back-mentaliteit 49

46 46 46 47 47 49

4 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7 4.8

51 Achtergrondinformatie over tabak Grote van Dale 51 Cijfers en feiten 51 Overheidsbeleid 57 Geschiedenis 58 Snus 59 Supersmoker of elektronische sigaret 59 Tabacum 60 Nicotinevaccin 60

51 51 51 57 58 59 59 60 60

Deel 2 De cursus

63

5

Opzet 65

65

6

68 Bijeenkomst 1 68 Inhoud Vandaag 68 Huiswerk 68 69 Toelichting Voorstelronde 69 Cursusboekje 69 Vertrouwelijk karakter van de bijeenkomsten 70 Verwachtingen uitspreken 70 Hoe zien de bijeenkomsten eruit? 71 Huiswerk 72

68 68 68 68 69 69 69 70 70 71 72

Inhoud

7

7

79 Bijeenkomst 2 79 Inhoud Terugblik 79 Vandaag 79 Huiswerk 79 80 Toelichting Terugblik 80 Vandaag 80 Korte evaluatie 86 Huiswerk 87

79 79 79 79 79 80 80 80 86 87

8

89 Bijeenkomst 3 89 Inhoud Terugblik 89 Vandaag 89 Huiswerk 89 90 Toelichting Terugblik 90 Vandaag 93 Korte evaluatie 99 Huiswerk 99

89 89 89 89 89 90 90 93 99 99

9

100 Bijeenkomst 4 100 Inhoud Terugblik 100 Vandaag 100 Huiswerk 100 101 Toelichting Terugblik 101 Vandaag 101 Korte evaluatie 106 Huiswerk 106

100 100 100 100 100 101 101 101 106 106

10

107 Bijeenkomst 5 107 Inhoud Terugblik 107 Vandaag 107 Huiswerk 107 109 Toelichting Terugblik 109

107 107 107 107 107 109 109

8

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

110 Vandaag Korte evaluatie 112

110 112

11

114 Bijeenkomst 6 114 Inhoud Terugblik 114 Vandaag 114 Huiswerk 114 115 Toelichting Terugblik 115 Vandaag 116 Korte evaluatie 117 Huiswerk 117

114 114 114 114 114 115 115 116 117 117

12

118 Bijeenkomst 7 118 Inhoud Terugblik 118 Vandaag 118 Huiswerk 119 119 Toelichting Terugblik 119 Vandaag 120 Korte evaluatie 123

118 118 118 118 119 119 119 120 123

13

124 Bijeenkomst 8 124 Inhoud Terugblik 124 Vandaag 124 Huiswerk 125 126 Toelichting Terugblik 126 Korte evaluatie 127

124 124 124 124 125 126 126 127

14

128 Bijeenkomst 9 128 Inhoud Terugblik 128 Vandaag 128 Huiswerk 128 129 Toelichting Terugblik 129

128 128 128 128 128 129 129

Inhoud

9

129 Vandaag Korte evaluatie 132

129 132

15

133 Bijeenkomst 10 133 Inhoud Terugblik 133 Vandaag 133 Aantekeningen 133 134 Toelichting Terugblik 134 Vandaag 134 Korte evaluatie 135

133 133 133 133 133 134 134 134 135

16

136 Bijeenkomst 11 Aantekeningen 136

136 136

17

137 Bijeenkomst 12 Aantekeningen 137

137 137

18

138 Evaluatieformulier 138 Toelichting

138 138

19

Slot 140

140

Literatuur 141

141

Register 142

142

Voorwoord

Stoppen met roken staat tegenwoordig erg in de belangstelling. Sinds in Nederland het rookverbod in de horeca is ingegaan, wordt er veel over gesproken en over geklaagd. Zo ook in de huisartsenpraktijk. Veel huisartsen en praktijkondersteuners vinden de begeleiding van mensen die met roken willen stoppen een moeizame aangelegenheid. Hier zijn verschillende oorzaken voor aan te wijzen. Het kan zijn dat de gesprekken met de patiënt al na een paar gesprekken vastlopen, dat de L-MIS of de H-MIS van Stivoro, de NHG-Standaard M85 Stoppen Met Roken, of de CBO-richtlijn Behandeling tabaksverslaving niet genoeg houvast bieden, of dat de resultaten van de begeleiding uitblijven. Ook komt het voor dat huisartsen of praktijkondersteuners niet goed weten wat ze in de begeleiding aan de orde moeten stellen of hoe ze met ‘moeilijke’ vragen en weerstanden moeten omgaan. Of het ontbreekt hun geheel aan ervaring in het begeleiden bij stoppen met roken. Als daar bovendien nog aan wordt toegevoegd dat het slagingspercentage relatief laag is, is het alleszins begrijpelijk dat in veel praktijken de animo om begeleiding te verlenen niet erg groot is. En waarom zou een huisarts of praktijkondersteuner die begeleiding ook willen aanbieden? Mensen die willen stoppen met roken kunnen immers ook terecht bij de thuiszorg of de GGD? Dit is inderdaad zo, maar de drempel van deze organisaties is een stuk hoger dan die van de huisartsenpraktijk. De cursussen die er worden aangeboden zijn vaak duur, en de deelnemers moeten veelal verder reizen om ze bij te kunnen wonen. Waarschijnlijk is het voor velen ook minder prettig om een groepscursus te volgen met onbekende mensen. Om deze redenen is het voor mensen die willen stoppen met roken veel prettiger als ze terecht kunnen bij hun eigen huisarts. De huisarts is bovendien een betrouwbare bron van informatie. Er zijn nog andere argumenten voor het aanbieden van begeleiding binnen de huisartsenpraktijk. Een begeleidingsprogramma sluit

12

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

naadloos aan bij de reeds aanwezige programma’s, zoals die voor diabetes mellitus, astma/COPD en cardiovasculair risicomanagement. Zo’n begeleidingsprogramma is ook zeer resultaat- en kostenefficiënt als dat aan groepen van personen wordt aangeboden. Gezien de huidige ontwikkelingen binnen de zorg – de intrede van marktwerking – hebben huisartsen er ook alle belang bij om een zo breed mogelijk zorgaanbod te leveren. Stoppen met roken is voor de meeste rokers geen beslissing die van het ene op het andere moment wordt genomen. Toch kan het zo zijn dat de ene persoon op een dag zijn rookwaar in de prullenbak gooit en definitief stopt, en de ander poging na poging doet en steeds in de oude rookgewoonte terugvalt. Dit verschil heeft een psychologische oorzaak. Het voornemen om te stoppen met roken is vaak de uitkomst van een proces dat zich al een tijdje in het hoofd van de betrokkene afspeelt. Maar de een heeft dit proces al helemaal doorlopen voordat hij besluit te stoppen met roken, terwijl de ander nog midden in het proces zit. Voor het welslagen is het daarom belangrijk dat de begeleiding bij het begin begint en dat geen enkele fase wordt overgeslagen. Toen ik zelf als praktijkondersteuner startte met stoppen-met-rokenbegeleiding ben ik tegen verschillende problemen aangelopen. Ik had allerlei methodieken tot mijn beschikking, maar liep desondanks steeds vast in de gesprekken. Soms wist ik geen raad met tegenargumenten die een patiënt mij voorhield. Een andere keer voelde ik me onder tijdsdruk staan, of spande ik me enorm in terwijl de patiënt met zijn armen over elkaar zat. Na verloop van tijd merkte ik dat ik behoefte had aan een duidelijke structuur en aan meer achtergrondinformatie. Mijn doel was een methode te vinden die de roker zou stimuleren en activeren. Om mij te oriënteren, heb ik verschillende bestaande methoden bekeken, en heb ik literatuur verzameld en nascholingscursussen gevolgd. Op basis van de kennis die ik zo vergaarde, heb ik een eigen cursus ontwikkeld. Uiteindelijk besloot ik een eigen bedrijf te beginnen en me te specialiseren in het geven van stoppen-met-roken cursussen. In mijn omgeving was er voldoende animo en de contacten met diverse zorgverleners en paramedici waren al snel gelegd. Na een aantal cursussen te hebben verzorgd, kwam ik echter tot de conclusie dat ik de samenhang met de huisartsenpraktijk miste. De cursus die ik ontwikkeld had, zou beter op zijn plaats zijn in een medische omgeving. Boven-

Voorwoord

dien wilde ik mijn methode en alle kennis die ik had opgedaan graag met collega’s delen die met soortgelijke problemen als ik werden geconfronteerd. In het eerste deel van dit boek zet ik uiteen hoe u een begeleidingsprogramma opzet, welke stappen er moeten worden genomen, hoe een spreekuur wordt ingericht en hoe het programma zowel voor de huisarts of praktijkondersteuner als voor de patiënt aantrekkelijk kan blijven. In het tweede deel bespreek ik de onderdelen van een kanten-klaar stappenplan. Tot slot: het belangrijkste advies dat ik kan geven is dat het beste resultaat geboekt wordt met mensen die echt gemotiveerd zijn om te stopen met roken. Dat wil zeggen, met hen die open staan en bereid zijn om bij zichzelf naar binnen te kijken. Veel succes en vooral veel plezier! Fiona Willemsen Contactgegevens: www.fionawillemsentrainingen.nl [email protected] Dank Een speciaal woord van dank aan mijn lieve partner Rob voor zijn niet-aflatende steun en voor alle uren die hij mij heeft moeten missen terwijl ik aan dit manuscript werkte.

13

Deel 1 Een praktische handleiding

1

Voorbereiden en organiseren

1.1

Inventariseren

Als een praktijkondersteuner wil beginnen met stoppen-met-roken begeleiding (SMR), is het van belang dat hij of zij weet hoe het er binnen de praktijk nu voorstaat, wat er al aan voorlichting wordt gedaan en wat er leeft onder de medewerkers. Begin daarom met het betrekken van alle medewerkers bij het nieuwe initiatief door het tijdens het werkoverleg te bespreken. Inventariseer met de medewerkers wat er op het gebied van begeleiding al gedaan wordt. Zijn er folders of materialen die gebruikt worden? Zijn er contactpersonen naar wie mensen verwezen worden? Welke activiteiten worden er al door wie ondernomen? Inventariseer ook welke wensen er onder de medewerkers leven. Wil de doktersassistente (DA) betrokken worden bij de begeleiding en/of nazorg? Is ze bereid om actief te vragen naar iemands rookgedrag of wens om te stoppen met roken? Of wil ze zich liever beperken tot het registreren van gegevens inzake het rookgedrag als die haar ter ore komen? Hoe staat de praktijkondersteuner (POH) er zelf tegenover? Is die enthousiast voor dit onderwerp of ziet ze ertegenop? Vindt ze het belangrijk om mee te doen, of doet ze mee omdat ze vindt dat het moet? En hoe zit dat met de huisartsen (HA)? Zijn die gemotiveerd om een actieve bijdrage te leveren aan het opsporen en doorverwijzen van kandidaten? Om een en ander helder te krijgen, kunt u een korte enquête houden onder collega’s. Het zou er als volgt uit kunnen zien.

18

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

Enquête onder medewerkers van de praktijk omcirkel Informeert u naar het rookgedrag op het spreekuur?

eventueel korte toelichting

ja/nee

Noteert u het rookgedrag in het HIS?

ja/nee

Adviseert u actief patiënten te stoppen met roken?

ja/nee

Vindt u dat SMR-begeleiding in het takenpakket hoort van de HA?

ja/nee

Vindt u dat SMR-begeleiding in het takenpakket hoort van de POH?

ja/nee

Vindt u dat SMR-begeleiding in het takenpakket hoort van de DA?

ja/nee

Zijn er al contacten buiten de praktijk?

ja/nee

Zijn er al folders/materialen die nu gebruikt worden?

ja/nee

Zijn er al afspraken over SMR-begeleiding binnen de praktijk?

ja/nee

Rookt u zelf?

ja/nee

Het invullen kost niet veel tijd. Als er veel weerstand tegen de enquête is, kan deze ook anoniem worden ingevuld. Het is echter wel zinvol om te proberen erachter te komen waar die weerstanden vandaan komen. Ze kunnen bijvoorbeeld voortkomen uit het feit dat ondervraagden zelf roken en zich aangevallen voelen. Door diplomatiek met de enquête om te gaan, wordt voorkomen dat mensen zich oncoöperatief opstellen en niet willen meewerken aan de invoering van een stoppen-met-roken spreekuur. 1.2

Te druk

Een veelgehoorde reden om niet met SMR-begeleiding te beginnen, is: ‘Het kost te veel tijd’ of ‘Het is te druk’. Dit argument is goed te weerleggen. Met de folder Inhaleer het leven van Stivoro kan een huisarts namelijk al in drie korte vragen duidelijk krijgen of iemand rookt en of er voldoende motivatie is om te stoppen. Indien er voldoende motivatie aanwezig is, kan er een gericht advies gegeven worden om

1

Voorbereiden en organiseren

te stoppen met roken. Vervolgens kan de huisarts het begeleidingstraject zelf starten of doorverwijzen naar de POH. Alles bij elkaar hoeft dit slechts enkele minuten in beslag te nemen. Wanneer alle huisartsen van Nederland drie keer per week een advies tot stoppen met roken zouden geven, zorgen ze er samen voor dat per jaar 25.000 rokers meer zullen stoppen met roken. Met een beperkte inzet van tijd kan al zeer veel effect bereikt worden.

Figuur 1.1 Stivoro-folder ‘Inhaleer het leven’. 1.3

Arts-patiëntrelatie

Vaak zeggen mensen: ‘Ik stop pas als de dokter zegt dat het moet.’ Huisartsen zijn echter nogal eens terughoudend om over stoppen

19

20

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

met roken te praten. Zij gaan ervan uit dat patiënten zelf ook wel weten dat roken slecht is of zijn bang dat ze de vertrouwensband met hun patiënten schade toebrengen. Niets is minder waar. Patiënten blijken het over het algemeen op prijs te stellen als hun arts of hulpverlener zich actief bezighoudt met een dergelijke vorm van ziektepreventie. Natuurlijk is daarbij wel de manier waarop dit gebeurt van belang. Rokers zijn volleerde beoefenaars van struisvogelpolitiek. Zelfs de vreselijkste boodschappen op pakjes shag en sigaretten weten ze te negeren. Dat komt doordat roken een hardnekkige verslaving is die niet zomaar overwonnen kan worden. Als een huisarts het onderwerp roken af en toe eens aanroert, worden rokers geprikkeld om over hun rookgedrag na te blijven denken. Als er een ontvankelijke reactie te bespeuren valt, is de tijd rijp om te proberen het onderwerp verder uit te diepen. Een goede openingszin kan zijn: ‘Hebt u er wel eens over nagedacht om te stoppen met roken?’ 1.4

Registratie

Wanneer duidelijk is geworden dat de patiënt rookt en het advies om te stoppen met roken is gegeven, is het zinvol om dit methodisch te registreren in het Huisartsen Informatie Systeem (HIS). Noteer hierin dat het advies is gegeven en codeer dit deelcontact met ICPC-code P17 Tabaksverslaving. Dit is de meest efficiënte manier. Eventueel kunt u ook met ruiters werken, bijvoorbeeld: RO voor rookverslaving, RO- voor gestopt met roken, NRO voor nooit gerookt. Diverse varianten zijn mogelijk, omdat bij de meeste systemen nieuwe ruiters kunnen worden aangemaakt. Als u er meer werk van wilt maken, kun u in het HIS beter een meetwaardenscherm aanmaken met daarin de volgende gegevens: – het aantal sigaretten per dag; – de duur van de rookverslaving; – het aantal pakjesjaren (aantal jaren dat er gerookt is vermenigvuldigd met het gemiddelde aantal sigaretten per dag gedeeld door 20); – de motivatie om te stoppen (niet-gemotiveerd, twijfelaar, gemotiveerd). Met dit meetwaardenscherm kunt u meer gegevens produceren en

1

Voorbereiden en organiseren

maakt u het werk meetbaar. Na een jaar kunnen de uitkomsten geevalueerd en geïnterpreteerd worden, en eventuele verschillen vastgesteld en besproken. Verderop in dit hoofdstuk kunt u meer lezen over een uitgebreidere vorm van registratie. Wanneer iemand voor de eerste keer op uw spreekuur komt voor SMR-begeleiding, is het handig om zo snel mogelijk in kaart brengen hoe het rookprofiel van deze persoon eruitziet. Aangezien de meeste mensen het niet fijn vinden om tijdens een gesprek met een computer bezig te zijn, is het prettig om een standaard intakeformulier voor snelle registratie te gebruiken. De gegevens daaruit kunnen later alsnog in het HIS worden verwerkt. Met behulp van het intakeformulier kan ook meteen structuur aan het gesprek worden gegeven. Om al te veel papierrompslomp te vermijden, kunt u natuurlijk het beste zoveel mogelijk het HIS gebruiken voor de registratie. Echter, als mensen tijdens een begeleiding afhaken, zijn ze niet zo gemakkelijk meer terug te vinden in het HIS, tenzij u een aparte ruiter voor hen kunt aanmaken. Als ze na een tijdje toch weer gemotiveerd zijn om te stoppen, is het prettig om de situatie snel in beeld te hebben. U zou er daarom voor kunnen kiezen om van deze mensen de gegevens op het intakeformulier in een aparte klapper te bewaren, naast de registratie in het HIS. Als ze zich opnieuw melden voor begeleiding, kunt u direct verder waar u gebleven was. Voor de registratie van groepsconsulten kunt u per bijeenkomst de aanwezigen registreren en een verrichting inboeken in het HIS. U kunt ook een aftekenblad gebruiken en halverwege en aan het eind van de cursus alle gegevens in een keer inboeken. Echte bijzonderheden moet u natuurlijk wel vermelden in het dossier van de patiënt. Dit betekent niet dat u per bijeenkomst en per patiëntendossier elke gemaakte opdracht hoeft uit te werken, want u kunt met behulp van het cursusboekje laten zien welke onderwerpen besproken zijn. Een opmerking als ‘aanwezig bij de eerste cursusbijeenkomst stoppenmet-roken’ zou al voldoende kunnen zijn.

21

22

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

Tabel 1.1

Voorbeeld intakeformulier

datum uitvoerende huisarts NAW-gegevens geboortedatum telefoon aantal jaren roken Fagerströmtest (FTND) sigaretten per dag (CPD)

… sigaretten/shag/sigaren/anders nl.:*

packyears (jaren roken x CPD : 20) tijd tot eerste sigaret na opstaan (TTFC) motivaties (waarom stoppen?) barrières (waar ziet patiënt tegen op?) motivatiefase

precontemplater, contemplater preparatie, actie, volhouden **

aantal stoppogingen hulpmiddelen geprobeerd

ja/nee*

zo ja, welke

nicotinevervangende middelen (NVM): pleisters, kauwgom, zuigtabletten, medicatie, acupunctuur, softlaser, Allen Carr, andere nl.: *

* omcirkel wat van toepassing is ** zie voor verdere uitleg hoofdstuk 2

6

4

5

3

7

4

5

3

7

2

deelnemer 1

deelnemer 2

deelnemer 3

deelnemer 4

deelnemer 5

deelnemer 6

deelnemer 7

deelnemer 8

deelnemer 9

deelnemer 10

( X = aanwezig geweest)

FTND

6

18

8

15

10

20

6

12

10

15

CPD

60

5

30

5

30

5

60

15

30

5

TTFC

Voorbeeld registratieblad bijeenkomsten

naam en geboortedatum

Tabel 1.2

3

17

4

12

9

30

6

8

5

10

pack years

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

1

dag

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

1 Voorbereiden en organiseren 23

24

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

1) Binnen hoeveel minuten na het opstaan steek je de eerste sigaret op? Punten 3

Binnen 5 minuten 6 tot 30 minuten

2

31 tot 60 minuten

1

Na 60 minuten

0

2) Vindt je het moeilijk om niet te roken waar het niet toegestaan is? Ja

1

Nee

0

3) Welke sigaret vindt je het ergste om op te geven? De eerste van de ochtend

1

Alle andere sigaretten van de dag

0

4) Hoeveel sigaretten rook je per dag? 10 of minder 11-20

0 1

21-30

2

31 of meer

3

5) Rook je meer in de uren na het opstaan dan de rest van de dag? Ja

1

Nee

0

6) Rook je ook als je zo ziek bent dat je bijna de hele dag in bed moet liggen? Ja

1

Nee

0 Aantal punten:

0 tot 4 punten = lichte afhankelijkheid, het is mogelijk om zonder hulpmiddel te stoppen. 4 tot 6 punten = matige afhankelijkheid, overweeg het gebruik van een hulpmiddel. 6 tot 10 punten = erge tot ernstige afhankelijkheid, een hulpmiddel is aan te raden.

Figuur 1.2 De Fagerströmtest voor nicotine afhankelijkheid.

Om een patiënt de juiste adviezen te kunnen geven, moet u goed weten wat de huidige situatie is. Gaat het om een habituele rookverslaving van een paar sigaretten per dag of om stevig rookgedrag met een sterke lichamelijke verslaving? Om hierover meer duidelijkheid te

1

Voorbereiden en organiseren

krijgen, kunt u de Fagerström Test for Nicotine Dependency (FTND) gebruiken. Zie figuur 1.2. Deze test is opgenomen in het cursusboekje. Voor de registratie noteert u de uitkomst van deze test, zodat u weet in welke mate de lichamelijke verslaving aanwezig is. Onderdelen van de FTND zijn: – CPD: cigarettes per day; – TTFC: time to first cigarette. Beide zijn belangrijke indicatoren voor de mate van afhankelijkheid. Er wordt ook belang gehecht aan het aantal pakjesjaren dat een roker heeft. Artsen proberen hiermee de kans op longkanker in te schatten. Pakjesjaren of packyears zijn het aantal jaren dat iemand heeft gerookt vermenigvuldigd met het aantal sigaretten per dag, gedeeld door 20 (standaardinhoud van een pakje sigaretten). Voorbeeld: iemand rookt 15 jaar, vermenigvuldigd met 12 sigaretten per dag is 180, gedeeld door 20 (één pakje sigaretten) is 9 pakjesjaren. Verder is het handig om de motivatie en barrières van een patiënt duidelijk te verwoorden, omdat u hiermee aan de slag gaat in de cursus. Voor de registratie in het HIS zou het er als volgt uit kunnen zien. ruiter

RO (roken)

subjectief:

motivatie: slecht voor gezondheid, kost veel geld barrières: bang voor terugval, diverse vrienden roken

objectief:

FTND: 6 TTFC: 5 CPD: 12 packyears: 9

evaluatie:

tabaksverslaving (met ICPC-code P17)

plan:

groepsconsulten (of individuele begeleiding)

1.5

Afspraken maken

Wie gaat wat doen en op welk moment? Spreek dit duidelijk met alle medewerkers van de praktijk af. Maak eventueel een schema waarin u dit aangeeft. Zie tabel 1.4. Zo heeft iedereen duidelijk voor ogen wat er van hem of haar verwacht mag en kan worden.

25

26

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

Tabel 1.4

Afsprakenschema

taak

DA

POH x

x

x

x

x

x

x

registreren van ICPC-code en episode ‘Tabaksverslaving’, motivatie en barrières in het patiëntendossier

x

x

inboeken van verrichting n.a.v. consult

x

x

x

x

vragen naar wel of niet roken aan patiënten registreren van ruiter RO korte vragenlijst doornemen m.b.v. folder Stivoro Inhaleer het leven afspraak maken in agenda van POH

meegeven van folder over roken

HA

x

x

afnemen van FTND

x

informeren van patiënten over het nieuwe SMR-spreekuur d.m.v. poster in wachtkamer

x

bestellen van folders en brochures

x

uitvoeren van het SMR-spreekuur

x x

informeren van de collega’s van de sociale kaart

x

x

nazorg bieden (nabellen 1 week, 1 maand, 1⁄2jaar na het stoppen met roken)

x

x

schriftelijke enquête na 1 jaar

x

Maak ook afspraken over het minimale en maximale aantal deelnemers dat u per groep aankunt. Zorg dat het er niet te weinig zijn, zodat het groepsproces niet verstoord wordt als er één of enkele personen afvallen (tenminste 6 tot 8 personen). Zorg ook dat het er niet te veel zijn om te voorkomen dat u de grip op de groep verliest (maximaal 12 tot 14 personen). Wilt u toch grotere groepen begeleiden, zorg dan dat u met z’n tweeën bent. Spreek een sluitingsdatum af. 1.6

Doelen stellen

Als u een werkplan of protocol hebt gemaakt, is het gebruikelijk om een doelstelling te formuleren, zodat u op de juiste manier ergens naartoe werkt, bijvoorbeeld welk slagingspercentage u wilt bereiken. Een goede manier om een doel te stellen, is om de SMART-formule te gebruiken.

1

Voorbereiden en organiseren

Specifiek Meetbaar Acceptabel Realistisch Tijdgebonden

Wat gaan we precies doen? Wat willen we bereiken? Is het uitvoerbaar en is er draagvlak bij ieder? Is het haalbaar? Hoeveel tijd trekken we ervoor uit?

Dit kan er als volgt uit zien in het werkplan: Specifiek Meetbaar Acceptabel Realistisch Tijdgebonden

Er draait een SMR-spreekuur voor groepsbegeleiding en individuele begeleiding. Na één jaar rookt twintig procent van de deelnemers nog steeds niet. Het plan wordt gedragen door alle medewerkers van de praktijk. Er wordt uitgegaan van tien weken voorbereidingstijd; dit lijkt realistisch en haalbaar. De voorbereidingstijd voorafgaand aan de start van het spreekuur is tien weken, de nameting is één jaar nadat de eerste groep deelnemende rokers gestopt is.

Wees realistisch in het stellen van een slagingspercentage. Als u een slagingspercentage van honderd nastreeft, is dat natuurlijk niet realistisch, maar een slagingspercentage van vijftien of twintig is dat wel. Overigens, een persoon die gestopt is, telt pas mee voor het slagingspercentage als er een heel jaar niet gerookt is. Naarmate u meer ervaring krijgt, zal er ook een hoger slagingspercentage kunnen komen. Hierboven werd gesteld dat vijftien tot twintig procent reëel is. Als u dat gehaald hebt, kunt u bijvoorbeeld gaan denken aan 20 tot 25 procent. Het advies is om er niet meteen veel druk achter te zetten, maar eerst ervaring op te doen en later bij de evaluatie het doel bij te stellen. Het moet tenslotte ook leuk blijven voor uzelf en het is geen wedstrijd.

27

28

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

Tabel 1.5

De effecten met monotherapie

interventie

effectiviteit na 12 maanden

H-MIS

8%

advies op maat

7%

individuele counseling

16%

telefonische counseling

8%

nicotinekauwgom

17%

nicotinepleisters

13%

nicotine-inhaler

17%

nicotinezuigtabletten

20%

Zyban (Bupropion)

17%

Nortrilen (Nortriptyline)

24%

Bron: CBO

1.7

Nazorg

Er zijn verschillende vormen van nazorg mogelijk. U kunt kiezen voor telefonische nazorg, terugkombijeenkomsten (in geval van groepsconsulten) en individuele herhalingsconsulten. De ervaring leert dat de meeste ondersteuning nodig is gedurende de eerste weken na het stoppen, maar dat er na zo’n drie en zes maanden ook vaak een ‘dip’ geconstateerd kan worden. Om dit op te vangen, kunt u mensen het beste een paar keer terugzien op gesprek. Een recept meegeven en ‘succes ermee’ zeggen, is uit den boze. Een pil of nicotinevervanger is slechts een hulpmiddel. Het meeste werk moet ‘tussen de oren’ gedaan worden. Om die reden stranden impulsieve acties van rokers die plotseling op bijvoorbeeld nicotinepleisters overgaan. Een goede voorbereiding op de stopdatum is essentieel en nazorg bieden na de stopdatum is evenzeer succesverhogend. Bekijk voor uw werkplan welke nazorg het beste inpasbaar is, want iedere patiënt en dus ook iedere roker is weer anders, en bij iedereen zal er een andere behoefte en verwachting leven. Het is altijd goed om een algemeen plan te hebben, maar zorg er ook voor dat er voldoende ruimte blijft voor individuele behoeften.

1

Voorbereiden en organiseren

1.8

Kosten en baten

Voor elke bijeenkomst van twintig minuten of langer kunt u een dubbel consult in rekening brengen bij de zorgverzekeraar van de cursist. Indien u groepsconsulten gaat doen, kunt u dus in dezelfde zitting van meerdere personen tegelijk (dubbele) consulten in rekening brengen. Financieel gezien is dit natuurlijk een zeer efficiënte werkwijze, maar de werkelijke meerwaarde van groepsconsulten schuilt in de groepswerking. Daarover later meer. Vraag bij aanvang van de cursus een eenmalige eigen bijdrage aan de deelnemers. Denk daarbij aan een bedrag van circa 25 tot 50 euro. Deze bijdrage is bedoeld om de kosten van het cursusmateriaal, koffie, thee en gebruik van de ruimte te dekken. Een eigen bijdrage werkt bovendien bevorderend op de opkomst bij de bijeenkomsten. Zonder een eigen bijdrage merkt een deelnemer vrijwel niets van de organisatie achter de cursus en ziet het er wellicht vrijblijvender uit. Er zijn ook instanties die subsidies geven voor zorgvernieuwende initiatieven. Denk aan ketenzorgprojecten, transmurale projecten, onderzoek en ontwikkeling. Hierover kunt u informatie inwinnen bij de preferente zorgverzekeraar, ZonMw en (achterstands)fondsen bij de gemeente. Daarnaast zijn er ook nog ongeveer 13.000 fondsen in Nederland die geld beschikbaar stellen voor diverse doeleinden, onder andere voor gezondheidszorg. In veel gevallen is er een fonds te vinden dat mogelijk een financiële bijdrage wil leveren. Kijk hiervoor op www.fondsenboek.nl of informeer bij de betere boekhandel naar het FondsenBoek of de FondsenDisk. 1.9

Public relations

Tussen het bekendmaken van uw plannen en het daadwerkelijke starten van het spreekuur of de groepsconsulten, kunt u het beste een aantal weken reserveren. Tussen de vier en tien weken zijn wel nodig om het nieuws rond te laten gaan en mensen de gelegenheid te geven zich aan te melden. Als uw patiëntenbestand goed gecodeerd is op tabaksverslaving, kunt u ook gericht brieven aan geselecteerde patiënten sturen. Spreek een sluitingsdatum en een minimum en maximum aantal deelnemers af als u met een groep wilt gaan starten. Er zijn diverse kanalen die u kunt gebruiken voor het bekendmaken van het nieuwe initiatief. Enkele voorbeelden:

29

30

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

– Informeer collega’s en overige medewerkers over de werkwijze en vraag of ze actief willen doorverwijzen naar het stoppen-met-roken-spreekuur. – Mond-tot-mondreclame: in buurtgemeenschappen en volkswijken kan het bericht als een lopend vuurtje rondgaan. Spreek de juiste personen hiervoor aan. – Hang een poster op de deur van uw spreekkamer of boven uw bureau. – Geef gericht stopadvies op het spreekuur, met eventuele verwijzing naar het SMR-spreekuur. – Informeer de eerste- en tweedelijnsmedewerkers van de sociale kaart over het nieuwe initiatief, via e-mail of per brief. Denk bijvoorbeeld aan apotheek, tandarts, fysiotherapeut, diëtist, maar ook internist, vaatchirurg, cardioloog, longarts, verloskundige en podotherapeut. – Hang posters met een pakkende tekst in de wachtkamer, de apotheek, bij de fysiotherapeut, de tandarts, het wijkcentrum en op andere strategische punten (zie figuur 1.3). Deze posters kunt u eventueel meezenden met de mailing naar de sociale kaart. – Zet het bericht op de website van de praktijk (indien aanwezig). – Vraag of er een journalist langskomt van de wijkkrant of het regionale dagblad. Laat een fotograaf meekomen. Een artikel met foto trekt meer aandacht. – Leg aanmeldstrookjes op de balie (zie figuur 1.4). Werkt u in een kleine huisartsenpraktijk, dan kan het zinvol zijn om samenwerking te zoeken met collega’s van andere praktijken in de regio of een samenwerkingsverband van huisartsen. Zo kunt u sneller en makkelijker voldoende mensen voor de cursus bijeenkrijgen. Bovendien kunt u, bij veel aanmeldingen, een collega vragen om met z’n tweeën een wat grotere groep te begeleiden. De mensen die op de wachtlijst staan kunt u oproepen door middel van een oproepbrief. Door gebruik te maken van een antwoordstrook kunt u meteen een soort ‘contract’ laten ondertekenen. Het heeft natuurlijk geen juridische waarde, maar het geeft de afspraken wel een officieel karakter. De patiënt zal het ondertekende formulier beschouwen als een intentieverklaring om aan de SMR-cursus deel te nemen. Zie voor een voorbeeld van een oproepbrief figuur 1.5.

1

Voorbereiden en organiseren

31

Wilt u stoppen met roken?

Dat hoeft u niet alleen te doen! Voor patiënten van huisartsenpraktijk: De cursus start: Er zal gedurende 10 weken elke week een bijeenkomst plaatsvinden van 1 uur. Na 3 maanden en na 6 maanden is er een terugkomdag. Bijeenkomsten vinden steeds plaats op van

uur tot

dag

uur

Locatie: De eigen bijdrage is éénmalig € (voor lesmateriaal, koffie en thee, etc.) U kunt zich aanmelden voor een intakegesprek via het aanmeldstrookje aan de balie. Meer informatie is verkrijgbaar via contactpersoon

Meldt u hier aan voor de

cursus Stoppen met roken

Figuur 1.3 Voorbeeld van een poster.

Ja! Ik meld mij aan voor de cursus Stoppen met roken. Bel mij voor een intakegesprek. naam: adres: telefoon overdag: telefoon ’s avonds: huisarts:

Figuur 1.4 Voorbeeld van een aanmeldstrookje.

geboortedatum:

32

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

Tip: Over het algemeen werkt het meesturen van een retourenvelop met postzegel bij de oproepbrief responsverhogend. De kosten hiervan kunnen ook gedekt worden door de eigen bijdrage. 1.10

Intakegesprek

Op het aanmeldstrookje staat bewust vermeld dat er een intakegesprek zal plaatsvinden. Omdat u niet voor vervelende verrassingen wilt komen te staan tijdens de cursus, is het verstandig om mensen die zich aanmelden vóór het begin van de cursus individueel te screenen. Dit doet u door middel van een intakegesprek. Dit is belangrijk omdat u wilt voorkomen dat een deelnemer het groepsproces ondermijnt en de begeleiding voor de andere cursisten negatief beïnvloedt. De deelnemers moeten over bepaalde sociale vaardigheden beschikken, willen ze goed kunnen functioneren in een groep. Verder wilt u weten of bij de deelnemer in spe de juiste omstandigheden aanwezig zijn die ertoe kunnen bijdragen dat de stoppoging een reële kans van slagen heeft. Hierna volgen een aantal eigenschappen en omstandigheden waar u alert op dient te zijn bij een intakegesprek. Minder geschikt voor deelname aan een groepsconsult zijn mensen die: – te dominant zijn en niet kunnen luisteren naar anderen; – te verlegen zijn en geen eigen mening durven geven; – erg veel negativiteit verspreiden; – erg gespannen zijn; – erg gesloten zijn; – verminderde cognitieve functies vertonen, zoals bijvoorbeeld bij dementie; – recentelijk een dierbare verloren hebben en nog in de rouw zijn; – verslaafd zijn aan harddrugs, alcohol of tranquillizers, zoals oxazepam, diazepam etc.; – ernstige klachten van depressiviteit hebben; – ernstige psychiatrische aandoeningen hebben. Verder is het zinvol om te letten op de onderlinge samenstelling van de groep. Een jongen van achttien in een groep van tien vijftigers zal zich waarschijnlijk niet zo goed kunnen identificeren met de overige groepsleden. Het gaat erom dat u probeert een redelijk homogene groep samen te stellen, met voldoende gemotiveerde mensen. Zie ook hoofdstuk 2 over gesprekstechnieken.

1

Voorbereiden en organiseren

33

(logo van de praktijk) Geachte heer/mevrouw, Hartelijk dank voor uw aanmelding bij onze cursus Stoppen met Roken. Hierbij wil ik u uitnodigen voor de eerste bijeenkomst van onze cursus. De startdatum zal zijn: Maandag 10 november van 15.15 tot 16.30 uur De cursus zal steeds plaatsvinden in de huisartsenpraktijk. We willen benadrukken dat er nog niet gestopt hoeft te worden met roken! Dit zal pas halverwege de cursus gaan gebeuren. Eerst gaan we ons goed voorbereiden! De eigen bijdrage voor de cursus zal … bedragen. Te voldoen aan het einde van de 1e bijeenkomst. Deze bijdrage is bestemd voor koffie en thee, cursusmaterialen en gebruik van de ruimte. Vriendelijk verzoek om onderstaand aanmeldstrookje terug te sturen ter bevestiging van uw deelname. Indien er nog vragen zijn dan kunt u contact opnemen met de huisartsenpraktijk. ---------------------------------------------------------------------------------------Ondergetekende verklaart hierbij: Dat hij/zij zich aanmeld om de cursus Stoppen met roken te volgen die 12 bijeenkomsten zal duren en zal starten op om uur. Dat hij/zij akkoord gaat met de eigen bijdrage van en deze zal voldoen na de 1e cursusbijeenkomst. Naam: Adres: Huisarts: Telefoon overdag: Geboortedatum: Handtekening:

...

’s Avonds:

Datum:

* strookje terugsturen in bijgevoegde retourenvelop of afgeven aan de balie van de huisartsenpraktijk

Figuur 1.5 Voorbeeld van een oproepbrief.

1.11

De eerste bijeenkomst

Wanneer u alles hebt voorbereid, kunt u de eerste cursusbijeenkomst gaan organiseren. Indien binnen de praktijk niet voldoende ruimte beschikbaar is voor de bijeenkomsten, kunt u natuurlijk uitwijken

34

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

naar een alternatieve locatie. Denk hierbij aan een wijkcentrum of buurthuis. De kosten worden doorberekend in de eigen bijdrage. Zorg dat alle benodigdheden er zijn: gebruik een checklist om na te gaan of u niets vergeten bent. niet vergeten: ruimte reserveren registratielijst deelnemers koffie, thee, water voldoende cursusboekjes bestellen pennen klaarleggen contactpersoon afspreken bij afmeldingen data van de bijeenkomsten vastleggen directe collega’s informeren agenda blokkeren folders en brochures klaarleggen

1.12

Evaluatie

Het eerste jaar is het zinvol dat u regelmatig met collega’s en werkgever(s) evalueert hoe de stoppen-met-roken-begeleiding loopt. Zijn er knelpunten in de samenwerking of de communicatie? Hoe kunnen die het beste worden opgelost? Door het werk meetbaar te maken, kunt u de resultaten van uw inspanningen laten zien. Dit doet u door met ICPC-codes, ruiters en episodes te werken. Hoeveel procent van de deelnemers is gestopt door uw interventie? Is het doel bereikt? Wat zou u kunnen verbeteren? Neem al deze zaken mee in de evaluatie. Met behulp van de cirkel van Korthagen kunt u steeds uw inspanningen verbeteren (zie figuur 1.6). Door na de begeleiding de patiënt een (anoniem) evaluatieformulier te laten invullen, kunt u een schat aan informatie verkrijgen waarmee u uw werkwijze kunt verbeteren (zie figuur 1.7). Wees niet bang voor feedback. Feedback is opbouwend, kan u helpen om de cursus verder te professionaliseren en geeft u gelegenheid om uw inspanningen te evalueren. Door via anderen te leren krijgt u een realistischer beeld van uzelf en van uw manier van optreden. Tip: laat het evaluatieformulier invullen bij de tiende bijeenkomst van de cursus.

1

Voorbereiden en organiseren

35

alternatieven onwikkelen voor de aanpak en daaruit kiezen

uitproberen in een nieuwe situatie

4 bewustwording (eventueel formulering) van essentiële aspecten

5 3 1

handelen (ervaring)

2

terugblikken op het handelen

Figuur 1.6 De cirkel van Korthagen; spiraalmodel van een (ideaal) reflectieproces.

Na een jaar weet u nog niet of rokers die na de cursus gestopt zijn met roken het ook echt volgehouden hebben. Om de resultaten te kunnen meten, zult u actief moeten navragen of zij inderdaad nog altijd niet roken. Alleen zij bij wie dat na één jaar het geval is, tellen mee voor de resultaatmeting. Aangezien telefoneren veel tijd kost, kunt u beter een enquêteformulier met een gefrankeerde retourenvelop versturen. Voor een voorbeeld van zo’n enquêteformulier zie figuur 1.8. 1.13

Nieuwe doelstelling

Na een jaar kunt u uitdraaien maken van de mensen die wel roken en de mensen die niet meer roken, en kunt u de resultaten zichtbaar maken. De behaalde resultaten kunnen vergeleken worden met de doelstelling en eventuele cijfers van voorgaande jaren. Vervolgens

36

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

Evaluatieformulier* Totale waardering: onvoldoende – matig – voldoende – ruim voldoende – goed** De kennis v/d begeleider was: onvoldoende – matig – voldoende – ruim voldoende – goed** Het schriftelijke materiaal was: onvoldoende – matig – voldoende – ruim voldoende – goed** Begeleiding van: Stopdatum:

-

-

tot -

-

-

(dd-mm-jj)

(dd-mm-jj).

Hoe heeft u deze werkwijze ervaren:

Waar heeft u het meeste aan gehad:

Heeft u iets gemist of had u bepaalde dingen anders willen zien**: Ja Nee Toelichting:

Waar bent u het meest tevreden over:

Overige opmerkingen:

* Vul dit formulier zo volledig mogelijk in en lever het in op de laatste bijeenkomst ** Omcirkel het passende antwoord of geef waar nodig toelichting

Figuur 1.7 Voorbeeld van een vragenlijst aan het einde van de begeleiding.

kunnen de doelen bijgesteld worden voor het nieuwe jaar. Op deze wijze blijft u uzelf prikkelen en uitdagen. Maak er echter geen persoonlijke prestigekwestie van en leg de lat voor uzelf niet te hoog. Hierover meer in hoofdstuk 3. U zult merken dat u steeds handiger wordt in het coachen van de doelgroep naarmate u langer bezig bent met SMR-begeleiding. Na de

1

Voorbereiden en organiseren

Geachte heer/mevrouw, Naar aanleiding van uw deelname aan ons Stoppen met roken-programma 1 jaar geleden willen we graag informeren hoe het nu met u gaat en tevens onze resultaten meetbaar maken. Daarom sturen wij u deze korte vragenlijst met het verzoek deze in te vullen en per omgaande in de antwoordenveloppe terug te sturen. 1 Bent u nog steeds gestopt met roken?* Ja (indien ja, ga door naar vraag 4) Nee Toelichting: 2 Wat was de aanleiding dat u weer ging roken?* Terugval in oude gedrag Over laten halen door iemand anders Stressvolle gebeurtenis Anders namelijk: 3 Wilt u opnieuw begeleiding bij stoppen met roken?* Ja Nee Toelichting: 4 Bent u tevreden over de begeleiding die u eerder gekregen heeft?* Ja, helemaal Ja, een beetje Nee, niet helemaal Nee, helemaal niet Toelichting: 5 Waar heeft u het meeste aan gehad in de gesprekken?* Toelichting: 6 Heeft u iets gemist in de begeleiding of had u bepaalde dingen anders willen zien?* Ja Nee Toelichting: *Omcirkel het passende antwoord en geef waar nodig toelichting

Indien u opnieuw begeleiding wilt bij het stoppen met roken dan bent u natuurlijk van harte welkom om een nieuwe afspraak te maken. Met vriendelijke groet,

Figuur 1.8 Voorbeeld van een enquêteformulier.

eerste evaluatie hebt u nieuwe inzichten verkregen in uw handelwijze. Door terug te blikken beschikt u over aanknopingspunten om het SMR-spreekuur verder te ontwikkelen en verbeteringen aan te brengen.

37

Gesprekstechnieken

2.1

2

Fasen van gedragsverandering

Een gesprek valt of staat met de gesprekstechnieken die worden toegepast. Er dient hierbij rekening te worden gehouden met de fase van gedragsverandering waarin de cursist zich op dat moment bevindt. De verschillende fasen van gedragsverandering zijn beschreven door Prochasca en DiClemente en worden weergegeven in een model (zie figuur 2.1). Elke fase heeft zijn eigen kenmerken. Ze worden hierna beschreven. precontemplatie In de precontemplatiefase is de roker zich niet bewust van een probleem, is niet serieus aan het denken over stoppen met roken en niet geïnteresseerd in enige vorm van hulp. De roker zal proberen de huidige slechte gewoonte goed te praten en kan zelfs defensief zijn tegenover mensen die proberen hem te bewegen om te stoppen met roken. De voordelen van roken wegen zwaarder dan de nadelen. De roker zal geen moeite doen om informatie op te nemen over de nadelen van de slechte gewoonte. Er zijn geen plannen om binnen zes maanden te stoppen met roken. De beste houding die u hierbij kunt aannemen is die van een informatieverstrekker. Probeer een klimaat te scheppen van begrip en respect, zodat de persoon op wie u zich richt zich kan openstellen voor informatieopname. Beperk u ertoe de roker bewuster te maken van de gevolgen van bepaald gedrag en proberen verbanden te leggen tussen (reeds bestaande) klachten en roken. Probeer ambivalentie op te wekken. Ga vooral niet discussiëren, want dit zal waarschijnlijk alleen maar averechts werken.

2

Gesprekstechnieken

39

contemplatie (overwegen)

terugval

pre-contemplatie (vooroverwegen)

preparatie (voorbereiden)

terugval actie (ingaan stopproces)

volhouden (ex-roker)

Figuur 2.1 Fasen van gedragsverandering. Bron: Prochasca and DiClemente, Stages of Change, 2002

contemplatie In deze fase van contemplatie is er sprake van twijfel en afweging. De voordelen en de nadelen wegen ongeveer even zwaar. Er is bewustwording van het feit dat er een probleem is, maar een besluit is er nog niet genomen. Het is nu zaak om de roker te stimuleren een zorgvuldige en gedetailleerde afweging te maken. U zou hierbij een voor- en nadelenmatrix kunnen laten maken (zie tabel 2.1). Het afwegen leidt tot een intentieverklaring. Die kan negatief zijn en de roker zal dan niet duidelijk aangeven zijn gedrag te willen veranderen of zelfs aangeven zijn gedrag niet te willen veranderen. De intentieverklaring kan ook positief zijn en de roker geeft dan aan zijn gedrag wel te willen veranderen. Hiermee komt de roker vervolgens in de fase van de besluitvorming (preparatie).

40

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

Tabel 2.1 gedrag

Voorbeeld van een voor- en nadelenmatrix korte termijn

lange termijn

voordelen nadelen

preparatie In de preparatiefase is de wens om te stoppen uitgesproken en kan de uitvoering binnen een maand verwacht worden. Er wordt ook wel gesproken van ‘commitment’, een besluit tot gedragsverandering. Tussen willen en besluiten bestaat echter een belangrijk verschil. In de fase van het willen probeert u de patiënt ertoe aan te zetten om mogelijke barrières die het welslagen in de weg kunnen staan te achterhalen. Het is belangrijk om deze barrières op te sporen, omdat ze een obstakel vormen tussen het willen en het daadwerkelijk uitvoeren van het voornemen. Het is uw taak om de vaardigheden en het zelfvertrouwen te helpen verhogen. De barrières kunnen te maken hebben met de volgende zaken: – belemmerende emoties; – wilskracht; – persoonlijke effectiviteit; – vaardigheden; – opvattingen of beliefs; – sociale omgeving; – praktische mogelijkheden; – drang of craving. actie In de actiefase wordt gedurende zeker drie tot zes maanden nieuw gedrag vertoond. De focus ligt nu op het stimuleren van de persoonlijke effectiviteit, het volhouden van het nieuwe gedrag, het krijgen van sociale steun en het toepassen van alternatieven op moeilijke momenten. Laat de voordelen van niet meer roken nogmaals benoemen door de deelnemers, zowel de voordelen op korte termijn als die op langere termijn. volhouden Van volhouden is sprake als het nieuwe gedrag minstens zes maanden wordt volgehouden. Bespreek met de deelnemers hoe ze het

2

Gesprekstechnieken

beste om kunnen gaan met een uitglijder, en hoe ze kunnen voorkomen dat ze helemaal terugvallen in het oude rookgedrag. Ga met hen na wat de verleidingsmomenten zijn en hoe ze deze momenten kunnen opvangen en neutraliseren. Bespreek ook welke moeilijke momenten er al geweest zijn en hoe de deelnemers daar tot nu toe mee zijn omgegaan. terugval We spreken van laps als er sprake is van incidenten zonder dat de deelnemer in het oude gedrag terugvalt. Als er sprake is van een volledige terugval naar precontemplatie of contemplatie, noemen we dat relaps. Evalueer de aanleiding voor het optreden van een terugval. Ga opnieuw na welke motivatie en barrières er zijn. Ontwikkel samen met de deelnemers een nieuwe, krachtiger strategie. Leg uit dat het heel vaak voorkomt dat iemand een paar keer terugvalt en dat er meestal meerdere pogingen nodig zijn om helemaal te stoppen met roken. Van een terugval kan een deelnemer veel leren met het oog op een volgende poging om met roken te stoppen. 2.2

Motivational interviewen

Motivational interviewen oftewel motiverende gespreksvoering is een directieve persoonsgerichte gespreksstijl die erg in opkomst is. De techniek is bedoeld om verandering van gedrag te bevorderen door bij de deelnemer eventuele ambivalente gevoelens ten opzichte van verandering te helpen verhelderen en oplossen. Veel praktijkondersteuners zijn al bekend met het motivational interviewen. Ook onder huisartsen begint deze gesprekstechniek steeds meer bekendheid te krijgen. Daarom zal er hier niet verder op worden ingegaan. Voor hen die de techniek van het motivational interviewen niet goed genoeg kennen of niet goed kunnen toepassen, is het boek Health Counseling van dr. Frans Gerards zeker aan te raden. 2.3

Socratisch motiveren

Socratisch motiveren is een vraagtechniek die ervan uitgaat dat alle kennis reeds aanwezig is bij mensen. De cursusleider heeft als taak de deelnemer deze kennis weer te helpen ‘herinneren’. De vragen aan de patiënt worden zo geformuleerd dat deze gedwongen wordt zelf over zijn probleem na te denken, met oplossingen te komen en eigen

41

42

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

inzichten kritisch tegen het licht te houden. Op deze manier wordt de patiënt uit zijn passieve rol gehaald; de hulpverlener hoeft niet langer als enige oplossingen aan te dragen. 2.4

De Columbo-techniek

Deze techniek is genoemd naar de gelijknamige detectiveserie waarin acteur Peter Falk – gehuld in een oude regenjas, met verward haar en een sigaar in de mond – zich op een onhandige, naïeve en verstrooide manier opstelt. Terwijl Colombo de deurknop al vast heeft, verrast hij de ondervraagde met een laatste vraag: ‘Nog één vraagje…’ Met zijn wat naïeve opstelling geeft inspecteur Columbo de ondervraagde een gevoel van superioriteit, waardoor deze bereid is om hem een handje te helpen omdat het anders nooit wat met hem wordt. Deze techniek is uitermate geschikt om toe te passen bij mensen die alles beter weten, overal kritiek op hebben en gemakkelijk overgaan tot een machtsstrijd. Enige voorzichtigheid is wel geboden, want voorkomen moet worden dat de betrokken deelnemer het gevoel krijgt dat hij niet serieus of zelfs in de maling genomen wordt. 2.5

Concretiseren

Concretiseren is het doorvragen over een onderwerp om verduidelijking te krijgen door middel van vragen als: ‘Kunt u me daarover iets meer vertellen?’ of ‘Kunt u me eens precies vertellen hoe dat in zijn werk is gegaan?’ 2.6

Parafraseren

Parafraseren wordt ook wel papegaaien genoemd. De hulpverlener vat kort samen wat de deelnemer vertelt en herhaalt dit in eigen bewoordingen.

‘Dus als ik het goed begrijp, hebt u al verschillende stoppogingen ondernomen en bent u nu een beetje ontmoedigd?’

2

Gesprekstechnieken

2.7

Reflecteren

Reflecteren wordt ook wel actief luisteren genoemd. De hulpverlener brengt de verborgen boodschap van de patiënt onder woorden.

De patiënt vraagt: ‘Kunnen die tabletten echt geen kwaad?’ De hulpverlener voelt aan waar de patiënt op doelt en antwoordt: ‘U maakt zich ongerust over eventuele bijwerkingen?’

2.8

Confronteren

Soms is het nodig dat de patiënt wordt geconfronteerd met zijn gedrag. De hulpverlener laat daarbij duidelijk blijken dat hij oog heeft voor de signalen die de patiënt uitzendt.

‘Ik merk dat u moeite heeft om op tijd op de cursus te komen. Moeten we ons niet afvragen of uw motivatie wel sterk genoeg is? Te laat komen is overigens erg storend voor de overige cursisten.’

2.9

Positief heretiketteren

Negatieve gedachten, gevoelens of gedrag kan de hulpverlener positief heretiketteren en in een positieve context zetten.

Patiënt: ‘Ik heb alles al geprobeerd om van het roken af te komen, maar het is allemaal mislukt!’ Hulpverlener: ‘Dat betekent dus dat u erg gemotiveerd bent om van het roken af te komen. Dat is heel goed! Laten we samen eens kijken welke methodes u al hebt gebruikt en of u ze goed hebt toegepast. Vervolgens kijken we welke methode het beste bij u past en hoe u die effectiever kunt inzetten om u van het roken af te helpen. U hebt al veel ervaring opgedaan waar u nu veel aan kunt hebben.’

43

44

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

2.10

Opsokkelen

Opsokkelen is een gesprekstechniek die zijn wortels in de commerciële sector heeft. Het idee erachter is dat iemand die te lang aan het woord is of te dominant in de gesprekken aanwezig is wordt afgeremd zonder dat deze persoon voor het hoofd wordt gestoten. Opsokkelen wil zeggen dat de inbreng van de betrokkene positief wordt gewaardeerd maar (voorlopig) wel terzijde wordt geschoven.

Een voorbeeld: ‘Wat u daar zegt, is hoogst interessant [= opsokkelen] en we komen er zeker nog op terug, maar nu wil ik graag verder gaan met het punt waar we het over hadden, anders komen we in tijdnood.’

2.11

Advocaat van de duivel

Advocaat van de duivel spelen wordt ook wel de paradoxale benadering genoemd. De hulpverlener laat hiermee als het ware twee stemmetjes in het hoofd spreken, waarbij in het geval van de roker de ene stem zegt dat hij wel moet roken en de andere stem zegt dat het beter is om te stoppen. Daarbij is het van belang dat u de bijbehorende redenen duidelijk naar voren laat komen, zeker ook de ‘niet’-redenen, omdat die de barrières zijn die nog opgeruimd moeten worden.

De patiënt: ‘Ik begrijp wel dat ik moet stoppen maar toch zie ik het nut er niet zo van in.’ De hulpverlener: ‘Nee, inderdaad. Dat ene stemmetje zegt zeker: blijf maar lekker roken, dat is veel beter voor u.’

De kans is nu groot dat de patiënt de tegenovergestelde positie zal innemen. Dit werkt echter niet bij iedereen. Een cursist die minder ver in het proces gevorderd is, zal de vertolking van het negatieve stemmetje bevestigen. Het is daarom zaak voor de hulpverlener om goed te beoordelen in welke fase van het proces de individuele deelnemer zich bevindt.

2

Gesprekstechnieken

45

2.12

Asociale respons

Een goede techniek om toe te passen in groepsbijeenkomsten is de zogenoemde ‘asociale respons’. Het is even oefenen en de hulpverlener moet alert blijven, want de asociale respons is voor de meesten een onnatuurlijke reactie, maar als de techniek goed wordt toegepast is die heel effectief. Het werkt als volgt. De cursusleider stelt iemand een vraag en terwijl diegene antwoord geeft, kijkt de cursusleider een ander aan om aan deze persoon een reactie te ontlokken. Die zal dan reageren op de persoon aan wie de vraag oorspronkelijk gesteld werd. Mocht iemand niet voldoende worden aangespoord om te reageren, dan kunnen non-verbale signalen helpen, zoals iemand recht aankijken, een hoofdknik geven en een vragende blik toewerpen. Als ook dit niet voldoende werkt, dan kan de persoon in kwestie nog rechtstreeks worden aangesproken: ‘Jan, wil jij hier eens op reageren.’ Dit kan met verschillende personen net zo lang worden herhaald tot het onderwerp van gesprek geheel besproken is. Als de hulpverlener af en toe een beetje bijstuurt, kan de groep ertoe worden aangezet om onderwerpen zelf uit te diepen (zie figuur 2.2). De hulpverlener hoeft zelf vaak nauwelijks iets te zeggen. De deelnemers corrigeren elkaar en vullen elkaar aan. Het grote voordeel hiervan is dat de deelnemers elkaar kunnen aanspreken op hun gedrag. Ze zullen in het algemeen ook eerder geneigd zijn iets van ‘lotgenoten’ aan te nemen dan van een professional.

niet zo:

wel zo: cursist

cursist

cursist

cursist cursusleider

cursist

cursist

cursusleider

cursist

cursist

Figuur 2.2 Interactie in groepsbijeenkomsten.

cursist

cursist

Werkbaarheid

3.1

3

Nieuwsgierige desinteresse

De beste instelling om het begeleidingsproces voor uzelf werkbaar te houden is ‘nieuwsgierige desinteresse’. Dit houdt in dat u niet geïnteresseerd bent in het resultaat maar wel benieuwd bent naar het proces. Dit klinkt vreemd, want een hulpverlener wil er natuurlijk graag voor zorgen dat mensen zo lang mogelijk zo gezond mogelijk blijven. Omdat roken hier haaks op staat, bestaat het gevaar dat u te veel druk op het resultaat legt met averechtse gevolgen. Niet alleen krijgt u te maken met grotere weerstanden bij de patiënten, maar zelf raakt u ook gefrustreerd als het hun niet lukt om met roken te stoppen. Door u niet op het einddoel te fixeren maar op het proces, zorgt u ervoor dat er niet te veel druk op het eindresultaat komt te staan. Dit kunt u doen door een ‘lean back’-mentaliteit te ontwikkelen, dat wil zeggen een ontspannen houding. 3.2

Waardevrij

Een hulpverlener kan beter vermijden dat persoonlijke oordelen een rol gaan spelen in het werk. Het is belangrijk dat u een veilig klimaat schept waarin geen hoge verwachtingen worden gewekt en de eigen normen en waarden ondergeschikt zijn. Laat de patiënten merken dat u onvoorwaardelijk met hen aan werk bent, dat u de situatie accepteert waarin zij verkeren en dat u gelooft in hun mogelijkheden. Persoonlijke waardeoordelen kunnen blijken uit opmerkingen als: ‘Dus u hebt wéér niet van uw sigaretje af kunnen blijven?’ De cursist zal hierin beluisteren dat u teleurgesteld bent en eigenlijk neerkijkt op het roken. Het is beter om te zeggen: ‘Hoe voelde u zich toen u toch weer gerookt had?’ Ook suggestieve vragen kunt u beter vermij-

3

Werkbaarheid

den. Zeg bijvoorbeeld niet: ‘En voelde u zich niet ontzettend stom toen u na één week niet roken toch weer een trekje nam?’ U wekt ermee de indruk dat het dom en slap is om weer te gaan roken. U ontkent daarmee het verslavingsaspect en vergroot het schuldgevoel van de cursist, wat ondermijnend werkt op zijn zelfvertrouwen. Beter is: ‘Wat gebeurde er nadat u deze uitglijder gemaakt had?’ 3.3

Humor

Zorg voor humor. Humor wordt door psychologen algemeen gewaardeerd. Het zorgt voor een gevoel van welbehagen en ontspanning. Door te lachen stijgt de endorfinespiegel, wat een gunstig effect heeft op het geluksgevoel en de vermindering van pijn. Het helpt om te relativeren en zorgt ervoor dat mensen met een plezierig gevoel weggaan (en terugkomen). Het spreekt voor zich dat u geen mensen uitlacht. Maak gewoon af en toe een lolletje. Er zijn enkele spelregels. Een hulpverlener mag nooit: – ridiculiseren, de patiënt belachelijk maken; – bagatelliseren, problemen wegwuiven; – lachen om tragische gebeurtenissen; – seksistische, sarcastische of racistische opmerkingen maken; – zomaar een opmerking eruit flappen; – de eigen stijl van humor van de patiënt negeren. Let op de non-verbale reacties: aan gezichtsuitdrukkingen, oogcontact, intonatie, handgebaren en lichaamshouding van de cursisten kunt u aflezen of u de juiste toon aanslaat. Humor kan ook negatief werken. Iedereen kent wel de grapjas die voortdurend problemen weglacht, probeert te verhullen en ontkennen, terwijl hij zichzelf probeert bemind te maken. Humor wordt dan gebruikt als afweermechanisme om anderen om de tuin te leiden en niet te dichtbij te laten komen. Mocht dit gebeuren, dan is het zinvol om de betrokken persoon ermee te confronteren en te proberen tot een echt gesprek te komen. 3.4

Geschiktheid

Niet iedereen is geschikt voor een groep. Dit geldt zowel voor patiënten als voor hulpverleners. Sommige mensen komen absoluut niet

47

48

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

goed uit de verf in een groep en functioneren beter in een een-op-een situatie. Daarom is het aan te raden om een intakegesprek te houden voordat u begint met de begeleiding. Het moet duidelijk zijn dat een deelnemer aan de cursus sociale vaardigheden heeft, zijn mening durft te geven en kan luisteren naar anderen. Een cursist moet zich op z’n gemak kunnen voelen in een groep. Als dit niet het geval is, is het beter om individuele begeleiding te geven. Groepsleden die voortdurend gespannen zijn, erg gesloten zijn of een negatieve invloed hebben op de andere deelnemers, kunnen het proces binnen de groep ernstig schaden. Ook voor de hulpverlener geldt dat hij of zij bepaalde vaardigheden moet hebben of ontwikkelen om een groep te kunnen leiden. Als u twijfelt aan uw vaardigheden, kunt u proberen in een veilige testomgeving te oefenen, bijvoorbeeld door met een groepje collega’s een groepsbegeleiding te simuleren. U kunt ook een gerichte training of cursus in coaching volgen. Natuurlijk zijn er diverse boeken verkrijgbaar over het geven van training en coaching, zoals Het geheim van de trainer en Coachen voor dummies. Informeer bij de betere boekhandel of bij aanbieders van trainingen en nascholingen.

Zaken die u beter kunt vermijden bij het geven van groepscursussen of presentaties – onvoorbereid starten – te vaak vragen ‘zijn er nog vragen?’ – te laat starten en te laat eindigen – wachten op laatkomers – uzelf of uw organisatie verontschuldigen – u niet aan de planning houden – de groep laten merken dat u achterloopt op schema – de namen van de deelnemers niet kennen – proberen te overheersen, de baas spelen of pretenderen dat u alles weet – u volop in discussies storten in plaats van ze te leiden – als laatste aanwezig zijn en als eerste weer weggaan – storende gewoontes zoals steeds door uw haar strijken, aan uw nek of oor krabben – spelen met bijvoorbeeld een ring, pen, oorbel of paperclip

3

Werkbaarheid

– irriterende stopwoordjes gebruiken, zoals: dus, oké, euh, enne, en toen – zeggen dat dit uw eerste keer is – staren naar één persoon – modewoordjes of Engelse woorden gebruiken: cool, vet, all right, anyway, yes

3.5

Lean back-mentaliteit

Een valkuil voor zorgverleners is om heel hard te werken met een passieve of te weinig gemotiveerde roker. Daar helpt u de roker niet mee, en uzelf al helemaal niet. U raakt er allebei gefrustreerd door. U kunt dit zelfs voelen, want na zo’n gesprek bent u vaak moe of geïrriteerd. Door ontspannen achterover te zitten en de patiënt als het ware te vragen wat hij aan zijn probleem wil gaan doen, creëert u ruimte voor initiatieven van de patiënt. Natuurlijk gunt u een patiënt het allerbeste, maar hij is zelf verantwoordelijk voor de keuzes die hij in zijn leven maakt en de wegen die hij bewandelt. Als hulpverlener bent u geen reddende engel, maar reikt u kennis en mogelijkheden aan die een patiënt al dan niet kan gebruiken. Wanneer u merkt dat u regelmatig na een SMR-gesprek erg moe bent, weet u dat u te hard werkt. Stel uzelf de vraag welk belang u hebt bij het slagen van een stoppoging. Hebt u eigenlijk wel een belang? Een geslaagde stoppoging draagt natuurlijk bij aan het jaarresultaat, maar de enige persoon die er werkelijk belang bij heeft is de patiënt zelf. Pas in zo’n situatie de ‘lean back’-methode toe. Leun eens wat meer achterover en kijk wat er gebeurt. Hou u een beetje van de domme en laat de patiënt het werk doen. Het is uw taak middelen en kennis aan te reiken, en het is aan de persoon zelf om er iets mee te doen. Probeer zoveel mogelijk te stimuleren dat de patiënt zelf in alternatieven leert denken door vragen te stellen als:

49

50

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

‘Hoe zou u dat anders kunnen doen?’ ‘Welk alternatief zou u daarvoor kunnen gebruiken?’ ‘U hebt gezondheidsproblemen, dus roken is geen optie. Wat is dan wel mogelijk als u onrustig bent?’

Een andere valkuil is dat de hulpverlener voortdurend oplossingen of adviezen aandraagt. Dit helpt niet. Pas als een patiënt of groep echt niets meer kan bedenken, kunt u eventueel suggesties doen. Cursisten zijn vaak heel inventief en kunnen met oplossingen komen die u niet voor ze had kunnen bedenken. En oplossingen die van henzelf komen, zijn vaak ook de meest krachtige oplossingen. Uw taak is om de juiste vragen te stellen om de zelfwerkzaamheid te activeren.

4

Achtergrondinformatie over tabak

4.1

Grote van Dale

In de Grote van Dale is het volgende te vinden over tabak en nicotine: ta·bak (de ~ (m); ~ ken) 1 de gedroogde en bewerkte bladeren van enkele soorten van het plantengeslacht Nicotiana, die als genotmiddel worden gebruikt. 2 een of meer planten van dat geslacht. 3 de handel in het product. [00e2][0097][0086] 4 dat is andere ~ dat is iets heel anders. 5 (inf.) er ~ van hebben het zat zijn. ni·co·ti·ne (de~) 1 vloeibaar, scherp en vluchtig alkaloïde in tabak, een zeer krachtig vergif, dat eerst opwekt en later verlammend werkt. 4.2

Cijfers en feiten

Zoals te zien in tabel 4.1 is er een dalende trend in het aantal mensen dat rookt. Aanvankelijk rookten veel meer mannen dan vrouwen. De laatste dertig jaar is dit verschil steeds kleiner geworden. Volgens de NHG-Standaard Cardiovasculair risicomanagement heeft in de Nederlandse bevolkingsgroep van 20 tot 60 jaar: – 1 op de 8 personen een verhoogd cholesterolgehalte ( >6.5 mmol/L); – 1 op de 5 personen een verhoogde bloeddruk ( >140/90 mmHg); – 1 op de 3 personen tabaksafhankelijkheid.

52

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

Tabel 4.1

Percentage rokende volwassenen

percentage rokende volwassen (15+) mannen en vrouwen van 1970 tot 2007 jaar

mannen

vrouwen

gemiddeld

1970

75%

42%

59%

1975

66%

40%

53%

1980

52%

34%

43%

1985

43%

34%

39%

1990

39%

31%

35%

1995

39%

31%

35%

1996

39%

32%

35%

1997

37%

30%

33%

1998

37%

30%

34%

1999

37%

31%

34%

2000

37%

29%

33%

2001

33%

27%

30%

2002

34%

28%

31%

2003

33%

27%

30%

2004

31%

25%

28%

2005

31%

25%

28%

2006

31%

25%

28%

2007

31%

25%

28%

Bron: Stivoro

Dit zijn risicofactoren voor het krijgen van cardiovasculaire aandoeningen. Daartoe behoren bijvoorbeeld het myocardinfarct, angina pectoris, CVA, TIA, aneurysma, perifeer arterieel vaatlijden en lokale trombose. Hierbij geldt in principe 1+1=3. Als er meerdere risicofactoren naast elkaar bestaan, versterken ze elkaar. Beïnvloeding van deze risicofactoren kan de vasculaire sterfte en morbiditeit aanzienlijk doen verminderen. Hart- en vaatziekten zorgen voor veel verlies aan kwaliteit van leven. De NHG-Standaard vermeldt dat stoppen met roken veruit de belangrijkste maatregel is, omdat het de grootste vermijdbare veroorzaker van hart- en vaatziekten is. Het is ook eenvoudigste maatregel, omdat er verder geen ingrijpende maatregelen nodig zijn, zoals levenslang medicatie bij een verhoogd cholesterol-

4

Achtergrondinformatie over tabak

53

% 38,8

40

34,0

33,1 32,1 28,4

35 30 25

27,7 26,7

23,1

30,6

29,3

24,5

22,7

20

16,5 13,4

15

11,8 11,3

10 5 0 15-24

25-34

mannen

35-44

45-54

55-64

65-74

75+

totaal leeftijd in jaren

vrouwen

Figuur 4.1 Percentage mannen en vrouwen dat in 2007 rookte, naar leeftijdsklasse.

gehalte of verhoogde bloeddruk. Hart- en vaatziekten zijn natuurlijk niet de enige ziekten en aandoeningen die in verband kunnen worden gebracht met roken.

Ziekten en aandoeningen die verband houden met (mee)roken – verkorte levensduur met gemiddeld 13 jaar – een op de tien hartinfarcten van niet-rokers – versnelde veroudering van het gelaat (rimpels, grauwe kleur) – terugtrekkend tandvlees (parodontitis), tandbederf (cariës) en tanduitval – verhoogde kans op blindheid en doofheid – vaker dan gemiddeld luchtwegklachten – verminderde vruchtbaarheid of impotentie – zware of hese stem – blaren op de stembanden – slechte wondgenezing – mondbodemkanker – blaaskanker – botontkalking – maagzweren

54

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

– – – – –

keelkanker longkanker nierkanker dementie COPD

Ouders die roken stellen hun kinderen bloot aan een verhoogde kans op: – miskraam of doodgeboorte; – wiegendood (twee tot vier keer verhoogd); – astma, bronchitis en luchtweginfecties (anderhalf keer verhoogd); – terugkerende middenoorontstekingen; – bepaalde vormen van kinderkanker (hersentumor en lymfomen); – hart- en vaatziekten op volwassen leeftijd; – longkanker op volwassen leeftijd (ook al gaan ze zelf nooit roken); – tandbederf in het melkgebit; – suikerziekte op (bijna) volwassen leeftijd. Tabel 4.2

Sterfte door acht ziekten die mensen hebben gekregen door het roken (Nederlandse volwassenen vanaf 20 jaar – 2006) mannen

vrouwen

totaal

longkanker

5.711

2.325

8.036

astma en COPD

3.066

1.815

4.881

coronaire hartziekten

2.030

660

2.690

beroerte

803

578

1.381

hartfalen

439

219

658

slokdarmkanker

843

244

1.087

strottenhoofdkanker

151

40

191

mondholtekanker

343

99

442

totaal

13.386

5.980

19.366

Bron: Stivoro, 2006

4

Achtergrondinformatie over tabak

In tabak komen onder andere nicotine, teer en koolmonoxide voor. In totaal zitten er 599 giftige en kankerverwekkende stoffen en 4000 chemicaliën in tabak. Sommige stoffen kunnen op zichzelf niet zo veel kwaad, maar worden bij verbranding uiterst schadelijk. Hier volgt een beschrijving van een aantal stoffen die in tabak voorkomen: Aceton een oplosmiddel dat wordt gebruikt in nagellakremover. Aldehyden een kankerverwekkende stof die vrijkomt bij de verbranding van suikers. Ammoniak zorgt ervoor dat het verslavende nicotine nog sneller in het bloed wordt opgenomen. Arsenicum een sterk kankerverwekkend gif dat DNA-schade, onvruchtbaarheid en irritatie aan de luchtwegen veroorzaakt. Het wordt ook gebruikt in mierenbestrijdingsmiddelen. Symptomen van acute arsenicumvergiftiging zijn brandende lippen, overgeven en vieze adem. Het gif is dodelijk. Benzeen een kankerverwekkende stof die een rol speelt bij het ontstaan van leukemie en verandering aan chromosomen. Benzopyreen een kankerverwekkende stof. Benzylalcohol ook wel gebruikt als ontwikkelvloeistof. Veroorzaker van ademhalingsproblemen en kramp, kan bij baby’s tot de dood leiden. Vermindert de zin in seks. Broomhexidine een antihoestmiddel. Cadmium een uiterst giftig zwaar metaal. Ook gebruikt in accu’s en batterijen. Hoopt zich op in de nieren en botten, kan osteoporose, nierproblemen en longkanker veroorzaken. Fenol zeer giftige zuurverbinding die giftig is bij inhalatie. Fosfor ook gebruikt in rattengif (fosforzuur). Koolmonoxide komt vrij bij verbranding. Kleur- en reukloos giftig gas dat zich tweehonderd keer sterker aan rode bloedcellen verbindt dan zuurstof. Verdringt op die manier zuurstof in het bloed. Dit is de reden dat het zinloos is om zuurstof te geven aan mensen met ernstige benauwdheid door een longaandoening zoals longemfyseem die nog roken. Koolmonoxide kan worden gevormd door een slecht ventilerende gaskachel en kan leiden tot bewusteloosheid en koolmonoxidevergiftiging. Bovendien is het gas ontploffingsgevaarlijk. Lood een giftig zwaar metaal dat zich ophoopt in het lichaam en hersenschade en dementie kan veroorzaken. Wordt gebruikt in (haar)verf.

55

56

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

Methanol een alcoholsoort die giftig is. Wordt gebruikt in antivries en toegevoegd aan spiritus om het giftig en ondrinkbaar te maken. Mierenzuur een bijtend middel dat wordt gebruikt in schoonmaakmiddelen en ontsmettingsmiddelen. Nicotine een klein en zeer beweeglijk molecuul dat binnen milliseconden in het bloed komt en binnen zeven seconden de hersenen bereikt waar het het beloningssysteem prikkelt en een prettig gevoel doet ontstaan. Zeer verslavende stof, sterker verslavend dan cocaïne en heroïne. Nicotinevrije sigaretten bevatten wel kankerverwekkende stoffen, maar zouden niet verslavend zijn (de tabaksindustrie heeft er daarom geen baat bij). Pyridine een giftige stof die naar vis ruikt en impotentie kan veroorzaken. Wordt gebruikt in bactericiden en insecticiden. Smaakstoffen cacao, chocola, anijs, appelsap, menthol, honing, suikers, dropconcentraat en zoetstoffen. De smaakstoffen maskeren de vieze smaak en zijn pas gevaarlijk als ze verbranden. Bij de verbranding van suikers komen kankerverwekkende aldehyden vrij. Genoemde stoffen zijn volgens de tabaksindustrie veilig omdat ze op de lijst van toegestane stoffen staan, maar ze zijn alleen veilig in onverbrande vorm. Teer is geen ingrediënt van tabak maar ontstaat bij verhitting. Het is eigenlijk een verzamelnaam voor zo’n tweehonderd schadelijke stoffen, waaronder dioxine. Het stapelt zich op in de longen, waardoor giftige stoffen er langer op de cellen kunnen inwerken en er kanker kan ontstaan. Teer verkleurt ook gordijnen, behang en vingers. Terpentine een natuurlijke maar uiterst giftige stof die geïrriteerde slijmvliezen, duizeligheid en zelfs toevallen kan veroorzaken als er te veel van wordt ingeademd. Waterstofcyanide ook wel blauwzuurgas genoemd. Wordt in de Verenigde Staten gebruikt om gevangenen mee te executeren. Het is een bestrijdingsmiddel tegen houtworm. In kleine hoeveelheden veroorzaakt het al irritatie aan het neusslijmvlies, hoofdpijn, duizeligheid en misselijkheid. Xyleen een stof die in markeerpennen niet meer gebruikt wordt vanwege de kankerverwekkende eigenschappen. Na het inhaleren van tabaksrook komt er nicotine via de longen en slijmvliezen in het bloed. Door de bloedcirculatie bereikt dit nicotinerijke bloed vervolgens na zeven seconden de hersenen. Daar bindt de nicotine zich aan de nicotine-acetylcholine-receptoren in het cen-

4

Achtergrondinformatie over tabak

traal zenuwstelsel. Vervolgens wordt dopamine vrijgegeven, dat het beloningsgevoel veroorzaakt. Elke sigaret die gerookt wordt, is goed voor ongeveer tien inhaleringen. Een pakje van twintig sigaretten bevat dus tweehonderd ‘beloningen’. 4.3

Overheidsbeleid

De gewijzigde Tabakswet is sinds 17 juli 2002 van kracht. De meeste bepalingen zijn op dat moment in werking getreden en hebben onder andere betrekking op het verbieden van het gratis verspreiden van tabaksproducten en het rookverbod in vliegtuigen. Voor een aantal maatregelen geldt een uitzondering omdat ze enige voorbereidingstijd vergen van de mensen en organisaties die ermee te maken krijgen. De volgende maatregelen zijn later in werking getreden: – het reclame- en sponsoringverbod op 7 november 2002; – het reclameverbod voor kranten en tijdschriften op 1 januari 2003; – het verkoopverbod aan personen jonger dan 16 jaar op 1 januari 2003; – het verkoopverbod op kleine verpakkingen van minder dan 19 stuks op 1 januari 2003; – het verkoopverbod in overheidsinstellingen op 1 januari 2003; – het recht op rookvrij personenvervoer op 1 januari 2004; – het recht op een rookvrije werkplek op 1 januari 2004; – het maximumgehalte van 10 mg teer, 1 mg nicotine en 10 mg koolmonoxide per sigaret op 1 januari 2004; – het maximumgehalte van 12 mg teer per shagje van 750 mg op 1 mei 2004. Per 1 juli 2008 is de hele horeca in Nederland rookvrij geworden. De afgelopen vier jaar zijn veertien Europese landen Nederland hierin voorgegaan, Ierland als eerste en Frankrijk als laatste. Horecapersoneel krijgt in al deze landen nu dezelfde bescherming als werknemers in andere bedrijven. Horecagelegenheden mogen wel afgesloten rookruimtes maken, maar het personeel mag er niet bedienen. In Nederland is het verzet tegen het rookverbod het grootst. Het idee achter het rookverbod is dat niet-rokers beschermd moeten worden tegen de schadelijke effecten van tabaksrook. Dit is een van de hoofddoelstellingen van het tabakontmoedigingsbeleid van de overheid. De rookvrije werkplek, rookvrij personenvervoer, rookvrije

57

58

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

overheidsinstellingen en andere publieke rookvrije instellingen zijn belangrijke onderdelen van dit beleid. Op 1 juli 2008 is niet alleen de horeca rookvrij geworden. Het rookverbod geldt sindsdien ook in publieke ruimten in de sectoren sport, kunst en cultuur, evenals in winkelcentra, congrescentra, evenementenhallen en luchthavens. 4.4

Geschiedenis

Toen Columbus in 1492 Amerika ontdekte, ontdekte hij ook tabak. Vrij snel hierna werd de tabak in Nederland geïntroduceerd. Pijp roken, sigaren roken en later snuiven en pruimen (kauwen van tabak) waren vroeger in Nederland dé manieren om tabak te gebruiken. De witte pijp van klei bleef tot in de negentiende eeuw het belangrijkste rookattribuut. Op diverse plaatsen in Nederland werd tabak geteeld. Vanaf circa 1850 werden de eerste sigaretten geïmporteerd, vanuit Rusland, Turkije en Egypte. In 1885 begon de Amsterdamse firma Van Kerckhof de binnenlandse productie van sigaretten. Tussen 1900 en 1950 rukte het roken in Nederland in een razend tempo op. In de Eerste en Tweede Wereldoorlog deelden de soldaten sigaretten uit. Zo maakten veel burgers kennis met de sigaret. Vanaf circa 1950 werd echter steeds meer bekend over de schadelijke gevolgen van roken en werden er verbanden gelegd tussen roken en longkanker. Wat er precies in een sigaret zit, wordt nog steeds geheim gehouden. Bekend is dat de tabaksindustrie allerlei smaakstoffen, hoestdempers en ammoniak aan tabak toevoegt die ervoor zorgen dat de tabak lekkerder smaakt, minder klachten veroorzaakt en de verslavende stoffen nog sneller in het bloed worden opgenomen. Toch bleef het roken tot in de jaren zeventig van de vorige eeuw oprukken, omdat ook de vrouwen na de Tweede Wereldoorlog gingen roken. In de jaren veertig en vijftig was roken een geaccepteerde bezigheid. In bioscoopreclames werd de sigaret aangeprezen. Er werden rookwedstrijden gehouden, waarbij het erom ging de langste aspunt te produceren. Tot in de jaren tachtig stonden op verjaardagen en bij de kapper en de schoonheidssalon glaasjes met sigaretten op de gastvrije tafels. Het voorgaande illustreert dat roken al meer dan 400 jaar diep is ingebed in onze cultuur en samenleving. Het is lange tijd een zeer winstgevende industrie geweest. De betrokkenheid van de overheid is

4

Achtergrondinformatie over tabak

tweeledig. Enerzijds verdient de overheid veel belastinggeld aan het roken. Anderzijds stimuleert de overheid het stoppen met roken door middel van wetgeving en subsidie aan Stivoro. Rokers leven gemiddeld dertien jaar korter, en veroorzaken daardoor minder maatschappelijke kosten. In het laatste stuk van hun leven doen ze echter een groter beroep op de medische zorg met hogere kosten als gevolg. Sinds de jaren zeventig van de vorige eeuw is er duidelijk sprake van een neergaande trend in het roken. In 1970 rookte bijna 60 procent van de bevolking, tegenwoordig nog maar 28 procent. Het verschil in rookgedrag tussen mannen en vrouwen wordt steeds kleiner. In 1970 rookte 75 procent van de mannen en 42 procent van de vrouwen, terwijl de percentages tegenwoordig 31 procent en 25 procent zijn. Ook roken er steeds minder jongeren. 4.5

Snus

In Scandinavië is snus populair (spreek uit: snuus). Het zijn kleine zakjes nicotinepoeder die onder de bovenlip worden geplaatst en daar nicotine aan het lichaam afgeven. Doordat er geen verbranding plaatsvindt, komen er geen schadelijke stoffen als teer of koolmonoxide vrij. Snus werd in 1992 verboden in de Europese Unie, nadat onderzoekers van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) hadden vastgesteld dat het kankerverwekkend is. Toen Zweden in 1994 toetrad tot de Europese Unie, dwong het land een vrijstelling van het verbod af. Er bestaan vergelijkende onderzoeken tussen het gebruik van snus en het roken van sigaretten. Daaruit blijkt dat snus geen verhoogde kans op longkanker of mondkanker geeft, maar wel een verhoogde kans op alvleesklierkanker (vergelijkbaar met roken). Het onderzoek loopt nog. Snus is bij het eerste gebruik zeer onaangenaam, en in die zin niet vergelijkbaar met de eerste sigaretten. 4.6

Supersmoker of elektronische sigaret

Tegenwoordig bestaan er ook elektronische sigaretten. In de Supersmoker of E-sigaret zit geen tabak, maar alleen een batterijtje, elektronica en een nicotineampul. De sigaret treedt in werking door eraan te trekken. Er wordt een klein beetje nicotine verhit, die de roker als nicotinedamp inhaleert. Eén ampul is goed voor driehon-

59

60

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

derd inhaleringen. Er komen geen schadelijke verbrandingsstoffen als teer of koolmonoxide vrij, maar de nicotine blijft een schadelijke en verslavende stof. In Nederland is er op dit moment nog geen duidelijkheid over de status van de E-sigaret. Door een uitspraak van de rechtbank in Den Haag op 8 februari 2008 mag er geen reclame voor worden gemaakt. Voor een roker die wil stoppen is de E-sigaret niet aan te raden, omdat het ritueel en de handelingen van het roken in stand worden gehouden. Er zijn andere en betere ondersteuningsmethoden. Zie hiervoor de uitwerking van cursusdag 4, paragraaf ‘Hulpmiddelen doornemen’, in deel 2 van dit boek. 4.7

Tabacum

Bij de reformwinkel zijn druppeltjes Tabacum verkrijgbaar. Dit homeopathische middel wordt toegepast bij misselijkheid door reisziekte, overgeven, oorsuizingen, en als hulpmiddel bij ontwenning van roken. Het gebruik is driemaal daags 5 tot 10 druppels. De grondstof kan in hogere doseringen verschijnselen veroorzaken die overeenkomen met die van de aandoening die er – in zeer lage doseringen – mee wordt bestreden. Het middel bevat als actief bestanddeel Tabacum D12, dat verkregen wordt uit niet-gefermenteerde tabaksbladeren, en daarnaast zo’n 50 procent alcohol. Omdat er weinig gepubliceerd is over dit middel en de werking niet is aangetoond, zal er in dit boek verder niet op in worden gegaan. 4.8

Nicotinevaccin

De Universiteit van Maastricht werkt momenteel samen met een Amerikaans farmaceutisch bedrijf aan de ontwikkeling van een nicotinevaccin. De ontwikkeling is al in een vergevorderd stadium, maar het vaccin moet nog uitgebreider getest worden voordat het op de markt kan worden gebracht. Het vaccin is in staat om nicotinebindende antilichamen op te wekken. Er zijn een aantal nadelen van vaccinatie te bedenken. Allereerst zal uit de onderzoeken moeten blijken of het blokkeren van het transport van nicotine naar de hersenen niet zal leiden tot compensatie bij de roker, die dan wellicht besluit meer te gaan roken. Ook kan de beschikbaarheid van een effectief vaccin tegen roken bij jongeren de drempel verlagen om te gaan roken. Ze zouden kunnen redeneren dat er toch een makkelijke ma-

4

Achtergrondinformatie over tabak

nier is om te stoppen. Anderzijds is er momenteel een enorme behoefte aan een effectief middel om rokers te helpen bij een stoppoging of na een stoppoging te ondersteunen bij het volhouden ervan. De resultaten van de eerste onderzoeken zijn hoopgevend, maar het zal nog even duren voordat het middel op de Nederlandse markt verschijnt.

61

Deel 2 De cursus

5

Opzet

De cursus Stoppen Met Roken beslaat een periode van tien weken met wekelijkse bijeenkomsten van één tot anderhalf uur. Volgens een vaste indeling blikt u met de cursisten terug op het gemaakte huiswerk, behandelt u nieuwe onderwerpen met achtergrondinformatie, en geeft u nieuwe huiswerkopdrachten. Tussen de bijeenkomsten is er voldoende tijd om het proces van stoppen met roken goed op gang te brengen. Thuis denken de cursisten na over de opdrachten en over de behandelde stof, en wellicht spreken ze erover met partner, familie, vrienden en kennissen. Het is niet de bedoeling dat de cursisten meteen al stoppen met roken. Dit gebeurt pas tussen de vijfde en zevende bijeenkomst, al dan niet met gebruik van een hulpmiddel. De stopdatum wordt in onderling overleg vastgesteld; het hulpmiddel wordt door de cursist uitgekozen. De FTND wordt als leidraad gehanteerd, aangevuld met uw adviezen en ervaring. Deze test is na de eerste bijeenkomst als huiswerk opgenomen in het cursusboekje. Na de tiende bijeenkomst zijn er nog twee terugkombijeenkomsten, na drie en zes maanden. In totaal zijn er twaalf contactmomenten. Als de cursus in groepsverband plaatsvindt, is het handig om de deelnemers telefoonnummers te laten uitwisselen, zodat ze onderling contact kunnen hebben. Het is niet de bedoeling dat u zelf buiten de cursus om individuele gesprekken voert met cursisten. Alle thema’s kunnen in de bijeenkomsten uitgewerkt worden. De data van de bijeenkomsten worden op de eerste bijeenkomst voor in het boekje genoteerd.

66

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

In de komende hoofdstukken zal aan de hand van het cursusboekje toelichting op de opdrachten worden gegeven. Het cursusboekje kan apart besteld worden door de cursisten of door de hulpverlener. Het is de bedoeling dat de cursist het boekje zelf betaalt. Bij groepsbegeleiding bestelt de begeleider de boekjes en neemt de kosten op in de eigen bijdrage. Bij de eerste bijeenkomst deelt u de boekjes uit. Er moet een kleine (financiële) drempel zijn om de cursus te volgen. De cursisten zullen daardoor extra gemotiveerd zijn om te blijven komen. Een eigen bijdrage is ook noodzakelijk omdat er onkosten worden gemaakt voor lesmateriaal, koffie, thee en eventueel de huur van een ruimte. In de praktijk zal de eigen bijdrage op zo’n 35 tot 45 euro uitkomen, afhankelijk van de noodzaak om een ruimte te huren en de grootte van de groep. Als een cursist echt gemotiveerd is, zullen deze kosten geen bezwaar zijn. Roken is per slot van rekening ook duur, en de eigen bijdrage wordt na het stoppen al in korte tijd terugverdiend. Bij de bespreking van de bijeenkomst in de volgende hoofdstukken zal waar nodig relevante achtergrondinformatie worden gegeven. Ook zullen de meest voorkomende antwoorden uit de huiswerkopdrachten worden genoemd, en zal worden aangegeven welke valkuilen er zijn en hoe ermee omgegaan kan worden. Laat op de eerste bijeenkomst de datum en tijd van elke bijeenkomst in dit schema noteren. U kunt de lijst gebruiken om afspraken vooruit te plannen of om alle cursusdata te noteren.

5

Opzet

Data van de bijeenkomsten

deelnemer bijeenkomst 1 bijeenkomst 2 bijeenkomst 3 bijeenkomst 4 bijeenkomst 5 bijeenkomst 6 bijeenkomst 7 bijeenkomst 8 bijeenkomst 9 bijeenkomst 10 bijeenkomst 11 bijeenkomst 12

67

Bijeenkomst 1

6

Inhoud vandaag – Voorstelronde – Cursusboekje – Vertrouwelijk karakter van de bijeenkomsten – Verwachtingen uitspreken – Hoe zien de bijeenkomsten eruit? huiswerk – Test invullen om inzicht te krijgen in de redenen om te roken (zie verder). – Test invullen voor het bepalen van de nicotine-afhankelijkheid (zie verder). – De onderstaande vragen beantwoorden: z Ik rook sinds mijn ____e jaar. Ik rook nu ____jaar. z Ik rook gemiddeld per dag ____sigaretten / shag / anders nl. ____ z Ik heb tot nu toe ____keer geprobeerd te stoppen met roken. – Beschrijf met zoveel mogelijk redenen waarom u graag wilt stoppen met roken. – Beschrijf met zoveel mogelijk redenen wat u moeilijk lijkt aan stoppen met roken. – De vorige stoppoging is mislukt omdat – Roken kost mij 3 ____per week, 3 ____per maand, 3 ____per jaar, 3 ____per 10 jaar.

6

Bijeenkomst 1

(Inclusief aanstekers, vloei, asbakken, gordijnen wassen, behangen, witten enz.). Toelichting voorstelronde Begin met een korte voorstelronde om met elkaar kennis te maken. Kennismaken is nodig omdat deelnemers zich aan het begin afvragen: – Wie staat daar voor de groep? – Met wat voor mensen zit ik in de groep? – Wil ik mezelf blootgeven in deze groep? Verder is het belangrijk om kennis te maken omdat: – het een ontspannen sfeer creëert; – het veiligheid schept; – mensen elkaar en de cursusleider leren kennen. Begin met het voorstellen bij uzelf. Daarmee hebt u de mogelijkheid om de sfeer en het tempo aan te geven. Stel uzelf kort voor, leg uw functie uit en wat er van u verwacht mag worden. Leg uit dat de cursisten zelf deskundig zijn inzake hun mogelijkheden en de voortgang van het stopproces, en dat u ondersteuning biedt door kennis en middelen aan te reiken om het proces naar stoppen met roken te vergemakkelijken. Geef aan dat u niet verantwoordelijk bent voor het slagen van de stoppoging, maar dat de cursisten dat zelf zijn. Hun bereidheid en inzet zijn bepalend voor het succes. Als de cursisten de opdrachten zo eerlijk en concreet mogelijk invullen, draagt dit bij aan de slagingskans. Laat vervolgens de cursisten zichzelf ook voorstellen: wie ze zijn, wat ze doen en waar ze vandaan komen. cursusboekje Deel de cursusboekjes uit en leg met elkaar de data en tijden van de bijeenkomsten vast. Vermeld hierbij dat het belangrijk is dat alle bijeenkomsten bijgewoond worden, omdat anders belangrijke achtergrondinformatie gemist zou kunnen worden, wat de kans op slagen zal verkleinen. Spreek af dat indien iemand onverhoopt toch verhinderd is, hij of zij dit uiterlijk een dag van tevoren laten weten onder vermelding van een duidelijke reden. Bij groepsbegeleiding kan een cursist de gemiste informatie bij een van de andere cursisten opvra-

69

70

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

gen. Ga niet zelf van alles aandragen. De cursisten zijn zelf verantwoordelijk. Geef aan dat het belangrijk is dat de cursisten zoveel mogelijk aantekeningen maken in hun cursusboekje. vertrouwelijk karakter van de bijeenkomsten Spreek duidelijk uit dat de informatie die in de bijeenkomsten naar voren komt vertrouwelijk moet blijven. Geef aan dat u beroepsgeheim hebt en dat het ook voor de cursisten onderling belangrijk is dat besproken zaken niet bij derden terechtkomen. Ook bij individuele begeleiding is het zinvol om aan te geven dat u beroepsgeheim hebt. Het is belangrijk dat mensen zich veilig voelen en vrij kunnen spreken. Aan de andere kant is de cursist zelf verantwoordelijk voor wat hij zegt. Hij mag inbrengen wat hij kwijt wil, en als hij iets niet kwijt wil, is dat ook goed. Benadruk dat ze door het inbrengen van hun eigen ervaringen anderen de mogelijkheid bieden om nieuwe inzichten te krijgen. Iedereen leert van iedereen. verwachtingen uitspreken Vraag naar de redenen om mee te doen aan de cursus. Wat beweegt iemand, met welke verwachtingen is hij gekomen, en wat heeft hij zelf al ondernomen om van het roken af te komen? Probeer hierbij alert te blijven op een negatieve inbreng en deze om te buigen door middel van positief heretiketteren. Een voorbeeld:

Cursist: ‘Ik heb alles al geprobeerd en nog steeds ben ik niet van het roken af!’ Hulpverlener: ‘Wat goed! Daar kunt u nu veel profijt van hebben, want dan hebt u al veel ervaring opgedaan. De meeste rokers hebben meerdere pogingen nodig om echt van het roken af te komen. U hebt dus een voorsprong.’

Dit lijkt misschien wat al te enthousiast, maar enthousiasme is uw belangrijkste gereedschap en kan doorslaggevend zijn op momenten dat een cursist het niet meer ziet zitten. Zorg wel dat uw enthousiasme geloofwaardig blijft.

6

Bijeenkomst 1

Leg uit dat het niet de bedoeling is dat de cursisten al direct stoppen met roken. Eerst moet er een goede voorbereiding plaatsvinden, waarin de geestelijke verslaving wordt aangepakt. Tussen bijeenkomst 6 en 7 zal er pas gestopt worden. Overhaasten is nergens voor nodig, er wordt immers al zo lang gerookt. En met een goede voorbereiding is de kans van slagen veel groter. Een gunstig bijkomend effect kan zijn dat de weerzin tegen roken nog wat groter zal worden. Leg ook uit dat er vaak meerdere pogingen nodig zijn om echt van het roken af te komen. Dat is niet erg, want van elke stoppoging leert een cursist iets. De kans dat iemand met één enkele poging definitief stopt met roken is één op de duizend. En de slagingskans dat iemand ‘cold turkey’ stopt met roken is drie tot vijf op de honderd. Dit illustreert de noodzaak van een goede begeleiding en het gebruiken van een hulpmiddel. Bovendien kunt u hiermee aangeven dat men niet van de bijeenkomsten weg moet blijven na een mislukte stoppoging, maar dat men dan juist nog meer begeleiding nodig heeft. Roken is nu eenmaal een zeer hardnekkige verslaving. Terugvallen in de oude gewoonte is geen teken van zwakheid of wilsonbekwaamheid. hoe zien de bijeenkomsten eruit? De structuur van elke bijeenkomst is: – Terugblik – Vandaag – Huiswerk – Korte evaluatie Terugblik Bij elke bijeenkomst vindt er een evaluatie plaats van de gemaakte opdrachten van de afgelopen keer. Gedachten en ervaringen worden uitgewisseld. Er worden conclusies getrokken uit de leerpunten van de cursist. Vandaag De onderwerpen en achtergronden van vandaag worden doorgenomen. Er wordt een stukje theorie doorgenomen en achtergrondinformatie gegeven over diverse aspecten rondom het roken.

71

72

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

Huiswerk De opdrachten voor de komende week worden kort toegelicht, zodat er geen misverstand kan ontstaan over de bedoeling van een opdracht. Korte evaluatie Sluit elke bijeenkomst, na het doornemen van de huiswerkopdrachten, af met een korte evaluatie. Hiermee verhoogt u de opname van wat op de bewuste dag geleerd is en vergroot u het bewustzijn over de uitdagingen die de cursisten nog voor de boeg hebben. Stel een of twee van de volgende vragen: – Wat was voor u het belangrijkste leerpunt van vandaag? – Hoe kijkt u nu naar de zaken die we vandaag behandeld hebben? – Wat gaat u morgen anders doen? – Welke afspraak maakt u met uzelf? – Hoe bewaakt u uw eigen verbeterpunten voor de toekomst? – Wat gaat u thuis vertellen over wat u vandaag geleerd hebt? – Wat zult u in de toekomst zeker niet meer doen? – Wat komt u de volgende bijeenkomst vertellen? huiswerk Test om inzicht te krijgen in de redenen om te roken (zie verder) Als duidelijk is wat voor soort roker iemand is, kan dit uitgewerkt worden in het plan van aanpak. De test geeft meer inzicht in de aanleidingen om te roken en biedt handvatten die de roker helpen om meer grip te krijgen op de persoonlijke situatie. Door middel van deze test kunt u die situatie verhelderen. Test voor het bepalen van de nicotine-afhankelijkheid (zie verder) Deze test is gebaseerd op de Fagerström Test for Nicotine Dependence (FTND) en geeft een indicatie voor de mate van de lichamelijke verslaving. Onderaan de test staat vermeld wat de indicatie voor een hulpmiddel is bij het stoppen met roken. Het is echter altijd mogelijk om zonder hulpmiddelen te stoppen. In de NHG-Standaard Stoppen met roken staat vermeld dat vanaf tien sigaretten per dag het inzetten van Nicotine Vervangende Middelen (NVM) de slagingskans met 1,5 tot 2 keer kan verhogen. Een hulpmiddel is een mogelijkheid om het stoppen te vergemakkelijken, maar geen noodzaak. Met een goede

6

Bijeenkomst 1

voorbereiding en de juiste mentaliteit is het ook mogelijk om zonder hulpmiddel te stoppen. Maar waarom zou een cursist het zichzelf onnodig moeilijk maken? Nulmeting e Ik rook sinds mijn jaar. Ik rook nu jaar. sigaretten / shag / anders nl. Ik rook gemiddeld per dag Ik heb tot nu toe keer geprobeerd te stoppen met roken. Deze vragen geven de huidige situatie weer, een nulmeting waardoor u een helder vertrekpunt hebt. Beschrijf met zoveel mogelijk redenen waarom u graag wilt stoppen met roken Redenen om te stoppen kunnen zijn: – voor mijn gezondheid – voor mijn conditie – ik heb een longziekte of luchtwegklachten – mijn tanden vallen uit – mijn tandvlees trekt zich terug – ik heb klachten van mijn bloedvaten – ik heb een infarct gehad – ik heb suikerziekte gekregen – ik wil geen kanker krijgen – bij mijn partner of vriend of een familielid is kanker geconstateerd – ik heb zelf kanker gekregen – ik wil niet langer afhankelijk zijn – enzovoorts. Let op dat argumenten als ‘ik stop voor mijn partner of kinderen of kleinkinderen’ goed naar voren komen. Geef aan dat het belangrijk is dat de roker stopt voor zichzelf, omdat dit een veel betere kans van slagen heeft dan wanneer hij stopt voor een ander. Als een roker stopt voor een ander, staat hij er zelf eigenlijk niet 100 procent achter en zet hij als het ware een achterdeurtje open voor het geval de stoppoging mislukt. Als een relatie uitgaat of als er onenigheid met een partner of kind ontstaat, neemt de stimulans om niet meer te roken af en is de kans op terugval groter.

73

74

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

Beschrijf met zoveel mogelijk redenen wat u moeilijk lijkt aan stoppen met roken Hiermee spoort u barrières op. Als u weet wat iemand tegenhoudt of belemmert, kunt u samen alternatieven bedenken en gedachtekronkels wegnemen. Bijvoorbeeld: ik ben nog niet gestopt omdat ik niet weet wat ik met mijn handen moet doen als ik niet rook. Een alternatief kan dan een knijpballetje zijn. Andere redenen kunnen zijn: – Ik ben bang dat ik faal, het is al eerder niet gelukt. – Iedereen om mij heen rookt. – Ik zie op tegen de ontwenningsverschijnselen. – Ik wil niet dik worden. – Ik heb anders niks te doen, ik rook om verveling tegen te gaan. – Ik vind het moeilijk om de gewoonte te veranderen. – Ik word zo gestrest als ik niet rook. De vorige stoppoging is mislukt omdat Hiermee kan de cursist nieuwe inzichten krijgen en leren van eerdere situaties waarin hij in de verleiding kwam om weer te gaan roken. U kunt hierbij vragen stellen als: – Met wie was u? – Waar was u? – Wat dacht u? – Wat was u aan het doen? – Wat voor een stemming had u? – Wat trok u over de streep om de eerste sigaret weer aan te steken? Roken kost mij 3 ____per week, 3 ____per maand, 3 ____per jaar, 3 ____per 10 jaar Voor sommige mensen kan geld besparen een belangrijk argument zijn. De kosten van roken vallen vaak niet zo op omdat per keer een relatief klein bedrag wordt besteed of omdat het bedrag verdwijnt in de kosten van de wekelijkse boodschappen. Door de kosten een keer heel concreet te berekenen, kunt u extra inzoomen op het financiële aspect en kunt u een cursist met het uitgespaarde geld nieuwe doelen laten stellen. Test om inzicht te krijgen in de redenen om te roken Deze test gaat over de motieven van de roker. Waarom rookt hij? Het invullen van de vragenlijst geeft inzicht in het rookgedrag. De antwoordmogelijkheden zijn:

6

Bijeenkomst 1

1 2 3 4 5

75

helemaal niet waar niet waar een beetje waar tamelijk waar helemaal waar

De cursisten mogen niet te lang over de antwoorden nadenken, maar kunnen afgaan op hun eerste ingeving. a

Ik ben me er pijnlijk van bewust wanneer ik niet rook

1

2

3

4

5

b

Ik rook sigaretten vaak maar half op.

1

2

3

4

5

c

Ik rook altijd wanneer ik teleurgesteld ben.

1

2

3

4

5

d

Ik rook altijd wanneer het gezellig is, zoals op feestjes.

1

2

3

4

5

e

Ik rook omdat ik het prettig vind iets in mijn hand te hebben.

1

2

3

4

5

f

Ik rook veel bij activiteiten waar ik lang mee bezig ben, zoals werk dat af moet of lange autoritten.

1

2

3

4

5

g

De gedachte zonder sigaretten te zitten, is haast ondraaglijk voor me.

1

2

3

4

5

h

Ik rook meestal zonder dat ik het besef.

1

2

3

4

5

i

Wanneer ik boos ben, rook ik altijd.

1

2

3

4

5

j

Wanneer ik mij opgelucht voel, rook ik altijd.

1

2

3

4

5

k

Een van de plezierigste kanten van het roken is iets in je hand te hebben.

1

2

3

4

5

l

Mijn ochtendsigaret heb ik nodig om op gang te komen.

1

2

3

4

5

m

Ik krijg sterke trek in een sigaret wanneer ik een tijdje niet gerookt heb.

1

2

3

4

5

n

Het komt vaak voor dat ik een sigaret opsteek terwijl de vorige nog ligt te branden in de asbak.

1

2

3

4

5

o

Ik rook veel wanneer ik mij gespannen voel, of wanneer ik mij zorgen maak.

1

2

3

4

5

76

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

p

Ik rook altijd wanneer ik me ontspannen en uitgelaten voel.

1

2

3

4

5

q

Aan roken vind ik bepaalde handelingen leuk, zoals een shagje draaien, het opsteken, de rook uitblazen of de as aftippen.

1

2

3

4

5

r

Wanneer ik moe ben, rook ik. Daarna kan ik weer verder.

1

2

3

4

5

Maak in de volgende tabel zoveel vakjes zwart als het puntenaantal dat u omcirkeld heeft bij de vragen. De vragen corresponderen met de letters onder aan de kolommen. De totaalscore per kolom is minimaal 3 en maximaal 15. Voorbeeld: als het antwoord 4 was (tamelijk waar) bij vraag B, dan maakt u 4 vakjes zwart in de tweede kolom. verslaving

gewoonte

hanteren

stimulans

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

N

A+G+M

B+H+N

steun

C+I+O

plezier

D+J+P

E+K+Q

F+L+R

Door deze vragenlijst kunt u visueel maken in welke categorie een cursist hoog scoort. Deze inzichten kunnen meegenomen worden in het plan van aanpak, dat in de volgende bijeenkomsten verder opgebouwd zal worden.

6

Bijeenkomst 1

77

Test voor het bepalen van de nicotine-afhankelijkheid Omcirkel het goede antwoord. 1

2

3

4

5

6

Binnen hoeveel minuten na het opstaan steekt u de eerste sigaret op?

punten

5 minuten

3

6 tot 30 minuten

2

31 tot 60 minuten

1

na 60 minuten

0

Vindt u het moeilijk om niet te roken waar het niet toegestaan is? ja

1

nee

0

Welke sigaret vindt u het ergst om op te geven? de eerste van de ochtend

1

alle andere sigaretten van de dag

0

Hoeveel sigaretten rookt u per dag? 10 of minder

0

11-20

1

21-30

2

31 of meer

3

Rookt u meer in de uren na het opstaan dan gedurende de rest van de dag? ja

1

nee

0

Rookt u ook als u zo ziek bent dat u bijna de hele dag in bed moet liggen? ja

1

nee

0

totaal

Tel het aantal punten bij elkaar op. Verklaring van de uitkomst: – 0-4 punten = lichte afhankelijkheid, het is mogelijk om zonder hulpmiddel te stoppen. – 4-6 punten = matige afhankelijkheid, overweeg het gebruik van een hulpmiddel. – 6-10 punten = erge tot ernstige afhankelijkheid, een hulpmiddel is aan te raden.

78

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

De uitkomst van de test geeft een indicatie voor de mate van verslaving. Het wil overigens niet zeggen dat een hulpmiddel per se noodzakelijk is. Ook als een cursist hoog scoort in deze test is het mogelijk om zonder hulpmiddelen te stoppen. Een hulpmiddel kan goede ondersteuning bieden om de eerste periode goed door te komen door de ontwenningsverschijnselen op te vangen. Tien sigaretten of meer per dag is een duidelijke indicatie voor het gebruiken van een hulpmiddel.

7

Bijeenkomst 2

Inhoud terugblik – Motivatie met elkaar evalueren – Barrières met elkaar evalueren – Mate van verslaving bespreken – De prijs van het roken vandaag – Mechanisme van de rookverslaving: het effect van de nicotine – Steun van omgeving – Het roken minderen – Klachten door roken – Oriëntatie op beschikbare hulpmiddelen huiswerk – Beschrijf welke voordelen er voor u aan het roken zitten: – Beschrijf welke nadelen er voor u aan het roken zitten: – Beschrijf met zoveel mogelijk redenen wat het u zou opleveren als u zou stoppen met roken: – De klachten die ik nu van roken ervaar zijn: – Ik denk dat ik deze week kan minderen tot dag.

sigaretten per

80

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

Toelichting terugblik Goede vragen voor het begin van een bijeenkomst zijn: ‘Hoe is het gegaan de afgelopen week?’ en ‘Zijn er bijzonderheden te vertellen of is u iets bijzonders opgevallen?’ Daarna worden de huiswerkopdrachten besproken. Welke inzichten hebben mensen gekregen na het maken van de twee testen? Hoe kijken ze nu naar hun rookgedrag? Laat duidelijk de motivaties en barrières aangeven, zodat de cursisten bij elkaar kunnen zien welke nadelen het roken heeft en met welke zaken de anderen worstelen. Dit vergroot de betrokkenheid bij elkaar en activeert het nadenken over oplossingen. Het is voor de meeste mensen gemakkelijker om voor anderen oplossingen te bedenken dan voor zichzelf. Waak ervoor dat er allerlei ongevraagde oplossingen door de andere cursisten rondgestrooid worden. De krachtigste oplossingen zijn de oplossingen die de cursist zelf bedenkt. Pas als de cursist zelf niets meer kan bedenken kunt u vragen of iemand een suggestie mag doen. Registreer van alle cursisten de uitkomst van de testen en vragen op je eigen registratieblad. Dit verwerkt u in het HIS. De prijs van het roken Als u hebt nagevraagd wat iemand zou uitsparen door te stoppen met roken, kunt u alvast een ballonnetje oplaten om de cursist te laten nadenken over nieuwe bestedingsdoelen. Stel dat iemand een pakje sigaretten à 4 euro per dag rookt. In een jaar tijd besteedt hij dan 1460 euro. Daar kan hij heel wat leuke dingen voor doen. In een periode van tien jaar gaat om een bedrag van liefst 14.600 euro. En wat krijg een roker daar voor terug? Behalve rookgenot, helemaal niets! Het schaadt zelfs zijn gezondheid: roken is niet alleen financieel gezien een kostbare gewoonte. vandaag Mechanisme van de rookverslaving: het effect van de nicotine Veel mensen weten niet wat het lichamelijke effect is van nicotine. Leg uit dat nicotine een drug is die binnen zeven seconden de hersenen bereikt (sneller dan een shot heroïne!). Vervolgens activeert de

7

Bijeenkomst 2

81

nicotine het beloningssysteem in de hersenen, waardoor de roker zich meer ontspannen en alerter voelt. Hoe langer hij rookt, hoe meer hij nodig heeft om hetzelfde effect te bereiken. Omdat nicotine een giftige stof is, probeert het lichaam het zo snel mogelijk weer af te breken. De gemiddelde werkingsduur van een sigaret is ongeveer een half tot één uur. Vandaar dat veel rokers wel tot twintig sigaretten per dag roken. Roken kent een piekwerking. Met elke sigaret die een roker aansteekt, wordt een piek bereikt, die daarna weer langzaam inzakt. In feite is de roker de hele dag bezig om ontwenningsverschijnselen te behandelen en de nicotinespiegel op peil te houden. Dat maakt onrustig. Rokers die zeggen dat ze van roken rustiger worden, hebben het in feite over het ‘belletje’ dat na een sigaret even uitgaat. Als de nicotine uitgewerkt is, klinkt het ‘belletje’ weer luider in het hoofd, totdat de roker weer een sigaret opsteekt. Met elke sigaret die wordt aangestoken, wordt hetzelfde probleem gecreëerd. Het is een vicieuze cirkel. U kunt dit het beste met behulp van de afgebeelde grafiek duidelijk maken (zie figuur 7.1). De handeling van het roken is vaak gekoppeld aan vaste momenten op een dag, bijvoorbeeld bij de koffie of na het eten. Tussen die momenten in is een roker meestal bezig en heeft hij niet zoveel aandacht voor de lichte ontwenningsverschijnselen. Maar op het moment van nicotine- 60 spiegel in het bloed 50

40

30

20

10

0 9

10

Figuur 7.1 De nicotinespiegel.

11

12

13

14

15 tijd (uren)

82

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

pauzeren zegt het ‘belletje’ in het hoofd dat het tijd is voor een sigaret. Binnen luttele seconden na het opsteken is het maximale effect al bereikt. Steun van omgeving Het is raadzaam dat de cursist enkele mensen uit zijn omgeving bij een stoppoging betrekt. Niet aan te raden is het om het voornemen voor de omgeving te verzwijgen, want daarmee houdt de cursist er kennelijk rekening mee dat de stoppoging kan mislukken. Laat de cursist enkele personen uitkiezen aan wie hij goede ondersteuning denkt te kunnen vragen. Met deze personen kan contact gezocht worden op het moment dat de cursist er even helemaal doorheen zit. De cursist kan voor de stoppoging deze personen gericht benaderen en uitleggen welke vorm van ondersteuning hij wenst. Bij groepsbegeleiding kunnen dit ook de medecursisten zijn. Het is aan te raden om onderling contact te stimuleren. Maak aan het begin van de begeleiding een telefoonketen en laat deze in het cursusboekje noteren. Deze telefoonketen kan worden gebruikt bij verhindering door bijvoorbeeld ziekte (zie figuur 7.2). Een model van de telefoonketen staat aan het begin van het cursusboekje. Het roken minderen Voor sommige mensen werkt het heel goed om te minderen. Dit kunt u langzaam invoeren door elke week twee, drie of vier sigaretten per dag weg te laten. Shagrokers kunnen voor een dag shagjes draaien, of per shagje aftekenen op een notitieblaadje, om zo te maximeren. Ook sigarettenrokers kunnen per dag klaar leggen wat ze hebben afgesproken. Het belangrijkste advies is om niet te grote stappen te nemen. Kleine stappen zetten blijkt voor de meeste mensen de beste methode. Sommige ex-rokers schamen zich er een beetje voor, zo gemakkelijk bleek het minderen ze af te gaan, terwijl ze er vooraf van overtuigd waren dat het moeilijk zou worden om te stoppen.

Tip aan een roker: Ga eens voor de spiegel een sigaret roken. Kijk eens goed naar uzelf, uw vingers, uw huid, het inhaleren, en bedenk waarom u dit uzelf aandoet. Maak de weerzin tegen roken groter.

7

Bijeenkomst 2

83

Cursusleider:

Naam: Tel.nr:

Naam: Tel.nr:

Naam: Tel.nr:

Naam: Tel.nr:

Naam: Tel.nr:

Naam: Tel.nr:

Naam: Tel.nr:

Naam: Tel.nr:

Naam: Tel.nr:

Naam: Tel.nr:

Figuur 7.2 Een telefoonketen.

Er zijn ook mensen bij wie minderen absoluut niet werkt en die intens gaan verlangen naar roken (ook wel craving genoemd), of mogelijk zelfs in paniek raken. Voor deze mensen is minderen geen optie en zullen er zwaardere maatregelen genomen moeten worden. Denk aan nicotinepleisters (voldoende gedoseerd), of medicatie (Zyban, Champix of Nortrilen). Mogelijk moet de hulpverlener zelfs overwegen om deze mensen door te sturen naar een verslavingspolikliniek voor intensieve begeleiding.

84

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

Cold Turkey Als een roker van het ene op het andere moment stopt met roken, krijgt hij waarschijnlijk last van ontwenningsverschijnselen. Die kunnen gepaard gaan met allerlei lichamelijke klachten. Dit wordt aangeduid met de term cold turkey (letterlijk: koude kalkoen). Deze term komt oorspronkelijk uit de harddrugsscene en verwijst naar de hevige lichamelijke klachten van onder andere transpireren, kippenvel, zich ziek en klam voelen bij het abrupt stoppen met heroïne. Stoppen met roken leidt tot meestal veel mildere klachten, hoewel er dan ook wel over cold turkey gesproken wordt. De kans dat het daadwerkelijk lukt om cold turkey te stoppen met roken is drie tot vijf op de honderd.

Uit onderzoek blijkt dat minderen met roken effectief kan zijn. Veel (ex-)rokers hebben weleens geprobeerd om minder te roken. 13,6 procent van degenen die dat geprobeerd hebben, rookt nu weer net zoveel als voorheen. Bij 17 procent is het gelukt om minder te gaan roken en 38,3 procent is nu helemaal gestopt (zie tabel 7.1). Er is zelfs een methode die gebaseerd is op minderen. Deze heet ‘de MOOS-methode’. Het staat voor Minderen Om Ontspannen te Stoppen. De bedenker van deze methode, Annemarie de Raadt, heeft een boekje gepubliceerd dat De sport van het stoppen heet en een gestructureerde begeleiding biedt bij het minderen en stoppen met roken. Tabel 7.1

Percentage mensen die hebben geprobeerd te stoppen met roken

weleens geprobeerd om minder te roken? ja, maar rookt nu weer net zoveel als voorheen

13,6%

ja, rookt nu minder dan voorheen

17,0%

ja, en rookt nu meer dan voorheen

1,4%

ja, en is nu helemaal gestopt met roken

38,3%

nee, heeft nooit een poging gedaan om minder te roken

29,6%

Bron: Stivoro

Klachten door roken Probeer een relatie te leggen tussen het roken en eventuele klachten. Ga niet in discussie en wordt niet belerend. Stel open vragen zoals:

7

Bijeenkomst 2

wat denkt u dat de relatie is tussen het roken en uw klachten? De beste houding voor de begeleider is ‘nieuwsgierige desinteresse’, dat wil zeggen: nieuwsgierig zijn naar het proces en absoluut niet geïnteresseerd in het eindresultaat. Ook al geeft iemand niet het antwoord dat u zou willen horen, ga niet in discussie en zet het programma van voorlichting geven en huiswerkopdrachten bespreken voort. Stel vragen om de cursisten op het goede spoor te houden. Het mooie van groepsconsulten is dat cursisten elkaar corrigeren en aanvullen. De hulpverlener hoeft vaak zelf nauwelijks iets te zeggen, hooguit een beetje bij te sturen of iemand aan te kijken om hem daarmee bij het gesprek te betrekken. Oriëntatie op beschikbare hulpmiddelen Als de Fagerströmtest en voorgaande opdrachten de cursist meer duidelijkheid hebben gegeven over de ernst van de lichamelijke verslaving en de hindernissen bij eerdere stoppogingen, kan de cursist weloverwogen een beslissing nemen over het wel of niet gebruiken van een hulpmiddel, zoals beschreven in tabel 7.2. Over het algemeen geldt dat een cursist alleen baat heeft bij een hulpmiddel als de cursist ook echt achter het gebruik van het middel staat. Zorg dat u zelf ook goed op de hoogte bent van de verschillende hulpmiddelen. Kijk voor meer informatie over hulpmiddelen op de website www.stivoro.nl of in de brochure Stoppen met Roken, willen en kunnen van Stivoro. Voor een oriëntatie op hulpmiddelen kunt u zich ook eens door een apotheek laten voorlichten over de beschikbare merken, sterktes en contra-indicaties. Bedenk wel dat een hulpmiddel ook echt alleen maar een hulpmiddel is om de lichamelijke klachten op te vangen en dat het geen magische manier is om van het roken af te komen. Benadruk dat iemand de oplossing voor zijn rookverslaving niet buiten zichzelf moet zoeken, maar het echt zelf moet doen, en dat dit weleens een moeilijk moment oplevert. In de cursus leren de cursisten hoe ze deze momenten kunnen opvangen.

85

86

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

Tabel 7.2

Beschikbare hulpmiddelen

middel

kosten

beschikbaarheid

nicotinevervangers: pleisters kauwgom zuigtabletten

circa 3 20 per week

zonder recept via uw apotheek; overleg met de apotheker als er ook andere medicatie gebruikt wordt

medicijnen: Nortrilen (nortriptyline) Zyban (bupropion) Champix (varenicline)

circa 3 20 per week

alleen op recept, via de huisarts

acupunctuur

circa 3 40-3 60 per behandeling

via acupuncturist www.acupunctuur.nl of 033-4616141

softlasertherapie

circa 3 160-3 165

via gespecialiseerd bedrijf zoals www.prostop.nl 0800776 78 67

een boek lezen: Allen Carr: Stoppen met roken Jan Geurtz: De opluchting Roy Martina: Moeiteloos stoppen met roken P. Dekker en W. de Kanter: Nederland stopt! Met roken A. de Raadt, De sport van het stoppen, de MOOS-methode

circa 3 12-3 19

via de boekhandel of bibliotheek

korte evaluatie Stel weer een of twee van de volgende vragen: – Wat was voor u het belangrijkste leerpunt van vandaag? – Hoe kijkt u nu naar de zaken die we vandaag behandeld hebben? – Wat gaat u morgen anders doen? – Welke afspraak maakt u met uzelf? – Hoe bewaakt u uw eigen verbeterpunten voor de toekomst? – Wat gaat u thuis vertellen over wat u vandaag geleerd hebt? – Wat zult u in de toekomst zeker niet meer doen? – Wat komt u de volgende bijeenkomst vertellen?

7

Bijeenkomst 2

huiswerk Beschrijf welke voordelen er voor u aan het roken zitten Voordelen die vaker genoemd worden zijn: – Ik word er lekker rustig van. – Ik kan dan beter ontspannen. – Ik vind het lekker. – Het is een rustpunt op de dag, zodat ik even kan pauzeren. – Ik voel me zekerder van mijzelf en kan mij een houding geven. Al deze redenen kunnen met inhoudelijke argumenten worden weerlegd en worden omgebogen in redenen om wel te stoppen. Dit gaan we in de volgende bijeenkomst inhoudelijk verder uitwerken. Beschrijf welke nadelen er voor u aan het roken zitten Nadelen die vaker genoemd worden: – Het is duur. – Ik moet veel hoesten. – Mijn vingers/haren/muren worden er geel van. – Mijn huid ziet er slechter uit. – Mijn tandvlees trekt zich terug. – Het is slecht voor mijn gezondheid. – Ik sta vaak als enige buiten te roken. – Ik voel mij een buitenstaander nu er steeds minder mensen roken. – Ik vind het vervelend om een verslaving te hebben. – Ik ben zwanger en wil mijn kindje niet beschadigen. – Ik krijg overal brandgaatjes. Beschrijf met zoveel mogelijk redenen wat stoppen met roken u zou opleveren Redenen die vaak genoemd worden zijn: – Ik hou meer geld over. – Het is beter voor mijn gezondheid. – Het is beter voor mijn huid. – Ik krijg een betere conditie. – Ik krijg meer lucht.

87

88

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

De klachten die ik nu van roken ervaar zijn… Veel gehoorde klachten zijn: – Ik moet veel hoesten. – Ik moet veel slijm ophoesten. – Ik heb last van mijn bloedvaten. – Ik ben kortademig. – Ik ruik slecht. – Ik proef minder goed. – Ik ben regelmatig verkouden. – Mijn conditie is slecht. Ik denk dat ik deze week kan minderen tot ____sigaretten per dag Laat hier concreet benoemen tot hoeveel sigaretten iemand per dag wil minderen. Hoe concreter de afspraak, des te beter die werkt. Bij de volgende bijeenkomst kunt u vragen hoe het minderen is bevallen, en heel concreet laten benoemen hoeveel iemand minder gerookt heeft en hoe hij dat gedaan heeft, of waar hij eventueel tegenaan is gelopen en waarom het niet gelukt is.

8

Bijeenkomst 3

Inhoud terugblik – Hoe ging het afgelopen week? – Voordelen en nadelen van roken met elkaar evalueren – Voordelen van stoppen met elkaar evalueren – Klachten door roken – Hulpmiddelen doornemen – Minderen, hoe bevalt dat? vandaag – Verband tussen roken en klachten – Waarom rookt u? – Wat mag u van uw omgeving verwachten? – Welke excuses worden er gebruikt? – Rookrituelen herkennen – Het roken minderen – Vooraankondiging stopdatum huiswerk – Dat ik rook is om de volgende reden(en):

– Steun vanuit de omgeving ga ik vragen/krijgen van de volgende personen:

90

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

– De excuses die ik deze week gebruikte om te roken zijn:

– De volgende rookrituelen herken ik bij mijzelf:

– Ik denk dat ik deze week kan minderen tot sigaretten per dag. – Als stopdatum denk ik aan (vóór bijeenkomst 7). Toelichting terugblik Hoe ging het afgelopen week? U begint weer met de vragen: ‘Hoe is het gegaan de afgelopen week?’ en ‘Zijn er bijzonderheden te vertellen of is er iets bijzonders opgevallen?’ Voordelen en nadelen van roken met elkaar evalueren Veel genoemde redenen heb ik hier uitgewerkt. Ik word er lekker rustig van. Ik kan me beter ontspannen als ik rook Nicotine heeft een weldadig effect op de werking van de hersenen. Het stofje prikkelt de receptoren in de hersenen, waardoor de roker zich alerter en meer ontspannen voelt. Dit effect is echter van tijdelij-

8

Bijeenkomst 3

ke aard. Als de nicotine uitgewerkt is, ontstaan er ontwenningsverschijnselen, waardoor de roker gespannen raakt en zich minder goed kan concentreren. Hoe langer de roker wacht met een nieuwe sigaret, hoe harder het ‘belletje’ gaat rinkelen. Met een volgende sigaret worden de receptoren in de hersenen opnieuw geprikkeld en begint de cyclus weer van voren af aan. Iedere nieuwe sigaret houdt de vicieuze cirkel in stand. Gebruik de nicotinespiegel (figuur 7.1) om uw verhaal visueel te ondersteunen. Ik vind het lekker Als rookwaren geen nicotine zouden bevatten, zou roken niet lekker zijn. Door de fysiologische effecten van de nicotine raakt de roker verslaafd en ontstaat er een hunkering naar deze effecten. Deze hunkering is zo sterk dat de roker de overige, negatieve effecten voor lief neemt. Met andere woorden: de voordelen worden belangrijker gevonden dan de nadelen. Sommige nadelen merkt de roker alleen in het begin, zoals duizeligheid, misselijkheid en een vieze smaak. Andere nadelen, zoals gele vingers en tanden en versnelde veroudering van het lichaam, treden geleidelijk aan op en zijn niet direct merkbaar. Het is een rustpunt op de dag, zodat ik even kan pauzeren Dit is een drogreden. Het is gewoon weer tijd voor een ‘nicotineshot’. Een pauze kan iedere roker sowieso wel nemen. Roken is een ritueel, een gewoonte: zitten, koffie en roken. Dag in, dag uit. Dit ritueel zal doorbroken moeten worden. Ik voel me zekerder van mijzelf en kan mij beter een houding geven Het tegendeel is het geval. Als een roker niet zou roken, dan hoefde hij ook niet na te denken waar hij zijn handen laat en hoe hij zich een houding kan geven. Het roken is aangewend gedrag en als hij even niet rookt wordt de roker zich bewust van een leeg gevoel. Alleen maar nadelen In feite kent roken alleen maar nadelen. De genoemde voordelen zijn allemaal drogredenen en stuk voor stuk met argumenten te weerleggen. Sterker: iedere roker weet dat roken slecht is. Hoe is het dan mogelijk dat mensen zichzelf (en hun omgeving) met valse argumenten voor de gek weten te houden? Dat heeft te maken met de werking van het brein. Het brein van de mens is van nature zo ingesteld dat

91

92

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

het alles om zich heen probeert te verklaren. Doordat roken verslavend is en het lichaam om nicotine vraagt, probeert het brein redenen te bedenken om deze behoefte te verklaren. Als het lichaam nicotine nodig heeft, zal het wel enig nut hebben, toch? Nee, roken heeft geen enkel nut. Het is pure verslaving. Voordelen van stoppen met elkaar evalueren De lijst van voordelen kan eindeloos lang worden. Moedig de cursisten aan om er zoveel mogelijk te noemen. Alles wat de cursisten kunnen invullen, helpt hun bij de afweging tussen voor- en nadelen. Hoe meer er op de weegschaal aan de kant van ‘stoppen met roken’ ligt, hoe verder de balans naar die kant doorbuigt. En andersom: hoe minder geldige redenen er aan de kant van ‘doorgaan met roken’ liggen, hoe minder tegenwerking die kant kan bieden (zie figuur 8.1). Het is essentieel dat de drogredenen zoveel mogelijk ontkracht worden, maar wel op de juiste toon. Let erop dat de genoemde voordelen van stoppen ook echt steekhoudend zijn. Redenen die niet in het belang van de cursist zelf zijn, zijn niet geldig! Stoppen voor een partner of (klein) kinderen of omdat het moet van de huisarts is onvoldoende reden voor een cursist die een stoppoging wil wagen. Als een cursist alleen zulke redenen opvoert, moet hij verder in zichzelf zoeken om voordelen voor zichzelf te vinden en te benoemen. de weegschaal in ideale positie

redenen om door te roken

redenen om te stoppen met roken

Figuur 8.1 Voordelen en nadelen van het stoppen met roken tegen elkaar afwegen. Hulpmiddelen doornemen Bij deze opdracht vraagt u naar eerdere ervaringen met hulpmiddelen, en welke plannen de cursisten nu hebben gemaakt. Vaak hebben

8

Bijeenkomst 3

rokers al eerder nicotinekauwgom of nicotinepleisters geprobeerd om te stoppen en zijn ze teleurgesteld over deze middelen. De vraag is echter hoe ze deze middelen hebben ingezet. Vaak blijkt dat ze niet adequaat gehandeld hebben, slecht voorbereid gestart zijn, verkeerde doseringen gehanteerd hebben of niet lang genoeg hebben volgehouden. Conclusie: er wordt te licht gedacht over hulpmiddelen. Op de juiste manier ingezet zullen ze zeker een bijdrage leveren. U kunt hierbij een adviserende rol spelen. U kunt eventueel voor de grap doosjes smarties uitdelen en zeggen dat u magische wonderpillen hebt voor het stoppen met roken. Dit is een ludieke manier om aan te geven dat hulpmiddelen ook echt hulpmiddelen zijn, en dat de cursisten er zelf ook echt wel moeite voor moeten doen om een stoppoging succesvol te maken. Stoppen met roken is een proces van vallen en opstaan. Minderen, hoe bevalt dat? Vraag naar ervaringen die de cursisten afgelopen week hebben opgedaan met minderen. Haal de positieve ervaringen duidelijk naar voren, en help om negatieve ervaringen op de juiste manier te labelen.

‘Dus het viel eigenlijk heel erg mee, u hebt niets gemerkt van het minderen?’ ‘U hebt nu ervaren waar uw uitdagingen liggen, hoe zou u dat anders kunnen aanpakken?’ ‘Is dit de juiste manier voor u, of zou u het nog beter kunnen aanpakken?’

vandaag Verband tussen roken en klachten Naargelang de reacties op de vraag welke klachten men van het roken ervaart, kunt u uitleg geven over het verband tussen roken en klachten. Probeer zoveel mogelijk met animaties of afbeeldingen te werken om de verminderde werking van de luchtwegen en de trilharen en de toename van slijmproducerende cellen te laten zien. U kunt eventueel de Fletcher-curve laten zien en uitleggen dat het nooit te laat is om te stoppen met roken. Deze kunt u vinden op www.spiro-

93

94

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

metrie.info/goldrichtlijnen.html. Vertel dat roken de oorzaak is van vele soorten kanker, hart- en vaatziekten en COPD of rokerslongen. Dit is aangetoond in vele onderzoeken. Er gaan wereldwijd jaarlijks 1,2 miljoen mensen dood door een verkeersongeval. Door roken overlijden er jaarlijks 5 miljoen mensen. Vijftig procent van de rokers overlijdt aan een ziekte die aan roken gerelateerd is. Verhalen over opaatjes van 85 die hun leven lang gerookt hebben, zijn eerder uitzondering dan regel. Het is geen garantie dat elke roker dit geluk zal overkomen. U kunt dit met een metafoor uitbeelden. ‘Als er honderd mensen een rivier vol krokodillen over zwemmen, zullen er altijd wel enkelen heelhuids de overkant bereiken.’ Ook zijn er mensen die over de gevolgen van milieuvervuiling beginnen, die erger zouden zijn dan die van roken. Als reactie kunt u geven: ‘Je gaat toch niet expres aan de uitlaat van een auto hangen?’ Met andere woorden: roken is een vermijdbare factor, daar kiest u zelf voor. Uitlaatgassen kunt u niet vermijden. Zelden worden in de media de dramatische verhalen besproken of vertoond van de vele mensen die ernstig ziek zijn geworden door het roken. Het onderwerp is niet populair. En mensen die ziek zijn, zitten nu eenmaal veel binnen omdat ze te ziek zijn of te weinig lucht hebben om naar buiten te gaan en trekken zich vaak terug uit hun sociale kring. Succesverhalen horen we daardoor vaker dan de verhalen met een slechte afloop. Helaas zijn er veel meer niet-vertelde verhalen met slechte afloop dan zogenaamde succesverhalen. Vertel welke stoffen er allemaal in sigaretten zitten (zie hiervoor ook de lijst uit hoofdstuk 4). In tabak komen 599 giftige en kankerverwekkende stoffen en 4000 chemische stoffen voor, onder andere: benzeen, ammoniak, aceton, arsenicum, cadmium, ethanol, antihoestmiddel, fenol, koolmonoxide, nicotine, lood, teer, terpentine, waterstofcyanide, diverse zoetstoffen en smaakstoffen. Dit komt zo ongeveer neer op de inhoud van uw gootsteenkastje met schoonmaakmiddelen, verdelgingsmiddelen en haarkleurmiddelen. Ammoniak zorgt ervoor dat de nicotine in tabak nog sneller in het bloed opgenomen wordt en maakt roken daardoor nog verslavender. Zoet- en smaakstoffen worden toegevoegd om de vieze smaak van rook te maskeren; bij verbranding geven ze kankerverwekkende stoffen zoals aldehyde af. Broomhexidine is een antihoestmiddel! Waterstofcyanide heet ook wel blauwzuurgas en wordt in de Verenigde Staten gebruikt om gevangenen mee te executeren.

8

Bijeenkomst 3

Als u de nicotine uit één sigaret zou halen en met een injectiespuit in een ader zou spuiten, dan overlijdt de geïnjecteerde persoon. Nicotine is werkelijk dodelijk, en wordt daarom ook gebruikt als bestrijdingsmiddel tegen ongedierte om gewassen te beschermen. Sinds het begin van de jaren vijftig van de vorige eeuw weet men dat roken schadelijk en verslavend is, en heeft men steeds meer verbanden ontdekt tussen ziekten en roken. Sindsdien heeft de tabaksindustrie stoffen aan tabak toegevoegd om het roken nog verslavender te maken. Onder het motto ‘zolang u blijft roken, blijft ook onze schoorsteen roken’ wordt de roker gemanipuleerd en tot de spreekwoordelijke melkkoe gedegradeerd. Er zijn verschillende instanties die geld verdienen aan het roken. De tabaksfabrikanten, de overheid, bedrijven, wetenschappers, ziekenhuizen, maar ook sportorganisaties. Denk aan accijnzen, sponsorgelden, ziekenhuisopnames en onderzoeken. De financiële belangen zijn groot, en dat is een van de redenen waarom roken nog niet verboden is. Rokers moeten vrij zijn om zelf te beslissen of ze willen roken of niet, is de algemene opvatting. Het is een gewoonte waar men zelf voor kiest. Maar omdat roken zo verslavend is, heeft het niets meer met vrije wil te maken. Het is een verslaving in de orde van heroïne en cocaïne. Waarom rookt u? Veel genoemde redenen om te beginnen met roken zijn: – Het is stoer. – Het is gezellig. – Je hoort erbij. – Het helpt tegen stress. – Het helpt tegen overgewicht. Veel mensen zijn begonnen met roken in hun pubertijd of studententijd. Roken werd stoer gevonden en men vond het er heel volwassen uitzien. Of het werd gezellig gevonden: men hoorde er niet bij als men niet rookte. Roken was vroeger de sociale norm. Het was zo ingeburgerd dat er op verjaardagen zelfs glaasjes met sigaretten op tafel stonden als teken van gastvrijheid. Welke reden iemand ook had om te gaan roken, waarschijnlijk is die reden al lang niet meer geldig. Inmiddels wordt roken algemeen gezien als een slechte gewoonte en/of verslaving en is roken niet langer de norm. Terwijl in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw

95

96

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

nog ruim zeventig procent van de bevolking rookte, is het rokersaandeel nu gedaald tot ongeveer dertig procent. Er heeft een enorme cultuuromslag plaatsgevonden, zeker de laatste tien jaar. Het laatste rookverbod in de horeca van 1 juli 2008 doet er nog een schepje bovenop. Dat roken helpt tegen stress is ook een drogreden. Een roker wordt namelijk maar heel even rustiger van het roken; als de sigaret uitgewerkt is, neemt de spanning weer toe. Hoe langer iemand rookt, hoe meer sigaretten er nodig zijn om hetzelfde effect te bereiken. Ook de opvatting dat roken helpt tegen overgewicht, is een hardnekkige drogreden. Hoe moeilijk is de keuze tussen ‘één of twee kilo lichter met een sterk verhoogde kans op kanker’ en ‘één of twee kilo zwaarder en een gezonder lijf, meer lucht, meer conditie en een betere huid’? Het is wel te begrijpen waar het idee vandaan komt dat roken helpt tegen overgewicht. Roken onderdrukt namelijk de eetlust. Een roker die gestopt is, zal hooguit anderhalf tot drie kilo zwaarder worden. Alles wat iemand meer aankomt na het stoppen met roken, is het gevolg van vervangend gedrag. Het moment van stoppen met roken kan daarom worden aangegrepen om ook de eetgewoontes en het bewegingspatroon te verbeteren. Als dat gebeurt, is de gewichtstoename te verwaarlozen. Bovendien heeft bewegen een gunstig effect op de endorfine- en dopaminespiegel met een prettiger gevoel als resultaat. Sporten is altijd aan te raden. Wat mag u van uw omgeving verwachten? Ga na welke ideeën er onder de cursisten leven over het al dan niet betrekken van familieleden en/of vrienden bij het proces van stoppen. Moedig de cursisten aan om het thuis bespreekbaar te maken. Mensen vinden het soms moeilijk om te bespreken en zijn vaak bang om te falen. Maar juist door goede afspraken te maken met de sociale omgeving, kunnen ze extra hulp krijgen om zich door moeilijke momenten heen te slepen. Kleine dingen kunnen veel steun geven. Dat iemand op een moeilijk moment van een familielid of vriend(in) te horen krijgt ‘Hou vol, het is de moeite waard’ of ‘Je kunt het’ kan een grote steun zijn. Niemand verwacht van een roker die wil stoppen dat het hem gemakkelijk zal afgaan. Dat het een moeilijke opdracht is, mag best getoond worden. Rokers kunnen vaak meer hulp krijgen dan ze denken. Laat hen vrienden die niet meer roken benaderen, of een broer of zus met wie

8

Bijeenkomst 3

ze goed kunnen opschieten. Laat ze hun kinderen over hun voornemen vertellen. Het is belangrijk dat ze positieve mensen uitkiezen van wie ze zeker weten dat ze erdoor aangemoedigd zullen worden. Geduld en begrip zijn belangrijk, rokers die bezig zijn te stoppen hebben vooral positieve steun nodig en hebben niks aan een bestraffende of belerende toon. Negatieve druk van mensen om hen heen verhoogt alleen maar de druk en het schuldgevoel, en dat werkt averechts. Dat een levenspartner geen plannen heeft om te stoppen met roken, is geen reden om het er niet over te hebben. Sterker nog, het zou zelfs inspirerend voor die partner kunnen zijn. Uit onderzoek blijkt dat tachtig procent van de rokers graag zou willen stoppen met roken. Als er dringende gezondheidsredenen zijn waarom een persoon stopt met roken, dan mag deze voor zichzelf opkomen. Meeroken is namelijk ook schadelijk. Helaas is het bespreken van roken niet altijd eenvoudig. De roker heeft zelf lang niet altijd in de gaten welk ongemak hij veroorzaakt. Misschien kan om te beginnen afgesproken worden dat de partner buiten rookt. Belangrijke regels bij het bespreekbaar maken zijn: – Wees liefdevol en niet aanvallend. – Vraag en geef respect. – Verdiep u in de verslaving en heb begrip voor de partner. – Wees goed voorbereid op het gesprek en op eventuele drogredenen. – Gebruik de ik-boodschap: ik weet dat jij het lekker vindt, maar ik heb gezondheidsproblemen en daarom is het voor mij belangrijk dat ik stop met roken en dus ook met meeroken. – Loop niet weg voor een moeilijk gesprek en vraag dit ook van de ander. – Vraag of de partner wil nadenken over eventueel stoppen met roken. Welke excuses worden er gebruikt? Mensen gebruiken verschillende redenen om een sigaret op te steken. Met deze opdracht laat u de cursisten heel bewust naar hun eigen rookgedrag kijken. Leg uit dat er met deze opdracht hopelijk nieuw inzicht verkregen wordt. Redenen die veel genoemd worden zijn:

97

98

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

– – – – – – – –

Het is een ‘beloning’ na hard werken. Het is een rustpunt om even te pauzeren. Ik vind het ‘gezellig’ om mee te doen in gezelschap. Bij koffie (of een biertje) hoort een sigaret. Als ik telefoneer moet ik altijd roken. Ik rook als ik me beter moet concentreren. Ik rook als ik gestrest ben. Ik rook als ik boos of angstig ben.

Inmiddels hebt u al genoeg kennis om deze argumenten te kunnen weerleggen en uit te leggen waarom deze excuses niet steekhoudend zijn. Het zijn allemaal drogredenen. Geef aan dat het belangrijk is dat mensen heel eerlijk naar hun gedrag kijken. De enige geldige reden om te roken is dat het nu eenmaal een verslaving is. De rest is erbij verzonnen. Rookrituelen herkennen Wat zijn de vaste momenten waarop er gerookt wordt? Leg uit dat het rookgedrag van een roker is afgestemd op deze vaste momenten. Rookrituelen kunnen vaak beter worden herkend als de excuses om te roken doorgrond worden. Het idee van de opdrachten over excuses en rookrituelen is daarom de roker handvatten te bieden om zijn rituelen te doorbreken vanaf het moment van stoppen, en ook hem om alvast alternatieven voor de rituelen te laten bedenken. Het roken minderen Een stap van 25 naar 0 sigaretten is moeilijker dan een stap van 10 naar 0. Hoe kleiner de stap, hoe geringer de ontwenningsverschijnselen. Hou de cursisten voor dat stapsgewijs afbouwen soms verrassend makkelijk kan gaan. Vooraankondiging stopdatum Bij de volgende bijeenkomst gaat u met de cursisten een stopdatum afspreken. Laat de cursisten alvast nadenken welke datum dit zou moeten worden. Uiterlijk vóór de zevende bijeenkomst moet er gestopt worden. Bij groepsconsulten is het aan te raden om de cursisten te stimuleren allen binnen dezelfde week te stoppen, zodat ze gelijk opgaan en elkaar straks goed kunnen steunen.

8

Bijeenkomst 3

korte evaluatie Stel weer een of twee van de volgende vragen: – Wat was voor u het belangrijkste leerpunt van vandaag? – Hoe kijkt u nu naar de zaken die we vandaag behandeld hebben? – Wat gaat u morgen anders doen? – Welke afspraak maakt u met uzelf? – Hoe bewaakt u uw eigen verbeterpunten voor de toekomst? – Wat gaat u thuis vertellen over wat u vandaag geleerd hebt? – Wat zult u in de toekomst zeker niet meer doen? – Wat komt u de volgende bijeenkomst vertellen? huiswerk Laat de opdrachten zo volledig mogelijk invullen.

99

Bijeenkomst 4

9

Inhoud terugblik – Wie gaat u inlichten/erbij betrekken en waarom? – Welke excuses hebt u gebruikt en herkend? – Welke rookrituelen hebt u herkend bij uzelf? vandaag – Stopdatum met elkaar vastleggen (zie figuur 9.1) – Hulpmiddel overwegen – Doel uitgespaard geld – Rookrituelen veranderen – Ontwenningsverschijnselen

De stopdatum is:

Figuur 9.1 Maak een duidelijke afspraak.

huiswerk – Ik denk dat ik wel/niet een hulpmiddel wil gebruiken bij het stoppen, namelijk: – Het is heel stimulerend om uzelf te belonen als u een tijdje niet gerookt hebt. Het is tenslotte een hele prestatie. Ga eens bij uzelf na welke kleine of grote wensen u hebt en geef dan antwoord op de volgende vraag.

9

Bijeenkomst 4

Met het uitgespaarde geld ga ik mezelf op de volgende manier belonen: Na 1 week: Na 1 maand: Na een halfjaar: – De rookrituelen die ik herkend heb, ga ik op de volgende manier veranderen:

Toelichting terugblik – Wie gaat u inlichten/erbij betrekken en waarom? – Welke excuses hebt u gebruikt en herkend? – Welke rookrituelen hebt u herkend bij uzelf? Ga na of de antwoorden die de cursisten geven op bovengenoemde vragen steekhoudend zijn. Wees alert op drogredenen en laat desgewenst een andere cursist uitleggen waarom een redenering van een deelnemer niet klopt. vandaag Stopdatum met elkaar vastleggen Ga na of de cursist een stopdatum heeft vastgelegd en stimuleer bij groepsconsulten dat iedereen een stopdatum kiest die zo dicht mogelijk bij de stopdatum van de anderen ligt. Stimuleer de cursist dat hij niet halverwege een dag stopt maar direct ’s ochtends. Dat wordt over het algemeen als gemakkelijker ervaren. Stel vragen als: – Hoe gaat u zich op deze datum voorbereiden? – Welke maatregelen gaat u treffen om de eerste dagen door te komen? Hulpmiddel overwegen Zonodig kunt u nu adviezen geven over het gebruik van een hulpmid-

101

102

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

del. Cursisten die medicatie gebruiken of heel recentelijk een hartinfarct hebben gehad, moeten voorzichtig zijn en overleggen met hun behandelend arts en hun apotheek. Ook mensen die al wat langer geleden een infarct hebben gehad, moeten uitkijken. Roken bevat veel meer schadelijke stoffen dan een nicotinepleister. Maak duidelijk dat de cursist de nicotinepleister gaat gebruiken vanaf het moment dat hij stopt met roken, en dat hij niet rookt tijdens het gebruik van de nicotinepleister, want dan komt dubbel zoveel nicotine het lichaam binnen met een grote kans op intoxicatieklachten zoals hartkloppingen, zweten, trillen, misselijkheid en een naar gevoel. Bij het gebruik van Zyban, Champix en Nortrilen als hulpmiddel is de procedure anders. Daarbij moet de roker gedurende twee weken voor de stopdatum een opbouwschema hanteren. In die periode blijft de roker roken. Een nicotinevervanger is eventueel aan te raden vanaf de stopdatum. De Supersmoker of E-sigaret is, zoals eerder gezegd, geen goed hulpmiddel bij het stoppen met roken. Het is niet alleen heel duur (rond de 100 euro), maar ook wordt de handeling van het roken in stand gehouden en wordt er nicotine geïnhaleerd. Nicotine is een schadelijke en verslavende stof. De hoeveelheid nicotine die geïnhaleerd wordt bij het gebruik van een elektronische sigaret, is zelfs niet goed te controleren, waardoor de kans aanwezig is dat de gebruiker hogere doses nicotine binnenkrijgt. Het enige voordeel van de Supersmoker of E-sigaret is dat omstanders er nauwelijks last van hebben en dat de roker geen teer en koolmonoxide binnenkrijgt. Doel uitgespaard geld Ook de kleine doelen zijn belangrijk. Na een week of een maand nietroken het uitgespaarde geld besteden aan iets speciaals voor uzelf, is motiverender dan over vijf jaar een wereldreis te maken. Stoppen is tenslotte een hele prestatie en daarvoor mag de roker zichzelf belonen, ook op de korte termijn. De mogelijkheden zijn oneindig. Als het de cursist maar een goed gevoel geeft en de overwinning op het roken onderstreept. Onder het motto: doe eens iets geks, iets onverwachts, iets wat de cursist anders niet zo snel voor zichzelf zou doen. Haalbare doelen Na één week: gemiddeld 28 euro

9

Bijeenkomst 4

Voorbeelden: twee cd’s, een leuk kledingstuk, naar de bioscoop, een of twee goede boeken, naar de sauna, enzovoort. Na één maand: gemiddeld 120 euro Voorbeelden: een exclusief etentje, een ballonvaart, een parachutesprong, een uur een Ferrari of Rolls Royce huren, naar de kapper en schoonheidsspecialist of naar een beautyfarm, die mooie dure tas die u anders niet zou kopen, een huisdier nemen, een stedentripje, enzovoort. Na een half jaar: gemiddeld 730 euro Voorbeelden: een vakantie, een nieuwe fiets, een nieuwe garderobe, nieuw tuinmeubilair, leuke accessoires voor de auto, een laptop met toebehoren, een leuke cursus in schilderen, fotografie of pottenbakken, enzovoort. Na één jaar: gemiddeld 1460 euro Voorbeelden: een verre reis, de tuin opnieuw aan (laten) leggen, nieuwe meubels of aankleding van het huis, enzovoort. Sparen Voor sommige beloningen moet gespaard worden, maar niet iedereen is even goed in sparen. De cursist kan er voor kiezen om dagelijks zelf geld in een spaarpot te doen, of om regelmatig geld te storten bij de bank of een automatische overschrijving naar een spaarrekening in te stellen. Er zijn verschillende mogelijkheden. Vaak kleine bedragen wegzetten valt overigens minder op dan af en toe ineens een groot bedrag storten. Rookrituelen veranderen Het vaste patroon van bijvoorbeeld elke ochtend de krant lezen met koffie en een sigaret zal doorbroken moeten worden. Dit kan met hele simpele maatregelen: door ’s ochtends eerst thee te drinken, de krant pas ’s avonds te lezen en de koffie naar een later tijdstip op de ochtend te verplaatsen. Daardoor verdwijnt het ritueel dat aan een sigaret doet denken. Andere voorbeelden die u de cursisten kunt geven: zet de stoel waarin vaak gerookt wordt een tijdje ergens anders of zelfs op zolder. Vermijd de vrienden bij wie u gewend bent te roken. Wacht met naar

103

104

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

de stamkroeg gaan tot de moeilijkste fase van het stopproces voorbij is en u wat steviger in uw schoenen staat. Of ga uw huis witten of behangen. Bij sommige personen helpt het heel goed om op de eerste dag van een vakantie te stoppen. Een andere omgeving, ander eten en andere mensen geeft veel afleiding. Stimuleer bij deze opdracht de cursist tot het bedenken van alternatieven. Voor cursisten die cannabis roken (hasj, wiet, marihuana, stickie, joint) zijn er alternatieve manieren, zoals een cannabislolly, cannabisthee of spacecake. Voor meer informatie over deze middelen: www.trimbos.nl. Ontwenningsverschijnselen De lichamelijke ontwenningsverschijnselen zullen na een of meer dagen afnemen, afhankelijk van hoe lang en hoe stevig iemand heeft gerookt. Leg uit dat de lichamelijke symptomen van verslaving sneller zijn verdwenen dan de geestelijke. Lichamelijke klachten kunnen zijn: – prikkelbaarheid, frustratie of boosheid; – vertraagde hartfrequentie; – angst; – gespannenheid; – rusteloosheid; – verminderde concentratie; – meer eetlust of behoefte aan zoetigheid; – slaapstoornissen; – licht gevoel in het hoofd; – rillingen; – hoestbuien; – tijdelijke hyperreactiviteit van de luchtwegen; – maag/darmklachten zoals maagzuur of obstipatie. Deze verschijnselen zijn geen tekenen van zwakte of falen, maar een normale fysiologische reactie. Het lichaam is uit zijn ritme en zal tijd nodig hebben om een nieuw evenwicht te vinden. Adviseer de cursisten om weinig suiker, koffie en alcohol te gebruiken, veel water te drinken en elke avond een half uur tot een uur te gaan wandelen of hardlopen. Suiker kan de eetlust verhogen. Adviseer om niet meer te gaan snoepen maar liever meer fruit te eten. Fruit bevat vitamine C,

9

Bijeenkomst 4

weinig calorieën en helpt om de zin in snoepen te bedwingen. Fruit is bovendien vezelrijk en bevordert de werking van de darmen. Bij obstipatie kunt u adviseren om bij het opstaan twee glazen lauwwarm water te drinken of dagelijks (gebroken) lijnzaad te gebruiken, bijvoorbeeld in de yoghurt bij het ontbijt. Koffie en alcohol kunnen de zin in nicotine doen toenemen, en geven bovendien afvalstoffen af. Laat cursisten die gewend zijn om veel koffie of alcohol te drinken de hoeveelheid langzaam afbouwen, om te voorkomen dat ze ontwenningsverschijnselen krijgen. Rokers hebben meer koolmonoxide en minder zuurstof in hun lichaam. Dit is aantoonbaar met een CO-meter, waarmee het koolmonoxidegehalte in de uitgeademde lucht gemeten kan worden. Bij niet-rokers is het CO-gehalte één à twee procent, bij iemand die net gerookt heeft kan het CO-gehalte tussen tien en dertig procent liggen. Nadat er gestopt is met roken zal het CO-gehalte binnen enkele dagen al flink afnemen. De teer uit een sigaret kan getoond worden door de cursisten rook te laten uitblazen door een zakdoekje. Ze zullen versteld staan van de bruine plek die dan ontstaat. Zelfs de filter van een sigaret houdt de teer uit een sigaret niet tegen. Dagelijks wandelen of hardlopen is een goed middel. Adviseer de cursist om tijdens de wandeling een paar keer flink diep in te ademen. Bewegen verbetert de conditie en geeft meer zuurstof. Men zal zich snel beter gaan voelen. Bewegen helpt bovendien om beter te kunnen slapen. Het is alleen niet verstandig om vlak voor het slapen gaan nog erg actief te worden. Er moet minstens een uur tot anderhalf uur tijd zitten tussen activiteit en slapen gaan. Het is lastiger de roker van zijn geestelijke verslaving af te helpen. Daarom is een goede voorbereiding ook zo belangrijk. Als iemand jaar in jaar uit dezelfde handeling heeft verricht, zal het een tijdje duren voor hij dit afgeleerd heeft. Als een roker de gedachte blijft houden dat hem iets is afgepakt, zal het verlangen zijn naar een sigaret makkelijker terugkeren. Daarom is het belangrijk dat alle barrières worden opgespoord en verdwijnen. Het is normaal dat er de eerste periode nadat de rokers gestopt zijn nog af en toe nog een ontwenningsscheut door hen heen zal gaan. Die is over het algemeen van korte duur en prima op te vangen met een alternatief, zoals een glas water, kauwgom of een tictac. Adviseer de cursisten om de ontwenningsscheut rustig te accepteren, dan ver-

105

106

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

dwijnt deze vanzelf weer. Leg uit dat de ontwenningsscheut meestal als een soort golf komt opzetten, een paar minuten duurt en dan vanzelf weer wegebt. Probeer het symptoom niet krampachtig tegen te houden. Daarmee bouwt de cursist alleen maar spanning op die averechts werkt. Leg uit dat na een tijdje zelfs het tegenovergestelde kan gebeuren, namelijk dat er een besef door de ex-roker heen schiet dat hij echt gestopt is met roken. Een triomfgevoel! korte evaluatie Stel weer een of twee van de volgende vragen: – Wat was voor u het belangrijkste leerpunt van vandaag? – Hoe kijkt u nu naar de zaken die we vandaag behandeld hebben? – Wat gaat u morgen anders doen? – Welke afspraak maakt u met uzelf? – Hoe bewaakt u uw eigen verbeterpunten voor de toekomst? – Wat gaat u thuis vertellen over wat u vandaag geleerd hebt? – Wat zult u in de toekomst zeker niet meer doen? – Wat komt u de volgende bijeenkomst vertellen? huiswerk Laat het huiswerk zo goed mogelijk en zo volledig mogelijk doen.

10

Bijeenkomst 5

Inhoud terugblik – Informatie hulpmiddelen – Doel uitgespaard geld – Veranderde rookrituelen vandaag – Voorbereiding eerste stopdag – Vervangend gedrag, wat houdt dat in? – Positief en negatief vervangend gedrag – Verleidingsmomenten, hoe vangt u die op? – De invloed van alcohol – Een uitglijder huiswerk – Voor de eerste stopdag tref ik de volgende voorbereidingen:

– De volgende verleidingsmomenten voorzie ik en zal ik op gaan vangen.

108

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

Maak hiervoor gebruik van tabel 10.1. Niet-vermelde momenten kunt u zelf toevoegen. Tabel 10.1

Momenten van verleiding

verleiding

mijn opvang

bij het opstaan

meteen douchen, goed ontbijten, tanden poetsen, stukje zoethout, lolly, glas water, vers fruit of sap, sporten, hond uitlaten

bij koffie of thee

in plaats van koffie/thee kruidenthee gaan drinken, iets eten met weinig calorieën of een stukje pure chocolade van minstens 75 procent

bij de krant

zoethout, lolly, tandenstoker, glas water

tijdens computerwerkzaamheden

komkommerpartjes, kauwgom, Japanse mix

tijdens het bellen

pen en papier om te tekenen, zoethout

bij de televisie

knijpballetje, handwerkje, scoubidoutouwtjes

na het eten

direct opruimen of afwassen

op een feestje

geen of weinig alcohol, bij niet-rokers staan

bij stress/spanning

kauwgom, knijpballetje, ontspanningsoefening, sporten, wandelen, fietsen

bij ruzie

een boksbal of groot kussen

als ‘beloning’

stuk fruit, glas water

bij alcohol

tandenstoker, toastje zalm of haring

bij rokende familie

van tevoren bespreken, tijdje niet gaan, voorlopig alleen telefonisch contact, voorstellen samen te stoppen

bij rokende vriend

van tevoren bespreken, tijdje niet gaan, voorlopig alleen telefonisch contact, voorstellen samen te stoppen

bij rokende collega

afspraken met elkaar maken of voorstellen samen te stoppen

bij heftige emoties

vriendin of familielid bellen

na een drukke dag

douchen, ontspanningsoefening

als ik boos ben

boksbal, knijpballetje, wandeling, erover praten met iemand

als er iets ergs is gebeurd

naar vriend of familie bellen of toegaan

bij het uitgaan

minder of geen alcohol, zoethout, lolly, kauwgom

10

Bijeenkomst 5

verleiding

109

mijn opvang

bij slecht nieuws

vriend of familie bellen of naar een vriend toegaan

in de auto

leuke nieuwe muziek, lolly, kauwgom, flesje water, nummerbordenspelletje

als ik me verveel

kruiswoordraadsel, woordzoeker, legpuzzel, tekenen, lezen, fruit eten, tuinieren, sporten, spelletje spelen (op mijn mobieltje of computer of met anderen)

met oud en nieuw

aansteeklont voor het vuurwerk, toast met zalm of haring

om uit te proberen

gewoon niet doen, briefje in portemonnee bewaren met mijn antirookboodschap

na een vrijpartij

glas water, iets eten met weinig calorieën, zoethout, lekker bij elkaar blijven liggen, douchen

voor het slapen

beker warme melk, ontspanningsoefeningen, yoga, cd met een ontspanningsoefening of meditatie

Toelichting terugblik Informatie hulpmiddelen Ga na of er nog vragen zijn over de hulpmiddelen en of de redeneringen kloppen die erbij gegeven worden. Doel uitgespaarde geld Ga na of er nog vragen zijn over het belonen en eventueel het sparen voor een beloning. Er wordt weleens gesuggereerd dat het stoppen met roken op zichzelf al een mooie beloning is en al veel oplevert, en dat het daarom niet nodig is dat de gestopte roker zichzelf iets cadeau doet. Toch is het zinvol om de cursisten aan te moedigen zichzelf te belonen, omdat dit nog eens extra benadrukt en bekrachtigt dat ze iets bereikt hebben. Veranderde rookrituelen Vraag na wat er is opgevallen en hoe men een ritueel heeft veranderd of gaat veranderen. Laat cursisten vertellen over de specifieke oplos-

110

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

singen die ze bedacht hebben om niet in de verleiding te komen om te roken, zodat ze u en anderen kunnen inspireren. Moedig ze aan tot creativiteit. vandaag Voorbereiding eerste stopdag Goede voorbeelden van adequate voorbereidingen op de eerste stopdag zijn: – Alle rookwaren als aanstekers, asbakken, vloeitjes, shagbuiltjes enzovoorts opbergen of het liefst wegooien. Geen noodvoorraden aanleggen! – Hulpmiddelen in huis halen. – Vrienden en/of familieleden inlichten. – Opvangmiddelen en afleidingsmiddelen klaarleggen. – De huiswerkopdrachten zijn ingevuld. – Rituelen zijn veranderd. – De groentelade en fruitschaal zijn goed gevuld. – Alles wat aan roken doet denken, is verwijderd of veranderd. Als u hoort dat een roker zijn rookwaar in een la opbergt waar hij het zo kan pakken, dan moet er een alarmbel bij u afgaan. Waarom zou hij dit doen? Welk nut heeft het? Hij is immers van plan om te stoppen met roken en dit lijkt op een achterdeurtje. Ga na of de roker wel echt achter zijn besluit staat en klaar is voor het daadwerkelijke stoppen. Wellicht moet u met deze roker een stapje terug doen en onderzoeken of de voorbereiding wel goed is uitgewerkt. Bedenk dat het er nu op aankomt. Het moment van stoppen is erg confronterend. Het is normaal dat cursisten koudwatervrees hebben. Maak dit gevoel bespreekbaar en u zult wellicht meer te weten komen en meer grip op situatie krijgen. Probeer het zelfvertrouwen van de roker te versterken. Laat de weifelende roker andere overwinningen, prestaties of belangrijke ervaringen in zijn leven naar voren halen, als voorbeeld van zaken waarin hij geslaagd is. Dus waarom zou hij niet slagen in een poging te stoppen met roken? Vervangend gedrag, wat houdt dat in? Leg uit dat sommige mensen na het stoppen met roken ineens veel meer willen snoepen of alcohol drinken. Dat kan vervelende consequenties hebben. Niet alleen voor de kans van slagen, maar ook voor

10

Bijeenkomst 5

de lichamelijke conditie en het lichaamsgewicht. Door te stoppen met roken worden de hersenen ineens niet meer geprikkeld in het beloningssysteem. De roker kan daar onrustig van worden en een alternatief gaan zoeken. Ontwenningsverschijnselen kunnen een licht knagend gevoel geven dat erg op trek lijkt. Dit wordt veroorzaakt door de lagere suikerspiegel als reactie op het stoppen. De roker heeft geen echte trek, maar hij merkt dat zoetigheid een beetje verlichting geeft. Als de roker zich hiervan bewust is, kan hij er vanaf het begin rekening mee houden en voorkomen dat hij kilo’s aankomt of in een andere verslaving terechtkomt. Positief en negatief vervangend gedrag Overmatig snoepen en alcohol drinken kunnen leiden tot problemen of zelfs een nieuwe verslaving. Dit noemen we negatief vervangend gedrag. Verhalen van ex-rokers die tien, twintig of zelfs dertig kilo zijn aangekomen nadat ze gestopt zijn met roken, hebben met dit negatief vervangend gedrag te maken. Er zit maar één ding op, en dat is er goed op voorbereid zijn en er vanaf dag één rekening mee houden. Er zijn natuurlijk ook goede vervangingen te bedenken. Sporten bijvoorbeeld. Sporten is zelfs sterk aan te bevelen. Na een aantal keren flink sporten gaan de hersenen meer endorfine aanmaken, wat leidt tot een behaaglijk gevoel. Ander positief vervangend gedrag is puzzelen, lezen, een nieuwe hobby of zelfs een nieuw huisdier. Eigenlijk alles waarin de roker afleiding vindt en waarmee hij zijn stoppoging niet saboteert. Verleidingsmomenten, hoe vangt u die op? Bespreek bij de volgende bijeenkomst de uitkomsten van de tabel met verleidingsmomenten. Er worden verschillende voorbeelden van alternatief gedrag in genoemd, maar er zijn nog veel meer mogelijkheden. Iedereen zal zo zijn eigen ideeën, wensen en behoeften hebben. Belangrijk is dat van te voren duidelijk is wat een roker kan doen tegen een verleidingsmoment. Er moeten alternatieven klaarstaan. Het is niet zo zinvol om pas op een verleidingsmoment te bedenken wat een mogelijk alternatief is. Voor hij het weet staat de roker weer bij een benzinepomp of supermarkt om rookwaar te kopen. Goed voorbereid zijn is het halve werk.

111

112

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

De invloed van alcohol Het is goed om alcohol apart te bespreken. Het komt veel voor dat een stoppoging mislukt omdat de roker op een feestje in de verleiding komt om te roken als hij alcohol heeft gedronken. Alcohol werkt namelijk drempelverlagend. Met wat alcohol op wordt de roker overmoedig en steekt ongemerkt een sigaret op, en misschien nog één, en nog één… Voor hij het weet, rookt hij weer elke dag een pakje weg. Daarom is het advies om de eerste periode na de stopdatum heel matig te zijn met alcohol, of het gebruik ervan zelfs tijdelijk te staken. Een uitglijder Zoals de cursisten in het cursusboekje kunnen lezen bij bijeenkomst 6 luidt het eerste advies: doe het niet! Steek niet één sigaret meer op en maak het uzelf niet onnodig moeilijker. Eén sigaret kan voldoende zijn om alle registers in het geheugen weer open te trekken en het verslavingsgedrag weer aan te wakkeren. Een roker die gestopt is, blijft altijd een ex-roker. Als het toch eens gebeurt, dan heeft het geen zin om u daar miserabel door te voelen en van ellende weer te gaan roken. Schuldgevoel is niet op zijn plaats. En uzelf zielig vinden helpt ook niet, want dat versterkt het gevoel dat u iets is afgepakt of dat het zo moeilijk is zonder roken. Een uitglijder is een leermoment. Vandaar het advies aan de roker om voor zichzelf heel concreet op te schrijven wat er misging, in welke situatie het gebeurde, wanneer, waar, wat hij dacht, met wie hij was en wat hem over de streep trok. Zo leert de roker van de uitglijder en kan hij maatregelen nemen om de volgende keer beter om te gaan met een soortgelijke situatie. Een uitglijder betekent niet dat de stoppoging een verloren zaak is. De cursist kan gewoon verder gaan met zijn plannen om niet meer te roken. Sommige mensen hebben verschillende pogingen nodig voordat ze er in slagen van een verslaving af te komen. korte evaluatie Stel weer een of twee van de volgende vragen: – Wat was voor u het belangrijkste leerpunt van vandaag? – Hoe kijkt u nu naar de zaken die we vandaag behandeld hebben? – Wat gaat u morgen anders doen? – Welke afspraak maakt u met uzelf? – Hoe bewaakt u uw eigen verbeterpunten voor de toekomst?

10

Bijeenkomst 5

– Wat gaat u thuis vertellen over wat u vandaag geleerd hebt? – Wat zult u in de toekomst zeker niet meer doen? – Wat komt u de volgende bijeenkomst vertellen?

113

Bijeenkomst 6

11

Inhoud terugblik – De eerste stopdag – Verleidingsmomenten vandaag – Gewichtsbeheersing – Ontwenningsverschijnselen – Niet nooit, maar van dag tot dag – Een uitglijder – Opdrachten van volgende week huiswerk – Voorbereiden vragen volgende bijeenkomst. – Schrijf een brief aan uzelf in de toekomst, in de periode dat u geheel vergeten bent waarom u zo graag van het roken af wilde. Maak er een mooie, persoonlijke brief van. Zet in die brief waarom u zo graag van het roken af wilde. Vertel hoe moeilijk u het ermee had om er vanaf te komen. Vertel over de klachten en de gevoelens die u had voordat u ging stoppen. Geef uzelf de beste raad die u kunt bedenken zodat u niet opnieuw in de fout gaat. Stop de brief voor in het cursusboek of in uw portemonnee. Op moeilijke momenten in de toekomst kan deze brief een duwtje in de goede richting zijn.

11

Bijeenkomst 6

Een uitglijder Als eerste: doe het niet! Steek geen sigaret op. Waarom zou u het uzelf onnodig moeilijk maken! Maar als u dan toch een uitglijder maakt, onthoud dan dat niet alles voor niets is geweest! U hebt een vergissing gemaakt. Dat is niet het einde van de wereld. Bestraf uzelf niet, maar probeer juist te leren van dit moment. Schrijf voor uzelf heel concreet op hoe u in die situatie kwam, wanneer, waar, wat u dacht en met wie u was en wat u over de streep trok. Zo leert u ervan en kunt u maatregelen nemen om de volgende keer beter om te gaan met eenzelfde situatie. U kunt gewoon verder gaan met uw plannen om niet meer te roken.

Toelichting terugblik De eerste stopdag Kijk samen nog een keer goed naar de voorbereidingen en ga na of er vragen zijn. Een goede manier om barrières op te sporen is de vraag: ‘Hoeveel vertrouwen hebt u in uw stoppoging op een schaal van 0 tot 10?’ Als er bijvoorbeeld een 7 genoemd wordt, kunt u vragen: ‘Waarom geen 9?’ Hiermee spoort u barrières op. Daarna kunt u vragen: ‘Waarom geen 5?’ Hiermee ontlokt u zelfversterkende uitspraken. Spreek met enthousiasme. Zeg dat u er alle vertrouwen in hebt dat het mogelijk is om echt van het roken af te komen. Er zijn meer exrokers dan dat er mensen roken. Geef aan: ‘Als die het allemaal kunnen, dan kunt u het zeker!’ Verleidingsmomenten Vraag de cursisten hoe het gaat, en of er nog bijzondere dingen te melden zijn of zijn opgevallen de afgelopen week. Evalueer de ideeën over de eerste stopdag en de tabel met verleidingsmomenten. Kijk opnieuw of de argumenten steekhoudend zijn en geef eventueel nog suggesties of wijs de cursist op drogredenen.

115

116

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

vandaag Gewichtsbeheersing Leg uit dat het niet de bedoeling is dat de cursisten naast het stoppen met roken ook nog eens een streng dieet volgen, zodat ze het zichzelf extra moeilijk maken. Wel belangrijk is dat ze gezond en gevarieerd eten. Een man heeft onder normale omstandigheden circa 2500 calorieën per dag nodig en een vrouw circa 2000. Met behulp van de informatie op de etiketten van voedingsmiddelen kunnen de cursisten het aantal calorieën controleren. Bij het Voedingscentrum en de Hartstichting zijn diverse (gratis) brochures te verkrijgen over gezond eten, zoals de brochure De balansdag van het Voedingscentrum en Eten naar hartenlust van de Hartstichting. U kunt deze brochures meegeven aan de cursisten, zodat ze zich kunnen voorbereiden op een veranderd eetpatroon als ze stoppen met roken. Ontwenningsverschijnselen Neem voor de laatste keer met de cursisten door welke ontwenningsverschijnselen ze kunnen verwachten en welke ervaringen ze eventueel op dit vlak hebben van een eerdere stoppoging. Stemmen deze verwachtingen overeen met de manier waarop de cursisten zich hebben voorbereid op het stoppen met roken? En hebben ze straks voldoende alternatieven voorhanden om de ontwenningsverschijnselen op te vangen? Niet nooit, maar van dag tot dag Het is belangrijk dat de cursisten bij zichzelf niet te veel druk opbouwen als ze gestopt zijn met roken. Een gedachte als ‘Nu mag ik nooit meer roken’ kan dit veroorzaken. Dit type gedachte wordt ook wel het ‘koekjestrommeleffect’ genoemd. Als iemand niet meer uit de koekjestrommel wil snoepen en daarom de trommel maar hoog boven op een kast wegzet, krijgt de trommel ineens heel veel aantrekkingskracht. Als de trommel daarentegen gewoon in de kast blijft staan en de snoeper die wil stoppen tegen zichzelf zegt dat hij geen zin in snoep heeft, geeft dit een heel ander gevoel. Wat ook goed helpt, is de gedachte: ‘Vandaag hoef ik even niet.’ Een uitglijder Bespreek nogmaals met de cursisten hoe ze tegen een mogelijke uitglijder aankijken. Welke ideeën leven er en hoe streng zijn de cursis-

11

Bijeenkomst 6

ten voor zichzelf? Probeer achterdeurtjes en sluipweggetjes op te sporen, en benadruk ook dat de cursisten overmatige strengheid vermijden. korte evaluatie Stel weer een of twee van de volgende vragen: – Wat was voor u het belangrijkste leerpunt van vandaag? – Hoe kijkt u nu naar de zaken die we vandaag behandeld hebben? – Wat gaat u morgen anders doen? – Welke afspraak maakt u met uzelf? – Hoe bewaakt u uw eigen verbeterpunten voor de toekomst? – Wat gaat u thuis vertellen over wat u vandaag geleerd hebt? – Wat zult u in de toekomst zeker niet meer doen? – Wat komt u de volgende bijeenkomst vertellen? huiswerk Schrijf een brief aan uzelf Deze opdracht spreekt voor zich. Het lijkt misschien een vreemde opdracht, maar wie kan de cursist nu beter adviseren over de problemen bij het stoppen met roken dan hijzelf? Niemand hoeft de brief te lezen, hij is tenslotte uitsluitend aan de roker zelf gericht. De cursisten kunnen de brief gebruiken als ze in de toekomst wellicht een keer niet meer weten waarom ze ook alweer gestopt zijn met roken. Adviseer de cursisten om de brief bijvoorbeeld in hun portemonnee te bewaren. De komende week zal het erom spannen, want vóór de volgende bijeenkomst beginnen de cursisten daadwerkelijk te stoppen met roken.

117

Bijeenkomst 7

Inhoud terugblik – Hoe gaat het met niet-roken? – Waar loopt u tegen aan, wat zijn moeilijke momenten? – Hoe hebt u deze moeilijke momenten doorstaan? – Welke veranderingen zijn merkbaar? – Welke beloning gaat u uzelf gegeven? – Hoe hebt u aan gewichtsbeheersing gewerkt? vandaag – Deze moeilijkste momenten heb ik op de volgende manier doorstaan:

– De volgende veranderingen heb ik bemerkt sinds ik niet meer rook:

12

12

Bijeenkomst 7

– Ik heb mijzelf op de volgende manier beloond voor het niet roken:

– De volgende gezonde voedingsmiddelen wil ik nemen als ik erge trek heb: Fruit: Groente: Brood/granen: Hartig: Vloeibaar: huiswerk – Voorbereiden vragen volgende bijeenkomst. Toelichting terugblik Hoe gaat het met niet-roken? Haal de positieve ervaringen duidelijk naar voren. Geef bij negatieve geluiden aan dat cursisten niet te streng voor zichzelf zijn, om te voorkomen dat er te veel druk of schuldgevoel opgebouwd wordt. Probeer deze geluiden positief te herplaatsen. Vraag of de cursist zich open kan stellen voor dit leermoment, en laat de cursist formuleren hoe hij dit een volgende keer anders zou aanpakken. Waar loopt u tegen aan, wat zijn moeilijke momenten? Waar was de cursist, met wie, wat was de cursist aan het doen en welke gedachten had de cursist op dat moeilijke moment? Probeer zoveel mogelijk details te laten vertellen om de cursist erachter te laten komen welk aspect nu precies als moeilijk ervaren werd. Dit is een mogelijkheid om barrières op te sporen en te helpen oplossen. Hoe hebt u deze moeilijke momenten doorstaan? Laat bij de beantwoording steeds duidelijk naar voren komen wat een

119

120

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

cursist gedaan heeft – en vooral hoe – om door de moeilijke momenten heen te komen. Laat de cursisten deze ervaringen noteren in de opdrachten van deze week. Daarmee bekrachtigen ze wat ze al bereikt hebben, zodat ze sterker in hun schoenen komen te staan. Door uitgebreid de positieve ervaringen te belichten en de negatieve ervaringen naar een positiever invalshoek om te buigen, kunt u de cursisten helpen sturing te geven aan het stopproces. Welke veranderingen zijn merkbaar? Stoppen met roken leidt tot allerlei veranderingen bij de ex-roker. De cursisten zullen merken dat ze beter kunnen proeven en ruiken, dat hun handen en voeten minder koud aanvoelen, dat ze minder benauwd zijn en minder hoesten. Leg uit dat ex-rokers de eerste weken tot maanden ook juist meer kunnen hoesten doordat de trilhaartjes beter gaan functioneren; afhankelijk van hoe lang een roker gerookt heeft kan dit korter of langer duren. Iemand die stopt met roken heeft ook al snel meer kleur op de wangen, de grauwe gelaatskleur verdwijnt. Informeer of de cursisten langer kunnen lopen of rennen zonder dat ze buiten adem raken, of ze nu beter heuvelop kunnen lopen, of gemakkelijker een trap op lopen. Informeer ook welke reacties de cursisten van de mensen uit hun omgeving hebben gekregen. Hoe hebt u aan gewichtsbeheersing gewerkt? Geef indien nodig nog extra voedingsadviezen aan de cursisten. Bespreek het voedingspatroon en verwijs eventueel naar een diëtist of bewegingsconsulent, als daar aanleiding voor is. vandaag Deze moeilijkste momenten heb ik op de volgende manier doorstaan Laat de cursisten hun succesverhalen vertellen en versterk hiermee hun zelfredzaamheid. Wees enthousiast en prijs hun kracht. De volgende veranderingen heb ik bemerkt sinds ik niet meer rook Laat de cursisten heel duidelijk bij zichzelf nagaan wat ze merken van het stoppen met roken, en zorg dat vooral de positieve ervaringen naar voren gehaald worden. Wanneer er veel klachten zijn, zoals bijvoorbeeld een toename van hoesten, leg dan uit dat deze tijdelijk zijn en dat het lichaam bezig is zich te herstellen. Naarmate iemand lan-

12

Bijeenkomst 7

ger gerookt heeft, zal het langer duren voor het lichaam zich herstelt. Denk hierbij aan weken tot maanden. Geef aan dat het de moeite waard is om niet meer te roken en dat de gezondheidswinst groot is. Ik heb mijzelf op de volgende manier beloond voor het niet roken Ga na of er inderdaad een beloning is gekocht en welk gevoel dit gaf. Stimuleer het toepassen van positieve dingen. De volgende gezonde voedingsmiddelen wil ik nemen als ik erge trek heb Ga na of de cursist de juiste ideeën heeft over goede voedingsmiddelen. Verwijs naar tips en informatie over goede voeding en gewichtsbeheersing. Informeer of er behoefte is aan meer begeleiding door een diëtiste. Voeding Een roker die stopt met roken moet goed op zijn voeding letten. Roken houdt namelijk het lichaamsgewicht kunstmatig lager doordat het de eetlust onderdrukt. Na het stoppen kan het lichaamsgewicht met anderhalf tot twee kilo toenemen. Neemt het lichaamsgewicht meer toe, dan heeft dit te maken met een veranderde levensstijl. Bijvoorbeeld door vervangend gedrag: de roker is misschien ter compensatie meer gaan eten of snoepen. Bovendien kan doordat de smaak en reuk verbeterd zijn ook de eetlust toenemen. Vooral de eerste dagen na het stoppen kan de ex-roker een hongergevoel ervaren. Dit is geen teken van echte honger, maar een van de ontwenningsverschijnselen waarmee een ex-roker te maken kan krijgen. Wijs de cursisten er nogmaals op dat ze geen streng voedingsregime moeten instellen. Het is belangrijk dat ze genieten van lekker en gezond voedsel. De groentelade en de fruitschaal moeten goed gevuld zijn. Vers brood in huis is belangrijk, liefst volkoren of meergranen. Drie keer per dag een volwaardige maaltijd, vet en zoetigheid beperken, en vooral veel groente, fruit en volkoren producten. Tips voor gewichtsbeheersing en gezonde voeding – Neem een half uur voor elke maaltijd een flink glas water. – Eet niet staand aan het aanrecht, maar ga er rustig bij zitten. Neem de tijd om goed te kauwen en te proeven. – Eet met aandacht, dus niet met de krant of televisie erbij.

121

122

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

– Drink dagelijks anderhalf tot twee liter water, naast koffie, thee en andere dranken. – Sla geen maaltijd over, en eet elke maaltijd voldoende. Zorg dat u verzadigd bent. – Eet niet overmatig. Hebt u de neiging om te veel te eten, gebruik dan een tijdje kleinere borden. Laat eens een halve of hele snee brood achterwege. Eet granen en vezelrijke voeding, want die geven sneller een verzadigd gevoel. Ook langzaam en goed kauwen helpt daarbij. – Neem tussen de drie hoofdmaaltijden door een appel, een beker yoghurt of een plak peperkoek. – Zorg voor volwaardige producten als volkorenbrood, zilvervliesrijst en volkoren pasta’s. Vermijd ‘witte’ producten, want die leveren te veel calorieën en te weinig verzadiging. – Vermijd de eerste weken na het stoppen met roken het gebruik van alcohol, want alcohol verlaagt de drempel. Beperk later het gebruik van alcohol tot 1 à 2 eenheden per dag en probeer ook eens enkele dagen geen alcohol te drinken, of alleen in het weekend te drinken. – Neem geen of weinig light frisdranken. De kunstmatige zoetstoffen lijken de eetlust op te wekken. – Eet weinig vlees, en kies vaker voor vleesvervangers, kip en vis. – Eet minimaal twee en maximaal drie keer per week vis, en kies dan voor zalm, tonijn, haring, makreel. Beperkt het gebruik van gepaneerde vis, want die is vet. – Neem minimaal 200 gram groente per dag, eventueel verdeeld over een salade ’s middags en groente bij het avondeten. Eet ook eens rauwkost op de boterham, zoals komkommer, tomaat en rucola, in combinatie met (mager) hartig beleg. – Neem dagelijks twee tot drie stuks fruit. – Kauwgom, een lolly of zoethout kan een prima alternatief zijn als u de behoefte voelt om iets in uw mond te hebben. – Zorg dagelijks voor dertig tot zestig minuten matig inspannende beweging, zoals stevig wandelen (5 km/u), traplopen, zwemmen, fietsen (15 km/u). – Bij een snack-attack is het beter om te kiezen voor producten die weinig calorieën bevatten, zoals: z fruit: appel, peer, banaan, kiwi, druiven, sinaasappel, rozijnen, dadels, vijgen enz. z groente: wortel, radijs, komkommer, cherrytomaatjes enz.

12

Bijeenkomst 7

z brood/granen: ontbijtkoek, mueslibol, eierkoek, roggebrood enz. z hartig: Japanse mix, rolletje augurk met ham, toastje of roggebrood met zalm of haring, olijven (zonder olie), enz. z vloeibaar: glas water, kop thee, glas halfvolle melk, halfvolle yoghurt of karnemelk. Meer informatie is te vinden op www.voedingscentrum.nl Bij een aantal cursisten zullen problemen met gewichtsbeheersing mogelijk niet op te lossen zijn met alleen voedingsadviezen. Deze cursisten kunt u wijzen op het verhelderende boek De afslankmythe van dr. Tatjana van Strien. Het geeft veel inzichten in de psychologie van het lijnen en bevat de ‘Nederlandse vragenlijst over eetgedrag’. korte evaluatie Stel weer een of twee van de volgende vragen: – Wat was voor u het belangrijkste leerpunt van vandaag? – Hoe kijkt u nu naar de zaken die we vandaag behandeld hebben? – Wat gaat u morgen anders doen? – Welke afspraak maakt u met uzelf? – Hoe bewaakt u uw eigen verbeterpunten voor de toekomst? – Wat gaat u thuis vertellen over wat u vandaag geleerd hebt? – Wat zult u in de toekomst zeker niet meer doen? – Wat komt u de volgende bijeenkomst vertellen?

123

Bijeenkomst 8

13

Inhoud terugblik – Hoe gaat het met niet-roken? – Waar loopt u tegen aan, wat zijn moeilijke momenten? – Hoe hebt u deze moeilijke momenten doorstaan? – Welke veranderingen zijn merkbaar? – Welke beloning hebt u uzelf al gegeven? – Hoe hebt u aan gewichtsbeheersing gewerkt? vandaag – Deze twee moeilijkste momenten heb ik op de volgende manier doorstaan: 1 2 – De volgende veranderingen heb ik bemerkt sinds ik niet meer rook:

13

Bijeenkomst 8

– De volgende activiteiten onderneem ik om op gewicht te blijven:

huiswerk – Voorbereiden vragen volgende bijeenkomst.

Stress of spanning Als een ex-roker te vaak gespannen is, bestaat het gevaar dat de sigaret wordt geïdealiseerd als ontspanningsmiddel. Het is belangrijk dat de cursisten op een natuurlijke manier leren ontspannen. Dat kan op verschillende manieren, bijvoorbeeld door sporten, yoga, meditatie, stevig wandelen of fietsen. Of door de dagindeling eens kritisch te bekijken en eventueel te veranderen, bijvoorbeeld als een cursist zichzelf regelmatig voorbijloopt, te weinig rustmomenten heeft ingebouwd of te weinig leuke dingen doet. Een ontspanningsoefening kan zeker helpen. De cursisten zullen merken dat ze er al snel rustiger door worden en na verloop van tijd steeds makkelijker ontspannen. De oefening gaat als volgt: – Ga rustig zitten of liggen. Zucht een paar keer heel diep door. – Span vijf tellen de spieren van benen, billen en voeten aan. – Laat dan de spieren weer helemaal los. – Span de spieren van de gestrekte armen en gebalde vuisten, en laat weer los. – Trek de schouders vijf tellen op, en laat weer los. – Span nu het hele lijf gedurende vijf tellen, en laat weer los. – Adem rustig in en uit. Laat het hele lichaam ontspannen. Denk aan iets leuks. – Doe deze oefening voorlopig elke dag minimaal één keer.

125

126

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

Toelichting terugblik Bijeenkomst 8 verloopt eigenlijk hetzelfde als de voorgaande, en dezelfde vragen staan centraal. Omdat de cursisten nog maar kort geleden zijn gestopt met roken, is het belangrijk om de tijd te nemen voor de bespreking van de antwoorden van de cursisten. Vraag goed door en probeer de positieve ervaringen naar voren te halen. Als er minder positieve of negatieve ervaringen genoemd worden, is het zaak deze te heretiketteren naar een positieve invalshoek, zodat voorkomen wordt dat de cursisten zichzelf demotiveren of het roken idealiseren. Informeer of er spanningsklachten of stress zijn ontstaan na het stoppen en hoe de cursisten ermee omgaan. Indien een ontspanningsoefening zoals eerder beschreven niet helpt, ook niet bij herhaling, kijk dan of er meer ideeën aangereikt kunnen worden, zoals yoga, hardlopen of een andere sport, meditatie of zelfs touwtje springen. Waar het om gaat is dat de cursist in alternatieven leert denken, en de focus van het roken of de spanning afhaalt. Slaapklachten Bij hardnekkige slaapklachten kunt u de cursisten wijzen op het bestaan van ontspannings- of meditatie-cd’s. Er zijn diverse boekhandels die deze verkopen. Kijk voor adressen op www.selexyz.nl of www.winkelsinwijsheid.nl. Verder kunt u de volgende tips geven: – Probeer overdag niet te slapen. – Probeer op regelmatige tijden te gaan slapen en op te staan om de biologische klok in balans te houden. – Vermijd vermoeiende inspanning voor het slapen gaan. – Lichamelijke inspanning overdag kan de slaap ’s nachts bevorderen. – Drink of eet niet uitgebreid enkele uren voor het naar bed gaan. – Vermijd ’s avonds cafeïnehoudende voeding, zoals koffie, cola, chocola en thee. – Zorg dat de slaapkamer voldoende donker is. – Slaap in een rustige, goed geventileerde en niet te warme kamer. – Gebruik de slaapkamer alleen om te slapen en niet voor andere zaken, zoals hobby’s, studeren of tv-kijken.

13

Bijeenkomst 8

– Drink warme melk met honing of anijs voor het slapen gaan. Dit is gezond en rustgevend. – Als u niet kunt slapen ga dan niet liggen woelen in bed, maar ga iets doen in een andere kamer. Bij voorkeur iets waar u rustig van wordt of waarbij u zich gewoon prettig en ontspannen voelt. – Doe ontspanningsoefeningen om rustig te worden. – Zet zachte muziek op waar u rustig van wordt, vraag naar dit soort muziek in de cd-winkel. korte evaluatie Stel weer een of twee van de volgende vragen: – Wat was voor u het belangrijkste leerpunt van vandaag? – Hoe kijkt u nu naar de zaken die we vandaag behandeld hebben? – Wat gaat u morgen anders doen? – Welke afspraak maakt u met uzelf? – Hoe bewaakt u uw eigen verbeterpunten voor de toekomst? – Wat gaat u thuis vertellen over wat u vandaag geleerd hebt? – Wat zult u in de toekomst zeker niet meer doen? – Wat komt u de volgende bijeenkomst vertellen?

127

Bijeenkomst 9

14

Inhoud terugblik – Hoe gaat het met niet-roken? – Waar loopt u tegenaan, wat zijn moeilijke momenten? – Hoe hebt u deze moeilijke momenten doorstaan? – Welke veranderingen zijn merkbaar? – Hoe hebt u aan gewichtsbeheersing gewerkt? vandaag – De kracht van positief denken – De psychologie van kracht huiswerk – Op de volgende dingen in mijn leven ben ik heel trots:

– Deze positieve boodschap ga ik de komende week elke ochtend tegen mezelf in de spiegel zeggen:

14

Bijeenkomst 9

– De volgende veranderingen heb ik bemerkt sinds ik niet meer rook:

– Voorbereiden vragen volgende bijeenkomst. Toelichting terugblik Opnieuw de thema’s en vragen zoals die ook in bijeenkomst 7 en 8 besproken werden. Stel weer de wat- en hoe-vragen. Wat hebben de cursisten gedaan om door moeilijke momenten heen te komen, en hoe hebben ze dit gedaan. Informeer of er nog vragen zijn bij de cursisten. vandaag De kracht van positief denken Ter illustratie zijn drie verhalen opgenomen in het cursusboekje over de psychologie van kracht. Deze metaforen zijn opgenomen om duidelijk te maken wat de kracht van gedachten kan doen. Om dit te onderstrepen kunt u ook een afbeelding van een olifant aan een touwtje laten zien. Vraag aan de cursisten: wat zien jullie? Denken jullie dat het touwtje de olifant kan tegenhouden als hij echt weg wil? Wat maakt dat hij blijft staan? De gedachte dat hij niet weg kan! Voor sommige mensen is positief denken erg moeilijk. Het lijkt wel ‘on-Nederlands’ om positief te denken. Als we iemand vragen hoe het gaat, is het antwoord meestal: ‘Het gaat niet slecht.’ Met andere woorden: voor Nederlanders is het glas eerder half leeg dan nog half vol. Ook complimentjes ontvangen vinden we moeilijk. Een opmerking als: ‘Wat heb je een leuk shirt aan!’ wordt dan beantwoord met: ‘Ach, dat is al oud, en hij is lastig te strijken,’ in plaats van met: ‘O, dank je wel.’ Om deze reden zijn er in het cursusboekje opdrachten opgenomen om te oefenen in positief denken. U kunt ook coachingskaartjes met positieve boodschappen gebruiken en de cursisten kaartjes laten

129

130

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

trekken. Let eens op het effect als een cursist zo’n kaartje trekt. Het staat alle deelnemers vrij om hun boodschap wel of niet met anderen te delen. Trek zelf ook een kaartje en deel de boodschap met de anderen; hierdoor verlaagt u voor de deelnemers de drempel om hun kaartje met boodschap ook te delen. Coachingskaartjes zijn verkrijgbaar bij de betere boekwinkels. Er staan toepasselijke en grappige illustraties bij. Teksten die er op staan zijn bijvoorbeeld: – Ik zet door! – Ik ben sterk! – Ik zorg goed voor mezelf! – Ik verander wat ik anders wil! – Ik ben vrij! – Ik hou van mezelf! Het gaat er om dat de cursisten leren vanuit een positieve invalshoek te denken. Laat de boodschap thuis dagelijks herhalen. De cursisten kunnen de boodschap op de koelkast of de spiegel in de badkamer plakken. Laat de boodschappen de komende week goed op de cursisten inwerken. De psychologie van kracht Ons leven is wat onze gedachten ervan maken. Om dit nader toe te lichten volgen hierna drie verhalen die laten zien hoe bepalend gedachtekracht kan zijn. Mentale suggesties De beroemde Britse psychiater J.A. Hadfield heeft eens een onderzoek gedaan bij drie mannen om na te gaan welke uitwerking mentale suggesties zouden kunnen hebben op hun lichaamskracht. Die uitwerking mat hij met een dynamometer die de mannen zo stevig mogelijk moesten vastpakken. Hadfield bracht de mannen voor het onderzoek onder hypnose. Als hij de proef deed terwijl de mannen bij bewustzijn waren, oefenden ze gemiddeld een kracht uit die overeenkwam met een gewicht van 101 pond. Als hij ze eerst onder hypnose bracht en suggereerde dat ze over heel weinig kracht beschikten, bleek dat ze gemiddeld slechts een kracht van 29 pond konden uitoefenen – minder dan een derde van hun normale spierkracht. Maar als hij suggereerde dat ze uitzonderlijk sterk waren, bleek dat ze gemiddeld een kracht van 142 pond konden uitoefenen, ruim veer-

14

Bijeenkomst 9

tig procent meer dan onder normale omstandigheden. Anders gezegd: als hun geest vervuld was van positieve gedachten bleek dat hun lichaamskracht bijna de helft groter was dan normaal. Het verhaal van de olifant Een ander voorbeeld is het verhaal van de olifant aan een touwtje. In India wordt de olifant gebruikt als vervoermiddel. Als ze de olifant even ergens willen ‘parkeren’, binden ze hem vast aan een touwtje. De olifant blijft wonder boven wonder staan waar hij geparkeerd is. Ook in het circus staat de olifant vaak maar achter een paar dunne touwtjes. Hij is natuurlijk veel sterker dan de touwtjes en zou zich moeiteloos kunnen losrukken, maar omdat hij denkt dat hij vaststaat, loopt hij niet weg. Zo is het ook met gedachtekracht bij mensen. Doordat een roker denkt dat het moeilijk voor hem is om het roken te laten, is het moeilijk voor hem. Als hij daarentegen denkt dat hij dit varkentje wel eens even zal wassen, omdat hij toch zeker geen sigaret nodig heeft en zelf wel bepaalt wat hij doet, zal hij het zichzelf een stuk makkelijker maken.

Figuur 14.1 Een olifant achter dunne touwtjes.

131

132

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

De Eiffeltoren Als we tegen iemand zeggen dat hij niet aan de Eiffeltoren mag denken, waar denkt die persoon dan aan? Precies! Aan de Eiffeltoren. Zo werkt het ook met roken. Hoe harder een roker bezig is om niet aan roken te denken, hoe vaker de gedachte aan roken terugkeert. Het is handiger om juist aan andere dingen te denken en afleiding te zoeken. Het verzetten van onze gedachten kan op allerlei manieren: wandelen, hardlopen, een knijpballetje, een puzzel, een spannend boek, gras maaien. Laat de cursisten hier goed over nadenken en de afleidingen kiezen die het beste bij hen passen. korte evaluatie Stel weer een of twee van de volgende vragen: – Wat was voor u het belangrijkste leerpunt van vandaag? – Hoe kijkt u nu naar de zaken die we vandaag behandeld hebben? – Wat gaat u morgen anders doen? – Welke afspraak maakt u met uzelf? – Hoe bewaakt u uw eigen verbeterpunten voor de toekomst? – Wat gaat u thuis vertellen over wat u vandaag geleerd hebt? – Wat zult u in de toekomst zeker niet meer doen? – Wat komt u de volgende bijeenkomst vertellen?

15

Bijeenkomst 10

Inhoud terugblik – Hoe gaat het met niet-roken? – Waar loopt u tegenaan, wat zijn moeilijke momenten? – Hoe hebt u deze moeilijke momenten doorstaan? – Welke veranderingen zijn merkbaar? – Hoe hebt u aan gewichtsbeheersing gewerkt? – Hoe ging het met positief denken? – Evaluatieformulier invullen en achterlaten vandaag – De komende weken aantekeningen

134

Stoppen met roken – Een praktische handleiding

Toelichting terugblik Voor de laatste maal behandelt u de vragen en thema’s van de drie voorgaande bijeenkomsten. Opnieuw komen de wat- en hoe-vragen uitgebreid aan bod. Wat hebben de cursisten gedaan om door moeilijke momenten heen te komen, en hoe hebben ze dit gedaan. Informeer of er nog vragen leven bij de cursisten. vandaag De komende weken Aangezien u de cursisten nu een aantal weken niet zult zien, is het aan te raden om nog enkele vragen te stellen om te kijken of ze er klaar voor zijn. Stel vragen als: – Hoe gaat u de komende weken doorkomen? – Zijn er nog belangrijke feesten of gelegenheden waar u tegenop ziet? – Hoe gaat u zich daarop voorbereiden? – Welke tactiek hebt u bedacht voor dat moeilijke moment? – Hoeveel vertrouwen hebt u in uzelf dat u niet gaat roken op een schaal van 0 tot 10? (Een 0 is geen vertrouwen, een 10 is zeer veel vertrouwen.) – Waarom geen 2? (Zet laag in en ontlok hiermee zelfversterkende uitspraken.) – Waarom geen 9? (Zet hoog in en u hoort de nog aanwezige barrières.) – Wat gaat u me vertellen bij de volgende bijeenkomst? – Hebt u genoeg middelen en kennis aangereikt gekregen om de komende weken door te komen? Laat de cursisten de komende periode vragen of opmerkingen noteren, zodat deze bij de volgende bijeenkomst besproken kunnen wor-

15

Bijeenkomst 10

den. Laat de cursisten beschrijven welke dingen hun zijn opgevallen, of welke bijzonderheden er zijn die ze willen delen met de groep. De volgende bijeenkomst is in principe over twaalf weken, tenzij u met de cursisten een andere termijn afspreekt. De terugkombijeenkomsten na drie en zes maanden zijn bedoeld als stok achter de deur. Vaak voelen de cursisten een aantal weken nadat ze gestopt zijn met roken ineens weer een plotselinge aandrang om te roken. Ook na een aantal maanden kan dit verschijnsel optreden. Het is belangrijk dat de cursisten dan iets hebben waarmee ze dit moeilijke moment kunnen opvangen en het feit dat er een datum voor een terugkombijeenkomst in hun agenda staat kan al voldoende zijn. Dat is voor hen een punt om naartoe te werken. Stimuleer ook dat de cursisten onderling contact met elkaar hebben. Bij de terugkombijeenkomsten kunt u dezelfde vragen gebruiken als bij bijeenkomst 10. korte evaluatie Stel weer een of twee van de volgende vragen: – Wat was voor u het belangrijkste leerpunt van vandaag? – Hoe kijkt u nu naar de zaken die we vandaag behandeld hebben? – Wat gaat u morgen anders doen? – Welke afspraak maakt u met uzelf? – Hoe bewaakt u uw eigen verbeterpunten voor de toekomst? – Wat gaat u thuis vertellen over wat u vandaag geleerd hebt? – Wat zult u in de toekomst zeker niet meer doen? – Wat komt u de volgende bijeenkomst vertellen?

135

Bijeenkomst 11

aantekeningen

16

17

Bijeenkomst 12

aantekeningen

Evaluatieformulier

18

Toelichting Het evaluatieformulier kunt u het beste in laten vullen voorafgaand aan of tijdens de tiende bijeenkomst van de cursus. Dus niet bij de allerlaatste bijeenkomst na een half jaar, want dan is de kans groot dat de bijeenkomsten al weggezakt zijn. Wees niet bang voor deze formulieren. Vat kritiek van de cursisten positief op en beschouw die als een mogelijkheid om iets van te leren. Het is eigenlijk een cadeau. Neem het aan, pak het uit en doe er uw voordeel mee. Dat is veel beter dan de kritiek in de kast te leggen en er niets mee doen, want waarom zou u een kans laten schieten om iets te leren? Ja, u leest het goed, ook van uw cursisten kunt u leren. Iedereen leert van iedereen. Hoe? Door voor elkaar open te staan, goed te luisteren, verduidelijking te vragen en vervolgens te bedenken wat we ermee kunnen doen.

Evaluatieformulier * Totale waardering: onvoldoende − matig − voldoende − ruim voldoende − goed** De kennis van de begeleider was: onvoldoende − matig − voldoende − ruim voldoende − goed** Het schriftelijke materiaal was: onvoldoende − matig − voldoende − ruim voldoende − goed** Begeleiding van:

-

-

tot:

-

Stopdatum:

-

-

(dd-mm-jj)

-

(dd-mm-jj)

Hoe hebt u de manier van werken ervaren?

Waar hebt u het meeste aan gehad?

Hebt u iets gemist of had u bepaalde dingen anders willen zien? Ja Nee Waar bent u het meest tevreden over?

Overige opmerkingen?

* Vul dit evaluatieformulier zo volledig mogelijk in, knip het uit of kopieer het en lever het in op de tiende bijeenkomst. ** Omcirkel het passende antwoord of geef waar nodig toelichting.

Slot

19

Voor optimale resultaatmetingen kunt u een jaar na het einde van de stoppen-met-roken-begeleiding een enquêteformulier met retourenvelop aan de cursisten toesturen. Alleen mensen die na één jaar nog steeds niet roken, tellen mee als succesvolle stoppoging. Door vervolgens een uitdraai te maken op ICPC-code of ruiter kunt u uw werk meetbaar maken. Er zullen waarschijnlijk ook enkele cursisten zijn bij wie het niet is gelukt om ze tijdens de cursus te laten stoppen met roken. Dit hoort erbij, het is niet uw schuld. U hebt alle middelen en kennis aangedragen die binnen uw vermogen lagen. Leg deze personen duidelijk uit dat het normaal is dat er meerdere pogingen nodig zijn om te stoppen met roken. Het proces is nu in ieder geval geactiveerd. Het roken zal nooit meer hetzelfde zijn. En er kan altijd weer opnieuw een stoppoging gedaan worden: vertel heel duidelijk dat uw deur open blijft staan en dat ze welkom zijn om een nieuwe stoppoging te doen.

Literatuur

Carr A. Stoppen met roken. Amsterdam: De Boekerij BV, 2003. Chavannes NH, Kaper J, Frijling BD. NHG-Standaard M85 Stoppen met roken. Huisarts Wet 2007, 50(7), 306-14. Dekker P, de Kanter W. Nederland stopt! Met roken. Amsterdam: Thoeris, 2008. DiClemente CC, Prochasca JO, Gibertini M. Self-efficiacy and stages of self-change of smoking. Cognit Ther Res 1985, 9, 181-200. Fagerström, KT. Time to first cigarette: the best single indicator of tobacco dependence? Monaldi Archive for Chest Disease 2003, 59(1), 91-94. Gerards F. Health Counseling. Soest: Uitgeverij Nelissen, 1997. Geurtz J. De opluchting. Amsterdam: Ambo, 2005. Martina R. Moeiteloos stoppen met roken. Middelie: Andromeda, 2006. Miller WR, Rollnick S . Motivational Interviewing: Preparing people for change. New York: Guilford Press, 1991. Raadt A de. De sport van het stoppen, de MOOS methode. Amsterdam: Artica Projecten, 2004. Stalman WAB, Scheltens T, Burgers JS. NHG-Standaard M84 Cardiovasculair risicomanagement. Houten: Bohn Stafleu van Loghum, 2006. Stichting STIVORO, voor een rookvrije toekomst. Strien T van. De afslankmythe. Schiedam: Scriptum, 2004. Weel C van, Bladeren FA van, Coebergh JWW, et al. CBO-richtlijn Behandeling tabaksverslaving. Alphen aan den Rijn: Van Zuiden Communications BV, 2004.

Register

acetylcholine-receptoren 56

nazorg 28 nicotinevaccin 60

beloningsgevoel 57 beroepsgeheim 70

oproepbrief 30

chemicaliën 55 cirkel van Korthagen 34 coaching 48 cold turkey 71, 84 commitment 40 CPD (cigarettes per day) 25

packyears 25 pakjesjaren 25 papegaaien 42 paradoxale benadering 44 patiëntendossier 21 preparatie 39

doelstelling 35 dopamine 57

relaps 41 resultaatmeting 35 risicofactoren 52 ruiters 20

eigen bijdrage 29 endorfinespiegel 47 enquête 17 evaluatie 34 Fagerströmtest 25 fase van gedragsverandering 38 fondsen 29 giftige stoffen 55 ICPC-code 20 intakegesprek 32 kankerverwekkende stoffen 55 laps 41 meetbaar 21 motiverende gespreksvoering 41

samenstelling –, van een groep 32 samenwerkingsverband –, van huisartsen 30 slagingspercentage 27 SMART 26 sociale vaardigheden 48 subsidies 29 tabaksindustrie 58 tabaksontmoedigingsbeleid 57 Tabakswet 57 TTFC (time to first cigarette) 25 vertrouwensband 20 voor- en nadelenmatrix 39 zorgverzekeraar 29