137 20 2MB
Serbian Pages 235 Year 2009
Áèáëèîòåêà Serbica êèãà 1
ïîä óðåäíèøòâîì Ìèðîñëàâà £îâàíîâèà
978-86-83227-26-6
друго издање
2009
О ауторима
206
6
Ñðáè¼à 18042004.
7
Ïðåäãîâîð
ÏÐÅÄÃÎÂÎÐ
Óêîëèêî ñå ïðèñåòèìî ïðîøëîãîäèøå ïðîñëàâå äâå ñòîòèíå ãîäèíà Ïðâîã ñðïñêîã óñòàíêà è äâå ñòîòèíå ãîäèíà ìîäåðíå ñðïñêå äðæàâå, è ñâèõ ïîëåìèêà êî¼å ñó ¼å ïðàòèëå îä êàðàêòåðà è ãðàôè÷êèõ îáåëåæ¼à ïðîñëàâå, äî íà÷èíà îáåëåæàâàà, ôîðìå ñâå÷àðñêèõ ìàíèôåñòàöè¼à è ïèòàà ñïîìåíè÷êîã îáåëåæàâàà ¼àñíî ñå ìîæå óî÷èòè äà èñòîðè¼à ó ñðïñêîì äðóøòâó, íàðî÷èòî îâàêâèì ïîâîäèìà, èçàçèâà ïðèëè÷íî óçáóåà, óçáóðêàâà ñòðàñòè è ïîêðåå ìíîãà ïèòàà. Òî, ñà ñâî¼å ñòðàíå, íå òðåáà äà ÷óäè àêî ñå èìà ó âèäó äà ¼å, êàêî ¼å íàãëàñèî îí Ãèëèñ îáåëåæàâàå óñïîìåíà ïî äåôèíèöè¼è äðóøòâåíî è ïîëèòè÷êî, ó ñåáå óêó÷ó¼å óñêëàèâàå ïî¼åäèíà÷íèõ è ãðóïíèõ ñåàà, ÷è¼è ñå ðåçóëòàòè ìîãó ïî¼àâèòè, ó ñóøòèíè, êàî ïðîèçâîä ïðîöåñà ñòàëíå ðàñïðàâå, áîðáå è, ó íåêèì ñëó÷à¼åâèìà, ðàçàðàà. À ïîñåáíî êàäà ñå çíà äà ¼å ïðîñëàâà ãîäèøèöà è ¼óáèëå¼à, çàïðàâî ïîâåçàíà ñ òðàäèöè¼àìà ñâåòèõ ìåñòà, êàî è ñâåòèõ äîáà è ñâåòèõ ðàäè. Îâäå ¼å ó îñíîâè ðå÷ î ñïåöèôè÷íîì îáëèêó ïîñàâðåìåàâàà èñòîðè¼å, î ñâåòîì äîáó, êàäà ñå óäè ïðèñåà¼ó äîãàà¼à èç ïðîøëîñòè, ïðè ÷åìó ¼å òî ñåàå çàñíîâàíî íà öèêëè÷íîì ìîäåëó ñõâàòàà èñòîðè¼å êàî íåïðåñòàíîã ïîíàâàà ñåàà íà ñâåòè ïî÷åòàê, òå äà ñå ïðîñëàâà ãîäèøèöà òåìåè íà íàðî÷èòîì îäíîñó èçìåó èíäèâèäóàëíå è êîëåêòèâíå èñòîðè¼å, ¼åð ¼óáèëå¼, ïî ïðàâèëó, ïðåäñòàâà òàêâó ôîðìó ñëàâåà èñòîðè¼å êàêâà ñå äîæèâàâà, èç ïåðñïåêòèâå äóæèíå óäñêîã æèâîòà, ñàìî ¼åäíîì, òå ¼å ñòîãà ¼åäèíñòâåíà, øòî ¼î¼ äà¼å êàðàêòåð íàðî÷èòå ñâåòîñòè (Ìèõàåë Ìèòåðàóåð). Ïîñìàòðàíî èç òå âèçóðå, ìíîãî ñó ðàçóìèâè¼å áðî¼íå íåñóãëàñèöå êî¼å ñó ïðàòèëå è îâó ïðîñëàâó. Èñòîâðåìåíî, íåñóìèâî ¼å äà îâàêâè ïîâîäè ó ñâàêîì äðóøòâó èçàçèâà¼ó ïîâåàíó ïàæó çà âëàñòèòó ïðîøëîñò. Ó òèì ïðèëèêàìà èñòîðè¼ñêà ïðîáëåìàòèêà èçëàçè èç óñêèõ, ñïåöè¼àëèçîâàíèõ, íàó÷íèõ êðóãîâà è ïðèâëà÷è çíàòíî âåó ïàæó ¼àâíîñòè óïðàâî ó êîíòåêñòó ñåàà íà ñâåòè ïî÷åòàê. Òàêâà ïà-
8
Ñðáè¼à 18042004.
æà, êàäà ¼å ñðïñêî äðóøòâî ó ïèòàó ó¼åäíî, ìîæå áèòè ñõâàåíà è êàî äðàãîöåí ïîâîä è èçàçîâ óäèìà îä ñòðóêå äà ñå çàìèñëå íàä äîñàäàøèì èñòîðè¼ñêèì ðàçâî¼åì, äà ïîêóøà¼ó äà êðèòè÷êè ñàãëåäà¼ó è ïðîìèñëå ñàäðæà¼å ïðîøëîñòè, äà ïðîìèøåíî, ðàöèîíàëíî è ïðå ñâåãà íàó÷íî îäãîâîðíî ñâåñíè èñòîâðåìåíå îäãîâîðíîñòè ïðåìà íàóöè, ñâîì ïîêîëåó è áóäóèì íàðàøòà¼èìà ïîêóøà¼ó äà íàïðàâå ïðåñåê äîñàäàøåã èñòîðè¼ñêîã ðàçâî¼à, è óêàæó íà ïðîáëåìå, ôåíîìåíå è ïðîöåñå êî¼è ñó îïòåðåèâàëè èñòîðè¼ñêè ðàçâî¼, à äàíàñ îïòåðåó¼ó ñàâðåìåíó èñòîðè¼ñêó ñâåñò è ñàâðåìåíè îäíîñ ïðåìà ñàäðæà¼èìà ïðîøëîñòè. Ïðè òîì áè ñå òðåáàëî ÷óâàòè åïñêè êèòàñòîã àëè äåìàãîøêè èñïðàçíîã è ðîìàíòè÷àðñêè ïàòåòè÷íîã, ðàçìèøà î íåêàêâî¼ èìàãèíàðíî¼ îäãîâîðíîñòè ïðåìà ïðåöèìà è, ïîñåáíî, òàêîå ðîìàíòè÷àðñêè èñïðàçíîã à íàó÷íî áåñêîðèñíîã ñóåà ïðîøëîñòè, îòêðèâàà è æèãîñàà íàâîäíèõ ãðåøàêà èñòîðè¼å è èñòîðè¼ñêèõ äåëàòíèêà... £åð, äóæíîñò èñòîðè÷àðà è òî èñòîðè÷àðà, êàêî ãà ¼å äåôèíèñàî Ôåðíàí Áðîäåë, çà êîãà ¼å Èñòîðè¼à èñòîâðåìåíî ïîçíàâàå è ïðîøëîñòè è ñàäàøîñòè, íàñòàëîã è ó íàñòà¼àó, ðàçëèêîâàå ó ñâàêîì èñòîðè¼ñêîì äîáó áèëî îíî ¼ó÷åðàøå èëè äàíàøå, îíîãà øòî òðà¼å, íàñòàâà ñå è ñíàæíî å ñå íàñòàâàòè, îä îíîãà øòî ¼å ïðèâðåìåíî, ÷àê ïðîëàçíî ¼åñòå äà ñå, áåç ñòðàñòè è ñà îäãîâîðíîøó ïðåìà íàóöè è äðóøòâó ó öåëèíè, çàìèñëè ïðåä èçàçîâèìà êî¼èõ ¼å ó ñàâðåìåíî¼ ñðïñêî¼ èñòîðè¼è áèëî âèøå íåãî äîâîíî: è 2003, è 2000, è 1999, è 1991, è 1987, è 1974, è 1968, è 1948, è 1944/45, è 1941, è 1918, è 1914, è 1912, è 1908, è 1903, è 1885, è 1875/78, è 1868, è 1862, è 1859, è 1839/41, è 1817, è 1815, è 1804. ãîäèíå. Íà ïîòðåáó äà ñå ïðîìèñëå ïðîöåñè è ôåíîìåíè êî¼è ñó îáåëåæèëè ñàâðåìåíó èñòîðè¼ó óïóó¼å è îäãîâîðíîñò èñòîðè÷àðà ïðåìà äðóøòâåíî¼ óëîçè èñòîðè¼ñêå íàóêå. Ìàêàð îíàêî êàêî ¼å îíà ñõâàòàíà òîêîì 20. âåêà, è êàêî ñå äàíàñ ðàçóìåâà, ó ðàçâè¼åíèì èñòîðèîãðàôè¼àìà. Ïðèìåðà ðàäè, îíàêî êàêî ¼å, ó ñâî¼î¼ åïîõè êðà¼åì ÷åòðäåñåòèõ ãîäèíà, ðàçóìåâàî Ëèñè¼åí Ôåâð: Íàóêà íå íàñòà¼å ó êóëè îä
Ïðåäãîâîð
9
ñëîíîâà÷å, îíà íè¼å ïëîä íåêå òà¼íîâèòå, äóáîêî ëè÷íå ðàäå áåñòåëåñíèõ íàó÷íèêà, êî¼è èçâàí ïðîñòîðà è âðåìåíà, æèâå æèâîò ÷èñòå èíòåëåêòóàëíîñòè, Íàóêó ñòâàðà¼ó óäè óðîåíè ó ìèå ñâî¼å åïîõå (...) Íàóêà íè¼å íèêàêâî öàðñòâî ó öàðñòâó, îíà ñå íå îäâà¼à îä ñðåäèíå ó êî¼î¼ íàñòà¼å. Èëè êàêî ¼å åíó óëîãó îñàìäåñåòèõ ãîäèíà ñõâàòàî £èðãåí Êîêà: ...èñòîðè¼ñêî ñàçíàå íåèçîñòàâíî ¼å ïîòðåáíî çà ðàçóìåâàå, îá¼àøåå, à òèìå è çà òà÷íî ïðàêòè÷íî òðåòèðàå ïî¼åäèíèõ ôåíîìåíà ó ñàäàøîñòè, íà ò༠íà÷èí øòî îòêðèâà èõîâå (èñòîðè¼ñêå) óçðîêå è èõîâ ðàçâèòàê. Èñòè÷óè ïðè òîì äà ó âàæíå ðåçóëòàòå êî¼å èñòîðè¼à ïîñòèæå çà ñàäàøèöó ñïàäà è òî øòî ïîìîó òà÷íå àíàëèçå ìèíóëèõ êîíòåêñòà, óñïåõà è íåóñïåõà äîáè¼àìî êàòåãîðè¼å êî¼å è ó ïðîìååíèì êîíñòåëàöè¼àìà ó ñàäàøîñòè è áóäóíîñòè îëàêøàâà¼ó ïðàêòè÷íó îðè¼åíòàöè¼ó, ïîâåàâà¼ó ñåíçèáèëíîñò è ïîñðåäíî âîäå äðóøòâåíî-ïîëèòè÷êî äåëàå..., à ñâå òî ó øèðåì êîíòåêñòó êî¼è ïîäðàçóìåâà äà ó îðè¼åíòàöè¼ó èñòîðè¼ñêå íàóêå ïðåìà ïðîñâåèâàó ñïàäà è òî äà ñå îçáèíî óçìå è ïðîçðå âåçà èçìåó ñàçíàâàà ïðîøëîñòè, îäíîñà ïðåìà ñàäàøîñòè è îðè¼åíòàöè¼å êà áóäóíîñòè, âåçà êî¼à ¼å êîíñòèòóèøå, äà èçáîð ïðåäìåòà è âðñòà ïðèëàçà è ñïåöè¼àëèçîâàíèõ ðåçóëòàòà áóäó èíòåðïðåòèðàíè ó øèðåì îêâèðó ïèòàà îð¼åíòèñàíèõ êà ñàäàøîñòè è áóäóíîñòè êàî è ñàçíà¼íèõ èíòåðåñà; è äà èñòîðè÷àðè ñâî¼ ðàä ñõâàòå êàî äåî îïøòåã êîíòåêñòà, áîãàòîã íàïåòîñòèìà, ó êî¼åì ñïåöèôè÷íà ðàöèîíàëíîñò èõîâå íàóêå äîïðèíîñè ïðîñâåèâàó ïîëèòèêå, êóëòóðå è äðóøòâà, ïðîñâåèâàó êî¼å, îáðíóòî, ìîðà áèòè ïîñòèãíóòî áàð ó îñíîâíèì öðòàìà àêî íàóêà òðåáà äà ñå ðàçâè¼à íåîìåòàíî. Ó òîì êîíòåêñòó ðàçóìåâàà íàó÷íå îäãîâîðíîñòè èñòîðè÷àðà, êàî íàó÷íèêà, è óëîãå è çíà÷à¼à èñòîðè¼ñêå íàóêå ó ñàâðåìåíîì äðóøòâó, íàñòàëà ¼å îâà êèãà. Îíà ïðåäñòàâà ðåçóëòàò ðàçìèøàà òðè ïðåäñòàâíèêà ¼åäíîã ïîêîëåà ó ñðïñêî¼ èñòîðèîãðàôè¼è î èçàçîâèìà, îòâîðåíèì ïèòàèìà, óî÷åíèì ïðîáëåìèìà, çíà÷à¼íèì ôåíîìåíèìà è äóãîòðà¼íèì ïðîöåñèìà êî¼è ñó îäðåäèëè òîêîâå ñàâðåìåíå ñðïñêå èñòîðè¼å. Òèì ïðå ¼åð ¼å ðå÷ î
10
Ñðáè¼à 18042004.
ïðèïàäíèöèìà ãåíåðàöè¼å ó êî¼î¼ ¼å, èìà¼óè ó âèäó ðåçóëòàòå åíèõ ïðåäñòàâíèêà, ó ïîòïóíîñòè ñàçðåëà ñâåñò î ïîòðåáè ðàçóìåâàà òîòàëèòåòà ïðîøëå ñòâàðíîñòè, ñâåñò äà ¼å óïîçíàâàå ñà ôåíîìåíèìà ïðîøëîñòè íåîïõîäíî (è íåçàîáèëàçíî) ðàäè ïîòïóíè¼åã ðàçóìåâàà ñàâðåìåíèõ ïðîáëåìà ñà êî¼èìà ñå ñóî÷àâàìî, à êî¼è, ñàìèì òèì, ïðåäñòàâà¼ó ïîëàçíå îñíîâå è ïðåñóäíî îäðåó¼ó íàøó áóäóíîñò, î òîìå äà ó èñòîðèîãðàôè¼è íå ïîñòî¼å ìàëå è âåëèêå òåìå, î âàæíîñòè ñàìîðàçóìåâàà èñòîðè÷àðåâå ïîçèöè¼å ó îäíîñó íà èñòîðè¼ñêå ïðîöåñå è ôåíîìåíå, î íåîïõîäíîñòè ñàðàäå ñàâðåìåíå èñòîðèîãðàôè¼å ñà ñóñåäíèì äðóøòâåíèì íàóêàìà è óâàæàâàà èõîâèõ ìåòîäîëîøêèõ äîñòèãíóà è íàó÷íèõ ðåçóëòàòà. È, øòî ¼å ÷èíè ñå ïîñåáíî âàæíî íàãëàñèòè, ñâåñò î íåäîâðøåíîñòè èñòîðè¼ñêèõ ïðîöåñà, êàî è íåçàâðøåíîñòè ïðîöåñà óîáëè÷àâàà è êðèòè÷êîã ñàãëåäàâàà âëàñòèòå ïðîøëîñòè (êî¼è ¼å, è èíà÷å, ãîòîâî ïî äåôèíèöè¼è, ïîäëîæàí ñòàëíîì ïðåèñïèòèâàó). Ïðè òîì, ðå÷ ¼å î ïîêîëåó êî¼å, ó òîì êîíòåêñòó, íå ñìàòðà îïîðòóíèì èçáåãàâàòè ñóî÷àâàå ñà íà¼áëèæîì ïðîøëîøó, êî¼å èñòîðè¼ó ðàçóìåâà êàî ïðîöåñ êî¼è êîíòèíóèðàíî òå÷å òàêî ðåè äî ¼ó÷åðàøåã äàíà, øòî ó ñðïñêî¼ èñòîðè¼è ïîäðàçóìåâà è ñóî÷àâàå ñà êðèçîì êî¼à ¼å ïîòðåñàëà çåìó ó ïîñëåäå äâå äåöåíè¼å. Óñëåä ñâåãà òîãà ñàìà êèãà ¼å è çàìèøåíà êàî îòâîðåí äè¼àëîã òðè èñòîðè÷àðà (ñâî¼åâðñíà àíàòîìè¼à èñòîðèîãðàôñêîã ìèøåà). Îíà íåìà àìáèöè¼ó ìîíîãðàôñêå îáðàäå ñâèõ îòâîðåíèõ ïèòàà, ñâèõ èñòîðèîãðàôñêèõ ïðîáëåìà, íèòè èñòîðèöèñòè÷êè ñõâàåíå ðåêîíñòðóêöè¼å íèçîâà ÷èåíèöà, âå ïðåäñòàâà ïîêóø༠ïðîìèøàà ñàâðåìåíèõ èñòîðè¼ñêèõ ïðîöåñà è ìàðêèðàà íåêèõ îä íà¼âàæíè¼èõ èñòîðè¼ñêèõ ïðîáëåìà. Ó òàêâîì ïðèñòóïó íè¼å ïðåñóäíî äà ñå ñòàâîâè ñâà òðè àóòîðà ñëîæå ó ñâàêîì äåòàó. Íàïðîòèâ, òàêàâ ïðèëàç ¼å ñâåñíî èçáåãíóò. Æåà ¼å áèëà äà ñå ïðåäñòàâå òðè öåëîâèòà âèåà ìîäåðíå ñðïñêå èñòîðè¼å. £åð, íå òðåáà ñå ïëàøèòè ðàçëèêà ó âèåó ó íàó÷íî¼ ñïîçíà¼è ïðîøëîñòè îíå ìîãó áèòè ñõâàåíå ¼åäèíî êàî áîãàòñòâî, íèêàêî êàî ìàêàâîñò, ïîøòî íóäå ðàçëè÷èòî àê-
Ïðåäãîâîð
11
öåíòîâàå ïðîáëåìà (è ó õðîíîëîøêîì è ó òåìàòñêîì ïîãëåäó). Èñòîâðåìåíî, ÷èåíèöó äà ñå ìíîãè ñòàâîâè, ðàçìèøàà è îöåíå ïîêëàïà¼ó, íå áè òðåáàëî ðàçóìåâàòè ó êó÷ó ïîíàâàà âå ðå÷åíîã, íåãî êàî ïîòâðäó î âàæíîñòè óî÷åíîã ôåíîìåíà, ïðîáëåìà èëè ïðîöåñà. Ñòîãà, òðè âèåà êî¼à ñå ïðåçåíòó¼ó ó êèçè, ïî èäå¼è, ïðåäñòàâà¼ó ó èñòî âðåìå è èíäèâèäóàëíî ïðîìèøàå è äåî ¼åäèíñòâåíå öåëèíå ÷è¼à ñå ñóøòèíà èñöðïó¼å ó ñòðåìåó êà ïîòïóíè¼åì, ñâåñòðàíè¼åì è ñâåîáóõâàòíè¼åì ñàãëåäàâàó âëàñòèòå ïðîøëîñòè. Ó Áåîãðàäó, íà Ñðåòåå, 15. ôåáðóàðà 2005. ãîäèíå
12
Ñðáè¼à 18042004.
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
13
óáîäðàã Äèìè
ÑÐÁÈ£À 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó) Ó áóäóíîñò ñå ìîæå çàâèðèòè ïðåèñïèòèâàåì è ðàçóìåâàåì ïðîøëîñòè. Îòóäà íèøòà íè¼å ñâðñèñõîäíè¼å îä ðàöèîíàëíîã ïðîìèøàà ïðîøëîñòè ðàçãðòàåì íèçîâà èñòîðè¼ñêèõ ÷èåíèöà, îòâàðàà íîâèõ òåìà, ïîñòàâàà ñóøòèíñêèõ ïèòàà, óêàçèâàà íà íîâå ñêóïîâå îäíîñà ó ïðîøëîñòè, óî÷àâàà ïðîöåñà êî¼è äîãàà¼èìà äà¼ó ñìèñàî, íåãîâàà êóëòóðå êðèòè÷êîã äè¼àëîãà, äîñåçàà äî çíàà äî ïîóêà ïðîøëîñòè, íàëàæåà òà÷àêà îñëîíöà çà áóäóíîñò. Î ïîëèòè÷êî¼ è êóëòóðíî¼ èñòîðè¼è Ñðáà ó 19. è 20. âåêó íåêàäà ñå óïîðíî óòàëî à îíäà, îïåò, íàñòóïàëè ñó ïåðèîäè ó êî¼èìà ñå î òî¼ òåìè ïðåãëàñíî ãîâîðèëî óç èçðèöàå ìíîøòâà ñòåðåîòèïà, âðåäíîñíèõ ñóäîâà, ëàêèõ è îëàêèõ îäãîâîðà, êâàëèôèêàöè¼à, òâðäè à òàêî ìàëî çíàà êî¼å, íàðàâíî, íèêàäà íè¼å êîíà÷íî. Íåñóìèâî äà ¼å ó ïèòàó òåìà îêî êî¼å ñå ñðåó èëè ñóäàðà¼ó ëàè÷êà è ñòðó÷íà ñâåñò øòî ¼å ïîñëåäèöà âðåìåíà ó êîìå ñâå ïîäðõòàâà è ñâå ñå ïðåèñïèòó¼å (èäå¼å, ïîêðåòè, æðòâå, äîãàà¼è, ïðîöåñè...). Çàáîðàâ íàöèîíàëíîã ó âðåìåíó êîìóíèçìà óòèöàî ¼å íà äàíàøó ðàøèðåíîñò ïîëèòè÷êèõ ïîãëåäà èç 19. âåêà, ñâàêàêî àíàõðîíèõ ïà è øòåòíèõ. Äà ëè ïîòèñêèâàåì, áðèñàåì, íåêðèòè÷êèì ïîñòóïöèìà ïðåìà äåöåíè¼àìà äðóãå ïîëîâèíå 20. âåêà è ¼ó÷åðàøî¼ ñòâàðíîñòè ìîæåìî î÷åêèâàòè äà íàì, âå ñóòðà, èñòîðè¼à ïîíîâî åêñïëîäèðà ó ëèöå? Î ïðîòåêëî¼ èñòîðè¼è, êîðåíèìà èñòîðè¼ñêèõ ïðîöåñà, ïîñëåäèöàìà äîãàà¼à êî¼è ñå çáèâà¼ó ïðåä î÷èìà ñàâðåìåíèêà, ñóäîâå èçðè÷ó ñâè ïîëèòè÷àðè, ïèñöè, íîâèíàðè, èíòåëåêòóàëöè, ïîñëàíèöè, îáè÷íè ãðààíè, óäè êî¼è ñå ó ïðåèñïèòèâàó ïðîøëîñòè îñëàà¼ó íà ñåàå, ïîâðøíî è íåïðîâåðåíî çíàå,
14
óáîäðàã Äèìè
èíòóèöè¼ó, ëè÷íî èñêóñòâî, êîä êî¼èõ ïîñòî¼è ïðèâèä âèäèâîñòè óçðîêà è ïîñëåäèöà. Êàî äà ñå çàáîðàâèëî äà ó öèâèëèçàöè¼ñêîì êðóãó êîìå ïðèïàäà è ñðïñêà êóëòóðà äî èñòèíå î ïðîøëîñòè äîëàçå èñòîðè÷àðè íà îñíîâó äóãèõ, ïðåäàíèõ è òåìåíèõ èñòðàæèâàà. óäèìà èç ñòðóêå ¼å ¼àñíî äà ¼å ó ïèòàó âåëèêà è çíà÷à¼íà èñòîðèîãðàôñêà òåìà, âåëèêà íåïîçíàíèöà èñïóåíà áðî¼íèì êîíòðîâåðçàìà, øèðîêî èñòðàæèâà÷êî ïîå íà êîìå ñå ñðåó èñòðàæèâà÷è êî¼è öåëîì ïðîáëåìó ïðèëàçå òåîðè¼ñêè, ñà æåîì äà ñàãëåäà¼ó öåëèíó ïî¼àâå è îíè êî¼è èìà¼ó àíàëèòè÷êè ïðèñòóï è èñïèòó¼ó ïîñåáíå ñàäðæà¼å òåìå ñà àêöåíòîì íà èñòîðè¼ñêîì âðåìåíó è èñòîðè¼ñêî-ãåîãðàôñêîì ïðîñòîðó. Ñðïñêî ïèòàå íè¼å ìàðãèíàëíî ïèòàå åâðîïñêå èñòîðè¼å. åãîâî ðåøàâàå, ó äóãîì ïåðèîäó îä ïî÷åòêà 19. âåêà äî íàøåã âðåìåíà, óâåê ¼å ïðåâàçèëàçèëî óíóòðàøå ãðàíèöå Ñðáè¼å è ñðïñòâà, òèöàëî ñå ñóñåäíèõ áàëêàíñêèõ äðæàâà è âåëèêèõ ñèëà, äîáè¼àëî åâðîïñêå ðàçìåðå. Òàêî ¼å áèëî ó âðåìåíèìà ñðïñêå ðåâîëóöè¼å 18041835, ïåðèîäó îáåëåæåíîì ñðïñêî-òóðñêèì ðàòîâèìà, Âåëèêîì èñòî÷íîì êðèçîì è Áåðëèíñêèì êîíãðåñîì 18761878, äåöåíè¼è ðàòîâà çà îñëîáîåå è ó¼åäèåå 1912 1918, ãîäèíàìà Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà 19411945, òîêîì õëàäíîã ðàòà, ïîñëåäî¼ äåöåíè¼è 20. âåêà. Ðå÷ ¼å î ñëîæåíîì ôåíîìåíó äèíàìè÷íîã ñàäðæà¼à ó êîìå ñó ïðèñóòíè óíóòðàøè è ñïîíè ôàêòîð, ïîâåçàíè ìåóíàðîäíè ïîðåäàê, äðæàâà è íàöè¼à, èñïðåïëåòàíè è ñëèâåíè ó íåäåèâó öåëèíó ïîëèòèêà (ñà áðî¼íèì èäåîëîøêèì äèñêóðñèìà), äðóøòâî (ñà ñâî¼èì ñòðóêòóðàìà), ïðèâðåäà (ñà áðî¼íèì îáëèöèìà ïðîèçâîäå), êóëòóðà (ñà êóëòóðíîì ïîëèòèêîì àëè è ìíîøòâîì îáëèêà êðîç êî¼å ñå èñêàçó¼å íàöè¼à, îä íà÷èíà æèâîòà äî îñîáåíîñòè ó ñòâàðàëàøòâó). Ó ïèòàó ¼å èñòîðè¼ñêà ïî¼àâà ñà ñâî¼èì äðæàâíî-ïðàâíèì, ìåóíàðîäíèì, óíóòðàøå-ïîëèòè÷êèì àñïåêòîì àëè è ñà åêîíîìñêîì, åòíè÷êîì, åòè÷êîì, âåðñêîì, òåðèòîðè¼àëíîì, êóëòóðíîì, ¼åçè÷êîì, èäåîëîøêîì è ìíîãîì äðóãîì äèìåíçè¼îì. Òåìà î êî¼î¼ ãîâîðèìî îáóõâàòà äâà âåêà ñðïñêå èñòîðè¼å. Î ðàçìåðàìà òèõ âåêîâà ãîâîðè:
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
15
äâàíàåñò ðàòîâà êî¼è ïðîèçâîäå äåìîãðàôñêè óìîð, ïðîâîöèðà¼ó åãçèñòåíöè¼àëíè ìèíèìóì, ïîäñòè÷ó áèîëîøêó è äóõîâíó ðàâíîäóøíîñò, óêèäà¼ó áóäóíîñò; âèøå ãåíîöèäà íàãîâåøòåíèõ âå ñóëòàíîâèì ôåðìàíèìà è ôåòâàìà ðåèñ-óëåìà (1804), øòî ñå ïîíàâàëî è ó ñâèì íàðåäíèì ðàòîâèìà, ïîñåáíî îíèì êî¼è ñó îáåëåæèëè 20. âåê; ìíîøòâî áóíà è óñòàíàêà ïðîòèâ íåïðàâäå, ñòðàíèõ çàâî¼åâà÷à è îêóïàòîðà, ôàøèñòè÷êå îïàñíîñòè; âèøå ãðààíñêèõ ðàòîâà; íåêîëèêî îêóïàöè¼à; âèøå îñëîáîäèëà÷êèõ åïîïå¼à; ÷åòèðè åêîíîìñêå áëîêàäå (19061908, 19481955, 1992 1995, 19982000) êî¼å ñó ñðïñêîì íàðîäó, ñàìî ó 20. âåêó, óñêðàòèëå óáðçàíè ðàçâî¼, ñïóòàëå ìîäåðíèçàöè¼ó, ïî¼åëå äâàäåñò ãîäèíà (ïåòèíó âåêà); ïåòíàåñòàê âåëèêèõ äèïëîìàòñêèõ êðèçà êî¼å ñó ïðîâîöèðàëå ñâå âèäîâå ñïîíèõ ïðèòèñàêà è óíóòðàøèõ íàïåòîñòè; óòðîøàê âåëèêèõ ãåíåðàöè¼ñêèõ åíåðãè¼à íà ïîäèçàó è î÷óâàó äðæàâå (ñðïñêè íàðîä ïåò ïóòà ñòâàðà è èñòî òîëèêî ïóòà ãóáè äðæàâó), îáíîâè ðàòîì ðàçîðåíå äðæàâå, ìîäåðíèçàöè¼è äðóøòâà, ôîðìèðàó èíñòèòóöè¼à, õâàòàó öèâèëèçàöè¼ñêîã ïðèêó÷êà ñà Åâðîïîì; âèøå ðåâîëóöè¼à è äèêòàòóðà ó êî¼èìà, ñàìî ó 20. âåêó ïðîâîäè äâå òðåèíå åãîâîã òðà¼àà; ìíîøòâî ñåîáà è òàåà íàöèîíàëíîã òêèâà; áðî¼íè åãçîäóñè è ñàáè¼àà ó ìàòèöó. Ðàçìèøàòè î äâà âåêà ñðïñêå ïîëèòè÷êå è êóëòóðíå èñòîðè¼å (18042004) çíà÷è ñóî÷èòè ñå ñà òåìîì î êî¼î¼ èñòîðèîãðàôè¼à, àëè è äðóãå äðóøòâåíå íàóêå, íåìà¼ó ìíîãî âààíèõ îäãîâîðà íèòè ïîóçäàíå è ñàñâèì ðàöèîíàëíå ñëèêå åïîõå êî¼à ¼å èçìàêëà. Î òðà¼àó è îïñòà¼àó äóãîì äâà âåêà, ïîñòî¼å áðî¼íè ñóãåñòèâíè, ñòåðåîòèïíè, åìîöèîíàëíè ïîãëåäè (íà ñåáå è äðóãå) ïðîèñòåêëè èç ñàìîñâåñòè ñðïñêå è îñòàëèõ áàëêàíñêèõ íàöè¼à è ïîòðåáå çà íàìåòàåì ñîïñòâåíîã ñàìîâèåà, ñàìî-
16
óáîäðàã Äèìè
ïðåäñòàâàà è âðåäíîñíîã ñèñòåìà. Ó ïèòàó ¼å òåìà î êî¼î¼ ñó ïîãëåäè îáëèêîâàíè ïîä ïðèòèñêîì ñàâðåìåíîñòè, íàñòàëèõ ïîñëåäèöà, îñåàà, ëè÷íèõ è èäåîëîøêèõ óáååà, áåç óâàæàâàà îíîâðåìåíèõ îêîëíîñòè, îäíîñà ñíàãà ó ïðîøëîñòè, èñòîðè¼ñêèõ ïðèëèêà, ïîíåêàä è îñíîâíèõ ÷èåíèöà. Èìà¼óè ñâå òî ó âèäó î î¼ ó ïèñàòè âèøå îòâàðà¼óè ïèòàà íåãî íóäåè ïîóçäàíå îäãîâîðå. Ïèñàî áèõ î îïòåðååó ïðîñòîðà íà êîìå ñðïñêè íàðîä æèâè êàî ïîëèöåíòðè÷àí, ðàçóåí, èçìåøàí ñà îñòàëèì áàëêàíñêèì íàðîäèìà äî ñòåïåíà êàäà èõ ¼å íåìîãóå äåëèòè. Ïàæó áèõ ïîñâåòèî ñðïñêîì äðóøòâó è åãîâèì ñòðóêòóðàìà, äðóøòâó êî¼å ñå óñïîðåíî ðàçâè¼àëî è ìîäåðíèçîâàëî äà áè, îïåò, ó ïî¼åäèíèì òðåíóöèìà, íàïðîñòî èñêî÷èëî èç ñâî¼èõ çãëîáîâà. Àíàëèçèðàî áèõ ïîëèòèêó êî¼à ñðïñêè íàðîä ó êîíòèíóèòåòó âèøå äåëè è ñâàà íåãî øòî ãà ïîâåçó¼å. Ãîâîðèî áèõ î åêîíîìè¼è êî¼à íèêàäà íè¼å äîáèëà ïðèëèêó äà ñðïñêè íàðîä èíòåãðèøå.
Ìî ïðîñòîðà Ïðîñòîð íà êîìå ¼å òîêîì 19. è 20. âåêà ðàçóåí æèâåî ñðïñêè íàðîä áèî ¼å ãåîãðàôñêè, ãåîïîëèòè÷êè, ãåîñòðàòåøêè, èñòîðè¼ñêè, åêîíîìñêè, êóëòóðíî âåîìà ñëîæåí. Îêóïàî ¼å ìíîøòâî ïå¼çàæà (ïëàíèíñêè ìàñèâè, ðå÷íå äîëèíå, ïàíîíñêà ðàâàí, ìîðñêà îáàëà), ïðåäñòàâàî ïðèðîäíó âåçó ñåâåðíå, ñðåäå è çàïàäíå Åâðîïå ñà Àçè¼îì, íàãîâåøòàâàî äîäèð Ìåäèòåðàíà è Áëèñêîã èñòîêà, áèî ðàñêðñíèöà âàæíèõ ïóòåâà, èñêàçèâàî ñå êðîç íàãîìèëàíå âåêîâå, ñóñðåò öèâèëèçàöè¼à, ñóäàðå ñòàðîã è íîâîã ó ñâàêîäíåâíîì æèâîòó, áèî ñðåäèøòå êóëòóðíèõ ðàçìåíà è íàãîìèëàíèõ íåòðïåèâîñòè. Òàêâî ¼å áèëî è äðóøòâî (äðóøòâà) êî¼å ¼å íà åìó åãçèñòèðàëî. Òî ¼å îäðåèâàëî ñòâàðíîñò æèâîòà ñðïñêîã íàðîäà ó 19. è 20. âåêó, êî¼ó ¼å âðåìå âåîìà ñïîðî ìåàëî è îáëèêîâàëî. Îñíîâíå êàðàêòåðèñòèêå ïðîñòîðà áèëå ñó íåðàâíîìåðíîñò, íåó¼åäíà÷åíîñò, ðàçäðîáåíîñò, õèàäå ðàçëèêà ó èñòè ìàõ.
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
17
Òîêîì 19. è 20. âåêà òåðèòîðè¼à äðæàâå ñðïñêîã íàðîäà äèíàìè÷íî è äðàìàòè÷íî ¼å âàðèðàëà. Áåîãðàäñêè ïàøàëóê èìàî ¼å 1804. ãîäèíå 24.440 km2. Äðæàâà Ïðâîã ñðïñêîã óñòàíêà, óâåàíà 1833. ãîäèíå çà øåñò íàõè¼à, èçíîñèëà ¼å 37.740 km2 (óâåàíà ¼å çà 15.300 km2). Êíåæåâèíà è êàñíè¼à Êðàåâèíà Ñðáè¼à, óâåàíà ïîñëå Áåðëèíñêîã êîíãðåñà çà 4 îêðóãà (Âðàñêè, Íèøêè, Ïèðîòñêè, Òîïëè÷êè), èìàëà ¼å òåðèòîðè¼ó âåëè÷èíå 48.300 km2 (óâåàíà ¼å çà 10.300 km2). Ïîñëå áàëêàíñêèõ ðàòîâà èç 19121913, è âðààà íà ïðîñòîðå ñâîãà ñðåäîâåêîâà, Êðàåâèíà Ñðáè¼à ¼å îáóõâàòàëà 87.800 km2 (óâåàíà ¼å çà 39.500 km2). Âðåìåíà çà âåó ïîëèòè÷êó, åêîíîìñêó, êîìóíèêàöèîíó, êóëòóðíó èíòåãðàöè¼ó òîêîì 19. âåêà, êàäà ¼å ó ïèòàó ñðïñêè íàðîä, íè¼å áèëî. £óãîñëîâåíñêà äðæàâà, ôîðìèðàíà íàêîí Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà, èìàëà ¼å ïîâðøèíó îä 248.666 km2 (ãîòîâî ïîëîâèíó òåðèòîðè¼å Áàëêàíñêîã ïîëóîñòðâà) è ïðåäñòàâàëà âåëèêó åâðîïñêó äðæàâó. Çàõâàòàëà ¼å öåíòðàëíè è çàïàäíè äåî Áàëêàíñêîã ïîëóîñòðâà è çàëàçèëà ó öåíòðàëíó Åâðîïó. £åäíèì äåëîì èçáè¼àëà ¼å íà ¼àäðàíñêó îáàëó è áèëà ñðåäîçåìíà çåìà. Íà ñåâåðó ¼å êîíòðîëèñàëà ñðåäèøè äåî òîêà Äóíàâà. Ñâî¼èì ¼óãîèñòî÷íèì ãðàíèöàìà ó ó ñó çàëàçèëè âåíöè Àëïà. Íà ¼óãó ñó åíå ãðàíèöå äîñåçàëå ãîòîâî äî Åãå¼ñêîã ìîðà. Ó ïèòàó ¼å áèëà áàëêàíñêà àëè è ïàíîíñêà, ñðåäîåâðîïñêà, ïîäóíàâñêà, ìåäèòåðàíñêà, àëïñêà çåìà. Ó òî¼ è òîëèêî¼ äðæàâè ñðïñêè íàðîä ¼å ïðîæèâåî ñâî¼ 20. âåê. Íà åãîâîì êðà¼ó, ó ðàòîâèìà ÷è¼è ñìî ñàâðåìåíèöè áèëè, äðæàâà êî¼ó ¼å ñðïñêè íàðîä äåöåíè¼àìà ñìàòðàî ñâî¼îì, óìíîãîìå ¼å óìàåíà (ãîòîâî 2,5 ïóòà). Ïðîñòîð íà êîìå ¼å ñðïñêè íàðîä æèâåî ó 19. è 20. âåêó íè¼å áèî ¼åäíà ãåîãðàôñêà öåëèíà âå ñïî¼ âèøå ãåîãðàôñêèõ îáëàñòè. Èñòðàæèâà÷è ñó óî÷àâàëè îòâîðåíîñò åãîâèõ ñåâåðíèõ ãðàíèöà ïðåìà Ïàíîíñêîì áàñåíó, êîíñòàòîâàëè äà åãîâå âåëèêå ãðàíè÷íå ðåêå èìà¼ó èçâîðå ó öåíòðó Åâðîïå, ïèñàëè äà åãîâå âîäå òåêó ó òðè ìîðà, äà èçíåíàó¼óå äóãà÷êå äîëèíå, êëàíöè, óñåöè, òðàíñâåðçàëíå äîëèíå îìîãóàâà¼ó âåçå ¼àäðàíñêå îáàëå ñà óíóòðàøîøó, äà ðååô êîíòèíåíòàëíîã áëîêà ïðåñóäíî óòè-
18
óáîäðàã Äèìè
÷å íà êðåòàà, ðàñïðîñòðàåíîñò êóëòóðà è öèâèëèçàöè¼à. Îêî 30% òåðèòîðè¼å íà êî¼î¼ ñó æèâåëè Ñðáè ÷èíèëî ¼å íèçè¼ñêî çåìèøòå, 53% ñðåäåâèñèíñêî, îñòàòàê (17%) ïëàíèíñêî. Íà ñåâåðîçàïàäó ñó äîìèíèðàëè îãðàíöè Àëïà, à íà èõ ñó ñå íàñëààëå Äèíàðñêå ïëàíèíå êî¼å ñó ñå, êà ¼óãîèñòîêó, ïðóæàëå ïàðàëåëíî ñà ¼àäðàíñêîì îáàëîì. Íà èõîâèì âèñîâèìà çàóñòàâàëî ñå ïðîäèðàå ìåäèòåðàíñêå êëèìå, âåãåòàöè¼å è êóëòóðå è îòïî÷èàëå òåøêî ïðîõîäíå îáëàñòè êîíòèíåíòàëíîã áëîêà. Íà èñòîêó çåìå íàëàçèëå ñó ñå Ðîäîïñêå ïëàíèíå, ïðîøàðàíå ïðîñòðàíèì äîëèíàìà è ìàñèâíèì ïëàíèíàìà. Îä ñâî¼èõ ñðåäèøèõ è íà¼âèøèõ äåëîâà êà ñåâåðó è Äèíàðñêå è Ðîäîïñêå ïëàíèíå ñïóøòà¼ó ñå ëàãàíî ÷èíåè ¼óæíè è ¼óãîçàïàäíè îáîä Ïàíîíñêîã áàñåíà. Ïàíîíñêà ðàâàí èìàëà ¼å ñâî¼å îñîáåíå ãåîãðàôñêå êàðàêòåðèñòèêå è êóëòóðíå îñîáåíîñòè. Ïëàíèíå ñó áèëå, êàî è ñâóäà íà Áàëêàíó è Ìåäèòåðàíó, ÷óâàðè ïðîøëîñòè ÷óâàðè ñòàðèõ îáè÷à¼à, íîøå, àëàòà, òðàäèöè¼å, ìèòîâà, ïðàçíîâåð¼à, ïðåæèâåëèõ ìåíòàëèòåòà êî¼è ñó òåøêî óñòóïàëè ïðåä ñàâðåìåíîøó. Èñòîâðåìåíî ïëàíèíå ñó, òîêîì ÷èòàâîã 19. è 20. âåêà, áèëå êîøíèöå êî¼å ñå íåïðåñòàíî ðàçâå¼àâà¼ó, áèëî óñëåä ðàòîâà, ðåâîëóöè¼à, óçáóðêàíîñòè èëè ãëàäíèõ ãîäèíà è ïðåíàñååíîñòè êî¼à ¼å èçàçèâàëà ìèãðàöè¼å è ïîêðåòàà ñòàíîâíèøòâà. Íàïóøòàà èçâîðíå ñðåäèíå áîðàâêà èçàçèâàëà ñó çíà÷à¼íå äðóøòâåíå ïðîìåíå ïðîìåíå äðóøòâåíèõ îäíîñà, äðóøòâåíèõ ãðóïà, èäåíòèòåòà, íîðìè ïîíàøàà, êðèòåðè¼óìà âðåäíîñòè. Ãåîãðàôñêå áàðè¼åðå, êàêî ïðèìåó¼ó íåêè èñòîðè÷àðè, áèëå ñó òîêîì èñòîðè¼å ñóâèøå íèñêå äà îíåìîãóå ñïîíè ïðîäîð âàíáàëêàíñêèõ äðæàâà àëè è ñóâèøå âèñîêå äà îìîãóå øèðîêó åòíè÷êó èíòåãðàöè¼ó, êîìóíèêàöèîíî ïîâåçèâàå, óñïîñòàâàå åêîíîìñêèõ âåçà. Ïðîòåçàå ïëàíèíñêèõ ìàñèâà ïðàâöåì ñåâåðîçàïàä ¼óãîèñòîê âèøå ¼å îäâà¼àëî íåãî øòî ¼å ïîâåçèâàëî îáëàñòè íàñååíå ñðïñêèì ñòàíîâíèøòâîì. Ñðïñêè åòíè÷êè êîðïóñ óäààâàî ¼å îä ìîðà, ñïðå÷àâàî ìåäèòåðàíñêå ïîëèòè÷êå è êóëòóðíå óòèöà¼å, óñêðàèâàî ìîãóíîñò ëàêîã è áðçîã êîìóíèêàöèîíîã ïîâåçèâàà îáàëå è çàëåà. Ðàñïîðåä ðå÷íèõ ñëèâîâà
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
19
è ñêó÷åíîñò äîëèíà ðåêà ñïðå÷àâàëè ñó ðàçâî¼ ñàîáðàà¼à è òðãîâèíå, à ñàìèì òèì è ãðàäîâà. Ñà ïðîìåíîì òåðèòîðè¼àëíîã îêâèðà äðæàâå ó êî¼î¼ ¼å æèâåî ñðïñêè íàðîä ìåàëå ñó ñå è åíå ãðàíèöå. Áåîãðàäñêè ïàøàëóê áèî ¼å óêëîïåí ó îãðîìíó äðæàâó îòîìàíñêîã ñóâåðåíèòåòà. Ãîòîâî äåñåò ïóòà âåà ¼óãîñëîâåíñêà äðæàâà áèëà ¼å çåìà ñà íà¼äóæèì ãðàíèöàìà ó Åâðîïè ïîñëå Íåìà÷êå (ãðàíèöå äóãå îêî 3.000 km). Ãåîãðàôñêå îñîáåíîñòè Áàëêàíà èñòè÷ó ó ïðâè ïëàí åãîâó ïîñðåäíè÷êó ôóíêöè¼ó. Ãðàíèöå áàëêàíñêèõ äðæàâà óâåê ñó èñöðòàâàíå ó ðàòîâèìà, íà¼÷åøå âîîì âåëèêèõ ñèëà êî¼å ñó ïîäñòèöàëå è ìèðèëå áàëêàíñêå íàðîäå. Îòóäà ñå îä ñóñåäà âèøå ñòðåïåëî íåãî î÷åêèâàëî. Ñóñåäè, íàðî÷èòî îíè âåëèêè è ìîíè, ñêëîíè äà ñå ìåøà¼ó ó óíóòðàøå îäíîñå, ïåðìàíåíòíî ñó èçàçèâàëè ñòðàõ (Òóðñêà, Àóñòðî-Óãàðñêà, Íåìà÷êà, Èòàëè¼à), à ïîíåêàä ïîäñòèöàëè óâåê íåçàñèòå àïåòèòå áàëêàíñêèõ ïîëèòè÷êèõ, åêîíîìñêèõ è êóëòóðíèõ åëèòà. Àêî çà ïðèìåð óçìåìî Êðàåâèíó Ñðáà, Õðâàòà è Ñëîâåíàöà ìîæåìî âèäåòè äà îíà ñâî¼å ãðàíèöå íè¼å íèòè áðçî íèòè ëàêî îìåèëà. Íåïîñðåäíî ïî ôîðìèðàó äðæàâå ¼åäàí äåî åíèõ äðæàâíèõ ìåà áèî ¼å ìåóíàðîäíî ïðèçíàò è íåñïîðàí (ïðåìà Ãð÷êî¼ è ñåâåðîçàïàäíà ãðàíèöà ïðåìà Ðóìóíè¼è), äðóãè ìåóíàðîäíî ïðèçíàò àëè ñïîðàí (ïðåìà Àëáàíè¼è è Áóãàðñêî¼), òðåè ¼å èìàî êàðàêòåð ïðèâðåìåíèõ äåìàðêàöèîíèõ ëèíè¼à (äåî ïðåìà Ðóìóíè¼è ó Áàíàòó, Ìààðñêî¼, Èòàëè¼è, Àóñòðè¼è). Äî äåôèíèòèâíîã äðæàâíîã ðàçãðàíè÷åà ñà Ðóìóíè¼îì äîøëî ¼å àïðèëà 1919, Áóãàðñêîì íîâåìáðà 1919, Ìààðñêîì ¼óíà 1920, Àóñòðè¼îì îêòîáðà 1920, Èòàëè¼îì íîâåìáðà 1920, Àëáàíè¼îì àïðèëà 1925. Íà ãðàíèöàìà Êðàåâèíå ÑÕÑ íàëàçèëå ñó ñå äðæàâå ãóáèòíèöå ó Ïðâîì ñâåòñêîì ðàòó, íåïðè¼àòåñêè, ðåâàíøèñòè÷êè è ðåâèçèîíèñòè÷êè ðàñïîëîæåíå (Ìààðñêà, Áóãàðñêà, Àóñòðè¼à). Èòàëè¼à ¼å áèëà çëà êîá ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå, âåëèêà ñèëà êî¼à ñå íè¼å ìèðèëà ñà åíèì íàñòàíêîì íà èñòî÷íî¼ îáàëè £àäðàíà, ñóñåä óâåê ñïðåìàí äà ïîäñòàêíå óíóòðàøå ïîëèòè÷êå è åêîíîìñêå íàïåòîñòè, ïîäðæè ñåïàðàòèçìå, ôèíàíñèðà åêñòðåì-
20
óáîäðàã Äèìè
íå è òåðîðèñòè÷êå îðãàíèçàöè¼å, îðãàíèçó¼å ïîáóíå. Àëáàíè¼à ñå ¼àâàëà êàî íåïðè¼àòåñêè ðàñïîëîæåí ñóñåä êî¼è ñå íå îäðè÷å èäå¼å î çàïîñåäàó òåðèòîðè¼à íåêàäàøèõ Êîñîâñêîã, Áèòîñêîã è Ñêàäàðñêîã âèëà¼åòà, à àíòèñðïñêè è àíòè¼óãîñëîâåíñêè ðàñïîëîæåíî øèïòàðñêî ñòàíîâíèøòâî Êðàåâèíå óâåê ñïðåìíî íà ñåïàðàòèçàì. Ñèòóàöè¼ó ¼å äîäàòíî êîìïëèêîâàëà ÷èåíèöà äà ¼å Êðàåâèíà ñà Èòàëè¼îì äåëèëà ñòðàòåøêè îñåòèâå âîäå £àäðàíñêîã ìîðà, ñà Àëáàíè¼îì Îõðèäñêî è Ïðåñïàíñêî ¼åçåðî, ñà Ãð÷êîì Äî¼ðàíñêî ¼åçåðî, ñà Ðóìóíè¼îì Äóíàâ ó åðäàïñêîì êàçàíó. Îòóäà ñó ãðàíèöå òîêîì ãîäèíà áèëå íåïðîïóñòèâå è ïîëóïðîïóñòèâå, âèøå áåäåìè è çîíå êî¼å ñïðå÷àâà¼ó åðîçè¼ó è îòóåå ïåðèôåðíèõ äåëîâà äðæàâå, øàí÷åâè êî¼å îäåó¼ó, ïëàøå, óäàó¼ó, îêî êî¼èõ èçáè¼à¼ó ìåóíàðîäíè òåðèòîðè¼àëíè è äèïëîìàòñêè ñïîðîâè, ñóêîáè, íåïðè¼àòåñòâà, íà ìîìåíòå ñå âîäå è ïðàâè ìàëè ðàòîâè, ãäå ¼å èñòîðè¼à îñòàâèëà ñíàæàí ïå÷àò, ñèâè ïðîñòîðè ó êî¼èìà ãèíó âî¼íèöè, ãðàíè÷àðè, öèâèëíî ñòàíîâíèøòâî, âèøå ìåå êî¼å ñå òåøêî ïðåêîðà÷ó¼ó, íåãî ëèíè¼å êî¼å ïîâåçó¼ó ñóñåäíå äðæàâå. Òà ÷èåíèöà èìàëà ¼å ïîñåáíó òåæèíó ó ÷èòàâîì 19. è 20. âåêó, êàäà ïðîñòîð Áàëêàíà ãóáè ñâî¼ó ïîñðåäíè÷êó ôóíêöè¼ó. Ñóêîáå ñó ïîäñòèöàëè ïîëèòè÷êè è åêîíîìñêè èíòåðåñè âàíáàëêàíñêèõ ôàêòîðà ìîè àëè è ñóïðîòíîñòè è àíèìîçèòåòè áàëêàíñêèõ íàðîäà ôîðìèðàíè âåêîâèìà, íåïîñòî¼àå ¼àñíèõ åòíè÷êèõ ãðàíèöà ìåó èçìåøàíèì áàëêàíñêèì íàðîäèìà, íåðåøåíè íàöèîíàëíè ïðîáëåìè, ïðåòåíçè¼å íà ïðîñòîðå ñóñåäà ñ ïîçèâîì íà èñòîðè¼ñêà ïðàâà, èñòîðè¼ñêè ðåâàíøèçìè áàëêàíñêèõ íàöèîíàëíèõ äðæàâà, íàñòî¼àà äà ñå èñïðàâå èñòîðè¼ñêå íåïðàâäå, íåäîñòàòàê äåìîêðàòñêèõ òðàäèöè¼à. Ïðè¼àòåñêå ìåóäðæàâíå îäíîñå Êðàåâèíà ¼å îäðæàâàëà ñà Ðóìóíè¼îì è Ãð÷êîì. Ñà èçóçåòêîì ãðàíèöà ïðåìà Èòàëè¼è, ñâå ãðàíèöå £óãîñëàâè¼å, êî¼å ñó óñïîñòàâåíå ïîñëå Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà, îñòàëå ñó, ñà íåçíàòíèì èçìåíàìà, íà ñíàçè è ó ïåðèîäó 19451991. Ïðåêî ïðîñòîðà íà êîìå ¼å ó 19. è 20. âåêó æèâåî ñðïñêè íàðîä (ñðïñêà à íàðî÷èòî ¼óãîñëîâåíñêà äðæàâà) ïðèðîäíèì
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
21
êîìóíèêàöè¼àìà, ïðåëàçèëå ñó ëèíè¼å êî¼å ñïà¼à¼ó èñòîê è ¼óã Åâðîïå, ñåâåð ñà Ñðåäîçåìåì, Ñðåäó Åâðîïó ñà ¼óãîèñòîêîì. Ïóòåâè êî¼è âîäå ñà ñåâåðà ðà÷âà¼ó ñå ó òðè îñíîâíà ïðàâöà êà Òðñòó, Ñîëóíó è Öàðèãðàäó. Äóíàâñêè ïóò âåçó¼å Ñðåäó Åâðîïó è Öðíî ìîðå. Ñòàðà òðàíñâåðçàëíà êîìóíèêàöè¼à ïîâåçó¼å ¼àäðàíñêó îáàëó ñà Ñîëóíîì. Ãåîñòðàòåøêè çíà÷༠èñêàçó¼å è âåçà Ïîñàâèíå è Ïàíîíñêå ðàâíè ñà ñòðàòåøêèì êîìóíèêàöè¼àìà êî¼å èäó äóæ ìîðàâñêî-âàðäàðñêå è ìîðàâñêî-ìàðè÷êå äîëèíå, êàî è ïîìîðñêè ïóò êî¼è îêî öåëîã áàëêàíñêîã êîïíà ïîâåçó¼å £àäðàíñêî, Åãå¼ñêî è Öðíî ìîðå. Àïñîðáó¼óè óíóòàð ñâî¼èõ ãðàíèöà äåî Ïàíîíñêå íèçè¼å è Ïîäóíàâà, ãåîñòðàòåøêè áëèçàê òóðñêèì ìîðåóçèìà (Áîñôîð è Äàðäàíåëè), åãå¼ñêèì îñòðâèìà, Îòðàíñêèì âðàòèìà, çàõâàòà¼óè è äåëîì êîíòðîëèøóè çíà÷à¼íå ñòðàòåãè¼ñêå ïðàâöå Ëîìáàðäè¼ñêî-ïàíîíñêè, £àäðàíñêî-ïàíîíñêè, Àëáàíñêî-áóãàðñêè íàâåäåíè ïðîñòîð ¼å êîíñòàíòíî ó 19. è 20. âåêó, áèî çàíèìèâ âåëèêèì ñèëàìà è âàíáàëêàíñêèì çåìàìà, áèëî êàî êîìóíèêàöèîíè ïðàâàö, ñèðîâèíñêî ïîäðó÷¼å, äîäàòíè ïðèâðåäíè ïðîñòîð, çàøòèòà Åâðîïå. Èñòîðè¼ñêè è ãåîïîëèòè÷êè ãëåäàíî, ïðîñòîð íà êîìå ¼å ôîðìèðàíà ñðïñêà è êàñíè¼å ¼óãîñëîâåíñêà äðæàâà ïðåäñòàâàî ¼å âåêîâèìà ãðàíè÷íî ïîäðó÷¼å âåëèêèõ öàðñòàâà (Èñòî÷íî è Çàïàäíî ðèìñêî öàðñòâî; Âèçàíòè¼à è Ôðàíà÷êà äðæàâà, êàñíè¼å Íåìà÷êî öàðñòâî; Óãàðñêà äðæàâà è Ìëåòà÷êà ðåïóáëèêà; Îñìàíëè¼ñêà èìïåðè¼à è Àóñòðîóãàðñêà ìîíàðõè¼à). Ñòîëåèìà ó ñàñòàâó òóèõ, âàíáàëêàíñêèõ ìîíàðõè¼à, ò༠ïðîñòîð ¼å 1918. ãîäèíå, ïî äðóãè ïóò ó ñâî¼î¼ èñòîðè¼è (ïðâè ïóò ó îêâèðèìà Ðèìñêîã öàðñòâà), áèî îêóïåí ó ãðàíèöàìà ¼åäíå äðæàâå Êðàåâèíå ÑÕÑ. Ó åãîâèì èñòî÷íèì äåëîâèìà ó ñðåäåì âåêó ïîñòî¼àëå ñó íåçàâèñíå äðæàâå ÷è¼à ¼å òðàäèöè¼à îïñòî¼àâàëà äî ìîäåðíèõ âðåìåíà è ôîðìèðàà íåçàâèñíèõ êíåæåâèíà, äîê ñó ó çàïàäíèì ïðîñòîðèìà óâåê âëàäàëå âàíáàëêàíñêå äðæàâå. Èñòðàæèâà÷è óî÷àâà¼ó îáëèêîâàå ñâî¼åâðñíîã ãåîïîëèòè÷êîã ÷âîðà îáðàçîâàíîã ïîëèòè÷êèì, âî¼íèì, âåðñêèì, êóëòóðíèì óòèöà¼èìà Âèçàíòè¼å è Áóãàðñêå ñà ¼óãîèñòîêà, Óãàðñêå ñà ñåâåðà,
22
óáîäðàã Äèìè
Ôðàíà÷êå äðæàâå è Àóñòðè¼å ñà ñåâåðîçàïàäà, Ìëåòà÷êå ðåïóáëèêå è Ñâåòå Ñòîëèöå ñà ¼óãîçàïàäà. Ñòâàðíîñò èñòîðè¼å óòèöàëà ¼å äà è íà ïðîñòîðó íà êîìå ¼å æèâåî ñðïñêè íàðîä ìàðêàíòíî áóäå ïðèñóòíà ïîäåëà íà Èñòîê è Çàïàä. Ó÷èåíà ¼îø ïðå åãîâîã äîñåàâàà íà Áàëêàí, 395. ãîäèíå ôîðìèðàåì Èñòî÷íîã è Çàïàäíîã ðèìñêîã öàðñòâà, òà ïîäåëà ¼å äîäàòíî ïî¼à÷àíà 1054. ãîäèíå âåëèêîì øèçìîì êî¼à ¼å èñïèñàëà ëèíè¼ó íåòðïåèâîñòè äåëåè îðòîäîêñíî ïðàâîñëàâå îä çàïàäíîã, ðèìîêàòîëè÷êîã õðèøàíñòâà. Ïðèõâàòàå õðèøàíñòâà èíèöèðàëî ¼å áîðáó îãåì è ìà÷åì ñà ñâèìå øòî ¼å ñìàòðàíî çà ¼åðåñ. Ñà òóðñêèì îñâà¼àèìà øèðèî ñå èñëàì ïî äðæàâíèì òåðèòîðè¼àìà Îñìàíëè¼ñêîã öàðñòâà. Ïîäåëå ñó ïðàòèëè îøòðè ñóêîáè, ìèãðàöè¼å, èñòðåáåà. Ó ìîäåðíèì âðåìåíèìà ðåëèãè¼à ¼å, âåëèêèì äåëîì, ïîñòàëà âîäîäåëíèöà íàöè¼à. Âå÷èòè ëèìåñ áèî ¼å èñïóåí ñòàëíèì ðàòîâèìà, áîðáàìà, íàïåòîñòèìà âî¼íå è ïîëèòè÷êå ïðèðîäå. Èñòîê è çàïàä áèëè ñó îñíîâíå ñàñòàâíèöå ïðîñòîðà íà êîìå ¼å æèâåî ñðïñêè íàðîä è ãåîãðàôñêè, è ãåîñòðàòåøêè è öèâèëèçàöè¼ñêè. Äóáîêî ñó ïóëñèðàëè è ó åòíè÷êîì áèó Ñðáà àëè è îñòàëèõ áàëêàíñêèõ íàðîäà, èñêàçó¼óè, èñòîâðåìåíî, è ¼åäèíñòâî è ðàçëè÷èòîñò. Îäàâàëè ñó èõ ðàçëè÷èòî èñòîðè¼ñêî èñêóñòâî, ìèøåå, ñàçíàå, âåðîâàå, ïîëèòèêà, êóëòóðà, èçãëåä ãðàäîâà, îáëèöè ïðîèçâîäå, çàêîíè, íàâèêå, îáè÷à¼è, ñêëîíîñò êà èíäèâèäóàëíîì èëè êîëåêòèâíîì, èñõðàíà, îáëà÷åå, íà÷èí æèâîòà. Ìåóîäíîñ èñòîêà è çàïàäà îñåàî ñå è ó ñðïñêî¼ äðæàâè 19. âåêà àëè ¼å òåê ïî÷åâ îä 1918. £óãîñëàâè¼ó ó÷èíèî ìîãóèì îêâèðîì çà¼åäíè÷êîã æèâîòà. èõîâî îäðååå ¼åäíîã ïðåìà äðóãîì èñòîâðåìåíî ¼å ðàçâè¼àëî âëàñòèòè àëè è çà¼åäíè÷êè èäåíòèòåò ïðîñòîðà. Ò༠êóëòóðíè èäåíòèòåò íèêàêî íè¼å ñìåî áèòè íåãàöè¼à ïîñåáíîñòè âå íóæíî èíòåãðèøóå ïðåâàçèëàæåå ïîñåáíèõ èäåíòèòåòà. Êîðåíè è ¼åäíîã è äðóãîã íàëàçèëè ñó ñå ó èñòîðè¼ñêîì èäåíòèòåòó ïðîñòîðà èñïóåíîã íåòðïåèâîñòèìà, ïðîâèíöè¼àëèçìîì, ïðèìèòèâèçìîì. Òàêî ñå äîãîäèëî äà ¼å ñâàêî ïîñåçàå çà íåãàöè¼îì ñëîæåíîã èäåíòèòå-
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
23
òà ïðîñòîðà èëè åãîâî àïñîëóòíî ñâî¼àòàå ïðîóçðîêîâàëî íåñòàáèëíîñò äðæàâå, îòïàäàå è óäààâàå äåëà åíèõ ñòàíîâíèêà îä äðæàâíå èäå¼å, íàöèîíàëíå ïîäåëå è àíèìîçèòåòå. Èñêó÷èâîñò è ãóáèòàê îñåà¼à çà öåëèíó ïðåñóäíî ¼å óòèöàî äà ñå ó 20. âåêó ñðïñêè åòíè÷êè ïðîñòîð ïåðìàíåíòíî ñóæàâà, à äà ñå îä ñðïñêîã åòíè÷êîã áèà ëàêî è áåçáîëíî îòóó¼ó Ñðáè êàòîëèöè, Ñðáè ìóñëèìàíè, öåëîêóïíà íàöèîíàëíà ïåðèôåðè¼à. Ïîëèòè÷êå ãðàíèöå ó êî¼èìà ñå èñêàçèâàî ïðîñòîð è ïîä êî¼å ¼å ïîäâîåí íàöèîíàëíè èäåíòèòåò óâåê ñó áèëå óæå îä åãîâèõ äóõîâíèõ è êóëòóðíèõ ìåà. Ïðîñòîð íà êîìå ¼å èçíèêëà ñðïñêà è êàñíè¼å ¼óãîñëîâåíñêà äðæàâà òîêîì 19. è 20. âåêà ïðå÷åñòî ¼å ñëóæèî, ó ìåóíàðîäíèì îäíîñèìà, çà íàãîäáó âåëèêèõ ñèëà. Òå òåðèòîðè¼àëíå íàãîäáå äîäàòíî ñó ïîâåàâàëå íàïåòîñòè, ïî¼à÷àâàëå ïðîïàãàíäó, óìíîæàâàëå ðàòíà äå¼ñòâà, îáðà÷óíå ÷èíèëè ñóðîâè¼èì à ñóêîáå íåïîìèðèâè¼èì. Åâðîïñêå õðèøàíñêå äðæàâå è èõîâè âëàäàðè òà¼íèì ñïîðàçóìèìà êðî¼èëå ñó ñóäáèíó è îäðåèâàëå áóäóíîñò áàëêàíñêèõ íàðîäà. Áðèãà çà áàëêàíñêå õðèøàíå óíóòàð Îñìàíëè¼ñêå äðæàâå áèëà ¼å íåðàçäâî¼íî ïîâåçàíà ñà ñâåòèì èíòåðåñèìà åâðîïñêèõ äâîðîâà. Âåëèêà èñòî÷íà êðèçà (1878) ðåøàâàíà ¼å òàêî äà ïðâåíñòâåíî áóäó çàäîâîåíè èíòåðåñè âåëèêèõ âàíáàëêàíñêèõ äðæàâà. Äèïëîìàòñêå íàãîäáå âåëèêèõ óìíîãîìå ñó îáåçâðåäèëå óñïåõå ó ðàòîâèìà 1912/1913. Òîêîì Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà ñèëå Òðî¼íîã ñàâåçà è Òðî¼íîã ñïîðàçóìà ñó áèëå ñïðåìíå äà òåðèòîðè¼àëíèì óñòóïöèìà íàäîìåñòå ëî¼àëíîñò áàëêàíñêèõ äðæàâà. Ïîðåä ìíîøòâà ïëàíîâà î óñòóïöèìà, îä ÷åòèðè çíà÷à¼íà òà¼íà óãîâîðà ñêëîïåíà òîêîì Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà, òðè ñó ñå òèöàëà ¼óãîñëîâåíñêîã è ñðïñêîã åòíè÷êîã ïðîñòîðà Ëîíäîíñêè óãîâîð (24. àïðèë 1915), Ñîôè¼ñêè óãîâîð (6. ñåïòåìáàð 1915), Áóêóðåøòàíñêè óãîâîð (17. àâãóñò 1916). Ó ìåóðàòíèì ãîäèíàìà òî ¼å ïîäðó÷¼å íà êîìå äîìèíèðà ôðàíöóñêè óòèöà¼, àëè ñå ïîñëå 1935. îñåà çàèíòåðåñîâàíîñò Áðèòàíè¼å è ñâå àãðåñèâíè¼å ïðèñóñòâî Íåìà÷êå. Ñëîâåíñêà ñîëèäàðíîñò ïðåìà ñòðàäàëî¼ Ðóñè¼è íèêàä íè¼å ïðåñòà¼à-
24
óáîäðàã Äèìè
ëà. Îäáàöèâàå Òðî¼íîã ïàêòà (27. ìàðò 1941) ñóðîâî ¼å êàæåíî âî¼íèì è ïîëèòè÷êèì ðàçáè¼àåì ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå ó Øåñòîàïðèëñêîì ðàòó (618. àïðèë 1941). Äåáåëàöè¼îì £óãîñëàâè¼å áèëà ¼å ïëàåíà ëî¼àëíîñò Õèòëåðîâèõ ñàâåçíèêà 1941. ãîäèíå. Äåî òåðèòîðè¼å ¼å ïðèïî¼åí Òðååì ðà¼õó, äåî Ìààðñêî¼, äåî óêó÷åí ó íåìà÷êó âî¼íó óïðàâó, ïðîñòîð Ìàêåäîíè¼å ïðèïî¼åí Áóãàðñêî¼, ïîëèòè÷êî è òåðèòîðè¼àëíî óîáëè÷àâàå äåëà Áîñíå è Õåðöåãîâèíå è Öðíå Ãîðå ïðåïóøòåíî Èòàëè¼è, äåî Êîñîâà è Ìåòîõè¼å ïðèïî¼åí Âåëèêî¼ Àëáàíè¼è, ôîðìèðàíà Íåçàâèñíà Äðæàâà Õðâàòñêà. Íà êðà¼ó Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà, ó íàñòî¼àó äà îáåçáåäå øòî ïîâîíè¼è ñòðàòåøêè ïîëîæ༠ó Åâðîïè, è ñàâåçíèöè ñó ïîñåãëè çà ïîäåëîì èíòåðåñíèõ ñôåðà è ïîëèòè÷êîã óòèöà¼à íà Áàëêàíó ïî êî¼î¼ ¼å ïðîñòîð £óãîñëàâè¼å ïîëèòè÷êè ïîäååí íà ñôåðå ñîâ¼åòñêîã è çàïàäíîã óòèöà¼à 50:50%. Äî èçáè¼àà ñóêîáà ñà Èíôîðìáèðîîì (1948) £óãîñëàâè¼à ¼å áèëà ó çîíè ñîâ¼åòñêîã ïîëèòè÷êîã, èäåîëîøêîã è âî¼íîã óòèöà¼à. Íàêîí òîãà, çàõâàó¼óè çíà÷à¼íîì ãåîñòðàòåøêîì ïîëîæà¼ó è ÷èåíèöè äà ñå äî òàäà íåçàìèñëèâè ñóêîá ñîöè¼àëèñòè÷êèõ çåìàà ìîæå ïîëèòè÷êè è ïðîïàãàíäíî èñêîðèñòèòè, ¼óãîñëîâåíñêà äðæàâà ñå ïîñðåäíî íàøëà ïîä çàøòèòîì Çàïàäà (19511954). Ó ãîäèíàìà õëàäíîã ðàòà ¼óãîñëîâåíñêà äðæàâà ¼å ïðåäñòàâàëà òàìïîí çîíó èçìåó äâà íåïîìèðèâî ïîñâààíà è èäåîëîøêè ðàçëè÷èòà ñâåòà. Ó äåöåíè¼àìà äðóãå ïîëîâèíå 20. âåêà èçãëåäàëî ¼å äà ¼å ñìðòîíîñíè çàãð༠Èñòîêà è Çàïàäà èçáåãíóò ïîëèòè÷êèì è åêîíîìñêèì îêðåòàåì êà çåìàìà àôðî-àçè¼ñêîã ïðîñòîðà. Áðîçîâà ïîëèòè÷êà ìàíåâðèñàà èçìåó Èñòîêà è Çàïàäà çàâðøèëà ñó ñå óäààâàåì îä Åâðîïå (ïîêðåò íåñâðñòàíîñòè). Êð༠õëàäíîã ðàòà ïîíîâî ¼å àêòóåëèçîâàî çíà÷༠ïðîñòîðà íà êîìå ñðïñêè íàðîä æèâè. Ðàòîâè çà ¼óãîñëîâåíñêî íàñëåå, óç îñòàëî, ñó èìàëè è èçðàæåíó ãåîïîëèòè÷êó è ãåîñòðàòåøêó äèìåíçè¼ó. Äàíàñ, òî ¼å ïðîñòîð ó êîìå ñå ñóñðåó è ñóäàðà¼ó èíòåðåñè: Íåìà÷êå êî¼à ¼å îáíîâèëà ñâî¼ óòèö༠ïîñåáíî ó Ñëîâåíè¼è è Õðâàòñêî¼ è äîñåãëà äî ¼àäðàíñêèõ ëóêà; Àìåðèêå êî¼à, âî¼íî ïðèñóòíà, îäàòëå èìà ìîãóíîñò äåñòàáèëèçàöè¼å Åâðî-
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
25
ïå (òçâ. ìåêè ñòîìàê Åâðîïå), êîíòðîëå Íåìà÷êå è ïîäóíàâñêîã ïóòà, ïðèòèñêà è ïîòèñêèâàà Ðóñè¼å, äîìèíàöè¼å íà £àäðàíó è Áàëêàíó, íàìåòàà ñâî¼èõ ãëîáàëíèõ âðåäíîñòè; Ðóñè¼å êî¼à ñå íà Áàëêàíó óâåê äîêàçèâàëà êàî âåëèêà ñèëà à íà êîìå ¼å äàíàñ ¼åäâà èìà; Òóðñêå êî¼à ¼å îáíîâèëà ñâî¼å èìïåðè¼àëíå àìáèöè¼å; Èòàëè¼å êî¼à íàñòî¼è äà íà ïî÷åòêó íîâîã âåêà ïîñòàíå ãîñïîäàðèöà £àäðàíà è ïðîäðå äî îêóêå Äóíàâà êî¼à ¼î¼ îòâàðà âåëè÷àíñòâåíå ïîðòàëå Èñòîêà. Àëè äàíàñ âåëèêå âàíáàëêàíñêå äðæàâå íà Áàëêàíó âèøå íèñó ñàìå. Ìóëòèíàöèîíàëíå êîìïàíè¼å, ìåóíàðîäíå îðãàíèçàöè¼å è èõîâå èíñòèòóöè¼å (Ã-8, ÌÌÔ, ÓÍ, ÅÓ), ïîëèòè÷êè, åêîíîìñêè è âî¼íè ñàâåçè, ñòàðå öðêâå è íîâè âåðñêè ïîêðåòè (ñåêòå), âåëèêè òåõíîëîøêè, êîìóíèêàöèîíè è èíôîðìàòè÷êè ñèñòåìè, ìîíå è óòèöà¼íå íåâëàäèíå îðãàíèçàöè¼å íåçàîáèëàçíè ñó ñóá¼åêòè íîâèõ îäíîñà êî¼è ñå òó óñïîñòàâà¼ó. èõîâî ïðèñóñòâî îñåà ñå ó ñâèì ñôåðàìà èíäèâèäóàëíîã è êîëåêòèâíîã áèòèñàà ó ïîñëåäî¼ äåöåíè¼è 20. è ïðâèì ãîäèíàìà 21. âåêà. Ñâå òî íàìåå ïîòðåáó äà ñå íà íîâè íà÷èí ðàçìèøà î ïðîñòîðó íà êîìå ñðïñêè íàðîä âåêîâèìà æèâè, ñìåðîâèìà ñïîíå ïîëèòèêå, êàðàêòåðó ñâåòñêèõ ïîñëîâà, ïðèðîäè ãëîáàëèçàöè¼å êî¼î¼ ¼å, óç îñòàëî, ó ïðåòõîäíî¼ äåöåíè¼è Áàëêàí ïîñëóæèî êàî ñâî¼åâðñíà åêñïåðèìåíòàëíà ïàðöåëà. Ïðîñòîð íà êîìå ñðïñêè íàðîä æèâè ó 19. è 20. âåêó ìîæåìî çàìèñëèòè êàî íå¼åäíîîáðàçàí, ïî êàêâîè è ñàñòàâó ðàçëè÷èò, ñåîñêè îêåàí (ïðåêî 80% ñòàíîâíèøòâà æèâè íà ñåëó è îä ïîîïðèâðåäå) íà êîìå, ïîïóò íå¼åäíàêî ðàñïîðååíèõ îñòðâà, åãçèñòèðà¼ó âàðîøè è ðåòêè ãðàäîâè. Ó ïèòàó ¼å åêîíîìñêè äåçîðãàíèçîâàí è çàïóøòåí ïðîñòîð, èñïðåãðàèâàí åêîíîìñêèì ïðåãðàäàìà êî¼å ñó æèëàâî îïñòà¼àëå òîêîì âðåìåíà, ïîëèòè÷êî ¼åäèíñòâî ÷èíèëå èëóçîðíèì, ïîäãðåâàëå ëîêàëíå ñåïàðàòèçìå è óñêå åêîíîìñêå è ïîëèòè÷êå èíòåðåñå, óñêðàèâàëå èíòåãðàöè¼ó è çà¼åäíè÷êó áóäóíîñò ñðïñêîã àëè è îñòàëèõ ¼óãîñëîâåíñêèõ è áàëêàíñêèõ íàðîäà. Ó ïèòàó ¼å ðàòîâèìà ïðå÷åñòî ïóñòîøåíà ïåðèôåðè¼à íåêàäà âî¼íî è åêîíîìñêè ìîíèõ äðæàâà (Àóñòðî-Óãàðñêà ìîíàðõè¼à, Îñìàíñêî öàðñòâî). Ïîìåðà-
26
óáîäðàã Äèìè
åì ãðàíèöà ñðïñêå è ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå (ïîñåáíî íà ñåâåð è çàïàä ïîñëå 1918) âåëèêè áðî¼ ãðàäîâà èçãóáèî ¼å ñâî¼ó åêîíîìñêó è äðóøòâåíó ôóíêöè¼ó è çàïàî ó äåöåíè¼ñêó ðåãðåñè¼ó. Âàí ãðàíèöà ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå íàøëè ñó ñå âåëèêè óðáàíè öåíòðè (íàñïðàì Áèòîà Ñîëóí, Ïèðîòà Ñîôè¼à, Âðøöà Òåìèøâàð, Ñóáîòèöå Ñåãåäèí, Áåëîã Ìàíàñòèðà Ïå÷ó¼, Ìàðèáîðà Ãðàö, Ïîñòî¼èíå Òðñò, Ïîäãîðèöå Ñêàäàð) êà êî¼èìà ñó äåöåíè¼àìà èøëè ïóòåâè, ðîáíè òîêîâè, êðåòàëè ñå óäè, èäå¼å, êàïèòàë. Ãðàíè÷íè ïðîñòîðè òàêî ñó ïîñòà¼àëè ïåðèôåðè¼à ÷è¼î¼ ñó çàïóøòåíîñòè ïîä¼åäíàêî äîïðèíîñèëè åêîíîìñêè èíòåðåñè è òåðèòîðè¼àëíè äîìåòè öåíòðàëíå âëàñòè. ×èåíèöà äà ñó äåçèíòåãðàöèîíå è öåíòðèïåòàëíå åêîíîìñêå ñèëå áèëå ìíîãî ¼à÷å è ïðèñóòíè¼å îä îíèõ èíòåãðàòèâíèõ è óñìåðåíèõ êà åêîíîìñêîì ïîâåçèâàó ¼óãîñëîâåíñêîã òðæèøòà èçèñêèâàëà ¼å ñëîæåíî è ìóêîòðïíî åêîíîìñêî ïðåêîìïîíîâàå ïðîñòîðà. Ó åìó ¼å, îòóäà, ïîëèòèêà óâåê îäíîñèëà ïðåâàãó íàä åêîíîìè¼îì. Ïîìåðàå ãðàíèöà (äåôèíèøó èõ áðî¼íè óñòàíöè è ðàòîâè) è äåöåíè¼ñêà ïîëèòè÷êà åêñïåðèìåíòèñàà ñà åêîíîìè¼îì, åíèì çàêîíèòîñòèìà è òîêîâèìà, ó÷èíèëè ñó äà ò༠ïðîöåñ, ïîñëå íåáðî¼åíî ïîêóøà¼à, è äàíàñ êðåå èç ïî÷åòêà. Ïðèâðåäíè óñïîí ñðïñêå äðæàâå áèî ¼å óî÷èâ òîêîì 19. âåêà. Ðàòîâè, îïåò, óíàçàèâàëè ñó ïðèâðåäó è ñàòèðàëè ïîä¼åäíàêî óäå êîëèêî è äîáðà ñòâîðåíà èõîâèì ðóêàìà. Âèøå ïóòà òîêîì òèõ äåöåíè¼à ïðèâðåäà Ñðáè¼å ¼å çíàëà äà çàïóñòè è äà ñå, îïåò, ðàçâè¼à íèèç÷åãà. Ïîñëå 1918. ãîäèíå ó ãðàíèöàìà ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå íàøëî ñå âèøå ïðèâðåäíî ðàçíîðîäíèõ îáëàñòè. £åäíå ¼å îïòåðåèâàëî âèøåâåêîâíî ïðèâðåäíî áèòèñàå ó îêâèðó Îòîìàíñêå èìïåðè¼å è âåëèêà ïðèâðåäíà çàîñòàëîñò êî¼à ¼å îäàòëå ïðîèñòèöàëà. Äðóãå ¼å îáëèêîâàëî èñêóñòâî ïðèâðåèâàà ó ìàëèì íàöèîíàëíèì, àóòàðõè÷íèì äðæàâàìà. Òðåå ñó áèëå åêîíîìñêè ðàçâè¼åíè¼å çà ¼óãîñëîâåíñêå ïðèëèêå àëè ñó, ó ñóøòèíè, ïðåäñòàâàëå çàíåìàðåíó è ïðèâðåäíî çàïóøòåíó ïåðèôåðè¼ó áèâøå Äâî¼íå ìîíàðõè¼å. Èçìåó ñåáå ïðèâðåäíî íå¼åäíàêå òå îáëàñòè ñó, ó îäíîñó íà Åâðîïó, èñêàçèâàëå çíàòíó
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
27
ïðèâðåäíó çàîñòàëîñò êî¼à ñå, ó ÷èòàâîì 20. âåêó, íè¼å ìîãëà ïðåâàçèè. Íè¼å ïîñòî¼àëà òðàäèöè¼à òðæèøòà, íèòè íàöèîíàëíîã à ¼îø ìàå îïøòå ¼óãîñëîâåíñêîã. Àóòàðõè÷íî äðóøòâî ïðîèçâîäèëî ¼å çà ñîïñòâåíå ïîòðåáå è íà òðæèøòó ñå íè¼å ïî¼àâèâàëî íè êàî êóïàö íè êàî ïðîäàâàö. Íè¼å áèëî âààíèõ êîìóíèêàöè¼à êî¼å áè îìîãóèëå áðç è ñèãóðàí ïðåâîç óäè è ðîáà, ÷âðøå ïîâåçàëå äóãî âðåìåíà óäàåíå èñòîðè¼ñêå îáëàñòè, ïîäñòàêëå åêîíîìñêå, êóëòóðíå, íàöèîíàëíå èíòåãðàòèâíå ïðîöåñå, äîïðèíåëå áðçîì îðãàíèçîâàó òðæèøòà è óêó÷èâàó ¼óãîñëîâåíñêå ïðèâðåäå ó ñâåòñêå ïðèâðåäíå òîêîâå øòî ¼å ñâå, îá¼åêòèâíî, ¼à÷àëî ñâåñò î íàðîäíîì ¼åäèíñòâó è öåëèíè äðæàâå àëè è ñðïñêó íàöèîíàëíó ñâåñò. Ãðàäîâè ñó ñå ¼àâàëè êàî ðàñêðñíèöå ëîøèõ ïóòåâà. Ïîìåðàà ãðàíèöà (íà ¼óã, ñåâåð, çàïàä) èçàçèâàëî ¼å ëîìîâå ó âåêîâèìà óñòàåíèì ñèñòåìèìà êðåòàà. Òî ¼å ïîñðåäíî óòèöàëî äà ìíîãè ãðàäîâè èçãóáå ñâî¼ó åêîíîìñêó ôóíêöè¼ó, äà ñèðîìàøå, îäóìèðó, ãóáå ñòàíîâíèøòâî, ïîñòà¼ó íåñïîñîáíè äà àïñîðáó¼ó âèøàê ñòàíîâíèøòâà ñà ñåëà. Íà äðóãî¼ ñòðàíè, ãðàäîâèìà êî¼è ñó ñà íîâîíàñòàëèì ïðîìåíàìà äîáèëè èçðàçèòè¼ó åêîíîìñêó è òðàíçèòíó ôóíêöè¼ó è óáðçàíî ñå óâåàâàëè, òðåáàëî ¼å âðåìå äà áè ïîñòàëè ñðåäèøòà ñàîáðàà¼íîã ñèñòåìà è ïî÷åëè äà èçàçèâà¼ó è îäðæàâà¼ó êðåòàå øèðèõ ðàçìåðà. Ñëèâîâè âåëèêèõ ðåêà ïðåäñòàâàëè ñó ïðèðîäíà êîìóíèêàöèîíà ïîäðó÷¼à. Ñðáè¼à ¼å èìàëà íåðàçâè¼åíó, ó ðàòó äîäàòíî îøòååíó è çàïóøòåíó ïóòíó è æåëåçíè÷êó ìðåæó. Íà ïðîñòîðó áèâøå Àóñòðîóãàðñêå ìîíàðõè¼å ñâè ïóòåâè è æåëåçíè÷êè ïðàâöè èøëè ñó êà Áå÷ó è Áóäèìïåøòè. Ãîòîâî ñâè ïóòåâè ó Áîñíè è Õåðöåãîâèíè èìàëè ñó èñêó÷èâî âî¼íîñòðàòåøêè è íåçíàòíè åêîíîìñêè çíà÷à¼. Òðåáàëî ¼å èçãðàäèòè ìîñòîâå êî¼è ïðåìîøó¼ó áàëêàíñêå ðåêå Äðèíó, Ñàâó è Äóíàâ è êîìóíèêàöèîíî ïîâåçàòè ñðïñêè è ¼óãîñëîâåíñêè åòíè÷êè ïðîñòîð. Îêðåíóòî ñåáè, ñåëî íè¼å áèëî çàèíòåðåñîâàíî çà èçãðàäó è îäðæàâàå ïóòåâà. Êîä äðæàâíèõ âëàñòè ñïîðî ñå ïðîáè¼àëà ñâåñò î ïðåñóäíî¼ óëîçè ñàîáðàà¼à ó ïîäèçàó ïðèâðåäå. Íè¼å áèëî äåëîòâîðíèõ ìåðà äðæàâíå ïîëèòèêå. Íè¼å ïîñòî¼àî ñàîáðàà¼íè ñèñòåì, øòî ¼å ïðåñóäíî óòè-
28
óáîäðàã Äèìè
öàëî äà ïðîñòîð îñòàíå íåïîâåçàí. Òî ¼å îñòàâèëî òðàãà íà ðàçâî¼ ãðàäîâà ÷è¼è ¼å ïîëîæ༠è ïðîñïåðèòåò áèî îäðååí ñàîáðàà¼íèì ôóíêöè¼àìà. Îñíîâíó êîìóíèêàöèîíó ëèíè¼ó ÷èíèëà ¼å Ìîðàâñêîâàðäàðñêà äîëèíà çà êî¼ó ñó áî÷íî áèëè âåçàíè èáàðñêà ëèíè¼à è íèøàâñêè ïðàâàö. Íåñðååíè îäíîñè ñà àëáàíñêèì ïëåìåíèìà à êàñíè¼å è àëáàíñêîì äðæàâîì, àíàðõè¼à, òåðîð è îïøòà íåñèãóðíîñò çà äóãè íèç ãîäèíà (ïî÷åâ îä 1878.) îíåìîãóèî ¼å íîðìàëíî ôóíêöèîíèñàå íåêàäà âåîìà ôðåêôåíòíå êîìóíèêàöè¼å Äðà÷ Îõðèä Áèòî Ñîëóí, ïóòåâà ó äîëèíè Äðèìà, Öè¼åâíå, ïðàâàö Ñòðóãà Ïèøêîïå¼à Äåáàð Ïðèçðåí àêîâèöà Ïå è Ñêàäàðñêî ¼åçåðî Ïå Êîñîâñêà Ìèòðîâèöà Íèø. Äðóãè ñâåòñêè ðàò äîíåî ¼å íîâà ðàçàðàà ãðàäîâà, ïóòíå ìðåæå, èíäóñòðè¼ñêèõ ïîñòðî¼åà. Óáðçàíî¼ îáíîâè (19451947), èíäóñòðè¼àëèçàöè¼è, óðáàíèçàöè¼è áèëî ¼å ïîòðåáíî âèøå äåöåíè¼à äà ïðåâàçèó ïîñëåäèöå ðàòíèõ ðàçàðàà. Îäëèêîâàî èõ ¼å åíòóçè¼àçàì àëè è ðåïðåñè¼à. Ñðåäèíîì îñàìäåñåòèõ ó £óãîñëàâè¼è ¼å áèëî 9.279 km ïðóãà (893 km äâîêîëîñå÷íèõ è 3.463 km åëåêòðèôèêîâàíèõ) è 116.602 km ïóòåâà (17.050 ìàãèñòðàëíèõ, 31.299 ðåãèîíàëíèõ, 68.253 ëîêàëíèõ). Èïàê âààíî êîìóíèêàöèîíî ïîâåçèâàå ¼å èçîñòàëî à òèìå è ñâàêà äðóãà êîìóíèêàöè¼à. Ãóñòà æåëåçíè÷êà ìðåæà íà ñåâåðó è ñåâåðîèñòîêó (Âî¼âîäèíà) âðåìåíîì ¼å àòðîôèðàëà è áèëà èñêó÷åíà èç ñàîáðàà¼à (çáîã íåðåíòàáèëíîñòè ¼å óêèíóòî 2.200 km ëîêàëíèõ ïðóãà). Ïóòåâè ñà êàìåíîì êîöêîì, áåòîíîì èëè àñôàëòîì íèêàä íèñó ÷èíèëè âèøå îä 30% ñâèõ ïóòåâà. Äóãà è äóáîêà åêîíîìñêà êðèçà, êî¼å ¼å ñâî¼å çà÷åòêå èìàëà âå ó äðóãî¼ ïîëîâèíè ïåäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà, óñïîðàâàëà ¼å ïðîöåñ îïøòå ìîäåðíèçàöè¼å è íàïðåòêà. Èïàê, ãåíåðàöè¼ñêè íàïîðè íà èçãðàäè çåìå, åíå ïðèâðåäå, èíñòèòóöè¼à, êîìóíèêàöè¼à òîêîì äðóãå ïîëîâèíå 20. âåêà, çíà÷à¼íî ñó ñìàèëè êàøåå çà Åâðîïîì. Åêîíîìñêà êðèçà îñàìäåñåòèõ è ðàòîâè ïîñëåäå äåöåíè¼å âåêà èçàçâàëè ñó íîâà öèâèëèçàöè¼ñêà êàøåà, ïðîìåíó ïðèâðåäíå è ñîöè¼àëíå ñòðóêòóðå, çàîøòðàâàå ïîëèòè÷êèõ, åòíè÷êèõ è êóëòóðíèõ êîíôëèêòà, ïî¼àâó åêñòðåìíîã íàöèîíàëèçìà è ìèëèòàðèçàöè¼ó äðóøòâà.
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
29
Èñòîðè÷àðè ñó îäðàíè¼å óî÷èëè äà ¼å ïðîñòîð íà êîìå æèâè ñðïñêè íàðîä, áèî ñàòêàí èç âèøå êóëòóðíèõ ïî¼àñåâà, ìåóñîáíî ïðåïëåòåíèõ (òóðñêè, âèçàíòè¼ñêî-öèíöàðñêè, èòàëè¼àíñêè, ïàòðè¼àðõàëíè, ñðåäîåâðîïñêè), êî¼è ñó îñòàâàëè ñâî¼ îòèñàê ó àðõèòåêòóðè, ôîëêëîðó, ìåíòàëèòåòó, íàâèêàìà, íà÷èíó æèâîòà ñòàíîâíèøòâà. Êóëòóðà Åâðîïå ñòèçàëà ¼å ïðåêî Ïàíîíñêå íèçè¼å è äîëèíàìà ðåêà ïîòèñêó¼óè îñòàëå êóëòóðíå ïî¼àñåâå è ïîñòà¼óè, ó 20. âåêó, äîìèíàíòíà. Îáîä Ïàíîíñêå íèçè¼å, ñà äîëèíàìà Ñàâå è Äóíàâà, èãðàî ¼å óëîãó ñâî¼åâðñíå êîï÷å êî¼à ñïà¼à ðàçëè÷èòå ïðèðîäíå, äðóøòâåíå è êóëòóðíå ñðåäèíå êàêâå ñó ñðåäååâðîïñêà è áàëêàíñêà. Ìèìî ïîëèòè÷êèõ ïîäåëà íàâåäåíè ïðîñòîð áèî ¼å ðóáíî ïîäðó÷¼å òðè âåëèêå öèâèëèçàöè¼å, òðè ãëàâíà íà÷èíà ìèøåà, âåðîâàà, íà÷èíà æèâîòà, íà÷èíà èñõðàíå, ïàìåà è îïñòà¼àà. Ïîñòî¼àíå ó ñâî¼èì ñðåäèøèì äåëîâèìà, àëè ñêëîíå äà âàðèðà¼ó ó ñâî¼èì ïåðèôåðíèì è äîäèðíèì çîíàìà, öèâèëèçàöè¼å ñó ñå íà Áàëêàíó ìíîãî ÷åøå èñêàçèâàëå êàî ðàòîâè, ïðåçèðè, ìðæå, ñòðàäàà íåãî êàî ñóñðåòè êóëòóðà, ìíîãîñòðóêà ðàçìåíà, çðà÷åå è ïðåïëèòàå ðàçëè÷èòèõ òðàäèöè¼à. Ïðîøèðèâàå ëîêàëíèõ êóëòóðíèõ è äóõîâíèõ õîðèçîíàòà, õîìîãåíèçàöè¼à óêóñà (îä èñõðàíå è îäåâàà äî íà÷èíà æèâîòà), ñòâàðàå êîñìîïîëèòñêå êóëòóðå íåìèíîâíîñò ¼å íîâîã âåêà ÷è¼å îáðèñå íàãîâåøòàâà¼ó ïðîöåñè êî¼å æèâèìî. Ó ïèòàó ¼å ïðîñòîð ñà õèïîòåêîì, íà êîìå äîìèíèðà ñòåðåîòèï î Áàëêàíó è áàëêàíñêèì íàðîäèìà óâåê æåíèì êàâãå. Ó òðöè è ñóêîáèìà ðàçëè÷èòèõ èäåîëîøêèõ ñèñòåìà (ëèáåðàëèçàì, ôàøèçàì, êîìóíèçàì) è ïîëèòè÷êèõ óçîðà êî¼è ñó îäðåèâàëè ïðîøëîñò, ñàäàøîñò è áóäóíîñò îí ¼å ÷åñòî áèî ñâî¼åâðñíà åêñïåðèìåíòàëíà ïàðöåëà çà ïðåèñïèòèâàå îäíîñà ìåó íàðîäèìà êî¼è íèñó ñïîñîáíè äà óðåäå ñâî¼å óíóòðàøå è ìåóñîáíå îäíîñå. Òó ñå, îòóäà, ó ðåãèîíàëíèì îêâèðèìà, îäèãðàâàëà ñâåòñêà èñòîðè¼à. Àêî ñå òî çíàëî îíäà ¼å, ðàäè áóäóíîñòè, íóæíî áèëî óâåê ïðåïîçíàâàòè ãëîáàëíå ïðîöåñå è óêëîïèòè ñå ó èõ, ¼åð ¼å òî áèî ¼åäàí îä íà÷èíà îïñòà¼àà. Ñâàêà äðóãà ïî-
30
óáîäðàã Äèìè
ëèòèêà óêèäàëà ¼å áóäóíîñò, èçàçèâàëà íåñàãëåäèâå ïîñëåäèöå, ïðîâîöèðàëà ôðàãìåíòàöè¼ó ïðîñòîðà è åãîâó ïðîâèíöè¼àëèçàöè¼ó. Òî ñâî¼ñòâî ïðîñòîðà íà êîìå æèâè ñðïñêè íàðîä êàî äà íèñó çíàëå è ðàçóìåëå ïîëèòè÷êå åëèòå Ñðáè¼å è £óãîñëàâè¼å íà êðà¼ó 20. âåêà. Îíå íèñó ïðåïîçíàëå äâî¼ñòâî êî¼å ñîáîì íîñè íåìèíîâíè ïðîöåñ ãëîáàëèçàöè¼å. Ñóî÷åíå ñà ¼åäíèì ëèöåì ãëîáàëèçàöè¼å (îãðàíè÷àâàåì ñóâåðåíèòåòà, ñòðóêòóðàëíîì çàâèñíîøó è ñóøòèíñêîì ïîäðååíîøó íàöèîíàëíèõ åêîíîìè¼à è äðæàâà, ðåïðåñèâíîì ïîäåëîì ìåóíàðîäíîã ðàäà, íàäåêñïëîàòàöè¼îì ïðèðîäíèõ ðåñóðñà è ðàäíå ñíàãå, äåôîðìèñàíèì è êîíòðîëèñàíèì ðàçâî¼åì íåðàçâè¼åíèõ, óíèâåðçàëèçàöè¼îì çàïàäíèõ ìîäåëà, ãëîáàëíîì ïðåðàñïîäåëîì ìîè) òå åëèòå íèñó ïðåïîçíàëå äà èñòè ïðîöåñ (íåìèíîâíîñò åïîõå), ñîáîì íîñè è óáðçàíó ìîäåðíèçàöè¼ó äðóøòâà, îïøòó ëèáåðàëèçàöè¼ó åêîíîìñêîã è ïîëèòè÷êîã æèâîòà, óâîåå ïëóðàëèçìà è äåìîêðàòè¼å, èíñèñòèðàå íà ïðàâíî¼ äðæàâè è óäñêèì ïðàâèìà, îñëîáîåå öèâèëíîã äðóøòâà. Èçîëàöè¼à è ñàìîèçîëàöè¼à, êàî îäãîâîð íà èçàçîâå åïîõå, âîäèî ¼å òîòàëèòàðèçìó ó êîìå ¼å äðæàâà óáðçàíî ïðîïàäàëà à äðóøòâî ìîðàëíî òðóëèëî è ðåòàðäèðàëî. Òàêî ¼å ó ïîñëåäî¼ à ìîæäà è íà¼çíà÷à¼íè¼î¼ äåöåíè¼è 20. âåêà ïðîïóøòåíà ïðèëèêà äà ïðîöåñè ãëîáàëèçàöè¼å, ìèìî ñâèõ åãîâèõ ëîøèõ ñòðàíà, áóäó èñêîðèøåíè çà óáðçàíè öèâèëèçàöè¼ñêè íàïðåäàê, èíòåãðèñàå ó ñâåòñêå ïðîöåñå, ãëîáàëíó åêîíîìè¼ó, êîñìîïîëèòñêó êóëòóðó, òåõíîëîøêó è èíôîðìàòè÷êó ðåâîëóöè¼ó, ìåóíàðîäíó ðàçìåíó èíôîðìàöè¼à è çíàà. Íåðàâíîìåðíîñò, íåó¼åäíà÷åíîñò, ðàçäðîáåíîñò, õåòåðîãåíîñò, õèàäå ðàçëèêà ó èñòè ìàõ, áèëå ñó îñíîâíå êàðàêòåðèñòèêå Áàëêàíà. Èñòîðè¼à íàãîìèëàíà ó ñëî¼åâèìà áèëà ¼å òëî íà êî¼åì ¼å æèâåî ñðïñêè íàðîä è òåìå íà êî¼åì ¼å èçèäàíà ñðïñêà è ¼óãîñëîâåíñêà äðæàâíà çãðàäà. Íåìèðíî òëî êî¼å ïîäðõòàâà 18041835, 18761878, 19121918, 19391945, 19892000, äàíàñ.
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
31
Ñòðóêòóðå äðóøòâà Äåìîãðàôñêà ñòðóêòóðà Ñðáè¼å äîæèâåëà ¼å ó 19. è 20. âåêó çíà÷à¼íå ïðîìåíå. Ïðåìà äîñòóïíèì ïîäàöèìà ó Áåîãðàäñêîì ïàøàëóêó æèâåëî ¼å 1804. ãîäèíå îêî 400.000 ñòàíîâíèêà (ïî íåêèì ïîäàöèìà 470.000). Ïðåä ñëîì óñòàíè÷êå Ñðáè¼å, 1813. ãîäèíå, ó îêâèðèìà åíèõ ãðàíèöà áèëî ¼å îêî 700.000 æèòåà. Ïîðàç óñòàíêà äîâåî ¼å äî äåìîãðàôñêîã ñëîìà îíäàøå Ñðáè¼å êî¼ó ¼å íàïóñòèëî, ïðåìà íåçâàíè÷íèì ïðîöåíàìà èçìåó 150.000 è 200.000 ñòàíîâíèêà (ïðåìà çâàíè÷íèì ïîäàöèìà èç ñåïòåìáðà ó Ñðåìó ¼å áèëî 64.010 à ó Áàíàòó 45.675 èçáåãëèöà èç Ñðáè¼å) è èç êî¼å ¼å íåñòàëî èëè îäâåäåíî ó ðîáå îêî 100.000 ñòàíîâíèêà (ïî ïîäàöèìà èç îêòîáðà ñàìî ñå íà ïè¼àöè ó Áåîãðàäó äíåâíî ïðîäàâàëî îêî 1.800 óäè, æåíà è äåöå). Î ðàçìåðàìà äåìîãðàôñêîã ñàòèðàà ñðïñêîã íàðîäà è Ñðáè¼å ó ãîäèíàìà êî¼å ñó óñëåäèëå ïîñëå ïðîïàñòè óñòàíêà óïå÷àòèâî ãîâîðå ïîäàöè äà ¼å íèâî íàñååíîñòè èç 1813. äîñòèãíóò òåê 1833. ïðèïà¼àåì øåñò íàõè¼à ó êî¼èìà ¼å, ïðåìà ñà÷óâàíèì ïîäàöèìà, æèâåëî 218.733 ñòàíîâíèêà (îíè ÷èíå 44,56% îä óêóïíîã áðî¼à ñòàíîâíèêà Ñðáè¼å). Íàðåäíå ãîäèíå (1834) ó Ñðáè¼è æèâè 698.623 ñòàíîâíèêà, 1859. ò༠áðî¼ èçíîñè 1.078.281, à ïðåä ñðïñêî-òóðñêå ðàòîâå, 1874. ãîäèíå ïåå ñå íà 1.353.890. Ó ïèòàó ñó áèëå äåöåíè¼å óáðçàíîã äåìîãðàôñêîã ðàñòà. Ïîñëå Áåðëèíñêîã êîíãðåñà è ïðèïà¼àà ÷åòèðè îêðóãà (Âðàñêè, Íèøêè, Ïèðîòñêè è Òîïëè÷êè) ñòàíîâíèøòâî Ñðáè¼å óâåàíî ¼å çà 303.097 íîâèõ æèòåà (23,1%). Ïðåìà äîñòóïíèì ïîäàöèìà ó Ñðáè¼è ¼å 1884. ãîäèíå æèâåëî 1.901.736 à ïðåìà ïîïèñó èç 1910. ãîäèíå 2.922.058 ñòàíîâíèêà. Ó òîì òðåíóòêó, ïðåìà íàöèîíàëíî¼ ïðèïàäíîñòè, ó Ñðáè¼è ¼å æèâåëî 99,28% ñòàíîâíèøòâà êî¼å ñå èç¼àøàâàëî êàî Ñðáè. Òåðèòîðè¼àëíî ïðîøèðåå îñòâàðåíî ó Ïðâîì áàëêàíñêîì ðàòó ïðèäîäàëî ¼å Ñðáè¼è ¼îø 681.104 ñòàíîâíèêà Êîñîâà è Ìåòîõè¼å è 793.456 æèòåà Ìàêåäîíè¼å. Íîâîïðèñïåëî ñòàíîâíèøòâî (1.474.569) ÷èíèëî ¼å 35,7% îä óêóïíîã áðî¼à ãðààíà Ñðáè¼å. Ó òðåíóòêó êàäà ¼å íàñòàëà ¼óãîñëîâåíñêà äðæàâà åíî
32
óáîäðàã Äèìè
ñòàíîâíèøòâî (îêî 12.000.000) áèëî ¼å íà ðàçëè÷èòèì ñòóïåâèìà íàöèîíàëíå ñâåñòè. Äåëèëà ãà ¼å òðàäèöè¼à, îáè÷à¼è, ñòåïåí ïðîñâååíîñòè è êóëòóðíå ðàçâè¼åíîñòè, ¼åçèê, ïèñìî, íà÷èí ïðîèçâîäå, ðàçíè îáëèöè ñâî¼èíå, òèïîâè íàñåà ó êî¼èìà æèâè, ðåëèãè¼à, íà÷èí æèâîòà è ìèøåà. Äåî òèõ ïîäåëà êàðàêòåðèñàî ¼å è ñðïñêè åíòèòåò, äåöåíè¼àìà ôîðìèðàí ïîëèöåíòðè÷íî îêî âèøå ¼åçãàðà è êóëòóðíèõ, åêîíîìñêèõ, äóõîâíèõ è ïîëèòè÷êèõ öåíòàðà. Ñâåñò î ïðèïàäíîñòè ¼åäíî¼ çà¼åäíèöè, êîëåêòèâíî ìèòñêî ñåàå íà ïîñòî¼àå è ñëàâó ñîïñòâåíå äðæàâå ó ïðîøëîñòè, îñåàå çà¼åäíè÷êîã ïîðåêëà, ìåóñîáíå ïîâåçàíîñòè è áëèñêîñòè ¼åçèêà è îáè÷à¼à, ñîëèäàðíîñòè, ïîñåáíîñòè ïðåìà äðóãèìà ïðåìîñòèî ¼å è ïîâåçàî ðåëàòèâíî òåðèòîðè¼àëíî óäàåíå è ðàçäðîáåíå äåëîâå ñðïñòâà ó ¼åäíî. Äåìîêðàòñêó ñòðóêòóðó Ñðáè¼å è £óãîñëàâè¼å îáëèêîâàëè ñó áðî¼íè ôàêòîðè: ïðå ñâåãà ðàòîâè è ñòðàäàà àëè è ïðîìåíå åêîíîìñêå è ñîöè¼àëíå ñòðóêòóðå, ñòåïåí ïðîñòîðíå, ñîöè¼àëíå è ïðîôåñèîíàëíå ïîêðåòèâîñòè, ïîðàñò îáðàçîâíîã íèâîà ñòàíîâíèøòâà, ïðîìåíå ó ïîðîäè÷íî¼ ñòðóêòóðè äîìàèíñòâà, åìàíöèïàöè¼à ñðïñêå æåíå êî¼à èìà ïîñàî, êàðè¼åðó, åêîíîìñêó è ïðàâíó ñèãóðíîñò è âèøå íè¼å ñïðåìíà äà ïåðìàíåíòíî áóäå ó äðóãîì ñòàó, ïðîìåíà ñòàðîñíå ñòðóêòóðå ñóïðóæíèêà (êàñíî ñêëàïàå áðàêîâà). Ñðïñêà ðåâîëóöè¼à óêèíóëà ¼å íàöèîíàëíî è âåðñêî øàðåíèëî Ñðáè¼å è ïðîñòîð îèâè÷åí åíèì ãðàíèöàìà ó÷èíèëà, çà öåî íàðåäíè âåê íàöèîíàëíî è âåðñêè õîìîãåíèì (ó ïðâèì äåöåíè¼àìà 19. âåêà ó Ñðáè¼è æèâè 24.000 Òóðàêà, 20.000 Ðóìóíà, 12.000 Öèãàíà, 2.000 £åâðå¼à). Ïðåìà ïîïèñó èç 1910. ó Ñðáè¼è ¼å æèâåëî 98,6% ïðàâîñëàâíîã ñòàíîâíèøòâà, 0,5% ìóñëèìàíà (14.335), 0,28% ðèìîêàòîëèêà (8.435), 0,20% ìî¼ñè¼åâàöà (5.997) è 0,0025% ïðîòåñòàíàòà (799). Ïðâè áàëêàíñêè ðàò ïðåäñòàâàî ¼å ó æèâîòó Ñðáè¼å ñàñâèì íîâî èñêóñòâî. Îä 1.474.560 íîâîïðèäîøëèõ ñòàíîâíèêà ïðåêî 47% áèëî ¼å äðóãå âåðå è ¼åçèêà à îä îñòàëèõ íà¼âåè äåî áåç ñðïñêå íàöèîíàëíå ñâåñòè è îñåà¼à. Ïî íàöèîíàëíîì ñàñòàâó ñòàíîâíèøòâî ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå áèëî ¼å
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
33
èçìåøàíî äî ñòåïåíà êàäà ãà ¼å áèëî íåìîãóå äåëèòè. Ó òîì êîíãëîìåðàòó íàðîäà è åòíè÷êèõ ãðóïà Ñðáè ñó 1921. ãîäèíå ÷èíèëè îêî 44,57% ñòàíîâíèøòâà, 1948. ãîäèíå 41,51% à 1981. ãîäèíå 36,30% (8.140.452 ñòàíîâíèêà). Ïîäàöè óáåäèâî ïîêàçó¼ó äðàìàòè÷íî îïàäàå Ñðáà ó óêóïíî¼ ïîïóëàöè¼è ñòàíîâíèøòâà £óãîñëàâè¼å. Ðàçëîãå òîìå òðåáà òðàæèòè ó èçðàæåíîì äåìîãðàôñêîì òàåó ñðïñêîã åíòèòåòà, àëè è ó ÷èåíèöè äà ¼å ó ¼óãîñëîâåíñêî¼ äðæàâè èçîñòàëà åêîíîìñêà è êóëòóðíà èíòåãðàöè¼à ñðïñêîã íàðîäà. Ñàìîñâåñò ïðèïàäíèêà äåëà ñðïñêîã íàðîäà óáðçàíî ¼å ñëàáèëà ïîä óòèöà¼åì íîâèõ ïîëèòè÷êèõ è íàöèîíàëíèõ èäåîëîãè¼à, èõîâ íàöèîíàëíè èäåíòèòåò áèâàî ¼å ñâå ìàå ïîñòî¼àí, âåçå êî¼å ñó èõ ñïà¼àëå ñà ñðïñòâîì íåñòà¼àëå ñó, îäíàðîèâàå ¼å äîáè¼àëî äðàìàòè÷íå ðàçìåðå. Òîìå ¼å äîïðèíîñèëà ïîëèòèêà è èäåîëîãè¼à, ïîñåáíî ó äðóãî¼ ïîëîâèíè âåêà. Ñëàáåè âåçå íàöèîíàëíå ïåðèôåðè¼å ñà ñðïñêèì íàöèîíàëíèì áèåì, ïîäñòè÷óè íàöèîíàëíó ñâåñò ìëàäèõ íàöè¼à ó ôîðìèðàó, ïðîãëàøàâà¼óè íîâå íàöè¼å ÷è¼è ¼å èäåíòèòåò íàëàæåí ó äðæàâíî¼ òðàäèöè¼è èëè âåðñêî¼ ïîñåáíîñòè ñðïñòâî ¼å äðîáåíî è òàåíî. Ó èñòèì äåöåíè¼àìà, íà èñòîì ãåîñòðàòåøêîì ïðîñòîðó Áàëêàíà, èñêóñòâî èíòåãðàöè¼å àëáàíñêîã íàðîäà áèëî ¼å ñàñâèì ðàçëè÷èòî. Ó ãîäèíàìà èçìåó Ïðâîã è Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà Êðàåâèíà £óãîñëàâè¼à ¼å èìàëà âåîìà âèñîê íàòàëèòåò çà åâðîïñêå ïðèëèêå è îí ñå, ïðîñå÷íî, êðåòàî îä 35 äî 42. Ó ïðâî¼ ïîëîâèíè ïåäåñåòèõ ãîäèíà (1950-1954) íàòàëèòåò ñðïñêîã ñòàíîâíèøòâà íåçíàòíî îïàäà è èçíîñè îêî 27. Êðà¼åì îñàìäåñåòèõ ãîäèíà (1988) íàòàëèòåò èñêàçó¼å çíàòíî îïàäàå è êðåå ñå èçìåó 1213. Åâèäåíòíî ¼å äà ¼å îïàäàå äðàìàòè÷íî, à íàòàëèòåò íà êðà¼ó âåêà ãîòîâî òðè ïóòà ìàè íåãî íà ïî÷åòêó. Ó èñòîì âðåìåíñêîì ïåðèîäó ìîðòàëèòåò ¼å ñìàåí äâà ïóòà, ñà 18,5, ó 1930. íà 9,1% ó 1988. ãîäèíè. óäñêè âåê ¼å ïðîäóæåí, à ñðïñêè íàðîä ïîñòàî çäðàâè¼è. Ïðèðîäíè ïðèðàøò༠ñðïñêîã íàðîäà èçíîñèî ¼å ó Êðàåâèíè îêî 14,5, äà áè ñå ó ïîñëåäèì ãîäèíàìà 20. âåêà ãîòîâî ïðèáëèæèî íóëòîì ïîäåîêó.
34
óáîäðàã Äèìè
Ðàòîâè ñó ïðåñêóïî êîøòàëè ñðïñêè íàðîä ó 19. è 20. âåêó. Ïðâè è Äðóãè ñðïñêè óñòàíàê áèî ¼å ïëàåí ñà ãîòîâî 150.000 æðòàâà (21,4% ñòàíîâíèøòâà). Ãëàä è áîëåñòè (êóãà êî¼ó ¼å äîíåëà òóðñêà âî¼ñêà èç Àçè¼å) äîäàòíî ñó óòèöàëè ñó íà áðî¼ æðòàâà. Îä òîã äåìîãðàôñêîã óäàðà ñòàíîâíèøòâî Ñðáè¼å ñå íè¼å ìîãëî îïîðàâèòè òîêîì ÷èòàâîã 19. âåêà. Ó Áàëêàíñêèì ðàòîâèìà ñòðàäàëî ¼å îêî 220.000 Ñðáà. Äåìîãðàôñêè êîëàïñ ó Ïðâîì ñâåòñêîì ðàòó èñêàçàí áðî¼êàìà çíà÷èî ¼å 800.000 ïîãèíóëèõ è óìðëèõ (âåëèêå åïèäåìè¼å òèôóñà è äðóãèõ çàðàçíèõ áîëåñòè), 500.000 èíâàëèäà ñà òðà¼íî ñìàåíèì ðàäíèì ñïîñîáíîñòèìà, è óêóïíè äåìîãðàôñêè ãóáèòàê îä 1.200.000 (ïîãèíóëè, óìðëè, íåðîåíè è ðàäíî îíåñïîñîáåíè) èëè 35% öåëîêóïíå ñðïñêå ïîïóëàöè¼å. Âèøåãîäèøå ðàòîâàå (19121918), êàêî ïðèìåó¼ó èñòðàæèâà÷è, èñòðîøèëî ¼å è ïîñëåäå ðåçåðâå åíåðãè¼å, èñöåäèëî ñðïñêè íàðîä, ïîðîäèëî ðàòíè óìîð, îíåìîàëîñò, ñòàãíàöè¼ó, ïðîóçðîêîâàëî íèçîâå ïîëèòè÷êèõ ãðåøàêà ïî÷èåíèõ ó íàðåäíå äâå äåöåíè¼å. Ãóáèòàê ÷èòàâèõ ãåíåðàöè¼à ïîäñòàêàî ¼å íåãàòèâíó ñåëåêöè¼ó è ñòâîðèî ìîãóíîñò äà ó ñâå ñôåðå äðóøòâåíîã æèâîòà óó ìàå ñïîñîáíè. Ñðïñêè íàðîä ¼å äàî ïå÷àò ¼óãîñëîâåíñêîì ó¼åäèåó àëè ¼å åãîâî ïðèñóñòâî ó ïîëèòè÷êîì, åêîíîìñêîì, äðóøòâåíîì è êóëòóðíîì æèâîòó íîâîíàñòàëå äðæàâå áèëî ó íåñêëàäó ñà åãîâîì äðæàâíîì òðàäèöè¼îì, ïîëèòè÷êèì èñêóñòâîì, áðî¼åì, êóëòóðíîì ñíàãîì. Âå ñó ãðààíñêè èíòåëåêòóàëöè à êàñíè¼å è èñòðàæèâà÷è ëóöèäíî ïðèìåèâàëè äà ñå îí èçãóáèî ó ¼åäíîì äåëó ¼óãîñëîâåíñêîã âðåìåíà. Ãåíîöèä è ñòðàäàå ó Äðóãîì ñâåòñêîì ðàòó îäíåëè ñó îêî 600.000 äî ìèëèîí ñðïñêèõ æèâîòà äîê ñó ëîãîðîâàà è ðààâàà, çà¼åäíî ñà ïîãèáè¼àìà, ÷èíèëè äà äåìîãðàôñêè ãóáèöè èçíîñå îêî 20% ïîïóëàöè¼å. Âåëèêè ðàòíè ãóáèòàê ñòàíîâíèøòâà ïðåòðïåëà ¼å è ìàòèöà ñðïñêîã íàðîäà (Ñðáè¼à) ó êî¼î¼ ¼å, ïðåìà çâàíè÷íèì ïîäàöèìà, ïîãèíóëî 160.626 ñòàíîâíèêà, òðà¼íî îíåñïîñîáåíî 102.309, èíòåðíèðàíî, ëîãîðîâàíî èëè ëèøåíî ñëîáîäå 323.652, êàî èçáåãëèöå ïðèñïåëî íà åíó òåðèòîðè¼ó 300.000, îêî 900.000 (èëè 26%) ïðåòðïåëî ðàòíó øòåòó. Ðàò ¼å
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
35
ïîäñòàêàî áðî¼íå àíèìîçèòåòå, ñóêîáèî ñðïñêè íàðîä ñà äðóãèì ¼óãîñëîâåíñêèì íàðîäèìà è ñóñåäèìà, ïîäåëèî ãà óíóòàð ñåáå íà ïðèñòàëèöå è ïðîòèâíèêå ôàøèçìà, íà ñèìïàòèçåðå ïàðòèçàíñêîã èëè ÷åòíè÷êîã ïîêðåòà, çàãîâîðíèêå îáíàâàà ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå èëè åíå íåïîìèðèâå ïðîòèâíèêå. Îñàêàåí ãåíîöèäîì, ïîäååí èäåîëîãè¼îì, îïòåðååí èñêóñòâîì ãðààíñêîã ðàòà, ñðïñêè íàðîä ¼å áèî êàæåí çàáðàíîì ïîâðàòêà íà åòíè÷êå ïðîñòîðå ñà êî¼èõ ¼å ïîòèñíóò (Êîñîâî è Ìåòîõè¼à), îïòåðååí õèïîòåêîì ÷åòíè÷êå èçäà¼å è âåëèêîñðïñêîã õåãåìîíèçìà, ïðèìîðàí íà óòàå î ãåíîöèäó è çàáîðàâ çëî÷èíà ó èìå áðàòñòâà è ¼åäèíñòâà è äðæàâå ïîìèðåà êàêâà ¼å £óãîñëàâè¼à íàñòî¼àëà äà áóäå. Ãóáèòàê ïàìåà è îñóäà íà óòàå áèëè ñó, êàêî ïðèìåó¼ó áðèòàíñêè äèïëîìàòè, íà¼òåæà êàçíà. Ðåñòðèêòèâíî çàêîíîäàâñòâî íîâå âëàñòè îäâåëî ¼å äî ñðåäèíå 1947, çáîã îòïîðà îòêóïó è òçâ. ïðèâðåäíå ñàáîòàæå, 10.682 ñåàêà Ñðáè¼å ó çàòâîðå è ðàäíå ëîãîðå. Èäåîëîøêè ñóêîá ñà Èíôîðìáèðîîì óòèöàî ¼å äà ðåïðåñè¼ó âëàñòè íà¼äèðåêòíè¼å (çàòâîðè è ëîãîðè) îñåòè 28.661 ñòàíîâíèê óæå Ñðáè¼å, 5.389 Âî¼âîäèíå è 1.541 Êîñîâà è Ìåòîõè¼å (îä óêóïíî óõàïøåíèõ 55.663 ãðààíà £óãîñëàâè¼å Ñðáè ñó ÷èíèëè 46%). Ñàñâèì èðàöèîíàëíî, òîêîì 19. è 20. âåêà, âåëè÷èíà ïîáåäà è ïîðàçà îäðåèâàíà ¼å âåëè÷èíîì ïîäíåòèõ æðòàâà. Ó òîìå íå ñàìî äà ñå ïðåòåðèâàëî âå ãîòîâî è äà ñå óæèâàëî ó âåëè÷èíè æðòâå ïîäíåòå íà îëòàð îòàáèíå. Íà áðî¼êàìà ïîãèíóëèõ âî¼íèêà ãðàåíå ñó âåëèêå âî¼íè÷êå è ïîëèòè÷êå êàðè¼åðå. Òîêîì 19. è 20. âåêà ñðïñêè íàðîä ¼å äîæèâåî ó ïî÷åòêó ëàãàíî à çàòèì äðàìàòè÷íî ñòàðåå. Ïîäàöè ïîêàçó¼ó äà ¼å ïðîñå÷íà ñòàðîñíà ñòðóêòóðà ñðïñêîã äðóøòâà èçíîñèëà 1921. ãîäèíå 27,5 ãîäèíà, 1981. 33 ãîäèíå, äàíàñ, âåðîâàòíî, îêî 36 ãîäèíà. Ó èñòîì âðåìåíñêîì ïåðèîäó ïðîöåíàò ó÷åøà îìëàäèíå ó öåëîêóïíî¼ ïîïóëàöè¼è îïàî ¼å êîä ñðïñêîã íàðîäà ñà 45,3% ó 1921. ãîäèíè íà èñïîä 30% äàíàñ. Èñòðàæèâà÷è óêàçó¼ó è íà ïî¼àâó ñìàèâàà ïîðîäèöå êàî è ðàñò áðî¼à äîìàèíñòàâà ñà ¼åäíèì èëè äâà ÷ëàíà. Êðà¼åì 19. âåêà (1900) ïðåêî 57% ïîðîäèöà ó
36
óáîäðàã Äèìè
Ñðáè¼è èìàëî ¼å âèøå îä òðè äåòåòà. Ðàñïàä ñåîñêå çàäðóãå, ÷è¼è ñå çàâðøíè ïðîöåñè îäâè¼à¼ó íà ñðïñêîì ñåëó äâàäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà, óçðîêó¼å óâåàå áðî¼à ïîîïðèâðåäíèõ ãàçäèíñòàâà (20%). Ïîðîäèöå ñó è äàå ìíîãî÷ëàíå. Ïðåìà ïîïèñó ñòàíîâíèøòâà èç 1931. ãîäèíå ó Âðáàñêî¼ áàíîâèíè, ïðåòåæíî íàñååíî¼ Ñðáèìà, äîìàèíñòâî ¼å ïðîñå÷íî èìàëî øåñò ÷ëàíîâà, ó Âàðäàðñêî¼ áàíîâèíè 5,79, Çåòñêî¼ 5,73, Äðèíñêî¼ 5,65, Ìîðàâñêî¼ 5,49, èòä. Íàñóïðîò ñòàíîâíèøòâó Äóíàâñêå áàíîâèíå ãäå ¼å, âå ó òî âðåìå, ïî÷åëà äà ïðåîâëàó¼å ìàëà ïîðîäèöà (60% ñòàíîâíèøòâà æèâè ó ïîðîäèöè ñà ÷åòèðè ÷ëàíà) ó Âðáàñêî¼, Âàðäàðñêî¼, Äðèíñêî¼, Çåòñêî¼ áàíîâèíè ãîòîâî ¼åäíà òðåèíà ñòàíîâíèøòâà æèâåëà ¼å ó ïîðîäèöàìà ñà ñåäàì è âèøå ÷ëàíîâà. Ïîä óòèöà¼åì êîëåêòèâèçàöè¼å, èíäóñòðè¼àëèçàöè¼å è óðáàíèçàöè¼å ìàëà ïîðîäèöà óñòàëèëà ñå ïîñëåðàòíèõ ãîäèíà íà ñåëó êî¼å ¼å ñòèöàëî èçâåñíå îñîáèíå ìîäåðíîñòè. Ñðáè¼à ¼å (èçóçèìà¼óè ïðîñòîð Êîñîâà è Ìåòîõè¼å) ó ðàçäîáó 19481990. ïðèïàäàëà ãðóïè ïîäðó÷¼à ñà èçðàçèòî íèñêèì ðàñòîì ñòàíîâíèøòâà. Ïðåìà ïîïèñó ñòàíîâíèøòâà èç 1948. íà óæåì ïîäðó÷¼ó Ñðáè¼å ïðîñå÷íî ¼å ó ¼åäíîì äîìàèíñòâó æèâåëî 4,54 ñòàíîâíèêà, íà Êîñîâó è Ìåòîõè¼è 6,36, ó Âî¼âîäèíè 3,61. Íåêîëèêî äåöåíè¼à êàñíè¼å (1981) ïðîñå÷íî ¼å ó ¼åäíî¼ ïîðîäèöè íà óæî¼ òåðèòîðè¼è Ñðáè¼å æèâåëî 3,43 ÷ëàíà, íà Êîñîâó è Ìåòîõè¼è 6,92 (òó ñå ïîðîäèöà óâåàâà), ó Âî¼âîäèíè 3,00. Ïðîöåñ ñòàðåà è ñìàèâàà ïîðîäèöà ó÷èíèëè ñó äà ¼å äàíàñ Ñðáè¼à çåìà ñòàðà÷êèõ äîìàèíñòàâà, ìàëå ïîðîäèöå è ¼åäèíàöà. Ñâå ñó áðî¼íè¼è ðåãèîíè ó êî¼èìà öàðó¼å áåëà êóãà. Ó íåïîñðåäíî¼ âåçè ñà äåìîãðàôñêîì ñòðóêòóðîì ñðïñêîã äðóøòâà ¼å è ôåíîìåí ïðîñòîðíå ìîáèëíîñòè êî¼è ¼å, íà ìîìåíòå, äîáè¼àî îáëèêå äðàìàòè÷íîã ïðàæåà åòíè÷êîã ïðîñòîðà, ðåçóëòèðàî ïî¼àâîì äðóøòâåíå äåçîðè¼åíòàöè¼å è ãóáèòêîì íàöèîíàëíîã èäåíòèòåòà. Èñòðàæèâàà ïîêàçó¼ó äà ¼å ñòàíîâíèøòâî ñåëà áèëî òåøêî ïîêðåòíî è äà ñå ó äâå äåöåíè¼å äóãîì æèâîòó Êðàåâèíå £óãîñëàâè¼å êà ãðàäîâèìà ïîêðåíóëî îêî ìèëèîí ñòàíîâíèêà. Ïðåêî äâå ñòîòèíå õèàäà ñòàíîâíèêà ñðï-
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
37
ñêå íàöèîíàëíîñòè íàïóñòèëî ¼å ¼óãîñëîâåíñêè ïðîñòîð ó ïðâèì äåöåíè¼àìà 20. âåêà è íàñåëèëî ñå ó ïðåêîìîðñêèì çåìàìà è ðàçâè¼åíèì äðæàâàìà Åâðîïå. Ðàçëîçè åìèãðàöè¼à áèëè ñó ðàçëè÷èòè, íà¼÷åøå åêîíîìñêå è ïîëèòè÷êå ïðèðîäå. Ïîäàöè ïîïèñà ñòàíîâíèøòâà èç 1931. ãîäèíå ãîâîðå äà ¼å 76,4% öåëîêóïíîã ñòàíîâíèøòâà íàñòàâàëî äà æèâè ó èñòî¼ îïøòèíè ó êî¼î¼ ñå ðîäèëî, 83,4% ó èñòîì ñðåçó, 92,4% ó èñòî¼ áàíîâèíè. Îðãàíèçîâàíîì àêöè¼îì äðæàâå íàñååíî ¼å íà Êîñîâó è Ìåòîõè¼è è Âî¼âîäèíè íåêîëèêî äåñåòèíà õèàäà Ñðáà, àëè òå êîëîíèçàöè¼å íèñó áèòíè¼å ïðîìåíèëå äåìîãðàôñêó ñëèêó òèõ îáëàñòè. Çíà÷è, ñàìî ¼å 7,6% ñòàíîâíèøòâà Êðàåâèíå áèëî ó ïðèëèöè äà èíòåãðèøå ïðîñòîð, äà ïóòó¼å, ñàçíà¼å, óïîçíà¼å ñóíàðîäíèêå è îñòàëå íàðîäå. Ñâå ¼å òî ïîäñòèöàëî ïîëèöåíòðè÷íîñò ñðïñêîã íàðîäà, ñóæàâàëî åãîâå êóëòóðíå âèäèêå, îíåìîãóàâàëî ìåóñîáíî óïîçíàâàå, ïðîæèìàå, êóëòóðíó è íàöèîíàëíó èíòåãðàöè¼ó, çàòâàðàëî ñåëî çà óòèöà¼å ñà ñòðàíå. Ïîäàöè ïîêàçó¼ó äà ¼å äâàäåñåòèõ ãîäèíà ñðïñêè íàðîä æèâåî âåðñêè è åòíè÷êè êîìïàêòàí íà ïðîñòîðó Ñðáè¼å (ó ãðàíèöàìà ïðå 1912. æèâè 98,4% Ñðáà) è Öðíå Ãîðå (84,3%), äà ïðåäñòàâà âåèíñêî ñòàíîâíèøòâî ó Áîñíè è Õåðöåãîâèíè (43,9%) è íà òåðèòîðè¼àìà îèâè÷åíèì Êîñîâîì, Ìåòîõè¼îì, Ñàíàêîì è Ìàêåäîíè¼îì (50,4%), äà ¼å ó çíàòíîì ïðîöåíòó ïðèñóòàí ó Âî¼âîäèíè (34,4%), Õðâàòñêî¼ è Ñëàâîíè¼è (24,1%), Äàëìàöè¼è (17%). Òîêîì 20. âåêà (ãåíîöèä íà òåðèòîðè¼è ÍÄÕ), à ïîñåáíî íà åãîâîì êðà¼ó (ðàòîâè èç äåâåäåñåòèõ) âèäèâî ¼å âåëèêî åòíè÷êî ïðàæåå òåðèòîðè¼à íàñååíèõ ñðïñêèì íàðîäîì è åãîâî ñàáè¼àå ó ìàòèöó. Ñðáè ñó äîæèâåëè ãåíîöèä è åãçîäóñ èç Õðâàòñêå, Ñëàâîíè¼å è Äàëìàöè¼å ãäå ¼å èõîâî ïðèñóñòâî äàíàñ ñòàòèñòè÷êè òåøêî óòâðäèòè. Òåðîðîì àëáàíñêèõ ëèãà è èòàëè¼àíñêîã îêóïàòîðà òîêîì Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà (îêî 10.000 óáè¼åíèõ è èçìåó 70.000 è 90.000 ïðîòåðàíèõ), àäìèíèñòðàòèâíèì ìåðàìà êîìóíèñòè÷êèõ âëàñòè (çàáðàíà ïîâðàòêà íà îãèøòà 1945. ñðïñêèì èçáåãëèöàìà; àëáàíñêè òåðîð èç ñåäàìäåñåòèõ è îñàìäåñåòèõ) Ñðáè ñó ïîòèñíóòè ñà Êîñîâà è Ìåòîõè¼å (îñàìäåñåòèõ ÷èíå îêî 10% ñòà-
38
óáîäðàã Äèìè
íîâíèøòâà). Ðàòíèì îïåðàöè¼àìà ÍÀÒÎ ïàêòà è åãîâèõ àëáàíñêèõ ñàâåçíèêà ãîòîâî äà ñó ñàñâèì èçáðèñàíè ñà äåìîãðàôñêå êàðòå Êîñîâà è Ìåòîõè¼å. Íà êðà¼ó 20. âåêà Ñðáè êàî íàðîä íèñó ïðèçíàòè ó Ìàêåäîíè¼è. Îä íåêàäà àïñîëóòíå âåèíå ó 28 ñðåçîâà (îä óêóïíî 53), äàíàñ ñå èõîâ áðî¼ ñâåî ó Áîñíè è Õåðöåãîâèíè íà èñïîä 30%. Ó Ìàòèöè äàíàñ æèâè îêî 65% ñðïñêîã ñòàíîâíèøòâà. Ñîöè¼àëíà ìîáèëíîñò ñðïñêîã äðóøòâà áèëà ¼å âåîìà óñïîðåíà òîêîì 19. âåêà. Ïðåìà äîñòóïíèì ïîäàöèìà íà ñåëó ¼å 1834. ãîäèíå æèâåëî 93% ñòàíîâíèøòâà. Íåêîëèêî äåöåíè¼à êàñíè¼å, 1884. ãîäèíå, ò༠ïðîöåíàò ¼å áèî íåçíàòíî ïðîìååí è èçíîñèî ¼å 87,6%. Ïðåìà ïîïèñó èç 1910. ñåàøòâî ¼å ÷èíèëî 86,54% öåëîêóïíîã ñòàíîâíèøòâà Ñðáè¼å. Ïîïèñ èç 1921. ãîâîðè î 78,7% à îí༠èç 1981. ãîäèíå î 19,9% ñåîñêîã ñòàíîâíèøòâà. Ñîöè¼àëíà è ïðîñòîðíà ìîáèëíîñò óñëîâàâàëå ñó ¼åäíà äðóãó. Íàñóïðîò òðîìîñòè êî¼à ¼å êàðàêòåðèñàëà êîíçåðâàòèâíî è àóòàðõè÷íî äðóøòâî Êðàåâèíå, ó ïðâèì äåöåíè¼àìà æèâîòà ó ñîöè¼àëèñòè÷êî¼ £óãîñëàâè¼è ñåëî ¼å íàïóñòèëî è êà ãðàäîâèìà ñå ïîêðåíóëî 9,2 ìèëèîíà óäè. Ó ïèòàó ¼å ïî¼àâà êî¼ó èñòðàæèâà÷è ñà ïðàâîì íàçèâà¼ó äåìîãðàôñêè ñëîì ñåëà. Ñàìî ¼å ïðîñòîðíà ïîêðåòèâîñò ìåó Ñðáèìà ó Ñðáè¼è èçíîñèëà 3,92 ìèëèîíà îíèõ êî¼è ñó ñå ïîêðåíóëè ñà ñâî¼èõ îãèøòà, îä ÷åãà ¼å ¼åäàí ìèëèîí ñòàíîâíèêà ñòèãàî ó Ñðáè¼ó èç äðóãèõ ðåïóáëèêà (26% ñâèõ ìèãðàöè¼à ó ðåïóáëèöè). Ïîäàöè èç 1981. ãîäèíå ïîêàçó¼ó äà ¼å ìèãðàöè¼ñêà è ïðîñòîðíà ïîêðåòèâîñò èçìåó ðåïóáëèêà çàõâàòàëà 44,2% óêóïíîã ñòàíîâíèøòâà £óãîñëàâè¼å. Íàöèîíàëíîñò ¼å ó ìèãðàöè¼àìà èìàëà ïðåñóäíó óëîãó ïà ñå òàêî èç Áîñíå è Õåðöåãîâèíå, ïðâèõ ïîñëåðàòíèõ ãîäèíà, Ñðáè èñåàâà¼ó êàî êîëîíèñòè (ïðîöåñ ¼å ïðàåí îòïîðîì äåëà ñðïñêîã ñòàíîâíèøòâà). Ïðîöåñ èñåàâàà è åòíè÷êîã ïðàæåà Áîñíå è Õåðöåãîâèíå, êàäà ¼å ñðïñêè åíòèòåò ó ïèòàó, íàñòàâåí ¼å è íàðåäíèõ äåöåíè¼à. Ïðîñå÷íî ñå ó ñåäàìäåñåòèì ãîäèíàìà (19711981) èç Áîñíå è Õåðöåãîâèíå èñåàâàëî ïåò ïóòà âèøå Ñðáà íåãî øòî ñå ó ó óñåàâàëî. Äåìîãðàôñêè ïîäàöè ïîêàçó-
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
39
¼ó äà ¼å òîêîì 20. âåêà êîíñòàíòíî ïðèñóòàí ïðîöåñ ñðïñêîã íàïóøòàà òåðèòîðè¼å Êîñîâà è Ìåòîõè¼å (ïðåìà ïðîöåíàìà 95.000 ó òîêó Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà è 200.000 ó íàðåäíèì äåöåíè¼àìà). Ó ñåäàìäåñåòèì ãîäèíàìà (19711981) ñà Êîñîâà è Ìåòîõè¼å ñå èñåàâàëî 13 ïóòà âèøå Ñðáà è 9 ïóòà âèøå Öðíîãîðàöà íåãî øòî ñå òàìî íàñåàâàëî. Ñðáè ñó ó êîíòèíóèòåòó íàïóøòàëè è ïðîñòîð Õðâàòñêå äà áè ó äåâåäåñåòèì ãîäèíàìà äîæèâåëè äåôèíèòèâíè åãçîäóñ (ïðîöåó¼å ñå äà ¼å Õðâàòñêó íàïóñòèëî ïðåêî 400.000 Ñðáà). Ñðáè¼à ñå ó ÷èòàâîì ïåðèîäó æèâîòà ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå ¼àâàëà êàî íà¼èçðàçèòè¼å ìèãðàöèîíî ïîäðó÷¼å. Óî÷èâ ¼å ïðîöåñ êîíöåíòðàöè¼å ñòàíîâíèøòâà ïðåìà Áåîãðàäó è äðóãèì âåèì ãðàäîâèìà. Ïîäàöè ïîêàçó¼ó äà ñå ñàìî ãëàâíè ãðàä ó ãîäèíàìà 19211948 óâåàî 4,8 ïóòà, à ó íàðåäíîì ïåðèîäó 1953-1981 ¼îø 3,1 ïóò (1921 111.739 ñòàíîâíèêà à 1981. 1.087.915 ñòàíîâíèêà). Ó åìó ¼å ïî÷åòêîì îñàìäåñåòèõ æèâåëî ïðåêî 11,5% ñòàíîâíèêà Ñðáè¼å, îäíîñíî 19% ñòàíîâíèøòâà åíîã óæåã äåëà. Ó èñòî âðåìå ó ãðàäñêèì íàñåèìà ìàèì îä 10.000 ñòàíîâíèêà, êî¼à òîêîì öåëîã 20. âåêà íèñó äîñåãëà âèøè íèâî óðáàíèòåòà, æèâåëî ¼å ó Ñðáè¼è îêî 11,5% ñòàíîâíèêà (ó Ñëîâåíè¼è êî¼à èìà âèøè ñòåïåí óðáàíèçàöè¼å èçíîñè 41,5%). Ðàçëîçè ìèãðàöè¼à áèëè ñó åãçèñòåíöè¼àëíå, ïîëèòè÷êå, ñîöè¼àëíå è åêîíîìñêå ïðèðîäå. Ñðáè¼à ¼å ó ãîäèíàìà 19411945. ïðèõâàòèëà îêî 300.000 èçáåãëèöà (íà¼âåè äåî ¼å ïðèñòèãàî ñà òåðèòîðè¼å Íåçàâèñíå Äðæàâå Õðâàòñêå), ó ïåðèîäó 19911995. ïðåêî 500.000 ïðîãíàíèõ, ó âðåìåíèìà ìèðà ó î¼ ¼å áèëî ìåñòà çà òðàíñïîðòå êîëîíèñòà, ïîëèòè÷êå èçãíàíèêå, åêîíîìñêå ìèãðàíòå, èíòåëèãåíöè¼ó êî¼ó ¼å ïðèâóêàî ïðîôåñèîíàëíè èçàçîâ. Ãðààíñêè ðàò (19411945) è èäåîëîøêè èñêó÷èâà ïîëèòèêà êîìóíèñòè÷êîã ïîêðåòà óäàèëè ñó òðà¼íî îä Ìàòèöå è áèà ñðïñêîã íàðîäà äåî åãîâå èíòåëåêòóàëíå åëèòå äðóãà÷è¼èõ èäåîëîøêèõ ïîãëåäà. Ñóêîá ñà Èíôîðìàöèîíèì áèðîîì ïîðîäèî ¼å íîâó åìèãðàöè¼ó. Ó ïîñëåðàòíèì äåöåíè¼àìà äåî ñðïñêå ïîïóëàöè¼å íàïóñòèî ¼å îòàáèíó ó ïîòðàçè çà ïîñëîì, ó ïî÷åòêó ïðè-
40
óáîäðàã Äèìè
âðåìåíî à çàòèì òðà¼íî ñå íàñåàâà¼óè ó ðàçâè¼åíèì äðæàâàìà Åâðîïå. Ïîñëåäèõ ãîäèíà, óñëåä ðàòíèõ óçáóðêàíîñòè è åêîíîìñêå êðèçå, çåìó ¼å, ïîä óòèñêîì äà ó èçâîðíî¼ ñðåäèíè íå ìîãó äà çàäîâîå ñâî¼å ïîòðåáå, íàïóñòèëî âèøå äåñåòèíà õèàäà îáðàçîâàíèõ ìëàäèõ óäè è âðõóíñêèõ ñòðó÷àêà è èíòåëåêòóàëàöà (òçâ. îäëèâ ìîçãîâà). Ò༠ïðîöåñ, ãîòîâî ñà èñòèì èíòåíçèòåòîì, òðà¼å è äàíàñ, øòî ¼å çíàê äà ïîñåáíî ìëàäå ãåíåðàöè¼å íå äîæèâàâà¼ó Ñðáè¼ó êàî ïðîñòîð è äðæàâó êî¼à íóäè áóäóíîñò. Ðàçâå¼àâàå åëèòå è ðàäíèõ ñëî¼åâà ñòàíîâíèøòâà (âèøå ñòîòèíà õèàäà óäè) ðàâíî ¼å äåìîãðàôñêèì ãóáèöèìà ó ðàòó. Ìèãðàöè¼å è åìèãðàöè¼å èçàçèâàëå ñó çíà÷à¼íå äðóøòâåíå ïðîìåíå ó ñðåäèíàìà èç êî¼èõ ñó ïîòåêëå, ó îáëàñòèìà êî¼å ñó îñâî¼èëå, êîä óäè êî¼å ñó çàõâàòèëå. Áèëî äà ñó áèëå ñïîíå èëè óíóòðàøå, òðà¼íå èëè ïðèâðåìåíå, îðãàíèçîâàíå èëè íåîðãàíèçîâàíå, äîáðîâîíå èëè ïðèñèëíå, åêîíîìñêå, ñîöè¼àëíå, ïîëèòè÷êå, ìîòèâèñàíå ïðîôåñèîíàëíèì ðàçëîçèìà èëè ïîäñòàêíóòå ðàòîâèìà è ðåâîëóöè¼àìà, ìèãðàöè¼å ñó çíà÷èëå òàåå íàöèîíàëíîã òêèâà. Ïðàòèëè ñó èõ êîíôëèêòè è êîìïðîìèñè êî¼å ïî¼åäèíàö è êîëåêòèâ óñïîñòàâà¼ó ñà íîâîì ñðåäèíîì, äèñêðèìèíàöè¼å è îòïîðè, ñîöè¼àëíà äåçîðãàíèçàöè¼à (êñåíîôîáè¼à, íàöèîíàëèçàì, êóëòóðíè øîê), ïåðìàíåíòíî îòóåå. Ïðîöåñè àêîìîäàöè¼å (ìèíèìàëíî ïðèëàãîàâàå íîâî¼ ñðåäèíè è åíî¼ êóëòóðè), àäàïòàöè¼å (íàñòî¼àà äà ñå ñà÷óâà äåî ñâî¼å åòíè÷êå êóëòóðå è ó èñòî âðåìå ïðèõâàòå íåêè åëåìåíòè êóëòóðå è âðåäíîñòè íîâå ñðåäèíå), àñèìèëàöè¼å (ïîòïóíî ïðåóçèìàå âðåäíîñòè è êóëòóðå íîâå ñðåäèíå, åíîã íà÷èíà ìèøåà è ïîíàøàà) ìåàëè ñó èäåíòèòåò ñòàíîâíèøòâà è îäíàðîàâàëè ãà. Òóðñêè ôåóäàëíè ñèñòåì (òèìàðñêè ñèñòåì) íàãðèçàí è ïîäðèâåí ïðîöåñîì ÷èòëó÷åà (ïðåëàæåå ìèðè¼ñêå çåìå ó ïðèâàòíî âëàñíèøòâî) áèî ¼å ¼åäàí îä óçðî÷íèêà Ïðâîã ñðïñêîã óñòàíêà. Ãëàä çà çåìîì íàïðîñòî ¼å îïñåäàëà ñâå äðóøòâåíå ãðóïå ó Ñðáè¼è Ïðâîã è Äðóãîã óñòàíêà. Ñà îì ¼å, íåìèíîâíî, èøàî îòïîð ïðåìà ôåóäàëíèì ãîñïîäàðèìà. Ñðåòåñêà ñêóïøòè-
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
41
íà èç 1835. ïðåòâîðèëà ¼å ñâå äðæàâíå äàæáèíå ñðïñêîã ñåàêà ïðåìà ñïàõè¼àìà ó ïîðåç, à ×åòâðòè õàòèøåðèô (òçâ. Òóðñêè óñòàâ èç 1838) ó÷èíèî ¼å ñðïñêîã ñåàêà, ïðâè ïóò ó èñòîðè¼è, áàøòèíèêîì çåìå êî¼ó ¼å âåêîâèìà îáðàèâàî. Òî ¼å è Ñðáè¼ó 19. âåêà ó÷èíèëî äîïàäèâîì çåìîì à åíå ñòàíîâíèêå îäàíèì äðæàâàíèìà. Ó 20. âåêó ñðïñêî äðóøòâî ñå íàøëî íà ðàçìåè èçìåó òðàäèöèîíàëíîã è ìîäåðíîã ñâåòà. Ðàçíîëèêîñò åãîâîã ñîöè¼àëíîã ñàñòàâà äåöåíè¼å 20. âåêà íèñó ìîãëå äà ó¼åäíà÷å. Íàñòàâèëà ¼å äà æèâè óñòàíîâà ãðààíñòâà ñà êî¼îì ñó Ñðáè ïðå÷àíñêèõ êðà¼åâà äâà âåêà óïîçíàòè àëè è ïëåìåíñêà ñòðóêòóðà Öðíå Ãîðå, ïîëóôåóäàëíå óñòàíîâå Êîñîâà è Ìåòîõè¼å, Áîñíå è Õåðöåãîâèíå è Ìàêåäîíè¼å. Àãðàðíî äðóøòâî, ñâî¼îì äîìèíàíòíîøó, ñòâàðàëî ¼å ïðèâèä ó¼åäíà÷åíîñòè. Ïî÷åòêîì äâàäåñåòèõ ãîäèíà 67% ñâèõ ïîîïðèâðåäíèõ ãàçäèíñòàâà ó Êðàåâèíè ÑÕÑ áèëî ¼å ìàå îä 5 ha (íà èìà æèâè îêî 70% ñòàíîâíèøòâà). Òà ãàçäèíñòâà, ïðåìà åêîíîìñêèì êðèòåðè¼óìèìà êî¼è ñó òàäà âàæèëè ó Åâðîïè, íèñó áèëà ñïîñîáíà çà æèâîò. Îíà íèñó äàâàëà òðæèøíå âèøêîâå, âåçèâàëà ñó áðî¼íó ðàäíó ñíàãó ó íåðàöèîíàëíîì ðàäó, òðîøèëà âëàñòèòè íàòóðàëíè ïðîäóêò, èìàëà íåäîâîíó àêóìóëàöè¼ó çà ïîêðåòàå ïðîöåñà ìîäåðíèçàöè¼å (èíòåíçèâíà îáðàäà çåìå, íîâå ïîîïðèâðåäíå êóëòóðå, ìîäåðíà ïîîïðèâðåäíà îðóà), èõîâè âëàñíèöè ñå íà òðæèøòó íèñó ïî¼àâèâàëè íèòè êàî ïðîèçâîà÷è íèòè êàî êóïöè. Ïîñåäè âåè îä 10 ha, à òî ¼å ñâåãà îêî 12,1% ñâèõ ïîñåäà, èìàëè ñó àêóìóëàöè¼ó äîâîíó äà êâàëèòàòèâíî ïðîìåíè æèâîò èõîâèõ âëàñíèêà. Ïîñåäè îä îêî 20 ha (òî ¼å ñàìî îêî 3% ïîñåäà) ìîãëè ñó äà îáåçáåäå äîõîäàê êàêàâ ¼å èìàî èíäóñòðè¼ñêè ðàäíèê. Ó èñòî âðåìå óî÷èâà ¼å èçðàæåíà àãðàðíà ïðåíàñååíîñò è ñòàëíà ãëàä çà çåìîì. Äîê ¼å, ïðîñå÷íî, ó Êðàåâèíè £óãîñëàâè¼è íà 100 ha îáðàäèâå çåìå äîëàçèëî 114 ñòàíîâíèêà ó Âî¼âîäèíè ¼å ò༠áðî¼ èçíîñèî 81, Ñðáè¼è 165, Öðíî¼ Ãîðè è Õåðöåãîâèíè 302. Èñïîøåíà çåìà ó áðäñêî-ïëàíèíñêèì îáëàñòèìà êî¼ó ¼å íàñåàâàëî ñðïñêî ñòàíîâíèøòâî, íà êî¼î¼ ¼å èñòà êîëè÷èíà ðàäà
42
óáîäðàã Äèìè
äàâàëà 7-8 ïóòà ìàè äîõîäàê, õðàíèëà ¼å 34 ïóòà âèøå ãëàäíèõ óñòà. Æèâîò ¼å ó ïëîäíèì íèçè¼àìà áèî è ïî äåñåòàê ïóòà ëàêøè, óãîäíè¼è, áîè, áîãàòè¼è îä îíîã êî¼è ¼å âîåí ó ïëàíèíñêèì îáëàñòèìà çåìå. Ó äðóãî¼ ïîëîâèíè 20. âåêà êîä èíäèâèäóàëíèõ ïîîïðèâðåäíèõ ãàçäèíñòàâà è äàå ¼å ïðåîâëàèâàî ìàëè ïîñåä (ïîñåä îä 15 ha ÷èíè 48% ñâèõ ïîñåäà). Ïîñåä âåëè÷èíå 5-10 ha èìàëî ¼å 16,5% ïîîïðèâðåäíèõ äîìàèíñòàâà, ïðåêî 10 ha ñàìî 4,7% äîê ñó áåçåìàøè è îíè ñà ïîñåäîì äî 1 ha ó÷åñòâîâàëè ñà 30,4%. Ïîäàöè ïîêàçó¼ó äà ¼å ó Âî¼âîäèíè áèëî ÷àê 35,9% ïîñåäà ìàèõ îä 1 ha, íà Êîñîâó è Ìåòîõè¼è 24,9%, íà óæî¼ òåðèòîðè¼è Ñðáè¼å 20,5%. Ó èñòî âðåìå ìàëè ïîñåä (15 ha) ó Ñðáè¼è ¼å ÷èíèî 51,4% ñâèõ ïîñåäà. Áðî¼êå äîäàòíî îá¼àøàâà ÷èåíèöà äà ó £óãîñëàâè¼è ÷àê 47,5% ïîîïðèâðåäíèõ äîìàèíñòàâà óîïøòå íè¼å èìàëî ïîîïðèâðåäíèêå êàî è äà ¼å 11,1% äîìàèíñòàâà èìàëî ïîîïðèâðåäíèêå ñòàðè¼å îä 60 ãîäèíà (óêóïíî 58,6% ñâèõ ïîîïðèâðåäíèõ äîìàèíñòàâà íåìà¼ó ÷ëàíîâå êî¼è ñå áàâå ïîîïðèâðåäîì). Ó ñêëàäó ñà òèì áèëà ¼å è ïðîäóêòèâíîñò íà ìàëîì ïîñåäó. Ñòàëíè ñòðàõ îä ãëàäè ïðåñóäíî ¼å óòèöàî äà ñå íà ìàëîì ïîñåäó, òîêîì ÷èòàâîã 19. è 20. âåêà, ïðåâàñõîäíî ãà¼å æèòàðèöå. Èñòðàæèâàà ïîêàçó¼ó äà ñó âå Êàðàîðåâè óñòàíèöè (1804) ïîä¼åäíàêî êîëèêî îðóæ¼å îä Àóñòðè¼å òðàæèëè õðàíó (êóêóðóç è ïøåíèöó), êî¼å íèêàäà íè¼å áèëî äîâîíî çà ïðåõðàíó óäè è ñòîêå. Íà ïðîñòîðó ãäå ¼å öàðåâàëà ãëàä æèòàðèöå ñó áèëå ñòðàòåøêå ñèðîâèíå ÷åñòî óïîòðåáàâàíå êàî àðãóìåíò ïîëèòèêå (çàáðàíå óâîçà, öàðèíå, êðåäèòè, ïîìî...). Ó 19. âåêó äîìèíèðàî ¼å êóêóðóç. Ïî÷åòêîì 20. âåêà êóêóðóç ¼å è äàå èìàî ïðèìàò (1910. ãîäèíå ñå¼å ñå íà 582.950 ha îä óêóïíî ïîñå¼àíèõ 1.302.720 ha) àëè ¼å òîêîì äåöåíè¼à ñâå âèøå ãà¼åíà è ïøåíèöà (1910. ñå¼å ñå íà 385.833 ha). Ó äâàäåñåòèì è òðèäåñåòèì ãîäèíàìà æèòàðèöå ñó óçãà¼àíå íà ïðåêî 80% îáðàäèâèõ ïîâðøèíà. Îñàìäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà æèòàðèöå ñó ñå¼àíå íà 60% îáðàäèâèõ ïîâðøèíà. Íà ñðåäåâèñèíñêîì ïîäðó÷¼ó Êðàåâèíå (53% òåðèòîðè¼å) íè¼å ïðåîâëàäàëà êóëòóðà ãà¼åà êðîìïèðà (ó ïðîèçâîä-
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
43
è è ïîòðîøè ó÷åñòâó¼å ñà 3,11%) øòî ñå èñêàçèâàëî êðîç ïåðìàíåíòíó ãëàä ãîòîâî 120 ñðåçîâà ó êî¼èìà ¼å æèâåëî îêî 4,5 ìèëèîíà óäè, ïî íàöèîíàëíîñòè ïðåòåæíî Ñðáà. Äðóãà ïîëîâèíà âåêà ãîòîâî äà âèøå íè¼å çíàëà çà ãëàä (ñåì ïî÷åòêîì ïåäåñåòèõ êàäà ¼å âåëèêà ñóøà ïðîóçðîêîâàëà ãëàä è óòèöàëà íà êîìïðîìèñå êî¼å ¼å ¼óãîñëîâåíñêè ðåæèì ó÷èíèî ïðåìà Çàïàäó). Ðó÷íó ñåòâó çàìåíèëà ¼å ìàøèíñêà (óøòåäà ñåìåíà èçíîñèëà ¼å îêî 40%), ïëóã ¼å ïîòèñíóî ðàëèöó è ìîòèêó àëè ¼å äðâåíà àëàòêà è äàå îïñòàëà ó ïàñèâíèì êðà¼åâèìà, âó÷íà ñíàãà óñòóïèëà ¼å ìåñòî ¼å ìåõàíè÷êî¼ (òðàêòîðè ñó íåêàäà ó÷åñòâîâàëè ó ïðîèçâîäè ñà 2%, à îñàìäåñåòèõ ãîäèíà ñà ïðåêî 70%), ó óïîòðåáó ¼å óøëî âåøòà÷êî óáðèâî (óïîòðåáà ñå óâåàëà ïðåêî 100 ïóòà), ó âåî¼ ìåðè ïî÷åëî ñå óïîòðåáàâàòè êâàëèòåòíî ñåìå, íîâå ïîîïðèâðåäíå êóëòóðå è êâàëèòåòíè¼å ïàñìèíå ñòîêå. Ðåçóëòàò ¼å áèî óäâîñòðó÷åíà ïðîèçâîäà è ïî¼àâà âèøêà õðàíå. Ó èñòî âðåìå îáèì èíäóñòðè¼ñêå ïðîèçâîäå óâåàí ¼å âèøå îä 14 ïóòà, ïðîèçâîäà åëåêòðè÷íå åíåðãè¼å 34 ïóòà, óãà 5 ïóòà, èòä. Äðóøòâî ñèòíèõ ñîïñòâåíèêà, ó êîìå äîìèíèðà ñðïñêè ñåà÷êè ñâåò, íè¼å èìàëî áóäóíîñò. Ìàëè ïîñåä è åãîâ âëàñíèê, êîãà äðæàâà èç êðà¼å ïðàãìàòè÷íèõ ðàçëîãà øòèòè (ó ãëàäíèì ãîäèíàìà îñëîáàà ïîðåçà èëè óêèäà åãîâå äóãîâå), ¼åäíà ¼å îä îñíîâíèõ ïðåïðåêà ìîäåðíèçàöè¼å ñðïñêîã äðóøòâà è áðæèõ ñòðóêòóðàëíèõ ïðîìåíà. Ìàëè ïîñåä îáåçáåó¼å ñîöè¼àëíè ìèð àëè, èñòîâðåìåíî, òîêîì ÷èòàâîã 20. âåêà ãåíåðèðà çàîñòà¼àå ñðïñêîã ñåëà. Ïîêóøà¼è àãðàðíå ðåôîðìå è êîëîíèçàöè¼å (ìîæåìî èõ ðåãèñòðîâàòè ó îáå ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå), êî¼è ñó ñå îãðàíè÷àâàëè íà äîäåëó ìàëèõ ïàðöåëà çåìå (ãëàä çà çåìîì êî¼å íèêàäà íåìà äîâîíî èëè èäåîëîøêè ñòðàõ îä áîãàòîã ñåàêà), ñòâàðàëè ñó çàâèñíîã ñåàêà êî¼è æèâè íà ãðàíèöè åãçèñòåíöè¼å, ïðèâðåó¼å íåðåíòàáèëíî, çàäóæó¼å ñå. Ïðîñòîð íà êîìå ñó æèâåëè Ñðáè òàêî ¼å, ó èñòî âðåìå, ïîñìàòðà÷èìà ñà ñòðàíå èçãëåäàî êàî èäèëè÷íè ð༠çà ñèðîìàøíîã ñåàêà, à îíèìà êî¼è ñó ó åìó ïðåæèâàâàëè êàî ïðîñòîð áåç ïåðñïåêòèâå è áóäóíîñòè êî¼ó òðåáà ïîòðàæèòè íåãäå äðóãäå (èñååà, ìèãðàöè¼å).
44
óáîäðàã Äèìè
Ìîäåðíèçàöè¼à äðóøòâà êàî íåìèíîâíîñò åïîõå, áèëî äà ¼å áèëà äîáðîâîíà èëè èçíóåíà, ñâåñíà èëè íåñâåñíà, ïëàíèðàíà èëè ñòèõè¼ñêà, èñêàçèâàëà ñå êàî âèøåäèìåíçèîíàëàí ïðîöåñ ïðåïóí êâàíòèòàòèâíèõ è êâàëèòàòèâíèõ ïðîìåíà è èõîâå ìåóñîáíå ïîâåçàíîñòè. Äåî òèõ, íà ïðâè ïîãëåä ëàãàíèõ àëè ïî ñâî¼î¼ ïðèðîäè è ïîñëåäèöàìà êî¼å ñó èçàçèâàëè ó æèâîòó ïî¼åäèíöà äðàìàòè÷íèõ ïðîìåíà çàõâàòèî ¼å ìèëèîíå îíèõ êî¼è ñó ñà ñåëà çàêîðà÷èëè êà ãðàäó. Ó ïèòàó ¼å áèëà ïðîìåíà êî¼à ¼å èç êîðåíà ìåàëà íà÷èí æèâîòà ñòàíîâíèêà ñåëà âåêîâèìà îäðååí íà÷èíîì íà êî¼è ñåàê ñòè÷å êîðèöó õëåáà. Ïðîìåíà êî¼à íè¼å ñàìî çíà÷èëà ïðåêîðà÷åå ïðîñòîðíîã îáçîð¼à ó êî¼åì ¼å ÷îâåê ðîåí è ìåíòàëíî ñàâëàèâàå ïðîñòîðà êî¼è ¼å ïðåäóãî áèî îèâè÷åí õîðèçîíòèìà äî êî¼èõ ¼å äîñåçàî ïîãëåä âå, ïðå ñâåãà, ïðîìåíà ó íà÷èíó ïðîèçâîäå, ïîñëîâàà, ñòàíîâàà, èñõðàíå. Ãëàäíå ãîäèíå, íåìîãóíîñò äà ñèòíè ïîñåä ïðåõðàíè âåëèêó ñåîñêó ïîðîäèöó, ïîòðàãà çà äîäàòíèì ïîñëîì è èçâîðèìà ïðèõîäà, ðåå íàñòî¼àà äà ñå èçìàêíå îáàâåçíîñòè îáè÷à¼à è êîíòðîëè êîëåêòèâà, àâàíòóðèçàì, ïîòðåáà çà íàïóøòàåì óñòàåíîã íà÷èíà æèâîòà è îñâà¼àåì ñëîáîäà, çàâîäèâîñò ïðè÷à î æèâîòó ó ãðàäó ïîêðåó ñòàíîâíèêà ñåëà êà ãðàäó. Ò༠ïðâè êîðàê óâåê ¼å ïðàåí îñåàåì ïðèâðåìåíîã îäñóñòâîâàà ñà ñåëà, ñòðàõîì êî¼è èñêîíñêè ïîñòî¼è îä ãðàäà è íåïîçíàòîã ó åìó, íåñíàëàæååì, ïðåçèðîì êî¼è ãðààíèí èìà ïðåìà ñåàêó. Îí ¼å çíà÷èî äåôèíèòèâíî ðàñêèäàå ñà îáè÷à¼èìà (èñêóñòâîì ñòå÷åíå íàâèêå) êî¼è ñó âåêîâèìà îäðåèâàëè íîðìå ïîíàøàà, íàìåòàëè ñå ñà çàêîíñêîì ñíàãîì, óðåçèâàëè ó ñâåñò, ãàçèëè ñâå ëè÷íå óêóñå è ñåíòèìåíòàëíîñòè, ðåãóëèñàëè öåëîêóïàí æèâîò. Íàïóøòàå îáè÷à¼à äåçîðè¼åíòèñàëî ¼å ïàòðè¼àðõàëíîã ÷îâåêà àëè ãà ¼å ó èñòè ìàõ è îñëîáààëî. Ñà îáè÷à¼èìà îäáàöèâàíà ¼å è íîøà êî¼à ¼å óêðàñèìà, êðî¼åì, áî¼àìà íåïîãðåøèâî ãîâîðèëà î ïðèïàäíîñòè ëîêàëíî¼ çà¼åäíèöè, îäðååíî¼ ðåëèãè¼è, åòíè÷êî¼ ãðóïè. Òåê ó äðóãî¼ ïîëîâèíè 19. âåêà ñòàíîâíèøòâî Ñðáè¼å, è òî ïîñåáíî åíå åëèòå (ñòóäåíòè åâðîïå¼öè, äðæàâíè ÷èíîâíèöè, îôèöèðè, òðãîâöè, ïîëèòè÷àðè) îäáàöó¼ó íîøó è ïî÷èó äà ñå îáëà÷å ïî îíäà-
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
45
øî¼ ìîäè. Ó ïðâèì äåöåíè¼àìà 20. âåêà íîøà ¼å äîìèíàíòíà ó îáëà÷åó (çíà÷è è ó ìèøåó) âèøå îä 60% ïîïóëàöè¼å Êðàåâèíå £óãîñëàâè¼å. Ðàäèêàëíî ðàñêèäàå ñà îáè÷à¼èìà è íîøîì óòè÷å äà îíà, ó äðóãî¼ ïîëîâèíè âåêà, äðàìàòè÷íî èø÷åçàâà. Æèâîò ó ãðàäó ðàçâè¼àî ¼å èíäèâèäóàëíîñò è îìîãóàâàî àíîíèìíîñò. Èíòåíçèâíîñò ñïîíèõ è óíóòðàøèõ óòèñàêà áèëà ¼å âèøåñòðóêî óâåàíà, òåìïî æèâîòà íåóïîðåäèâî áðæè îä îíîã íà ñåëó, ðàöèîíàëíîñò ðàçâè¼åíè¼à, åìîöèîíàëíîñò ïîòèñíóòè¼à (ðîäáèíñêå âåçå ñå çàìåó¼ó ñóñåäñêèì îäíîñèìà è ïîñëîâíèì ïîçíàíñòâèìà), ñòåïåí ñëîáîäå, ïîñåáíî îíå êî¼à èçìè÷å êîíòðîëè äðóãèõ, âåè, òà÷íîñò è ïðåöèçíîñò èçðàæåíè¼à, ¼åçèê ìîäåðíè¼è à ðå÷íèê áîãàòè¼è. Ïîêðåòàå ñðïñêîã ñòàíîâíèøòâà êà ãðàäîâèìà óî÷èâî ¼å âå ó 1815. ãîäèíè êàäà ÷èòàâå ÷åòâðòè Áåîãðàäà ïîñòà¼ó äîìèíàíòíî ñðïñêå. Èïàê, ò༠ïðîöåñ äîáè¼à íà äèíàìè÷íîñòè òåê îä êðà¼à øåçäåñåòèõ ãîäèíà 19. âåêà à ïîñåáíî îä 1878. è ñòèöàà íåçàâèñíîñòè. Óïîðåäî ñà òèì ôîðìèðà ñå è ãðààíñòâî. Åêîíîìñêè íàïðåäàê, êî¼è ¼å ó Êðàåâèíè £óãîñëàâè¼è îìîãóàâàëî îêî 5% ñòàíîâíèêà ñåëà (òðãîâöè, çàíàòëè¼å, ïå÷àëáàðè, ðàäíèöè êî¼è ñâàêîäíåâíî ïóòó¼ó ó ãðàä, èñååíèöè-ïîâðàòíèöè, àöè è ñòóäåíòè), íàãîâåñòèî ¼å óðáàíèçàöè¼ó ñðïñêîã ñåëà ïîä ÷èì ñå ïîäðàçóìåâà åêñïàíçè¼à ãðàäñêîã íà÷èíà æèâîòà. Ó ïðâî¼ ïîëîâèíè 20. âåêà ëàãàíå, òå ïðîìåíå ñó, ïîñåáíî êîä Ñðáà, ïîñòàëå èíòåíçèâíå ó äðóãî¼ ïîëîâèíè âåêà êàäà ¼å ïîä óäàðîì èíäóñòðè¼àëèçàöè¼å, êîëåêòèâèçàöè¼å, óðáàíèçàöè¼å è èíòåíçèâíîã ïðîñâåèâàà (åêîíîìñêà è êóëòóðíà ïîëèòèêà) ñåëî ïî÷åëî äà ãóáè ñâî¼ ïðèâðåäíè ìåíòàëèòåò è êóëòóðíè èäåíòèòåò. Óáðçàíî, íà ìîìåíòå ïëàíñêî àëè ó ñóøòèíè ñòèõè¼íî ïîêðåòàå âèøåìèëèîíñêèõ ìàñà êà ãðàäîâèìà èçàçâàëî ¼å ïðàâó åêñïëîçè¼ó ñåîñêîã ñîöè¼àëíîã, ïðèâðåäíîã è êóëòóðíîã ñèñòåìà, ïðîèçâåëî êóëòóðíè øîê ó êî¼åì ¼å ñåëî ïî÷åëî äà ãóáè îñíîâíå åëåìåíòå ñâî¼å èäåíòèôèêàöè¼å, ïîäñòàêëî ðàçãðàèâàå åãîâå åêîíîìñêå ìàòðèöå çàñíîâàíå íà êîíçåðâàòèâíîñòè è òðàäèöèîíàëèçìó, ïðîóçðîêîâàëî ðàçëèâà-
46
óáîäðàã Äèìè
å è îä ñòðàíå ãðàäà ïðèõâàòàå ñåîñêîã ìåíòàëèòåòà è ðóðàëíîñòè (íà÷èí ìèøåà, ïîíàøàà, èñõðàíå, âåðîâàà è äðóãî). Ó âåî¼ ìåðè ¼å ñåëî ïðåïëàâèëî ãðàä íåãî øòî ¼å ãðàä óñïåî äà êóëòèâèøå ñâî¼å íîâå ñòàíîâíèêå è íàìåòíå èì óðáàíå êóëòóðíå îáðàñöå. È ãðàä è ñåëî ïîñòàëè ñó ñâî¼åâðñíè êóëòóðíè õèáðèäè. Ðåâîëóöè¼à èçâåäåíà 1945. ãîäèíå ïðåäñòàâàëà ¼å ðàäèêàëàí ðàñêèä ñà ïðåòõîäíèì ñòàåì. Ïî¼åäèíàö ãðààíèí, ñèìáîë åïîõå ó êî¼î¼ ¼å ïî÷åî äà ñå ôîðìèðà ó äåöåíè¼àìà äðóãå ïîëîâèíå 19. âåêà, èø÷åçàî ¼å çà¼åäíî ñà ñâåòîì êî¼è ¼å ïðåäñòàâàî, óòîïèî ñå ó ìîðó ïîëóñåàêà-ïîëóâàðîøàíà. Àìáè¼åíò ó êîìå ¼å æèâåëî ñåëî ìåàí ¼å è ïðåîáëèêîâàí ìåðàìà èíäóñòðè¼àëèçàöè¼å ïðèâðåäå, äåàãðàðèçàöè¼å ñåîñêîã ñòàíîâíèøòâà, êîëåêòèâèçàöè¼å ñåà÷êîã çåìîïîñåäà, óðáàíèçàöè¼îì ñåëà, ìèãðàöè¼àìà ñòàíîâíèøòâà, îïèñìåàâàåì è áðî¼íèì äðóãèì ìåðàìà. Ñîöè¼àëèñòè÷êè ïðåîáðàæ༠ñåëà ïîäðàçóìåâàî ¼å ó ïðâèì ïîñëåðàòíèì ãîäèíàìà óêèäàå ñåàêà âëàñíèêà çåìå (ñìàòðàí ¼å êëàñíèì íåïðè¼àòååì) è ôîðìèðàå ïðîëåòåðè¼àòà. Åêîíîìñêèì ìåðàìà ñåàê ¼å äîáðèì äåëîì áèî óäàåí îä ñâîãà çåìîïîñåäà à ñàìèì òèì è îä ïðèâðåäíîã ìåíòàëèòåòà êî¼è ãà ¼å âåêîâèìà îäëèêîâàî (êàðàêòåðèøå ãà âðåäíîñíè ñòàâ äà ¼å çåìà ñâåòèà, äà ¼å òðåáà ÷óâàòè, äà ¼å áèòíî èìàòè çåìó àëè íå è òî êàêî ñå îíà îáðàó¼å, äà ñå òðåáà îñëîíèòè íà èñêóñòâî ïðåòõîäíèõ ãåíåðàöè¼à è ðåòêî ñå óïóøòàòè ó èíîâàöè¼å). Íîâè ñòàíîâíèê ãðàäà áèî ¼å ïîãîíñêî ãîðèâî ïðîöåñà îáíîâå è èíäóñòðè¼àëèçàöè¼å çåìå è ñâî¼åâðñíà òðàíñìèñè¼à ïóòåì êî¼å ñó ó íàðåäíèì äåöåíè¼àìà èçìåó ñåëà è ãðàäà èçìåèâàíè óðáàíè, êâàçèóðáàíè è ðóðàëíè ñàäðæà¼è. Ðàäèêàëíî îäáàöèâàå îáè÷à¼à, äî êî¼åã ¼å äîøëî ïîñëå 1945. ãîäèíå, äîâåëî ¼å äî äåçîðè¼åíòèñàíîñòè. Áðî¼íå äðóøòâåíå êîíçóìàöè¼å, îñàìîñòàèâàå âàí ïðîïèñà, çàïîñòàâàå äðóøòâåíèõ îáàâåçà, îãëóøèâàå è íåïîøòîâàå çàêîíà è íîðìè ïîíàøàà, àïñòèíåíöè¼å (ïëààå ïîðåñêèõ îáàâåçà, êîìóíàëíèõ ðà÷óíà, òàêñè, êàçíè, áåæàå îä øêîëñêèõ îáàâåçà, óçèìàå ëàæíèõ áîëî-
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
47
âàà è äðóãî) ñâåäî÷èëå ñó î ñâåñòè êàðàêòåðèñòè÷íî¼ çà ¼åäíî íåèíòåãðèñàíî äðóøòâî. Òà ñâåñò ¼å, ñóøòèíñêè, ñâî¼å óïîðèøòå èìàëà ó íèñêî¼ îïøòî¼ êóëòóðè è ïðèìèòèâèçìó êî¼è ¼å ñðïñêî äðóøòâî òåøêî ïðåâëàäàâàëî. Íà÷èí ïðèâðåèâàà íà¼äèðåêòíè¼å ¼å óòèöàî íà æèâîò ñòàíîâíèøòâà. Íà¼âåè äåî ñòàíîâíèêà îñòà¼àî ¼å íà ñåëó ðàäåè íåðàöèîíàëíî íà ìàëîì êîìàäó çåìå, ÷èìå ¼å óñïîðàâàíà ñâàêà ñîöè¼àëíà ìîáèëíîñò. Ïî÷åòêîì 20. âåêà íà¼âåè áðî¼ ñòàíîâíèêà Ñðáè¼å áàâèî ñå ïîîïðèâðåäîì (îêî 87%) àëè ñó çíà÷à¼íå äðóøòâåíå ãðóïå ÷èíèëè è çàíàòëè¼å (4,4%), òðãîâöè (2,07%), äðæàâíè ÷èíîâíèöè (2,17%), íàäíè÷àðè (1,82%). Ïðîöåíàò àêòèâíîã ñòàíîâíèøòâà çàïîñëåíîã ó èíäóñòðè¼è è çàíàòñòâó (1921. ãîäèíå 8,65%, 1931. ãîäèíå 10,73%), òðãîâèíè, êðåäèòèìà è ñàîáðàà¼ó (1921. ãîäèíå 3,44%, 1931. ãîäèíå 4,07%), ¼àâíèì ñëóæáàìà, ñëîáîäíèì çàíèìàèìà è âî¼ñöè (1921. ãîäèíå 4,08%, 1931. ãîäèíå 4,58%) áèî ¼å íåäîâîàí äà çíà÷à¼íè¼å ïîêðåíå ïðîöåñå äðóøòâåíå ìîäåðíèçàöè¼å ¼óãîñëîâåíñêîã è ñðïñêîã äðóøòâà ó ãîäèíàìà èçìåó Ïðâîã è Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà. Òî ¼å ïîñåáíî âàæèëî çà îáëàñòè íàñååíå ñðïñêèì ñòàíîâíèøòâîì Äðèíñêó áàíîâèíó (ïîîïðèâðåäîì ñå áàâè 82,31% ñòàíîâíèøòâà), Äóíàâñêó áàíîâèíó (74,71%), Ìîðàâñêó áàíîâèíó (85,82%), Âàðäàðñêó áàíîâèíó (78,03%), Âðáàñêó áàíîâèíó (88,16%), Çåòñêó áàíîâèíó (81,96%). Íàñóïðîò ïåðèîäà êàäà íè¼å áèëî èçðàæåíå ñîöè¼àëíå ìîáèëíîñòè (19181941) è êàäà ¼å ñðïñêà ïîïóëàöè¼à ó ïðåêî 80% ñëó÷à¼åâà æèâåëà íà ñåëó è îä ïîîïðèâðåäå, ó äåöåíè¼àìà ïîñëå Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà íà ñåëó ¼å îñòàëà äà æèâè ¼åäâà ¼åäíà òðåèíà ñòàíîâíèøòâà. Ò༠ïðîöåíàò ¼å 1980. ãîäèíå èçíîñèî 28% ó £óãîñëàâè¼è è îêî 40% ó Ñðáè¼è. Ñðïñêè äîìàèí, âëàñíèê ìàëîã ïîñåäà, òåøêî ¼å îòóèâàî çåìó è ó ìàåì ïðîöåíòó íàïóøòàî îãèøòå îä ñâî¼èõ ñóñåäà. Ó èñòî âðåìå îïñòà¼àå íà ìàëîì ïîñåäó óñêðàèâàëî ìó ¼å áóäóíîñò è ïðåñóäíî óòèöàëî íà ïðîöåñå çàîñòà¼àà ñðïñêîã ñåëà. Ó îñàìäåñåòèì ãîäèíàìà 20. âåêà ðàäíèøòâî ¼å ÷èíèëî ïðåêî 34% ïîïóëàöè¼å ó Ñðáè¼è, à êàòåãîðè¼à ñòðó÷àêà è àäìèíèñòðàöè¼å
48
óáîäðàã Äèìè
íàðàñëà íà ïðåêî 20%. Ïðåäíîñò êî¼ó ¼å ñðïñêîì äðóøòâó äàâàî âåëèêè áðî¼ îáðàçîâàíèõ íèêàäà íè¼å èñêîðèøåíà. Çíàå êî¼èì òà êàòåãîðè¼à ñòàíîâíèøòâà ðàñïîëàæå ¼åäàí ¼å îä ðåòêèõ ðåñóðñà íà êî¼è ñå Ñðáè¼à ìîæå àëè è ìîðà îñëîíèòè ó âðåìåíó êî¼å äîëàçè. Âåçàíîñò çà ðåëèãè¼ó ñìàòðàíà ¼å òåìåîì îïñòàíêà ñðïñêîã íàðîäà ó 19. àëè íå è ó 20. âåêó. Ñâàêî óêèäàå òðàäèöè¼à íà êîìå ñó èíñèñòèðàëè ñòðàíè îñâà¼à÷è äîæèâàâàíà ¼å êàî íà¼äèðåêòíè¼å îñïîðàâàå áóäóíîñòè. Ñòðàõ çà îïñòàíàê óòèöàî ¼å äà êîä Ñðáà, êàî è êîä äðóãèõ áàëêàíñêèõ íàðîäà, âåðñêå òðàäèöè¼å óðàñòà¼ó ó áèå íàðîäà, èñêàçó¼ó ñå êàî ïîíîñ íàñëååì è ïðåîñåòèâîñò ó ïîáîæíîñòè. Èñêóñòâî æèâåà ó ïðåòõîäíèì âåêîâèìà ãîâîðèî ¼å äà ¼å ïóò îòóåà áèî îçíà÷åí ïðåëàñêîì ó èñëàì èëè ðèìîêàòîëèöèçàì. Îòóäà ñå òîêîì öåëîã 19. âåêà ñðïñêè íàðîä, íàïðîñòî, çãóøàâàî îêî ñâî¼å öðêâå è íàöèîíàëíîã áèà ó êîìå ¼å ðåëèãèîçíà ïðèïàäíîñò áèëà îä ïðåñóäíå âàæíîñòè. Ó äðæàâè Ïðâîã ñðïñêîã óñòàíêà ïðàâîñëàâíè ñó ÷èíèëè 98,6% óêóïíîã ñòàíîâíèøòâà. Ðåëèãèîçíà êîìïàêòíîñò, ïîñåáíî íà ñåëó, î÷óâàíà ¼å êðîç ÷èòàâ 19. âåê. Ïîñëå Ïðâîã áàëêàíñêîã ðàòà ó ãðàíèöàìà ñðïñêå äðæàâå íàøëî ñå îêî 700.000 ìóñëèìàíà äðóãîã ¼åçèêà (àëáàíñêî ñòàíîâíèøòâî), øòî ¼å ÷èíèëî 18% öåëîêóïíîã ñòàíîâíèøòâà. Ðåëèãè¼à ñå ó ¼óãîñëîâåíñêî¼ äðæàâè ¼àâàëà êàî âîäîäåëíèöà íàöè¼à, øòî ¼å ïîñåáíî ïîãààëî ñðïñêî íàöèîíàëíî áèå è îäíàðîàâàëî åãîâå íåêàäà ñàñòàâíå äåëîâå. Ñðïñêî ïðàâîñëàâå ¼å, ïî èíåðöè¼è, ïîèñòîâåèâàëî ñâî¼å èíòåðåñå è ãëåäàà íà ñâåò ñà äðæàâîì íà ÷è¼å ñó íàñòà¼àå Ñðáè ïðåñóäíî óòèöàëè. Ðèìîêàòîëè÷êà öðêâà ¼å îä ïðâîã òðåíóòêà îäáàöèâàëà äðæàâó çàñíîâàíó íà ôèëîçîôè¼è ðàöèîíàëèçìà, ó êî¼î¼ ¼å ïðîêëàìîâàíà âåðñêà òîëåðàíöè¼à à âåðà ñìàòðàíà ïðèâàòíîì ñòâàðè ñâàêîã ïî¼åäèíöà, ãäå ¼å öðêâà áèëà îäâî¼åíà îä øêîëå, áèëà óñêðàåíà ìîãóíîñò çëîóïîòðåáå âåðå è âåðñêèõ îá¼åêàòà ó ïîëèòè÷êå ñâðõå, ó êî¼î¼ ¼å ïîñòî¼àëà ñïðåìíîñò çà êàæàâàåì ñâàêå âåðñêå èñêó÷èâîñòè è îáóçäàâàåì ïîãóáíîã êëåðèêàëèçìà. £óãîñëîâåíñêà äðæàâà ¼å ñó-
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
49
øòèíñêè èçíåâåðèëà íàäå ðèìîêàòîëè÷êå öðêâå äà å ó î¼ êàòîëèöè çàîðàòè ïðàâîñëàâíó èâó, ïðèáëèæèòè ñå âåëè÷àíñòâåíèì ïîðòàëèìà èñòîêà íà êîìå ¼å èçäàõíóëà ïðàâîñëàâíà Ìîñêâà, ïîñòèè äà ó âåðñêîì ñìèñëó ïîñòî¼è ñàìî ¼åäàí ïàñòèð è ¼åäíî ñòàäî. Ñòðàõ îä ïðàâîñëàâíå äèíàñòè¼å è ïðàâîñëàâíå âåèíå ó äðæàâè òàêîå òðåáà èìàòè ó âèäó. Èñëàìñêà âåðñêà çà¼åäíèöà è åíè âåðíèöè æèâåëè ñó ó ìèìèêðè¼è. Çàãëåäàíè äî Àòàòóðêîâèõ ðåôîðìè ó Ñòàìáîë à íàêîí òîãà ó Êàèðî áèëè ñó óáååíè äà ¼å âëàñò ïðîëàçíà è íåäóãîâå÷íà è äà å äðæàâà îòîìàíñêîã ñóâåðåíèòåòà îïåò çàêîðà÷èòè íà Áàëêàí. Ïðåìà ïîïèñó ñòàíîâíèøòâà èç 1921. ãîäèíå ïðàâîñëàâíèõ ¼å áèëî 46,47%, ðèìîêàòîëèêà 39,29%, ìóñëèìàíà 11,22%. Äåñåò ãîäèíà êàñíè¼å ñèòóàöè¼à ¼å íåçíàòíî èçìååíà ïà ¼å ïðîöåíàò ïðàâîñëàâíèõ ïîâåàí íà 48,70%, ðèìîêàòîëèêà íåçíàòíî îïàî íà 37,45%, à ìóñëèìàíà èñêàçèâàî êîíñòàíòó 11,20%. Èçðàæåíà ðåëèãèîçíà çàòâîðåíîñò, êîíôåñèîíàëíà ïîäâî¼åíîñò è ñóïðîòñòàâåíîñò, ìèëèòàíòíîñò êàðàêòåðèñòè÷íà çà ðóáíå äåëîâå ó êî¼èìà ñå äîäèðó¼ó âåëèêå öèâèëèçàöè¼å ïðåñóäíî ¼å óòèöàëà íà ëàãàíî èø÷åçíóå Ñðáà êàòîëèêà è îòâàðàå ïðîöåñà îäíàðîèâàà è íåñòà¼àà Ñðáà ìóñëèìàíà. Ïîäðøêà äðæàâíîì óäàðó îä 27. ìàðòà 1941. è îäëó÷àí ñòàâ äà ïðèñòóïàå Òðî¼íîì ïàêòó âðåà ÷àñò, ñëàâó è òðàäèöè¼ó íàøåã íàðîäà, è òî îíäà êàäà ¼å íàðîä ãîòîâ äà èäå äî êðà¼à çíà÷èëè ñó ïî÷åòàê ñòðàäàà êî¼å ¼å Ñðïñêó ïðàâîñëàâíó öðêâó çàäåñèëî ó 20. âåêó. Çàñëóãîì îêóïàòîðà è èõîâèõ ïîìàãà÷à (Íåìöè, Èòàëè¼àíè, Áóãàðè, Ìààðè, Àðáàíàñè, Õðâàòè óñòàøå, Ðèìîêàòîëè÷êà öðêâà) öåëèíà ÑÏÖ ¼å ðàçáè¼åíà íà îñàì äåëîâà, îä êî¼èõ ¼å ñâàêè äîæèâåî îñîáåíî àëè òåìåíî ñòðàäàå. Âåëèêå ðàçìåðå èìàî ¼å è òåðîð ïàðòèçàíñêîã ïîêðåòà, ïîñåáíî ó ïîñëåäèì ãîäèíàìà ãðààíñêîã ðàòà. Ó ðàòíèì ãîäèíàìà 19411945. ñà îãèøòà ¼å ïðîòåðàíî îêî 600.000 Ñðáà, óáè¼åíî çàòî øòî ¼å ïðàâîñëàâíå âåðå íà¼ìàå 500.000, ïðåêðøòåíî ïðåêî 250.000, èç ïàðîõè¼à ïðîòåðàíî ïðåêî 600 à óáè¼åíî 650 ñâåøòåíèêà è ìîíàõà, îïà÷êàíî, çàïàåíî è ñðóøåíî ïðåêî
50
óáîäðàã Äèìè
1.000 öðêàâà è ìàíàñòèðà. Ìàòåðè¼àëíà è êóëòóðíî-èñòîðè¼ñêà øòåòà ¼å áèëà íåïðîöåèâà. Ñðïñêî ïðàâîñëàâå ¼å ãîòîâî ñàòðòî. Ó èñòèì ðàòíèì âðåìåíèìà ìèëèòàíòíè êàòîëèöèçàì à äåëîì è ïî¼åäèíè âèñîêè ñâåøòåíèöè Èñëàìñêå âåðñêå çà¼åäíèöå äèðåêòíî ñó ïàðòèöèïèðàëè ó ôèçè÷êîì, äóõîâíîì è êóëòóðíîì ãåíîöèäó íàä ñðïñêèì íàðîäîì. Ñàòèðàå ñâåøòåíèêà, ïàñòâå è öðêâåíèõ îá¼åêàòà íàñòàâåíî ¼å è ïîñëå Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà. Î ïðèòèñêó êî¼è ¼å Ñðïñêà ïðàâîñëàâíà öðêâà òðïåëà ó ïåòíàåñò ãîäèíà äóãîì ïåðèîäó ïîñëå ðàòà (19451960) ñâåäî÷è è ïîäàòàê î ãîäèøåì êàæàâàó, ïî ðàçíèì îñíîâàìà, îêî 25% ñâåøòåíèêà. Ó òîì ïåðèîäó áðî¼ ïðàâîñëàâíèõ åïèñêîïà ¼å ñìàåí çà 33%, ñâåøòåíèêà çà 50% (èìà èõ ñâåãà 1.800), áîãîñëîâè¼à çà 60%, áðî¼ àêà êî¼è ïîõàà¼ó ïðàâîñëàâíà ó÷èëèøòà çà 75%, öðêâåíè çåìèøíè ïîñåä ¼å èçíîñèî 12% íåêàäàøåã. Ïðîöåñ àòåèçàöè¼å çàõâàòèî ¼å è âåðñêè òðàäèöèîíàëíî îðè¼åíòèñàíî ñåëî. Ïîäàöè ïàðòè¼ñêèõ êîìèñè¼à îòêðèâà¼ó äà ñå íà ïðàâîñëàâíîì ñåëó ñàìî 5-10% íîâîðîåíå äåöå êðñòèëî, 10% óìðëèõ ñàõðàèâàëî ïî ïðàâîñëàâíèì îáðåäèìà, 25% ñëàâèëî ñëàâó è Áîæè, è òî, âåèíà áåç ðåëèãèîçíèõ ñàäðæà¼à. Ñìàèâàå è ñâîåå íà ìèíèìóì äóõîâíîã è ìîðàëíîã óòèöà¼à Ñðïñêå ïðàâîñëàâíå öðêâå çíà÷èëî ¼å çà ñðïñêè íàðîä âèøåäåöåíè¼ñêè ãóáèòàê áèòíå äóõîâíå îðè¼åíòàöè¼å. Ó ïîñëåäî¼ äåöåíè¼è 20. âåêà, íàêîí ïàäà êîìóíèçìà è òîêîì ðàòîâà çà ¼óãîñëîâåíñêî íàñëåå, îòïî÷åëà ¼å ðåëèãèîçíà è äóõîâíà îáíîâà Ñðïñêå ïðàâîñëàâíå öðêâå. Ò༠ïðîöåñ ïðàåí ¼å è óî÷èâèì íàñòî¼àèìà äåëà ñâåøòåíñòâà, äà öðêâà ñåì äóõîâíå èãðà è ïîëèòè÷êó óëîãó. Ïðîäóêò òàêâîã íà÷èíà ìèøåà ¼å íàñòî¼àå öðêâå äà àðáèòðèðà ó ñôåðè ïîëèòèêå èëè äà ïîèñòîâåó¼å (èç¼åäíà÷àâà) íàöèîíàëíî è âåðñêî îñåàå êîä ñðïñêîã íàðîäà (Ñðáè = ïðàâîñëàâíè). Òàêî ñå êëåðèêàëèçàì (øòî íè¼å êàðàêòåðèñòè÷íî çà ÑÏÖ), ïî ñâî¼î¼ ïðèðîäè óâåê ìèëèòàíòàí è èñêó÷èâ, ñâàêàêî ¼àâà êàî ôàêòîð áóäóèõ ïîäåëà óíóòàð ñðïñêîã íàðîäà è ãåíåðàòîð ïîñòî¼åèõ è íîâèõ îòóèâàà.
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
51
Âåëèêà ïðîñâåòíà ðåâîëóöè¼à 19. è 20. âåêà ñàìî ¼å ¼åäíèì äåëîì äîòàêëà Ñðáå. Ó óñòàíè÷êî¼ Ñðáè¼è ïîñòî¼àëà ¼å ãîòîâî àïñîëóòíà íåïèñìåíîñò ñòàíîâíèøòâà. Ìðåæà øêîëà ìóêîòðïíî ñå ðàçâè¼àëà à ñà îì è ìîãóíîñò äà ìëàè íàðàøò༠îâëàäà ïèñìåíîøó. Îä íåïèñìåíîñòè ¼å íà¼âèøå ïàòèëî ñåëî, àëè, áóäóè äà ¼å áèëî çàòâîðåíî, àóòàðõè÷íî, îêðåíóòî ñàìî ñåáè è äîâîíî ñàìî ñåáè, âàí êîìóíèêàöè¼à, åãîâè ñòàíîâíèöè íèñó îñåàëè ïîòðåáó çà îïèñìåàâàåì. Íà ïðåëîìó âåêîâà (1900) ó Ñðáè¼è ¼å áèëî 166.580 ïèñìåíèõ ñòàíîâíèêà èëè îêî 6%. Ó èñòîì òðåíóòêó âàðîøêî ñòàíîâíèøòâî êî¼å ÷èíè 14,8% óêóïíîã ñòàíîâíèøòâà ÷èíèëî ¼å 47,45% ïèñìåíèõ. Ïðåìà äîñòóïíèì ïîäàöèìà òèõ ãîäèíà (1902) ó øêîëàìà Ñðáè¼å ó÷èëî ¼å 99.980 àêà, 82% à÷êå ïîïóëàöè¼å ðåäîâíî ¼å çàâðøàâàëî ðàçðåäå, äðæàâà ¼å çà øêîëîâàå ¼åäíîã àêà èçäâà¼àëà ïî 38 à ñòàíîâíèê Ñðáè¼å 1,47 äèíàðà, ¼åäàí íàñòàâíèê ¼å äîëàçèî íà 1.120 ñòàíîâíèêà, ìóøêàðöè ñó ÷èíèëè 76,9% óêóïíå à÷êå ïîïóëàöè¼å. Ïðåìà ñòàòèñòè÷êèì ïîäàöèìà ó Êðàåâèíè ÑÕÑ áèëî ¼å, 1921. ãîäèíå, 51,5% íåïèñìåíèõ, à äåöåíè¼ó êàñíè¼å 44,6%. Íåïèñìåíîñò ñðïñêå ïîïóëàöè¼å áèëà ¼å çíàòíî âåà. Ïî÷åòêîì äâàäåñåòèõ ãîäèíà ó ¼óæíèì îáëàñòèìà áèëî ¼å 83,86% íåïèñìåíîã ñòàíîâíèøòâà, Áîñíè è Õåðöåãîâèíè 80,55%, Öðíî¼ Ãîðè 67,02%, Ñðáè¼è 65,43%, Õðâàòñêî¼ 32,15%, Âî¼âîäèíè 23,31%. Ñðáè ñó ó ìàî¼ ìåðè áèëè ïèñìåíè ó îäíîñó íà Õðâàòå è Ñëîâåíöå. Âåëèêó íåðàâíîìåðíîñò èñêàçó¼å è ïðîöåíàò ïèñìåíîñòè ó èíäóñòðè¼ñêèì è àãðàðíèì ðåîíèìà (ó Áåîãðàäó 1921. ãîäèíå áèëî ¼å ñàìî 8% íåïèñìåíèõ). Âèäíà ¼å ðàçëèêà è èçìåó ìóøêîã è æåíñêîã ñòàíîâíèøòâà. Ïîäàöè èç òðèäåñåòèõ ãîäèíà (1931) ïîêàçó¼ó äà ¼å ó Ìîðàâñêî¼ áàíîâèíè ìóøêà ïîïóëàöè¼à áèëà ãîòîâî ÷åòèðè ïóòà ïèñìåíè¼à îä æåíñêå (61,2% ìóøêàðàöà è ñàìî 16,3% æåíà), ó Âàðäàðñêî¼ áàíîâèíè òðè ïóòà (44,3% ìóøêàðöè è 14,5% æåíå), Âðáàñêî¼ áàíîâèíè òðè ïóòà (40,1% ìóøêàðöè è 14,2% æåíå), Çåòñêî¼ áàíîâèíè òðè ïóòà (51,2% ìóøêàðöè è 17,1% æåíå), Äóíàâñêî¼ áàíîâèíè ñàìî 30% (82,5% ìóøêàðöè è 60,5% æåíå). Ó Âðáàñêî¼ è Âàðäàðñêî¼ áàíîâèíè òåê ¼å ñâàêà ñåäìà
52
óáîäðàã Äèìè
æåíà çíàëà âåøòèíó ÷èòàà è ïèñàà ñëîâà. Ïî ïðîöåíàìà ñòðó÷àêà ïèñìåíîñò è ïðîñâååíîñò æåíå ¼å áèëà îä ïðåñóäíå âàæíîñòè ó ïðîöåñó ðàçâî¼à è ìîäåðíèçàöè¼å äðóøòâà, ïðîìåíå è óíàïðååà íà÷èíà æèâîòà, âàñïèòàà, õèãè¼åíå, èñõðàíå, çäðàâà. Ìàòåðè¼àëíà óëàãàà ó øêîëó è ïðîñâåòó ïîêàçó¼ó äà ñå ïî÷åòêîì òðèäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà áðî¼ øêîëà ïîâåàî ó îäíîñó íà äåöåíè¼ó ïðå çà 12,93% (12,55% îñíîâíå, 13,83% çàáàâèøòà, 11,4% ñðåäå øêîëå, 13,79% ôàêóëòåòè). Ó èñòîì òðåíóòêó ñàìî ¼å 7,42% äðæàâàíà Êðàåâèíå £óãîñëàâè¼å áèëî îáóõâàåíî øêîëîì äîê ¼å äåöåíè¼ó êàñíè¼å ò༠áðî¼ èçíîñèî 9,03% (ó Åâðîïè ñå êðåå èçìåó 12 è 15%). Èíåðöè¼à òðàäèöè¼å è äîìèíàíòíà ïàòðè¼àõàëíà ñâåñò ñòàíîâíèøòâà îãëåäàëà ñå è ó ÷èåíèöè äà ¼å ó øêîëàìà áèëî 17,32% âèøå ìóøêå äåöå (ó Ìîðàâñêî¼ áàíîâèíè 30,62%). £åäíà îñíîâíà øêîëà ïîêðèâàëà ¼å ïî÷åòêîì òðèäåñåòèõ, ó ïðîñåêó, ïîâðøèíó îä 33,63 km2 à äåöåíè¼ó êàñíè¼å 29,41 km2. Òàêî ¼å íåäîâîíî èçãðàåíà øêîëñêà ìðåæà áèëà ¼åäàí îä îñíîâíèõ ãåíåðàòîðà íåïèñìåíîñòè. £åäèíî ñó âèñîêî óðáàíà ñðåäèøòà ïîïóò Áåîãðàäà èìàëà èçãðàåíó øêîëñêó ìðåæó êî¼à ¼å îäãîâàðàëà êðèòåðè¼óìèìà êî¼è ñó ó òî âðåìå âàæèëè ó ðàçâè¼åíèì äðæàâàìà Åâðîïå (ó Óïðàâè ãðàäà Áåîãðàäà 1930. ãîäèíå ¼åäíà øêîëà ¼å äîëàçèëà íà 9,47 km2 à 1940. ãîäèíå íà 7 km2). Áèëè ñó ïîòðåáíè âåëèêè ìàòåðè¼àëíè è êóëòóðíè íàïîðè äà áè ñå ñóñòèãëè âåêîâè êóëòóðíîã çàîñòà¼àà. Ïîñëå 1945, ó íîâîì äðóøòâó êî¼å ¼å ÊÏ£ ïî÷åëà äà èçãðàó¼å, ïðîñâåòíà çàïóøòåíîñò ¼å ñìàòðàíà îïàñíîøó çà ðåâîëóöè¼ó. åíî ïðåâàçèëàæåå, êî¼å ¼å ÷åñòî áèëî è ïðèíóäíî, ñàæèìàëî ¼å, ïî ìèøåó ïàðòè¼å íà âëàñòè, õóìàíå, èäåîëîøêå è åêîíîìñêå ðàçëîãå. Õóìàíè ñó ïðîèñòèöàëè èç ñóøòèíå ñîöè¼àëèçìà êàî ïðàâåäíè¼åã äðóøòâà êî¼å, óç áðèñàå åêîíîìñêèõ, òðåáà äà ëèêâèäèðà è ïðîñâåòíî-êóëòóðíå ðàçëèêå, ìàêñèìàëíî ïðîøèðè êðóã ïèñìåíèõ, ïðîáóäè ïîòðåáó çà êóëòóðíèì æèâîòîì. Èäåîëîøêè ðàçëîçè îãëåäàëè ñó ñå ó ÷èåíèöè äà ¼å ÊÏ£ êðîç ñôåðó ïðîñâåòå è êóëòóðå øèðèëà ñâî¼å ïîëèòè÷êå ïîãëåäå è ñâî¼ó
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
53
èäåîëîãè¼ó è âåîìà åôèêàñíî óòèöàëà íà ñâåñò óäè (50% ïîëèòè÷êå àãèòàöè¼å ÊÏ£ ðåàëèçó¼å ïóòåì ïðîñâåòå è êóëòóðå). Åêîíîìñêè ðàçëîçè ñó ïî÷èâàëè íà óáååó äà íåìà åêîíîìñêîã íàïðåòêà íèòè ðàçâî¼à ñà íåïèñìåíèì, ïîëèòè÷êè íåñâåñíèì è ñòðó÷íî íåîñïîñîáåíèì ðàäíèêîì. Ó ïðâèì ãîäèíàìà ïîñëå Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà âëàñò ¼å âåðîâàëà äà âåëèêèì êàìïààìà íà îïèñìåàâàó è ïîòïóíèì îáóõâàòîì çà øêîëó ïðèñïåëå äåöå øêîëîì, ó òà÷íî èñïëàíèðàíèì ðîêîâèìà, ìîæå äà ëèêâèäèðà àíàëôàáåòèçàì. Ïîäàöè ãîâîðå äà ¼å ó Ñðáè¼è 1946. ãîäèíå áèëî 1.380.000 íåïèñìåíèõ îä ÷åãà 925.125 ìëàèõ îä 45 ãîäèíà (äâå òðåèíå ñâèõ íåïèñìåíèõ). Èçëàç èç çàòå÷åíîã ñòàà íàåí ¼å ó âåëèêèì êàìïààìà íà îïèñìåàâàó êî¼å ïî÷èó âå 1945. ãîäèíå è ñà èçâåñíèì îñöèëàöè¼àìà òðà¼ó äî êðà¼à ñåäàìäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà (1944/ 45 íà òå÷à¼åâèìà ¼å 20.058 ïîëàçíèêà, 1946/47 211.751, 1949/50 70.384). Áðî¼êå ïîêàçó¼ó äà ¼å ïîëèòèêà íåïîñðåäíî óòèöàëà íà ïðîöåñ îïèñìåàâàà ó Ñðáè¼è è äà ¼å ñóêîá ñà Èíôîðìàöèîíèì áèðîîì íà¼äèðåêòíè¼å îäðåäèî çàèíòåðåñîâàíîñò äðæàâå çà ñâî¼å íåïèñìåíå ãðààíå. Óñïåõ íà òå÷à¼åâèìà òàêîå ¼å áèî ðàçëè÷èò (1945 45% ïîëàçíèêà ¼å ñà óñïåõîì çàâðøèëî òå÷à¼åâå, 1946 70%, 1951 56%) è çàâèñèî ¼å îä ïîëèòè÷êèõ ÷èíèëàöà (òî ¼å ñôåðà äðóøòâåíîã æèâîòà ó êî¼î¼ ñå øòåäè ïà ñå òàêî, ó ãîäèíàìà ñóêîáà ñà Èíôîðìàöèîíèì áèðîîì, çà ïðîñâåòó ñå èçäâà¼à ñàìî 1,3% äðæàâíîã áóåòà). Ïîêàçàëî ñå äà ¼å ó ïðâèõ íåêîëèêî ãîäèíà îïèñìååíî îêî 700.000 óäè, àëè è äà ¼å òåìïî îïèñìåàâàà áèî ðàâàí èëè ñïîðè¼è îä ïðèëèâà íîâèõ íåïèñìåíèõ êî¼èõ ó Ñðáè¼è ïî÷åòêîì ïåäåñåòèõ èìà 17,6%, Âî¼âîäèíè 9%, Êîñîâó è Ìåòîõè¼è 31,6%. Ñåëî íè¼å îñåàëî ïîòðåáó äà êîìóíèöèðà êèãîì è ïèñàíîì ðå÷è. Òó ïðèëèêó å äîáèòè ïî¼àâîì äåìîãðàôñêîã ñëîìà è ïîêðåòàåì êà ãðàäîâèìà 9,2 ìèëèîíà óäè (ïðâå äåöåíè¼å ïîñëå Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà). Ïîäàöè ãîâîðå äà ¼å äî 1947. ó Ñðáè¼è ïîäèãíóòî 428 øêîëñêèõ çãðàäà çà îñíîâíå øêîëå (ïðåêî 10% îä óêóïíîã áðî¼à) ñà 1.075 ó÷èîíèöà è êàïàöèòåòîì îä 53.750 ó÷åíè÷êèõ ìåñòà. Çà ïðî-
54
óáîäðàã Äèìè
ñâåèâàå ¼å îäâà¼àíî 3% áóåòà íàìååíèõ ïðîñâåòè. Îïèñìåàâàå ¼åäíîã íåïèñìåíîã êîøòàëî ¼å äðæàâó èçìåó òðè è ïåò äèíàðà øòî ¼å áèëî íåçíàòíî óëàãàå ó áóäóíîñò. Ïðâè ïåòîãîäèøè ïëàí ¼å ïðåäâèàî óëàãàå îä øåñò ìèëèîíà äèíàðà è èçãðàäó ìèëèîí êâàäðàòíèõ ìåòàðà øêîëñêîã ïðîñòîðà, àëè ñó òè ïëàíîâè óáðçî íàïóøòåíè. Èïàê, ðåçóëòàòà ¼å áèëî. Âå 1946. ãîäèíå 98,7% çà øêîëó äîðàñëå äåöå îáóõâàåíî ¼å ÷åòâîðîãîäèøîì øêîëîì äîê ¼å 60% äåöå íàñòàâàëî äà ïîõàà è âèøå ðàçðåäå îñíîâíå øêîëå. Ïî÷åòêîì ïåäåñåòèõ 40% øêîëñêå ïîïóëàöè¼å íàñòàâèëî ¼å äà ñå øêîëó¼å ó ñðåäî¼ øêîëè (ó Êðàåâèíè £óãîñëàâè¼è ò༠ïðîöåíàò ñå êðåòàî îä 4 äî 6%). Èäåîëîøêè ðàçëîçè è ïîòðåáå ïðèâðåäå óòèöàëè ñó íà ðàäèêàëíó ïðîìåíó ñòðóêòóðå ñðåäèõ øêîëà (1945. ãîòîâî ïåò øåñòèíà ñðåäèõ øêîëà íóäè îïøòå ñðåäå îáðàçîâàå äîê âå ñðåäèíîì ïåäåñåòèõ ñðåäå ñòðó÷íå øêîëå ÷èíå 76% ñâèõ ñðåäèõ øêîëà). Èñòîâðåìåíî, òîêîì äåöåíè¼à, ïîâåàíà ¼å ïðîõîäíîñò êà óíèâåðçèòåòèìà êî¼è ïîñòà¼ó ñàñâèì îòâîðåíè çà ñâå êàòåãîðè¼å àêà (ïðîõîäíîñò ñå ïîâåàâà ñà 35% èç ñðåäèíå ïåäåñåòèõ íà 84% ó 1975). Âåîìà èíòåíçèâàí ðàñò äîæèâåëå ñó òîêîì äðóãå ïîëîâèíå 20. âåêà øêîëå çà îáðàçîâàå ðàäíèêà. Òàêî ñå âå ñðåäèíîì øåçäåñåòèõ èíäóñòðè¼ñêè ðàäíèê ó Ñðáè¼è ñàñâèì ïðèáëèæèî ñòàíäàðäèìà êî¼è ñó âàæèëè ó Åâðîïè ãäå ¼å çà ðàä íà òðàöè ó 43% ñëó÷à¼åâà áèî ïîòðåáàí äàí îáóêå, ó 36% ñëó÷à¼åâà îñàì äàíà, ó 6% ñëó÷à¼åâà ïåòíàåñò äàíà, ó 14% ñëó÷à¼åâà îä ¼åäíîã ìåñåöà äî ¼åäíå ãîäèíå è ó 1% ñëó÷à¼åâà îáðàçîâàå ó òðà¼àó äî øåñò ãîäèíà. Ïðîøèðèâàå øêîëñêå ìðåæå óòèöàëî ¼å äà ïî÷åòêîì øåçäåñåòèõ âàí øêîëå îñòà¼å 510% à÷êå ïîïóëàöè¼å à íàðåäíå äåöåíè¼å îêî 2%. Ìåó íåïèñìåíèìà ¼å ó òî âðåìå áèëî 3,7% ìëàèõ îä 19 ãîäèíà è îêî 5% ìëàèõ îä 25 ãîäèíà. Àêî ¼å âåðîâàòè ñòàòèñòèêàìà, äàíàñ ó Ñðáè¼è æèâè è ðàäè îêî 5% íåïèñìåíèõ è 25% îíèõ êî¼è ñëîâà çíà¼ó àëè èõ íå óïîòðåáàâà¼ó äà áè ñå óñàâðøàâàëè è ìåàëè. Îâëàäàâàå êîìï¼óòåðñêîì ïèñìåíîøó èñêàçó¼å çàáðèàâà¼óå êàøåå çà Åâðîïîì. Îäñóñòâî ñâåñòè çà óëàãàåì ó
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
55
ïðîñâåòó è íàóêó íà îñîáåí íà÷èí óñêðàó¼å áóäóíîñò ñðïñêîì íàðîäó. Áèòàí ãåíåðàòîð äðóøòâåíîã íàïðåòêà ó Ñðáè¼è áèî ¼å Óíèâåðçèòåò. Ñà êîðåíèìà ó Ïðâîì ñðïñêîì óñòàíêó (1808) è òåìåèìà ó Ëèöå¼ó (1938) è, ïîñåáíî, Âåëèêî¼ øêîëè (1863) Óíèâåðçèòåò ó Áåîãðàäó (îñíîâàí 12. ìàðòà 1905) ¼å òîêîì ñâèõ ïðåòõîäíèõ äåöåíè¼à áèî ¼åäíà îä óçäàíèöà ñðïñêîã íàðîäà. Äóõîâíî óòî÷èøòå ãåíåðàöè¼à æåíèõ çíàà, èçâîðèøòå íîâèõ ñàçíàà, íà¼âèøà îáðàçîâíà óñòàíîâà, Óíèâåðçèòåò ¼å áèî ¼åäíà îä îíèõ ìîäåðíèõ èíñòèòóöè¼à êî¼à ¼å ïîïóò êàêâå êîï÷å âåçèâàëà Ñðáè¼ó ñà Åâðîïîì. Çàõâàó¼óè óíèâåðçèòåòó è ãåíåðàöè¼àìà êî¼å ñó íà åìó ñòèöàëå çíàà èç íàóêå è óìåòíîñòè, Ñðáè¼à òîêîì äåöåíè¼à 19. è 20. âåêà íè¼å áèëà ïðîâèíöè¼à äóõà. åíè íàó÷íèöè è óìåòíèöè áèëè ñó ó÷åñíèöè ó ñâèì äóõîâíèì ïîêðåòèìà Åâðîïå. Óíèâåðçèòåò ¼å èìàî âàæíó óëîãó ó ìîäåðíèçîâàó ñðïñêîã äðóøòâà. Ïîäèçàî ¼å îïøòó, íàó÷íó è óìåòíè÷êó êóëòóðó, ïîäñòèöàî ðàçâî¼, ïîâåçèâàî ñðïñêó íàóêó è óìåòíîñò ñà Åâðîïîì, óíèâåðçàëíèì ¼åçèêîì çíàà è óìåòíîñòè ïðåìîøèâàî ïîëèòè÷êå, ãåîãðàôñêå è íàöèîíàëíå áàðè¼åðå. Ó ãîäèíàìà äèêòàòóðå áèî ¼å ïðåñåäàí ñëîáîäå øòî ¼å, óç îñòàëî, ¼åäàí îä íà¼âàæíè¼èõ ïîñòóëàòà Ìîäåðíå. Íà÷èí ïðîèçâîäå è ïðîñâååíîñò ñåîñêå æåíå äèðåêòíî ñó óòèöàëè íà èñõðàíó è çäðàâå ñòàíîâíèøòâà. Èñõðàíà ¼å áèëà óñëîâåíà ãåîãðàôè¼îì òëà, ïîñòî¼àåì ñèòíîã ñåîñêîã ïîñåäà, íà÷èíîì ïðèâðåèâàà, äîìèíàöè¼îì êóëòóðå õëåáíîã æèòà, ïðèâðåäíèì êàðàêòåðîì îáëàñòè (äà ëè ¼å ïîîïðèâðåäíè èëè ñòî÷àðñêè ðå¼îí), òðàäèöè¼îì êî¼à ¼å ïðîèñòèöàëà èç âåðñêèõ îáè÷à¼à è óñòàåíèõ íàâèêà. Èñõðàíà ñå çàñíèâàëà íà íàðîäíîì èñêóñòâó êî¼å ¼å ãîäèíàìà ñòèöàíî. åíà åâîëóöè¼à ¼å òåêëà óïîðåäî ñà åêîíîìñêîì è êóëòóðíîì òðàíñôîðìàöè¼îì ñåëà. Êóëòóðíè íèâî ñòàíîâíèøòâà ïðåñóäíè¼å ¼å óòèöàî íà êâàëèòåò èñõðàíå íåãî ìàòåðè¼àëíî ñòàå. Ñåàê ¼å íà èñõðàíó ãëåäàî êàî íà îáëàñò ó êî¼î¼ ñå ìîãëî óøòåäåòè. Õëåá ¼å ó ÷èòàâîì 19. è 20. âåêó íà¼âàæíè¼è àðòèêàë ó èñõðàíè (ñòàíîâíèê ñåëà ¼å õëåáî-
56
óáîäðàã Äèìè
æäåð è îí ïðîñå÷íî ¼åäå 322 êã õëåáíîã æèòà ãîäèøå). Ëîøåã êâàëèòåòà, ïðèìèòèâíî ìåøåí è ëîøå ïå÷åí èç åãà ñå öðïåëà ñâà ïîòðåáíà åíåðãè¼à çà ðàä. Îäìàõ ïîñëå õëåáà, ïî ñâîì çíà÷à¼ó, ó èñõðàíè ñåëà íàëàçèëè ñó ñå ïîâðå è âàðèâà, ïðå ñâèõ ïàñó. Ïîðåä âåëèêîã áðî¼à ïîñòîâà ñðïñêè ñåàê ¼å íåðàäî ¼åî ïîñíà ¼åëà (¼åëà áåç çàïðøêå). Ïîòðîøà ìàñòè áèëà ¼å âåà ó ãðàäó íåãî íà ñåëó. Ó öåëîêóïíî¼ èñõðàíè ìåñî ñå íà¼âèøå öåíèëî àëè íà¼ðåå ¼åëî. Ó 19. âåêó êóêóðóç ¼å äîìèíèðàî è ó ïðîèçâîäè è ó èñõðàíè. Äâå òðåèíå áåëàí÷åâèíà êî¼å ¼å ñòàíîâíèê Êðàåâèíå £óãîñëàâè¼å óíîñèî ó ñâî¼ îðãàíèçàì áèëî ¼å áèíîã ïîðåêëà. Ìëåêî è ìëå÷íè ïðîèçâîäè âèøå ñó ñå òðîøèëè íà ñåëó íåãî ó ãðàäó. Îä òðèäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà èñõðàíà ñåëà è ãðàäà ïî÷åëà ñå âèøå ðàçëèêîâàòè. Ó èñõðàíè âàðîøè ïî÷åëå ñó äà ïðåîâëàó¼ó íàìèðíèöå æèâîòèñêîã ïîðåêëà, äîê ¼å õðàíà áèíîã ïîðåêëà è äàå äîìèíèðàëà ó èñõðàíè ñåëà. Ó èñõðàíè ñòàíîâíèêà ãðàäà óñòàëèëà ñå íåçíàòíà ðàçëèêà èçìåó çèìñêå è ëåòå èñõðàíå ëåòè è çèìñêè ñà äâà ïðåëàçíà òèïà ïðîëåíèì (êî¼è ¼å ôèçèîëîøêè íà¼îñêóäíè¼è) è ¼åñåèì (êî¼è ¼å ôèçèîëîøêè íà¼ñòàáèëíè¼è è íà¼êâàëèòåòíè¼è). Ìà êàêî èçãëåäàëî äà ñå ñåàê ïðåêî çèìå äîáðî õðàíèî (âåëèêè ïðàçíèöè, ñëàâå, ñâàäáå, ñâåòêîâèíå), àíàëèçà èñõðàíå óêàçó¼å íà íåäîñòàòàê áåëàí÷åâèíà âèñîêå áèîëîøêå âðåäíîñòè è, ïîñåáíî, íà íåäîâîíîñò âèòàìèíà. Íà÷èí èñõðàíå ó òîêó çèìå è ïðîëåà äèðåêòíî ¼å óòèöàî íà ðàñò è ðàçâî¼ äåöå è ïîðàñò îáîåà. Ó ïèòàó ¼å ñâåò êî¼è ãëàäó¼å, êî¼è òåøêî æèâè, ñâèêíóò íà îïñòà¼àå è, îòóäà, ñêëîí ñîöè¼àëíîì áóíòó è çàâîäèâèì åãàëèòàðèñòè÷êèì èäåîëîãè¼àìà. Ñðïñêà ñåà÷êà ïîðîäèöà ¼å æèâåëà ñêðîìíî, áåç êîìôîðà è ëóêñóçà. Ñêðîìíîñò ñå ïîêàòêàä èç¼åäíà÷àâà ñà îïøòîì íåêóëòóðîì æèâåà. Ó ìåðè ó êî¼î¼ ¼å áèî ó¼åäíà÷åí íà÷èí ïðèâðåèâàà áèî ¼å ó¼åäíà÷åí è ñâàêîäíåâíè æèâîò. Íà ñåëó ñå, íà ïðâè ïîãëåä, ñâå ñïîðî ìåàëî, íà÷èí ïðîèçâîäå, íà÷èí æèâîòà, ìèå ó êîìå ñå æèâåëî (êóà, íàìåøòà¼). Ïðåðàñòàåì ñåëà ó âàðîøè è ïàëàíêå, ïðèëèêå ñòàíîâàà íèñó ñå ïîïðàâàëå,
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
57
íàïðîòèâ, ÷àê ñó ñå è ïîãîðøàâàëå. Äâîðèøòà ñó ñìàèâàíà óìåòàåì íîâèõ êóà, íàãîìèëàâàëå ñó ñå çàíàòñêå ðàäèîíèöå è ðàäå, ãðàäèëå ñó ñå íåóêóñíå è íåôóíêöèîíàëíå êóå êî¼å ñó ïîäëåãàëå ìîäè âðåìåíà è óòèöà¼ó âàðîøè à íèñó áèëå ïðèëàãîåíå íà÷èíó æèâîòà íà ñåëó, ñòâàðàëà ñå ÷èòàâà àðìè¼à ïîëóòàíà (ïîëóâàðîøàíà-ïîëóñåàêà) è ïîëóäîó÷åíèõ óäè, íè ñåàêà íè çàíàòëè¼à, êî¼è ñó çàáîðàâàëè è îäáàöèâàëè íîðìå ïîíàøàà íà ñåëó à îä óðáàíå êóëòóðå áèëè ñïðåìíè äà ïðèõâàòå ñàìî ëîøå íàâèêå ãðàäà. Ïà èïàê, ìîðà ñå êîíñòàòîâàòè äà ñó ñå èçìåó Ïðâîã è Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà óñëîâè ñòàíîâàà ìåàëè íàáîå. Ïîðîäè÷íè æèâîò ñå ñâå âèøå óñðåäñðåèâàî ó êóè, êî¼à ¼å ïîñòà¼àëà ïðåâàñõîäíî æèâîòíî à íå ïðèâðåäíî ñðåäèøòå. £åäíîäåëíó êóó (êóà ñà ¼åäíîì ïðîñòîðè¼îì) ïîòèñêó¼ó íîâè îáëèöè êóà èçãðàåíè îä çäðàâè¼èõ è êâàëèòåòíè¼èõ ìàòåðè¼àëà. Íà ñåëî ñòèæó è ïðâè ðåãóëàöèîíè è íèâåëàöèîíè ïëàíîâè, øòî ¼å ñèãóðàí çíàê óðáàíèçàöè¼å. Ìåàëî ñå óíóòðàøå óðååå äîìà. Èç ñåîñêèõ êóà ïîëàêî ñå ïîòèñêó¼å ïå îä ëèìà êî¼ó çàìåó¼å çèäàíà ïå èëè íîâè è ñàâðåìåíè òèïîâè ïåè, êðåâåò äîáè¼à ïðèìàò íàä äðóãèì òèïîâèìà ëåæèøòà (ðåâîëóöè¼à âî¼íè÷êèõ êðåâåòà), ïðîçîðè íà êóàìà ïîñòà¼ó âåè è äîáè¼à¼ó ñòàêëà, êóå ñå ÷åøå âåòðå è îñóí÷àâà¼ó, ãðàäå ñå äîáðè òåìåè îïòèìàëíî óêîïàíè è äîâîíî èçäèãíóòè èçíàä çåìå, çåìàíè ïîäîâè óñòóïà¼ó ìåñòî äðâåíèì, ïðîñòîðè¼å ñå êðå÷å, òàâàíèöå ñå ïîäèæó, øïîðåò ïîñòà¼å äîìèíàíòàí íàä îãèøòåì. Äðóãà ïîëîâèíà 20. âåêà äîíåëà ¼å óáðçàíó óðáàíèçàöè¼ó. Ñòàíîâíèê ñåëà íàñòàíèî ñå ó ãðàäîâèìà, ñâèêíóò íà êóó è îêóíèöó áèî ¼å ïðèìîðàí äà æèâè ó ñòàìáåíèì çãðàäàìà íà êî¼å ñå ìåíòàëíî òåøêî íàâèêàâàî, ðîåí ïîðåä îãèøòà ìîðàî ñå ïðèëàãîäèòè öåíòðàëíîì ãðå¼àó, ïîâåçàí ñà çåìîì è òëîì îä¼åäíîì ñå íàøàî íà âèøèì ñïðàòîâèìà ñîëèòåðà, ñàñâèì íåïðèëàãîåí è äåçîðè¼åíòèñàí. Ñâå òå áðçå ïðîìåíå äåñèëå ñó ñå ó æèâîòó ñàìî ¼åäíå ãåíåðàöè¼å îñòàâà¼óè áðî¼íå ïîñëåäèöå. Âåëèêà ðàñïðîñòðàåíîñò ñîöè¼àëíèõ áîëåñòè (àêóòíå çàðàçíå áîëåñòè, òóáåðêóëîçà, âåíåðè÷íå áîëåñòè, ìàëàðè¼à, àë-
58
óáîäðàã Äèìè
êîõîëèçàì, õðîíè÷íå è äåãåíåðàòèâíå áîëåñòè) íà ñâî¼åâðñòàí íà÷èí ñâåäî÷èëà ¼å î íà÷èíó ñòàíîâàà, èñõðàíè, õèãè¼åíè è íèñêîì íèâîó çäðàâñòâåíå ïðîñâååíîñòè è îïøòå êóëòóðå. Òóáåðêóëîçà ñå ¼àâàëà êàî èçðàçèòà, õðîíè÷íà çàðàçíà áîëåñò. Ïðåìà äîñòóïíèì ïîäàöèìà îä å ¼å ó Êðàåâèíè £óãîñëàâè¼è óìðëî íà¼ìàå 500.000 óäè à áîëîâàëî âèøå ìèëèîíà. Òèôóñíîïàðàòèôóñíà îáîåà îäíåëà ñó ïðåêî 100.000 æèâîòà, äèôòåðè¼à èñòî òîëèêî, îä ìàëàðè¼å ¼å áîëîâàëî ïðåêî 1,2 ìèëèîíà ñòàíîâíèêà, ïîñòî¼àëà ñó èçðàæåíà æàðèøòà åíäåìñêîã ñèôèëèñà, áîëåñòè çóáà ñó ïîêàçèâàëå âåëèêó çàïóøòåíîñò (50% ïîïóëàöè¼å). Ïðîìåíå ó íà÷èíó æèâîòà è èñõðàíè êî¼å ñó ñå äîãîäèëå ó äðóãî¼ ïîëîâèíè âåêà ïðåñóäíî ñó óòèöàëå äà ñðïñêî äðóøòâî ïîñòàíå çäðàâè¼å. Ñðïñêî äðóøòâî, êàêî ïðèìåó¼ó ïî¼åäèíè èñòðàæèâà÷è, êàî äà ¼å ó 20. âåêó èñêî÷èëî èç ñâî¼èõ çãëîáîâà. Äåìîãðàôñêè èñòàåíî, ãåíîöèäîì è ðàòíèì ñòðàäàèìà äîâåäåíî äî åãçèñòåíöè¼àëíîã ìèíèìóìà, çàõâàåíî óíóòðàøèì è ñïîíèì ìèãðàöè¼àìà, ñóî÷åíî ñà ó÷åñòàëèì ãóáååì èäåíòèòåòà, ïîëà âåêà áåç çíà÷à¼íîã äóõîâíîã è ìîðàëíîã îðè¼åíòèðà êàêàâ ¼å ÑÏÖ, öèâèëèçàöè¼ñêè çàñòàëî èçìåó òðàäèöèîíàëíîã è ìîäåðíîã, äåëîì óðáàíèçîâàíî à äåëîì ïîñåà÷åíî, èäåîëîøêè ôàíàòèçîâàíî, ïîäååíî è ìåóñîáíî ñóïðîòñòàâåíî, êîìóíèêàöèîíî íåïîâåçàíî, áåç ãðààíñòâà, ó ñèòóàöè¼è äà ìóêîòðïíî ôîðìèðà àëè ñå ëàêî îäðè÷å ñâî¼å åëèòå, îñëîáîåíî ñòåãà îáè÷à¼à è íåñïðåìíî äà ñå ïîâèíó¼å îäðåäáàìà çàêîíà, ñàìî äåëîì åìàíöèïîâàíî âåëèêîì ïðîñâåòíîì ðåâîëóöè¼îì 20. âåêà, ñâèêíóòî íà ãëàä è îñêóäèöó, íàãðèæåíî áîëåñòèìà, ñðïñêî äðóøòâî ¼å òîêîì ÷èòàâîã âåêà êàñíèëî çà ñàâðåìåíîøó, èñêàçèâàëî âåëèêó çàïóøòåíîñò, ôàòàëíó ðàçäðîáåíîñò, ôðàïàíòíó íåïîâåçàíîñò, íåäîçâîåíó íåèíòåãðèñàíîñò. Ðàñïðîñòðòî íà íå-
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
59
ðàâíîìåðíîì òëó £óãîñëàâè¼å êàî äà ¼å óìíîãîìå ñàìî ñåáè óñêðàèâàëî áóäóíîñò.
Âðòëîçè ïîëèòèêå Èñòîðè¼ñêî òëî íà êîìå ¼å íàñòàëà è äðóøòâî (äðóøòâà) îêóïåíî ó åíèì ãðàíèöàìà îäðåäèëè ñó, ñâî¼èì êâàëèòåòîì è ñâî¼èì ðèòìîâèìà, ñòâàðíîñò æèâîòà ó ñðïñêî¼ è ¼óãîñëîâåíñêî¼ äðæàâè. Ó ïîëèòè÷êè è äðæàâíè æèâîò óíåëè ñó èíåðöè¼ó èñòîðè¼å, áðî¼íà îãðàíè÷åà, íà ìîìåíòå è ïðåñóäíî óòèöàëè íà ñïîðî è ìóêîòðïíî ðàçáè¼àå ãåîãðàôñêèõ äåòåðìèíèçàìà (ïîâåçèâàå), ïðåêîðà÷èâàå ãðàíèöà ïðîäóêòèâíîñòè (ïðîìåíà íà÷èíà ïðîèçâîäå), îäáàöèâàå äóõîâíèõ ñòåãà (îáè÷à¼è). Ó æèâîòó ïî¼åäèíöà ïðåäîäðååíîñò óñëîâèìà êî¼å ñó íàìåòàëè òëî è äðóøòâî èç¼åäíà÷àâàëà ñå è ïîèñòîâåèâàëà ñà ñóäáèíñêèì. Èñòîðè÷àðè ñó îäðàíè¼å óêàçàëè äà ñó Ñðáè ó åïîõó 19. âåêà çàêîðà÷èëè ñà ñâî¼èì îæèâåëèì òðàäèöè¼àìà. Èñòîðè¼ñêî ïàìåå âåçèâàëî èõ ¼å çà ñëàâó äèíàñòè¼å Íåìàèà è êîñîâñêè ìèò. Áîãàòî èñòîðè¼ñêî èñêóñòâî èõ ¼å ó÷èëî äà ¼å ñâàêà òóèíñêà ñèëà è ãîñïîäñòâî ïðîëàçíî. Îáíîâà äðæàâå ó áóäóíîñòè èçãëåäàëà ¼å èçâåñíà. Ñðáè ñó óñïåëè äà îïñòàíó ó âðåìåíó áåçíàäåæíîñòè ó êîìå ñó èì èçîñòàâàëè èìå, áðèñàëè ñåàå, íàìåòàëè òóó âåðó, ïîòèñêèâàëè è ãóøèëè òðàäèöè¼å, ðàñåàâàëè ÷èòàâå îáëàñòè ó êðà¼åâå ó êî¼èìà ¼å ïîñòî¼àëî ñàìî íåñòà¼àå, ñàòèðàëè îñòàòêå ïëåìñòâà, âèñîêîã ñâåøòåíñòâà è äðóøòâåíèõ åëèòà. ×èíèëî èì ñå äà ñó ó ïîëîæà¼ó ðà¼å, îáàâåçíå äà îáðàó¼å çåìó, ïëàà íàìåòå, èçäðæàâà òóðñêå ôåóäàëöå, òðïè òåðîð, áåçâëàøå è çóëóìå, ïðåäóãî îïñòàëè. Âåëèêà åâðîïñêà ðåâîëóöè¼à 18. âåêà è äîáà ðàöèîíàëèçìà íåñóìèâî äà ¼å óòèöàëà íà áóåå ìàëîáðî¼íå ñðïñêå åêîíîìñêå è ïðîñâåòíå åëèòå. Èñòîðè÷àðè íàïîìèó äà ¼å ñðïñêè íàðîä ó äóõîâíî¼ ñðååíîñòè îäðæàâàëà îäàíîñò ïðàâîñëàâíî¼ âåðè, âåçàíîñò çà èñòîðè¼ñêî ïðåäàå, óñòàåíà ïðàâèëà ìîðàëíîã æèâîòà è äðóøòâåíîã ïîíàøàà.
60
óáîäðàã Äèìè
Ó 19. âåê Ñðáè ñó çàêîðà÷èëè êàî ïîäàíèöè äâà¼ó ìîíèõ öàðñòàâà àóñòðè¼ñêîã è òóðñêîã è ¼åäíå ðåïóáëèêå Âåíåöè¼å. Òî ¼å, ñóøòèíñêè, çíà÷èëî íå ñàìî äà ñó áèëè ïîä òåðîðîì ðàçëè÷èòèõ ãîñïîäàðà âå äà ñó æèâåëè è ðàçâè¼àëè ñå ó ðàçëè÷èòèì óñëîâèìà. Ðàòîâè ñó ïîäñòèöàëè áåêñòâà ïðåêî ãðàíèöà è ìèãðàöè¼å à îíå, îïåò, èíèöèðàëå ñâî¼åâðñíà äåìîãðàôñêà âðåà êî¼à ñó, ó êðà¼î¼ èíñòàíöè, çíà÷èëà ó¼åäíà÷àâàå èñêóñòàâà. Çà ñâå ïðîñòîðå íà êî¼èìà ñó Ñðáè æèâåëè äðóãà ïîëîâèíà 18. âåêà çíà÷èëà ¼å îïøòè óñïîí. Îí ¼å ó ñåáè ñàäðæàî ñàçíàå î èçãóáåíî¼ âåëè÷èíè è íåêàäàøî¼ ñëàâíî¼ èñòîðè¼è, ñàçðåâàå ñâåñòè î îáíîâè äðæàâå, óáååå äà ¼å îáðà÷óí ñà Òóðñêîì íåìèíîâàí à óñïåõ ìîãó ñà èëè áåç ïîìîè ñà ñòðàíå. Ó òèì äåöåíè¼àìà ïî÷åëà ñå ôîðìèðàòè åêîíîìñêà è êóëòóðíà åëèòà. Êðèçà ó êî¼î¼ ñå Òóðñêà íàëàçèëà ïîñëå ðàòîâà êî¼è ¼å âîäèëà ñà Àóñòðè¼îì è Ðóñè¼îì (17881791) ïðåäñòàâàëà ¼å è çà Ñðáå çíà÷à¼íó èñòîðè¼ñêó ïðåêðåòíèöó. Ïðàåíà íåìèðèìà, áóíàìà, àíàðõè¼îì, êðèçà ¼å èñêàçèâàëà ñâî¼ó äðæàâíó, ôèíàíñè¼ñêó è äðóøòâåíó äèìåíçè¼ó è ïîñòàâàëà íà äíåâíè ðåä åãçèñòåíöè¼àëíà ïèòàà çà ñâå áàëêàíñêå íàðîäå: äà ëè ¼å ìîãóå îñëîáîäèòè ñå âåêîâíå òóèíñêå âëàñòè? Íà êî¼è íà÷èí òî òðåáà ó÷èíèòè? Ñðáè ñó êðîç óñòàíêå ïîêóøàëè äà äîñåãíó äî îñëîáîåà è äðæàâå. èõîâà ðåâîëóöè¼à, êî¼à ¼å îòïî÷åëà 1804. à çàâðøèëà ñå 1835, èñòîâðåìåíî ¼å áèëà: áîðáà çà îïñòàíàê, íàöèîíàëíîîñëîáîäèëà÷êè óñòàíàê è îñëîáîåå çåìå, ñîöè¼àëíà ðåâîëóöè¼à, îñâà¼àå íåçàâèñíîñòè, èçãðàäà äðæàâå, ñâî¼åâðñíà äåìîêðàòñêà ðåâîëóöè¼à, ïî÷åòàê ïîòèñêèâàà Òóðñêå ñà Áàëêàíà, ðààå èäå¼à ó¼åäèåà ñðïñêèõ çåìàà è ñðïñêîã íàðîäà. Óñòàíàê èç 1804. ãîäèíå ñàìî ¼å ¼åäíî êðàå âðåìå áèî áóíà ïðîòèâ äàõè¼à äà áè ïðåðàñòàî ó ñóêîá ñà öàðñòâîì íà Áîñôîðó. Ñâåñò î ðàçìåðàìà çàïî÷åòîã îáðà÷óíà íàòåðàëà ¼å óñòàíèêå äà ó çèìó 1805. óëîæå ñâå íàïîðå íà ¼à÷àå âî¼íå ñèëå. Ïîáåäà íàä ñóëòàíîâîì âî¼ñêîì (Èâàíêîâàö, àâãóñò 1805) çíà÷èëà ¼å äåôèíèòèâíî îäáàöèâàå òóðñêîã ãîñïîäñòâà. Âå 1804. è âåçå êî¼å
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
61
ñó óñïîñòàâåíå ñà Àóñòðè¼îì, Ôðàíöóñêîì è Ðóñè¼îì íåäâîñìèñëåíî ãîâîðå î åâðîïñêî¼ âåðòèêàëè ó ñðïñêî¼ èñòîðè¼è, âåðòèêàëè ó êî¼î¼ ¼å óïîðåäî ïîñòî¼àëà îð¼åíòèñàíîñò êà çàïàäó è èñòîêó è ñòàëíà òåæà äà ñå ó óçîðèìà Åâðîïå íàå óïîðèøòå çà âëàñòèòà ïðåãíóà. Îä Åâðîïå íè¼å òðàæåíà ñàìî çàøòèòà è ñïàñåå (íîâàö, îðóæ¼å, îôèöèðè, ãàðàíöè¼å, êîíçóëè...) âå ðàçóìåâàå è ïîäðøêà ïðè ôîðìèðàó äðæàâå. Ó òèì âðåìåíèìà çà÷åòà ñó ðàçìèøàà î ó¼åäèåó ñðïñòâà (àïåëè Õåðöåãîâöèìà è âëàäèöè Ïåòðó I èäåíòèôèêó¼ó ñå âå 1804/1805. ãîäèíå), óëîçè Ñðáè¼å ìåó £óæíèì Ñëîâåíèìà è óî÷åíî äà ¼å Ñðáè¼à îäðååíà ñâî¼èì ãåîãðàôñêèì ïîëîæà¼åì äà ïîñòàíå ¼åçãðî ñëîâåíñêèõ íàðîäà. Ãîäèíà 1804. áèëà ¼å çà ñðïñêè àëè è îñòàëå áàëêàíñêå íàðîäå ïî÷åòàê íîâîã äîáà. Ó òîì íîâîì âðåìåíó èñïóåíîì ðåâîëóöè¼îì, ñòðàäàåì, ïîñðíóèìà è óçäèçàèìà, ïîëèòè÷êèì ëîìîâèìà, ñîöè¼àëíèì ïðîìåíàìà, ïðèâðåäíèì óçëåòîì, ñòèöàåì äèïëîìàòñêèõ âåøòèíà, çàóçäàâàåì êíåæåâîã ñâåâëàøà, çíà÷à¼íèì êóëòóðíèì ïðåïîðîäîì (ðàöèîíàëèçàì Äîñèòå¼à Îáðàäîâèà è êóëòóðíè ó÷èíàê Âóêà Ñòåôàíîâèà Êàðàèà) Ñðáè¼à ¼å îä ïàøàëóêà èçðàñëà ó ìîäåðíó àëè íå è íåçàâèñíó äðæàâó (óñòàâ, çàêîíè, äðæàâíà óïðàâà, óïðàâà÷êå åëèòå). Ó ãîäèíàìà ñðïñêå ðåâîëóöè¼å (18041835) çà÷åëà ñó ñå è äâà êîáíà ñóêîáà êî¼è å ó ñâèì íàðåäíèì äåöåíè¼àìà 19. âåêà ïîëàðèçîâàòè äðóøòâî Ñðáè¼å. Ðàçâî¼ èäå¼å óñòàâíîñòè, êî¼è ñå ìîæå ïðàòèòè ïî÷åâ îä 1805. ãîäèíå, âîäèî ¼å ñóêîáó Ñîâ¼åòà è Âîæäà, óíóòðàøèì íåìèðèìà êî¼è ñó çà÷åòè ïîñëå 1815, áîðáîì çà óñòàâ êî¼à ñå ðàñïëàìñàëà íàêîí ñòèöàà ìåóíàðîäíîã ïðèçíàà ñðïñêå àóòîíîìè¼å (õàòèøåðèôè èç 1830. è 1833. ãîäèíå). Ïîñåçàå çà ñëîáîäîì èç 1804. çàâðøèëî ñå äîíîøååì ïðâîã Óñòàâà êî¼è ¼å òðåáàî äà ãàðàíòó¼å ñëîáîäó (Ñðåòåñêè óñòàâ, 1835). Èïàê, îáðà÷óíè Ìèëîøà Îáðåíîâèà è óñòàâîáðàíèòåà, ñêóïøòèíàðà èç 1858. è êíåçà Àëåêñàíäðà Êàðàîðåâèà, ëèáåðàëà è ðàäèêàëà, îôèöèðà-çàâåðåíèêà è Àëåêñàíäðà Îáðåíîâèà, ãîâîðèëè ñó äà ó Ñðáè¼è çàêîí íèêàäà íè¼å ïî-
62
óáîäðàã Äèìè
ñòàî íà¼âèøà âëàñò. Ñóêîá Ìèëîøà Îáðåíîâèà è Êàðàîðà Ïåòðîâèà, îêîí÷àí óáèñòâîì âîå Ïðâîã ñðïñêîã óñòàíêà (¼óë 1817), ïîðîäèî ¼å äóãè êîáíè ñóêîá äèíàñòè÷êè îáðà÷óí Êàðàîðåâèà è Îáðåíîâèà ïðàåí ñìåíàìà äèíàñòè¼à, ïðîãîíèìà, óáèñòâèìà êíåæåâà è ìîíàðõà (òðè óáèñòâà), ïîäåëàìà äðóøòâà ñà íåðåãóëèñàíèì è íåñàãëåäèâèì ïîñëåäèöàìà. Âåëèêå åâðîïñêå ñèëå íè 1804, êàî íè 1815. ãîäèíå, íèñó èìàëå ðàçóìåâàå çà óñïîñòàâàå îáíîâåíå ñðïñêå äðæàâå íà Áàëêàíó. Èíòåðåñ äà îñëàáåíî Îñìàíëè¼ñêî öàðñòâî îïñòàíå îäëó÷èâàî ¼å î ñóäáèíè áàëêàíñêèõ íàðîäà. Áîðáà çà ñëîáîäíó è íåçàâèñíó äðæàâó îáåëåæèëà ¼å 19. âåê ó èñòîðè¼è ñðïñêîã íàðîäà. Ó äåöåíè¼àìà ðåâîëóöèîíàðíèõ âðåà, ïîäñòàêíóòèõ Ôðàíöóñêîì ðåâîëóöè¼îì è ãîäèíàìà Ñâåòå àëè¼àíñå, êî¼å ñó çíà÷èëå ðàçäîáå ðåàêöè¼å è ðåñòàóðàöè¼å, Ñðáè ñó ñòåêëè ìíîãà íîâà ñàçíàà. Îïëåìåíèî èõ ¼å ðàöèîíàëèçàì. Íàó÷èëè ñó øòà ¼å âåëèêà åâðîïñêà ïîëèòèêà, øòà óâåê ñâåòè èíòåðåñè âåëèêèõ ñèëà, øòà ïîòðåáà äà ñå ïðèëàãîäå ñâåòñêèì ïîëèòè÷êèì ïðîìåíàìà, øòà ðåàë-ïîëèòèêà óç ñòàëíî óêëàïàå ó èíòåðåñå âåëèêèõ è óïîòðåáó çâå÷åå äèïëîìàòè¼å. Åâðîïà èì íè¼å äàëà øàíñó 1815. Íîâó ñó ìîðàëè äà ÷åêà¼ó íàðåäíèõ øåçäåñåò òðè ãîäèíå (1878). Ó òîì äóãîì ïåðèîäó èñòîðè¼å óî÷èâî ¼å âèøå ìàðêàíòíèõ åòàïà. Ïðâó îä èõ îìåó¼ó ãîäèíå 1788 1804 1833 à êàðàêòåðèøå áîðáà çà äðæàâó. Äðóãó åòàïó èñïóàâà æèâîò ó âàçàëíî¼ äðæàâè (18331878). Ó òèì äåöåíè¼àìà Ñðáè ñó óæèâàëè àóòîíîìè¼ó ïîä ðóñêèì ïîêðîâèòåñòâîì (18331856), èçíåäðèëè ïðîãðàì êî¼è ¼å ó ñåáè ñàæèìàî îñëîáîåå è îá¼åäèåå (Íà÷åðòàíè¼å, 1844), ñòåêëè èñêóñòâî æèâîòà ó àóòîíîìè¼è ïîä åâðîïñêèì ïîêðîâèòåñòâîì (18561875). Äîáðî ðàçóìåâàå ôóíêöèîíèñàà ïîðåòêà óñïîñòàâåíîã Áå÷êèì êîíãðåñîì (1814) è îäíîñà ìåó âåëèêèì ñèëàìà (íå ó÷åñòâó¼ó ó Ðóñêî-Òóðñêîì ðàòó 1829. è Êðèìñêîì ðàòó 18531856), äîíåëî ¼å âèøå äîáèòàêà îä ðàòîâà êî¼è ñó óñïåøíî âîåíè. Ìî äèïëîìàòè¼å äîïðèíå-
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
63
ëà ¼å óñïåøíîì ðåøåó êðèçå èç 1862. ãîäèíå è àôèðìèñàó ñðïñêîã ïèòàà. Èñòîâðåìåíî, ñà ìàå èëè âèøå óñïåõà, ðåøåíå ñó óíóòðàøå ïîëèòè÷êå êðèçå èç 1858. (Òåíêèíà çàâåðà), 1858. (Ñâåòîàíäðå¼ñêà ñêóïøòèíà), 1862. (ïðåäà¼à òâðàâà), 1867. (ïðåäà¼à êó÷åâà Áåîãðàäà), 1868. (óáèñòâî êíåçà Ìèõàèëà Îáðåíîâèà). Ó òðåî¼ åòàïè Ñðáè ñó ñå àíãàæîâàëè âî¼íî ó Âåëèêî¼ èñòî÷íî¼ êðèçè (18751878) è èçâî¼åâàëè íåçàâèñíó è ìåóíàðîäíî ïðèçíàòó äðæàâó. Ïîëèòè÷êå åëèòå ñó èïàê ïðîöåèâàëå äà ñó ïîëîæåíå æðòâå áèëå ìíîãîñòðóêî âåå îä ïîñòèãíóòîã ïîëèòè÷êîã ðåçóëòàòà. Ó òåêîâèíàìà Áåðëèíñêîã êîíãðåñà, ìåó êî¼èìà ¼å ïîñåáíî îïòåðåó¼óà áèëà óïóåíîñò è çàâèñíîñò îä Àóñòðî-Óãàðñêå, íè¼å ñå ïðåòåðàíî ìîãëî óæèâàòè. Ïîêàçàëî ñå äà îïñòàíàê Òóðñêå íà Áàëêàíó (áîëåñíèê ñà Áîñôîðà) îäðæàâà êðõêå îäíîñå ðàâíîòåæå èçìåó âåëèêèõ ñèëà. ×åòâðòà åòàïà îáåëåæåíà ¼å æèâîòîì ó íåçàâèñíî¼ ñðïñêî¼ äðæàâè ó ïî÷åòêó êíåæåâèíè, à êàñíè¼å êðàåâèíè. Áèëå ñó òî äåöåíè¼å ó êî¼èìà ñå Ñðáè¼à äîæèâåëà óáðçàíó ìîäåðíèçàöè¼ó èçãðàäîì æåëåçíèöà, ôîðìèðàåì ñòà¼àå âî¼ñêå, ðåôîðìîì ïðîñâåòå, ïîäèçàåì èíäóñòðè¼å, îáëèêîâàåì èíñòèòóöè¼à. Ðåôîðìå íàïðåäàêà, áóíà ðàäèêàëà (Òèìî÷êà áóíà, 1883), íåóñïåøíè ðàò ñà Áóãàðñêîì (1885), óñòàâíà áîðáà êî¼à ¼å èçíåäðèëà ñëîáîäîóìíè Óñòàâ èç 1888, ïîëèòè÷êè ñóêîáè è äèíàñòè÷êå ñâàå, åêñöåíòðè÷íè âëàäàð Àëåêñàíäàð Îáðåíîâè (ïðîìåíèî ¼å òðè óñòàâà), êîðóìïèðàíè ïîëèòè÷àðè, ïîäååíå ñòðàíêå, îôèöèðñêå ëèãå è çàâåðå êî¼å ñó êóëìèíèðàëå óáèñòâîì ìîíàðõà è ïðîìåíîì äèíàñòè¼å (1903), èñïèñàëå ñó èñòîðè¼ó ïîñëåäèõ äåöåíè¼à 19. âåêà. Óáèñòâîì ìîíàðõà è ñìåíîì äèíàñòè¼à (ì༠1903) îòïî÷åî ¼å 20. âåê. Äåöåíè¼ñêà áîðáà ïðîòèâ åêñöåíòðè÷íîã âëàäàðà íè¼å äîíåëà Ñðáè¼è ñàìî óñòàâíè è ïàðëàìåíòàðíè ïîðåäàê âå è ïî¼à÷àíó ìèëèòàðèçàöè¼ó äðóøòâà, áðî¼íå êîíòðîâåðçå è äèëåìå êàêî è êóäà äàå. Ïîëèòè÷êå åëèòå ïîêóøàëå ñó äà íàó îäãîâîðå íà èñòîðè¼îì ïîñòàâåíà ïèòàà. Ó ¼àâíîì æèâîòó, óç ñïðåìíîñò íà ñâàó, áèëà ¼å ïðèñóòíà ðàçóìíîñò, óç
64
óáîäðàã Äèìè
áàõàòîñò èñêàçèâàíà ¼å çàìèøåíîñò íàä ïðîáëåìèìà, óç èìïðîâèçàöè¼ó óïîðåäî ¼å äåìîíñòðèðàíà ñèñòåìàòè÷íîñò, óç íåáðèãó ïîñòî¼àëà ¼å íàãëàøåíà îäãîâîðíîñò çà ôóíêöèîíèñàå äåìîêðàòñêèõ èíñòèòóöè¼à, óç îïøòó çàïóøòåíîñò è ìààê ïîëèòè÷êå êóëòóðå åãçèñòèðàëà ¼å ñâåñò äà ñå ñðïñêî äðóøòâî è åãîâå èíñòèòóöè¼å íåå ïðèáëèæèòè Åâðîïè äîê íå áóäó ñòâîðåíè åêîíîìñêè ïðåäóñëîâè êî¼è ñó êî÷íèöà ñâàêîã åêîíîìñêîã, êóëòóðíîã è ïîëèòè÷êîã ðàçâî¼à Ñðáè¼å. Ó äåöåíè¼àìà èçìåó 1878. è 1914. ñðïñêà ïîëèòè÷êà è èíòåëåêòóàëíà åëèòà ïîêóøàëà ¼å äà ñàãëåäà è ðàçóìå ïðèðîäó áàëêàíñêîã ïèòàà êàî ñêóïà ñèòíèõ è êðóïíèõ èñêó÷èâîñòè è ëàêî çàïàèâèõ ñóêîáà. Ñõâàåíî ¼å äà áóäóíîñò ìîæå áèòè îñòâàðåíà ñàìî óç ïðèëàãîàâàå èíòåðåñèìà âåëèêèõ. Ïîñòàëî ¼å ¼àñíî äà ñå óíóòðàøå è ñïîíî èçãðàèâàå äðæàâå ìîðà âðøèòè ó âèøå åòàïà ó êî¼èìà ìîðà¼ó ó÷åñòâîâàòè ÷èòàâå ãåíåðàöè¼å. Äîøëî ñå äî ñàçíàà äà ¼å íóæíî øêîëîì, êèãîì, ðå÷¼ó ïîâåçàòè Ñðïñòâî è ñïðåìèòè ãà çà áóäóíîñò, çà èçàçîâå íîâîã âðåìåíà. Óâèäåëî ñå äà áîðáà ïåðîì è êèãîì ìîðà äà çàìåíè ðàòíà ¼óíàøòâà è íà¼âèøå ó÷èíè íà óñïîñòàâàó ¼åäèíñòâà è öåëîêóïíîñòè ñðïñêîã íàðîäà (Ñòî¼àí Íîâàêîâè ¼å ïðåïîðó÷èâàî áåñòåëåñíèì ñèëàìà ó äóõîâíè íàðîä ñðïñêè, íàðîä áóäóíîñòè). Ñðïñêå åëèòå ñó ñå ïðèáëèæèëå íàöèîíàëíîì ïðîãðàìó êîìå, ñóøòèíñêè, 19. à ¼îø ìàå êðàòêè è êðâàâè 20. âåê, íèñó äàëè øàíñó. Ãîòîâî äà ¼å ñõâàåíî äà ñó äîáè¼åíè ðàòîâè, óñïåëå áóíå è æðòâå êî¼å ñó íàðîä äîâîäèëå äî ãðàíèöà äåìîãðàôñêîã êîëàïñà óçàëóäíå è ïèðîâå ïîáåäå óêîëèêî íèñó óêëîïåíå ó ñâåòå èíòåðåñå âåëèêèõ ñèëà è äà ïîñòî¼è è äðóãè íà÷èí äà ¼åäàí íàðîä áóäå èñòîðè¼ñêè îñòâàðåí è âåëèêè. Ðàòîâè ñó çàóçäàâàëè ðåôîðìå è ñïðå÷àâàëè äà íàöèîíàëíî ó¼åäèåå áóäå äîñåãíóòî êèãîì è êóëòóðîì. Óòèö༠âî¼íîã ÷èíèîöà è ìèëèòàðèçàöè¼à äðóøòâà (óî÷èâà ïîñåáíî 1903, 1908, 1911, 1912) óïóòèëè ñó èñòîðè¼ó ó íåêîì äðóãîì ïðàâöó. Íàðàøò༠êî¼à ¼å òàäà ñòàñàâàî ó Ñðáè¼è âåðîâàî ¼å äà èìà ìèñè¼ó äà îñëîáîäè ñâî¼ íàðîä è ñòâîðè âåëèêó è óðååíó åâðîïñêó äðæàâó. åãîâè ïðåä-
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
65
ñòàâíèöè ïîäðåäèëè ñó ñåáå òîì öèó è ïîñòàëè, êàêî óî÷àâà¼ó èñòîðè÷àðè, íå ñàìî åãîâè èçâðøèîöè âå è åãîâå æðòâå. Ó ïîëèòèöè, íàóöè, êóëòóðè, íàñòî¼åè äà íàäîêíàäå ïðîïóøòåíå âåêîâå èçíåäðèëè ñó ïðîãðàìå êî¼è ôèçè÷êè ïðåêîðà÷ó¼ó ìîãóíîñòè ¼åäíîã ïîêîëåà. Ñðïñêè ïîëèòè÷àðè ñó íà êðà¼ó 19. âåêà çíàëè äà äðæàâíå è íàöèîíàëíå ïîñëîâå òðåáà âîäèòè òàêî äà íèêàäà íå áóäó ó ñóêîáó ñà ïîñòî¼åèì çíàåì è íàóêîì. Îñåàëè ñó äà ñå òðåáà êëîíèòè ìåãàëîìàíè¼à êî¼å çàäèðó ó ïðîñòîðå äðóãèõ áàëêàíñêèõ íàðîäà è äà ñòîãà òðåáà òà÷íî è ïðåöèçíî äåôèíèñàòè ïðàêòè÷íå öèåâå, ìîãóå ãðàíèöå, ïîëèòèêó ñà ðåàëíèì èçãëåäèìà íà óñïåõ. Áèëè ñó óáååíè äà äðóøòâî ñà ëîøîì øêîëîì íåìà áóäóíîñò ¼åð ¼å øêîëà ñâî¼åâðñíè áàðîìåòàð çà ñâå ïðîìåíå è ñâà çàîñòà¼àà ó äðóøòâó, ¼åð ñå íà î¼ âèäè ñâà íåáðèãà, ñâî íåçíàå, ñâî øàðëàòàíñòâî, ¼åð ¼å øêîëà ïóò íàïðåòêà Ñðáè¼å, ìåóñîáíîã ïîâåçèâàà äåëîâà ñðïñêîã íàðîäà íà îñëîáîåíèì è íåîñëîáîåíèì òåðèòîðè¼àìà, ñòâàðàà ¼åäèíñòâåíå äðæàâíå è íàöèîíàëíå çà¼åäíèöå. Ñðïñêè ïîëèòè÷àðè è èíòåëåêòóàëíè ðàäíèöè ïîìíî ñó ïðàòèëè ñâå øòî ñå äîãàà ñà âåëèêèì ñèëàìà. Ðåãèñòðîâàëè ñó ñâàêè íåìèð, áóíó, èäå¼ó, çàîêðåò ó ïîëèòèöè, ðåàêöè¼ó, èíòåðåñ, íîâó ëè÷íîñò è íà îñíîâó òîãà ãðàäèëè ïîëèòèêó êî¼à å óâåê èìàòè âèøå àëòåðíàòèâà. Áèëè ñó ñâåñíè äà äðæàå âåëèêèõ îäðåó¼å è îáàâåçó¼å ìàëå íàðîäå è äðæàâå. Çíàëè ñó äà Ñðáè¼à íè¼å ó ñòàó äà ó÷èíè âèøå îä äèïëîìàòñêîã ïðèòèñêà è äîáè¼å âèøå îä ñêðîìíèõ óñòóïàêà. Çà âèøå ¼å áèëî ïîòðåáíî ìàòåðè¼àëíå ñíàãå, äèïëîìàòñêèõ èíèöè¼àòèâà, âî¼íå ìîäåðíèçàöè¼å (âî¼ñêà êàî ¼àêè àðãóìåíò ïîëèòèêå), ïðèâðåäíîã è êóëòóðíîã óçäèçàà. èõîâî èñêóñòâî ¼å ãîâîðèëî äà, óç ñâà ðàçî÷àðàà, áàâåå ïîëèòèêîì ó÷è äà òðåáà ñìèðèâàòè äîãàà¼å êî¼è êîðèñòå äðóãèìà, óòèøàâàòè ïðîöåñå ÷è¼å ¼å ðàñïëàìñàâàå ó ñóïðîòíîñòè ñà âëàñòèòèì èíòåðåñèìà, ñóïòèëíî äåôèíèñàòè âëàñòèòå èíòåðåñå è óêëàïàòè èõ ó ãëîáàëíå êîíöåïöè¼å, îòïî÷èàòè ðàòîâå ñàìî îíäà êàäà ¼å óíàïðåä îáåçáååíà (äèïëîìàòè¼îì) çàøòèòà ðåçóëòàòà êî¼è å áèòè îñòâàðåíè.
66
óáîäðàã Äèìè
Ïîëèòè÷êè ïîêðåòè Ñðáà, áèëî äà ñó áèëè êîíçåðâàòèâíè, ëèáåðàëíè èëè ñîöè¼àëèñòè÷êè, íàñòî¼àëè ñó äà ìèñè¼à ñàáèðàà Ñðáà áóäå äîâðøåíà. Ó òó ñâðõó òîêîì 19. âåêà óëàãàíè ñó êóëòóðíè íàïîðè, èñêàçèâàíà ïîëèòè÷êà âîà, ïîäèçàíå áóíå, âîåíè ðàòîâè, òðîøåíå åíåðãè¼å ãåíåðàöè¼à. Ñóäáèíó ïðîñòîðà èïàê ¼å ðåøàâàëà âåëèêà åâðîïñêà ïîëèòèêà, âåëèêå ñèëå êî¼å ñó ìèìî óñòàíàêà è ðàòîâà, ïà ìà êàêâå ðàçìåðå è ðåçóëòàòå èìàëè, äàâàëå êîíà÷àí ñóä ó ñêëàäó ñà ñâî¼èì ñîïñòâåíèì èíòåðåñèìà. Òó ëåêöè¼ó (òî ñàçíàå) ñàâëàäàëà ¼å ñðïñêà ïîëèòè÷êà åëèòà òîêîì 19. âåêà. Ó ïðèïðåìè çà 20. âåê ïîñòàëî ¼å ¼àñíî äà ó¼åäèåå åòíè÷êè ¼åäèíñòâåíîã à ïîëèòè÷êè ïîäååíîã íàðîäà (Í. Ïàøè) íè¼å ñàìî: æåà ðàçäðîáåíîã Ñðïñòâà è ïîä÷èåíîã Ñëîâåíñòâà; òåæà ðàçäðîáåíîã ãðààíñòâà äà îáåçáåäè òðæèøòå è îïñòàíå; íàñòî¼àå ñðïñêå ïîëèòè÷êå åëèòå äà èõîâà äðæàâà ïðåêîðà÷è ãðàíèöå çàòâîðåíîã áàëêàíñêîã êîòëà; ñàí ¼óãîñëîâåíñêè îðè¼åíòèñàíèõ èíòåëåêòóàëàöà, èäåàëèñòà, ìàøòàðà êî¼è ñó òåæèëè äóõîâíîì ¼åäèíñòâó. Ó ïèòàó ¼å áèëà åãçèñòåíöè¼àëíà íóæíîñò. Ïðîöåèâàíî ¼å: äà ìàëå äðæàâå íå ìîãó äà èçäðæå áîðáó çà îäðæàå ó óòàêìèöè åêîíîìñêî¼, ïîëèòè÷êî¼, êóëòóðíî¼; äà òîê äîãàà¼à ñà æåëåçíèöàìà è èíäóñòðè¼ñêîì ïðîèçâîäîì ãàâè ìàëå äðæàâå è ìàëå íàðîäíîñòè; äà ïðåòà ïðîïàøó ìàëèõ ìîæå áèòè èçáåãíóòà ¼åäèíî ãðóïèñàåì à íàðî÷èòî ñàáèðàåì ñðîäíèõ ïëåìåíà ó ¼åäíó ¼àêó äðæàâó; äà áóäóíîñò èìà¼ó ñàìî âåëèêå è ¼àêå äðæàâå. Áîðáà çà ñëîáîäíó, óñòàâíó è ïàðëàìåíòàðíó äðæàâó áèëà ¼å, èñòîâðåìåíî, è íàïîð äà Ñðáè¼à ïîñòàíå Ïè¼åìîíò öåëîã Ñðïñòâà. Èçãðàèâàå ñàìîñâåñòè î ïîñåáíîñòè ñðïñêå äðæàâå óïîðåäî ¼å íåãîâàíà ñà ðàçâè¼àåì îñåà¼à î ïîòðåáè æèâîòà ó øèðî¼ çà¼åäíèöè. Òà äâà îñåà¼à, êî¼à ñó íåñóìèâî áèëà ðåçóëòàò óêóïíå íàöèîíàëíå åìàíöèïàöè¼å è ïëîä ìîäåðíîã äîáà äóãî íèñó èñêó÷èâàëè ¼åäàí äðóãîã. Ðàò ¼å íàìåòàî ïîòðåáó äà ñå äóãî ñòèöàíè äðæàâíè èäåíòèòåò îäáðàíè à íåçàâèñíîñò î÷óâà. Èñòîâðåìåíî, îòâàðàî ¼å ìîãóíîñò äà èñòîðè¼ñêà øàíñà
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
67
ó¼åäèåà áóäå ïðåòâîðåíà ó ðåàëíîñò. Ó¼åäèåå ¼å, ñóøòèíñêè, äîæèâàâàíî êàî ïèòàå îïñòàíêà ó áóäóíîñòè. Òå äâå ñàñòàâíèöå îäáðàíà äðæàâíå íåçàâèñíîñòè è òåæà çà ôîðìèðàåì øèðå çà¼åäíèöå ÷èíèëè ñó ñóøòèíó èäåîëîãè¼å ñðïñêå äðæàâå ðàòíå 1914. Ðàäè î÷óâàà ñîïñòâåíîã äðæàâíîã èäåíòèòåòà óñâî¼åí ¼å ¼åäàí ðàçâè¼åí ñèñòåì ãëåäèøòà (ñâî¼åâðñíà äîêòðèíà) êî¼è ¼å òðåáàëî äà îïðàâäà ðàòíî ïðåãíóå, îá¼àñíè èñöðïèâàå äî êðà¼èõ ãðàíèöà, îñìèñëè âåëèêå æðòâå ñòàíîâíèøòâà. Ó ïèòàó ¼å áèëà íàöèîíàëíà èäåîëîãè¼à êî¼à ñå òåìåèëà íà îäáðàíè îòàáèíå, äðæàâíî¼ íåçàâèñíîñòè, îñëîáîäèëà÷êî¼ ìèñè¼è ìåó Ñðáèìà, Õðâàòèìà è Ñëîâåíöèìà, äóãîðî÷íîì îòêëààó ãåðìàíñêå îïàñíîñòè, ñòâàðàó âåëèêå è ñíàæíå äðæàâå íà Áàëêàíó ó êî¼î¼ ¼å Ñðáè¼à öåíòàð îêóïàà. Èç íàçíà÷åíîã êîðïóñà óáååà, ñõîäíî ðàçâî¼ó èñòîðè¼ñêèõ äîãàà¼à, ñòàó íà ôðîíòîâèìà, ïðîïàãàíäíî¼ ïîòðåáè, äîìèíàíòíèì èíòåðåñèìà, ðàñïîëîæåó ñàâåçíèêà, çíàó è ñïîñîáíîñòèìà âîäåèõ äðóøòâåíèõ ñíàãà óîáëè÷åíà ¼å âèçè¼à áóäóå äðæàâå è ìåñòî Ñðáè¼å ó î¼. Ó ñàçðåâàó äðæàâíîã ïðîãðàìà Ñðáè¼å áèëî ¼å âèøå ôàçà. Ó ïðâî¼ îä èõ âåëè÷àíà ¼å ñðïñêà èäå¼à. Ó äðóãî¼ ¼å ¼àñíî ïðåïîçíàò ¼óãîñëîâåíñêè îêâèð áóäóå äðæàâå. Ó òðåî¼ ¼å îñìèøåí ïðîãðàì óíóòðàøåã óðååà. Íà êðà¼ó 1914. äîøëî ñå äî ïðîãðàìà êî¼è ïîâåçó¼å è èç¼åäíà÷àâà ïî âàæíîñòè îñëîáîåå îãèøòà è ó¼åäèåå ñà íåîñëîáîåíîì áðàîì (Íèøêà äåêëàðàöè¼à). Ðàò ¼å òàêî äåôèíèòèâíî ïðåñòàî äà áóäå ñàìî áîðáà çà îïñòàíàê è íåçàâèñíîñò. Ó ðàòíèì îêîëíîñòèìà ñðïñêà ïîëèòè÷êà åëèòà ¼å èäå¼ó î òðè ïëåìåíà ¼åäíîã íàðîäà óãðàäèëà ó òåìåå ñâî¼å ïîëèòè÷êå ôèëîçîôè¼å è áóäóå äðæàâíîñòè ñà öèåì äà, ïóòåì å, ïðåâëàäà áðî¼íå ïîëèòè÷êå, âåðñêå, åêîíîìñêå, êóëòóðíå, èñòîðè¼ñêå, íàöèîíàëíå, ìåíòàëèòåòñêå ðàçëèêå. Òà ïîëèòè÷êà ôèëîçîôè¼à ñàæèìàëà ¼å íàñòî¼àå äà Ñðáè¼à îä ìàëå ïðåðàñòå ó âåëèêó äðæàâó è äà Ñðáè êàî ïîëèöåíòðè÷àí íàðîä áóäó îêóïåíè ó ãðàíèöàìà ¼åäèíñòâåíå è íå-
68
óáîäðàã Äèìè
çàâèñíå äðæàâå. Òîì öèó, ñâåñíî ¼å íà êðà¼ó Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà, æðòâîâàí èäåíòèòåò ñðïñêå äðæàâå è åíà äðæàâíîñò. Ïðîñòîð íà êî¼åì ¼å æèâåî ñðïñêè íàðîä îá¼åäèàâà, ó 20. âåêó, ¼óãîñëîâåíñêà èäå¼à. Ïî ñâî¼î¼ ïðèðîäè èçðàçèòî èíòåãðàòèâíà, ¼óãîñëîâåíñêà èäå¼à áèëà ¼å ìîäåðíà ïîëèòè÷êà è äðæàâíà èäå¼à êî¼à íåãîâàåì ñâåñòè î åòíè÷êî¼ áëèñêîñòè, çà¼åäíè÷êîì ¼åçèêó, òåðèòîðè¼àìà, èíòåðåñèìà, ïîñåáíîñòèìà íàñòî¼è äà ïðåâàçèå ðàçäðîáåíîñòè, ïðåãðàäå, áàðè¼åðå êî¼å ñó îñòàâèëè ïðåòõîäíè âåêîâè. Ïðåòïîñòàâêå çà åíî óñïåøíî èíòåãðàòèâíî äå¼ñòâî áèëå ñó ìîäåðíî äðóøòâî è ñâåñíè è ïðîñâååíè ãðààíèí, à áàø òîãà íà ¼óãîñëîâåíñêîì ïðîñòîðó íè¼å áèëî, èëè ãà ¼å áèëî ñàñâèì íåäîâîíî. Ìîäåðíîñòè ¼óãîñëîâåíñêå èäå¼å ñóïðîòñòàâèëà ñå ïàðòèêóëàðèñòè÷êà ñâåñò àãðàðíîã äðóøòâà è ó î¼ óêîðååíå íàöèîíàëíå èäå¼å, ïî ñâî¼î¼ ïðèðîäè êëåðèêàëíå, êîíçåðâàòèâíå, àóòàðõè÷íå. Ðàçíîëèêîñò èñòîðè¼ñêèõ èñêóñòàâà èçîáëè÷àâàëà ¼å ñóøòèíó èäå¼å. Ðàçäðîáåíè ïðîñòîð è åìó ñëè÷íî äðóøòâî ãîòîâî èñêó÷èâî ¼å èíòåãðèñàëà ïîëèòèêà è èäåîëîãè¼à, ñàñâèì íåçíàòíî åêîíîìè¼à è êóëòóðà. Îòóäà ñó òîòàëèòàðíè ðåæèìè, ó ÷èòàâîì 20. âåêó, îäíîñèëè ïðåâàãó íàä äåìîêðàòñêèì îïöè¼àìà. Ïîëèòèêà, êî¼à ¼å èíòåãðèñàëà ó èñòî âðåìå ¼å è äåëèëà, øòî ïîñåáíî ïîãàà è ïîëàðèçó¼å ñðïñêè íàðîä ðàñóò øèðîì òåðèòîðè¼å ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå. Êðîç âèøå ôàçà ¼óãîñëîâåíñêà èäå¼à ¼å îáëèêîâàëà äðæàâó êî¼ó ñó Ñðáè èçáîðèëè ðàòíèì ïðåãíóèìà 19141918. Ó ïðâî¼ îä èõ (19181928) îðãàíèçàöè¼à âëàñòè ¼å ïî÷èâàëà íà êîìïðîìèñíîì åòíè÷êîì ¼åäèíñòâó. Íàäíàöèîíàëíà êàòåãîðè¼à ¼óãîñëîâåíñòâà èñòèñíóëà ¼å íàöèîíàëíó èíäèâèäóàëèçàöè¼ó. Ñõâàòàå î òðîèìåíîì íàðîäó íàøëî ¼å îäðàçà ó èìåíó äðæàâå (Êðàåâèíà ÑÕÑ), åíèì ñïîíèì îáåëåæ¼èìà (ãðá, çàñòàâà), èíåðöè¼è ïðèñóñòâà ðàíè¼èõ îáëèêà óïðàâíîã, ïðèâðåäíîã, ôèíàíñè¼ñêîã, ïðîñâåòíîã æèâîòà. Çà ïåðèîä òçâ. äðæàâíîã ïðîâèçîðè¼óìà, êî¼è ¼å òðà¼àî äî äîíîøåà Âèäîâäàíñêîã óñòàâà (28. ¼óíà 1921), áèâøå àóñòðè¼ñêå, óãàðñêå è àóñòðîóãàðñêå ïðîâèíöè¼å çàäðæàëå ñó ñâî¼å ïîñåáíå çåìàñêå âëàäå, àóòîíîìíè äåëîêðóã ðàäà,
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
69
öåëîâèòîñò òåðèòîðè¼à îìååíó àäìèíèñòðàòèâíèì ãðàíèöàìà èç âðåìåíà Äâî¼íå ìîíàðõè¼å. Î÷óâàå òåðèòîðè¼à, àäìèíèñòðàòèâíî îáëèêîâàíèõ ó ïðåòõîäíîì èñòîðè¼ñêîì ïåðèîäó, áèëà ¼å ¼åäíà îä áèòíèõ ñàñòàâíèöà èñòîðè¼ñêîã è äðæàâíîã ïðàâà íà êî¼å ñó ñå, ïîñåáíîì îñåòèâîøó, ïîçèâàëå ïîëèòè÷êå ñòðàíêå Õðâàòà. Èäå¼à èñòîðè¼ñêîã è äðæàâíîã ïðàâà òâðäîêîðíî ¼å îäðæàâàíà ó õðâàòñêî¼ ïîëèòèöè äîáè¼à¼óè îáëèê òðà¼íå êîìïîíåíòå èñòîðè¼ñêîã íàñëåà è äðæàâíîïðàâíå è ïîëèòè÷êå ôèëîçîôè¼å. Ãîòîâî áåç èçóçåòêà, ñâå õðâàòñêå ïîëèòè÷êå ïàðòè¼å, îñëàà¼óè ñå íà èñòîðè¼ñêî è äðæàâíî ïðàâî, çàãîâàðàëå ñó êîíôåäåðàëèñòè÷êî èëè ôåäåðàëèñòè÷êî äðæàâíî óðååå ó êî¼åì áè Õðâàòñêà, êàî íàñëåäíèöà ïðåòõîäíå Ìîíàðõè¼å, ôèãóðèðàëà ó åíèì èñòîðè¼ñêèì ãðàíèöàìà (Äàëìàöè¼à, Õðâàòñêà, Ñëàâîíè¼à, Ñðåì) è èìàëà ïðàâî äà çàêîíîäàâíî îäëó÷ó¼å áåç íàäçîðà öåíòðàëíèõ âëàñòè. Õðâàòñêè ïîëèòè÷àðè ñó èñòðà¼àâàëè ó çàõòåâó çà ïîñåáíèì íàöèîíàëíèì ðàçâî¼åì ó ñâî¼î¼ çàñåáíî¼ äðæàâè èëè ¼àñíî îìååíî¼ è óðååíî¼ àóòîíîìè¼è. Èäå¼à èñòîðè¼ñêîã è äðæàâíîã ïðàâà áèëà ¼å ñóïðîòíà ñðïñêîì ñõâàòàó äðæàâíîñòè. Ñðïñêè ïîëèòè÷àðè ñó ó î¼ âèäåëè ïîãóáíè àíàõðîíèçàì. Íàñóïðîò î¼, âëàäà¼óó ïîëèòè÷êó ôèëîçîôè¼ó ó äðæàâè ïðåäñòàâàëà ¼å èäå¼à î íàðîäíîì è äðæàâíîì ¼åäèíñòâó. Ñðïñêå ïîëèòè÷êå ïàðòè¼å ñó, ñâåñíå âåëèêå åòíè÷êå èçìåøàíîñòè ñòàíîâíèøòâà è ðàñóòîñòè ñðïñêîã åíòèòåòà, îäáàöèâàëå ñâàêó ôîðìóëó äðæàâíîã àäìèíèñòðàòèâíîã óðååà êî¼å áè, ó ãðàíèöàìà ïîñòî¼åèõ èñòîðè¼ñêèõ ïîêðà¼èíà, äàå öåïàëî, îäíàðîèâàëî è ìà¼îðèçîâàëî ñðïñêè íàðîä. Òî ¼å áèî ¼åäàí îä îñíîâíèõ ðàçëîãà êî¼è ¼å âîäåå ñðïñêå ïîëèòè÷êå ñòðàíêå ÷èíèî çàãîâîðíèöèìà óíèòàðíå äðæàâå. Îòóäà ñó çàòå÷åíó àäìèíèñòðàòèâíó ïîäåëó íà îêðóãå è æóïàíè¼å ñìàòðàëè ¼åäíèì îä óçðîêà äðæàâíå íåñòàáèëíîñòè, îãèøòèìà ñåïàðàòèçìà, çàîñòàòêîì àóñòðîóãàðñêå ïîëèòèêå êî¼à ¼å èñòðà¼àâàëà íà ðàç¼åäèàâàó, äåíàöèîíàëèçàöè¼è è óäààâàó. Âèäîâäàíñêè óñòàâ è Óðåäáà îä 26. àïðèëà 1922. ãîäèíå óâåëè ñó íîâó àäìèíèñòðàòèâíó ïîäåëó Êðàåâèíå íà òðèäåñåò òðè îáëàñòè çàîêðóæåíå íå ïî íàöèîíàëíèì âå ïî
70
óáîäðàã Äèìè
ïðèðîäíèì, ñîöè¼àëíèì è åêîíîìñêèì ïðèëèêàìà. Òåðèòîðè¼à Ñðáè¼å, Âî¼âîäèíå, Êîñîâà è Ìåòîõè¼å è Ñàíàêà èçäååíà ¼å íà ïåòíàåñò îáëàñòè, äîê ñó îñòàëè äåëîâè çåìå, ñà ìàëèì èçìåíàìà, îñòàëè ó îêâèðèìà ñâî¼èõ ðàíè¼èõ èñòîðè¼ñêî-àäìèíèñòðàòèâíèõ äåëîâà (Ñëîâåíè¼à äâå, Õðâàòñêà ÷åòèðè, Äàëìàöè¼à äâå, Áîñíà è Õåðöåãîâèíà øåñò, Ìàêåäîíè¼à òðè, Öðíà Ãîðà ¼åäíà). Íåñóìèâî äà ¼å, óìåñòî äà ñàáèðà, àäìèíèñòðàòèâíà ïîäåëà èç 1922. ãîäèíå äàå äðîáèëà ñðïñêè åòíè÷êè ïðîñòîð, çàäðæàâàëà ñòàðå ïðåãðàäå è áàðè¼åðå, óâîäèëà íîâå. Ó ÷èòàâî¼ ïðâî¼ äåöåíè¼è æèâîòà Êðàåâèíå ÑÕÑ ñðïñêå ïîëèòè÷êå ïàðòè¼å ñó èñêó÷èâàëå ñâå èñòîðè¼ñêå, ïëåìåíñêå, âåðñêå, ïîêðà¼èíñêå ðàçëèêå êàî ðàçëîã íîâîã àäìèíèñòðàòèâíîã óðååà è òåðèòîðè¼àëíîã èçäâà¼àà ó îêâèðèìà äðæàâíå öåëèíå. Ñòðàõ äà óâîåå ôåäåðàöè¼å ìîæå äà óãðîçè çà¼åäíè÷êè ðàçâî¼ ó áóäóíîñòè ìåøàî ñå ñà óáåååì äà ¼å íàöèîíàëíî òåðèòîðè¼àëíî ðàçãðàíè÷åå íåìîãóå èçâåñòè è ñâåøó äà îòâàðàå áèëî êî¼åã íàöèîíàëíîã ïèòàà, à ïîñåáíî ñðïñêîã, çíà÷è ñòàâàå íà äíåâíè ðåä ïîëèòè÷êè îñåòèâèõ íàöèîíàëíèõ, ìàèíñêèõ è òðàäèöèîíàëíî äðæàâíèõ ïèòàà (ïîïóò öðíîãîðñêîã). Îòóäà, ó èìå äðæàâå êî¼ó óáîìîðíî ÷óâà¼ó, Ñðáè çàïîñòàâà¼ó ñîïñòâåíå íàöèîíàëíå èíòåðåñå, ñâåñíî ïðåñåöà¼ó íàöèîíàëíè ïîëåò, îäáàöó¼ó è ïîìèñàî î ôîðìèðàó ñðïñêîã ïîëèòè÷êîã ïîêðåòà, îäðè÷ó ñå äåëà ñîïñòâåíîã èäåíòèòåòà. Èíòåãðàëíà ¼óãîñëîâåíñêà èäåîëîãè¼à (íàñèëíà íàöèîíàëíà íèâåëàöè¼à) îäðåäèëà ¼å äðóãó åòàïó ó æèâîòó ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå (19291935). Ïîñëå îñàì ãîäèíà ïàðëàìåíòàðíîã æèâîòà, 6. ¼àíóàðà 1929. ãîäèíå, çåìà ¼å çàêîðà÷èëà ó ìîíàðõî-äèêòàòóðó. Ó íåðàñêèäèâî¼ âåçè ñà òèì ÷èíîì, êî¼è ñå çàñíèâàî íà èëóçè¼è äà ñå ïîñëå äåñåò ãîäèíà çà¼åäíè÷êîã æèâîòà äåêðåòèìà è çàêîíèìà, ó òà÷íî èñïëàíèðàíèì ðîêîâèìà, ìîæå ôîðìèðàòè íîâà ¼óãîñëîâåíñêà íàöè¼à, áèëà ¼å è ïðîìåíà èìåíà äðæàâå (Êðàåâèíà £óãîñëàâè¼à) è ïîäåëà çåìå íà óïðàâíà ïîäðó÷¼à (3. îêòîáðà 1929.). Àäìèíèñòðàòèâíà ïîäåëà íà äåâåò áàíîâèíà áèëà ¼å ïîêóø༠äà ñå áðèñàåì ãðàíèöà èñòîðè¼ñêèõ îáëàñòè
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
71
ñïðå÷å äàè äåçèíòåãðàöèîíè ïðîöåñè ó ¼óãîñëîâåíñêî¼ äðæàâè, çàóñòàâè èíåðöè¼à èñòîðè¼å, äåôèíèòèâíî ðàçáè¼ó è ðàçîáëè÷å èñòîðè¼ñêå è íàöèîíàëíå îáëàñòè êî¼å ñó ïîòõðàèâàëå ñåïàðàòèçìå, ñòâîðå ïîëèòè÷êè, åêîíîìñêè è ñàîáðàà¼íî ñòàáèëíå è ¼àêå öåëèíå ñïîñîáíå çà æèâîò. Îáåçáåó¼óè ó âåèíè áàíîâèíà ñðïñêó áðî¼÷àíó ïðåìî äèêòàòóðà ¼å íîâîì àäìèíèñòðàòèâíîì ìåðîì äîäàòíî äðîáèëà ïðîñòîð Ñðáè¼å (áèëà ¼å ïîäååíà ó îêâèðó ïåò áàíîâèíà) è òåðèòîðè¼ó íàñòàåíó Ñðáèìà (æèâå ó îñàì áàíîâèíà). Ïðîêëàìîâàíî ¼óãîñëîâåíñòâî ¼å ó ïðâî¼ ãîäèíè äèêòàòóðå äîæèâàâàíî êàî ñèíòåçà ñðïñòâà, õðâàòñòâà è ñëîâåíñòâà à Êðàåâèíà £óãîñëàâè¼à êàî ïîòïóíî ñèíòåòè÷êî ðåøåå íàöèîíàëíîã è äðæàâíîã ïðîãðàìà. Óïîðèøòà äèêòàòóðå ó âî¼íîì âðõó, àïàðàòó äðæàâíå áåçáåäíîñòè, äåëó ãðààíñêèõ ïîëèòè÷êèõ ñíàãà Ñðáè¼å è Ñëîâåíè¼å è ïðèâðåäíèõ è ôèíàíñè¼ñêèõ êðóãîâà Õðâàòñêå, íîâîì çàêîíîäàâñòâó (î ïîäåëè íà óïðàâíà ïîäðó÷¼à, Ñîêîëó, øêîëñêèì ïèòàèìà) íèñó áèëà äîâîíà çà ñòàáèëíó âëàñò. Çàòî ñå, êîíà÷íî, ñðåäèíîì ¼óëà 1930. ïðèñòóïèëî îæèâîòâîðåó èäåîëîãè¼å ¼óãîñëîâåíñòâà. Óç àêò îä 1. ¼óíà 1929. êî¼è ¼å îêàðàêòåðèñàí êàî ïîñëåäà ðå÷ ñòàðîì ñèñòåìó óïðàâå è Çàêîíà îä 3. îêòîáðà 1929. êî¼èì ¼å åòíè÷êè è åòè÷êè ñìèñàî èñòîðè¼ñêîã è íàöèîíàëíîã ðàçâî¼à îäðååí ó èìåíó Êðàåâèíå è åíî¼ àäìèíèñòðàòèâíî¼ ïîäåëè, Äåêëàðàöè¼à îä 4. ¼óëà 1930. çíà÷èëà ¼å íàìåòàå èäåîëîãè¼å ¼óãîñëîâåíñòâà êàî îïøòå íàðîäíå èäåîëîãè¼å, åíî óñàèâàå ó ñâåñò ñâàêîã ñòàíîâíèêà Êðàåâèíå, èñòèöàå êàî èìïåðàòèâíå ãðààíñêå äóæíîñòè, ïîòïóíîã ðàñêèäà ñà ïðîøëîøó è ïðî¼åêòîâàå ¼óãîñëîâåíñêå áóäóíîñòè. Ñòâàðàå ñâåñòè äà ñâå ïî÷èå ñà äèêòàòóðîì, èíñèñòèðàå íà ñòðàòåãè¼è çàáîðàâà, èäåîëîãèçîâàå è èäåàëèçîâàå áóäóíîñòè, ôîðìèðàå íîâîã ¼óãîñëîâåíñêîã ÷îâåêà, ðàçðà÷óíàâàå ñà ñâèìà êî¼è íèñó æåëåëè äà ïðèñòàíó íà íîâè èäåîëîøêè êóðñ, ðåïðåñè¼à áèëå ñó íåêå îä ìàíèôåñòàöè¼à êî¼èìà ¼å, ó èìå ¼óãîñëîâåíñòâà, îäíàðîèâàíî è ñðïñòâî. Îíî øòî ¼å ðåæèìó 1930. ãîäèíå èçãëåäàëî êàî êîíà÷íà ïîáåäà ¼óãîñëîâåíñòâà, ó÷âðøèâàå íàðîäíîã ¼åäèíñòâà, äå-
72
óáîäðàã Äèìè
ôèíèòèâíî ëèêâèäèðàå ïëåìåíñêèõ è ïîêðà¼èíñêèõ ðàçëèêà, ñëèâàå è ñòàïàå ñâà òðè ¼óãîñëîâåíñêà ïëåìåíà ó ¼åäíó âåëèêó è ¼åäèíñòâåíó ¼óãîñëîâåíñêó íàöè¼ó, ó ñóøòèíè ¼å áèî íà¼âåè ïîðàç ¼óãîñëîâåíñêå èäå¼å. £óãîñëîâåíñòâî ¼å ñâå ìàå äîæèâàâàíî êàî ñèíòåçà äî êî¼å ñå âðåìåíîì ìîæå ñòèè à ñâå âèøå êàî àìàëãàìèñàå, ñòàïàå, íîâà ðåëèãè¼à, äðæàâíà äîãìà, áåñêîìïðîìèñíà àêöè¼à êî¼ó òðåáà ñïðîâåñòè áåç îäëàãàà, îäìàõ, àäìèíèñòðàòèâíèì ñðåäñòâèìà, íàñèëíî. Ó ïðîêëàìàöè¼è îä 6. ¼àíóàðà 1929. êðà Àëåêñàíäàð I Êàðàîðåâè ¼å ïàðëàìåíòàðèçàì îçíà÷èî ïî¼àâîì êî¼à ïî÷èå äà äîâîäè äî äóõîâíîã ðàñóëà è íàðîäíîã ðàç¼åäèåà. Çà íà¼âèøè öè ñâî¼å âëàäàâèíå è íà¼âåè çàêîí çåìå ñóâåðåí ¼å îçíà÷èî íàðîäíî ¼åäèíñòâî è äðæàâíó öåëèíó. Âëàäàð ¼å ïîçâàî ñâå Ñðáå, Õðâàòå è Ñëîâåíöå äà ãà ïîìîãíó ó íàïîðèìà êî¼èìà ¼å ¼åäèíè öè äà ñå ó øòî êðàåì âðåìåíó ïîñòèãíå îñòâàðåå îíèõ óñòàíîâà, îíå äðæàâíå óïðàâå è îíîã äðæàâíîã óðååà, êî¼å å íà¼âèøå îäãîâàðàòè îíèì íàðîäíèì ïîòðåáàìà äà ñå ó áóäóåì ðàäó òðàæå è ïðèìåó¼ó íîâå ìåòîäå è êð÷å íîâè ïóòåâè êî¼èìà áè áèî äîñåãíóò ïðîêëàìîâàíè öè. Áèëî ¼å íåîïõîäíî, ïðåìà ìèøåó êðàà, äà ñå ó íàðîäó ñòâîðè ïîâåðåå ïðåìà îðãàíèìà âëàñòè è óâåðåå äà ó äðæàâè âëàäà çàêîíèòîñò, ïðàâäà, àïñîëóòíà ¼åäíàêîñò. £óãîñëîâåíñêà èäåîëîãè¼à äîáèëà ¼å ïîòïîðó ó áðî¼íèì ñèñòåìñêèì çàêîíèìà êî¼å ¼å âëàñò äîíåëà. Ìåó èìà ïîñåáíî ìåñòî èìàëè ñó îíè ïîñâååíè øêîëè è ïðîñâåòè. Âëàñò ¼å èñòèöàëà äà ¼å ó ÷èòàâîì ïåðèîäó îä ó¼åäèåà äî çàâîåà ëè÷íîã ðåæèìà ïîñòî¼àëà ñòàëíà òåæà, íåâèäèâà à óíåêîëèêî è íåñâåñíà, çà ñòâàðàåì ïëåìåíñêèõ èíòåëåêòóàëíèõ öåíòàðà, êî¼è ó êðà¼î¼ ëèíè¼è ëàãàíî è ïîñòåïåíî âîäå äóõîâíîì è ïîëèòè÷êîì òðè¼àëèçìó. Äå¼ñòâîì äðæàâíå àêöè¼å è ðåïðåñèâíîã óíèôèêîâàíîã çàêîíîäàâñòâà ó÷èåí ¼å ïîêóø༠äà ò༠ïðîöåñ áóäå çàóçäàí è ïðåñå÷åí. Îñíîâíî¼ øêîëè ¼å äàòî ó çàäàòàê äà íàöèîíàëíî âàñïèòàâà, îä ó÷èòåà ¼å òðàæåíî äà áóäó íîñèîöè
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
73
äðæàâíå èäå¼å, ó÷èòåñêèì øêîëàìà ¼å íàëîæåíî äà ôîðìèðà¼ó êàäàð êî¼è ó ñâîì ó÷èòåñêîì ïîñëó íåå äîëàçèòè ó êîëèçè¼ó ñà áèòíèì èäå¼àìà î óðååó äðæàâå, îáëèêó âëàäàâèíå, î äðóøòâåíîì ïîðåòêó è î äðæàâíîì è íàðîäíîì ¼åäèíñòâó, ñðåäå øêîëå ñó çàäóæåíå äà äà¼ó íàöèîíàëíî îäíåãîâàíå ìëàäèå. Ïåðèîä òðà¼àà äèêòàòóðå ïîäóäàðèî ñå ñà èçáè¼àåì âåëèêå åêîíîìñêå êðèçå òàêî äà ¼å èçîñòàëà ìàòåðè¼àëíà ïîäðøêà ¼óãîñëîâåíñêî¼ èíòåãðàëíî¼ èäåîëîãè¼è. Ìåãàëîìàíñêè öèåâè äðæàâå î åêîíîìñêîì, êóëòóðíîì, ïðîñâåòíîì íàïðåòêó ïî÷èâàëè ñó íà ïðåòïîñòàâöè äà ¼å äðæàâíî ÷èíîâíèøòâî ñïðåìíî äà èõ ðåàëèçó¼å. Ïîêàçàëî ñå, ìåóòèì, äà ¼å âåðà ÷èíîâíèêà ó ðåæèì äèêòàòóðå è ñòàáèëíîñò ðåæèìà âåîìà áðçî ïî÷åëà äà ¼åàâà à ñà îì è ïî÷åòíè åíòóçè¼àçàì äà óñòóïà ìåñòî îãîåíî¼ ðåïðåñè¼è. Òî ¼å óòèöàëî äà âå ñðåäèíîì ëåòèõ ìåñåöè 1930. íîñèîöèìà ðåæèìà ïîñòàíå ¼àñíî äà ¼óãîñëîâåíñêà èäåîëîãè¼à íå ìîæå âèøå áèòè äåêðåòèðàíà îäîçãî è äà ìîðà áèòè îáåçáååíà ñàðàäà ñâè¼ó íàðîäíèõ ñëî¼åâà. Áèî ¼å òî ïðâè êîðàê êà ôîðìèðàó ðåæèìñêå ñòðàíêå. Ó ïî÷åòêó íå¼àñàí, íåîäëó÷àí è íåóñïåøàí, îí ñå çàâðøèî ñòâàðàåì £óãîñëîâåíñêå ðàäèêàëíîñåà÷êå äåìîêðàòè¼å è, êàñíè¼å, Íàöèîíàëíå ñòðàíêå. Åêîíîìñêó êðèçó è ëè÷íó âëàñò ìîíàðõà ïðàòèëî ¼å ïîòïóíî çàìèðàå è ìàðãèíàëèçàöè¼à ñðïñêèõ ïîëèòè÷êèõ ïàðòè¼à. Äàðîâàåì Óñòàâà (3. ñåïòåìáàð 1931) è ðàñïèñèâàåì èçáîðà çà íàðîäíó ñêóïøòèíó (îäðæàíè 8. íîâåìáðà 1931) ïåðèîä ìîíàðõîäèêòàòóðå ¼å ñàìî ôîðìàëíî çàâðøåí. Ðåñòàóðàöè¼à óñòàâíîã è ïàðëàìåíòàðíîã æèâîòà çíà÷èëà ¼å çà ðåæèì ïðîøèðåå äðóøòâåíîïîëèòè÷êîã îñëîíöà âëàäà¼óåã âðõà è ñòâàðàå óòèñêà äà ñå ïîëèòè÷êè æèâîò âðàà ó ñâî¼å íîðìàëíå òîêîâå, à çà îïîçèöè¼ó ñèãóðàí ïîêàçàòå óçìàêà ñíàãà äèêòàòóðå ïðåä óíóòðàøèì è ñïîíèì òåøêîàìà êî¼å àêò îä 6. ¼àíóàðà 1929. íè¼å ðàçðåøèî âå èõ ¼å ïðîäóáèî è íåñëóåíî óâåàî. Ïðîêëàìîâàå óñòàâà íè¼å çíà÷èëî íàïóøòàå èíòåãðàëèñòè÷êå ¼óãîñëîâåíñêå èäåîëîãè¼å, âå ïîêóø༠äà ñå ¼óãîñëîâåíñòâî, êàî íàöèîíàëíè è äðæàâíè ïðîãðàì è îïøòè íàðîäíè ïîêðåò, îæèâîòâîðè ó óñëîâèìà
74
óáîäðàã Äèìè
ïîñòî¼àà íîðìàëíîã óñòàâíîã è ïîëèòè÷êîã æèâîòà. Òóìà÷åå óñòàâíèõ íà÷åëà êàî íóæíèõ ó óñëîâèìà êàäà ¼å ÷èåí çíà÷à¼àí ïîëèòè÷êè çàîêðåò, êî¼èì íèñó ñìåëè áèòè óãðîæåíè ðåçóëòàòè ïîëèòèêå íàðîäíîã ¼åäèíñòâà è äðæàâíå öåëèíå ïðîæèìàíà ñó ñà åãçàëòèðàíèì èç¼àâàìà î òðè¼óìôó ¼óãîñëîâåíñòâà, ðàçîáëè÷àâàó ïîêðà¼èíñêèõ èäåîëîãè¼à, ïðåâàçèëàæåó íàöèîíàëíèõ, ïëåìåíñêèõ, ðåãèîíàëíèõ è âåðñêèõ ïîäåëà, óêëààó òðàãîâà ïðîøëîñòè. Èíñèñòèðàíî ¼å íà ðàñíîì, ¼åçè÷êîì, ïñèõè÷êîì ¼åäèíñòâó £óãîñëîâåíà, íà ñòàâó äà ¼å ïîñëå 1918. äîøëî äî ïîëèòè÷êîã ó¼åäèåà è óâåðåó äà ¼óãîñëîâåíñêî¼ äðæàâè òåê ïðåäñòî¼è òåæàê ðàä äà ó ïðîöåñó ó¼åäèàâàà ðåãèîíàëíèõ êóëòóðà, çàäðæàâàåì íà¼áîåã îä Ñðïñòâà, Õðâàòñòâà è Ñëîâåíñòâà, îìîãóè ¼óãîñëîâåíñêî êóëòóðíî ¼åäèíñòâî. Ïëàíèðàíî ¼å äà ñèíòåòèçîâàíà ¼óãîñëîâåíñêà íàöè¼à äîâåäå äî íàäíàöèîíàëíå êóëòóðå êî¼à áè óêëîíèëà ïëåìåíñêå ñóïðîòíîñòè, ñóêîáå ïðàâîñëàâà è êàòîëèöèçìà, ñóïðîòñòàâàå äóõà èñòîêà çàïàäó. Çà Êðàà Àëåêñàíäðà I Êàðàîðåâèà è èäåîëîãå äðæàâíå ïîëèòèêå ¼óãîñëîâåíñòâî, ïî÷åòêîì òðèäåñåòèõ, ¼îø óâåê íè¼å ïðåäñòàâàëî ïîòïóíó íåãàöè¼ó è ïîòèðàå ïëåìåíà, ïëåìåíñêèõ èìåíà, ïðîøëîñòè, îñåàà, òðàäèöè¼à, ìåíòàëèòåòà, ò¼. îíî ¼îø íè¼å èìàëî îáëèê ÷èñòå èíòåãðàëíîñòè. Ìåóòèì, áèëà ¼å óî÷èâà òåæà äà ïîñòåïåíî, áåç íàãëîã ïðåëîìà, áóäå íàåíà ñàäðæèíà è äà ñå ïðèðîäíèì îðãàíñêèì èçðàñòàåì ôîðìèðà¼ó ¼óãîñëîâåíñêà îñåàà, îñòâàðè è ¼óãîñëîâåíñêà íàöè¼à. Ñðåäèíîì òðèäåñåòèõ ãîäèíà, ñëàáååì ñòåãà äèêòàòóðå è îäëàñêîì åíîã ãëàâíîã çàãîâîðíèêà, £óãîñëîâåíñòâî ¼å çàêîðà÷èëî ó íîâó ìåóôàçó ó îáëèêîâàó äðæàâå. Òàêîçâàíî ðåàëíî ¼óãîñëîâåíñòâî êî¼å ¼å çàãîâàðàëà âëàäà Ìèëàíà Ñòî¼àäèíîâèà (19351938) íàñòî¼àëî ¼å äà íàäðàñòå íàöèîíàëíå ïîñåáíîñòè àëè èõ íè¼å íåãèðàëî. Ìèëàí Ñòî¼àäèíîâè è £ÐÇ ñó îñòà¼àëè âåðíè íàöèîíàëíîì ¼åäèíñòâó è äðæàâíî¼ öåëèíè ñìàòðà¼óè äà £óãîñëîâåíñòâî ïðåäñòàâà ñâî¼åâðñíó ïîäëîãó íà êî¼î¼ ¼å èçãðàåíà äðæàâà è íà êî¼î¼ ¼åäèíî ìîæå è ìîðà áèòè ñà÷óâà-
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
75
íà. Ðèãèäíó è êîìïðîìèòîâàíó èäåîëîãè¼ó Ñòî¼àäèíîâè ¼å íàñòî¼àî äà çàìåíè åôèêàñíîì äðæàâíîì èíòåðâåíöè¼îì ó ïðèâðåäè êî¼à ìó ¼å ïðóæàëà ìîãóíîñò äà èçìåíîì ïðèâðåäíèõ ðåëàöè¼à ñàñòàâè ¼óãîñëîâåíñêè ïðîñòîð è èçâðøè ïðåîêðåò ó ñðïñêîõðâàòñêèì îäíîñèìà. Ó òèì ãîäèíàìà äðæàâó ñó çàõâàòèëè ñíàæíè äåçèíòåãðàöèîíè ïðîöåñè. Óíóòðàøå òåíçè¼å è êðèçà ìåóíàðîäíîã ïîðåòêà ïðîóçðîêîâàëè ñó íåîäëîæíî ïðåóðååå ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå ñåïòåìáðà 1939. Ó ñàñòàâ íîâîôîðìèðàíå Áàíîâèíå Õðâàòñêå óøëå ñó òåðèòîðè¼å Ñàâñêå è Ïðèìîðñêå áàíîâèíå, äóáðîâà÷êè ñðåç Çåòñêå áàíîâèíå, ñðåçîâè Äåðâåíòà è Ãðàäà÷àö èç Âðáàñêå áàíîâèíå, Òðàâíèê, Ôî¼íèöà è Áð÷êî èç Äðèíñêå áàíîâèíå, Øèä è Èëîê èç Äóíàâñêå áàíîâèíå. Íà òîì ïðîñòîðó æèâåëî ¼å 1939. ãîäèíå ïðåêî ìèëèîí Ñðáà êî¼èìà àêò î ïðåóðååó äðæàâå íè¼å ãàðàíòîâàî íèêàêâó ñòâàðíó çàøòèòó. Ó íàäëåæíîñòè Áàíîâèíå Õðâàòñêå áèëè ñó ïîñëîâè ïîîïðèâðåäå, òðãîâèíå è èíäóñòðè¼å, øóìå è ðóäíèêà, ãðàåâèíà, ñîöè¼àëíå ïîëèòèêå, íàðîäíîã çäðàâà, ôèçè÷êîã âàñïèòàà, ïðàâäå, ïðîñâåòå, óíóòðàøà óïðàâà. Äðæàâíà íàäëåæíîñò îáóõâàòàëà ¼å èñêó÷èâî ïîñëîâå îä îïøòåã èíòåðåñà. Áàíîâèíà ¼å ôèíàíñè¼ñêè îñàìîñòàåíà. Çàêîíîäàâíà âëàñò ¼å ïðèïàäàëà çà¼åäíè÷êè êðàó è Ñàáîðó, äîê ¼å óïðàâíó âëàñò ôîðìàëíî âðøèî êðà ïðåêî áàíà, êîãà ¼å èìåíîâàî è ðàçðåøàâàî äóæíîñòè àëè êî¼è ¼å, èñòîâðåìåíî, áèî îäãîâîðàí è Ñàáîðó. Ôîðìèðàåì Áàíîâèíå Õðâàòñêå èçâðøåíà ¼å ðåâèçè¼à öåíòðàëèñòè÷êîã óñòàâà èç 1931. ãîäèíå. Òèì àêòîì ñå äåôèíèòèâíî ðàñïàëà èäåîëîãè¼à ¼óãîñëîâåíñêîã íàöèîíàëèçìà. Ïðîöåñ äàåã íàöèîíàëíîã ïðåîáëèêîâàà äðæàâå è ôîðìèðàà çàñåáíèõ ñðïñêå è ñëîâåíà÷êå àäìèíèñòðàòèâíå ¼åäèíèöå ïðåêèíóî ¼å ðàò. Ñòâàðàå Áàíîâèíå Õðâàòñêå, ïîäåëà òåðèòîðè¼à, åòíîöåíòðèçàì Õðâàòà, òåðîð íàä Ñðáèìà íà ïðîñòîðèìà íîâîôîðìèðàíå áàíîâèíå, çàäîâîåå àóòîðèòàðíîã ðåæèìà ÕÑÑ è åíèõ ìèëèòàíòíèõ óäðóæåà (Õðâàòñêà ãðààíñêà è ñåà÷êà çàøòèòà, Õðâàòñêè ¼óíàê), ìèëèòàíòíè êëåðèêàëèçàì ðèìîêàòîëè÷-
76
óáîäðàã Äèìè
êå öðêâå êî¼è ¼å äîáè¼àî îáëèêå êëåðîôàøèçìà, åêñêëóçèâíè õðâàòñêè íàöèîíàëèçàì îáåëåæèëè ñó ïðåäâå÷åð¼å ðàòà (1939 1941). Íàñòà¼àå Áàíîâèíå Õðâàòñêå áèî ¼å çíàê äà ¼å ó äóãîì ðâàó ñà ¼óãîñëîâåíñêîì èäå¼îì õðâàòñêè åòíîöåíòðèçàì èçàøàî êàî ïîáåäíèê. Èäåîëîãè¼à ¼óãîñëîâåíñêîã íàöèîíàëèçìà äåôèíèòèâíî ñå ðàñïàëà. Óãðîæåíîñò ñðïñêîã íàöèîíàëíîã áèà äåôèíèòèâíî ¼å óòèöàëà äà ñðïñêè ïîëèòè÷àðè, ïîñëå ãîòîâî äâå äåöåíè¼å æèâîòà ó ¼óãîñëîâåíñêî¼ äðæàâè, îòâîðå ñðïñêî íàöèîíàëíî ïèòàå è ñóî÷å ñå ñà ñòàåì íàöè¼å. Äåöåíè¼àìà îñòàâàíî ïî ñòðàíè èç ñòðàõà äà ñå èìå íå èíèöèðà¼ó è äðóãà ãîðóà ïèòàà (íàöèîíàëíà, ïîëèòè÷êà, ìàèíñêà, òðàäèöèîíàëíî äðæàâíà) 1939. ãîäèíå ñðïñêî íàöèîíàëíî ïèòàå ¼å èñêàçèâàëî âåëèêó çàïóøòåíîñò. Íàöèîíàëíà äåìîáèëèçàöè¼à ¼å, êàêî ñó ïðèìåèâàëè èíòåëåêòóàëöè îêóïåíè îêî Ñðïñêîã êóëòóðíîã êëóáà, äîáèëà çàáðèàâà¼óå ðàçìåðå, íåêðèòè÷êè è èäåàëèñòè÷êè ïðèãðåíà èäå¼à íàöèîíàëíîã ¼åäèíñòâà ïðîèçâåëà ¼å îäíàðîèâàå è íàöèîíàëíó äåçîðè¼åíòàöè¼ó Ñðáà, ïðåñòàëà ¼å áðèãà ïîëèòè÷êèõ ïàðòè¼à çà ñðïñêè íàðîä íà ¼óãó, çàïàäó, ñåâåðó ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå, íè¼å íèøòà óðàåíî íà åêîíîìñêî¼, êóëòóðíî¼, íàöèîíàëíî¼, äóõîâíî¼ èíòåãðàöè¼è Ñðáà. Ñðïñêè êóëòóðíè êëóá ¼å çàãîâàðàî íàöèîíàëíó äèñöèïëèíó, ñâàêîäíåâíè ñèòàí êîíñòðóêòèâíè ðàä, ïëàí, îðãàíèçàöè¼ó, óñìåðàâàå íàöèîíàëíèõ åíåðãè¼à êà ñòàðèì è íîâèì öèåâèìà è èäåàëèìà ñðïñêîã íàðîäà. Çàãîâàðàî ¼å òîëåðàíöè¼ó, äè¼àëîã, ðàçâî¼ ñðïñêå êóëòóðå âèäåî ¼å ó îêâèðó ¼óãîñëîâåíñòâà, ðàäèî íà îæèâàâàó ñðïñêèõ êóëòóðíèõ öåíòàðà è óñòàíîâà. Èíòåëåêòóàëöè îêóïåíè îêî Ñðïñêîã êóëòóðíîã êëóáà áåñïîøòåäíî ñó êðèòèêîâàëè èíòåãðàëíî ¼óãîñëîâåíñòâî è åãîâå ïðîòàãîíèñòå çáîã: ïîêóøà¼à äà óç ïîìî äðæàâå óáðçà¼ó ïðîöåñ èç¼åäíà÷àâàà Ñðáà è Õðâàòà, íàñèëíîã íàìåòàà èäåîëîãè¼å ¼óãîñëîâåíñòâà, äåçîðè¼åíòèñàíîñòè ñðïñêèõ ïîëèòè÷êèõ ñòðàíàêà, ñòâàðàà ëàæíîã ¼óãîñëîâåíñêîã ïàòðèîòèçìà, óáàöèâàà èäå¼å ¼óãîñëîâåíñòâà ó âðòëîã ïîëèòèêå, èç¼åäíà÷àâàà ¼óãîñëîâåíñòâà ñà ëè÷íèì ðåæèìîì è äðóãî. Êîíñòðóêòèâíèì ðàäîì ïðåòâîðè-
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
77
òè ¼óãîñëîâåíñòâî êàî àïñòðàêòíó èäåîëîãè¼ó íåïðè¼àòåñêó è íåãèðà¼óó ïðåìà ñðïñòâó, õðâàòñòâó è ñëîâåíñòâó ó îðãàíñêó çà¼åäíèöó ñâèõ æèâèõ ñíàãà êî¼å îñåà¼ó èñòîâðåìåíî è ñâî¼ó îñîáåíîñò è ñâî¼ó ìåóçàâèñíîñò áèî ¼å öè êî¼åì ¼å Ñðïñêè êóëòóðíè êëóá òåæèî. Äðæàâà ïðå ñâåãà áèëà ¼å ¼åäíà îä ïàðîëà êî¼å ¼å Ñðïñêè êóëòóðíè êëóá çàãîâàðàî. Ïðè òîì ¼å èñòèöàíî äà áåç äðæàâå íåìà ñëîáîäå, íåìà êóëòóðå, íåìà íàïðåòêà, íåìà æèâîòà. Îòóäà ¼å £óãîñëàâè¼ó ñìàòðàî âàæíîì à ÷èåíèöó äà ñó ñå Ñðáè ó ó ïî÷åëè ðàçî÷àðàâàòè è ãóáèòè ïîâåðåå, íà¼áîëíè¼îì òà÷êîì ïîëèòè÷êîã òðåíóòêà. £óãîñëàâè¼ó ¼å âèäåî êàî ¼àêó äðæàâó ¼åäíàêèõ äóæíîñòè è ¼åäíàêèõ ïðàâà çà ñâå åíå íàðîäå. Ñðïñêè êóëòóðíè êëóá ¼å èñòèöàî äà ¼å ¼óãîñëîâåíñêà äðæàâà Ñðáèìà ïðå÷à îä óæèõ íàöèîíàëíèõ îñåàà. Ñìàòðàî ¼å äà ó Ñðáè¼è òðåáà êóëòóðíî ïîðàäèòè; èíèöèðàòè êóëòóðíî èç¼åäíà÷àâàå åíèõ äåëîâà, ðàäèòè íà ñïî¼ó Ñðïñòâà è êóëòóðå. Âî¼âîäèíó ¼å äîæèâàâàî êàî îáëàñò ó êî¼î¼ ¼å ñðïñêà íàöèîíàëíà ìèñàî è íàöèîíàëíî áèå óãðîæåíî è ñìàòðàî äà òðåáà èñòèöàòè ñðïñêè êàðàêòåð òå èñòîðè¼ñêå îáëàñòè. Áîñíó è Õåðöåãîâèíó ¼å âèäåî êàî ñðïñêó çåìó, ïîäñòèöàî ñàðàäó ïðàâîñëàâíèõ Ñðáà è ìóñëèìàíà, ñóïðîòñòàâàî ñå õðâàòñêî¼ ïðîïàãàíäè, èñòèöàî äà òà îáëàñò ìîðà öåëîâèòà óè ó áóäóó ñðïñêó òåðèòîðè¼àëíó ¼åäèíèöó. Áîñàíñêó Êðà¼èíó ¼å îçíà÷àâàî ïðåäñòðàæîì Áåîãðàäà, íîñèîöåì äðæàâíå è íàöèîíàëíå ìèñëè, ñðïñêèì çèäîì êî¼è òðåáà íà ñâàêè íà÷èí ïîìîè. Ðàäèî ¼å íà èçäâà¼àó Ñðåìà èç ñàñòàâà Áàíîâèíå Õðâàòñêå (ñðåçîâè Âóêîâàð, Âèíêîâöè, Äà) è èñòèöàî äà Äàëìàöè¼à íè èñòîðè¼ñêè, íè ãåîãðàôñêè, íè åòíè÷êè, íè êóëòóðíî, íè ïðèâðåäíî íè¼å ñàìî õðâàòñêà. Ïîòåíöèðàî ¼å ñðïñêè êàðàêòåð £óæíå Ñðáè¼å, èñòèöàî çíà÷༠Êîñîâà è Ìåòîõè¼å çà ñâåñò ñðïñêîã íàðîäà. Ñâå òå îáëàñòè ñìàòðàî ¼å ñðïñêèì çåìàìà. Óïîçîðàâàî ¼å äà ñå ó áóðíèì âðåìåíèìà êî¼à äîëàçå ñðïñòâî òðåáà ñà÷óâàòè. Èäåîëîãè¼à ñðïñêå íàöèîíàëíå èíòåãðàöè¼å áèëà ¼å ðåàêöè¼à íà ¼åäíîñòðàíè íàñòàíàê õðâàòñêå Áàíîâèíå. Ñïîðàçóì îä 26. ñåïòåìáðà 1939. Ñðáè íèñó ïðèçíàâàëè íè ïî ñàäðæà¼ó íè ïî íà÷èíó íà êî¼è ¼å íàñòàî.
78
óáîäðàã Äèìè
Ó ãîäèíàìà Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà (19411945) êàî äà ñå îáèñòèíèëà ñòðåïà óäè îêóïåíèõ îêî Ñðïñêîã êóëòóðíîã êëóáà ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå íè¼å áèëî. Âî¼íî ïîáååíà è ðàçáè¼åíà îíà ¼å èçáðèñàíà ñà ïîëèòè÷êå êàðòå Åâðîïå. Ó ïëàíîâèìà íåìà÷êîã íîâîã ïîðåòêà, êàêî ïîêàçó¼ó èñòðàæèâàà èñòîðè÷àðà, íè¼å áèëî ìåñòà íè çà Ñðáè¼ó. Ìàòèöà ñðïñêîã íàðîäà ¼å èçäååíà, âîäè ñå êàî îêóïèðàíà òåðèòîðè¼à, ïîä âî¼íîì ¼å óïðàâîì, èìà óæå ãðàíèöå îä îíèõ èç 1912. ãîäèíå (ïðå áàëêàíñêèõ ðàòîâà), ïðåïóíà ¼å ñðïñêîã ñòàíîâíèøòâà êî¼å ¼å ïîä ïðåòîì ãåíîöèäà èçáåãëî ñà ïðîñòîðà ÍÄÕ, ïîëèòè÷êè, èäåîëîøêè è âî¼íî ¼å óíóòàð ñåáå íåïîìèðèâî ïîëàðèçîâàíà. Äåìîíñòðàòèâíèì è ìàñîâíèì îäáàöèâàåì Òðî¼íîã ïàêòà (äðæàâíè óäàð, ñìåíà íàìåñíè÷êîã ðåæèìà è âëàäå, äåìîíñòðàöè¼å 27. ìàðòà 1941) ñðïñêè íàðîä ñå íåäâîñìèñëåíî îïðåäåëèî çà îíó ñòðàíó ó âåëèêîì ñâåòñêîì ñóêîáó êî¼à ñå áîðèëà ïðîòèâ íàöèñòè÷êîã è ôàøèñòè÷êîã òîòàëèòàðèçìà. Îäëóêà î íàïàäó íà £óãîñëàâè¼ó, äîíåòà ó Áåðëèíó 27. ìàðòà 1941, îòóäà íè¼å çíà÷èëà ñàìî ïîðàç ¼óãîñëîâåíñêå âî¼ñêå è îêóïàöè¼ó ¼óãîñëîâåíñêèõ òåðèòîðè¼à âå è ðàçáè¼àå £óãîñëàâè¼å êàî äðæàâå. Áèëà ¼å òî êàçíà íàðîäó êî¼è ¼å Àäîëô Õèòëåð ñìàòðàî áàíäîì çàâåðåíèêà è äðæàâè êî¼ó ¼å òðåáàëî òàêî óñèòíèòè äà íèêàäà âèøå íå äîáè¼å íà çíà÷à¼ó. Äåáåëàöè¼îì £óãîñëàâè¼å áèëà ¼å ïëàåíà ëî¼àëíîñò Õèòëåðîâèõ ñàâåçíèêà è îñòâàðåíî íàñòî¼àå äà ñå Ñðáè, êàî âå÷èòè óçðî÷íèöè íåìèðà øòî âèøå ñòåñíå è ïðèòèñíó. Èñòðàæèâà÷è ïðèìåó¼ó äà ¼å ìóåâèòè ðàò èç àïðèëà 1941. ãîäèíå âîåí ïðîòèâ Ñðáà êàî ¼åçãðà ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå è êàî Íåìöèìà íåïðè¼àòåñêîã íàðîäà. Ñðïñêè íàðîä ïîäåëèî ¼å ñóäáèíó äðæàâå êî¼ó ¼å 1918. ãîäèíå ñòâîðèî. Íàñååí øèðîì ¼óãîñëîâåíñêîã ïðîñòîðà îí ¼å 1941. áèî èçäååí è èçëîæåí îïàñíîñòè áèîëîøêîã, íàöèîíàëíîã è êóëòóðíîã óíèøòåà. Ñðáè ñó ñâóäà îçíà÷àâàíè êðèâöèìà, ñòðàíèì òåëîì, îïàñíîøó çà óñïîñòàâàå êâèñëèíøêèõ ðåæèìà. Ïîäåëå êî¼å ñó èõîâ æèâîò îïòåðåèâàëå ó ìèðó è êî¼å ñó ó ïðåäâå÷åð¼å ðàòà ëè÷èëå íà ñóêîá ñâèõ ïðîòèâ ñâèõ, äîäàòíî ñó çàîøòðåíå. Ó íåâðåìå ñó-
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
79
÷ååíè, òðàãè÷íî ïîñâààíè è óäàåíè áèëè ñó èíòåãðàëèñòè è ïîáîðíèöè ïðîñðïñêå ïîëèòèêå, öåíòðàëèñòè è ôåäåðàëèñòè, êîìóíèñòè è àíòèêîìóíèñòè, äåìîêðàòå è ïðèñòàëèöå äèêòàòóðå. Ó ìåóñîáíèì îáðà÷óíèìà èñïëèâàëè ñó èç èñòîðè¼å íåñïîðàçóìè ñâèõ áî¼à è ïîäåëå ñâèõ âðñòà ÷èíåè ïîñòî¼åó íåñðåó òåæîì à ïîðàç ôàòàëíè¼èì. Îêóïàöèîíî ïîäðó÷¼å Ñðáè¼å èìàëî ¼å çà Òðåè ðà¼õ âåëèêó ñòðàòåøêó è ðàòíî-ïðèâðåäíó âàæíîñò. Íåìà÷êà âî¼íà è óïðàâíà âëàñò (îêóïàöèîíè ñèñòåì ¼å êîíòðîëèñàí èç âèøå öåíòàðà îäëó÷èâàà) íàñòî¼àëà ¼å äà îäðæàâà êîíòðîëó íàä èçâîðèìà ìèíåðàëíèõ ñèðîâèíà, ðóäíèöèìà áàêðà, îëîâà, öèíêà, íàëàçèøòèìà àíòèìîíà, ìàãíåçèòà, óãà àëè è íàä ïîîïðèâðåäíèì ðåîíèìà, çíà÷à¼íèì êîìóíèêàöèîíèì ïðàâöèìà, óðáàíèì è èíäóñòðè¼ñêèì öåíòðèìà. Ðàçìåðå ïîñëîâà íàòåðàëå ñó íåìà÷êî âî¼íî è ïîëèòè÷êî âîñòâî äà íàêíàäíî îôîðìè èçâðøíè è óïðàâíè àïàðàò ñà÷èåí îä óäè äîìàåã ïîðåêëà (ðåêîíñòðóèñàíè ïðåàøè óïðàâíè àïàðàò). Ïî¼àâà òàêâîã òåëà (êîìåñàðñêà óïðàâà) íè¼å çíà÷èî óêó÷èâàå Ñðáè¼å ó ïëàíîâå íåìà÷êîã íîâîã ïîðåòêà. Çíà÷༠ïðîñòîðà íàñååíîã ñðïñêèì íàðîäîì ïîäñòèöàî ¼å íàñòà¼àå ïëàíîâà î åãîâîì åòíè÷êîì ïðåóðååó, äóãîðî÷íîì ñòàâàó ïîä íåìà÷êî âîñòâî, óñòóïàó íà óïðàâó Áóãàðèìà è Õðâàòèìà. Äåî êàñíè¼å íåìà÷êå ïîëèòèêå íà ¼óãîèñòîêó Åâðîïå áèëè ñó è ìàãëîâèòè ïëàíîâè è íàãîâåøòà¼è î ñòâàðàó ñðïñêî-öðíîãîðñêå äðæàâíå çà¼åäíèöå êî¼à áè áèëà ïîä äèðåêòíîì íåìà÷êîì êîíòðîëîì. Òà èäå¼à íèêàäà íè¼å íàèøëà íà ðàçóìåâàå Àäîëôà Õèòëåðà. Ãîäèíå îêóïàöè¼å áèëå ñó èñïóåíå òåðîðîì. Ñâàêè îòïîð íà¼ñòðîæå ¼å êàæàâàí. Ñòðåàà, ðàöè¼å, ñïåöè¼àëíè çàòâîðè, ëîãîðè, ñòðàòèøòà, êàçíåíå åêñïåäèöè¼å áèëè ñó äåî ñâàêîäíåâèöà æèâîòà ïîä îêóïàöè¼îì. Íàñòî¼àà ïàöèôèêàöè¼å Ñðáè¼å íèñó äàëà ðåçóëòàòå. Ìàñîâíà ñòðåàà îòïî÷åëà ñó ¼óëà 1941. Ó îäìàçäàìà òîêîì ¼óëà óáè¼åíî ¼å îêî õèàäó öèâèëà. Ñåïòåìáðà 1941. ñòóïèëî ¼å íà ñíàãó íàðååå î ñòðåàó òàëàöà ñòîòèíó çà ñâàêîã óáè¼åíîã, îäíîñíî ïåäåñåò çà ñâàêîã ðàåíîã Íåìöà ó Ñðáè¼è. Îêòî-
80
óáîäðàã Äèìè
áðà 1941. èçâðøåíè ñó ìàñîâíè çëî÷èíè (ñòðåàà öèâèëà) ó Êðàãó¼åâöó, Âàåâó, Êðàåâó. Ñïèðàëà íàñèà íàä öèâèëíèì ñòàíîâíèøòâîì äîáè¼àëà ¼å èç ìåñåöà ó ìåñåö íà èíòåíçèòåòó. Íåìà÷êè ïîäàöè ïîêàçó¼ó äà ¼å ó áîðáàìà ñà ïàðòèçàíñêèì è ÷åòíè÷êèì ïîêðåòîì íà òëó Ñðáè¼å, äî ôåáðóàðà 1942, óáè¼åíî, óõâàåíî è ñòðåàíî 7.776 áîðàöà äîê ¼å ó îäìàçäàìà ëèêâèäèðàíî 20.149 öèâèëà. £îø òðàãè÷íè¼ó ñóäáèíó, êî¼à ¼å çàïðåòèëà áèîëîøêîì èñòðåáåó, ñðïñêè íàðîä ¼å äîæèâåî íà ïðîñòîðó ÍÄÕ, èòàëè¼àíñêîã ïðîòåêòîðàòà Âåëèêà Àëáàíè¼à, ìààðñêî¼ îêóïàöèîíî¼ óïðàâè, áóãàðñêî¼ îêóïàöèîíî¼ çîíè. Âëàäà íàðîäíîã ñïàñà, íà ÷è¼åì ¼å ÷åëó áèî Ìèëàí Íåäè, íè¼å óñïåëà äà èçìîëè óáëàæàâàå êàçíåíèõ ìåðà îêóïàòîðà íèòè äà ïðèâîëè ñòàíîâíèøòâî Ñðáè¼å íà ëî¼àëíîñò è ïîêîðíîñò òóî¼ âëàñòè. Âåçó¼óè ñâî¼ó ñóäáèíó çà ñóäáèíó íîâîã ïîðåòêà ó Åâðîïè è Áàëêàíó, äåî ñðïñêå ïîëèòè÷êå, åêîíîìñêå è âî¼íå åëèòå çàãàçèî ¼å ó êîëàáîðàöè¼ó. Ñðïñêè ïîëèòè÷êè è âî¼íè ïîêðåòè è îíè ó êî¼èìà ñó Ñðáè ÷èíèëè âåèíó (ïàðòèçàíñêè ïîêðåò) èìàëè ñó ñóïðîòñòàâåíå âèçè¼å î ¼óãîñëîâåíñêî¼ è ñðïñêî¼ äðæàâè ó áóäóíîñòè. ×åòíè÷êè ïîêðåò ñå çàëàãàî çà £óãîñëàâè¼ó ó êî¼î¼ ñå, ïîñëå ðàòà, ìîðà îìåèòè ñðïñêè ïðîñòîð, îáíîâèòè ìîíàðõè¼à, êàçíèòè èçäà¼íèöè è èçàçèâà÷è ãåíîöèäà, âðàòèòè ïðåòõîäíè ïîëèòè÷êè ñèñòåì. Ó îêâèðó ñòðàòåãè¼å ÷åêàà äà ñå âåëèêè åâðîïñêè ôðîíòîâè ïðèáëèæå ¼óãîñëîâåíñêîì ïðîñòîðó îíè ñó çàãîâàðàëè çàøòèòó áèîëîøêå ñóïñòàíöå Ñðáà è áåñêîìïðîìèñíî ðàçðà÷óíàâàå ñà èäåîëîøêèì ïðîòèâíèöèìà (êîìóíèñòè÷êè ïîêðåò). Êîìóíèñòè ñó èíñèñòèðàëè íà îáíîâè ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå êàî çà¼åäíèöå ðàâíîïðàâíèõ íàðîäà, çà¼åäíè÷êó äðæàâó âèäåëè êàî ôåäåðàöè¼ó, ñâî¼ó íàöèîíàëíó ïîëèòèêó òåìåèëè íà ¼óãîñëîâåíñòâó è èíòåðíàöèîíàëèçìó, âåðîâàëè ó èñòîâðåìåíó ñîöè¼àëíó è íàöèîíàëíó åìàíöèïàöè¼ó ¼óãîñëîâåíñêèõ íàðîäà. Çà îñòâàðåå ñâî¼èõ öèåâà îäàáðàëè ñó îôàíçèâíó ñòðàòåãè¼ó è ïðåìà îêóïàòîðó è ïðåìà êëàñíîì íåïðè¼àòåó, èçáàöèëè ïàðîëó î áðàòñòâó è ¼åäèíñòâó, îäáàöèëè ñâàêè íàöèîíàëíè ðåâàíøèçàì ó áóäóíîñòè,
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
81
ó îêâèðó ðàòà íàñòî¼àëè äà èçâåäó ñîöè¼àëèñòè÷êó ðåâîëóöè¼ó, æðòâå èõ íèñó èíòåðåñîâàëå. Âëàäà Ìèëàíà Íåäèà ¼å èñòðà¼àâàëà íà íàöèîíàëíîì ñàáèðàó Ñðáà è ó ñêëàäó ñà òèì êîíöåïòó Âåëèêå Ñðáè¼å, îñëîåíå íà Òðåè Ðà¼õ è óïóåíå íà ìëàäå ãåíåðàöè¼å êî¼å íèñó çàðàæåíå âèðóñîì ¼óãî-ñëîâåíñòâà. îòèåâ ïîêðåò ñå çàëàãàî çà îáíîâó Ñðáè¼å, íîâó äðæàâó âèäåî óðååíó íà êîðïîðàòèâíèì îñíîâàìà, èñêàçèâàî èçðàçèòè àíòèêîìóíèçàì è àíòè¼åâðå¼ñòâî. Îñëîáîäèëà÷êè ðàò áèî ¼å îòóäà, ó èñòî âðåìå, êðâàâè ãðààíñêè ðàò ó êî¼åì ñó ñå áîðèëè ñâè ïðîòèâ ñâèõ. Íà êðà¼ó ðàòà ÊÏ£ ¼å èçàøëà êàî ïîáåäíèê. Ó ïèòàó ¼å ïàðòè¼à ðåâîëóöèîíàðíå àêöè¼å øòî ¼å îäðåèâàëî åí ïðîãðàì, ìåòîäå ðàäà, áðî¼ ÷ëàíîâà, îðãàíèçàöè¼ó ïðåêî êî¼å ¼å ñïðîâîäèëà ñâî¼å èäå¼å è øèðèëà óòèöà¼. Ó ðàòíèì ãîäèíàìà, îä ¼åäíå áðî¼íî ìàëå, êàäðîâñêè óðååíå, îä Êîìèíòåðíå ñóìè÷åíå ïàðòè¼å äà ¼å ëåãëî èìïåðè¼àëèñòè÷êèõ øïè¼óíà, ÊÏ£ ¼å èçðàñëà ó ñíàãó êî¼à ¼å ó ñâî¼èì ðóêàìà èìàëà öåëîêóïíó âëàñò ó çåìè (âî¼íó, óïðàâíó, ñóäñêó), ñòàëà óç áîê ÑÊÏ(á), ïîñòàëà ðåâîëóöèîíàðíè öåíòàð çà Áàëêàí è ãëàâíè àíòèèìïåðè¼àëèñòè÷êè åêñïîíåíò ïðåìà Çàïàäó. Ëåãèòèìèòåò ñâî¼å âëàñòè êîìóíèñòè ñó íàøëè ó ìèòîëîãèçîâàíî¼ ïðåäñòàâè î ÍÎÁ-ó êî¼à ¼å ñóãåðèñàëà äà ¼å óñïîñòàâåíè ïîðåäàê ïðèðîäíî èçðàñòàî èç ïðîøëîñòè. Ó ïèòàó ¼å áèëà àóòåíòè÷íà ðåâîëóöè¼à ó îêâèðèìà ðàòà ó êîìå ñó ¼óãîñëîâåíñêè êîìóíèñòè îïòèðàëè çà àíòèôàøèñòè÷êó êîàëèöè¼ó. £óãîñëîâåíñêà äðæàâà íàñòàëà 1945. ãîäèíå îáëèêîâàíà ¼å ó äóõó èäå¼à ïàðòèçàíñêîã ¼óãîñëîâåíñòâà êî¼å ¼å çàãîâàðàëà Êîìóíèñòè÷êà ïàðòè¼à £óãîñëàâè¼å. £óãîñëîâåíñòâî ÊÏ£ óìíîãîìå ¼å áèëî îïòåðååíî äîãìàòñêèì è êëàñíèì ïîãëåäèìà íà äðæàâó è ñòðîãîøó ïðåìà ñðïñêîì íàðîäó. Ïî÷åòêîì äâàäåñåòèõ ãîäèíà ÊÏ£ ¼å çàãîâàðàëà óíèòàðíó äðæàâó. Çàòèì ñå äóæå îä ¼åäíå äåöåíè¼å (19231935) çàëàãàëà ñå çà ðàçáè¼àå £óãîñëàâè¼å è ôîðìèðàå íåçàâèñíèõ íàöèîíàëíèõ äðæàâà íà åíîì òëó. Ó ãîäèíàìà óñïîíà íàöèîíàëñîöè¼àëèçìà è ïîäåëå ñâåòà íà
82
óáîäðàã Äèìè
ñâåò ôàøèçìà è ñâåò àíòèôàøèçìà, ¼óãîñëîâåíñêè êîìóíèñòè ñó, íà¼çàä, ïîä óòèöà¼åì Ìîñêâå, ïðèõâàòèëè ¼óãîñëîâåíñêó äðæàâó è çà ó ñå áîðèëè ó ðàòó 19411945. Ó ÷èòàâîì ìåóðàòíîì ïåðèîäó ÊÏ£ ¼å ñèñòåìàòñêè ïîäñòèöàëà ìðæó ïðîòèâ ñðïñêå áóðæîàçè¼å êàî óãåòà÷êå, íåêðèòè÷êè ïðèõâàòèëà òåçó î âåëèêîñðïñêîì õåãåìîíèçìó, ñàãëàøàâàëà ñå ñà ïëàíîâèìà î íàñòà¼àó íàöèîíàëíèõ äðæàâà íà ðà÷óí ñðïñêå åòíè÷êå òåðèòîðè¼å, øèðèëà ïðîïàãàíäó î ñðïñêî¼ âî¼ñöè êàî îêóïàòîðñêî¼, ñðïñêîì ÷èíîâíèøòâó è äðæàâè êàî åêñïëîàòàòîðñêî¼, ñòàâàëà ó çàäàòàê ñðïñêèì êîìóíèñòèìà äà ðàäå ïðîòèâ ñðïñêîã õåãåìîíèçìà è ñîïñòâåíå äðæàâå. Ó ñêëàäó ñà òèì áèëà ¼å è íàöèîíàëíà ïîëèòèêà êî¼à ¼å ïðåêî ïàðòè¼ñêå èíñòèòóöèîíàëíå ñòðóêòóðå íàïðîñòî äðîáèëà îáëàñòè ñðïñêîã åòíè÷êîã ïðîñòîðà. Êîìóíèñòè ñó çàãîâàðàëè ðàâíîïðàâíîñò íàðîäà. Çà ðàçëèêó îä ãðààíñêèõ ïîëèòè÷àðà âåðîâàëè ñó äà ñå íîâà £óãîñëàâè¼à ìîæå èçãðàäèòè ¼åäèíî êàî ôåäåðàöè¼à ðàâíîòåæå. Ó Äðóãîì ñâåòñêîì ðàòó ñðïñêî ãðààíñòâî áèëî ¼å óíèøòåíî, íàöèîíàëíè ïîêðåò ðàçáè¼åí, èíòåëèãåíöè¼à äîæèâåëà ïîãðîì, ðàñöåïêàíîñò è ïîäååíîñò ñå èñêàçàëå ó íà¼ïîãóáíè¼èì îáëèöèìà, áèîëîøêà èñöðïåíîñò îñòàâèëà ñâî¼ ïå÷àò, èäåîëîãè¼à êîìóíèçìà çàöàðèëà ó ñâèì ñôåðàìà äðóøòâåíîã æèâîòà. Îä ïðâîã äàíà îðóæàíîã óñòàíêà, ïóòåì ðàçíèõ ôîðìè (ïàðòè¼ñêà îðãàíèçàöè¼à, îðãàíèçàöè¼à îðãàíà âëàñòè, âî¼íîïîëèòè÷êà ñòðóêòóðà), ðàçâè¼àî ñå ïðîöåñ íàñòà¼àà íîâå ¼óãîñëîâåíñêå ôåäåðàöè¼å. Ðàçëîçè ïðàãìàòè÷íå ïðèðîäå (óíóòðàøè è ñïîíè) ïðåñóäíî ñó óòèöàëè äà ñå è î äåëèêàòíèì ïèòàèìà, êàêâî ¼å áèëî ïèòàå ðàçãðàíè÷åà íàñòà¼óèõ ôåäåðàëíèõ ¼åäèíèöà, âîñòâî ¼óãîñëîâåíñêå ðåâîëóöè¼å íè¼å èç¼àøàâàëî. Ó ñèòóàöè¼àìà êàäà ñó ñå ïî¼àâèâàëà ñïîðíà ïèòàà (íïð. ñïîð ïàðòè¼ñêèõ îðãàíèçàöè¼à Õðâàòñêå è Âî¼âîäèíå îêî Ñðåìà) ïàðòè¼ñêè âðõ ¼å íàñòî¼àî äà èõîâî ðåøàâàå îäëîæè çà íåêî äðóãî âðåìå, ïîñëå ïîáåäå ðåâîëóöè¼å. Ïðèìåíà ôåäåðàëíîã ïðèíöèïà ó óðååó ïàðòè¼å è áóäóå äðæàâå òðåáàëî ¼å äà ôîðìàëíî îáåçáåäè ïóíó ðàâíîïðàâíîñò ¼óãîñëîâåíñêèõ íàðîäà (ðåøåå
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
83
íàöèîíàëíîã ïèòàà), àëè äà ïðè òîì íå óãðîçè îïøòå ¼óãîñëîâåíñêî ¼åäèíñòâî. Ó ôåäåðàëíîì ñèñòåìó âëàñòè Ïîëèòáèðî ÊÏ£ ¼å èìàî äîìèíàíòíî ìåñòî. åìó ñó áèëå ïîäðååíå ïîñòî¼åå íàöèîíàëíå è ïîêðà¼èíñêå ïàðòè¼ñêå îðãàíèçàöè¼å, íàñòà¼óè àïàðàò âëàñòè, âî¼íà îðãàíèçàöè¼à, øòî ñâåäî÷è äà íè¼å ïîñòî¼àëà ñóøòèíñêà ôåäåðàëèçàöè¼à. Îäëóêîì î èçãðàäè £óãîñëàâè¼å êàî äðæàâíå çà¼åäíèöå ðàâíîïðàâíèõ íàðîäà íà äåìîêðàòñêîì è ôåäåðàëíîì ïðèíöèïó, Äðóãî çàñåäàå ÀÂÍΣ-à ¼å ïîòâðäèëî ïðîöåñ ôåäåðàëíå èíñòèòóöèîíàëèçàöè¼å êî¼è ¼å òðà¼àî îä ïðâèõ äàíà ðàòà. ÀÂÍΣ ñå îïðåäåëèî çà ïðèçíàå ïåò êîíñòèòóòèâíèõ íàðîäà (Ñðáè, Õðâàòè, Ñëîâåíöè, Öðíîãîðöè, Ìàêåäîíöè) è øåñò ôåäåðàëíèõ ¼åäèíèöà (Áîñíà è Õåðöåãîâèíà ¼å òðåáàëî äà, çáîã ñëîæåíå íàöèîíàëíå ñòðóêòóðå, äîáè¼å ñòàòóñ àóòîíîìè¼å äà áè 26/27. 11. 1943. áèëà êîíñòèòóèñàíà êàî ðàâíîïðàâíà ôåäåðàëíà ¼åäèíèöà). ÀÂÍΣ íè¼å ðåøèî ïèòàå óíóòðàøåã óðååà ôåäåðàöè¼å è ðàçãðàíè÷åå ôåäåðàëíèõ ¼åäèíèöà. Èñòèöàíî ¼å äà çà òî ¼îø íè¼å âðåìå. Ïðåäâèåíî ðåøåå äåëèëî ¼å Ñðáå. Ñðáè¼à ¼å áèëà ïîñëåäà ¼óãîñëîâåíñêà îáëàñò êî¼à ¼å êîíñòèòóèñàíà êàî ôåäåðàëíà ¼åäèíèöà. Ò༠çíà÷à¼íè êîíñòèòóòèâíè ÷èí îäèãðàî ñå, ó âèøå åòàïà, îä íîâåìáðà 1944. äî àâãóñòà 1945. ãîäèíå. Âåëèêà àíòèôàøèñòè÷êà íàðîäíîîñëîáîäèëà÷êà ñêóïøòèíà Ñðáè¼å (912. íîâåìáàð 1944) äîíåëà ¼å îäëóêå êî¼èìà ¼å Ñðáè¼à ïðîãëàøåíà ðàâíîïðàâíîì ôåäåðàëíîì ¼åäèíèöîì Äåìîêðàòñêå Ôåäåðàëíå £óãîñëàâè¼å, à ÀÑÍÎÑ (Àíòèôàøèñòè÷êà ñêóïøòèíà íàðîäíîã îñëîáîåà Ñðáè¼å) êîíñòèòóèñàí êàî íà¼âèøå çàêîíîäàâíî è èçâðøíî íàðîäíî ïðåäñòàâíè÷êî òåëî, âðõîâíè îðãàí äðæàâíå âëàñòè è íîñèëàö ñóâåðåíèòåòà íàðîäà è äðæàâå Ñðáè¼å. Ó òîì òðåíóòêó Âî¼âîäèíà, Êîñîâî è Ìåòîõè¼à è Ñàíàê íèñó, ôîðìàëíî, áèëè ó ñàñòàâó Ñðáè¼å. Íà âàíðåäíîì çàñåäàó ÀÑÍÎÑ-à (79. àïðèë 1945), íà îñíîâó èç¼àâà î ïðèêó÷åó êî¼å ñó äîíåëè ïîêðà¼èíñêè è îáëàñíè îðãàíè, äîíåòà ¼å îäëóêà î ïðèïà¼àó (ïðèêó÷åó) Êîñîâà è Ìåòîõè¼å, Âî¼âîäèíå è Ñàíàêà. Îñíèâà÷êè êîíãðåñ ÊÏ Ñðáè¼å, îäðæàí îä
84
óáîäðàã Äèìè
8. äî 12. ìà¼à 1945. ó Áåîãðàäó, ó ñêîðî êîíñïèðàòèâíèì óñëîâèìà, íàëîæèî ¼å ÷ëàíîâèìà íîâîîñíîâàíå ÊÏ Ñðáè¼å äà áóäó íà ÷åëó èçãðàäå èñòèíñêå ôåäåðàòèâíå £óãîñëàâè¼å, äà îäáàöå ñõâàòàà äà ñâàêè íàðîä ó ñâîìå îêâèðó ñòâàðà ¼åäíó ñíàæíó, ôåäåðàëíó ¼åäèíèöó, Õðâàòñêó, Ñðáè¼ó, èòä. íà ðà÷óí äðóãå..., àôèðìèñàî ¼åäíó äðæàâó £óãîñëàâè¼ó, ó êî¼î¼ ñâàêè íàðîä èìà ñâî¼à ïðàâà è ïîòïóíó ðàâíîïðàâíîñò, ñóøòèíîì ¼óãîñëîâåíñêîã ôåäåðàëèçìà îçíà÷èî ïîòðåáó äà èç âèøå ôåäåðàëíèõ ¼åäèíèöà ñòâîðèìî ¼åäíó ñíàæíó ¼óãîñëîâåíñêó íàöèîíàëíó äðæàâó. Ðàçëîçè ïðàãìàòè÷íå ïðèðîäå (íåðåøåíè ñòàòóñ Âî¼âîäèíå, Êîñîâà è Ìåòîõè¼å è Ñàíàêà) è ïðàêñà ïðâå çåìå ñîöè¼àëèçìà (íà íàöèîíàëíîì ïðèíöèïó íè¼å áèëà óðååíà íè ïàðòè¼ñêà îðãàíèçàöè¼à Ðóñè¼å ó ñêëîïó ÑÊÏ-á) ïðåñóäíî ñó óòèöàëè íà âèøåìåñå÷íî êàøåå îäðæàà êîíãðåñà ñðïñêèõ êîìóíèñòà. Ó Ðåçîëóöè¼è êî¼ó ¼å Êîíãðåñ äîíåî ñðïñêèì êîìóíèñòèìà ¼å, êàî íà¼âàæíè¼è çàäàòàê, ñòàâåíî ó äóæíîñò äà ðàäå íà ¼à÷àó íàøå íîâå äðæàâå, ñóïðîòñòàâà¼ó ñå âåëèêîñðïñêèì øîâèíèñòè÷êèì òåíäåíöè¼àìà, ñâèì ñðåäñòâèìà èçîëó¼ó âåëèêîñðïñêó ðåàêöè¼ó, áîðå ñå ïðîòèâ âåëèêîñðïñêîã õåãåìîíèçìà. Ïîñåáíèì ðåçîëóöè¼àìà êî¼å ¼å èçãëàñàëî Òðåå çàñåäàå ÀÂÍΣ-à (726. àâãóñò) çàâðøåí ¼å ïðîöåñ êîíñòèòóèñàà ôåäåðàëíå Ñðáè¼å è ó îñíîâíèì öðòàìà äîâðøåíà èçãðàäà £óãîñëàâè¼å íà ïðèíöèïèìà ïîñòàâåíèì 29. íîâåìáðà 1943. Äåëåãàòè ñó ¼åäíîãëàñíî ïðèõâàòèëè è ïîòâðäèëè îäëóêå Ñêóïøòèíå èçàñëàíèêà íàðîäà Âî¼âîäèíå (îä 3031. ¼óëà 1945), ÀÑÍÎ Ñàíàêà (îä 29. ìàðòà 1945) è Îáëàñíå íàðîäíå ñêóïøòèíå Êîñîâà è Ìåòîõè¼å (îäðæàíà íàêîí óêèäàà Âî¼íå óïðàâå, 8-10. ¼óë 1945) î ïðèêó÷åó ôåäåðàëíî¼ Ñðáè¼è. Òðåå çàñåäàå ÀÂÍΣ-à áèëî ¼å ìåñòî íà êîìå ¼å, ¼îø ¼åäíîì ïîòâðåíî äà ó óíóòðàøåì óðååó èçìåó Êðàåâèíå £óãîñëàâè¼å è íîâå äðæàâå íåìà íèêàêâîã êîíòèíóèòåòà. Íåøòî êàñíè¼å, ó äåêëàðàöè¼è î ïðîãëàøåó Ôåäåðàòèâíå Íàðîäíå Ðåïóáëèêå £óãîñëàâè¼å îä 29. íîâåìáðà 1945, èñòàêíóòà ¼å îäëó÷íà ðåøåíîñò äà óíóòðàøè ïîðåäàê áóäå è ôîðìàëíî-ïðàâíî èçìååí. Òîã çàäàòêà ïðè-
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
85
õâàòèëà ñå Óñòàâîòâîðíà ñêóïøòèíà ÔÍУ. Íîâà äðæàâà äåôèíèñàíà ¼å êàî ñàâåçíà íàðîäíà äðæàâà ðåïóáëèêàíñêîã îáëèêà ÷èìå ¼å óêèíóòà ìîíàðõè¼à à êðà Ïåòàð II è öåëà äèíàñòè¼à Êàðàîðåâè ëèøåíà ñâèõ ïðàâà. Ïðîãëàøåå ðåïóáëèêå ñóøòèíñêè ¼å çíà÷èëî ïîòïóíî ëèêâèäèðàå óñòàâíîã êîíòèíóèòåòà êî¼è ¼å, ó ïåðèîäó 1943-1945. îäðæàâàí èç ôîðìàëíèõ, ñïîíîïîëèòè÷êèõ ðàçëîãà. Äåêëàðàöè¼à î ðåïóáëèöè ¼å èçãëàñàíà ïðå íåãî øòî ¼å è äîíåò Óñòàâ ÔÍУ. Ñà êîíãðåñíå ãîâîðíèöå Îñíèâà÷êîã êîíãðåñà ÊÏ Ñðáè¼å £îñèï Áðîç ¼å ïîðó÷èâàî ñðïñêîì ãðààíñòâó è ïîëèòè÷àðèìà ó åìèãðàöè¼è äà êîìóíèñòè íèñó ðàñö¼åïèëè Ñðáè¼ó âå ñó ñòâàðàåì ôåäåðàöè¼å íàïðàâèëè ñðåíå Ñðáå ó Áîñíè, èñòî òàêî êàî è Õðâàòå è ìóñëèìàíå. Ðàäè ñå ñàìî î àäìèíèñòðàòèâíî¼ ïîäåëè. £à íåó äà ó £óãîñëàâè¼è áóäó ãðàíèöå êî¼å å ðàçäâà¼àòè, âå ... õîó äà ãðàíèöå áóäó îíå êî¼å å ñïà¼àòè íàøå íàðîäå. Ó íàðåäíèì ãîäèíàìà (19451956) òåðèòîðè¼àëíè îêâèð ôåäåðàëíèõ ¼åäèíèöà áèî ¼å óòâðåí ïî ðàçëè÷èòèì ìåðèëèìà (èñòîðè¼ñêèì, åòíè÷êèì, ãåîãðàôñêèì, åêîíîìñêèì). Ñïîðíà ïèòàà ðåøàâàíà ñó ó íà¼óæåì ïàðòè¼ñêîì âðõó, íà ñåäíèöàìà Ïîëèòáèðîà, ôîðìèðàåì ïàðòè¼ñêî-äðæàâíèõ êîìèñè¼à, ïðèâðåìåíèì ðàçãðàíè÷åèìà êî¼à ñó âðåìåíîì ïîñòàëà êîíà÷íà, áåç äà èõ ¼å ëåãàëíî ðàçìîòðèî è ïîòâðäèî íàäëåæíè äðæàâíè îðãàí è î òîìå äîíåî ïðàâíî âààíè àêò. Ó îêâèðèìà Ñðáè¼å ñòâîðåíå ñó äâå àóòîíîìè¼å Êîñîâî è Ìåòîõè¼à è Âî¼âîäèíà, êî¼å å âðåìåíîì Ñðáè¼ó ó÷èíèòè òàîöåì ïîêðà¼èíñêèõ ïîëèòè÷êèõ åëèòà. Ñâåñíî èíñèñòèðà¼óè íà óíóòðàøåì äèñêîíòèíóèòåòó íîâå £óãîñëàâè¼å ó îäíîñó íà Êðàåâèíó £óãîñëàâè¼ó êîìóíèñòè ñó, êàêî ïðèìåó¼å Áðàíêî Ïåòðàíîâè, äðæàâó àäìèíèñòðàòèâíî èçãðàèâàëè êàî ôåäåðàöè¼ó ðàâíîòåæå êî¼à ¼å, óòàåì î ãåíîöèäó, çàáðàíîì ïîâðàòêà ñðïñêèõ êîëîíèñòà ó ñâî¼å äîìîâå íà Êîñîâó è Ìåòîõè¼è è Ìàêåäîíè¼è, íàìåòàåì õèïîòåêå î âåëèêîñðïñêîì õåãåìîíèçìó, íåãèðàåì íàãëàøàâàà ñðïñêîã íàöèîíàëíîã èíäèâèäóàëèòåòà, ñïðå÷àâàåì îòâàðàà ñðïñêîã ïèòàà, àïñîëóòíîì öåíòðàëèçàöè¼îì âëàñòè, ôåäåðàëèçàöè¼îì Ñðáè¼å,
86
óáîäðàã Äèìè
ñòâàðàåì óòèñêà î íåâàæíîñòè è øòåòíîñòè îèâè÷àâàà ñðïñêîã íàöèîíàëíîã ïðîñòîðà, íà÷èíîì ðàçãðàíè÷åà ôåäåðàëíèõ ¼åäèíèöà ñâåñíî ìåàëà ïîëîæ༠Ñðáè¼å è ñðïñêîã íàðîäà. Ó ïîëèòè÷êîì æèâîòó ñðïñêîã íàðîäà, ðàñïîëóåíîã èçìåó ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå è äè¼àñïîðå è óíóòðàøèì ãðàíèöàìà ïîäååíîã èçìåó Ñðáè¼å è îñòàëèõ ðåïóáëèêà, ìàäà ïðèòà¼åíî, íàñòàâèëå ñó äà òèà¼ó áðî¼íå ïîäåëå è ñóêîáè êî¼è ñå ìîãó èäåíòèôèêîâàòè íà âèøå êó÷íèõ ðàâíè: ÷åòíè÷êî ïàðòèçàíñêî¼, ãðààíñêî êîìóíèñòè÷êî¼, ¼óãîñëîâåíñêî ñðïñêî¼, ñðïñêî õðâàòñêî¼, ñðïñêî àëáàíñêî¼, êëåðèêàëíî àíòèêëåðèêàëíî¼, âåðñêî àòåèñòè÷êî¼, ìîíàðõèñòè÷êî ðåïóáëèêàíñêî¼, ôàøèñòè÷êî àíòèôàøèñòè÷êî¼, êîìóíèñòè÷êî àíòèêîìóíèñòè÷êî¼, ìîäåðíèçàöè¼ñêî êîíçåðâàòèâíî¼, ñðïñêî ñðáè¼àíñêî¼, öåíòðàëèñòè÷êî àóòîíîìàøêî¼, ïðîçàïàäíî¼ èçîëàöèîíèñòè÷êî¼, èíòåðíàöèîíàëèñòè÷êî àíòèñîâ¼åòñêî¼, ìèðîòâîðíî¼ ðàòíî¼, äåìîêðàòñêî¼ àíòèäåìîêðàòñêî¼... Âðåìå êàî äà ¼å òîêîì 20. âåêà óâåàâàëî ïîëèòè÷êå ðàçäðîáåíîñòè. Ïîëèòè÷êà çðåëîñò ¼å èçîñòà¼àëà, ïîëèòè÷êå êóëòóðå íè¼å áèëî, äåìîêðàòè¼à ¼å áèëà è îñòàëà íåïîçíàíèöà, êîíòðîëà âëàñòè íèêàäà íè¼å óñïîñòàâåíà, óñòàâè ñó íåäåìîêðàòñêè äîíîøåíè, èçáîðè ñó íåêîðåêòíî è íåðàâíîïðàâíî îðãàíèçîâàíè è ñïðîâîåíè, ðåïðåñè¼à ñå ïðå÷åñòî íàäâè¼àëà íàä ïîëèòè÷êèì íåèñòîìèøåíèêîì, æðòâå ñó ïîñòà¼àëè åëàòè à åëàòè æðòâå. Îä ñâîãà ÷ëàíñòâà è ñèìïàòèçåðà ÊÏ£ ¼å òðàæèëà èäå¼íó áîðáåíîñò, ïðèâðæåíîñò ÍÎÁ-ó è ðåâîëóöè¼è, ñïðåìíîñò äà ñïðîâîäè ïàðòè¼ñêè ïðîãðàì, îäàíîñò £óãîñëàâè¼è êàî äðæàâè. Íà ãðàíèöàìà ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå ó ïðâèì ïîñëåðàòíèì ãîäèíàìà ó ðåãèîíàëíèì îêâèðèìà îäèãðàâàëà ñå ñâåòñêà èñòîðè¼à. Îá¼åêòèâíå ñïîíîïîëèòè÷êå îêîëíîñòè è èìà èçíóåíà îäáðàíà äðæàâíå íåçàâèñíîñòè, ¼à÷àëè ñó ìî è àóòîðèòåò äðæàâå. Ñóêîá îêî Òðñòà è ñåâåðîçàïàäíèõ ãðàíèöà, ó êîìå ¼å Çàïàä, ñâî¼îì ñïðåìíîøó äà âî¼íî èíòåðâåíèøå, ãîòîâî ïðåêîðà÷èî ãðàíèöå íîâîã ðàòà, ìîáèëèñàî ¼å âî¼íå, ïîëèòè÷êå è åêîíîìñêå ïîòåíöè¼àëå öåëå çåìå. Ñïîð íè¼å èìàî ñàìî êàðàêòåð
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
87
èãíîðèñàà èíòåðåñà ñëîâåíà÷êîã è õðâàòñêîã íàðîäà âå ¼å òóìà÷åí êàî íåãèðàå ñóâåðåíèòåòà ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå è îäáðàíà íåçàâèñíîñòè. Ðåâèçè¼à ãðàíè÷íèõ ëèíè¼à ïðåâàçèëàçèëà ¼å áèëàòåðàëíè ñóêîá £óãîñëàâè¼å è Èòàëè¼å è áèëà ïî÷åòàê õëàäíîã ðàòà. Ãðààíñêè ðàò ó Ãð÷êî¼, ó êî¼è ¼å áèëà íà ñïåöèôè÷àí íà÷èí óêó÷åíà è £óãîñëàâè¼à, îòâîðèî ¼å îçáèíó êðèçó è íà ¼óæíèì ãðàíèöàìà. Ïîäðøêà £óãîñëàâè¼å ãð÷êî¼ ëåâèöè äèðåêòíî ¼å óòèöàëà íà ïîëîæ༠óñòàíèêà òîêîì 19461949. ãîäèíå. Ñóêîá ñà çåìàìà Èíôîðìàöèîíîã áèðîà ãîòîâî ¼å ñàñâèì èçîëîâàî £óãîñëàâè¼ó. Îðãàíèçàöèîíî ïîñòàâåíà íà óçîðó ñîâ¼åòñêå äðæàâå, óêëîïåíà ó èíòåðåñå è ïëàíîâå ñîâ¼åòñêå ïîëèòèêå, åêîíîìñêè âåçàíà çà Ñîâ¼åòñêè Ñàâåç è çåìå íàðîäíå äåìîêðàòè¼å, ïîëèòè÷êè ïîä÷èåíà èäåîëîøêîì ìîíîïîëó Ìîñêâå, £óãîñëàâè¼à ¼å, ó ãîäèíàìà 19481953, áèëà ñóî÷åíà ñà ðåàëíîì îïàñíîøó íàïàäà ñà èñòîêà è äåñòðóêöè¼å èçíóòðà. Îïñòàíàê äðæàâå, îäáðàíà íåçàâèñíîñòè è î÷óâàå òåêîâèíà ðåâîëóöè¼å íàïðîñòî ñó çàõòåâàëè öåíòðàëèñòè÷êî óðååå, ìîíîëèòíó äðæàâó ñïîñîáíó äà ñå îäóïðå ïðèòèñöèìà êî¼è ñó èøëè äî èâèöå ðàòà. Ãðàíè÷íå ìåå íà êî¼èìà ñå £óãîñëàâè¼à ñóñðåòàëà ñà Ìààðñêîì, Ðóìóíè¼îì, Áóãàðñêîì, Àëáàíè¼îì çà äóãè íèç ãîäèíà ïîñòàëå ñó íåïðåëàçíå çà óäå, ðîáó, èäå¼å. Òî ¼å ïðåñóäíî óòèöàëî äà ó ¼óãîñëîâåíñêî¼ ôåäåðàöè¼è Ñðáè¼à çàäîáè¼å ïðîâèíöè¼àëíè ïîëîæà¼. Âî¼íå ïðîâîêàöè¼å, òåðîðèñòè÷êè àêòè, ñàáîòàæå, åêîíîìñêà áëîêàäà, ïðîïàãàíäíè ïðèòèñàê, èäåîëîøêå è ïîëèòè÷êå ïîäåëå, îïøòè ñòðàõ è íåñèãóðíîñò áèëè ñó äåî ñâàêîäíåâèöå. Ñóêîá è êðèçà ¼à÷àëè ñó óòèö༠âî¼íîã ôàêòîðà è ñòðàõîâëàäó ïîëèòè÷êå ïîëèöè¼å ÓÄÁ-å. Ó îêâèðèìà ïîëèòèêå êî¼à ñå íà óíóòðàøåì ïëàíó èñêàçèâàëà êðîç öåíòðàëèçàöè¼ó ïðèâðåäå (îáíîâà è èçãðàäà, ïðâè ïåòîãîäèøè ïëàí, êîëåêòèâèçàöè¼à, ðàäíå àêöè¼å, àãðàðíà ðåôîðìà, êîëåêòèâèçàöè¼à, êîëîíèçàöè¼å, íàöèîíàëèçàöè¼å) è, êàñíè¼å, ñàìîóïðàâàå, à íà ñïîíîì ïëàíó êðîç ïðè¼àòåñòâî ñà ÑÑÑÐ-îì, ñóêîá ñà Èíôîðìáèðîîì, ïðèáëèæàâàå çàïàäó, ïîëèòèêó íåñâðñòàâàà òðîøèëå ñó ñå ãåíåðàöè¼å è ãåíåðàöè¼å.
88
óáîäðàã Äèìè
Ó äîêòðèíè ÊÏ£ äðæàâíî âëàñíèøòâî è öåíòðàëèçàì ó óïðàâàó ñìàòðàíè ñó îñíîâîì ïðåâàçèëàæåà åêîíîìñêå íåðàçâè¼åíîñòè. Ïðîöåñ ðàçâëàøèâàà êëàñíîã íåïðè¼àòåà ó Ñðáè¼è ¼å òðà¼àî ïåò ãîäèíà è îäâè¼àî ñå ó âèøå ôàçà. Ñòå÷åíîì èìîâèíîì äðæàâà ¼å ðóêîâîäèëà ïðåêî öåíòðàëèçîâàíå ìðåæå äðæàâíèõ ïðåäóçåà è äèðåêöè¼à ïîä óïðàâîì ìèíèñòàðñòàâà. Ïîäàòàê äà ¼å ïðåêî 80% äðæàâíîã ñåêòîðà ó ïîñëåðàòíî¼ ïðèâðåäè Ñðáè¼å îñòâàðåí êîíôèñêàöè¼îì èìîâèíå íàðîäíèõ íåïðè¼àòåà ãîâîðè î òåìåíîñòè ñà êî¼îì ¼å èçâðøåí îáðà÷óí ñà ãðààíñòâîì. Ðåâîëóöèîíàðíèì ìåðàìà (ïðå ñâåãà íàöèîíàëèçàöè¼îì) ñåîñêà áóðæîàçè¼à ¼å ñìàåíà çà 87,1%, ãðàäñêà çà 74,7%, êàòåãîðè¼à èíäóñòðè¼àëàöà çà 94,5%. Ïðîìåíà àãðàðíå ñòðóêòóðå èçâðøåíà ¼å àãðàðíîì ðåôîðìîì (èç çåìèøíîã ôîíäà îä ïðåêî 1,5 ìèëèîíà õåêòàðà îêî 800.000 ¼å äàòî áåçåìàøèìà). Ëèêâèäàöè¼à êðóïíîã ïîñåäà èìàëà ¼å èçðàæåíî ïîëèòè÷êî çíà÷åå. Ìàëè ïîñåä, ñà ñâèì ñâî¼èì êàðàêòåðèñòèêàìà (íåïðîäóêòèâíîñò, íåçàèíòåðåñîâàíîñò çà ìîäåðíèçàöè¼ó è òðæèøòå, íåçíàòíà àêóìóëàöè¼à, àóòàðõè÷íîñò) íàñòàâèî ¼å äà æèâè. Ñèñòåì àäìèíèñòðàòèâíîã óïðàâàà ïîîïðèâðåäîì îãëåäàî ñå êðîç íàñèëíè îòêóï, ìåøàå äðæàâå ó ïðîìåò ïîîïðèâðåäíèõ ïðîèçâîäà, ïîëèòèêó öåíà, ïðîïèñèâàå ïëàíîâà ñåòâå...). Óáðçàíî, íà ìîìåíòå ïëàíñêî àëè, ó ñóøòèíè ñòèõè¼íî ïîêðåòàå âèøåìèëèîíñêèõ ìàñà êà ãðàäîâèìà èçàçâàëî ¼å ïðàâó åêñïëîçè¼ó ñåîñêîã ñîöè¼àëíîã, ïðèâðåäíîã, êóëòóðíîã ñèñòåìà, ïðîèçâåëî êóëòóðíè øîê ó êîìå ¼å ñðïñêî ñåëî ïî÷åëî äà ãóáè îñíîâíå åëåìåíòå ñâî¼å èäåíòèôèêàöè¼å, ïîäñòàêëî ðàçãðàèâàå åãîâå åêîíîìñêå ìàòðèöå çàñíîâàíå íà êîíçåðâàòèâíîñòè è òðàäèöèîíàëèçìó, ïðîóçðîêîâàëî ðàçëèâàå è îä ñòðàíå ãðàäà ïðèõâàòàå ñåîñêîã ìåíòàëèòåòà è ðóðàëíîã íà÷èíà ìèøåà è ïîíàøàà. Íàöèîíàëíó ïîëèòèêó ¼å èçðàæàâàî ñëîãàí áðàòñòâî¼åäèíñòâî. Äðæàâà ¼å áèëà ó ïî÷åòêó öåíòðàëèçîâàíà, êàñíè¼å äåöåíòðàëèçîâàíà, ñâå âðåìå ïàðòè¼ñêà. Ñóêîá ñà Èíôîðìáèðîîì áèî ¼å, èñòîâðåìåíî, è ïîáåäà è ïîðàç. Ðåçîëóòíî îäáè¼àå ñòàèíî-
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
89
âå êðèòèêå íà âåðáàëíîì íèâîó áèëî ¼å ïðàåíî ñóøòèíñêèì ïðèõâàòàåì ñâåãà èçðå÷åíîã. Äî èçðàæà¼à ¼å äîøàî öåëîêóïíè ñòàèíèñòè÷êè ïîòåíöè¼àë ÊÏ£. Îòïî÷åëî ¼å íàñèëíî ôîðìèðàå ðàäíèõ è ñåîñêèõ çàäðóãà (ðàñïóøòåíå 1953/54), õàïøåå áóðæîàñêèõ åëåìåíàòà óíóòàð Íàðîäíîã ôðîíòà, êîíà÷íî óíèøòàâàå ñèòíå ïðèâàòíå ïðèâðåäå (òçâ. äðóãà íàöèîíàëèçàöè¼à), òåðîð íàä íåèñòîìèøåíèöèìà ó ñîïñòâåíèì ðåäîâèìà, ñòàèíèñòè÷êè ïðîöåñè, ¼à÷àå ðåïðåñèâíèõ îðãàíà. Òåðîð, êî¼è ¼å èñòîâðåìåíî ïîñòàî èíñòèòóöè¼à è íàâèêà, íåìèíîâíî ¼å ïðîèçâîäèî âëàñòèòî îïðàâäàå. Òðè¼óìô íàä Ñòàèíîì ïðóæàî ¼å ìîãóíîñò îäàáèðà: äèêòàòóðà ïðîëåòåðè¼àòà èëè äåìîêðàòñêè óðååíî äðóøòâî ó êîìå Ïàðòè¼à íåìà ìîíîïîë è àïñîëóòíó ìî à åíè ÷ëàíîâè (ïîñåáíî ðóêîâîäñòâî) íåîãðàíè÷åíå ïðèâèëåãè¼å. Îäáèðîì ïóòà £îñèï Áðîç è ïàðòè¼ñêè âðõ ñóøòèíñêè ñó ïîêàçàëè äà ïàðòè¼à íà âëàñòè íè¼å ñïðåìíà çà äåìîêðàòñêó òðàíñôîðìàöè¼ó. Îíè êî¼è ñó ïîêóøàëè äà ñóêîá ñà Ñòàèíîì èñêîðèñòå êàî ïîâîä çà êðèòè÷êî ïðåèñïèòèâàå ñîïñòâåíå ðåâîëóöèîíàðíå ïðàêñå è ïîäñòèöàå ïðîìåíà êî¼å âîäå äåìîêðàòèçàöè¼è äðóøòâà ñóî÷èëè ñó ñå ñà ðåïðåñè¼îì íàìååíîì ïîëèòè÷êèì íåèñòîìèøåíèöèìà. Îáðà÷óí ñà Ìèëîâàíîì èëàñîì ïîêàçàî ¼å äà êðèòè÷êà ñâåñò íè¼å îäíåëà ïðåâàãó íàä äîãìàòñêèì è áèðîêðàòñêèì ñõâàòàèìà. Ðåïðåñèâíîì ïîëèòèêîì ÊÏ£ ¼å ãîäèíàìà ãóøèëà ñâàêè íàöèîíàëèçàì, øîâèíèçàì, âåðñêó èñêó÷èâîñò. Ó ïåäåñåòèì ãîäèíàìà ñóî÷èëà ñå ñà ïðîáëåìèìà ïîëèòè÷êî-èäå¼íå ïðèðîäå êî¼å íè¼å ìîãëà äà ðåøè. Èçëàç ¼å íàåí ó ïî¼à÷àíî¼ ìèòîëîãèçàöè¼è àíòèôàøèñòè÷êå è ïàòðèîòñêå áîðáå, ñòàëíîì ïîòåíöèðàó îòïîðà ñòàèíèçìó, èñòèöàó óñïåõà ó ñïîíî¼ ïîëèòèöè (ïîëèòèêà íåñâðñòàíèõ), ñòèìóëèñàó çàïîñëåíèõ ó óïðàâàó íà ðàäíèì ìåñòèìà, äàðîâàó ñëîáîäà ïóòîâàà è çàïîøàâàà ó èíîñòðàíñòâó, óî÷èâî¼ àëè èçíóåíî¼ ëèáåðàëèçàöè¼è ïðèâðåäå, êóëòóðå ïà ÷àê è ïîëèòèêå êî¼à ¼å öèêëè÷íî óñòóïàëà ìåñòî ðåïðåñè¼è. Ó ìíîãèì ñåãìåíòèìà äðæàâíå ïîëèòèêå áèëå ñó ïðèñóòíå ïðîòèâóðå÷íîñòè. Óç äîãìàòñêî ìèøåå (îäáàöèâà-
90
óáîäðàã Äèìè
å âèøåïàðòè¼ñêîã ñèñòåìà, îñóäà öðíîã òàëàñà, ñóêîá ñà êðèòè÷êîì èíòåëèãåíöè¼îì, à êàñíè¼å ïðèõâàòàå äîãîâîðíå åêîíîìè¼å êàî íà÷èíà äà áóäå èçáåãíóòà îð¼åíòèñàíîñò íà òðæèøòå) óïîðåäî ¼å åãçèñòèðàëà è ëèáåðàëíà òåíäåíöè¼à. Äåöåíòðàëèçàöè¼à çåìå ¼å äîáè¼àëà ñóïðîòíå îáëèêå îä æååíèõ. Ïàðîëå î ïðåäà¼è çåìå ñåàöèìà è ôàáðèêà ðàäíèöèìà áèëå ñó äèðåêòíî ñóïðîòñòàâåíå çàðàçè áèðîêðàòèçìà. Ó Ñðáè¼è, êàî è ó öåëî¼ £óãîñëàâè¼è, ïîñòàëà ñó àêòóåëíà ñëåäåà ïèòàà ñîöè¼àëèçìà: îäóìèðàå äðæàâå; çàóçäàâàå äàåã ïðîöåñà ñðàñòàà äðæàâíîã è ïàðòè¼ñêîã àïàðàòà; òðàíñôîðìèñàå äðæàâíîã ó äðóøòâåíî âëàñíèøòâî. Ïðîöåñ äåöåíòðàëèçàöè¼å, äåáèðîêðàòèçàöè¼å è äåìîêðàòèçàöè¼å (òçâ. òðè Ä) èíèöèðàî ¼å ïðåíîøåå ïîñëîâà ñàâåçíèõ îðãàíà íà ðåïóáëè÷êå. Óïîçîðåà äà íàâåäåíå ïðîöåñå íå òðåáà ñõâàòèòè êàî ¼à÷àå ðåïóáëè÷êèõ ñóâåðåíèòåòà íèñó äàëà ðåçóëòàòå. Ïîðåìåà¼åì ðàâíîòåæå èçìåó öåíòðà è äåëîâà (ðåïóáëèêà è ïîêðà¼èíà) ãåíåðèðàí ¼å íàöèîíàëèçàì ó ñâèì äåëîâèìà çåìå è ñâèì ñôåðàìà äðóøòâåíîã æèâîòà (ïîëèòèêà, åêîíîìè¼à, êóëòóðà). Êðà¼åì ïåäåñåòèõ ðåãèñòðîâàíè ñó ïðâè óäàðè ðåïóáëè÷êèõ ñòðóêòóðà íà ñàâåçíî ðóêîâîäñòâî. Ó ïîëèòè÷êèì êðóãîâèìà, ìèìî âîå ñàìîãà Áðîçà, î Áåîãðàäó ñå ñâå ÷åøå ïî÷åëî ãîâîðèòè êàî íåêîì âåëèêîñðïñêîì öåíòðó. Ïðîêëàìîâàíè ñòàâîâè î ïîâðàòêó íà ðåâîëóöèîíàðíè ñòèë äåëîâàà è àäìèíèñòðàòèâíå ìåðå ðóêîâîåà áèëè ñó ó êîëèçè¼è ñà ñòâàðíîøó. Ñòàðå íàöèîíàëíå èäåîëîãè¼å, òðàäèöè¼å, ïîòèñêèâàíî èñòîðè¼ñêî ïàìåå (äîãàà¼è, ïî¼àâå, ïèòàà) ïî÷åëè ñó äà èçðàà¼ó ïîäñòè÷óè ñòðàñòè. Âåêîâíå àíèìîçèòåòå äîäàòíî ñó ¼à÷àëè åêîíîìñêè íåñïîðàçóìè è àôåðå. Íàöèîíàëèçàì ¼å íàëàçèî óïîðèøòå ó ðåïóáëè÷êèì äðóøòâåíèì ñòðóêòóðàìà ñóêîáåíèì îêî ðàñïîäåëå äðóøòâåíå àêóìóëàöè¼å è âèøêà âðåäíîñòè, óòèöà¼à íà ïðèâðåäó è ôèíàíñè¼å, ïîäñòèöàà àóòîíîìíèõ òåæè, îáíàâàà íàöèîíàëíèõ òðàäèöè¼à. Íåêàäàøè ìîíîëèòíè äðóøòâåíè è ïîëèòè÷êè æèâîò óñòóïàî ¼å ìåñòî ñàìîóïðàâíîì ôåäåðàëèçìó. £åäèíñòâåíà ¼óãîñëîâåíñêà èäåîëîãè¼à âèøå íè¼å ïîñòî¼àëà.
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
91
Ïî÷åòêîì øåçäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà äðæàâíî è ïàðòè¼ñêî âîñòâî £óãîñëàâè¼å íàøëî ñå íà çíà÷à¼íîì èñòîðè¼ñêîì ðàñêðøó îïòåðååíî äèëåìàìà, ïðèòèñíóòî òåæèíîì êðèçå, ñà ðàçëè÷èòèì ïîãëåäèìà íà áóäóíîñò è áåç âààíèõ è ñèãóðíèõ ïóòîêàçà êóäà è êàêî êðåíóòè äàå. Ìåóíàðîäíè ïîëîæ༠áèî ¼å ñòàáèëàí. Îáà ñóïðîòñòàâåíà áëîêà ïîøòîâàëà ñó íåçàâèñíîñò è öåëîâèòîñò çåìå. Çàïàä ¼å ïðåñòàî äà ðà÷óíà íà ïîñòåïåíî óêó÷èâàå £óãîñëàâè¼å ó åãîâå âî¼íî-ïîëèòè÷êå ñòðóêòóðå à Èñòîê äà ñå íàäà ïîâðàòêó ó ëàãåð. Ïîëèòèêà íåñâðñòàíîñòè è ¼åäíî îä âîäåèõ ìåñòà ó òîì ïîêðåòó îìîãóàâàëè ñó £îñèïó Áðîçó äà âîäè ñâåòñêó ïîëèòèêó, øòî ¼å áèëî ó íåñêëàäó ñà âåëè÷èíîì, åêîíîìñêèì ïîòåíöè¼àëèìà, óíóòðàøèì ìîãóíîñòèìà çåìå. Óíóòðàøà êðèçà áèëà ¼å äóáîêà, èñòîâðåìåíî äðæàâíà è ïàðòè¼ñêà, èäå¼íà è îðãàíèçàöèîíà, ïîëèòè÷êà è åêîíîìñêà, äðóøòâåíà è ìîðàëíà. Òðà¼àëà ¼å âå äóæå îä ¼åäíå äåöåíè¼å è ó òåìåèìà ¼å ïîòðåñàëà ïàðòè¼ó íà âëàñòè, îáóçèìàëà äðæàâó, ðàçàðàëà èíñòèòóöè¼å è äðóøòâî. Ó âðòëîãå êðèçå, êî¼à ¼å äóãîðî÷íî ïðåòèëà îïøòèì êðàõîì ïàðòè¼å è ðàñïàäîì äðæàâå, óëèâàëî ñå âèøå ïðîòèâóðå÷íèõ ïðîöåñà. Èíñòèòóöèîíàëíè ðàçâî¼ ñàìîóïðàâàà äîâîäèî ¼å äî óñïîñòàâàà íåïðîäóêòèâíîã ñèñòåìà êî¼è ¼å õèòíî òðåáàëî ìåàòè (ïîñòàëî ¼å äîãìà êî¼à êî÷è îïøòè äðóøòâåíè ðàçâî¼). Ðàñïîäåëà äðóøòâåíèõ ïðîèçâîäà èçàçèâàëà ¼å ñâàó ðåïóáëèêà è ïîêðà¼èíà. Ñòðàõ îä ñëîáîäíîã òðæèøòà ïðîâîöèðàî ¼å íåðâîçíå ðåàêöè¼å áèðîêðàòè¼å. Òðóëè êîìïðîìèñè ïîäñòèöàëè ñó íàöèîíàëèçàì è ¼à÷àëè áèðîêðàòèçàì. Ðåâîëóöèîíàðíè ìîðàë âèøå íè¼å ïîñòî¼àî. Äóãîâè ïðåìà èíîñòðàíñòâó îä 1,1 ìèëè¼àðäå äîëàðà, çàëèõå êî¼å ñó äîñåçàëå 33% óêóïíå ïðîèçâîäå, íåèñêîðèøåíîñò êàïàöèòåòà êî¼à ¼å èçíîñèëà 40%, ñòðóêòóðà ïðèâðåäå êî¼à íè¼å áèëà ïðèëàãîåíà íèòè èçâîçó íèòè óíóòðàøî¼ ïîòðîøè, óëàãàà ó íåïðèâðåäíå îá¼åêòå êî¼à ñó ïðåìàøèâàëà 30% ñâèõ óëàãàà, ïîðàñò ïîòðîøå è ñòàãíèðàå ïðîèçâîäå, ãîâîðèëè ñó î åêîíîìñêî¼ äèìåíçè¼è êðèçå. Äðóãè ñóøòèíñêè òîê êî¼è ¼å êðèçó ÷èíèî äðàìàòè÷íîì áèî ¼å ïðîöåñ êîíñòèòóèñàà ðåïóáëèêà êàî
92
óáîäðàã Äèìè
ñàìîñòàëíèõ äðóøòâåíèõ, åêîíîìñêèõ è ïîëèòè÷êèõ çà¼åäíèöà. Îñàìîñòàèâàå ðåïóáëèêà ïðàòèëî ¼å åêîíîìñêî çàòâàðàå, íàöèîíàëíî õîìîãåíèñàå, îäñóñòâî ñâåñòè î ïîòðåáàìà è èíòåðåñèìà ¼óãîñëîâåíñêå öåëèíå, åãîèçìè è ñåáè÷íîñòè, ñâåñò êî¼à íè¼å áèëà ó ñòàó äà ïðåêîðà÷è ëîêàëíå îêâèðå (îïøòèíñêå, ñðåñêå, ðåïóáëè÷êå). Ïîñëåäèöà ¼å áèî ñóäàð íàöèîíàëíîã è ¼óãîñëîâåíñêîã íà ñâèì íèâîèìà, èçðàñòàå ðåïóáëè÷êèõ åëèòà, óäààâàå ¼óãîñëîâåíñêèõ íàðîäà è ïîñòî¼åèõ ðåïóáëèêà, ðàäèêàëíî ñìàåå ñâèõ ôóíêöè¼à ó íàäëåæíîñòè ôåäåðàöè¼å, ïî¼àâà ðàñïðàâà îêî äðóøòâåíîã ïëàíà, èíâåñòèöè¼à, ïðåðàñïîäåëå äîõîòêà. Òðåè ãåíåðàòîð îïøòå äðóøòâåíå êðèçå áèëà ¼å ñàìà Ïàðòè¼à. Õè¼åðàðõè¼ñêè óñòðî¼åíà, ïîèñòîâååíà ñà äðæàâîì è âëàøó îíà íè¼å áèëà ó ñòàó äà ñå ìåà, óòè÷å íà îêîøòàëó ñâåñò ñâî¼èõ êàäðîâà, îòðãíå ñå îä ñòåðåîòèïíå ïîëèòè÷êå êóëòóðå, ïîäñòè÷å îïøòè äðóøòâåíè ðàçâî¼. Îä ïî÷åòêà øåçäåñåòèõ ãîäèíà ñâå ñå âèøå ïî÷åëî ðàçìèøàòè î £óãîñëàâè¼è êàî òðàíçèòíî¼ òâîðåâèíè. Ïîñëå 1962. ïàðòè¼ñêî ðóêîâîäñòâî âèøå íè¼å áèëî ¼åäèíñòâåíî ó âèåó ïðàâöà áóäóåã ðàçâî¼à. Ðåïóáëè÷êå è ïîêðà¼èíñêå åëèòå ñâå ñó âèøå çàñòóïàëå èíòåðåñå ëîêàëíèõ òåðèòîðè¼à. Àäìèíèñòðàòèâíå ãðàíèöå (íåêàäàøå æèëèöå ó ìåðìåðó) ïîñòà¼àëå ñó ñâå âèøå ãðàíèöå ñàìîñòàëíèõ äðæàâà. Äåöåíòðàëèçàöè¼à ¼å äîáèëà êàðàêòåð äåçèíòåãðàöè¼å çåìå. Êðèçà åêîíîìè¼å èíèöèðàëà ¼å ïî¼àâó íåçàïîñëåíîñòè (îêî 300.000 íåçàïîñëåíèõ), îïàäàå ñòîïå ïðèâðåäíîã ðàñòà, ñòàãíàöè¼ó èíäóñòðè¼ñêå ïðîèçâîäå (îêî òðè ïóòà), ïî¼àâó åêîíîìñêèõ ìèãðàöè¼à (çåìó íàïóøòà îêî 400.000 ìëàäèõ óäè). Îòïî÷åëî ¼å óáðçàíî îáëèêîâàå ðåïóáëè÷êèõ åêîíîìè¼à è çàòâàðàå ïðèâðåäà óíóòàð ðåïóáëè÷êèõ ãðàíèöà. Äåìîíòàæà Óïðàâå äðæàâíå áåçáåäíîñòè (ó Ñðáè¼è ¼å çàìååíî îêî 50% êàäðîâà) äîâåëà ¼å äî ïîïóøòàà ñòåãà íàäçîðà, çàóçäàëà ìåøàå òå îðãàíèçàöè¼å ó äðóøòâåíè è ïîëèòè÷êè æèâîò, âîäèëà äåìîêðàòèçàöè¼è äðóøòâà. Àëè, èñòîâðåìåíî ñà òèì, ñëàáèëà ¼å äðæàâó, îñòàâàëà áåç çàøòèòå âèòàëíå äðæàâíå èíòåðåñå, äîçâîàâàëà àíàðõè¼ó, ¼à÷àëà ðåïóáëè÷êå è ïî-
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
93
êðà¼èíñêå ïàðòèêóëàðèçìå. Ó Ñðáè¼è, ó âåî¼ ìåðè íåãî ó äðóãèì ðåïóáëèêàìà, ïî÷åëà ñå îñåàòè íîâà äåìîêðàòñêà êëèìà. Ïðàòèî ¼å ïîêóø༠îñëîáààà îä áðî¼íèõ õèïîòåêà (âåëèêîäðæàâíè õåãåìîíèçàì, óíèòàðèçàì, áèðîêðàòèçàì, öåíòðàëèçàì, êîíçåðâàòèâèçàì, íàöèîíàëèçàì, ÷åòíèøòâî...) êî¼å ¼å Ñðáè¼à, ïî÷åâ îä 1945. íîñèëà. Ïàðòè¼ñêî âîñòâî ðåïóáëèêå ¼å ñìàòðàëî äà ¼å òàêàâ ïîëèòè÷êè êóðñ íà¼áîè íà÷èí äà Ñðáè¼à, áåç êîìïëåêñà è îïòåðååà ïðîøëîøó, êðåíå ó ñóñðåò áóäóíîñòè. Îòâàðàå íàöèîíàëíîã ïèòàà íà 8. êîíãðåñó ÑÊ£ (äåöåìáàð 1964.), ïðèâðåäíà ðåôîðìà (ñðåäèíà 1965), Áðèîíñêè ïëåíóì è óêëààå Àëåêñàíäðà Ðàíêîâèà (ëåòî 1966), ïî÷åòíè ðàçãîâîðè î ïðàâíîì ïîëîæà¼ó íàöèîíàëíèõ ìàèíà è ñòàòóñó ïîêðà¼èíà (1967/68), ñòóäåíñêå äåìîíñòðàöè¼å ó Áåîãðàäó è àíòèñðïñêå è àíòè¼óãîñëîâåíñêå äåìîíñòðàöè¼å íà Êîñîâó è Ìåòîõè¼è (1968), áèëå ñó ïðåïîçíàòèâå åòàïå ó ïðîöåñó ïðåîáëèêîâàà ¼óãîñëîâåíñêå ôåäåðàöè¼å è îñàìîñòàèâàà ôåäåðàëíèõ ¼åäèíèöà. Íåïîñòî¼àå âåå ñëîáîäå èçðàæàâàà, îäñóñòâî äðóøòâåíèõ ñëî¼åâà êî¼è áè èíòåãðèñàëè ¼óãîñëîâåíñêè ïðîñòîð, íåïîñòî¼àå çà¼åäíè÷êîã ¼óãîñëîâåíñêîã òðæèøòà è êóëòóðíîã ïðîñòîðà ïîãààëî ¼å Ñðáå ðàçàñóòå øèðîì ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå, äîäàòíî èõ äåëåè. È äîê ¼å êðèçà èçàçèâàëà äóáèíñêå ïîòðåñå è äîáè¼àëà çàñòðàøó¼óå ðàçìåðå, íà ïîâðøèíè ¼å âëàäàî ñîöè¼àëíè ìèð, ïðèâèä õàðìîíè÷íèõ îäíîñà ìåó ðåïóáëèêàìà, îñå༠ìàëîã ÷îâåêà äà ¼å áóäóíîñò îñâî¼åíà çà íàðåäíè âåê è äà ¼å íàñòóïèëî âðåìå êàäà òðåáà óæèâàòè ó ïîâåàíèì ïëàòàìà, ñòå÷åíîì ñòàíäàðäó, çàäîâîñòâèìà æèâîòà. Ó îïøòî¼ êëèìè àïñîëóòèçàöè¼å òåðèòîðè¼àëíèõ ïîñåáíîñòè, íàöèîíàëíèõ èäåíòèôèêàöè¼à è ñóâåðåíîñòè íàöèîíàëíèõ è ðåïóáëè÷êî-ïîêðà¼èíñêèõ ïàðòè¼à, Ñðáè¼à ¼å áèðàëà ñâî¼ ïóò. Áðèîíñêè ïëåíóì, ñõâàåí êàî ïèòàå îä ïîñåáíîã çíà÷à¼à çà Ñðáè¼ó, ïðåñóäíî ¼å óòèöàî äà ñå Ñðáè¼à ïî÷íå îêðåòàòè ñåáè è ñâîì óáðçàíîì åêîíîìñêîì è äðóøòâåíîì ðàçâî¼ó. Ïîëàêî ¼å óîáëè÷àâàíà íîâà Ñðáè¼à, îêðåíóòà ïðèâðåäè, ðåôîðìè, èíäóñòðè¼àëèçàöè¼è, äåìîêðàòè¼è, çíàó. Íîâè ïîëèòè÷êè êóðñ ¼å îñëîáààî
94
óáîäðàã Äèìè
êðåàòèâíå è äåìîêðàòñêå åíåðãè¼å ïîñëåðàòíèõ ãåíåðàöè¼à è ïðåäíîñò äàâàî îáðàçîâàíèì è êîìïåòåíòíèì óäèìà. Ãåíåðàöè¼ñêè ñóêîá ñà ðàòíîì ãåíåðàöè¼îì íè¼å ïîñòî¼àî, àëè ñó, ñâî¼îì ïðèðîäîì, íàãîâåøòåíå ïðîìåíå ïëàøèëå è ïîòèñêèâàëå ñòàðå êàäðîâå (îñóèâàíå ñó êàî êàäðîâñêè äèñêîíòèíóèòåò, ïîòèñêèâàå èñòàêíóòèõ è çàñëóæíèõ, åëèìèíèñàå ðàòíèõ êàäðîâà). Ó ïî÷åòêó ñòèäèâî, à êàñíè¼å ñâå ãëàñíè¼å, ñòðàõ îä ñòðó÷íîñòè, ïîñëîâíîñòè, åôèêàñíîñòè, ïðîäóêòèâíîñòè êî¼è ¼å îïñåäàî ïàðòè¼ñêó è äðæàâíó áèðîêðàòè¼ó, óîáëè÷åí ¼å ó êðèòèêó ìîäåðíèçàöè¼å, ìåíàåðñòâà, òåõíîêðàòèçìà, âåëèêèõ åêîíîìñêèõ èíòåãðàöè¼à, íîâèõ òåõíîëîãè¼à, ïîâåàà ìàòåðè¼àëíîã áîãàòñòâà. Áèðà¼óè èçìåó ðàçâî¼à è î÷óâàà âëàñòè ïîëèòè÷êè âðõ çåìå ñå îïðåäåëèî çà î÷óâàå ñòå÷åíèõ ïîçèöè¼à. Ïîñëåäèöà òàêâîã èçáîðà, äåôèíèòèâíî ó÷èåíîã íåêîëèêî ãîäèíà êàñíè¼å (1972), áèëà ¼å îïøòà äðóøòâåíà ñòàãíàöè¼à êî¼à ¼å îäðåäèëà èñòîðè¼ñêó ñóäáèíó £óãîñëàâè¼å (à ñà îì è Ñðáè¼å), ó ïîñëåäî¼ äåöåíè¼è 20. âåêà. Ó ïàðòè¼ñêîì âðõó ðåïóáëèêå áèî ¼å äîìèíàíòàí ñòàâ äà áåç äåìîêðàòñêîã äðóøòâà âèøåíàöèîíàëíà çà¼åäíèöà íè¼å ó ñòàó äà îáåçáåäè ðàâíîïðàâíîñò íàöè¼à êî¼å ó î¼ æèâå. Ó ñêëàäó ñà òèì ïîñåáíà ñòðîãîñò ¼å èñêàçèâàíà ïðåìà ñðïñêîì íàöèîíàëèçìó. Äóõ òîëåðàíöè¼å ó íàöèîíàëíî¼ ïîëèòèöè îòâîðèî ¼å ïðîñòîð çà çëîóïîòðåáå, ïî¼àâó ñåïàðàòèçìà è èñêàçèâàå ðèãèäíîã íàöèîíàëèçìà. Òðàæåíî ¼å ïðàâî íàðîäíîñòè íà ñàìîîïðåäååå, èç¼åäíà÷àâàå ðåïóáëèêà è ïîêðà¼èíà ó ïðàâèìà è äóæíîñòèìà, ïîëîæ༠êîíñòèòóòèâíîã åëåìåíòà ôåäåðàöè¼å, ïðåíîøåå ôóíêöè¼à ðåïóáëèêå íà ïîêðà¼èíå, ñòèöàå øòî âèøå àòðèáóòà äðæàâíîñòè, åêîíîìñêî îñàìîñòàèâàå. Îñëîåíà íà ïîäðøêó êî¼ó èì ¼å ïðóæàî £îñèï Áðîç è Åäâàðä Êàðäå ïîêðà¼èíñêà ïàðòè¼ñêà ðóêîâîäñòâà ñó ïîñòî¼åó àóòîíîìè¼ó äîæèâàâàëà êàî êðó, óïîðíî çàõòåâàëà ïðåíîøåå äåëà ôóíêöè¼à ðåïóáëèêå íà ïîêðà¼èíå, òðàæèëè ïðåèñïèòèâàå îäíîñà íà ðåëàöè¼è Ôåäåðàöè¼à ðåïóáëèêà ïîêðà¼èíà. Ñóêîá ðåïóáëèêå è ïîêðà¼èíà òàêî ¼å íóæíî ñòàâàî ó äðóãè ïëàí ïîäñòèöàå ïðî-
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
95
öåñà ìîäåðíèçàöè¼å äðóøòâà è ïîäñòèöàî íîâå ðàñöåïå (ñóêîá ñà îñèåì è Ìàð¼àíîâèåì íà 14. ñåäíèöè ÖÊ ÊÏÑ 29. ìà¼à 1968). Ñòàâ ïàðòè¼ñêîã âîñòâà Ñðáè¼å, äà íà àóòîíîìè¼ó íå òðåáà ãëåäàòè ñàìî êàî íà ôîðìó èçðàæàâàà ïîñåáíîñòè ïîêðà¼èíà, âå è êàî íà îáëèê èõîâîã óêó÷èâàà ó ôåäåðàëíó çà¼åäíèöó íè¼å íàèëàçèî íà îäîáðåå ïîêðà¼èíñêèõ ïàðòè¼ñêèõ ñòðóêòóðà. Êîä âîäåèõ ñðïñêèõ êîìóíèñòà ïîñòî¼àëà ¼å ñâåñò äà ïèòàå îäíîñà ðåïóáëèêå è ïîêðà¼èíà ìîæå áèòè ðåøåíî ñàìî íà äåìîêðàòñêè íà÷èí óç áåçðåçåðâíî ñóïðîòñòàâàå ñâèì âåëèêîäðæàâíèì êîíöåïöè¼àìà è ñâèì ñåïàðàòèñòè÷êèì íàñòî¼àèìà. Ïðîñòó çàìåíó ñàâåçíîã öåíòðàëèçìà ðåïóáëè÷êèì è ïîêðà¼èíñêèì åòàòèçìèìà ñìàòðàëè ñó ñàñâèì áåñìèñëåíîì. Êîìóíèñòè Ñðáè¼å ñó, ïî÷åòêîì ñåäàìäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà, ãîâîðèëè äà èõîâà ðåïóáëèêà íè¼å è íå æåëè äà áóäå íèêàêàâ ÷óâàð £óãîñëàâè¼å, äà ¼î¼ îäãîâàðà¼ó ÷èñòè ðà÷óíè ó ïðèâðåäè, ñàìîñòàëíî îäëó÷èâàå î ñîïñòâåíèì ïîñëîâèìà è ðàâíîïðàâíî îäëó÷èâàå î çà¼åäíè÷êèì, ïîëèòèêà íàöèîíàëíå ðàâíîïðàâíîñòè, îðè¼åíòàöè¼à íà ïðîöåñå èíòåãðàöè¼å. £àñíî ¼å èñòèöàíî äà Ñðáè¼à íå æåëè äà áóäå èäåíòèôèêîâàíà ñà ¼óãîñëîâåíñêîì ôåäåðàöè¼îì è ñóïðîòñòàâåíà äðóãèì ðåïóáëèêàìà. Ïîñðåäíî, òî ¼å çíà÷èëî êðèòèêó ëè÷íå âëàñòè è Áðîçîâó àðáèòðàæó. Ïîñòî¼àëî ¼å óáååå äà öåíòðàëèçàì íå ìîæå áèòè áàçà îäíîñà ó Ñðáè¼è è äà ñðïñêî ïèòàå òðåáà ðàçóìåòè êàî äåìîêðàòñêî ïèòàå. Ó ñêëàäó ñà òèì èçáåãàâàí ¼å ñâàêè âèä óïîòðåáå àäìèíèñòðàòèâíèõ íàäëåæíîñòè (àóòîêðàòñêî äèðèãîâàå) ó îäíîñèìà ðåïóáëèêå è ïîêðà¼èíà. Íà ñâåñòè äà ïðîñïåðèòåò Ñðáè¼å íå ìîæå áèòè ãðàåí èñêó÷èâî íà ¼à÷àó äðæàâíîñòè âå è ðàçâî¼ó äåìîêðàòèçàöè¼å èçãðàåí ¼å ñòàâ äà àóòîíîìíå ïîêðà¼èíå íå òðåáà äà áóäó ðåïóáëèêå, ¼åð âå èìà¼ó ñâî¼ó ðåïóáëèêó, àëè íè ïðîâèíöè¼å ó Ñðáè¼è è £óãîñëàâè¼è. Òî ¼å èñêó÷èâàëî òåæó, íàãëàøåíî ïðèñóòíó ó äðóãèì ðåïóáëèêàìà, äà Ñðáè¼à ïîñòàíå êëàñè÷íà íàöèîíàëíà äðæàâà. Ïîêðà¼èíå íèñó ñìàòðàíå íåñðåîì Ñðáè¼å. Ïîñòî¼àëà ¼å ñâåñò äà îðè¼åíòàöè¼à íà ôîðìèðàå ÷èñòå íàöèîíàëíå äðæàâå èñòîâðåìåíî çíà÷è êèäàå âåçà ñà ïîêðà¼èíàìà è ðàçáè¼à-
96
óáîäðàã Äèìè
å Ñðáè¼å êàî åêîíîìñêå è ïîëèòè÷êå çà¼åäíèöå. Óïîðèøòå ó íàöèîíàëèçìó íè¼å òðàæåíî. Ó ïîëèòè÷êîì àíãàæìàíó èç¼åäíà÷àâàíà ¼å ïî âàæíîñòè ñàìîñòàëíîñò è îäãîâîðíîñò. Çà ñðïñêè íàðîä, ðàñóò ñâóäà ïî £óãîñëàâè¼è, çà¼åäíè÷êà äðæàâà ¼å ñìàòðàíà ¼åäèíèì äðæàâíîïðàâíèì îêâèðîì, øòî ¼å çíà÷èëî äà Ñðáè, êàî íà¼âåè íàðîä, ìîðà¼ó äà âîäå ðà÷óíà î èíòåðåñèìà äðóãèõ. Ó¼åäèàâàå íà íàöèîíàëíî¼ îñíîâè ñìàòðàíî ¼å êîáíèì. Äðæàâíè îêâèð èñïóåí äåìîêðàòñêèì ñàäðæà¼èìà, çà êî¼è ñå ðåïóáëè÷êî ðóêîâîäñòâî çàëàãàëî, ñàæèìàî ¼å ó ñåáè áðèãó çà Ñðáå âàí Ñðáè¼å. Íè¼å ïîñòî¼àëà äèëåìà äà ëè ó £óãîñëàâè¼è òðåáà äà ¼à÷à äåìîêðàòèçàöè¼à äðóøòâà ó ðåäåôèíèñàíî¼ ôåäåðàöè¼è èëè àóòîðèòàðíà íàöèîíàëíà äðæàâíîñò. Èïàê, íàìåòíóòà óñòàâíî-ïðàâíà ïîçèöè¼à, ó êî¼î¼ ¼å Ñðáè¼à èìàëà ïðàâî äà óñêëàó¼å ñâî¼å èíòåðåñå ñà ïîêðà¼èíàìà (à íå ïîêðà¼èíå ñà îì), ïîñòàëà ¼å, ïîðåä ñâå òîëåðàíöè¼å, íåèçäðæèâà. Ñðáè¼à íè¼å òåæèëà ïðîäóæåó âåêà öåíòðàëèçìà, íèòè åãîâîì îáíàâàó àëè ¼å áèëà æèâîòíî çàèíòåðåñîâàíà äà åíå îáàâåçå ïðåìà Ôåäåðàöè¼è è åíà ïðàâà ó Ôåäåðàöè¼è áóäó òà÷íî îíàêâà êàêâà èìà¼ó ñâè îñòàëè ÷ëàíîâè çà¼åäíèöå. Áèî ¼å òî ¼àñàí çíàê äà ñå Ñðáè¼à ïî÷åëà îñëîáààòè îïòåðååà î ñâî¼î¼ ïîñåáíî¼ ìèñè¼è. Ñâå ¼å âèøå äîìèíèðàëà ñâåñò äà ¼å ïîäðøêó àóòîêðàòñêî¼ âëàäàâèíè £óãîñëàâè¼îì Ñðáè¼à, ó ñóøòèíè, ïëààëà ñîïñòâåíèì çàîñòà¼àåì è ãóøååì äåìîêðàòñêèõ ñëîáîäà ó î¼ ñàìî¼. Íàêîí òîãà äèðåêòíè ñóêîá ñà £îñèïîì Áðîçîì ïîñòàî ¼å íåìèíîâàí. Äðóãè ïðàâàö äåëîâàà, àëè è ðàâàí ñóêîáà è ïîäåëà, áèî ¼å óñìåðåí íà òðàæåå íîâîã ìåñòà è óëîãå ïàðòè¼å ó äðóøòâåíîì æèâîòó, åëèìèíèñàå áèðîêðàòñêå êàäðîâñêå ñòðóêòóðå, íàëàæåå íîâèõ îáëèêà îðãàíèçîâàà êîìóíèñòà, ïðîìåíó îêîøòàëå ñâåñòè è ïîëèòè÷êîã ìåíòàëèòåòà. Óëîãà èíñïèðàòîðà à íå íàðåäáîäàâöà, îðè¼åíòàöè¼à êà òðæèøòó óìåñòî äðæàâíî¼ ðåãóëàòèâè, ñêëîíîñò êà ñàðàäè ðåïóáëèêà êî¼à èñêó÷ó¼å àðáèòðàæó äðæàâíîã è ïàðòè¼ñêîã âðõà, çàìåíà ïîñëóøíîñòè êðåàòèâíîøó è ñàìîñòàëíîøó ó îäíîñó íà ïàðòè¼ñêè öåíòàð, ïëàøèëà ¼å £îñèïà Áðîçà. Ñóìó ¼å áóäèî è êðèòè÷êè ñòàâ äà ó
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
97
äðæàâè ïîñòî¼è ¼åäàí òèï ñòðàíêå, äðóãè òèï äðæàâå è òðåè òèï åêîíîìè¼å. Ðóêîâîäñòâî Ñðáè¼å ¼å òðàæèëî áðçî îñëîáîåå îä èëóçè¼å î ¼åäèíñòâåíîì Ñàâåçó êîìóíèñòà êî¼è ñâå ñïàñàâà àêî ó äðóøòâó íå ïîñòî¼è ¼åäèíñòâî. Áèëî ¼å ¼àñíî äà ïðîöåñ äåìîêðàòèçàöè¼å ñïðå÷àâà ìîãóíîñò äà çäðàâå ñíàãå (êîíçåðâàòèâíå ñòðóêòóðå) çàäîáè¼ó ïðåâàãó ó ïàðòè¼è ñðïñêèõ êîìóíèñòà. Ñâå ¼å òî èíèöèðàëî ïîëèòè÷êó ëèêâèäàöè¼ó ïàðòè¼ñêîã âðõà Ñðáè¼å. Ñàâåçíèöè ñó ëàêî íàåíè. Ïàðòè¼ñêå ñòðóêòóðå ó Ñëîâåíè¼è, ñóî÷åíå ñà ÷èåíèöîì äà çàñòàðåëà èíäóñòðè¼à ðåïóáëèêå íè¼å ó ñòàó äà îäðæè ìîíîïîë íà ¼óãîñëîâåíñêîì òðæèøòó, áèëà ¼å ìîòèâèñàíà äà óñïîðè è çàóçäà ïðîöåñ ìîäåðíèçàöè¼å Ñðáè¼å. Íîâà ïîëèòè÷êà ãàðíèòóðà Õðâàòñêå, çàâèñíà îä Òèòà, áåñïîãîâîðíî ¼å ïðèñòàëà äà ó÷åñòâó¼å ó ïîëèòè÷êîì óäàðó íà Ñðáè¼ó, ñìàòðà¼óè òî ïðèëèêîì çà óñïîñòàâàå ïîëèòè÷êå ðàâíîòåæå. Ïîëèòè÷êà áèðîêðàòè¼à ó îñòàëèì ðåïóáëèêàìà, ñâåñíà äà íàãîâåøòåíå êîðåíèòå ïðîìåíå íå ìîæå äà íàäæèâè, äàëà ¼å ïîäðøêó óêëààó ëèáåðàëà. Óïîðèøòå ¼å íàåíî è ó äåëó äðæàâíîã è ïàðòè¼ñêîã ðóêîâîäñòâà Ñðáè¼å (Äðàãîñëàâ Ìàðêîâè, Ïåòàð Ñòàìáîëè, Ñòåâàí Äîðîñêè, Ìèëîø Ìèíè, Ìîìà Ìàðêîâè, Äóøàí Ïåòðîâè Øàíå, Òèõîìèð Âëàøêàëè, Ôàäè Õîà è äðóãè) êî¼è ¼å äîâîäèî ó ïèòàå ïîëèòèêó (ëèíè¼ó) Ìàðêà Íèêåçèà è Ëàòèíêå Ïåðîâè, òðàæèî àðáèòðàæó £îñèïà Áðîçà, ñóøòèíñêè ñå ñóïðîòñòàâàî ìîäåðíèçàöè¼è, íîâî¼ êàäðîâñêî¼ ïîëèòèöè, äåìîêðàòèçàöè¼è. Ó ïèòàó ¼å áèî ïîëèòè÷êè îáðà÷óí ñà ðåôîðìñêèì ïîêðåòîì, êî¼è ¼å óãðîæàâàî îïñòà¼àå è òðà¼àå ñèñòåìà êî¼è íè¼å èìàî áóäóíîñò. Îäáàöèâàå äåìîêðàòñêå òðàíñôîðìàöè¼å è ìîäåðíèçàöè¼å äðóøòâà ðåçóëòèðàëî ¼å îïøòîì ñòàãíàöè¼îì, çàïàäàåì ó äóáîêó ñòðóêòóðíó êðèçó, ïîäñòèöàåì êîíçåðâàòèâèçìà è äîãìàòèçìà. Ïîêàçàëî ñå äà äðóøòâåíî òëî è ïîëèòè÷êî áèå Ñðáè¼å íè¼å ëàêî ïðèõâàòèëî èäå¼å äåìîêðàòèçàöè¼å è ìîäåðíèçàöè¼å. Ñïîðà ïðîìåíà ñâåñòè, ìåíòàëèòåòà è íà÷èíà ðàçìèøàà ïîðààëà ¼å îòïîðå, ñïóòàâàëà ïðîìåíå è äîïðèíîñèëà îäðæàó óêîðåå-
98
óáîäðàã Äèìè
íîã ñòàà. Ïðàâî íà èíèöè¼àòèâå è ïðîìåíå ìîíîïîëèñàî ¼å £îñèï Áðîç è íà¼óæè ïàðòè¼ñêè âðõ çåìå. èõîâî âèåå ðåôîðìè ñîöè¼àëèñòè÷êîã äðóøòâà, ôåäåðàëíå äðæàâå è ïîëèòè÷êîã ñèñòåìà ó êîìå ¼å ïîñòî¼àî ìîíîïîë ¼åäíå ïàðòè¼å èçðàçèî ¼å Óñòàâ èç 1974. ãîäèíå. Ïðîìåíå ó óñòàâíî-ïðàâíî¼ ñòðóêòóðè ôåäåðàëíå äðæàâå îòïî÷åëå ñó àìàíäìàíèìà èç 1967. è 1968. ãîäèíå à çàâðøèëå ñå äîíîøååì Óñòàâà èç 1974. Óñòàâíà ðåøåà ñóøòèíñêè ñó âëàñò êîíöåíòðèñàëà ó ðåïóáëèêàìà è ïîêðà¼èíàìà à íå ó ôåäåðàöè¼è. Äðæàâíî óðååå äîáèëî ¼å õèáðèäíè îáëèê ôåäåðàöè¼å êî¼à ôóíêöèîíèøå êàî êîíôåäåðàöè¼à. Ïîêðà¼èíå Êîñîâî è Âî¼âîäèíà ïîñòàëå ñó êîíñòèòóòèâíè åëåìåíò ôåäåðàöè¼å. Óâåäåí ¼å êîíñåíçóñ ðåïóáëèêà è ïîêðà¼èíà ïðèëèêîì îäëó÷èâàà, óêó÷ó¼óè è ïðîìåíó Óñòàâà. Ëåãàëèçîâàíî ¼å ïðàâî íà ñàìîîïðåäååå äî îòöåïåà. Ñðáè¼à íè¼å áèëà ó ìîãóíîñòè äà îäðåó¼å ñòàòóñ, ïðàâà è äóæíîñòè ïîêðà¼èíà êî¼å ñó áèëå ó åíîì ñàñòàâó, äîê ñó ñâå îäëóêå íà ðåïóáëè÷êîì íèâîó, òàêîå, äîíîøåíå êîíñåíçóñîì. Ó õàîòè÷íîì âðåìåíó êðèçà, íà ïîâðøèíó ¼å èçáèî íåìîðàë, êîðóïöè¼à, ëåãàëèçîâàíà ¼å ïà÷êà, îâëàäàî êðèìèíàë íà ñâèì íèâîèìà. £îñèï Áðîç ¼å èìàî ìî äà èíòåðâåíöè¼îì îòêëîíè ïàðàëèçó ñèñòåìà è íàìåòíå æååíå îäëóêå àëè, íàêîí åãîâå ñìðòè (1980), óñòàâíî ðåøåå èç 1974. èíñòèòóöèîíàëèçîâàëî ¼å ñèñòåì êî¼è ¼å ïåðìàíåíòíî áèî ó ïàðàëèçè. Ñòðóêòóðíà êðèçà îñàìäåñåòèõ áèëà ¼å èñòîâðåìåíî è åêîíîìñêà è ïîëèòè÷êà. Îäëóêå ïàðòè¼å íà âëàñòè, äîíåòå áåç ñòðó÷íèõ êîðåêòèâà, íèñó âîäèëå ðà÷óíà î åêîíîìñêèì çàêîíèòîñòèìà è ëîãèöè òðæèøòà. Êàäðîâñêà ïîëèòèêà àïñîëóòèçîâàëà ¼å íà÷åëî ìîðàëíî-ïîëèòè÷êå ïîäîáíîñòè, èíñèñòèðàëà íà íàöèîíàëíîì êó÷ó, çàíåìàðèâàëà ñòðó÷íîñò è ïîäñòèöàëà ïðîöåñ äåïðîôåñèîíàëèçàöè¼å. Ïîëèòè÷êà ÷èñòêà óñïåøíèõ ïðèâðåäíèêà (ó Ñðáè¼è ¼å óêëîåíî îêî 6.000 óñïåøíèõ ïðèâðåäíèêà) ðåçóëòèðàëà ¼å åêîíîìñêîì ñòàãíàöè¼îì. Íåàäåêâàòíà ñìåíà ãåíåðàöè¼à, õèïåðïðîäóêöè¼à øêîëîâàíèõ ñòðó÷àêà, îñóñòâî ïåðñïåêòèâå ïîêðåíóëè ñó òàëàñ íàïóøòàà îòàáèíå.
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
99
Óñàõíóî ¼å ïðîöåñ ìîäåðíèçàöè¼å à ñà îì è ïîâåàå ïðîäóêòèâíîñòè ðàäà. Æèâîòíè ñòàíäàðä ñòàíîâíèøòâà ¼å ïåðìàíåíòíî îïàäàî äîñåãàâøè ïî÷åòêîì îñàìäåñåòèõ íèâî èç øåçäåñåòèõ. Ñòîïà ïðèâðåäíîã ðàñòà, êî¼à ¼å äâå äåöåíè¼å ðàíè¼å èçíîñèëà 8%, êðåòàëà ñå ó ãîäèíàìà 19811985 îêî 0,6%. Îáèì ïîòðîøå ïðåâàçèëàçèî ¼å îáèì ïðîèçâîäå øòî ¼å óòèöàëî íà äàå çàäóæèâàå (äóã ïðåêî 20 ìèëè¼àðäè äîëàðà). Èëóçè¼à óñïåøíîã ðàäà è ëàãîäíîã æèâîòà ñâåñíî ¼å ïîäóïèðàíà èäåîëîãè¼îì. Òî ¼å, äîäàòíî, äîïðèíîñèëî ïîäèçàó íîâèõ êðåäèòà. Êðèçó çàäóæåíîñòè, êî¼à ¼å ãîòîâî òðè ïóòà óâåàíà ó ãîäèíàìà 19741985, ïîäñòèöàëî ¼å íåïîøòîâàå äðóøòâåíîã ïëàíà, ãëàä çà èíâåñòèöè¼àìà, íåêîíòðîëèñàíî çàäóæèâàå îñàìîñòàåíèõ ðåïóáëèêà è ïîêðà¼èíà, ñâåòñêà åíåðãåòñêà êðèçà è ìåóíàðîäíè åêîíîìñêè îäíîñè (íàôòíà êðèçà, ìîíåòàðíà ïîëèòèêà). Î ñóäáèíè êðåäèòà îäëó÷èâàëè ñó ïîëèòè÷àðè øòî ¼å óòèöàëî íà âåëèêè ïðîöåíàò ïðîìàøåíèõ èíâåñòèöè¼à êî¼å ñó òðà¼íî îïòåðåèâàëå è îíàêî íåðåíòàáèëíó ïðèâðåäó ( Ñìåäåðåâñêà æåëåçàðà, ôàáðèêà Ôåðîíèêë èç Ãëîãîâöà). Çàîñòà¼àå Ñðáè¼å áèëî ¼å, óç îñòàëî, èíèöèðàíî è âåëèêèì óëàãàèìà ó Êîñîâî (58% ñâèõ èíâåñòèöè¼à ó ïîêðà¼èíè). Íåêàäàøà (19451965) îïñåäíóòîñò èíäóñòðè¼àëèçàöè¼îì, åëåêòðèôèêàöè¼îì è óáðçàíèì ðàçâî¼åì çàìååíà ¼å ïîëèòè÷êîì ëîãèêîì ðàñïîäåëå äðæàâíå èìîâèíå è íåðàöèîíàëíå ïîòðîøå. Óñòàâ èç 1974. äîäàòíî ¼å äîïðèíåî ôîðìèðàó íàöèîíàëíèõ åêîíîìè¼à, ïàðöè¼àëèçàöè¼è ¼óãîñëîâåíñêîã òðæèøòà, çàòâàðàó ðåïóáëè÷êèõ åêîíîìè¼à, îïøòåì ðàçâëà÷åó èìîâèíå êî¼à ¼å îñòàëà áåç òèòóëàðà. Ñðåäèíîì ñåäàìäåñåòèõ ïðîöåíàò ìåóðåïóáëè÷êå ðàçìåíå ñïàî ¼å íà 23% íåêàäàøåã îáèìà, ñà òåíäåíöè¼îì äàåã îïàäàà. Êðà¼åì îñàìäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà, ïðåìà äîñòóïíèì ïîäàöèìà, ñàìî ¼å 0,30% èíâåñòèöè¼à óëàãàíî ó çà¼åäíè÷êå ìåóðåïóáëè÷êå ïðî¼åêòå. Íà êîíöåïöè¼è íàöèîíàëíèõ åêîíîìè¼à èçðàñëà ¼å íåîãðàíè÷åíà âëàñò ðåïóáëè÷êèõ è ïîêðà¼èíñêèõ áèðîêðàòè¼à, êî¼å ñó ñåáå ïðåäñòàâàëå êàî çàøòèòíèêå íàöèîíàëíèõ èíòåðåñà è áîðöå çà ñòèöàå äðæàâíîñòè. Íà÷åëà î óäðóæåíîì ðàäó, êî¼à ¼å
100
óáîäðàã Äèìè
àôèðìèñàî Óñòàâ èç 1974, äîáèëà ñó íîâåìáðà 1976. ñâî¼ó ðàçðàäó ó Çàêîíó î óäðóæåíîì ðàäó. Çàêîí ¼å òðåáàëî äà îáåçáåäè ñàìîóïðàâíó èíòåãðàöè¼ó ¼óãîñëîâåíñêîã äðóøòâà àëè ó òîìå íè¼å óñïåî. Íåìî è íååôèêàñíîñò ôåäåðàëíèõ öåíòàðà áèëà ¼å óî÷èâà. Àóòàðõè÷íî è àòîìèçèðàíî ïëàíèðàå, êîíöèïèðàíî íà èíòåðåñèìà ÷ëàíèöà Ôåäåðàöè¼å, ãóáèëî ¼å ñïîñîáíîñò ïðåäâèàà. Àïñîëóòèçàöè¼à ðåïóáëè÷êèõ è ïîêðà¼èíñêèõ èíòåðåñà ïîíèøòàâàëà ¼å ïðîêëàìîâàíî ñàìîóïðàâíî äîãîâàðàå. Íàãîäáå è êîìïðîìèñè äðæàâíèõ è ïîëèòè÷êèõ öåíòàðà ìîè äåòåðìèíèñàëè ñó ñàðàäó è ñïîðàçóìåâàå óäðóæåíîã ðàäà. Ðàçáè¼åíè ñó âåëèêè ñèñòåìè (æåëåçíèöà, ïîøòà, ìåòàëóðãè¼à, åëåêòðîïðèâðåäà, ðóäàðñòâî). Ïîñòî¼àå âèøå îñàìîñòàåíèõ åêîíîìè¼à óâåàâàëî ¼å ïðèâðåäíè õàîñ. Ïîêóøà¼è äðæàâíèõ âëàñòè äà ðåàëèçàöè¼îì Äóãîðî÷íîã ïðîãðàìà åêîíîìñêå ñòàáèëèçàöè¼å çàóçäà¼ó êðèçó íèñó äàëè ðåçóëòàòå. Áåç ðàöèîíàëíîã ïëàíà, ñïðåìíîñòè íà ðàäèêàëíå ðåçîâå, îñåà¼à äà ìîðà¼ó áèòè ïðèõâàåíà ïðàâèëà êî¼à íàìåó òðæèøíè çàêîíè, ñâåñòè äà ¼å ïîñòî¼åè ïðèâðåäíè ñèñòåì ïðåæèâåî, êðåàòîðè åêîíîìñêîã ïðîãðàìà íèñó ìîãëè î÷åêèâàòè óñïåõ. Èñòîâðåìåíî áèëî ¼å ¼àñíî äà ïîëèòè÷êå ñòðóêòóðå íèñó ñïðåìíå äà ñâî¼å ìåñòî ïðåïóñòå åêñïåðòèìà. Ìåòîä óïðàâàà ïðèâðåäîì, èçãðàåí ó ïðåòõîäíèì äåöåíè¼àìà, êî¼è ¼å ïîëèòè÷êèì ÷èíèîöèìà îáåçáåèâàî ìîíîïîë ó ñôåðè åêîíîìè¼å, íàñòàâèî ¼å äà æèâè. Åêîíîìñêà êðèçà ¼å ïîäðèâàëà òåìåå äðæàâå. Ñâàêà êðèòèêà ïîñòî¼ååã ñòàà òóìà÷åíà ¼å êàî óäàð íà ñèñòåì è åãîâå òâîðöå. Ïîëèòè÷êè ñèñòåì óñïîñòàâåí Óñòàâîì èç 1974. ó÷èíèî ¼å ïîñòî¼åó êðèçó äóáîì, òåæîì è áåçèçëàçíè¼îì. Òåõíèêå ïðèãóøåíå óñòàâíå áîðáå, ïðèìååíå ó ïîñòóïêó äîíîøåà íà¼âèøåã äðæàâíîã ïðàâíîã àêòà, íåäâîñìèñëåíî ñó ïîêàçàëå äà ¼å íàñëåå áîøåâè÷êå ÊÏ£ è äàå âåîìà æèâî. Óñòàâ íè¼å óìàèî ïîëèòè÷êó ìî ÑÊ£. £óãîñëàâè¼à ¼å è äàå áèëà ïàðòè¼ñêà äðæàâà. Îïøòà äðóøòâåíà ñòàãíàöè¼à ðàçîòêðèëà ¼å äà ïðîöåñ äåñòàèíèçàöè¼å íè¼å äî êðà¼à èçâåäåí. Ïîêàçàëî ñå äà ëèáåðàëèçàöè¼à äðóøòâåíèõ îäíîñà, êî¼ó ¼å ïàðòè¼à çàãîâàðàëà ó ãî-
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
101
äèíàìà 19521972, íè¼å è åãîâà äåìîêðàòèçàöè¼à. Êîðåíèòà ðåôîðìà áîøåâè÷êîã áèà ïàðòè¼å íà âëàñòè íèêàäà íè¼å èçâåäåíà. Ñëàìàå äðæàâíîã åòàòèçìà ó Ôåäåðàöè¼è áèëî ¼å ïðàåíî åãîâèì óñòîëè÷ååì ó ðåïóáëèêàìà è ïîêðà¼èíàìà. Äåìîíòàæà ôåäåðàëíå äðæàâå, òðåòèðàíà êàî ïðîöåñ îäóìèðàà äðæàâå áèëà ¼å ïðàåíà ¼à÷àåì ôåäåðàëíèõ ¼åäèíèöà (ñòè÷ó ñâå àòðèáóòå äðæàâå). Ïðîöåñè ðåôîðìå äðóøòâà, äðæàâå è ïîëèòè÷êîã ñèñòåìà ïðåñåöàíè ñó ó çà÷åòêó. Àïñîëóòíà âëàñò îñòàëà ¼å äî Òèòîâå ñìðòè íåäåèâà, íàêîí ÷åãà ¼å äèñòðèáóöè¼à ìîè ïðåáà÷åíà ó ðåïóáëèêå è ïîêðà¼èíå. £åäíîïàðòè¼ñêè ñèñòåì äî êðà¼à ñâîã ïîñòî¼àà íè¼å èçãóáèî íà àóòîðèòàòèâíîñòè è íåäåìîêðàòè÷íîñòè. Èäåîëîøêà îïòåðååà ïðåìà íåèñòîìèøåíèöèìà æèëàâî ñó îïñòà¼àëà. Ïðèòèñöè íà ìåäè¼å íèêàäà íèñó ïðåñòàëè. Ó ïîëèòè÷êîì è ¼àâíîì æèâîòó íè¼å áèëî ïðîñòîðà çà äðóãà÷è¼å ìèøåå à, ñàìèì òèì, íè çà óäå ñà èíòåãðèòåòîì è âëàñòèòèì ñòàâîì. Òî ¼å êðèçè äàâàëî èçðàçèòó ìîðàëíó äèìåíçè¼ó. Ó Ñðáè¼è ñó óñïîñòàâåíà òðè ñóäñêà ñèñòåìà. Çàêîíîäàâíà íàäëåæíîñò ïîêðà¼èíà èç¼åäíà÷åíà ¼å ñà ðåïóáëè÷êîì à ðåïóáëèêà ëèøåíà ìîãóíîñòè äà óòè÷å íà ïðèìåíó ñâî¼èõ çàêîíà íà òåðèòîðè¼è ïîêðà¼èíà. Êðèçà ó ñòâàðàó ïðàâíèõ íîðìè, èçàçâàëà ¼å èõîâî ãîìèëàå, ïîðààëà ¼å íååôèêàñíîñò ñèñòåìà. Ðåïóáëèêà ¼å ó ãîòîâî ñâèì ñåãìåíòèìà ñâîãà ôóíêöèîíèñàà áèëà çàâèñíà îä âîå ñâî¼èõ ïîêðà¼èíà êî¼å ñó, óç îñòàëî, èìàëå ïðàâî âåòà è áèëå êîìïëåòèðàíå çà îñòâàðåå âëàñòèòîã ñóâåðåíèòåòà. Ðåïóáëè÷êè îðãàíè íèñó èìàëè ãîòîâî íèêàêâå íàäëåæíîñòè ó óïðàâíîì è ñóäñêîì ïîñòóïêó ïðèëèêîì ïðèìåíå ðåïóáëè÷êèõ çàêîíà. Íàäëåæíîñò Ñðáè¼å íàä ïîêðà¼èíàìà áèëà ¼å êðà¼å ôîðìàëíà è ëèøåíà ïðàâíîã ñìèñëà. Ñðáè¼è ñó îñïîðàâàíà ñâî¼ñòâà êî¼à ¼å èìàëà êàî íàöèîíàëíà äðæàâà ñðïñêîã íàðîäà. Íè¼å ¼àñíî áèëî äåôèíèñàíî øòà ñå òà÷íî ïîäðàçóìåâà ïîä ïî¼ìîì ÑÐ Ñðáè¼à. Òî ¼å îìîãóèëî ïðåäñòàâíèöèìà âî¼âîàíñêîã åòàòèçìà è àëáàíñêîã ñåïàðàòèçìà äà òåíäåíöèîçíî òóìà÷åè ÷ëàíîâå Óñòàâà, íåñìåòàíî ðàäå íà ïîëèòè÷êîì, åêî-
102
óáîäðàã Äèìè
íîìñêîì, êóëòóðíîì, äóõîâíîì óäààâàó ïîêðà¼èíà îä Ñðáè¼å. Óç ïåðìàíåíòíî ñëàáåå ðåïóáëèêå ïîëèòè÷êà åëèòà ó Íîâîì Ñàäó èíòåíçèâíî ¼å ðàäèëà íà ôîðìèðàó âî¼âîàíñêîã èäåíòèòåòà è íàñòà¼àó âî¼âîàíñêå íàöè¼å, èñòèöàó íàãëàøåíèõ ñïåöèôè÷íîñòè è ðàçëèêà Âî¼âîäèíå ó îäíîñó íà ñðïñêè äðæàâíè ïðîñòîð è ïðîïàãèðàó èñòîðèîãðàôñêå çàñíîâàíîñòè òåçà î äðæàâîòâîðíî¼ òðàäèöè¼è ïîêðà¼èíå. Èñåàâàå ñðïñêîã ñòàíîâíèøòâà, ñåãðåãàöè¼à, òåðîð, óíèøòàâàå ñðïñêå äóõîâíå áàøòèíå è ìàòåðè¼àëíå êóëòóðå íåïîãðåøèâî ñó ãîâîðèëè äà ¼å íà Êîñîâó è Ìåòîõè¼è ðåàëèçàöè¼à èäå¼å î Âåëèêî¼ Àëáàíè¼è äîáèëà íà ñíàçè. Óñòàâíèì ðåôîðìàìà âèøå îä 40% ñðïñêîã ñòàíîâíèøòâà äåôèíèòèâíî ñå íàøëî âàí ïîäðó÷¼à íà êî¼èìà ¼å ðåïóáëèêà ìîãëà äà îñòâàðó¼å ñâî¼ó âëàñò (ïðåêî 1.316.000 Ñðáà æèâè ó àóòîíîìíèì ïîêðà¼èíàìà). Ñìèñàî ¼óãîñëîâåíñêîã ôåäåðàëèçìà, êî¼è ¼å óïîðèøòå èìàî ó ñòàâó äà ñâàêè îä ¼óãîñëîâåíñêèõ íàðîäà, ó ðåøàâàó íàöèîíàëíîã ïèòàà, òðåáà äà äîáè¼å ôåäåðàëíó ¼åäèíèöó, òèìå ¼å îçáèíî äîâåäåí ó ïèòàå. Íåóñïåëè ïîêóøà¼è ïðîìåíå óñòàâíî-ïðàâíîã ïîëîæà¼à Ñðáè¼å (1975, 1981, 1984, 1985) ðààëè ñó íîâå ôðóñòðàöè¼å. Ñàìà ÷èåíèöà äà ñó êðèòèêå ïîñòî¼ååã ôåäåðàëèçìà è çàõòåâè çà åãîâîì ïðîìåíîì ñòèçàëè èç Ñðáè¼å, èçàçèâàëà ¼å ñóìè÷àâîñò ó äðóãèì ðåïóáëèêàìà è îäóçèìàëà èì, êàêî ñå ãîâîðèëî ó Çàãðåáó, ïîâ¼åñíè ëåãèòèìèòåò. Áèëà ¼å òî ïîñëåäèöà óêîðååíèõ ñòåðåîòèïà î Ñðáè¼è è îäíîñà ñíàãà ó ¼óãîñëîâåíñêî¼ ôåäåðàöè¼è. Ó ïèòàó ñó áèëè óäàðè êî¼è ñó ó òåìåó óçäðìàëè ïîçèöè¼å ïàðòè¼ñêîã è äðæàâíîã ðóêîâîäñòâà Ñðáè¼å è äîâåëå ó ïèòàå åãîâó äåìîêðàòñêó îðè¼åíòàöè¼ó. Òàêî ñå äîãîäèëî äà ïîä ïðèòèñêîì íåïîâåðåà êî¼å ¼å ñòèçàëî èç îñòàëèõ ðåïóáëèêà è ïîêðà¼èíà è íàãîìèëàíå ñóìå ó âààíîñò ñîïñòâåíå ïîëèòèêå, Ñðáè¼à ïðîïóñòè øàíñó äà äåìîêðàòñêè ðåêîíñòðóèøå ñèñòåì è åãîâå èíñòèòóöè¼å. Äîäàòíå íàïåòîñòè ïîðîäèëè ñó íåìèðè íà Êîñîâó è Ìåòîõè¼è èç ìàðòà 1981. Çàõòåâè èñêàçàíè ó ïàðîëàìà Êîñîâî-ðåïóáëèêà, Ó¼åäèåå ñà Àëáàíè¼îì, Ìè ñìî äåöà Ñêåíäåð Áåãà, âî¼ñêà Åíâåð Õîå è ïîáóíè àëáàíñêèõ
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
103
ñåïàðàòèñòà îêâàëèôèêîâàíè ñó îä ïîëèòè÷êîã âðõà ÑÔУ è Ñðáè¼å êàî êîíòðàðåâîëóöè¼à, ïîêóø༠ðóøåà óñòàâíîã ïîðåòêà, óãðîæàâàå òåðèòîðè¼àëíîã èíòåãðèòåòà ÑÔУ. Ñòðàõ îä äåçèíòåãðàöè¼å è ðàñïàäà äðæàâå ïîñòàî ¼å ñâå ðåàëíè¼è. Ïðàòèëà ãà ¼å ñâåñò äà äåçèíòåãðàöè¼à äðæàâå âîäè è ðàçáè¼àó Ñðáè¼å. Îòóäà ñó âîäåè ñðïñêè êîìóíèñòè 1984. £óãîñëàâè¼ó ñìàòðàëè èñòèíñêèì èíòåðåñîì Ñðáà è Ñðáè¼å. Íà çàòâîðåíèì ñåäíèöàìà ÖÊ Ñðáè¼å îäðæàíèì ñðåäèíîì ¼óëà 1985. è êðà¼åì ¼àíóàðà 1986. ëèáåðàëíî è ðåôîðìèñòè÷êî êðèëî ó ÖÊ Ñðáè¼å äîæèâåëî ¼å ïîðàç. Èñöðïó¼óå ñåäíèöå íà êî¼èìà ¼å Ñëîáîäàí Ìèëîøåâè, ìèìî äåìîêðàòñêå ïðîöåäóðå, ïðåäëîæåí è èçàáðàí çà ïðåäñåäíèêà ÖÊ ÑÊ Ñðáè¼å, ïîêàçàëå ñó äà ó ïàðòè¼è ñðïñêèõ êîìóíèñòà íåìà äåìîêðàòè¼å. Ëîãèêà ðàçðà÷óíàâàà èñêó÷èëà ¼å ìîãóíîñò íîðìàëíèõ îäíîñà ìåó íåèñòîìèøåíèöèìà. Ïàðòè¼ñêà ñòðó¼à êî¼à ñå ó õè¼åðàðõè¼è âëàñòè óñïèàëà ïóòåì óíóòàðïàðòè¼ñêå áîðáå, ó ñåáè ¼å, êàî øòî ïîêàçó¼å èñòîðè¼à êîìóíèñòè÷êîã ïîêðåòà (ñòàèíèçàì), íîñèëà íàãëàøåíå öðòå èñêó÷èâîñòè è òîòàëèòàðèçìà. Íàãîìèëàíè ïðîáëåìè è ðàçëè÷èòè ïîãëåäè íà ìåòîäå ðåøàâàà îñåòèâèõ ïèòàà îñòâàðèâàà ¼åäèíñòâà è çà¼åäíèøòâà ó Ñðáè¼è, ñóêîá ñó ó÷èíèëè äóáèì à åãîâå ïîñëåäèöå äàëåêîñåæíè¼èì. Òàêî ñå äîãîäèëî äà ó òðåíóòêó êàäà ¼å òîòàëèòàðíè ìîäåë âëàäàà, ñà èäåîëîãè¼îì óòîïèçìà, íåîãðàíè÷åíîì ìîè ïàðòè¼ñêèõ åëèòà, õàðèçìàòñêèì âîàìà, ó Åâðîïè ïî÷åî äà ãóáè ìî, ó Ñðáè¼è, äî òàäà íà¼ëèáåðàëíè¼î¼ ¼óãîñëîâåíñêî¼ ðåïóáëèöè, ïî÷åî äà ó÷âðøó¼å ñâî¼å ïîçèöè¼å. Èäå¼å î ñìåèâîñòè âëàñòè, ñëîáîäíèì âèøåñòðàíà÷êèì èçáîðèìà, äåìîêðàòñêèì âëàäàìà, âëàäàâèíè ïðàâà, óâàæàâàó ïîëèòè÷êèõ îïîíåíàòà, ïîøòîâàó ïðàâà îïîçèöè¼å, ñëîáîäè ìåäè¼à, äåìîêðàòè¼è, èçãðàäè ìîäåðíîã è îòâîðåíîã äðóøòâà íèñó òðàñèðàëå ïóò êî¼èì ¼å ïàðòè¼ñêè ïîëèòè÷êè âðõ ïîâåî Ñðáè¼ó. Ïîëèòè÷êè âðõ Ñðáè¼å íè¼å ïðåïîçíàî âðåìå ó êîìå ¼å ïîñåãàî çà âëàøó è ìîè, íè¼å ðàçóìåî ïðîöåñå (ãëîáàëèçàöè¼ó) êî¼è ñó çàõâàòèëè ñâåò è íà¼äèðåêòíè¼å ñå òèöàëè ïðîñòîðà íà êîìå ¼å æèâåî ñðïñêè íàðîä, íè¼å ðàçóìåî ñóøòèíó
104
óáîäðàã Äèìè
íîâèõ ìåóíàðîäíèõ îäíîñà êî¼è ñó âîäèëè êðà¼ó õëàäíîã ðàòà è óñïîñòàâàó íîâîã ïîðåòêà. Áîðáà çà ìî ó ðåïóáëèêàìà áèëà ¼å ïðàåíà ïàðàëåëíèì ïðîöåñèìà íàðàñòàà íàöèîíàëíèõ íåçàäîâîñòàâà è êîíôëèêàòà. Ìîáèëèçàöè¼à íàöèîíàëíèõ åíåðãè¼à áèëà ¼å ó ñêëàäó ñà òåíäåíöè¼îì ñòâàðàà ñàìîñòàëíèõ íàöèîíàëíèõ äðæàâà. Íóæíå è íåîäëîæíå ðåôîðìå äðóøòâà ìîðàëå ñó äà ñà÷åêà¼ó íåêî äðóãî âðåìå. Êðèçà ó Ñðáè¼è èìàëà ¼å âèøå æàðèøòà. Íåóñïåõ óñòàâíî-ïðàâíîã äåôèíèñàà ðåïóáëèêå ïîäñòèöàî ¼å øèðîêî íåçàäîâîñòâî ñðïñêîã íàðîäà. Êîñîâñêà êðèçà (åñêàëèðàëà 1981.) è åãçîäóñ Ñðáà êî¼è ¼å îíà èçàçâàëà ïðåäñòàâàî ¼å åòíè÷êó ïðåòó è ïðîâîöèðàî ñðïñêó ðåàêöè¼ó. Ïðîñòîð çà ðåøàâàå êîñîâñêîã ïðîáëåìà áèî ¼å ñóæåí äî êðà¼èõ ãðàíèöà. Ïîñòàëî ¼å ¼àñíî äà ÑÊ£ âèøå íè¼å ãàðàíò £óãîñëàâè¼å. Ôðóñòðàöè¼à ìîãóèì ðàñïàäîì çåìå è ðàçî÷àðàå ó äðæàâó çà ÷è¼å ñó íàñòà¼àå è îäðæàâàå Ñðáè ïîëîæèëè îãðîìíå æðòâå, ðààëà ¼å óòîïè¼ó î ñðïñêî¼ äðæàâè. Íåêðèòè÷êè è èðàöèîíàëíî òóìà÷åå ïðîøëîñòè ïîä¼àðèâàëî ¼å íàöèîíàëíà îñåàà. Ïðèìèòèâèçàì ¼å îâëàäàî ñâèì ñôåðàìà äðóøòâåíîã æèâîòà à ïîñåáíî ñôåðîì ïîëèòèêå ó êî¼î¼ íèêàäà íè¼å çàöàðèëà ïîëèòè÷êà êóëòóðà è òîëåðàíöè¼à. Çàõòåâè çà äåôèíèñàåì íàöèîíàëíèõ ïðîãðàìà ïðîèñòèöàëè ñó èç îïøòåã ñòàà ñâåñòè íàöè¼å ñà êî¼îì ñó áèëå ïîèñòîâååíå è âîäåå äðóøòâåíå åëèòå. Îáîñòðàíî íåïîâåðåå ïðåìà îñòàëèì ðåïóáëèêàìà èñêàçèâàî ¼å ñòàâ î ïîñòî¼àó àíòèñðïñêå êîàëèöè¼å. Ó òàêâèì îêîëíîñòèìà, ïîñëå ïîñåòå Êîñîâó ïîó 24. àïðèëà 1987, ñðïñêî ïèòàå ¼å îòâîðåíî. Òî ñå äîãîäèëî íåçàâèñíî îä Ñëîáîäàíà Ìèëîøåâèà êîãà ¼å çàòåêëî êàî ïàðòè¼ñêîã ôóíêöèîíåðà è ó ¼åäíî¼ ãà íîè òðàíñôîðìèñàëî ó âîó íàðîäà, êî¼è çà åãîâî ðåøàâàå íè¼å áèî ñïðåìàí, êî¼è ãà ¼å íàñëóòèî àëè ãà íè¼å ðàçóìåî íèòè îñåàî, íè¼å ïðåïîçíàî åãîâó äåìîêðàòñêó äèìåíçè¼ó, íèòè áèî ñâåñòàí ìîãóå ëàí÷àíå ðåàêöè¼å êî¼ó ¼å îíî íóæíî ïðîèçâîäèëî. Âåçà ñà ñòàíîâíèøòâîì ¼å óñïîñòàâåíà âàí óñòàåíå èíñòèòóöèîíàëíå ïîëèòèêå. Îðóæ¼å ìàñîâíå ìîáèëèçàöè¼å ¼å îòêðèâåíî.
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
105
åãîâå óäàðíå èãëå áèëå ñó ìèëèòàíòíå ãðóïå ñðïñêèõ íàöèîíàëèñòà ñàñòàâåíå, ñâî¼èì íà¼âåèì äåëîì, èç ìèåà ìàðãèíàëíèõ äðóøòâåíèõ ãðóïà. Ó äðóãî¼ ïîëîâèíè ñåïòåìáðà 1987, íà Îñìî¼ ñåäíèöè ÖÊ ÑÊ Ñðáè¼å, äîøëî ¼å äî êîíà÷íîã îáðà÷óíà äâå ôðàêöè¼å óíóòàð ïàðòè¼å ñðïñêèõ êîìóíèñòà. Îñòàâêà ïðåäñåäíèêà Ñðáè¼å, Èâàíà Ñòàìáîëèà, óñëåäèëà ¼å ñðåäèíîì äåöåìáðà 1987. Ïîðàçó ðåôîðìñêèõ ñíàãà äîïðèíåëà ¼å íàêëîíîñò êî¼ó ¼å Ìèëîøåâè çàäîáèî êîä äåëà âî¼íîã âðõà, ìåó ïðîâèíöè¼àëíèì ïàðòè¼ñêèì ôóíêöèîíåðèìà, åëåìåíòèìà ñòàðîã ðåæèìà, ÷óâàðèìà ìèòà î £îñèïó Áðîçó, ïðèñòàëèöàìà àíòèáèðîêðàòñêå ðåâîëóöè¼å, êàäðîâèìà êî¼è ñó çàãîâàðàëè ÷âðøè êóðñ ó ðåøàâàó ïîñòî¼åèõ ïðîáëåìà ó îäíîñèìà ðåïóáëèêå è ïîêðà¼èíà, ìèëèòàíòíèì ãðóïàìà Ñðáà ñà Êîñîâà îçëî¼ååíèì ïðèòèñöèìà àëáàíñêèõ ñåïàðàòèñòà è æèâîòîì ó íåñëîáîäè è ñòðàõó. Îðãàíèçîâàíè ìèòèíçè, ñêóïîâè, äåìîíñòðàöè¼å, íàçâàíè äåøàâàå íàðîäà, îêóïèëè ñó òîêîì 1988. è ïðîëåà 1989. ãîòîâî ïåò ìèëèîíà óäè. Ïðîñëàâà øåñò ñòîòèíà ãîäèíà Êîñîâñêå áèòêå îáíîâèëà ¼å ñòàðè ìèò î ñëàâè, ãîñïîäñòâó, æðòâè, ìó÷åíèøòâó è ïîä¼àðèëà ñàìîâèåà î ñîïñòâåíî¼ âåëè÷èíè è çíà÷à¼ó. Ïîä ïîëèòè÷êèì, ìåäè¼ñêèì è ïðèòèñêîì íàöèîíàëíîã íåçàäîâîñòâà, Âëàäà Âî¼âîäèíå ¼å ïîäíåëà îñòàâêó 5. îêòîáðà 1988. (òçâ. ¼îãóðò ðåâîëóöè¼à), à Ñêóïøòèíà Êîñîâà ñåáè èçãëàñàëà íåïîâåðåå 23. ìàðòà 1989. Àìàíäìàíèìà íà Óñòàâ èç 1974, èçãëàñàíèì ìàðòà 1989, ó ãðàíèöàìà ðåïóáëè÷êå íàäëåæíîñòè Ñðáè¼à ¼å ïîâðàòèëà ñóâåðåíèòåò è äðæàâíîñò íà öåëî¼ òåðèòîðè¼è ðåïóáëèêå. Ñêóïøòèíà ÑÐ Ñðáè¼å ¼å, çàòèì, óñâî¼èëà 28. ñåïòåìáðà 1990. Óñòàâ Ðåïóáëèêå Ñðáè¼å. Íà¼âèøè ïðàâíè àêò ðåïóáëèêå ¼å èñêàçèâàî ðåøåíîñò ïîëèòè÷êèõ ÷èíèîöà êî¼è ñó ãà èçãëàñàëè äà Ñðáè¼à ïîñòàíå äåìîêðàòñêà äðæàâà ñâèõ ãðààíà êî¼è ó î¼ æèâå. Óñòàâ ¼å ãàðàíòîâàî ñëîáîäó è ïðàâà ÷îâåêà è ãðààíèíà, âëàäàâèíó ïðàâà, ñîöè¼àëíó ïðàâäó, ðàâíîïðàâíå óñëîâå çà íàïðåäàê ïî¼åäèíöà è ãðààíèíà. Ëè÷íà, ïîëèòè÷êà, íàöèîíàëíà, ìàèíñêà, åêîíîìñêà, ñîöè¼àëíà, êóëòóðíà è äðóãà ïðàâà ÷îâåêà è ãðààíèíà òàêîå ñó áèëà çàãàðàíòîâàíà. Òåðèòîðè¼à ðåïóáëèêå äåôèíèñàíà ¼å êàî ¼å-
106
óáîäðàã Äèìè
äèíñòâåíà è íåîòóèâà. Ïîêðà¼èíå Êîñîâî è Âî¼âîäèíà äîáèëå ñó îáëèê òåðèòîðè¼àëíå àóòîíîìè¼å. Ïðîêëàìîâàíî è ñòâàðíî èïàê ñó ñå çíàòíî ðàçëèêîâàëè. Ñðáè¼à ¼å ó ìàëî ÷åìó ëè÷èëà íà çåìó èç åíîã íà¼âèøåã ïðàâíîã àêòà. Èäå¼à î óñïîñòàâàó ðåïóáëè÷êå êîíòðîëå íàä ïîêðà¼èíàìà, êî¼à ¼å ïðåñóäíî ïîäñòàêëà õîìîãåíèçîâàå íàöè¼å è óíèôèêàöè¼ó ìèøåà, áèëà ¼å ðåàëèçîâàíà óç óïîòðåáó íåäåìîêðàòñêèõ ìåòîäà. Âðåìåíîì è óç îòïîðå âëàñòè, ó ïîëèòè÷êè æèâîò Ñðáè¼å óâåäåíè ñó àëè íå è óñâî¼åíè íåêè îä ôîðìàëíèõ àòðèáóòà äåìîêðàòè¼å. Êóëò íîâîã âîå, íà ÷è¼åì ñó èçãðàèâàó ìíîãè ðàäèëè, ¼à÷àî ¼å àóòîêðàòñêó âëàñò. åãîâà äóãà ñåíêà ëàãàíî ¼å ïðåêðèëà ãîòîâî öåëîêóïíè ïîëèòè÷êè è äðóøòâåíè æèâîò. Ïðèñóñòâî àóòîðèòàðíèõ ñòðóêòóðà ó èíñòèòóöè¼àìà êî¼å ñó äåöåíè¼àìà áèëå äåêîð ñàñâèì ¼å îáåñìèñëèëî èõîâó äåìîêðàòñêó ñóøòèíó. Íåêàäàøà äðæàâà ïàðòè¼ñêèõ çàêîíà ïîñòàëà ¼å ïðîñòîð áåçàêîà. Îïøòà êðèìèíàëèçàöè¼à äðóøòâà ïîñëóæèëà ¼å ñìàèâàó ñîöè¼àëíèõ òåíçè¼à. Êîðóïöè¼à ¼å ïðîäðëà ó ñâå ñôåðå æèâîòà. Öðíà áåðçà ¼å çàãîñïîäàðèëà óëèöàìà. Èçáîðè, îáàâàíè ïî ïðàâèëèìà êî¼à ¼å îäðåèâàëà ïàðòè¼à íà âëàñòè, íèñó ¼à÷àëè äåìîêðàòñêå ïðîöåñå. Èñêîðàê êà ñòèøàâàó íàöèîíàëíèõ ñòðàñòè è ïðåâàçèëàæåó ñòàðèõ è íîâèõ ïîëèòè÷êèõ ïîäåëà íè¼å ó÷èåí. Ðàñïðîñòðàåíî íàöèîíàëíî íåçàäîâîñòâî ïîëîæà¼åì ó êîìå ñå íàøàî ñðïñêè íàðîä íè¼å êîðèøåíî ðàäè ðóøåà ïðåæèâåëîã ñèñòåìà âëàäàà âå óñïîñòàâàà ñîïñòâåíå âëàñòè. Ó êîíòðîëèñàíèì ìåäè¼èìà îïîçèöè¼à ¼å îçíà÷àâàíà íåïðè¼àòååì à íå ïîëèòè÷êèì ïðîòèâíèêîì. Îòâîðåí ¼å ïðîñòîð çà ñâå âèäîâå ïðèìèòèâèçìà (îä øóíäà ó ìåäè¼èìà, íîâîêîìïîíîâàíå ìóçèêå äî ¼àâíîã äåìîíñòðèðàà íà¼íèæåã íèâîà ïîëèòè÷êå êóëòóðå). Ïîëèòè÷êè ïðîãðàìè íèñó áèòíè¼å óòèöàëè íà îïðåäååå ãëàñà÷à. Óïðîøåíè ïîëèòè÷êè ïîãëåäè íà ñëîæåíà ïèòàà äðóøòâåíîã ðàçâî¼à äîìèíèðàëè ñó ó ãîâîðó äíåâíå ïîëèòèêå è ñâàêîäíåâíî¼ ìåäè¼ñêî¼ êîìóíèêàöè¼è. Ïàðòè¼à íà âëàñòè íè¼å îäóñòà¼àëà îä ¼åäíîã èñòðîøåíîã èäåîëîøêîã, ïîëèòè÷êîã è åêîíîìñêîã ìîäåëà âëàäàà è òèìå ïðåóçèìàëà
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
107
àïñîëóòíó îäãîâîðíîñò ïðèëèêîì îäðåèâàà ïóòåâà ðàçâî¼à ó áóäóíîñòè. Íàñòóïèìà ó ¼àâíîñòè äåî èíòåëåêòóàëíèõ åëèòà, ïîä¼åäíàêî êàî è ó äðóãèì ¼óãîñëîâåíñêèì ðåïóáëèêàìà, îäðåèâàî ¼å êóðñ íàöèîíàëíå ïîëèòèêå. Íåêàäàøè äðæàâíè èíòåëåêòóàëöè, ìàðêñèñòè÷êè êðèòè÷àðè ðåæèìà ñà ëåâèöå è íàöèîíàëèñòè ñà äåñíèöå ïî÷åëè ñó äà ëè÷å ¼åäíè íà äðóãå, äà ãîâîðå èñòèì ¼åçèêîì, äà ïîäðæàâà¼ó è ïîäñòè÷ó àâàíòóðó êî¼à ¼å ó ñåáè ñàäðæàëà òåðèòîðè¼àëíå ïîäåëå, ðàçìåíó ñòàíîâíèøòâà, íàöèîíàëíå äóõîâíå è òåðèòîðè¼àëíå èíòåãðàöè¼å, îðóæàíè ñóêîá. Íåïðåäâèäèâà àëõåìè¼à çàõâàòèëà ¼å è âî¼íó åëèòó ôîðìèðàíó ó äóõó îðòîäîêñíîã êîìóíèçìà è èäåîëîãè¼å áðàòñâà-¼åäèíñòâà. Ó ñâåñòè íåêàäàøèõ áðàíèëàöà êîìóíèñòè÷êå äîãìàòèêå ñâå âèøå ïðîñòîðà çàäîáè¼àî ¼å ðèãèäíè íàöèîíàëèçàì. Ïîìèðåå ñà íàöèîíàëèçìîì íè¼å çíà÷èî ñàìî íàïóøòàå íåêàäàøèõ èäåàëà âå è ïðîìåíó âðåäíîñíîã ñèñòåìà ó êîìå ¼å êëàñíó áîðáó çàìåíèëà çàøòèòà íàöè¼å, íåêàäàøè èíòåðíàöèîíàëèçàì åêñêëóçèâíè íàöèîíàëèçàì, àòåèçàì èñêó÷èâè êëåðèêàëèçàì, ñîöè¼àëíó ïðàâäó äðæàâà è íàöè¼à, îäàíîñò ïàðòè¼è îäàíîñò âîè, ñëàâåå ðàäíè÷êå êëàñå óçäèçàå äðæàâå è íàöè¼å, êóëò ñîöè¼àëèñòè÷êîã ðàäà êóëò íàöèîíàëíîã ¼óíàøòâà è æðòâîâàà. Íàñòàâàê ðåâîëóöè¼å êî¼à òå÷å çíà÷èî ¼å äà è äàå ïîñòî¼å ñòâàðíè èëè èçìèøåíè ñïîíè íåïðè¼àòåè è óíóòðàøå èçäà¼èöå. Ðàñòàêàå íåêàäàøå çà¼åäíè÷êå äðæàâå, ïîðàç óíèâåðçàëèñòè÷êå èäåîëîãè¼å êî¼ó ¼å ñòâàðíîñò äèñêâàëèôèêîâàëà, ãóáèòàê ïîëèòè÷êå ìîè è ïîëîæà¼à çáëèæèî ¼å íåêàäà îãîð÷åíå ïðîòèâíèêå è ïðåîáðàòèî èõ ó èäåîëîãå è òóìà÷å íàöèîíàëíèõ àñïèðàöè¼à. Âåçàíè çà âëàñò íåêè îä èõ ñó êðåèðàëè ñòðàòåãè¼å íàöèîíàëíèõ ïîêðåòà è äðæàâà. Íîâîì íàöèîíàëèçìó ñà ïîä¼åäíàêèì æàðîì ïðèêó÷èëè ñó ñå è ôðóñòðèðàíè, ðàçî÷àðàíè, çàáîðàâåíè íåêàäàøè ðåâîëóöèîíàðè ñà àíàõðîíèì è äîãìàòñêèì ïîãëåäèìà íà ñòâàðíîñò. Îä óòèöà¼à ¼å áèëà è òåæà êîìóíèñòè÷êèõ êîíçåðâàòèâàöà äà çàäðæå âëàñò ó äðóøòâåíîì îêðóæåó êî¼å ñå óáðçàíî ìåàëî. Óáååíè íà-
108
óáîäðàã Äèìè
öèîíàëèñòè ñó ñìàòðàëè äà ¼å íàñòóïèî òðåíóòàê ó êîìå ñå ìîãó íàïëàòèòè ñòàðè èñòîðè¼ñêè ðà÷óíè, àíòèêîìóíèçìîì è ïîâëà÷ååì íîâèõ ìåà çàìåíèòè êîìóíèçàì è £óãîñëàâè¼à êî¼è ñó ïîíèçèëå ñðïñêó íàöè¼ó. óäè ñóìèâîã çàíàòà ïðåïîçíàëè ñó ñâî¼ó øàíñó äà îä ïðîñêðèáîâàíèõ íåãàòèâíèõ ¼óíàêà öðíèõ õðîíèêà ïîñòàíó íàöèîíàëíè õåðî¼è è ó÷åñíèöè ó âåëèêîì íàöèîíàëíîì ïðî¼åêòó. Ïîäñòèöàå íàöèîíàëíîã ðîìàíòèçìà, óïîòðåáà ðåòîðèêå î íàöèîíàëíîì ¼åäèíñòâó è çà¼åäíè÷êî¼ ñóäáèíè, èñòèöàå íàöèîíàëíèõ ñèìáîëà è ìèòîâà, óïîòðåáà íàöèîíàëíèõ åìîöè¼à, òðîøåå íàöèîíàëíèõ åíåðãè¼à, íàöèîíàëíà ìîáèëèçàöè¼à áèëà ¼å ó äóáîêî¼ ñóïðîòíîñòè ñà çàøòèòîì àóòåíòè÷íèõ íàöèîíàëíèõ èíòåðåñà ñðïñêîã íàðîäà. Îá¼åêòèâíî ïîñòî¼åà óãðîæåíîñò ñðïñêîã íàöèîíàëíîã áèà íà Êîñîâó, Õðâàòñêî¼, Áîñíè è Õåðöåãîâèíè ïîñëóæèëà ¼å êàî ãåíåðàòîð óáðçàíå õîìîãåíèçàöè¼å êî¼à, ñóøòèíñêè, íè¼å èìàëà âèçè¼ó áóäóíîñòè è ïåðöåïöè¼ó ãëîáàëíèõ ïðîöåñà (îñòà¼å ó îêâèðèìà ðèãèäíîã äðæàâíîã è íàöèîíàëíîã èíòåðåñà). Ëåãèòèìíîñò çàøòèòå îá¼åêòèâíî óãðîæåíèõ íàöèîíàëíèõ èíòåðåñà íå ñàìî äà ¼å íà ò༠íà÷èí ñàñâèì îáåñìèøåíà âå ¼å ïîñòàëà íåìîãóà. Ó ñâîì âèøåäåöåíè¼ñêîì òðà¼àó ¼óãîñëîâåíñêà äðæàâà íè¼å îñòâàðèëà åêîíîìñêó èíòåãðàöè¼ó. Òî íè¼å ïîøëî çà ðóêîì åêîíîìñêîì ëèáåðàëèçìó (íè¼å óñïåî äà ïîðóøè ïðåãðàäå êî¼å ñó èñòîðè¼ñêå ïîêðà¼èíå äåëèëå ¼åäíå îä äðóãèõ), äðæàâíîì èíòåðâåíöèîíèçìó (òåæèî ¼å ïðåðàñïîäåëè ïðèâðåäíî-ôèíàíñè¼ñêå ìîè ïðîñòîðà), åòàòèñòè÷êîì åêîíîìñêîì ìîäåëó (ïëàíñêà ïðèâðåäà, âåëèêà ãðàäèëèøòà, åëåêòðèôèêàöè¼à è èíäóñòðè¼àëèçàöè¼à), ïðèâðåäíî¼ ðåôîðìè (íåóñïåëè ïîêóø༠äååòàòèçàöè¼å è ïðåëàñêà àãðàðíîã äðóøòâà ó èíäóñòðè¼ñêî 19621965), íèòè äðóãèì ïðèâðåäíèì êîíöåïòèìà êî¼å ñó èçíåäðèëå ñåäàìäåñåòå, îñàìäåñåòå, äåâåäåñåòå ãîäèíå 20. âåêà (Êîíöåïò Ìîäåðíå Ñðáè¼å èç 19711972; Äóãîðî÷íè ïðîãðàì åêîíîìñêå ñòàáèëèçàöè¼å ñà ïî÷åòêà îñàìäåñåòèõ; Òðæèøíè ïðîãðàì Àíòå Ìàðêîâèà). Èñòðàæèâàà ïîêàçó¼ó äà ¼å äðæàâà óâåê áèëà ñêóïà à ïðèâðåäà íåäîâîíî ðàçâè¼åíà òàêî äà ñå âèøå òðîøèëî íåãî øòî ¼å
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
109
ìîãëî äà ñå ïðîèçâåäå. Åêîíîìñêè æèâîò ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå îòïî÷åî ¼å äàëåêå 1918. óïîçîðååì äà ¼å ïîëèòè÷êî ¼åäèíñòâî èëóçè¼à àêî ó íîâî¼ äðæàâè ¼åäíà ïîêðà¼èíà áóäå óäàåíà îä äðóãå ïðåãðàäàìà ìà êî¼å âðñòå
à çàâðøèî ñå è ïðå åíîã ôèçè÷êîã ðàçáè¼àà, èíñòèòóöèîíàëèçîâàåì êîíöåïòà äîãîâîðíå åêîíîìè¼å êî¼è ¼å óìåñòî òðæèøòà èñòðà¼àâàî íà ðåïóáëè÷êèì è ïîêðà¼èíñêèì áàðè¼åðàìà, íàãîäáàìà, èñïóàâàó óñëîâà, ñèìåòðè¼àìà, ðåöèïðîöèòåòèìà. Åêîíîìñêè ðàçëîçè, ñâàêàêî, íèñó óñëîâèëè ðàñïàä çà¼åäíè÷êå äðæàâå àëè ¼å íåïîñòî¼àå åêîíîìñêîã òêèâà êî¼å ïîâåçó¼å ¼óãîñëîâåíñêè ïðîñòîð öåî ïðîöåñ îëàêøàëî. Âåëèêà åêîíîìñêà ðàçëè÷èòîñò, êî¼à ¼å ïîñòî¼àëà ïî÷åâ îä 1918, íà ñâî¼åâðñòàí íà÷èí ãîâîðèëà ¼å î ñòåïåíó äåçèíòåãðèñàíîñòè. Ó òðåíóòêó ðàñïàäà çåìå, ïðåìà áðóòî äîìàåì ïðîèçâîäó, ñòàíîâíèê Ñëîâåíè¼å ¼å ãîòîâî ñåäàì ïóòà áèî áîãàòè¼è îä æèòåà Êîñîâà è Ìåòîõè¼å (ó îäíîñó íà Ñëîâåíè¼ó áðóòî ïðîèçâîä ¼å 1989. ó Âî¼âîäèíè èçíîñèî 59%, óæî¼ Ñðáè¼è 52%, Êîñîâó 12,6%). Ãîäèøà èíôëàöè¼à èçíîñèëà ¼å 1987. ãîäèíå 162%, 1988. 251%, 1989. 2.733%. Åêîíîìñêà ïîñðòàà ïðàòèëà ¼å ñíàæíà ñîöè¼àëíà äðàìà. Ó òàêâî¼ ñèòóàöè¼è ëàêîìèì ïîëèòè÷êèì åëèòàìà è ó ðàçâè¼åíèì êàî è ó íåðàçâè¼åíèì ðåïóáëèêàìà ¼å èçãëåäàëî äà äåçèíòåãðàöè¼à äðæàâå è ñàìîñòàëíîñò äîíîñå îïøòå ïîáîøàå. Ïîëèòè÷êè íàöèîíàëèçàì ¼åäàí ¼å îä îñíîâíèõ óçðî÷íèêà ðàñïàäà ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå. Òîêîì 1985. óîáëè÷åí ¼å ïîëèòè÷êè ïîêðåò Ñðáà ñà Êîñîâà êî¼è ¼å, óïðêîñ ïîâðåìåíî¼ ñàðàäè ñà âëàñòèìà, îñòàî àóòîíîìàí è ïðåòõîäèî óñïîíó Ñëîáîäàíà Ìèëîøåâèà. Ïåòèöè¼å, ó êî¼èìà ñå ïðîòåñòâîâàëî ïðîòèâ çàñòðàøèâàà è äèñêðèìèíàöè¼å Ñðáà íà Êîñîâó, òðàæèëà çàøòèòà óäñêèõ ïðàâà è óñïîñòàâàå ðåäà è çàêîíà ó ïîêðà¼èíè, çàõòåâàëî çàóñòàâàå èñåàâàà, áèëå ñó ïðâè çíàê âàíèñòèòóöèîíàëíîã îðãàíèçîâàà è äåëîâàà Ñðáà. Ïðàòèëè ñó èõ ïðâè äîëàñöè ó Áåîãðàä, ïðîòåñòè, ïðèòèñöè íà ðåæèì, ¼àâíî èñêàçèâàå íåçàäîâîñòâà, ìåóíàöèîíàëíå ÷àðêå, èñêàêàà èç îêâèðà ïàðòè¼ñêå ïîëèòèêå. Íàñòàëó ïîëèòè÷êó êðèçó âëàñò ¼å
110
óáîäðàã Äèìè
ïîêóøàâàëà äà èãíîðèøå àëè ñå ïîêàçàëî, äà ¼å ïîêðåò ïîëèòè÷êèõ àóòñà¼äåðà èìàî âèäíó óëîãó íà ðàçâî¼ ïîëèòè÷êèõ äîãàà¼à, ïàðòè¼ñêå ïîäåëå, ôðàêöè¼ñêå áîðáå óíóòàð ñðïñêîã ðóêîâîäñòâà, ñóêîáå ðåïóáëè÷êîã è ïîêðà¼èíñêèõ ðóêîâîäñòàâà. Íåäîâðøåíè òåêñò Ìåìîðàíäóìà ÑÀÍÓ (1986) íóäèî ¼å êðèòèêó äðóøòâåíî-ïîëèòè÷êèõ ïðèëèêà è àíàëèçó ïîëîæà¼à ñðïñêîã íàðîäà ó £óãîñëàâè¼è àëè íå è äåìîêðàòèçàöè¼ó äðóøòâà è ïðîìåíó óñòðî¼ñòâà ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå. Ñëîâåíà÷êè íàöèîíàëíè ïðîãðàì (óîáëè÷åí 1985. à îá¼àâåí 1987) äîæèâåí ¼å êàî îòâîðåíî çàãîâàðàå ñëîâåíà÷êîã ñåöåñèîíèçìà. Ñëîâåíà÷êè ïèñöè ïðîòåñòîâàëè ñó ïðîòèâ àìàíäìàíà íà Óñòàâ èç 1974. êî¼èìà ñó Ñðáè¼è äàòà âåà ïðàâà ó ïîêðà¼èíàìà. Ñðïñêè ïèñöè îòïî÷åëè ñó ñà îðãàíèçîâàåì ïðîòåñíèõ âå÷åðè Î Êîñîâó. Ñóêîáè ïèñàöà è ïàðàëèçà ðàäà èõîâîã óäðóæåà íàãîâåñòèëå ñó ñêîðè êð༠ÑÔУ. Ó Áîñíè è Õåðöåãîâèíè ¼å èçáèëà äî òàäà íà¼âåà ïîñëåðàòíà ôèíàíñè¼ñêà àôåðà îêî ïðåäóçåà Àãðîêîìåðö. Óáèñòâî ÷åòèðè âî¼íèêà ó ïàðàèíñêî¼ êàñàðíè, êî¼å ¼å èçâðøèî Àçèñ Êåìåíäè, ïîä¼àðèëî ¼å ñðïñêà íàöèîíàëíà îñåàà è ïðîèçâåëî íàöèîíàëíó õèñòåðè¼ó. Óíóòàðïàðòè¼ñêà áîðáà äîâåëà ¼å ó Ñðáè¼è íà âëàñò ãðóïàöè¼ó èñòîìèøåíèêà êî¼à ¼å ïîíóäèëà íà¼áðæå ðåøåå ó ðåøàâàó ñâèõ ñïîðíèõ ïèòàà. Òåæàê ïîëîæ༠Ñðáà íà Êîñîâè è Ìåòîõè¼è è èõîâî ìàñîâíî èñåàâàå èíèöèðàëè ñó ÷èòàâó ñåðè¼ó ïðîòåñíèõ ìèòèíãà øèðîì Ñðáè¼å, Âî¼âîäèíå, Öðíå Ãîðå (òçâ. äîãààå íàðîäà). Ïðàòèëå ñó èõ ñìåíå ðóêîâîäñòàâà ó Âî¼âîäèíè, Êîñîâó, Öðíî¼ Ãîðè, øòðà¼ê àëáàíñêèõ ðóäàðà ó ðóäíèêó Ñòàðè òðã, ïîëèòè÷êè çàõòåâè è ìàíèïóëàöè¼å, îðóæàíè ñóêîáè äåìîíñòðàíàòà è ïîëèöè¼å íà Êîñîâó è Ìåòîõè¼è (22 äåìîíñòðàíòà è 2 ìèëèöèîíåðà ïîãèíóëî 28. ìàðòà 1989), çàâîåå âàíðåäíîã ñòàà ó ¼óæíî¼ ñðïñêî¼ ïîêðà¼èíè, ðàñïèñèâàå çà¼ìà çà ïðèâðåäíè ïðåïîðîä Ñðáè¼å (ì༠1989), ïðîñëàâà Êîñîâñêå áèòêå, ôîðìèðàå ïðâèõ ïîëèòè÷êèõ íåêîìóíèñòè÷êèõ ïàðòè¼à ïî÷åòêîì 1990 (Ñðïñêà íàðîäíà îáíîâà, 6. ¼àíóàðà; Äåìîêðàòñêà ñòðàíêà, 3. ôåáðóàðà; Ñðïñêè ïîêðåò îáíîâå, 14. ìàðòà), ðàñïàä
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
111
ÑÊ£ (22. ¼àíóàðà 1990), îäëóêà î óïîòðåáè âî¼íå ñèëå íà Êîñîâó è Ìåòîõè¼è (31. ¼àíóàð 1990), ïðâè èíöèäåíòè ó Êíèíñêî¼ êðà¼èíè... Íàöèîíàëíà õîìîãåíèçàöè¼à îñåàëà ñå íà ñâàêîì êîðàêó. Ñâå ¼å òî ãîâîðèëî äà íè¼å íàåíî ðåøåå êî¼å áè, ïîñðåäñòâîì òåìåíå äåìîêðàòèçàöè¼å äðóøòâà, äåôèíèòèâíî îäáàöèëî áîøåâè÷êî íàñëåå è ìîíîïîë ÑÊ£ ó ñèñòåìó ñàìîóïðàâàà, ïðèëàãîäèëî ïîëèòè÷êè ñèñòåì ñòàíäàðäèìà ïîøòîâàà óäñêèõ è ìàèíñêèõ ïðàâà, àôèðìèñàëî ïàðëàìåíòàðèçàì è ìîäåðíî óðååíå ôåäåðàëíå îäíîñå, îìîãóèëî äà £óãîñëîâåíñêî äðóøòâî ôóíêöèîíèøå êàî îòâîðåíî äðóøòâî. Èëóçè¼à î õàðìîíè¼è, ïðîñïåðèòåòó, óñïåøíîñòè, çíà÷à¼ó ó ñâåòñêî¼ çà¼åäíèöè, áðàòñòâó-¼åäèíñòâó äåôèíèòèâíî ¼å ïî÷åòêîì äåâåäåñåòèõ ãîäèíà áèëà ìðòâà. Òðî¼àêè ñëîì ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå (ñëîì äðóøòâåíî-ïîëèòè÷êîã ñèñòåìà, ìåóíàöèîíàëíèõ îäíîñà è £óãîñëàâè¼å êàî äðæàâå) ïðåäñòàâàî ¼å èñòîðè¼ñêè ïîðàç ¼åäíå âåëèêå åâðîïñêå èíòåãðàöè¼å êî¼à ¼å ó ñåáè íîñèëà óíèâåðçàëíó ïîðóêó, çíà÷à¼íó çà Åâðîïó. Äåçèíòåãðàöè¼à £óãîñëàâè¼å ïîäóäàðèëà ñå ñà ïàäîì Áåðëèíñêîã çèäà è äåìîêðàòñêèì ïðîìåíàìà ó èñòî÷íî¼ Åâðîïè, ðàñïàäîì ñîâ¼åòñêå èäåîëîøêå èìïåðè¼å, ó¼åäèååì Íåìà÷êå, ðààåì íîâå Åâðîïå, êðà¼åì õëàäíîã ðàòà, óñïîñòàâàåì íîâîã ïîðåòêà, íåñòàíêîì áèïîëàðíîã ñâåòà è åãîâå ñòðóêòóðå ìîè. Ðàñïàä ïîëèòè÷êîã ñèñòåìà íà¼äèðåêòíè¼å ¼å âîäèî ãàøåó èäå¼å çà¼åäíè÷êîã æèâîòà è êîíà÷íîì ðàñòóðàó äðæàâå. Îðóæàíè ñóêîá ¼åäèíèöà £ÍÀ è õðâàòñêèõ âî¼íèõ ñíàãà (ëåòî-¼åñåí 1991), äîâåî ¼å äî êîíà÷íîã ðàñïàäà ¼óãîñëîâåíñêå ôåäåðàöè¼å. Ðóøååì äðæàâå ñðïñêî ïèòàå áèëî ¼å íóæíî îòâîðåíî àëè ïîëèòè÷êå åëèòå íà âëàñòè íèñó èìàëå âààíîã îäãîâîðà êàêî çàøòèòèòè èíòåðåñå ñðïñêîã íàðîäà êî¼è ¼å ó £óãîñëàâè¼è ÷èíèî îêî 39% óêóïíîã ñòàíîâíèøòâà, áèî æèâîòíî óãðîæåí ó ïîêðà¼èíè Êîñîâî è ïðåäñòàâàî ìàèíó êî¼à ñà ïðåêî 20% ïàðòèöèïèðà ó ñòàíîâíèøòâó ÷åòèðè íåêàäàøå ¼óãîñëîâåíñêå ðåïóáëèêå. Ñâåñò î íàöèîíàëíî¼ ïðèïàäíîñòè, èñòîðè¼è, äðæàâíèì òðàäèöè¼àìà è èäåíòèôèêàöè¼à ãåîãðàôñêîã è åòíè÷êîã ïðîñòîðà íà êîìå
112
óáîäðàã Äèìè
ñðïñêè íàðîä æèâè ñóêîáèëà ñå ñà èíòåðåñèìà îñòàëèõ ¼óãîñëîâåíñêèõ íàðîäà. Ñðïñêå ïîëèòè÷êå âîå íèñó ðàçóìåëå ïðîìåíå íàñòàëå ïàäîì Áåðëèíñêîã çèäà è íåñòà¼àåì áèïîëàðíîã ñâåòà, øòî ¼å âîäèëè ñóêîáó ñà ìåóíàðîäíîì çà¼åäíèöîì. Ðåøàâàå âèòàëíèõ ïèòàà îïñòàíêà çåìå óïîòðåáîì âî¼íå ñèëå áèëî ¼å ó ñóïðîòíîñòè ñà ïðîêëàìîâàíèì ñòàíäàðäèìà ìîäåðíîã ñâåòà. Òâðäîêîðíî îïñòà¼àå óç ïðåæèâåëó èäåîëîãè¼ó êîìóíèçìà, íåîáàâåøòåíîñò è íåóïóåíîñò ó ñâåòñêå ïðîöåñå, èñêðèâåíà ïåðöåïöè¼à ðåàëíîñòè, âåðíîñò ñòàðî¼ ñòðàòåãè¼è îäáðàíå âèòàëíèõ íàöèîíàëíèõ èíòåðåñà, ìåòîäîëîãè¼à êî¼îì ñå ðåøàâà¼ó ïîëèòè÷êè êîíôëèêòè è îñòâàðó¼å æååíè öè, èìàëè ñó êàòàñòðîôàëíå ïîñëåäèöå. Ìîãóíîñòè ïîâåçèâàà ñâî¼èõ âèòàëíèõ èíòåðåñà ñà íîâèì çàõòåâèìà ìåóíàðîäíîã ðàçâî¼à è èíòåðåñèìà ñèëà êî¼å ñó èç õëàäíîã ðàòà èçàøëå êàî ïîáåäíèöå ñàñâèì ¼å èçîñòàëî. Óíóòðàøè ðàçâî¼ ó çåìè (ñâî¼åâðñíà äèêòàòóðà; îäñóñòâî äåìîêðàòè¼å; íåïîøòîâàå óäñêèõ ïðàâà) íè¼å áèî ó ñêëàäó ñà êðåòàèìà ó Åâðîïè è ñâåòó, øòî ¼å óòèöàëî íà ñïîíîïîëèòè÷êè ïîëîæ༠Ñðáè¼å è óñïåõ åíå ñïîíå ïîëèòèêå. Ñâåò íè¼å ðàçóìåî ¼åçèê êî¼èì ãîâîðè Ñðáè¼à è íè¼å áèî ñïðåìàí äà çàøòèòè âèòàëíå èíòåðåñå ñðïñêîã íàðîäà. Ïîëèòèêà íàñèà, ìðæå, ðàòà äèðåêòíî ¼å óêèäàëà áóäóíîñò Ñðáè¼å è âîäèëà ó äåöåíè¼ñêó èçîëàöè¼ó. Î÷óâàå âëàñòè ïî ñâàêó öåíó è èñòèöàå óñêèõ íàöèîíàëèñòè÷êèõ è àíàõðîíèõ öèåâà, ïîòèðàëè ñó ìîãóíîñò èçíàëàæåà ïîëèòè÷êîã è äåìîêðàòñêîã ðåøåà ¼óãîñëîâåíñêå êðèçå è çíà÷èëè èçíåâåðàâàå àóòåíòè÷íèõ èíòåðåñà ñðïñêîã íàðîäà. Ïðîäóáèâàå åêîíîìñêå êðèçå, ìåóíàðîäíà èçîëàöè¼à, òðàãè÷íå ïîñëåäèöå ðàòà ó êîìå ¼å ñðïñêè íàðîä áèî è åëàò è æðòâà, ïîíèøòàâàå äåìîêðàòñêèõ âðåäíîñòè, óáðçàíî ìîðàëíî ïðîïàäàå, îïøòà êðèìèíàëèçàöè¼à äðóøòâà, áèëè ñó äåî ñâàêîäíåâèöå ó êî¼î¼ ñå æèâåëî. Ðàñïàä ÑÔУ èçâåäåí ¼å ìåòîäîì îðóæàíå ñåöåñè¼å. Óíóòðàøè ÷èíèëàö îäèãðàî ¼å ó äåñòðóêöè¼è äðæàâå îäëó÷ó¼óó óëîãó àëè ¼å óî÷èâ è óòèö༠ìåóíàðîäíîã ôàêòîðà. Íà÷åëî òåðèòîðè¼àëíå öåëîêóïíîñòè äðæàâå è åíèõ ìåóíàðîäíî ïðèçíà-
Ñðáè¼à 18042004 (ñóî÷àâàå ñà ïðîøëîøó)
113
òèõ ãðàíèöà (Ïîâåà Ó¼åäèåíèõ íàöè¼à, Çàâðøíè àêò êîíôåðåíöè¼å î áåçáåäíîñòè è ñàðàäè ó Åâðîïè) ó ñëó÷à¼ó £óãîñëàâè¼å íè¼å ïîøòîâàíî. Ïðàâî íà ñàìîîïðåäååå èíòåðïðåòèðàíî ¼å êàî ïðàâî íà ñåöåñè¼ó. Óíèâåðçàëíî ïðàâî íàðîäà íà ñàìîîïðåäååå âåçàíî ¼å çà ôåäåðàëíå ¼åäèíèöå. Ðåïóáëèêå ÷ëàíèöå ñàâåçíå äðæàâå, îìååíå íåêàäà ïðàâíî óòâðåíèì è îáåëåæåíèì ãðàíèöàìà ôåäåðàëíèõ ¼åäèíèöà, ïîñòàëå ñó íîñèîöè ïðàâà íà ñàìîîïðåäååå. Àäìèíèñòðàòèâíå ãðàíèöå ôåäåðàëíèõ ¼åäèíèöà, ñóïðîòíî ìåóíàðîäíîì ïðàâó, îçíà÷åíå ñó ãðàíèöàìà ñóâåðåíèõ äðæàâà. Ñðïñêè íàðîä ¼å èçóçåò îä óíèâåðçàëíîã ïðàâà íà ñàìîîïðåäååå. åãîâî îïðåäååå íà æèâîò ó çà¼åäíè÷êî¼ äðæàâè èãíîðèñàíî ¼å. Äèïëîìàòñêî ïðèçíàå ñåöåñè¼å èñòîâðåìåíî ¼å îìîãóèëî äà ãðààíñêè ðàò, çàïî÷åò 1991. ãîäèíå ó Õðâàòñêî¼ à çàòèì ïðîøèðåí 1992. ãîäèíå è íà Áîñíó è Õåðöåãîâèíó, áóäå îêàðàêòåðèñàí êàî àãðåñè¼à. Äóãîãîäèøå èñêó÷èâî ñïîíîïîëèòè÷êî âåçèâàå çà ïîëèòèêó íåñâðñòàíîñòè, êî¼à ¼å ó áèïîëàðíîì ñâåòó îáåçáåèâàëà íåçàâèñíîñò è òåðèòîðè¼àëíè èíòåãðèòåò £óãîñëàâè¼å, äîäàòíî ¼å óòèöàëî äà ñå çåìà íàå íà óäàðó. Çàïàä, îïòåðååí ëîãèêîì õëàäíîã ðàòà, Ñðáè¼ó ¼å èäåíòèôèêîâàî êàî ïîòåíöè¼àëíîã ïðîòèâíèêà (íåãó¼å èäå¼å êîìóíèçìà; ïîòåíöè¼àëíî îïòèðà çà Ðóñè¼ó) è îòóäà äîäàòíî êàæàâàî ìåóíàðîäíîì èçîëàöè¼îì. £óãîñëîâåíñêà êðèçà è ðàòîâè ó åíèì ðåïóáëèêàìà îìîãóèëè ñó ó¼åäèåíî¼ Íåìà÷êî¼ äà ïîâåäå ñàìîñòàëíè¼ó ñïîíó ïîëèòèêó, ïðâà ïðèçíà ñåöåñèîíèñòè÷êå ðåïóáëèêå Ñëîâåíè¼ó è Õðâàòñêó, íàãîâåñòè ñâî¼å ëèäåðñòâî ó Åâðîïè. Íà ïðèìåðó £óãîñëàâè¼å òåñòèðàíå ñó íîâå òåíäåíöè¼å ó ìåóíàðîäíîì ïðàâó è ðåàëíè ìåóíàðîäíè îäíîñè óñïîñòàâåíè ïîñëå çàâðøåòêà õëàäíîã ðàòà. Ðàòîâè ó £óãîñëàâè¼è óòèöàëè ñó íà ïðåîáëèêîâàå ìåóíàðîäíèõ èíñòèòóöè¼à è îìîãóèëè ÍÀÒÎ-ó äà íàêîí êðà¼à õëàäíîã ðàòà ïðîíàå íîâó óëîãó è ðàçëîã ñâîãà ïîñòî¼àà ó ïîðåòêó êî¼è ñå óñïîñòàâà. Øòà ñå äîãîäèëî íà òëó íåêàäàøå £óãîñëàâè¼å ó ãîäèíàìà 1990-2000? Îäãîâîðå ¼å ¼îø óâåê òåøêî äàòè. Ñàñâèì ¼å ñèãóðíî äà ïîëèòè÷êå åëèòå, ìåó êî¼èìà ïîñåáíó îäãîâîðíîñò èìà
114
óáîäðàã Äèìè
ñðïñêà (íà¼âåè íàðîä; öåíòðàëíà è íà¼âåà ¼óãîñëîâåíñêà ðåïóáëèêà), íèñó áèëå ó ñòàó äà ïðîíàó îí༠âèøè îáëèê èíòåãðàöè¼å êî¼è ãàðàíòó¼å ïîøòîâàå ïðàâà ïî¼åäèíöà è öåëèõ íàðîäà, íóäè äåìîêðàòñêè óðååíî è åêîíîìñêè ïðîñïåðèòåòíî äðóøòâî, îáåçáåó¼å åâðîïñêó áóäóíîñò. Óìåñòî òîãà èçáèî ¼å ðàò. Çà÷åò ó Ñëîâåíè¼è, îí ñå áðçî ïðîøèðèî íà Õðâàòñêó, çàòèì Áîñíó è Õåðöåãîâèíó, íà¼çàä íà Êîñîâî è öåëó Ñðáè¼ó. Ãðààíñêè è áðàòîóáèëà÷êè ðàò ¼å äîíåî ïàòó, ìðæó, çëî÷èíå, æðòâå, ëîãîðå, ñòðàòèøòà, åòíè÷êà ÷èøåà, èçáåãëèøòâà è ðàñå¼àâàà ÷èòàâèõ çà¼åäíèöà, ðàçàðàà, åêîíîìñêî è öèâèëèçàöè¼ñêî óíàçàèâàå, áåäó, ìîðàëíî òðóåå. Ïîëèòè÷êè íåóñïåõ, êàäà ¼å ó ïèòàó Ñðáè¼à, áèî ¼å ïîä¼åäíàêî âèäàí è íà óíóòðàøåì è íà ñïîíîì ïëàíó. Çëîóïîòðåáà ïàòðèîòñêèõ îñåàà, ìàíèïóëàöè¼à ìàñàìà, ãóáèòàê óäñêîñòè è ðàçóìíîñòè, ïðîäîð íà¼êîíçåðâàòèâíè¼èõ äðóøòâåíèõ ñíàãà, íàöèîíàëíà, âåðñêà è ïîëèòè÷êà îñòðàøåíîñò, ïðèìèòèâèçàì, õèïîòåêå, ñòèä...íàñëåå ¼å êî¼å íàì ¼å ðàò ïîäàðèî. Êàî øòî òî îáè÷íî áèâà ðàòîâå çà ¼óãîñëîâåíñêî íàñëåå ïðåæèâåëè ñó èõîâè ïîêðåòà÷è è ãëàâíè ïðîòàãîíèñòè. èìà ¼å ïðèïàëà ÷àñò äà ïîòïèñèìà è ÷àøó ãàðàíòó¼ó ìèðîâíå ñïîðàçóìå êî¼èìà ¼å îêîí÷àíà ¼óãîñëîâåíñêà òðàãåäè¼à (Åðäóò, íîâåìáàð 1995; Äå¼òîí, 1-20. íîâåìáàð 1995; Ïàðèç 14. äåöåìáàð 1995; Êóìàíîâî, ¼óë 1999). Ïåòîã äàíà îêòîáðà 2000. ó Áåîãðàäó ¼å ñðóøåí ðåæèì Ñëîáîäàíà Ìèëîøåâèà. Ïî ñâåìó ñóäåè òîã äàíà ¼å, èïàê, ñàìî îñâî¼åíà ïåðñïåêòèâà, çà Ñðáè¼ó è ñðïñêè íàðîä óãàøåíà ïî÷åòêîì ïîñëåäå äåöåíè¼å 20. âåêà. Íàñëåå ïðåòõîäíîã ðåæèìà (îðãàíèçàöè¼à äðóøòâà, äðæàâà áåçàêîà, ðàçîðåíå èíñòèòóöè¼å...) îäðåäèëî ¼å ñóäáèíó ïðâîã äåìîêðàòñêè èçàáðàíîã ïðåìè¼åðà Çîðàíà èíèà. Îïøòà äåìîêðàòèçàöè¼à äðóøòâà è ðåôîðìå òåê ÷åêà¼ó ñâî¼å àðõèòåêòå è èçâîà÷å. Ó íîâîì âåêó ñóî÷àâàå ñà ñîïñòâåíîì ïðîøëîøó ïðåäñòàâà ïðåäóñëîâ áóäóíîñòè. Èçàçîâè ïîñëåäå äåöåíè¼å 20. âåêà óäàèëè ñó Ñðáè¼ó îä òèïà äðóøòâà è öèâèëèçàöè¼ñêèõ ñòàíäàðäà êî¼èìà ¼å ó èñòîðè¼è ñòðåìèëà.
Óå íà âîäè: Ïîëèòèêà è äðóøòâî ó ìîäåðíî¼ èñòîðè¼è Ñðáè¼å
115
Äóáðàâêà Ñòî¼àíîâè
ÓÅ ÍÀ ÂÎÄÈ: ÏÎËÈÒÈÊÀ È ÄÐÓØÒÂÎ Ó ÌÎÄÅÐÍΣ ÈÑÒÎÐÈ£È ÑÐÁÈ£Å
Äà áèñòå ñå áàâèëè èñòîðè¼îì, îäëó÷íî îêðåíèòå ëåà ïðîøëîñòè è ïî÷íèòå äà æèâèòå, ¼åð íàóêà ñå íå ïðàâè ó êóëè îä ñëîíîâà÷å, âå îä ñàìîã æèâîòà. Ïðàâå ¼å æèâè óäè óðîåíè ó ñàäàøèöó". (Ëèñ¼åí Ôåâð, Áîðáà çà èñòîðè¼ó) Çàøòî ñàì ðàçìèøàå î äâà âåêà ìîäåðíå ñðïñêå äðæàâå ïî÷åëà îâèì, ñêîðî ¼åðåòè÷êèì, öèòàòèìà Ëèñ¼åíà Ôåâðà, òâîðöà ìîäåðíå èñòîðè¼ñêå íàóêå? Çáîã òîãà øòî âåðó¼åì äà ¼å çàäàòàê èñòîðè÷àðà äà ó ïðîøëîñòè òðàãà çà îäãîâîðèìà íà ïèòàà êî¼à ïîñòàâà ñàäàøîñò, äà íà îñíîâó ñâîã ïðîó÷àâàà ïðîøëîñòè ïîìîãíå ó ëàêøî¼ ðàöèîíàëèçàöè¼è ñàâðåìåíèõ äîãàà¼à è äà ïîíóäè ¼àâíîñòè çíàà î óçðîöèìà ïî¼àâà è èõîâîì ïîðåêëó. Èñòîðè÷àð èìà ïðå ñâåãà çàäàòàê äà äåëó¼å íà ñâî¼ó åïîõó òàêî øòî å ñàâðåìåíèöèìà äàòè íà¼äðàãîöåíè¼å åëåìåíòå ðåøåà çà èõîâå ïðîáëåìå. Åðóäèòñêî íàãîìèëàâàå äåòàà èç ïðîøëîñòè ¼å ïðåâàçèåíè íàó÷íè êîíöåïò. Çáîã òîãà çà ìåíå êó÷íî ïèòàå íè¼å ñà ÷èì åìî ïðåä Êàðàîðà, êî¼å ñå íà¼÷åøå ìîãëî ÷óòè ó âðåìå ïðîñëàâå äâåñòàãîäèøèöå I ñðïñêîã óñòàíêà, íà Ñðåòåå 2004. ãîäèíå, âå, øòà ìè èñòîðè÷àðè, èç ñâîã çíàà, èç ñâî¼å êîìïåòåíöè¼å, ìîæåìî äà ïîíóäèìî Ñðáè¼è êàî îäãîâîð íà ïðîáëåìå ñ êî¼èìà ñå ñóñðåå äàíàñ, äâåñòà ãîäèíà ïîñëå ïî÷åòêà áîðáå çà ìîäåðíó äðæàâó. Çàòî ïî÷èåì îâ༠åñå¼ òîì ìåòîäîëîøêîì ¼åðåñè, ¼åð îòâàðàå äè¼àëîãà î
116
Äóáðàâêà Ñòî¼àíîâè
ñðïñêî¼ ïðîøëîñòè ðàçóìåì è êàî îòâàðàå äè¼àëîãà î ñâðñè èñòîðè¼ñêå íàóêå. Íè¼å ìàëà ëèñòà ïðîáëåìà ñ êî¼èìà ñå Ñðáè¼à äàíàñ ñóî÷àâà. Èïàê, êàî ¼åäàí îä êó÷íèõ íàìåå ñå ïðîáëåì äåìîêðàòèçàöè¼å. Òà÷íè¼å, äàíàøå ïðåïðåêå ó óâîåó äåìîêðàòè¼å ïîäñòè÷ó èñòîðè÷àðà äà ðàçìèøà î òîìå äà ëè Ñðáè¼à èìà äåìîêðàòñêèõ òðàäèöè¼à; äà ëè ¼å áèëî ïåðèîäà ó åíî¼ ìîäåðíî¼ èñòîðè¼è êî¼è ñå ìîãó îçíà÷èòè êàî äåìîêðàòñêè; êàêî ñó òè ïåðèîäè ïî÷èàëè, à êàêî ñó ñå çàâðøàâàëè; êî¼è ìîäåë äåìîêðàòè¼å ¼å áèî ïðèìååí ó Ñðáè¼è; êî¼è ñó áèëè åíè ïðîáëåìè; êî¼å ñó áèëå ïðåïðåêå; äà ëè äåìîêðàòè¼à óâåäåíà áåç ñîöè¼àëíèõ ïðåòïîñòàâêè èìà óñëîâà äà ñå îäðæè? Îâ༠åñå¼ ¼å ïîêóø༠ðàçìèøàà î òèì ïèòàèìà è, ó ïðâîì ðåäó, êàêî ñòî¼è è ó ïîäíàñëîâó êèãå, ïîçèâ ¼å íà äè¼àëîã. Ó ñòâàðè, òà÷íè¼å áè áèëî ðåè, óêó÷åå ó äè¼àëîã êî¼è âå ïîñòî¼è. Èëè, ¼îø òà÷íè¼å, óêó÷åå ó ñïîð êî¼è ¼îø íè¼å ïîñòàî äè¼àëîã, ñïîð êî¼è ñå ìîæå ïðàòèòè àêî ñå ïàæèâî ÷èòà¼ó íàó÷íè çáîðíèöè, ÷àñîïèñè è, ðåå, ìîíîãðàôè¼å. Ðå÷ ¼å î äâà îïðå÷íà òóìà÷åà äåìîêðàòñêèõ ïîòåíöè¼àëà ó Ñðáè¼è, äâà ñàñâèì ðàçëè÷èòà âèåà íîâè¼å ñðïñêå èñòîðè¼å. £åäàí äåî ñðïñêèõ èñòîðè÷àðà ó ¼àâíîñòè çàñòóïà òåçó äà ¼å ñðïñêà äðæàâà îä ñâîãà íàñòàíêà áèëà îòâîðåíà çà çàïàäíå êîíöåïòå ëèáåðàëèçìà, ïàðëàìåíòàðèçìà è äåìîêðàòè¼å è äà ¼å, íà çàïàäíèì óíèâåðçèòåòèìà îáðàçîâàíà, ïîëèòè÷êà åëèòà ó ïîòïóíîñòè ïðèõâàòàëà çàïàäíè ìîäåë ðàçâî¼à è ìîäåðíèçàöè¼å. Àíàëèçèðà¼óè ñðïñêå óñòàâå ñ êðà¼à 19. è ïî÷åòêà 20. âåêà, ïèñàíå íà îñíîâó áåëãè¼ñêîã óçîðà, êàî è ïàðòè¼ñêå ïðîãðàìå êî¼è ñó áèëè ñàìî äîíåêëå àäàïòèðàíè ïðîãðàìè åâðîïñêèõ óçîðà, îâè èñòðàæèâà÷è çàêó÷ó¼ó äà ñå ðàäè î ñòàáèëíîì êîíòèíóèòåòó äåìîêðàòñêèõ èíñòèòóöè¼à ó Ñðáè¼è. Òå àíàëèçå îõðàáðó¼ó èõ äà äåöåíè¼ó ïðåä Ïðâè ñâåòñêè ðàò íàçîâó çëàòíèì äîáîì ñðïñêå äåìîêðàòè¼å, âðåìåíîì ïóíå ïàðëàìåíòàðíîñòè, êàäà ¼å Ñðáè¼à áèëà ãîòîâî ðàâíîïðàâíà ñà ñâî¼èì ðàçâè¼åíèì çàïàäíèì óçîðèìà.
Óå íà âîäè: Ïîëèòèêà è äðóøòâî ó ìîäåðíî¼ èñòîðè¼è Ñðáè¼å
117
Çà äðóãó ãðóïó èñòîðè÷àðà ïðîáëåì äåìîêðàòè¼å ó Ñðáè¼è ñòî¼è óïðàâî ñóïðîòíî. Ó óâîåó ëèáåðàëíèõ óñòàâà, ïàðëàìåíòàðíèõ èíñòèòóöè¼à è äåìîêðàòñêèõ îáè÷à¼à îíè âèäå ñàìî ôàñàäó êî¼à ¼å ñêðèâàëà íåäåìîêðàòñêå, ïðåäìîäåðíå è àóòîðèòàðíå íà÷èíå âëàäàà, ôàñàäó êî¼à ¼å áèëà íóæíà äà áè äåìîêðàòñêå äðæàâå Çàïàäà, ó ïðâîì ðåäó Ôðàíöóñêà è Åíãëåñêà, äèïëîìàòñêè ïîäðæàëå ñðïñêå òåæå çà ó¼åäèååì. Äàêëå, äåìîêðàòè¼à ¼å áèëà ñðåäñòâî îñòâàðåà íàöèîíàëíîã ïðîãðàìà. Àíàëèçèðà¼óè ïîëèòè÷êó ïðàêñó êî¼à ¼å ñòà¼àëà èçà, êàêî êàæó, ôîðìàëíîã ïàðëàìåíòàðèçìà, îíè çàêó÷ó¼ó äà ¼å ñðïñêà àãðàðíà, ïàòðè¼àðõàëíà, åêîíîìñêè è äðóøòâåíî çàîñòàëà ñðåäèíà èìàëà ó ñâî¼î¼ îñíîâè àíòèèíäèâèäóàëèñòè÷êå è ïðåäìîäåðíå âðåäíîñòè êî¼å ñó ¼å ÷èíèëå áëèæîì ðóñêîì íàðîäàøòâó, êîëåêòèâèñòè÷êèì, åãàëèòàðèñòè÷êèì, àíòèìîäåðíèçàöè¼ñêèì è àíòèçàïàäíèì ïðî¼åêòèìà íåãî èíñòèòóöèîíàëèçîâàíî¼ ïàðëàìåíòàðíî¼ ìîíàðõè¼è. Îâà äâà âèåà ñðïñêå ïðîøëîñòè èìà¼ó ñâî¼å ïîñëåäèöå è íà òóìà÷åå ãîòîâî ÷èòàâîã 20. âåêà. Ïî ìèøåó ïðâå ãðóïå èñòîðè÷àðà, àóòåíòè÷íà äåìîêðàòè÷íîñò Êðàåâèíå Ñðáè¼å ïðåñå÷åíà ¼å ñòâàðàåì ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå 1918. ãîäèíå êàäà ¼å, êàêî êàæó, çáîã ñïà¼àà íåñïî¼èâèõ êóëòóðíèõ, âåðñêèõ è ïîëèòè÷êèõ òðàäèöè¼à, íàñèëíî ïîòèñíóòî ñðïñêî äåìîêðàòñêî íàñëåå. Äàå òóìà÷åå âîäè ó çàêó÷àê äà ¼å êîìóíèçàì Ñðáè¼è è £óãîñëàâè¼è äîíåò íà ðóñêîì òåíêó, íàñèëíî íàìåòíóò ñïîà êàî ñèñòåì ïîòïóíî ñóïðîòàí ñðïñêèì äåìîêðàòñêèì òðàäèöè¼àìà. Ðåæèì Ñëîáîäàíà Ìèëîøåâèà ¼å, ñëåäè èç òîãà, ñàìî ïåðâåðòèðàíè îáëèê êîìóíèçìà, íåøòî íåóòåìååíî ó ñðïñêî¼ òðàäèöè¼è, èëè ÷àê î¼ ñóïðîòñòàâåíî, èíöèäåíò. Äðóãà ãðóïà èñòîðè÷àðà èç ñâîã êîíöåïòà 19. âåêà, èçâëà÷è è ïîòïóíî ñóïðîòíå çàêó÷êå î äîãàà¼èìà ó 20. âåêó. Ïî èõîâîì ìèøåó Ñðáè¼à ¼å ñâî¼ ïîïóëèñòè÷êè ïîëèòè÷êè ìîäåë æåëåëà äà íàìåòíå äðóãèì ¼óãîñëîâåíñêèì íàðîäèìà, øòî ¼å äîâåëî äî ñóêîáà ðàçëè÷èòèõ êîíöåïöè¼à è äî ðàñïàäà Êðàåâèíå £óãîñëàâè¼å 1941. ãîäèíå. Êîìóíèçàì, îòóä, íè¼å äîøàî íà ðó-
118
Äóáðàâêà Ñòî¼àíîâè
ñêîì òåíêó âå ¼å áèî ïîñëåäèöà àóòåíòè÷íå ðåâîëóöè¼å èçâåäåíå îä ñòðàíå Òèòîâèõ ïàðòèçàíà òîêîì Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà. Óñïåøíîñò è èñòðà¼íîñò ¼óãîñëîâåíñêîã ìîäåëà êîìóíèçìà îá¼àøàâà¼ó ñå êàî ïîñëåäèöà óñïåøíîã ñïî¼à åãàëèòàðíèõ è àíòèèäèâèäóàëèñòè÷êèõ òðàäèöè¼à ñà íîâèì àóòîðèòàðíèì ïîðåòêîì. Çáîã òîãà ¼å, çà òå èñòîðè÷àðå, ðåæèì Ñëîáîäàíà Ìèëîøåâèà ñàìî ¼åäíà îä ôàçà ðàçâî¼à ñðïñêîã ïîïóëèçìà, à ðàò êî¼è ¼å ïîêðåíóò íà òåðèòîðè¼è áèâøå £óãîñëàâè¼å ñàìî íîâè àíòèìîäåðíèçàöè¼ñêè îäãîâîð ñðïñêîã äðóøòâà íà òðàíçèöè¼ñêå èçàçîâå êî¼å ¼å äîíåî ïàä Áåðëèíñêîã çèäà. Öè îâîã åñå¼à ¼å äà îòâîðè äàà ïèòàà âåçàíà çà îâ༠ïðîáëåì è äà ïîíóäè ìîãóå îäãîâîðå çà ðåøàâàå îâîã ñïîðà ìåó èñòîðè÷àðèìà. Ïðîáëåì íè¼å ¼åäíîñòàâàí, ¼åð àêî àíàëèçèðàìî èñòîðè¼ñêó ðåàëíîñò, âèäååìî äà îíà íè¼å áèëà ìàå ïàðàäîêñàëíà îä êàñíè¼å íàñòàëèõ ñëèêà è èñòîðèîãðàôñêèõ ïðåäñòàâà î î¼. Óïðêîñ òîìå øòî ñó ñðïñêà è áàëêàíñêà ïîëèòè÷êà èñòîðè¼à áèëå ïîä äîìèíàíòíèì óòèöà¼åì çàïàäíîåâðîïñêèõ êîíöåïàòà è ïîëèòè÷êèõ ìîäåëà, ïîñòî¼å, ó îäíîñó íà çàïàäíè ìîäåë, áèòíà îäñòóïàà è ñïåöèôè÷íîñòè êî¼å ñó îäðåäèëå ïîëèòè÷êó èñòîðè¼ó íà Áàëêàíó ó 19. è 20. âåêó. £åäíà îä òèõ ïîñåáíîñòè ¼å ó òîìå øòî ñó ñå ó Ñðáè¼è, êàî è ó âåèíè äðóãèõ áàëêàíñêèõ çåìàà, òðè ñôåðå ñôåðà äðæàâå, ñôåðà ðàçëè÷èòèõ îáëèêà öèâèëíîã äðóøòâà è ñôåðà äðóøòâà ðàçâè¼àëå ãîòîâî íåçàâèñíî ¼åäíå îä äðóãèõ, áåç ñòâàðíèõ ìåóñîáíèõ âåçà. Íà çàïàäó Åâðîïå ðàçâî¼ ãðààíñêîã äðóøòâà áèî ¼å îñíîâà íà êî¼î¼ ñó ñå ñòâàðàëè çà÷åöè öèâèëíîã äðóøòâà, äà áè òå äâå ñôåðå óçà¼àìíèì óòèöà¼åì è áîðáîì çà ñâî¼å èíòåðåñå ïðèòèñêàëè äðæàâó, ïîñòåïåíî ¼å ëèáåðàëèçó¼óè è øèðåè ãðààíñêà ïðàâà. Íà Áàëêàíó ñó òè ïðîöåñè ïîëèòè÷êå ìîäåðíèçàöè¼å èìàëè ó âåëèêî¼ ìåðè äðóê÷è¼è òîê. Ìîäåðíèçàöè¼à òó íè¼å çàïî÷åëà óçà¼àìíèì äåëîâàåì åêîíîìñêèõ, äðóøòâåíèõ, ïîëèòè÷êèõ, êóëòóðíèõ è ïñèõîëîøêèõ ÷èíèëàöà, âå ñå ó ó êðåíóëî èçíåíàäà, ó âðåìå íàöèîíàëíèõ ðåâîëóöè¼à 19. âåêà è ñà ñòâàðàåì íàöèîíàëíèõ äðæàâà. Ó òàêâèì èñòîðè¼ñêèì îêîëíîñòèìà äîøëî ¼å äî ñòâà-
Óå íà âîäè: Ïîëèòèêà è äðóøòâî ó ìîäåðíî¼ èñòîðè¼è Ñðáè¼å
119
ðàà îáðíóòîã ìîäåëà ðàçâî¼à ó îäíîñó íà çàïàäíè. Ïîëèòè÷êà ìîäåðíèçàöè¼à ïðåòõîäèëà ¼å ïðèâðåäíî¼ è äðóøòâåíî¼, øòî ¼å, âðåìåíîì, ñòâîðèëî ñíàæàí êîíòðàñò èçìåó äðæàâíèõ èíñòèòóöè¼à çàñíîâàíèõ íà ìîäåëèìà ïðåóçåòèì ñà Çàïàäà è ñëàáî ïîêðåòíîã, ñèðîìàøíîã, àãðàðíîã äðóøòâà. Çàòî ñå íà Áàëêàíó äðæàâà ïî¼àâó¼å êàî ñóïñòèòóò äðóøòâà, îíà ¼å îñíîâíè ïîêðåòà÷ ðàçâî¼à è ìîäåðíèçàöè¼å è íà¼âàæíè¼è èçâîð óòèöà¼à, ïðåñòèæà è áîãàòñòâà çà ïî¼åäèíöå. Çáîã òîãà ¼å ñôåðà ïîëèòèêå áèëà ïðâà îáëàñò ó êî¼î¼ ¼å çàïî÷åî ïðîöåñ ìîäåðíèçàöè¼å. Ëèáåðàëíè ïîëèòè÷êè êîíöåïòè ïî÷åëè ñó äà ñå ïî¼àâó¼ó ó Ñðáè¼è âåîìà ðàíî, óáðçî ïî äîáè¼àó äðæàâíå àóòîíîìè¼å. Ïðâè èçðàç èíòåðåñîâàà çà çàïàäíîåâðîïñêå ëèáåðàëíå èäå¼å îãëåäàî ñå ó âåîìà ðàíîì ïðåâîåó òåìåíèõ ñïèñà ìîäåðíå åâðîïñêå ïîëèòè÷êå ëèòåðàòóðå. Ìîíòåñê¼åîâ Äóõ çàêîíà ïðåâåäåí ¼å 1844. ãîäèíå, à ñðåäèíîì âåêà ïî¼àâèëà ñó ñå è íà¼âàæíè¼à äåëà Òîêâèëà, Êîíñòàíà, Ìèëà, Áåõîòà, Áëóí÷ëè¼à è £åëèíåêà íà ñðïñêîì ¼åçèêó. Ëèáåðàëíå èäå¼å äîíîñèëè ñó ó Ñðáè¼ó èíòåëåêòóàëöè êî¼è ñó ïðèïàäàëè ïðâèì ãåíåðàöè¼àìà êî¼å ñó ñå, çàõâàó¼óè âëàäèíèì ñòèïåíäè¼àìà, øêîëîâàëå íà åâðîïñêèì óíèâåðçèòåòèìà. Äåî èõ ôîðìèðàî ¼å è ïðâó ëèáåðàëíó ïîëèòè÷êó ãðóïó êî¼à ¼å óøëà ó ñóêîá ñà óñòàâîáðàíèòåñêèì ðåæèìîì, à ÷è¼è ¼å íà¼âàæíè¼è çàõòåâ áèî äà ñå ñðåäèøòå âëàñòè ïîìåðè ñà Äðæàâíîã ñàâåòà íà ñêóïøòèíó èçàáðàíó îïøòèì ïðàâîì ãëàñà. Îíè ñó áèëè òè êî¼è ñó ñðåäèíîì 19. âåêà òðàæèëè óâîåå èíäèâèäóàëíèõ ñëîáîäà, ïîäåëó âëàñòè è óâîåå ïðèíöèïà îäãîâîðíå, ïàðëàìåíòàðíå âëàäå. Ïîñëå Ñâåòîàíäðå¼ñêå ñêóïøòèíå 1858, íà êî¼î¼ ñó äîïðèíåëè ñâðãàâàó óñòàâîáðàíèòåñêîã ðåæèìà, ïðâè ñðïñêè ëèáåðàëè ñó ñå òîêîì øåçäåñåòèõ ãîäèíà 19. âåêà áîðèëè çà ñâî¼å ïîëèòè÷êå ïðèíöèïå è äîïðèíåëè ñó äà ñå ïîä Íàìåñíèøòâîì £îâàíà Ðèñòèà, êàñíè¼åã øåôà Ëèáåðàëíå ñòðàíêå, 1869. ãîäèíå óâåäå ïðâè ñðïñêè óñòàâ êî¼è ¼å óñâî¼èî ïðåäñòàâíè÷êè ñèñòåì è ïðèíöèï ïîäåëå âëàñòè. Ò༠Óñòàâ, äîäóøå, íè¼å óñïîñòàâèî ïðàâíå ïðåòïîñòàâêå ÷èñòîã ïàðëàìåíòàðèçìà, àëè ¼å äîíåî íåêîëèêî
120
Äóáðàâêà Ñòî¼àíîâè
êó÷íèõ ïîìàêà: óñïîñòàâåíà ¼å èçâåñíà îäãîâîðíîñò ìèíèñòàðà ïðåä ñêóïøòèíîì, óâåäåíî ¼å ðåëàòèâíî øèðîêî áèðà÷êî ïðàâî è èíñòèòóöè¼à âåëèêå íàðîäíå ñêóïøòèíå êî¼à ¼å, çà¼åäíî ñà êíåçîì, ìîãëà èìàòè óñòàâîòâîðíó âëàñò. Íà òèì ïðèíöèïèìà ¼å òîêîì ñëåäåå äâå äåöåíè¼å, óç ñâå îòïîðå, ñóêîáå è çàñòà¼êèâàà, øèðåí ïðîñòîð ñëîáîäå ó Ñðáè¼è. Íîâà ïîëèòè÷êà ãåíåðàöè¼à îêóïåíà îêî ãðóïå êî¼à ¼å êàñíè¼å îñíîâàëà Íàïðåäíó ñòðàíêó, ïðåäâîåíà Ñòî¼àíîì Íîâàêîâèåì, Ìèëàíîì Ïèðîàíöåì è Ìèëóòèíîì Ãàðàøíèíîì ñòàâèëà ¼å ñåáè ó çàäàòàê äà åâðîïåèøå Ñðáè¼ó, äà ¼å ìîäåðíèçó¼å è ñïðîâåäå íèç ëèáåðàëíèõ ïîëèòè÷êèõ ðåôîðìè. Ëèáåðàëíà èäåîëîãè¼à òàäà ¼å ïîñòàëà çâàíè÷íà äðæàâíà ïîëèòèêà êî¼à ñå çàñíèâàëà íà áàçè÷íèì ïðèíöèïèìà ñëîáîäå ìèñëè, çáîðà è ãîâîðà. Íà îñíîâó òèõ ëèáåðàëíèõ ïîëèòè÷êèõ çàêîíà ôîðìèðàíå ñó, 1881. ãîäèíå, ñâåãà ÷åòèðè ãîäèíå ïîñëå Âåëèêå Áðèòàíè¼å (ïðâîì ìîäåðíîì ïîëèòè÷êîì ñòðàíêîì ñìàòðà ñå ×åìáåðëåíîâà Íàöèîíàëíî ëèáåðàëíà ôåäåðàöè¼à, îñíîâàíà 1877.) ïðâå ìîäåðíå ïîëèòè÷êå ïàðòè¼å Ðàäèêàëíà, Íàïðåäíà è Ëèáåðàëíà ñòðàíêà. Íàêîí ãîäèíà áðçå ìîäåðíèçàöè¼å è ¼àêèõ ïîëèòè÷êèõ ñóêîáà ïîñòèãíóò ¼å îïøòè êîíñåíçóñ èçìåó ñòðàíàêà è êðàà Ìèëàíà øòî ¼å äîâåëî äî óñâà¼àà íîâîã óñòàâà 1888. ãîäèíå, êî¼è ¼å, ïî ñâî¼î¼ ëèáåðàëíî¼ ñóøòèíè, áèî íà¼áëèæè íàïðåäà÷êîì íàöðòó íà¼âèøåã çàêîíñêîã àêòà. Êàñíè¼à, ðàäèêàëñêè îðè¼åíòèñàíà èñòîðèîãðàôè¼à, íåòà÷íî ¼å ò༠Óñòàâ ïðèïèñèâàëà Ðàäèêàëíî¼ ñòðàíöè, èàêî ¼å îí áèî ïðàâè ðåçóëòàò ïîëèòè÷êå ëèáåðàëèçàöè¼å ñïðîâåäåíå ïîä âëàäàìà Íàïðåäíå ñòðàíêå, óç ñàãëàñíîñò êðàà Ìèëàíà Îáðåíîâèà. Ò༠óñòàâ áèî ¼å çàñíîâàí íà ìîäåëó Áåëãè¼ñêîã óñòàâà èç 1831. ãîäèíå êî¼è ¼å, ìåó òàäàøèì êîíòèíåíòàëíèì åâðîïñêèì ìîíàðõè¼àìà, áèî ñìàòðàí òåìåîì êëàñè÷íå óñòàâíå è ïàðëàìåíòàðíå êðàåâèíå. Óïðêîñ íåêèì îäñòóïàèìà ó îäíîñó íà áåëãè¼ñêè ìîäåë, ñðïñêè óñòàâ èç 1888. ãîäèíå ñìàòðà ñå ó ïðàâíî¼ èñòîðè¼è âðõóíöåì ïðîöåñà ïîëèòè÷êå ìîäåðíèçàöè¼å è ëèáåðàëèçàöè¼å Ñðáè¼å. Äîäóøå, îí ¼å îñòàî íà ñíàçè ñàìî äî 1894. ãîäèíå, àëè ¼å ïîëèòè÷êè êîíñåíçóñ êî¼è ¼å
Óå íà âîäè: Ïîëèòèêà è äðóøòâî ó ìîäåðíî¼ èñòîðè¼è Ñðáè¼å
121
ïîñòèãíóò ïîâîäîì åãîâîã äîíîøåà äîêàçèâàî äà ¼å ñðïñêà åëèòà òåæèëà åâðîïñêèì ïàðëàìåíòàðíèì è ëèáåðàëíèì èäåàëèìà. Ïîñëå ãîòîâî äåñåò ãîäèíà ñíàæíèõ ïîëèòè÷êèõ ñóêîáà, Óñòàâ èç 1888. ïîíîâî ¼å âðàåí íà ñíàãó ïîñëå Ìà¼ñêîã ïðåâðàòà 1903. ãîäèíå. Ñâðãàâàå ïîñëåäèõ ïðåäñòàâíèêà äèíàñòè¼å Îáðåíîâè è âðààå äèíàñòè¼å Êàðàîðåâè áèëî ¼å ïðàåíî ïîâðàòêîì ó îêâèðå óñòàâíå ìîíàðõè¼å. Óñòàâîì ¼å óâåäåíà ñòðèêòíà ïîäåëà çàêîíîäàâíå, èçâðøíå è ñóäñêå âëàñòè è íåäâîñìèñëåíî ¼å ïîñòàâåí îñíîâíè óñëîâ ïàðëàìåíòàðèçìà ïî êîìå âëàäà ïðîèñòè÷å èç ñêóïøòèíñêå âåèíå. Ðàäèëî ñå î êëàñè÷íîì îáðàñöó óñòàâíå ìîíàðõè¼å ñà ìåêîì ïîäåëîì âëàñòè ó êî¼î¼ êðà è ñêóïøòèíà äåëå çàêîíîäàâíó è áóåòñêó âëàñò. Ïîâðàòêîì ëèáåðàëíîã óñòàâà áèëè ñó î¼à÷àíè ëèáåðàëíè çàêîíè êî¼è ñó óñâî¼åíè ó âðåìå íàïðåäà÷êèõ âëàäà. Íà ïðâîì ìåñòó ðàäèëî ñå î çàêîíèìà î ñëîáîäè ìèñëè, çáîðà è óäðóæèâàà, î ñëîáîäè øòàìïå è î èçáîðíîì çàêîíó. Óç ãàðàíòîâàå îñíîâíèõ ïðàâà, ó Ñðáè¼è ¼å òèìå óâåäåíî ãîòîâî îïøòå ïðàâî ãëàñà ïî äåëèìè÷íî îãðàíè÷åíîì ïðîïîðöèîíàëíîì ñèñòåìó. Òî ïðàâî áèëî ¼å îãðàíè÷åíî íà ìóøêàðöå ñòàðè¼å îä 21 ãîäèíå, óç ïîñòî¼àå âðëî íèñêîã èìîâèíñêîã öåíçóñà íà îñíîâó êî¼åã ¼å ñàìî íà¼ñèðîìàøíè¼èì ãðààíèìà áèëî óêèíóòî ïðàâî äà ó÷åñòâó¼ó ó ïîëèòè÷êîì æèâîòó. Çàêîí î øòàìïè ïî÷èàî ¼å ÷ëàíîì ó êîìå ¼å ïèñàëî: Øòàìïà ¼å ó Ñðáè¼è ñëîáîäíà. £åäèíî åêñïëèöèòå íàâåäåíî îãðàíè÷åå òå ñëîáîäå áèëî ¼å ïðåäâèåíî ó ñëó÷à¼ó âðåàà ñîïñòâåíîã èëè ñòðàíîã ìîíàðõà. Ñâè îâè çàêîíñêè àêòè äà¼ó çà ïðàâî îíèì èñòîðè÷àðèìà êî¼è Ñðáè¼ó ïî÷åòêîì 20. âåêà èç¼åäíà÷àâà¼ó ñà çåìàìà çàïàäíå Åâðîïå è êî¼è ó åíîì äåìîêðàòñêîì ðàçâî¼ó íèñó óî÷èëè âåå ïðåïðåêå. Ïîðåä îïèñàíîã äèíàìè÷íîã ðàçâî¼à äðæàâå è åíèõ èíñòèòóöè¼à ó Ñðáè¼è ñó ñå, ñêîðî ó êîíòèíóèòåòó îä 19. âåêà, ðàçâè¼àëè ðàçëè÷èòè îáëèöè öèâèëíîã äðóøòâà, êàî òàìïîí çîíå êî¼à ñå íàëàçèëà èçìåó äðæàâíèõ óñòàíîâà è äðóøòâà. Àêî áèñìî ïðèõâàòèëè ìîäåë êî¼è çà íåìà÷êè ñëó÷༠äà¼å £èðãåí Êîêà, îíäà
122
Äóáðàâêà Ñòî¼àíîâè
áè ñå íàñòàíàê ïðâèõ èíñòèòóöè¼à öèâèëíîã äðóøòâà ìîãàî äàòèðàòè ó ñðåäèíó 19. âåêà, êàäà, ïî åãîâîì îïèñó, ó Íåìà÷êî¼ íàñòà¼ó êðóæîöè, êèæåâíè ñàëîíè, èíòåëåêòóàëíè êàôåè, ïðâà óäðóæåà ãðààíà è êàäà äîëàçè äî äðóãå øòàìïàðñêå ðåâîëóöè¼å îáåëåæåíå ïî¼àâîì ìàñîâíî ÷èòàíå øòàìïå. Ó òîì ïåðèîäó ñå è ó Ñðáè¼è ïî¼àâó¼ó ñëè÷íå èíñòèòóöè¼å ñàëîíè âèåíè¼èõ ãðààíà íà êî¼èìà ñå ðàñïðàâàëî î óìåòíîñòè, àíòè÷êî¼ ôèëîçîôè¼è, èñòîðè¼è, àñòðîíîìè¼è è, êàêî ñå ãîâîðèëî, ïðîáëåìèìà ñàâðåìåíîã äðóøòâà. Ïî óãëåäó íà ïàðèñêå ñàëîíå, ïðåâîäèëå ñó ñå è ïåñìå è ïðè÷å ñà íåìà÷êîã, ôðàíöóñêîã è èòàëè¼àíñêîã ¼åçèêà. Ñðåäèíîì âåêà ïî÷åëè ñó äà ñå îðãàíèçó¼ó è æåíñêè ñàëîíè íà êî¼èìà ñó ñå îäðæàâàëà ðàçíà ïðåäàâàà, ïà ¼å ÷àê çàáåëåæåíî äà ¼å ¼åäíà äàìà èç âèñîêîã äðóøòâà îäðæàëà ïðåäàâàå î óëîçè æåíå ó ôðàíöóñêîì äðóøòâó ó 18. âåêó è î îáðàçîâàíî¼ Ôðàíöóñêèè ñàâðåìåíîã äîáà. Øåçäåñåòèõ ãîäèíà 19. âåêà ôîðìèðàëè ñó ñå ó Áåîãðàäó è äèíàìè÷íè ñîöè¼àëèñòè÷êè êðóæîöè ó êî¼èìà ñå ðàñïðàâàëî î äîêòðèíè ñîöè¼àëèçìà è íà êî¼èìà ñó ñå ïðåïðè÷àâàëå êèãå êî¼å ñó ó òî âðåìå èçëàçèëå íà Çàïàäó è ó Ðóñè¼è. Íàêîí óâîåà óñòàâà èç 1903. ãîäèíå ïî÷åëà ñó äà ñå îçáèíè¼å ðàçâè¼à¼ó ðàçëè÷èòà óäðóæåà ãðààíà. Ó íà¼âååì áðî¼ó îíà ñó áèëà ñòðóêîâíà, àëè ñå, âðåìåíîì, çàõâàó¼óè ëèáåðàëíîì çàêîíó î ãðààíñêîì óäðóæèâàó, ôîðìèðàî è ÷èòàâ íèç îìëàäèíñêèõ è ñîöè¼àëèñòè÷êèõ óäðóæåà, êàî è Äðóøòâî çà çàøòèòó æèâîòèà, Äðóøòâî çà óíàïðååå ïîëîæà¼à äåöå, Äðóøòâî çà áðèãó î ñïîìåíèöèìà, Äðóøòâî ñëîáîäîóìíèõ ñâåøòåíèêà, Äðóøòâî çà áðèãó î ñèðîìàøíèì ðàäíèöèìà è ìíîãà óäðóæåà çà áîðáó ïðîòèâ àëêîõîëèçìà. Ïîñåáíî çàíèìèâî áèëî ¼å Äðóøòâî çà çàêîíñêî ðåøåå çàâåðåíè÷êîã ïèòàà, îñíîâàíî 1904. ãîäèíå, êî¼å ñå çàëàãàëî çà êàæàâàå âî¼íèõ çàâåðåíèêà êî¼è ñó 1903. óáèñòâîì êðàåâñêîã ïàðà èçâðøèëè ïðåâðàò ïîñëå êîãà ¼å ó Ñðáè¼è óâåäåí ïàðëàìåíòàðíè ïîðåäàê. åãîâè îñíèâà÷è, áðàà Ìàêñèì è Ìèëàí Íîâàêîâè áèëè ñó îôèöèðè êî¼è ñó ñìàòðàëè äà êðàåóáèñòâî íå ìîæå îñòàòè íå-
Óå íà âîäè: Ïîëèòèêà è äðóøòâî ó ìîäåðíî¼ èñòîðè¼è Ñðáè¼å
123
êàæåíî, äà îôèöèðè êî¼è ñó ïîëîæèëè çàêëåòâó êðàó êîãà ñó óáèëè íå ìîãó áèòè àêòèâíè ó âî¼ñöè êî¼à æåëè äà çàäðæè àóòîðèòåò è äà äåìîêðàòñêè ïîðåäàê íå ìîæå áèòè çàñíîâàí íà îâàêâîì ÷èíó. Êàî íà¼äîñëåäíè¼è ïðîòèâíèöè ðåæèìà óâåäåíîã 1903, îñíîâàëè ñó òó, ìîãëî áè ñå ðåè, ïðâó ïîëèòè÷êó íåâëàäèíó îðãàíèçàöè¼ó ó Ñðáè¼è. Ó ïîñëåäî¼ äåöåíè¼è ïðåä Ïðâè ñâåòñêè ðàò èçóçåòíî ¼å áèëà âàæíà è ñëîáîäíà øòàìïà, êàî ¼åäàí îä òåìåà öèâèëíîã äðóøòâà. Èàêî ¼å îä 19. âåêà øòàìïà ó Ñðáè¼è áèëà ðàçâè¼åíà, áðî¼íà è êâàëèòåòíà, äî ïîñåáíîã ðàçâî¼à äîøëî ¼å ïîñëå óñïîñòàâàà ïîðåòêà èç 1903. ãîäèíå. Ñàìî òå ãîäèíå ïîêðåíóòî ¼å ïåäåñåò íîâèõ ëèñòîâà è ò༠íèâî çàäðæàí ¼å äî Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà. Ìåó ñâèì íîâèíàìà íàðî÷èòî ¼å ðàñòàî áðî¼ äíåâíèõ ëèñòîâà: 1905. áèëî èõ ¼å ïåò, à âå 1911. ÷àê äâàäåñåò òðè. Òè äíåâíè ëèñòîâè èìàëè ñó èçìåó ÷åòèðè è îñàì ñòðàíà, âåèíîì ¼å èõîâî èçëàæåå áèëî êðàòêîã âåêà, êàî øòî ñó èì è òèðàæè áèëè íèñêè (èçóçåâ Ïîëèòèêå êî¼à ¼å èìàëà òèðàæ îêî 14.000, îñòàëè ñó ñå êðåòàëè îêî 1.000). Íà¼âåè áðî¼ äíåâíèõ ëèñòîâà ïðèïàäàî ¼å ïîëèòè÷êèì ñòðàíêàìà, àëè ñå çà èõ íå áè ìîãëî ðåè äà ñó áèëè ïàðòè¼ñêè áèëòåíè. Óâîäíèêå ó òèì ëèñòîâèìà ïèñàëà ñó ïðâà èìåíà òèõ ñòðàíàêà, êî¼à ñó è ó íàøî¼ êóëòóðíî¼ èñòîðè¼è îñòàâèëè íà¼äóáåã òðàãà. Äîâîíî ¼å ðåè äà ¼å óâîäíèêå ó Ñàìîóïðàâè ñêîðî ðåäîâíî ïèñàî Ñòî¼àí Ïðîòè, äà ñó ó Îä¼åêó è Äíåâíîì ëèñòó èç äàíà ó äàí ïèñàëè óáà Äàâèäîâè, £îâàí Ñêåðëè, Ìèëàí Ãðîë, óáà Ñòî¼àíîâè, äà ñó ó Ïðàâäè òî ÷èíèëè Ïàâëå è Âî¼èñëàâ Ìàðèíêîâè, äà áè ñå ìîãëî çàêó÷èòè äà ñó òî áèëà è ïðâà ïåðà ñðïñêå èíòåëåêòóàëíå ñöåíå. Òî âðåìå îáëåæèëî ¼å è èçëàæåå èçâàíðåäíèõ êèæåâíî-ïîëèòè÷êèõ ÷àñîïèñà êàî øòî ñó áèëè Ñðïñêè êèæåâíè ãëàñíèê, Äåëî, Àðõèâ ïðàâíèõ è äðóøòâåíèõ íàóêà, êî¼è ÷èíå äåî êóëòóðíîã áëàãà îâå çåìå è ìîæäà íà¼âèøå äîìåòå åíå êóëòóðíå èñòîðè¼å. Ïîðåä òèõ èíñòèòóöè¼à íå ìîæå ñå çàáîðàâèòè íè óëîãà 1905. ãîäèíå îñíîâàíîã Áåîãðàäñêîã óíèâåðçèòåòà, êî¼è ¼å, è òàäà, áèî ñìàòðàí áàñòèîíîì îïîçèöè¼å. Íå ìîæå ñå çàíåìàðèòè
124
Äóáðàâêà Ñòî¼àíîâè
íè óëîãà ñòóäåíòñêèõ óäðóæåà êî¼à ñó îä ïî÷åòêà âåêà ÷åñòî îðãàíèçîâàëà àíòèâëàäèíå ïðîòåñòå è æèâî ó÷åñòâîâàëà ó ïîëèòè÷êîì è äðóøòâåíîì æèâîòó. Íàñóïðîò òîì ðåëàòèâíî áðçîì ðàçâî¼ó äðæàâå, ïà ÷àê è ïðâèõ îáëèêà öèâèëíîã äðóøòâà, ñòà¼àëî ¼å ñêîðî íåïîêðåòíî, íåðàçâè¼åíî àãðàðíî äðóøòâî. Êàêî ¼å ó ñâî¼î¼ èçâàíðåäíî¼ êèçè Ñîöè¼àëíà èñòîðè¼à Ñðáè¼å ïîêàçàëà Ìàðè-Æàíèí ×àëè, Ñðáè¼à, êàî íè äðóãà áàëêàíñêà äðóøòâà, íè¼å ïðîøëà ïóò êî¼è áè ñå ìîãàî íàçâàòè çàêàñíåëîì èìèòàöè¼îì çàïàäíîã ïóòà ðàçâî¼à, âå ¼å òîêîì ñâî¼å ìîäåðíå èñòîðè¼å óòâðäèëà ñîïñòâåíè ïóò è òî ó êóëòóðíîì, èñòîðè¼ñêîì, ñîöè¼àëíîì è ïðèâðåäíîì ñìèñëó. ×èåíèöà êî¼à ñå ÷èíè ïîñåáíî çàíèìèâîì ó ìîäåðíîì ðàçâî¼ó Ñðáè¼å ¼åñòå äà ¼å äðæàâà êî¼à ñå ó ìîäåðíèçàöè¼è ñîïñòâåíèõ óñòàíîâà íè¼å ëèáèëà ÷àê äðàñòè÷íèõ íîâàòîðñêèõ ðåçîâà, íè¼å áèëà ñïðåìíà äà ñëè÷íå ðåôîðìñêå ïîòåçå ïðèìåíè íà äðóøòâî è òèìå óáðçà åãîâ èçëàçàê èç ïðåäìîäåðíîã ñòàà. Êàêî ïîêàçó¼å ×àëè, ñðïñêè çàêîíîäàâöè íèñó áèëè ñïðåìíè äà ïóòåì ïðàâíèõ ìåðà íàïðàâå èíîâàöèîíè ïîìàê íåîïõîäàí çà ñâåóêóïíó ìîäåðíèçàöè¼ó, ÷èìå ñó, ó ñóøòèíè, äîïðèíåëè êîíçåðâèðàó êâàçèôåóäàëíèõ äðóøòâåíèõ ñòðóêòóðà è óñïîðèëè äàè äðóøòâåíè ðàçâî¼. Íà ïðâîì ìåñòó, òî ñå âèäåëî òîêîì ïðîöåñà îñëîáààà ñðïñêèõ ñåàêà îä òóðñêîã îáëèêà ôåóäàëèçìà. Ò༠ïðîöåñ (18301839) ÷åñòî ¼å íàçèâàí íà¼îäëó÷íè¼îì åâðîïñêîì àãðàðíîì ðåôîðìîì, àëè íîâè¼å äóáå àíàëèçå îâîã ôåíîìåíà ïîêàçó¼ó äà ñå ðàäèëî î ðåôîðìàìà êî¼å ñó ó ñåáè íîñèëå àíòèìîäåðíèçàöè¼ñêå è ïåòðèôèöèðà¼óå ïîñëåäèöå ïî ñðïñêî àãðàðíî äðóøòâî. Ñðïñêè ñåàê ¼å òîêîì òîã ïðîöåñà äîáèî ïðàâî âëàñíèøòâà íàä çåìîì êî¼ó ¼å îáðàèâàî, àëè ¼å íèç îäðåäáè ñóøòèíñêè ñïðå÷èî äàè äðóøòâåíè ðàçâî¼. Ñ ¼åäíå ñòðàíå, çàäðæàíå ñó ïîðîäè÷íå çàäðóãå êî¼å ñó ó ñåáè íîñèëå ïðèíöèï êîëåêòèâíîã âëàñíèøòâà è ïðèâðåèâàà è êàî òàêâå óøëå ñó ó Ãðààíñêè çàêîíèê èç 1844. ãîäèíå. Ñ äðóãå ñòðàíå, òèì ïðâèì çàêîíèìà áèëî ¼å ïðåäâèåíî äååå çàäðóãà øòî ¼å ïîäðàçóìåâàëî è äååå
Óå íà âîäè: Ïîëèòèêà è äðóøòâî ó ìîäåðíî¼ èñòîðè¼è Ñðáè¼å
125
ïîñåäà ÷èìå ñå ñòèãëî äî ìàñîâíå ïî¼àâå ñèòíîã çåìèøíîã ïîñåäà êî¼è ¼å áèî íåðàöèîíàëàí, íåðåíòàáèëàí è ÷åñòî ÷àê èñïîä åãçèñòåíöè¼àëíîã ìèíèìóìà. Ïîñåáíèì íèçîì îäðåäáè äðàñòè÷íî ¼å îãðàíè÷åíà ïîêðåòèâîñò âëàñíèøòâà íàä çåìîì ÷è¼è ¼å ñìèñàî áèëà çàøòèòà ïðåçàäóæåíèõ ñåàêà êî¼è ñó, äà áè èçðàâíàëè äóãîâå, çåìó äàâàëè ó çàêóï èëè íà ïðîäà¼ó. Ñóøòèíñêè, òèìå ñó ñåàöè âåçàíè çà çåìó, à ìîãóíîñò ïîâåàà ïîñåäà ïóòåì êóïîâèíå áèëà ¼å áèòíî ñìàåíà. Áèëà ¼å óìàåíà è ìîãóíîñò ñòâàðàà âåèõ çåìèøíèõ ïîñåäà è äðóøòâåíà ñòðàòèôèêàöè¼à íà ñåëó. Êàêî çàêó÷ó¼å ×àëè, òè çàøòèòíè çàêîíè íèñó áèëè íåïîçíàòè íè ó äðóãèì çåìàìà Åâðîïå, àëè, ñ îáçèðîì íà ÷èåíèöó äà ñó îíè ó Ñðáè¼è óâåäåíè ïðå ïî¼àâå êàïèòàëèçìà îíè ñó ñå ïî¼àâèëè è êàî ñïåöèôè÷íà è äî òàäà íåïîçíàòà ïðåïðåêà ðàçâî¼ó êàïèòàëèçìà. Òå íà¼âàæíè¼å îäðåäáå àãðàðíèõ çàêîíà âàæèëå ñó ó Ñðáè¼è ñâå äî òðèäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà. èìà ¼å áèëî îáåçáååíî î÷óâàå ìàëîã çåìèøíîã ïîñåäà, ïà ñå è ó ïðâèì äåöåíè¼àìà 20. âåêà ¼åäíà òðåèíà ñâèõ èìàà ïðîñòèðàëà íà ìàå îä 2 õåêòàðà, äîê ñó äâå ïåòèíå èìàà ÷èíèëà îíà ÷è¼à ¼å ïîâðøèíà èçíîñèëà èçìåó 2 è 5 õåêòàðà. Ïî àíàëèçàìà Ìàðè-Æàíèí ×àëè, òî ¼å çíà÷èëî äà ¼å îêî äâå òðåèíå èìàà ó Ñðáè¼è èìàëî ìàå çåìå îä åãçèñòåíöè¼àëíîã ìèíèìóìà. Ïðèòîì, âåèíà èìàà áèëà ¼å îáðàèâàíà ïðèìèòèâíèì àëàòêàìà, ïà ¼å òðè ÷åòâðòèíå ñâèõ ïëóãîâà êî¼è ñó ñå êîðèñòèëè áèëî îä äðâåòà. Çáîã òîãà ñå òåõíîëîãè¼à îáðàäå çåìå ñâîäèëà íà ïëèòêî îðàå êî¼å ¼å äîíîñèëî ñëàáå ïðèíîñå, ïî êî¼èìà ¼å Ñðáè¼à áèëà ìåó ïîñëåäèì äðæàâàìà ó Åâðîïè. Èç òîãà ñó ïðîèçëàçèëå è äðóãå îçáèíå ïîñëåäèöå. Òåõíîëîãè¼à ïëèòêîã îðàà ïîäðàçóìåâàëà ¼å åêñòåíçèâíó çåìîðàäó è ñòàëíî êð÷åå øóìà ðàäè äîáè¼àà îáðàäèâèõ ïîâðøèíà. Òèìå ¼å, ïîñåáíî ñå÷ååì õðàñòîâèõ øóìà, áèëî óãðîæåíî ñòî÷àðñòâî, íàðî÷èòî ñâèîãî¼ñòâî, êî¼å ¼å ðàíè¼å áèëî èçâîð íà¼âàæíè¼åã äåëà ñðïñêîã èçâîçà è âàæàí äåî èñõðàíå ñòàíîâíèøòâà. Ñëàáè ïðèíîñè äîâîäèëè ñó äî òîãà äà ïðîñå÷íà ñåîñêà ïîðîäèöà (ïî÷åòêîì 20. âåêà èìàëà ¼å îêî 6,2 ÷ëàíîâà) íè¼å ìî-
126
Äóáðàâêà Ñòî¼àíîâè
ãëà äà ïðîèçâåäå äîâîíî õðàíå íè çà ñîïñòâåíó èñõðàíó, à êàìîëè çà ïðîäà¼ó, ÷èìå ¼å áèëà áèòíî óìàåíà ìîãóíîñò äà ðîáó íà òðæèøòó çàìåíè çà íîâàö. Òî ¼å óòèöàëî íà óêóïàí íåäîñòàòàê êàïèòàëà, êî¼è ¼å äîäàòíî êî÷èî ðàçâî¼ çàíàòñòâà è òðãîâèíå. Ïîðîäèöà íà ñåëó îñòà¼àëà ¼å çàòâîðåíà ó ñâîì ëàíöó ïðîèçâîäå è ïîòðîøå, ó íåêî¼ âðñòè àóòàðõè÷íå ïðèâðåäå, ó êî¼î¼ ¼å áèëà ïðèíóåíà äà, èçóçåâ øèáèöà, ïåòðîëå¼à è ñîëè, ñâå îñòàëå ïîòðåáå íàìèðó¼å òàêî øòî å èõ ñàìà ïðîèçâåñòè. Ó íåìîãóíîñòè äà ñå íà ìàëîì ïîñåäó ïîâåà¼ó ïðèíîñè, íà¼âàæíè¼è öè çà¼åäíèöå ïîñòàëî ¼å îäðæàå ãîëîã æèâîòà. Ïî àíàëèçàìà Ìàðè-Æàíèí ×àëè, ñëè÷íà ïåòðèôèêó¼óà äå¼ñòâà èìàëè ñó çàêîíè êî¼èìà ñó áèëå óðååíå îáëàñòè çàíàòñòâà è òðãîâèíå. Ìíîãè åëåìåíòè Çàêîíà î çàíàòèìà óñâî¼åíîã 1847. ãîäèíå îäðåèâàëè ñó ðàçâî¼ òå ïðèâðåäíå ãðàíå ñâå äî ïðâèõ äåöåíè¼à 20. âåêà, ïðè ÷åìó ñó äåëîâàëè ñóøòèíñêè àíòèìîäåðíèçàöè¼ñêè, îãðàíè÷àâà¼óè áðî¼ ìà¼ñòîðà êî¼è ìîãó ÷èíèòè ¼åäàí åñíàô, çàòâàðà¼óè òðæèøòå è ñïðå÷àâà¼óè êîíêóðåíöè¼ó. Ñëè÷íî ñå ìîæå çàêó÷èòè è î çàêîíñêèì íîðìàìà êî¼å ñó ñå, ñâå äî òðèäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà, î÷óâàëå ó òðãîâèíè. Îäðæàâàå ìèíèìàëíîã áðî¼à ïè¼àöà (ïàíàóðà) ãîäèøå ñìàèâàî ¼å ïðîòîê ðîáå è êî÷èî ïðîäà¼ó çàíàòñêèõ ïðîèçâîäà. Óç òî, ó âèøå íàâðàòà çàáðàèâàíà ¼å ïðîäà¼à ñòðàíå ðîáå, àëè è äîìàå çàíàòëè¼ñêå ÷èìå ñó ñòàëíî ñïóòàâàíå òðæèøíå ñíàãå è êîíçåðâèðàíè ïðåäìîäåðíè ïðèâðåäíè îäíîñè. Òè ïðîáëåìè äîìàå òðãîâèíå áèëè ñó ïîâåçàíè ñà ïîòåøêîàìà êî¼å ¼å Ñðáè¼à èìàëà ó ñâîì ñïîíîòðãîâèíñêîì ðàçâî¼ó. Òàêî ¼å ïðåä Ïðâè ñâåòñêè ðàò, ïî îáèìó ñâî¼å ñïîíîòðãîâèíñêå ðàçìåíå, Ñðáè¼à áèëà íà ïðåòïîñëåäåì ìåñòó ó Åâðîïè, èñïðåä Ðóñè¼å. Òî ãîâîðè î òîìå äà íè óêó÷åå ó ìåóíàðîäíó òðãîâèíó ïîñëå 1878. ãîäèíå íè¼å äîâåëî äî î÷åêèâàíîã áèòíè¼åã ïîêðåòàà ïðèâðåäå. £îø ¼åäíà äðóøòâåíà ãðóïà êî¼à ¼å ó çàïàäíî¼ Åâðîïè îäèãðàëà âåëèêó óëîãó ó äåìîêðàòèçàöè¼è, âåîìà ¼å êàñíèëà ñà ðàçâî¼åì ó Ñðáè¼è. Ðàäèëî ñå î ñëî¼ó èíäóñòðè¼ñêèõ ïðåäóçåòíèêà. Òåê îä ïîñëåäå äåöåíè¼å 19. âåêà äîøëî ¼å äî ðàçâî¼à èíäóñòðè¼ñêèõ ïî-
Óå íà âîäè: Ïîëèòèêà è äðóøòâî ó ìîäåðíî¼ èñòîðè¼è Ñðáè¼å
127
ñòðî¼åà, è òî óãëàâíîì ïðåðàñòàåì çàíàòëè¼ñêèõ ðàäèîíèöà. Ïî ñòàòèñòè÷êèì ïîäàöèìà íà¼âåè äåî èíäóñòðè¼ñêå ïðîèçâîäå ïðèïàäàî ¼å, ïðåä Ïðâè ñâåòñêè ðàò, ïðåõðàìáåíî¼ èíäóñòðè¼è (55%), çàòèì òåêñòèëíî¼ (8%), åëåêòðè÷íî¼ (7%) è èíäóñòðè¼è ãðàåâèíñêîã ìàòåðè¼àëà (4%). Äèíàìè÷íè¼è ðàçâî¼ óñëåäèî ¼å òåê ïîñëå Öàðèíñêîã ðàòà ñà Àóñòðî-Óãàðñêîì, êàäà ñå áðî¼ èíäóñòðè¼ñêèõ ïðåäóçåà ó÷åòâîðîñòðó÷èî, à áðî¼ ðàäíèêà ñå ãîòîâî óòðîñòðó÷èî. Óïðêîñ òîì ðàçâî¼ó, ñðïñêîì ïðèâðåäîì íàñòàâèëà ñó äà äîìèíèðà¼ó ìàëà ïðåäóçåà, ñà ìàëèì óëîæåíèì êàïèòàëîì è ñëàáîì ìåõàíèçàöè¼îì. Èç ìíîãèõ ðàçëîãà ó Ñðáè¼è, êàî è ó äðóãèì áàëêàíñêèì çåìàìà äî Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà, íè¼å äîøëî äî çíà÷à¼íè¼åã èíäóñòðè¼ñêîã ðàñòà êî¼è áè èìàî ñíàãå äà ïîâó÷å çà ñîáîì ðàçâî¼ óêóïíå ïðèâðåäå è äðóøòâà è äîâåäå äî îçáèíè¼åã ñòðóêòóðíîã ïîìåðàà. Çáîã òîãà íè¼å áèî ñòâîðåí íè ñëî¼ ïðåäóçåòíèêà, êî¼è áè ôèíàíñè¼ñêè áèëè ó ïîòïóíîñòè íåçàâèñíè îä äðæàâå è êî¼è áè, êàî ó çåìàìà çàïàäíå Åâðîïå, áèëè íîñèîöè ìîäåðíèçàöè¼å è äåìîêðàòèçàöè¼å. Çà îâî ðàçìèøàå î ïðåïðåêàìà äåìîêðàòèçàöè¼å ó Ñðáè¼è, ïîñåáíî âàæíó êàòåãîðè¼ó çà àíàëèçó ïðåäñòàâà ñëî¼ ãðààíñòâà. Ïðåä Ïðâè ñâåòñêè ðàò Ñðáè¼à ¼å èìàëà äâàäåñåò äâà ãðàäà ó êî¼èìà ¼å æèâåëî îêî 350.000 ñòàíîâíèêà, øòî ¼å ÷èíèëî 12,69% óêóïíîã ñòàíîâíèøòâà. Ïðåîâëàäàâàëè ñó ìàëè ãðàäîâè, òàêî äà ¼å øåñò ãðàäîâà èìàëî èçìåó 10 è 20 õèàäà ñòàíîâíèêà, òðèíàåñò èçìåó 5 è 10 õèàäà, à òðè ãðàäà ñó èìàëà èçìåó 2 è 5 õèàäà ñòàíîâíèêà. Îä óêóïíîã áðî¼à ñòàíîâíèêà Ñðáè¼å 4,65% ÷èíèëå ñó çàíàòëè¼å, 2,22% òðãîâöè è 1,89% äðæàâíè ÷èíîâíèöè. Íà¼âåè ãðàä áèî ¼å Áåîãðàä, êî¼è ¼å 1910. èìàî 90.000 ñòàíîâíèêà. åãîâî ñòàíîâíèøòâî áèëî ¼å ñàñòàâåíî îä 24% äðæàâíèõ ÷èíîâíèêà, 23% çàíàòëè¼à è 13% òðãîâàöà, äîê ñå ñëîáîäíèì ïðîôåñè¼àìà áàâèëî 21% óäè. Êàäà ¼å ãðàäñêî ñòàíîâíèøòâî ó ïèòàó, ïîñåáíî ïàæó òðåáà îáðàòèòè íà äðæàâíå ÷èíîâíèêå. Ó òó äðóøòâåíó ãðóïó óëàçèëè ñó ñâè îíè êî¼è ñó æèâåëè îä äðæàâíå ïëàòå, áèëî äà ñó ðàäèëè ó àäìèíèñòðàöè¼è, êàî ó÷èòåè èëè ïðîôåñîðè Óíèâåð-
128
Äóáðàâêà Ñòî¼àíîâè
çèòåòà. Òî ¼å áèî íà¼îáðàçîâàíè¼è ñëî¼ äðóøòâà êî¼è ¼å ÷èíèî îêîñíèöó ñïåöèôè÷íå áàëêàíñêå è ñðïñêå åëèòå. Ðå÷ ¼å î âîäååì äðóøòâåíîì ñëî¼ó êî¼è ¼å, çáîã ñïåöèôè÷íèõ äðóøòâåíèõ óñëîâà, ó ñåáè ñèíòåòèñàî íåêîëèêî òèïîâà åëèòà êî¼å ïîçíà¼ó ðàçâè¼åíà äðóøòâà. Íà¼÷åøåå, îíè ñó áèëè ïðèïàäíèöè èíòåëåêòóàëíå åëèòå øêîëîâàíå íà åâðîïñêèì óíèâåðçèòåòèìà, ïà ñó, ñàìèì òèì, äàâàëè îñíîâíó èíòåëåêòóàëíó áî¼ó äðóøòâåíîì æèâîòó, ïðåíîñèëè ðàçëè÷èòå åâðîïñêå êîíöåïòå è ìîäåëå, ôîðìèðàëè ñèñòåì âðåäíîñòè. Èñòîâðåìåíî, ïîíîâî êàî íà¼îáðàçîâàíè¼è äåî äðóøòâà, îíè ñó áèëè òè êî¼è ñó ÷èíèëè è ïîëèòè÷êó åëèòó, êî¼è ñó îä 19. âåêà ïðåíîñèëè ìîäåðíå ïîëèòè÷êå èäå¼å è ñà èçâåñíîì ìåñè¼àíñêîì àìáèöè¼îì ïîêóøàâàëè äà èõ ïðèìåíå ó ñâî¼î¼ çåìè. Ñ îáçèðîì íà íåäîñòàòàê äðóãèõ, ôèíàíñè¼ñêè ìîíè¼èõ äðóøòâåíèõ ãðóïà, ÷èíîâíèöè ñó áèëè è äðóøòâåíà åëèòà, ÷èíåè ñëî¼ äîáðîñòî¼åèõ ãðààíà. Èç íàâåäåíèõ ÷èåíèöà ïðîèçèëàçèëè ñó íåêè ïðîáëåìè êî¼è å äîïðèíåòè ñòàãíèðàó äåìîêðàòñêîã ðàçâî¼à ó Ñðáè¼è, î êî¼èìà å êàñíè¼å áèòè ðå÷è, àëè, íà îâîì íèâîó àíàëèçå, ãäå ñå áàâèìî ñðïñêèì äðóøòâîì, ïîñåáíî ñå ÷èíè âàæíèì ðåè äà ¼å ¼åäíà îä íà¼âåèõ ïðåïðåêà çà äåìîêðàòèçàöè¼ó áèëà óïðàâî ÷èåíèöà äà ñó åíè ãëàâíè íîñèîöè áèëè äðæàâíè ÷èíîâíèöè, êî¼è ñó ó ñâàêîì, ïà è ó åãçèñòåíöè¼àëíîì ñìèñëó, áèëè çàâèñíè îä äðæàâå. Ó äðóøòâó ó êîìå íè¼å áèëî ìîíîã ôèíàíñè¼ñêî-áàíêàðñêîã ñëî¼à, ïðåäóçåòíèêà, êðóïíèõ çåìîïîñåäíèêà èëè èíäóñòðè¼àëàöà, áîðáà çà øèðåå ñëîáîäà è ïðîòèâ äðæàâíå ñâåìîè ïðèïàëà ¼å îíîì ñëî¼ó êî¼è ¼å ñêîðî ó ïîòïóíîñòè çàâèñèî îä äðæàâå: îä òîãà äà ãà ¼å îíà øêîëîâàëà, îìîãóèëà ìó ñîöè¼àëíó ìîáèëíîñò è, çàõâàó¼óè ñòå÷åíîì îáðàçîâàó, äîâåëà èç âàðîøèöà ó Áåîãðàä, äî òîãà äà ìó ¼å îáåçáåèâàëà ñòàòóñ âîäååã äðóøòâåíîã ñëî¼à. Áèëî ¼å äóãèõ ïåðèîäà ó ñðïñêî¼ èñòîðè¼è ïîñëåäà äâà âåêà êàäà ¼å äðæàâà òå ÷èåíèöå áîãàòî êîðèñòèëà, äðæåè ó íåêî¼ âðñòè êëîïêå ñâî¼å èíòåëåêòóàëöå èëè îíå êî¼è ¼å òðåáàëî äà íà áèëî êî¼è íà÷èí ðàäå íà ïîòèñêèâàó äðæàâå è øèðåó ïðàâà ãðààíà. Àëè, ÷àê è ó îíèì ñèòóàöè¼àìà êàäà
Óå íà âîäè: Ïîëèòèêà è äðóøòâî ó ìîäåðíî¼ èñòîðè¼è Ñðáè¼å
129
äðæàâà íè¼å çëîóïîòðåáàâàëà òó ÷èåíèöó, ñòðóêòóðàëíî ¼å ¼àñíî äà ñëî¼ êî¼è ¼å òîëèêî áèî âåçàí çà äðæàâó íè¼å íèêàäà ìîãàî èìàòè îíó ñíàãó ó äåìîêðàòèçàöè¼è çåìå êî¼ó ñó èìàëå äðóøòâåíå ãðóïå êî¼èìà ¼å ó çàïàäíî¼ Åâðîïè äîïàî çàäàòàê äà, ó èìå äðóøòâà è ãðààíà, ïðèìîðàâà¼ó äðæàâó íà ïîñòåïåíî ïîâëà÷åå. Ó çåìàìà ó êî¼èìà ¼å îáðàçîâàå áèëî ãëàâíè ôàêòîð äðóøòâåíå ìîáèëíîñòè, êàî øòî ¼å òî áèëà Ñðáè¼à, îí༠êî¼è ¼å èìàî ìîíîïîë íà îáðàçîâàå (äðæàâà ¼å áèëà ãîòîâî ¼åäèíè ñòèïåíäèòîð, ðåòêè ñó áèëè ñëó÷à¼åâè äà ñó ðîäèòåè ìîãëè äà ôèíàíñèðà¼ó îáðàçîâàå íà ñòðàíîì óíèâåðçèòåòó) èìàî ¼å êàñíè¼å è íåêó âðñòó ìîíîïîëà íàä ñîöè¼àëíîì ìîáèëíîøó, êî¼à ¼å, òàêîå, çàâèñèëà îä äðæàâíå ïîòïîðå. Òèìå ¼å íà¼îáðàçîâíè¼è ñëî¼ ãðààíà óëàçèî ó ïîñåáíó âðñòó óãîâîðà ñà äðæàâîì, óãîâîðà êî¼è ñå ñàìî óç âåëèêå ðèçèêå ìîãàî èñêóøàâàòè ó áîðáè çà ¼à÷àå óäñêèõ ïðàâà. Êàî ïðåäñòàâíèöè ïîëèòè÷êå åëèòå, äðæàâíè ñëóæáåíèöè ñó ôîðìèðàëè è ïðâå ïîëèòè÷êå îðãàíèçàöè¼å, êàñíè¼å è ïîëèòè÷êå ñòðàíêå. Òà ÷èåíèöà ¼å áèòíî îäðåäèëà èñòîðè¼ó âèøåñòðàíà÷¼à ó Ñðáè¼è. Ñòðàíà÷êå âîå äîëàçèëå ñó èç óñêå ïðåñòîíè÷êå èíòåëåêòóàëíå åëèòå, à èõîâè ëè÷íè îäíîñè áèëè ñó ¼åäàí îä ïðåñóäíèõ êðèòåðè¼óìà ïðèëèêîì ôîðìèðàà ñòðàíà÷êîã âîñòâà. Ïîëèòè÷êè ñóêîáè êî¼è ñó êàñíè¼å èçáè¼àëè ó ñòðàíêàìà, äîáè¼àëè ñó, çáîã òîãà, ïðèâàòíó íîòó è ÷åñòî ñó, òîêîì 19. è 20. âåêà äîâîäèëè äî öåïàà ñòðàíàêà, øòî ¼å è áèî íà¼÷åøè íà÷èí íà êî¼è ñó ñòðàíêå íàñòà¼àëå (ïàðàäèãìàòè÷íè ïðèìåðè ñó Íàðîäíà ðàäèêàëíà ñòðàíêà òîêîì 19. è ïðâå ïîëîâèíå 20. âåêà è Äåìîêðàòñêà ñòðàíêà ó äåâåäåñåòèì ãîäèíàìà 20. âåêà èç êî¼èõ ¼å íàñòàî íèç ìàèõ ñòðàíàêà). ×èåíèöà äà ñó ñå ñòðàíà÷êè ñóêîáè îäâè¼àëè èçìåó íåêàäàøèõ ïðè¼àòåà, ÷åñòî è êóìîâà, äîâîäèëà ¼å äî òîãà äà ñå ïðèâàòíè òîí èç ñòðàíàêà ïðåëèâàî íà óêóïàí ïîëèòè÷êè æèâîò, äà¼óè ìó ñòðàñò ãîòîâî íåïîçíàòó ó çðåëèì ïîëèòè÷êèì äðóøòâèìà. Òà ïîëèòè÷êà ñòðàñò ñêîðî ¼å ó ïîòïóíîñòè îäðåèâàëà ñâàêîäíåâèöó, ÷èìå ñå ñòàëíî ñòâàðàî óòèñàê äà ñå ðàäè î äðóøòâó ïðåîïòåðååíîì ïîëèòèêîì, äðó-
130
Äóáðàâêà Ñòî¼àíîâè
øòâó ó êîìå ïîëèòèêà îäðåó¼å ñâå äðóãå äèìåíçè¼å. Ìåóòèì, êàäà ñå àíàëèçèðà ïîëèòè÷êè äèñêóðñ, øòàìïà, ïðîãëàñè, ãîâîðè, ñêóïøòèíñêå ðàñïðàâå, ëàêî ñå óâèà äà, çàïðàâî, ïîëèòèêå íè¼å áèëî. Ó ñðïñêîì ïîëèòè÷êîì äèñêóðñó òîêîì ïîñëåäà äâà âåêà áèëî ¼å ìàëî ïðîãðàìñêîã, íà÷åëíîã, ïðèíöèïè¼åëíîã, ìàëî ¼àñíèõ ïîëèòè÷êèõ ïîçèöè¼à, ìàëî äîñëåäíîñòè. Ñàâðåìåíèöèìà ó ðàçíèì åïîõàìà ïðå ñå ÷èíèëî äà ¼å ó Ñðáè¼è ñâå ïîëèòè÷êè ìîãóå èëè, êàêî ¼å ò༠ïðîáëåì âðëî ïðåöèçíî âèäåî £îâàí Ñêåðëè, ¼îø 1906. ãîäèíå: Äîê ñå ó öåëîì ñâåòó ïîëèòè÷êà áîðáà óðåó¼å, è òàêî ðåè êàíàëèçó¼å, êîä íàñ ¼îø óâåê îñòà¼å ó õàîòè÷íîì ñòàó, ãäå äðóãèõ ïîáóäà íåìà äî èíàòà è àïåòèòà, ãäå ñå ñìàòðà äà ¼å ñâå äîïóøòåíî: ïîëèòè÷êî ëèöèòèðàå, ïðåêîíîíå ïðîìåíå ìèøåà, íà¼íåïðèðîäíè¼è ñàâåçè è ïðîäà¼å ñàâåñòè. Ó òîìå òðåáà òðàæèòè è äåî ðàçëîãà øòî ¼å ñðïñêà ïîëèòè÷êà êóëòóðà äóãî îñòà¼àëà ó ãðàíèöàìà ïðåäìîäåðíîã, ãäå ñå ïîëèòè÷êà ñòðàíêà äîæèâàâà êàî ïîðîäèöà, à ïàðòè¼ñêè âîà êàî îòàö. Òî ñòðàíà÷êèì ñóêîáèìà äà¼å óêóñ ñâàà ìåó çàâàåíèì ïîðîäèöàìà, øòî ïîëèòè÷êè æèâîò áî¼è äîäàòíèì åìîöè¼àìà. Òèìå ñå ôàìèëè¼àðèçîâàî è îäíîñ ïðåìà äðæàâè, ïà ñó âîäåå ñðïñêå ñòðàíêå, êî¼å ñó íà âëàñòè ïðîâåëå è ïî íåêîëèêî äåöåíè¼à, âðåìåíîì ãóáèëå äèñòàíöó ïðåìà äðæàâè, ïîíèøòàâà¼óè ãðàíèöó èçìåó ïðèâàòíîã è ¼àâíîã, èçìåó ëè÷íîã è îïøòåã èíòåðåñà. Äðæàâà ¼å ïîñòà¼àëà ñðåäñòâî çà îñòâàðåå ïðèâàòíîã è ïàðòè¼ñêîã èíòåðåñà, ïà ñå, ñàìèì òèì, ïîëèòè÷êè îïîíåíò ðàçóìåâàî êàî íåïðè¼àòå, ïðåìà êîìå ¼å, êàêî ¼å ïî÷åòêîì 20. âåêà èç¼àâèî ¼åäàí ïðèïàäíèê îïîçèöè¼å, äîçâîåíî ïðèìåíèòè ñâà ñðåäñòâà. Ïîëèòèêà ¼å, çáîã òîãà, èçëàçèëà èç äåôèíèöè¼å ïî êî¼î¼ ¼å îíà íà÷èí çà êàíàëèñàå äðóøòâåíèõ êîíôëèêàòà è ïîñòà¼àëà ¼å ðàò çàâàåíèõ èíòåðåñà, ó÷åñíèê, ÷åñòî è ïîäñòðåêà÷ äðóøòâåíèõ êîíôëèêàòà. Ñóêîá ¼å îñòà¼àî íåïðåñòàíî îòâîðåí, à êðèçà è íåñòàáèëíîñò áèëè ñó õðîíè÷íè. Ó òàêâèì óñëîâèìà àóòîðèòàðíà ïîëèòè÷êà êóëòóðà íè¼å èìàëà íè ìîãóíîñòè íè âðåìåíà äà ñàçðåâà, à òîëåðàíöè¼à è èäå¼à î áåñêîíôëèêòíîì ðåøàâàó ïðîáëåìà íèñó äîáèëå ñâî¼ó øàíñó.
Óå íà âîäè: Ïîëèòèêà è äðóøòâî ó ìîäåðíî¼ èñòîðè¼è Ñðáè¼å
131
Äîñàäàøà àíàëèçà îäíîñà ïîëèòèêå è äðóøòâà ãîâîðè íàì î òîìå äà ó Ñðáè¼è ïðîáëåì íè¼å áèî ó òîìå øòî äåìîêðàòñêå èíñòèòóöè¼å, ïðîöåäóðå è îáëèöè öèâèëíîã äðóøòâà íèñó ïîñòî¼àëè. Ïðîáëåì ¼å áèî ó òîìå øòî ñó òðè äîñàä îïèñàíå ñôåðå äðæàâà, èíñòèòóöè¼å öèâèëíîã äðóøòâà è ñàìî äðóøòâî ïîñòî¼àëå ãîòîâî íåçàâèñíî ¼åäíå îä äðóãèõ. Èíñòèòóöè¼å öèâèëíîã äðóøòâà íèñó óñïåëå äà ïîêðåíó óñïîðåíî è ñêîðî íåèçäèôåðåíöèðàíî äðóøòâî, íèòè ñó èêàäà èìàëå äîâîíî ñíàãå äà îãðàíè÷å äðæàâó è îçáèíè¼å óñìåðå åí ðàçâî¼ êà ïóíè¼èì ôîðìàìà äåìîêðàòè¼å. Òîã ôåíîìåíà ñó ó Ñðáè¼è óâåê áèëè ñâåñíè îíè êî¼è ñó ó÷åñòâîâàëè ó èíñòèòóöè¼àìà êî¼å ñó ÷èíèëå çà÷åòêå öèâèëíîã äðóøòâà. Òàêî ñó, ðåöèìî, àíàëèòè÷àðè øòàìïå ïî÷åòêîì 20. âåêà è ñòðàíè äèïëîìàòñêè ïðåäñòàâíèöè ó ñâî¼èì èçâåøòà¼èìà, çàêó÷èâàëè äà ó Ñðáè¼è ïîñòî¼è íåîáè÷íà ñèòóàöè¼à øòàìïà ¼å áèëà ñêîðî ó ïîòïóíîñòè ñëîáîäíà, áèëî ¼å ìíîãî ëèñòîâà è áèëà ¼å äîáðîã êâàëèòåòà, àëè òà øòàìïà íè¼å èìàëà ñíàãó ¼àâíîñòè ¼åð ñå âëàñò íà åíî ïèñàå íè íà¼ìàå íè¼å îáàçèðàëà. Ñëè÷íî ¼å áèëî è ñà óäðóæåèìà êî¼à ñó íàñòà¼àëà ñà ìàå èëè âèøå ïîëèòè÷êèì öèåâèìà. Îíà ñó, êàî øòî ¼å ïîêàçàíî, ïîñòî¼àëà îä âðëî ðàíèõ âðåìåíà àóòîíîìíå ñðïñêå äðæàâå, àëè íèñó èìàëà ñíàãó äà áèòíè¼å óòè÷ó íà ïîëèòèêó. Ïðîòèâíèöè ðåæèìà óâåäåíîã 1903. ãîäèíå òî ñòàå ñó íàçèâàëè Ñòàìáóëîâøòèíîì, ïî òàäàøåì áóãàðñêîì ïðåìè¼åðó, êî¼è ¼å, êàî ñó ïèñàëè, ïàòåíòèðàî ò༠îáëèê âëàñòè. Ãîäèíå 1907. îïîçèöèîíî Âèäåëî ¼å ïèñàëî: Òî ¼å ¼åäàí íàðî÷èòè õèáðèäàí ðåæèì, êàêàâ ¼å ìîãó ñàìî ó áàëêàíñêèì çåìàìà. (...) Ìåñòî äà ñâå ëèáåðàëíå çàêîíå óêèíå, è òèìå ñå îáåëåæè êàî ðåàêöèîíàð, Ñòàìáóëîâ èõ ¼å ñâå è äàå ôîðìàëíî îñòàâèî ó âàæíîñòè. Ó ñòâàðè îí ¼å óñïåî, íàðî÷èòîì îðãàíèçàöè¼îì âëàäàâèíå, äà îä òèõ ñëîáîäîóìíèõ çàêîíà íàïðàâè ¼åäíó æàëîñíó è íåäîñòî¼íó ñïðäó. (...) Ðåæèì êî¼è äàíàñ ó Ñðáè¼è âëàäà èìà èñòå òå êàðàêòåðèñòè÷íå îñîáèíå. Ôîðìàëíî ò༠¼å ðåæèì âðëî ñëîáîäîóìàí, ñòâàðíî îí ¼å íåãàöè¼à ñâàêå ñëîáîäå. Ïîðåä òîã ïðîáëåìà, ñàâðåìåíèöè ñó ïðèìåèâàëè è äà óâîåå ëèáåðàëíèõ è äåìîêðàòñêèõ çàêîíà ó Ñðáè¼è íè¼å ñó-
132
Äóáðàâêà Ñòî¼àíîâè
øòèíñêè ïðîìåíèëî íàñëååíà ïðàâèëà ïîíàøàà. Ïîëèòè÷êèõ ïàðòè¼à áèëî ¼å ãîòîâî îä âðåìåíà êàä ñó íàñòàëå ó Åâðîïè, àëè ñó ñêîðî ñâå ïàðòè¼å ó ñðïñêî¼ ïðîøëîñòè âëàñò çàìèøàëå êàî íåäåèâó, äîæèâàâà¼óè êîìïðîìèñ èëè êîàëèöè¼ó êàî çíàê ñëàáîñòè, íåìîè è ïîíèæåà. Ïàðòè¼ñêè ïëóðàëèçàì ðåëàòèâíî ñå áðçî ðàçâè¼àî, àëè ¼å ïîëèòè÷êè äðóãè äîæèâàâàí êàî ñòðàíî òåëî, êàî îí༠êî¼è öåïà ñðïñêè íàðîä, óíîñè íåðåä, íàðóøàâà ¼åäèíñòâî. Îä ñðåäèíå 19. âåêà íîñèîöè ïîëèòè÷êîã æèâîòà ñó ñå çàêëèàëè ó èäåàëå ëèáåðàëèçìà, êàñíè¼å è äåìîêðàòè¼å, àëè ñó äðóê÷è¼å ìèøåå, ñóøòèíñêè, äîæèâàâàëè êàî àòàê íà ¼åäèíñòâî, ñàáîðíîñò è ñëîãó ñðïñêîã íàðîäà êî¼à ¼å, èïàê, óïðêîñ ñâåìó, ó ñâèì âðåìåíèìà, ïîñòàâàíà íà ìåñòî íà¼ïðå÷åã ïîëèòè÷êîã öèà, èäåàëíî çàìèøåíîã ïîëèòè÷êîã ñòàà. Ñëè÷àí ïðîáëåì íàëàçèìî è êàäà ñå àíàëèçèðà èñòîðè¼à èçáîðà ó Ñðáè¼è. Áèðà÷êî ïðàâî ¼å îä ðàíèõ âðåìåíà 19. âåêà áèëî øèðîêî, óïîðåäèâî ñà åâðîïñêèì óçîðèìà, à ïðåä Ïðâè ñâåòñêè ðàò ñêîðî è îïøòå. Èïàê, èçáîðè ñó óâåê áèëè îíà òà÷êà íà êî¼î¼ ¼å ñðïñêè ïàðëàìåíòàðèçàì íà¼÷åøå ãóáèî ñíàãó. Ïðâî, ñêîðî ñâè èçáîðè îä 19. âåêà äî äàíàñ áåëåæèëè ñó èçóçåòíî íèñêó èçëàçíîñò áèðà÷à, øòî ¼å ìíîãå îíîâðåìåíå àíàëèòè÷àðå óïóèâàëî íà çàêó÷àê äà äðóøòâî íå îñåà ¼îø äîâîíî çðåëó ïîòðåáó äà ó÷åñòâó¼å ó ïîëèòè÷êîì æèâîòó. Äðóãî, íà ñêîðî ñâèì èçáîðèìà äîëàçèëî ¼å äî îçáèíèõ îáëèêà çëîóïîòðåáà: áèðà÷êè ñïèñêîâè íèêàäà íèñó áèëè àæóðèðàíè; íà ñâèì èçáîðèìà áèëà ¼å óãðîæåíà òà¼íîñòè ãëàñàà; ãîòîâî ðåäîâíî ñó áåëåæåíè ïðèìåðè ïðèòèñàêà äðæàâíèõ îðãàíà, íà¼÷åøå æàíäàðìà, íà ãëàñà÷å; èçáîðè ñó áèëè ïðàåíè ôèçè÷êèì îáðà÷óíèìà ïðèñòàëèöà êîíêóðåíòñêèõ ãðóïà, à íè óáèñòâà íèñó áèëà ðåòêà; îïîçèöè¼à ¼å ñêîðî ïîñëå ñâàêèõ èçáîðà èçðàæàâàëà ñóìå ó èñïðàâíîñò áðî¼àà ãëàñîâà. Çáîã ñâåãà òîãà ¼å ðåàëíî ïîñòàâèòè ïèòàå êîëèêî ñó èçáîðè, êî¼è ¼åñó áèëè çàêîíîì ëèáåðàëíî ðåãóëèñàíè, ó ïðàêñè èêàäà áèëè ñëîáîäíè? Íà òðååì ìåñòó, êàäà ¼å ðå÷ î èçáîðèìà òðåáà ðåè äà îïîçèöè¼à íèêàäà, ñâå äî èçáîðà 2003, íè¼å äîøëà íà âëàñò èçáîðíîì âîîì ãðààíà (äîäóøå, è òè èçáîðè îäðæà-
Óå íà âîäè: Ïîëèòèêà è äðóøòâî ó ìîäåðíî¼ èñòîðè¼è Ñðáè¼å
133
íè ñó ïîñëå óáèñòâà ïðåìè¼åðà Çîðàíà èíèà, øòî íà èõ áàöà ïîñåáíî ñâåòëî). Äà ëè ¼å òî áèëà ïîñëåäèöà ðóòèíñêîã ãëàñàà çà âëàñò èëè íàâåäåíèõ ïðèòèñàêà íà áèðà÷å òåøêî ¼å óòâðäèòè, àëè ¼å è òà ÷èåíèöà óòèöàëà íà îêàìåèâàå ïðåäìîäåðíå ïîëèòè÷êå êóëòóðå. ×èåíèöà äà Ñðáè¼à íè¼å èìàëà èñêóñòâî ìèðíèõ, èçáîðíèõ ñìåíà âëàñòè óòèöàëà ¼å è íà èçìååíó ðåöåïöè¼ó íåêèõ îä îñíîâíèõ äåìîêðàòñêèõ ïîñòóëàòà. Òàêî, óïðêîñ âðëî ðàíîì ïîñòàâàó äåìîêðàòñêèõ èäåàëà êàî îñíîâíîã ïîëèòè÷êîã öèà, åëåìåíòàðíî äåìîêðàòñêî íà÷åëî î ðàâíîïðàâíîñòè âåèíå è ìàèíå ðåòêî ¼å ïîøòîâàíî. Òåîðè¼ñêè, äåìîêðàòè¼à ¼åñòå âëàñò âåèíå, àëè ñå åíà äîñëåäíîñò è óòåìååíîñò ìåðè ïðàâèìà ìàèíå. Òî íà÷åëî áèëî ¼å äðóê÷è¼å èíòåðïðåòèðàíî ó ñðïñêî¼ ïîëèòè÷êî¼ ïðàêñè, ïà ¼å âåèíà ó ìàèíè ðåòêî âèäåëà ëåãèòèìíîã, ïà ÷àê è ëåãàëíîã, ó÷åñíèêà ó äîíîøåó îäëóêà. Áóäóè äà íè¼å áèëî èñêóñòâà ñà ìèðíèì ñìåíàìà âëàñòè íèñó óâåäåíè êîðåêòèâè ó ïîíàøàó ¼à÷åã ïðåìà ñëàáè¼åì. Ïðàâà ñó ïðèïàäàëà îíîìå êî¼è ¼å íà âëàñòè, äîê èõ ¼å îí༠äðóãè ìîãàî îñòâàðèâàòè ñàìî ñîïñòâåíèì äîëàñêîì íà âëàñò. Ïðàâà êî¼à áè ïîñòî¼àëà èçâàí ïðàâà ¼à÷åã, ñàìèì òèì, íèñó áèëà ëåãèòèìíà, èëè êàêî ¼å ðåêàî ó ñêóïøòèíè ¼åäàí îïîçèöèîíè ïîñëàíèê: Çà Ñðáè¼ó ìîæå âàæèòè ¼åäíî îïøòå ïðàâèëî: ÷è¼à âëàäà òîãà è äðæàâà, ÷è¼à âëàñò òîãà è ñëîáîäà. Òî ¼å çíà÷èëî äà ¼å âåèíà àïñîëóòèçîâàëà ñâî¼à ïðàâà, íåðåòêî òâðäåè äà âåèíè ïðèïàäà¼ó ñâà ïðàâà, ïà ÷àê è ïðàâî äà êðøè çàêîíå (Ñòî¼àí Ïðîòè). Òàêàâ ñòàâ èçàçèâàî ¼å ¼åäíàêó ðåàêöè¼ó ìàèíå, êî¼à ¼å ñåáè òàêîå äàâàëà ñâà ïðàâà, îä ÷åñòîã áëîêèðàà äðæàâíèõ èíñòèòóöè¼à äî ïðàâà íà ðåâîëóöè¼ó. Çáîã òîãà âåèíà è ìàèíà íèñó áèëè èíòåãðàëíè äåëîâè ïîëèòè÷êîã ñèñòåìà, âå äî ãðàíèöå ãðààíñêîã ðàòà ñóêîáåíå ãðóïå, ìåó êî¼èìà ñêîðî è äà íè¼å áèëî êîìóíèêàöè¼å. Ãëàâíà òåìà ïîëèòèêå íè¼å áèëî êàêî îñòâàðèòè ¼àâíè èíòåðåñ, âå êàêî îäðæàòè èëè êàêî ïðèäîáèòè âëàñò. Íàðàâíî, òî ¼åñòå ìîòèâ ñâàêå ïîëèòèêå, ó ñâèì âðåìåíèìà è ñâèì ïðîñòîðèìà, àëè ¼å îâäàøà ñïåöèôè÷íîñò áèëà ó òîìå øòî ñó íà¼÷åøå è âëàñò è îïîçèöè¼à ñåáè
134
Äóáðàâêà Ñòî¼àíîâè
äîçâîàâàëè óïîòðåáó ñâèõ ñðåäñòàâà, óêó÷ó¼óè è ÷åñòà ïîëèòè÷êà óáèñòâà. Ôèçè÷êè îáðà÷óíè áèëè ñó íà¼÷åøè íà÷èí êî¼èì ñó ïîíèøòàâàíå ñëîáîäå êî¼å ñó áèëå ãàðàíòîâàíå èíà÷å âðëî ëèáåðàëíèì çàêîíîäàâñòâîì. Êàî øòî ¼å íàâåäåíî, ñëîáîäà øòàìïå ¼åñòå áèëà ãàðàíòîâàíà çàêîíîì, ïðåä Ïðâè ñâåòñêè ðàò íåçàâèñíè ñóäîâè ¼åñó äîíîñèëè îñëîáàà¼óå ïðåñóäå çà íîâèíå êî¼å ¼å æàíäàðìåðè¼à çàïëåíèëà, àëè ñå ñóêîá ñà ïðîòèâíèöèìà åñòàáëèøìåíòà ðåøàâàî óïàäèìà ãðóïà íàîðóæàíèõ äðâåíèì ïàëèöàìà íèêàä èäåíòèôèêîâàíèõ ïî¼åäèíàöà êî¼è ñó ëîìèëè øòàìïàðñêå ìàøèíå ìàëèõ ïðèâàòíèõ øòàìïàðè¼à. Ñëîáîäà óäðóæèâàà ¼åñòå áèëà îáåçáååíà, àëè ñó, íïð. 1907. óáè¼åíà áðàà Íîâàêîâèè, îôèöèðè êî¼è ñó ôîðìèðàëè âå ïîìåíóòî Äðóøòâî çà ëåãàëíî ðåøåå çàâåðåíè÷êîã ïèòàà. Îíè ñó óáè¼åíè ó Ãëàâíî¼ ïîëèöè¼è Áåîãðàäà, ó ïðèñóñòâó ìèíèñòðà ïîëèöè¼å è øåôà áåîãðàäñêå ïîëèöè¼å. Íà èíòåðïåëàöè¼ó êî¼ó ¼å îïîçèöè¼à ïîäíåëà ó ñêóïøòèíè òèì ïîâîäîì, òðàæåè îäãîâîðíîñò ìèíèñòðà ïîëèöè¼å, ðàäèêàëñêà âåèíà îäãîâîðèëà ¼å, óîáè÷à¼åíî, óç óâðåäå è èñìåâàå, è ïðåïóñòèëà ¼å ñóäó äà äîíåñå ïðåñóäó î îíîìå øòî ñå äîãîäèëî. Ïîøòî ¼å çàèñòà íåçàâèñíè ñóä, äîíåî ïðåñóäó êî¼îì ¼å óòâðåíà îäãîâîðíîñò òàäàøåã ìèíèñòðà, îïîçèöè¼à ¼å ïîíîâî 1910. ãîäèíå ïîäíåëà èíòåðïåëàöè¼ó, àëè óïðêîñ ñóäñêî¼ ïðåñóäè, âåèíà ¼å îäáàöèëà ìîãóíîñò ñêèäàà èìóíèòåòà áèâøåì ìèíèñòðó. Ñëó÷༠áðàå Íîâàêîâèà, óïðêîñ ëèáåðàëíîì çàêîíó î óäðóæèâàó, íèêàäà íè¼å äîáèî ñâî¼ ñóäñêè åïèëîã, à ïðèíöèï âåèíå ñòàâåí ¼å èñïðåä ïðèíöèïà ïðàâäå. Ìíîãè ñó ïðèìåðè êî¼è äîêàçó¼ó äà ëèáåðàëíî çàêîíîäàâñòâî íè¼å èìàëî äîâîíî ñíàãå äà ñïóòà ïîëèòè÷êî íàñèå êî¼å ¼å ïîêàçàëî èñòðà¼íîñò ó ñðïñêî¼ èñòîðè¼è. åãîâ íà¼åêëàòàíòíè¼è äåî ÷èíå ïîëèòè÷êà óáèñòâà, áèëî äà ñå ðàäèëî î óáèñòâèìà îáè÷íèõ óäè, íåèñòîìèøåíèêà èëè ðóêîâîäåèõ óäè. Íà ïðâî ìåñòî òðåáà ñòàâèòè óáèñòâà ìîíàðõà, ¼åð ¼å ¼åäèíî êíåç Ìèëîø Îáðåíîâè óìðî ïðèðîäíîì ñìðó äîê ¼å áèî íà âëàñòè. Ñâè îñòàëè ìîíàðñè áèëè ñó óñìðåíè èëè ïðèíóåíè íà àáäè-
Óå íà âîäè: Ïîëèòèêà è äðóøòâî ó ìîäåðíî¼ èñòîðè¼è Ñðáè¼å
135
êàöè¼ó, ÷èìå ¼å îñòâàðåí êîíòèíóèòåò íàñèëíå ñìåíå âëàñòè êàî ¼åäíå îä äîìèíàíòíèõ îñîáèíà ïîëèòè÷êîã æèâîòà. Íàñèëíî ¼å óêëîåí Êàðàîðå, íàñèëíî ñó ñìååíè êíåç Ìèëîø è êíåç Ìèõàèëî ïîñëå èõîâå ïðâå âëàäå. Ñà ìåñòà êíåçà ñâðãíóò ¼å êíåç Àëåêñàíäàð Êàðàîðåâè. Óáè¼åí ¼å êíåç Ìèõàèëî. Êðà Ìèëàí ¼å ïðîãíàí èç Ñðáè¼å, à åãîâ ñèí Àëåêñàíäàð óáè¼åí íà áðóòàëàí íà÷èí 1903. ãîäèíå. Êðà Ïåòàð Êàðàîðåâè áèî ¼å, çáîã ïðèòèñàêà ïðèïàäíèêà Öðíå ðóêå ïðèíóåí íà àáäèêàöè¼ó 1914. ãîäèíå, åãîâ ñèí Àëåêñàíäàð óáè¼åí 1934, êðà Ïåòàð ðåâîëóöèîíàðíèì ïóòåì ñêèíóò ñ âëàñòè çà¼åäíî ñà ñàìîì ìîíàðõè¼îì. Óáè¼åí ¼å è ïðâè äåìîêðàòñêè ïðåìè¼åð Çîðàí èíè. Ò༠çëîêîáíè íèç ñóðîâèõ ïîëèòè÷êèõ îáðà÷óíà òåêàî ¼å óïîðåäî ñà ñâèì ïîêóøà¼èìà ëèáåðàëèçàöè¼å è äåìîêðàòèçàöè¼å çåìå è ïîñòàâà ñå ïèòàå êàêî ñó òà äâà óïîðåäíà ïðîöåñà óòèöàëè ¼åäàí íà äðóãè. Ñ îáçèðîì íà îñíîâíó òåìó îâîã åñå¼à, íå ìîãó ñå äåòàíè¼å áàâèòè ¼åäíèì èçóçåòíî âàæíèì àñïåêòîì ñïîíîì ïîëèòèêîì è íàöèîíàëíèì ïèòàåì. Òà äâà àñïåêòà, êî¼à ñó ñå ó ñðïñêî¼ èñòîðè¼è ïîñëåäà äâà âåêà ÷åñòî óêðøòàëà ó ¼åäàí, äîäàëè ñó ïîñåáíó äðàìàòèêó ó ïîëèòè÷êè æèâîò. Äðæàâà Ñðáè¼à êî¼à ¼å ïî÷åëà äà íàñòà¼å îòêèäàåì îä îñìàíñêîã ìîðà, êî¼à ñå êàñíè¼å íàøëà èçìåó äâà öàðñòâà àóñòðîóãàðñêîã è îñìàíñêîã, êî¼à ¼å áèëà ïðåäìåò íàäìåòàà èçìåó äðóãà äâà öàðñòâà ðóñêîã è íåìà÷êîã, ó òåøêèì ìóêàìà ¼å ñòèöàëà è ãóáèëà ñàâåçíèêå ó ñïîíî¼ ïîëèòèöè. Ñóêîáàâàëå ñó ñå ðàçëè÷èòå êîíöåïöè¼å: áèëî ¼å îíèõ êî¼è ñó ìèñëèëè äà ñàìî óç ïîìî Õàáçáóðøêå ìîíàðõè¼å Ñðáè¼à ìîæå äà î¼à÷à ñâî¼ èíòåðåñ ó £óãîèñòî÷íî¼ Åâðîïè íàñóïðîò Òóðñêî¼ è ïðåòåíçè¼àìà Ðóñè¼å; áèëî ¼å äðóãèõ êî¼è ñó ìèñëèëè äà ñàìî óç ïîäðøêó ïðàâîñëàâíå Ðóñè¼å Ñðáè¼à ìîæå äà ñàâëàäà ñâî¼å ¼óæíå è çàïàäíå ïðîòèâíèêå è äîñòèãíå ìàêñèìóì ñâî¼èõ íàöèîíàëíèõ èíòåðåñà; áèëî ¼å è îíèõ êî¼è ñó ìèñëèëè äà ñàìî ìîäåðíèçàöè¼îì ïî çàïàäíîåâðîïñêîì êó÷ó, ïî óãëåäó íà Ôðàíöóñêó è Åíãëåñêó, Ñðáè¼à ìîæå äà çàäîáè¼å ïîøòîâàå êî¼å å ¼î¼ îìîãóèòè îñòâàðåå íàöèîíàëíîã ó¼åäè-
136
Äóáðàâêà Ñòî¼àíîâè
åà. Ëóòà¼óè èçìåó òèõ ðàçëè÷èòèõ ìîãóíîñòè, åëèòà ¼å ïîêóøàâàëà äà ðåøè ïèòàå íàöèîíàëíîã îñëîáîåà è ó¼åäèåà. Ïðåïðåêå ñó áèëå âåîìà îçáèíå. Ñ ¼åäíå ñòðàíå, ïðèñóñòâî ïîìåíóòèõ öàðñòàâà ÷èíèëî ¼å îä ñðïñêîã è ¼óæíîñëîâåíñêîã ïèòàà ¼åäíî îä íà¼âàæíè¼èõ ïðîáëåìà åâðîïñêå ñòàáèëíîñòè, à êîíñåíçóñ âåëèêèõ ñòèëà îêî status-a quo íà Áàëêàíó áèî ¼å ¼àñíà ïîðóêà äà ñå ïðîìåíà òàêâîã ñòàà ìîæå òðàæèòè ñàìî íà ñîïñòâåíè ðèçèê. Óïðêîñ òîìå, Ñðáè¼à ¼å îä âåëèêå èñòî÷íå êðèçå ñ êðà¼à ñåäàìäåñåòèõ ãîäèíà 19. âåêà äî ñòâàðàà ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå 1918. ãîäèíå âîäèëà ïåò ðàòîâà ó ïîêóøà¼ó äà ðåøè ñâî¼å íàöèîíàëíî ïèòàå. Òè ðàòîâè äîâîäèëè ñó ¼å äî îçáèíîã çàîøòðàâàà îäíîñà ñà âåëèêèì ñèëàìà è óãëàâíîì ñó ñå çàâðøàâàëè íà äèïëîìàòñêèì ñòîëîâèìà, íà êî¼èìà Ñðáè¼à íà¼÷åøå íè¼å íè ó÷åñòâîâàëà. Ñâå òî äîïðèíîñèëî ¼å ¼à÷àó íàöèîíàëíå ôðóñòðàöè¼å, ¼åð ¼å áèâàëî ñâå ¼àñíè¼å äà ðåøåå íàöèîíàëíîã ïèòàà çàâèñè ó íà¼âåî¼ ìåðè îä îäíîñà âåëèêèõ ñèëà. Èñòîâðåìåíî, ïîñòàëî ¼å ¼àñíî äà íà åòíè÷êè èçìåøàíîì ïðîñòîðó íåå áèòè ìîãóå ñòâîðèòè ÷èñòó íàöèîíàëíó äðæàâó øòî ¼å äîâåëî äî ôîðìóëèñàà øèðèõ ïðî¼åêàòà ¼óæíîñëîâåíñêîã ó¼åäèåà è êîíà÷íîã ïðèõâàòàà ¼óãîñëîâåíñêå èäå¼å ó äåöåíè¼è ïðåä Ïðâè ñâåòñêè ðàò. Âåëèêå íàöèîíàëíå àìáèöè¼å ïðåäâîäíèêà îñëîáîåà ïîêîðåíèõ íàðîäà, ôðóñòðàöè¼å çáîã ðåàëíèõ îäíîñà ñíàãà, ÷åñòè ðàòîâè, ìåóíàðîäíå êðèçå, çàòåãíóòîñòè, ïðåòå, èçíåâåðàâàà îä ñòðàíå ñòàðèõ è íåïîâåðåå íîâèõ ñàâåçíèêà ÷èíèëè ñó ìåóíàðîäíè îêâèð êî¼è íè¼å áèî ïîäñòèöà¼àí çà ðåøàâàå ïðîáëåìà äðóøòâà è ïîëèòèêå î êî¼èìà ¼å ðå÷ ó îâîì òåêñòó. Íåìîãóíîñò ðåøàâàà íàöèîíàëíîã ïèòàà äåëîâàëà ¼å íà ñðïñêó óíóòðàøó ïîëèòèêó íà âèøå íà÷èíà: 1. ïî¼à÷àâàëà ¼å íàöèîíàëíó ôðóñòðèðàíîñò è íàöèîíàëèçàì êî¼è å ñå, êàêî ¼å âðåìå âèøå ïðîëàçèëî, íàìåòàòè êàî îñíîâíî è ¼åäèíî ïîëèòè÷êî ïèòàå, êàî ïèòàå êî¼å èìà ïðèîðèòåò; 2. ÷èåíèöà äà ¼å ó âèøå ôàçà òîêîì ðàçâî¼à ìîäåðíå ñðïñêå äðæàâå íàöèîíàëíî ïèòàå äîáè¼àëî ìåñòî ïðèîðèòåòà, äîâîäèëà ¼å äî òîãà äà ñó
Óå íà âîäè: Ïîëèòèêà è äðóøòâî ó ìîäåðíî¼ èñòîðè¼è Ñðáè¼å
137
äðóãà âàæíà ïîëèòè÷êà, äðóøòâåíà èëè åêîíîìñêà ïèòàà áèëà ïîòèñêèâàíà çáîã ÷åãà ñå ó íåêèì âàæíèì ñåãìåíòèìà ðàçâî¼à áèòíî çàîñòàëî; 3. ÷åñòà îïàñíîñò îä ðàòíîã ñóêîáà áèëà ¼å íåðåòêî êîðèøòåíà ó óíóòàðïîëèòè÷êèì ñóêîáèìà êàî àðãóìåíò ïðîòèâ äàåã ðàçâî¼à äåìîêðàòè¼å è ñëîáîäå ïî¼åäèíàöà; 4. áðî¼íè ðàòîâè è ñòàëíà ïðåòà áåçáåäíîñòè äàâàëè ñó ñâåæó ñíàãó ïîñòî¼ååì óíóòðàøåì ïîëèòè÷êîì íàñèó êàî íà÷èíó ðåøàâàà ïðîáëåìà; 5. ñòàëíî îòâîðåíî íàöèîíàëíî ïèòàå äàâàëî ¼å âî¼ñöè ïîñåáíó òåæèíó ó íåðàçâè¼åíîì äðóøòâó, çáîã ÷åãà ¼å îíà òîêîì ÷èòàâîã ðàçâî¼à ìîäåðíå ñðïñêå äðæàâå èìàëà è âàæíó ïîëèòè÷êó óëîãó, ïî ïðàâèëó àíòèäåìîêðàòñêó; 6. ñâå òî äîïðèíåëî ¼å î÷óâàó ðàòíè÷êîã ìåíòàëèòåòà è õåðî¼ñêîã ìîäåëà ñîöè¼àëèçàöè¼å ó èíà÷å ïàòðè¼àðõàëíîì äðóøòâó. Ìåóòèì, îñíîâíè ïðîáëåì ó ïðîöåñó ðàçâî¼à ñðïñêå äðæàâå ¼å, ïî ìîì ìèøåó, óïðàâî ó ðàíè¼å îïèñàíîì îäíîñó èçìåó òðè ñôåðå äðæàâå, öèâèëíîã äðóøòâà è ñàìîã äðóøòâà. Òîêîì èñòîðè¼ñêîã ðàçâî¼à ïîëèòèêà ¼å íàäâèñèëà äðóøòâî è, ðàçâè¼à¼óè ñå äàëåêî áðæå îä åãà, îñòàëà áåç ñîöè¼àëíîã îñëîíöà, ¼åð íè¼å ó ïîòïóíîñòè óñïåëà ó ñïðîâîåó îáðíóòîã ìîäåëà ó êîìå ¼å ïðåîáðàæ༠ïîëèòèêå òðåáàëî äà ïîêðåíå ðàçâî¼ ïðèâðåäå è äðóøòâà. Çáîã òîãà äåìîêðàòñêå èíñòèòóöè¼å è èíñòèòóöè¼å öèâèëíîã äðóøòâà íèêàäà íèñó èìàëå îçáèíó äðóøòâåíó ïîçàäèíó êî¼à áè èõîâå çàõòåâå ïðåä äðæàâîì ó÷èíèëà äåëîòâîðíèì. Äðóøòâî íè¼å èìàëî äîâîíî ìîäåðíèçàòîðñêèõ ïîòåíöè¼àëà äà ïðàòè ðåëàòèâíî áðç ïðîöåñ ëèáåðàëèçàöè¼å è äåìîêðàòèçàöè¼å, äîê ¼å äðæàâà, ìîäåðíèçó¼óè ñåáå, çàïîñòàâèëà, èëè ÷àê íèçîì çàêîíñêèõ ìåðà óñïîðèëà äðóøòâåíè ðàçâèòàê. Òèìå ¼å óãðîçèëà è ñîïñòâåíå ïîëèòè÷êå ðåôîðìå êî¼å ñó, ñ ïðîòîêîì âðåìåíà, ñâå òåæå íàëàçèëå äðóøòâåíå òåìåå. Òîêîì 20. âåêà îäíîñè èçìåó òðè àíàëèçèðàíå ñôåðå ñàìî ñó ñå äàå êîìïëèêîâàëè, à äðæàâà ¼å ïî÷åëà äà ãóáè ñâî¼ ìîäåðíèçàòîðñêó åíåðãè¼ó è òàíêè äåìîêðàòñêè ïîòåíöè¼àë. Óëàñêîì Ñðáè¼å ó ñëîæåíó è ìóëòèíàöèîíàëíó äðæàâó ¼óæíèõ Ñëîâåíà âå ïîñòî¼åè ïîëèòè÷êè ïðîáëåìè äîáèëè ñó íîâå äèìåí-
138
Äóáðàâêà Ñòî¼àíîâè
çè¼å. Íà¼âàæíè¼å ïèòàå êî¼å ñå ïîñòàâèëî áèëî ¼å íàöèîíàëíî, êî¼å ¼å íàñëååíî¼ ïîëèòè÷êî¼ êóëòóðè ó Ñðáè¼è äîíåëî íîâå ñòðàñòè. Êàî îñíîâíè ïðîáëåì íîâîñòâîðåíå äðæàâå ïî¼àâèëà ñå ÷èåíèöà äà ñó ¼óãîñëîâåíñêè íàðîäè ó £óãîñëàâè¼ó óøëè ñà ðàçëè÷èòèì êîíöåïòèìà è ðàçëè÷èòèì î÷åêèâàèìà. Çà äîìèíàíòíè äåî ñðïñêå ïîëèòè÷êå åëèòå íîâà äðæàâà áèëà ¼å çà¼åäíèöà êî¼à ¼å, óç îñòàëå £óãîñëîâåíå, ó¼åäèíèëà ñðïñêè íàðîä è ñòàâèëà ãà ïîä ¼åäàí äðæàâíè êðîâ. Äîæèâàâà¼óè ¼å êàî äðæàâó âåèíñêîã, ñðïñêîã íàðîäà îíè ñó ¼å âèäåëè êàî óíèòàðíó è öåíòðàëèçîâàíó, äðæàâó ¼åäíîïëåìåíîã íàðîäà. Çà îñòàëå íàöèîíàëíå åëèòå áèëà ¼å òî äðæàâà ó êî¼î¼ ñó æåëåëè äà äîáè¼ó âèøå ïðàâà íåãî øòî ñó ïðåòõîäíî èìàëè ó ñëîæåíî¼ àóñòðîóãàðñêî¼ äðæàâíî¼ çà¼åäíèöè, øòî ¼å ïîäðàçóìåâàëî ïðîøèðèâàå ñëîáîäà ó îäíîñó íà ïðåòõîäíî ïîñòî¼åå àóòîíîìè¼å îä öåíòðàëíå âëàñòè. Ñóêîá òà äâà, êàêî ñå èñïîñòàâèëî, ìåóñîáíî íåïîìèðèâà êîíöåïòà ïàðàëèñàî ¼å çà¼åäíè÷êó ¼óãîñëîâåíñêó äðæàâó è äîâåî äî òîãà äà îíà íè¼å, äî Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà, óñïåëà äà ñïðîâåäå êó÷íå ïðàâíå è äðóøòâåíå ðåôîðìå êî¼å áè ¼å ñíàæíè¼å èçíóòðà ó¼åäèíèëå è äîïðèíåëå ðàçâî¼ó çà¼åäíè÷êîã òðæèøòà, êóëòóðå è äðóøòâà. Òåøêè ïîëèòè÷êè ïðîáëåìè è ñóêîáè ñâå ñó ñå ÷åøå, òîêîì ïîñòî¼àà Êðàåâèíå ÑÕÑ/£óãîñëàâè¼å, ðåøàâàëè íà íåäåìîêðàòñêå íà÷èíå. Òîìå ¼å äîïðèíåëà ÷èåíèöà äà ¼å îïîçèöè¼à ó ñàìî¼ Ñðáè¼è çíàòíî î¼à÷àëà è, çà¼åäíî ñà ïðåäñòàâíèöèìà èíòåëåêòóàëíå åëèòå, ïðåøëà íà ñòðàíó ïðîòèâíèêà öåíòðàëèçìà è óíèòàðèçìà. Óç îñòàëå, òà ÷èåíèöà òåðàëà ¼å âëàñò ó ÷èòàâ íèç ìåðà êî¼å ñó ñìàòðàíå çàøòèòîì äðæàâå, à êî¼å ñó ¼óãîñëîâåíñêî äðóøòâî âîäèëå ñâå äàå îä ðåøåà ïðîáëåìà. Íîâè ÷èí ïîëèòè÷êîã íàñèà, óáèñòâî êóëòíèõ õðâàòñêèõ âîà Ñò¼åïàíà è Ïàâëà Ðàäèà, îäâåî ¼å äðæàâó ó äèêòàòóðó, ðàñïóøòàå ïàðëàìåíòà è óêèäàå äåìîêðàòñêèõ, ëèáåðàëíèõ è èíäèâèäóàëíèõ ïðàâà çà ÷è¼å ¼å îñòâàðåå êð÷åí ïóò ñêîðî ÷èòàâ âåê. Ïîä óòèöà¼åì ìåóíàðîäíèõ îêîëíîñòè è ñâå ñíàæíè¼èõ íåìà÷êèõ óòèöà¼à òîêîì òðèäåñåòèõ ãîäèíà äðæàâà å ñå è äàå îêîøòàâàòè, ïîïðèìà¼óè ñâå ¼àñíè¼å àóòîðèòàðíå îáðèñå.
Óå íà âîäè: Ïîëèòèêà è äðóøòâî ó ìîäåðíî¼ èñòîðè¼è Ñðáè¼å
139
Èñòîâðåìåíî, ó Êðàåâèíè ¼å áó¼àëà ñôåðà öèâèëíîã äðóøòâà. Áèëî ¼å òî âðåìå öâåòàà ïðèíöèïà ãðààíñêîã óäðóæèâàà: íàñòàëà ñó ìíîãà íàöèîíàëíà óäðóæåà êî¼à ñó ñå çàëàãàëà çà ïîáîøàå ïîëîæà¼à ðàçëè÷èòèõ íàðîäíèõ çà¼åäíèöà, áèëî ¼å èíòåëåêòóàëíèõ óäðóæåà êî¼à ñó ñåáè ñòàâàëà çà öè, êàêî ¼å ïèñàëî ñîöè¼àëíó àêöè¼ó è ìíîøòâî ôåìèíèñòè÷êèõ äðóøòàâà êî¼à ñó ñå çàëàãàëà çà ðàâíîïðàâíîñò ïîëîâà. Áèëî ¼å òî è ïðàâî âðåìå çà ðàçâî¼ ñàëîíà, êðóæîêà è îñòàëèõ îáëèêà êî¼è ñå ó äàíàøî¼ òåîðè¼è öèâèëíîã äðóøòâà ñìàòðà¼ó åãîâèì áèòíèì åëåìåíòèìà. Èñòîâðåìåíî, äîøëî ¼å äî áó¼íîã ðàçâî¼à è ñâèõ ôîðìè îðãàíèçîâàà êî¼å ñó çàïî÷åòå ó ïðåòõîäíîì ïåðèîäó: øòàìïà ¼å äîáèëà íîâè çàìàõ, êèæåâíî-ïîëèòè÷êè ÷àñîïèñè äîáèëè ñó íîâó ñíàãó óêó÷èâàåì èíòåëåêòóàëàöà ñà ÷èòàâîã ¼óãîñëîâåíñêîã ïðîñòîðà, Óíèâåðçèòåò ¼å óøàî ó ¼îø ¼à÷è ñóêîá ñà äðæàâîì, à ñòóäåíòñêî íåçàäîâîñòâî îäâëà÷èëî ¼å òó äðóøòâåíó ãðóïó ñâå áëèæå îíèì ïîêðåòèìà êî¼è ñó ïîëàçèëè îä òîãà äà ñàìî ðåâîëóöè¼à ìîæå ñòâîðèòè ïðàâåäíè¼è ñâåò. Êóëòóðà ¼å äîñòèãëà ñâî¼å íà¼âèøå äîìåòå, à êóëòóðíè ñòâàðàîöè, ïîñåáíî îíè áëèñêè àâàíãàðäè, ïðèïàäàëè ñó åâðîïñêîì êóëòóðíîì êðóãó. Óïðêîñ ñâèì òèì ÷èåíèöàìà, äðæàâà ¼å äàâàëà ñâå ìàå ñëîáîäå è áèâàëà ñâå ñëè÷íè¼à îíèì åâðîïñêèì äðæàâàìà êî¼å ñó ó ìåóðàòíîì ïåðèîäó äåìîêðàòè¼ó ïðîãëàñèëå ñëàáîøó è óïóòèëå ñå íà ïóò òðàæåà ïîðåòêà êî¼è å çàâåñòè ðåä. Ïîëèòè÷êå ñòðàíêå, øòàìïà, óäðóæåà ãðààíà, èíòåëåêòóàëöè è ìëàäå, îáðàçîâàíå ãåíåðàöè¼å íèñó èìàëå äîâîíî ñíàãå äà ¼å ó òîìå ñïðå÷å. Òà ÷èåíèöà çàíèìèâà ¼å è çáîã òîãà øòî ¼å òîêîì òîã ðàçäîáà ñðïñêî äðóøòâî çàõâàòèî îçáèíè¼è òàëàñ ìîäåðíèçàöè¼å. Äîøëî ¼å äî çíà÷à¼íè¼åã ðàçâî¼à èíäóñòðè¼å, ïîñåáíî òåêñòèëíå è ïðåõðàìáåíå. Ïðåä Äðóãè ñâåòñêè ðàò áðî¼ ôàáðèêà ó Ñðáè¼è ¼å ó îäíîñó íà 1910. íàðàñòàî ñà 465 íà 718, áðî¼ ðàäíèõ ìåñòà ñå, ó èñòîì ïåðèîäó, óòðîñòðó÷èî, à ñóìà èíâåñòèöè¼à èçíîñèëà ¼å 2,85 ìèëè¼àðäè äèíàðà ó îäíîñó íà 62 ìèëèîíà òðè äåöåíè¼å ðàíè¼å. Èïàê, ñâå äî Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà ñâåãà 9% ñòàíîâíèøòâà Ñðáè¼å ïðèïàäàëî ¼å ñåêòîðó èíäóñòðè¼å è çàíàòà, øòî ¼å çíà÷èëî äà ñå
140
Äóáðàâêà Ñòî¼àíîâè
èíäóñòðè¼à, óïðêîñ ðàçâî¼ó, è äàå íàëàçèëà íà ïî÷åòêó. Ðàçâî¼ èíäóñòðè¼å áèî ¼å ïðàåí ìíîãèì ñòðóêòóðíèì ïðîáëåìèìà. Íà ïðâîì ìåñòó íàëàçèî ñå õðîíè÷íè íåäîñòàòàê äîìàåã êàïèòàëà, øòî ¼å äîâåëî äî ïðåâëàäàâàà ñòðàíîã êàïèòàëà ó îäíîñó 68, ïðåìà 31,5. Äîìàè êðåäèòè èíäóñòðè¼è áèëè ñó ñêóïè è êðàòêîðî÷íè, çáîã ÷åãà ñó áèëè îïòåðååíè âèñîêèì êàìàòàìà, øòî ¼å ïðîèçâåëî ïîñëîâíó íåñèãóðíîñò è èìàëî êàòàñòðîôàëíå ïîñëåäèöå ó åêîíîìñêî¼ êðèçè òðèäåñåòèõ ãîäèíà. Ïðîáëåì ó äðóøòâåíîì ðàçâî¼ó Ñðáè¼å èçìåó äâà ñâåòñêà ðàòà ïðåäñòàâàëà ¼å ÷èåíèöà äà íè¼å äîøëî äî çíàòíè¼åã ðàçâî¼à ïîîïðèâðåäíîã ñåêòîðà, êîìå ¼å, ñâå äî Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà, ïðèïàäàëî 76% ñòàíîâíèøòâà. Íè¼å áèî ðåøåí ïðîáëåì óñèòàâàà ïîñåäà, êî¼è ¼å çáîã âåëèêîã äåìîãðàôñêîã ïîðàñòà ïîñòàî ¼îø îçáèíè¼è. Ïðåä Äðóãè ñâåòñêè ðàò 62,1% ñðïñêèõ ñåîñêèõ ãàçäèíñòàâà ïîñåäîâàëà ñó ñàìî äî 5 õåêòàðà çåìå è òðïåëà ñó ñâå ïîñëåäèöå óñèòåíîã ïîñåäà îä íåäîñòàòêà ñëîáîäíîã êàïèòàëà äî ñìàåà ñòî÷íîã ôîíäà. Ò༠ïðîöåñ ïðàòèî ¼å è óáðçàí ðàçâî¼ ãðàäîâà êî¼è ñó ïîñòàëè èíäóñòðè¼ñêè öåíòðè è, íàðî÷èòî, ñíàæàí ðàçâî¼ Áåîãðàäà êàî ïîëèòè÷êîã è êóëòóðíîã öåíòðà. Çáîã ñâåãà òîãà ìîæåìî ñå ñëîæèòè ñà Ìàðè-Æàíèí ×àëè êàäà çàêó÷ó¼å äà ó Ñðáè¼è íè¼å äî Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà äîøëî äî ñâåîáóõâàòíå ðåôîðìå äðóøòâà, èàêî ñó, îä ñðåäèíå 19. âåêà, ïðåäóçèìàíå çíà÷à¼íå èçìåíå ó àãðàðíîì, òðãîâèíñêîì, çàíàòñêîì è ïîðîäè÷íîì ïðàâó, ïî óçîðó íà íåìà÷êî è ôðàíöóñêî çàêîíîäàâñòâî. Îíà îöåó¼å äà ¼å äðæàâíà ïîëèòèêà ðåôîðìè îñòàëà ñâå âðåìå êîëåáèâà, ïîøòî ¼å ñòàëíî ïîêóøàâàëà äà ¼åäíîì ïîêðåíóòå ñíàãå ïîíîâî çàðîáè. Ñâå òî äîâåëî ¼å äî òîãà äà èíîâàòèâíè ïîòåíöè¼àë íè¼å áèî äîâîàí äà ïîòïóíî ðàñêèíå îêîâå ïðåäìîäåðíîã ïðèâðåäíîã è äðóøòâåíîã óñòðî¼ñòâà, çáîã ÷åãà Ñðáè¼à è £óãîñëàâè¼à íè äî ïðåä Äðóãè ñâåòñêè ðàò íèñó ïîñòàëå ìîäåðíå, ðàçâè¼åíå è ãðààíñêå äðæàâå. Äðóãè ñâåòñêè ðàò äîíåî ¼å íîâó äðàìàòè÷íó ôàçó ñðïñêå ìîäåðíå èñòîðè¼å, óâîäåè ¼å ó òîêîâå ãðààíñêîã ðàòà. Ñ ¼åäíå ñòðàíå íàøëà ñå ïàðòèçàíñêà, îðãàíèçîâàíà è äèñöèïëèíîâàíà âî¼ñêà
Óå íà âîäè: Ïîëèòèêà è äðóøòâî ó ìîäåðíî¼ èñòîðè¼è Ñðáè¼å
141
êî¼à ¼å, óç ñòàëíó áîðáó ïðîòèâ îêóïàòîðà, âîäèëà è áîðáó çà ðåâîëóöèîíàðíè ïðåîêðåò è óâîåå êîìóíèçìà. Ñ äðóãå ñòðàíå áèëà ¼å ñëàáî îðãàíèçîâàíà, íåäèñöèïëèíîâàíà è íåäîâîíî ñóáîðäèíèðàíà £óãîñëîâåíñêà âî¼ñêà ó îòàáèíè êî¼à ¼å ðàò îòïî÷åëà êàî ïîêðåò îòïîðà, àëè ¼å ó Ñðáè¼è, âå ó ¼åñåí 1941, óøëà ó êîëàáîðàöè¼ó ñà îêóïàöèîíèì ñíàãàìà ïîêóøàâà¼óè äà ñå, íà ïðâîì ìåñòó, áîðè ïðîòèâ êîìóíèñòè÷êè îðè¼åíòèñàíèõ ïàðòèçàíñêèõ ¼åäèíèöà. Íà òëó ñàìå Ñðáè¼å ñóêîá íè¼å áèî òàêî áðóòàëàí êîëèêî ó äðóãèì, íàöèîíàëíî ìåøîâèòèì äåëîâèìà íåêàäàøå ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå, ãäå ¼å, óç ñóêîáå êîíêóðåíòñêèõ âî¼ñêè, âîåí è ðàò ïðîòèâ åòíè÷êè äðóãèõ. Ìåóòèì, êàäà ñå ðàò 1944. âðàòèî íà òëî Ñðáè¼å, äîíåî ¼å ñà ñîáîì ñâó æåñòèíó ãðààíñêîã ðàòà, íàäîâåçó¼óè ñå íà ïîëèòè÷êó òðàäèöè¼ó, àëè ñòâàðà¼óè è òåìå çà íîâè êðóã íàñèà. Ïàðòèçàíè ñó, ñàäà óç ïîäðøêó ñàâåçíèêà, âîäèëè áîðáó çà îñëîáîåå îä îêóïàòîðà è äîëàçàê íà âëàñò, äîê ñó ÷åòíè÷êå ¼åäèíèöå, îñòàâøè è áåç ìåóíàðîäíå ïîäðøêå, óøëå ó ïîòïóíó êîëàáîðàöè¼ó ñà îêóïàöèîíèì âëàñòèìà íà ñâèì íèâîèìà ó ïîêóøà¼ó äà ñïðå÷å äîëàçàê êîìóíèñòè÷êèõ êîíêóðåíàòà íà âëàñò. Òè ñóêîáè îñòàâèëè ñó ¼îø âèøå ðàñïîëóåíó Ñðáè¼ó, êî¼à ¼å ñâî¼èì òðàäèöèîíàëíèì ïîëèòè÷êèì ïîäåëàìà (îáðåíîâèåâöè êàðàîðåâèåâöè, ðàäèêàëè íàïðåäàöè, ðàäèêàëè ñàìîñòàëöè
) ïðèäðóæèëà è íîâó íà ïàðòèçàíå è ÷åòíèêå, ïîäåëó èç êî¼å Ñðáè¼à íè ïî÷åòêîì 21. âåêà íå óñïåâà äà èçàå íà ¼àñàí, çðåî, ðàöèîíàëàí è äåìîêðàòñêè íà÷èí. Äîëàçàê êîìóíèñòè÷êå âëàñòè äîíåî ¼å íîâó ñïèðàëó íàñèà. Îä ñóðîâèõ îáðà÷óíà ñà ïîëèòè÷êèì íåèñòîìèøåíèöèìà äî íàñèëíå èçìåíå äðóøòâà è îáðà÷óíà ñà íåïðè¼àòåñêèì äðóøòâåíèì ñëî¼åâèìà, íîâîóñïîñòàâåíè ïîðåäàê èçíîâà ¼å îñòðàñòèî àóòîðèòàðíó ìàòðèöó ïîëèòè÷êå êóëòóðå. Èàêî ¼å íàñèå íàä äðóøòâîì è ïî¼åäèíöèìà áèëî îòâîðåíè¼å íåãî èêàäà ïðå, îíî èïàê ìîðà áèòè ïîñìàòðàíî ó êîíòèíóèòåòó èñòîðè¼å ïîëèòè÷êîã íàñèà ó ñðïñêî¼ èñòîðè¼è, ¼åð ¼å êàî ñâîã íà¼âàæíè¼åã ñàâåçíèêà èìàî àóòîðèòàðíó, ÷àê è òîòàëèòàðíó, ïîëèòè÷êó ìàòðèöó.
142
Äóáðàâêà Ñòî¼àíîâè
Íàñèå ñå ïîñëå 1945. ãîäèíå îäðàçèëî è íà ÷èòàâî äðóøòâî. Êîíôèñêàöè¼àìà, íàöèîíàëèçàöè¼àìà è àãðàðíèì ðåôîðìàìà óíèøòåíà ¼å ïðåäðàòíà ãðàäñêà è ñåîñêà åëèòà, ÷èìå ¼å çàäàò òðà¼íè óäàðàö óïðàâî îíèì ñëî¼åâèìà êî¼è ñó ìîãëè èãðàòè íåêó óëîãó ó ãðààíñêî¼ ìîäåðíèçàöè¼è çåìå. Ñ äðóãå ñòðàíå, ïîêðåíóò ¼å ïðîöåñ ôîðñèðàíå, êîìóíèñòè÷êå ìîäåðíèçàöè¼å êî¼è ¼å íà ïðâî ìåñòî ñòàâèî áðçó èíäóñòðè¼àëèçàöè¼ó. Ò༠êîíöåïò ïðîèçëàçèî ¼å èç íîâå èäåîëîãè¼å è òðà¼íî ¼å ïðîìåíèî ñðïñêî äðóøòâî. Ó âðåìåíó îä 1946. äî 1985. ãîäèíå èíäóñòðè¼ñêà ïðîèçâîäà ïîâåàíà ¼å îêî òðèäåñåò ïóòà, ïðè ÷åìó ñå, óãëàâíîì, ðàäèëî î íîâèì èíäóñòðè¼àìà êî¼å ñó áèëå íåïîçíàòå äî Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà. Òî ¼å äîâåëî è äî íàãëå ïðîìåíå äðóøòâåíå ñòðóêòóðå, ïðè ÷åìó ñó Ñðáè¼à è £óãîñëàâè¼à èçãóáèëå êàðàêòåð àãðàðíå çåìå. Òàêî ¼å 1948. ãîäèíå ó ãðàäîâèìà æèâåëî 21% ñòàíîâíèêà, à 1981 ò༠ïðîöåíàò ¼å èçíîñèî 47%. Âå îä ïðâèõ ãîäèíà ïî çàâðøåòêó ðàòà íàñòóïèëà ¼å èçóçåòíà ñîöè¼àëíà è ãåîãðàôñêà ìîáèëíîñò, ïîòïóíî íåïîçíàòà ó ïðåòõîäíî ñëàáî ïîêðåòèâîì äðóøòâó (ñàìî 1948. ãîäèíå 3,1 ìèëèîí óäè ïðîìåíèî ¼å ìåñòî áîðàâêà). Èïàê, òà óáðçàíà èíäóñòðè¼àëèçàöè¼à è äðóøòâåíà ïðîìåíà íèñó ïðèáëèæèëè ñðïñêî äðóøòâî ðàçâè¼åíèì çàïàäíèì äðóøòâèìà. Óáðçî ïî ïî÷åòêó äóáîêå åêîíîìñêå êðèçå ïî÷åòêîì îñàìäåñåòèõ ãîäèíà ïîêàçàëî ñå äà âåèíà èíäóñòðè¼ñêèõ ïðåäóçåà ïîñëó¼å íåðåíòàáèëíî è äà ðîáà êî¼ó ïðîèçâîäå íè¼å êîíêóðåíòíà. Ïîêàçàëî ñå è äà ¼å îãðîìàí òàëàñ óðáàíèçàöè¼å âèøå ïðèïàäàî ïðîöåñó ðóðáàíèçàöè¼å íåãî ñòâàðàó ñòâàðíîã ãðàäñêîã ñòàíîâíèøòâà êî¼å áè ó ïðîöåñèìà êî¼è ñó ñëåäèëè ìîãëî äà îäèãðà âåó óëîãó ó äåìîêðàòèçàöè¼è çåìå. Ñ ïîëèòè÷êîã ñòàíîâèøòà, ñàâåç èçìåó ñèðîìàøíîã, åãàëèòàðíîã äðóøòâà, àóòîðèòàðíå ìàòðèöå ïîëèòè÷êå êóëòóðå è êîëåêòèâèñòè÷êå äðóøòâåíå è ïîëèòè÷êå ñâåñòè ó÷èíèî ¼å äà ¼å ïîðåäàê íàñòàî ïîñëå 1945. ó £óãîñëàâè¼è èìàî äàëåêî âåó ïîäðøêó ñòàíîâíèøòâà íåãî ó äðóãèì çåìàìà èñòî÷íîã áëîêà. Ñëàáîñò ïðåäðàòíîã ãðààíñêîã äðóøòâà è òàíàíîñò äåìîêðàòñêèõ èñêóñòàâà äîâåëè ñó äî òîãà äà ¼óãîñëîâåíñêî è ñðïñêî
Óå íà âîäè: Ïîëèòèêà è äðóøòâî ó ìîäåðíî¼ èñòîðè¼è Ñðáè¼å
143
ãðààíñòâî íè¼å ïîêðåíóëî ìàñîâíè¼å ïîêðåòå îòïîðà êàêâå ñó ïîçíàâàëå, ó ïðåòõîäíîì ïåðèîäó äàëåêî ðàçâè¼åíè¼å, Ïîñêà, ×åõîñëîâà÷êà èëè Ìààðñêà. Òî ¼åñòå áèëà ïîñëåäèöà ìåêîã îáëèêà êîìóíèçìà, èçëàñêà £óãîñëàâè¼å èç èñòî÷íîã áëîêà è îòâàðàà ïðåìà Çàïàäó êî¼è ñó îìîãóèëè áîè ñòàíäàðä è âåå ñëîáîäå íåãî ó áèëî êî¼î¼ äðóãî¼ çåìè èçà ãâîçäåíå çàâåñå, àëè, ÷èíè ñå, äà ¼å ïðåñóäíè¼à ÷èåíèöà áèëà äà ¼å ó ñàìîóïðàâíîì ñîöè¼àëèçìó âåèíñêè äåî çàîñòàëîã äðóøòâà ðàöèîíàëíî âèäåî ñâî¼ó ñîöè¼àëíó øàíñó, íå îñåà¼óè, ïðè òîì, âåëèêè ïðîáëåì çáîã íåäîñòàòêà ñëîáîäà. Ïðèìåðè ïî¼åäèíà÷íèõ îòïîðà è çàòâîðñêèõ èñêóñòàâà Ìèëîâàíà èëàñà èëè Ìèõà¼ëà Ìèõà¼ëîâà, òåîðè¼ñêîã è ïîëèòè÷êîã îòïîðà ãðóïå Ïðàêñèñ è äåëà ïðîôåñîðà áåîãðàäñêîã Óíèâåðçèòåòà èëè ñòóäåíòñêîã áóíòà 1968. ïîêàçàëè ñó ñå, êàî è ïðåòõîäíî òîêîì 20. âåêà, êàî íåäîâîíè èçàçîâè êî¼è íèñó èìàëè ñíàãå äà ïîêðåíó äðóøòâî ó áîðáè çà äåìîêðàòè¼ó. Òàêî ¼å áèëî è ñà îáëèöèìà öèâèëíîã äðóøòâà êî¼è ñó ïî÷åëè äà íàñòà¼ó ïîñëå Áðîçîâå ñìðòè, òîêîì îñàìäåñåòèõ ãîäèíà. Òàäà ñó ñå ôîðìèðàëå ãðóïå ãðààíà êî¼å ñó ñå çàëàãàëå çà óñïîñòàâàå íåçàâèñíå ¼àâíîñòè è ïðàâíå äðæàâå, ïåòèöèîíå êàìïàå, ôîðìèðàí ¼å Îäáîð çà çàøòèòó ñëîáîäå ëè÷íîñòè è èçðàæàâàà, îäðæàâàíå ñó ¼àâíå òðèáèíå íà âðóå äðóøòâåíå è ïîëèòè÷êå òåìå ó Óäðóæåó êèæåâíèêà, Äîìó îìëàäèíå è Ñòóäåíòñêîì êóëòóðíîì öåíòðó. Òàäà, îñàìäåñåòèõ ãîäèíà ïî¼àâèî ñå è íèç åêîëîøêèõ, àíòè-íóêëåàðíèõ, ïàöèôèñòè÷êèõ è ôåìèíèñòè÷êèõ îðãàíèçàöè¼à. Èàêî ¼å òèõ ãîäèíà äîøëî äî çíà÷à¼íå ëèáåðàëèçàöè¼å äåáàòå ó äðóøòâó, êàñíè¼å ñå ïîêàçàëî äà ¼å ÷èòàâ ¼àâíè ïðîñòîð èìàî âåîìà òàíêó ëèáåðàëíó è äåìîêðàòñêó îñíîâó è äà, ó ïðåñóäíèì ãîäèíàìà ñ êðà¼à îñàìäåñåòèõ, íè¼å èìàî ñíàãå äà äðæàâó ïîâåäå ó ïðàâöó ó êîìå å êðåíóòè íà¼âåè äåî èñòî÷íå Åâðîïå ïîñëå ïàäà Áåðëèíñêîã çèäà. Ïîíîâî ñå èñïîñòàâèëî äà äðóøòâî íè¼å èìàëî íè ñíàãå íè ïîòðåáå äà ïîäðæè íåôîðìàëíå èíñòèòóöè¼å öèâèëíîã äðóøòâà èëè ïî¼åäèíöå êî¼è ñó äèçàëè ãëàñ ïðîòèâ ðåæèìà. Áîðáà çà øèðåå ïîà
144
Äóáðàâêà Ñòî¼àíîâè
ñëîáîäå îñòàëà ¼å èõîâà ëè÷íà ñòâàð è èõîâ ñîïñòâåíè ðèçèê. Áóäóè äà ¼å îòïîð îñòàî çàòâîðåí ó âåîìà óñêîì êðóãó èíòåëåêòóàëàöà, íè¼å áèëî ïðåïîçíàòèâå äðóøòâåíå ñíàãå (êàî ó çåìàìà ñðåäå Åâðîïå) êî¼à ¼å ìîãëà äà ïðåóçìå áîðáó çà óêèäàå òîã ïîðåòêà è, ïîñëå ïàäà Áåðëèíñêîã çèäà, ïðèõâàòè îäãîâîðíîñò çà ñâåîáóõâàòíè ïðîöåñ òðàíçèöè¼å. Èñêóñòâî ñàìîóïðàâíîã ñîöè¼àëèçìà ó Ñðáè¼è è £óãîñëàâè¼è íè¼å îñòàâèëî íè êðèòè÷íó ìàñó îíèõ óäè êî¼è ñó çàäðæàëè ìîðàëíè èíòåãðèòåò, íåîïõîäàí äà áè ñà àóòîðèòåòîì ïðåóçåëè ðóêîâîåå ó îêâèðó äåìîêðàòñêîã ñèñòåìà è äà áè ïîâåëè äðóøòâî ó íóæíå àëè áîëíå ðåôîðìå. Ìàëè áðî¼ ïðåîñòàëèõ ñðïñêèõ äèñèäåíàòà çà òî íè¼å èìàî ñíàãå. Ïîñåáíî íè¼å áèëî ñíàãå êî¼à ¼å ìîãëà äà ñå èçáîðè çà òî äà ñðïñêî äðóøòâî, ïîñëå êðàõà êîìóíèçìà, óìåñòî áàð¼àêà íàöèîíàëèçìà ïîíåñå çàñòàâó ñëîáîäå. Ó òîì êðèòè÷íîì òðåíóòêó èñòîðè¼å, êàäà ñå ïðåä Ñðáè¼îì è áèâøîì £óãîñëàâè¼îì ïîíîâî îòâîðèëà ìîãóíîñò ðåôîðìå è äåìîêðàòñêèõ ïðîìåíà, ¼óãîñëîâåíñêî äðóøòâî óøëî ¼å ó íîâè öèêëóñ ðàòîâà. Î÷èãëåäíî íåìîíî äà íà èçàçîâ ïîñòêîìóíèñòè÷êå òðàíçèöè¼å îäãîâîðè ñíàæíèì ðåôîðìñêèì çàìàõîì, ¼óãîñëîâåíñêî äðóøòâî îòâîðèëî ¼å ñåáè ïóò ó íîâî, äîòàäà íåçàáåëåæåíî ðàòíî è ïîëèòè÷êî íàñèå. Ó òó íîâó ñïèðàëó çëà Ñðáè¼ó å óâåñòè åí ñêîðî ïëåáèñöèòàðíî èçàáðàíè âîà Ñëîáîäàí Ìèëîøåâè, êî¼è ¼å çà ñâî¼ó ïîëèòèêó äîáèî ñêîðî íåïîäååíó ïîäðøêó åëèòå. Óìåñòî äåìîêðàòèçàöè¼å è ñòâàðíå òðàíñôîðìàöè¼å äðóøòâà, ñðïñêà åëèòà ¼å èçàáðàëà ðàò çà ïðåêîìïîíîâàå áèâøå ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå. Ðàòîâè êî¼è ñó âîåíè îä 1991. äî 1999. ãîäèíå äîâåëè ñó äî íà¼òåæèõ çëî÷èíà ïî÷èåíèõ íà òëó Åâðîïå ïîñëå Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà; óâåëè ñó Ñðáè¼ó ó ïîòïóíó ìåóíàðîäíó èçîëàöè¼ó; ïîñëå èçãóáåíèõ ðàòîâà íàòåðàëè ñó ñðïñêè íàðîä íà ïîâëà÷åå ñà ïðîñòîðà íà êîìå ¼å ðàíè¼å âåêîâèìà æèâåî; äîâåëè ñó äî ïîòïóíîã ñëîìà ïðèâðåäå, êðèìèíàëèçàöè¼å äðæàâå è ïîòïóíå ìîðàëíå îòóïåëîñòè äðóøòâà êî¼å òåøêî íàëàçè êðèòåðè¼óìå è íîâå âðåäíîñòè. Òè ðàòîâè äîâåëè ñó Ñðáè¼ó äî íà¼íèæå òà÷êå ó åíî¼ èñòîðè¼è, à
Óå íà âîäè: Ïîëèòèêà è äðóøòâî ó ìîäåðíî¼ èñòîðè¼è Ñðáè¼å
145
åíå âîå è èäåîëîãå îäâåëè ñó ïðåä ñóä Ó¼åäèåíèõ íàöè¼à ïîä îïòóæáîì çà ãåíîöèä. Çà òåìó îäíîñà ïîëèòèêå è äðóøòâà ïåðèîä âëàäàâèíå Ñëîáîäàíà Ìèëîøåâèà ïîñåáíî ¼å âàæàí. Ó òîì âðåìåíó ¼å ïîäåëà èçìåó äðæàâå, äðóøòâà è öèâèëíîã äðóøòâà áèëà äîâåäåíà äî ìàêñèìóìà. Íåîïõîäíî ¼å íàãëàñèòè äà ¼å Ñëîáîäàí Ìèëîøåâè îêîí÷àî ¼åäíîïàðòè¼ñêè ðåæèì è íèçîì, èàêî íåäåìîêðàòñêèõ, çàêîíà îìîãóèî ñòâàðàå âèøåñòðàíà÷êå ïîëèòè÷êå ñöåíå, ÷åñòèõ èçáîðà çà ðàçëè÷èòå íèâîå âëàñòè, ïðâó îïîçèöèîíó øòàìïó, íåçàâèñíå ðàäè¼ñêå è òåëåâèçè¼ñêå êóå. Ïîñåáíî ¼å áèî óïå÷àòèâ ðàçâî¼ íåâëàäèíîã ñåêòîðà êî¼è ¼å áó¼àî òîêîì Ìèëîøåâèåâå âëàñòè, êàäà ¼å òîêîì äåâåäåñåòèõ ãîäèíà áèëî ðåãèñòðîâàíî 1.200 íåâëàäèíèõ îðãàíèçàöè¼à íà ñàâåçíîì íèâîó è ¼îø îêî 20.000 íà ëîêàëíîì. Íåìàëè áðî¼ òèõ îðãàíèçàöè¼à áîðèëå ñó ñå çà óäñêà è ìàèíñêà ïðàâà, ïðîòèâ ðàòà è çà óñïîñòàâàå äåìîêðàòñêîã ïîðåòêà. Îïîçèöèîíå ñòðàíêå îðãàíèçîâàëå ñó, ó íåêîëèêî íàâðàòà, ìàñîâíå ïîëèòè÷êå ïðîòåñòå, êî¼è ñó, çà¼åäíî ñà ñòóäåíòñêîì ïîáóíîì, ó íåêèì ñèòóàöè¼àìà òðà¼àëå ìåñåöèìà è çàäèâèëå ÷èòàâ ñâåò. Èïàê, ðåæèì Ñëîáîäàíà Ìèëîøåâèà óñïåî ¼å äà îäîëè ñâåìó òîìå è ñàìî ¼å êîíà÷íî îñòâàðåíèì ¼åäèíñòâîì îïîçèöè¼å è, äî òàäà, íåâèåíîì îðãàíèçîâàíîøó ñìååí íà èçáîðèìà è ïåòîîêòîáàðñêèì äåìîíñòðàöè¼àìà 2000. ãîäèíå. Çáîã ñâåãà òîãà ñå ÷èíè äà ¼å Ìèëîøåâèåâ ðåæèì ïîñåáíî çàíèìèâ çà àíàëèçó îñíîâíå òåìå îâîã åñå¼à. Ðåæèì Ñëîáîäàíà Ìèëîøåâèà ìîæå ñå ñìàòðàòè èíîâàòèâíèì ó èñòîðè¼è àíòèäåìîêðàòñêèõ ïîëèòè÷êèõ ïîðåäàêà. Ñèñòåì êî¼è ¼å îí ñòâîðèî ìîãëè áèñìî äà íàçîâåìî è ïîñòìîäåðíèì òîòàëèòàðèçìîì, òîòàëèòàðèçìîì êî¼è ñâå äîïóøòà ñâî¼èì íåçàäîâîíèì ãðààíèìà, îñèì äà åãîâó âëàñò ñòâàðíî óãðîçå. Ðàäèëî ñå î òîòàëèòàðèçìó ¼åð ¼å ò༠ïîðåäàê êîíòðîëèñàî ñâå êó÷íå ïîëóãå ñòâàðíå âëàñòè ïàðòè¼à ¼å èìàëà ïîòïóíó êîíòðîëó íàä ñâèì îðãàíèìà íåïîäååíå âëàñòè, óêó÷ó¼óè è ïîòïóíî çàâèñíî ñóäñòâî. Âëàäà¼óà ïàðòè¼à êîíòðîëèñàëà ¼å âî¼ñêó, ïîëèöè¼ó, êîìïëåò-
146
Äóáðàâêà Ñòî¼àíîâè
íó ïðèâðåäó è íîâ÷àíå òîêîâå. Ñòâîðåíà ¼å íåêà âðñòà ïîëèòè÷êîã àïàðòõå¼äà ó êîìå ñó äâå ñóêîáåíå ñòàíå, âëàñò è åíè ïðîòèâíèöè, æèâåëè ¼åäíè ïîðåä äðóãèõ, áåç ìåóñîáíå êîìóíèêàöè¼å è áåç ìîãóíîñòè óòèöà¼à. Òî ¼å áèëà àóòåíòè÷íà èíîâàöè¼à ó òåîðè¼è è ïðàêñè òîòàëèòàðèçìà è ¼åäàí îä åíèõ íà¼çëîóäíè¼èõ äîìåòà, ¼åð ñå ÷èíèëî äà ñó èíñòèòóöè¼å öèâèëíîã äðóøòâà ñàìå îä ñåáå ãóáèëå ñíàãó è ïàäàëå ó àïàòè¼ó íåìîíå äà áèëî øòà ñóøòèíñêè ïîñòèãíó. Öèâèëíî äðóøòâî íàøëî ñå ó àïñóðäíî¼ ñèòóàöè¼è. Äîâåäåíî ¼å ó çàìêó: åãîâî ïîñòî¼àå áèëî ¼å íóæàí ïðåäóñëîâ ïðîìåíà ó Ñðáè¼è, àëè ¼å ðåæèì ó÷èíèî äà è îíî ñàìî, êàî è îïîçèöèîíå ñòðàíêå, âèøå îä äåñåò ãîäèíà áóäå äåî òîòàëèòàðíîã ïîðåòêà êîìå ñó ñëóæèëè êàî ñêëàäèøòå çà îäëàãàå íåçàäîâîñòâà ãðààíà. Óç òî, äîøëî ¼å è äî ïàòîëîøêèõ èçâèòîïåðåà äðóøòâà, ¼åð ñó ðàò ó ÷èòàâîì îêðóæåó è ñàíêöè¼å äîâåëå íå ñàìî äî ñòâàðàà íîâå, ðàòíå ôèíàíñè¼ñêå åëèòå, íåãî è äî êðèìèíàëèçàöè¼å äðóøòâà ó êîìå ¼å êîðóïöè¼à ïîñòàëà ¼åäàí îä îñíîâíèõ ïðèíöèïà ôóíêöèîíèñàà. Òà êðèìèíàëèçîâàíà äðæàâà è äðóøòâî ÷èíå íàñëåå êî¼å ¼å îñòàëî ïîñëå îäëàñêà Ìèëîøåâèà ñà âëàñòè. Äåìîêðàòñêè èçàáðàíå âëàäå ïîñëå 2000. ãîäèíå íèñó óñïåëå äà ñå èçáîðå ñà òèì òåøêèì íàñëååì, à ïîñëå óáèñòâà íà¼óáååíè¼åã íîñèîöà ðåôîðìè Çîðàíà èíèà, ñðïñêî äðóøòâî è ïîëèòèêà îñòàëè ñó äåçîðè¼åíòèñàíè, áåç ¼àñíå ñëèêå áóäóíîñòè, çàïðåòåíè íåñïðåìíîøó äà ñå ñóî÷å ñà ïðîøëîøó è äà ñå, íà îñíîâó ¼àñíîã äðóøòâåíîã êîíñåíçóñà, ïîêðåíó êà ïðîìåíàìà è åâðîïñêèì èíòåãðàöè¼àìà. Ñàìîïåðöåïöè¼à íè¼å äîáèëà íåîïõîäíó êðèòè÷íîñò, öèåâè íèñó ðàöèîíàëíî ïîñòàâåíè, îäíîñ ïðåìà ñòâàðíîñòè îñòàî ¼å, ó âåëèêî¼ ìåðè, èðàöèîíàëàí, à ñòðàõ îä ïðîìåíà ïîíîâî ïðåòè äà îä çàîñòàëîñòè íàïðàâè èäåîëîãè¼ó. Óêîëèêî ñå ïðàòè îïèñàíè ðàçâî¼ ïîëèòè÷êå ñôåðå ó ïîñëåäà äâà âåêà, ìîãëî áè ñå çàêó÷èòè äà ¼å Ñðáè¼à äîæèâåëà ñâî¼åâðñíó ðåãðåñè¼ó. Äîê ¼å ïîëèòè÷êà åëèòà, îä ñðåäèíå 19. âåêà, óç ñâå îòïîðå, íåäîñëåäíîñòè è äèñêîíòèíóèòåòå, ïîêóøàâàëà äà ìîäåðíèçó¼å ñðïñêó äðæàâó è äà ïîëèòèêó ìàêàð äåëèìè÷-
Óå íà âîäè: Ïîëèòèêà è äðóøòâî ó ìîäåðíî¼ èñòîðè¼è Ñðáè¼å
147
íî óñòðî¼è ó ñêëàäó ñà çàïàäíèì ëèáåðàëíèì êîíöåïòèìà, òîêîì êàñíè¼åã ðàçâî¼à ïî÷åëå ñó ñâå âèøå äà äîëàçå äî èçðàæà¼à àíòèìîäåðíèçàöè¼ñêè ïðî¼åêòè è àóòîðèòàðíà ïîëèòè÷êà êóëòóðà. Íå ñìàòðàì, ìåóòèì, äà îâ༠çàêó÷àê èäå ó ïðèëîã íà ïî÷åòêó ïîìåíóòî¼ ïðâî¼ ãðóïè èñòîðè÷àðà êî¼à òâðäè äà ñå òî äîãîäèëî çáîã óëàñêà ó çà¼åäíè÷êó ¼óãîñëîâåíñêó äðæàâó è, êàñíè¼å, ïðèïà¼àà ñîâ¼åòñêî¼ èíòåðåñíî¼ çîíè. ×èíè ñå äà êó÷ çà îá¼àøåå îâîã ôåíîìåíà ëåæè, äóáå, ó êîíòðàäèêöè¼àìà ñðïñêîã óíóòðàøåã ðàçâî¼à, óïðàâî ó ðàçäâî¼åíèì ïóòåâèìà ðàçâî¼à ïîëèòèêå è äðóøòâà êî¼è ñó ïðàåíè ó îâîì åñå¼ó. Ìîäåðíèçàöè¼à äðæàâå è ïîëèòèêå áèëà ¼å ìîãóà çàõâàó¼óè íàïîðèìà îáðàçîâàíå ïîëèòè÷êå è èíòåëåêòóàëíå åëèòå, àëè, áóäóè äà ¼å äðóøòâî ñòàãíèðàëî, äîøëî ¼å, âðåìåíîì, äî ñâå âååã óäààâàà òå äâå ñôåðå. Êàî øòî ¼å ó îâîì åñå¼ó îïèñàíî, ñðïñêî äðóøòâî, ñâå äî íàñèëíå è, ïîíîâî, àíòèäåìîêðàòñêå ïðîìåíå íàñòàëå 1945. ãîäèíå, íè¼å äîæèâåëî ñòâàðíó ðåôîðìó. Äî äîëàñêà êîìóíèçìà íèñó ñòâîðåíè îíè ñëî¼åâè êî¼èìà ¼å, êàî ó çàïàäíî¼ è ñðåäî¼ Åâðîïè, äåìîêðàòè¼à áèëà æèâîòíè èíòåðåñ, êî¼è ñó áîðáó çà ó ìîãëè äà èçíåñó äî êðà¼à, êî¼è ñó èìàëè ñíàãå äà ¼å îäáðàíå, èëè (êàî ó ñëó÷à¼åâèìà Øïàíè¼å èëè ÷àê Ãð÷êå) äà ¼å îáíîâå ïîñëå äåöåíè¼à íåäåìîêðàòñêèõ ðåæèìà. Äðóøòâåíå ãðóïå êî¼èìà áè äåìîêðàòèçàöè¼à è ìîäåðíèçàöè¼à áèëå ïèòàå îïñòàíêà íèêàäà íèñó ñòåêëå ïðåîâëàó¼óó ñíàãó ó ñðïñêîì äðóøòâó. Äåìîêðàòñêè åêñïåðèìåíò íè¼å èçà ñåáå èìàî ñàâåç åëèòà, íè¼å ïîñòàî âèòàëíè èíòåðåñ ìîíèõ äåëîâà äðóøòâà. Îí ¼å îñòàî ïðî¼åêàò îáðàçîâàíå ãðààíñêå ìàèíå êî¼à òó áèòêó ó Ñðáè¼è íè¼å äîáèëà. Îíà íè¼å èìàëà íè ñíàãå íè îäëó÷íîñòè äà ðåôîðìèøå äðóøòâî, ïà ¼å äåìîêðàòè¼à ó ñðïñêîì äðóøòâó ñâå âèøå ëè÷èëà íà êàï óà íà âîäè: îñòàëà ¼å îãðàíè÷åíà ó ñâîì óñêîì êðóãó èç êî¼åã íè¼å ìîãëà äà èçàå, íè¼å èìàëà ñíàãå äà ïðåïëàâè öåëî äðóøòâî, îñòàëà ¼å èçîëîâàíà è ¼àñíî îìååíà îä ïðåîâëàó¼óå íåðàçâè¼åíîñòè äðóøòâà. Çáîã ñâåãà òîãà ìîãëà áè ñå, êàî êó÷íè ïðîáëåì ó ñðïñêî¼ ìîäåðíî¼ èñòîðè¼è, èçäâî¼èòè äðóøòâåíà ñòàãíàöè¼à, íåìî è
148
Äóáðàâêà Ñòî¼àíîâè
íåñïîñîáíîñò äðóøòâà äà èçàå èç çà÷àðàíîã êðóãà ñèðîìàøòâà è äà ñâî¼èì óíóòðàøèì ñíàãàìà êðåíå ïóòåì ðåôîðìå è ìîäåðíèçàöè¼å. Êàêî ¼å îïèñàíî, äðóøòâî çà òàêàâ ïîìàê íè¼å èìàëî äîâîíî ïîòåíöè¼àëà, àëè îíî øòî íà êðà¼ó îâîã åñå¼à îñòà¼å êàî ïèòàå îä ïîñåáíîã çíà÷à¼à ¼åñòå êàêî îá¼àñíèòè ÷èåíèöó äà ¼å åëèòà, êî¼à ¼å ó ïîëèòèöè ÷åñòî èìàëà ïðîñâååíå èäåàëå, ñâåñíî êî÷èëà ðåôîðìó äðóøòâà? Äà ëè ñå ðàäèëî î ñòðàõó îä öåíå êî¼à ñå ìîðà ïëàòèòè äà áè ñå äðóøòâî ðåôîðìèñàëî? Äà ëè ¼å ó ïèòàó áèî ñòðàõ îä ãóáèòêà äðóøòâåíîã è ïîëèòè÷êîã ìîíîïîëà êî¼è ñå íåîêðåí ìîãàî çàäðæàòè ñàìî ó íåðàçâè¼åíîì äðóøòâó? Äà ëè ¼å îä îäëó÷ó¼óåã çíà÷à¼à áèëà ñòðåïà äà áè ìîäåðíèçîâàíî, åâðîïåèçîâàíî äðóøòâî èçãóáèëî ïàòðè¼àðõàëíè èäåíòèòåò êî¼è ¼å áèî, êàêî ¼å íåðåòêî íàâîåíî, íåîïõîäàí äà áè ñå, îäðæàâàåì õåðî¼ñêîã êîäåêñà, îñòâàðèëî íàöèîíàëíî ó¼åäèåå? Äà ëè ¼å íà¼âàæíè¼è ïðîáëåì ñðïñêîã ðàçâî¼à áèî ó äóàëèçìó ñàìå åëèòå, êî¼à ¼å, ïîðåêëîì ñà ñåëà èëè âàðîøèöà, íàïðàâèëà èçóçåòàí ñîöè¼àëíè ñêîê, àëè ¼å çàäðæàëà ñòàëíó äóàëíîñò ïàòðè¼àðõàëíîã è ìîäåðíîã, ïà ñàìèì òèì íè¼å íè ìîãëà ñíàæíî è áåñêîìïðîìèñíî äà ïîâó÷å äðóøòâî èç ëåòàðãè¼å? Ñâà îâà ïèòàà çàõòåâàëà áè íîâà èñòðàæèâàà åëèòå è ïðåïðåêà êî¼å ñó ñå ïðåä îì íàëàçèëå òîêîì ïîñëåäà äâà âåêà, àëè ÷èíè ñå, íà îñíîâó èñòîðè¼ñêîã èñêóñòâà, äà ñå ïðåä ñðïñêîì åëèòîì íà óëòèìàòèâíè íà÷èí ïîñòàâà çàõòåâ äà íà÷èíè äóáèíñêè ðåôîðìñêè ðåç è îñëîáîäè ïîòåíöè¼àëå êî¼å èìà ñðïñêî äðóøòâî.
Ñðáè¼à 18042004: ðàçâî¼ îïòåðååí äèñêîíòèíóèòåòèìà...
149
Ìèðîñëàâ £îâàíîâè
ÑÐÁÈ£À 18042004: ÐÀÇÂΣ ÎÏÒÅÐÅÅÍ ÄÈÑÊÎÍÒÈÍÓÈÒÅÒÈÌÀ ñåäàì òåçà Ìîäåðíó èñòîðè¼ó Ñðáè¼å, êàî è íîâîâåêîâíó ñðïñêó èñòîðè¼ó ó öåëèíè, êàðàêòåðèøå íåóðàâíîòåæåí, ÷åñòî ïðåêèäàí è ïðåóñìåðàâàí òîê ðàçâî¼à. Áðî¼íè ïðåëîìè, áåç îáçèðà íà òî ¼åñó ëè áèëè ïðîóçðîêîâàíè óíóòðàøèì íàïåòîñòèìà è ñóêîáèìà, ñïîíèì ïðèòèñöèìà, ðåøåèìà âåëèêèõ ñèëà èëè èõîâèì ïîëèòè÷êèì è âî¼íèì ñó÷åàâàèìà è ñóêîáèìà íà ïðîñòîðó (è çà ïðîñòîð) Áàëêàíà òîêîì 17, 18, 19. è 20. âåêà, óìíîãîìå ñó, íåðåòêî ïðåñóäíî, (ïðå)óñìåðàâàëè òîêîâå äðæàâíîã, äðóøòâåíîã è êóëòóðíîã ðàçâî¼à îìåòà¼óè è îíåìîãóàâà¼óè ðàçâî¼ âàæíèõ äðóøòâåíèõ èíñòèòóöè¼à è ñòðóêòóðà, îäðåó¼óè è îãðàíè÷àâà¼óè èíòåíçèòåò è äîìåòå äðóøòâåíå è êóëòóðíå åìàíöèïàöè¼å è ìîäåðíèçàöè¼å, óòè÷óè íà ôîðìèðàå äðóøòâåíå ñâåñòè è êîëåêòèâíîã ìåíòàëèòåòà.
Î òîêîâèìà èñòîðè¼ñêîã ðàçâî¼à Ïî÷åòàê ìîäåðíå èñòîðè¼å Ñðáè¼å 1804. ãîäèíå îáåëåæèî ¼å Ïðâè ñðïñêè óñòàíàê äîãà༠÷è¼è ¼å ðåâîëóöèîíàðíè êàðàêòåð ó öåëèíè ïðåîáðàçèî äîòàäàøè è óìíîãîìå ïðåäîäðåäèî áóäóè ïîëèòè÷êè, äðæàâíè, äðóøòâåíè è êóëòóðíè ðàçâî¼. Íî, òî íè¼å áèî ïðâè âåè ïðåëîì ó èñòîðè¼è Ñðáè¼å. Íàïðîòèâ, ÷èòàâ åí íîâîâåêîâíè ðàçâî¼ (îä 1459. äî 1804. ãîäèíå), ó öåëèíè ñó îäðåäèëè è îáåëåæèëè ñíàæíè, ñâåîáóõâàòíè è ëàêî óî÷èâè äèñêîíòèíóèòåòè è îïøòà ñòàãíàöè¼à ñà åëåìåíòèìà äåâîëóöè¼å. Óñëåä òóðñêèõ îñâà¼àà ó 15. âåêó ñðïñêè íàðîä ¼å îñòàî áåç ñâî¼èõ ñðåäîâåêîâíèõ äðæàâà. À êàêî ¼å òóðñêî íàñòóïàå
150
Ìèðîñëàâ £îâàíîâè
áèëî ïðàåíî èñåàâàåì äåëà ñòàíîâíèøòâà ó ¼óæíó Óãàðñêó, ñðïñêè íàðîä ¼å ó íàðåäíèõ ñåäàìäåñåòàê ãîäèíà æèâåî ó äâå ìîíå, íåïðè¼àòåñêå öàðåâèíå êî¼å ñó ïîñòàëè ñóñåäè, ó Îòîìàíñêî¼ èìïåðè¼è è Õàáçáóðøêî¼ ìîíàðõè¼è, è áèî ¼å ïðèíóåí äà ñå âðåìåíîì óêëîïè ó èõîâå äðóøòâåíå ïîçíîôåóäàëíå ñèñòåìå. Íî, êàäà ¼å Òóðñêà, òîêîì 16. âåêà îñâî¼èëà ¼óæíó Óãàðñêó, íà¼âåè äåî ñðïñêîã íàðîäà íàøàî ñå ó ãðàíèöàìà ñàìî ¼åäíå äðæàâå Îòîìàíñêå èìïåðè¼å (ó îêâèðó êî¼å ¼å æèâåî ãîòîâî äâà íàðåäíà âåêà). Íîâè, íàãëè è äóáîêè ïðåëîì ó ðàçâî¼ó ñðïñêîã íàðîäà è ñðïñêîã äðóøòâà äîíåëè ñó àóñòðè¼ñêî-òóðñêè ðàòîâè êðà¼åì 17. è ïî÷åòêîì 18. âåêà, íàêîí êî¼èõ ñå ãðàíèöà èçìåó äâå öàðåâèíå çà äóãî âðåìåíà ó÷âðñòèëà, ãðóáî ãîâîðåè, íà Ñàâè è Äóíàâó. Òàêî ¼å ñðïñêè íàðîä (óñëåä ïðîìåíå îäíîñà ñíàãà äâà¼ó èìïåðè¼à) 18. è 19. âåê ïîíîâî ïðîæèâåî ïîäååí ó äâå öàðåâèíå. Òåê ïî÷åòêîì êðàòêîã 20. âåêà, êàäà ñó è Õàáçáóðøêà ìîíàðõè¼à è Îòîìàíñêà èìïåðè¼à ãîòîâî ó ïîòïóíîñòè áèëå ïîòèñíóòå ñà ïðîñòîðà Áàëêàíà (à èõîâå èìïåðè¼àëíå ñòðóêòóðå óíèøòåíå), êàäà ¼å íåñòàëî àóñòðè¼ñêîã è òóðñêîã ïîëèòè÷êîã óòèöà¼à íà Áàëêàíó, ñðïñêè íàðîä ¼å ó íà¼âååì îáèìó áèî îá¼åäèåí ó îêâèðèìà ¼åäíå äðæàâå, íîâîôîðìèðàíå Êðàåâèíå ÑÕÑ. Íà¼çàä, êðà¼åì 20. âåêà, ñà ðàñïàäîì ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå (íå áåç óî÷èâå ïîìîè ñïîíèõ ôàêòîðà), ñðïñêè íàðîä ¼å ïîíîâî ïîäååí, îâîãà ïóòà ó âèøå íåçàâèñíèõ (èëè íåçàâèñíèõ, óêîëèêî ñå èìà ó âèäó ñëó÷༠Áîñíå è Õåðöåãîâèíå) íàöèîíàëíèõ äðæàâà áàëêàíñêèõ íàðîäà. Îä ìíîãèõ è ÷åñòèõ ïðåëîìíèöà êî¼å ñó îáåëåæèëå ìîäåðíó èñòîðè¼ó Ñðáè¼å ïåò ¼å, ïî ñâî¼î¼ ñâåîáóõâàòíîñòè, èìàëî çíà÷༠êó÷íèõ, ïðåâðàòíèõ äîãàà¼à ó ïðîöåñó ôîðìèðàà è ðàçâî¼à ìîäåðíå ñðïñêå äðæàâå è äðóøòâà. Ïðâó îä èõ ¼å, íåñóìèâî, ïðåäñòàâàî Áå÷êè ðàò (16831699), òîêîì êîãà ñå îäèãðàëà è âåëèêà ñåîáà ñòàíîâíèøòâà ñà ñðïñêèõ ïðîñòîðà ó Òóðñêî¼ ó ¼óæíó Óãàðñêó, ïîä ïàòðè¼àðõîì Àðñåíè¼åì III Öðíî¼åâèåì (1689 1690) íàêîí ÷åãà ¼å äîøëî äî ñòâàðàà äâà ñðåäèøòà äðó-
Ñðáè¼à 18042004: ðàçâî¼ îïòåðååí äèñêîíòèíóèòåòèìà...
151
øòâåíîã è êóëòóðíîã æèâîòà ñðïñêîã íàðîäà òîêîì 18. âåêà (ó ñåâåðî-çàïàäíî¼ Òóðñêî¼ è ¼óæíî¼ Óãàðñêî¼). Ò༠äîãà༠¼å áèòíî îäðåäèî äðóøòâåíè, ïîëèòè÷êè è êóëòóðíè ðàçâî¼ ñðïñêîã íàðîäà òîêîì 18. è 19. âåêà. Äðóãó ïðåëîìíèöó, êî¼à ¼å ïðåñóäíî îäðåäèëà ìîäåðíå òîêîâå ðàçâî¼à Ñðáè¼å ïðåäñòàâàî ¼å Ïðâè ñðïñêè óñòàíàê (18041813), êî¼èì ¼å çàïî÷åî ñåäàìäåñåò ÷åòèðè ãîäèíå äóã ïðîöåñ áîðáå çà ñòèöàå äðæàâíå íåçàâèñíîñòè. Òðåó ¼å îçíà÷èëî óòàïàå âëàñòèòå äðæàâíîñòè ó Êðàåâèíó ÑÕÑ (1918), ñâåãà ÷åòðäåñåò ãîäèíà íàêîí ñòèöàà äðæàâíå íåçàâèñíîñòè (1878). ×åòâðòó, ïðèõâàòàå è èçãðàäà ñòàèíèñòè÷êîã ïîëèòè÷êîã è äðóøòâåíîã ìîäåëà ðåàëíîã ñîöè¼àëèçìà, íàêîí Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà (1944/45). À ïåòó, ðàñïàä çà¼åäíè÷êå ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå ïî÷åòêîì äåâåäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà (1991 1992). Ñâàêè îä îâèõ ïåò äîãàà¼à èç êîðåíà ¼å ïðåóñìåðèî îïøòå òîêîâå äðóøòâåíîã, äðæàâíîã, ïîëèòè÷êîã è êóëòóðíîã ðàçâî¼à, äîíîñèî ¼å ðàäèêàëíå ïðîìåíå äðæàâíèõ (è äðóøòâåíèõ) îêâèðà ó êî¼èìà ¼å ñðïñêè íàðîä æèâåî, óíîñèî ¼å ñòàëíî íîâå, ôîðìàëíå èëè ñóøòèíñêå, ïîäâî¼åíîñòè ó ñðïñêîì äðóøòâó... ×åñòå è ðàäèêàëíå ïðîìåíå äðæàâíèõ îêâèðà ó êî¼èìà ¼å ñðïñêè íàðîä æèâåî, äðóøòâåíå òðàíñôîðìàöè¼å êðîç êî¼å ¼å ïðîëàçèî ó îêâèðèìà òóèõ äðæàâà, ïîä¼åäíàêî êàî è òåðèòîðè¼àëíà øèðåà èëè ñìàèâàà ñàìå ñðïñêå äðæàâå, íåìèíîâíî ñó ñå îäðàçèëè íà áèòíî íåó¼åäíà÷åí, ñêîêîâèò ðàçâî¼ ñðïñêîã äðóøòâà.
Î äðæàâè è ïîëèòèöè Ïðâè ñðïñêè óñòàíàê, 1804. ãîäèíå, çàóçèìà ¼åäíî îä öåíòðàëíèõ ìåñòà ìåó äîãàà¼èìà çíà÷à¼íèì çà ïðîöåñ ôîðìèðàà è ðàçâî¼à ìîäåðíå ñðïñêå äðæàâå. Èñòèíà, Ñðáè¼à òå 1804. ãîäèíå íè¼å ñòåêëà ïóíó äðæàâíó íåçàâèñíîñò îíà ¼å èçáîðåíà/äîáè¼åíà ñåäàìäåñåò ÷åòèðè ãîäèíå êàñíè¼å, íà Áåðëèíñêîì êîíãðåñó 1878. ãîäèíå. Íî, óïðêîñ òîìå Ïðâè óñòàíàê ¼å ïîêðåíóî íèç âàæíèõ ïðîöåñà êî¼è ñó ó êîíà÷íîì çáèðó äîâåëè äî ôîðìèðàà ìîäåðíå ñðïñêå äðæàâå.
152
Ìèðîñëàâ £îâàíîâè
Òîêîì óñòàíêà ñðïñêè íàðîä ¼å, ïðâè ïóò ïîñëå 1459. ãîäèíå, ñàìîñòàëíîì âî¼íîì àêöè¼îì óñïåî äà îñëîáîäè ¼åäíó êîõåðåíòíó òåðèòîðè¼ó è äà íà î¼ ôîðìèðà ñâî¼ó ïðâó íîâîâåêîâíó âëàñò. Ðåâîëóöèîíàðíè êàðàêòåð òèõ äîãàà¼à ïðåñóäíî ¼å óòèöàî íà ôîðìèðàå äðóøòâåíå ñâåñòè î ïîòðåáè, æåè àëè è ìîãóíîñòè äà ñå ñðïñêè íàðîä èçáîðè çà èçãðàäó íåçàâèñíå äðæàâå. Êîëèêè çíà÷༠ñó óñòàíè÷êè äîãàà¼è èìàëè çà ðàçâî¼ ìîäåðíå äðóøòâåíå ñâåñòè ñðïñêîã íàðîäà ïîêàçó¼å ÷èåíèöà äà íàêîí ãóøåà óñòàíêà (1813), ñâåñò î íóæíîñòè, õòåó è ìîãóíîñòè äà ñå èçãðàäè ñàìîñòàëíà äðæàâà, êàî è áîðáà çà ñòèöàå íåçàâèñíîñòè, íèêàäà è íè ïîä êî¼èì óñëîâèìà íèñó áèëè äîâîåíè ó ïèòàå. Óïðàâî çàõâàó¼óè òîìå, òå äâå ñàñòàâíèöå äðóøòâåíà ñâåñò î ïîòðåáè èçãðàäå ñàìîñòàëíå äðæàâå è êîíñòàíòíà áîðáà çà îñòâàðåå òîã èäåàëà ïîñòàëå ñó êó÷íè åëåìåíòè ó ôîðìèðàó ìîäåðíå äðóøòâåíå è èñòîðè¼ñêå ñâåñòè ñðïñêîã íàðîäà ó ïðîöåñó åãîâå íàöèîíàëíå ñàìîèäåíòèôèêàöè¼å. Óñëåä òîãà ñå 1804. ãîäèíà óçèìà êàî ëîãè÷àí ïî÷åòàê ïðîöåñà èçãðàäå ìîäåðíå ñðïñêå äðæàâíîñòè ò༠ôàêò ñðïñêà èñòîðèîãðàôè¼à íèêàäà íè¼å äîâîäèëà ó ñóìó, ÷àê íè ó îíèì ñëó÷à¼åâèìà êàäà ñó àóòîðè áèëè äèíàñòè÷êè îðè¼åíòèñàíè (êàðàîðåâèåâöè èëè îáðåíîâèåâöè) èëè èäåîëîøêè óñìåðåíè (êîìóíèñòè). Èçáè¼àå Ïðâîã ñðïñêîã óñòàíêà, ïðåäñòàâàëî ¼å ëîãè÷íó ïîñëåäèöó è âðõóíàö íèçà äîãàà¼à çàïî÷åòèõ ïîñëåäèì Àóñòðè¼ñêî-Òóðñêèì ðàòîì (17881791), êî¼è ¼å îáíîâèî íàäå ñðïñêîã ñòàíîâíèøòâà ó îñëîáîåå îä îñìàíñêå âëàñòè. Íî, Ìèð ó Ñâèøòîâó (1791), êî¼èì ¼å ò༠ðàò îêîí÷àí, îìîãóèî ¼å Îòîìàíñêî¼ èìïåðè¼è äà ïîâðàòè òåðèòîðè¼å èçãóáåíå ó ðàòó, à ñðïñêîì ñòàíîâíèøòâó Áåîãðàäñêîã ïàøàëóêà, êî¼å ñå ó ðàòó ìàñîâíî áîðèëî íà ñòðàíè Õàáçáóðãà, ó ôðà¼êîðèìà, äîíåî ¼å ðàçî÷àðàå è íîâå ïðîáëåìå. Äåöåíè¼ó íàêîí îêîí÷àà àóñòðè¼ñêî-òóðñêîã ðàòà îáåëåæèëè ñó íåìèðè ó ñòàíîâíèøòâó, ñàìîâîà ëîêàëíèõ òóðñêèõ ôåóäàëàöà è çàïîâåäíèêà íåðåãóëàðíèõ òóðñêèõ âî¼íèõ òðóïà, èõîâè íåñïîðàçóìè è îäìåòàå îä öåíòðàëíèõ âëàñòè ó Öàðèãðàäó, êàî è îäìàçäå ïðåìà âèåíèì ïðåäñòàâíèöèìà ñðï-
Ñðáè¼à 18042004: ðàçâî¼ îïòåðååí äèñêîíòèíóèòåòèìà...
153
ñêîã íàðîäà. Íåðåäîâíå ïðèëèêå ó êî¼èìà ñå òèõ ãîäèíà æèâåëî äîâåëå ñó, íà¼çàä, äî ïîáóíå ñðïñêîã ñòàíîâíèøòâà ó Áåîãðàäñêîì ïàøàëóêó è èçáè¼àà Ïðâîã ñðïñêîã óñòàíêà (18041813). Èàêî ìó ¼å ïîâîä áèëà ñàìîâîà äàõè¼à, ëîêàëíèõ òóðñêèõ ôåóäàëàöà è âî¼íèõ çàïîâåäíèêà êî¼è ñó ñå îòåëè êîíòðîëè öåíòðàëíèõ îñìàíñêèõ âëàñòè è çàãîñïîäàðèëè Áåîãðàäñêèì ïàøàëóêîì, óñòàíàê ïîä âîñòâîì Êàðàîðà Ïåòðîâèà ¼å âðåìåíîì ïðåðàñòàî îêâèðå áóíòà ïðîòèâ íåðåäîâíèõ ïðèëèêà è òåðîðà íàä ëîêàëíèì ñòàíîâíèøòâîì. Ïîïðèìà¼óè, ïî ìíîãèì åëåìåíòèìà, îäëèêå ðåâîëóöè¼å, óñòàíàê ñå ïðåîáðàòèî ó ïðèëè÷íî ¼àñíî äåôèíèñàíó áîðáó ïðîòèâ öåíòðàëíå âëàñòè ó Öàðèãðàäó. Íî çàìàøíîñò çàäàòêà, îãðàíè÷åíå ìîè óñòàíèêà è ïðå ñâåãà îïøòå îêîëíîñòè è îäíîñè âåëèêèõ ñèëà òîãà âðåìåíà äîâåëå ñó äî ãóøåà óñòàíêà 1813. ãîäèíå. Èàêî ¼å èçãëåäàëî äà ñó òóðñêå âëàñòè, îäëó÷íîì âî¼íîì àêöè¼îì è ñíàæíèì ïðèòèñêîì, óñïåëå äà ó ïîòïóíîñòè óìèðå ñðïñêî ñòàíîâíèøòâî Áåîãðàäñêîã ïàøàëóêà, ñâåãà äâå ãîäèíå ïîñëå ãóøåà ïðâîã, 1815. ãîäèíå èçáèî ¼å äðóãè óñòàíàê. Áîðáà ¼å âî¼íè÷êè òðà¼àëà êðàòêî. Íî, óáðçî ¼å ïðåðàñëà, ïðå ñâåãà ñìèøåíèì âîååì ñïîíå ïîëèòèêå, è íàðî÷èòî ïîëèòèêå ïðåìà Ïîðòè ïîä ðóêîâîäñòâîì Ìèëîøà Îáðåíîâèà, ó ïîñòóïàí è äóãîòðà¼àí ïðîöåñ íàöèîíàëíîã îñëîáîåà è îñàìîñòàåà. Ó íàðåäíå øåçäåñåò òðè ãîäèíå Ñðáè¼à ñå, îä ïîáóåíå ïîêðà¼èíå Îñìàíñêå èìïåðè¼å, ïðåîáðàòèëà íà¼ïðå ó ïîëóçàâèñíó êíåæåâèíó (õàòèøåðèôèìà 1830, 1833. è 1838. ãîäèíå è Ñðåòåñêèì óñòàâîì 1835), à ïîòîì è ó íåçàâèñíó äðæàâó (íà Áåðëèíñêîì êîíãðåñó 1878. ãîäèíå). Ó äåöåíè¼àìà íàêîí ñòèöàà íåçàâèñíîñòè, êíåæåâèíà/êðàåâèíà Ñðáè¼à ¼å äîæèâåëà áóðíó åêñïàíçè¼ó è, øèðåè ñå íà ðà÷óí Òóðñêå, âèøå ¼å íåãî óäâîñòðó÷èëà ñâî¼ó äðæàâíó òåðèòîðè¼ó. Òàêî ¼å òîêîì äóãîã 19. âåêà äîøëî äî ïîëèòè÷êîã, äèïëîìàòñêîã è âî¼íîã ïîòèñêèâàà Îòîìàíñêå èìïåðè¼å ñà Áàëêàíà. Íà ñàìîì êðà¼ó òîã äóãîã âåêà Ñðáè¼à ¼å ïðîøëà êðîç ïåðèîä ñâå îòâîðåíè¼åã ñó÷åàâàà è ñà äðóãîì âåëèêîì ñèëîì ó ðåãèîíó, ñà Àóñòðî-Óãàðñêîì, êî¼à ñó åñêàëèðà-
154
Ìèðîñëàâ £îâàíîâè
ëà ó âðåìå Öàðèíñêîã ðàòà (19061911) è Àíåêñèîíå êðèçå, ò.¼. ïðèïà¼àà Áîñíå è Õåðöåãîâèíå Àóñòðî-Óãàðñêî¼ (1908). À óáðçî ¼å (äåëîì ñâî¼îì âîîì à äåëîì òóèì îäëóêàìà) óøëà ó åïîõó ðàòîâà, íàêîí êî¼èõ ¼å ó ïîòïóíîñòè èçìåíèëà ñâî¼ äðæàâíè îáëèê. Óñïåñè ó Ïðâîì (191213) è Äðóãîì áàëêàíñêîì ðàòó (1913) äîíåëè ñó Ñðáè¼è ïðåñòèæ ðåãèîíàëíîã ëèäåðà è îìîãóèëè áèòíî òåðèòîðè¼àëíî ïðîøèðåå, ïðå ñâåãà íà ðà÷óí Òóðñêå. À îíäà ¼å ñâåãà ãîäèíó äàíà ïî îêîí÷àó áàëêàíñêèõ ðàòîâà, íà ñàìîì ïî÷åòêó êðàòêîã 20. âåêà, (íå ñâî¼îì âîîì) áèëà óâó÷åíà ó Ïðâè ñâåòñêè ðàò. Óñëåäèëè ñó âî¼íè óñïåñè (1914), åïèäåìè¼å, ïîðàçè, âî¼íè ñëîì, îêóïàöè¼à çåìå è îäëàçàê ó åìèãðàöè¼ó âëàäå è àðìè¼å (1915/16), à ïîòîì è ïîòïóíè âî¼íè÷êè òðè¼óìô (1918). Äà áè îäìàõ ïî îêîí÷àó ðàòà (1. äåöåìáðà 1918) ñðïñêà ïîëèòè÷êà åëèòà îäëó÷èëà äà ó÷èíè ¼åäàí îä íà¼äóáèõ ïðåëîìà ó ìîäåðíî¼ ñðïñêî¼ èñòîðè¼è, óíåëà ¼å äðæàâíîñò Ñðáè¼å, è âî¼íè÷êó ïîáåäó èçâî¼åâàíó òîêîì ðàòà, ó íîâîñòâîðåíó äðæàâíó òâîðåâèíó ¼óæíèõ Ñëîâåíà ïîä êðóíîì äèíàñòè¼å Êàðàîðåâè Êðàåâèíó Ñðáà, Õðâàòà è Ñëîâåíàöà, äðæàâó ó ÷è¼èì ãðàíèöàìà ¼å áèî îá¼åäèåí íà¼âåè äåî ñðïñêîã íàðîäà êî¼è ¼å æèâåî íà ïðîñòîðèìà ¼óãîèñòî÷íå Åâðîïå. Òèìå ¼å, çà ÷èòàâ äâàäåñåòè âåê áèî ïðåñóäíî îäðååí íîâè äðæàâíè îêâèð ðàçâî¼à ñðïñêîã íàðîäà. Íî, Ïðâè ñâåòñêè ðàò ¼å, ïî ¼îø ¼åäíîì åëåìåíòó, ïðåäñòàâàî äðàñòè÷àí ïðåëîì ó äîòàäàøåì ðàçâî¼ó. Ðàò ¼å äîíåî ñòðàõîâèòå äåìîãðàôñêå ãóáèòêå (òîêîì ðàòà ¼å ïîãèíóëî ó áîðáàìà, îäìàçäàìà îêóïàòîðà èëè ¼å óìðëî îä ðàçëè÷èòèõ åïèäåìè¼à ïðåìà ïðâèì çâàíè÷íèì ïîäàöèìà Âðõîâíå êîìàíäå Ñðïñêå àðìè¼å, 400.000, à ïî çíàòíî êàñíè¼èì äåìîãðàôñêèì ïðîðà÷óíèìà è ïðîöåíàìà 700.000, îäíîñíî 811.000 ñòàíîâíèêà Ñðáè¼å äîê ñå ïðîöåíå î óêóïíèì ãóáèöèìà ñðïñêîã ñòàíîâíèøòâà è òî íå ñàìî ó Ñðáè¼è âå íà ¼óæíîñëîâåíñêîì ïîäðó÷¼ó óîïøòå, ó êî¼å ñå óðà÷óíàâà¼ó è ãóáèöè ó îäíîñó íà ïðî¼åêòîâàíè äåìîãðàôñêè ðàñò óñëåä ðàòà, êðåó îä 1.100.000 äî 1.250.000). Ò༠íàãëè è äðàñòè÷íè ãóáèòàê ìàõîì ìóøêîã, ðàäíî ñïîñîáíîã
Ñðáè¼à 18042004: ðàçâî¼ îïòåðååí äèñêîíòèíóèòåòèìà...
155
ñòàíîâíèøòâà, îñòàâèî ¼å êðà¼å íåïîâîíå ïîñëåäèöå íà öåëîêóïàí áóäóè äðóøòâåíè ðàçâî¼ òîêîì 20. âåêà. Îáðàçîâàå íîâå äðæàâå ¼å, ñà äðóãå ñòðàíå, íå ñàìî îìîãóèëî äà ñå ñðïñêè íàðîä ó âåèíè îêóïè ó ãðàíèöàìà ¼åäíå äðæàâå øòî ¼å ïîâåàëî åãîâó âàæíîñò ó ðåãèîíàëíî¼ è åâðîïñêî¼ ïîëèòèöè è ïðîøèðèëî ïðîñòîðå ïîëèòè÷êîã äåëîâàà âå ¼å è íàìåòíóëî íîâå ïîëèòè÷êå è åêîíîìñêå ïîòðåáå, íîâå äðóøòâåíå ïðîáëåìå è äîâåëî äî óêðøòàà è ñó÷åàâàà ðàçëè÷èòèõ ïîëèòè÷êèõ òðàäèöè¼à, ïðèìîðàâøè ñðïñêó ïîëèòè÷êó åëèòó äà ñâî¼ó äåëàòíîñò ïðèëàãîàâà (íå óâåê è óñïåøíî) íîâèì èñòîðè¼ñêèì îêîëíîñòèìà. Ó ïðâî¼ ïîëîâèíè äâàäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà ðàçâî¼ íîâå äðæàâå áèî ¼å îïòåðååí ìíîãèì ïîëèòè÷êèì, äðóøòâåíèì è åêîíîìñêèì ïðîáëåìèìà ïèòàåì ïîëèòè÷êå ñàðàäå ñðïñêå ïîëèòè÷êå åëèòå ñà Õðâàòèìà (êî¼à ¼å åñêàëèðàëà ó îòâîðåí ïîëèòè÷êè ñóêîá ïðèëèêîì äîíîøåà Âèäîâäàíñêîã óñòàâà 1921. ãîäèíå, è òðà¼àëà äî 1925, è ïîâðàòêà õðâàòñêèõ ïîñëàíèêà ó ïàðëàìåíò); ïîëèòè÷êèì àòåíòàòèìà êî¼å ñó âðøèëè êîìóíèñòè; äåôèíèñàåì, ïðèçíàâàåì è çàøòèòîì ãðàíèöà ãîòîâî ïðåìà ñâèì ñóñåäèìà (Èòàëè¼è, Àóñòðè¼è, Ìààðñêî¼, Ðóìóíè¼è è Àëáàíè¼è); ñòàëíèì ïîëèòè÷êèì è âî¼íèì ñóêîáèìà ñà Àëáàíöèìà íà Êîñîâó, ñà êà÷à÷êèì îäðåäèìà íà ãðàíèöàìà íîâå äðæàâå ïðåìà Àëáàíè¼è è ñà êîìèòñêèì ÷åòàìà íà ãðàíèöè ñà Áóãàðñêîì; ïîñëåðàòíîì îáíîâîì çåìå (ñ òèì øòî ñó ðàòíà ðàçàðàà êðà¼å íå¼åäíàêî ïîãîäèëà ðàçëè÷èòå ðåãèîíå íîâå äðæàâå íà¼äðàñòè÷íè¼å Ñðáè¼ó); óíèôèêàöè¼îì íîâöà (óòâðèâàå ïàðèòåòíîã îäíîñà äèíàðà è êðóíå)... Ñâè îâè ïðîáëåìè ïðåòî÷èëè ñó ñå ó ëàòåíòíó ïîëèòè÷êó íàïåòîñò òîêîì äðóãå ïîëîâèíå äâàäåñòèõ ãîäèíà, êî¼à ¼å åêñïëîäèðàëà 1928, ïóöèìà Ïóíèøå Ðà÷èà ó ïàðëàìåíòó ó õðâàòñêå ïîñëàíèêå, êî¼îì ïðèëèêîì ¼å ïîãèíóî Ñò¼åïàí Ðàäè, à ðàçðåøåíà (?) óâîååì ëè÷íå äèêòàòóðå êðàà Àëåêñàíäðà (1929), øòî ¼å îçíà÷èëî íîâè ïîëèòè÷êè ïðåëîì ó èñòîðè¼ñêîì ðàçâî¼ó. Òîêîì òðèäåñåòèõ ãîäèíà, íîâå ïîëèòè÷êå ïîòðåñå è ïðåóñìåðàâàå ðàçâî¼à èçàçâàëè ñó àòåíòàò íà êðàà Àëåêñàíäðà I
156
Ìèðîñëàâ £îâàíîâè
Êàðàîðåâèà ó Ìàðñåó (1934), ñíàæàí ñïîíîïîëèòè÷êè è åêîíîìñêè ïðèòèñàê íàöèñòè÷êå Íåìà÷êå êðà¼åì òðèäåñåòèõ ãîäèíà è ïðåêîìïîçèöè¼à äðæàâå ïî ñïîðàçóìó Öâåòêîâè-Ìà÷åê. À îíäà ¼å Äðóãè ñâåòñêè ðàò óíåî íîâè ðàäèêàëàí ïðåëîì ó òîêîâå èñòîðè¼ñêîã ðàçâî¼à, äîíåâøè ðàñïàä çåìå, îêóïàöè¼ó, ãðààíñêè ðàò è ïîòïóíè òðè¼óìô êîìóíèñòà. Íàêîí ðàòà öåëîêóïàí òîê äîòàäàøåã ïîëèòè÷êîã, äðóøòâåíîã è êóëòóðíîã ðàçâî¼à áèî ¼å íàãëî ïðåêèíóò è äðàìàòè÷íî ïðåóñìåðåí. Óìåñòî ìîíàðõèñòè÷êîã óðååà, ïðîãëàøåíà ¼å ðåïóáëèêà, à óìåñòî ïðåäðàòíîã âèøåïàðòè¼ñêîã ñèñòåìà, óâåäåíà ¼å ¼åäíîïàðòè¼ñêà äèêòàòóðà ïðîëåòàðè¼àòà. Êîìóíèñòè÷êå âëàñòè ñó ïðèñòóïèëå ñâîáóõâàòíî¼ òðàíñôîðìàöè¼è äðæàâå è äðóøòâà, ó öåëèíè ïðåóçèìà¼óè è èçãðàó¼óè ïîëèòè÷êè, ïðèâðåäíè è äðóøòâåíè ìîäåë ñòàèíèçìà (1944/451948), äà áè ñå íàêîí ñóêîáà ÊÏ£ è ÈÁ-à (1948) îäëó÷èëå íà ïðîöåñ åìàíöèïàöè¼å îä ÑÑÑÐ è òðàæåà íîâå ïîçèöè¼å ó õëàäíîðàòîâñêîì ñâåòó (19481955). Íàñòóïèëà ¼å äåöåíè¼à ðåëàòèâíå ñòàáèëíîñòè, äî ñòóäåíòñêèõ íåìèðà (1968), ïîáóíå Àëáàíàöà íà Êîñîâó (1968), îáðà÷óíà ñà ëèáåðàëèìà (19701972) è ïðâèõ íàçíàêà äóáîêå êðèçå ó ôóíêöèîíèñàó äðæàâå, èñêàçàíèõ êðîç äîíîøåå íîâîã óñòàâà (1974), ó êî¼è ñó áèëè óãðàåíè ¼àñíè êîíôåäåðàëíè åëåìåíòè. Íàðåäíó äåöåíè¼ó îáåëåæèëå ñó ïåðìàíåíòíà è ëàòåíòíà åêîíîìñêà êðèçà íèñêîã èíòåíçèòåòà, íàðî÷èòî óî÷èâà íàêîí Áðîçîâå ñìðòè (1980), íîâå ïîáóíå Àëáàíàöà íà Êîñîâó è ñâå ñíàæíè¼à ïîëèòè÷êà íåñàãëàñ¼à âëàäà¼óèõ êîìóíèñòè÷êèõ åëèòà ïî ðåïóáëèêàìà è ïîêðà¼èíàìà. Åâèäåíòíî ïðèáëèæàâàå êðà¼à Õëàäíîã ðàòà íà èçìàêó îñìå äåöåíè¼å 20. âåêà, îìîãóèëî ¼å äà ñå òè íåñïîðàçóìè ïðåòî÷å ó ñíàæíå ïîëèòè÷êå ïîòðåñå, êî¼è ñó äîâåëè äî íîâîã ðàñïàäà çåìå (19911992), êî¼è ¼å ïðåäñòàâàî ¼îø ¼åäàí, ñâåîáóõâàòàí è äóáîê, ïðåëîì èñòîðè¼ñêîã ðàçâî¼à. À îíäà ñó äîãàà¼è ïî÷åëè äà ñå ñìåó¼ó ìóåâèòîì áðçèíîì, óâëà÷åè Ñðáè¼ó ó ñâå äóáè âðòëîã êðèçà è ïðåëîìà îä îñìå ñåäíèöå ÖÊ ÊÏ Ñðáè¼å; àíòèáèðîêðàòñêå ðåâîëóöè¼å; ïðî-
Ñðáè¼à 18042004: ðàçâî¼ îïòåðååí äèñêîíòèíóèòåòèìà...
157
ñëàâå øåñòîãîäèøèöå Êîñîâñêå áèòêå íà êî¼î¼ ñå îêóïèëî ïðåêî ìèëèîí óäè (28. ¼óíà 1989); ôàêòè÷êîã à ïîòîì è ôîðìàëíîã ðàñïàäà ÑÊ£; óâîåà âèøåïàðòè¼ñêîã ñèñòåìà (èàêî íåâîíî è ñà çàêàøååì, ó ïîðååó ñà äðóãèì äðæàâàìà Èñòî÷íå Åâðîïå); ïðâèõ ìàñîâíèõ îïîçèöèîíèõ äåìîíñòðàöè¼à ó Áåîãðàäó (9. ìàðòà 1991); ïðåêî ðàñïàäà ÑÔÐ £óãîñëàâè¼å (19911992); ðàòîâà ó Ñëîâåíè¼è, Õðâàòñêî¼ è Áîñíè, óâîåà åêîíîìñêèõ ñàíêöè¼à è ïîòïèñèâàà Äå¼òîíñêîã ñïîðàçóìà (19911995); ¼åäíå îä íà¼âåèõ õèïåðèíôëàöè¼à ó ñâåòñêî¼ èñòîðè¼è (19921993); òðîìåñå÷íèõ çèìñêèõ ïðîòåñòà ñòóäåíàòà è îïîçèöè¼å çáîã êðàå ãëàñîâà íà ëîêàëíèì èçáîðèìà (19961997); êðèçå íà Êîñîâó è íåóñïåøíèõ ïðåãîâîðà ó Ðàìáó¼åó (19981999); ÍÀÒÎ áîìáàðäîâàà (ìàðò-¼óí 1999); óñïåøíîã àòåíòàòà íà Ñëàâêà óðóâè¼ó, âëàñíèêà ïðâèõ ïðèâàòíèõ íîâèíà ó Ñðáè¼è (àïðèë 1999); äâà íåóñïåëà àòåíòàòà íà Âóêà Äðàøêîâèà, ó èíñöåíèðàíî¼ ñàîáðàà¼íî¼ íåñðåè ñà êàìèîíîì íàïóåíîì ïåñêîì íà àóòîïóòó è ðåâîëâåðîì ó Áóäâè; êèäíàïîâàà è óáèñòâà Èâàíà Ñòàìáîëèà, áèâøåã ïðåäñåäíèêà ïðåäñåäíèøòâà Ñðáè¼å ó âðåìå ïî¼àâå Ìèëîøåâèà (2000); äî ìàñîâíèõ äåìîíñòðàöè¼à è ïðåâðàòà 5. îêòîáðà 2000. ãîäèíå íàêîí Ìèëîøåâèåâîã ïîêóøà¼à êðàå ãëàñîâà íà ïðåäñåäíè÷êèì èçáîðèìà, è ïîòïóíîã ïîëèòè÷êîã òðè¼óìôà îïîçèöè¼å ïðåäâîåíå Çîðàíîì èíèåì è Âî¼èñëàâîì Êîøòóíèöîì (äåöåìáðà 2000); õàïøåà è èçðó÷åà õàøêîì òðèáóíàëó Ìèëîøåâèà è äðóãèõ îñóìè÷åíèõ (20012002); ôàêòè÷êîã ðàñïàäà ÑÐ £óãîñëàâè¼å è ôîðìèðàà íåêàêâîã ñïåöèôè÷íîã âèäà äðæàâíå îðãàíèçàöè¼å, Äðæàâíå çà¼åäíèöå Ñðáè¼å è Öðíå Ãîðå; ïîëèòè÷êîã ðàçëàçà è ñóêîáà èíèà è Êîøòóíèöå (20012003); óáèñòâà ïðåìè¼åðà Çîðàíà èíèà (12. ìàðòà 2003)...
*** Óêîëèêî ñå çà òðåíóòàê ó äðóãè ïëàí ïîòèñíå ðàâàí äîãàà¼íîã è ìîäåðíè ðàçâî¼ Ñðáè¼å àíàëèçèðà íà íèâîó ãåíåðàëíèõ òðåíäîâà è ïîêàçàòåà ïîëèòè÷êîã è äðóøòâåíîã ðàçâî¼à, ¼îø
158
Ìèðîñëàâ £îâàíîâè
ëàêøå ñå ìîãó óî÷èòè áðî¼íè è ðàäèêàëíè äèñêîíòèíóèòåòè. Î êàêâèì, êîëèêî äóáîêèì è ÷åñòèì ïðåëîìèìà è ïðåîáðàæà¼èìà ñå ðàäèëî äîâîíî ¼å ñàìî ñå ïîäñåòèòè äà ñó òîêîì ïîñëåäà äâà âåêà Ñðáè¼à è Ñðáè ðàòîâàëè äåñåò ïóòà (18041813; 1815 1817; 18481849; 18751878; 1885; 19121913; 1913; 19141918; 19411945; 19911999), äà ¼å áèëî íà¼ìàå ñåäàì ðàäèêàëíèõ ïðîìåíà äèíàñòè¼à/âëàäàðà èëè ïîëèòè÷êèõ åëèòà (1815/17; 1841; 1859; 1903; 1941; 1945; 1987/88; 2000), äà ñó òå ïðîìåíå áèëå ïðàåíå ðàäèêàëíè¼èì èëè ìàå ðàäèêàëíèì ïðåîáðàæà¼èìà äðóøòâåíîã ñòðî¼à, íàãëèì ðóøååì ñòàðèõ è óñïîñòàâàåì íîâèõ ïîëèòè÷êèõ, äðæàâíèõ, åêîíîìñêèõ è äðóøòâåíèõ ñòðóêòóðà (1804; 1815/17; 1841; 1859/60; 1903; 1918; 1944/45; 1948; 1988/ 91; 2000), äà ¼å òîêîì òîã âðåìåíà ó íåêîëèêî íàâðàòà äîëàçèëî äî ðàäèêàëíèõ çàîêðåòà ó ñïîíî¼ ïîëèòèöè (1817; 1877/78; 1903; 1917/18; 1941; 1944/45; 1948; 1955/61, 1987/88; 2000), äà ¼å ñàìî òîêîì 20. âåêà ïðåñòîíèöà äðæàâå, Áåîãðàä, ÷àê ïåò ïóòà áîìáàðäîâàí è ðóøåí (1914, 1915, 1941, 1944, 1999), òðè ïóòà îêóïèðàí (1914, 1915, 1941) è òðè ïóòà îñëîáààí (1914, 1918, 1944), äà ñå äðæàâíà òåðèòîðè¼à ñâàêèõ íåêîëèêî äåöåíè¼à ïðîøèðèâàëà èëè ñìàèâàëà (18311833; 1878; 19121913; 19141918; 1941 1945; 19911992; 1999), äà ¼å òîêîì äâà âåêà ñåäàì ïóòà ìåàí äðæàâíî-ïðàâíè ñòàòóñ (1804/18151830; 18301878; 18781918; 19181944/45; 19451991; 19912003; 2003)... ×åñòè è äóáîêè ïðåëîìè è ïðåîáðàæà¼è äðæàâíîã ñòðî¼à, óòèöàëè ñó äà ñå ó âèøå íàâðàòà êðîç èñòîðè¼ó ðåëàòèâèçó¼å è íàðóøè çíà÷༠îñíîâíèõ ïîëèòè÷êèõ ñòðóêòóðà è äà äîå äî ñâî¼åâðñíîã êâàðåà èíñòèòóöè¼à. Êàî ó íåãàòèâó, ò༠ïðîöåñ áèî ¼å ïðàåí òðàäèöè¼îì êàðàêòåðèñòè÷íîì çà ìîäåðíó ïîëèòè÷êó èñòîðè¼ó Ñðáè¼å, äà âëàñò êîíòðîëèøó ¼àêå ëè÷íîñòè à íå èíñòèòóöè¼å. £îø îä Êàðàîðà è Ìèëîøà Îáðåíîâèà, ïðåêî Òîìå Âó÷èà-Ïåðèøèà, êíåçà Ìèõà¼ëà Îáðåíîâèà, Èëè¼å Ãàðàøàíèíà, £îâàíà Ðèñòèà, êðàà Ìèëàíà Îáðåíîâèà, êàñíè¼å Íèêîëå Ïàøèà, Äðàãóòèíà Äèìèòðè¼åâèà Àïèñà, êðàà Àëåêñàíäðà Êàðàîðåâèà è Ìèëàíà Ñòî¼àäèíîâèà, à ïîòîì
Ñðáè¼à 18042004: ðàçâî¼ îïòåðååí äèñêîíòèíóèòåòèìà...
159
£îñèïà Áðîçà Òèòà, äî Ñëîáîäàíà Ìèëîøåâèà, Çîðàíà èíèà è Âî¼èñëàâà Êîøòóíèöå îñíîâíå ïðàâöå ñðïñêå ïîëèòèêå îäðåèâàëå ñó (íåðåòêî è íàìåòàëå) ¼àêå ïîëèòè÷êå ëè÷íîñòè, âîå, à íèñó ¼å ôîðìóëèñàëå è ôîðìèðàëå ïîëèòè÷êå, äðæàâíå è äðóøòâåíå èíñòèòóöè¼å. Òèìå ¼å ó ïî¼åäèíèì ïåðèîäèìà (íïð. òðèäåñåòèõ ãîäèíà 19. âåêà, òîêîì Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà èëè ïî÷åòêîì 21. âåêà) ïðåìîøàâàí íåäîñòàòàê èëè íåñàâðøåíîñò äðóøòâåíèõ è äðæàâíèõ ñòðóêòóðà, äîê ñó ó äðóãèì ðàçäîáèìà ¼àêå ëè÷íîñòè ñàìå ðåëàòèâèçîâàëå, ïðåîáðàæàâàëå è ðàäèêàëíî (íå óâåê è ðåâîëóöèîíàðíî) ìåàëå äðóøòâåíå è äðæàâíå ñòðóêòóðå ðàäè ïðåóñìåðåà èñòîðè¼ñêîã òîêà è ôîðìèðàà äðóãà÷è¼åã ñèñòåìà (íïð. ÷åòðäåñåòèõ ãîäèíà 19. âåêà, îäíîñíî ïî÷åòêîì 20. âåêà ïîñëå íàñèëíèõ ñìåíà âëàäàðà, ïîòîì ó äðóãî¼ ïîëîâèíè ÷åòðäåñåòèõ, ïî÷åòêîì ñåäàìäåñåòèõ èëè êðà¼åì îñàìäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà). Èç òå ÷èåíèöå, èíà÷å, ìíîãè çàïàäíè àíàëèòè÷àðè èçâëà÷å êðà¼å ïî¼åäíîñòàâåí è ïîâðøàí, òèìå è ïîãðåøàí, çàêó÷àê î ñêëîíîñòè ñðïñêîã íàðîäà êà àóòîðèòàðíî¼ âëàñòè. Èñòîâðåìåíî óòèö༠¼àêèõ ëè÷íîñòè ó ïîëèòè÷êîì æèâîòó ïðàåí, ãîòîâî ïî ïðàâèëó, ìåóñîáíîì áåñïîøòåäíîì áîðáîì çà ïðåâëàñò (ïðîèñòåêëîì èç ñõâàòàà ïîëèòèêå êàî ôàòóìà), íåïîìèðèâèì ñóêîáèìà ëè÷íèõ ñó¼åòà, ñó÷åàâàèìà äî ìåóñîáíå èñêó÷èâîñòè îêî ðàçëè÷èòèõ ïîëèòè÷êèõ ïðî¼åêàòà è èäå¼à, èëè ìåøàåì ñòðàíèõ ôàêòîðà äîâîäèî ¼å ó ïî¼åäèíèì ñëó÷à¼åâèìà äî ïîëèòè÷êè ìîòèâèñàíèõ óáèñòàâà âëàäàðà è âîäåèõ ïîëèòè÷àðà. Øòî ¼å òàêîå óíîñèëî íåñêëàäå, ïðåêèäå è ïðåëîìå ó òîêîâå èñòîðè¼ñêîã ðàçâî¼à ìîäåðíå Ñðáè¼å. Òà òåíäåíöè¼à ¼å óî÷èâà îä ïîëèòè÷êè ìîòèâèñàíèõ óáèñòàâà ó ñëîæåíèì ïîëèòè÷êèì âðåìåíèìà Ïðâîã è Äðóãîã óñòàíàêà, êî¼èìà ñó ñà ïîëèòè÷êå ñöåíå óêëààíè ïîëèòè÷êè ïðîòèâíèöè, ïîïóò Òåîäîñè¼à Ìàðèåâèà, ñàìîã Êàðàîðà, èëè Ïåòðà Ìîëåðà, ïðåêî êàñíè¼èõ àòåíòàòà íà êíåçà Ìèõà¼ëà Îáðåíîâèà, ïîòîì è óáèñòâà êðàà Àëåêñàíäðà Îáðåíîâèà, ñòðåàà Äðàãóòèíà Äèìèòðè¼åâèà Àïèñà, íàêîí ïîëèòè÷êè ìîíòèðàíîã ïðîöåñà òî-
160
Ìèðîñëàâ £îâàíîâè
êîì Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà ó Ñîëóíó, êàñíè¼å è àòåíòàòà íà êðàà Àëåêñàíäðà Êàðàîðåâèà ó Ìàðñåó, äî àòåíòàòà íà Èâàíà Ñòàìáîëèà è Çîðàíà èíèà...
Î ñïîíî¼ ïîëèòèöè Òîêîì äóãîã äåâåòíàåñòîã è êðàòêîã äâàäåñåòîã âåêà ñïîíîïîëèòè÷êà ïîçèöè¼à è îðè¼åíòàöè¼à Ñðáè¼å ñó ñå ÷åñòî ìåàëå, ïîíåêàä è äðàñòè÷íî. Áèëî ¼å òîêîì òà äâà âåêà ïåðèîäà ëóòàà è òðàæåà ãåíåðàëíîã ïðàâöà ó ñïîíî¼ ïîëèòèöè, ïîòïóíå çàâèñíîñòè îä ðåøåà èíîñòðàíèõ ÷èíèëàöà, ïåðèîäà ëèäåðñòâà ìåó ñóñåäèìà (íïð. ó âðåìå êíåçà Ìèõàèëà Îáðåíîâèà, ïðåä èçáè¼àå áàëêàíñêèõ ðàòîâà èëè äâàäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà) àëè è âðåìåíà óòàïàà ó çíàòíî øèðå ñïîíîïîëèòè÷êå êîíöåïòå (ïîïóò ïðèõâàòàà ¼óãîñëîâåíñêîã äðæàâíîã ïðî¼åêòà, óêó÷èâàà ó Ìàëó Àíòàíòó, ïîòïóíîã óòàïàà ó ñîâ¼åòñêó çîíó óòèöà¼à ó Èñòî÷íî¼ Åâðîïè èëè ïðèêëààà ïîêðåòó íåñâðñòàíèõ). Ñòîãà ñå ìîæå êîíñòàòîâàòè äà ¼å, ïîïóò óíóòðàøåã ðàçâî¼à, è ðàçâî¼ ñïîíå ïîëèòèêå è èñòîðè¼à ìåóíàðîäíîã ïîëîæà¼à çåìå è íàðîäà óìíîãîìå áèî îáåëåæåí íèçîì äèñêîíòèíóèòåòíèõ ïðîöåñà è ïðåëîìà. Èçáè¼àå Ïðâîã ñðïñêîã óñòàíêà ó ¼îø ¼åäíîì ïîãëåäó ¼å ñíàæíî è ñâåîáóõâàòíî èçìåíèëî äîòàäàøè òîê èñòîðè¼ñêîã ðàçâî¼à óòèöàëî ¼å íà äðàñòè÷íó ïðîìåíó ïîëîæà¼à è çíà÷à¼à Ñðáè¼å è ñðïñêîã íàðîäà ó ìåóíàðîäíèì îäíîñèìà. Íàêîí òîã âðåìåíà äåøàâàëî ñå äà Ñðáè¼à è ñðïñêè íàðîä áóäó ó âåîìà íåïîâîíîì ñïîíîïîëèòè÷êîì ïîëîæà¼ó, ïîíåêàä ÷àê è ó ïîçèöè¼è ïîòïóíå çàâèñíîñòè îä âîå è îäëóêà âåëèêèõ ñèëà, àëè ñå âèøå íèêàäà íè¼å äåøàâàëî äà ó ïîòïóíîñòè áóäó èñêó÷åíè èç îäëó÷èâàà î ñâî¼î¼ ñóäáèíè. Îä òîã âðåìåíà ó åâðîïñêî¼ ïîëèòèöè çà ñðïñêî ïèòàå ñå çíàëî, ñà èìå ñå ðà÷óíàëî. À Ñðáè ñó, ñà ìàå èëè âèøå óñïåõà ñå óêëàïà¼óè ó ñóïðîòñòàâåíå è ñóêîáåíå èíòåðåñå äðóãèõ, óñïåâàëè äà ãà íàìåòíó êàî ïðîáëåì çà êî¼è ñå èíòåðåñó¼ó íå ñàìî ñóñåäè âå è âåëèêå ñèëå. Ó òîì ïðîñòîðó, çà êî¼è ñå ñàìà èçáîðèëà, Ñðáè¼à ñå òðóäèëà äà êðîç ñà-
Ñðáè¼à 18042004: ðàçâî¼ îïòåðååí äèñêîíòèíóèòåòèìà...
161
ðàäó (ïîíåêàä è ñóïðîòñòàâàå) ñà ñóñåäèìà, ïà è âåëèêèì ñèëàìà, äåôèíèøå ñâî¼å êðàòêîðî÷íå è äóãîðî÷íå öèåâå è äà èõ äåëèìè÷íî èëè ïîòïóíè¼å îñòâàðè. Òîêîì 19. âåêà ñðïñêà äèïëîìàòñêà àêòèâíîñò ¼å, ãåíåðàëíî ïîñìàòðàíî, ïðåñóäíî áèëà îäðååíà îäíîñèìà ñà Ïîðòîì. Ó òîì ïðàâöó ñðïñêà äèïëîìàòè¼à ¼å ïðîôèëèñàëà è ñâî¼ îäíîñ è îñëààå íà ðàçëè÷èòå âåëèêå ñèëå, ÷è¼è ñó ñå èíòåðåñè ó ñìèñëó ïîòèñêèâàà Îòîìàíñêå èìïåðè¼å èç Åâðîïå ïîêëàïàëè ñà ñðïñêèì. Ïî÷åòêîì òîã äóãîã 19. âåêà ¼àñíî ñó ñå èñêàçàëå áðî¼íå ñëàáîñòè è ó óíóòðàøî¼ îðãàíèçàöè¼è è ó ìåóíàðîäíîì ïîëîæà¼ó Îòîìàíñêå èìïåðè¼å. Äà áè äî êðà¼à âåêà Òóðñêà ïîñëå íèçà óñòàíàêà, êðèçà, óíóòðàøèõ ïðåâèðàà è ìàõîì íåóñïåëèõ ïîêóøà¼à äà òðàíñôîðìèøå ñâî¼ äðóøòâåíè è ïðèâðåäíè ñèñòåì, óñëåä ãåíåðàëíå óíóòðàøå è ñïîíîïîëèòè÷êå ñëàáîñòè, áðî¼íèõ è ðàçëè÷èòèõ äèïëîìàòñêèõ ïðèòèñàêà, ðàòîâà, ïîðàçà è ïîâëà÷åà ãîòîâî íà ñâèì ãðàíèöàìà ïîñòåïåíî, àëè âðåìå ¼å ïîêàçàëî è òðà¼íî, áèëà ïîòèñíóòà ñà íà¼âååã äåëà Áàëêàíñêîã ïîëóîñòðâà. Èìïåðè¼à êî¼à ¼å ãîòîâî ÷åòèðè âåêà ïðåäñòàâàëà ¼åäíó îä íà¼âåèõ åâðîïñêèõ ñèëà, êî¼à ¼å êîíòðîëèñàëà ãîòîâî ÷èòàâó ¼óãîèñòî÷íó Åâðîïó è ó íåêîëèêî íàâðàòà îïñåäàëà Áå÷ è óãðîæàâàëà öåíòðàëíó Åâðîïó, óñïåëà ¼å êðà¼åì 19. è ïî÷åòêîì 20. âåêà äà îä ñâî¼èõ åâðîïñêèõ ïîñåäà î÷óâà ñàìî Öàðèãðàä ñà îêîëèíîì. Òóðñêà äèïëîìàòñêà äåôàíçèâà è ïîâëà÷åå ñà Áàëêàíà ìàðêèðàëè ñó îñíîâíå ñïîíî-ïîëèòè÷êå ïðàâöå ïî êî¼èìà ¼å òîêîì äåâåòíàåñòîã âåêà Ñðáè¼à äèïëîìàòñêè íàñòóïàëà, øèðèëà ñâî¼ó äðæàâíó òåðèòîðè¼ó è ó÷âðøèâàëà ñâî¼ ìåóíàðîäíè ïîëîæà¼. Ïðîìåíå ó íà¼áëèæåì îêðóæåó, ñêóïà ñà òóðáóëåíöè¼àìà êðîç êî¼å ¼å òîêîì 19. âåêà ïðîëàçèëà Åâðîïà è åâðîïñêà ïîëèòèêà, íåìèíîâíî ñó óòèöàëè äà ñå çíà÷༠îíèõ ñïîàøèõ ÷èíèëàöà è ñèëà, êî¼è ñó ïðåñóäíî îäðåèâàëè ïîëîæ༠Ñðáè¼å, òîêîì âðåìåíà ðåëàòèâíî ÷åñòî ìåà. Ïðâè ñðïñêè óñòàíàê èçáèî ¼å ó âðåìå âåëèêèõ ïðåâèðàà ó Åâðîïè Íàïîëåîíîâèõ ïîõîäà è ïîëèòè÷êîã ïðåîáëèêîâàà Åâðîïå (òå èñòå 1804. ãîäèíå Íàïîëåîí ñå ïðîãëàñèî çà öàðà è äîíåî Öè-
162
Ìèðîñëàâ £îâàíîâè
âèëíè çàêîíèê) àëè è ó âðåìå ñíàæíèõ äðóøòâåíèõ è ïîëèòè÷êèõ ïðåâèðàà ó Òóðñêî¼. Ðåâîëóöèîíàðíè êàðàêòåð è ïîñòèãíóà óñòàíêà, óïðêîñ åãîâîì íåñëàâíîì êðà¼ó, äåôèíèòèâíî ñó íàìåòíóëè ñðïñêî ïèòàå êàî âàæíî ïèòàå åâðîïñêå äèïëîìàòè¼å òîãà äîáà ïðå ñâåãà ó îêâèðèìà Èñòî÷íîã ïèòàà íà¼ïðå ó ñìèñëó ðåøàâàà ïîëîæà¼à ñðïñêîã íàðîäà ó Îòîìàíñêî¼ èìïåðè¼è à ïîòîì è ñòèöàà íåçàâèñíîñòè ñðïñêå äðæàâå. Òèìå ñó ñðïñêè íàðîä è åãîâè âîè ïîñòàëè, ïîñìàòðàíî èç åâðîïñêå ïåðñïåêòèâå, âàæíè ðåãèîíàëíè ÷èíèîöè. £îø òîêîì óñòàíêà, íà ñïîíîïîëèòè÷êîì õîðèçîíòó Ñðáè¼å êàî âàæíè àêòåðè óâó÷åíè ó ðåøàâàå ñðïñêîã ïèòàà, íà èíèöè¼àòèâó óñòàíèêà (èñòèíà, ñàâåòîâàíèõ, ïîäðæàâàíèõ è ïîìàãàíèõ îä ñòðàíå Ñðáà èç Õàáçáóðøêå ìîíàðõè¼å, ïðåäâîåíèõ ìèòðîïîëèòîì Ñòåôàíîì Ñòðàòèìèðîâèåì) àëè è ðóêîâîåíè ñâî¼èì âëàñòèòèì èíòåðåñèìà, ïî¼àâó¼ó ñå Àóñòðè¼à è Ðóñè¼à (è ó çíàòíî ìàî¼ ìåðè Íàïîëåîíîâà Ôðàíöóñêà). Ñà ñâî¼å ñòðàíå è ñàìà ïðîïàñò óñòàíêà ó âåëèêî¼ ìåðè ¼å áèëà ïîñëåäèöà ïðîìåíà îäíîñà ñíàãà îâèõ ñïîàøèõ ÷èíèëàöà (ïðèìåðà ðàäè êîèíöèäèðàëà ¼å ñà Íàïîëåîíîâèì ïîõîäîì íà Ðóñè¼ó). Óïðàâî ó âðåìå óñòàíêà Ðóñè¼à ¼å ñíàæíî ñòóïèëà íà Áàëêàí, ñõâàòà¼óè ãà êàî âàæàí ïðîñòîð ñâî¼å ñïîíîïîëèòè÷êå àêòèâíîñòè. Åâèäåíòíî ¼å, òàêîå, äà ñå îä âðåìåíà Ïðâîã ñðïñêîã óñòàíêà Àóñòðè¼à è Òóðñêà (êî¼å ñó ñå äî 1788-91 èñêó÷èâî äèðåêòíî ñóêîáàâàëå íà ïðîñòîðó íàñååíîì Ñðáèìà) íèñó âèøå äèðåêòíî ñó÷åàâàëå è ðàòîâàëå íà ïðîñòîðèìà Áàëêàíà. Íàêîí 1804. ãîäèíå ó àóñòðè¼ñêî òóðñêèì îäíîñèìà è ïîëèòè÷êèì ñó÷åàâàèìà Ñðáè è ñðïñêî ïèòàå ïîñòà¼ó ñâå âèøå ôàêòîð êî¼è ñå íå ìîæå çàîáèè. Ñà óêó÷èâàåì Ðóñè¼å è Ôðàíöóñêå ó ðåøàâàå ñðïñêîã ïèòàà, Áàëêàí ¼å ïîñòåïåíî ïî÷åî äà ñå íàìåå êàî ¼åäàí îä âàæíè¼èõ åâðîïñêèõ äèïëîìàòñêèõ ïðîáëåìà (è ïðîñòîð ñó÷åàâàà èíòåðåñà âåëèêèõ ñèëà) òîêîì 19. âåêà. Îñèì ñðïñêèõ óñòàíàêà òîìå ¼å íàðî÷èòî äîïðèíåî ãð÷êè óñòàíàê äâàäåñåòèõ ãîäèíà 19. âåêà. È Äðóãè ñðïñêè óñòàíàê ó âåëèêî¼ ìåðè ¼å çàâèñèî îä îïøòèõ îêâèðà åâðîïñêå ïîëèòèêå òîãà äîáà. Ó ãîäèíè êàäà ¼å óñòàíàê èçáèî, 1815, ñàæåëè ñó ñå ìíîãè äîãàà¼è êî¼è ñó èñêàçèâàëè
Ñðáè¼à 18042004: ðàçâî¼ îïòåðååí äèñêîíòèíóèòåòèìà...
163
ïðîòèâðå÷íè äóõ åïîõå. Íàïîëåîí ¼å äîæèâåî êîíà÷íè ñëîì êîä Âàòåðëîà è ïðîãîí íà Ñâåòó £åëåíó; ôîðìèðàíà ¼å Ñâåòà àëè¼àíñà, ñèìáîë ïîòïóíîã è, êàêî ñå ÷èíèëî, äåôèíèòèâíîã òðè¼óìôà êîíçåðâàòèâíèõ ïîëèòè÷êèõ ñíàãà ó Åâðîïè. Èçãëåäàëî ¼å, ñâàêàêî ïðèâèäíî, äà ¼å ïîðàçîì Íàïîëåîíà, àíóëèðàåì ðåçóëòàòà åãîâèõ îñâà¼àà è ïîíîâíèì ïðåêðà¼àåì åâðîïñêèõ ãðàíèöà íà Áå÷êîì êîíãðåñó, òðà¼íî ïîòèñíóò åâðîïñêè ïîëèòè÷êè ðàäèêàëèçàì, èíñïèðèñàí Ôðàíöóñêîì ðåâîëóöè¼îì, è ñêëîí ñâåîáóõâàòíèì ïðåîáðàæà¼èìà òàäàøèõ îäíîñà. Ó òàêâèì îêîëíîñòèìà ñàñâèì ¼å ëîãè÷íî øòî ñó îñíîâíè ïðàâöè ñïîíîïîëèòè÷êîã äåëîâàà êíåçà Ìèëîøà Îáðåíîâèà áèëè óñìåðåíè ïðå ñâåãà êà ðåãóëèñàó îñíîâíèõ ïèòàà äèðåêòíî ñà Ïîðòîì, óç ñòàëíî à ïîíåêàä è èçðàæåíî îñëààå íà Ðóñè¼ó è Àóñòðè¼ó. Íî, óïðêîñ íàäàèìà åâðîïñêèõ êîíçåðâàòèâàöà, ôîðìèðàå Ñâåòå àëè¼àíñå ïðåäñòàâàëî ¼å òåê ¼åäíó îä ìíîãèõ ïðåëîìíèöà ó åâðîïñêî¼ ïîëèòèöè òîêîì äóãîã 19. âåêà. Òî ñó ïîêàçàëè íîâè, òàêîå ðàäèêàëíè, äðóøòâåíè ïðåëîìè 1830, à íàðî÷èòî 184849. ãîäèíå. £åäíîñòàâíî ïðâà ïîëîâèíà äóãîã äåâåòíàåñòîã âåêà ïðåäñòàâàëà ¼å åïîõó ðàäèêàëíèõ ðàñêèäà ñà ïðîøëîøó, äîáà ñíàæíèõ îòïîðà òîì ðàäèêàëèçìó, îëè÷åíèõ ó òåæàìà äà ñå ó äðóøòâåíîì è ïîëèòè÷êîì æèâîòó î÷óâà¼ó òðàäèöèîíàëíå âðåäíîñòè è ðåñòàóðèðà ñòàðè, ïîóàíè ïîðåäàê, äîáà íàäàõíóòî ó êóëòóðíîì ïîãëåäó èäå¼àìà ïðîñâåòèòåñòâà è íàäîëàçååã ðîìàíòèçìà, à ó ïîëèòè÷êîì èäåàëèìà ôðàíöóñêå ðåâîëóöè¼å. Ó òå îïøòå îêâèðå åâðîïñêèõ ïðåâèðàà è ðåâîëóöèîíàðíèõ ïðåîáðàæà¼à, ñàñâèì ïðèðîäíî ñå óêëîïèëà äåëàòíîñò ñðïñêèõ óñòàíèêà ¼åð, ïðåêîìïîçèöè¼à åâðîïñêîã èäå¼íîã è ïîëèòè÷êîã ïðîñòîðà íè¼å ìîãëà ìèìîèè (è èíà÷å îñëàáåíó) Îòîìàíñêó èìïåðè¼ó. Îä ïåäåñåòèõ è øåçäåñåòèõ ãîäèíà 19. âåêà, êàäà ¼å ïðåîáðàæ༠ãðààíñêå Åâðîïå óøàî ó íîâó ôàçó, à åâðîïñêà ïîëèòèêà ïîñòàëà çíàòíî ðàçóåíè¼à, ó ðåøàâàå ñðïñêîã ïèòàà ñâå àêòèâíè¼å ñó ïî÷åëè äà ñå óêó÷ó¼ó íà¼ïðå Ïàðèç, à óáðçî ïîòîì è Áåðëèí. Òà òåìåíà ïðîìåíà, âèøå ñå íåãî ¼àñíî èñêàçàëà òî-
164
Ìèðîñëàâ £îâàíîâè
êîì Áåðëèíñêîã êîíãðåñà 1878. ãîäèíå íà êîìå ¼å Ñðáè¼à ñòåêëà ïóíó äðæàâíó íåçàâèñíîñò. Ïîñëå ñòèöàà íåçàâèñíîñòè, Òóðñêà ¼å ñâå âèøå ãóáèëà íà çíà÷à¼ó êàî ÷èíèëàö êî¼è ¼å ïðåñóäíî îäðåèâàî ìåóíàðîäíè ïîëîæà¼, ñàäà íåçàâèñíå, Ñðáè¼å è âðåìåíîì ñå ïðåîáðààëà ó îá¼åêò ñðïñêèõ ñïîíîïîëèòè÷êèõ òåæè. Öåíòðàëíó óëîãó, êî¼ó ¼å íåêàäà ó ñðïñêî¼ ñïîíî¼ ïîëèòèöè èìàî Öàðèãðàä îä òîã äîáà ñó ïðåóçåëè Áå÷ è Ñàíêò Ïåòåðáóðã èçìåó êî¼èõ ¼å Áåîãðàä ïîêóøàâàî äà ëàâèðà òðàæåè ïîóçäàí îñëîíàö çà ñâî¼å ñïîíîïîëèòè÷êå òåæå, àëè óç âåîìà çíà÷à¼íî ïîëèòè÷êî è, øòî ¼å íàðî÷èòî âàæíî, ïðèâðåäíî ïðèñóñòâî (è ñóïàðíèøòâî) Ïàðèçà è Áåðëèíà íà îâîì ïîäðó÷¼ó. Ñïîíîïîëèòè÷êè õîðèçîíòè è àêòèâíîñòè Ñðáè¼å ñó ñå, îä òîã äîáà, ñâå âèøå øèðèëè, à àìáèöè¼å íà òîì ïîó ïîñòàëå ñâå èçðàæåíè¼å. Ñðáè¼à ¼å ïîñòàëà çíà÷à¼àí ôàêòîð ðåãèîíàëíå, áàëêàíñêå àëè è øèðå ¼óãîèñòî÷íî ïà è öåíòðàëíîåâðîïñêå, ïîëèòèêå. Íîâè âåëèêè ïðåëîì ó ïðîöåñó ñïîíîïîëèòè÷êîã ðàçâî¼à Ñðáè¼å äîíåëè ñó íà¼ïðå áàëêàíñêè ðàòîâè, à ïîòîì è, íàðî÷èòî èçðàæåíî, Ïðâè ñâåòñêè ðàò. Çà ñâåãà ñåäàì ãîäèíà ðàòîâàà (1912-1918) ñà ñïîíîïîëèòè÷êîã õîðèçîíòà Ñðáè¼å íåñòàëè ñó ¼åäàí çà äðóãèì ñâè åíè íà¼âàæíè¼è ïðîòèâíèöè è ñàâåçíèöè òîêîì 19. âåêà. Öàðèãðàä ïîñëå ïîðàçà ó Ïðâîì áàëêàíñêîì; è Áå÷ íàêîí ñëîìà ó Ïðâîì ñâåòñêîì ðàòó äåôèíèòèâíî ñó áèëè ïîòèñíóòè ñà ñïîíîïîëèòè÷êèõ õîðèçîíàòà ñðïñêå (êàñíè¼å è ¼óãîñëîâåíñêå) ñïîíå ïîëèòèêå òîêîì ÷èòàâîã 20. âåêà; Ðóñè¼à ¼å ó íàðåäíå äâå è ïî äåöåíè¼å (óñëåä áîøåâè÷êå ðåâîëóöè¼å, ãðààíñêîã ðàòà è ìåóíàðîäíå èçîëàöè¼å) ñàìà íåñòàëà êàî ôàêòîð îä çíà÷à¼à çà ñïîíó ïîëèòèêó íîâå äðæàâå; à Íåìà÷êà äèïëîìàòñêà è ïðèâðåäíà àêòèâíîñò íà îâèì ïðîñòîðèìà ¼å, çáîã ïîðàçà ó ðàòó, áèëà ïîòèñíóòà íà¼ìàå äåöåíè¼ó. Ó èñòî âðåìå íîâîîñíîâàíà Êðàåâèíà Ñðáà, Õðâàòà è Ñëîâåíàöà ó êî¼ó ¼å ïîëèòè÷êà åëèòà Ñðáè¼å îäëó÷èëà äà óòîïè äðæàâíîñò Ñðáè¼å ïðåäñòàâàëà ¼å äðæàâó êî¼à ¼å îáóõâàòàëà ìíîãî âåè, òèìå è ãåîñòðàòåøêè çíà÷à¼íè¼è, ïðîñòîð. Òàêî ñó ñå ãîòîâî ó öåëèíè èçìåíèëè ñðïñêè ñïîíîïîëèòè÷êè ïîëîæ༠è àìáèöè¼å.
Ñðáè¼à 18042004: ðàçâî¼ îïòåðååí äèñêîíòèíóèòåòèìà...
165
Íà ñïîíîïîëèòè÷êîì õîðèçîíòó íîâå äðæàâå, îä ñòàðèõ ïàðòíåðà, ¼åäèíî ¼å Ôðàíöóñêà è äàå ïðåäñòàâàëà îäëó÷ó¼óè ÷èíèëàö. Äîê ñå êàî íîâè è âåîìà âàæàí ïàðòíåð è ïðîòèâíèê ïî¼àâèëà Èòàëè¼à (÷è¼è ¼å çíà÷༠¼îø âèøå ïîðàñòàî íàêîí äîëàñêà ôàøèñòà íà âëàñò 1922. ãîäèíå). Ó ðåãèîíàëíèì îêâèðèìà ïðèëè÷íî ¼åäíîñòàâàí õîðèçîíò èç ïðåòõîäíèõ äåöåíè¼à, íà êîìå ñó ó ïîëèòèöè Ñðáè¼å âàæíå ôàêòîðå ÷èíèëè Òóðñêà, ÀóñòðîÓãàðñêà è Áóãàðñêà è ó ìíîãî ìàî¼ ìåðè Ãð÷êà è Ðóìóíè¼à, íàêîí áàëêàíñêèõ è Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà çíàòíî ¼å êîìïëèêîâàëà ïî¼àâà íîâèõ äðæàâà, Àëáàíè¼å è Ìààðñêå. Ó òàêâî¼ ñèòóàöè¼è íîâîôîðìèðàíà äðæàâà ¼å âåëèêó ñïîíîïîëèòè÷êó àêòèâíîñò óñìåðèëà êà ðåãèîíàëíèì ïîâåçèâàèìà ñà áàëêàíñêèì è öåíòðàëíîåâðîïñêèì äðæàâàìà (Ìàëà Àíòàíòà, îä 1922. ãîäèíå) è áàëêàíñêèì äðæàâàìà (Áàëêàíñêè ñàâåç, 1934. ãîäèíå). Ó ìåóðàòíîì ïåðèîäó ñâå âåå èíòåðåñîâàå çà £óãîñëàâè¼ó ïîêàçèâàëà ¼å è Âåëèêà Áðèòàíè¼à. À îäðååíó óëîãó ó ñïîíî¼ ïîëèòèöè íîâå äðæàâå èãðàëî ¼å è Äðóøòâî íàðîäà, ñâàêàêî ó ìåðè ó êî¼î¼ ¼å óòèöàëî íà ïðåêîìïîçèöè¼ó ìåóíàðîäíèõ îäíîñà. Ó äðóãî¼ ïîëîâèíè òðèäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà äîøëî ¼å äî íîâîã ïðåëîìà, êàäà ¼å ó ñïîíî¼ ïîëèòèöè, àëè è ïðèâðåäè £óãîñëàâè¼å èçóçåòíî âàæíî, ïî ìíîãèì åëåìåíòèìà è ïðåñóäíî, ìåñòî çàóçåëà íàöèñòè÷êà Íåìà÷êà. Äðóãè ñâåòñêè ðàò ¼å îáèåì äîãàà¼à è ÷åñòî êîíòðàäèêòîðíèõ ðåøåà äðàìàòè÷íî ïðîìåíèî è ïðåîáðàòèî ïðàâöå ðàçâî¼à ñïîíå ïîëèòèêå £óãîñëàâè¼å (ó åíèì îêâèðèìà è Ñðáè¼å): îä ïîòïèñèâàà Òðî¼íîã ïàêòà, 25. ìàðòà è åãîâîã îäáàöèâàà 27. ìàðòà 1941; êðàòêîòðà¼íîã Àïðèëñêîã ðàòà è êàïèòóëàöè¼å; ïðåêî ôàêòè÷êîã ðàñïàäà çåìå è îäëàñêà ó åìèãðàöè¼ó êðàà è âëàäå; ïåðèîäà íàöèñòè÷êå, áóãàðñêå, èòàëè¼àíñêå è àëáàíñêå îêóïàöè¼å; èäåîëîøêè êðà¼å èñêó÷èâîã Ãðààíñêîã ðàòà (19411944); äî óëàñêà ñîâ¼åòñêèõ òðóïà íà åíó òåðèòîðè¼ó (1944), òðè¼óìôà êîìóíèñòà ó Ãðààíñêîì ðàòó è ïîòïóíîã îñëîáîåà çåìå (19441945). Íàêîí ðàòà äîøëî ¼å è äî ðàäèêàëíå ïðîìåíå âàæíîñòè è óòèöà¼à ñïîàøèõ ÷èíèëàöà
166
Ìèðîñëàâ £îâàíîâè
íà ðàçâî¼ £óãîñëàâè¼å. Íà¼ïðå ñó íîâå êîìóíèñòè÷êå âëàñòè çåìó ó ïîòïóíîñòè óâåëå ó ñîâ¼åòñêó ñôåðó óòèöà¼à (1944/45), ïðèõâàòèâøè èäåîëîãè¼ó, äðóøòâåíè ñòðî¼ è óðååå Ñòàèíîâîã Ñîâ¼åòñêîã Ñàâåçà. Ïîñëå ñàìî íåêîëèêî ãîäèíà óñëåäèî ¼å íîâè ðàäèêàëàí ïðåëîì 1948. ãîäèíå ïîñëå ñóêîáà ÊÏ£ è ÈÁ (îäíîñíî £óãîñëàâè¼å è ÑÑÑÐ, ò¼. Áðîçà è Ñòàèíà). Çàõâàó¼óè åìó ÑÔУ ¼å ó äðóãî¼ ïîëîâèíè 20. âåêà äîáèëà âàæíó óëîãó ó õëàäíîðàòîâñêîì, áèïîëàðíîì ñâåòó. Ó åíî¼ ñïîíî¼ ïîëèòèöè êàî ñâå âàæíè¼è ÷èíèëàö ïî¼àâèëå ñó ñå Ѽåäèåíå Àìåðè÷êå Äðæàâå. Ó ñâîì ëàâèðàó èçìåó äâå ñóïåðñèëå, £óãîñëàâè¼à ¼å (ïîñëå êðàòêîòðà¼íîã è ó ïðèíöèïó íåóñïåøíîã ïîêóøà¼à ôîðìèðàà áàëêàíñêîã ñàâåçà 1954. ãîäèíå) ïîñòåïåíî íàïóøòàëà (çàíåìàðèâàëà) ðåãèîíàëíè, áàëêàíñêè àñïåêò, à ñâî¼ó ñïîíîïîëèòè÷êó ïàæó óñìåðàâàëà êà çåìàìà òðååã ñâåòà, óëàæóè îãðîìíå ïîëèòè÷êå íàïîðå ó ìåóíàðîäíè ïðî¼åêò îðãàíèçàöè¼å ïîêðåòà íåñâðñòàíèõ. Íàãëî íàïóñòèâøè ðåãèîíàëíå, áàëêàíñêå è èñòî÷íîåâðîïñêå, ñïîíîïîëèòè÷êå õîðèçîíòå è ïðåóñìåðèâøè ïàæó ñâî¼å äèïëîìàòè¼å íà çáèâàà ó Àçè¼è è Àôðèöè òðàæåè, ó ïîêóøà¼ó ìèðîóáèâîã ñóïðîòñòàâàà ÑÑÑÐ è ÑÀÄ, íîâå ñàâåçíèêå ìåó çåìàìà òåê îñëîáîåíèì ó ïðîöåñó äåêîëîíèçàöè¼å (ïîïóò Èíäè¼å è Åãèïòà) £óãîñëàâè¼à ¼å 60-òèõ ãîäèíà 20. âåêà óñïåëà äà ó õëàäíîðàòîâñêîì áèïîëàðíîì ñèñòåìó ìåóíàðîäíèõ îäíîñà íàå ñïåöèôè÷íî è âåîìà ïîâîíî ìåñòî èçìåó äâå ñóïåðñèëå. Òî ñïîíîïîëèòè÷êî äîñòèãíóå ¼å ïîñëóæèî êîìóíèñòè÷êî¼ åëèòè êàî îñíîâà çà ñòâàðàå ¼åäíîã îä íà¼âàæíè¼èõ êîíñòèòóöèîíèõ äðóøòâåíèõ ìèòîâà ñîöè¼àëèñòè÷êå £óãîñëàâè¼å (ïîðåä ìèòîâà î ñàìîáèòíîñòè, ñàìîñòàëíîñòè è îðèãèíàëíîñòè ¼óãîñëîâåíñêå êîìóíèñòè÷êå ðåâîëóöè¼å òîêîì Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà è î èñòîðè¼ñêîì ÍÅ Ñòàèíó 1948. ãîäèíå) ìèò äà ¼å òà ïîçèöè¼à èçáîðåíà èñêó÷èâî çàõâàó¼óè âëàñòèòîì ïîëèòè÷êîì çíà÷à¼ó, âî¼íî¼ ñíàçè è äèïëîìàòñêî¼ ñïðåòíîñòè, à äà ñå íè¼å ðàäèëî î ïðåóòíîì äîãîâîðó ñóïåðñèëà. Ò༠íîâè çàîêðåò, ïðàåí ñïåöèôè÷íèì ïîèìàåì âëàñòèòå ìîè è óëîãå ó ñâåòó, äðàñòè÷íî ñå îäðàçèî íà áóäóå ïðàâöå ðàç-
Ñðáè¼à 18042004: ðàçâî¼ îïòåðååí äèñêîíòèíóèòåòèìà...
167
âî¼à ñïîíå ïîëèòèêå. Ïðâî, óñëåä åãà ¼å ðåãèîíàëíà ñïîíà ïîëèòèêà áèëà çàíåìàðåíà, à ïðîñòîðè Áàëêàíà è öåíòðàëíå Åâðîïå è ðåàëíè ïðîáëåìè òèõ ïîäðó÷¼à íà êî¼èìà ñå Ñðáè¼à çàïðàâî íàëàçè, äîæèâàâàíè ñó êàî íåçàíèìèâè òàäàøî¼ äèïëîìàòè¼è (êàî ïîñëåäèöà òàêâå ïîëèòèêå ìîæå ñå óî÷èòè ïî¼àâà äà ñå ó äðóøòâó è ¼àâíîñòè, òîêîì øåçäåñåòèõ, ñåäàìäåñòèõ è îñàìäåñåòèõ ãîäèíà, ïðåìà ñóñåäèìà ÷àê óâðåæèî íåêàêàâ íàêàðàäàí, ïîòöåèâà÷êè ñòàâ). Äðóãî, âèñîê óçëåò ó ìåóíàðîäíèì îäíîñèìà, àëè è äîñëåäíî îïèðàå êàêî ñîâ¼åòñêèì ïðèòèñöèìà äà ñå ïðèêó÷è ëàãåðó, òàêî è àìåðè÷êèì èíñèñòèðàèìà äà ñå ïîëèòè÷êè äåìîêðàòèçó¼å (óêó÷è ó ÍÀÒÎ ïàêò èëè ó Åâðîïñêó çà¼åäíèöó), ïðåäñòàâàî ¼å íåêó âðñòó ñïåöèôè÷íîã ñàìîäîêàçèâàà èäåîëîøêå ïðàâîâåðíîñòè ìàðêñèñòè÷êî¼ äîãìè, ó èäåîëîøêîì ñïîðó ñà ÊÏÑÑ çà èäåîëîøêó ïðåâëàñò ó êîìóíèñòè÷êîì ñâåòó êî¼è ó ãëàâàìà îíäàøèõ ïàðòè¼ñêèõ ïðâàêà è ïàðòè¼ñêå èíòåëèãåíöè¼å íèêàäà çàïðàâî íè¼å íè áèî îêîí÷àí (êðà¼åì 80-òèõ ãîäèíà Ñëîáîäàí Ìèëîøåâè ¼å, ïðèõâàòèâøè ïðâèõ ãîäèíà ñâî¼å âëàäàâèíå, ñà óáåååì, ò༠òåðåò ñòàëíîã äîêàçèâàà èäåîëîøêå ïðàâîâåðíîñòè, ïîñðåäíî äîïðèíåî äà Ñðáè¼à íà Çàïàäó áóäå îöååíà êàî ïîñëåäè áàñòèîí êîìóíèçìà ó Åâðîïè). Íà¼çàä, òàêâî ñõâàòàå ðåàëíîñòè õëàäíîðàòîâñêîã ñâåòà áèòíî ¼å äîïðèíåëî ðàçâè¼àó ëàæíîã îñåàà âëàñòèòå ìîè, êî¼è ¼å ïðåñóäíî óòèöàî íà äåçîðè¼åíòèñàíîñò è ñìåòåíîñò ñðïñêå äèïëîìàòè¼å ó âðåìåíó Ìèëîøåâèà è íàêîí åãà. Ïî÷åòàê äåâåäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà äîíåî ¼å íîâà ìåóíàðîäíà èñêóøåà è ïðåëîìå ó ñïîíî¼ ïîëèòèöè. Ðàñïàä çåìå áèòíî ¼å óçäðìàî åíó óíóòðàøó ñòàáèëíîñò, äîê ¼å êð༠õëàäíîã ðàòà ïðåñóäíî óòèöàî íà ãîòîâî ïîòïóíè ãóáèòàê äîòàäàøåã çíà÷à¼à. Ñðáè¼à ñå èçãóáèâøè äðæàâó ó êî¼ó ¼å 1918. ãîäèíå óãðàäèëà ñâî¼ó äðæàâíîñò è ó âåëèêî¼ ìåðè èçãóáèâøè äîòàäàøè çíà÷༠è ïîçèöè¼å ó ìåóíàðîäíèì îäíîñèìà, óâó÷åíà ó ðàâíè ëîêàëíèõ îäíîñà ó ðàòîâå çà ¼óãîñëîâåíñêî íàñëåå à íà íèâîó åâðîïñêèõ è ñâåòñêèõ ïðîöåñà èçëîæåíà ïðåêîìïîçèöè¼è ïðîñòîðà Èñòî÷íå Åâðîïå è Áëèñêîã Èñòîêà (êî¼è ¼å ïðàòèî
168
Ìèðîñëàâ £îâàíîâè
ïðåòâàðàå áèïîëàðíîã ó óíèïîëàðíè ñâåò è ìàëî çàâèñèî îä åíå âîå) ñâå âèøå ïðåòâàðàëà ó ïóêè îá¼åêò ó ñïîíîïîëèòè÷êèì ïëàíîâèìà, íàìåðàìà è èäå¼àìà ÑÀÄ è Åâðîïñêå óíè¼å (ó çíàòíî ìàî¼ ìåðè Ðóñè¼å, è ñàìå ïîðàæåíå ó Õëàäíîì ðàòó). Ñðïñêà ïîëèòè÷êà åëèòà, íå ñíàëàçåè ñå íà¼áîå ó íîâîíàñòàëîì îäíîñó ñíàãà ó ñâåòó íàêîí îêîí÷àà õëàäíîã ðàòà, âèäíî îïòåðååíà ðàíè¼èì èäåîëîøêèì íàñëååì è ïî èíåðöè¼è âàðèâèì îñåàåì âëàñòèòå ìîè, óâåëà ¼å äðæàâó ó ïðîöåñ îçáèíîã ñóêîáàâàà ñà âîäåèì ñâåòñêèì ñèëàìà (ÑÀÄ è ÅÓ). Óñëåäèëå ñó ñàíêöè¼å, èçîëàöè¼à è èñêó÷èâàå èç ãîòîâî ñâèõ ìåóíàðîäíèõ èíñòèòóöè¼à, à ïîòîì è ñóêîá ñà ÍÀÒÎ ïàêòîì è áîìáàðäîâàå çåìå.
Î êóëòóðè Áðî¼íè ïîëèòè÷êè, äðæàâíè è äðóøòâåíè ïðåîáðàæà¼è è áóðíå íîâèíå êî¼å ñó 19. è 20. âåê óíåëè ó æèâîò ñðïñêîã íàðîäà, íåìèíîâíî ñó ñå îäðàçèëè è íà ðàçâî¼ ñðïñêå êóëòóðå. È òî íå òîëèêî çáîã åíå òðàíñôîðìàöè¼å ó ñêëàäó ñà ãåíåðàëíèì òðåíäîâèìà ðàçâî¼à åâðîïñêå êóëòóðå òîêîì 19. è 20. âåêà, îä ïðîñâåòèòåñòâà, êëàñèöèçìà è ðîìàíòèçìà äî ìîäåðíå è ïîñòìîäåðíèçìà, êîëèêî çáîã ÷èåíèöå äà ¼å ò༠ðàçâî¼ óìíîãîìå áèî óñëîâåí ãåíåðàëíèì äèñêîíòèíóèòåòèìà ïîëèòè÷êîã è äðóøòâåíîã ðàçâî¼à, ÷è¼å ñå èñõîäèøòå ìîæå íàè ¼îø ó âðåìåíó ïðå ïî÷åòêà áîðáå çà íåçàâèñíîñò. Òîêîì îñàìíàåñòîã âåêà æèâîò ñðïñêîã íàðîäà ó äâå ðàçëè÷èòå öàðåâèíå, ó äâà ïî ìíîãî ÷åìó ðàçëè÷èòà öèâèëèçàöè¼ñêà, äðóøòâåíà è êóëòóðíà îáðàñöà, óòèöàî ¼å íà ðàçäâà¼àå òîêîâà è ïàðàëåëíè ðàçâî¼ äâà ìîäåëà ñðïñêå êóëòóðå ðóðàëíîã ìîäåëà, îñëîåíîã íà óñìåíî ñòâàðàëàøòâî ó îíîì äåëó íàðîäà êî¼è ¼å æèâåî ó Îòîìàíñêî¼ èìïåðè¼è (è çáîã ïîëèòè÷êèõ, ïðèâðåäíèõ è äðóøòâåíèõ ïðèòèñàêà òóðñêèõ âëàñòè, òîêîì 18. âåêà, ïîãîòîâî ïîñëå óêèäàà Ïåêå ïàòðè¼àðøè¼å, 1766, áèî èçëîæåí îïøòî¼ äðóøòâåíî¼ íèâåëàöè¼è) è ãðààíñêîã êóëòóðíîã ìî-
Ñðáè¼à 18042004: ðàçâî¼ îïòåðååí äèñêîíòèíóèòåòèìà...
169
äåëà êî¼è ñå ïîñòåïåíî ðàçâè¼àî ìåó Ñðáèìà ó Õàáçáóðøêî¼ ìîíàðõè¼è (ó ìíîãî ñëîáîäíè¼èì äðóøòâåíèì îêîëíîñòèìà, ó ïîðååó ñà îíèìà ó Òóðñêî¼, êî¼å ñó îìîãóèëå ¼àñíó äðóøòâåíó ñòðàòèôèêàöè¼ó). Ðàçëèêå ó äðóøòâåíèì, ïîëèòè÷êèì, äóõîâíèì è êóëòóðíèì îêîëíîñòèìà, óñëîâèìà è ìîãóíîñòèìà ðàçâî¼à ó îâå äâå èìïåðè¼å, óòèöàëå ñó äà ñå ãðàâèòàöèîíè öåíòàð ðàçâî¼à ñðïñêå êóëòóðå òîêîì 18. âåêà, ïîñòåïåíî èçìåñòè íà ñåâåð èç Îòîìàíñêå èìïåðè¼å ó Õàáçáóðøêó ìîíàðõè¼ó. Óïðàâî òó, ìåó Ñðáèìà ó Õàáçáóðøêî¼ ìîíàðõè¼è, äðóøòâåíè è êóëòóðíè ðàçâî¼ òîêîì 18. âåêà áèî ¼å îáåëåæåí ¼àñíèì ïðåëîìèìà êî¼è ñó áèòíî ïðåóñìåðàâàëè äàå êóëòóðíå òîêîâå (íîñåè ó ñåáè çàìåòêå íåêèõ áóäóèõ ñóêîáàâàà è ñó÷åàâàà). Ïðâó âàæíó ïðåëîìíèöó îçíà÷èëî ¼å ïðèõâàòàå ðóñêîñëîâåíñêîã ¼åçèêà ó ñðïñêî¼ êóëòóðè, öðêâè, øêîëàìà è ó êèæåâíîñòè òðèäåñåòèõ ãîäèíà 18. âåêà (ïðåêî ðóñêèõ äóõîâíèõ è øêîëñêèõ êèãà è ðóñêèõ ó÷èòåà), êî¼å ¼å áèëî ïîëèòè÷êè ìîòèâèñàíî ñòðàõîì îä íàìåòàà óíè¼å îä ñòðàíå Áå÷à. Óïëèâ ðóñêîñëîâåíñêîã óíåî ¼å ñíàæàí äèñêîíòèíóèòåò ó ðàçâî¼ êèæåâíîã ¼åçèêà êîä Ñðáà, à òèìå è ó ðàçâî¼ êèæåâíîñòè, íàóêå è êóëòóðå óîïøòå. Äðóãó âàæíó ïðåëîìíèöó ïðåäñòàâàëà ¼å åìàíöèïàöè¼à ñðïñêîã ãðààíñêîã ñòàëåæà ó îäíîñó íà äóõîâíó åëèòó (íà ñàáîðó 1769. ãîäèíå), à ïîòîì è òåðåçè¼àíñêî-¼îçåôèíñêå ðåôîðìå ñðïñêîã øêîëñêîã ñèñòåìà ó Õàáçáóðøêî¼ ìîíàðõè¼è òîêîì ñåäàìäåñåòèõ ãîäèíà îñàìíàåñòîã âåêà. Øòî ñå ó âåëèêî¼ ìåðè ïîäóäàðèëî ñà ïðâèì íàçíàêàìà è âèäíèì äîñòèãíóèìà ñðïñêîã áàðîêà è ïðîñâåòèòåñòâà êî¼è ñó ïðåñóäíî îáåëåæèëè è îäðåäèëè ðàçâî¼ ñðïñêå íàóêå è êóëòóðå ó ïðâî¼ ïîëîâèíè äåâåòíàåñòîã âåêà: ñà ïî÷åòêîì ðàäà ïðâå ñðïñêå âèøå øêîëå, Êàðëîâà÷êå áîãîñëîâè¼å êî¼ó ¼å îñíîâàî Ñòåôàí Ñòðàòèìèðîâè (1794); îá¼àâèâàåì Èñòîðè¼å ðàçíèõ ñëîâåíñêèõ íàðîäà, ïîñåáèöå Áóãàðà, Õðâàòà è Ñðáà £îâàíà Ðà¼èà (179495), êî¼à ¼å îçíà÷èëà ïî÷åòàê ôîðìèðàà ñàâðåìåíå èñòîðè¼ñêå ñâåñòè êîä Ñðáà; ïî¼àâîì íîâîã ìåäè¼à íà ñðïñêîì êóëòóðíîì ïðîñòîðó øòàìïå, ò¼. ïðâèõ ñðïñêèõ äíåâíèõ íîâèíà Ñåðáñêè¼à íîâè-
170
Ìèðîñëàâ £îâàíîâè
íè ïîâñåäíåâíè¼à Ìàðêèäåñà Ïóà (17911792), à îäìàõ ïîòîì è Ñëàâ¼àíîñåðáñêè¼à âåäîìîñòè Ñòåôàíà Íîâàêîâèà (17921794); çíàòíèì ïîâåàåì îáèìà èçäàâà÷êå äåëàòíîñòè (ó ïîñëåäî¼ äåöåíè¼è 18. âåêà øòàìïàíî ¼å 178 ñðïñêèõ êèãà, øòî ¼å ïðåäñòàâàëî 44% ñâèõ ñðïñêèõ êèãà øòàìïàíèõ òîêîì 18. âåêà), øòî ¼å îìîãóèëî äà ñå ñðïñêà êèãà ÷èòà íà øèðîêîì ïðîñòîðó öåíòðàëíå è ¼óãîèñòî÷íå Åâðîïå íàñååíîì ñðïñêèì íàðîäîì. Àëè ¼å áèëî ïðàåíî è äèôåðåíöè¼àöè¼îì êèæåâíîã ¼åçèêà ó ñêëàäó ñà êëàñèöèñòè÷êîì òåîðè¼îì î òðè ñòèëà, íà âèøè (ñëâ¼àíñêè, îäíîñíî ðóñêîñëîâåíñêè), ñðåäè (ñëàâ¼àíîñåðáñêè) è íèñêè ñòèë (íàðîäíè ¼åçèê). Ñà ñâî¼å ñòðàíå ñðïñêà êèãà è ñðïñêà øòàìïà äîïðèíåëå ñó ñòâàðàó è ó÷âðøèâàó ñâåñòè î ¼åäèíñòâó ñðïñêîã êóëòóðíîã ïðîñòîðà, äîê ¼å ïðàêñà èõîâå äèñòðèáóöè¼å ïóòåì ïðåíóìåðàöè¼å, ò¼. ïðåòïëàòå, îìîãóàâàëà äà èìóíè¼è ñðïñêè ñëî¼åâè ïîìàæó è ïîäñòè÷ó ðàçâî¼ íàöèîíàëíå êóëòóðå. À îíäà ¼å èçáèî Ïðâè ñðïñêè óñòàíàê. Ïåðñïåêòèâå ïîëèòè÷êîã ðàçâî¼à íàãëî ñó ñå ïî¼àâèëå íà ¼óæíîì äåëó ïðîñòîðà íà êîìå ¼å æèâåî ñðïñêè íàðîä, øòî ¼å íåìèíîâíî óòèöàëî äà è ãðàâèòàöèîíè öåíòàð áóäóåã êóëòóðíîã ðàçâî¼à ïîñòåïåíî ïî÷íå äà ñå ïîìåðà êà ¼óãó (ó Ñðáè¼ó). Òà òåíäåíöè¼à ïîñòàëà ¼å óî÷èâà ¼îø îä âðåìåíà êàäà ñó Äîñèòå¼ Îáðàäîâè è Èâàí £óãîâè, òîêîì Ïðâîã óñòàíêà, îòâîðèëè ïðâó êðàòêîòðà¼íó âèøó øêîëó ó Ñðáè¼è (ìàäà ñå ïðåìà åíîì êàðàêòåðó ïðå ìîæå êîíñòàòîâàòè äà ñå ðàäèëî î øêîëè ñðåäåã íèâîà), ïîòîì è îä âðåìåíà îñíèâàà ñðïñêèõ îñíîâíèõ øêîëà íàêîí Äðóãîã ñðïñêîã óñòàíêà, à ïîòïóíî ¼å óîáëè÷åíà îòâàðàåì Ëèöå¼à (1838). ×èòàâ ïðîöåñ äîäàòíî ¼å äîáèî íà çàìàõó ïîñëå 1831. ãîäèíå, êàäà ¼å êíåç Ìèëîø Îáðåíîâè íàáàâèî èðèëè÷íó øòàìïàðè¼ó ó Ðóñè¼è è êàäà ¼å ó Ñðáè¼è çàïî÷åëî øòàìïàå êèãà. Òî ¼å äàëî íîâå èìïóëñå àëè è óíåëî íîâè ïðåîêðåò ó äàè ðàçâî¼ ñðïñêå êóëòóðå, äåôèíèòèâíî ïðåóñìåðèâøè äîòàäàøè äèñïåðçèâàí ïðîöåñ ïàðàëåëíîã ðàçâî¼à äâà ðàçäâî¼åíà êóëòóðíà òîêà, êà èõîâîì ñòàïàó ó ¼åäèíñòâåíó êóëòóðíó öåëèíó, óòåìååíó íà îñíîâíèì íà÷åëèìà åâðîïñêèõ êóëòóðíèõ âðåäíîñòè.
Ñðáè¼à 18042004: ðàçâî¼ îïòåðååí äèñêîíòèíóèòåòèìà...
171
Çàõâàó¼óè ðàçâî¼ó îáðàçîâàà, óáðçàíîì êóëòóðíîì ðàçâî¼ó è ïðîìèøåíî¼ ïðîñâåòíî¼ ïîëèòèöè âëàñòè, âå îä ïåäåñåòèõ è øåçäåñåòèõ ãîäèíà 19. âåêà ïðâå ãåíåðàöè¼å øêîëîâàíèõ Ñðáà ïî÷åëå ñó íà ïîëèòè÷êî¼, äðóøòâåíî¼, ïðîñâåòíî¼ è êóëòóðíî¼ ñöåíè Ñðáè¼å äà îäìåó¼ó çíà÷à¼íó, ïîëóïèñìåíó èëè íåïèñìåíó, ãåíåðàöè¼ó óñòàíè÷êèõ âîà. Îáðàçîâàíå ìàõîì íà åâðîïñêèì óíèâåðçèòåòèìà è óïîçíàòå ñà åâðîïñêèì èíòåëåêòóàëíèì è ïîëèòè÷êèì òîêîâèìà, îâå ãåíåðàöè¼å ñó òîêîì íàðåäíèõ äåöåíè¼à áèâøó ïðîâèíöè¼ó Îòîìàíñêå èìïåðè¼å ïðèáëèæèëå Åâðîïè è áèòíî äîïðèíåëå åíî¼ ïîëèòè÷êî¼ åêñïàíçè¼è è äðóøòâåíî¼ ìîäåðíèçàöè¼è. Ñâè òè ïðîöåñè îìîãóèëè ñó äà ñå ðàñëî¼åíà è äèñîíàíòíà îñàìíàåñòîâåêîâíà ñðïñêà êóëòóðà, ïîäååíà íà ãðààíñêó (ó Õàáçáóðøêî¼ ìîíàðõè¼è) è óñìåíó íàðîäíó, ò¼. ðóðàëíó (ó Òóðñêî¼), òîêîì 19. âåêà, ïðåòî÷è ó ¼åäèíñòâåíó êóëòóðíó öåëèíó êî¼à ¼å çíàòíî ïîìîãëà ïðîöåñ ïîëèòè÷êå åìàíöèïàöè¼å è óáðçàíå äðóøòâåíå ìîäåðíèçàöè¼å. Íî, óïîðåäî ñà ïðîöåñèìà ñïà¼àà îäâî¼åíèõ òîêîâà êóëòóðíîã ðàçâî¼à, íà ñðïñêîì êóëòóðíîì ïðîñòîðó îäèãðàî ñå è ¼åäàí îä íà¼çíà÷à¼íè¼èõ äîãàà¼à êî¼è ¼å ïðåóñìåðèî è îäðåäèî òîêîâå ìîäåðíîã êóëòóðíîã ðàçâî¼à ðàñïðàâà î áóäóî¼ îñíîâèöè ñðïñêîã êèæåâíîã ¼åçèêà. Îäáàöèâàåì ïðå ñâåãà ãðààíñêå èðèëèöå, çàòèì, ìàäà ó ìàî¼ ìåðè, è ñëàâ¼àíîñåðáñêèõ è ñëàâ¼àíñêèõ, îäíîñíî ðóñêîñëîâåíñêèõ êèæåâíèõ è ëèíãâèñòè÷êèõ åëåìåíàòà êî¼è ñó ÷èíèëè îñíîâå ñðåäåã è âèøåã ñòèëà êëàñèöèñòè÷êå òðèãëîñè¼å, íà¼çàä è ñâå øèðèì, à îä ïîëîâèíå 19. âåêà è ïîòïóíèì ïðèõâàòàåì Êàðàèåâå ðåôîðìèñàíå âàðè¼àíòå èðèëèöå (ôîðìàëíî îä 1865. åíèì ïðèõâàòàåì íà Âåëèêî¼ øêîëè, ò¼. 1868. ãîäèíå êàäà ¼å Êíåç Ìèõàèëî Îáðåíîâè óêèíóî è ïîñëåäó çàáðàíó íà åíó óïîòðåáó ó Ñðáè¼è) è êèæåâíîã ¼åçèêà çàñíîâàíîã íà ëèíãâèñòè÷êèì è ëåêñè÷êèì îñíîâàìà èñêó÷èâî óñìåíîã íàðîäíîã ñòâàðàëàøòâà, äîøëî ¼å íà¼ïðå äî äèôåðåíöè¼àöè¼å à ïîòîì è äî ñâå âååã äèñòàíöèðàà ó îäíîñó íà êóëòóðíå, êèæåâíå è íàó÷íå òðàäèöè¼å ñðïñêîã 18.
172
Ìèðîñëàâ £îâàíîâè
âåêà (ïðîñâåòèòåñêå òðàäèöè¼å). Ó òà äâà, ïî ìíîãî ÷åìó äèñîíàíòíà ïðîöåñà, ñðåäèíîì 19. âåêà óëèî ñå è òðåè ïðîöåñ ñâåîáóõâàòíè¼èõ êóëòóðíèõ êîíòàêàòà è ïðîæèìàà íà çíàòíî øèðåì ¼óæíîñëîâåíñêîì ïîäðó÷¼ó. Óïðàâî çàõâàó¼óè òàêâîì, äèñîíàíòíîì ðàçâî¼ó äóãè 19. âåê ¼å óìíîãîìå ïðåäîäðåäèî êàðàêòåð è ñàäðæà¼å äàåã êóëòóðíîã ðàçâî¼à, äîê ¼å êðàòêè äâàäåñåòè âåê âåê åêñòðåìà äîíåî íèç íîâèõ, ñíàæíèõ è äóáîêèõ ïðåëîìà, ïðåîáðàæà¼à è ïðåóñìåðåà. Ñà ¼åäíå ñòðàíå, Ïðâè ñâåòñêè ðàò ¼å ïðîóçðîêîâàî îãðîìíå äåìîãðàôñêå ãóáèòêå, êî¼è ñó ñå íåìèíîâíî îäðàçèëè íà öåëîêóïàí äðóøòâåíè à òèìå è êóëòóðíè ðàçâî¼. Àëè ñó, ñà äðóãå, âåëèêà âî¼íè÷êà ïîáåäà ó ðàòó è ôîðìèðàå Êðàåâèíå ÑÕÑ, äîâåëè äî îá¼åäèàâàà öåëîêóïíîã êóëòóðíîã ðàçâî¼à ñðïñêîã íàðîäà ó ¼åäíî¼ äðæàâè (÷èìå ¼å è äåôèíèòèâíî áèëà ïîòðòà äâî¼íîñò êî¼à ¼å êàðàêòåðèñàëà êóëòóðíè ðàçâî¼ ¼îø îä 18. âåêà). Ñðïñêà êóëòóðà ñå îä òàäà ðàçâè¼àëà íà çíàòíî øèðåì êóëòóðíîì ïðîñòîðó íîâå äðæàâå ó ñóî÷àâàó, îãëåäàó è ñàðàäè ñà äðóãèì êóëòóðàìà è òðàäèöè¼àìà, øòî ¼å íåìèíîâíî äîïðèíåëî åíîì îïëåìåèâàó àëè ¼å óíåëî è èçâåñíó öðòó îïòåðååà. Ïðåæèâåíî ñòðàäàå, ïàòå è ñìðò ïðåòðïåíè òîêîì ðàòà óíåëè ñó èçâåñíó íîòó òðàãèçìà ó êóëòóðíî ñòâàðàëàøòâî, äîê ñó ïîáåäà ó ðàòó è îáðàçîâàå íîâå äðæàâå óãðàäèëè, êàî ñâî¼åâðñíó ïðîòèâòåæó, åëåìåíòå îïòèìèçìà è ñíàæíèõ ìîäåðíèçàöè¼ñêèõ èñêîðàêà ó ñðïñêè êóëòóðíè êîä. Ìåóðàòíè ïåðèîä ðàçâî¼à ñðïñêå êóëòóðå áèî ¼å îáåëåæåí äåëàòíîøó ó íîâîì êóëòóðíîì îêðóæåó, øèðååì êóëòóðíèõ óòèöà¼à àëè è ïðèõâàòàåì èìïóëñà èç íîâîã îêðóæåà, ïî¼àâîì çíà÷à¼íå ãåíåðàöè¼å èíòåëåêòóàëàöà, êóëòóðíèõ è äðóøòâåíèõ äåëàòíèêà è óìåòíèêà, êî¼è ñó ñå øêîëîâàëè íà ñòðàíèì (àëè ñâå âèøå è ñâå èçðàæåíè¼å è íà äîìàèì) óíèâåðçèòåòèìà, ãåíåðàöè¼îì êî¼à ¼å îìîãóèëà ñíàæàí óïëèâ åâðîïñêèõ êóëòóðíèõ, óìåòíè÷êèõ è äðóøòâåíèõ óçîðà è îáðàçàöà ó ñðïñêó êóëòóðó ó øèðîêîì ðàñïîíó îä ìîäåðíèñòè÷êèõ èñêîðàêà, ïðåêî ëèáåðàëíèõ, äåìîêðàòñêèõ è ëåâè÷àðñêèõ èäå¼à, äî àóòîðèòàðíèõ ïðî¼å-
Ñðáè¼à 18042004: ðàçâî¼ îïòåðååí äèñêîíòèíóèòåòèìà...
173
êàòà îëè÷åíèõ ó ôàøèçìó è ñòàèíèñòè÷êîì ïðî¼åêòó ìàðêñèçìà (ïðàåíèõ ñâàêàêî è îòïîðèìà òîì ïðîäèðàó). Îä êðà¼à äâàäåñåòèõ ãîäèíà îïøòè òîêîâè êóëòóðíîã ðàçâî¼à ó ìåóðàòíîì ïåðèîäó äîäàòíî ñó áèëè îïòåðååíè ïðèòèñêîì èäåîëîøêîã êîíöåïòà èíòåãðàëíîã ¼óãîñëîâåíñòâà. Íîâó, èçðàçèòî ñíàæíó è äóáîêó ïðåëîìíèöó äîíåî ¼å Äðóãè ñâåòñêè ðàò. Ïðåêèä ó îäíîñó íà äîòàäàøè ðàçâî¼ áèî ¼å ñâåîáóõâàòàí. Íà¼ïðå ñó îêóïàöè¼à è ðàñïàä çåìå óòèöàëè íà, èàêî íå íàðî÷èòî èçðàæåí èïàê óî÷èâ, îòêëîí êà ôàøèñòè÷êèì è íàöèñòè÷êèì êóëòóðíèì îáðàñöèìà, äîê ¼å Ãðààíñêè ðàò óíåî èçâåñíå ïàñòîðàëíå åëåìåíàòå ó êóëòóðíî ïîíàøàå. À îíäà ¼å, íà êðà¼ó ðàòà äîøëî äî íîâîã, äóáåã, ñâåîáóõâàòíè¼åã è, øòî ¼å ÷èíè ñå íà¼âàæíè¼èì, èäåîëîøêè èñêó÷èâè¼åã ïðåëîìà è ïðåóñìåðåà äàèõ òîêîâà ðàçâî¼à. Íàìåòàå ðèãèäíå êîìóíèñòè÷êå (ñòàèíèñòè÷êå) èäåîëîøêå è êóëòóðíå ìàòðèöå (îëè÷åíî êðîç ñîöðåàëèçàì è àãèòïðîï) óòèöàëî ¼å íà ãåíåðàëíî ïðåóñìåðåå êóëòóðíîã ðàçâî¼à, ó îäíîñó íà äîòàäàøè íàãëàøåíî ãðààíñêè êóëòóðíè êîä. Ò༠ïðåîáðàæ༠¼å áèî ¼îø èçðàæåíè¼è óêîëèêî ñå èìà ó âèäó êîëèêè è êàêî âàæàí çíà÷༠¼å êóëòóðà èìàëà ó äðóøòâåíîì ñèñòåìó, èäåîëîãè¼è è ïðîïàãàíäè ñòàèíèçìà. Íîâè ïðåëîì, èàêî çíàòíî áëàæè, óñëåäèî ¼å âåîìà áðçî, íàêîí ñóêîáà ÊÏ£ ñà ÈÁ-îì, êðà¼åì ÷åòðäåñåòèõ è ïî÷åòêîì ïåäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà, êàäà ¼å óñëåäèëà òèõà åìàíöèïàöè¼à îä ñîöðåàëèñòè÷êå êóëòóðíå ìàòðèöå. Íåøòî êàñíè¼å, îä êðà¼à ïåäåñåòèõ ãîäèíà, êóëòóðíè ðàçâî¼ ¼å ñâå âèøå îáåëåæàâàëà âåñòåðíèçàöè¼à è àìåðèêàíèçàöè¼à êóëòóðíîã æèâîòà è ñòâàðàëàøòâà. Ñåäàìäåñåòå è îñàìäåñåòå ó äðóøòâåíîì ïîãëåäó ãîäèíå äåëèìè÷íî åìàíöèïîâàíîã êîìóíèçìà îòâîðèëå ñó íîâå êóëòóðíå õîðèçîíòå. Íî, ïàðàëåëíî ñà òèì ïðîöåñèìà ¼îø óâåê ¼å áèî óî÷èâ è ñíàæàí óïëèâ ïîëèòè÷êîã (è èäåîëîøêîã) ó êóëòóðíîì ñòâàðàëàøòâó áèëî òàêî øòî ñó ïî¼åäèíà êèæåâíà è óìåòíè÷êà äåëà çàáðàèâàà èëè öåíçóðèñàíà, èëè êðîç ñòâàðàëàøòâî è, øòî ¼å áèëî ¼îø çíà÷à¼íè¼å, ¼àâíè àíãàæìàí äèñèäåíàòà (ìàäà ñå, êàäà ¼å ñðïñêè ñëó÷༠ó ïèòàó, òåøêî ìîæå ãî-
174
Ìèðîñëàâ £îâàíîâè
âîðèòè è ðàçìèøàòè î ïîñòî¼àó äèñèäåíàòà ó èñòî÷íîåâðîïñêîì çíà÷åó òîã ïî¼ìà êàêâè ñó áèëè Ñîëæåèöèí, Ñàõàðîâ, Òàðêîâñêè, Áóêîâñêè, Êóíäåðà, Õàâåë... ïðå áè ñå ìîãëî çàêó÷èòè äà ñå ðàäèëî î íåêî¼ âðñòè êâàçèäèñèäåíàòà, ïîïóò Äîáðèöå îñèà, Ìèõà¼ëà Ìàðêîâèà, Ìàòè¼å Áåêîâèà è äð.). Íà¼çàä, äåâåäåñåòèõ ãîäèíà äâàäåñåòîã âåêà íàêîí ðàñïàäà çà¼åäíè÷êå äðæàâå è òîòàëíîã ïîðàçà êîìóíèñòè÷êîã èäåîëîøêîã îáðàñöà, à òèìå è äåëèìè÷íîã ãóáåà ïðåàøåã çíà÷à¼à êóëòóðå ó ïîëèòè÷êîì (èäåîëîøêîì) è äðóøòâåíîì æèâîòó äîøëî ¼å äî íîâîã, ñíàæíîã è äóáîêîã ïðåëîìà ó ðàçâî¼ó ñðïñêå êóëòóðå. Äåöåíè¼àìà íàäçèðàí, êîíòðîëèñàí, äåëîì ñïóòàâàí è îìåòàí, öåíçóðèñàí, óñìåðàâàí è ïðåóñìåðàâàí ðàçâî¼ êóëòóðå ïîïðèìèî ¼å ñíàæàí, äèñïåðçèâàí è äèñîíàíòàí òîê (êî¼è ¼å ó îñíîâè ïðåäñòàâàî ñïåöèôè÷íî ñâåäî÷àíñòâî, ðåçóëòàò, îãëåäàëî àëè è óìíîãîìå ëîãè÷àí ïðîäóæåòàê äîòàäàøåã íåðàâíîìåðíîã ðàçâî¼à): ïî÷åëå ñó äà ñå íàãëî îòâàðà¼ó ìíîãå, äî òàäà çàáðàåíå, òçâ. òàáó òåìå; áèëî ¼å óî÷èâî èçðàæåíî îêðåòàå òðàäèöè¼è (ñ òèì øòî ¼å îñíîâíè êóëòóðíè êîä òðàäèöè¼å ðàçëè÷èòî è ïî ïðàâèëó ìàãëîâèòî è íåäîñëåäíî ñõâàòàí, êîä ¼åäíèõ êàî ïîâðàòàê ðóðàëíèì òðàäèöè¼àìà ñðïñêîã 19. âåêà, êîä äðóãèõ êàî ïîâðàòàê ãðààíñêèì òðàäèöè¼àìà Ñðáè¼å ñ êðà¼à 19. è ïî÷åòêà 20. âåêà, îäíîñíî ìåóðàòíå Êðàåâèíå £óãîñëàâè¼å, êîä òðåèõ êàî ïîâðàòàê êóëòóðíèì îáðàñöèìà ïðåóçåòèì èç ëåâè÷àðñêîã íàñëåà, ïîïóò èäå¼íîã êðóãà ïîíóåíîã øåçäåñåò îñìå èëè èç íàñëåà ïðîèñòåêëîã ó âðåìå ¼óãîñëîâåíñêîã îòêëîíà îä ñòàèíèçìà, êîä ÷åòâðòèõ êàî ïîíîâíî ïðåóçèìàå äåñíè÷àðñêèõ èäå¼íèõ êîíöåïàòà ïîòèñíóòèõ ó ïðåòõîäíîì ïåðèîäó); òàêîå ñó ñå ìîãëè ïðèìåòèòè è íàïîðè äà ñå ïðîìîâèøó êóëòóðíè îáðàñöè ïðîèñòåêëè èç êîíòàêòà è êîðåñïîíäåíöè¼å ñà ñàâðåìåíèì ñâåòñêèì è åâðîïñêèì êóëòóðíèì òîêîâèìà, èòä. Ó äàíàøåì ñðïñêîì äðóøòâó ñâè òè ðàçëè÷èòè êóëòóðíè êîäîâè, ìàòðèöå è ïðî¼åêòè îïñòà¼ó è òðà¼ó (ïàðàëåëíî, êðîç îòâîðåíè èëè ïðèêðèâåíè ñóêîá). Îíè ìîãó áèòè ñõâàåíè è êàî áîãàòñòâî è êàî îïòåðååå ñïåöèôè÷íîã è íåðàâíîìåðíîã ðàçâî-
Ñðáè¼à 18042004: ðàçâî¼ îïòåðååí äèñêîíòèíóèòåòèìà...
175
¼à. Ìîæå èì ñå ïðèïèñàòè ïîëèòè÷êà, èäåîëîøêà, àíàðõèñòè÷êà, êîíçåðâàòèâíà, òðàäèöèîíàëèñòè÷êà èëè ìîäåðíèñòè÷êà (ïà è ïîñòìîäåðíèñòè÷êà) ñóøòèíà è ñàäðæà¼. Íî, îíî øòî ¼å îñòàëî íåäîâðøåíî ó ïðåòõîäíîì ïåðèîäó (óñëåä íåóðàâíîòåæåíîã ðàçâî¼à) íàìåå ñå êàî çàäàòàê ïðåä ñàäàøèì (à ÷èíè ñå è íàðåäíèì) ïîêîëååì êóëòóðíèõ äåëàòíèêà à òî ¼å ïîòðåáà äà ñå îäðåäè ïðåìà äðóøòâåíèì è êóëòóðíèì òðàäèöè¼àìà è íàñëåó ñðïñêîã íàðîäà.
Î åêîíîìè¼è Ðàçâî¼ ñðïñêå ïðèâðåäå òàêîå ¼å áèî âåîìà íåó¼åäíà÷åí. Ïî÷åòêîì 19. âåêà, ó âðåìå èçáè¼àà Ïðâîã ñðïñêîã óñòàíêà, ñðïñêó åêîíîìè¼ó ¼å êàðàêòåðèñàëà äîìèíàíòíî ðóðàëíà, åêñòåíçèâíà ïîîïðèâðåäíà ïðîèçâîäà, ó ìàëî¼ ìåðè äîïóåíà òðãîâèíîì ñòîêîì íà âåëèêî. Òàêâà ñèòóàöè¼à ¼å, ãåíåðàëíî ïîñìàòðàíî, îäðæàíà ãîòîâî òîêîì ÷èòàâîã 19 âåêà. Ñðåäèíîì øåçäåñåòèõ ãîäèíà 19. âåêà ó Ñðáè¼è ¼å ¼îø óâåê áèëî îêî 90% çåìîðàäíèêà è ñâåãà îêî 5,5% çàíàòëè¼à (ïðåòåæíî ïåêàðà, êðî¼à÷à, êîâà÷à, áðàâàðà, ñòîëàðà, çèäàðà è îáóàðà), îêî 1.000 ÷èíîâíèêà, 500 ó÷èòåà, ÷åòðäåñåòàê àäâîêàòà è ñåäàìäåñåòàê ëåêàðà, àïîòåêàðà è áàáèöà. Ïî÷åòêîì 20. âåêà íà ñåëó ¼å ¼îø óâåê æèâåëî 87% ñòàíîâíèøòâà, äîê ñå áðî¼ ëåêàðà ïîïåî íà îêî 250, àäâîêàòà íà îêî 260, à íà ïðâå ïîìàêå ó ïðàâöó èíäóñòðè¼àëèçàöè¼å óêàçó¼å ÷èåíèöà äà ¼å ó òî äîáà áèëî è îêî 150 èíæååðà. Ïîñìàòðàíî èç òå ïåðñïåêòèâå, åêîíîìñêè (ïðå ñâåãà èíäóñòðè¼ñêè) óçëåò ó 20. âåêó èçãëåäà çàèñòà èìïîçàíòíî. Èñòèíà, ïðâè ìîäåðíèçàöè¼ñêè ïðèâðåäíè èìïóëñè áèëè ñó óî÷èâè ¼îø ïî÷åòêîì îñàìäåñòèõ ãîäèíà 19. âåêà, êàäà ¼å çàïî÷åëî ïëàíèðàå è èçãðàäà ïðâèõ æåëåçíè÷êèõ ïðóãà (Áåîãðàä-Íèø) è çàêó÷åíè ïðèâðåäíè óãîâîðè ñà Àóñòðî-Óãàðñêîì, Íåìà÷êîì è Ôðàíöóñêîì. Íî, ãëàâíè èìïóëñ ïðèâðåäíîì ðàçâî¼ó äàëå ñó äâå ôîðñèðàíå èíäóñòðè¼àëèçàöè¼å è ïðèâðåäíå ìîäåðíèçàöè¼å ïð-
176
Ìèðîñëàâ £îâàíîâè
âà êî¼à ¼å çàïî÷åëà êðà¼åì 19. âåêà, ïîòîì áèòíî óãðîæåíà Öàðèíñêèì ðàòîì ñà Àóñòðî-Óãàðñêîì (19061911) è ïðåêèíóòà Áàëêàíñêèì ðàòîâèìà è Ïðâèì ñâåòñêèì ðàòîì, àëè ¼å ïîíîâíè óçëåò äîæèâåëà îä ïî÷åòêà äâàäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà; è äðóãà, ïðèâðåäíà ñîö-ìîäåðíèçàöè¼à, çàïî÷åòà íåïîñðåäíî ïî çàâðøåòêó Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà (êî¼å ñó, øòî ñå ìîðà íàãëàñèòè, áèëå èíèöèðàíå îä ñòðàíå âëàñòè). Çàõâàó¼óè èìà ñðïñêà ïðèâðåäà ¼å êðà¼åì ñåäàìäåñåòèõ è ïî÷åòêîì îñàìäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà (óïðêîñ êðèçè ó êî¼î¼ ñå òàäà íàëàçèëà), äîñòèãëà íèâî ñðåäå-ðàçâè¼åíèõ ñâåòñêèõ åêîíîìè¼à. Èïàê, êàäà ñå ðàçìèøà î êîíòèíóèòåòó äâîâåêîâíîã ðàçâî¼à ñðïñêå åêîíîìè¼å, òåøêî äà ñå ìîæå çàîáèè ÷èåíèöà äà ¼å ò༠ðàçâî¼ ïðåñóäíî îäðåäèëà (è ïðåóñìåðèëà) èçãðàäà ñîöè¼àëèñòè÷êîã ïðèâðåäíîã ñèñòåìà íàêîí Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà. Òåìåè íà êî¼èìà ¼å îíà äî òàäà ïî÷èâàëà íàãëî ñó çàìååíè îñíîâàìà áîøåâè÷êîã ïðèâðåäíîã åêñïåðèìåíòà óêèäàåì òðæèøòà, ôîðñèðàíîì èíäóñòðè¼àëèçàöè¼îì, äðæàâíîì èíòåðâåíöè¼îì ó ïðèâðåäè, åêñïðîïðè¼àöè¼îì è íàöèîíàëèçàöè¼îì, êîëåêòèâèçàöè¼îì, îáàâåçíèì îòêóïîì èòä. Èñòèíà, ïðèâðåäíè ðàçâî¼ £óãîñëàâè¼å íàêîí 1948. ãîäèíå è ñóêîáà Áðîçà è Ñòàèíà, ðàçâè¼àî ñå óç íåêå ñïåöèôè÷íîñòè. Ïðèìåðà ðàäè, íè¼å ñïðîâåäåíà òîòàëíà êîëåêòèâèçàöè¼à, ó èçâåñíîì ñòåïåíó ¼å î÷óâàíà è ïðèâàòíà ñâî¼èíà (ïðå ñâåãà, ó ïîãëåäó ïðàâà ñåàêà íà âëàñíèøòâî íàä çåìîì è ïðàâà äà çàíàòñêå ðàäèîíèöå îñòàíó ó ïðèâàòíîì ïîñåäó), ïåäåñåòèõ è øàçäåñåòèõ ãîäèíà óâåäåíî ¼å ðàäíè÷êî ñàìîóïðàâàå, òðæèøòå ¼å äåëèìè÷íî áèëî îòâîðåíî çà çàïàäíå ïðîèçâîäå, ïîðåä äðæàâíå ñâî¼èíå óâåäåíà ¼å è êàòåãîðè¼à äðóøòâåíå ñâî¼èíå, èòä. Ìîðà ñå êîíñòàòîâàòè äà ñó íåêè îä îâèõ åëåìåíàòà äàâàëè ïîçèòèâíå èìïóëñå ïðèâðåäíîì ðàçâî¼ó ÑÔÐ £óãîñëàâè¼å íà¼ïðå äåëèìè÷íî î÷óâàå ïðèâàòíå ñâî¼èíå ó ïîîïðèâðåäè. Èïàê, îñíîâíè åêîíîìñêè ìåõàíèçìè êàðàêòåðèñòè÷íè çà áîøåâè÷êè (ñòàèíèñòè÷êè) ñèñòåì ôîðñèðàíà èíäóñòðè¼àëèçàöè¼à, äðæàâíà èíòåðâåíöè¼à ó ïðèâðåäè, òåæà çà ôîðìèðàåì àóòàðõè÷íîã,
Ñðáè¼à 18042004: ðàçâî¼ îïòåðååí äèñêîíòèíóèòåòèìà...
177
çàòâîðåíîã è ñàìîäîâîíîã åêîíîìñêîã ñèñòåìà, èçãðàäà è ôîðñèðàå òçâ. ñîöè¼àëèñòè÷êèõ ïðèâðåäíèõ ãèãàíàòà, ïîòïóíà êîíòðîëà áàíêàðñêîã ñèñòåìà è ïîëèòèêå êðåèðàà íîâöà, óêèäàå òðæèøíå ðåãóëàöè¼å åêîíîìñêèõ òîêîâà ó ïîòïóíîñòè ñó áèëè î÷óâàíè äî êðà¼à îñàìäåñåòèõ ãîäèíà. Ïðè òîì, ó âðåìå Áðîçà, ïðèâðåäà £óãîñëàâè¼å (à òèìå è Ñðáè¼å), äîáèëà ¼å çíà÷à¼íå ôèíàíñè¼ñêå èí¼åêöè¼å ñà çàïàäà ó âèäó íåïîâðàòíèõ êðåäèòà, ïðå ñâåãà çáîã ïîëèòè÷êå åìàíöèïàöè¼å îä Ñîâ¼åòñêîã Ñàâåçà. Èñòèíà, òà ñðåäñòâà ñó íà¼÷åøå êîðèøåíà çà î÷óâàå ñîöè¼àëíîã ìèðà (ò¼. ïðåëèâàëà ñó ñå ó ïîòðîøó), çà óëàãàà ó âî¼íî-èíäóñòðè¼ñêè êîìïëåêñ (÷åñòî è çà èçãðàäó, âðåìå ¼å ïîêàçàëî, áåñêîðèñíèõ ôîðòèôèêàöè¼ñêèõ îá¼åêàòà, íïð. ïîäçåìíèõ àåðîäðîìà è áóíêåðà êî¼è ìîãó èçäðæàòè àòîìñêè íàïàä) èëè çà èçãðàäó òçâ. ïîëèòè÷êèõ ôàáðèêà ó ïî¼åäèíèì ðåãèîíèìà çåìå. Ñà äðóãå ñòðàíå, åêîíîìñêà êîíöåïöè¼à ¼å, ó ñêëàäó ñà èäåîëîøêîì ïîòêîì ñèñòåìà, ïîäðàçóìåâàëà èçãðàäó ñàìîäîâîíå ïðèâðåäå. Çáîã òîãà ñå è äîãîäèëî äà ¼å ñà ðàñïàäîì ñèñòåìà ó ñâåòó, êðà¼åì îñàìäåñåòèõ è ïî÷åòêîì äåâåäåñåòèõ ãîäèíà, äîøëî è äî êîëàïñà ÷èòàâå ïðèâðåäå, à ñà ðàñïàäîì çåìå è äî ðàñïàäà âåëèêèõ ñîöè¼àëèñòè÷êèõ ãèãàíàòà (÷è¼è ñó ñå ïî¼åäèíè äåëîâè íàøëè ó ðàçëè÷èòèì íîâîñòâîðåíèì äðæàâàìà, à êî¼è ñó ãóáèòêîì çàøòèåíîã, ìîíîïîëèñòè÷êîã, ïîëîæà¼à íà òðæèøòó èçãóáèëè ñìèñàî è ñâðõó ïîñòî¼àà). Ó ñèòóàöè¼è äîê ñå ðóøèî êîìóíèçàì, ðàñïàäàëà ÑÔУ à èñòî÷íîåâðîïñêå äðæàâå óëàçèëå ó ïåðèîä åêîíîìñêå êðèçå à ïîòîì è òðàíçèöè¼å åêîíîìñêîã ñèñòåìà, íà ïðèâðåäíó ñöåíó Ñðáè¼å ñòóïèî ¼å ïàðòè¼ñêè àïàðàò÷èê Ñëîáîäàí Ìèëîøåâè, ïî îáðàçîâàó ïðàâíèê ñà èñêóñòâîì áàíêàðñêîã ÷èíîâíèêà. £åäíî îä åãîâèõ ïðâèõ äåìàãîøêèõ îáåàà ñòàíîâíèøòâó, âåçàíèõ çà åêîíîìè¼ó, áèëî ¼å äà å Ñðáè¼à çà äåñåò ãîäèíà (øòî áè çíà÷èëî êðà¼åì äåâåäåñåòèõ) äîñåè øâåäñêè ñòàíäàðä, ò¼. äà å èìàòè ïðèõîä îä 10.000 äîëàðà ïî ãëàâè ñòàíîâíèêà. Íî, êðèçà ¼å òàäà âå çàõâàòàëà è Ñðáè¼ó ïà ñó Ìèëîøåâè è ïðèâðåäíà åëèòà êî¼ó ¼å ïðåäâîäèî, ïðåäóçåëè íåêîëèêî, ó ñóøòèíè êîíòðàäèê-
178
Ìèðîñëàâ £îâàíîâè
òîðíèõ, åêîíîìñêèõ ïîòåçà. Çàäðæàëè ñó íåêå îä îñíîâíèõ åêîíîìñêèõ ïîñòóëàòà èç ðàçäîáà ÑÔУ, ïîïóò äðóøòâåíå ñâî¼èíå, àëè ñó èñòîâðåìåíî ïðèñòóïèëè è óâîåó òðæèøíå ïðèâðåäå, ò¼. äîçâîëèëè ñó ðàçâî¼ ïðèâàòíîã ñåêòîðà ó ìíîãî âåî¼ ìåðè íî øòî ¼å òî áèî ñëó÷༠ó ñîöè¼àëèñòè÷êî¼ £óãîñëàâè¼è. Óïîðåäî ¼å òåêàî ïðîöåñ ïîëèòè÷êîã ñóïðîòñòàâàà åêîíîìñêî¼ ðåôîðìè òàäàøåã ñàâåçíîã ïðåìè¼åðà Àíòå Ìàðêîâèà è ñïðîâåäåíà ¼å, ïîëèòè÷êè ìîòèâèñàíà, åêîíîìñêè âîëóíòàðèñòè÷êà àêöè¼à áëîêàäå ñëîâåíà÷êå ðîáå ó Ñðáè¼è. Èñòîâðåìåíî ¼å áèî ðàñïèñàí çà¼àì çà ïðèâðåäíè ïðåïîðîä Ñðáè¼å, ïðåêî êîãà ¼å òðåáàëî ïðèâóè ñðåäñòâà èç çåìå è äè¼àñïîðå è óëîæèòè èõ ó îáíîâó è ðàçâî¼ äîìàå ïðèâðåäå (àëè ïîä äðæàâíîì êîíòðîëîì). Íî, ò༠ïðî¼åêàò ñå óáðçî ñâåî íà èçâëà÷åå íîâöà èç ñëàìàðèöà äîìàåã ñòàíîâíèøòâà. Ïàðàëåëíî ñå îäâè¼àî ïðîöåñ îäóçèìàà äåâèçíèõ óëîãà ãðààíà ó äðæàâíèì áàíêàìà, êî¼å ñó äåïîíåíòèìà ¼åäíîñòàâíî ïðåñòàëå äà èñïëàó¼ó íîâàö ñà äåâèçíèõ øòåäíèõ ðà÷óíà. Ñà ðàñïàäîì äðæàâå, ðàñïàî ñå è ¼åäèíñòâåíè åêîíîìñêè ïðîñòîð, ôîðìèðàí ïîñëå 1945. ãîäèíå. À îíäà ñó óñëåäèëè, ¼åäàí çà äðóãèì, ðàòîâè ó Ñëîâåíè¼è, Õðâàòñêî¼ è Áîñíè è, ïîâðõ ñâåãà, óâîåå åêîíîìñêèõ ñàíêöè¼à îä ñòðàíå ÓÍ. Äðæàâà ¼å óøëà ó äóáîêó åêîíîìñêó êðèçó, à ïðèâðåäà (ó îñíîâè ¼îø óâåê ñîöè¼àëèñòè÷êà òðîìà, íàâèêíóòà íà ìîíîïîëèñòè÷êè ïîëîæ༠è äà ñå îñëàà íà äðæàâíå èíòåðâåíöè¼å è ñóáâåíöè¼å) íàøëà ñå ïðåä íåðåøèâèì òåøêîàìà. Òðàæåè äîäàòíå èçâîðå ïðèõîäà êî¼èìà áè ñå ôèíàíñèðàëè ïðèâðåäà ó êðèçè, âî¼ñêà è ïîëèöè¼à, Ìèëîøåâè è åãîâè åêîíîìñêè åêñïåðòè ïîíîâî ñó ïîñåãíóëè çà íîâöåì êî¼è ¼å äîìàå ñòàíîâíèøòâî, íåïîâåðèâî íàêîí áëîêèðàà âëàñòèòèõ ñðåäñòàâà ó äðæàâíèì áàíêàìà, âåèíîì äðæàëî âàí òèõ áàíàêà. Óñëåäèëå ñó äâå ñèíõðîíèçîâàíå àêöè¼å ñà öèåì äàåã èçâëà÷åà íîâöà îä ñòàíîâíèøòâà. Ïðâî, èíôëàòîðíî ôèíàíñèðàå äðæàâå, êî¼å ¼å äîâåëî äî ¼åäíå îä íà¼âåèõ õèïåðèíôëàöè¼à èêàäà çàáåëåæåíèõ ó èñòîðè¼è. À ïîòîì è ôîðìèðàå òçâ. ïèðàìèäàëíèõ áàíàêà, îä êî¼èõ ñó íà¼âåå è íà¼ïîçíàòè¼å áèëå
Ñðáè¼à 18042004: ðàçâî¼ îïòåðååí äèñêîíòèíóèòåòèìà...
179
£óãîñêàíäèê è Äàôèìåíò áàíêà, êî¼å ñó âèñîêèì ìåñå÷íèì êàìàòàìà íå ñàìî åêîíîìñêè íåîïðàâäàíèì, âå è ëèøåíèì åëåìåíòàðíå åêîíîìñêå ëîãèêå ïðèâëà÷èëå èíôëàöè¼îì îñèðîìàøåíî è êðèçîì èñöðïåíî ñòàíîâíèøòâî (÷è¼å ñó ïëàòå, îáåçâðååíå õèïåðèíôëàöè¼îì, âå ïàëå íà íèâî îä íåêîëèêî íåìà÷êèõ ìàðàêà), äà ó èõ óëàæó ñâî¼å äåâèçå. Òå áàíêå ¼å, íàðàâíî, êîíòðîëèñàëà äðæàâà. Íî è ïîðåä òàêâîã êðåäèòèðàà äðæàâå äîøëî ¼å, óñëåä õèïåðèíôëàöè¼å, ãîòîâî äî ïîòïóíîã êîëàïñà ïðèâðåäíîã ñèñòåìà (19921994), ñòðàõîâèòîã ðàçâî¼à ñèâå åêîíîìè¼å (êî¼à ¼å ó âåëèêî¼ ìåðè ñëóæèëà çà àìîðòèçîâàå ñîöè¼àëíîã íåçàäîâîñòâà ðàäíèêà ñàìî ôèêòèâíî çàïîñëåíèõ ó äðóøòâåíèì ãèãàíòèìà è ñèñòåìèìà êî¼è ñó ïðîèçâîäèëè ìàëî øòà îñèì äóãîâà), íàãîìèëàâàà îãðîìíîã áîãàòñòâà ó ðóêàìà ìàëîã áðî¼à ïî¼åäèíàöà, îä êî¼èõ ñå äîáàð äåî ìîãàî ñâðñòàòè ó êàòåãîðè¼ó ðàòíèõ ïðîôèòåðà è êðèìèíàëèçàöè¼å åêîíîìñêîã æèâîòà (òèìå è äðóøòâåíîã æèâîòà ó öåëèíè). Òåê íàêîí ïîòïèñèâàà Äå¼òîíñêîã ñïîðàçóìà (1995) óñëåäèî ¼å êðàòàê ïðèâðåäíè ïðåäàõ (óãëàâíîì çàõâàó¼óè íåëåãàëíî¼ ïðîäà¼è äðæàâíîã îïåðàòåðà òåëåôîíè¼å, Òåëåêîì-à), àëè òî íè èçäàëåêà íè¼å áèëî äîâîíî äà ñå çàóñòàâå íåãàòèâíå åêîíîìñêå òåíäåíöè¼å. Íà¼çàä, óñëåäèî ¼å ïîòïóíè ïðèâðåäíè è åêîíîìñêè ñëîì íàêîí ÍÀÒÎ áîìáàðäîâàà.
Î äðóøòâåíî¼ ñâåñòè Íåóðàâíîòåæåí ðàçâî¼ ñðïñêîã äðóøòâà òîêîì êîãà ñó ñå ñìåèâàëè ïåðèîäè íàãëèõ äðóøòâåíèõ, êóëòóðíèõ, ïðèâðåäíèõ è ïîëèòè÷êèõ óçëåòà, ïðàåíè ìîäåðíèçàöè¼îì ïîëèòè÷êîã è äðóøòâåíîã æèâîòà, ñà ðàçäîáèìà ñòàãíàöè¼å, îïàäàà è êðàèõ èëè äóæèõ êðèçà íåóìèòíî ¼å óòèöàî íà ðàçâî¼ äðóøòâåíå ñâåñòè è ôîðìèðàå ïðåäñòàâà î âëàñòèòî¼ ïðîøëîñòè. Äðóøòâåíó ñâåñò ó âðåìå Ïðâîã óñòàíêà (18041813) êàðàêòåðèñàëà ¼å äîìèíàöè¼à ðèãèäíîã ðóðàëíîã ñèñòåìà äðóøòâåíèõ ìèòîâà, êî¼è ñå ÷åñòî ïîäâîäè ïîä çà¼åäíè÷êè èìåíèòå
180
Ìèðîñëàâ £îâàíîâè
êîñîâñêîã ìèòà. Òîêîì ïðâå ïîëîâèíå 19. âåêà, çàõâàó¼óè äåëàòíîñòè Âóêà Êàðàèà íà ïðèêóïàó óñìåíå íàðîäíå (ðóðàëíå) êèæåâíîñòè è êîäèôèêàöè¼è êèæåâíîã ¼åçèêà áàçèðàíîã íà òî¼ êèæåâíîñòè, ò༠ðèãèäíè ðóðàëíè ñèñòåì äðóøòâåíèõ ìèòîâà ïîñòàî ¼å ¼åäàí îä êó÷íèõ åëåìåíàòà êîðïóñà êóëòóðíèõ è äðóøòâåíèõ òðàäèöè¼à íà îñíîâó êî¼èõ ñå ôîðìèðàî äðóøòâåíè ñèñòåì âðåäíîñòè è ñàìîèäåíòèôèêîâàëî ñðïñêî äðóøòâî. Òèìå ñó, íà¼âåèì äåëîì, èç êîðïóñà êóëòóðíèõ è äðóøòâåíèõ òðàäèöè¼à áèëå ïîòèñíóòå ïðîñâåòèòåñêå êóëòóðíå òðàäèöè¼å èçãðàåíå ìåó ñðïñêèì ãðààíñòâîì òîêîì 18. è 19. âåêà ó Õàáçáóðøêî¼ ìîíàðõè¼è. Òåê êðà¼åì 19. è ïî÷åòêîì 20. âåêà ãåíåðàöè¼à èíòåëåêòóàëàöà è ïîëèòè÷àðà øêîëîâàíèõ íà åâðîïñêèì óíèâåðçèòåòèìà ¼å òó ïîòêó ïîêóøàëà (è ó èçâåñíî¼ ìåðè óñïåëà) äà îïëåìåíè è ïðîøèðè óãðàäèâøè ó ó íåêå îä íà¼âàæíè¼èõ åëåìåíàòà òàäàøèõ åâðîïñêèõ äðóøòâåíèõ âðåäíîñòè. Íî îíäà ¼å òîêîì 20. âåêà íà¼ïðå äîøëî äî ó¼åäèåà è ôîðìèðàà £óãîñëàâè¼å øòî ¼å íàìåòíóëî ïîòðåáó äà ñå ñàçíà¼íà ñîöè¼àëíà îñíîâà è ñà îì ïîâåçàíà äðóøòâåíà îðè¼åíòàöè¼à ïîïóíè íîâèì ñàäðæà¼èìà (ó ñêëàäó ñà èäåîëîãè¼îì ¼óãîñëîâåíñòâà). Ïîòîì ¼å Ãðààíñêè ðàò äâà àíòèôàøèñòè÷êà ïîêðåòà îòïîðà, êîìóíèñòè÷êîã è ãðààíñêîã ó âðåìå Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà, äîâåî äî èäåîëîøêèõ èíñòðóìåíòàëèçàöè¼à ñàäðæà¼à ïðîøëîñòè, óíåâøè ïîãóáíå è äóáîêå ïîäåëå è ðàñöåïå íà íàøå è èõîâå, ïàðòèçàíå è ÷åòíèêå, ïîáåäíèêå è èçäà¼íèêå, êîìóíèñòå è Ñðáå, íåøòî êàñíè¼å è íà ãðààíñòâî è ñåëî êî¼å äî äàíàøèõ äàíà îïòåðåó¼ó äðóøòâåíó ñâåñò. Íà¼çàä ¼å äîøëî è äî ðàäèêàëíîã çàîêðåòà, êàäà ñó íîâå êîìóíèñòè÷êå âëàñòè íà îâîì ïîäðó÷¼ó íàìåòíóëå ïîòïóíî íîâè ñèñòåì äðóøòâåíèõ âðåäíîñòè, ó ñêëàäó ñà áîøåâè÷êèì (ñòàèíèñòè÷êèì) èäåîëîøêèì ìîäåëîì. Ïîñëå 1945. ãîäèíå óáðçàíà èíäóñòðè¼àëèçàöè¼à è íàãëà óðáàíèçàöè¼à äîâåëå ñó äî ôîðìèðàà ñïåöèôè÷íîã ñëî¼à ñòàíîâíèøòâà êî¼å ¼å æèâåëî ó ãðàäîâèìà, àëè ñå ó ìåíòàëíîì ïîãëåäó íàëàçèëî íà ïîëà ïóòà èçìåó ñåëà è ãðàäà, ò¼. åãîâå
Ñðáè¼à 18042004: ðàçâî¼ îïòåðååí äèñêîíòèíóèòåòèìà...
181
áàçè÷íå äðóøòâåíå è êóëòóðíå ïîòðåáå ñó ìîãëå áèòè çàäîâîåíå (è çàäîâîàâàëå ñó ñå) ðóðàëíèì äðóøòâåíèì ñàäðæà¼èìà è êîíòàêòèìà. Ò༠íåçàâðøåí ïðîöåñ óðáàíèçàöè¼å (ðóðáàíèçàöè¼à), êðèî ¼å ó ñåáè áðî¼íå îïàñíîñòè êî¼å ñó ñå ¼àñíî èñêàçàëå òîêîì êðèçå äåâåäåñåòèõ ãîäèíà. Òàêî ¼å ïî÷åòêîì äåâåäåñåòèõ, êàäà ¼å äîøëî äî ðóøåà è íàïóøòàà ïðåàøåã ñèñòåìà äðóøòâåíèõ âðåäíîñòè, íà íèâîó äðóøòâåíå ñâåñòè äîøëî äî äåëèìè÷íîã îæèâàâàà óïðàâî îíèõ âðåäíîñòè êî¼å ñó óãðàåíå ó ðóðàëíè ñèñòåì ìèòîâà ñ ïî÷åòêà 19. âåêà. Èñòèíà, ò༠ñèñòåì ¼å òîêîì 19. è ïðâå ïîëîâèíå 20. âåêà äîïóàâàí íîâèì ñàäðæà¼èìà è äåëèìè÷íî ¼å åâîëóèðàî à íàêîí 1945. ¼å óïîòïóåí åëåìåíòèìà êîìóíèñòè÷êå èäåîëîãè¼å. Óñëåä òîãà ñå ó ñàâðåìåíî¼ äðóøòâåíî¼ ñâåñòè ïðåïëèó è ïðîæèìà¼ó áàçè÷íè åëåìåíòè ðèãèäíîã ðóðàëíîã ñèñòåìà äðóøòâåíèõ ìèòîâà ìîäåëèðàíèõ ïðåìà îáðàñöèìà ñòàèíèñòè÷êå íàäãðàäå (íà¼÷åøå èñêàçàíå êðîç íèç ñòåðåîòèïà î ñåáè, îêðóæåó è ñâåòó). Òàêàâ ðàçâî¼ óòèöàî ¼å äà íîâå èäå¼å, êî¼èìà ¼å òðåáàëî êðèòè÷êè ïðåâðåäíîâàòè, äîãðàäèòè è ïðåîáëèêîâàòè äðóøòâåíó ñâåñò, îñòàíó çàòâîðåíå ó óñêèì êðóãîâèìà äðóøòâåíèõ åëèòà. Óñëåä òîãà ñå âèøå ïóòà, íïð. ïî÷åòêîì 20. âåêà, ó ïðâî¼ ïîëîâèíè äâàäåñåòèõ ãîäèíà, èëè òîêîì ñåäàìäåñåòèõ è îñàìäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà, äîãààëî äà åëèòå ïîñòèãíó (ðåëàòèâíî) âèñîê ñòåïåí åìàíöèïàöè¼å êî¼è ¼å ó ïîòïóíîñòè êîðåíñïîíäèðàî ñà åâðîïñêèì êóëòóðíèì ñòàíäàðäèìà òîãà äîáà àëè äà òî íå îñòàâè íåêîã âèäèâîã òðàãà íà ðàçâî¼ äðóøòâåíå ñâåñòè è êîëåêòèâíîã ìåíòàëèòåòà. Íåóðàâíîòåæåí ðàçâî¼ äðóøòâà è ïîãîòîâî äðóøòâåíå ñâåñòè ó öåëèíè, íåìèíîâíî ñå îäðàçèî è íà èçãðàäó êîëåêòèâíå ñâåñòè î âëàñòèòî¼ ïðîøëîñòè (èçãðàäó êðèòè÷êå èñòîðè¼ñêå ñâåñòè). Ôîðìèðàå öåëîâèòèõ è íàó÷íî óòåìååíèõ çíàà î âëàñòèòî¼ ïðîøëîñòè ïðîëàçèëî ¼å êðîç íèç ôàçà êî¼å íèñó óâåê ëîãè÷íî ïðîèñòèöàëå ¼åäíà èç äðóãå. Çà÷åòàê ôîðìèðàà ìîäåðíå èñòîðè¼ñêå ñâåñòè ñðïñêîã íàðîäà ïðåäñòàâàëî ¼å îá¼àâèâàå ïðâèõ ìîäåðíèõ èñòîðè¼-
182
Ìèðîñëàâ £îâàíîâè
ñêèõ äåëà ó äîáà ïðîñâåòèòåñòâà (ïðå ñâåãà äåëà £îâàíà Ðà¼èà, àëè è, åãîâèõ ïðåòõîäíèêà, Ïàâëà £óëèíöà è Çàõàðè¼å Ñòåôàíîâèà Îðôåëèíà). Óñëåäèëî ¼å ïîëà âåêà ïîäðàæàâàà Ðà¼èåâîì äåëó; êî¼å ¼å ñðåäèíîì 19. âåêà çàìåíèî ðîìàíòè÷àðñêè îòêëîí îä ïðîñâåòèòåñòâà; äà áè ñå îä 1860. ïîâåëà ïðâà âåëèêà áîðáà îêî ïèòàà èñòèíå ó èñòîðèîãðàôè¼è (êî¼ó ¼å âîäèî Âóê Êàðàè, ïîòïîìîãíóò òàäà ìëàäèì Ïàíòîì Ñðåêîâèåì è Àëèìïè¼åì Âàñèåâèåì, ïðîòèâ Ìèëàíà . Ìèëèåâèà); äâàäåñåò ãîäèíà êàñíè¼å, 1879, ðàñïëàìñàëà ñå áîðáà êðèòè÷êå (Èëàðèîí Ðóâàðàö è óáà Êîâà÷åâè) è ðîìàòè÷àðñêå øêîëå (Ïàíòà Ñðåêîâè) îêî ïèòàà êðèòè÷íîñòè è íàó÷íîñòè ó èñòîðèîãðàôè¼è (è óîïøòå ïðèñòóïó, âèåó è ðàçóìåâàó ïðîøëîñòè ó äðóøòâó), êî¼à ¼å çàâðøåíà ïî÷åòêîì äâàäåñåòîã âåêà ïðåâàãîì èñòîðèöèñòè÷êîã ìîäåëà èçãðàäå êðèòè÷êå èñòîðè¼ñêå ñâåñòè (êîìå ñó íà¼âåè äîïðèíîñ äàëè Èëàðèîí Ðóâàðàö, óáà Êîâà÷åâè, Ñòî¼àí Íîâàêîâè, Ñòàíî¼å Ñòàíî¼åâè, Âëàäèìèð îðîâè è äð.). Íî, íè äðóøòâåíè ïðèòèñöè êî¼è ñó ïðàòèëè èçãðàäó êðèòè÷êå èñòîðè¼ñêå ñâåñòè íèñó áèëè çàíåìàðèâè. Òîêîì äðóãå ïîëîâèíå 19. âåêà åíî ôîðìèðàå îïòåðåèâàëè ñó ðîìàíòè÷àðñêè îòêëîíè êî¼è ñó ïîäðàæàâàëè ðóðàëíîì ñèñòåìó äðóøòâåíèõ ìèòîâà. Äîê ñó, êðà¼åì 19. è òîêîì ïðâå ïîëîâèíå 20. âåêà îïøòè äðóøòâåíè îäíîñ ïðåìà ïðîøëîñòè ó îäðååíî¼ ìåðè îïòåðåèâàëè äèíàñòè÷êè îòêëîíè ó òóìà÷åó ñðïñêå èñòîðè¼å (ñóêîáè òçâ. êàðàîðåâèåâàöà è îáðåíîâèåâàöà), Äðóãè ñâåòñêè ðàò ¼å, è ó ïîãëåäó èçãðàäå êîëåêòèâíîã ñàçíàà î ïðîøëîñòè, óíåî ñíàæàí èäåîëîøêè îòêëîí, íàìåóè çàäàòàê ñâåîáóõâàòíîã ïðåèñïèòèâàà (îäáàöèâàà) äîòàäàøèõ âèåà è ðàçóìåâàà âëàñòèòå èñòîðè¼å (ó ñêëàäó ñà èñòîðèöèñòè÷êèì øåìàòèçìîì ìàðêñèñòè÷êå äîãìå, òóìà÷åíå ó ñòàèíèñòè÷êîì êó÷ó). Ñà åìàíöèïàöè¼îì îä ñîâ¼åòñêîã óòèöà¼à (íàêîí 1948) äàåì ðàçâî¼ó íàó÷íîñòè è èçãðàäè êðèòè÷êå ñâåñòè, èàêî ïîñòåïåíî, âðåìåíîì ñó ñå îòâàðàëè ñâå øèðè ïðîñòîðè çà äåëîâàå. Òî ¼å ó âåëèêî¼ ìåðè äîçâîëèëî äà ñå òîêîì ñåäàìäåñå-
Ñðáè¼à 18042004: ðàçâî¼ îïòåðååí äèñêîíòèíóèòåòèìà...
183
òèõ è îñàìäåñåòèõ ãîäèíà êðèòè÷êà èñòîðè¼ñêà ñâåñò èçáàëàíñèðà (ìàäà ¼å åâèäåíòíî äà ñó èäåîëîøêè ïðèòèñöè è ó òî âðåìå áèëè èçðàæåíè, äà ñó ïîñòî¼àëå òçâ. áåëå ìðå, çàáðàåíå òåìå, ëè÷íîñòè è àóòîðè èç ïðîøëîñòè). Íà¼çàä, ðàñïàä çåìå è íåñòàíàê äîòàäàøåã èäåîëîøêîã ïðèòèñêà îìîãóèëè ñó ñâåñòðàíè¼è ðàçâî¼ íàó÷íèõ òðàäèöèîíàëíèõ è ìîäåðíèõ ïðàâàöà ó ñàãëåäàâàó ïðîøëîñòè. Àëè ¼å, ó èñòî âðåìå îïøòà äðóøòâåíà (ïîëèòè÷êà è åêîíîìñêà êðèçà) äåâåäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà îòâîðèëà ïðîñòîð çà ðåòðîãðàäíó ïî¼àâó åëåìåíàòà ðîìàíòè÷àðñêå (ó åêñòðåìíèì èñïîàâàèìà ÷àê è ïñåóäîðîìàíòè÷àðñêå) ñâåñòè ó ¼àâíîì æèâîòó. Òî ïîêàçó¼å äà ñå ÷àê íè âèåå ïðîøëîñòè è äðóøòâåíà ñâåñò î î¼ íèñó èçãðàèâàëå êîíòèíóèðàíî, âå äà ñå è ó òîì ïîãëåäó ìîæå ãîâîðèòè î ¼àñíèì äèñêîíòèíóèòåòèìà, îïòåðååèìà è êîíòðàäèêòîðíîñòèìà. Îòóäà óîñòàëîì íå òðåáà äà ÷óäè äà ¼å, ïðèìåðà ðàäè, ñâåñò î âàæíîñòè è çíà÷à¼ó ñðïñêîã ïðîñâåòèòåñòâà çà îïøòè äðóøòâåíè è êóëòóðíè ðàçâî¼ ó ïîòïóíîñòè ïîòèñíóòî èç êîëåêòèâíîã ïàìåà è âèåà âëàñòèòå ïðîøëîñòè. Íî, òèìå ¼å ó âåëèêî¼ ìåðè îäáà÷åíà è ñïåöèôè÷íà ðàöèîíàëíîñò èñòîðè¼ñêå íàóêå, îáåëåæåíà ïðîñâåòèòåñòâîì (êàêî ¼å äåôèíèñàî £èðãåí Êîêà), à îñíîâå íà êî¼èìà ñå èçãðàó¼å êðèòè÷êî (íàó÷íî) ñàãëåäàâàå è ïðîìèøàå ïðîøëîñòè ó âåëèêî¼ ìåðè ñó îñèðîìàøåíå è ñâåäåíå èñêó÷èâî íà èñòîðèöèñòè÷êå ïîñòóëàòå êðà¼à 19. âåêà.
Î íàñëåó çà 21. âåê (êðèçà èëè ñóíîâðàò?) Íåóðàâíîòåæåíè è ÷åñòî ïðåêèäàíè ïðîöåñè ïîëèòè÷êîã, äðóøòâåíîã, åêîíîìñêîã è êóëòóðíîã ðàçâî¼à êóëìèíèðàëè ñó êðà¼åì 20. âåêà ó ¼åäíó îä íà¼òåæèõ, íà¼äóáèõ è íà¼ñâåîáóõâàòíè¼èõ êðèçà ó íîâè¼î¼ ñðïñêî¼ èñòîðè¼è. Ñâå øòî ñå ó òîì ðàçäîáó îäèãðàëî, äî òåìåà ¼å óçäðìàëî ñðïñêó ïîëèòèêó, äðóøòâî è åêîíîìè¼ó. 1) Ñóïðîòñòàâåíà òóìà÷åà óçðîêà êðèçå. Ó àíàëèçàìà äîãàà¼à èç ïðîòåêëå äâå äåöåíè¼å äîìèíèðà¼ó äâà òóìà÷åà.
184
Ìèðîñëàâ £îâàíîâè
£åäàí äåî ¼àâíîñòè, èíòåëåêòóàëàöà è ïîëèòè÷àðà ñïðåìíè ñó äà, áåç ìíîãî óäóáèâàà è ïðîìèøàà, ñâó êðèâèöó çà áðî¼íå ïîðàçå, äðóøòâåíó ñòàãíàöè¼ó, êðèìèíàëèçàöè¼ó ïîëèòèêå, äðóøòâà è åêîíîìè¼å, ïðèâðåäíî ïðîïàäàå è óîïøòå, çà ñàäàøó ñèòóàöè¼ó ïðèïèøó èñêó÷èâî Ñëîáîäàíó Ìèëîøåâèó è ïîëèòèöè êî¼ó ¼å âîäèî. È òî áè, çàèñòà, ïî Ñðáè¼ó è ñðïñêè íàðîä áèëî èçóçåòíî äîáðî, äà ¼å òà÷íî. Àëè, ïðîáëåì íè¼å ñàìî ó ¼åäíîì ÷îâåêó è åãîâî¼ ïîëèòèöè, ¼åð äà ¼åñòå, åãîâî óêëààå ñà ïîëèòè÷êå ñöåíå ðåøèëî áè ãîòîâî ñâå íàãîìèëàíå íåäàå, âå ó çíàòíî äóæèì è êîìïëèêîâàíè¼èì èñòîðè¼ñêèì è äðóøòâåíèì ïðîöåñèìà. Èïàê òî íå çíà÷è äà ñå Ìèëîøåâè ìîæå àìíåñòèðàòè çà îíî øòî ñå ñðïñêîì íàðîäó äîãîäèëî ó ïðîòåêëèõ ïåòíàåñò äî äâàäåñåò ãîäèíà è êàêî Ñðáè¼à äàíàñ èçãëåäà, ÷åìó ¼å ñêëîí äðóãè äåî ¼àâíîñòè, ïîëèòè÷àðà è èíòåëåêòóàëàöà (ïî ìåíòàëíîì êîäó çàòî÷åíèêà îíå ìàòðèöå ìèøåà êî¼ó ¼å êàî äîìèíàíòíó èçíåäðèî ïðåòõîäíè ðåæèì), êî¼è ñà ¼îø ìàå ïðîìèøàà è óäóáèâàà ó êîìïëåêñíå ïðîáëåìå, ñâó êðèâèöó çà íîâîíàñòàëó ñèòóàöè¼ó ñâàó¼ó èñêó÷èâî íà ñïîàøè ôàêòîð, íà íåêàêâó èìàãèíàðíó çàâåðó èëè íîâè ñâåòñêè ïîðåäàê. Íàïðîòèâ! Òî ñó ñàìî äâà âèäà èñòîã ñàìîçàâàðàâàà. Ñàìîçàâàðàâàà êî¼å òðàæè (è ïðîíàëàçè) êðà¼å ïî¼åäíîñòàâåíå, öðíî-áåëå îäãîâîðå íà òåøêà è ñëîæåíà ïèòàà êî¼å íàìåå ñòâàðíîñò. Òèìå ñå, ñâåñíî èëè íå ñàñâèì ¼å ñâå¼åäíî, ñêðåå ïàæà ñà ïðàâèõ, ñëîæåíèõ ïðîáëåìà ñà êî¼èìà ñå íà ïî÷åòêó 21. âåêà ñóî÷àâà ñðïñêî äðóøòâî è íà êî¼å ñå ìîðà¼ó, òî ¼å èìïåðàòèâ òðåíóòêà, íàè àäåêâàòíè îäãîâîðè. Ïðèëèêîì òðàæåà àäåêâàòíèõ îäãîâîðà íåîïõîäíî ¼å êðåíóòè óïðàâî îä îâèõ çàáëóäà, ïîøòî ¼å ó èìà ñàäðæàí çàìåòàê ìíîãî êîìïëåêñíè¼èõ ïðîáëåìà. Íàèìå, ðåàëíà îäãîâîðíîñò ñàìîã Ñëîáîäàíà Ìèëîøåâèà, êàî è ïîëèòè÷êå åëèòå êî¼îì ¼å îí ðóêîâîäèî, ¼å îãðîìíà è íåñóìèâà. È òî êàêî çà ïîðàçå êî¼å ¼å ñðïñêè íàðîä äîæèâåî êðà¼åì 20. âåêà, òàêî è çà ñèòóàöè¼ó ó êî¼î¼ ñå íàøàî ïî÷åòêîì 21. âåêà. Àëè Ñëîáîäàí Ìèëîøåâè íè¼å áèî ñàìîíèêëè óçóðïàòîð êî¼è ñå ïî¼àâèî èçíåíàäà è íèîòêóäà.
Ñðáè¼à 18042004: ðàçâî¼ îïòåðååí äèñêîíòèíóèòåòèìà...
185
Ïî¼àâà Ìèëîøåâèà (ïðåöèçíè¼å áðà÷íîã ïàðà ÌèëîøåâèÌàðêîâè) íà ïîëèòè÷êî¼ ïîçîðíèöè Ñðáè¼å ñðåäèíîì îñàìäåñåòèõ ãîäèíà 20. âåêà, áèî ¼å çàïðàâî îäãîâîð äðóøòâåíèõ åëèòà ñðïñêîã íàðîäà íà íàäîëàçåå èçàçîâå åïîõå: êðèçó íà Êîñîâó (êî¼à ñå ðàçâè¼àëà íà¼ìàå äâàäåñåò ãîäèíà, îä êðà¼à øåçäåñåòèõ, à ó êîíòèíóèòåòó îä ïî÷åòêà îñàìäåñåòèõ), ðóøåå ñîöè¼àëèçìà ó Èñòî÷íî¼ Åâðîïè è ÑÑÑÐ, êðàõ êîìóíèñòè÷êå èäåîëîãè¼å è, ïîâåçàíî ñà òèì, êðèçó è ðàñïàä ÑÔУ, äåöåíè¼ñêó åêîíîìñêó ñòàãíàöè¼ó è ïðèâðåäíó êðèçó, íàäîëàçåå äåìîãðàôñêå è ïîïóëàöèîíå ïðîáëåìå ïîïóò áåëå êóãå èëè îäëèâà ìîçãîâà... Íî, êàêâå ñó áèëå åëèòå, òàêàâ ¼å áèî è îäãîâîð èäåîëîøêè îêîøòàî ó ñòàèíèñòè÷êî¼ ìàòðèöè ðàçìèøàà, èñõèòðåí, íåïðîìèøåí, èñêó÷èâ, íåóñêëàåí ñà âðåìåíîì îïøòèõ ïðîìåíà è ïðåîáðàæà¼à ó Åâðîïè è ñâåòó, ïóí (ëàæíîã è âàðèâîã) îñåàà ìîè... Áèëî ¼å òî, çàïðàâî ¼îø ñàìî ¼åäíî ó íèçó ñàìîçàâàðàâàà êî¼èìà ñó òàêî ñêëîíå ñðïñêå åëèòå, ñàìîçàâàðàâàà êî¼à ïðîèñòè÷ó èç áðî¼íèõ çàáëóäà, ñòåðåîòèïà è äðóøòâåíèõ ìèòîâà î ñåáè, îêðóæåó è ñâåòó. Ñà äðóãå ñòðàíå, íå ìîæå ñå íåãèðàòè ÷èåíèöà äà è âîäåå ñâåòñêå ñèëå ñíîñå ñâî¼ äåî îäãîâîðíîñòè (çáîã îíîãà øòî ñó ðàäèëå èëè íèñó ðàäèëå, ñâå¼åäíî) çà îíî øòî ñå äîãààëî íà ïðîñòîðèìà áèâøå £óãîñëàâè¼å. Àëè òî íå çíà÷è äà ñå ñâåòñêèì ñèëàìà ìîæå îäðåè ïðàâî äà øòèòå ñâî¼å èíòåðåñå (ìà êîëèêî ñå îíè êîñèëè ñà ðåàëíèì èëè çàìèøåíèì èíòåðåñèìà ñàìå Ñðáè¼å è ñðïñêîã íàðîäà), êàî øòî ¼å òî ÷èíèî è ¼îø óâåê ÷èíè äåî ¼àâíîñòè è èíòåëåêòóàëàöà ó Ñðáè¼è. Íî, áåç îáçèðà øòî ñó îâà äâà òóìà÷åà íà¼çàñòóïåíè¼à ó ¼àâíîñòè, îíà íè ïðèáëèæíî íå óêàçó¼ó íà ïðàâå óçðîêå ñàäàøåã ñòàà íèòè ïîêàçó¼ó ïðàâå ðàçìåðå è äóáèíó êðèçå. £åð, ñèòóàöè¼à ó êî¼î¼ ñå ñðïñêè íàðîä äàíàñ íàëàçè íè¼å ïîñëåäèöà íè åêñöåñà, íè çàâåðå, íè íåêàêâîã êðàòêîòðà¼íîã èñêàêàà èç êîëîñåêà íîðìàëíîã ðàçâî¼à. Âå ¼å ëîãè÷íà ïîñëåäèöà äâà ïîä¼åäíàêî äóãà, ìåóñîáíî ïðîæåòà è óñëîâåíà ïðîöåñà äðóøòâåíîã è èñòîðè¼ñêîã ðàçâî¼à îáåëåæåíîã ¼àñíèì äèñêîíòèíóèòåòèìà
186
Ìèðîñëàâ £îâàíîâè
è äóãîòðà¼íå ïðåâëàñòè ïîëèòè÷êîã ìèøåà ñêëîíîã ñàìîçàâàðàâàó è ìèòñêîì ïîèìàó ïîëèòè÷êå ñòâàðíîñòè, ðàçóìåâàó ñâåòà è ñâîã ìåñòà ó ñâåòó. Èñòî êàî øòî íè äèëåìå êî¼å íàñ ìó÷å, íè ïðîáëåìè ñà êî¼èìà ñå äàíàñ ñóî÷àâàìî, ïà íè ïîãðåøíè çàêó÷öè î èõîâèì óçðîöèìà íèñó íîâè ôåíîìåíè, êî¼è îïòåðåó¼ó ñðïñêî äðóøòâî îä ¼ó÷å èëè îä ïðå ïåíàåñò äî äâàäåñåò ãîäèíà. 2) Åëåìåíòè ïîëèòè÷êå êðèçå. Ñàâðåìåíà ïîëèòè÷êà ñèòóàöè¼à ó Ñðáè¼è ¼å, áåç èêàêâå äèëåìå, äèðåêòíà ïîñëåäèöà äóãîòðà¼íèõ íåïîâîíèõ ïîëèòè÷êèõ è äðóøòâåíèõ òðåíäîâà ðàçâî¼à è âèøåäåöåíè¼ñêå êðèçå, êî¼à ¼å êóëìèíèðàëà òîêîì ïîñëåäå äâå äåöåíè¼å. Ïîëèòè÷êà êðèçà íà îâèì ïðîñòîðèìà íèêàêî ñå íå áè ñìåëà ïîñìàòðàòè èñêó÷èâî êàî ïîñëåäèöà ïî¼àâå Ìèëîøåâèà íà ïîëèòè÷êî¼ ñöåíè ÑÔУ. Ó òîì ïîãëåäó ¼å ÷èíè ñå ìíîãî ðåàëíè¼à îöåíà íåêèõ àíàëèòè÷àðà äà ¼å ïî¼àâà Ìèëîøåâèà (êàî è Òóìàíà è Èçåòáåãîâèà), ïðåäñòàâàëà çàïðàâî ñàìî ëîãè÷íó ïîñëåäèöó äóãîãîäèøå ïîëèòè÷êå è åêîíîìñêå êðèçå ÑÔУ. Ïðâå íàçíàêå êðèçå ñó áèëå óî÷èâå äàâíî ïðå ïî¼àâå Ìèëîøåâèà. åí ðàçâî¼íè ëóê ¼å ìîãóå ïðàòèòè ãîòîâî ó êîíòèíóèòåòó, íà¼ìàå îä ñòóäåíòñêèõ íåìèðà 1968, êàäà ¼å òðàæåíî âèøå êîìóíèçìà, ïðåêî óñïåøíîã ðàçðà÷óíàâàà ïàðòè¼ñêîã âðõà ñà ñðïñêèì ëèáåðàëèìà è ãóøåà õðâàòñêîã ïðîåà 197172, äîíîøåà íîâîã óñòàâà 1974. ãîäèíå, íåìèðà è àëáàíñêèõ äåìîíñòðàöè¼à íà Êîñîâó, íàêîí Áðîçîâå ñìðòè, êàäà ñó Àëáàíöè ïî÷åëè äà òðàæå èçäâà¼àå èç Ñðáè¼å ó ïîñåáíó ðåïóáëèêó ó îêâèðó ÑÔУ (1980-87), ïðåêî òèõå èíôëàöè¼å è ñòàëíå åêîíîìñêå êðèçå òîêîì îñàìäåñåòèõ, äî ðàñïàäà ÊÏ£ êðà¼åì îñàìäåñåòèõ ãîäèíà. Íî, êðèçà ¼å êóëìèíèðàëà òîêîì Ìèëîøåâèåâå âëàäàâèíå, êàäà ñå áèâøà £óãîñëàâè¼à ðàñïàëà ó êðâàâî¼ ñïèðàëè ãðààíñêîã ðàòà (ó êî¼è ñó áèëå óòêàíå ñåöåñèîíèñòè÷êå òåíäåíöè¼å ñà åëåìåíòèìà âåðñêîã, íàöèîíàëíîã è èäåîëîøêîã ñóêîáà), à êàäà ñó ó ïèòàó Ñðáè¼à è ñðïñêè íàðîä íàñòàâèëà ¼å äà ñå ïðîäóáó¼å è íàêîí Ìèëîøåâèåâîã ñèëàñêà ñà âëàñòè, ïðîæèìà¼óè ãîòîâî ñâå ñåãìåíòå óíóòðàøå è ñïîíå ïîëèòèêå.
Ñðáè¼à 18042004: ðàçâî¼ îïòåðååí äèñêîíòèíóèòåòèìà...
187
Ðàòîâè ó Ñëîâåíè¼è (1991), Õðâàòñêî¼ (19911994), Áîñíè (19921995), è ó ñàìî¼ Ñðáè¼è íà Êîñîâó è ñà ÍÀÒÎ ïàêòîì (19981999) ïðåäñòàâàëè ñó êóëìèíàöè¼ó ïîëèòè÷êå êðèçå êî¼à ¼å ó ïðîòåêëå äâå äåöåíè¼å ïîòðåñàëà ïðîñòîðå áèâøå £óãîñëàâè¼å, à ñàìèì òèì è Ñðáè¼ó è ñðïñêè íàðîä. Ìîòèâè çà òà ñóêîáàâàà ñó áèëè ðàçëè÷èòè è î÷èòî âèøåñòðóêè: ñâàêà îä çàâàåíèõ (çàðàåíèõ) ïîëèòè÷êèõ åëèòà ¼å ó èìà âèäåëà ìîãóíîñò çà èñòîâðåìåíî ðåøàâàå êó÷íèõ ïèòàà ëè÷íîã ïîëèòè÷êîã àíãàæìàíà è äåôèíèñàà äðæàâíå áóäóíîñòè; ïî¼åäèíè äåëîâè ÑÔУ ñó òåæèëè î÷óâàó äîòàäàøå çà¼åäíèöå, äîê ñó äðóãè æóäåëè çà ñòèöàåì ñàìîñòàëíîñòè; ñðïñêà ñòðàíà ¼å îäëóêó äà ñå ïðèáåãíå ðàäèêàëíèì ïîëèòè÷êèì ðåøåèìà, êàä £óãîñëàâè¼à íè¼å óñïåëà äà áóäå î÷óâàíà çáîã ñåïàðàòèñòè÷êèõ òåæè îñòàëèõ íàðîäà è ðåïóáëèêà, îïðàâäàâàëà çàøòèòîì ñðïñêîã ñòàíîâíèøòâà, èòä. Íî, òè ðàòîâè ñó äåëîì ïðåäñòàâàëè è ðàäèêàëèçàöè¼ó ëàòåíòíèõ èñòîðè¼ñêèõ ñóêîáà ìåó ñóñåäèìà, êî¼è ñó áàð äâà ïóòà ó 20. âåêó ïðåðàñòàëè ó êðâàâà ìåóåòíè÷êà ðàçðà÷óíàâàà, 191418. è 194145. ãîäèíå. Çáîã òîãà ¼å, óîñòàëîì, ó äåëó ñðïñêå ¼àâíîñòè òàêàâ åïèëîã ñõâàåí è êàî èñïðàâàå ðàíè¼èõ èñòîðè¼ñêèõ íåïðàâäè ïðè ÷åìó ñå ìèñëèëî íà ñòðàäàà ñðïñêîã ñòàíîâíèøòâà òîêîì Ïðâîã è íàðî÷èòî Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà ó ÍÄÕ (Íåçàâèñíî¼ äðæàâè Õðâàòñêî¼), àëè è íà àäìèíèñòðàòèâíó ïîäåëó äðæàâå ïî óñòàâó èç 1974. ãîäèíå, êàäà ñó ó îêâèðó Ñðáè¼å áèëà îðãàíèçîâàíå äâå àóòîíîìíå ïîêðà¼èíå, Êîñîâî è Âî¼âîäèíà. Èïàê, ïîñìàòðàíî ñà äðóãîã íèâîà, ïîñåçàå çà ðàäèêàëíèì ïîëèòè÷êèì ñðåäñòâèìà íåäâîñìèñëåíî ¼å óêàçèâàëî íà ñâó íåìî, íåäàðîâèòîñò, áåçèäå¼íîñò è íåñíàëàæèâîñò ñðïñêèõ åëèòà (ïîëèòè÷êå, âî¼íå è äåëà èíòåëåêòóàëíå). È òî íå òîëèêî çáîã ÷èåíèöå äà ñó íà ò༠íà÷èí ïîêàçàëè äà íàãîìèëàíå ïðîáëåìå íå ìîãó è íå óìå¼ó ðåøèòè ïîëèòè÷êèì ñðåäñòâèìà, âå øòî ñó òèìå èñêàçàëè íåñïîñîáíîñò äà ïðåäâèäå (è ïðåäóïðåäå) ñâå ìîãóå íåãàòèâíå ïîñëåäèöå ðàäèêàëíîã ïîëèòè÷êîã ïðî¼åêòà ó êî¼è ñó óëàçèëè. Îïè¼åíè äðóøòâåíèì ìèòîâèìà î ñåáè, îêðóæå-
188
Ìèðîñëàâ £îâàíîâè
ó è ñâåòó, åïñêèì ïîèìàåì ïðîøëîñòè, íàäìåíè è ñêëîíè ñâèì âèäîâèìà ñàìîçàâàðàâàà, Ìèëîøåâè, íà¼èñòàêíóòè¼è ïðåäñòàâíèöè åãîâå ïîëèòè÷êå è âî¼íå åëèòå è äîáàð áðî¼ èíòåëåêòóàëàöà, ïîâåðîâàâøè ó ñâî¼ó âëàñòèòó äåìàãîãè¼ó, âèäåëè ñó ïðåä ñîáîì ñàìî ïóò íà êîìå ñó Ñðáè¼à è ñðïñêè íàðîä ïðåìà ìèòîëîøêîì îáðàñöó êî¼è ¼å áèî ÷âðñòî óòêàí ó èõîâ íà÷èí ðàçìèøàà è ïîèìàà ñâåòà è êî¼è ñó øèðèëè ïðåêî ñâèõ äðæàâíèõ ìåäè¼à è ïðèâàòíèõ òåëåâèçè¼à êî¼å ñó ñàìè îòâàðàëè èëè êîíòðîëèñàëè óïðêîñ áðî¼íèì çàâåðàìà è ìåóíàðîäíèì ìîíèöèìà, çëèì âîëøåáíèöèìà íîâîã ñâåòñêîã ïîðåòêà, ¼åäíîñòàâíî ìîðàëè ïîáåäèòè ïîøòî ñó ïðàâî è èñòîðè¼ñêà ïðàâäà íà íàøî¼ ñòðàíè... Íî, ñòâàðíîñò ¼å áèëà ìíîãî ñëîæåíè¼à îä òå èðàöèîíàëíå ïðåäñòàâå, òå ñó ïîëèòè÷àðè è èíòåëåêòóàëöè, ñàìîçàóáåíî îïè¼åíè ñâî¼èì ôàíòàçìàãîðè¼àìà î ðåàëíîì ñâåòó, ó î¼ ìîãëè äîæèâàâàòè ñàìî ïîðàçå. Òðàãåäè¼à ¼å, ìåóòèì, áèëà ó òîìå øòî ñó çà ñîáîì ó òå ïîðàçå ïîâóêëè è ÷èòàâ íàðîä è äðæàâó. Ðåçóëòàò òàêî âîåíå ïîëèòèêå ¼å äà ñå Ñðáè¼à äàíàñ íàëàçè ó ïîçèöè¼è äðæàâå ïîðàæåíå ó ðàòó. Ñà ñâèì ïîñëåäèöàìà êî¼å òàêàâ ñòàòóñ ó ìåóíàðîäíî¼ ïîëèòèöè ïîâëà÷è çà ñîáîì. Ñâåòñêå ñèëå ¼å òðåòèðà¼ó êàî äðæàâó êî¼à ¼å èçãóáèëà ðàò è ÷è¼è äåî òåðèòîðè¼å ¼å ïîä îêóïàöè¼îì (ñà ñòàëíîì ïðåòîì äà ìîæå áèòè àíåêòèðàí). Ó äîìàî¼ ¼àâíîñòè ¼å, ìåóòèì, òà ÷èåíèöà î ïîðàçó ñèñòåìàòñêè ïðèêðèâàíà. Ìèëîøåâè ¼å ó ñâî¼å âðåìå (1999), ÷àê, ¼àâíî ïðîãëàñèî ïîáåäó íàä ÍÀÒÎ ïàêòîì!!! Äîê ¼å ó ñòâàðíîñòè èíîñòðàíè ÷èíèëàö êî¼è ñå îä 1991. ãîäèíå ñèñòåìàòñêè è ñâå ñíàæíè¼å óïëèòàî ó ðåøàâàå ïîëèòè÷êèõ ïèòàà íà îâèì ïðîñòîðèìà îä 1999. ãîäèíå ïîñòàî çàïðàâî êó÷íè ïîëèòè÷êè ôàêòîð ó ñðïñêî¼ óíóòðàøî¼ ïîëèòèöè. Ïîëèòè÷êå åëèòå, êî¼å ñó Ìèëîøåâèà ñìåíèëå íà âëàñòè 2000. ãîäèíå, òðóäèëå ñó ñå, ñâàêà íà ñâî¼ íà÷èí, äà ñòâîðå ïðèâèä äà ñó Ñðáè¼à è ñðïñêè íàðîä ðàâíîïðàâíè è óâàæåíè ïàðòíåðè ó ìåóíàðîäíèì ïîñëîâèìà. Øòî ¼å, íàðàâíî, ñàìî ¼îø ¼åäíî ó íèçó ñàìîçàâàðàâàà, êî¼å ó ïåðñïåêòèâè ìîæå äîíåòè íîâå íåäàå è ïðîáëåìå,
Ñðáè¼à 18042004: ðàçâî¼ îïòåðååí äèñêîíòèíóèòåòèìà...
189
à íè íà êî¼è íà÷èí íå ìîæå ïîáîøàòè òðåíóòíó êàòàñòðîôàëíó ìåóíàðîäíó ïîçèöè¼ó Ñðáè¼å, êî¼î¼ ¼å çíàòíî ñóæåí ìàíåâàðñêè ïðîñòîð çà äåëîâàå, êàêî íà ñïîíîïîëèòè÷êîì, òàêî è íà óíóòàðïîëèòè÷êîì ïëàíó. Íåóðàâíîòåæåí èñòîðè¼ñêè (ïîëèòè÷êè è äðóøòâåíè) ðàçâî¼ îíåìîãóèî ¼å ïîñòî¼àíî, ó¼åäíà÷åíî è äîñëåäíî âîåå óíóòðàøå àëè è ñïîíå ïîëèòèêå, øòî ¼å óòèöàëî íà ëàòåíòíó íåñòàáèëíîñò ïîëèòè÷êîã ñèñòåìà, êî¼à íè¼å ïîãîäîâàëà ðàçâî¼ó ïîëèòè÷êèõ èíñòèòóöè¼à, íèòè ¼å äîçâîàâàëà ó÷âðøèâàå ïîëèòè÷êèõ ñòðóêòóðà è ïîñëåäè÷íî ¼å äîâåëî äî òîãà äà ¼å òîêîì ïîñëåäèõ ïåòíàåñò ãîäèíà äîøëî äî ïîòïóíîã ðåëàòèâèçîâàà ãîòîâî ñâèõ êó÷íèõ ïîëèòè÷êèõ èíñòèòóöè¼à äðæàâå èíñòèòóöè¼å ïðåäñåäíèêà äðæàâå, ïðåìè¼åðà, âëàäå, ïàðëàìåíòà, ïðåäñåäíèêà ïàðëàìåíòà, èçáîðà, óñòàâíîã ñóäà, ñóäñòâà óîïøòå, ìèíèñòàðà è ìèíèñòàðñòàâà... 3) Ñïîíîïîëèòè÷êè àñïåêòè êðèçå. Äîñëåäíà íåñâðñòàíà îðè¼åíòàöè¼à ó ñïîíî¼ ïîëèòèöè, ÷è¼è ñó îñíîâíè ïîñòóëàòè áèëè ñàäðæàíè ó èäå¼è î ñòðèêòíîì íåâåçèâàó íè çà ¼åäíó ñâåòñêó ñèëó è ó çàáëóäè î âëàñòèòèì ìîèìà è çíà÷à¼ó íàøëà ñå íà îçáèíîì èñêóøåó êàäà ¼å êðà¼åì îñàìäåñåòèõ ïî÷åî äà ñå ðàñïàäà áèïîëàðíè ñèñòåì ìåóíàðîäíèõ îäíîñà. Òàäà ¼å áèëî íåîïõîäíî ó ïîòïóíîñòè íàïóñòèòè èäå¼ó î äîñëåäíî¼ íåñâðñòàíîñòè è ó öåëèíè ïðåèñïèòàòè ñòåðåîòèïå è çàáëóäå î âëàñòèòèì ìîèìà è çíà÷à¼ó ó ìåóíàðîäíèì ïîñëîâèìà. Íî, ïîëèòè÷êà è èíòåëåêòóàëíà åëèòà, êî¼å ñó êàî îäãîâîð íà èçàçîâå åïîõå íà ïîâðøèíó èçáàöèëå Ìèëîøåâèà, ïðåäâîåíå èìå êðåíóëå ñó ó ïîòïóíî ñóïðîòíîì äèïëîìàòñêîì ñìåðó. Áèî ¼å òî ïóò ó, íà¼áëàæå ðå÷åíî, êðèçó ñàâðåìåíå ñðïñêå äèïëîìàòè¼å. Ìèëîøåâè ¼å, ïðåíåáðåãàâà¼óè ðåàëíîñòè ñâåòà ó êîìå ¼å êîìóíèçàì íåñòàî ñà ïîëèòè÷êå (è èñòîðè¼ñêå) ïîçîðíèöå, ñâåòà êî¼è ñå ïðåîáðàæàâàî èç áèïîëàðíîã ó óíèïîëàðíè, ó êîìå ¼å èäå¼à î ñóâåðåíèòåòó äðæàâå, ñõâàåíà ó äåâåòíàåñòîâåêîâíîì êàòåãîðè¼àëíîì ñèñòåìó, ïîñòàëà ïîòïóíî àíàõðîíà, îäáè¼à¼óè ïðè òîì äà ïðèõâàòè ò༠íîâîíàñòàëè îäíîñ ñíàãà ó ñâåòó, áåç æåå
190
Ìèðîñëàâ £îâàíîâè
äà óïîçíà íà÷èí íà êî¼è ôóíêöèîíèøå ñâåòñêà äèïëîìàòè¼à ïî÷åòêà äåâåäåñåòèõ ãîäèíà, èçâðøèî êàòàñòðîôàëàí îäàáèð ñïîíîïîëèòè÷êèõ ïàðòíåðà è ñàâåçíèêà. åãîâà äèïëîìàòè¼à ¼å çàäðæàëà èçðàæåíó èäåîëîøêó îñíîâó èç ïðåòõîäíîã ðàçäîáà, îñëàà¼óè ñå íà óçàëóäíå íàäå äà å ïîðàæåíè ðóñêè êîìóíèñòè óñïåòè äà ñå âðàòå íà âëàñò ó Ìîñêâè, êàî è âåðîâàå äà å óñïåòè äà êîìóíèñòè÷êó Êèíó óâó÷å ó ñâî¼å ñóêîáå ñà Çàïàäîì çíàòíî âèøå íî øòî ¼å îíà òî áèëà ñïðåìíà äà ó÷èíè. Èñòîâðåìåíî, ó ñïîíîïîëèòè÷êèì íàóìèìà è àêöè¼àìà ñðïñêà äèïëîìàòè¼à ñå ÷åñòî îñëààëà è íà, äèïëîìàòñêè ïîòïóíî èðàöèîíàëàí, ðåëèãèîçíè, ïðàâîñëàâíè ôàêòîð. Ò༠àðãóìåíò ¼å áèî çàñòóïåí ó áðî¼íèì ïîêóøà¼èìà äà ñå íà òî¼ îñíîâè ïðèäîáè¼å ðóñêà äèïëîìàòè¼à, àëè ¼å íàðî÷èòî äîøàî äî èçðàæà¼à ó äâà íåðåàëèçîâàíà è ïîòïóíî íåðàöèîíàëíà ñïîíîïîëèòè÷êà ïðî¼åêòà ó ïîíóäè Ãð÷êî¼ äà ñà Ñðáè¼îì ôîðìèðà êîíôåäåðàöè¼ó (ñðåäèíîì äåâåäåñåòèõ ãîäèíà) è ó ñàìîèíèöè¼àòèâíî¼ îäëóöè ïàðëàìåíòà ÑУ äà, ó òðåíóòêó êàäà ¼å çàïî÷åëî ÍÀÒÎ áîìáàðäîâàå çåìå, ïðèñòóïè ñàâåçó Ðóñè¼å è Áåëîðóñè¼å (ñà íàäîì äà áè ñå íà ò༠íà÷èí Ðóñè¼à ìîãëà óâóè ó ñóêîá ñà ÍÀÒÎ ïàêòîì). Ñà äðóãå ñòðàíå, ñðïñêà äèïëîìàòè¼à ïðåäâîåíà Ìèëîøåâèåì ¼å, ïîòïóíî è äîñëåäíî, îäáè¼àëà äà ïðèõâàòè ðåàëíîñò ñàâðåìåíîã ñâåòà ó êîìå ñå íà ñïîíîïîëèòè÷êó ïîçèöè¼ó è íà îñòâàðåå èíòåðåñà íåêå çåìå ïðåñóäíî ìîæå óòèöàòè ïðåêî àãåíöè¼à çà ôîðìèðàå èìèà èëè ëîáèñòè÷êèõ êðóãîâà. Îäáàöó¼óè èäå¼ó äà óëàæå ñðåäñòâà çà PR èëè çà ëîáèðàå ó âîäåèì ñâåòñêèì ìåòðîïîëàìà, Ìèëîøåâè ¼å ó èñòî âðåìå äîñëåäíî èíñèñòèðàî íà èäå¼è äà íàå ïîòåíöè¼àëíó ñèëó êî¼à å óè ó îòâîðåíó êîíôðîíòàöè¼ó ñà ÑÀÄ (äà áè íà ò༠íà÷èí ðåâèòàëèçîâàî ïîçèöè¼ó èç âðåìåíà Õëàäíîã ðàòà, êàäà ñó ïîñòî¼àëå äâå ñóïåð-ñèëå è êàäà ¼å £óãîñëàâè¼à íàøëà ñâî¼å ñïîíîïîëèòè÷êî ìåñòî èçìåó èõ). Ñà òàêî âîåíîì ñïîíîì ïîëèòèêîì íè ¼åäàí ïîðàç ñå, ¼åäíîñòàâíî, íè¼å ìîãàî èçáåè. Íà¼çàä, ó ñóêîá ñà íà¼ìîíè¼èì âî¼íèì ñàâåçîì äàíàøèöå, ÍÀÒÎ ïàêòîì, Ìèëî-
Ñðáè¼à 18042004: ðàçâî¼ îïòåðååí äèñêîíòèíóèòåòèìà...
191
øåâè ¼å, ïîïóò ñàìîóáèöå êî¼è çà ñîáîì âîäè ÷èòàâ íàðîä, óëåòåî áåç è ¼åäíîã ¼åäèíîã ñïîíîïîëèòè÷êîã ñàâåçíèêà... Íî, íè ó ïîãëåäó ñïîíå ïîëèòèêå, Ìèëîøåâèåâ ïàä ñà âëàñòè íè¼å äîíåî íèêàêâèõ äðàìàòè÷íèõ ïîìàêà è ïîáîøàà. Èñòèíà, åãîâî óêëààå ¼å äîïðèíåëî èçâåñíîì îòâàðàó ñïîíîïîëèòè÷êå ïîçèöè¼å Ñðáè¼å è äåëèìè÷íîì íàïóøòàó ñòàòóñà äðæàâå-ïàðè¼å: ïðèìåíà ¼å (âðàåíà) ó íèç ìåóíàðîäíèõ èíñòèòóöè¼à (ÓÍ, ÎÅÁÑ, Ñàâåò Åâðîïå èòä.); îäðæàíî ¼å íåêîëèêî äîíàòîðñêèõ êîíôåðåíöè¼à è íå ìàëà ñðåäñòâà ñó óëîæåíà ó ðåâèòàëèçàöè¼ó çåìå; âîäåè ñðïñêè ïîëèòè÷àðè ñó ïîñòàëè ÷åñòè ãîñòè âîäåèõ ñâåòñêèõ äðæàâíèêà, ó÷åñíèöè íà ñâåòñêèì åêîíîìñêèì ôîðóìèìà... Ó èñòî âðåìå, Ñðáè¼à ¼å èçâðøèëà íîâè, ðàäèêàëàí çàîêðåò ó ñïîíî¼ ïîëèòèöè. Íàãëî è òåìåíî, è ïî ìíîãî ÷åìó íåðàöèîíàëíî, ïðåêèíóòî ¼å ñâàêî ñïîíîïîëèòè÷êî îñëààå íà Ðóñè¼ó. Àëè, èñïîñòàâèëî ñå äà ÷àê íè òî íè¼å äîíåëî òðåíóòíî ïîáîøàå. À ïðîöåñ ëóòàà è òðàæåà ïðàâöà ó ñïîíî¼ ïîëèòèöè ñå íàñòàâèî. Îâîãà ïóòà èçìåó ÑÀÄ è Åâðîïñêå óíè¼å. Òàêî ñå, ó íåìîè äà ïðåêèíå äóãîòðà¼íå íåãàòèâíå òåíäåíöè¼å, ñàâðåìåíà ñðïñêà äèïëîìàòè¼à ñâîäè íà íåìóøòîã è íåóìåøíîã ïðåäñòàâíèêà çåìå áåç ¼àñíî äåôèíèñàíîã èäåíòèòåòà è áåç èêàêâîã ñóâåðåíèòåòà, ïà ÷àê è áåç ñâåñòè äà ñó ¼î¼ ìàêàð è åëåìåíòè òîã ñóâåðåíèòåòà íåîïõîäíè äà áè óîïøòå ìîãëà ôóíêöèîíèñàòè ó ñàâðåìåíîì ñâåòó. Òèìå ñå, óîñòàëîì, ìîãó îá¼àñíèòè è áðî¼íè, ìàè èëè äðàñòè÷íè¼è àëè ó îñíîâè íåäîïóñòèâè, äèïëîìàòñêè ãàôîâè, êî¼è ñó äàíàñ ïîñòàëè ãîòîâî ñâàêîäíåâíà ïî¼àâà ó ñðïñêî¼ äèïëîìàòè¼è (ïîïóò, äîâîíî ¼å ïîäñåòèòè ñå ñàìî ïîñëåäåã, íåîäëàñêà ñðïñêèõ (ÑÖÃ) ïðåäñòàâíèêà íà îáåëåæàâàå øåçäåñåòå ãîäèøèöå îñëîáîåà Àóøâèöà)... 4) Äðóøòâåíè è äåìîãðàôñêè ïîêàçàòåè êðèçå. Ñðïñêî äðóøòâî ¼å ó âåëèêî¼ ìåðè æðòâà àëè è, íà ñïåöèôè÷àí íà÷èí, óçðî÷íèê êðèçå êî¼à ñå äîãîäèëà ó ïðîòåêëèõ ïåòíàåñò äî äâàäåñåò ãîäèíà.
192
Ìèðîñëàâ £îâàíîâè
Ñàâðåìåíà êðèçà ðåëàòèâèçîâàëà ¼å è óìíîãîìå ïîíèøòèëà íåêå îä ïîâîíèõ ïîêàçàòåà äðóøòâåíîã ðàçâî¼à èç ïðåòõîäíîã ïåðèîäà. Ïðåìà ñàâðåìåíèì òóìà÷åèìà òðåíäîâà ðàçâî¼à ñâåòà ó 21. âåêó, íàó÷íà èñòðàæèâàà è ðàçâî¼ å ïðåäñòàâàòè íà¼âàæíè¼å ïîòåíöè¼àëå ¼åäíå äðæàâå, à ñàìèì òèì å áèòè è êó÷íè ïàðàìåòðè çà ðàçëèêîâàå âèñîêî è ñðåäå ðàçâè¼åíèõ çåìàà îä íåðàçâè¼åíèõ äðæàâà. Èìà¼óè ó âèäó ñàâðåìåíó ñèòóàöè¼ó ó Ñðáè¼è, ìîãëî áè ñå ïîñòàâèòè ëîãè÷íî ïèòàå ãäå ñå îíà íàëàçè ó îäíîñó íà òå òðåíäîâå. Òîêîì 20. âåêà, íà¼ïðå äâàäåñåòèõ è òðèäåñåòèõ, à íàðî÷èòî øåçäåñåòèõ, ñåäàìäåñåòèõ è îñàìäåñåòèõ ãîäèíà, ó Ñðáè¼è ¼å áèî ïîñòèãíóò âèäàí íàïðåäàê ó ñôåðè îáðàçîâàà óîïøòå, à ïîñåáíî ó îáëàñòè âèñîêîã îáðàçîâàà êî¼å ñå èíòåíçèâíî ðàçâè¼àëî è óñàâðøàâàëî ó ñêëàäó ñà ñâåòñêèì ñòàíäàðäèìà. Òî ¼å îìîãóèëî øêîëîâàå âåëèêîã áðî¼à îäëè÷íî îáðàçîâàíèõ ñòðó÷àêà ðàçëè÷èòîã ïðîôèëà. Íî, èçáè¼àå êðèçå äåâåäåñåòèõ ãîäèíà, õèïåðèíôëàöè¼à, ðàòîâè, ìåóíàðîäíà èçîëàöè¼à àëè è îïøòà äðóøòâåíà êëèìà ó êî¼î¼ ¼å âåëèêè áðî¼ ïðèïàäíèêà ïîëèòè÷êå è èíòåëåêòóàëíå åëèòå ïðîïàãèðàî ìåíòàëíî çàòâàðàå çåìå ó îäíîñó íà ñâåò, óòèöàëè ñó íà îãðîìíî ïîâåàå åìèãðàöè¼å ñà îâèõ ïðîñòîðà. Ó îäíîñó íà ïðåòõîäíè ïåðèîä, ïðîñå÷àí ãîäèøè áðî¼ åìèãðàíàòà òàäà ¼å ïîâåàí ÷àê çà òðè ïóòà. Åìèãðàöè¼à ¼å áèëà íàðî÷èòî èçðàæåíà 1993. è 2000. ãîäèíå, êàäà ¼å çåìó íàïóñòèëî 12% (1993), îäíîñíî ÷àê 19% (2000) îä óêóïíîã áðî¼à åìèãðàíàòà. Ïðåìà çâàíè÷íî¼ ñòàòèñòèöè òîêîì 1999. è 2000. ãîäèíå ñâàêè ñòîòè ñòàíîâíèê çåìå ¼å òðàæèî àçèë ó íåêî¼ îä äðæàâà Åâðîïñêå óíè¼å. Àëè êàêî íè¼å âîåíà, è íà æàëîñò ¼îø óâåê ñå íå âîäè, ïðåöèçíà ñòàòèñòèêà î óäèìà êî¼è ñó íàïóñòèëè çåìó ó îâîì ïåðèîäó (øòî íà ñâî¼ íà÷èí ïîêàçó¼å îäíîñ âëàñòè ïðåìà èìà), àíàëèòè÷àðè äðóøòâåíèõ êðåòàà ñó ìîãëè ñàìî äà íàãàà¼ó êîëèêè ¼å áèî óêóïàí áðî¼ åìèãðàíàòà èç Ñðáè¼å òîêîì äåâåäåñåòèõ. Ñòîãà èõîâå ïðîöåíå è âàðèðà¼ó ó îãðîìíîì ðàñïîíó îä 200.000 äî 1.500.000 óäè. Èïàê, ðåàëíè¼å ¼å, êàêî òî ïîêàçó¼ó ïðîöåíå îâäàøåã Îáðàçîâíîã ôîðóìà è
Ñðáè¼à 18042004: ðàçâî¼ îïòåðååí äèñêîíòèíóèòåòèìà...
193
ÓÍÅÑÊÎ-à, äà ¼å çåìó íàïóñòèëî îêî 400.000 500.000 óäè. Ìåó èìà ¼å íà¼âèøå îíèõ èçìåó 26 è 30 (33%) è èçìåó 31 è 35 ãîäèíà (22%). Âåèíà èõ ñå èñåëèëà ó Êàíàäó è ÑÀÄ (60%), ïîòîì ó Åâðîïó (30%), äîê ñå ó Àóñòðàëè¼ó, Íîâè Çåëàíä, Àçè¼ó, Àôðèêó è Ëàòèíñêó Àìåðèêó èñåëèëî íåøòî ìàå îä 10%. Íî, îíî øòî íè ¼åäàí àíàëèòè÷àð íå îñïîðàâà ¼å ÷èåíèöà äà ñó îãðîìàí ïðîöåíàò îä èõ ÷èíèëè ìëàäè è âèñîêîîáðàçîâàíè óäè, êî¼è íå ïëàíèðà¼ó äà ñå âðàòå ó çåìó. Ïðîöåíå î áðî¼ó åìèãðàíàòà èç Ñðáè¼å, òîêîì äåâåäåñåòèõ ãîäèíà, êî¼è èìà¼ó íà¼âèøå îáðàçîâàå âàðèðà¼ó îä 30.000 èëè 40.000 äî ÷àê 150.000. Ìåó èìà ñå, ïðåìà ïðîöåíàìà åêñïåðàòà, íàëàçè ÷àê 2.000 äî 3.000 íàó÷íèêà è èñòðàæèâà÷à, ìàãèñòàðà è äîêòîðà íàóêà, è êàíäèäàòà ó òà çâàà (ñàìî ñà Áåîãðàäñêîã Óíèâåðçèòåòà ¼å îòèøëî íåêîëèêî ñòîòèíà ïðîôåñîðà, àñèñòåíàòà è ïðåäàâà÷à; èç èíñòèòóòà Ìèõà¼ëî Ïóïèí è Âèí÷à, äâà âîäåà íàöèîíàëíà èíñòèòóòà çà ïðèðîäíî-ìàòåìàòè÷êå è òåõíè÷êå íàóêå, ïðåìà ïîäàöèìà èç 2002. ãîäèíå, çåìó ¼å íàïóñòèëî 1.000 èñòðàæèâà÷à; à ñâàêå ãîäèíå, ïî ñòèöàó äèïëîìå íà Åëåêòðîòåõíè÷êîì ôàêóëòåòó, ó ñâåò ¼å îäëàçèëî 100 èíæååðà...). Äà ñå íèøòà ðàïèäíî íè¼å ïðîìåíèëî íè ïîñëåäèõ ïàð ãîäèíà ïîòâðó¼ó àíêåòå, êàêî îíå ñïðîâåäåíå 2003, òàêî è íà¼íîâè¼å, ñïðîâåäåíå ïî÷åòêîì 2005. ãîäèíå, êî¼å ïîêàçó¼ó äà áè ïðåêî 50% ìëàäèõ óäè èçìåó 16 è 25 ãîäèíà ñòàðîñòè íàïóñòèëî çåìó óêîëèêî áè èì ñå çà òî óêàçàëà ïðèëèêà; äà ÷àê 18% èõ ïëàíèðà äà òðà¼íî íàïóñòè çåìó; à äà îä 120 íà¼áîèõ ó÷åíèêà ñðåäèõ øêîëà, îñâà¼à÷à íàãðàäà íà ðåïóáëè÷êèì, åâðîïñêèì è ñâåòñêèì òàêìè÷åèìà ñðåäîøêîëàöà (ïðåòåæíî èç ïðèðîäíèõ íàóêà), ÷àê 96% ïëàíèðà äà íàïóñòè çåìó... Íàâåäåíè ïîäàöè óêàçó¼ó íà íåêîëèêî âàæíèõ îñîáåíîñòè ñàâðåìåíîã ñðïñêîã äðóøòâà: ñóøòèíñêó íåçàèíòåðåñîâàíîñò è íåìàð ïîëèòè÷êå åëèòå è ñðïñêîã äðóøòâà ó öåëèíè, óïðêîñ äåìàãîøêèì îáåàèìà, äà îáðàçîâàíå óäå óîïøòå çàäðæè ó çåìè è äà èì îáåçáåäè àäåêâàòíå óñëîâå çà çàïîñëåå, ðàä, íàó÷íî íàïðåäîâàå, æèâîò è ôîðìèðàå ïîðîäèöå (îòóäà ñå íå òðå-
194
Ìèðîñëàâ £îâàíîâè
áà íè ÷óäèòè øòî íè Ìàòèöà èñååíèêà, íè Ìèíèñòàðñòâî ïðîñâåòå Ñðáè¼å, íè Ðåêòîðàò Áåîãðàäñêîã óíèâåðçèòåòà, ÷àê äî äàíàñ íåìà¼ó ïðåöèçíå ïîäàòêå êîëèêî ¼å óäè çàèñòà íàïóñòèëî çåìó); íåïîñòî¼àå ¼àñíå èäå¼å è ñâåñòè î òîìå êàêâà áè äðæàâà Ñðáè¼à äàíàñ æåëåëà äà áóäå (íïð. èçâîçíèê ñèðîâèíà, ðàäíå ñíàãå èëè çíàà è ñë.), øòà áè òî ìîãëî ïðåäñòàâàòè åíó íàöèîíàëíó ñòðàòåãè¼ó ó áóäóíîñòè, êàêâà áè òðåáàëî äà ¼î¼ áóäå ãåíåðàëíà ñïîíîïîëèòè÷êà îðè¼åíòàöè¼à, íè êî¼è ñó ¼î¼ åêîíîìñêè è äåìîãðàôñêè ïðèîðèòåòè, íèòè êàêâî îáðàçîâàå, çäðàâñòâî èëè íàóêó æåëè äà èìà; øòî, ñà ñâî¼å ñòðàíå óêàçó¼å íà ïîòïóíî îäñóñòâî ïðî¼åêòîâàíå âèçè¼å ðàçâî¼à çåìå (îñëîåíîã íà âèñîêîîáðàçîâàíå ïî¼åäèíöå) è íåïîñòî¼àå ¼àñíå äðóøòâåíå ñâåñòè î òîìå äà ¼å ó ñàâðåìåíîì ñâåòó öåëîêóïàí äðóøòâåíè, ïðèâðåäíè è êóëòóðíè íàïðåäàê íåìîãó áåç âèñîêîîáðàçîâàíèõ ïî¼åäèíàöà... Òà, è èíà÷å ñóìîðíà, ñëèêà ñòâàðíîñòè ïîñòà¼å ¼îø äðàìàòè÷íè¼à êàäà ñå çíà äà ïðåìà ïîäàöèìà ñà ïîñëåäåã ïîïèñà ñòàíîâíèøòâà (2002): ó Ñðáè¼è áåç Êîñîâà èìà óêóïíî 412.000 (èëè 5,5%) âèñîêîîáðàçîâàíèõ óäè, øòî çíà÷è äà ¼å óêîëèêî ñå èìà¼ó ó âèäó ÷àê è íà¼óìåðåíè¼å ïðîöåíå î 30.00040.000 âèñîêîîáðàçîâàíèõ åìèãðàíàòà Ñðáè¼ó ó ïðîòåêëèõ äåñåò äî ïåòíàåñò ãîäèíà íàïóñòèëî íà¼ìàå 10% óäè ñà ôàêóëòåòñêèì îáðàçîâàåì; äà ìåó ñòàíîâíèøòâîì ñòàðè¼èì îä 15 ãîäèíà (äàêëå îíèì êî¼å ¼å ïî çàêîíó áèëî îáàâåçíî äà çàâðøè áàð îñíîâíó øêîëó) èìà 227.000 íåïèñìåíèõ (èëè 3,6%); äà íè¼åäàí ðàçðåä øêîëå íè¼å çàâðøèëî 357.500 óäè (ò༠áðî¼ îáóõâàòà è íåïèñìåíå); äà îñíîâíó øêîëó ó öåëèíè íè¼å çàâðøèëî 1.380.526 óäè (èëè 21,8% ñòàíîâíèêà), ÷èìå áðî¼ îíèõ êî¼è óîïøòå íèñó ïîõààëè îñíîâíó (îáàâåçíó) øêîëó èëè íèñó óñïåëè äà ¼å çàâðøå, ÷àê çà 3,5 ïóòà ïðåâàçèëàçè áðî¼ âèñîêîîáðàçîâàíèõ; äà ïðåìà ïîäàöèìà ñ êðà¼à 2001. ãîäèíå, Ñðáè¼à èçäâà¼à òåê 0,26% áðóòî íàöèîíàëíîã äîõîòêà çà íàóêó è íàó÷íè ðàçâî¼, øòî ¼å íà íèâîó èçäâà¼àà çà íàóêó ó íà¼íåðàçâè¼åíè¼èì çåìàìà íà ñâåòó; äà ñå, ïðåìà íà¼íîâè¼èì ïîäàöèìà çà 2004. ãîäèíó, íè ¼åäàí îä ñðïñêèõ
Ñðáè¼à 18042004: ðàçâî¼ îïòåðååí äèñêîíòèíóèòåòèìà...
195
óíèâåðçèòåòà íå íàëàçè íà ðåôåðåíòðíî¼ ëèñòè ïåò ñòîòèíà âîäåèõ ñâåòñêèõ óíèâåðçèòåòà... Êðà¼å íåìàðàí è èãíîðàíòñêè îäíîñ ïðåìà çíàó è íàó÷íîì ðàçâî¼ó íåìèíîâíî ñå îäðàçèî íà ñàâðåìåíè íèâî òåõíîëîøêîã è èíôîðìàòè÷êîã ðàçâî¼à ñðïñêîã äðóøòâà. Òàêî ¼å ïðåìà óïîðåäíèì ïîäàöèìà ÓÍ çà 2000. ãîäèíó Ñðáè¼à (ÑУ) ïðåìà áðî¼ó ïåðñîíàëíèõ ðà÷óíàðà íà 1.000 ñòàíîâíèêà (22,56) áèëà èñïðåä çåìàà êàêâå ñó £îðäàí (22,49), Åãèïàò (22,06), Åêâàäîð (21,75), Òîãî (21,60) èëè Ìàëäèâè (20,45), à èçà Òóíèñà (22,86), Òà¼ëàíäà (24,27), Ãâà¼àíå (25,55), Îìàíà (31,52), Ðóìóíè¼å (31,93), Íàìèáè¼å (34,16), Áîöâàíå (36,99), Òóðñêå, Ïåðóà, äîê ¼å ó ïðîñåêó èìàëà ãîòîâî äóïëî ìàå ïåðñîíàëíèõ ðà÷óíàðà îä Ðóñè¼å (42,88) è Áóãàðñêå (43,94), òðè ïóòà ìàå îä Òðèíèäàäà è Òîáàãà (61,81), Èðàíà (62,83), Ëèòâàíè¼å (64,89), Ïîñêå (68,88), Ãð÷êå (70,46) èëè Õðâàòñêå (80,71), øåñò ïóòà ìàå îä ×åøêå (122,02), Áåëèçåà, Ãðåíàäå, Êóâà¼òà, Ñå¼øåëà, Ñëîâà÷êå (136,91), Ëåòîíè¼å, ãîòîâî ñåäàì ïóòà ìàå îä Ñàíòà Ëóöè¼å (141,03), Øïàíè¼å (142,86), Êîñòàðèêå, Êàòàðà, ÷åòðíàåñò ïóòà ìàå îä Ôðàíöóñêå (304,29), øåñíàåñò ïóòà ìàå îä Èðñêå, äâàäåñåò òðè ïóòà ìàå îä Øâà¼öàðñêå è Øâåäñêå è äâàäåñåò ñåäàì ïóòà ìàå îä ÑÀÄ (585,18). Ñëè÷íà ¼å ñèòóàöè¼à è ñà èíòåðíåò êîðèñíèöèìà, êî¼èõ ¼å ó Ñðáè¼è (ÑУ) 2000, íà 1.000 ñòàíîâíèêà áèëî 59,7, êîëèêî ¼å ïðèáëèæíî áèëî è Âåíåöóåëè è Ìèêðîíåçè¼è (50), íà Ìàëäèâèìà (53), ó £îðäàíó (58), Ñåíò Âèíñåíòó (59,8), Ôèè¼ó (61), £óæíî¼ Àôðèöè (68), à øòî ¼å áèëî çíàòíî ìàå îä ñèòóàöè¼å ó Òóðñêî¼ (72,8), íà Òà¼ëàíäó (77), ó Áóãàðñêî¼ (80,8), Áåëîðóñè¼è (81,6), Àíäîðè (90), Ðóìóíè¼è (101,5), íà Ìàóðèöè¼óñó (103,3), ó Ëèáàíó (117), Óðóãâà¼ó (119), Íîâî¼ Êàëåäîíè¼è (134), Ëèòâàíè¼è è íà Ñå¼øåëèìà (145), ó Ãð÷êî¼ (155), Ìààðñêî¼ (158), Ñëîâà÷êî¼ (160), Õðâàòñêî¼ (180), íà Áàõàìèìà (192), £àìà¼öè (228), ó ×åøêî¼ (256), íà Êèïðó (294), ó Øâà¼öàðñêî¼ (351), Àóñòðè¼è (409), íà Áåðìóäèìà (464)... Óñëåä òîãà ñå, ïðåìà èíäåêñó çíàà óðàåíîì íà îñíîâó ìåòîäîëîãè¼å Ðîáåðòà Ïðåñêîò-Àëåíà êî¼è ñå èçðà÷óíàâà íà îñíî-
196
Ìèðîñëàâ £îâàíîâè
âó îáðàçîâíèõ (áðî¼à ó÷åíèêà ó îñíîâíèì è ñðåäèì øêîëàìà) è êîìóíèêàöè¼ñêèõ ïàðàìåòàðà (óïîòðåáà òåëåôîíà è èíòåðíåòà) Ñðáè¼à (ÑУ), êî¼à ¼å çà ïåðèîä îä ñðåäèíå äî êðà¼à äåâåäåñåòèõ ãîäèíà èìàëà èíäåêñ 56, íàøëà ó ðàíãó Ãðóçè¼å (53), Êàçàõñòàíà, Ëèáè¼å è Ïàíàìå (54), Ðóìóíè¼å (55), Ñåíò Êèòñà è Òóðêìåíèñòàíà (56), Áðàçèëà, Ôèëèïèíà, Òóðñêå è Óçáåêèñòàíà (57), Ñóðèíàìà (58), Ëèáàíà, Ìåêñèêà, Ïåðóà è Êàòàðà (59), à áèëà èçà ×èëåà, Óêðà¼èíå (62), Áåëîðóñè¼å (64), Áåëèçåà (65), Àðãåíòèíå, Ëèòâàíè¼å, Ëåòîíè¼å è Ðóñè¼å (67), Ñëîâà÷êå (69), Áàõðåèíà, Áóãàðñêå è £óæíå Àôðèêå (70), Õðâàòñêå (71), Áàðáàäîñà è Ïîñêå (72), Ìààðñêå (75), ×åøêå (76), Ãð÷êå è Ïîðòóãàëà (79), Åñòîíè¼å è Ñëîâåíè¼å (81), è äàëåêî èçà íà¼ðàçâè¼åíè¼èõ Íîðâåøêå (91), Õîëàíäè¼å è Øâåäñêå (92), Ôèíñêå, £àïàíà è £óæíå Êîðå¼å (93), ÑÀÄ (94), è íà¼çàä, Àóñòðàëè¼å è Êàíàäå (95). Ñëèêó î ñòàó ñàâðåìåíå äðóøòâåíå êðèçå ó Ñðáè¼è äîïóó¼ó ÷èåíèöå î íèçó íåãàòèâíèõ äåìîãðàôñêèõ òðåíäîâà è ïîêàçàòåà. Ïðâè îá¼àâåíè ïîäàöè ïîñëåäåã ïîïèñà ñòàíîâíèøòâà îäðæàíîã 2002. ãîäèíå íà òåðèòîðè¼è Ñðáè¼å áåç Êîñîâà è äðóãà ñòàòèñòè÷êà èñòðàæèâàà, ïîêàçó¼ó äà ñó äåìîãðàôñêå òåíäåíöè¼å êàðàêòåðèñòè÷íå çà ñàâðåìåíî ñðïñêî äðóøòâî ó ïîòïóíîì íåñêëàäó ñà äîìèíàíòíèì ïðåäñòàâàìà î ñåáè, ñâî¼èì ìîèìà, çíà÷à¼ó è óëîçè ó ðåãèîíàëíèì è ìåóíàðîäíèì îäíîñèìà: óêóïàí áðî¼ ñòàíîâíèêà (2002 7.480.000), ïîêàçó¼å äà ¼å Ñðáè¼à ó îäíîñó íà ïîïèñ èç 1991. ãîäèíå (7.550.000), óïðêîñ âåëèêîì ïðèëèâó èçáåãëèöà èç Õðâàòñêå, Áîñíå è ñà Êîñîâà (î êîìå ñå ìîæå ãîâîðèòè ñàìî íà îñíîâó âåîìà îêâèðíèõ ïðîöåíà ïîøòî íè òó îä ñòðàíå äðæàâå è åíèõ èíñòèòóöè¼à íè¼å âîåíà íèêàêâà ïðåöèçíà è ïîòïóíà ñòàòèñòèêà êî¼å âàðèðà¼ó ó îãðîìíîì ðàñïîíó îä 500.000 äî 1.000.000) ó ïðîòåêëî¼ äåöåíè¼è ó àïñîëóòíèì öèôðàìà èñêàçàíî, èçãóáèëà 70.000 ñòàíîâíèêà; Ñðáè¼à äàíàñ ïî áðî¼ó ñòàíîâíèêà ñïàäà ó ðåä ñðåäå âåëèêèõ áàëêàíñêèõ äðæàâà, ïîøòî óïîðååíî ñà ðåëåâàíòíèì ñòàòèñòè÷êèì ïîäàöèìà çà 2002. ãîäèíó, èìà çíàòíî ìàå ñòàíîâíèêà îä Ðóìóíè¼å (22.355.000), àëè è îä Ãð÷êå (10.630.000), Ìààðñêå (10.170.000), è Áóãàðñêå (7.870.000), à âè-
Ñðáè¼à 18042004: ðàçâî¼ îïòåðååí äèñêîíòèíóèòåòèìà...
197
øå îä Õðâàòñêå (4.380.000), Áîñíå è Õåðöåãîâèíå (4.120.000), Àëáàíè¼å (3.200.000), Ìàêåäîíè¼å (2.040.000) è Ñëîâåíè¼å (1.990.000); à ó ñâåòñêèì îêâèðèìà ñå, ïðåìà áðî¼ó ñòàíîâíèêà, ìîæå ñâðñòàòè ó ðåä äðæàâà âåëè÷èíå Ãâèíå¼å (7.750.000), Øâà¼öàðñêå (7.230.000) èëè Áóðóíäè¼à (7.070.000); ïðîñå÷íà ñòàðîñò ñòàíîâíèêà Ñðáè¼å èçíîñè, ïðåìà ïîäàöèìà ñà ïîïèñà èç 2002, 40,2 ãîäèíå (ó ïî¼åäèíèì îïøòèíàìà ïðåëàçè ÷àê è 50 ãîäèíà); íà¼ìëàèõ, ò¼. ïðåäøêîëñêå äåöå (0-7 ãîäèíà) ó äàíàøî¼ Ñðáè¼è èìà ñàìî 495.000, äîê ñòàíîâíèêà ñòàðè¼èõ îä 70 ãîäèíà èìà 780.000; ó Áåîãðàäó, ó êîìå èíà÷å æèâè ÷àê 20% ñòàíîâíèøòâà Ñðáè¼å (1.574.000) ÷è¼à ¼å ïðîñå÷íà ñòàðîñò 40,4 ãîäèíå, íà¼ìëàè (07 ãîäèíà) ÷èíå òåê 6,6% ñòàíîâíèøòâà à ïóíîëåòíè (18 ãîäèíà è ñòàðè¼è) ÷àê 80,4% íà îñíîâó ÷åãà ïî¼åäèíè àíàëèòè÷àðè óïîçîðàâà¼ó äà ¼å íàñòóïèî ïðîöåñ ïðîãðåñèâíîã ñòàðåà ñòàíîâíèøòâà; äåâåäåñåòå ãîäèíå äîíåëå ñó íà¼âèøè íèâî ìîðòàëèòåòà ó äðóãî¼ ïîëîâèíè 20. âåêà; òîêîì ïðîòåêëèõ ïåòíàåñò ãîäèíà áðî¼ âåí÷àà ¼å íàãëî îïàäàî, óñëåä ÷åãà ¼å áèòíî ïîâåàí íåñêëàä ó îäíîñó áðî¼à íîâîðîåí÷àäè ïðåìà áðî¼ó óìðëèõ (ïðèìåðà ðàäè, 1989. ãîäèíå áèëî ¼å çàêó÷åíà 51.000 áðàêîâà, à áðî¼ ðîåíèõ (90.600) ¼îø óâåê ¼å áèî âåè îä áðî¼à óìðëèõ (85.250), íî, êðà¼åì äåâåäåñåòèõ òàêàâ òðåíä ¼å ó ïîòïóíîñòè íàðóøåí òîêîì 1998, áèëî ¼å 39.300 âåí÷àà, ðîåíî ¼å 76.330 äåöå, à óìðëî 99.380 óäè, 1999, ó âðåìå ÍÀÒÎ áîìáàðäîâàà, áðî¼ âåí÷àà ¼å îïàî íà 37.260, áðî¼ ðîåíèõ íà 72.220 äîê ñå áðî¼ óìðëèõ ïîïåî äî ÷àê 101.440, 2002. ãîäèíå ¼å îïåò, çàêó÷åíî âèøå áðàêîâà 41.950 è ðîåíî ¼å íåøòî âèøå áåáà 78.100, àëè ñå ïîâåàî è áðî¼ óìðëèõ 102.780); ïðè òîì íà ñâàêè áðàê ó Ñðáè¼è äîëàçè ìàå îä ¼åäíîã äåòåòà (òà÷íè¼å 0,88); ïðåìà ïîäàöèìà Ó¼åäèåíèõ íàöè¼à î ñìðòíîñò îäî¼÷àäè (äåöå äî ãîäèíå æèâîòà) ó ñâåòó ó ïåðèîäó 2000-2005 øòî ¼å ¼åäàí îä âèòàëíèõ ñòàòèñòè÷êèõ ïîêàçàòåà î ðàçâè¼åíîñòè èëè íåðàçâè¼åíîñòè ¼åäíîã äðóøòâà ó Ñðáè¼è (ÑÖÃ) ãîäèøå ïðîñå÷íî óìèðàëî 13 îäî¼÷àäè íà 1.000 æèâîðîåíèõ, øòî Ñðáè¼ó ñâðñòàâà ó èñòó ãðóïó ñà Õîëàíäñêèì Àíòèëèìà è Óðóãâà¼åì (13), à äà ïðè òîì òðåáà èìàòè ó âèäó äà ¼å ïî òîì ïàðàìåòðó ñìðòíîñò îäî¼÷àäè ó Ñðáè¼è
198
Ìèðîñëàâ £îâàíîâè
÷åòâîðîñòðóêî âåà íåãî ó Øâåäñêî¼, £àïàíó èëè íà Èñëàíäó (3) âèøå íåãî äâîñòðóêî âåà íåãî ó Áåëãè¼è, íà Áåðìóäèìà, ó Ôèíñêî¼ (4), Àóñòðè¼è, Íåìà÷êî¼, Ôðàíöóñêî¼, £óæíî¼ Êîðå¼è, Øïàíè¼è (5), ó ×åøêî¼, Ãð÷êî¼, Èçðàåëó, Íîâîì Çåëàíäó, Ïîðòóãàëó è Ñëîâåíè¼è (6); ãîòîâî äóïëî âåà íåãî íà Ãâàäàëóïèìà, Ìàëòè, Ìàðòèíèêó, Íîâî¼ Êàëåäîíè¼è èëè ÑÀÄ (7), áèòíî âåà íåãî ó Ñëîâà÷êî¼, íà Êèïðó, ó Õðâàòñêî¼ (8), Ìààðñêî¼, Åñòîíè¼è, Ëèòâàíè¼è, Ïîñêî¼ è Ôðàíöóñêî¼ Ïîëèíåçè¼è (9); à âåà íåãî ñìðòíîñò îäî¼÷àäè ó Êîñòàðèêè (10), Ïîðòîðèêó (10), Ìàëåçè¼è (10) íà Ãóàìó (10), ó Áåëîðóñè¼è (11) Êóâà¼òó (11), ×èëåó è Êàòàðó (12), è òåê ¼å íåøòî ìàëî ìàà îä Áàõðåèíà, Áîñíå, Ôðàíöóñêå Ãà¼àíå, Òðèíèäàäà è Òîáàãà, Ëåòîíè¼å, Óêðà¼èíå (14), Áóãàðñêå (15), Ìàóðèöè¼óñà è Ðóñè¼å (16)... Óêîëèêî ñå, ïàê, àíàëèçèðà ïîëèòè÷êà äèìåíçè¼à äåìîãðàôñêèõ êðåòàà ìîæå ñå óî÷èòè äà ñó, ó ïîðååó ñà 1991. ãîäèíîì, óñëåä ïîðàçà ó ðàòîâèìà, Ñðáè áèëè ïðèíóåíè äà ìàñîâíî íàïóøòà¼ó ïîäðó÷¼à íà êî¼èìà ñó âåêîâèìà áèëè ïðèñóòíè (ó Õðâàòñêî¼, Áîñíè è íà Êîñîâó), øòî ¼å äîâåëî äî äðàñòè÷íå ïðîìåíå äåìîãðàôñêå ðàñïðîñòðàåíîñòè (è çàñòóïåíîñòè) ñðïñêîã íàðîäà íà ïðîñòîðèìà çàïàäíîã Áàëêàíà. Íà ò༠íà÷èí ñðïñêà ïîëèòèêà âîåíà ïðîòåêëå äâå äåöåíè¼å äîïðèíåëà ¼å äà ¼î¼ ñå áèòíî óìàè ïðîñòîð äåëîâàà, ïîëèòè÷êîã óòèöà¼à à ñàìèì òèì è çíà÷à¼à ó ðåãèîíàëíî¼ è åâðîïñêî¼ ïîëèòèöè. Äîê àíàëèçà äðóøòâåíèõ àñïåêàòà ñàâðåìåíèõ òðåíäîâà äåìîãðàôñêîã ðàçâî¼à óêàçó¼å íà îïàñíîñò äà, óêîëèêî ñå íåãàòèâíå òåíäåíöè¼å íàãëî íå ïðåêèíó è óêîëèêî ñå ó ïîïóëàöèîíî¼ ïîëèòèöè âëàñòè óñêîðî íåøòî ðàäèêàëíî íå èçìåíè (î ÷åìó íà æàëîñò íåìà íè íàãîâåøòà¼à), Ñðáè¼à çà ñâåãà ÷åòðäåñåò èëè ïåäåñåò ãîäèíà ìîæå äîæèâåòè íåøòî øòî áè ñå ìîãëî íàçâàòè ïîïóëàöèîíèì êîëàïñîì, à ïðåìà àíàëèçàìà åêñïåðàòà, óêîëèêî äåìîãðàôñêè òðåíäîâè ó Ñðáè¼è îñòàíó íà ñàäàøåì íèâîó, âå 2100. ãîäèíå ó öåíòðàëíî¼ Ñðáè¼è áèëî áè ñâåãà 2.100.000 ñòàíîâíèêà à ó Âî¼âîäèíè 800.000, äîê áè íà Êîñîâó è Ìåòîõè¼è æèâåëî ÷àê 4.400.000 óäè. Óêîëèêî áè ñå òà ñóìîðíà ïðîãíîçà, ó íàðåäíèì äåöåíè¼àìà ìàêàð è äåëèìè÷íî îñòâàðèâàëà, Ñðáè¼è áè äîäàòíî áèëà ñóæåíà
Ñðáè¼à 18042004: ðàçâî¼ îïòåðååí äèñêîíòèíóèòåòèìà...
199
èîíàêî ïðåóñêà îñíîâà çà ðåãðóòîâàå âèñîêîîáðàçîâàíèõ êàäðîâà, øòî áè âîäèëî äàåì óñïîðàâàó åêîíîìñêîã è êóëòóðíîã ðàçâî¼à, ïîâåàó åìèãðàöè¼å, ñòàðåó ñòàíîâíèøòâà óñëåä íåãàòèâíîã ïðèðîäíîã ïðèðàøòà¼à, èòä. Ñðïñêè íàðîä áè, ïðåìà ñâîì áðî¼ó è ïîòåíöè¼àëèìà, ïîñòàî ¼åäàí ñàñâèì ìàëè, îñòàðåî, íåîáðàçîâàí è ìàðãèíàëàí áàëêàíñêè íàðîä... 5) Åêîíîìñêè ïàðàìåòðè êðèçå. Ïðèâðåäíè âîëóíòàðèçàì è òåæà çà î÷óâàåì íåêèõ åëåìåíàòà ñîöè¼àëèñòè÷êå ïðèâðåäå, êàðàêòåðèñòè÷íè çà ïåòíàåñòîãîäèøè ïåðèîä Ìèëîøåâèåâå âëàäàâèíå, óç ñàíêöè¼å, ðàòíî ïðîôèòåðñòâî, ïðèêðèâåíó èëè îòâîðåíó ïà÷êó ïðèâðåäíèõ ðåñóðñà, èçíîøåå äåâèçà èç çåìå, èòä. óòèöàëè ñó äà ñðïñêà ïðèâðåäà äî÷åêà 21. âåê îïóñòîøåíà, îïà÷êàíà, ÷àê è ôèçè÷êè óíèøòåíà áîìáàðäîâàåì. Óñëåä ÷åãà ñå, ïî íåêèì îä îñíîâíèõ ïàðàìåòàðà ðàçâî¼à, äàíàñ ìîæå ñâðñòàòè ó ðåä íåðàçâè¼åíèõ ñâåòñêèõ åêîíîìè¼à. Íàêîí 5. îêòîáðà 2000. ãîäèíå ñòàå ¼å áèëî ëîøè¼å è îä íà¼ïåñèìèñòè÷êè¼èõ ïðåäâèàà: èîíàêî òåõíè÷êè çàîñòàëà ïðèâðåäà áèëà ¼å ôèçè÷êè ðóèíèðàíà óñëåä äóãîãîäèøå êðèçå, ïà÷êå è ÍÀÒÎ áîìáàðäîâàà; áàíêàðñêè ñèñòåì ðàçðóøåí; ó ñôåðè ìîíåòàðíå ïîëèòèêå ¼å âëàäàî íåðåä; äðæàâíà êàñà ¼å áèëà ïîòïóíî èñïðàæåíà; äåâèçíèõ ðåçåðâè ïðàêòè÷íî íè¼å íè áèëî èëè ñó áèëå íà íà¼íèæåì íèâîó; ïåíçèîíè è çäðàâñòâåíè ôîíäîâè ñó áèëè èñïðàæåíè; à ñòàíîâíèøòâî ïîòïóíî îñèðîìàøåíî óñëåä äåñåòîãîäèøå åêîíîìñêå êðèçå è ñòàëíîã ïîñåçàà âëàñòè çà åãîâèì íîâöåì; äîê ¼å ñàìà äðæàâà áèëà îïòåðååíà îãðîìíèì äóãîâèìà, êàêî ïðåìà ñòðàíèì ïîâåðèîöèìà è òî ïî äâîñòðóêî¼ îñíîâè, äóãîâè íà îñíîâó êðåäèòà èç âðåìåíà ÑÔУ è äóãîâè êî¼è ñó íàñòàëè ó âðåìå Ìèëîøåâèà (íïð. çà ðóñêè ãàñ, êèíåñêó íàôòó è ñë.) òàêî è ïðåìà âëàñòèòîì ñòàíîâíèøòâó íà îñíîâó ñòàðå äåâèçíå øòåäå èç âðåìåíà ÑÔУ è ïî îñíîâó Çà¼ìà çà ïðèâðåäíè ïðåïîðîä Ñðáè¼å. Ó òî¼ ñèòóàöè¼è, ñà îãðîìíèì çàêàøååì ó îäíîñó íà îñòàëå èñòî÷íîåâðîïñêå äðæàâå, ïðèñòóïèëî ñå òðàíçèöè¼è öåëîêóïíîã åêîíîìñêîã ñèñòåìà, ñà ïðèâàòèçàöè¼îì, ëèáåðàëèçàöè¼îì
200
Ìèðîñëàâ £îâàíîâè
òðæèøòà è ïðèëàãîàâàåì çàêîíñêå ðåãóëàòèâå, êî¼è ñó èçîñòàëè ó âðåìå Ìèëîøåâèà. Ó íàìåðè äà ñå ñðïñêà ïðèâðåäà, êî¼à ñå íà ñàìîì ïî÷åòêó 21. âåêà ñëèêîâèòî ðå÷åíî íàøëà ó ñòàó êëèíè÷êå ñìðòè ìàêàð îäðæè ó æèâîòó, ó÷èåíè ñó óî÷èâè ïîìàöè ó îáíîâè áàíêàðñêîã ñèñòåìà, ñòàáèëèçàöè¼è íàöèîíàëíå âàëóòå è ìàêàð äåëèìè÷íîì ïîâðàòêó ïîâåðåà ñòàíîâíèøòâà ó äîìàó âàëóòó è áàíêå, ó ñóçáè¼àó è âðààó ñèâå åêîíîìè¼å, êî¼à ¼å ïîòïóíî ïðîæåëà äðóøòâî è èçðàñëà ó ïàðàëåëíó åêîíîìñêó ñòðóêòóðó, ó ëåãàëíå òîêîâå... Íî, ñ ïðàâîì ñå ìîæå ïîñòàâèòè ïèòàå êî¼è ñó ðåàëíè äîìåòè îâîã îïîðàâêà, ò¼. êîëèêî òðåíóòíå òåøêîå ïðîèñòè÷ó èç, ñîöè¼àëíî ïî ïðàâèëó íåïðè¼àòíå è äðóøòâåíî íàïåòå, ïðèâðåäíå è ñèñòåìñêå òðàíçèöè¼å, à ó êî¼î¼ ìåðè ñó ïîñëåäèöà ïðåòõîäíîã åêîíîìñêîã è ïðèâðåäíîã ðàçâî¼à è íàðî÷èòî êðèçå êî¼à ¼å óçäðìàëà (äà ëè è ïîòïóíî ñëîìèëà) ñðïñêó ïðèâðåäó. Íà òó çàïèòàíîñò (è çàáðèíóòîñò) óïóó¼å íåêîëèêî ïðèâðåäíèõ è åêîíîìñêèõ ïîêàçàòåà. Ïðâî, àíàëèçà îñíîâíèõ èíäèêàòîðà ðàçâî¼à ðåãèîíà ó Ñðáè¼è ïîêàçó¼å äà íè ñìåíà âëàñòè íè ïðîìåíà åêîíîìñêå ïîëèòèêå ïîñëå 2000. ãîäèíå íèñó ïðåêèíóëå èõîâî êîíñòàíòíî ñèðîìàøåå. Òîêîì îñàìäåñåòèõ, ÷àê äî ïîëîâèíå äåâåäåñåòèõ ãîäèíà Ñðáè¼à ñå äåëèëà íà ðàçâè¼åíà, ñðåäå ðàçâè¼åíà è åêñòðåìíî íåðàçâè¼åíà ïîäðó÷¼à. Íî ïðåìà ïîñëåäèì ïîêàçàòåèìà ÷èòàâà Ñðáè¼à, èçóçåâ Áåîãðàäà, ïðåäñòàâà íåðàçâè¼åíî ïîäðó÷¼å. Äðóãî, ó ïëàòíîì áèëàíñó çåìå óî÷èâ ¼å îãðîìàí íåñêëàä èçìåó óâîçà è èçâîçà. Ñïîíîòðãîâèíñêè äåôèöèò ¼å ïðåìà ñâèì àíàëèçàìà àëàðìàíòíî âèñîê: 2002. ãîäèíå äîñòèãàî ¼å îêî 4 ìèëè¼àðäå äîëàðà, 2003, îêî 6 ìèëè¼àðäè, à 2004. ãîäèíå îêî 7 ìèëè¼àðäè äîëàðà. Ñàì ïî ñåáè äåôèöèò áè ñå ìîæäà ìîãàî ïîäâåñòè ïîä áîêå òðàíçèöè¼å, àëè åëåìåíò êî¼è óïóó¼å íà êðà¼è îïðåç ¼å ñòðóêòóðà óâåçåíå ðîáå. Íàèìå, çà ðàçëèêó îä ðàçâè¼åíèõ çåìàà ó êî¼èìà âèøå îä 50% óâîçà îòïàäà íà óâîç îïðåìå, Ñðáè¼à ¼å, ïðèìåðà ðàäè, 2003. ãîäèíå çà îïðåìó ïîòðîøèëà òåê îêî 11% ñðåäñòàâà èçäâî¼åíèõ çà óâîç. Äîê ¼å ó èñòî
Ñðáè¼à 18042004: ðàçâî¼ îïòåðååí äèñêîíòèíóèòåòèìà...
201
âðåìå çà ðîáó øèðîêå ïîòðîøå èçäâî¼åíî 46% òèõ ñðåäñòàâà øòî ïðåäñòàâà êàðàêòåðèñòèêó íåðàçâè¼åíèõ çåìàà. Äà ¼å çà íîâàö êî¼è ïðåäñòàâà ðàçëèêó ó ñïîíîòðãîâèíñêîì äåôèöèòó çåìå, ïðåìà àíàëèçàìà Åâðîïñêîã èíñòèòóòà çà åêîíîìñêà èñòðàæèâàà, áèëà óâåçåíà îïðåìà, èíâåñòèöè¼å áè áåëåæèëå âèñîêó ñòîïó ðàñòà, à íå ñàìî 13%, øòî ¼å íà¼íèæè íèâî ìåó çåìàìà ó òðàíçèöè¼è. Ïðè òîì, ïîäàöè Ñâåòñêå òðãîâèíñêå îðãàíèçàöè¼å çà 2003. ãîäèíó î èçâîçó ðîáà è êîìåðöè¼àëíèõ óñëóãà, ïîêàçó¼ó äà Ñðáè¼à (ÑÖÃ) ñïàäà ó ãðóïó ïðèâðåäíî ñëàáè¼å ðàçâè¼åíèõ çåìàà. Ïðèìåðà ðàäè, òîêîì 2003, îáèì èçâîçà ðîáà èç Ñðáè¼å (ÑÖÃ) áèî ¼å 2.537.000.000 äîëàðà, øòî ¼å ñâðñòàâà ó ãðóïó çåìàà ïîïóò Ïàïóå Íîâå Ãâèíå¼å (2.174.000.000), Ñóäàíà (2.360.000.000), Ìàëòå (2.464.000.000), Ãàáîíà (2.540.000.000), ̼àíìàðà (2.600.000.000), Ãâàòåìàëå (2.635.000.000), Áîöâàíå (2.866.000.000), Ëåòîíè¼å (2.893.000.000), Åë Ñàëâàäîðà (3.136.000.000), Óçáåêèñòàíà (3.260.000.000)... Äà èìà äóïëî ìàè îáèì èçâîçà ðîáà îä Äîìèíèêàíñêå ðåïóáëèêå (5.439.000.000) è Îáàëå ñëîíîâà÷å (5.844.000.000), ñêîðî òðîäóïëî îä Õðâàòñêå (6.162.000.000) è Áóãàðñêå (7.534.000.000), ÷åòèðè ïóòà ìàè îä èçâîçà Áåëîðóñè¼å (9.964.000.000), ïåò ïóòà îä Ñëîâåíè¼å (12.767.000.000), äåâåò ïóòà îä èçâîçà ×èëåà (21.046.000.000) èëè Ñëîâà÷êå (21.960.000.000), âèøå îä äâàäåñåò ïóòà ìàè îä èçâîçà ×åøêå (48.740.000.000), à ïðèìåðà ðàäè ãîòîâî òðèäåñåò ïóòà ìàè îä äàíñêîã (67.377.000.000) èëè ïàê 152 ïóòà ìàè îä èçâîçà Ôðàíöóñêå (386.699.000.000), èòä. Ïðåìà èçâîçó êîìåðöè¼àëíèõ óñëóãà, ÷è¼è ¼å îáèì ó 2003. ãîäèíè äîñòèãàî 971.000.000 äîëàðà, Ñðáè¼à ¼å ó ðàíãó ñà Åêâàäîðîì (889.000.000), Ãâàòåìàëîì (1.080.000.000), Ìàóðèöè¼óñîì (1.272.000.000) è Áåëîðóñè¼îì (1.478.000.000). À ó òîì ñåêòîðó ¼å èçâîçèëà âèøå íî äâîñòðóêî ìàå îä £àìà¼êå (2.076.000.000), Òóíèñà (2.560.000.000) è Ñëîâåíè¼å (2.786.000.000), âèøå íî òðîñòðóêî ìàå îä èçâîçà Áóãàðñêå (3.123.000.000) è Ñëîâà÷êå (3.248.000.000), ãîòîâî îñàì ïóòà ìàå îä èçâîçà ×åøêå (7.763.000), Ìààðñêå (7.894.000.000)
202
Ìèðîñëàâ £îâàíîâè
è Õðâàòñêå (8.621.000.000), ¼åäàíàåñò ïóòà îä Ïîðòóãàëè¼å (11.703.000.000) äâàäåñåò è ïåò ïóòà ìàå îä Ãð÷êå (24.877.000.000), ïðåêî 40 ïóòà ìàå îä Êàíàäå (41.945.000.000), âèøå îä 70 ïóòà ìàå îä Èòàëè¼å (72.690.000.000), ãîòîâî 120 ïóòà ìàå îä Íåìà÷êå (115.599.000.000)... Òðåå, ïðåìà ïîäàöèìà çà îêòîáàð 2004, óêóïàí ñïîíè äóã Ñðáè¼å èçíîñèî ¼å 12,6 ìèëè¼àðäè äîëàðà, èëè 59% áðóòî äîìàåã ïðîèçâîäà. Ïðåìà òîì ïàðàìåòðó Ñðáè¼à áè ñå ìîãëà ñâðñòàòè ó ãðóïó ñðåäå çàäóæåíèõ çåìàà. Íî, êàäà ñå âåëè÷èíà ñïîíîã äóãà óïîðåäè ñà èçâîçíèì ïðèõîäèìà, îí èçíîñè 260%. Ïî òîì ïîêàçàòåó, Ñðáè¼à ñå ñâðñòàâà ó ãðóïó âèñîêîçàäóæåíèõ çåìàà è òî äî òîã íèâîà çàäóæåíîñòè, äà ñå ó ïåðñïåêòèâè ïîñòàâà ïèòàå ðåäîâíîã âðààà îáàâåçà. Íà¼çàä, ïðåìà îöåíè Ñâåòñêå áàíêå, Ñðáè¼à ñå íàëàçè íà êðèòè÷íî¼ òà÷êè ñâîã ðàçâî¼à ïîøòî ¼å äåôèöèò ó ïëàòíîì áèëàíñó äîñòèãàî îêî 10% áðóòî äîìàåã ïðîèçâîäà. Òî ïðàêòè÷íî çíà÷è äà ñå Ñðáè¼à íàëàçè íà ïðàãó äóæíè÷êå êðèçå è äà ¼î¼ ïðåòè ëàòèíîàìåðè÷êè ñèíäðîì êàðàêòåðèñòè÷àí çà íåðàçâè¼åíå çåìå. Ïðè òîì, äîäàòíî áðèíå ÷èåíèöà äà ïðåìà àíêåòàìà ñïðîâåäåíèì ìåó ïðèâðåäíèöèìà, âèøå îä ïîëîâèíå àíêåòèðàíèõ ïðåäóçåà íåìà èçâîçíå ïðîãðàìå øòî ñå îöåó¼å êàî ïîãóáíî çà ìàëå ïðèâðåäå êàêâà ¼å ñðïñêà. Òèì ïðå óêîëèêî ñå çíà: äà ¼å ñòåïåí èñêîðèøåíîñòè èõîâèõ êàïàöèòåòà èçóçåòíî íèçàê (ñâåãà îêî 55%); äà âåëèêè ñèñòåìè (ñîö-ãèãàíòè) èìà¼ó ïðåâàçèåíå ïðîèçâîäíå ïðîãðàìå è òåõíîëîãè¼å, à áðî¼ çàïîñëåíèõ âèøåñòðóêî ïðåâàçèëàçè ïîòðåáå ñàñâèì ñêðîìíå ïðîèçâîäå (òàìî ãäå ñå ïîíåøòî è ðàäè); äà òè âåëèêè ñèñòåìè íèñó ïðèâàòèçîâàíè çàòî øòî çà èõ íåìà èíòåðåñîâàà, íèòè å ãà ó ïåðñïåêòèâè áèòè; äà ñó èíâåñòèòîðè (ó, ïðèìåðà ðàäè, ìåòàëñêîì êîìïëåêñó) âèøå çàèíòåðåñîâàíè çà êóïîâèíó ïðîèçâîäíèõ õàëà, íåãî çà çàòå÷åíå ìàøèíå è ðàäíèêå (÷è¼à ¼å ïðîñå÷íà ñòàðîñò 45 ãîäèíà); òå äà ñòîãà âåëèêè ñèñòåìè, ó ñêëàäó ñà åêîíîìñêîì ëîãèêîì ìîðà¼ó äà ñå óãàñå, ñà ÷èì ñå îäóãîâëà÷è; äà îçáèàí ïðîáëåì ñðïñêå ïðèâðåäå ïðåäñòàâà¼ó ôîíäîâè
Ñðáè¼à 18042004: ðàçâî¼ îïòåðååí äèñêîíòèíóèòåòèìà...
203
ïåíçèîíè è çäðàâñòâåíè êî¼è è íå ïîñòî¼å âå ñå ïåíçèîíåðè è çäðàâñòâî ôèíàíñèðà¼ó äèðåêòíî èç áóåòà; äà ïðåìà çàïàæàèìà ñòðó÷àêà Åâðîïñêîã èíñòèòóòà çà åêîíîìñêà èñòðàæèâàà, ñðïñêà ïîëèòè÷êà åëèòà êàî äà íå ïðèäà¼å îäãîâàðà¼óè çíà÷༠ïî¼åäèíèì äîãàà¼èìà è óïîçîðåèìà ñà çàïàäà (øååðíà àôåðà, ïðåòà ñàíêöè¼àìà îä ñòðàíå ÑÀÄ...), óñëåä ÷åãà Åâðîïà è ñâåò íåìà¼ó ïîâåðåà ó ïîëèòè÷êó åëèòó Ñðáè¼å, ¼åð ñå íå ïîíàøà îäãîâîðíî, îçáèíî è íå äðæè äî ñâî¼èõ îáåàà, êî¼à äà¼å åâðîïñêèì ïàðòíåðèìà... 6) Äðóøòâåíà ñâåñò è êðèçà. Íåóðàâíîòåæåíè òîêîâè äðóøòâåíîã ðàçâî¼à, óòèöàëè ñó íà ôîðìèðàå ñïåöèôè÷íå äðóøòâåíå ñâåñòè, êî¼à ¼å, âðåìåíîì, ïîñòàëà êó÷íè ãåíåðàòîð ñàìîçàâàðàâàà è ñàìîîáìàíà êî¼èìà ¼å ñêëîíî ñðïñêî äðóøòâî. Óñëåä òîãà ¼å ó ñàâðåìåíîì ñðïñêîì äðóøòâó ñâåñò î ñåáè ó òàêî äðàñòè÷íîì íåñêëàäó ñà ðåàëíèì ñòàåì ñòâàðè. Óêîëèêî ñå àíàëèçèðà èñòîðè¼ñêè ðàçâî¼ òîêîì 19. è 20. âåêà, à íàðî÷èòî ó ïîñëåäî¼ äåöåíè¼è 20. âåêà, ìîæå ñå çàêó÷èòè äà ¼å ñðïñêè íàðîä äîæèâàâàî äðàìàòè÷íå ïîëèòè÷êå, äðóøòâåíå, òåðèòîðè¼àëíå, åêîíîìñêå è äåìîãðàôñêå ïîòðåñå, ïðîìåíå è ãóáèòêå. Íàñóïðîò òîìå ïðî¼åêòîâàíà (êîëåêòèâíà) ñëèêà î ñåáè è âèçè¼à î ñâîì çíà÷à¼ó è óëîçè ó ðåãèîíàëíî¼, åâðîïñêî¼ è ñâåòñêî¼ ïîëèòèöè, êî¼îì ñó ìàíèïóëèñàëå è ¼îø óâåê ìàíèïóëèøó äðóøòâåíå è ïîëèòè÷êå åëèòå ñðïñêîã íàðîäà, çàñíîâàíå ñó íà íèçó ìèòîâà, ëåãåíäè, ñòåðåîòèïà è ïîãðåøíèõ ïðåòïîñòàâêè î ïðîøëîñòè: î åêîíîìñêî¼ è êóëòóðíî¼ äîìèíàöè¼è Ñðáà íà ïðîñòîðó ¼óãîèñòî÷íå Åâðîïå; î Ñðáèìà êàî èçóçåòíî óñïåøíèì ðàòíèöèìà (êî¼å ñó óòêàíå ó ôðàçå àêî íå çíàìî äà ðàäèìî, çíàìî äà ñå áè¼åìî èëè äîáèòíèöè ó ðàòó, ãóáèòíèöè ó ìèðó); î íàøî¼ ïîñåáíî¼ ñïîñîáíîñòè è ëóöèäíîñòè êî¼à ¼å äîâåëà äî ñîöè¼àëèñòè÷êîã áëàãîñòàà ó êîìå ¼å ñðïñêè íàðîä æèâåî ó âðåìå Áðîçà; î Ñðáè¼è êàî çíà÷à¼íîì ôàêòîðó ó áàëêàíñêî¼ è åâðîïñêî¼ ïîëèòèöè, ëèäåðó íà Áàëêàíó; î òåðèòîðè¼è Ñðáè¼å êàî âàæíîì ãåîñòðàòåøêîì ïðîñòîðó îêî êîãà ñå ñóêîáàâà¼ó è îòèìà¼ó âåëèêå ñèëå (óñëåä òîãà ó ñðïñêîì äðóøòâó óîïøòå íè¼å ïðèõâàåíî äà ñå ïîëèòè÷êè, ïðèâðåä-
204
Ìèðîñëàâ £îâàíîâè
íè, äðóøòâåíè èëè êóëòóðíè ðàçâî¼ çåìå ïîðåäè ñà ðàçâî¼åì ñóñåäà èëè ñåáè ðàâíèõ äðæàâà ïî òåðèòîðè¼è èëè áðî¼ó ñòàíîâíèêà, âå èñêó÷èâî ñà Âåëèêèìà, ñà ñâåòñêèì ñèëàìà, Ðóñè¼îì, Ôðàíöóñêîì, Íåìà÷êîì, Åíãëåñêîì, ÑÀÄ...); î ïîñåáíîì ìåñòó Ñðáè¼å è ñðïñêîã íàðîäà èçìåó èñòîêà è çàïàäà; î ïðàâäè êî¼à ¼å íà íàøî¼ ñòðàíè; î íåáåñêîì (èçàáðàíîì?) íàðîäó; î òîìå êàêî ñå ó íà äâîðó ó ñðåäîâåêîâíî¼ Ñðáè¼è ¼åëî çëàòíèì âèóøêàìà, äîê ñå ó Åâðîïè ¼åëî ðóêàìà; î íàðîäíî¼, ñåà÷êî¼ êóëòóðè êàî íå÷åì ìíîãî âðåäíè¼åì îä ãðààíñêå êóëòóðå è ñàìèì òèì î Âóêó Êàðàèó êàî òâîðöó ñðïñêå êóëòóðå óîïøòå; î çëàòíîì äîáó ñðïñêå äåìîêðàòè¼å (19031914), ïðè ÷åìó ñå Ñðáè¼à ïîðåäè ñà âîäåèì ñâåòñêèì ñèëàìà òîãà äîáà; íèçîì ñòåðåîòèïà î Ïðâîì è Äðóãîì ñâåòñêîì ðàòó, à ïîñåáíî î ïàðòèçàíèìà è ÷åòíèöèìà è î ñàìîáèòíîñòè è èäåîëîøêî¼ îðèãèíàëíîñòè íàøå ñîöè¼àëèñòè÷êå ðåâîëóöè¼å; çàáëóäàìà è ìèòîâèìà î èñòîðè¼ñêîì ÍÅ Ðóñè¼è è Ñòàèíó 1948; î âëàñòèòî¼ ñíàçè, çíà÷à¼ó è î ìîè ïîêðåòà íåñâðñòàíèõ; î ìîè £óãîñëîâåíñêå íàðîäíå àðìè¼å... Óñëåä ñâåãà òîãà íè êîëåêòèâíè ìåíòàëèòåò íè¼å óñïåî äà ñå åìàíöèïó¼å, òå ñå äàíàñ åãîâå ãëàâíå êàðàêòåðèñòèêå ñâîäå íà îëàêî ïðèõâàòàå ïî¼åäíîñòàâåíèõ ðåøåà, ñêëîíîñò êà äåìàãîãè¼è è ëàêèì îáåàèìà, øòî ¼å ïðåäñòàâàëî îäëè÷íó îñíîâó çà ðàçëè÷èòå ìàíèïóëàöè¼å ÷åìó ¼å Ìèëîøåâè è èíà÷å áèî ñêëîí è øòî ¼å âèøåñòðóêî çëîóïîòðåáèî. À íà¼êàðàêòåðèñòè÷íè¼à öðòà ¼å èñêàçèâàå êðîç (÷åñòî ïàðàäîêñàëíå) êðà¼íîñòè: ñà ¼åäíå ñòðàíå ïðèñóòíà ¼å íåïîâåðèâîñò ïðåìà äðóøòâåíèì è äðæàâíèì ñòðóêòóðàìà è àóòîðèòåòèìà (ïà ÷åñòî è, äî àíàðõè÷íîñòè äîâåäåíî, èõîâî íèïîäàøòàâàå), à ñà äðóãå ¼å èçðàæåí ïîäàíè÷êè îäíîñ ïðåìà òèì èñòèì ñòðóêòóðàìà è àóòîðèòåòèìà. Èç èñòîâåòíå ìåíòàëíå ìàòðèöå ïðîèñòè÷å è ñêëîíîñò êà îäáàöèâàó ñâàêå ñàìîàíàëèçå è ñàìîêðèòèêå, óç èñòîâðåìåíó ïî¼àâó äî íèõèëèçìà äîâåäåíå ñàìîêðèòèêå. À îíà ñå ìîæå ïðåïîçíàòè è êàäà ¼å ó ïèòàó îäíîñ ïðåìà äðóãîì (ïðåìà âåëèêèì ñèëàìà èëè ñóñåäèìà)...
Ñðáè¼à 18042004: ðàçâî¼ îïòåðååí äèñêîíòèíóèòåòèìà...
205
Ñóî÷àâàå ñà äðóøòâåíèì, êóëòóðíèì, åêîíîìñêèì è ïîëèòè÷êèì ïîñëåäèöàìà ïîðàçà è äóáîêå êðèçå ó êî¼î¼ ñó ñå òîêîì ïîñëåäå äåöåíè¼å 20. âåêà íàëàçèëè Ñðáè¼à è ñðïñêè íàðîä, è ñà íå íàðî÷èòî îïòèìèñòè÷êèì ïðîãíîçàìà î ïåðñïåêòèâàìà ðàçâî¼à, ëîãè÷íî äîâîäè äî çàêó÷êà äà ¼å îïøòåïðèõâàåíà ñëèêà ó äðóøòâó è ¼àâíîñòè î ñåáè, ñâî¼èì ìîèìà, è çíà÷à¼ó ó ïîòïóíî¼ ñóïðîòíîñòè ñà ðåàëíîøó ó êî¼î¼ ïîñòî¼è ñàìî ìàëè, óìîðàí, ïîëèòè÷êè ïîðàæåí (è ïîíèæåí), ó ñïîíî¼ ïîëèòèöè ñïóòàí è ïîòïóíî íåìîàí, åêîíîìñêè ðóèíèðàí, ñèðîìàøàí, äåìîãðàôñêè èçìó÷åí, èñòðîøåí è îñòàðåî íàðîä. Çàòî, óîñòàëîì, íè íå òðåáà äà ÷óäè øòî ñå ò༠ìåõóð îä ñàïóíèöå î íàøèì ìîèìà, ñíàçè, çíà÷à¼ó è âàæíî¼ ãåîñòðàòåøêî¼ ïîçèöè¼è ó ñàâðåìåíîì ñâåòó òàêî ëàêî, äðàìàòè÷íî è êðâàâî ðàñïàî òîêîì ïîñëåäå äâå äåöåíè¼å. £åð, íèøòà ñå íè¼å äîãîäèëî ñëó÷à¼íî, íèòè ¼å áèëî ïëîä íåêàêâèõ ñâåòñêèõ çàâåðà èëè äåñïîòñêå òèðàíè¼å ¼åäíîã ÷îâåêà. Íàïðîòèâ, ñâå øòî ñå äîãààëî, êðîç øòà ñó Ñðáè¼à è ñðïñêè íàðîä ïðîëàçèëè è ãäå ñó äîñïåëè ó ïîòïóíîñòè ¼å ðåçóëòàò ìîè, êâàëèòåòà, çíàà è ñïîñîáíîñòè ñðïñêèõ äðóøòâåíèõ åëèòà. Ïðå ñâåãà ïîëèòè÷êå è èíòåëåêòóàëíå, àëè è ïðèâðåäíå, âî¼íå è äóõîâíå åëèòå.
О ауторима Љубодраг Димић БИОГРАФИЈА: Љубодраг Димић рођен 20. фебруара 1956. године у Земуну. Студирао је историју на Филозофском факултету у Београду где је дипломирао 1980. Магистарске студије окончао је 1985. године одбранивши магистарски рад “Агитпроп фаза културне политике у Србији 1945-1952”. Научни степен доктора историјских наука стекао је на истом факултету 1993. са дисертацијом “Културна политика у Краљевини Југославији 1929-1941”. Од 1981. до 1985. године Љубодраг Димић је радио као асистент приправник у Институту за историју радничког покрета Србије (данас Институт за новију историју Србије). За асистента на Катедри за историју Југославије изабран је 1985, за доцента 1993., за ванредног професора 1998. Звање редовног професора стекао је 2002. године. Члан је одбора за историју XX века САНУ. Један је од оснивача „Центра за савремену историју Југоисточне Европе” и оснивач и руководилац „Центра за историју Југославије и хладног рата“. Ангажован је у раду редакција Југословенског историјског часописа (заменик главног уредника), Историје 20. века, Годишњака за друштвену историју, Војноисторијског гласника, Наставе историје. Учествовао је у раду више десетина научних скупова организованих у земљи и иностранству. Водио је Комисију за истину и помирење коју је 2001. године оформио председник СР Југославије. У периоду 2003-2005. био је управник Одељења за историју Филозофског факултета у Београду. Члан је Савета Филозофског факултета у Београду. У периоду 2003/2005. био је председник Стручног већа за филозофске, историјске и социолошке науке Универзитета у Београду. Почев од 2007. представник је Филозофског факултета у Већу друштвених и хуманистичких факултета Универзитета у Београду. На позив Центра за историју хладног рата London School of Economic and Political Science, чији је почасни члан боравио је академске 2006-2007. у Великој Британији. Као гост
207
Департмана за историју Карловог универзитета у Прагу краће време је истраживао у Чешким архивима. Био је стипендиста George Echart института у Браунсвајгу. У оквиру сарадње српских и руских архива истраживачки је боравио у Москви. У оквиру рада на заједничком пројекту са историчарима из Француске краће време је боравио у Паризу и истраживао у француским архивима. Стручна интересовања Љубодрага Димића превасходно су усмерена ка изучавању историје Југославије и Балкана, посебно односа политике и културе, историје друштва, односа државе и верских заједница, мањинског питања, делатности интелигенције и њене друштвене функције, историје институција, историји историографије, као и широком теметском кругу питања везаним за феномене страних културних, политичких, модернизационих утицаја, веза, односа, прожимања. БИБЛИОГРАФИЈА: KЊИГЕ 1. Agitprop kultura. Agitpropovska faza kulturne politike u Srbiji 1945-1952, Beograd 1988, 296; 2. Rimokatolički klerikalizam u Kraljevini Jugoslaviji 1918-1941. Prilozi za istoriju, Beograd 1992, 317 (koautor: dr Nikola Žutić); 3.Istoriografija pod nadzorom. Prilozi istoriji istoriografije, I-II, Beograd 1996, 357+299 (koautor prof.dr Djordje Stanković); 4. Branko Petranović. Biografija I biobibliografija, Beograd 1996, 264 (koautor Dragomir Lončar) 5. Kulturna politika u Kraljevini Jugoslaviji 1918-1941. I (društvo i država), Beograd 1996, 561: 6. Kulturna politika u Kraljevini Jugoslaviji, II (škola i crkva), Beograd 1997, 518; 7. Kulturna politika u Kraljevini Jugoslaviji, III ( politika i stvaralaštvo), Beograd 1997, 541;
208 8. Jugoslovenska država i Albanci, Tematska zbirka dokumenata, I, Beograd 1998, 785 (koautor: dr Djordje Borozan); 9. Srbi i Jugoslavija – prostor, društvo, politika. Pogled sa kraja veka, Beograd 1998, 191; 10. Jugoslovenska država i Albanci, Tematska zbirka dokumenata, II, Beograd 1999, 892 (koautor: dr Djordje Borozan); 11. Ministarstvo prosvete i ministri Kraljevine SHS i Kraljevine Jugoslavije 1918-1941, Beograd 2000, 160 (koautori: Prof. dr Vladeta Tešić i Gordana Pavlović Lazarević) 12. Istorija srpske državnosti, III, Srbija u Jugoslaviji, Beograd 2001, 472. 13. Zapisnici sa sednica Ministarskog saveta Kraljevine Jugoslavije 1929-1931, Zbornik dokumenata, Beograd 2002 (koautori: Nikola Žutić i Blagoje Isailović) 14. Priče iz XX veka. Radna sveska iz istorije za IV razred gimnazije, Novi Sad 2002, 195 (koautor Mira Radojević) 15. Priče iz XX veka. Radna sveska iz istorije za VIII razred osnovne škole, Novi Sad 2002, 159 (koautor Mira Radojević) 16. Zemlja živih. The Land of The Living, Beograd 2004, 372 (koautori Vladimir Stojančević, Đorđe Borozan) 17. Moderna srpska država 1804-2004, Hronologija, Beograd 2005, 535 (autor-redaktor) 18. Srbija 1804-2004. Tri viđenja ili poziv na dijalog, Beograd 2005, 205 (koautori Dubravka Stojanović, Miroslav Jovanović) ЧЛАНЦИ И РАСПРАВЕ 1. Povlačenje kroz Srbiju i Albaniju u dnevniku Petra I Karadjorddjevića, Zbornik istorijskog muzeja Srbije, 19, 1982, 189223; 2. Beogradska štampa i obnova Univerziteta (oktobar 1944. – mart 1945), Beeogradski univerzitet u predratnom periodu, narodnooslobodilačkom ratu i revoluciji, Beograd 1983, 273-283;
209 3. Univerzitet i kulturna politika 1945-1948, Beogradski univerzitet u predratnom periodu, narodnooslobodilačkom ratu i revoluciji, II, Beograd 1986, 23-30; 4. Kulturna politika partije u vreme Osnivačkog kongresa KP Srbije, Oslobodjenje Hrvatske. Zbornik radova, Zagreb 1986, 436-440; 5. Sovjetski kulturni uticaj u Srbiji 1945-1953, Jugoslovenski istorijski časopis, 1-2, 1987, 155-173; 6. Filozofski fakultet 1838-1988, Univerzitet u Beogradu (informator), Beograd 1988, 157-164; 7. Univerzitet u Beogradu kao naučni i kulturni činilac 1929-1941, Univerzitet u Beogradu 1838-1988, Beograd 1988, 209-240; 8. Kulturna politika KPJ u toku 1945. godine, Osnivački kongres KP Srbije. Zbornik radova, Beograd 1988, 279-283; 9. Medjudržavni ugovori izmedju Jugoslavije i Albanije 1918-1939, Tokovi, 1, 1990, 33-52 (koautor: Miladin Milošević); 10. Odeljenje za istoriju, Zbornik Filozofskog fakulteta – 150 godina Filozofskog fakulteta, Beograd 1990, 337-354; 11. Školsko pitanje i odnosi izmedju Jugoslavije i Albanije 19181939, Stanovništvo slovenskog porekla u Albaniji, Zbornik radova sa medjunarodnog naučnog skupa održanog u Cetinju 21-23.6.1990, Titograd 1991, 907-924; 12. Medjunarodni ugovori izmedju Jugoslavije i Albanije 1918-1939, Stanovništvo slovenskog porekla u Albaniji, Zbornik radova sa medjunarodnog naučnog skupa održanog u Cetinju 21-23.6.1990, Titograd 1991, 865-887 (koautor: Miladin Milošević); 13. Ruska emigracija u kulturnom životu gradjanske Jugoslavije, Istorija 20. veka, 1-2, 1990, 7-38; 14. Prosvetna politika Kraljevine Jugoslavije na Kosovu i Metohiji 1918-1941 i istoriografija, Istorija 20. veka, 1-2, 1990, 189-196; 15. Socijalno-ekonomska osnova jugoslovenskog sela i kultura življenja 1918-1941, Vojnoistorijski glasnik, 3, 1991, 109-150; 16. Nekoliko dokumenata o privremenoj administrativnoj granici izmedju jugoslovenskih republika Srbije i Hrvatske, Istorija 20. veka, 1-2, 1992, 231-246; 17. Jedan dokument o jugoslovenskim nacionalnim manjinama u Madjarskoj, Tokovi 1-2, 1993, 213-233;
210 18. Srpski kulturni klub izmedju kulture i politike, Književnost, 9-10, 1993, 858-903; 19. Književnojezička politika u Kraljevini Jugoslaviji 1918-1941, Istorijski glasnik, 1-2, 1993, 51-71; 20. Država, integralno jugoslovenstvo i kultura. Prilog istoriji šestojanuarske diktature 1929-1931, Književnost, 1-3, 1994, 171-207; 21. Kulturna politika i modernizacija jugoslovenskog društva 19181941, Srbija u modernizacijskim procesima XX veka, Beograd 1994, 193-209; 22. Istoriografija i ideologija – jugoslovensko iskustvo 1945-1955, Godišnjak za društvenu istoriju, 1, 1994, 35-54; 23. Društveni život Vranja u godinama diktature. Prilog istoriji svakodnevice, Vranjski glasnik, XXVI-XXVII, 1993/1994, 139-149; 24. Rusko školstvo u Kraljevini Jugoslaviji 1918-1941, Ruska emigracija u srpskoj kulturi XX veka, Zbornik radova, Beograd 1994, 38-51; 25. Neki podaci o uništavanju arhivske gradje, Godišnjak za društvenu istoriju, 3, 1994, 301-305; 26. Jedna zaboravljena bibliografija listova i časopisa, Godišnjak za društvenu istoriju, 1, 1995, 118-121; 27. Jugoslovensko-sovjetski odnosi u 1954. godini. Balkan posle Drugog svetskog rata, Zbornik radova, Beograd 1996, 155-166; 28. Reklama i društvo. New moment, proleće-leto 1996, 108-111; 29. Od tvrdnje do znanja, Vojnoistorijski glasnik, 1-2, 1996, 199-214; 30. Političke granice jugoistočne Evrope 1878-1995. Istoriografski pregled, Serbia i komentari za 1993-1995, Beograd 1996, 475-495; 31. Stereotipi o narodnom i državnom jedinstvu u udžbenicima istorije u Kraljevini Jugoslaviji, Nastava istorije, 3, 1996, 141-154; 32. Stereotipes in History Textbooks in Kingdom Yugoslavia, Oil on Fire, Textbooks, Etnic Stereotupes and Violence in South-Esstern Europe, Hanover 1996, 89-99; 33. Seosko domaćinstvo i tržište. Struktura tržišne ponude i potražnje jednog prosečnog seoskog domaćinstva u Kraljevini Jugoslaviji 1929, Godišnjak za društvenu istoriju, 1-2, 1996, 134-146; 34. Velikoalbanska ideja i istoriografija, Vojno delo, 3, 1996, 170174;
211 35. Srpsko-albanski odnosi i istoriografija, Glasnik valjevskog arhiva, 31, 1997, 256-260; 36. Srbi i Jugoslavija, Istorija 20 veka, 1, 1997, 7-34; 37. Branko Petranović (1927-1994), istoričar savremene epohe, Istoričar i savremena epoha, Zbornik radova sa okruglog stola Istorijskog instituta Crne Gore, I, Podgorica 1997, 31-46; 38. Russkie školi v Korolevstva Jugoslavii 1920-1941, Russkaja emigracija v Jugoslavii, Moskva 1997, 118-135; 39. Istoriografske naznake o suštini kritike (predgovor knjizi: B. Petranović, Istoriografija i kritika, Podgorica 1997, 11-22); 40. Pogovor (u knjizi: Valjevo – grad u Srbiji krajem XIX veka), Valjevo 1998, 375-382; 41. Od tvrdnje do znanja. Prilog istoriji istoriografije o ratu 19411945. Drugi svetski rat – 50 godina kasnije, II, Podgorica 1997, 507523; 42. Josip Broz i Nikita Sergejevič Hruščov. Razgovori u Beogradu 27. maj – 2. jun 1955, Istorijski glasnik, 1-2, 1997, 35-68; 43. Josip Broz, Nikita Sergejević i madjarsko pitanje 1955-1956, Tokovi istorije, 1-4, 1998, 23-59: 44. Časopis Brastvo i pisci istorije okupljeni oko njega, Brastvo, II, 1998, 45. The village and the city in the society of the Kingdom of Yugoslavia, Between the archives and the field. A dialogue on Historical antropology of the Balkans, Belgrade – Graz 1999, 159178; 46. Jugoslovensko-sovjetski odnosi 1953-1956, Jugoslovenskosovjetski sukob 1948, Zbornik radova sa medjunarodnog naučnog skupa, Beograd 1999, 279-294; 47. Jugoslovenska država i istoriografija, Tokovi istorije, 1-4, 1999, 326-341; 48. Miloš Crnjanski, Vom Balkan nach Berlin. Ein Streifzug durch die Beziehungen zu Jugoslawien und seinen Nachfolgestaaten, Berlin 1999, 44-45; 49. Miloš Crnjanski, Brucken und Bruche. Streifzug durch die deutsch – jugoslawische Beziehungsgeschichte, Hannover, 1999, 4445;
212 50. Političke i bezbedonosne prilike na Kosovu i Metohiji u prvoj polovini 1920. godine, Istorija 20. veka, 1-2, 1999, 89-104, (koautor: dr Djordje Borozan); 51. Jugoslovenska država i Albanci, Nastava istorije, 10 (god.V), 1999, 59-72 (koautor: dr Djordje Borozan); 52. Izveštaji Ministarstva unutrašnjih dela o zločinu i teroru na Kosovu i Metohiji i Zapadnoj Makedoniji, Godišnjak za društvenu istoriju, 1-3 ( god. V), 1998, 113-123; 53. Selo i grad u Kraljevini Jugoslaviji, Jugoslovenska država 19181998, Zbornik radova sa medjunarodnog naučnog skupa, Beograd 1999, 291-304; 54. Falsifikati albanske istoriografije, Gledišta, 3-4, maj-avgust 1999, 98-102 (koautor: dr Djordje Borozan); 55. Srpske žrtve u XX veku, Gledišta, 3-4, 1999, 102-105; 56. Nasiljem od teritorijalne do etničke Albanije, Gledišta, 3-4, 1999, 109-112; 57. Jugoslavsky stat a historiografie, Slovansky prehled, Review for Central, Estern and Southeastern European History, Praha (LXXXV), 4, 1999, 501-511; 58. Ideologija i kultura u Jugoslaviji 1945-1955, Istorijski zapisi, (LXXII), 3-4, 1999, 103-122; 59. Srpsko društvo i jugoslovenska država (strukture i procesi), Dijalog povjesničara – istoričara, I, Pečuh 20.-22. studenoga 1998, Zagreb 2000, 127-144; 60. Kulturna politika u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca (mogućnosti i ograničenja), Dijalog povjesničara – istoričara, II, Pečuh 19. – 21. studenoga 1999, Zagreb 2000, 307-324; 61. Integralno jugoslovenstvo i kultura 1929-1931. godine, Dijalog povjesničara – istoričara, III, Pečuj 12.-14. maja 2000, Zagreb 2001, 333-352; 62. From Assertions to Knowledge: Yugosslav Historiography concerning the War of 1941-1945, Est European Studies (Center for International Areas Studies Hankuk University of Foreign Studies), 9, 2000, 257-281; 63. Činjenice i interpretacije o prosveti i svakodnevnom teroru, Odgovor na knjigu Noela Malkoma Kosovo – kratka istorija, Beograd 2000, 146-171, (koautori: M. Ekmečić…);
213 64. Facts and interpretations of Education and Everyday terror, Response to Noel Malcolm’s book Kosovo – A short History, Belgrade 2000, 151-175; 65. Vjerski činilac u jugoslovenskoj državi, Istorijski zapisi, 1-2, 2000, 231-243; 66. Strana s tremja imenami. Rassvet i Zakat jugoslavskoj idei, Rodina (Moskva), janvar-fevralj 2001, 139-143; 67. Ministarstvo i ministri policije u Srbiji 1811-2001. (deo: U Kraljevini SHS/ Jugoslaviji 1918-1941. Nadležnost i organizacija), Beograd 2002, 74-109; 68. Reč istoričara – razmišljanja nad jednim rukopisom (Pogovor u knjizi: B. Dimitrijević, U kontejneru. Zapisnici srpskog vojnog hirurga 1916-1918, Beograd 2001, 137-141. 69. Materijalna osnova školovanja u Kraljevini Jugoslaviji 19181941, Istorija 20. veka, 1, 2001, 33-42. 70. Pred novim početkom – programi i udžbenici istorije (Koautori J. Jurić, A. Djurović i B. Lazarević), Nastava istorije, 13, 2001, 117122. 71. Srpski kulturni klub i preuredjenje jugoslovenske države, Dijalog povjesničara – istoričara, IV, Pečuj 20-22. oktobra 2000, Zagreb 2001, 359-370. 72. Anahrone političke koncepcije i modernizacija – Srbija 60-tih godina XX veka (otvaranje pitanja), Dijalog povjesničara – istoričara, V, Herceg Novi 2-4. mart 2001, Zagreb 2002, 409-428. 73. Branko Petranović 1927-1994 (predgovor u knjizi: B. Petranović, The Yugoslav Experience of Serbian National Integration, Colubia University Press, New York 2002,VII-XXIII str.) 74. Političar i sećanje: predgovor u M. Stojadinović, Ni rat ni pakt. Jugoslavija izmedju dva rata, Beograd 2002, 3-46. 75. Dunavska banovina, Nastava istorije, 15, 2002, 111-120. 76. Beograd šezdesetih. Izmedju istorijskog i svakodnevnog: u Beograd šezdesetih godina XX veka, Beograd 2003, 46-77. 77. Prosveta u Kraljevini Jugoslaviji: u Obrazovanje kod Srba kroz vekove, Beograd 2003, 211-232. 78. Rat i istoriografija: u Kraljevo oktobra 1941, Krakjevo 2003, 197220.
214 79. Tito and Krushchev 1953/1956 coming together reconcilliation disappointment, Journal of Central and East European Studies, Vol.5. No.2, 2003 (Seul), 423-456, 80. Založniki destalinizaciii (Tito i Hruščev: sbliženie, uregulirovanie, razočarovanie, Rodina, 10, 2003 (Moskva), 118-121. 81. Dva veka srpske političke i kulturne istorije, Zbornik Kruševačke filozofsko-književne škole, Kruševac 2003, 9-53 ; 82. Meeting of the Like-Minded: Titos first trip to Indija and Burma, New Central and Eastern European Evidence on the Cold War in Asia, Budapest 2003, 1-29 (Izdanje George Washington University Cold War Groop I The Cold War History Research Centar – Budapest) (izdanje na compact-disku) (koautor Svetozar Rajak); 83. Srbi i Jugoslavija / Predavanje održano 17. oktobra u Negotinu, Baštinik, 6, Negotin 2003, 19-41. 84. Predgovor u Zapisnici sa sednica Ministarskog saveta Kraljevine Jugoslavije 1941/1945, Beograd 2004, VI-XVI; 85.Josip Broz Tito, Istorika, br 259, (specijalno izdanje Elefterotipie), Atina, 4. novembar 2004, 7-19. (tekst na grčkom jeziku); 86. Ideologija i kultura u Jugoslaviji 1945-1955: vreme, ljudi, institucije, politika, Jugoslavija v hladni vojni, Ljubljana 2004, 449466; - Ideology and Culture in Yugoslavia 1945-1955: Time, People, Institutions, Politics, Yugoslavia in The Could War, Ljubljana 2004, 467-487; 87. Influence culturelle francaise dans le Royaume de Yugoslavie, Međunarodni naučni skup Srpsko francuski odnosu 1904-2004/ Ralations Franco-Serbes 1904-2004, Beograd 2005, 57-72; 88. Titovo putovanje u Indiju i Burmu. Prilog istoriji hladnog rata, Tokovi istorije 3-4, 2004, 27-54; 89. Ideology and Culture in Yugoslavia (1945-1955), Velike sile i male drzave u hladnom ratu 1945-1955. Slučaj Jugoslavije, Beograd 2005, 303-320; 90. Introductory speech at the opening if the Scientific meeting, Velike sile i male države u hladnom ratu 1945-1955. Slučaj Jugoslavije, Beograd 2005;
215 91. Dve slike prosvete u Srbiji dvadesetog veka, Dva veka obrazovanja u Srbiji. Obrazovne i vaspitne ideje i ličnosti u Srbiji od 1804 do 2004, Beograd 2005, 213-244; 92. U potrazi za alternativom. Isečak iz spoljne politike Jugoslavije 1953-1956, Dijalog povjesničara – istoričara, br.9, Zagreb 2005, 397416; 93. Kosovo kao sudbina, Pisac i istorija. Zbornik radova o Dobrici Ćosiću, Beograd – Trstenik 2005, 255-266; 94. Sučeljene istoriografske slike rata 1941-1945. Izmedju vannaučnih tumačenja i naučnih istraživanja prošlosti, Vojska – specijalni prilog 60 godina od pobede nad fašizmom, br.39, 5.maj 2005, 13-14; 95. „Bedeker“ za jednu osobu: prilog istoriji diplomatije socijalističke Jugoslavije, Sa Bedekerom po jugoistočnoj Evropi, Beograd 2005, 295-316; 96. Pogled iz Beograda na Čehoslovačku 1968, Tokovi istorije, 3-4, 2005, 205-232; 97. Ban Svetislav Tisa Milosavljević, kulturne prilike i kulturna politika u Vrbaskoj banovini 1929-1934, Svetislav Tisa Milosavljević. Zbornik Okruglog stola održanog u Banjaluci 16. oktobra 2004, Banjaluka 2006, 151- 173; 98. Pogled iz Beograda na Čehoslovačku 1968. godine, Studia Balcanica Bohemo-Slovaca, VI, svezak 1, (Matica Moravska) Brno, 2006, 381-416; 99. Tito i Staljin,Josif Staljin – Josip Tito, Moskva 2006, 516;(katalog izložbe, pisac ruskog vidjenja Leonid Gibjanski); 100. Tito i Staljin, Josip Tito – Josif Staljin, Beograd 2006, 516;(katalog izložbe, pisac ruskog vidjenja Leonid Gibjanski); 101. Serbien und Jugoslawien ( 1918-1941), Serbien und Montenegro, (Raum und Bevolkerung, Geschichte, Sprache und Literatur, Kultur, Politic, Gesellschaft, Wirschaft, Recht), Jahrgang 47, Wiwn 2005, 1-4, 231-264; 102. Rat I istoriografija, The Second World War and National Question in ex Yugoslavia, Sevilja 2008, 95-114; 103. Kuda i kako. Mitovi i znanje o istoriji Jugoslavije, The shared history, Miths and stereo types of the nationalism and comunism in ex Yugoslavia, Novi Sad 2008,9-22;
216 СТРУЧНИ РАДОВИ 1. Enciklopedija srpske istoriografije, Beograd 1997, 12-13, 268-269, 270-271, 281-282, 335, 352, 383-384, 411-413, 437, 454, 482-483, 570-572, 618, 715-716; 2. Istorijski atlas, Beograd 1997, 86-88, 90-92, 97-100, 105-107; 3. Srpski biografski rečnik,1, Novi Sad 2004, 825-832. 4. Milan Tripković, Milan Tripković – istoričar, Valjevo 2005, 79 (koautor Miroslav Perišić).
Дубравка Стојановић БИОГРАФИЈА: Дубравка Стојановић је рођена 15. фебруара 1963. године у Београду, где је завршила основну и средњу школу. Уписала се 1981. године на Филозофски факултет у Београду, где је, на Одељењу за историју, дипломирала 1987. године. На истом одељењу (Катедра за општу савремену историју) магистрирала је 1992. године са темом ''Српска социјалдемократска партија и ратни програм Србије 1912–1918''. Докторирала је 2001. године, на истој катедри, са темом ''Европски демократски узори код српске интелектуалне и политичке елите 1903–1914''. Исте године изабрана је у звање доцента. Од 1988. до 1996. године била је запослена у Институту за новију историју Србије, а од 1996. године ради као асистент на Катедри за општу савремену историју Филозофског факултета у Београду. У звање ванредног професора изабрана је 2008. године. Учествовала је на многим научним скуповима у земљи и у иностранству (Грчка, Турска, Бугарска, Словенија, Аустрија, Мађарска, Немачка, Француска). Са Миланом Ристовићем и Мирославом Јовановићем уређује ''Годишњак за друштвену историју''. Била је члан редакција зборника ''Србија у модернизацијским процесима 20. века'' и ''Србија у модернизацијским процесима 19. и 20. века. Положај жене у
217
Србији као мерило модернизације у 19. и 20. веку'' у издању Института за новију историју Србије. Координатор је курсева на Женским и Мировним студијама, као и у Алтернативној образовној мрежи. Бави се питањем демократије у Србији и на Балкану крајем 19. и почетком 20. века; европским утицајима у Србији почетком 20. века; интерпретацијама историје у новим српским уџбеницима (потпредседник је Балканског комитета за образовање у области историје); историјом жена у Србији; процесима модернизације. Добитник је награде града Београда за друштвене и хуманистичке науке 2004. године. Области истраживања Историја политичких идеја у Србији Процеси модернизације Уранизација Србије Историја свакодневног живота Анализа уџбенка историје Страни језици Француски Енглески Италијански
БИБЛИОГРАФИЈА:
МОНОГРАФИЈЕ Iskušavanje načela. Srpska socijaldemokratija i ratni program Srbije 1912-1918, Beograd 1994, str.230.
218 Srbija i demokratija 1903-1914. Istorijska studija o” zlatnom dobu srpske demokratije”, Beograd 2003. Srbija 1804-2004, (koautorstvo sa M. Jovanovićem i Lj. Dimićem), Beograd 2005. Kaldrma i asfalt. Urbanizacija i evropeizacija Beograda 1890-1914, Beograd 2008. Докторска теза Evropski demokratski uzori kod srpske intelktualne i politicke elite, 1903-1914, Beograd 2001, s. 401. ИЗДАВАЊЕ ГРАЂЕ – ПОСЕБНА ИЗДАЊА Nikola Pašić u Narodnoj skupštini, III, (predgovor i napomene D. Stojanović), Beograd 1997. Milovan Milovanović, Državno pravo, Načela spoljne politike Kraljevine Srbije, Beograd 1997, (priredili R. Stojanović i D. Stojanović). Živeti u Beogradu 1837 - 1841. Dokumenta Uprave grada Beograda, (sa M. Ristovićem, M. Jovanovićem, M. Perišićem, G. Miloradovićem), Beograd 2003. Živeti u Beogradu 1841-1850. Dokumenta Uprave grada Beograda, II, Beograd 2004. Živeti u Beogradu 1841-1850. Dokumenta Uprave grada Beograda, III, Beograd 2005. Živeti u Beogradu 1868-1878. Dokumenta Uprave grada Beograda, IV, Beograd 2006.
219 Živeti u Beogradu 1879-1890. Dokumenta Uprave grada Beograda, V, Beograd 2007. ОГЛЕДИ ИЗ САВРЕМЕНОСТИ "Udžbenici istorije kao ogedalo vremena", u: Ratništvo, patriotizam, patrijarhalnost, uredile V. Pešić i R. Rosandić, Beograd 1994, 77-105. "History Books Mirror their Time", in: Warefare, Patriotism, Patriarchy, ed. by V. Pešić and R. Rosandić, Beograd 1994, 81-111. "Traumatični krug srpske opozicije", u: Srpska strana rata, ur. N. Popov, Beograd 1996, 501-531. "Der traumatishe Kreis der serbishen Opposition", in: Serbiens Weg in den Krieg, Hrsg. T. Bremer, N. Popov, H-G. Stobbe, Berlin 1998. "The Traumatic Circle of the Serbian Opposition", in: The Road to War in Serbia. Trauma and Catharsis, ed. Nebojsa Popov, Budapest-New York 1999. Порочни круг сербскои оппозиции, у: Сербиа о себе, Москва 2005, 115-161. УРЕДНИЧКИ ПОСЛОВИ Detinjstvo u prošlosti. Dodatni nastavni materijali za srednje škole, Beograd 2001. Objavljeno na 10 jezika Jugoistočne Evrope. Lisjen Fevr. Borba za istoriju, Beograd 2004. 1804-2004. Moderna srpska država. Hronologija. (uredila sa M. Ristovićem, Lj. Trgovčević, Lj. Dimićem, M. Jovanovićem, M. Perišićem i P. Markovićem), Beograd 2005.
220 Osmansko carstvo, Istorijska čitanka, Beograd 2005. Nacije i nacionalne države, Istorijska čitanka, Beograd 2005. Balkanski ratovi, Istorijska čitanka, Beograd 2005. Drugi svetski rat, Istorijska čitanka, Beograd 2005.
ЧЛАНЦИ И РАСПРАВЕ 1."Organi upravljanja na Beogradskom univerzitetu 1905-1918", u: Univerzitet u Beogradu, 1838-1988, Beograd 1988, 63-69. 2."Charles Loiseau et la question yougoslave", u: Zbornik radova sa naučnog skupa održanog povodom 150 godina srpsko-francuskih diplomatskih odnosa, Beograd 1990, 222-233. 3. "Srpska socijaldemokratska stranka prema pitanju ministerijalizma i parlamentarizma, 1903-1919", u: Revolucionarne i reformističke tendencije u srpskom i bugarskom radničkom pokretu od 1903. do 1923. godine, Beograd 1990, 46-55. 4. "Prilog proučavanju Srpske socijaldemokratske partije u vremenu ratova, 1912-1918", u: Tokovi, 1-2, Beograd 1992, 203-213. 5. "Balkan kao celoviti prostor u politici srpskih socijaldemokrata", u: Vojno-istorijski glasnik, 2, Beograd 1993, 217-236. 6. "Srpska socijaldemokratska partija između političke moderne i revolucionarne ortodoksije", u: Srbija u modernizacijskim procesima 20. veka, Beograd 1994, 297-309. 7. "Jedan pogled na literaturu o teoriji i praksi demokratije", u: Godišnjak za društvenu istoriju, sv. 1, 1994, 93-102.
221 8. "Reinterpretation de l' histoire. Version Serbe", u: Trans Europeennes, 4, Paris 1994, 64-67. 9. "Kakva nam je nastava istorije potrebna za demokratiju", u: Tokovi istorije, 1-2, Beograd 1995, 150-160. 10."Stereotypes in History Textbooks in Serbia as a Mirror of the Times", in: Oil on Fire. Textbooks, Ethnic Stereotypes and Violence in South-Eastern Europe, ed. W. Hopken, Hannover 1997, 125-137. 11. "The Balkans, Wars and Textbooks: The Case of Serbia", in: Oil on Fire. Textbooks, Ethnic Stereotypes and Violence in South-Eastern Europe, ed. W. Hopken, Hannover 1997, 143-159. 12. "Die Konstruktion historischen Bewusstseins", in: Verschwiegenes Serbien, ed. Irina Šlosar, Klagenfurt-Salzburg 1997, 224-235. 13."Javnost u Srbiji 1903-1914. Skica za portret srpskog društva", u: Godišnjak za društvenu istoriju, 1-2. 1996, Beograd 1997, 40-51. 14. "Partijske elite u Srbiji 1903-1914. Uloga i način vladanja", Jugoslovenski istorijski časopis, 2-1997, 41-51. 15. "Žene "u smislu razumevanja našeg naroda". Slučaj žena stručnjaka u Srbiji 1903-1912", u: Srbija u modernizacijskim procesima 19. i 20. veka. Položaj žena kao merilo modernizacije, ur. L. Perović, Beograd 1998, 239-252. 16. "Nekoliko osobina procesa modernizcije u Srbiji početkom 20. veka", Dijalog povjesničara, 2, Zagreb 2000, 135-149. 17. “The image of the other. The Neighbour in Serbian History Textbooks”, in: The image of the Other/ Neighbour in the School Textbooks of the Balkan Countries, ed. P. Xochellis, F. Toloudi, Athens 2001, 111-117.
222 18. “Yugoslavia in the Broken Mirror: The Serbian Textbooks”; Albanians and their Neighbours: The Future’s Past”, in: Clio in the Balkans. The Politics of History Education, pp. 249-254, 466-475. 19. “Nekoliko osobina procesa modernizacije u Srbiji početkom 20. veka”, u: Dijalog povjesničara,2, Zagreb 2000, s. 135-149. 20. “Jovan Skerlić. Izmedju liberalizma I solidarizma”, u: Liberalna misao u Srbiji. Prilozi istoriji liberalizma od kraja 18. do sredine 20. veka, ur. J. Trkulja,D. Popović, Beograd 2001, s. 385-399 21. »Politička kultura i modernizacija u Srbiji početkom 20. veka« , u: Dijalog povjesničara – istoričara, 3, Zagreb 2001, s. 155-171. 22. “Recepcija ideala slobode, jednakosti i bratstva kod srpske elite početkom 20. veka” u: Srbija u modernizacijskim procesima 19. I 20. veka,3, Uloga elita, Beograd 2003, s. 71-102. 23. Construction of Historical Consciousness: The Case of Serbian History Textbooks”, in: Balkan Identities. Nation and Memory, ed. Maria Todorova, London 2004, pp. 327-339. 24. . »Simboli i ključne reči u diskursu političkih stranaka u Srbiji početkom 20. veka«, u: Godišnjak za društvenu istoriju, 1-3, Beograd 2002, s. 29-51. 25. “Istorijski problemi demokratizacije: slučaj Srbije”, u: Historiografski vidici, Sarajevo 2005, s. 86-99. 26.Rural Against Urban: Anti-Urban Discourse and Ideology in Early Twenteth Century Serbia, u: Ethnologia Balcanica, 9-2005, SofiaNew York, pp. 65-81. 27. U senci “velikog narativa”, u: Žene i deca. Srbija u modernizacijskim procesima 19. I 20. veka, Beograd 2006, s. 160-176.
223 28. «Srpska nauka danas», u: Istorija i sećanje. Studije istorijske svesti, Beograd 2006, s. 48-51 29.»Podele i sukobi kao deo politike kulture u Srbiji», u: Istorija i sećanje. Studije istorijske svesti, Beograd 2006, s. 59-64. 30. Orte der Veranderung und Orte der Erinnerung. Die Strassen Belgrads 1885-1914, in: Snittstelen. Gesellschaft, nation, Konflikt und Erinnerung in Sudosteuropa, Festschrift fur Holm Sundhaussen zum 65. Geburtstag, Sudosteuropaische Arbeiten, 133, ed. U. Brunnbauer, A. Helmedach, S. Trobst,Munchen 2007, pp. 65-81. 31. “Šine u kaldrmi. Elektrifikacija i uvođenje tramvaja u Beogradu 1891-1914”, u: Clio im sudosteuropaischen Diskurs, Festschrift fur Andrej Mitrović zum 70 Geburtstag, Bonn 2007, s. 289-305. 32. »Turizam i konstrukcija socijalnog i nacionanog identiteta u Srbiji krajem 19. i početkom 20. veka u Srbiji«, u: Godišnjak za društvenu istoriju, XIII, 1-3, 2006, Beograd 2007, s. 41-59. ПРИКАЗИ 1. Erich Hobsbaum, Doba revolucije, Književna reč, br.318, Beograd 1988. 2.Latinka Perović, Sabrani spisi Dimitrija Cenića, Tokovi revolucije, 12, 1989. 3. Andrej Mitrović, Ustaničke borbe u Srbiji 1916-1918, Tokovi revolucije. 1, 1989. 4.Milorad Ekmečić, Stvaranje Jugoslavije 1790-1918, Tokovi revolucije, 1, 1990. 5. Mira Bogdanović, Srpski radnički pokret 1903-1914, Naličje legende, Tokovi, 1991. 6.Guy Hermet, Culture et democratie, Vojno-istorijski glasnik, 3, 1994. 7. Jovan M. Jovanović, Južna Srbija; Tihomir Ðorđević, Makedonija; Vladimir Ćorović, Borba za nezavisnost Balkana, Borba, 24. januar 1991.
224 8. Miloš Jevtić, Živa reč Milorada Ekmečića, Borba, 23. maj 1991. 9. Dušan T. Bataković, The Kosovo Chronicles, Borba, 20. avgust 1992. 10.Fernan Brodel, Spisi o istoriji, Borba, 17. septembar 1992. 11. Milan Subotić, Sricanje slobode, Borba, 4. mart 1993. 12. O. Popović-Obradovic, Parlamentarizam u Srbiji 1903-1914, Tokovi istorije, 1-4, 1998.
Мирослав Јовановић БИОГРАФИЈА: Мирослав ЈОВАНОВИЋ (1. мај 1962. године, Београд). Основну и средњу школу завршио је у Београду. Дипломирао на Одељењу за историју, Филозофског факултета у Београду, 1988. године. Магистрирао 1993. године на Филозофском факултету у Београду, на Катедри за Општу савремену историју, са темом: “Досељавање руских избеглица у Краљевину СХС 1919-1924”. Докторирао на истој катедри 2001. године, са темом "Руска емиграција на Балкану 1920-1940". Од 1989. године ради као асистент-приправник, а од 1993, као асистент на Катедри за Општу савремену историју Филозофског факултета у Београду. Од јула 2001. године ради у звању доцента, а од 2006. године у звању ванредног професора на Катедри за Општу савремену историју Филозофског факултета у Београду. Обавио је више научно-истраживачких боравака у иностранству: - у Москви, 1993, 1996-97, 2000. и 2003; - у Благоевграду 1994, - у Лондону 1995, и - у Софији 1998. Учествовао је у раду више међународних научних скупова и симпозијума у иностранству: - у Русији (Москва), 1993, 1997, 2000, 2003 и 2008; - у Русији (Сочи) 2006;
225
- у Чешкој (Праг), 1995, - у Бугарској (Банско, Петрич, Софија и Благоевград), 1996, 1998, 1999. и 2000, - у Аустрији (Беч), 2000. Као и у раду више међународних и домаћих научних скупова у земљи. Држао је предавања на Московском државном универзитету током 1997. и 2000. године, а школске 2001/2002. године на Историјском факултету МГУ је као гостујући професор одржао изборни курс «Руска емиграција на Балкану 1920-1940». Држао је предавања и радио као координатор курсева на Академској алтернативној образовној мрежи од 2000. до 2003. године. А одржао је и постдипломски изборни курс за студенте одсека за књижевност Филозофског факултета Универзитета у Новом Саду током школске 2003/2004. године. Био је један од руководилаца међународног научног пројекта: „History and History Teaching in Southeast Europe“ (2000-2002), који је представљао плод сарадње три институције: „Center for the Study of Balkan Societies and Cultures“ (director: Prof. Dr. Karl Kaser), Department for Southeast European History, University of Graz; "Association for Social History", Belgrade Yugoslavia, и "Balkanistic Seminar" of South-Western University "Neofit Rilski" - Blagoevgrad, Bulgaria. Добио је међународну стипендију Research Support Scheme OSI/HESP, захваљујући којој је 1996-1997. године обавио шестомесечна архивска истраживања у Москви. Члан је редакције и један од уредника часописа “Годишњак за друштвену историју” и члан је међународне редакције часописа "Русский сборник" (Москва) и члан редакције едиције “Историјска мисао” СКЗ. Један је од оснивача "Удружења за друштвену историју" и уредник едиција "Идеје", "Serbica" и "Rossica", у "Удружењу за друштвену историју". Главна подручја научних интересовања везана су за савремену историју. Бави се истраживањем историје руске емиграције у ХХ веку, а у ширем контексту проучавањем руске историје (СССР) и историје Балкана. Посебан сегмент истраживачког рада везан је за проучавања историје српске
226
историографије, као и друштвене и културне историје српског народа у XIX и ХХ веку. Осим тога бави се и проблемима теорије историјске науке. БИБЛИОГРАФИЈА: КЊИГЕ
1) В.Станојевић, Историја српског војног санитета. Наше ратно санитетско искуство, (приређивач са Мирославом Перишићем, аутор поговора, писац биографија аутора, састављач библиографије, приређивач докумената), Београд 1992. (2. издање) 2) Досељавање руских избеглица у Краљевину СХС 1919-1924, Београд 1996, 385. 3) Between the archives and the field: A dialogue on historical anthropology of the Balkans. (Editor, with Karl Kaser and Slobodan Naumović), Belgrade – Graz 1999, 276. - (друго издање: Lit Verlag: Münster - Hamburg - Berlin - London 2004.) 4) Childhood in South East Europe: Historical Perspectives on Growing Up in the 19th and 20th Century, (Editor with Slobodan Naumović), Belgrade – Graz 2001, 302. - (друго издање: Lit Verlag: Münster - Hamburg - Berlin - London 2004.) 5) Gender relations in South Easetrn Europe: Historical Perspectives on Womanhood and Manhood in 19th and 20th Century, (Editor with Slobodan Naumović), Belgrade – Graz 2002, 410. - (друго издање: Lit Verlag: Münster - Hamburg - Berlin - London 2004.) 6) Језик и друштвена историја. Друштвеноисторијски оквири полемике о српском књижевном језику, Београд 2002, 230. 7) Родина 10 (2003), «Россия и Сербия: вехи истории»: Спец. Номер журнала. (Редактор вместе с Ю.А. Борисенком и А.Л. Шемякином), Москва 2003, 40-128.
227 8) Против Вука: Српска грађанска интелигенција 18. и 19. века о језику и његовој реформи (уредник и састављач), Београд 2004, 410. 9) Модерна српска држава 1804-2004: хронологија, (Ауторредактор) Београд 2004, 534. 10) Сербия о себе, (Редактор-составитель), Москва, Издательство "Европа" 2005, 507. 11) Србија 1804-2004: три виђења или позив на дијалог, Београд 2005, 205. (коаутор са Љубодрагом Димићем и Дубравком Стојановић) 12) Русская эмиграция на Балканах (1920-1940), Москва 2005, 484. 13) Руска емиграција на Балкану (1920-1940), Београд 2006, 559. 14) Живети у Београду 1837-1841: Документа Управе града Београда. Књига 1, (Приређивач са Предрагом Марковићем, Мирославом Перишићем, Дубравком Стојановић и Миланом Ристовићем), Београд 2003, 530. 15) Живети у Београду 1842-1850: Документа Управе града Београда. Књига 2, (Приређивач са Предрагом Марковићем, Мирославом Перишићем, Дубравком Стојановић и Миланом Ристовићем), Београд 2004, 639. 16) Живети у Београду 1851-1867: Документа Управе града Београда. Књига 3, (Приређивач са Предрагом Марковићем, Мирославом Перишићем, Дубравком Стојановић и Миланом Ристовићем), Београд 2005, 650. 17) Живети у Београду 1868-1878: Документа Управе града Београда. Књига 4, (Приређивач са Гораном Милорадовићем, Мирославом Перишићем, Дубравком Стојановић и Миланом Ристовићем), Београд 2006, 571. 18) Живети у Београду 1879-1889: Документа Управе града Београда. Књига 5, (Приређивач са Гораном Милорадовићем, Мирославом Перишићем, Дубравком Стојановић и Миланом Ристовићем), Београд 2007, 614. 19) Живети у Београду 1890-1940: Документа Управе града Београда. Књига 6, (Приређивач са Гораном Милорадовићем, Мирославом Перишићем, Дубравком Стојановић и Миланом Ристовићем), Београд 2008, 705.
228 ЧЛАНЦИ И РАСПРАВЕ 1) “Ruski arhiv’ i fašizam”, u: Istorija 20 veka, 1-2 (1989), 169-197. 2) “Четири оквира за ново читање ‘Историје српског војног санитета. Наше ратно санитетско искуство’ др Владимира Станојевића”, у: В. Станојевић, Историја српског војног санитета. Наше ратно санитетско искуство, Београд 1992 (2 изд.), 858-863. 3) “Писмо доктора Сергеја Квинтилијановича Софотерова неименованом доктору који је завршио медицину у Русији, поводом изласка из штампе књиге др Владе Станојевића ‘Историја српског војног санитета’”, у: В. Станојевић, Историја српског војног санитета. Наше ратно санитетско искуство, Београд 1992 (2 изд.), 874-882. 4) “Руски емигранти професори на факултетима и школама у Србији 1920-1941”, у: Каталог изложбе “Руски емигранти професори на универзитету и у школама Србије”, Београд 1993, 5) “Стаљинизам”, у: Историјски гласник 1-2 (1993), 103-119. 6) ”О једној забуни у нашој историографији или ко је В.Лебедев ?”, у: Зборник Филозофског факултета. Серија А: историјске науке. Књига XVIII. Споменица Радована Самарџића, Београд 1994, 337-354. 7) “Клио и Јанус - лицем у лица. Прилог истраживању проблема континуитета и дисконтинуитета српске историјске науке”, у: Годишњак за друштвену историју, Год. I, св. 2 (1994), 173184. 8) “Русија у егзилу. Оквири, домети и начелни проблеми истраживања”, у: Руска емиграција у српској култури ХХ века. Зборник радова том I, Београд 1994, 22-37; 9) “Десет година које су промениле историографију (1985-1994). Руска историографија о савременој историји. Основни токови”, у: Руски алманах, бр. 6, Београд 1995, 292-312.
229 10) “Boljševička agentura na Balkanu 1920-1923. (Teze o organizaciji, strukturi, planovima i praksi)”, u: Istorija 20. veka , 2 (1995), 37-50. 11) “Један заборављени међаш - ‘Преглед битке Косовопољске...’ Василија Суботића или прва српска психоисторија”, у: Годишњак за друштвену историју, год. II, бр. 2 (1995), 241259. 12) “Теорија изнад теорије - који је понуђени пут ? Четири тезе за једно необавезно размишљање”, у: Годишњак за друштвену историју, год. II, бр. 2, 286-289. 13) “Чехословакия и Югославия на карте Зарубежной России (в перв. Пол. 20-х гг. ХХ в.)”, у: Русская, украинская и белорусская эмиграция в Чехословакии между двумя мировыми войнами. Результаты и перспектывы исследований. Сборник докладов, Прага 1995, 675-684. 14) “Kraljevina SHS i antiboljševička Rusija 1918-1924. Skica za sveobuhvatno tumačenje”, u: Tokovi istorije 1-2 (1995), 93-126; 15) “Прогнана елита. Социјална структура руске избегличке колоније у Краљевини СХС”, у: Годишњак за друштвену историју, Год. II, св. 3 (1995), 297-321. 16) “Россия в изгнании. Границы, масштабы и основные проблемы исследования”, у: Русская эмиграцня в Югославии, Москва 1996, 27-45. 17) “Vyhnaná elita. Sociální struktura ruské emigrantské komunity v Královstvi Srbů, Chorvatů a Slovinců”, u: Slovanský přehled, Praha, 1 (1997), 29-47. 18) “Руске избеглице у Југославији. Могућност једног виђења”, у: Руске избеглице у Југославији. Кроз архивску грађу. Каталог изложбе, Београд 1997, III-VII. 19) “О руским избеглицама у Југославији/О русских беженцах в Югославии”, у: Изложба Руска емиграција у писмима Двору и Влади Краљевине Југославије (1920-1939). Каталог, Архив Југославије, Београд 1999, 5-13. 20) “У лавиринту традиција: Од ‘Св. Саве’ до ‘Митраљете’ и ‘Ћићка’ (Савремени називи oсновних школа у Србији). Прилог истраживању проблема обележавања традиција у
230
савременом животу Србије”, у: Годишњак за друштвену историју, Год. IV, св. 1 (1997), 97-111. 21) “Историографија код Срба (1854-1904) – време спорења”, у: Наука и техника у Србији друге половине XIX века 1854-1904. Реферати са научног скупа одржаног 7. и 8. маја 1996, Крагујевац 1998. 235-236. 22) “’Instability and infertility’ – famili and marital relations of the Russian refugees in the Kingdom of Yugoslavia. Three theses towards understanding of some basic problems”in: M.Jovanovic, K.Kaser, S.Naumovic (Eds.), Between the archives and the field: A dialogue on historical anthropology of the Balkans. Belgrade – Graz 1999, 101-114. 23) “Между мечтата за Русия, селската действителност и ‘седенето върху куфарите’: Руската емиграция на Балканите в периода 1920-1940. Проблеми на адаптацията, взаиморазбирателство и реемиграцията”, в: Балканът и морето: послания към времена и поколения, Благоевград 1999, 221-241. 24) "Слика 'другог': руске избеглице у земљама Балкана (19201940)", у: Годишњак за друштвену историју Год. V, св. 1-3, (1998), 33-65. 25) "'Леле, несретна майка Русия': Представата за 'Другия' руските емигранти в Балканските земи (1920-1940 г.)", в: Балканистичен форум 1-2-3, Благоевград 1999, 91-122. 26) "На охране югославских рубежей: Русские гвардейцы в Королевстве СХС", в: Родина, Москва, 11 (2000), 98-99. 27) "Как братья с братьями. Русские беженцы на сербской земле", в: Родина, Москва, 1 (2001), 144-148. 28) "Accelerated Maturity: Childhood in Emigration (Russian Children on the Balkans 1920-1940)", in: Childhood in South East Europe: Historical Perspectives on Growing Up in the 19th and 20th Century, (Editor with Slobodan Naumović), Belgrade – Graz 2001, 199-214. 29) «Адаптация русских беженцев в Болгарии 1920-1940», в: Бялата емиграция в България. Материали от научна конференция София, 23 и 24 септември 1999 г, София 2001, 87-96.
231
«Русская эмиграция на Балканах: Социальная и национальная структура и проблемы адаптации», в: Национальные диаспоры в России и за рубежом в ХIХ – ХХ вв. Сборник статей, Москва 2001, 54-70. 31) «'Ја сам Рус..., не знам зашто сам Рус': Проблем живота и самоодређења руске деце-избеглица на Балкану 1920-1940», у: Историјски архив Ваљево. Гласник 35 (2001), 43-56. 32) «Поколение чужбини. Дети русских эмигрантов на Балканах в 1920-1940-е годы», в: Родина, Москва, 3 (2002), 76-78. 33) «'Умреть за Родину': Первая мировая война или столкновение 'обичного человека' с тотальной войной», в: Последняя война Императорской России, Сб. статей под редакцией О.Р. Айрапетова, Москва 2002, с. 136-157. 34) «'Едва тогава разбрах, че не съм съвсем умрял': Проблемът за болестта и смъртта в ежедневния живот на руската емиграция на Балканите (1920-1940)», в: Балканистичен форум 1-2-3, Благоевград 2001, 87-106. 35) «Наследството на 'Висшата класа': Общественото отражение в сръбското литературно, културно и научно наследство през XVIII век (Допълнение към изследванията на гражданските традиции през XVIII век)», в: Балканистичен форум 1-2-3, Благоевград 2002, 103-124. 36) «Ось Белград-Омск: Почему король Александр признал Колчака», в: Родина, Москва, 10 (2003), 92-94. 37) «Россия/СССР ХХ века в сербских учебниках истории», в: Россия и страны Балтии, Центральной Восточной Европы, Южного Кавказа, Центральной Азии: Старые и новые образы в современных учебниках истории, Москва 2003, 5468. 38) «Наслеђе «вишше классе»: одраз друштва у српском књижевном, културном и научном наслеђу 18. века (Прилог проучавању српских грађанских традиција 18. века)», у: Годишњак за друштвену историју Год. IX, св. 1-3, (2002), 727. 39) «Обзор переселения русских беженцев на Балканы», в: Русский исход, Санкт-Петербург 2004, 165-200. 30)
232
40) «Сербия и русско-японская война. Один забытый эпизод (добровольные пожертвования в пользу русских ранненых)», в: Русско-японская война 1904-1905: Взгляд через столетие, под редакцией О.Р. Айрапетова, Москва 2004, 555-569. 41) «Идея лихорадочная и дутая: манифест «Михаила Александровича» (Несостоявшийся эпизод гражданской войны)», в: Русский сборник: Исследования по истории России ХIХ-ХХ вв., Том I, Москва 2004, 221-227. 42) «200 година модерне Србије или два века неравномерног и прекиданог историјског развоја (Скица за проблемско сагледавање)», у: Годишњак града Београда, Књига LI, Београд 2005, 193-212. 43) «Что с нами произошло? Пять пунктов к рассмотрению роли исторического сознания и общественной элиты в сегодняшней Сербии», в: Сербия о себе, (Редакторсоставитель Мирослав Йованович), Москва 2005, 17-37. 44) «Сербия в начале XXI века, или О кризисе, его причинах и ответственности», в: Сербия о себе, (Редактор-составитель Мирослав Йованович), Москва 2005, 465-507. 45) «’Sveštenik i društvo – eto parole’: Ruska pravoslavna zagranična crkva na Balkanu 1920-1940», u: Tokovi istorije 3-4 (2005), 67100. 46) «'Руски научни институт' у Београду 1928-1941. година», у: Годишњак за друштвену историју Год. XI, св. 2-3 (2004), Београд 2006, 29-46. 47) «Сербия (Югославия) между большевиками и белыми генералами, или о дипломатическом признании Колчака», в: Русский сборник: Исследования по истории России, Том II, Москва 2006, 293-312. 48) «Русские высаживаются в Черногории: Как принимали беженцев в Боке Которской», в: Родина, Москва, специальный выпуск (2006), 84-88. 49) „Потерянная картина: История эмигрантского фильма, так и не вышедшего на экран“, в: Родина: Славянский мир: Общность и многообразие, Москва, 4 (2006), 86-88. 50) „Россия и возможности балканского урегулирования (проблема Косово)“, в: Модели стабильности в
233 Черноморско-Кавказском регионе. Материалы международной научно-практической конференции (Сочи, Россия, 23-24 марта 2006), Москва 2006, 91-95. 51) „O „krilatom Vuku“ i „Aždajama graždanske misli“: Stereotipi i mitovi o Vuku Karadžiću i njegovim oponentima (u nauci)“, u: Istorija i sećanje: studije istorijske svesti, Beograd 2006, 191228. 52) “Das russische Exil in den Balkanstaaten nach dem Ende des Burgerkrieges 1919-1920/22”, in: D. Dahlmann (Hg.), Unfreiwilliger Aufbruch: Migration und Revolution von der Franzosischen Revolution bis zum Prager Fruhling, Essen 2007, 81-114. 53) „Российское общество Красного креста за рубежом“, в: Вестник морского врача, Но. 3, Севастполь 2007, 278-290. 54) "Како је настала "Россия": Кратка историја једног филма", у: Dittmar Dahlmann, Milan Kosanovic, Milan Ristovic, Ranka Gasic (Hg.), Clio im sudosteuropaischen Diskurs. Festschrift fur Andrej Mitrovic zum 70. Geburtstag, Michael-Zikic Stiftung , Bonn 2007, 305-315. 55) „Избеглице у Србији: Приватност у сенци трауме“, у: М.Ристовић (прир.), Приватни живот код Срба у двадесетом веку, Београд 2007, 839-871. 56) „Rečnik i društvo: Odraz društvene modernizacije u „Nazivoslovnom (terminološkom) rečniku“ Družstva srbske slovesnosti iz 1847. godine“, u: Petničke sveske – Zbornik radova Odeljenja humanističkih nauka, br. 62, Valjevo 2007, 245-249. 57) „Криза и историја: Друштвена криза и историјска свест у Србији почетком 21. века“, у: Годишњак за друштвену историју Год. XIII, св. 1-3 (2006), Београд 2007, 89-113. 58) „Переселение в 'Пороховой погреб': Русская армия генерала Врангеля на Балканах“, в: Родина (специальный выпуск): Белое дело: Вехи истории, Москва, 3 (2008), 106-109. 59) „'Херој је умро – идеја је бесмртна': Симболика смрти и погребних ритуала у избеглиштву (Пример руског избеглиштва на Балкану)“, у: Годишњак за друштвену историју Год. XIV, св. 1-3 (2007), Београд 2008, 47-60.
60) „Русские беженцы на сербской земле“, Форум славянских культур: Историко-филологический проект, 30.06.2008 (http://www.hrono.info/proekty/slavyane/yovan0608.html)
234
ЕНЦИКЛОПЕДИЈСКЕ ОДРЕДНИЦЕ: 1) Енциклопедија српске историографије, Београд 1997. (Одреднице: “Годишњак за друштвену историју”, стр. 76; “Арсенијевић Л. Б.”, 264-265; “Волков В.К.”, 312; “Данченко С.И.”, 342-343; “Достјан И.С.”, 355; “Јелачић А.К.”, 407; “Јулинац П.”, 420-421; “Карасјов В.Г.”, 427-428; “МилутиновићСарајлија С.”, 512-513; “Михалџић С.”, 520; “Орфелин З.С.”, 546547; “Писарјев Ј.А.”, 581-582; “Пичета В.И.”, 582; “Погодин А.Л.”, 583-584; “Полит-Десанчић М.”, 584-585; “Поповић В.”, 589-590; “Розов В.А.”, 625; “Станојевић В.”, 648-649; “Стратимировић Ђ.”, 660-661; “Стратимировић С.”, 661-662; “Трлајић Г.”, 684; “Шемјакин А.Л.”, 722-723.)
CIP - Ʉɚɬɚɥɨɝɢɡɚɰɢʁɚ ɭ ɩɭɛɥɢɤɚɰɢʁɢ ɇɚɪɨɞɧɚ ɛɢɛɥɢɨɬɟɤɚ ɋɪɛɢʁɟ, Ȼɟɨɝɪɚɞ 94(497.11)"1804/2004" 323(497.11)"1804/2004" 316.334.3(497.11)"1804/2004" 321.01(497.11)"1804/2004" 342(497.11)"1804/2004" ȾɂɆɂȶ, ȴɭɛɨɞɪɚɝ, 1956ɋɪɛɢʁɚ 1804-2004 [ȿɥɟɤɬɪɨɧɫɤɢ ɢɡɜɨɪ] : ɬɪɢ ɜɢɻɟʃɚ ɢɥɢ ɩɨɡɢɜ ɧɚ ɞɢʁɚɥɨɝ / ȴɭɛɨɞɪɚɝ Ⱦɢɦɢʄ, Ⱦɭɛɪɚɜɤɚ ɋɬɨʁɚɧɨɜɢʄ, Ɇɢɪɨɫɥɚɜ ȳɨɜɚɧɨɜɢʄ. - 2. ɢɡɞ. - Ȼɟɨɝɪɚɞ : ɍɞɪɭɠɟʃɟ ɡɚ ɞɪɭɲɬɜɟɧɭ ɢɫɬɨɪɢʁɭ, 2009. - 234 ɫɬɪ. (Ȼɢɛɥɢɨɬɟɤɚ Serbica ; ɤʃ. 1) Ⱦɨɫɬɭɩɧɨ ɢ ɧɚ: http://www.udi.rs/articles/Srbiʁɚ_1804-2004_ drugo%20izdanje.pdf. - Ɍɢɪɚɠ 500. ɉɪɟɞɝɨɜɨɪ: ɫɬɪ. 7-11. - 0 ɚɭɬɨɪɢɦɚ: ɫɬɪ. 206-234. ISBN 978-86-83227-26-6 1. ɋɬɨʁɚɧɨɜɢʄ, Ⱦɭɛɪɚɜɤɚ, 1963- [ɚɭɬɨɪ] 2. ȳɨɜɚɧɨɜɢʄ, Ɇɢɪɨɫɥɚɜ, 1962- [ɚɭɬɨɪ] ɚ) Ⱦɪɭɲɬɜɨ - ɋɪɛɢʁɚ - 1804-2004 b) ɉɨɥɢɬɢɱɤɟ ɢɧɫɬɢɬɭɰɢʁɟ - ɋɪɛɢʁɚ - 1804-2004 c) ɉɨɥɢɬɢɱɤɚ ɤɭɥɬɭɪɚ - ɋɪɛɢʁɚ - 1804-2004 d) ɋɪɛɢʁɚ - ɂɫɬɨɪɢʁɚ - 1804-2004 e) ɋɪɛɢʁɚ - ɉɨɥɢɬɢɱɤɚ ɢɫɬɨɪɢʁɚ - 1804-2004 f) ɋɪɛɢʁɚ - Ⱦɪɠɚɜɧɨ-ɩɪɚɜɧɢ ɩɨɥɨɠɚʁ - 1804-2004 COBISS.SR-ID 156661004