Somosierra 1808 [PDF]

Zitiervorschau

HISTORYCZNE

ROBERT

BITWY

BIELECKI

S O M O S I E R R A 1808 Wydawnictwo Ministerstwa O b r o n y N a r o d o w e j Warszawa 1989

NOWA WOJNA ZA PIRENEJAMI

Latem 1807 roku cesarska Francja osiągnęła szczyty potęgi. Pod władzą Napoleona znajdowała się niemal cała zachodnia rodkowa Europa, a jego pułki stały nad Niemnem, na wybrzeżach Bałtyku i Morza Północnego, w Dalmacji, na południu Półwyspu Apenińskiego. Cesarscy bracia Józef i Hieronim rządzili w Neapolu i Westfalii, jego szwagier, marsz. Joachim Murat był księciem Bergu. Sprzymierzone z Francją, a faktycznie całkowicie jej podporządkowane, było królestwo Saksonii, którego władca Fryderyk August nosił także tytuł księcia warszawskiego. Prusy pokonane zaledwie przed paru miesiącami i pozbawione znacznej części swych terytoriów, nie były w stanie — przynajmniej na razie — odgrywać większej roli. Car Aleksander uważał się za sojusznika Francji i przystąpił do blokady kontynentalnej. Austria trzymała się na uboczu, dobrze pamiętając, że półtora roku wcześniej sama poniosła klęskę w wojnie z Francją. Takie były rezultaty całej serii wspaniałych zwycięstw Napoleona i jego żołnierzy pod Austerlitz, Jeną i Auerstaedt oraz Frydlandem. A jednak właśnie wtedy, bo we wrześniu 1807 roku, Anglia odważyła się na sprowokowanie nowego konfliktu. Pozostając od czterech łat w wojnie z Francją, nie mogła pogodzić się z napoleońskim panowaniem nad Europą, do której brytyjskie towary nie miały teraz dostępu.

1 września gen. Peymann, dowodzący garnizonem Kopenhagi, otrzymał wezwanie od angielskiego generała Cathcarta, by natychmiast poddał się i wydał całą duńską flotę, jaka schroniła się w tym porcie. Na redzie Kopenhagi znajdowało się 150 brytyjskich okrętów wojennych i statków transportowych, a Anglicy wysadzili dodatkowo na ląd 68 dział, grożąc lada chwila zbombardowaniem miasta. Wprawdzie Peymann odrzucił początkowo to wezwanie, ale w pięć dni później musiał przyjąć warunki kapitulacji, bo po wielogodzinnym bombardowaniu w mieście wybuchły pożary. Anglicy zastosowali wówczas nowy typ pocisków — tzw. race kongrewskie — które już wcześniej znane były w Indiach. 7 września wojska brytyjskie weszły na krótko do Kopenhagi, splądrowały miejscowy arsenał, spaliły okręty w budowie, zabrały te, które nadawały się do żeglugi, i opuściły miasto, zanim przybyły tam oddziały francuskie. Bombardowanie Kopenhagi wstrząsnęło Europą. Wydawało się bowiem, że skoro Francja stoi u szczytu potęgi i doszła do porozumienia z Rosją, musi zapanować pokój. Okazało się jednak, że w Londynie górę wzięła „partia wojny", a więc zwolennicy kontynuowania zmagań z Napoleonem. Cesarz Francuzów, widząc, że jego pokojowe plany nie mogą być zrealizowane, zdecydował się podjąć nową próbę rzucenia Anglii na kolana. Przez kilka tygodni myślał o inwazji na Wyspy Brytyjskie, tak jak w 1803 roku, i wydał nawet polecenia, aby w dawnych obozach wojskowych nad kanałem La Manche zaczęto gromadzić żywność i sprzęt desantowy. Rychło jednak doszedł do wniosku, że taka inwazja jest po prostu nierealna. Francja była niemal zupełnie pozbawiona floty po klęsce pod Trafalgarem (październik 1805) i nie było żadnych szans na jej odbudowanie w ciągu najbliższych lat. Napoleon zdecydował się więc na zadanie Brytyjczykom ciosu tam, gdzie tego zupełnie nie oczekiwali. W owym czasie angielskim „przyczółkiem" na kontynencie europejskim była Portugalia, gospodarczo podporządkowana Brytyjczykom i czerpiąca znaczne korzyści z tranzytu angielskich towarów. W październiku 1807 roku na rozkaz Bonapartego utworzony został 1 korpus obserwacyjny Girondy pod dowództwem gen.

Andoche Junota. Jego zadaniem było dotarcie poprzez Hiszpanię do Portugalii i opanowanie tego kraju. Zadanie wydawało się dosyć proste, dlatego też korpus ów liczył tylko 18 tys. piechoty, 2 tys. kawalerii i 36 dział. Sam Junot nie był wybitniejszym dowódcą, a swe dotychczasowe wyniesienie zawdzięczał przede wszystkim wieloletniej przyjaźni z Napoleonem, którego znał jeszcze z oblężenia Tulonu w 1793 roku. 18 października 1807 roku Junot przekroczył graniczną rzekę Bidassoa i znalazł się ze swym korpusem w Hiszpanii. Miejscowa ludność przyjmowała Francuzów dosyć życzliwie, organizowała dla nich bale i wieczory taneczne, dostarczała żywności. Marsz przez Hiszpanię był trudny przede wszystkim z racji nie najlepszych dróg i braku doświadczenia francuskich żołnierzy, którzy w większości dopiero niedawno zostali powołani do szeregów. Piechurzy nie byli zdolni odbywać forsownych marszów, kawalerzyści nie potrafili utrzymać się w siodle. W ciągu tygodnia Junot stracił 4 tys. żołnierzy, których trzeba było pozostawić w szpitalach. Kiedy w końcu października 1 korpus Girondy przekroczył granicę Portugalii, zaledwie połowa ludzi zdolna była pełnić służbę. Na szczęście Portugalczycy nie stapiali żadnego oporu i w pierwszych dniach listopada Francuzi weszli do Lizbony. Junot chciał zademonstrować mieszkańcom, jaką to dysponuje siłą, ale do zwycięskiej defilady mógł użyć zaledwie 1500 grenadierów. Napoleon zawładnął Portugalią nie tylko dlatego, że chciał ,,ukarać" Brytyjczyków za bombardowanie sojuszniczej Kopenhagi. Zamierzał na stałe usadowić się w nowo podbitym kraju i w ten sposób kontrolować dalsze kilkaset kilometrów europejskiego wybrzeża, co przecież było konieczne, jeśli antyangielska blokada kontynentalna miała dać konkretne rezultaty. Cesarz nie bardzo wiedział jednak, jak ma rozwiązać problem portugalski. Nie było tu już starej dynastii Braganza, bo cała rodzina królewska odpłynęła na angielskim okręcie do Brazylii. Przez pewien czas Napoleon zamierzał podzielić ten kraj na trzy części. W północnej, wokół Porto, miała rządzić królowa Etrurii, Maria Ludwika, której dotychczasowe ziemie w środkowych Włoszech zostały przyłączone do Francji. W części po-

łudniowej miało powstać nowe królestwo oddane we władanie Manuelowi Godoyowi — o którym będzie jeszcze mowa. Największa część, środkowa, wokół Lizbony, miała znaleźć się pod bezpośrednim zarządem Francji. Projekt ten znany był na dworze w Madrycie i dlatego właśnie Hiszpania — sprzymierzona z Francją od 1795 roku — nie sprzeciwiała się przemarszowi wojsk cesarskich, a nawet wspierała Napoleona w tym przedsięwzięciu, dostarczając mu żywności, koni i dwu dywizji wojska. Andoche Junot wkroczył wprawdzie do Lizbony, a rodzina Braganzów uciekła do Brazylii, ale Napoleon nie był wcale pewien czy wystarczy to dla utrzymania nowego nabytku. Nie miał wątpliwości, że Anglicy podejmą kontrofensywę i że będą próbowali wysadzić korpus ekspedycyjny w Portugalii. Uznał więc, że trzeba wesprzeć Junota, posłać mu posiłki i zabezpieczyć jego komunikację z Francją. Jeszcze w październiku 1807 roku utworzony został 2 korpus obserwacyjny Girondy, złożony z dywizji generałów Barbou, Vedela i Malhera, oddany pod komendę gen. Pierre Duponta. Ten ostatni był doskonałym dowódcą, odznaczył się niedawno pod Frydlandem i powszechnie mówiono, że przy pierwszej okazji — jeśli tylko odniesie większe zwycięstwo — czeka go marszałkowska buława. Aby zrozumieć dalszy rozwój wydarzeń, musimy na chwilę zająć się sytuacją polityczną Hiszpanii. Jesienią 1807 roku kraj ten przeżywał wyraźny kryzys władzy. Nominalnym monarchą był pięćdziesięciodwuletni Karol IV z dynastii burbońskiej, człowiek niewielkich zdolności i skromnych ambicji. Jego ulubionym zajęciem były bójki ze służbą i chłopakami stajennymi, w których mógł zademonstrować swą fizyczną sprawność. Rozkład zajęć był zawsze taki sam i nie zmieniał się od wielu lat. Przebudziwszy się o godzinie 5.00, monarcha słuchał kolejno dwu mszy, a następnie zamykał w warsztatach, gdzie oddawał się z prawdziwym upodobaniem pracy tokarza, stolarza, ślusarza i szewca. Popołudnia — niezależnie od pory roku — wypełniały mu polowania w pałacowych ogrodach, na które dostarczano zwierzyny z całego kraju. Sprawami państwa zajmował się tylko przez pół godziny i ministrowie byli zobowiązani nie wdawać

się w żadne dyskusje. Wieczorem — gra na skrzypcach w dworskiej orkiestrze, a potem partyjka „hombre". Karol IV już od dawna nie bywał w sypialni królowej. Zrezygnował z tego, kiedy lekarze oświadczyli, że „szkodzi to jego zdrowiu". Dlatego też — w przeciwieństwie do poprzedników — nie miewał kochanek. Znacznie bardziej ambitna i przebieglejsza od niego była królowa Maria Ludwika Parmeriska. Ta pięćdziesięcioletnia kobieta, obdarzona chorobliwym wręcz temperamentem, była do tego stopnia zużyta rozkoszami stołu i ciała, że bezzębna, o pergaminowej skórze była wręcz odrażająca. Mimo to kazała się portretować w sukniach z ostentacyjnym dekoltem i tak ją też uwiecznił Goya na jednym ze swych obrazów. Otaczała się farmaceutami, którzy preparowali dla niej „produkty piękności", z upodobaniem nosiła kilogramy biżuterii. Maria Ludwika rządziła Hiszpanią za pośrednictwem jednego ze swych licznych kochanków, Manuela Godoya, noszącego tytuł księcia Pokoju. Był to ubogi szlachcic z Estremadury, który w wieku 14 lat przyjęty został do gwardii królewskiej. W parę lat później królowa zwróciła uwagę na przystojnego chłopca i uczyniła go swoim faworytem. Ten bez wątpienia zdolny i sprytny człowiek stał się prawdziwym „fatum" pary królewskiej. Owładnąwszy monarchinią, narzucał jej swe zdanie i w ciągu paru lat stworzył własne stronnictwo posłusznych sobie dworaków. Byli to ludzie, którzy swe wyniesienie zawdzięczali właśnie Godoyowi i z tej racji nienawidziły ich zarówno stare rodziny szlacheckie — odsunięte teraz od władzy — jak i cały niemal naród hiszpański. Godoy i jego ludzie bogacili się ponad miarę, przywłaszczając sobie majątek państwowy, a przy tym czynili to z ostentacją i pogardą dla innych. Godoy poślubił hrabiankę de Chinchón — podsuniętą mu przez królową — ale jego marzeniem było pojąć za żonę infantkę i w ten sposób stać się pełnoprawnym członkiem rodziny królewskiej. Jednocześnie związał się z panną Josefą Tudo, której nadał tytuł hrabiny de Castillo-Fiel. Ta donna, uważana za awanturnicę, przyjmowała u siebie arystokratów i zagranicznych posłów, usiłując — dosyć skutecznie —

wpływać na bieg spraw państwowych. Panna Tudo dała kilkoro dzieci Godoyowi, który zresztą był także kochankiem jej młodszej siostry. Wszystkie te szczegóły dobrze ilustrują stosunki, jakie panowały na dworze madryckim, gdzie faktyczną władzę sprawowała nie dynastia burbońska, ale książę Pokoju i związana z nim grupa awanturników Następcą tronu był dwudziestotrzyletni Ferdynand noszący tytuł księcia Asturii, odsunięty zupełnie na ubocze przez Godoya. Był to człowiek bez większych zdolności i silnej woli, a tym, co kierowało jego krokami, była przede wszystkim nienawiść do ojca, matki i jej faworyta. Te właśnie fatalne stosunki z rodzicami, a głównie z księciem Pokoju, sprawiały jednak, że Ferdynand był wyjątkowo popularny w hiszpańskim społeczeństwie. Przeciętny mieszkaniec Hiszpanii wyobrażał sobie, że z chwilą gdy Ferdynand zasiądzie na tronie, skończą się rządy Godoya i że wszystkie kłopoty — a przynajmniej znaczna ich część — automatycznie zostaną rozwiązane. Ta popularność zwiększyła się jeszcze, kiedy rozeszły się pogłoski, że Manuel Godoy rozkazał otruć młodą żonę Ferdynanda, która rzeczywiście zakończyła życie w dosyć tajemniczych okolicznościach. Godoy nie zadowalał się faktycznym sprawowaniem władzy. Chciał uzyskać tytuł regenta i zabezpieczyć się w ten sposób przed niemiłymi niespodziankami w wypadku śmierci całkowicie mu posłusznego Karola IV. Został już wielkim admirałem i dowódcą tzw. wojskowego domu królewskiego, czyli pułków gwardii. Teraz — jesienią 1807 roku — starał się nawiązać kontakty z Napoleonem i w zamian za obietnicę własnego królestwa w południowej części Portugalii ułatwił Francuzom przemarsz przez Hiszpanię. Te coraz wyraźniejsze związki Godoya z Francuzami zaniepokoiły Ferdynanda. Następca tronu obawiał się, iż książę Pokoju może rzeczywiście uzyskać takie poparcie ze strony Napoleona, że nawet w wypadku śmierci Karola IV będzie nadal sprawował władzę. Dlatego też w październiku 1807 roku za pośrednictwem francuskiego ambasadora w Madrycie, Francois ' J . C h a s t e n e t , Godoy, Paris 1961, s. 23—47.

de Beauharnais zwrócił się do Napoleona z prośbą o rękę francuskiej księżniczki, deklarując tym samym gotowość pełnego opowiedzenia się po stronie Francji. Treść tego listu znana była Godoyowi. Książę Pokoju łatwo przekonał parę królewską, że następca tronu przygotowuje zamach stanu i chce obalić Karola IV przy pomocy Francuzów. Na polecenie Godoya Ferdynand został 27 października zatrzymany w zamku Escurial i osadzony w swych apartamentach. Aresztowano także kilkunastu jego zaufanych i przyjaciół. Książę Pokoju postanowił wytoczyć im pokazowy proces i uzyskać bardzo surowe wyroki, skoro nie mógł do tej pory bezpośrednio dosięgnąć następcy tronu. Jednocześnie Karol IV niespokojny, że Francuzi mogą opowiedzieć się po stronie Ferdynanda, napisał długi list do Napoleona deklarując, że jest jego wiernym sojusznikiem. W styczniu 1808 roku rozpoczął się proces przyjaciół Ferdynanda. Królowa Maria Ludwika domagała się kary śmierci dla markiza d'Ayerbe, diuka dTnfantado, hrabiego Orgasa i diuka de San Carlos. Jednakże sędziowie stanowczo sprzeciwili się temu, oświadczając, że w takim razie winien być również sądzony następca tronu. W całym kraju narastał gniew i nienawiść wobec całkowicie skompromitowanej pary królewskiej i jej faworyta Godoya. Manifestacją tych uczuć był pogrzeb sędziego Eugenio Caballero, który pierwszy sprzeciwił się skazaniu przyjaciół Ferdynanda i swym przykładem wpłynął na postawę kolegów. Ostatecznie oskarżonych skazano tylko na kary „wygnania", co oznaczało, że nie mogli pojawić się w Madrycie ani nawet zbliżać na 80 mil do stolicy. Zaniepokojona nie na żarty para królewska, której polecenia dotyczące „surowych wyroków" nie zostały spełnione, usunęła się z Escurialu do innej rezydencji, Aranjuezu. Na dworze zaczęto zastanawiać się, czy nie byłoby bezpieczniej opuścić Hiszpanię i schronić się w amerykańskich koloniach. Napoleon początkowo interesował się tylko Portugalią, nie zamierzając wcale dokonywać zmian w sprzymierzonej z nim Hiszpanii. Kiedy Junot znalazł się w Portugalii, posłał w ślad za nim 2 korpus obserwacyjny Girondy gen. Duponta, jednak-

że tylko po to, by zabezpieczyć Junotowi komunikację z Francją i ewentualnie wesprzeć go w razie potrzeby przeciwko Anglikom. Dupont wkroczył do Hiszpanii 22 listopada i stanął w Vitorii. W miesiąc później — 23 grudnia — w Hiszpanii znalazł się z podobnym zadaniem marsz. Moncey, dowodzący armią wybrzeża Oceanu. Jego oddziały stanęły w Burgos. Spory w rodzinie królewskiej, list Ferdynanda z prośbą o rękę francuskiej księżniczki, proces przyjaciół następcy tronu, nienawiść ludu do króla, królowej i Godoya, ucieczka pary królewskiej z Escurialu do Aranjuezu, wszystko to świadczyło — w opinii Napoleona — że w Hiszpanii pozycja dynastii burbońskiej jest bardzo słaba i że należałoby skorzystać z okazji, by przeprowadzić tam takie zmiany, które zapewniłyby Francji o wiele silniejszą pozycję niż do tej pory. Cesarz nie był jednak zdecydowany, jak należy postąpić. W początkach 1808 roku rozpatrywał trzy możliwości. Mógł oczywiście dać tę księżniczkę Ferdynandowi i traktować go jako całkowicie posłusznego sojusznika. Mógł zażądać w zamian za rękę owej księżniczki przyłączenia do Francji części Hiszpanii — np. Katalonii bądź prowincji baskijskich. Mógł wreszcie — i ku temu zaczął skłaniać się teraz — po prostu obalić Burbonów. Tym, co ostatecznie przekonało Napoleona, że Burboni zupełnie są niezdolni do rządzenia Hiszpanią, była postawa, jaką Ferdynand zajął po ogłoszeniu wyroku w procesie z Escurialu. Zamiast bronić swych przyjaciół, którzy przecież dla niego narażali głowy, wyparł się ich całkowicie i napisał obrzydliwy list do Karola IV, w którym zapewniał go o swej wierności i posłuszeństwie oraz prosił o przebaczenie. Do napisania tego listu namówił go Godoy, grożąc „surowymi konsekwencjami". Królewski faworyt chciał w ten sposób publicznie skompromitować następcę tronu i pokazać Hiszpanii, jaką to moralną miernotą jest w gruncie rzeczy Ferdynand. Chociaż treść serwilistycznego listu została podana do wiadomości publicznej, to przecież nienawiść do Godoya była tak wielka, że Hiszpanie w dalszym ciągu stali za Ferdynandem i w nim tylko widzieli swe wybawienie 2. 2

A. F u g i e r, Napoleon et Espagne, Paris 1930, s. 15—27.

W styczniu 1808 roku Napoleon podjął ostateczną decyzję zbrojnej interwencji w Hiszpanii i obalenia tamtejszej dynastii. Na razie chciał to przeprowadzić możliwie dyskretnie, nie budząc niepokoju Hiszpanów. Próbował utrzymać pozory, że jest przyjacielem zarówno pary królewskiej, Godoya jak i Ferdynanda, a w korespondencji z następcą tronu nie wykluczał wcale, iż da mu wymarzoną francuską księżniczkę. Jednocześnie jednak ogłosił wcześniejszy pobór rekrutów, którzy teoretycznie powinni byli znaleźć się w szeregach armii dopiero w 1809 roku. Na rozkaz cesarza przystąpiono do tworzenia nowych prowizorycznych pułków, które gromadziły się w pobliżu hiszpańskiej granicy. Gen. Duhesme wkroczył do Katalonii i posunął się aż do Barcelony. Tego marszu nie można już było wytłumaczyć koniecznością zapewnienia Junotowi komunikacji z Francją. Gen. Darmagnac pojawił się w Pampelunie i podstępem opanował tamtejszą cytadelę. Forteca była obsadzona przez hiszpański garnizon i nie było oczywiście mowy, aby komendant zgodził się na wpuszczenie tam Francuzów. Wobec tego grupa żołnierzy francuskich zaczęła bawić się śnieżkami u bramy cytadeli. Straże, wyraźnie zaintrygowane taką zabawą, zeszły ze swych stanowisk, by lepiej przyjrzeć się widowisku. Żołnierze Duhesmeła tylko czekali na ten moment. W mgnieniu oka straże zostały rozbrojone, brama otwarta, a do wnętrza wdarł się batalion francuskich fizylierów. W początkach marca Napoleon — ostatecznie już zdecydowany opanować Hiszpanię — mianował swego szwagra, marsz. Murata, ogólnym dowódcą nad wojskami francuskimi posłanymi za Pireneje. Murat chętnie przyjął powierzone mu zadanie, bo liczył, żc zostanie królem Hiszpanii. Oficjalnie mówiło się, że Francuzi chcą tylko przejść przez hiszpańskie terytorium, by zaatakować Gibraltar, a być może dokonać inwazji w Afryce. W Madrycie nic bardzo wierzono w tego rodzaju zapewnienia, w każdym razie jednak Francuzi, posuwając się ku stolicy, nie napotykali nigdzie żadnego oporu. Gen. Grouchy w połowie miesiąca dotarł do przełęczy Somosierra, znajdującej się na drodze z Burgos do hiszpańskiej stolicy. W osiem miesięcy później miał tu wsławić się pułk polskich szwoleżerów gwardii.

Z chwilą gdy do Madrytu nadeszła wiadomość, że Joachim Murat stanął na czele wojsk francuskich, tamtejszy dwór ogarnęła panika. Teraz nie ulegało już wątpliwości, że Napoleon chce obalić dynastię burbońską i powierzyć tron jednemu z członków swej rodziny. Ani król, ani królowa, ani Godoy nie myśleli o stawianiu jakiegokolwiek oporu. Chcieli tylko ratować własne głowy i uciekać do hiszpańskich kolonii w Ameryce. Godoy proponował, że uda się natychmiast do jednego z portów na południu Hiszpanii, by przygotować tę ucieczkę. Ponieważ nosił tytuł wielkiego admirała, więc taki wyjazd nie powinien teoretycznie budzić podejrzeń. 13 marca Godoy opuścił Madryt i przybył do Aranjuezu, leżącego o kilkadziesiąt kilometrów na południe od stolicy. Przebywającym tu ministrom zwierzył się, że król i królowa zdecydowali się opuścić kraj. Okazało się jednak, że wielu dworzan jest przeciwnych takiej ucieczce. Jej plany zostały natychmiast ujawnione i aby nie dopuścić do wyjazdu Godoya, a tym bardziej pary królewskiej, zwolennicy Ferdynanda podburzyli pułki gwardyjskie, zresztą i tak już mocno niezadowolone, bo nie opłacane od wielu miesięcy. W okolicach Aranjuezu zaczęli zbierać się chłopi, ściągnięci tu nadzieją, że rychło dojdzie do obalenia znienawidzonego Godoya. Kierował tym wszystkim hrabia de Montijo, zwany poufale „wujaszkiem Piotrem" — Tio Pedro, niegdyś także faworyt królowej, wyrzucony z siodła przez szczęśliwszego następcę — Manuela Godoya. W nocy z 17 na 18 marca tłum zebrał się wokół królewskiej rezydencji. Splądrowano pałac Godoya, który w ostatniej chwili schronił się na strychu pod stosem materacy. Następnego dnia rano ministrowie natarczywie zażądali od Karola IV, aby pozbawił Godoya wszelkich stanowisk, bo tylko to może uspokoić wzburzone chłopstwo. Monarcha ugiął się i ogłosił, że książę Pokoju przestaje pełnić dotychczasowe funkcje. Obalenie Godoya wywołało szał radości zarówno w Aranjuezie, jak i w Madrycie. Otwarcie mówiono, że „teraz nadejdą dobre czasy" i sądzono, że wstąpienie na tron Ferdynanda VII to tylko kwestia godzin. Tańczono na ulicach, palono wielkie ognie, organizowano bale i zabawy ludowe.

Po 48 godzinach spędzonych pod stosem materacy głodny i spragniony Godoy wyszedł z ukrycia. Próbował wymknąć się z pałacu, ale rozpoznał go żołnierz gwardii wallońskiej. Godoy starał się przekupić go sakiewką złota, ale ten co prędzej zawołał straże. Książę Pokoju znalazł się nagle w obliczu rozwścieczonego tłumu. Pobito go, pokłuto widłami, opluto i tylko interwencji wojska zawdzięczał życie. Ciężko rannego w udo, z rozbitym okiem rzucono wprost na gnój w stajniach konnej gwardii. Przerażony Karol IV, kiedy doniesiono mu o przygodzie ulubieńca, uznał, że „ma już wszystkiego dosyć" i zdecydował się na abdykację. Nastąpiło to 19 marca wieczorem, w obecności dworu. Ferdynand ucałował dłoń ojca i odebrał pierwszy hołd poddanych. Ku rozczarowaniu własnych zwolenników zachował jednak większość dotychczasowych ministrów. Postanowił też przewieźć Godoya do Alhambry w Grenadzie, ale tłum ne pozwolił na to, niszcząc powóz przygotowany już do drogi. Wobec tego ogłoszono, że książę Pokoju zostanie wkrótce postawiony przed sądem Rady Kastylii. Wydarzenia w Aranjuezie stały się dla Francuzów doskonałym pretekstem do wkroczenia do Madrytu. Bezpośrednio po abdykacji Karola IV francuski ambasador Francois de Beauharnais zapewnił obaloną parę królewską, że „nie grozi jej żadne niebezpieczeństwo", bowiem wojska cesarskie zapewnią im wystarczającą ochronę. Jednocześnie ambasador starannie unikał jakichkolwiek deklaracji, które mogłyby świadczyć, że Napoleon uznał przejęcie korony przez Ferdynanda. Kiedy wieść o zajściach w Aranjuezie dotarła do Murata, cesarski szwagier postanowił przyśpieszyć marsz na Madryt. Wiedział, że rozpoczyna się wyścig z czasem i że nie można już maskować rzeczywistych planów rzekomą wyprawą do Kadyksu. Chodziło o to, by opanować stolicę, zanim usadowią się tam zwolennicy Ferdynanda. 21 marca Murat znalazł się u bram Madrytu na przedmieściu San Martin. Tu doszedł go list królowej Etrurii, która błagała o pomoc i opiekę dla swych rodziców — obalonych właśnie

Karola IV i Marii Ludwiki. Marszałek odpowiedział jej, że para królewska może schronić się we francuskim obozie 3 W dwa dni później Murat wkroczył do miasta na czele dywizji marsz. Monceya. Ponieważ Ferdynand VII wezwał rodaków, by „dobrze przyjęli F r a n c u z ó w w i ę c powitanie było w miarę chłodne, w każdym razie nie obserwowano wyraźnych oznak wrogości. Ferdynand liczył, że Napoleon potwierdzi jego prawo do korony, a zwolennicy nowego monarchy byli przekonani, że Francuzi są ich sojusznikami. Ten wjazd Murata do Madrytu okazał się jednak punktem zwrotnym w postawie Hiszpanów. Pułki Monceya złożone były z najgorszych żołnierzy, jakich parę miesięcy wcześniej powyciągano z francuskich koszar i więzień. Mało zdyscyplinowani, niechlujni w ubiorze, nie potrafiący zupełnie maszerować „w nogę", byli też cherlawi i jakby chorowici, przez co stwarzali wrażenie przypadkowej zbieraniny. Był to prawdziwy wstrząs dla mieszkańców Madrytu, którzy zupełnie inaczej wyobrażali sobie zwycięzców spod Austerlitz i Jeny. Okazało się — Hiszpanie mogli się o tym naocznie przekonać — że na dobrą sprawę ich właśni żołnierze, zwłaszcza z pułków gwardyjskich, górują nad Francuzami fizyczną tężyzną, marsową postawą, sprężystością ruchów. Karygodnym błędem było posłanie do Hiszpanii, a teraz wprowadzenie do Madrytu szwadronu mameluków, którzy swoim strojem przypominali Hiszpanom niewiernych Maurów. Mieszkańcy stolicy uznali ich od razu za „diabelski pomiot", w czym zresztą umacniali ich tutejsi księża i zakonnicy. Murat, który z upodobaniem otaczał się mamelukami, stracił wszelkie szanse zyskania sympatii Hiszpanów. Pyszałkowaty marszałek od razu zresztą zraził sobie mieszkańców Madrytu. Był wściekły, że władze miasta zgotowały mu „nie takie przyjęcie, jak należało" i że wyznaczyły mu początkowo kwaterę w splądrowanym pałacu panny Tudo. Następnie zażądał wydania szpady francuskiego króla Franciszka I Walezjusza, który w 1515 roku wzięty został do niewoli przez Karola V, cesarza Rzeszy Niemieckiej i jednocześnie króla Hiszpanii. Szpadę tę zdobytą na polu walki Hiszpanie uważali za

jedno z największych trofeów wojennych. Przede wszystkim jednak Murat traktowa! Ferdynanda jak rywała do korony, którą chciał zagarnąć dla siebie. Nowy monarcha przybył do Madrytu 24 marca, entuzjastycznie witany przez wielotysięczne tłumy. Rzucano ozdobne kapy i pałasze pod kopyta jego rumaka, obsypywano kwiatami cały orszak, wiwatowano i cieszono się, że nareszcie koniec z Godoyem, Karolem IV i Marią Ludwiką. Murat natychmiast stanął po stronie obalonej pary królewskiej i wymusił na niej wiernopoddańczy list do Napoleona. Karol IV powiadamiał cesarza Francuzów o „nieszczęściu, do jakiego doszło w Arajuezie", tłumacząc, że zdecydował się na abdykację pod przymusem i że uczynił to jedynie „w obliczu śmiertelnego niebezpieczeństwa". Odwoływał więc abdykację i prosił Napoleona, aby „raczył wydać sprawiedliwy wyrok" w sporze między parą królewską a „wyrodnym synem". Murat — komentując ten list we własnym raporcie dla cesarza — stwierdzał, że „hiszpański tron jest teraz wolny" i że o tym, kto na nim zasiądzie, może swobodnie decydować władca Francuzów. Murat nie ukrywał wcale, że ma nadzieję, iż zostanie nowym hiszpańskim monarchą. Jednocześnie zachęcił Karola IV i Marię Ludwikę, a także Godoya, którego otoczył opieką, aby co prędzej udali się do Bajonny i tam osobiście przedłożyli swe skargi Napoleonowi. Nowy król, Ferdynand VII, był nie na żarty zaniepokojony tą coraz wyraźniejszą protekcją, jaką Murat świadczył jego rodzicom. Obawiał się, że Francuzi mogą unieważnić abdykację i że wszystko powróci do poprzedniego stanu rzeczy. Murat próbował go przekonywać, aby także udał się do Bajonny. Ferdynand podejrzewał tu jednak jakiś podstęp. Dopiero 10 kwietnia opuścił Madryt, zresztą w towarzystwie gen. Savary, który miał już dopilnować, aby hiszpański monarcha „nie zboczył z drogi" i rzeczywiście stawił się przed cesarskim obliczem. Niemal wszędzie na trasie przejazdu zbierały się tłumy Hiszpanów współczujące Ferdynandowi, opłakujące go, a jednocześnie coraz wyraźniej wrogie Francuzom. Ferdynand stawił się w Bajonnie jako pierwszy - już 19

kwietnia. W sześć dni później przybył tam Manuel Godoy, a 30 kwietnia wjechała uroczyście para królewska, witana z oznakami przyjaźni przez Francuzów. Spotkanie wszystkich z Napoleonem odbyło się w pobliskim zamku Marrac. Tu doszło do gorszących scen, kiedy to Karol IV zamachnął się laską na syna, wzywając go, by „oddał ukradzioną koronę". Ferdynand nie bez racji odpowiedział na to, że nawet gdyby sam zdecydował się na abdykację, to naród hiszpański nigdy nie uzna takiego aktu, wymuszonego na nim poza granicami kraju 4. Tymczasem w Madrycie doszło do wydarzeń, które przekreśliły wszelkie szanse na pokojowe rozwiązanie sporu o hiszpańską koronę. 2 maja na rozkaz Murata zamierzano wysłać do Bajonny byłą królową Etrurii Marię Ludwikę (córkę Karola IV) oraz jej młodszego brata, infanta don Francisco. O ile wyjazd Marii Ludwiki nie budził niczyjego sprzeciwu, to przygotowania do podróży infanta wywołały podejrzenia, że Francuzi chcą zgromadzić w Bajonnie całą rodzinę królewską po to, by uwięzić ją gdzieś z dala od kraju. W momencie gdy infant miał siadać do karety, rozległy się okrzyki „zdrada" i „śmierć Francuzom". Grupy mieszkańców stolicy uzbrojonych głównie w noże (brakowało innej broni) przemierzały miasto w pogoni za żołnierzami francuskimi. Ponieważ już dzień wcześniej wygwizdano i obrzucono kamieniami Murata, więc kiedy ten przejeżdżał ulicami, większość Francuzów nie opuszczała koszar ani kwater, dzięki czemu tylko niewielu z nich dostało się w ręce tłumu. W każdym razie centrum miasta zostało przejściowo opanowane przez powstańców. Dowodził nimi ślusarz Jose Blas Molina, do którego przyłączyło się dwu podporuczników artylerii — Diaz i Velarde. Powiadomiony o zaburzeniach Murat wyprowadził na ulice kawalerię. Mamelucy i strzelcy konni przebiegali miasto, rąbiąc szablami nie tylko uczestników zamieszek, ale także przypadkowych przechodniów. Wyszła też z koszar francuska piechota, która w starciu z tłumem okazała się nader skuteczna w działaniu. Zwarte kolumny piechurów — w obliczu śmiertelnego za4

G . R o u x , Napoleon et le guepier espagnol, Paris 1970, s. 10—28.

grożenia powróciła natychmiast dyscyplina — zepchnęły powstańców w stroną placu Puerta del Sol. Tu doszło do prawdziwej masakry w wyniku szarży mameluków i szaserów. Pod wieczór zapanował względny spokój; mieszkańcy Madrytu w obawie przed represjami chronili się po domach. Represje były rzeczywiście brutalne. Na rozkaz Murata i podległych mu generałów rozstrzeliwano każdego, kogo pochwycono „z bronią w ręku", nawet jeśli był to tradycyjnie noszony ozdobny sztylet. W ogrodach pałacu Prado, na zboczach Buen Retiro, w krużgankach kościoła Buen Suceso, pod ścianą klasztoru jezuitów, na wzgórzu Principe Pio i w dziesiątkach innych miejsc dokonano masowych egzekucji, nie bawiąc się w żadną procedurę sądową. Ofiarą represji Francuzów padła przede wszystkim uboga ludność Madrytu, bo też to głównie ona zbuntowała się 2 maja. Hiszpańska szlachta i wojsko zachowywały jeszcze bierną postawę, chociaż właśnie ów słynny dzień „dos de Mayo" i dla nich okaże się punktem zwrotnym. Tego pamiętnego dnia późnym wieczorem Murat donosił cesarzowi, że „krwawe wydarzenia wymownie świadczą, iż książę Asturii (to jest Ferdynand VII) przegrał koronę". Marszałek był przekonany, że korona ta przypadnie jemu, skoro udało mu się w ciągu paru godzin stłumić powstanie madryckie. Nie wiedział oczywiście, że o tej samej godzinie — w odległej o kilkaset kilometrów Bajonnie — Napoleon dyktował właśnie list do niego, zawierający te słowa: „Postanowiłem, że król Neapolu będzie rządzić w Madrycie. Pragnę dać ci królestwo Neapolu albo Portugalii. Odpowiedz natychmiast, co o tym sądzisz, bo trzeba to załatwić jak najprędzej". Ów król Neapolu, który z woli Napoleona miał zasiąść na madryckim tronie, to jego rodzony brat Józef Bonaparte. Tak więc hiszpańska korona nie była przeznaczona ani dla Ferdynanda, ani dla Karola IV, ani też dla Murata. Obalona para królewska, jak też nieszczęsny następca tronu, przyjęli decyzję cesarza bez sprzeciwu. Na rozkaz Napoleona wywieziono ich w głąb Francji, gdzie mieli spędzić parę lat w areszcie domowym. Rozgoryczony „cesarską niewdzięcznością" Murat opuścił Madryt niemal natychmiast po otrzymaniu fatalnej depeszy.

PRZECIWNICY

W początkach 1808 roku armia francuska rozrzucona po całej niemal zachodniej i środkowej Europie przedstawiała się następująco.

Piechota: —6 pułków gwardii cesarskiej (2 — grenadierów, 2 — strzelców pieszych, 2 — fizylierów) oraz oddziały tzw. welitów i marynarzy; —89 pułków piechoty liniowej, noszących numery od 1 do 112 (23 numery nie były obsadzone) utworzonych w 1804 roku ze 112 dawnych półbrygad. Z tego 70 pułków miało po trzy bataliony, a 19 już cztery bataliony, według nowej organizacji; —26 pułków piechoty lekkiej o numerach od 1 do 31 (5 numerów nie było obsadzonych), utworzonych w 1804 roku z 31 półbrygad lekkich. Z tego 23 pułki miały po trzy bataliony, a 3 po cztery. Dekretem z 18 lutego 1808 roku — niewątpliwie myśląc już 0 wojnie w Hiszpanii — Napoleon zwiększył pułki liniowe 1 lekkie do pięciu batalionów. Cztery pierwsze bataliony miały po sześć kompanii (w tym jedna grenadierska i jedna woltyżerska), a piąty batalion, składający się z czterech kompanii fizylierskich, czyli kompanii centrum, był batalionem zakładowym. Kompanie grenadierska i woltyżerska zwane były wyborczymi. Pierwsze, złożone z żołnierzy rosłych i doświadczonych, stanowiły

główną siłę uderzeniową batalionu. Wokół kompanii grenadierskich organizował się cały atak. Kompanie woltyżcrskie składały się natomiast z ludzi małych, ale za 10 ruchliwych. Ich zadaniem było oczyszczanie terenu i nękanie nieprzyjaciela. Kompanie fizylierskie zwano centrowymi ze względu na pozycję, jaką zajmowały w ugrupowaniu batalionu między kompaniami grenadierską a woltyżerską. Początkowo kompanii fizylierskich było w batalionie siedem, ale Napoleon zredukował ich liczbę do czterech. Kompania liczyła etatowo 140 ludzi, w tym 3 oficerów, 6 podoficerów i 8 kaprali, w praktyce jednak stany sięgały 90—120 żołnierzy. Pułk miał teoretycznie 3970 ludzi, ale w rzeczywistości było ich znacznie mniej. Znaczny procent żołnierzy znajdował się w szpitalach, zresztą dezercja, zwłaszcza wkrótce po wcieleniu do pułku, była zjawiskiem nagminnym. Dekretem z 29 maja 1808 roku cesarz utworzył 113 pułk liniowy i 32 pułk piechoty lekkiej. Były to jednostki sformowane z dawnych oddziałów Genui, która została przyłączona do Francji. Pułki te składały się więc z żołnierzy włoskich, choć uważane były później za rdzennie francuskie. Dekretem z 7 lipca 1808 roku Napoleon polecił formowanie siedmiu nowych pułków piechoty liniowej o numerach od 114 do 120. Utworzono je z istniejących już wcześniej kombinowanych pułków „tymczasowych'', a więc zorganizowanych pośpiesznie jesienią 1807 roku i włączonych do korpusów Junota i Duponta. Pułki te znajdowały się już w Hiszpanii i Portugalii. Tak więc w początkach 1808 roku cała piechota francuska liczyła 97 pułków liniowych i 27 lekkich. Piechota była uzbrojona w karabiny modelu 1777 zmodernizowane w roku IX (1801). Była to broń skałkowa, zaopatrzona w bagnet, z której można było oddać dwa strzały na minutę. Naboje owinięte w papier łatwo ulegały zawilgoceniu i stąd w czasie niepogody amunicja ta nie bardzo nadawała się do użytku. Teoretyczna donośność takiej broni wynosiła 550 metrów, ale z reguły nie strzelano na większe odległości niż 400 metrów. Dobre wyniki osiągano na jeszcze krótsze dystanse — 110 do 250 metrów. Woltyżerowie mieli karabiny nieco krótsze i lżej-

sze. Każdy z żołnierzy dysponował 60 nabojami w ładownicy Kawaleria:

— 4 pułki gwardii cesarskiej (grenadierzy konni, dragoni, strzelcy konni i polscy szwoleżerowie) oraz szwadron mameluków; — 2 pułki karabinierów; — 12 pułków kirasjerów; — 30 pułków dragonów; — 24 pułki strzelców konnych; — 10 pułków huzarów. 29 maja 1808 roku Napoleon włączył do armii francuskiej pułk szwoleżerów belgijskich, przekształcony na 27 pułk strzelców konnych oraz pułk dragonów toskańskich, przekształcony na 28 pułk strzelców konnych. Każdy pułk miał sztab, cztery szwadrony po dwie kompanie oraz piąty szwadron zakładowy. Pułk jazdy liczył 1040 ludzi i 1053 konie. W kompanii było 102 żołnierzy, w tym 3 oficerów. Dekretem z 10 maja 1807 roku w kawalerii liniowej i lekkiej zwiększono stany do 1055 ludzi. W styczniu 1808 roku cesarz polecił sformować 19 tymczasowych pułków jazdy, z czego 3 kirasjerów, 9 dragonów, 4 strzelców konnych i 3 huzarów. Pułki te, organizowane z rezerw już istniejących regimentów, gotowe były jednak dopiero w wiele miesięcy później. Cała jazda uzbrojona była w szable bądź pałasze różnych typów oraz pistolety. Dragoni mieli krótkie karabinki z bagnetami, a kawaleria lekka — muszkiet z bagnetem 2. Artyleria:

— 6 kompanii artylerii pieszej gwardii; — 4 kompanie artylerii konnej gwardii; — 8 pułków artylerii pieszej liniowej (176 kompanii); — 6 pułków artylerii konnej liniowej (37 kompanii). Kompania artylerii pieszej liniowej liczyła 116 kanonierów 1 2

M. D u p o n t , Napoleon et ses grognards, Paris b.r.w., s. 129—136. C h o p i n, La cavalene française, Paris 1893, s. 113—120.

i 4 oficerów, a artylerii konnej — 96 kanonierów i 4 oficerów. Baterie w polu organizowane były na ogół w ten sposób, że łączono kompanię artylerii pieszej albo konnej z kompanią pociągów. Pierwsza obsługiwała działa, druga zajmowała się końmi i wozami. Baterie piesze składały się z ośmiu dział, a konne z sześciu. Na każde działo przypadało 300 pocisków, z czego trzecią część stanowiły kartacze. Umieszczano je w jaszczach amunicyjnych, których dwa lub trzy przypadały na każde działo. Artyleria transportowała również zapasową amunicję dla piechoty, a więc po 60 nabojów dla każdego piechura. W jaszczach mieściło się po 16 tys. nabojów. W artylerii francuskiej wykorzystywano działa kalibru 12, 8, 6 i 4 funtów oraz haubice 6-calowe. Działa 12-funtowe, nazywane pozycyjnymi, przeznaczone były do oblegania twierdz. Z dział można było prowadzić celny ogień granatami na odległość do 1000 metrów, a kartaczami do 400 metrów. Starano się jednak zawsze maksymalnie zbliżyć do nieprzyjaciela, aby uzyskać w ten sposób większą celność ognia. Stąd działa 12-funtowe prowadziły zazwyczaj ogień nie dalej niż na 800 metrów. W przypadku dział mniejszego kalibru dystans ten był jeszcze krótszy. Wojska inżynieryjne: — 2 bataliony minerów po pięć kompanii; — 5 batalionów saperów po dziewięć kompanii. Każda kompania miała 88 żołnierzy. Armia francuska w początkach 1808 roku uważana była za najlepszą w Europie. Tę powszechną opinię ugruntowało kilkadziesiąt znakomitych zwycięstw nad wojskami austriackimi, pruskimi i rosyjskimi, jakie odnieśli Francuzi w latach 1800—1807. Armia ta prowadzona była przez wybornych dowódców, miała też zaprawionych w bojach oficerów wszystkich szczebli. Wielu żołnierzy uczestniczyło w jednej lub dwu kampaniach, a więc odznaczało się dużym doświadczeniem. A mimo to owe wspaniałe wojsko zorganizowane przez Napoleona w Wielką Armię nie było tak niezawodne, jak o tym byli przeświadczeni cesarz, jego marszałkowie i generałowie, a zresztą niemal cała Europa. Zwycięskie kampanie ostatnich kil-

ku lat były również krwawe dla Francuzów. Coraz większy procent wśród żołnierzy stanowili ludzie młodzi, coraz mniej natomiast było takich wiarusów, którzy walczyli jeszcze w czasach Wielkiej Rewolucji i towarzyszyli Bonapartemu we Włoszech i Egipcie. Ogrom zadań, przed jakimi stanęła Wielka Armia, rozrzucona po całej zachodniej i środkowej Europie, sprawił, że trzeba było w coraz większym stopniu opierać się na pułkach cudzoziemskich, które — z wyjątkiem tylko regimentów polskich — wcale nie czuły sympatii do Francuzów i na ogół pod przymusem broniły interesów cesarza. Słabą stroną Wielkiej Armii było jej zaopatrzenie. Napoleon przyzwyczaił swe wojsko żyć na koszt podbitego kraju. Stąd brakowało środków transportowych, ambulansów, rozbudowanej służby tyłów. Niemal wszystkie dotychczasowe kampanie kończyły się po paru tygodniach i cesarscy żołnierze przywykli spędzać w polu nie więcej niż kilka miesięcy. Już kampania 1807 roku przeciwko Prusom i Rosji prowadzona w trudnych warunkach terenowych i klimatycznych na ziemiach polskich świadczyła, że Francuzom brak wytrwałości, że rychło zniechęcają się, że upadają na duchu, kiedy zaczyna nie dostawać pożywienia i nie ma ciepłych kwater. Wystąpiła już wtedy rywalizacja między poszczególnymi marszałkami, zazdrosnymi o sławę i cesarskie łaski, liczącymi na nowe nagrody. Zamiast ściśle współpracować i razem dążyć do zwycięstwa, działali nieraz na własną rękę, świadomie pozostawiając w zagrożeniu konkurencyjne korpusy. Te słabości Wielkiej Armii bardzo szybko wyjdą na jaw w wojnie hiszpańskiej. Armia francuska, jaka wkroczyła do Hiszpanii jesienią 1807 roku i wiosną roku następnego, była niezbyt liczna — wszystkiego 80 tys. żołnierzy. Składała się. zresztą głównie z pułków tymczasowych, sformowanych z najgorszych rezerw, legionów departamentowych i gwardii narodowej. W opinii Napoleona pułki takie miały wystarczyć do pokonania słabego przeciwnika, za jakiego uważano Hiszpanów. Ta cesarska pewność siebie i lekceważenie nieprzyjaciela udzieliły się francuskim marszałkom i generałom. Już wkrótce okaże się to zgubne i doprowadzi nawet do chwilowej katastrofy.

Armia hiszpańska roku 1808 rzeczywiście miała opinię jednej z najgorszych w Europie. Wynikało to zarówno z przestarzałej struktury organizacyjnej, wadliwego systemu rekrutacji, fatalnego stanu wyszkolenia żołnierzy, jak i rażących braków w uzbrojeniu i wyposażeniu. Armia ta — licząca łącznie nieco ponad 131 tys. ludzi — składała się z kilku rodzajów broni. Najbardziej reprezentacyjna i w stosunkowo niezłym stanie była gwardia królewska (Tropa de Casa Real) składająca się z czterech kompanii konnej gwardii przybocznej (Guardias de Corps) zwanych Espanda, Americana, Italia, Flamenca, stu halabardników (Real guardias de Albaderos), uczestniczących tylko w uroczystościach dworskich, tzw. gwardii hiszpańskiej (Guardias de Infanteria Espanola), gwardii walońskiej (Guardias Walonas), królewskich karabinierów (Real Brigada de Caribeneros) oraz baterii 8 dział. Gwardia walońska była pozostałością dawno minionych czasów, kiedy to Niderlandy znajdowały się pod panowaniem dworu madryckiego i dostarczały tysięcy najemników. W 1808 roku Walończycy (dzisiejsi Belgowie) byli obywatelami francuskiego imperium i służyli pod sztandarami Napoleona. Gwardia walońska, o której tu mowa, składała się więc głównie z rodzimych żołnierzy hiszpańskich, chociaż nie brakowało w niej również cudzoziemców. Tradycyjnie już — od kilkuset lat — w armii hiszpańskiej istniały pułki szwajcarskie. Rekrutowały się one rzeczywiście ze szwajcarskich najemników, w mniejszym stopniu także z żołnierzy z państewek niemieckich. W 1808 roku istniało sześć takich pułków (każdy po 2 bataliony) liczących łącznie 342 oficerów i 8658 żołnierzy. Były to: Wimpfen, Reding Senior, Reding Junior, Beschard, Trexler i Preux. Były też trzy pułki piechoty irlandzkiej — Hibernia, Irlanda i Ultonia — w których rzeczywiście służyli Irlandczycy. Pułki te utworzone zostały na przełomie XVII i XVIII stulecia, kiedy to irlandzcy katolicy musieli uchodzić przed prześladowaniami angielskich protestantów. Z czasem w Hiszpanii osiadło parę tysięcy takich rodzin, które tradycyjnie już, z ojca na syna, dostarczały żołnierzy do owych pułków. Większość stanowisk

oficerskich była także obsadzona przez potomków Irlandczyków. Nic więc dziwnego, że pułkami i batalionami dowodzili oficerowie o nazwiskach Blake, O'Donnel, O'Neill, O'Daly, O'Donahue, Lacy, Mahony. Istniał także pułk piechoty neapolitańskiej, złożony głównie z najemnych żołnierzy włoskich. Hiszpańska piechota liniowa składała się z 39 pułków po trzy bataliony w każdym. Bataliony liczyły po cztery kompanie, a każda z nich miała 3 oficerów i 188 żołnierzy szeregowych. Była to chyba najniższa procentowo obsada oficerska ze wszystkich ówczesnych armii europejskich. W innych armiach na kompanię przypadało po 4, a nawet 5 oficerów. Zresztą kompanie te były mniejsze (120—130 ludzi), a tym samym łatwiejsze w manewrowaniu i sprawniejsze na polu walki. Łącznie hiszpańska piechota liniowa miała 1521 oficerów i 87 984 żołnierzy. Istniała też piechota lekka, składająca się z dwunastu sześciokompanijnych batalionów, po 1200 ludzi w każdym. Bataliony te były tradycyjnie formowane na dawnych ziemiach królestwa Kastylii i Aragonii, a więc w prowincjach takich, jak Stara i Nowa Kastylia, Aragonia, Katalonia, Walencja i Nawarra. Nosiły one nazwy prowincji, w których były tworzone. Łącznie lekka piechota liczyła 228 oficerów i 14 400 żołnierzy. Piechota lekka (Infanteria ligera) miała mundury różniące ją od piechoty liniowej. Zamiast ciężkich butów żołnierze nosili sandały. Charakterystyczne były także skórzane hełmy oraz pasy z ładownicami na naboje. Wprawdzie w 1806 roku ujednolicono mundury całej piechoty, ale przepisy te weszły w życie znacznie później. W 1804 roku, kiedy Francja ponownie toczyła wojnę z Anglią, Napoleon zażądał od Karola IV wystawienia zbrojnej milicji, która ochraniałaby garnizony hiszpańskich miast portowych i broniła wybrzeża przed ewentualną inwazją Brytyjczyków. Bataliony tej milicji (łącznie 30 tys. żołnierzy) nosiły nazwy miast, w których były formowane, np. Badajoz, Lugo, Alcazar. Poziomem wyszkolenia i uzbrojeniem podobne były do pułków piechoty liniowej i lekkiej. Hiszpańska kawaleria miała tylko 1104 oficerów i 12 960 żołnierzy, a więc tworzyła zaledwie ósmą część ogółu sił zbrojnych, podczas gdy w armiach ówczesnej Europy

przyjmowano, że jazda musi stanowić co najmniej szóstą część wojska. Kawaleria ta składała się z dwunastu pułków jazdy ciężkiej i tyluż lekkiej, przy czym każdy z regimentów liczył teoretycznie 700 szabel. W praktyce nigdy nie osiągano pełnych stanów, co zresztą nie było jeszcze najdotkliwszym niedostatkiem. O wiele groźniejsze w skutkach było to, że pułkom brakowało koni. Tak np. w czerwcu 1808 roku regiment królowej miał zaledwie 202 wierzchowce dla 668 ludzi. Inny z pułków ciężkiej jazdy liczył tylko 259 koni dla 667 żołnierzy. Pułk strzelców konnych dysponował jedynie 185 wierzchowcami dla 577 ludzi. Kiedy jesienią 1807 roku Napoleon zażądał od dworu madryckiego wystawienia dywizji kawalerii, która wsparłaby marsz Junota ku Portugalii, można było spełnić ten rozkaz i wystawić 2 tys. jeźdźców tylko w ten sposób, że z dziesięciu pułków pozbierano wszystkich konnych żołnierzy. Po wydzieleniu owej dywizji armia hiszpańska była praktycznie pozbawiona kawalerii. Bez wątpienia najlepszym rodzajem broni — warto to podkreślić — była artyleria. Składała się ona z 34 baterii polowych, 6 konnych i 31 garnizonowych. Łącznie liczyła 6500 żołnierzy. Baterie piesze i konne miały teoretycznie po sześć dział, ale w niejednym wypadku liczyły tylko po cztery. Słabą stroną hiszpańskiej artylerii był niedostatek koni. Dla 216 armat wiosną 1808 roku Hiszpanie mogli wystawić zaledwie 400 zwierząt pociągowych, zarówno koni, jak i mułów. Sprawiało to, że hiszpańska artyleria była powolna w marszu i jej stosunkowo wysoka sprawność ujawniała się dopiero wówczas, kiedy artylerzyści mieli dosyć czasu, by zająć pozycje i przygotować się do walki. W przeciwieństwie do innych armii europejskich kanonierzy nie dosiadali koni, ale szli piechotą prowadząc wierzchowce i muły za uzdę. Cechą charakterystyczną hiszpańskich artylerzystów było to, że z reguły nie porzucali dział i raczej ginęli na polu walki, niż odstępowali swych armat. To niewątpliwe bohaterstwo, ta pogarda śmierci, to trwanie przy baterii aż do końca powodowało jednak, że po każdej bitwie — zwłaszcza przegranej — hiszpańskie dowództwo musiało odbudowywać artylerię. Dlatego też,

zwłaszcza w latach 1809—1812, artyleria hiszpańska była nieliczna i nie odgrywała większej roli na polu bitwy. Armia hiszpańska opierała się w zasadzie na zaciągu ochotniczym , a kiedy zaciąg ten okazywał się niewystarczający, uciekano się do poboru zwanego „quinta" („piąta część"), bowiem teoretycznie do wojska miał trafiać co piąty poborowy. Od poboru w praktyce byli wyłączeni mieszczanie i rzemieślnicy, nie mówiąc już o szlachcie. Dlatego też obejmował on niemal wyłącznie chłopów. Korpus oficerski składał się z trzech odrębnych grup. Pierwszą stanowili oficerowie wyrośli z szeregów armii, którzy spędzili w niej kilkanaście czy nawet kilkadziesiąt lat i przeszli wszystkie stopnie podoficerskie, by wreszcie otrzymać szlify podporucznika. Opanowali oni w niezłym stopniu praktyczną stronę wojennego rzemiosła, ale brakowało im przygotowania teoretycznego. Zresztą obowiązywała zasada, że ludzie ci — wywodzący się z niższych warstw społeczeństwa — nie mogli awansować ponad stopień kapitana. Dowodzili więc kompaniami, a w najlepszym wypadku batalionami. Drugą grupę stanowili oficerowie pochodzenia szlacheckiego bądź też wywodzący się z bogatego mieszczaństwa. Zazwyczaj nie kończyli żadnych wyższych uczelni, tym bardziej że z istniejących pięciu szkół tego typu Manuel Godoy zachował tylko jedną w Zamorze. Stanowiska oficerskie można było zresztą kupić i zdarzało się wielokrotnie, że dwudziestoletni młodzieńcy dowodzili batalionami i pułkami, nie mając pojęcia, w jaki sposób wydawać najprostszą komendę. Dodajmy, że w każdym pułku obowiązywał inny regulamin musztry — jeśli w takiej sytuacji można w ogóle mówić o regulaminie — i kiedy dowódca dywizji manewrował swymi oddziałami na polu walki, każdy regiment wykonywał jego rozkazy w inny sposób. Trzecią grupę oficerów stanowili faworyci Godoya. Książę Pokoju dążył do zapewnienia sobie kontroli nad armią właśnie poprzez oddanych mu dworaków. Byli to ludzie nie tylko szlacheckiego pochodzenia, ale również różnego rodzaju awanturnicy, w tym także francuscy rojaliści-emigranci i cudzoziemcy. To zjawisko, nader powszechne w armii hiszpańskiej początków

XIX stulecia, powodowało fatalną w skutkach demoralizację. Wśród oficerów panowała opinia, że o awansie decyduje nie długa i pełna wyrzeczeń służba, nie talenty dowódcze, ale łaska Godoya. Wielu z nich zabiegało więc przede wszystkim o jego względy, bardziej dbało o dobre stosunki z rodziną królewską niż o porządek w pułkach i batalionach powierzonych ich pieczy. Nie znaczy to oczywiście, że wszyscy hiszpańscy oficerowie i dowódcy byli miernotami. Rozpoczynająca się w 1808 roku długotrwała wojna miała wykazać, że nie brakowało wśród nich ludzi utalentowanych. Bez wątpienia dobrymi dowódcami byli tacy generałowie, jak Castaños, Palafox czy markiz de la Romana. Przeważał jednak typ wyższego oficera i generała bardzo słabo znającego się na wojennym rzemiośle, niesprawnego fizycznie, nie potrafiącego nawet wydawać komend, nie mającego 3 autorytetu wśród podwładnych . Dodajmy, że armia hiszpańska, jaką napotkali Francuzi wiosną 1808 roku, była pozbawiona swych najlepszych oddziałów. W marcu 1807 roku, kiedy toczyła się jeszcze wojna z Prusami i Rosją, Napoleon zażądał od Karola IV wystawienia kombinowanej dywizji, która w parę miesięcy później znalazła się w Hamburgu i Danii z zadaniem obrony wybrzeża przed Anglikami. Dywizją tą dowodził wspomniany już generał Pedro Caro y Sureda markiz de la Romana. Powiódł on ze sobą cztery pułki piechoty liniowej (Asturias, Princesa, Guadalaxara i Zamora), dwa bataliony lekkiej piechoty (pierwszy ochotników Barcelony i drugi ochotników Katalonii), trzy pułki ciężkiej jazdy (del Rey, del Infante i de Algarbe), dwa pułki dragonów (Almensa i Villa Viciosa) oraz cztery baterie artylerii. Łącznic dywizja liczyła 9152 ludzi. Kiedy zaczęła się już wojna w Hiszpanii, dywizja markiza de la Romana została rozrzucona po ziemi duńskiej poszczególnymi pułkami i batalionami, tak aby żołnierze nie mogli kontaktować się ze sobą i aby pozostawali pod obcym dowództwem. Francuzi starali się również odciąć ich od jakichkolwiek inforJ

O. von s. 3—40.

P i v k a, Spanish Armies of the Napoleonic Wart, London 1975,

macji z Półwyspu Pirenejskiego. Jednocześnie otaczali Hiszpanów szczególnymi względami, aby utrzymać ich w wierności dla Napoleona. Zwiększono ich żołd, a marsz. Bernadotte dobrał sobie eskortę spośród żołnierzy pułku del Rey. Mimo to agentom angielskim udało się pozyskać oficerów tej dywizji i markiz de la Romana — ku zaskoczeniu francuskiego dowództwa — potrafił skupić większość podległych mu oddziałów na wyspie Langeland (ok. 9 tys. ludzi), a następnie załadować na okręty brytyjskie adm. Richarda Keata. Oddziały te zostały przeniesione do hiszpańskiego portu Santander, gdzie wylądowały w sierpniu 1808 roku. Weszły one jako 5 dywizja w skład Armii Galicji dowodzonej przez gen. Joachima Blake'a.

SZWOLEŻEROWIE GWARDII

Skoro mowa o uczestnikach wojny hiszpańskiej, nie sposób pominąć polskich szwoleżerów — jednego z najsłynniejszych pułków gwardii napoleońskiej. Znaleźli się oni bardzo wcześnie w Hiszpanii, bo już w marcu 1808 roku, a w dziewięć miesięcy później mieli okryć się chwałą w szarży na przełęcz Somosierra. W listopadzie 1806 roku, kiedy Napoleon znalazł się na ziemiach polskich, powitał go w nadgranicznym miasteczku Bytyń i towarzyszył dalej do Poznania kilkudziesięcioosobowy oddział gwardii honorowej. Dowodził nim płk Jan Umiński — późniejszy generał jazdy Księstwa Warszawskiego — a wśród gwardzistów znajdowali się Dezydery Chłapowski i Andrzej Niegolewski, z czasem oficerowie pułku szwoleżerów. Ta poznańska gwardia honorowa złożona była z synów zamożnych ziemian i miała stanowić dowód pełnego poświęcenia szlachty wielkopolskiej dla cesarza Francuzów. Gwardia powstała z inicjatywy gen. Jana Henryka Dąbrowskiego, który w owym czasie organizował Wojsko Polskie w Poznaniu i Kaliszu i miał nadzieję, że Napoleon — jeśli zdecyduje się na odbudowę państwa polskiego — oprze się przede wszystkim na ludziach z Wielkopolski. W miesiąc później cesarz znalazł się w Warszawie, gdzie eskortowała go inna gwardia honorowa. Utworzył ją Wincenty Krasiński, założyciel „Towarzystwa Przyjaciół Ojczyzny" — luźnego związku bogatych ziemian mazowieckich, rywalizują-

cych od 1804 roku z podobnym stowarzyszeniem „Przyjaciół Jabłonny", skupionym wokół księcia Józefa Poniatowskiego. W intencjach Krasińskiego ta warszawska gwardia honorowa miała stać się zalążkiem polskiej formacji wojskowej, która — w przeciwieństwie do gwardii poznańskiej, rozwiązanej po wyjeździe Napoleona — miała już stale towarzyszyć cesarzowi podczas jego pobytu na ziemiach polskich. Członkowie gwardii mieliby w ten sposób ułatwiony kontakt z cesarzem, a zaskarbiwszy sobie jego względy i zaufanie mogliby rychło obsadzić ważne stanowiska w „powstającym z popiołów" państwie polskim. Ponieważ chodziło tu o zaciętą rywalizację z „Przyjaciółmi Jabłonny", więc do warszawskiej gwardii honorowej nie dopuszczono żadnych zwolenników księcia Józefa. Obok Krasińskich znaleźli się w jej szeregach członkowie takich rodzin, jak Lubieńscy, Małachowscy i Rostworowscy, a także późniejszy bohater szarży na Somosierrę — sam osobiście niezbyt zamożny — Jan Kozietulski. Zabiegi Krasińskiego okazały się skuteczne — Napoleon zaakceptował pomysł stworzenia stałej gwardii polskiej. 18 stycznia 1807 roku podczas pobytu w Warszawie zlecił marsz. Berthierowi przygotowanie wstępnego projektu, a 30 stycznia nakazał marszałkowi dworu Durokowi i swemu adiutantowi gen. Rappowi, by zajęli się jego realizacją. Miał to być oddział lekkiej jazdy złożony z czterech kompanii po 120 żołnierzy w każdej. Napoieon doceniał wartość polskiej kawalerii i uznał, że właśnie ten rodzaj broni „najlepiej odpowiada polskiemu charakterowi". 19 lutego 1807 roku Rada Administracyjna — ówczesny tymczasowy rząd polski — wydała odezwę wzywającą młodych ludzi, by zgłaszali się do nowej formacji. 6 kwietnia podczas pobytu w Kamieńcu Suskim na Mazurach Napoleon podpisał dekret o utworzeniu pułku polskich szwoleżerów gwardii. Pułk ten miał składać się z czterech szwadronów, po dwie kompanie w każdym i wraz ze sztabem liczyć 60 oficerów i 976 żołnierzy szeregowych. Etat kompanii przewidywał, że będzie ona składać się z 5 oficerów oraz 120 podoficerów i szeregowych. Kompanie 1 i 5 miały tworzyć pierwszy szwadron, 2 i 6 —

drugi, 3 i 7 — trzeci, a 4 i 8 — czwarty. Organizacja pułku była wzorowana na regimencie strzelców konnych gwardii Ponieważ pułk ten od razu został włączony do gwardii cesarskiej i nie należał formalnie do Wojska Polskiego, przeto wiadomo było, że Napoleon zabierze go z sobą do Francji. Służący w nim oficerowie mogli wprawdzie liczyć na cesarską przychylność i poparcie w dalszej karierze wojskowej, ale przebywając z dala od ojczystej ziemi nie byliby już w stanie odgrywać w kraju poważniejszej roli. Rachuby Krasińskiego okazały się więc płonne, ale ponieważ wiosną 1807 roku Poniatowski pełnił obowiązki dyrektora wojny (faktycznie był ministrem tego resortu) — pozostała mu służba w pułku szwoleżerów gwardii jako najpewniejszy sposób dalszej kariery. Krasiński z kilkudziesięciu gwardzistami towarzyszył zresztą Napoleonowi w kampanii zimowo-wiosennej i rzeczywiście zyskał sobie jego przychylność. Cesarz mianował go dowódcą tworzącego się pułku i pozwolił obsadzić dawnymi „przyjaciółmi ojczyzny" większość stanowisk dowódczych. Tak więc spośród zaufanych Krasińskiego funkcje szefów szwadronu otrzymali Tomasz Łubieński (1 szwadron), Paweł Sapieha (2), Małachowski (3) i Jan Kozietulski (4). Dowódcami kompanii zostali natomiast kapitanowie Meyer, Byszewski, Radzimiński i Franciszek Łubieński. W pułku było też sporo innych przyjaciół Krasińskiego na stanowiskach poruczników i podporuczników. Rzecz w tym jednak, że cesarz nie zamierzał zamykać się w kręgu ludzi z klanu Krasińskich. Pułk szwoleżerów gwardii, złożony z młodych ziemian, miał związać z cesarzem jak najwięcej liczących się rodzin polskich. Dlatego też dekretem z 7 kwietnia Napoleon mianował na stanowiska oficerskie także przedstawicieli innych grup, rywalizujących z „przyjaciółmi ojczyzny". Z dawnej poznańskiej gwardii honorowej znalazł się tu Andrzej Niegolewski. Z oficerów sztabu gen. Zajączka — porucznicy Denisko i Zieliński, ze sztabu gen. Dąbrowskiego — 1

M. K u j a w s k i , Z bojów polskich w wojnach napoleońskich, Londyn 1967, s. 64—71.

Łukasz Wybicki. Weszła też do pułku spora grupa oficerów, którzy byli przewodnikami i tłumaczami w sztabach francuskich marszałków i generałów, a więc adiutant Duroka — Paweł Jerzmanowski, ze sztabu gen. Milhauda — Wincenty Górski, ze sztabu Davouta — Józef Szymanowski, ze sztabu Bessieresa — Olszewski, ze sztabu Lefebvre'a — Stefan Krzyżanowski. Cesarz mianował także oficerami szwoleżerów — co prawda na niższych stanowiskach — paru ludzi bliskich Poniatowskiemu. Byli to porucznicy Gutakowski, Fredro, Dembowski i podporucznicy Ludwik Kicki, Ostaszewski, Kamiński, Lanckoroński, Czosnowski. Książę Józef — jako dyrektor wydziału wojny, a następnie minister tego resortu, niechętnym okiem patrzył na tworzenie pułku, który w zamysłach dowódcy Wincentego Krasińskiego miał opierać się na ludziach skłóconych z Poniatowskim. Nie leżało przecież w interesie księcia-ministra, aby przy cesarskiej osobie znajdowała się formacja wojskowa, nie wchodząca w skład Wojska Polskiego, a więc nie podlegająca jego własnym rozkazom i mogąca stać się wylęgarnią różnego rodzaju intrygantów. Pamiętajmy, że Krasiński, popierany przez Dąbrowskiego i Zajączka, próbował już wiosną 1807 roku pozbawić Poniatowskiego dowództwa nad polską armią. Co więcej, pułk szwoleżerów, zaliczony od razu do gwardii, a więc dający służącym w nim żołnierzom spore możliwości kariery, pozbawiał tworzące się Wojsko Polskie cennych kadr. Nic więc dziwnego, że Poniatowski, zmuszony wykonać cesarski rozkaz i dopomagać w formowaniu regimentu szwoleżerów, wpływał jednak osobiście na swych przyjaciół i zwolenników — a czasem nawet na ludzi początkowo mu niechętnych — aby zrezygnowali ze służby w tym pułku i pozostali w Wojsku Polskim. Ta jego akcja okazała się dosyć skuteczna. W każdym razie z pierwszej obsady — tej wyznaczonej dekretem z 7 kwietnia 1807 roku — przynajmniej połowa oficerów nie przyjęła proponowanych stanowisk albo też podała się wkrótce do dymisji. Uczynili tak szefowie szwadronu Sapieha i Małachowski, dowódcy kompanii kapitanowie Antoni Potocki, Meyer i Byszewski, dowódcy plutonów porucznicy Gutakowski, Win-

centy Górski, Józef Szymanowski, Zieliński, Denisko, Radzimiński oraz podporucznicy Lubomirski, Kicki, Ostaszewski, Leszczyński, Puzyna, Lanckoroński, Czosnowski. W takiej sytuacji połowa stanowisk w pułku nie była obsadzona, co oczywiście opóźniało jego formowanie. Krasiński czekał kilka miesięcy, a wreszcie poinformował cesarza o niepokojącym stanie rzeczy. 12 marca 1808 roku, kiedy pułk w większości znajdował się już we Francji, Napoleon mianował nowych oficerów, zaproponowanych mu przez Krasińskiego. Dopiero wówczas pułk otrzymał niemal pełną obsadę, chociaż i tu zdarzały się wypadki nieprzyjęcia nominacji. Tak więc od marca 1808 roku organizacja pułku przedstawiała się następująco. Jego dowódcą był nadal płk Wincenty Krasiński, mający do pomocy — od kwietnia 1807 roku — dwu doświadczonych francuskich oficerów: mjr. Charlesa Delaitre'a i mjr. Pierre'a Dautancourta. Pierwszym szwadronem dowodził nadal szef Tomasz Łubieński, 1 kompanią — kpt. Franciszek Łubieński, a 5 — kpt. Stanisław Gorayski. Drugi szwadron otrzymał szef Jan Kozietulski (poprzednio dowódca 4). Dowódcą 2 kompanii był kpt. Paweł Jerzmanowski, a 6 — kpt. Wincenty Radzimiński. Trzeci szwadron dostał za dowódcę szefa Ignacego Stokowskiego. 3 kompanią od początku dowodził kpt. Jan Dziewanowski, a 7 — kpt. Piotr Krasiński. Czwartym szwadronem, najpóźniej formowanym, dowodził szef Ignacy Kamieński. 4 kompanią — kpt. Seweryn Fredro, a 8 — kpt. Feliks Trzciński 2 . Pułk według założeń Napoleona miał być jednostką elitarną nie tylko z racji natychmiastowego włączenia go do cesarskiej gwardii. Miał bowiem składać się z „właścicieli i synów właścicieli", którzy chcąc wstąpić do pułku, musieli na własny koszt sprawić sobie konia, oporządzenie i umundurowanie. Ponieważ mundur szwoleżerów był znacznie kosztowniejszy od mundu2

Ordre de bataille pułku szwoleżerów z marca 1808.

rów polskich pułków liniowych, więc taka bariera materialna mogła skutecznie przeszkodzić w napływie do pułku młodych ludzi z niezamożnych rodzin. Na szczęście stało się inaczej. Polskie bogate ziemiaństwo — nie mówiąc już o arystokracji — nie kwapiło się wcale z posyłaniem swoich synów na niepewną francuską służbę i kompromitowaniem się tym samym wobec Rosji, Prus i Austrii. Jak już mówiliśmy, wiele nominacji na stanowiska oficerskie nie zostało przyjętych, a po pierwszych tygodniach od chwili utworzenia pułku brakowało wystarczającej liczby młodych zamożnych ziemian, by nadać regimentowi charakter elitarnej jednostki arystokratów. Dlatego też bardzo szybko zrezygnowano z tego rodzaju szkodliwych ambicji, przyjmując do pułku młodzież drobnoszlachecką, która w większości wypadków nie była w stanie zapłacić za konia, mundur i oporządzenie. Na własny koszt mundurowali się tylko oficerowie — i to zapewne nie wszyscy. Podoficerowie i szeregowi korzystali z pomocy finansowej rządu Księstwa bądź też potrącano im później pewne sumy z żołdu. Analiza „kontroli" pułkowej pozwala stwierdzić, że w ogromnej większości szeregowi i podoficerowie rekrutowali się z drobnej szlachty mazowieckiej, płockiej i podlaskiej, a także z okolic Sieradza. Byli jednak również przedstawiciele innych dzielnic — w tym także pozostających pod zaborem rosyjskim i austriackim. W tym względzie pułk, który na parę lat zastępował młodym ludziom rodzinę, pozwalał na integrację tej młodzieży, umacniał w niej poczucia narodowej wspólnoty, przełamywał bariery regionalne. W pułkach liniowych Księstwa Warszawskiego sytuacja wyglądała trochę inaczej, bowiem były one z zasady organizowane w jednym departamencie, a więc miały charakter regimentów wywodzących się z jednej tylko części kraju. Nie ulega wątpliwości, że pierwsi ochotnicy, którzy wiosną 1807 roku napłynęli do pułku, kierowali się swoistym snobizmem służenia w szeregach gwardii. Byli oni przekonani, że pułk — teoretycznie należący do gwardii cesarskiej — pozostanie na terenie Księstwa. Rychło okazało się jednak, że Napo-

leon zamierza zabrać regiment do Francji i wykorzystać w wojnach prowadzonych nieraz bardzo daleko od ziem polskich. 17 czerwca 1807 roku opuściła Warszawę 1 kompania (126 ludzi) pod dowództwem szefa szwadronu Tomasza Łubieńskiego. 30 sierpnia poszła za nią 5 kompania dowodzona przez por. Gorayskiego. Formowano już wówczas kolejne kompanie, które miały opuścić koszary mirowskie w niedługim czasie. I właśnie wtedy wystąpiło masowe zjawisko brania urlopów, zwalniania się z pułku pod byle pozorem. W lipcu 1807 roku takich przypadków zanotowano 11, w sierpniu już 16, we wrześniu 18, w październiku 23, w listopadzie wprawdzie tylko 9, ale za to w grudniu aż 34. Łącznie w drugiej połowie 1807 roku zwolniło się albo wzięło definitywne urlopy — nie wracając już do pułku — 110 szwoleżerów, a więc szósta część zarejestrowanych do tej pory ochotników. Wskazuje to, że wbrew temu, co pisali niektórzy pamiętnikarze — i co przeszło zresztą do historiografii — służba w cesarskim pułku gwardyjskim nie budziła entuzjazmu z chwilą gdy trzeba było opuścić kraj i pomaszerować do Francji. Tak masowe zjawisko zwalniania się z pułku opóźniło oczywiście jego sformowanie. Wprawdzie 18 września wyruszyła z Warszawy 2 kompania pod szefem Kozietulskim (137 ludzi), ale następna — 6, pod kpt. Radzimińskim (127) mogła opuścić koszary mirowskie dopiero w dwa miesiące później, 16 listopada. 3 kompania (156 ludzi) pod kpt. Dziewanowskim wyszła z Warszawy 16 grudnia, 7 (176) z kpt. Piotrem Krasińskim 12 stycznia 1808 roku, a 4 szwadron, najpóźniej formowany (211) z mjr. Dautancourtem dopiero 3 marca \ To zjawisko brania urlopów i zwalniania się z pułku trwało jeszcze przez styczeń i luty. W marcu jednak niemal całkowicie ustało po prostu z tej przyczyny, że cały pułk opuścił już Polskę i że w drodze do Francji takich urlopów już nie udzielano. Nie ulega wątpliwości, że podstawową przyczyną brania urlopów była tęsknota za rodzinami i obawa przed służbą w odległych krajach. Rzecz charakterystyczna, że kilkudziesięciu szwoleże5

K u j a w s k i, op. cit, s. 196.

rów wzięło takie zwolnienia ze służby w przeddzień Bożego Narodzenia 1807 roku albo też natychmiast potem. Opóźnienia w formowaniu pułku spowodowały, że ponaglany przez Napoleona książę Józef zmuszony był wyrazić zgodę na wybranie „ochotników" z istniejących już pułków jazdy Księstwa. Ten dotkliwy ubytek (łącznie wybrano 288 żołnierzy) starano się złagodzić w ten sposób, że każdy z pułków jazdy — a było ich wówczas sześć — miał dostarczyć po kilkudziesięciu ludzi. W ten sposób w regimencie szwoleżerów znalazła się spora grupa żołnierzy, którzy brali już udział w kampanii 1807 roku walcząc na Pomorzu, biorąc udział w oblężeniu Gdańska i uczestnicząc w bitwie pod Frydlandem. Odnosiło się to przede wszystkim do tych, którzy wywodzili się z 5 pułku strzelców konnych i 6 pułku ułanów. Takich żołnierzy spotkamy właśnie w 3 szwadronie, który miał wsławić się zdobyciem Somosierry. Tylko 1 kompania opuściwszy Warszawę pomaszerowała na północ do Wielkiej Armii, ale dotarła tam już po bitwie pod Frydlandem, a więc faktycznie po zakończeniu działań wojennych kampanii 1807 roku. Następne kompanie szły z Warszawy przez północne Niemcy do Francji, zatrzymując się na kilka tygodni — czasem na parę miesięcy — w Chantilly pod Paryżem. Tu założony został zakład pułku szwoleżerów gwardii, tutaj uzupełniono broń i wyposażenie, tutaj również dokonano ostatecznego przeglądu. Trzy kompanie pułku szwoleżerów — 1, 5 i 2 — dowodzone przez szefa szwadronu Tomasza Łubieńskiego zostały najwcześniej posłane za Pireneje. Znałazły się one w Hiszpanii już 4 marca 1808 roku, eskortując Joachima Murata — wraz z nim wkraczając do Madrytu. Tych 350 szwoleżerów było świadkami powstania mieszkańców hiszpańskiej stolicy 2 i 3 maja, ale — na szczęście — nie uczestniczyło w jego tłumieniu. Dlatego też w „kontroli" pułku nie odnotowano żadnych strat w tych dwu dramatycznych dniach. 23 marca w Hiszpanii znalazła się 6 kompania dowodzona przez Wincentego Radzimińskiego. Została ona przydzielona do korpusu gwardii marsz. Bessieresa i miała w najbliższych miesiącach stacjonować w północnej Hiszpanii. To właśnie ta

kompania, wchodząca w skład 2 szwadronu, wsławiła się 14 lipca znakomitą szarżą pod Medina de Rio Seco. Polegli wówczas szwoleżerowie Franciszek Głuchowski i Jerzy Woliński. W parę dni po bitwie nadeszły z Madrytu trzy kompanie szwoleżerów, tak że pod Rio Seco nastąpiło połączenie szwadronów 1 i 2. Dowództwo nad nimi objął płk Wincenty Krasiński, przebywający zresztą w Hiszpanii już od kwietnia. Tymczasem szwadrony 3 i 4 pozostawały jeszcze w Chantilly, a także w Bajonnie nad hiszpańską granicą. Właśnie w Bajonnie eskortowała Napoleona 3 kompania dowodzona przez kpt. Dziewanowskiego. Cesarz mieszkał pod miastem w pałacu Marrac i szwoleżerowie wystawiali codziennie pluton służbowy. To wtedy cesarz po raz pierwszy zobaczył szwoleżerów i po raz pierwszy też dokonał osobistego ich przeglądu. „Szwadron stanął w ogrodzie w szyku bojowym — pisze Andrzej Niegolewski — kilka chwil potem przyszedł cesarz przyodziany w mundur grenadierów pieszych gwardii. Major Delaitre, Francuz, był naszego szwadronu dowódcą. Chcąc się przed cesarzem popisać, zakomenderował swym bardzo słabym głosem jakiś zwrot. My mało znając komendy, jeszcze francuskiej, i nie dosłyszawszy komenderującego, obróciliśmy się jedni w lewo, drudzy w prawo i okazała się wielka mieszanina. Cesarz splunął, ale bez okazania gniewu, a potem rzekłszy »Ci młodzi ludzie nic nie umieją« przywołał generała Durosnela i oddał mu nas na naukę musztry, by od samego początku szkołę kawalerii z nami zaczął". W Bajonnie nastąpiło połączenie szwadronów 3 i 4, które miały teraz tworzyć „drugi regiment" pod dowództwem Dautancourta. 4 sierpnia przeszedł on graniczną rzekę Bidassoa, a 20 tego miesiąca dołączył do „pierwszego regimentu", czyli szwadronów pozostających pod komendą Krasińskiego. Polscy szwoleżerowie zostali przeznaczeni do służby ubezpieczeń, a także korespondencji z Francją. Pułk nie był jeszcze w komplecie, bo w Chantilly pozostawił blisko 200 żołnierzy. W tym właśnie czasie — latem i jesienią 1808 roku — dokonał się wyraźny zwrot w postawie polskich żołnierzy. Kiedy wiosną znaleźli się po raz pierwszy w Hiszpanii, wszystko wy-

dawało im się przyjemne i egzotyczne, a zadanie, jakie im postawiono — osadzenie nowego króla na tronie madryckim — dziecinnie proste. Oczekiwali rychłych awansów, liczyli na przygody, starali się nawiązać znajomości z pięknymi Hiszpankami. To spojrzenie na Hiszpanię zaczęło zmieniać się po powstaniu madryckim. Rozeszły się pogłoski, że „cały pierwszy szwadron pułku został wycięty", oficerowie powracający z Madrytu mówili o utraconych tam bagażach, z niepokojem wspominali o otwarcie wrogiej postawie miejscowej ludności. Coraz częściej notowano przypadki mordowania pojedynczych żołnierzy francuskich. 2 kwietnia — a więc jeszcze przed powstaniem madryckim — zostali zabici w Mirandzie szwoleżerowie z 6 kompanii Paweł Ciesielski i Jan Żendzian. W pułku zaostrzono więc dyscyplinę, zakazano poruszać się samemu, wystawiono dodatkowe straże na biwakach. Charakterystyczny dla tej zmiany postawy szwoleżerów jest list Joachima Hempla — wachmistrza 2 szwadronu — pisany do matki w październiku 1808 roku z nadgranicznego francuskiego miasteczka Saint Jean de Luz. Hempel odznaczywszy się pod Rio Seco, dostał się do niewoli hiszpańskiej, ale na szczęście odbity przez francuską piechotę został wysłany do Saint Jean de Luz na leczenie. „Od marca jakieśmy tylko weszli do Hiszpanii, wciąż w pracy, nieustanne utarczki odprawowaliśmy z insurgentami hiszpańskimi i często po dni osiem stojąc, zawsze pod gołym niebem, nie rozbierani, konie nie rozkulbaczone mając, byliśmy. Z początku bardzo nam przykre były te niewygody, a osobliwie stojąc między górami Pirenejskimi, gdzie co dzień najokropniejsze upały. Z czego wielkie panowały choroby i wiele ludzi umarło, a w nocy najzimniejsze i przenikające panują wiatry. Lecz później tak się człowiek do tego przyzwyczaił, iż zdawało się, że to tak koniecznie być musi. Wszystko to z ukontentowaniem znosiło się, przypominając sobie, iż to dla ojczyzny się czyni" 4. 4

R. B i e l e c k i , ków 1984, s. 285.

A.

T y s z k a , Dał nam przykład Bonaparte, Kra-

Jeszcze wyraźniej widać to w liście Gracjana Rowickiego — podporucznika 3 kompanii, który wkrótce miał polec pod Somosierrą — a który w sierpniu pisał z Vitorii do matki: „W chwili naszego przechodzenia przez Pireneje Hiszpanie strzelali do nas z wysokości gór, ale nie uczynili nam nic złego. Na szczęście wychodzimy teraz na równiny. Pozostajemy tu kilka dni, pilnując dobrze Hiszpanów, którzy są narodem najgorszym na świecie. Są oni trochę grzeczniejsi dla Polaków, jednak pragnęliby bardzo, aby żaden z nas nie uszedł żywy z ich kraju". List ten został zatrzymany przez francuską pocztę wojskową ze względu na treść i nigdy nie dotarł do pani Rowickiej.

„A LAS ARMAS!"

Wiadomość o wydarzeniach 2 i 3 maja w Madrycie rozeszła się w ciągu kilku dni po całym kraju. Wywołała powszechne wzburzenie, ale chwilowo nie spowodowała otwartego buntu. Francuzi zajmowali wówczas tylko niewielkie połacie Hiszpanii i dlatego też mieszkańcy prowincji oddalonych od stolicy nie czuli się jeszcze bezpośrednio zagrożeni. Oczekiwano zresztą najpierw na wystąpienie regularnej armii hiszpańskiej, ale ta na razie zachowywała spokój, powstrzymywana przez swych generałów. Przypomnijmy pokrótce, gdzie znajdowały się oddziały francuskie w początkach maja. W Portugalii — w okolicach Lizbony — rozlokowany był korpus Junota. Gen. Duhesme stał w Barcelonie, Francuzi mieli też silne garnizony w San Sebastian i Pampelunie. W samym Madrycie i okolicy znajdował się Murat z dywizjami marsz. Monceya, a w Toledo stał gen. Dupont z 2 korpusem Girondy. Dowiedziawszy się o wydarzeniach w Madrycie Napoleon polecił Muratowi przyśpieszyć okupację Hiszpanii. Plan cesarski był prosty i ograniczał się do kilku strategicznych kierunków. Marsz. Bessieres miał oczyścić drogę prowadzącą z Bajonny przez Vitorię i Burgos do Madrytu i zapewnić w ten sposób bezpieczną komunikację między hiszpańską stolicą a Francją. Marsz. Moncey otrzymał rozkaz marszu z Madrytu na

Walencję i Kartagenę, gdzie winien był rozbić bądź rozbroić stojące tam oddziały hiszpańskie. Najpoważniejsze zadanie przypadło gen. Dupontowi, który miał ruszyć z Toledo na południe i zneutralizować znajdujące się tam główne siły hiszpańskie. Istotnie, od dłuższego już czasu trzon armii hiszpańskiej znajdował się w Andaluzji, daleko na południu kraju. Hiszpania jako sojusznik Francji prowadziła od 1803 roku wojnę z Anglią i niemrawo próbowała blokować Gibraltar. Obawiała się zresztą sama brytyjskiego desantu na własnych wybrzeżach, stąd też tam właśnie Godoy posłał większość armii. Gen. Castaños dowodził wojskami „wybrzeża Gibraltaru", gen. Ventura Escalante — „wybrzeża Grenady", a gen. Manuel de Lapena — obozem warownym w Kadyksie. Łącznie znajdowało się tam 31 tys. żołnierzy. Na wiadomość o ruchach wojsk francuskich podniosła się cała Hiszpania. Pierwsi zbuntowali się 23 maja mieszkańcy Oviedo i Walencji. Następnego dnia do powstania przystąpiła ludność Mureji, Kartageny, Sewilli i Saragossy. 26 maja bunt ogarnął Asturię i Aragonię. 29 maja przeciw Francuzom wystąpiły Badajoz i La Coruna. Ich śladem poszły w dniach następnych Grenada, Kadyks, Valladolid, Barcelona i Baleary. Do pierwszej dekady czerwca „Levantamiento", czyli zbrojne powstanie, ogarnęło praktycznie cały kraj. Wszędzie wołano „A las armas!", „Do broni!". Podobnie jak to było 2 maja w Madrycie, sygnał do powstania dali mieszkańcy dużych miast. Dopiero po paru dniach przyłączyło się do nich wojsko, które w wielu wypadkach zachowywało początkowo bierną postawę, zezwalając jednak na rozbijanie arsenałów i zabieranie stamtąd broni. Dowódca wojsk „wybrzeża Gibraltaru" Castaños był jedynym generałem, który od razu — w sposób zdecydowany — opowiedział się po stronie powstańców. Kilku generałów i lokalnych dowódców zostało zresztą zamordowanych, skoro nie chcieli przystąpić do buntu. Tak było z gen. Solano w Kadyksie, Francisco de Borja w Murcji, Torre del Fresno w Estremadurze. Antyfrancuskie powstanie miało chaotyczny charakter. Już

od tygodni nie istniała centralna władza w Hiszpanii i poszczególne prowincje, a nawet miasta działały na własną rękę. 23 maja w Oviedo powstała pierwsza „junta", czyli rodzaj lokalnego samorządu. W pięć dni później podobna junta została utworzona w Sewilli. Ponieważ Andaluzja nie była chwilowo zagrożona przez Francuzów i znajdowały się tu główne siły armii hiszpańskiej, przeto właśnie ta junta sewilska ogłosiła się najwyższą władzą powstańczą i przybrała tytuł „Junty Rządzącej Hiszpanią i Indiami". Wydała ona rozkaz, by lokalne junty utworzono we wszystkich miastach powyżej 2 tys. mieszkańców i by zaczęto formować zbrojną milicję. Ogłosiła także dekret o masowym poborze. Z jej polecenia gen. Castaños miał stworzyć Armię Andaluzji, ściągając do Sewilli oddziały regularnej armii z Kadyksu, Kordowy, Malagi i spod Gibraltaru, a także ledwie uformowaną milicję. Powstanie ogarnęło także rejony wiejskie. Stało się to nieco później niż w miastach i dotyczyło głównie tych prowincji, w których znajdowali się już Francuzi. Ten bunt wieśniaków był spowodowany przede wszystkim rekwizycjami żywności i innymi ciężarami wynikającymi z przemarszu wojska. Został więc wywołany głównie poczuciem własnej krzywdy i nie miał początkowo charakteru świadomego ruchu narodowego Hiszpańscy chłopi bardzo szybko wytworzyli własne formy walki z najeźdźcą. Ponieważ nie znosili dyscypliny, a zresztą nie znali zupełnie służby wojskowej, więc łączyli się w luźne, kilkudziesięcioosobowe grupy „partidas". Te pierwsze „partie" tworzyli ludzie ścigani przez francuską żandarmerię, którzy w ten czy inny sposób narazili się nowej władzy i musieli uchodzić z miast. Byli to zarówno włóczędzy i bezrobotni, których Francuzi próbowali wcielić do wojska, jak też bandyci i kontrabandziści. Dołączyło do nich później sporo dezerterów z armii cesarskiej — głównie Niemców, Włochów i Szwajcarów — którzy nie widzieli żadnego osobistego interesu w przelewaniu krwi za Napoleona. Pierwsze „partie" organizowali ludzie znający się na wojen1

A . s. 60—85.

G r a s s e t 9 La Guerre d'Espagne (1807—1813), Paris 1914—1932,

nym rzemiośle, potrafiący obchodzić się z bronią, mający pistolet czy strzelbę. Wokół nich skupiali się wieśniacy uzbrojeni w widły, drągi, noże. Partyzanci, jak zaczęto nazywać owych zbrojnych chłopów, niczym nie przypominali regularnej armii. Ubrani w tradycyjne wieśniacze stroje — w najlepszym wypadku podobni byli do myśliwych. Nie znosili żadnej hierarchii i uznawali jedynie swego bezpośredniego dowódcę. Takie grupy nie mogły oczywiście stawić czoło Francuzom w otwartej walce. Dlatego też ograniczały swą działalność do likwidowania pojedynczych kurierów, nocnych napaści na izolowane posterunki, organizowania zasadzek na konwoje w nadziei zdobycia broni i żywności. Wewnątrz grup partyzanckich istniał oczywiście podział na „gorszych" i „lepszych". Ci „lepsi" posiadali broń palną albo konia, ci „gorsi" czekali dopiero okazji, by to zdobyć. Po paru miesiącach kompletnego chaosu w działaniach grup partyzanckich władze powstańcze zaczęły rozciągać swą kontrolę nad „partidas". Kontrabandziści i przestępcy zostali zastąpieni przez dymisjonowanych oficerów, przez lokalnych proboszczy bądź mnichów, przez tych, którzy potrafili narzucić swój autorytet jako znający się na wojaczce bądź też potrafiący przemawiać. Ci nowi dowódcy, zwani „cabecillas", rzadko występowali pod własnymi nazwiskami (np. Jose Romen, proboszcz Merino czy Palarea). Na ogół używali pseudonimów pochodnych od wykonywanego wcześniej zawodu, charakterystycznego dla nich ubioru, pewnych przyzwyczajeń czy cech fizycznych. Pojawili się więc tacy szeroko zresztą później znani dowódcy partyzanccy, jak el Chaleco („Kamizelka"), el Caracol („Ślimak"), Dos Pelos („Dwa Włosy"), el Manco („Mańkut"), el Estudiante („Student"), el Papel („Papier"), el Pastor („Pasterz") czy el Capucino („Kapucyn"). Te pseudonimy nie miały w sobie nic z szyderstwa czy obelgi. Przeciwnie, były wyrazem zażyłości podwładnych z dowódcą, umacniały też wewnętrzną spoistość oddziału. Chłopscy partyzanci nie znali zupełnie musztry i nie próbowano im nawet narzucać form regularnej wojny. Podejmowali walkę w zasadzie tylko wtedy, gdy stosunek sił był wyraźnie dla nich korzystny. Kiedy okazywało się, że mimo wszystko prze-

ciwnik jest silniejszy, natychmiast uciekali, czego zresztą nie uważali wcale za coś hańbiącego. Dlatego też nie zawsze można było polegać na „partidas" i niejeden z hiszpańskich generałów skarżył się, że chłopi zawiedli go kompletnie w czasie bitwy, opuszczając w pośpiechu wyznaczone im pozycje i niebezpiecznie odsłaniając stanowiska regularnych pułków. Po paru miesiącach działań partyzanci przekształcili się z ociężałych, nieporadnych wieśniaków w zupełnie dobrych, sprawnie działających tropicieli najezdniczej armii. Mieli własny, dobrze rozbudowany system informatorów — „confidentes" i „verederos", dzięki którym doskonale orientowali się w ruchach wojsk przeciwnika. Francuzi próbowali oczywiście przenikać te oddziały, nasyłając swoich konfidentów. Dlatego też wśród partyzantów panowała głęboka nieufność w stosunku do każdego obcego, którego nie znano przynajmniej od paru miesięcy. Konfidentów i szpiegów karano obcinaniem nosa bądź uszu, stąd też partyzantów zwano także „obcinaczami". Jeszcze okrutniej obchodzono się z francuskimi jeńcami, z którymi na dobrą sprawę nie wiedziano, co począć. Tylko niewielu z nich było odsyłanych na południe, gdzie trafiali na osławione „pontony" — stare, nie używane już statki kupieckie, zakotwiczone w Kadyksie, przekształcone teraz w pływające więzienia. Z reguły jeńców mordowano, zadając im przy tym wymyślne cierpienia. Okaleczone zwłoki pozostawiano w miejscach publicznych — przy drodze, w pobliżu gospód, u wjazdu do miasta — by w ten sposób zademonstrować Francuzom, co ich czeka, jeśli wpadną w ręce Hiszpanów. Partyzanci prowadzili wojnę wyniszczającą, utrudniając, a czasem wręcz uniemożliwiając okupantom zaopatrzenie w żywność, zbieranie podatków, dokonywanie rekwizycji. W takich prowincjach, jak Galicja, Nawarra czy Katalonia, gdzie partyzantka była bardzo liczna, Hiszpanie mogli kontrolować rozległe obszary, izolując francuskie garnizony w miastach. Mijały nieraz całe tygodnie, zanim do odciętego garnizonu trafiał transport z żywnością albo przybył kurier pod silną eskortą 2. 2

R o u x, op. cit, s. 27—36.

Obok prawdziwej partyzantki antyfrancuskiej istniała też partyzantka rabunkowa, niewiele różniąca się od zwykłych band łupieskich. Tworzyli ją zarówno Hiszpanie, jak i dezerterzy z armii cesarskiej, żyjący w takim wypadku w przykładnej symbiozie. Ci „fałszywi" partyzanci atakowali zarówno francuskie konwoje, jak też napadali na domy i majątki hiszpańskich patriotów. To właśnie sprawiło, że hiszpańskie junty bardzo szybko podjęły próby włączenia partyzantów do regularnej armii, a przynajmniej roztoczenia nad nimi ścisłej kontroli. Powiodło się to jednak tylko w Katalonii, gdzie partyzanci stworzyli rodzaj milicji zwanej „miguelets", podzielonej nawet na „tercios", czyli bataliony. W innych prowincjach „cabecillos" zazdrośnie strzegli swej autonomii i bardzo niechętnie godzili się na ściślejszą współpracę z dowódcami regularnych pułków. Wielokrotnie zastanawiano się nad przyczynami tego ogólnonarodowego powstania Hiszpanów. Wskazywano na różne elementy, które popchnęły ludność do chwycenia za broń. Istotnie, trzeba tu widzieć wpływ wielu czynników, przy czym trudno jest jednoznacznie ocenić, które z nich miały znaczenie decydujące. Nie ulega wątpliwości, że powstanie miało charakter patriotycznego zrywu i było wyrazem protestu przeciwko obcemu najazdowi. Francuzi od początku zachowywali się w Hiszpanii w sposób bezceremonialny, wręcz prowokujący, nie licząc się z obyczajami tego kraju, okazując lekceważenie, a nawet pogardę jego mieszkańcom. Hiszpanów, którzy nie przeszli takich wstrząsów, jak Francuzi w czasie Wielkiej Rewolucji i którzy jeszcze żyli w warunkach XVIII wieku, raził ostentacyjny libertynizm przybyszów zza Pirenejów, ich pogarda dla religii, na której przecież opierała się cała struktura hiszpańskiego społeczeństwa. Tu warto podkreślić rolę, jaką w antyfrancuskim powstaniu odegrał kler, a zwłaszcza zakonnicy. Kler od razu poczuł się zagrożony zmianami, jakie zdawał się zapowiadać najazd Francuzów. Murat, Bessieres, Moncey, a także inni marszałkowie i generałowie od początku zwalczali Inkwizycję i nie kryli wca-

le swej niechęci do hiszpańskiej hierarchii kościelnej. Ta, bojąc się, by nie przekreślono jej dotychczasowych wpływów i znaczenia, użyła wszystkich swych sił i środków, byle tylko zwrócić przeciwko Francuzom prosty lud i nie dopuścić do „ugruntowania libertyńskich idei". Pamiętajmy, że Kościół był prawdziwą potęgą w Hiszpanii, że dysponował ogromnymi posiadłościami ziemskimi, że w każdym dużym mieście było kilkanaście kościołów i klasztorów, że samych zakonników było blisko ćwierć miliona. To właśnie ci księża i zakonnicy staną się propagatorami powstania, będą nawoływać nie tylko z ambon do chwytania za broń, staną na czele oddziałów partyzanckich, będą także dowodzić uporczywą obroną miast takich jak Saragossa, Gerona czy Sagunt. Zagrożona czuła się także hiszpańska szlachta. Część tej szlachty związana była z Karolem IV, Marią Ludwiką i Godoyem. Uwięzienie rodziny królewskiej oznaczało koniec »dobrych czasów", bo nie ulegało wątpliwości, że Francuzi będą teraz opierać się na ludziach nowych. Inna część szlachty — do tej pory pozostająca w opozycji — czuła się bliska Ferdynandowi VII. Byli to na ogół liberałowie, którzy — zupełnie błędnie — sądzili, że wstąpienie na tron Ferdynanda pozwoli na dokonanie pewnych reform. Skoro jednak Napoleon uwięził nowego monarchę — i oni również wystąpili przeciw Francuzom. Ta część szlachty — jednym z jej przywódców był gen. Jose Palafox — liczyła mimo wszystko, że liberalna rewolucja jest możliwa i że taką rewolucję można będzie przeprowadzić po wyrzuceniu Francuzów za Pireneje. Rzecz jasna, interesy liberałów były zupełnie inne niż dawnych faworytów Godoya czy hierarchii kościelnej. Własne interesy miało także chłopstwo. Na ogół nie żywiło ono dalekosiężnych planów, ograniczając się do mglistych marzeń o „lepszej przyszłości". W codziennej walce z Francuzami chodziło wieśniakom o zabezpieczenie się przed najezdniczą armią, o likwidację najbliższego francuskiego garnizonu, a przy okazji wzbogacenie się w drodze rabunku. Wiele „partii'* przekształciło się zresztą w zwykłe bandy rabunkowe, w których działali obok siebie zarówno hiszpańscy chłopi, jak też de-

zerterzy z armii cesarskiej i to nie tylko Włosi czy Niemcy, ale nawet rodowici Francuzi. Była jednocześnie spora część Hiszpanów, którzy próbowali dojść do porozumienia z Francuzami. Dotyczyło to głównie mieszkańców Madrytu oraz tych większych miast, gdzie — jak np. w Barcelonie czy Burgos — znajdowały się silne garnizony francuskie. Nowy król Hiszpanii Józef Bonaparte starał się zresztą opierać także na Hiszpanach. Utworzył hiszpańską gwardię, otoczył się hiszpańskimi dworzanami, mianował nowych gubernatorów miast i prowincji. Wśród tych zwolenników porozumienia z Francuzami było niemało liberałów. Uważali oni, że kiedy już Napoleon opanuje cały kraj i zaprowadzi spokój, można będzie nakłonić go do przeprowadzenia liberalnych reform, zgodnych oczywiście z duchem ówczesnego francuskiego ustawodawstwa. Ci zwolennicy współpracy z nową władzą byli jednak powszechnie uważani za zdrajców i często groziło im takie samo niebezpieczeństwo, jak Francuzom 3. Działania militarne, jakie rozpoczęły się w końcu maja 1808 roku, były wojną nowego typu, wyraźnie odmienną od tych, które prowadził do tej pory Napoleon. Po raz pierwszy bowiem przeciwnikiem Francuzów była nie tylko armia regularna, ale również ludność cywilna, występująca zarówno w sposób otwarty — w formie oddziałów partyzanckich czy w obronie miast — jak też z ukrycia, zatruwając studnie, podpalając budynki zajęte przez najeźdźców, mordując ich na kwaterach. Na dobrą sprawę Francuzi nie mogli być pewni nikogo. Ten, kogo brali za przyjaciela, okazywał się nieraz ich najzagorzalszym przeciwnikiem. Zmuszało to więc do stałej czujności, wystrzegania się samotnych przechadzek po mieście, redukowało do minimum kontakty z ludnością cywilną. Po raz pierwszy też miała być to wojna przewlekła, trwająca znacznie dłużej niż byli do tego przyzwyczajeni Francuzi. Nawet efektowne zwycięstwa nie przynosiły uspokojenia kraju i płomień buntu, który zdołano przytłumić w jednej prowincji, natychmiast wybuchał z nową siłą w innej. J

]. C h a s t e n e t , La Vie quotidienne en Espagne au temps de Goya, Paris 1966, s. 10—18.

Hiszpania okazała się wyjątkowo trudnym terenem działania dla armii francuskiej. Jest to jeden z najbardziej górzystych rejonów Europy i nie sposób przejechać wzdłuż czy wszerz półwyspu, by nie natknąć się na kilka kłopotliwych do pokonania łańcuchów górskich. Jeśli dodamy do tego fatalny stan dróg, to łatwo zrozumieć, dlaczego armia francuska nie mogła podejmować szybkich działań. O ile w 1805 roku w ciągu kilkunastu dni Napoleon potrafił przerzucić swe wojsko znad kanału La Manche aż do Bawarii, to tutaj takie forsowne marsze były zupełnie niemożliwe. Załamała się więc skuteczna do tej pory napoleońska koncepcja „wojny błyskawicznej", rozgrywanej w ciągu paru tygodni efektownych zwycięstw. Tempo marszu armii francuskiej nadawała piechota, która rzadko mogła przejść w upale i po kamienistych drogach więcej niż 20 kilometrów dziennie. Hiszpanie mieli pod tym względem zdecydowaną przewagę nad Francuzami. Znali po prostu teren i zawsze mogli liczyć na miejscowych przewodników. Stąd też ich oddziały były szybsze w działaniu, potrafiły uchodzić francuskiej pogoni albo też wyprzedzać nieprzyjaciela i atakować go z zasadzki. Taki szczególny teren sprawiał, że kawaleria miała ograniczoną rolę. Tylko w Estremadurze i dolinie Ebro były rozleglejsze równiny, na których można było wykorzystać jazdę. Stąd też w większości bitew (nie mówiąc już o oblężeniach miast) kawaleria spełniała jedynie drugorzędne zadania. Odgrywała natomiast znaczą rolę w pościgu za nieprzyjacielem i jeśli brakowało jej przy francuskich korpusach, to nawet najefektowniejsze zwycięstwo nie przyniosło większej liczby jeńców. Hiszpania początków ubiegłego stulecia była krajem, który z trudem mógł wyżywić swych mieszkańców. Pojawienie się tak znacznych oddziałów wojska (żołnierzy francuskich, hiszpańskich, brytyjskich i portugalskich było razem blisko 700 tys.) powodowało spore kłopoty zaopatrzeniowe. W praktyce nie sposób było dłużej niż przez dwa bądź trzy tygodnie skupić francuskie korpusy w jednym miejscu, bo po prostu nie było czym wyżywić takiej masy ludzi i koni. Trzeba więc było dosyć często zmieniać rejony zakwaterowania, bez możliwości powrotu

na stare miejsce wcześniej niż po upływie kilku miesięcy. Jakże prawdziwe okazało się hiszpańskie przysłowie, iż „w tym kraju wielkie armie głodują, a małe ponoszą klęski". Te kłopoty z zaopatrzeniem zmuszały francuskich dowódców — nawet tych, którzy byli w pełni świadomi charakteru owej wojny — do nakładania kontrybucji na miejscową ludność. Zabieranie chłopom ostatków żywności musiało wzmagać ich nienawiść do Francuzów i powodowało, że partyzanckie oddziały rosły w siłę. Te kontrybucje i rekwizycje — właściwie nieuniknione w tak szczególnych warunkach — były jednym z głównych motywów walki chłopstwa z Francuzami. Francuzi nie mogli wygrać tej wojny, bo mieli ku temu zbyt słabe siły. Poszczególne korpusy były rozrzucone po całym kraju i na ogół nie współdziałały z sobą. Bardzo szybko przestało też funkcjonować centralne dowodzenie. Po odjeździe Murata taką ogólną komendę próbował sprawować król Józef Bonaparte, któremu cesarz dał do pomocy marsz. Jourdana. Inni marszałkowie i generałowie nie bardzo jednak chcieli podporządkować się jego rozkazom. Jourdan nie miał niezbędnego autorytetu, a zresztą taka samodzielność miała też dla marszałków i generałów pewne dobre strony. Niejeden z nich zachowywał się jak udzielny władca w opanowanej przez siebie prowincji. Zdobywanie miast i pacyfikacja zbuntowanych prowincji były nie tylko dla generałów okazją łatwego wzbogacenia się. O rabunku myśleli także oficerowie, a za ich przykładem szli prości żołnierze. Francuzi nie mieli w tym względzie żadnych zahamowań — traktowali majątek Hiszpanów jak swoją własność. Rabowano więc klasztory, kościoły, gmachy państwowe, a także domy prywatne. Te rabunki przybierały zresztą formę bezmyślnego marnotrawstwa, bo z braku środków transportowych nie można było nawet zabrać nagromadzonego łupu. Rzecz jasna, obrabowana ludność pałała żądzą odwetu i przy pierwszej okazji chwytała za broń. Poszczególne korpusy francuskie działały na ogół niezależnie od siebie i bardzo rzadko śpieszyły sobie z pomocą. Było to z jednej strony wynikiem rozległości kraju i bardzo trudnych warunków terenowych, a z drugiej — rywalizacji między marszał-

kami i generałami. Ta rywalizacja okazała się zgubna dia całej armii francuskiej, bo niejednokrotnie przegrywano bitwy tylko dlatego, że inne korpusy nie chciały pośpieszyć z pomocą bądź też czyniły to tak opieszale, że nie potrafiły na czas stawić się na polu walki. Izolacja poszczególnych korpusów i garnizonów wynikała też z opanowania rozległych połaci kraju przez partyzantów. Hiszpańscy guerilleros mordowali kurierów i oficerów ordynansowych, przez co całymi tygodniami nie docierały żadne rozkazy do takich samotnych garnizonów, a i w samym Madrycie nie wiedziano też czy nieprzyjaciel nie zawładnął już danym miastem. W rejonach, gdzie partyzantka była szczególnie silna — jak np. w prowincjach baskijskich i w La Manchy — trzeba było kurierom dawać silną eskortę, która w skrajnych wypadkach sięgała nawet szwadronu jazdy. Podobnie było z wszelkiego rodzaju konwojami, które bez dostatecznej ochrony nie maty żadnych szans dotarcia na miejsce przeznaczenia. W chwili gdy wiosną 1808 roku rozpoczynała się ta wojna, Francuzi nie podejrzewali nawet, jakie napotkają trudności. Większość oficerów i żołnierzy traktowała ją jako egzotyczną przygodę, jako przechadzkę przez kraj pięknych kobiet, walk byków, niezwykłych obyczajów. Żaden z nich nie chciał zresztą pozostać tu dłużej niż kilka tygodni, bo w porównaniu z Niemcami czy Wiochami, nie mówiąc już o rodzinnej Francji, były to ziemie ubogie, a hiszpańskie miasta i wioski nie mogły zapewnić tych wygód, do jakich przywykli już napoleońscy wiarusi. Liczono jednak na to, że w ciągu paru miesięcy wszystko zostanie załatwione. Nikomu nie przychodziło do głowy, że może stać się inaczej, bo któż byłby zdolny skutecznie przeciwstawić się cesarskiej armii? 4 4

D.

Chandler,

The Campaigns of Napoleon, London 1967.

BAYLEN

Późną wiosną 1808 roku z wojsk francuskich okupujących Hiszpanię najdalej na południe wysunięty był 2 korpus obserwacyjny Girondy, dowodzony przez gen. Duponta. Korpus ten, liczący 19 600 żołnierzy i 4000 koni, miał wyruszyć z Toledo z zadaniem rozbicia głównych sił hiszpańskich, opanowania Andaluzji i dotarcia do Kadyksu, gdzie zablokowana była flotylla francuska adm. Rosilly ego. Flotylla ta, która w październiku 1805 roku uczestniczyła w nieszczęśliwej dla Francuzów bitwie pod Trafalgarem, schroniła się właśnie w Kadyksie, skąd nie mogła już jednak odpłynąć, bo na redzie ulokowały się okręty brytyjskie. Korpus Duponta, uformowany jeszcze jesienią 1807 roku, składał się z trzech dywizji piechoty generałów Barbou, Vedela i Goberta, dywizji jazdy gen. Fresia oraz artylerii liczącej 36 dział. Poza niewielkim oddziałem marynarzy gwardii — zupełnie nieprzywykłych do walk na lądzie — Dupont miał pod swą komendą niemal wyłącznie rekrutów, którzy nie brali jeszcze udziału w żadnych walkach. Marsz z Toledo ku Andaluzji miał być pierwszym poważnym sprawdzianem ich przydatności. Zadanie postawione przed Dupontem wydawało się początkowo tak łatwe, że generał wyruszając 24 maja z Toledo zabrał z sobą tylko dywizje Barbou i Fresia — wszystkiego 6 tys. żołnierzy francuskich i 2500 Szwajcarów. Ponieważ przewidywano

kłopoty z zaopatrzeniem, więc ściągnięto trochę żywności, ale mogła ona wystarczyć zaledwie na 10 dni. Resztę zamierzano zdobyć po drodze nie zdając sobie sprawy, że zarówno La Mancha, jak też góry Sierra Morena to tereny słabo zaludnione i niemalże półpustynne. Korpus obserwacyjny powolnym marszem dotarł do łańcucha gór Sierra Morena i ku zaskoczeniu samego Duponta nie napotkał tu żadnych trudności ze strony Hiszpanów. Armia hiszpańska nie była jeszcze gotowa — dopiero parę dni wcześniej zdecydowała się przejść na stronę powstańców i wciąż znajdowała się w Sewilli oraz na wybrzeżu Morza Śródziemnego. W tej części Hiszpanii Francuzi pojawili się po raz pierwszy i nie było tu jeszcze większych oddziałów partyzanckich. Dopiero w ostatniej chwili, gdy Francuzi mieli już za sobą najtrudniejsze odcinki górskie, gen. Castanos, sprawujący naczelne dowództwo w Andaluzji, posłał naprzeciw Duponta 15 tys. chłopskiej milicji pod wodzą krewkiego, ale też nieodpowiedzialnego płk. Echeverii. Ten zajął stanowiska wokół zabytkowego marmurowego mostu Alcolea, zamierzając tu właśnie stawić opór Francuzom. Dupont zaatakował 6 czerwca Hiszpanów i po krótkiej kanonadzie artyleryjskiej zmusił ich do ucieczki. Ścigając przerażonych chłopów, znalazł się pod murami Kordowy, gdzie schronił się 5 tys. oddział płk. Valdecanesa. Sam Echeveria porzucając w panice własne wojsko i uciekając szybciej od najbardziej przerażonych wieśniaków, zatrzymał się dopiero w Sewilli, przynosząc Castanosowi wieść o klęsce. 7 czerwca Dupont podjął szturm na Kordowę, która wbrew jego wezwaniom nie otworzyła bram. Miasto nie miało wówczas stałego garnizonu, a zresztą leżąc w głębi lądu nie było nigdy zagrożone i stąd nie przystosowane do obrony. Mieszkańcy wspierani przez chłopską milicję wznieśli kilkanaście barykad, zatarasowali bramy i wąskie uliczki, sięgnęli też po stare, średniowieczne metody lania smoły i kaszy na głowy Francuzów próbujących wdzierać się na mury. Taki opór — bez artylerii — nie mógł jednak trwać długo i wieczorem, po rozbiciu bram ogniem armatnim, żołnierze Duponta byli już w mieście. Walka toczyła się przez kilka godzin w niesłychanym upale

(Kordowa jest najgorętszym miastem Hiszpanii), co dodatkowo rozdrażniało Francuzów. Dupont popełnił wówczas pierwszy poważny błąd, który w niemałym stopniu przyczynił się rychło do jego klęski. Zezwolił na czterodniowy rabunek — znacznie dłuższy niż było to w zwyczaju armii francuskiej. Młodzi żołnierze, olśnieni bogactwem Kordowy, której kościoły i pałace przypominały muzea pełne dzieł sztuki niezwykłej wartości, zabrali się do grabieży, podobnie jak ich dowódcy. Przez te cztery dni każdy myślał tylko o sobie, o zgromadzeniu jak największego majątku, w nadziei, że wszystko to można będzie wywieźć do Francji. Kiedy Dupont wydał wreszcie rozkaz powrotu do szeregów, miasto przedstawiało obraz powszechnego zniszczenia. Przy okazji rabunków Francuzi po raz pierwszy w Hiszpanii dopuścili się gwałtów i mordów na tak masową skalę. Od tego momentu korpus Duponta znacznie stracił na wartości bojowej i przekształcił się w zbieraninę żołdaków bez dyscypliny i bez szacunku dla oficerów, zajętych przede wszystkim zabezpieczeniem nagromadzonego majątku l. Rabunek Kordowy wywołał wstrząsające wrażenie w całej Andaluzji. Okazało się, że Francuzi są nie tylko najeźdźcami, którzy chcą narzucić obcą dynastię, ale także zwykłymi rabusiami. Powtarzano sobie z przerażeniem, co działo się w tym mieście, wyolbrzymiając niejednokrotnie rozmiary zniszczeń i drastyczność dziejących się tam scen. W całej prowincji chłopi chwycili za broń, gromadząc się w „partie", przygotowując do walki. O ile zwycięstwo Francuzów przy moście Alcolea rozpędziło wieśniaczą milicję, to teraz ci sami chłopi zebrali się znowu o wiele bardziej zdecydowani — bo niespokojni o własne siedziby — dać odpór najeźdźcom. Wzburzenie chłopów nie uszło uwagi Duponta. Od paru dni ustała całkowicie komunikacja z Madrytem, bo hiszpańscy wieśniacy mordowali kurierów jadących bez eskorty. W ich ręce wpadł nawet gen. René jadący tylko z adiutantem, aby połączyć się z Dupontem i objąć dowództwo jednej z brygad. 1

M . P r i n c i p e, Guerra de la Independecia, Madrid 1846, s. 101—127.

W Kordowie, wyniszczonej rabunkiem, było tyle francuskiego wojska, że powstały trudności z wyżywieniem żołnierzy. Dupont postanowił wobec tego rozdzielić swe siły, aby w ten sposób ułatwić zaopatrzenie, a jednocześnie zbliżyć się nieco do Madrytu i zabezpieczyć sobie drogę odwrotu, nie opuszczając jednak jeszcze Andaluzji. Uważał, że na razie dalszy marsz na Sewillę jest rzeczą zbyt ryzykowną. Do Kadyksu nie było już po co iść, bo właśnie nadeszła wiadomość, że adm. Rosilly, nie doczekawszy się odsieczy, kapitulował ze swą eskadrą. 16 czerwca, a więc zaledwie po ośmiu dniach pobytu, Dupont opuścił Kordowę, w której pozostało jeszcze kilkuset Francuzów wciąż zajętych rabunkiem i nie słuchających żadnych rozkazów. Zostawiono też sporo rannych i chorych, dla których zabrakło środków transportowych. Generał prowadził natomiast ze sobą aż 800 wozów wyładowanych zdobyczą. Była to zdobycz jego samego, podległych mu generałów, oficerów, a także prostych żołnierzy. Każdy miał nadzieję, że wróci z tej wyprawy solidnie wzbogacony. Tak wielka liczba wozów taborowych opóźniała jednak marsz, tym bardziej że wszystko odbywało się w niesłychanym upale i brakowało zwierząt pociągowych. Marsz z Kordowy ku przełęczom Sierra Morena był wyjątkowo trudny właśnie ze względu na skwar lejący się z nieba. Młodzi żołnierze nie mieli praktycznie żadnego pożywienia i musieli zadowolić się tym, co znaleźli przy drodze, a więc figami i cytrynami. Prawdziwym rarytasem w takich warunkach stawało się więc mięso kozie. Po wodę trzeba było organizować całe wyprawy, bo nieliczne studnie były już zasypane bądź zatrute przez chłopów. W niejednej z nich znajdowano padlinę. W takiej sytuacji Dupont już po dwu dniach — 18 czerwca — zatrzymał swe wojsko w miasteczku Andujar. Część jego korpusu nie dotarła tam nawet — kazano jej rozbić się obozem na drodze z Kordowy. Można było oczywiście iść dalej, jednakże za cenę porzucenia większości łupów, a tego na razie nie chciał uczynić ani Dupont, ani żaden z jego podkomendnych. 15 czerwca, kiedy Dupont przygotowywał się do opuszczenia Kordowy, wyruszyła z Toledo idąca mu na pomoc dywizja pie-

choty gen. Vedela. Liczyła ona 5 tys. piechurów, do których dodano 450 kawalerzystów oraz 10 dział. 26 czerwca, kiedy Dupont obozował już w Andujar i czekał tam na przywrócenie komunikacji z Madrytem, gen. Vedel dotarł do wąwozu Despcna Perros, gdzie napotkał 5 tys. zbrojnego chłopstwa z 6 działami. I znowu ku zaskoczeniu Francuzów Hiszpanie nie potrafili stawić skutecznego oporu, mimo że pozycja, jaką zajmowali, była wręcz znakomita. Zepchnąwszy ich na południe Vedel ruszył dalej na spotkanie z Dupontem. Po drodze połączył się z batalionem piechoty kpt. Baste, którego Dupont wysłał mu naprzeciw z Andujar. Zamiast jednak obsadzić cały szlak prowadzący przez Sierra Morena, Vedel ograniczył się do pozostawienia jednego z batalionów w wąwozie Despena Perros, a sam zeszedł z gór na równiny Andaluzji. Taki miał zresztą rozkaz Duponta, który jak najszybciej chciał otrzymać posiłki. W ten sposób, mimo przejścia dywizji Vedela przez to pasmo górskie, łączność z Madrytem nie została przywrócona. Najbliższe francuskie oddziały na północ od Sierra Morena znajdowały się dopiero w Madridejos. Ponieważ Dupont natarczywie domagał się posiłków, więc gen. Savary, przebywający w Madrycie, wydał 2 lipca rozkaz dywizji Goberta, aby i ta również ruszyła z Toledo na południe. Dywizja, złożona z tymczasowych pułków piechoty i jazdy, poszła trzema kolumnami w kierunku gór Sierra Morena, ale ze względu na obecność oddziałów partyzanckich trzeba było pozostawić po drodze silne garnizony na każdym etapie. W ten sposób dywizja stopniała do jednej brygady piechoty i tylko ona zdołała przedostać się do Andaluzji. 6 lipca w rejonie Andujar i Baylen gen. Dupont dysponował następującymi siłami: dywizja gen. Barbou 5555 brygada szwajcarska 1500 marynarze gwardii 344 dywizja kawalerii gen. Fresia 2495 dywizja gen. Vedela 5071 brygada piechoty gen. Goberta 2942 brygada kawalerii gen. Boussarta 447

brygada kawalerii gen. Lagrange'a 673 artyleria — 38 dział 600 Ze względu na trudności aprowizacyjne Dupont rozlokował swój korpus na znacznej przestrzeni, nie bardzo wiedząc zresztą, co ma czynić w najbliższych dniach. Z jednej strony najchętniej wycofałby się z Andaluzji i przeszedł na północ gór Sierra Morena, bo oddziały hiszpańskie były coraz liczniejsze, a jego własne wojsko nie budziło zaufania. Z drugiej jednak miał wyraźny rozkaz cesarza, by zająć Sewillę i rozbić główne siły przeciwnika. Dopóki więc nie było bezpośredniego zagrożenia, stał bezczynnie w Andujar, licząc zresztą, że posiłki nadsyłane przez Savary'ego będą znacznie większe. Rzecz w tym jednak, że jednocześnie Francuzi próbowali zdobyć Walencję i tam też pośpieszyły dywizje marsz. Monceya. Okupacyjna armia francuska była zbyt słaba, aby prowadzić działania jednocześnie na dwu kierunkach. Korpus Duponta wzmocniony dywizją Vedela i brygadą Goberta rozdzielony został więc na trzy części, mające ze sobą dosyć utrudniony kontakt. Gobert stał w rejonie wioski La Carolina na południowych zboczach gór Sierra Morena, by zabezpieczyć przesmyk Paso des Despena Perros. O 40 kilometrów od niego, bardziej na południe, rozlokował się w Baylen gen. Vedel. W Andujar natomiast — między Baylen i Kordową — stał sam Dupont z 9 tys. żołnierzy. Taka sytuacja trwała do końca pierwszej dekady lipca. Wówczas to gen. Castanos zakończył organizację swego korpusu, złożonego z prowincjonalnej milicji i andaluzyjskich chłopów. Junta sewilska, kierowana przez Francisco de Saavedra podesłała mu kilka pułków regularnego wojska. Łącznie Castanos miał 33 tys. żołnierzy, w tym 2600 kawalerzy stów. Korpus podzielił na cztery dywizje, z których jedną dowodził osobiście, a pozostałe oddał pod komendę zdolnego szwajcarskiego oficera gen. Redinga, francuskiego emigranta-rojalisty markiza de Coupigny oraz hiszpańskiego generała Jonesa y la Pena. Wojska Duponta rozlokowane na znacznej przestrzeni, wzdłuż drogi prowadzącej z Kordowy przez Andujar i Baylen do La Carolina, były osłaniane od północy rzeką Gwadalkiwir.

Castaños podjął próbę sforsowania tej rzeki i przejścia z jej brzegu północnego na południowy. Nie ośmielał się jeszcze atakować bezpośrednio Duponta uważając, że wojska francuskie są znacznie silniejsze od jego własnych, złożonych przecież w niemałym stopniu z prostych wieśniaków. Dupont dowiedziawszy się o tej próbie przejścia Hiszpanów przez Gwadalkiwir popełnił błąd po raz trzeci. Uznał, że Castaños zdecydował się na przecięcie mu drogi odwrotu i że chce uderzyć tylko na jego dywizję, pozostawiając w spokoju dywizje Goberta i Vedela. Mając przy sobie tylko 9 tys. ludzi i uważając, że są to siły zbyt małe dla stawienia czoła Castanosowi, wezwał na pomoc gen. Vedela rozkazując mu, by co prędzej opuścił Baylen i wracał do Andujar. 15 lipca Hiszpanie wkroczyli do Baylen, w którym nie było większych sił francuskich. Baylen to ważne skrzyżowanie dróg pozwalające kontrolować rozległą okolicę. Ten, kto miał w swym ręku owe miasteczko — zwiększał natychmiast swe szanse zwycięstwa. Na wieść, że żołnierze Redinga wkroczyli do Baylen, gen. Gobert z częścią swej dywizji opuścił La Carolina, by otworzyć drogę odwrotu dywizjom Duponta, znajdującym się w rejonie Andujar. Uderzył na Hiszpanów, nie zdołał jednak wyprzeć ich z miasteczka i sam poległ w tym boju. Dowództwo dywizji objął gen. Dufour, który pod wieczór 16 lipca cofnął się do La Carolina.

Sytuacja, w jakiej znajdował się korpus Duponta, nie była jeszcze tragiczna i można było wycofać się z Andaluzji pod warunkiem podjęcia szybkich i energicznych działań. Dupont dowiedziawszy się o śmierci Goberta wysłał do Baylen dywizję Vedela, ale sam wciąż nie ruszał się z Andujar. Później tłumaczył się, że chciał ewakuować rannych i chorych i że dlatego opóźnił swój wymarsz. W rzeczywistości chodziło o ewakuację zdobyczy zagarniętej w Kordowie, a więc owych 800 wozów, dla których brakowało koni i mułów. Vedel dotarł do Baylen, nie zastał tam już Redinga, który bez nacisku ze strony Francuzów opuścił miasteczko. Vedel, najwyraźniej zaniepokojony powstaniem andaluzyjskich chłopów i nie

bardzo ufający własnym żołnierzom, nie zatrzymał się wcale w Baylen, ale ruszył w ślad za Dufourem, by jak najprędzej przedostać się przez góry Sierra Morena. I znów Baylen zostało opuszczone przez Francuzów, którzy zupełnie nie doceniali jego strategicznego znaczenia. Wykorzystał to natychmiast Reding, wracając do miasteczka z 18 tys. wojska. Dupont zdecydował się wreszcie na opuszczenie Andujar. Uczynił to 18 lipca późnym wieczorem. Chciał iść nocą, by uniknąć męczących upałów, które zwalały z nóg jego młodych żołnierzy. Wrczesnym rankiem 19 lipca przednia straż gen. Chaberta natknęła się na oddziały hiszpańskie nad rzeczką Rumblar. Dragoni gen. Pryve zaatakowali oddziały Redinga, ale ich szarża została odparta. Wnet potem hiszpańska artyleria zaczęła ostrzeliwać Francuzów, których wozy stłoczone były na niewielkiej przestrzeni. Zginął trafiony odłamkiem w brzuch gen. Dupre, rannych i zabitych było kilkunastu oficerów. Wywarło to fatalne wrażenie na nieostrzelanych żołnierzach. Dupont jeszcze wówczas mógł wymknąć się z pułapki, obchodząc bokiem stanowiska Hiszpanów. Musiałby jednak iść na La Carolina bocznymi drogami, a tym samym porzucić wozy z kordowańską zdobyczą. Chcąc tego uniknąć, zaatakował Redinga, który obsadził okoliczne wzgórza, wyraźnie dominując nad pozycjami wyjściowymi Francuzów. Dwa kolejne ataki nie przyniosły sukcesu, żołnierze Duponta nie wierzyli zresztą w ich powodzenie. Punktem zwrotnym było przejście na stronę Redinga blisko 2 tys. Szwajcarów — najbardziej doświadczonych i odpornych na trudy w korpusie Duponta. Zgodnie z odwieczną tradycją w armii francuskiej istniały zawsze pułki szwajcarskie złożone z żołnierzy najemnych. Układ zawarty swego czasu między Szwajcarią a Francją przewidywał jednak, że ci najemnicy nie będą zmuszeni do walki przeciwko swym rodakom, gdyby tacy znajdowali się wśród wojsk strony przeciwnej. Traf chciał, że właśnie w dywizji Redinga był pułk gwardii szwajcarskiej, która od wielu lat istniała w armii hiszpańskiej. Szwajcarzy Duponta napotkawszy Szwajcarów Redinga przerwali ogień, zaczęli bratać się z nimi, a wreszcie ulegli namowom rodaków i przeszli na

stronę nieprzyjaciela. W ten sposób — licząc straty w walce — Dupont miał wieczorem już tylko 3 tys. zdolnych do boju żołnierzy, choć przecież w godzinach rannych dysponował siłami trzykrotnie wyższymi. Nie wierząc już w powodzenie swoich ataków, Dupont wezwał na pomoc Vedela, zaklinając go, aby co prędzej zawracał w stronę Andujar. Jednocześnie zorientował się, że od strony tego miasta nadchodzą znaczne siły hiszpańskie, prowadzone przez gen. Castanosa. Aby zyskać na czasie, wysłał do Redinga jednego ze swych adiutantów, prosząc o rozejm. Reding zgodził się na przerwanie walki, ale zastrzegł się, że ostateczna decyzja zależeć będzie od Castanosa. Jeszcze w tym momencie Hiszpanie nie byli pewni swego zwycięstwa i gotowi byli zgodzić się na wolny przemarsz Duponta, aby co prędzej opuścił on Andaluzję. Obawiali się, że lada godzina może powrócić na pole bitwy Vedel, a z nim gen. Dufour. Istotnie, wieczorem 19 lipca Vedel pojawił się na tyłach Redinga i nawet posłał do boju pierwsze kolumny swej piechoty. Jednocześnie w tym momencie przycwałował doń hiszpański oficer z wieścią, że nastąpił rozejm i że „nie ma o co toczyć walki". Vedel nie bardzo chciał mu wierzyć, uderzył na najbliższy hiszpański batalion, który złożył broń nie stawiając oporu. Vedela dopadł jednak adiutant Duponta gniewnie wołając, by zaprzestał ataku. Rozejm — jak twierdził — jest już podpisany i jego zerwanie może mieć fatalne skutki. Vedel, posłuszny rozkazom przełożonego, wstrzymał więc swych żołnierzy. Sam nie chcąc składać broni, prosił Duponta o zgodę na odejście w stronę La Carolina i połączenie się z Dufourem. Głównodowodzący przystał na to i Vedel, zostawiając na pobojowisku kilkuset rannych i chorych, zawrócił w stronę gór Sierra Morena. Chciał jak najprędzej znaleźć się po drugiej ich stronie, by w ten sposób uratować własną dywizję. O losie Francuzów zadecydował zbieg okoliczności. Właśnie w chwili gdv Vedel odchodził na północ, Hiszpanie pochwycili kuriera, który wiózł Dupontowi listy z Madrytu. Z listów tych Castaños i Reding dowiedzieli się, że w hiszpańskiej stolicy sytuacja jest wyjątkowo napięta i że tamtejsze dowództwo francu-

skie nie tylko nie może posłać żadnych posiłków Dupontowi, ale że samo zastanawia się nad ewakuacją miasta. Hiszpańscy generałowie zdali sobie nagle sprawę, że antyfrancuskie powstanie ma o wiele większy zasięg i siłę, niż to podejrzewali. Jednocześnie zrozumieli, w jak trudnej sytuacji znajduje się Dupont i większość jego żołnierzy. Natychmiast też usztywnili swe stanowisko w negocjacjach z Francuzami i na wieść o odejściu na północ dywizji Vedela zagrozili wymordowaniem ludzi Duponta, jeśli dywizja ta — a także oddziały Dufoura — nie zostanie objęta postanowieniami kapitulacyjnymi. Dupont z ciężkim sercem wydał kolejny rozkaz Vedelowi, aby przerwał swój marsz na północ, powrócił na pole walki i złożył broń, tak samo jak oddziały znajdujące się pod jego bezpośrednimi rozkazami. Vedel, obawiając się o los towarzyszy broni, zdając sobie sprawę jak bardzo Hiszpanie pałają pragnieniem zemsty za mordy i grabież popełnione w Kordowie, posłuchał rozkazu głównodowodzącego i raz jeszcze, już spod Santa Elena, 21 lipca zawrócił w kierunku Baylen. Jeden tylko 116 pułk piechoty liniowej, zresztą najbardziej wysunięty na północ, nie podporządkował się tym dyspozycjom. Szczęśliwie przeszedł góry Sierra Morena, a potem prowincję La Mancha, łącząc się w Toledo z wojskami francuskimi. Strażą tylną tego pułku, narażoną na ataki hiszpańskich partyzantów, dowodził młody podporucznik Bugeaud, który w 30 lat później będzie komenderował wojskami francuskimi w Algierii. Był to jedyny pułk z korpusu Duponta, który uniknął złożenia broni i tragicznej w skutkach niewoli. 22 lipca Dupont podpisał w oberży Rumbla kapitulację, która nosi nazwę kapitulacji pod Baylen. Jako pierwsza złożyła broń dywizja gen. Barbou, potem uczynili to żołnierze Vedela i Dufoura. Na mocy tego porozumienia żołnierze francuscy mieli być przewiezieni na okrętach brytyjskich do portu w Rochefort. Dupont liczył, że chociaż utracił działa i sztandary, chociaż musiał oddać Hiszpanom broń palną, to przecież będzie mógł uratować dla cesarza kilkanaście tysięcy żołnierzy 2. 2

C 1 e r c, La Capitulation de Baylen, Paris 1903, s. I

223.

Niemal natychmiast zaczęły się jednak trudności z realizacją tego porozumienia. Chłopi, niezadowoleni z takiego obrotu sprawy, zaczęli sami wymierzać sprawiedliwość, mordując pojedynczych jeńców, a nawet całe ich grupy. W miasteczku Lebridja zakłuto nożami 75 francuskich dragonów. Nastroje były takie, że mało kto z oficerów Castanosa odważył się opowiedzieć za realizacją porozumienia. Hiszpanie nie mieli zresztą własnej floty i wiele zależało od dobrej woli Brytyjczyków. Ci natomiast zwlekali z wyrażeniem zgody na dostarczenie swych statków transportowych. Decydująca była postawa junty sewilskiej. Francisco de Saavedra, zdecydowany przeciwnik paktowania z Francuzami, reprezentował pogląd, że wojska cesarskie dopuściły się zdrady, bowiem wkroczyły do Hiszpanii jako sprzymierzeńcy, a następnie podstępem opanowały twierdze i uwięziły rodzinę królewską. Junta sewilska odmówiła ratyfikowania konwencji, zgadzając się jedynie na odstawienie do Francji Duponta i oficerów jego sztabu. Dupont istotnie został odesłany do Rochefort, ale kiedy stanął na ziemi francuskiej, został aresztowany na rozkaz Napoleona. Specjalna rada wojenna powołana dla rozpatrzenia okoliczności, w jakich doszło do kapitulacji pod Baylen, uznała Duponta winnym zarzucanych mu czynów. Nieszczęsny dowódca 2 korpusu obserwacyjnego Girondy nie został wprawdzie skazany na karę śmierci, ale na wyraźny rozkaz Napoleona osadzony na wiele lat w więzieniu. Wyszedł z kaźni dopiero w 1814 roku po upadku cesarza i powrocie Burbonów. Tymczasem żołnierze 2 korpusu pognani zostali do Kadyksu. Tu rozmieszczono ich na osławionych „pontonach". Część jeńców przetransportowano potem na niewielką wysepkę Cabrera w archipelagu Balearów. Tylko niewielu dożyło roku 1814, kiedy to wreszcie mogli powrócić do Francji.

PIERWSZE OBLĘŻENIE SARAGOSSY

Jednocześnie z działaniami w kierunku Andaluzji Francuzi podjęli próbę opanowania Aragonii. Wiosną 1808 roku nie było tu większych sił hiszpańskich — zaledwie parę tysięcy regularnego wojska — natomiast zaczęto już formować prowincjonalną milicję. Kapitanem generalnym Aragonii, czyli dowódcą tej prowincji, był gen. Jose Palafox, jeden ze zwolenników Ferdynanda VII. Towarzyszył nawet Ferdynandowi w jego podróży do Bajonny, a kiedy okazało się, że młody król nie może już powrócić do Hiszpanii, sam zdołał zbiec i przyłączył się do antyfrancuskiego powstania. Palafox wywodził się z tej samej gwardii królewskiej co Godoy i do tej pory nie brał udziału w żadnych walkach. Okazał się jednak niezłym organizatorem i z czasem — niezupełnie słusznie — uznany został za narodowego bohatera. Przeciwko Palafoxowi wyruszył z Pampeluny młody gen. bryg. Charles Lefebvre-Desnouettes, który był także dowódcą 1 pułku strzelców pieszych gwardii cesarskiej. Ten ulubieniec Napoleona odznaczył się już w niejednej kampanii, ale uważany był za „zbyt krewkiego" i nie zawsze ostrożnego na po.u .valki. Dlatego też cesarz, posyłając go do Aragonii, pr e*t: -gai, aby „działał z maksymalną rozwagą". Jednocześnie ec a* me dał mu jasnych instrukcji, jak ma postępować, bo z Kcne? strony nakazywał mu zająć Tudelę i w ten sposób po-mać hisz-

pańskie powstanie, a z drugiej „kontrolować to, co dzieje się v Saragossie", oddalonej przecież o kilkaset kilometrów. Lefebvre-Desnouettes ruszając z Pampeluny miał niewielkie siły — wszystkiego 3 tys. piechoty, 1000 jazdy i 6 armat. Obiecywano mu posiłki w najbliższych dniach, ale generał wiedział, że trwa wyścig z czasem i że jeżeli odłoży choćby o tydzień swą ofensywę, to przeciwnik może potem okazać się znacznie silniejszy. W tym niewielkim korpusie Lefebvre-Desnouettesa znajdowało się 600 żołnierzy 1 pułku ułanów nadwiślańskich. W okolicach Tudeli Francuzi napotkali korpus markiza de Lazana brata Palafoxa składający się z 1000 żołnierzy starego -AQ-SX2 : 5 tys. słabo uzbrojonych chłopów. 8 czerwca Tudela zosiaia opanowana przez Francuzów niemal bez walki — H spanie w panice uciekli w stronę Saragossy. Sam markiz de Lazan do tego stopnia obawiał się własnych żołnierzy, że wolał płynąć barką w dół rzeki Ebro. Ogarnięci paniką chłopi wołali bowiem o „zdradzie". Lefebvre-Desnouettes otrzymał w Tudeli obiecane posiłki — przede wszystkim 1 pułk Legii Nadwiślańskiej, liczący • OtA ; m czasie 920 żołnierzy. Tak więc Polacy mieli stanowić co -.a mniej czwartą część jego korpusu. Postój w Tudeli okazał się droższy, niż tego pragnął generał. Padło bowiem sporo ułańskich koni, które — jak sądzili Francuzi — zostały otrute przez hiszpańską służbę. W rzeczywistości sami ułani, nie mogąc znaleźć siana, podsypali wierzchowcom zbyt wiele pszenicy i po paru godzinach większość koni padła bądź była „ochwacona". Ten fatalny wypadek przesądził, że Francuzi nie mogli podjąć energicznego pościgu za rozbitą grupą de Lazana i opanować z marszu Saragossy. A tymczasem markiz de Lazan płynąc ku Saragossie napotkał po drodze posiłki, jakie z tego miasta przysłał mu Jose Palafox. Postanowił więc znowu stawić czoło Francuzom, tym bardziej że zmienił się zupełnie nastrój żołnierzy hiszpańskich. Jeszcze niedawno ogarnięte paniką chłopstwo było teraz gotowe „oddać życie za króla i ojczyznę". Do starcia doszło 13 czerwca pod Mallen. Lefebvre-Desnouettes miał już ponad 5 tys. żołnierzy, podczas gdy markiz de

Lazan dysponował 7 tys. słabo uzbrojonych wieśniaków. I ta bitwa nie trwała długo — polska i francuska piechota bez trudu rozbiły centrum, a ułani obeszli lewe skrzydło przeciwnika, uderzając na niego impetem z boku. Była to pierwsza szarża ułanów nadwiślańskich w rozpoczynającej się wojnie hiszpańskiej i po raz pierwszy też zademonstrowali oni nie znaną tu zupełnie broń — lancę. Hiszpańscy żołnierze, a tym bardziej chłopi, okazali się bezbronni — znów panika ogarnęła ich szeregi. Rozwścieczeni ułani, zapewne podejrzewający Hiszpanów o otrucie koni, ścigali uciekających aż za rzekę Ebro. Kiedy po godzinie wracali stamtąd do swoich, okazało się, że rzeka gwałtownie wezbrała i przejście przez nią jest bardzo utrudnione. Utonął wówczas ppor. Topolczani i paru jego żołnierzy. Pod Mallen zdobyto 5 hiszpańskich armat i trochę wozów amunicyjnych. Kpt. Adam Huppe z pułku ułanów nadwiślańskich utworzył z tych dział baterię artylerii konnej, która później miała wsławić się w Hiszpanii. Tymczasem uciekinierzy spod Mallen przybyli do Saragossy, gdzie — o dziwo — na ich widok zapanował entuzjazm. To, co wydarzyło się przed paru godzinami nie uważano wcale za klęskę. Ludność była gotowa znowu stawić czoło Francuzom, domagała się broni, rozdano więc niemal wszystko, co znajdowało się w arsenale. W ciągu jednego wieczora bracia Palafox odtworzyli więc swój korpus i zmuszeni do tego przez podekscytowany tłum wyprowadzili uzbrojone grupy poza miasto, by raz jeszcze bronić nieprzyjacielowi dostępu do Saragossy. Tak doszło 14 czerwca do bitwy pod Alagon. Hiszpanie, nie mający zupełnie pojęcia o musztrze, a więc nie poddający się żadnym komendom, stali po prostu w jednej długiej linii przed miastem, czekając na nadejście Francuzów. Gen. Lcfebvre-Desnouettes rozkazał otworzyć na nich ogień działowy. Hiszpanie trwali tak, ponosząc straty, przez dobrych kilka godzin, dając tym dowody osobistej odwagi i psychicznej odporności. Po południu jednak — znów w jednej chwili — ogarnęła ich panika i nie atakowani nawet bezpośrednio przez Francuzów rzucili się ku Saragossie. Saragossa — główne miasto Aragon i i — liczyła wówczas 40

tys. mieszkańców, z czego 10 tys. stanowili księża i zakonnicy. Dość powiedzieć, że było tu 17 kościołów, 44 klasztory i 13 seminariów duchownych. Kler, szczególnie liczny i wpływowy w tym mieście, był zaciekle antyfrancuski. To właśnie pod jego wpływem mieszkańcy Saragossy zaczęli gorączkowo organizować obronę. Miasto otoczone było niezbyt wysokim ceglanym murem, który dawno przestał mieć znaczenie wojskowe, służąc jedynie celom fiskalno-policyjnym. Ten mur nie był nawet wzmocniony żadnymi basztami, tyle tylko, że przylegało doń kilkanaście kościołów i klasztorów, które łatwo można było przekształcić w umocnione punkty oporu. Saragossę osłaniała od północy rzeka Ebro — potężna i głęboka na tym odcinku swego dolnego biegu. Na lewy jej brzeg prowadził jedyny most Arrabal, zwany także „kamiennym mostem". Od południa miasto osłaniał potok Huerva o oskarpowanych brzegach. Między Ebro a Huervą — na zachodnim skraju- Saragossy, rozciągał się Zamek Inkwizycji zwany też Algieria. Był to ogromny porostokątny gmach o długości 200 metrów — rodzaj samodzielnej fortecy. Na rogach wzniesione były obronne wieżyce, a wszystko otoczone głęboką fosą. Tuż obok znajdowały się klasztory augustianów i trynitarzy, które także znakomicie nadawały się do obrony. Mur otaczający Saragossę miał osiem niezbyt szerokich bram. Od zachodu, na wprost zamku Aljaferia, do miasta wjeżdżało się przez bramę Portillo, do której przylegały koszary kawalerii i kościół Misericordia. Całość tworzyła zwarty obronny kompleks, bardzo trudny do zdobycia. W części południowej, na przedpolu, znajdowały się klasztory kapucynów i San Jose. I one także mogły być łatwo zamienione w samodzielne bastiony. Do bramy Carmen przylegał klaszor o tej samej nazwie. W pobliżu znajdowały się umocnione punkty — wieża del Pino, kościół Santa Engracia oraz kościół San Miguel koło bramy Quemada. Wzdłuż Ebro biegł mur obronny, a w nim znajdowały się bramy del Angel, San Ildefonso i Postigo Real . S. K i r k o r, Legia Nadwiślańska 1808—1814, Londyn 1981, s. 76.

Od czasu pierwszego starcia z Francuzami pod Tudełą, a tym bardziej od bitwy pod Mallen, mieszkańcy Saragossy intensywnie wzmacniali obronę miasta. Zabarykadowano belkami i deskami większość bram, wytoczono na stanowiska kilkanaście starych armat, powybijano otwory strzelnicze w ścianach kościołów i klasztorów. W mieście znajdowało się nie więcej niż 500 żołnierzy regularnej armii i trochę prowincjonalnej milicji aragońskiej. Trzon załogi mieli tworzyć chłopi i mieszczanie, oczywiście nie mający pojęcia o władaniu bronią. Sam Palafox był przekonany, że nie da się utrzymać miasta i dlatego też nocą, w wielkiej tajemnicy opuścił Saragossę, by udać się do Belchite i tam zbierać regularne oddziały z myślą o ewentualnej odsieczy. Dowódcą obrony został płk Bustamente, którego wspierała później kilkunastoosobowa junta. Istotną rolę mieli odegrać kupiec Tio Jorge („Wujaszek Jerzy"), poeta i profesor don Basilio Bogiero de Santiago oraz zakonnicy Tio Marino i Santiago Sas. To oni właśnie starali się nadać mieszkańcom Saragossy jakąś organizację wojskową, dzielić ich na „dziesiątki" i „setki" dowodzone przez oficerów z wyboru. Gen. Lefebvre-Desnouettes po zwycięstwie pod Alagon był przekonany, że zajęcie Saragossy to kwestia najbliższych godzin. Dlatego też kazał uwolnić kilkuset wziętych do niewoli chłopów i polecił im, by co prędzej udali się do miasta, zanosząc tam wezwanie do poddania. Z pewnym zdziwieniem stwierdził jednak, kiedy sam pojawił się pod Saragossą, że stolica Aragonii nie zamierza kapitulować. Trzeba było wobec tego zająć ją szturmem. Francuski generał postanowił dokonać tego z marszu, tym bardziej że wysłani przodem ułani nadwiślańscy stwierdzili, iż Hiszpanie nie obsadzili większości budynków znajdujących się na przedpolu. Tak zasadniczy błąd zdawał się wskazywać, że przeciwnik nie ma pojęcia o prowadzeniu wojny i że obrona miasta nie będzie zbyt twarda. Dlatego też 15 czerwca późnym popołudniem uderzyły na Saragossę trzy kolumny piechoty. Francuzi atakowali bramy Portillo i Santa Hngracia, polscy legioniści natomiast, prowadzeni przez płk. Józefa Chłopickiego — bramę Carmen.

Kolumna atakująca bramę Portillo zdołała zbliżyć się do niej pod osłoną gaju oliwnego, ale tu zaskoczono ją silnym ogniem karabinowym prowadzonym zarówno z murów obronnych, jak też z zamku Aljaferia. Hiszpanie mieli jedno działo, którym czynili spustoszenia w szeregach Francuzów. Ci więc musieli -chronić się do leżącego na przedpolu klasztoru augustianów, na szczęście nie zajętego wcześniej przez obrońców Saragossy. Hiszpanie przeszli zresztą do kontrataku i zaczęli zbierać się pod wysokim murem otaczającym klasztor, a znajdując się martwym polu, nie byli rażeni przez Francuzów. Po godzinie takiego impasu francuscy piechurzy uderzyli raz jeszcze na mury ,ale obrona była tak zaciekła, że atak ten został odparty. Niepowodzeniem zakończył się również szturm polskiej piechoty na bramę Carmen. I tu również pod osłoną gaju oliwnego można było podejść w pobliże murów, ale ogień armatni i karabinowy był tak silny, że Chłopickiemu nie udało się wedrzeć do miasta Pewien sukces odniosła natomiast kolumna atakująca bramę Santa Engracia. Brama została zdobna, usunięto pośpiesznie zalegające tu belki, tak że do Saragossy mógł wjechać szwadron ułanów nadwiślańskich. Polacy otrzymali rozkaz przedostania się do centrum miasta i uderzenia od tyłu na obrońców bramy Portillo. Zadanie było wielce ryzykowne, bo za ułanami nie ruszyła piechota, powstrzymywana przy bramie Santa Engracia mocnym ogniem karabinowym Hiszpanów. Ułani przemknęli cwałem przez główną ulicę Cosso, otaczającą półkolem najstarszą część Saragossy, i rzeczywiście znaleźli się na tyłach bramy Portilio, tuż obok koszar kawalerii. Tu napotkali jednak tak wielki tłum mieszkańców, że nie byli w stanie posuwać się dalej. Hiszpanie zaczęli nożami i sztyletami rozpruwać końskie brzuchy, ściągac jeźdźców z siodeł. W takiej ciasnocie lance okazały się zupełnie nieprzydatne, Polacy próbowali uwolnić się, rąbiąc na prawo i lewo szablami. Jedynym ratunkiem było powolne wycofywanie się ku bramie Santa Engracia, gdzie szwadron — w mocno uszczuplonym stanie — dotarł z ogromnym trudem 2. 2

H.Brandt, Pamiętniki oficera polskiego, Warszawa 1904, s. 39—52.

Skoro nie powiódł się atak z marszu, gen. Lefebvre-Desnouettes rozłożył się obozem o dwa kilometry od miasta, rozpoczynając regularne oblężenie. Ponieważ miał zbyt małe siły, by prowadzić prace oblężnicze na całym froncie, ograniczył się tylko do najniezbędniejszych czynności i czekał na nadejście zapowiadanej pomocy. Saragossa nie była więc w zasadzie odcięta i jej obrońcy otrzymywali codziennie nowe posiłki, jak też mogli sprowadzić z okolicznych wiosek trochę konwojów z żywnością. 21 czerwca pod Saragossą pojawił się gen. Charles Grandjean z brygadą piechoty, w której znajdował się 2 pułk Legii Nadwiślańskiej. Pozwalało to podjąć działania ofensywne przeciwko Hiszpanom, a przede wszystkim przeciw Palafoxowi, który w pobliskim Bclchite zgromadził około 4 tys. ochotników z Daroca i Calatayud. Trzeba było uwolnić się od tego niebezpieczeństwa, zabezpieczyć przed nagłym atakiem od tyłu. Likwidacją korpusu Palafoxa miał zająć się płk Chłopicki, który oprócz własnego 1 pułku Legii, otrzymał batalion 15 pułku piechoty i 50 kawalerzy stów. 24 czerwca o świcie uderzył on na Hiszpanów pod Epilą, gdzie odniósł świetne zwycięstwo i zdobył 4 działa. Tego samego dnia 2 pułk Legii odparł mieszkańców Saragossy, którzy zdecydowali się wyjść na przedpole i uderzyć na Francuzów na ich własnych pozycjach. Wnet potem dowództwo oddziałów oblegających Saragossę objął gen. Jean Antoine Verdier — starszy stopniem i bardziej doświadczony w tego rodzaju pracach niż kawalerzy sta Lefebvre-Desnouettcs. Rozpoczął on regularne oblężenie z kopaniem transzei i stopniowym zbliżaniem się do murów miasta. Zacieśnił też kordon wokół Saragossy, starając się wygłodzić jej mieszkańców. Po otrzymaniu kolejnych posiłków przybyłych z Francji — m.in. 3 pułku Legii Nadwiślańskiej — miał 12 tys. ludzi i mógł podjąć nowy szturm na miasto. Szturm odbył się 2 lipca i prowadzony był również trzema kolumnami. Miasto było doskonale przygotowane do obrony, a jego mieszkańcy znacznie podszkoleni w ostatnich trzech tygodniach. Dlatego też wszędzie napotkano twardy opór i tylko za cenę bardzo poważnych strat własnych udało się w paru

punktach wedrzeć chwilowo do Saragossy. Grenadierzy 2 pułku Legii opanowali klasztor kapucynów przed bramą Carmen i zdołali go utrzymać. 1 pułk Legii prowadzony przez Chłopickiego walczył o bramę Quemada. Opanował wprawdzie klasztor Św. Józefa — także leżący na przedpolu — ale nie mogąc go zająć na stałe, zdecydował się spalić ten gmach. 3 pułk Legii bił się natomiast na zachodnim odcinku frontu, próbując wedrzeć się do zamku Aljaleria i zdobyć bramę Carmen. Straty obrony francuskiej wynosiły* tego dnia 200 zabitych i 300 rannych. Wśród poległych był dowódca 3 pułku Legii Nadwiślańskiej mjr Jan Szott, który zginął pod zamkiem Aljaleria. Przez cały lipiec trwały uciążliwe pracy oblężnicze. Nic było nadziei na opanowanie miasta szturmem, trzeba więc było cierpliwie czekać, aż głód złamie ducha oporu jego mieszkańców. Jednocześnie należało baczyć na działania hiszpańskich grup partyzanckich, które zbierały się w pobliżu Saragossy i próbowały do niej przeniknąć. Stąd też szczególna rola ułanów nadwiślańskich pełniących niewdzięczną służbę patrolową i otaczających kordonem miasto. 3 lipca gen. Lefebvre-Desnouettes, m.in. z 2 pułkiem Legii i ułanami, wyprawił się na Calatayud, gdzie sygnalizowano znaczne skupisko partyzantów. Hiszpanie uciekli na wieść o marszu francuskiej kolumny, tak że trzeba było wrócić z niczym pod Saragossę. Po raz drugi zorganizowano taką wyprawę 28 lipca, kiedy to pod Osera odznaczyli się ułani i 3.pułk Legii, rozbijając silne zgrupowanie partyzantów. Wyprawą tą dowodził gen. Pierrc Habert. 1 sierpnia Francuzi otrzymali znaczne posiłki. Pod Saragossę dotarły z Pampeluny dwa doskonałe pułki piechoty liniowej: 14 i 44, złożone z weteranów, którzy walczyli już pod Marengo, Austerlitz, Pruską Iławą. Łącznie z pułkami Legii Nadwiślańskiej, o podobnej wartości bojowej, tworzyły one trzon korpusu gen. Verdiera. Reorganizacja tego korpusu nastąpiła przed szturmem generalnym. Podzielono go na dwie dywizje: I — gen. Lefebvre-Desnoucttesa i 2 — pod rozkazami portugalskiego generała Gomeza-Freyre. W 1 dywizji 1 brygadą dow?odził gen. Greandjean, któremu podporządkowano 2 pułk Legii, 4 i 6 bataliony

marszowe oraz III batalion 70 pułku piechoty liniowej. Ta brygada miała 2991 ludzi. Brygadę 2 tejże dywizji oddano pod rozkazy gen. Haberta. Dysponował on 1 pułkiem Legii, 2 pułkiem rezerwowym, III batalionem 47 pułku liniowego oraz III batalionem 15 pułku liniowego. Łącznie brygada ta liczyła 3104 żołnierzy. Do dywizji gen. Lefebvre-Desnoucttesa przydzielono też niemal całą jazdę. Składała się ona z pułku ułanów nadwiślańskich, 5 szwadronu marszowego oraz niewielkiego oddziału kawalerii portugalskiej. Razem Francuzi dysponowali 965 kawalerzystami W 2 dywizji 1 brygada piechoty składała się tylko z III batalionu 119 pułku liniowego i 7 batalionu marszowego. Liczyła 1507 żołnierzy, a więc była wyraźnie słabsza niż brygada 1 dywizji. Podobnie było zresztą z 2 brygadą składającą się z 5 pułku piechoty portugalskiej, który liczył zaledwie 553 żołnierzy. Obie brygady składały się z żołnierzy słabo wyszkolonych i „niepewnych politycznie", gotowych nawet przejść na stronę Hiszpanów. Stąd też traktowano je jako rezerwę i używano do zadań pomocniczych. Trzonem 2 dywizji była natomiast kolumna płk. Hippolyte Pirego, w której znalazł się 3 pułk Legii, oddział francuskiej gwardii narodowej oraz 3, 8 i 9 szwadrony marszowe. Kolumna, przeznaczona do działań poza Saragossą i blokowania dostępu do miasta, liczyła 2578 żołnierzy, z czego 287 kawalerzystów. Posiłki, jakie nadeszły 1 sierpnia, zorganizowano w samodzielną brygadę. Oprócz 14 i 44 pułków liniowych był tu także 11 szwadron marszowy. Ta samodzielna brygada liczyła 2990 żołnierzy, w tym 250 kawalerzystów. Dodajmy do tego jeszcze 627 żołnierzy artylerii i pociągów oraz 2 tys. ludzi z garnizonu Pampeluny. Łącznie gen. Verdier miał teraz blisko 15 500 wojska. Szturm generalny na Saragossę podjęty został 4 sierpnia. Na klasztor Santa Engracia uderzyła kolumna gen. Harberta złożona z dwu batalionów 1 pułku Legii oraz grenadierów wybra3

J . M r o z i ń s k i , Oblężenie i obrona Saragossy w latach 1808 i 1809 ze względem szczególnym na czynności korpusu polskiego, Kraków 1858, s. 60—64.

nych z jednostek fancuskich. Odwód stanowił 44 pułk piechoty liniowej. Polacy, po brawurowym ataku, zdobyli klasztor i w ciężkim boju, wyrzucając Hiszpanów z kolejnych pozycji, dotarli tegoż dnia późnym popołudniem do ulicy Cosso otaczającej półkolem najstarszą część miasta. Ponieważ Józef Chłopicki został ranny w tych walkach, dowództwo pułku objął mjr Michałowski. Na bramę Carmen uderzyła kolumna gen. Grandjcan składająca się z 2 pułku Legii i 14 pułku liniowego. I tu.również Polacy i Francuzi uzyskali powodzenie, wdarli się do miasta i podobnie jak sąsiednia kolumna, zdobywając dom po domu, dotarli aż do Cosso. W walkach tych odznaczył się dowódca polskiej kompanii grenadierskiej kpt. Feliks Bali. W tym czasie pułk ułanów dowodzony przez Jana Konopkę odrzucił hiszpańskie posiłki próbujące przedostać się do miasta. 3 pułk Legii stał natomiast w rezerwie naprzeciw zamku Aljaleria. Cien. Vcrdicr, pewny zwycięstwa, wydał rozkaz przekroczenia szerokiej ulicy Cosso. Nie było to wcale łatwe, bowiem wszystkie okna po przeciwnej stronie zostały obsadzone przez hiszpańskich strzelców. Mimo to Polakom i Francuzom udało się zagłębić w tę najstarszą część Saragossy. Wśród obrońców wybuchła nawet panika i część ludności zaczęła uciekać po kamiennym moście na lewy brzeg Ebro. Sam Palafox opuścił Saragossę, by sprowadzić posiłki. Obroną kierował dalej gen. Antonio Torres. Późnym wieczorem, obawiając się nocnego kontrataku Hiszpanów, gen. Lefebvre-Desnouettes, który objął komendę po rannym gen. Verdierze, rozkazał cofnąć się do Cosso. 5 sierpnia podjęto nową próbę opanowania najstarszej dzielnicy, przy czym do walki wprowadzono świeży 3 pułk Legii. Ponieważ sygnalizowano powrót Palafoxa z odsieczą, Lefebvre-Desnouettes wyszedł z miasta i zdecydował się stawić mu opór na przedpolu. Dwa polskie bataliony legionistów i ułani nadwiślańscy powstrzymali tę odsiecz i tylko kilkuset słabo uzbrojonych chłopów zdołało przedostać się do Saragossy.

i że jego zdobycie to kwestia najbliższych dni, 6 sierpnia nadszedł z Madrytu rozkaz odstąpienia od Saragossy. Wynikało to z ogólnej sytuacji, w jakiej znaleźli się Francuzi po klęsce pod Baylen i wybuchu ogólnokrajowego powstania. Gen. LefebvreDesnouettes upierał się, że mimo wszystko należy zdobyć Saragossę, ale skoro pozostawiono mu na to zaledwie kilka dni i skoro wiedziano, że i tak trzeba będzie wycofać się z Aragonii, dowódcy pułków opowiedzieli się za rezygnacją z dalszych ataków. Nie było po prostu sensu ponosić dalsze krwawe ofiary, skoro byłyby one zupełnie daremne. Zajęto się więc wysadzaniem w powietrze budynków, które Hiszpanie przekształcili w bastiony obronne. Zakładano bowiem, że za parę tygodni można będzie wrócić tu z nowymi siłami i wówczas zdobyć miasto. W nocy z 14 na 15 sierpnia podpalono własne obozowiska i rozpoczęto odwrót na północny zachód w kierunku Tudeli. Straty, jakie w ciągu dwumiesięcznego oblężenia poniósł korpus francusko-polski, były bardzo poważne. Zginęło co najmniej 462 żołnierzy, a około 1500 zostało rannych. Trzecia część tych strat przypadała na Polaków.

FRANCUZI

W

ODWROCIE

Wraz z ekspedycją Duponta do Andaluzji Francuzi podjęli także działania na innych kierunkach. W początkach czerwca korpus marsz. Monceya wyruszył w stronę Walencji i poprzez pasmo górskie Murcii dotarł nawet do tego miasta. Francuzi zostali tu jednak odparci 28 czerwca i doznawszy strat, sięgających 1200 zabitych i rannych, zaczęli cofać się w kierunku Madrytu. Hiszpanie źle przewidzieli drogę tego odwrotu i nie potrafili zatrzymać Monceya w górskich dolinach. Sam marszałek, szczęśliwie wydostawszy się na równinę, miał powiedzieć, że tylko zbiegowi okoliczności zawdzięcza, iż jego korpus nie został wzięty do niewoli. W tym samym czasie gen. Merle odniósł sukces pod Cabezon, gdzie rozbił wojska Estremadury prowadzone przez gen. Don Gregorio de la Cuesta, uważanego za „najbardziej otyłego i najgorszego z hiszpańskich dowódców". Na pomoc Cueście ruszył gen. Joaquin Blake z armią Galicji. Połączywszy się z Cuestą, podporządkował się jego rozkazom (łącznie mieli 28 tys. żołnierzy) i zgodził na wydanie nowej batalii Francuzom. Tym razem był to 1 1-tysięczny korpus marsz. Bcssieresa, w którym oprócz oddziałów gen. Merle'a znajdowała się doborowa dywizja lekkiej jazdy gen. Lasalle'a. 14 lipca pod Medina del Rio Seco armia Cuesty i Blake'a została rozbita, przy czym straty hiszpańskie w zabitych i rannych sięgały 3

tys. żołnierzy, podczas gdy po stronie francuskiej tylko 400. W bitwie tej odznaczył się — i właściwie przesądził o zwycięstwie — 1 szwadron polskiego pułku szwoleżerów gwardii pod wodzą kpt. Radzimińskiego. Zachwycony Napoleon pisał do Bessieresa: „Dzięki tej bitwie wojna jest wygrana'1. Tymczasem jednak znacznie skomplikowała się sytuacja Francuzów w Portugalii, gdzie od kilku miesięcy znajdował się korpus Junota. Wspierały go początkowo hiszpańskie dywizje generałów Caraffy i Belesty — pierwsza rozmieszczona nad brzegami Tagu, a druga nad Duero. Kiedy wybuchło powstanie w Hiszpanii, pod koniec czerwca junta Galicji ściągnęła do siebie dywizję Belesty. Junot próbował wprawdzie rozbroić dywizję Caraffy, ale miał na to zbyt małe siły, tak że i ona odstąpiła Francuzów. Teoretycznie Junot dysponował 40 tys. żołnierzy, ale w gruncie rzeczy zdolnych do walki była zaledwie połowa. Ponieważ obawiano się, że lada dzień wybuchnie powstanie także w Portugalii, więc ściągnięto oddział)' francuskie w okolice Lizbony, ewakuując północną i południową część kraju. Z Madrytem nie było stałej komunikacji, nie wiedziano na dobrą sprawę, co dzieje się w Hiszpanii. Ruchome kolumny francuskiej piechoty podejmowały co pewien czas ekspedycje karne, pacyfikując portugalskie wioski, co powodowało, że ludność gotowa była chwycić za broń, jeśli tylko pojawiłby się silniejszy oddział regularnej armii, który mógłby jej udzielić pomocy. 28 lipca nowy król Hiszpanii, Józef Bonaparte, który dopiero od ośmiu dni przebywał w Madrycie, otrzymał wiadomość o klęsce pod Baylcn i zagładzie korpusu Duponta. Klęska ta zasadniczo zmieniała sytuację, w jakiej znajdowali się Francuzi. W owym czasie ich wojska rozlokowane były następująco: — wokół Madrytu stał korpus marsz. Monceya, liczący 20 tys. żołnierzy. Po porażce pod Walencją morale tych oddziałów nic było najlepsze; — gen. Verdier z 16 tys. wojska oblegał wciąż Saragossę, nie mogąc uzyskać powodzenia; — w Katalonii, głównie w okolicach Barcelony, stał 11-ty-

sięczny korpus gen. Duhesme'a, z którym jednak nie było bezpośredniej komunikacji; — marsz. Bcssieres z 17-tysięcznym korpusem po zwycięstwie pod Medina de Rio Seco ścigał Hiszpanów uchodzących ku Galicji. Były to siły stanowczo zbyt małe, by przeciwstawić się powstaniu, jakie ogarniało już cały kraj. Co gorsza, Madryt był odsłonięty od południa i wschodu, skąd za kilka dni mogły nadejść hiszpańskie armie Andaluzji (30 tys. ludzi) i Walencji (18 tys.). Dlatego też Józef Bonaparte uznał swe położenie za „wyjątkowo trudne" i obawiając się okrążenia w stolicy, gdzie miał niewielkie siły, zdecydował się wycofać z Madrytu. Uczynił to 1 sierpnia, a więc już w cztery dni po otrzymaniu wiadomości o wydarzeniach pod Baylen. W ciągu tak krótkiego czasu Francuzi nie byli nawet w stanie ewakuować wszystkich swych magazynów ani wywieźć armat, broni, amunicji, które wnet wpadły w ręce nieprzyjaciela. Poprzez przełęcz Somosierra, która za kilka miesięcy miała przejść do historii, wycofali sę do Burgos, gdzie Józef Bonaparte stanął 9 sierpnia Jednocześnie król wydał rozkaz marsz. Bessieresowi, by ten zaprzestał pościgu i wycofał się między Palencię i Burgos. Gen. Verdier miał zwinąć oblężenie Saragossy i wycofać się do Tudeli. Zostało to wykonane w drugiej połowie sierpnia, kiedy to król Józef przeniół się jeszcze bliżej granicy francuskiej — do Arandy. W tym czasie wybuchło powstanie w prowincji Viscaya i trzeba było tam skierować oddziały gen. Christophe'a Merlina. Francuzom udało się zdobyć Bilbao i opanować sytuację na własnym zapleczu. Nastroje w armii były jednak podłe, wojsko nie miało wielkiej ochoty ucierać się z Hiszpanami i pragnęło jak najszybciej przejść na północną stronę Pirenejów. Wpłynęło to zresztą także na dowódców, którzy cofali się bardziej nawet, niż wynikało to z potrzeby chwili. Tak np. gen. Verdier opuścił Tudelę po krótkim tam pobycie, chociaż sam cesarz przywiązywał dużą wagę do utrzymania tego, ważnego węzła dróg. 1

R o u x, op. cit., s. 45-— 52.

Tymczasem na wieść o zwycięstwie Castanosa pod Bayłen Brytyjczycy nabrali przekonania, iż hiszpańskie powstanie ma rzeczywiście szanse powodzenia i że warto e wesprzeć militarnie. Postanowili więc skierować do Portugalii 13-tysięczny korpus gen. Artura Wellesleya, przyszłego lorda Wellingtona. Jego odziały wylądowały u ujścia rzeki Mondego, w pobliżu Coimbry, skąd ruszyły na południe, ku Lizbonie 2. Junot, dowiedziawszy się o tym, wysłał naprzeciw Wellesleya zdolnego gen. Delaborde'a z 3 tys. żołnierzy. 17 sierpnia, dokładnie w miesiąc po Baylen, doszło do pierwszego starcia Francuzów z Brytyjczykami pod Rolica. Francuzi, trzykrotnie słabsi liczebnie, odnieśli pewne sukcesy taktyczne i zadali nawet przeciwnikowi dotkliwe straty, ale Delaborde musiał cofnąć się w kierunku Lizbony. Junot ściągnąwszy część podległych mu oddziałów postanowił zaatakować Wellesleya na wzgórzach pod Vimeiro. Sam miał 9 tys. żołnierzy, wobec 18 tys. Brytyjczyków i Portugalczyków. Mimo zacięty ch ataków podejmowanych przez generałów Kcllermana i Foya, francuscy rekruci nie byli w stanie przełamać brytyjskiej obrony, tym bardziej że mieli do czynienia z pułkami zaprawionymi do walki podczas paroletniego pobytu w Indiach. Junot dał więc sygnał odwrotu i cofnął się na pozycje pod Torres. Tu dowiedział się, że w zatoce Mondego wylądowały dalsze oddziały brytyjskie i że Wellesley ma już 28 tys. żołnierzy. Ponieważ po likwidacji korpusu Duponta nie było żadnych szans, by do Lizbony dotarły jakiekolwiek posiłki, więc załamany psychicznie zdecydował się wszcząć pertraktacje. WT jego imieniu gen. Kellerman uzgodnił z Wellesley'em, że korpus Junota zostanie ewakuowany z Portugalii do Francji, przy czym będzie mógł zabrać całą swą broń, bagaże, a także rannych i chorych. Konwencja ta została podpisana 30 sierpnia w Citra, a w pierwszej połowie września 22 tys. Francuzów przewiezionych na okrętach angielskich wylądowało na wybrzeżach Bretanii i Saintonge. Wprawdzie korpus Junota został uratowany, ale Portugalia znajdowała się teraz w rękach Brytyjczyków. 2

N. W i l l i a m , History of the war in the peninsula, London 1890.

Pod koniec sierpnia i na początku września Józef Bonaparte, próbujący koordynować działania poszczególnych korpusów przy pomocy swego szefa sztabu, marsz. Jourdana, zreorganizował wojska francuskie następująco: — korpus prawy, dowodzony przez marsz. Bessieresa i liczący 16 tys. żołnierzy, w dywizjach generałów Merle, Boneta i Moutona, stanął w Briviesca, Cameno, Cubo i Santa Maria. Jego zadaniem było osłanianie od zachodu tych kilku prowincji, jakie pozostały jeszcze Francuzom; — korpus centrum, pod rozkazami marsz. Neya i liczący 9 tys. wojska w składzie dywizji gen. Dessolles i wydzielonej grupy gen. Merlina, stanął w Logrono, Nalda i Najera. Miał on pilnować drogi na Sorię i przeciwstawić się ewentualnemu atakowi Hiszpanów z tego kierunku; — korpus lewy marsz. Monceya, liczący 21 tys. żołnierzy, w dywizjach generałów Maurice-Mathieu, Musniera, Morlota i Grandjeana, stanął w Milagro, Caparroso, Andosilla, Lodosa i Peralta. Jego zadaniem było ubezpieczenie reszty sił od strony południowo-wschodniej; — rezerwa pod rozkazami gen. Lepica, licząca 6 tys. żołnierzy, stanęła w Miranda, Haro i Puentelarra, a więc między korpusami Neya i Bessieresa. Składała się ona z gwardii francuskiej i hiszpańskiej na służbie Józefa Bonaparte; — dalsze 12 tys. stanowiły załogi Bilbao, Yitorii i Palencii oraz posterunki rózlokowane na liniach komunikacyjnych. Łącznie Józef Bonaparte miał 65 tys. wojska 3. Tymczasem Hiszpanie po zwycięstwie pod Baylen świętowali swój sukces. Wydawało się, że wojna z Francuzami jest już wygrana, że skoro sam nieprzyjaciel opuścił Madryt i odstąpił od oblężenia Saragossy, to zapewne także sam wycofa się poza Pireneje. Dlatego też w sierpniu i wrześniu nie podejmowano właściwie żadnych działań ofensywnych, pozostawiając tym samym Francuzom sporo czasu na reorganizację i wzmocnienie własnej armii. 13 sierpnia do Madrytu weszła dywizja gen. Roca z Armii ]

N a r b o n n e , Joseph Bonaparte, Paris 1949, s. 40.

Walencji. Powitano ją z niebywałym entuzjazmem i od tego dnia przez pary tygodni w podobny sposób witano następne oddziały wkraczające do stolicy. Każdy z pułków Armii Walencji, a tym bardziej Armii Andaluzji, chciał przybyć do Madrytu i mieć swój dzień triumfu. Dlatego też zasadnicza część armii hiszpańskiej znalazła się na przełomie sierpnia i września w rejonie stolicy. Mało komu chciało się zrezygnować z udziału w powszechnym święcie i spieszyć na pole walki. 5 września w Madrycie odbyła się narada generałów Cuesty, Castanosa, Llamasa, księcia Infantado oraz reprezentantów generałów Blake'a i Palaloxa. Rywalizacje personalne uniemożliwiły stworzenie wspólnego dowództwa, bowiem każdy z tych generałów zazdrośnie strzegł własnych interesów. Miał zresztą za sobą poparcie swych wojsk, bo w sytuacji gdy zniknęła władza centralna, gdy nie było już monarchy — ani własnego, ani obcego — każda prowincja btarała się utrzymać jak najdalej posuniętą autonomię. Dopiero nieco później utworzono Juntę Centralną, składającą się z przedstawicieli (po dwu) lokalnych junt prowincjonalnych. Po raz pierwszy Junta zebrała się 25 września w Aranjuezie. Powołano też Centralną Juntę Wojskową pod przewodnictwem gen. Castanosa — zwycięzcy spod Bay len. Junta Wojskowa zdołała ustalić, w jakich rejonach będą działać poszczególne armie: — Armia Galicji,*zwana też Armią Północy albo Armią Lewego Skrzydła, miała obejmować oddziały z Galicji, Asturii i prowincji Viscaya. Dowództwo nad nią sprawował gen. Joaquin Blake, którego miał zastąpić po przybyciu z Danii markiz de la Romana, uważany także za bohatera narodowego, podobnie jak Castanos. Wojsko to miało rozlokować się wokół Aranda de Duero; — Armia Katalonii, zwana też Armią Prawego Skrzydła, oddana została pod rozkazy gen. don Juana Miguela de Vivesa. Obejmowała ona oddziały z Katalonii, Murcii i Grenady. Była ona skoncentrowana wokół Burgo del Osma; — Armia Andaluzji, zwana też Armią Centrum, pozostawała pod komendą gen. Castanosa. Obejmowała ona oddziały z An-

daluzji (te, które wsławiły się pod Baylen), Walencji, Ekstremadury i obu Kastylii. Rozrzucona była na znacznym obszarze wokół Madrytu, a także w Sorii; — Armia Aragonii, bądź też Armia Rezerwowa, podlegała gen. Jose Rebolledo de Palafoxowi. Miała ona operować na terenie Aragonii i składała się głównie z oddziałów tej prowincji. Łącznie te cztery armie hiszpańskie liczyły 130 tys. żołnierzy, z czego 6 tys. kawalerii i 2 tys. artylerzystów. Do tego doszła jeszcze 10-tysięczna dywizja de la Romana przewieziona przez Anglików do portu Santandcr. Cała armia hiszpańska miała 140 dział polowych. Członkowie Junty Centralnej ustalili także, że w najbliższych tygodniach podjęta zostanie próba odcięcia wojsk francuskich od granicy. W tym celu postanowiono wydatnie wzmocnić armie prawego i lewego skrzydła, ze szkodą nawet dla armii centrum. Nie obawiano się już francuskiego ataku na Madryt, dlatego też hiszpańska stolica nie była broniona poważniejszymi siłami. Na przełomie września i października wojsko zaczęło opuszczać Madryt, kierując się głównie nad Ebro. Cofnijmy się jednak o kilka miesięcy, do pierwszych dni sierpnia. Wiadomość o klęsce pod Baylen dotarła do Napoleona podczas jego pobytu w Bordeaux. Cesarz od razu dostrzegł całą grozę zaistniałej sytuacji. Runął w gruzy mit o niezwyciężoności jego armii, budowany przez lata zwycięstwami pod Marengo, Austerlitz, Jeną i Frydlandem. Nie ulegało wątpliwości, że podniosą teraz głowę przeciwnicy nie tylko w Hiszpanii, ale w całej Europie. Należało za wszelką cenę temu zapobiec, organizując kontruderzenie w Hiszpanii, a jednocześnie zabezpieczając się przeciwko prawdopodobnym działaniom militarnym ze strony Rosji bądź Austrii. Cesarz wysłał co prędzej z Bordeaux do Petersburga list do cara Aleksandra, zapewniając go o gotowości ewakuowania Prus i Księstwa Warszawskiego. \X' ten sposób przyjmował już wcześniej sformułowane sugestie Rosji, która za cenę lak znacznych ustępstw gotowa była teraz zachować neutralność, przyglądając się dalszemu rozwojowi wydarzeń.

5 sierpnia z Rochefort cesarz wysłał rozkazy do swych marszałków i generałów, polecając im przesunięcie kilku korpusów Wielkiej Armii na zachód. Marsz. Victor z 1 korpusem miał natychmiast opuścić Brandenburgię i przenieść się do Moguncji. Gen. Marchand z 6 korpusem miał wycofać się ze Śląska i przejść także w rejon Moguncji. 3 dywizja dragonów gen. Milhauda została wycofana z Hanoweru nad Wezerę. Kilka pułków piechoty ewakuowano z zachodnich Niemiec ku Paryżowi. Marsz. Davout, sprawujący komendę nad wojskami Księstwa Warszawskiego miał natychmiast odesłać do Moguncji polską dywizję złożoną z trzech pułków — 4, 7 i 9. Wicekról Włoch Eugeniusz otrzymał rozkaz utworzenia 10-tysięcznego korpusu, który z północnych Włoch miał przejść do Lyonu. Łącznie Napoleon wycofał z Księstwa Warszawskiego, Prus, państw niemieckich i Włoch ponad 80 tys. ludzi, których zamierzał użyć za Pirenejami. W kilka dni później nastąpiły nowe przesunięcia. 5 korpus marsz. Mortiera został skierowany ze Śląska do Bawarii. Związek Reński, Królestwo Holandii oraz Królestwo Westfalii miały wydzielić dywizję niemiecką, brygadę westfalską, pułk westfalskich szwoleżerów, brygadę holenderską i pułk holenderskich huzarów, które również miały być użyte w Hiszpanii. Napoleon orientował się oczywiście, że nie jest w stanie podjąć natychmiast działań ofensywnych. Dlatego też dowódcom oddziałów już znajdujących się za Pirenejami zalecał zyskanie na czasie, utrzymywanie miast i unikanie decydujących starć, które mogłyby sprowadzić nową klęskę. Sytuacja i tak była bardzo trudna, z chwilą gdy okazało się, że korpus Junota musiał kapitulować w Portugalii i gdy brytyjski korpus ekspedycyjny przekroczył granicę portugalsko-hiszpańską. Przez cały sierpień i wrzesień Napoleon za mow d się organizacją nowej Armii Hiszpanii. Wydawał setki rozkazów dotyczących poboru, kierowania rekrutów do pułków, dostarczania mundurów, butów, broni i wyposażenia, przesuwania oddziałów ku granicy, zaopatrzenia twierdz i obozć . . 7 września ogłoszony został dekret organ:/Jcyn> Armii Hiszpanii. Jej korpusami mieli dowodzić: 1 — m^r^z. Victor,

2 — marsz. Bessieres, 3 — marsz. Moneey, 4 — marsz. Lefebvre, 5 — gen. Gouvion St. Cyr, 6 — marsz. Ney. Utworzono również rezerwę w sile dwu korpusów. Całość miała liczyć ponad 202 tys. żołnierzy — w rzeczywistości stany etatowe zostały nawet przekroczone. W przeciwieństwie do sytuacji z wiosny i lata 1808 roku, ta Armia Hiszpanii składała się w znacznym stopniu ze starych, wypróbowanych w bojach pułków. Wchłonęła co najmniej połowę dawnej Wielkiej Armii i została oddana pod rozkazy doskonałych dowódców na wszystkich szczeblach. Napoleon nie szczędził wysiłków, aby ta armia była jak najlepiej zaopatrzona i wyszkolona. Ogołocono magazyny w Niemczech, Włoszech i we Francji, byle tylko żołnierze byli właściwie umundurowani, uzbrojeni i wyposażeni. Cesarz milcząco uznał swój błąd — nie lekceważył teraz przeciwnika. W Armii Hiszpanii znalazły się także — i to bardzo licznie — pułki cudzoziemskie. Obok regimentów niemieckich, włoskich, holenderskich byli tam również Polacy. Trzy pułki Legii Nadwiślańskiej, które już wcześniej walczyły w Hiszpanii i brały udział w pierwszym oblężeniu Saragossy, weszły teraz jako 4 dywizja w skład korpusu marsz. Neya. Tzw. Dywizja Księstwa Warszawskiego oddana została pod rozkazy gen. Valencc*a i miała — jako 3 — walczyć w korpusie marsz. Lefebvre ł a. Pułk ułanów nadwiślańskich został przydzielony do korpusu Neya. W początkach października w Erfurcie — „na połowie drogi między Paryżem a Petersburgiem" — doszło do spotkania Napoleona z carem Aleksandrem. W zamian za poparcie pretensji Rosji do księstw naddunajskich i mglistą obietnicę podziału Turcji cesarz Francuzów uzyskał podpis cara pod konwencją przewidującą wzajemną pomoc militarną, w wypadku gdyby jedno z dwu państw zostało napadnięte. Konwencja ta zwrócona była przede wszystkim przeciwko Austrii i pozwalała — przynajmniej czasowo — zyskać gwarancje spokoju na Wschodzie, kiedy Napoleon będzie zajęty załatwianiem spraw hiszpańskich. Porozumienie z Erfurtu stanowiło też wyraźną zachętę ze strony cesarza, by Rosja, jeśli tylko zechce, włączyła Księstwo

Warszawskie do swej strefy wpływów, albo nawet je anektowała. Davout, bądź co bądź marszałek Francji, przestał być dowódcą wojsk Księstwa, które już w sierpniu 1808 roku przeszły pod komendę księcia Józefa Poniatowskiego. 3 korpus Wielkiej Armii dowodzony przez Davouta został wycofany z Księstwa Warszawskiego, skąd zabrano zresztą znaczną część polskiej armii. Jak już była o tym mowa, pułki piechoty 4, 7 i 9 powędrowały do Hiszpanii, a pułki 5, 10 i 11 rozmieszczono w Szczecinie, Kostrzynie, Dąbiu i Gdańsku. Podobnie stało się z 4 pułkiem strzelców konnych. Księstwo Warszawskie ogołocone z wojsk francuskich, nie mogące liczyć na pomoc cesarza zostałoby bez trudu zajęte przez armię rosyjską, gdyby tylko car Aleksander zdecydował się je anektować. Napoleon pragnął właśnie takiego rozwiązania, które przypieczętowałoby sojusz francusko-rosyjski i pozwoliłoby mu na dokończenie podboju Hiszpanii.

NAPOLEON W HISZPANII

14 października Napoleon pożegnał się z carem i co prędzej pośpieszył do Paryża. W dwa tygodnie później był już w drodze do Bajonny, gdzie dotarł 3 listopada nad ranem. Cesarz zatrzymał się w zamku Marrac, gdzie zresztą przebywał przed paru miesiącami, kiedy to miał zadecydować o losie hiszpańskich Burbonów. To właśnie w Marrac jego osłonę stanowił 3 szwadron pułku szwoleżerów gwardii przyprowadzony tu z kraju przez dowódców 3 kompanii kpt. Jana Dziewanowskiego oraz 7 kompanii kpt. Piotra Krasińskiego. 4 listopada w południe Napoleon opuścił Marrac i wieczorem dotarł do Tolosy. Tu przebywał Józef Bonaparte, który wspólnie z marsz. Jourdanem opracował plan ofensywy przeciwko armiom hiszpańskim. Plan ten zawierał jednak tak karygodne błędy i był tak ryzykowny, że marszałkowie Ney, Soult i Victor odmówili po prostu jego wykonania. Podczas burzliwej sceny Napoleon formalnie zabronił bratu mieszać się do „czegokolwiek, co ma związek z wojskiem^. Cesarz od dawna miał już gotowy plan operacji przeciwko Hiszpanom. Jeszcze w Paryżu zorientował się, że lewe i prawe skrzydła ich obrony są najsilniejsze, ale dzieli je co najmniej 200 kilometrów, tak że nie są w stanie ściśle koordynować swych działań. Stwarzało to szansę kolejnej likwidacji poszczę-

gólnych armii hiszpańskich według klasycznej napoleońskiej zasady „uderzenia z położenia centralnego" Pierwsze uderzenie wykonał Napoleon w kierunku południowo-zachodnim, na Burgos. Tego miasta, wyjątkowo ważnego węzła dróg, broniła Armia Estremadury. Została ona rozbita i zmuszona do pośpiesznego odwrotu 10 listopada pod Gamonal przez oddziały marsz. Soulta, za którym postępował Bessieres, Ney i gwardia. Zatrzymawszy się na kilka dni w Burgos cesarz posłał stąd na północ Soulta przeciwko hiszpańskiej armii gen. Blake'a, którego zresztą z rejonu Durango mieli zaatakować Victor i Lefcbvre. Doszło wnet do bitwy pod Espinosą, w której armia Blakc'a została rozbita. Podczas gdy Soult kontynuował marsz na Santander, by zająć się teraz dywizją markiza de la Romana, 1 korpus Victora został odwołany do głównych sił i połączył się z cesarzem w Burgos. Na lewym skrzydle francuskiego ugrupowania rozmieszczone były w Lodosa i Logrono korpusy marszałków Monceya i Lannesa. Ich zadaniem była likwidacja potężnej. Armii Aragonii dowodzonej przez gen. Castanosa. Na pomoc Monceyowi i Lannesowi cesarz posłał już z Arandy korpus Neya. Marszałek ten miał poprzez Sorię i Agredę wyjść na tyły Hiszpanów i zaatakować ich w rejonie Tudeli. Ney spóźnił się jednak, bowiem 23 listopada pod Tudelą Moncey i Lannes sami rozbili Castanosa. Wsławił się tam polski pułk ułanów nadwiślańskich, który w pięknej szarży zdobył 6 armat. Ponieważ jednak hiszpanie mieli swobodną drogę odwrotu ku Saragossie, a Francuzi. nie dysponowali liczniejszą kawalerią, więc zdołano wziąć do niewoli tylko niewielu jeńców. Tudela była zwycięstwem nie w pełni wykorzystanym, nie doprowadziła do likwidacji armii Aragonii. Cesarz dowiedziawszy się o jej wynikach, nie krył swego zawodu, ale winę za taki stan rzeczy składał na opieszałość Neya. 22 listopada Napoleon opuścił Burgos i przeniósł się do Arandy. Tu czekał na wiadomości od swych marszałków. Do1

B a 1 a g n y, op. cii., s. 295.

piero więc po kilku dniach, kiedy zniknęło zagrożenie na skrzydłach, podjął marsz w kierunku Madrytu. Oprócz gwardii miał ze sobą oddziały marsz. Bessieresa i 1 korpus Yictora, którego część posłana została zresztą z Arandy na Sorię dla ewentualnego wsparcia Neya, gdyby ten natknął się na cofającą się armię Castanosa. Tymczasem na wiadomość o klęsce pod Gamonal i rozbiciu Armii Ęstremadury Junta Centralna zaczęła pośpiesznie organizować obronę stolicy. W Madrycie i okolicach znajdowało się około 20 tys. żołnierzy Armii Andaluzji, która pierwotnie miała iść w dolinę Ebro. Były to najlepsze oddziały armii hiszpańskiej, opromienione sławą zwycięstwa pod Baylen. 5 tys. żołnierzy skierowano zaraz do Scgovii, gdzie gen. Heredia próbował zebrać rozbitków spod Gamonal i odtworzyć Armię Ęstremadury. Dalsze 12 tys. pod rozkazami gen. don Benito San Juana — byłego inspektora kawalerii — posłano natomiast na przełęcz Somosierrę o 90 kilometrów na północ od hiszpańskiej stolicy. San Juan, nazywany „fanatycznym Kastylijczykiem", uważany był za jednego z najlepszych generałów armii hiszpańskiej. Przełęcz Somosierra w górskim łańcuchu Guadarrama wznosi się na wysokość 1441 metry. Biegnie tędy główna droga z Burgos do Madrytu, która wówczas była jedną z najlepiej utrzymanych w całej Hiszpanii. Przełęcz Somosierra już z samego ukształtowania terenu była pozycją wyjątkowo trudną do zdobycia. Zamykała ona długą, pięciokilometrową dolinę, przez którą biegła wspomniana droga, przy czym dolina ta była pokryta na całej przestrzeni odłamkami skalnymi, co przesądzało, że artyleria i jazda mogły posuwać się tylko gościńcem. Marszu na przełaj, przez zbocza doliny, z pominięciem drogi, mogła próbować jedynie piechota. Przez długi czas utrzymywała się legenda, że droga na przełęcz Somosierra biegnie stromym wąwozem. W istocie rzeczy nie jest to żaden wąwóz, bo zbocza tej górskiej doliny nie mają nigdzie charakteru urwiska. Ten rodzaj ukształtowania terenu Francuzi nazywają „defile", co polscy oficerowie-napoleończycy tłumaczyli zawsze jako „ciaśnina". Innymi słowy, chodzi o trudną do przebycia przeszkodę terenową, gdzie nie ma miej-

sea na manewrowanie i gdzie można posuwać się do przodu tylko jednym wąskim szlakiem. Dolina Somosierra leży pomiędzy rozległymi górami La Cebollera (2123 m) i Cerro Barrancal (2160 m), które ograniczają ją od wschodu i zachodu i które łączą się niższym grzbietem właśnie na przełęczy. Doliną spływa ku północy strumień Pena del Chorro, który parę kilometrów dalej wpada do rzeki Duraton, jednego / dopływów Duero. Właśnie pasmo górskie Guadarrama tworzy dział wodny między zlewiskiem Duero i Tagu. Droga z Burgos do Madrytu w rejonie miasteczka Venta dc Juanilla biegnie na wysokości 1150 metrów. Tu właśnie zaczyna się pięciokilometrowa dolina, prowadząca ku przełęczy. Początkowo droga idąca doliną wznosi się łagodnie, by w dalszej części nabrać charakteru stromizny. Przechodzi ona z prawego na lewy brzeg Pena del Chorro poprzez niewielki kamienny most, a następnie biegnie lewym brzegiem tego strumienia. Zc względu na coraz wyraźniejszą stromiznę zboczy Cebollery, . gościniec nie tworzy tu już linii prostej, ale załamuje się kilkakrotnie. Na samym szczycie przełęczy znajdowała się wówczas kamienna pustelnia, a na południowym stoku, od strony Mad- rytu, kilka chłopskich domostw. Gen. don Benito San Juan przybył na przełęcz 18 listopada ze strażą przednią swych sił. Reszta jego armii, zwanej „Armią Rezerwową między Madrytem a Guadarrama", nadeszła w dniach następnych. Don Benito zakładając, że Napoleon będzie próbował dotrzeć do stolicy właśnie poprzez Somosicrrę, postanowił stworzyć mu zagrożenie z boku i w tym celu wysłał do miasteczka Sepulveda bryg. Sardena z 3 tys. żołnierzy i 6 działami. Zadaniem Sardena było uderzenie na Francuzów od zachodu, gdyby pojawili się oni w rejonie Bocequillas. Don Benito liczył na to, że dopóki Napoleon nie upora się z oddziałem Sardena, dopóty nie będzie mógł przypuścić ataku na przełęcz. Hiszpanie zyskają więc na czasie, umocnią obronę i być może doczekają nadejścia Brytyjczyków. Gdyby Sarden był bardziej doświadczonym generałem i potrafił umiejętnie stawić czoło Francuzom, sam nie narażając się na rozbicie, to wówczas plan San Juana miałby uzasadnienie. Stało się jednak inaczej.

Założenia te nie zostały zrealizowane i w konsekwencji hiszpański korpus broniący Somosierry został poważnie osłabiony. Z chwilą bowiem gdy Francuzi znaleźli się 20 listopada w Bocequillas i opanowali tamtejszy węzeł dróg, bryg. Sarden stracił możliwość bezpośredniej komunikacji z don Benito i nic mógł już wycofać się na Somosierrę. Don Benito San Juan natychmiast po przybyciu na przełęcz zajął się umacnianiem tej pozycji. Na szczycie polecił usypać mocny szaniec artyleryjski i umieścił tam 10 spośród 16 dział, jakimi dysponował. Zarówno pustelnię, jak i domy chłopskie zamieniono w rodzaj prowizorycznych bastionów. Bateria umieszczona na samej przełęczy mogła pokryć ogniem około 600—700 metrów przedpola. Było to stanowczo zbyt mało — takie ustawienie dział pozwalało Francuzom pokonać bez trudu trzy czwarte doliny. Wobec tego, aby ut.rudnić im dojście do przełęczy, don Benito rozmieścił na drodze jeszcze trzy mniejsze baterie, każda po dwa działa. Pierwsza z baterii stanęła zaraz za kamiennym mostem na Pena dcl Chorro. Mogła ona ostrzeliwać Francuzów już u wejścia do doliny. Bateria ta została wzmocniona ziemnym nasypem, chroniącym artylerzystów przed ogniem wrogiej piechoty. Gościniec przed mostem został przecięty rowem utrudniającym Francuzom podprowadzenie własnych dział na bliską odległość. O 700 metrów w tyle za pierwszą baterią stanęła druga, także z dwu dział. Tu nic było już ziemnego nasypu. Bateria umieszczona została na zakręcie drogi i mogła swym ogniem pokryć cały odcinek dzielący ją od pierwszej baterii. Jeszcze dalej, 0 700 metrów od przełęczy, stanęła bateria trzecia, podobna do drugiej. I ta także umieszczona została na zakręcie. Wreszcie czwarta bateria złożona aż z 10 dział ustawiona została na samej przełęczy. Na przedpolu hiszpańskich pozycji, jeszcze w miasteczku Cerezo de Abajo, San Juan umieścił straż przednią złożoną z dwu szwadronów konnych ochotników madryckich (200 ludzi) 1 kilkuset ludzi ludowej milicji. Wzdłuż drogi prowadzącej doliną na szczyt Somosierry zajęły stanowiska inne oddziały milicji — razem około tysiąca żołnierzy. Na przełęczy, gdzie było

kilka domów mieszkalnych, rozlokowała się reszta milicji, w liczbie około 2 tys. ludzi. Były to pułki ochotników madryckich oraz 3 batalion ochotników sewilskich, a więc formacje, które utworzono dopiero przed paru miesiącami. Don Benito cofnął do miasteczka Robregordo oddziały armii regularnej, a więc dwa bataliony pułku Re y na, dwa bataliony pułku Corona, dwa bataliony pułku Cordoba, dwa bataliony milicji z Toledo i Alcazar. W ten sposób trzon jego armii znajdował się jakby w drugiej linii, już na południowym zboczu gór Sierra Guadarrama. Tylko 3 tys. milicji z nowych formacji miało uczestniczyć w odpieraniu ewentualnego ataku Francuzów. Don Benito rozmieścił tych.ludzi wzdłuż drogi, a także na stokach Barrancal i Cebollery. Wierzył, że są to siły wystarczające, by odeprzeć atak przeciwnika, bo pozycja wydawała mu się niemożliwa do zdoBycia, a zresztą od zachodu miał atakować Francuzów bryg. Sardcn. 20 listopada do miasteczka Bocequillas na drodze z Burgos do Madrytu dotarła francuska straż przednia złożona z dywizji lekkiej jazdy gen. Lassalle'a. Jej zadaniem było zbliżenie się do doliny Somosierra i rozpoznanie, jakimi siłami dysponują tam Hiszpanie. Jeszcze tegoż wieczora Lassalle wysłał raport z pierwszymi wiadomościami na temat armii hiszpańskiej, jakie uzyskał od miejscowych chłopów 2. Były to informacje niezbyt dokładne, według których doliny Somosierra miało bronić »co najmniej 25 tys. ludzi", a sama dolina miała być „najeżona działami". Lassalle wysłał silny rekonesans w kierunku przełęczy, ale jego kawaleria mogła dotrzeć tylko do miasteczka Soto. Tu napotkała hiszpańską straż przednią i dalej nie zdołała już posunąć się. Niemniej jednak stwierdzono obecność hiszpańskiej jazdy w rejonie Sepulvedy. Wskazywało to, że Hiszpanie chcą wciągnąć Francuzów w pułapkę i zaatakować ich od tyłu, gdyby ci posunęli się w głąb doliny Somosierra. Świadomi tego zagrożenia Francuzi przez kilka dni nie decydowali się na podejście ku dolinie. 25 listopada dywizja Lassalle'a została wzmoc2

Lassalle do Bessieresa, Bocequilas 20 listopada 1808, Archives Nationałes, AF 1613 pl. 7.

niona brygadą fizylicrów gwardii pod dowództwem gen. Savary'ego. Jego zadaniem było także rozpoznanie hiszpańskich stanowisk. W ostatnich dniach listopada Francuzi dosyć dobrze orientowali się już, kogo mają za przeciwnika. Na ich stronę przeszło bowiem kilku żołnierzy z dywizji bryg. Sardena, którzy chętnie udzielili potrzebnych informacji. Byli to przeważnie rodowici Francuzi, którzy od lat służyli' w gwardii wallońskiej, a teraz chcieli jak najszybciej dołączyć do armii napoleońskiej. Na podstawie tych zeznań Francuzi przypuszczali, że siły, jakimi dysponuje don Benito San Juan w dolinie Somosierra i pod Sepulvedą, sięgają 20 tys. żołnierzy. Pod Sepulvedą rozpoznano cztery kompanie gwardii wallońskiej, dwa bataliony pułku Irlanda, tyleż batalionów pułku Jean, batalion ochotników' madryckich oraz szwadrony z pułków jazdy Alcantara i Montesa. Dowiedziano się również, że Sarden ma trzy niewielkie działa 4-funtowe i trzy haubice małego kalibru. Jego dywizję szacowano na 4700 żołnierzy. W rzeczywistości siły te były mniejsze. Wiedziano już także, jak rozlokowane są wojska San Juana, a więc, że w samej dolinie i na przełęczy stoi milicja, natomiast pułki regularne zostały w Robregordo — w drugiej linii.

SOMOSIERRA

We wtorek 29 listopada w godzinach rannych Napoleon wysłał z Arandy rozkazy do marszałków Victora i Bessieresa, a także do gen. Savary'ego, przedstawiając im pokrótce swe zamiary na najbliższą dobę. Cesarz powiadamiał ich, że na razie nie chce atakować Somosierry i że walkę odkłada na dzień następny. Obawiając się kontrataku Hiszpanów od zachodu, uznał za niezbędne wyparcie ich z miasteczka Scpulvcda, ważnego węzła dróg, którego opanowanie pozwalałoby nie tylko ruszyć na Segovię, ale także obejść stanowiska hiszpańskie na przełęczy W tym celu nakazał, by 30 listopada o 7.00 rano Savary wsparty

lekką jazdą gen.

Las^alle'a zaatakował

Sepulvedę,

a dopiero później, kiedy znany już będzie wynik owego boju, marsz. Victor dwiema dywizjami piechoty generałów Ruffina i Villatte uderzy na Somosierrę. Ten atak ze względu na konieczność wyjaśnienia sytuacji pod Sepulvedą powinien nastąpić dopiero około południa. Przygotowując się do ataku na przełęcz cesarz polecił Victorowi i Bessieresowi, a także generałom Lahoussey i Latour-Maubourg, dowodzącym dywizjami dragonów, aby 29 listopada przesunęli oddziały ku wioskom położonym u wejścia do do1

Bcrthier do Victora, Bessieresa i diuka Rovigo Aranda 29 listopada 1808, godz. 10.00 rano, SHAT, C 8-17, teczka z 29 listopada 1808.

liny Somosierra. Cesarzowi wydawało się, że przełęcz można będzie opanować dwiema dywizjami piechoty. Po południu Napoleon przeniósł się ze sztabem do wioski Bocequillas, a zaraz potem w eskorcie mocnego szwadronu strzelców konnych gwardii posunął się ku Cerezo de Abajo, u wejścia do doliny Somosierra. Strzelcy konni wyparli stamtąd hiszpańską piechotę, ale nie postąpili już dalej, tak że cesarz nie mógł rozpoznać nieprzyjacielskich pozycji w ciaśninie. Po krótkim postoju Napoleon zawrócił zresztą ku Bocequillas 2. Późnym wieczorem cesarz wydał rozkaz gen. Senarmontowi, by do godziny 4.00 następnego dnia podciągnął 12 dział 8-funtowych i oddał je do dyspozycji marsz. Victora \ Dwie dywizje piechoty, które miały nazajutrz przypuścić atak, nie miały własnej artylerii. Pozostała ona o kilkanaście kilometrów z tyłu — jeszcze w rejonie Arandy — i mogła pojawić się na polu walki dopiero 30 listopada po południu. Senarmont miał jednak kłopoty z końmi i dlatego marsz. Victor otrzymał od niego jako wsparcie zaledwie 6 armat polowych. Wnet po północy — już 30 listopada — do Bocequillas przybył kurier od gen. Lassalle'a z meldunkiem, że Hiszpanie ewakuowali Sepulvedę i że cofają się w stronę Segovii. Ułatwiało to w znacznym stopniu sytuację armii francuskiej, która teraz nie czuła się już zagrożona od zachodu i mogła atakować Somosierrę, nie czekając na opanowanie Sepulvedy. Dlatego też Napoleon postanowił przyśpieszyć atak na przełęcz i doszedł nawet do wniosku, że należy liczyć się z możliwością rychłego odejścia głównych sił hiszpańskich z Somosierry. Taki odwrót otwierałby drogę na Madryt, a jednocześnie stwarzałby Francuzom szansę uderzenia na don Benito San Juana w znacznie dogodniejszych warunkach terenowych. Powstawała więc możliwość nie tylko rozbicia przeciwnika, ale także zagarnięcia znacznej liczby jeńców, do czego cesarz przywiązywał duże znaczenie. Wygrana bez paru tysięcy wziętych do niewoli nie miała 2

Berthier do Victora, w obozie cesarskim Bocequillas, 29 listopada 1808, godz. 11.00 wieczorem, tamże. 3 Berthier do Senarmonta, w obozie cesarskim Bocequillas, 29 listopada 1808, tamże.

w owych czasach pełnego blasku. Dlatego właśnie Napoleon postanowił przyśpieszyć atak — nic czekając już na dywizję piechoty gen. Villatte'a pozostałą w tyle — a jednocześnie skoncentrować w pobliżu pola walki dywizje dragonów Lahousseya i Latour-Maubourga, jak również kawalerię gwardii, by wnet po oczyszczeniu przełęczy rzucić je w pościg za Hiszpanami. O godzinie 3.00 Berthier przesłał marsz. Victorowi rozkaz uderzenia na przełęcz już o świcie — a więc mniej więcej za pięć godzin —- i dotarcia jeszcze tegoż dnia do miasteczka Buitrago, położonego na drodze do Madrytu 4. Pułk szwoleżerów gwardii nie znajdował się w tym czasie przy głównych siłach francuskich. Jeszcze 24 listopada na rozkaz cesarza opuścił Arandę i w składzie 1 korpusu marsz. Victora pośpieszył na wschód ku Sorii, by wesprzeć tam korpus marsz. Neva, który miał uczestniczyć w operacjach w dolinie Hbro \ Pułk doszedł jednak tylko do El Burgo de Osma, bowiem okazało się, że siły hiszpańskie zostały już rozbite pod Tudelą i że pomoc Neyowi (jego korpus spóźnił się i nie zdążył wziąć udziału w tej walce) nie jest już potrzebna. Cesarz zawrócił więc Victora i rozkazał mu iść boczną drogą na skróty ku głównej szosie prowadzącej z Arandy do Madrytu, którą sam wówczas postępował z gwardią. Szwoleżerowie wraz z sześciu kompaniami woltyżerów płk. Aymé'ego tworzyli straż przednią korpusu Victora. 29 listopada dotarli do miasteczka Riaza, gdzie napotkano niewielki oddział partyzantów. Zginął wówczas szwoleżer Horodyski, który nieostrożnie zapuścił się sam do miasteczka i został tam zastrzelonySzwoleżerowie pochwycili pięciu żołnierzy milicji andaluzyjskiej, od których dowiedzieli się, jak wygląda sytuacja w rejonie przełęczy Somosierra. Jeńcy zadziwiająco dokładnie określili siły hiszpańskie, a także ich rozmieszczenie. Wskazali oni, że około tysiąca ludzi zajmuje stanowiska u wejścia do doliny, a także 4

Berthier do Victora, w obozie cesarskim BocequiUas, 30 listopada 1808, godz. 3.00 z rana, tamże. 5 Berthier do gen. Lebruna, Aranda 25 listopada 1808, godz. 4.00 rano; Berthier do gen. Nansouty, Aranda 25 listopada 1808, godz. 8.00, tamże.

na samej drodze prowadzącej na przełęcz. Hiszpanie mają tam „od 12 do 14 dział'', które ustawili w baterie „na różnych stanowiskach". Około 2 tys. ludzi stoi na samym szczycie przełęczy, natomiast dalsze 3—4 tys. zajmuje miasteczko Robregordo w tyle, już za Somosierrą. W Robregordo stoją wojska liniowe i trochę kawalerii, natomiast sama przełęcz jest broniona przez milicję andaluzyjską 6. Po opanowaniu Riazy szwoleżerowie poszli dalej, dochodząc wieczorem 29 listopada do wioski Cerezo de Abaza,. leżącej już na szosie madryckiej. Pułkiem dowodził od kilku dni grosmajor Dautancourt w zastępstwie chorego Wincentego Krasińskiego, który znajdował się przy głównej kwaterze. Ogólną komendę nad pułkiem i towarzyszącym mu oddziałem piechoty sprawował jednak adiutant cesarza gen. Lebrun. Dochodząc do Cerezo Dautancourt nie wiedział jeszcze, gdzie sam znajduje się, gdzie są Hiszpanie, główne siły francuskie i cesarz. Obawiając się zasadzki osobiście zajął się rozstawieniem posterunków ubezpieczających. Natrafił przy okazji na nicdogasłe ognisko, a obok znalazł zakrwawiony brzeszczot szabli używanej bez wątpienia przez strzelców konnych gwardii. Wywnioskował z tego, że musiało tu dojść niedawno do starcia francuskiej jazdy z Hiszpanami. Nie ulegało wątpliwości, że nieprzyjaciel jest w pobliżu i że trzeba mieć się na baczności. Tymczasem gen. Lebrun wydał dowódcy pierwszego szwadronu Tomaszowi Łubieńskiemu rozkaz rozpoznania sytuacji w kierunku południowym, gdzie inusieli znajdować się Hiszpanie. Szwadron pierwszy został wzmocniony 3 i 4 plutonami 7 kompanii dowodzonymi przez ppor. Niegolewskiego i ppor. Zielonkę. Lebrun i Dautancourt, doceniając znaczenie tego zadania, dołączyli także do tego szwadronu. Zaraz po wyjeździe z wioski dostrzeżono mnóstwo ogni obozowych. Rozciągały się one na znacznej przestrzeni i widać 6

»Informacje uzyskane od żołnierzy milicji andaluzyjskiej wziętych do niewoli w Riaza", Archives Kationalcs, AF IV 1613 pi. I.

było, że obozowiska te znajdują się wyraźnie wyżej niż opuszczona przed chwilą osada. Wywnioskowano z tego, że pułk dotarł do pasma górskiego Guadarrama i że znalazł się u wjazdu do ciaśniny Somosierra, którą wielu szwoleżerów znało sprzed paru miesięcy, kiedy to towarzyszyli Muratowi w drodze do Madrytu. Dautancourt zwrócił jednak uwagę, że hiszpańskie obozowiska zostały założone niefachowo, że panuje wokół nich nieład, że nie podjęto żadnych środków ostrożności. Wynikało więc z tego, że armia nieprzyjacielska składa się w znacznym stopniu ze słabo wyszkolonych i niezdyscyplinowanych żołnierzy. Tak wielka liczba ognisk nie musi wcale świadczyć, że na stokach gór obozuje jakaś ogromna armia. Już wcześniej przyprowadzono Dautancourtowi paru chłopców, których szwoleżerowie znaleźli w wiosce. Zeznali oni, że wioska nazywa się Cerezo de Abajo i że mniej więcej przed dwoma godzinami doszło do starcia jazdy francuskiej z oddziałem piechoty hiszpańskiej. Informacje te potwierdził strzelec konny gwardii cesarskiej, którego przyprowadził jeden z wartowników. Oświadczył on, że wzmocniony szwadron szaserów otrzymał tegoż dnia po południu rozkaz rozpoznania ciaśniny Somosierra i że istotnie wyparł z Cerezo kilka kompanii hiszpańskiej piechoty. On sam stracił w tym starciu konia, a nie mogąc biec za towarzyszami, którzy zostawili go na łasce losu, ukrył się wśród skał. Kiedy usłyszał głosy szwoleżerów i zorientował się, że są to Polacy (strzelcy konni stanowili jedną brygadę z lekkokonnymi, stąd też rozpoznawali polską mowę), wyszedł z ukrycia i podszedł do pierwszego napotkanego wartownika 7. Tak więc sytuacja była już wyjaśniona — silna armia hiszpańska zajęła stanowiska w ciaśninie Somosierra, broniąc dalszej drogi na Madryt. Gen. Lebrun sporządził krótki raport dla cesarza i wysłał ppor. Zielonkę z plutonem, by dostarczył go do głównej kwatery, która — jak wynikało ze słów francuskiego szasera — miała znajdować się o dwie mile na północ, w wiosce Bocequillas \ 7

Dziennik gen. Pierre'a Dautaneourta. Manuscrits du general baron Dautancourt, t. IV, Campagnes 180S—1810. Campagne de 1808 en H^pagnc (dalej: Dziennik Dautancourtaj. 8 Relacja Benedykta Zielonki, SHAT. papiery Dautaneourta.

Dowiedziawszy się, że pułk szwoleżerów dotarł już do Cerezo de Abajo i że zajął tam stanowiska, cesarz posłał co prędzej do gen. Lebruna szefa batalionu wojsk inżynieryjnych Lejeune'a. Miał on zorientować się, jakiego rodzaju umocnienia wznieśli Hiszpanie u wejścia do doliny i czy następnego dnia można będzie tędy przypuścić atak. Pod osłoną gęstej mgły, która opadła w dolinie — było to około godziny 1.00 po póinocy, 30 listopada — Lejeune posunął się ostrożnie szosą w kierunku stanowisk hiszpańskich i dotarł do kamiennego mostu na strumieniu Duraton. Stwierdził wówczas, że pod mostem leżą zwłoki kilku pomordowanych żołnierzy francuskich, a szosa jest na tym odcinku poprzecinana rowami. Niedaleko za mostem Lejeune natrafił na szaniec ziemny wskazujący wyraźnie, iż znajduje się tu bateria. Dzielny oficer zawrócił już ku swoim, kiedy w ciemnościach natknął się na powracający z rozpoznania oddział nieprzyjacielskiej piechoty. Dzięki znajomości języka hiszpańskiego i przytomności umysłu zdołał jednak szczęśliwie uniknąć niewoli 9. Około godziny 5.00 Napoleon, który niewiele spał tej nocy, opuścił pod eskortą plutonu strzelców konnych gwardii Bocequillas, przenosząc się do Cerezo de Abajo. Stąd posunął się jeszcze dalej ku dolinie, aby rozpoznać pozycje nieprzyjaciela. Panowała wyjątkowo gęsta mgła i nie było widać dalej niż na kilkanaście metrów. Towarzyszący cesarzowi marsz. Victor był na tyle nieostrożny, że zapuścił się ku pozycjom hiszpańskim, co omalże nie skończyło się niewolą. Cesarz cofnął się więc o kiikaset metrów i zatrzymał na biwaku szwoleżerów, stojących wówczas na prawo od drogi, poza Cerezo de Abajo ,0 . Wtedy właśnie rozegrała się słynna scena, uwieczniona w wielu rycinach, opisana w dziesiątkach pamiętników i historycznych opracowań. Gdy cesarz grzał się przy ogniu w otoczeniu świty, podszedł tam jeden z polskich żołnierzy i zupełnie nie zwracając uwagi na Napoleona, wygrzebał sobie węgielek, by zapalić fajkę. Zdumieni generałowie, odwykli zapewne od ta9 10

L e j e u n e, Memcires du General Lejeune, Paris 1895. Relacja Benedykta Zielonki, jw.

kich obyczajów, zwrócili Polakowi uwagę, by „grzecznie podziękował Najjaśniejszemu Panu". Szwoleżer, już odchodząc, rzucił przez ramię, wskazując w stronę niewidocznej przełęczy: „Tam mu podziękuję". Nie bardzo wiedząc czy Hiszpanie wciąż jeszcze trzymają się w dolinie, czy też — być może — odeszli pod osłoną mgły i nocy, Napoleon rozkazał wysłać rekonesans z zadaniem wzięcia języka. Rozkaz ten przekazany został przez gen. Montbruna kpt. Janowi Dziewanowskiemu, dowódcy 3 kompanii 3 szwadronu szwoleżerów, który od wczesnych godzin rannych pełnił służbę przy cesarskiej osobie. Dziewanowski sprawował też tego ranka funkcję dowódcy 3 szwadronu, bowiem nominalny dowódca, szef Ignacy Stokowski, był nieobecny. Rozkaz miał wykonać ppor. Andrzej Niegolewski, dowódca 3 plutonu 7 kompanii, zresztą najmłodszy oficer w szwadronie i z tego tytułu trochę wykorzystywany przez kolegów, którym nie bardzo chciało się opuszczać biwaku w ten chłodny i wilgotny przedświt. Zadanie było trudne i Niegolewski dobrał sobie kilkunastu ludzi z całego szwadronu, uważanych za najdzielniejszych żołnierzy. Byli wśród nich st. wach. Trawiński, wach. Wojciechowski, szwoleżerowie Kasarek, Norwiłło, Oyrzanowski, Poniński, Rymdeyko, Stefanowicz, Wiśniewski. Z tak doborowym plutonem Niegolewski cofnął się nieco poza stanowiska szwadronu i ruszył w góry. Ze względu na wyjątkowo gęstą mgłę musiał posuwać się powoli, tym bardziej że Hiszpanie mogli urządzić zasadzkę. Minął tak kilka niewielkich wiosek, całkowicie opuszczonych, i dopiero w trzeciej czy czwartej natrafił na hiszpańską piechotę 11. Doszło do krótkotrwałej strzelaniny, przy czym jeden ze szwoleżerów, Paweł Wiśniewski z 3 kompanii, został zagarnięty przez nieprzyjaciela 12. Rekonesans kończył się więc fatalnie dla Niegolewskiego, bo zamiast zdobyć języka, sam stracił żołnierza. Kiedy pluton na rozkaz Niegolewskiego cofał się już ku swoim, dopędził go szwoleżer Józef Poniński. Udało mu się pochwycić jednego z Hiszpanów 11

A. N i e g o l e w s k i , Somo-Sierra, Poznań 1854. Kontrola pułku szwoleżerów gwardii. Adnotacja przy nazwisku Pawła Wiśniewskiego: „wzięty do niewoli podczas rekonesansu 30 listopada 1808". 12

i obezwładniwszy, dowieźć go do plutonu. Zadanie zostało więc wykonane, chociaż ze względu na stratę Wiśniewskiego nie było czym się chwalić. Około godziny 7.00 w rejon Cerezo de Abajo nadeszły pułki piechoty dywizji Ruffina. Stanęły one w długich kolumnach wzdłuż drogi, czekając na rozkaz podjęcia ataku. Na miejscu znalazło się już sześć lekkich armat Senarmonta, ale ze względu na szczupłość miejsca — po obu stronach drogi leżały wielkie głazy — ustawiono tylko dwa działa 13. Napoleon znów posunął się ku przednim strażom, by teraz, kiedy wstawał dzień, przyjrzeć się wjazdowi do doliny. Długo spoglądał przez lunetę, ale mgła nie ustępowała i widoczność była bardzo ograniczona ,4 . Na rozkaz cesarza ruszył w górę doliny półszwadron strzelców konnych gwardii, dowodzony przez oficera ordynansowcgo, mjr. Philippe'a dc Segura. Szaserzy mieli rozpoznać, co dzieje się w przodzie i jak daleko znajdują się Hiszpanie ł \ Wszystkie te ruchy wojsk francuskich nie uszły uwagi nieprzyjaciela. Francuzi zachowywali się zresztą dość głośno i Hiszpanie łatwo mogli zorientować się, mimo mgły, że „coś dzieje się" koło Cereza de Abajo. Pierwsza bateria otworzyła ogień na ślepo właśnie w chwili, gdy zbliżał się do niej półszwadron strzelców konnych. Jednocześnie zaczęła strzelać hiszpańska piechota, rozmieszczona po obu stronach drogi. De Segur został ranny, podobnie jak paru jego żołnierzy. Półszwadron zawrócił i cwałem pomknął ku Cerezo de Abajo, by co prędzej wydostać się spod armatniego ognia. De Segura sprowadzono także ku wiosce i ułożono tuż obok stanowiska dwu francuskch dział. Tu zapamiętał go stojący w pobliżu Pierre Dautancourt. Właśnie w chwili gdy cesarski chirurg Ivan zajmował się opatrunkiem — rzecz o istotnym znaczeniu — de Segur został powtórnie ranny 16. Pociski armatnie 13

Dziennik Dautancourta, K u j a w s k i , i?/>. cit.f s. 88. 15 „Estrait du Journal des Compagnes du General Dautancourt" według wersji z 1 września 1808. Tamże. 14

padły także w pobliżu miejsca, gdzie zatrzymał się Napoleon, niektóre przeniosły nieco dalej. Jeden z szaserów cesarskiej eskorty został zabity, stracono też dwa konie. Widząc, że dwa działa Senarmonta nie mogą dać sobie rady z ukrytą we mgle hiszpańską baterią, rozdrażniony Napoleon kazał wysunąć je ku przodowi. Ponieważ drogę przecinał tam rów wykopany przez Hiszpanów, więc artylerzyści otrzymali rozkaz przerzucenia nad nim belek i stworzenia w ten sposób prowizorycznego mostu. Wykonane to zostało w ciągu paru minut i dwa działa przetoczono przed ów most jak najbliżej hiszpańskiej baterii I7. Była godzina 8.00, kiedy cesarz wydał Victorowi rozkaz podjęcia ataku. Marszałek miał pod ręką tylko trzy pułki Ruffina, bo dywizja Villatte'a dopiero maszerowała tutaj z miasteczka Riaza. Ponieważ trudno było uderzyć w ściśnionej kolumnie wprost na hiszpańską baterię, więc postanowiono rzucić najpierw woltyżerów. Pierwsi zaatakowali woltyżerowie 96 pułku piechoty liniowej, posłani wprost drogą na przełęcz. Powitał ich ogień hiszpańskiej baterii, która jednak nie była jeszcze wstrzelana. Pociski przenosiły ponad piechurami, a także nad służbowym szwadronem szwoleżerów rozrywając się nieco w tyle. Jednocześnie wznowiła ogień hiszpańska piechota, ukryta za odłamkami skalnymi po obu stronach traktu. Jej strzały okazały się znacznie skuteczniejsze i gen. Ruffin, widząc, że jest już sporo zabitych i rannych, nakazał piechurom wycofać się ku pozycjom wyjściowym I8. Skoro nie sposób było zdobyć baterii z marszu, trzeba było próbować jej obejścia. W tym celu Ruffin rzucił na prawo od drogi 9 pułk piechoty lekkiej, a na lewo od traktu — 24 pułk liniowy. W ataku tym wzięły przede wszystkim udział kompanie woltyżerskie, które miały zepchnąć hiszpańską piechotę i tym samym ułatwić zadanie 96 pułkowi. Francuzi posuwali się jednak bardzo wolno — teren był wyjątkowo nie sprzyjający, 17 18

Relacja Benedykta Zielonki, jw. K u j a w s k i, op. cit., s. 87.

bo zza bloków skalnych zalegających całą dolinę strzelali Hiszpanie. Francuzi rychło więc musieli zaleć pod ogniem przeciwnika i nie mogli iść naprzód, mimo że Ruffin pchał wciąż nowe kompanie — tym razem już fizylierskie — w dolinę. Taka sytuacja trwała dłuższy czas. Napoleon niecierpliwie oczekiwał na meldunek od Ruffina, że nareszcie Hiszpanie zaczęli się cofać. Towarzyszący mu marsz. Victor uspokajał cesarza tłumacząc, że opanowanie wejścia do doliny nie jest wcale sprawą łatwą, tym bardziej że ze względu na gęstą mgłę nic widać nieprzyjaciela i w każdej chwili można obawiać się jego zaskakującego kontrataku gdzieś z boku. Około godziny 10.30 powrócił z rekonesansu Niegolewski. Dostarczył wziętego do niewoli Hiszpana Dziewanowskiemu i zameldował mu, że brak jest szwoleżera Wiśniewskiego, którego zagarnął nieprzyjaciel. Z zasady wzięcie „języka", zwłaszcza przed ważną bitwą, było powodem do dumy i ten, komu udało się tego dokonać, mógł liczyć na nagrodę. W normalnych warunkach Dziewanowski posłałby z pewnością Niegolewskiego i Ponińskiego do samego cesarza, aby osobiście przywiedli mu jeńca. Trzeba było jednak wytłumaczyć się z utraty Wiśniewskiego, który w tym samym czasie był z pewnością przesłuchiwany przez Hiszpanów i zapewne ujawnił im, że przed Somosierrą stoi sam cesarz ze swoją gwardią i korpusem Victora. W tym wypadku wzięcie hiszpańskiego jeńca nic równoważyło straty własnego żołnierza, nic więc dziwnego, że Niegolewski wolał nic stawać przed cesarskie oblicze. Wobec tego Dziewanowski sam odstawił Hiszpana do gen. Montbruna, a ten przekazał go cesarzowi poprzez swego adiutanta. Niegolewski z goryczą będzie wspominać po latach, że francuski oficer sobie przypisał zasługę wzięcia „języka" i że Poniński nie otrzymał należnej mu nagrody ,9. Musiano jednak zameldować cesarzowi, że jeden ze szwoleżerów dostał się do niewoli. Napoleon wpadł we wściekłość, bo przecież don Benito San Juan, tam na górze, na przełęczy Somosierra, przesłuchiwał teraz zapewne Polaka i uzyskiwał odeń Niegolewski,

Somo-Sicrra.

cenniejsze nawet informacje niż tc, jakie można było wydusić od prostego hiszpańskiego piechura. Już wcześniej cesarz był zresztą w fatalnym humorze i przejeżdżając wzdłuż służbowego szwadronu szwoleżerów skarcił ich „po żołniersku'' — zresztą niesłusznie — że podpalili jeden z domów w Cerezo de Abajo, co było dla Hiszpanów oczywistym znakiem, iż Francuzi znaleźli się u wejścia do doliny 20. Właśnie ta nieszczęsna sprawa z wziętym do niewoli szwoleżerem stała się jakby punktem zwrotnym w porannej walce. Cesarz zdecydował się w jednej chwili — nie będzie czekał aż piechota Ruffina obejdzie za godzinę czy dwie hiszpańską baterię. Dotychczasowy opór Hiszpanów wskazywał niedwuznacznie, żc don Benito nic zamierza dzisiaj odchodzić z przełęczy i żc przyjąwszy walkę będzie bronić się do wieczora. Kto wic, może hiszpański generał wiedział już od Wiśniewskiego, żc Francuzi mają tylko sześć lekkich armat i żc ze względu na szczupłość miejsca nie są w stanic użyć więcej niż dwu naraz? Napoleon już nie tylko rozdrażniony oporem, na jaki napotkała jego piechota, ale wręcz wściekły z powodu historii z Wiśniewskim, polecił jednemu z adiutantów, aby służbowemu szwadronowi szwoleżerów zaniósł rozkaz uderzenia na baterię. Generałowie otaczający cesarza są zaskoczeni, nic zdarzało im się używać jazdy w takich warunkach. Próbują tłumaczyć, że piechota Ruffina upora się z zadaniem w ciągu kilku kwadransów. Zresztą w ich przekonaniu szwoleżerowie nie będą w stanie wykonać rozkazu 21. Przecież przyjdzie im szarżować wąską drogą, w kolumnie czwórkowej, a nie według normalnego rozwiniętego szyku „en bataille". Jedna celna salwa hiszpańskiej baterii musi spowodować więc prawdziwą hekatombę ofiar! Cesarz jest jednak nieustępliwy, co więcej, te tłumaczenia i perswazje doprowadziły go do prawdziwej pasji. Domaga się jak najszybszego wykonania rozkazu, widać, że nie zniesie już żadnych sprzeciwów. Do lekkokonnych stojących na prawo od drogi pędzi cwałem 20 21

Dziennik Dauiaiicouiia. Kujawski, op. di., s.

88.

cesarski adiutant gen. Montbrun. Dopada Kozietulskiego, który od godziny dowodzi } szwadronem w zastępstwie nieobecnego szefa Ignacego Stokowskiego. Przekazuje mu rozkaz cesarza i nagli, by wykonać go natychmiast, nie czekając nawet aż wróci do szeregów tych kilkunastu szwoleżerów, którzy brali udział w rekonesansie z Niegolewskim, Kozietulski wyprowadza szwadron na drogę — tylko traktem będzie można atakować. Polacy ustaw iają się w wąską kolumnę: najpierw 3 kompania Dziewanowskiego, a potem 7 — Piotra Krasińskiego. Ponieważ w szwadronie brakowało kilkudziesięciu ludzi (nie tylko tych z Niegolewskim, ale również chorych), więc trzeba było dla zachowania zwartości szyku zmniejszyć liczbę plutonów. Zamiast czterech plutonów w każdej kompanii — czyli łącznie ośmiu — miało ich być tylko po dwa na kompanię. \\r ten sposób osłabiony szwadron przekształcił się we wzmocnioną kompanię. Plutonami dowodzili, licząc od czoła — por. Stefan Krzyżanowski oraz podporucznicy Gracjan Rowicki, Ignacy Rudowski i Benedykt Zielonka 22. Na przodzie kolumny, zgodnie z regulaminem, znalazł się Krzyżanowski, a obok niego st. wach. Dominik Cichocki. Kapitanowie Dziewanowski i Krasiński zajęli miejsca w środku kolumny. Zamykał ją por. Wincenty Szeptycki. Szwadron jest już gotowy do ataku. Żołnierze są wyraźnie zdenerwowani nie tylko tym, że za chwilę uderzą na nieprzyjaciela. Mają też świadomość, że cesarz jest w pobliżu, że patrzy na nich cały sztab i parę tysięcy Francuzów. Będzie to ich pierwsza walka, nic są więc pewni, jak powiedzie im się tam dalej, w gęstej mgle. Kozietulski dobywa szabli i wołając: „Marsz kłusem!" — daje sygnał do ataku. Szwoleżerowie także wyciągają broń z pochew, szwadron rusza z miejsca, powoli rozpędza się, do hiszpańskiej baterii jest blisko kilometr. Oddział nabiera szybkości, jeźdźcy pochylają się na końskich karkach. Teraz, kiedy minęło już pierwsze zdenerwowanie, chcą jak najprędzej znaleźć się na baterii, tak, aby Hiszpanie zdążyli wystrzelić jeden raz tylko. Ta 22

Relacja Benedykta Zielonki, jw.

salwa będzie z pewnością straszna, jeśli ogień armatni okaże się celny. Salwa trafia szwoleżerów na kilkaset metrów przed baterią. Jest sporo rannych, padło też trochę koni. Szwadron miesza się, na bardzo wąskiej drodze tworzy się natychmiast zator. Szwoleżerowie zatrzymują się, powstaje kłębowisko ludzi i koni. Widać już, że ten pierwszy atak został zatrzymany. Kozietulski, Dziewanowski, Krasiński i inni oficerowie przywracają szybko porządek. W ciągu paru minut szwadron, którego straty nie są jeszcze zbyt wielkie, jest znowu gotów do szarży. Do baterii pozostało 300—400 metrów, można więc rozpędzić się na nowo. Kozietulski woła: „Niech żyje cesarz" — szwadron galopem rusza z miejsca 23. Rzecz dziwna, bateria milczy już od dłuższej chwili, szwadron dopada kamiennego mostu na strumieniu, hiszpańskie działa są coraz bliżej. Artylerzyści, dopiero teraz dostrzegłszy jeźdźców pędzących w ich kierunku, gorączkowo zmieniają pociski. Do tej pory używali kartaczy, by razić piechotę rozrzuconą we mgle na przedpolu, teraz będą mieli do czynienia ze zwartą kolumną szybko zbliżających się kawalerzystów. W lufy dział wpychają więc ciężkie żeliwne kule, które — powtórzmy to raz jeszcze — jeśli okażą się celne, muszą spowodować krwawe żniwo i być może powstrzymają atak. Ta operacja zmiany pocisków trwa jednak trochę, co pozwala Polakom zbliżyć się na kilkadziesiąt metrów do armat, zanim te są znowu gotowe do strzału. Na razie strzela do nich tylko piechota rozrzucona po obu stronach drogi. Rozlega się wreszcie salwa hiszpańskiej baterii. Żeliwne kule żłobią krwawe bruzdy w długiej kolumnie ściśnionych jeźdźców. Szwadron zdaje się mieszać — nic w tym dziwnego, bo przecież padające wierzchowce utrudniają dalszą jazdę. Wali się z konia zabity pierwszy z oficerów, ppor. Rudowski, przeszyty kulami karabinowymi. Kilkunastu szwoleżerów z 7 kompanii, jadących na końcu kolumny, nie mogąc chwilowo posuwać się Dziennik Dautancouria: relacje Benedykta Zielonki, Jana Kozietulskiego, I.libańskiego, Zmienchowskiego, Jana Chłopickiego, Wiktora Romana.

do przodu, zeskakuje z koni i prowadzi je pośpiesznie w bok od drogi, szukając choćby chwilowego schronienia. Są oszołomieni salwą z tak bliskiej odległości, zresztą po raz pierwszy przecież znaleźli się w bitewnym ogniu. Zostają z nimi por. Szeptycki i ppor. Zielonka, przekonani, że atak załamał się 24. Kozietulski jednym spojrzeniem ocenia sytuację. Straty szwadronu są poważne — kilkunastu ludzi leży na ziemi rannych bądź nawet zabitych. Hiszpańska bateria jest jednak w tej chwili niegroźna — artylerzyści przez dłuższą chwilę będą zajęci nabijaniem dział. Woła więc: „Naprzód bracia, aby do armat" — i pociąga swym przykładem najbliższych jeźdźców Pluton Krzyżanowskiego wpada na baterię, rąbie kanonierów broniących się wyciorami. W mgnieniu oka artylerzyści są wybici, podobnie jak próbujący osłaniać ich piechurzy. Kozietulski daje rozkaz dalszego ataku — następna bata u majaczy we mgle o kilkaset metrów powyżej. Brak czasu na ponowne sformowanie szwadronu. Lekkokonni są już mocno pomieszani, właściwie nie ma podziału na plutony. Opadła pierwsza emocja, okazało się, że nie taki straszny ten atak na armaty. Każdy zresztą zdaje sobie sprawę, że pozostanie na zdobytej pierwszej baterii grozi za chwilę nową salwą, tym razem dr u giego piętra dział. Do szwadronu, rozpędzającego się ponownie — bądź co bądź trzeba było najpierw przedostać się przez wysoki parapet, jakim Hiszpanie przecięli trakt, by osłonić swe armaty — dopada grupa jeźdźców. To pluton Niegolewskiego, który przed paru kwadransami powrócił z rekonesansu i jeszcze nie połączył się z macierzystym oddziałem. Niegolewski zdecydował się uczestniczyć w szarży, kiedy tylko zobaczył z dala, że 3 szwadron rusza do ataku. Nie zdołał go dopędzić przed pierwszą baterią, ale kiedy znalazł się już w pobliżu zdobytych dział, pociągnął za sobą kilku szwoleżerów, jacy zawahali się po hiszpańskiej salwie i schronili w bok od drogi. „Panie poruczniku, panie poruczniku, nie jeździj tam, bo mocno strzelają!" — wołał doń Kulesza z 7 kompanii. Kiedy 24

Relacja Benedykta Zielonki, jw.

jednak zobaczył, że Niegolewski pędzi dalej i że przyłączają się doń ci, co nie dotarli do pierwszej baterii, sam także z determinacją wyjechał na drogę, by wesprzeć kolegów. Pozostali tam jednak por. Szeptycki i ppor. Zielonka, a wraz z nim spora jeszcze grupa szwoleżerów 2 \ Kozietulski z Krzyżanowskim prowadzą tymczasem kolumnę lckkokonnych ku drugiej baterii. Droga jest wąska, jadą już tylko po dwu lub trzech w szeregu, bez żadnego regulaminowego porządku. Trudno nawet rozpędzić szwadron, bo trakt wznosi się stromo pod górę. Pochyleni nad końskimi karkami Polacy u idzą, jak kanonierzy przywarli do dział. Hiszpańska bateria nic jest jeszcze wstrzelana w tę drogę, do tej pory nie brała udziału w walce, a szwoleżerowie pojawili się przed nią tak niespodziewanie, że nie było czasu na wyrychtowanie armat. Pada jednak salwa, wystarczająco celna, by spowodować nowe straty. Zabity jest dzielny por. Krzyżanowski, ten, który przez pół drogi na szczyt jechał stale na czele kolumny. Pod Koziclulskim wali się koń, trafiony pociskiem karabinowym w głowę. Szef szwadronu zdołał wprawdzie wydobyć nogę ze strzemieni, ale i tak padający wierzchowiec przytłacza go na chwilę swym ciężarem. Jest więc kontuzjowany, oszołomiony upadkiem, bezbronny i nieprzydatny do dalszej walki. Bez konia nie może już dowodzić, zresztą szwadron minął go w pędzie ku drugiej baterii. Kozietulski podnosi się z ziemi i w karabinowym ogniu piechoty, która przecież nie opuściła swych stanowisk po obu stronach drogi, zbiega w dół doliny ku francuskim pozycjom, tam, gdzie stoi Napoleon ze sztabem 26. Szwadron tymczasem atakuje nadal. Widząc padającego Kozietulskiego obejmuje komendę dowódca czołowej, 3 kompanii, kpt. Dziewanowski. To on bierze drugą baterię resztką plutonów Krzyżanowskiego i Rudowskiego. Powtarza się scena sprzed paru minut — giną na armatach zarąbani kanonierzy. Szwadron pędzi dalej, tym razem nie zatrzymuje się na zdobytej baterii, bo nie ma przed nią ziemnego parapetu. Konie są 25 26

Niegolewski, Somo-Sierra. Relacja Jana Kozietulskiego.

jednak zmęczone, wiele wierzchowców jest rannych, szwoleżerowie nie posuwają się więc tak szybko, jak poprzednio. Trzecia bateria — jeszcze wyżej stojąca — ma więc czas na dokładniejsze celowanie. I ona jednak może oddać tylko jedną salwę. Jest to chyba salwa najstraszniejsza z dotychczasowych — ginie na miejscu por. Rowicki, któremu kula urwała głowę, pada też zrzucony z konia Dziewanowski, ze zdruzgotaną nogą, złamanym ramieniem i ranami korpusu. Obok nich leży kilku zabitych szwoleżerów z 3 kompanii, która praktycznie przestaje istnieć. Do trzeciego piętra armat dopada kilkudziesięciu tych, którzy są jeszcze cali. To przede wszystkim resztki 7 kompanii prowadzone przez kpt. Krasińskiego. To także pluton przywiedziony przez Niegolewskiego, zamykający do tej pory kolumnę. Biorą trzecią baterię, likwidują kanonierów daremnie próbujących bronić swych dział 27. Do szczytu już niedaleko — ostatnie pół kilometra. Tam stoi wielka bateria złożona z dziesięciu armat. I ona również nie jest gotowa do strzału wzdłuż drogi, bo żaden z Hiszpanów nie przypuszczał nawet, że przeciwnik może znaleźć się tak szybko pod przełęczą. Konie szwoleżerów są już solidnie zmęczone. Bądź co bądź szwadron pokonał do tej pory ponad dwa kilometry terenu wznoszącego się stale w górę. Na takiej wysokości trudno jest utrzymać równy rytm ataku. Garstka Polaków — trzydziestu czy czterdziestu ludzi — zbliża się ostatnim wysiłkiem do szczytu. Salwa, która musiała nastąpić, której czekali w napięciu, znowu przerzedza ich szeregi. Wali się z konia Piotr Krasiński — otrzymawszy ciężką ranę w bok. Pozostał już tylko jedyny oficer — Niegolewski — który prowadzi swój pluton na ostatnią baterię. Dopada dział, rąbie kanonierów, rozpędza eskortę piechoty. Oszołomiony walką powoli przychodzi do siebie, spostrzega, że jest niemal sam na przełęczy. Obok niego wach. Sokołowski na utykającym koniu. „Sokołowski! Gdzie nasi?" „Poginęli". — to dialog zwycięzców. 27

Relacja Piotra Krasińskiego i Andrzeja Niegolewskiego.

Niegolewski widzi, jak hiszpańska piechota zbiera się kilkadziesiąt kroków dalej. Wydaje rozkaz: „Uderzmy na nich" — Sokołowskiemu i paru kolegom, którzy dołączyli doń na baterii. Tych kilku Polaków rozpędza ostatnich obrońców przełęczy, ale wycieńczony wysiłkiem i z pewnością wykrwawiony koń pada pod Niegolewskim. Oficer jest unieruchomiony pod własnym wierzchowcem, nie może ruszyć się, bezsilny widzi, jak podbiega kilku Hiszpanów. Dostaje dziewięć pchnięć bagnetem, potem cios pałaszem w głowę, ale nie traci przytomności. Udaje zabitego, bo to jedyny sposób, by uratować życie. Hiszpanie zabierają mu sakiewkę i pozostawiają przy drodze wciąż przywalonego koniem. Przełęcz jest znowu w hiszpańskich rękach, bo tych paru szwoleżerów, którzy z Niegolewskim dotarli na szczyt, zginęło w walce bądź też cofnęło się ku trzeciej baterii W kilka minut później, zanim Hiszpanie mogli znowu przypaść do armat na przełęczy, dotarł tam pluton francuskich strzelców konnych gwardii. To osobista eskorta Napoleona rzucona przezeń w ślad szwadronu Kozietulskiego, kiedy tylko cesarz zobaczył, że pierwsza bateria została wzięta i że Polacy atakują nadal. Wraz z nią na przełęczy znalazł się pluton por. Stanisława Rostworowskiego z 1 szwadronu pułku szwoleżerów. I on również tworzący cesarską eskortę został rzucony przez Napoleona drogą na Somosierrę jako wsparcie dla Kozietulskiego. Ten pluton prowadził dowódca 1 szwadronu Tomasz Lubieński, który po drodze, mijając kolejne baterie, pociągnął za sobą kilkunastu szwoleżerów z 3 szwadronu, jacy pozostali w tyle, a których pozbierali Szeptycki i Zielonka. Tc dwa niewielkie oddziałki — pluton szaserów i mniej więcej dwa plutony polskich lekkokonnych — rozpędziły zbierające się kupy Hiszpanów. Na szczycie przełęczy dołączyła do nich reszta 1 szwadronu, która pod kpt. Franciszkiem ł.uhieńskim ruszyła do ataku zaraz po plutonie Rostworowskiego. Mając ponad 200 ludzi Łubieński nie zatrzymał się niemal na 28

Niegolewski,

Somo-Sierra.

przełęczy i podjął pościg za Hiszpanami w kierunku Buitrago : \ W jakiś czas potem — minął pewnie kwadrans — na przełęcz wbiegli zdyszani francuscy woltyżerowie z 96 pułku piechoty liniowej. To oni zabezpieczyli armaty zdobyte wcześniej przez Niegolewskiego i uwolnili wreszcie spod konia tego dzielnego oficera. Zaniesiono go pod hiszpańskie działa, gdzie nieco później dwu chirurgów zajęło się opatrzeniem ran. Przy omdlałym skupiło się paru szwoleżerów, którzy potracili konie w ataku na czwartą baterię. Na przełęcz wjechał teraz marsz. Bessieres dowodzący kawalerią gwardii. Były z nim m.in. 2 i 4 szwadrony pułku szwoleżerów, które teraz pod wodzą grosmajora Dautancourta rzucono w pościg za Hiszpanami drogą na Madryt. Marszałek, któremu już powiedziano, że pod hiszpańską armatą leży por. Nicgolewski, zbliżył się do rannego Polaka i rzekł do niego, zsiadłszy z konia: — Młody człowieku, cesarz widział piękną szarżę lekkokonnych. Potrafi z pewnością docenić waszą brawurę. Niegolewski, przekonany, że rany, jakie otrzymał, są śmiertelne, rzekł z trudem, wskazując na działa: — Monseigneur, umieram, oto armaty, które zdobyłem. Powiedz o tym cesarzowi! ™ Wyniki szarży 3 szwadronu na przełęcz Somosierra były wprost niezwykłe. Nie tylko zdobyta została ta wyjątkowo trudna pozycja i otwarta w ten sposób droga na Madryt, ale jeszcze w rozsypkę poszedł cały blisko 10-tysięczny korpus don Benito San Juana. Zdobycie czterech kolejnych baterii stało się sygnałem do bezładnej ucieczki, w której nie słuchano już przełożonych, tylko starano się ratować przed wzięciem do niewoli. Hiszpańska piechota uciekała w góry, na prawo i lewo od traktu, wiedząc, że nic może jej tam ścigać ta piekielna napoleońska jazda, która z taką łatwością — jak wydawało się Hiszpanom — stanęła na szczycie. Polscy szwoleżerowie pędząc drogą na Bui29

W. S z e p t y c k i, Somosierra, „Dziennik Literacki", 1862, nr 40; T. Lubieński, Krótki opis bitwy pod Somo-Sierrą, „Wanda" 1821", t. IV, s. 103—104. Niegolewski, Somo-Sierra.

trago, gdzie dotarli późnym popołudniem, zagarnęli po drodze kilkuset jeńców spośród tych, którzy uciekali w kierunku Madrytu. Dalszych parę tysięcy pochwycili francuscy woltyżerowie posłani przez Ruffina zboczami doliny. Łącznie w ręce Polaków i Francuzów wpadło około 3 tys. hiszpańskich żołnierzy, znaczna część oficerów i niemal wszyscy dowódcy pułków i batalionów broniących Somosierry. Pamiętajmy także o tych 16 armatach, ustawionych w cztery baterie, które zagarnął w swej niebywałej szarży 3 szwadron polskich szwoleżerów.

KRAJOBRAZ PO BITWIE

Przez cały dzień 30 listopada przełęczą Somosierra przechodził 1 korpus marsz. Victora, gwardia cesarska oraz dywizje dragonów La Housseye'a i Latour-Maubourga, idące w ślad za Hiszpanami na Madryt. Wojsko maszerowało długą, wielokilometrową kolumną powoli ze względu na zatłoczenie wąskiej, górskiej drogi. Po przejściu przełęczy na drodze do Buitrago napotykano dziesiątki wozów taborowych porzuconych w ucieczce prze armię don Benito San Juana, a teraz łakomie przeszukiwanych przez francuskich żołnierzy. Pułk szwoleżerów z wyjątkiem 3 szwadronu, który nie nadawał się do dalszej walki, został posłany do Buitrago z zadaniem ścigania hiszpańskich rozbitków. Pościg prowadził Tomasz Łubieński z 1 szwadronem, a za nim grosmajor Pierre Dautancourt ze szwadronami 2 i 4. Szwoleżerowie dotarli na hiszpańskich karkach do miasteczka, zagarniając mnóstwo jeńców. Przed Buitrago natrafili na zwłoki kilkunastu żołnierzy francuskich, wziętych parę dni wcześnie* do niewoli, a których teraz Hiszpanie zakłuli nożami i bagnetami widząc zbliżający się pościg. Część rannych zdołano wprawdzie uratować, ale rozwścieczeni szwoleżerowie nie dawali już pardonu. Pościg trwał do późnych godzin popołudniowych i zakończył się pełnym rozbiciem armii don Benito. Dautancourt zebrał pułk wieczorem na biwaku w miasteczku

La Cabrera. Tu po raz pierwszy obliczono straty, wymieniając na apelu, kto zginął, kto został ranny, a czyj los nie był jeszcze znany. Oprócz zabitych i ciężko rannych, którzy pozostali na przełęczy, nie można było doliczyć się około 30 ludzi. Byli to lżej ranni i kontuzjowani, którzy dołączyli do pułku w następnych dniach. Napoleon był wyjątkowo zadowolony z polskich szwoleżerów. Wyrażał to ukontentowanie zaraz po szarży w rozmowie z francuskimi generałami, jadąc w górę doliny Somosierra i oglądając kolejne baterie. Nazywał lekkokonnych „dzielnymi Polakami", „godnymi należeć do starej gwardii". To jego uznanie dla Polaków podzielało wielu wyższych dowódców francuskich, m.in. marsz. Bessieres, któremu przecież podlegał pułk. Nazajutrz po bitwie, 1 grudnia, Napoleon dokonał przeglądu polskiego regimentu, który rozwinięty szwadronami stanął przy drodze madryckiej. Cesarz stanął przed pułkiem i zdjąwszy kapelusz zawołał donośnym głosem: „Jesteście godni mojej starej gwardii, uważam was za najdzielniejszą jazdę. Chwała najdzielniejszym z dzielnych!" Następnie pułk, prowadzony przez Krasińskiego, przedefilował przed Napoleonem. 2 grudnia na madryckim przedmieściu San Martin cesarz podyktował 13 biuletyn Armii Hiszpanii, w którym zawarł własną — nieco wyimaginowaną — wersję tego, co wydarzyło się dwa dni przedtem na przełęczy Somosierra. „Dywizja złożona z 13 tys. ludzi rezerwowej armii hiszpańskiej broniła przejścia przez góry. Nieprzyjaciel sądził, że nie można go pokonać na tej pozycji. Ufortyfikował przełęcz, którą Hiszpanie nazywają Puerto, i umieścił tam 16 dział. Zaczęła się strzelanina i armatnia kanonada. Szarża, jaką generał Montbrun wykonał na czele polskich szwoleżerów, przesądziła losy bitwy. Była to szarża wspaniała, a pułk okrył się chwałą i wykazał, że godzien jest należeć do cesarskiej gwardii. Działa, sztandary, karabiny, żołnierze, wszystko zostało zagarnięte, rozbite lub wzięte do niewoli. Ośmiu polskich szwoleżerów zginęło na armatach, a szesnastu zostało rannych. Wśród tych ostatnich kapitan Dziewanowski został tak ciężko ranny, że jego stan jest niemal beznadziejny. Major Segur, wachmistrz domu cesarskiego, sza-

rżując pomiędzy Polakami otrzymał kilka ran, z których jedna jest dosyć groźna. Szesnaście dział, dziesięć sztandarów, około trzydziestu jaszczy, dwieście powozów wszelkiego rodzaju bagażów, kasy pułkowe — oto plon tej wspaniałej batalii. Pośród jeńców, których jest bardzo wielu, znajdują się wszyscy pułkownicy i podpułkownicy hiszpańskiej dywizji. Wszyscy żołnierze byliby zagarnięci, gdyby nie rzucili broni i nic rozpierzchli się w górach". 13 biuletyn miał przede wszystkim odegrać określoną rolę propagandową. Ogłaszał Francuzom, Hiszpanom i całej Europie, że oto cesarz odniósł wspaniałe zwycięstwo, rozbijając hiszpańską dywizję, która próbowała bronić Madrytu. Było to zwycięstwo przekonywające, skoro zagarnięto wszystkie działa, jaszcze amunicyjne, powozy, sztandary i skoro wzięto tak wielu jeńców. To zwycięstwo odniesione zostało dzięki geniuszowi cesarza, pod komendą francuskiego generała, a istotną rolę — co prawda prostych wykonawców — odegrali w nim polscy szwoleżerowie. Straty, jakie ponieśli, nie były znaczne, choć Polacy zasłużyli sobie przelaną krwią na ukontentowanie i pochwałę Napoleona. Cesarz celowo popełnił kilka nieścisłości — m.in. wprowadzając nazwisko Montbruna i twierdząc, że wszystkie armaty stały na szczycie przełęczy, aby efekt odniesionego zwycięstwa był jeszcze większy. Zupełnie inaczej natomiast, z całkowitym pominięciem roli Polaków, przedstawił tę walkę marsz. Bcrthier, szef sztabu głównego. Do jego obowiązków należało m.in. powiadamianie innych francuskich dowódców o sukcesach odniesionych przez główną armię. W liście do marsz. Neya pisał 2 grudnia z St. Augustin pod Madrytem: „Pobiliśmy Hiszpanów na pozycji niemal nie do zdobycia, na przełęczy Somosierra, zabraliśmy 16 dział, 8 sztandarów, prawie wszystkich oficerów. Była tu gwardia wallońska, oddziały korony, wojsko z Kordowy i Andaluzji". W liście do Lannesa pisanym tegoż dnia stwierdzał: „30 listopada cesarz na czele korpusu marszałka Victora wyparł nieprzyjaciela z jego pozycji w ciaśninie Somosierra. Zabraliśmy mu całą jego artylerię złożoną z 16 dział, osiem sztandarów . zagarnęliśmy wielką liczbę jeńców, a wśród nich niemal wszyst-

kich oficerów. Ten korpus liczył około 15 tys. ludzi1'. Podobne sformułowania odnajdujemy w liście do gen. Darmagnaca: „30 listopada cesarz na czele korpusu marszałka Victora sforsował pozycje wroga w wąwozach i ciaśninach Somosierra. Wzięliśmy wszystkie 16 dział, osiem sztandarów i mamy wielką liczbę jeńców. Cesarz maszeruje dziś na Madryt, od którego jesteśmy zaledwie o 5 mil. Przekaż generale te wiadomości marszałkowi Soultowi i marszałkowi Lcfebvre". I jeszcze jeden list Bcrthicra, tym razem do marsz. Monceya: „Rozpędziliśmy w wąwozach Somosierra 15 tys. nieszczęśliwych żołnierzy gwardii wallońskicj, pułków koronnych, oddziałów andaluzyjskich. Wzięliśmy wszystką artylerię złożoną z 16 dział, wielką liczbę jeńców, w tym niemal wszystkich oficerów". Ani słowa o Polakach, prawdziwych bohaterach tego dnia. Podobne, co Berthicra, było zresztą stanowisko innych wyższych dowódców francuskich. Marsz. Victor pisał 4 grudnia pod Madrytem do Berthiera: „To dywizja gen. Ruffina sforsowała wąwóz Somosierra, a odznaczyły się tworzące ją pułki 9, 24 i 96" Ani słowa o roli, jaką odegrali polscy lckkokonni. Zgodnie ze zwyczajem, jak to czynił po każdej większej wygranej batalii, Napoleon przyznał krzyże Legii Honorowej czterem najbardziej zasłużonym szwoleżerom. Byli to wach. Jakub Dąbczewski, który pierwszy stanął na szczycie przełęczy, oraz wachmistrze Józef Babicki i Waligórski, a także szwoleżer Karol Suszyński, którzy zdobyli hiszpańskie sztandary. Te krzyże zostały przyznane przez samego cesarza, a odpowiednie dekrety wydane 5 i 7 grudnia. Napoleon — także zgodnie ze zwyczajem — przyznał 16 dalszych krzyży Legii pułkowi szwoleżerów, przeznaczając po 8 dla oficerów i dla szeregowych. Krzyże te miały być rozdzielone przez Polaków, którzy we własnym gronie mieli ustalić, komu przede wszystkim należy się ta nagroda. Nic znamy szczegółów owych deliberacji, najprawdopodobniej jednak musiały być one długie, skoro odpowiednie dekrety zostały podpisane przez ce1

Victor do Berthicra, 4 grudnia, godz. 2 po południu w obozie pod Madrytem, Archives Nationales, A IV 1615 pl. 5.

sarza dopiero 10 marca i 5 kwietnia. Nie ulega wątpliwości* że listę kandydatów układał płk Wincenty Krasiński wspólnie z grosmajorem Dautancourtem, a zapewne także z paru innymi oficerami. Nie wiadomo, czy w naradach tych brał udział Jan Kozietulski i kontuzjowany Piotr Krasiński. Na dwu listach — pierwszej, zawierającej pięć nazwisk i drugiej z jedenastu nazwiskami — uderza brak tych oficerów 3 szwadronu, którzy polegli w ataku na armaty bądź też zmarli z ran. Nic ma więc tu kpt. Jana Dzicwanowskicgo, por. Stefana Krzyżanowskiego, podporuczników Rowickiego i Gracjana Rudowskiego. Zapomnieli o nich koledzy układający listę, uznając najprawdopodobniej, że „poległym i tak wszystko jedno". Z oficerów 3 szwadronu krzyże Legii otrzymali w pełni zasłużenie Kozietulski, Piotr Krasiński i Andrzej Niegolewski. Pominięto natomiast Benedykta Zielonkę i Wincentego Szeptyckiego, którzy zatrzymali się w pierwszej fazie ataku i dotarli na szczyt dopiero z 1 szwadronem. Krzyże Legii przyznano także kilku podoficerom i szeregowym 3 szwadronu, a m.in. wach. Dominikowi Cichockiemu, który jechał na czele szarżującej kolumny obok por. Krzyżanowskiego. Inne szwadrony także dostały kilka krzyży. Nagrodzono w ten sposób m.in. szefa Tomasza Lubieńskiego oraz dowódcę 1 kompanii kpt. Franciszka Lubieńskiego. Krzyż dostał nawet nominalny szef 3 szwadronu Ignacy Stokowski, który nie brał udziału w pierwszej szarży. Wróćmy jednak do wydarzeń z 30 listopada. Szwoleżerów rannych w pamiętnej szarży przeniesiono na sam szczyt przełęczy, gdzie znajdowało się kilka murowanych zabudowań. Ułożono ich wprost na ziemi przed domami w nadziei, że nadjadą zaraz ambulanse. Leżeli więc tak okryci płaszczami, z siodłami pod głową, czekając cierpliwie, aż cesarska służba zdrowia zainteresuje się nimi. Warunki były bardzo ciężkie, panowało dotkliwe zimno, był to przecież ostatni dzień listopada. Dopiero po południu, kiedy ruch na drodze nieco osłabł, rannych przetransportowano do Buitrago i tu umieszczono w jednym z wiejskich domów zamienionym na prowizoryczny szpital. Niegolewskiego zabrał do swego powozu płk Wincenty Krasiński,

który sam był na tyle osłabiony, że nie mógł wsiąść na konia. Wykrwawiony i na wpół przytomny kpt. Dziewanowski trafił do jednego z ambulansów gwardii. Obu oficerów pozostawiono także w Buitrago wraz z rannymi szwoleżerami 3 szwadronu. Przełęcz została obsadzona przez piechotę z dywizji gen. Ruffina, która miała za zadanie trzymać się tu jak najdłużej. Komendantem przełęczy wyznaczono oficera nazwiskiem Laurent, który zajął się też jeńcami. W Buitrago komendę miał sprawować niejaki dTcouryal, ale właśnie zachorował i od razu zdał obowiązki na swego zastępcę. Zarówno na przełęczy, jak i w miasteczku sytuacja była bardzo ciężka, zwłaszcza od 1 grudnia, kiedy to główne siły francuskie przesunęły się dalej w stronę Madrytu. Oddziały, jakie pozostawiono w Somosierze i Buitrago, były nieliczne — zaledwie kilka kompanii piechoty — i dowodzący tu oficerowie obawiali się nie na żarty, że włóczący się po okolicy hiszpańscy maruderzy mogą nocą podjąć atak z dużymi szansami na sukces. Dlatego też noc z 30 listopada na 1 grudnia Francuzi wraz z rannymi Polakami spędzili zabarykadowani w kilku domach, które miały w razie potrzeby służyć za obronne blokhauzy. Na szczęście 1 grudnia wieczorem dotarł do Buitrago l batalion 54 pułku piechoty liniowej. 2 batalion tego pułku zatrzymał się na przełęczy. Oba bataliony przez najbliższe dni stanowiły garnizon tego rejonu. Jednakże zagrożenie ze strony hiszpańskich maruderów i partyzantów było tak znaczne, że 3 grudnia, kiedy nadszedł 3 batalion tegoż pułku — komendant Buitrago zatrzymał go w miasteczku, by osłonić się „z lewej strony" przed Hiszpanami. Poczynając od 30 listopada przez Buitrago i Somosierrę wysyłano grupy jeńców w kierunku Arandy. Szli oczywiście pod eskortą, którą trzeba było wydzielać z garnizonu miasteczka, co znacznie osłabiało jego siły. Jeńców nie sposób było trzymać ani w Buitrago, ani też na przełęczy po prostu dlatego, że nie było tam żadnej żywności. Mieszkańcy Buitrago uciekli w góry, zabierając swe skromne zapasy, a patrole wysyłane w okolice mogły dotrzeć nie dalej niż kilka kilometrów. W szczególnie trudnej sytuacji znajdowali się ranni, zarówno

polscy szwoleżerowie, jak i francuscy piechurzy. Prowizoryczny szpital zorganizowany w Buitrago był pozbawiony wszystkiego. Dopiero na ro/kaz komendanta miasteczka zatroszczono się o pościel dla rannych, zbierając ją wprost z drogi, bo tam wywlekli ją żołnierze Victora, którzy spędzili w Buitrago noc po bitwie. Można wyobrazić sobie, jak wyglądały te koce i prześcieradła. Aby nakarmić choć raz na dzień rannych i swój garnizon, komendant kazał zabić dwa woły, jakie prowadził oddział francuskiej piechoty. Ranni szwoleżerowie zostali ewakuowani z Buitrago 1 grudnia wieczorem. Przewieziono ich kilka kilometrów dalej do sąsiedniego miasteczka La Cabrera, gdzie warunki miały być rzekomo lepsze. 1 tu rannych złożono w jednym z domów chłopskich pod opieką pijanych francuskich sanitariuszy. Ponieważ było chłodno, więc sanitariusze rozniecili ogień w żelaznym koszu, a sami poszli raczyć się winem do sąsiedniego pomieszczenia. Niegolewski i Dziewanowski leżący na wspólnym materacu byli już mocno zaczadzieli, kiedy nadszedł lekarz i widząc, co się dzieje, kazał wyrzucić kosz. Nazajutrz rano znów załadowano rannych na wozy i przetransportowano na przedmieście Madrytu — San Martin. Tu pojawił się Duroc, który w imieniu cesarza rozdzielił po trzy sztuki złota między szeregowych żołnierzy, a po osiem sztuk między oficerów „na opędzenie pierwszych potrzeb". 3 grudnia po raz czwarty ranni musieli ruszyć w drogę. Tym razem trafili do madryckiego klasztoru Santa Maria d'Atocha, gdzie wreszcie zajęli się nimi chirurdzy. Sam Dominique Larrey, naczelny chirurg gwardii, amputował nogę Dziewanowskiemu, ale jego stan był już beznadziejny. W cztery dni po bitwie rozwinęła się gangrena i dzielny kapitan, który miał szczególne zasługi w zdobyciu Somosierry, zmarł 5 grudnia. Niegolewski widząc, jakie warunki panują w szpitalu, zebrał resztki sił i mimo jedenastu ran, zdecydował się na ucieczkę, byle tylko nie ryzykować amputacji. Przygarnęła go markiza de Villa Franca, u której otoczony czułą opieką przeleżał parę tygodni, powoli wracając do zdrowia 5 grudnia z San Martin Napoleon wydał rozkaz ufortyfiko-

wania Somosierry. Miało tam odtąd przebywać 300 ludzi, którym pozostawiono armaty wzięte przez Polaków w pamiętnej szarży. Fortyfikację przełęczy powierzono kompanii polskich saperów wchodzącej w skład tzw. Dywizji Księstwa Warszawskiego. Dywizja ta, złożona z 4, 7 i 9 pułków piechoty, znajdowała się już na ziemi hiszpańskiej. Napoleon wydał rozkaz, by przyśpieszyć jej marsz w stronę Madrytu. Dywizja po dotarciu na przełęcz pozostawiła tam wspomnianą kompanię saperów oraz batalion 7 pułku piechoty, który nadszedł pierwszy z całej dywizji. Batalion ten pozostał na przełęczy przez kilkanaście dni do czasu ukończenia prac fortyfikacyjnych przez polskich saperów. Wraz z 7 pułkiem piechoty na przełęczy znalazła się 8 grudnia polska kompania artylerii kpt. Antoniego Kamińskiego. Należała ona również do składu Dywizji Księstwa Warszawskiego, ale wyszła z kraju bez dział. Miała je otrzymać dopiero w Hiszpanii zc sprzętu zdobnego na nieprzyjacielu. Dostała je właśnie na przełęczy Somosierra, z tych armat, które zdobył 3 szwadron lekkokonnych. Sześć hiszpańskich dział — teraz już polskich — będzie towarzyszyć tej kompanii przez cały czas jej pobytu na Półwyspie Iberyjskim, a potem podczas kampanii 1812 roku w Rosji, gdzie zostaną porzucone dopiero przy przejściu Berezyny. Nastąpi to 29 listopada 1812 roku — niemalże w cztery lata od chwili, gdy znalazły się w polskich rękach. Zagarnięte nad Berczyną przez armię Kutuzowa, przeniesione zostaną jako wojenne trofeum do Moskwy, gdzie pozostają do dziś ułożone pod murem kremlowskim.

MADRYT I ASTORGA

30 listopada, w parę godzin po zdobyciu Somosierry, szwoleżerowie i strzelcy konni gwardii dotarli do wiosek San Agustin 1 Cabrera, gdzie stanęli na nocleg. Piechota 1 korpusu i gwardii cesarskiej rozlokowała się między Robregordo a Buitrago, gen. Lassalle ze swą dywizją poszedł na Castel Nuevo w kierunku Segovii. W nocy z 30 listopada na 1 grudnia cesarz otrzymał raport gen. iYiilhauda sygnalizujący mu obecność angielskiej straży przedniej gen. Hope'a w pobliżu miejscowości Penaranda i Avila. W raporcie — zdumiewająco dokładnym — była mowa o 3, 36 i 92 pułkach piechoty angielskiej oraz 18 pułku dragonów. Istotnie, Hope prowadził ze sobą te regimenty, do których trzeba jeszcze dodać 71 pułk piechoty i 3 pułk dragonów. Napoleon nie był pewien, czy Anglicy chcą iść dalej na Madryt, czy też zatrzymają się w Avila, by połączyć z Hiszpanami. Dlatego też przez kilka godzin zastanawiał się, czy sam ma iść na stolicę, czy też najpierw uderzyć na Anglików. Przeważyła koncepcja opanowania Madrytu, tym bardziej że teraz, po rozbiciu armii don Benito San Juana było to znacznie łatwiejsze. 2 grudnia cesarz posłał kawalerię w kierunku hiszpańskiej stolicy, a za nią piechotę gen. Lapisse'a. Reszta 1 korpusu i gwardia stały jeszcze w San Agustin. 2 grudnia w godzinach rannych marsz. Bessieres prowadzący

pułki jazdy dotarł w gęstej mgle na przedmieścia Madrytu. W straży przedniej szli polscy szwoleżerowie, którzy będąc wciąż pod wrażeniem własnego zwycięstwa sprzed dwu dni, uderzyli zaraz na Hiszpanów. Atak ten prowadził szef szwadronu Kamiński. Polacy uderzyli na nieprzyjaciela, mimo ognia 12 dział, z których jedno zostało zdobyte przez szwoleżera Wilczka. Ponieważ jednak Hiszpanie znajdowali się za murami i w domach otaczających te mury, więc nie sposób było oczyścić przedpola samą kawalerią bez pomocy piechoty. Straciwszy kilku ludzi rannych, Kamiński dał rozkaz do odwrotu. W parę dni później Wincenty Krasiński pisał do malarza Vogla, że tylko cudem nie doszło wówczas do masakry jego żołnierzy w wyniku pochopnej szarży Kamińskiego. W południe Bessieres posłał swego adiutanta, kpt. de Soulagesa, z trębaczem z pułku szwoleżerów, by zanieśli Hiszpanom wezwanie do kapitulacji. Obaj zostali wprawdzie wpuszczeni do miasta, ale tutaj ludność omal nie zmasakrowała ich i parlamentariusze zawdzięczali ocalenie tylko energicznej postawie żołnierzy hiszpańskich. Madryt był solidnie przygotowany do obrony. Wszystkie bramy były zabarykadowane, założone belami drewna i kamieniami. Na murach i bastionach ustawiono kilkadziesiąt dział. W stolicy znajdował się parotysięczny garnizon, wspierany lokalną milicją. Francuzom zależało na jak najszybszym opanowaniu Madrytu, tym bardziej że był to 2 grudnia — rocznica zwycięstwa pod Austerlitz. Kiedy więc Hiszpanie odrzucili wezwanie do kapitulacji, Napoleon około godziny 15.00 wydał rozkaz ataku na bramy Los Pozzos, Fuencarral i Conde Duque w północno-zachodniej części miasta. Wieczorem francuska piechota opanowała domy koło Fuencarral. W nocy z 2 na 3 grudnia pod Madryt dotarła reszta 1 korpusu. Można więc było rozpocząć otaczanie miasta. Dywizja gen. Villatte'a została skierowana naprzeciw rozległego parku Retiro we wschodniej części Madrytu, a dywizja gen. Ruffina obsadziła przedmieścia północno-wschodnie. Artyleria — już w nocy — zajęła stanowiska naprzeciw Retiro, gdzie gen. Senarmont zgromadził niemal wszystkie działa, jakie miał w dyspozycji.

Napoleon już wcześniej, 2 grudnia, posłał jednak większość swej jazdy w kierunku Escorialu przewidując, że tam powinna znajdować się angielska straż przednia. W tej wyprawie uczestniczyła część pułku szwoleżerów pod dowództwem szefa Tomasza Lubieńskiego. W konsekwencji jednak pod Madrytem cesarz dysponował tylko paru szwadronami jazdy. Nic mógł więc szczelnie opasać hiszpańskiej stolicy nawet luźnym kordonem konnych posterunków. Tym samym Hiszpanie mogli otrzymywać posiłki i mogli też opuszczać miasto. 3 grudnia nad ranem Napoleon posłał kolejnego parlamentariusza z wezwaniem do kapitulacji. Cesarz był pewien, że junta madrycka nic przejawia szczególnego zapału do walki i że gotowa jest poddać się, ale boi się mieszkańców stolicy. W tym duchu zresztą zredagowana była pierwsza odmowna odpowiedź tej junty dostarczona cesarzowi jeszcze 2 grudnia. Ponieważ do godziny 9.00 Hiszpanie nie odpowiedzieli na jego wezwanie do poddania, cesarz wydał rozkaz rozpoczęcia ataku. Główny wysiłek Francuzów szedł na zdobycie parku Retiro, gdzie mury były stare i zniszczone, a obrona słabsza. Senarmontowi udało się już po godzinie dokonać wyłomu w tych murach i zaraz też wdarła się tam piechota. Hiszpanie zostali zepchnięci do centrum miasta. O godzinie 11.00 marsz. Berthier wysłał trzeciego już parlamentariusza. Hiszpanie zaprzestali walki dopiero około 14.00, przy czym prosili jeszcze o zwłokę. Późnym popołudniem w obozie cesarskim pojawił się gen. Morla, który w imieniu junty deklarował gotowość złożenia broni, ale tłumaczył, że nie można tego zrobić od razu, bo dojdzie do buntu ludności. Rozdrażniony cesarz zgodził się czekać do godziny 6.00 rano 4 grudnia, grożąc, że jeśli do tego czasu nie zostanie podpisana kapitulacja, to Morla i inni członkowie junty „zostaną rozstrzelani". Istotnie, o tej godzinie Morla pojawił się raz jeszcze, tym razem z oficjalną kapitulacją. W południe do Madrytu wkroczył gen. Belliard na czele francuskiej straży przedniej. Sam Napoleon wolał pozostać na przedmieściu San Martin o 5 kilometrów na północ od stolicy. Król Józef zatrzymał się natomiast

w myśliwskim pałacyku Pardo o 12 kilometrów na północny zachód od Madrytu. 18 grudnia Napoleon dokonywał przeglądu korpusu marsz. Lefebvrca, kiedy przyprowadzono doń dwu żołnierzy ubranych w czerwone mundury angielskiej piechoty. Byli to młodzi Francuzi z korpusu Duponta, którzy dostawszy się do niewoli pod Baylen zdecydowali się wstąpić na brytyjską służbę, byle tylko uniknąć osławionych „pontonów". Wcieleni do jednego z pułków piechoty, znaleźli się w Portugalii, a stąd w początkach października weszli w szeregach armii angielskiej do zachodniej Hiszpanii. Ci dwaj Francuzi przy pierwszej okazji zdecydowali się na dezercję i spod Salamanki, kiedy tylko dowiedzieli się, że Francuzi są już w Madrycie, przywędrowali nocami do hiszpańskiej stolicy. To właśnie od tych dwu żołnierzy dowiedział się Napoleon, żc angielski generał John Moore zamierza uderzyć z Salamanki na Valladolid i Burgos, by w ten sposób odciąć cesarza z jego gwardią od Francji. W chwili gdy przekazywali Napoleonowi te informacje, Moore z pewnością musiał już opuścić Salamankę i maszerować na Valladolid. Cesarz dostrzegł od razu szansę wciągnięcia Anglików w pułapkę. W rejonie Burgos znajdował się korpus marsz. Soulta, któremu na pomoc śpieszył już Junot z nowym korpusem Armii Hiszpanii. Napoleon wysłał natychmiast rozkazy Soultowi, aby unikał decydującego starcia z Moore^m, natomiast wciągał go ku francuskiej granicy. W tym czasie cesarz z korpusem Neya i gwardią uderzy na tyły Anglików, którzy znalazłszy się w kleszczach między dwoma zgrupowaniami wojsk francuskich będą musieli przyjąć walkę bądź kapitulować. Plan ten miał wszelkie szanse powodzenia, bowiem Napoleon zamierzał uderzyć z 23 tys. żołnierzy, do czego można było dodać 30 tys. Soulta. Anglicy dysponowali natomiast około 27 tys. wojska. Przygotowując się do marszu naprzeciw Anglikom, Napoleon postanowił maszerować inną drogą niż ta, jaką przybył z Burgos do Madrytu. Przełęcz Somosierra była wprawdzie obsadzona przez polską piechotę, ale było to przejście bardzo strome, co musiałoby opóźnić marsz artylerii. Dlatego też zde-

cydował się przekroczyć łańcuch górski Sierra dc Guadarrama bardziej na zachód, gdzie przełęcze nie są już tak wysokie i gdzie — jak wskazywały na to mapy — drogi nie były tak strome. 21 grudnia gwrardia i korpus Neya opuściły rejon i\ladrvtu. Ponieważ góry znajdują się w niewielkiej odległości, przeto wojsko otrzymało rozkaz przejścia w ciągu dnia i następnej nocy na drugą stronę łańcucha Guadarrama. Ledwie jednak Francuzi wyruszyli w drogę, nastąpiło załamanie pogody. Rozpętała się gwałtowna burza śnieżna i w ciągu godziny drogi pokryły się metrowymi zaspami. Na oblodzonych traktach, zwłaszcza na górskich podjazdach, konie potykały się i łamały nogi. Artyleria, mimo potrojenia liczby koni pociągowych, nie była w stanic podejść nawet do połowy górskich stor

ków. Śnieg zalepiał żołnierzom oczy, zmuszał ich do marszu w pochylonej postawie, przenikał pod płaszcze i mundury. I oni również potykali się na gołoledzi, padali na ziemię, doznawali kontuzji. Zamiast pięciu kilometrów na godzinę, można było wydusić z tych ludzi zaledwie dwa albo trzy kilometry. Napoleon, który nieco później opuścił Hiszpańską stolicę, dotarłszy do poprzedzających go pułków, został przywitany przekleństwami własnych żołnierzy już po dniu marszu mających dosyć „takiej wojny". Nie uginając się pod presją wojska, otwarcie domagającego się postoju, cesarz kontynuował marsz, sam dając przykład żołnierzom, jak należy znosić trudy. W takich warunkach ze znacznym opóźnieniem udało się przekroczyć łańcuch gór Guadarrama, przy czym wojsko było fizycznie wykończone już na początku ekspedycji. 24 grudnia Napoleon otrzymał depeszę od Soulta, z której wynikało, że 2 korpus starł się z Anglikami pod Valderas. Cesarz odpowiedział natychmiast marszałkowi, że powinien cofać się ku francuskiej granicy i stwarzać w ten sposób pozory, iż Anglicy nie będą mieli kłopotów z rozbiciem jego korpusu. W tym czasie on sam postara się odciąć Moore'owi drogę odwrotu. Kurier wiozący te dyspozycje pospieszył w kierunku Burgos, ale w parę godzin później został schwytany przez partyzantów.

Znalezione przy nim depesze dostarczono zaraz Moore'owi, który zorientował się natychmiast, co grozi jego armii. Od razu też zaprzestał pościgu za Soultem i zawrócił ku wybrzeżu, widząc jedyny ratunek w załadowaniu swego wojska na brytyjskie okręty zakotwiczone w porcie La Coruna. Rozpoczął się teraz dramatyczny wyścig z czasem dla Anglików i Napoleona. Moore wyciskając ostatnie siły ze swych żołnierzy dążył dniem i nocą w stronę La Coruny, porzucając wozy taborowe, a nawet działa. Angielska kawaleria traciła w tym szaleńczym odwrocie dziesiątki koni, które dobijano, by nie dostały się w ręce Francuzów. Moore wydał zresztą rozkaz, iż każdy z żołnierzy zmuszony do porzucenia wierzchowca zobowiązany jest dostarczyć jedno z jego kopyt, na znak, że koń rzeczywiście padł lub został dobity. W tym samym czasie trwał równie szaleńczy pościg Francuzów. Przeklinany przez własnych żołnierzy, ale nic zważający na to, Napoleon za wszelką cenę chciał dopaść Anglików. Jego zadanie było trudniejsze, bo przecież miał do przejścia trasę 0 kilkaset kilometrów dłuższą. Marsz gwardii i korpusu Neya trwał więc dniem i nocą, pozostawiano żołnierzom tylko parę godzin wypoczynku na dobę. Takiego marszu nie mogło wytrzymać wielu młodych rekrutów, tym bardziej że wszystko odbywało się w strugach ulewnego deszczu, że trzeba było koczować pod gołym niebem, że wielu dostało gorączki z wycieńczenia 1 przeziębienia. Po raz pierwszy w dziejach Wielkiej Armii wystąpiły stosunkowo liczne wypadki samobójstw. Nie mogąc już iść dalej, żołnierze strzelali sobie w łeb, by porzuceni na drodze nie wpaść w ręce partyzantów. 30 grudnia pod Benavente gen. Lefebvre-Desnouettes z 1500 kawalerzystami napotkał 5 tys. jazdy brytyjskiej, osłaniającej w straży tylnej odwrót Moore'a. Doszło do starcia, w którym francuski dowódca dostał się do niewoli. Następnego dnia z gwardią połączył się korpus Soulta. 2 stycznia na drodze do Astorgi Napoleon otrzymał z dawna oczekiwane depesze z Paryża. Dowiedział się z nich, że Austria czyni wyraźne przygotowania do wojny, że skoncentrowała już

dwie potężne armie na granicy, że wszystko to dzieje się przy życzliwej postawie Rosji, która mimo porozumienia z Erfurtu nie będzie interweniować. W samym Paryżu — donosili zaufani informatorzy cesarza — zaczęły się znowu spiski, były minister spraw zagranicznych Talleyrand i minister policji Fouche są przekonani, że „wojna hiszpańska zgubi Napoleona", a więc trzeba już teraz „przygotować spuściznę po nim". Do tego spisku należy nawet Karolina, rodzona siostra cesarza, która zamierza osadzić na tronie swego małżonka — Murata. Podobno między Neapolem, gdzie rządzi Murat, a Paryżem „rozstawione są sztafety" tak, aby cesarski szwagier mógł na pierwsze wezwanie stawić się nad Sekwaną. Nie ulegało wątpliwości, że sytuacja jest bardzo poważna i że lada tydzień może nastąpić wybuch wojny z Austrią. Nic ma już czasu na dalsze zajmowanie się sprawami hiszpańskimi — cesarz musi co prędzej wracać do Paryża, by przygotować się do starcia z Austrią. Napoleon przekazuje więc dowództwo Soultowi, który z własnym korpusem, oddziałami Neya oraz gwardią ma nadal ścigać Mooreła na drodze do La Coruny. Sam cesarz pozostaje chwilowo w Valladolid, by stąd wydać pierwsze dyspozycje przed szykującą się nową wojną. 17 stycznia 1809 roku, zabrawszy ze sobą tylko gen. Savary, marszałka pałacu Duroca, mameluka Roustama, w eskorcie plutonu strzelców konnych gwardii opuścił potajemnie Yalladolid. Na szczęście nie napotkano po drodze żadnych band partyzantów i 19 stycznia nad ranem cesarz znalazł się w Bajonnie. W" cztery dni później — 23 stycznia — był już w swym paryskim pałacu Tuileries. Tymczasem cofająca się armia Moore a była w pełnym rozkładzie. Początkowo żołnierze nie mogli pogodzić się z myślą, że zmuszono ich do odwrotu, chociaż nie doszło jeszcze do decydującego starcia z Francuzami. Otwarcie krytykowali swego dowódcę, kiedy mijano kolejne przeszkody naturalne — jakże łatwe do obrony — nie próbując nawet staw łC czoi< 3 francuskiej straży przedniej. Intendentura porzucała wozy z żywnością i magazyny, wobec czego żołnierze coraz częiaej dopuszczali się grabieży. Rabowano zresztą także Hiszpanów, nie zwracając

najmniejszej uwagi, że przecież są to — teoretycznie — sojusznicy. Po wyczerpujących marszach w ciągu dnia armia Moore'a upijała się na biwakach. \XT miasteczku Bembibre trzeba było pozostawić ponad tysiąc pijanych żołnierzy, których oficerowie nie byli w stanie postawić na nogi. W parę godzin później zostali oni wykłuci przez francuskich dragonów. 10 stycznia Aloore resztkami sił dotarł do Betanzos. Pozostawało do przejścia jeszcze kilkanaście kilometrów, można więc było mieć nadzieję, że nie dojdzie do starcia z Francuzami. Soult nie folgował jednak swoim żołnierzom i zmniejszał dystans dzielący go od Anglików. Brytyjczycy doszli wprawdzie do La Coruny i mogli już dostrzec maszty swych okrętów, ale Francuzi byli tuż obok i nie było mowy o załadowaniu się bez przyjęcia walki. 16 stycznia doszło do bitwy pod La Coruną, w której Moore mógł wystawić tylko 15 tys. żołnierzy przeciwko 20 tys. Francuzów. Już wcześniej od Moore'a odłączyło się 3500 kawalerzystów, którzy odeszli w kierunku portu Vigo i szczęśliwie załadowali się tam na okręty. W odwrocie spod Yalladolid Moore stracił co najmniej 5 tys. ludzi, którzy padli ze zmęczenia, zostali wybici przez Francuzów bądź dostali się do niewoli. Bitwa pod La Coruną nie przyniosła rozstrzygnięcia. Straty obu stron w zabitych i rannych wynosiły po tysiąc żołnierzy. Zarówno Anglicy, jak i Francuzi byli wykończeni wielodniowym forsownym marszem i myśleli tylko o tym, by jak najprędzej odpocząć. Gdyby na polu bitwy znajdował się Napoleon, z pewnością poderwałby swych żołnierzy do ostatniego wysiłku. Soult nie miał tego autorytetu i tej energii, dlatego też stoczywszy bitwę pozwolił Anglikom wsiąść na okręty. Pod La Coruną zginął natomiast gen. John Moore, trafiony w ramię odłamkiem granatu. Zmarł z upływu krwi po paru godzinach, przeklinany zresztą przez podkomendnych. W Anglii uznano go niemal za zdrajcę i obciążono odpowiedzialnością za straty, jakie jego korpus poniósł w dwumiesięcznych działaniach. Nie uznano wcale za sukces tego, że uratował większość swego korpusu, a tym samym przekreślił plan Napoleona.

SPÓR O ZWYCIĘSTWO

Szarża na przełęcz Somosierra należy do tych bitew, wokół których powstają natychmiast długotrwałe spory i dyskusje. Z jednej strony wynika to z niezwykłego charakteru tej walki — bądź co bądź nieczęsto dochodziło do ataku kawalerii na takich wysokościach i nieczęsto też kilkuset żołnierzy powodowało klęskę całej armii. Z drugiej strony jest to rezultat licznych sprzeczności, jakie ujawniły się w kolejnych relacjach samych uczestników. Te sprzeczności dotyczą zasług poszczególnych oficerów, przebiegu szarży, udziału w niej Francuzów, rozmieszczenia hiszpańskich armat, rozkazu wydanego przez Napoleona. Z biegiem czasu wykształciło się kilka wersji owego niezwykłego ataku opartych zarówno na świadectwach samych szwoleżerów, jak i oficerów francuskich, obecnych tego dnia w dolinie Somosierra. Te różniące się między sobą świadectwa posłużyły z kolei za podstawę do historycznych opracowań, w których w dosyć odmienny sposób — kładąc nacisk na ten czy inny element — przedstawiano przebieg szarży. 1 y

Świadectwa szwoleżerów, a w mniejszym stopniu oficerów francuskich, są tu podstawowym źródłem historycznym. Napoleon dowodził pod Somosierrą osobiście i ani on sam, ani też

jego szef sztabu marsz. Berthier nie wydawali wtedy pisemnych rozkazów. Ponieważ wszystko rozgrywało się też „na oczach cesarza" (choć prawdę mówiąc nie mógł on widzieć szarży do końca), więc nie sporządzono oficjalnego raportu, bo po prostu nie uważano tego za potrzebne. Stąd też — powtórzmy to znowu — świadectwa szwoleżerów i oficerów francuskich są tu źródłem podstawowym. Przy ich analizowaniu trzeba jednak stale brać pod uwagę, kiedy relacje te były pisane i jakim miały służyć celom, a więc czy powstały wkrótce po szarży, czy też w wiele lat po bitwie, czy były przeznaczone tylko dla paru osób, czy też dla powszechnej publikacji. Zwycięstwo pod Somosierrą odbiło się natychmiast szerokim echem wśród Polaków zarówno w kraju, jak i za granicą. Pierwszą reakcję na wieść o zwycięstwie opisuje niejaki Meyer, były oficer polski, który przebywał wówczas w Paryżu. W liście wysłanym 15 grudnia 1808 roku do płk. Tadeusza Tyszkiewicza informuje go, że „wśród Polaków zamieszkałych w Paryżu rozeszła się wieść o wspaniałym zwycięstwie pułku szwoleżerów1'. Mowa tu oczywiście o 13 biuletynie Armii Hiszpanii, jaki został ogłoszony przez paryską prasę. Od razu też zwycięstwo to było różnie odbierane przez poszczególne polskie stronnictwa. Meyer pisze, że pani Krasińska, żona płk. Wincentego, była „niepocieszona" z tej okazji, iż na czele pułku nie znajdował się jej mąż, tylko jak twierdził 13 biuletyn — gen. Montbrun. Przez pięć dni Krasińska była chora i nie opuszczała mieszkania. Zachwycone natomiast były — co podkreśla Meyer — Teresa Tyszkiewiczowa (siostra księcia Józefa) i inne panie polskie, jak Tomaszowa Łubieńska i Pociejowa l. Pani Łubieńska otrzymała już wczeiniej zresztą list od męża, pisany 30 listopada w parę godzin po szarży, w którym dowódca 1 szwadronu sobie przypisywał niemal decydującą rolę w tym zwycięstwie. Natychmiast też zaczęła tworzyć się „legenda Łubieńskiego" — zdobywcy Somosierry, z wyraźnym pominięciem Kozietulskiego. Pierwszym spośród szwoleżerów, który zabrał publicznie 1

Odpis listu Meyera w archiwum Davouta, S H A T K 1—7.

głos, był dowódca pułku Wincenty Krasiński. W parę dni po bitwie, 9 grudnia, kiedy Polacy stali pod Madrytem na przedmieściu San Martin, napisał list do żony w Paryżu. List ten w styczniu 1809 roku ogłoszony został przez prasę warszawską, a potem „Gazetę Poznańską". Nie ulega wątpliwości, że zdecydowano się na publikację właśnie dlatego, iż 13 biuletyn przypisywał szczególne zasługi Montbrunowi. Krasiński wskazywał na Kozietulskiego jako dowódcę szarży, którego potem zastąpił Dziewanowski. Podkreślił też zasługi Niegolewskiego, który „odebrał jedno działo1'. Za 3 szwadronem posłany został 1 szwadron pod Lubieńskim, który miał znacznie ułatwione zadanie pierwotną szarżą. Krasiński uważał zdobycie przełęczy za swój własny sukces głównie dlatego, że był przecież dowódcą pułku 2. W parę dni później, bo 20 grudnia 1808 roku, Krasiński raz jeszcze opisał — w podobny sposób — przebieg boju w prywatnym liście do zaprzyjaźnionego z nim malarza Zygmunta Vogla. List ten jednak został ogłoszony drukiem dopiero w 1899 roku \ W jedenaście lat po bitwie wystąpił grosmajor szwoleżerów Pierre Dautancourt, odpowiadając na notatkę — opis szarży, jaki ukazał się na łamach francuskiego dziennika „Indépendance" 1 grudnia 1819 roku. Opis ten został wzięty z dzieła Dominique Pradta, Mémoires sur la Révolution d'Espagne wydanego w Paryżu w 1816 roku. Pradt, arcybiskup belgijskiego miasta Malines, a w 1812 roku ambasador francuski w Warszawie, był wyjątkowo niechętny Polakom i nader stronniczy w swym opisie. Dautancourt chwycił więc za pióro i w odpowiedzi przesłanej do redakcji „Indépendance" zwrócił uwagę na liczne błędy zawarte w owym opisie. Wskazywał on, że szwoleżerowie nie byli wówczas jeszcze uzbrojeni w lance, że szwadron służbowy miał znacznie więcej niż 80 ludzi, że szarżą nie dowodził Philippe de Segur, ale Kozietulski, że po chwilowym zatrzymaniu się jeszcze przed pierwszą baterią Polacy podjęli atak, że 2

„Gazeta Poznańska" z 28 I 1809. * A. Rembowski, Źródła do historii pułku polskiego lekkokonnego, Warszawa 1899, s. X—XI.

zasługa zdobycia przełęczy należy się 3 szwadronowi, że straty były duże — 57 zabitych i rannych — ale nie można mówić o zagładzie szwadronu. Dautancourt wymienił też jako uczestników ataku Krzyżanowskiego, Rowickiego, Rudowskiego, Dziewanowskiego, Piotra Krasińskiego i Niegolewskiego 4. Dautancourt był także autorem anonimowego opisu bitwy 0 Somosierrę, jaki ukazał się w 1820 roku w pierwszym wydaniu wielotomowego dzieła Victoires et conquetes, desastres, revers et guerres civiles des Français, które zaczęło wychodzić w 1815 roku. W papierach Dautancourta przechowywanych w zamku Vincennes pod Paryżem w Service Historique de l'Armée de Terre (SHAT) zachowała się pierwsza wersja tego opisu, powstała 1 września 1818 roku, a więc w dziesięć lat po bitwie. W tej pierwszej wersji grosmajor szwoleżerów z całą stanowczością stwierdzał, że Philippe de Segur nie brał udziału w szarży, bo już wcześniej „gdzieś w górach" został ranny i przyniesiono go do stanowisk artylerii o kilka kroków od szwoleżerów. Tam też został ranny ponownie kulą karabinową w chwili, gdy opatrywał go cesarski chirurg Ivan. Z poprawek wprowadzonych potem przez Dautancourta wynika niezbicie, że redakcja Victoires et conquetes, do której należał także sam de Segur, wywierała nań wyraźne naciski, aby usunął ten fragment i nie zaprzeczał udziałowi de Segura w szarży. Te manuskrypty Dautancourta — nie wykorzystywane do tej pory przez historyków — mają istotne znaczenie dla analizy przebiegu walki. Obalają one późniejsze twierdzenia de Segura, iż nie tylko zaniósł on szwoleżerom rozkaz ataku, nie tylko brał udział w szarży, ale jeszcze odegrał w niej niemal decydującą rolę.5 Dautancourt obala też inne twierdzenie, jakie zakorzeniło się we francuskiej historiografii. Oto już w 13 biuletynie Armii Hiszpanii podyktowanym przez samego Napoleona jest mowa, że szarżą dowodził gen. Montbrun. Warto tu przytoczyć w całości nie znany do tej pory fragment relacji grosmajora: „13 4 5

Papiery Dautancourta, SHAT. Patrz aneks.

biuletyn zawiera błąd kiedy głosi, że dzielny gen. Montbrun szarżował na czele polskich szwoleżerów. To twierdzenie jest nieścisłe. Prawdę mówiąc, generał ten znajdował się w grupie osób stojących koło cesarza. Jako cesarski adiutant wyjechał nawet na drogę, aby przekazać rozkazy, albo też, aby osobiście widzieć wszystko z bliska, ale wcale nie był na czele tego pułku. Ten dzielny i nieustraszony generał, którego stratę 7 września 1812 roku nad rzeką Moskwą opłakują bez wątpienia wszyscy Francuzi, z pewnością wyniośle odrzuciłby te wawrzyny, które nie zostały przezeń zebrane. Taka była jego osobista opinia, kiedy to z autorem tych wspomnień żartowrał na temat swego udziału w szarży, co przypisywał mu biuletyn". Dautancourt w opisie szarży zawartym w Victoires et conquêtes nie omieszkał także uwypuklić własnej roli. Chociaż nie pretendował wcale do udziału w pierwszym ataku, to przecież podkreślił, że to on właśnie, a nie chory Krasiński, sprawował komendę nad pułkiem i że dowodząc 1, 2 i 4 szwadronami, jakie poszły kolejno na pomoc 3 szwadronowi, skutecznie ścigał Hiszpanów i zajął Buitrago, gdzie znajdowała się równie obronna pozycja, co na przełęczy Somosierra, tyle że nieprzyjaciel nie zdążył jej już obsadzić. Opis szarży na przełęcz Somosierra zawarty w Victoires et conąuetes został ogłoszony w 1821 roku w Warszawie na łamach pisma „Wanda" (t. III, s. 145—148). Wywołało to reakcję szwoleżerów, którzy w listach do redakcji przedstawiali swój punkt widzenia. W tymże tomie „WTandy" (s. 213—216) znajdujemy Wspomnienia narodowe. Dodatek do Somosierry, napisane przez Wincentego Szeptyckiego, jednego z oficerów 3 szwadronu. Zareagował także szef 1 szwadronu Tomasz Lubieński. Jego relacja ukazała się na łamach „Wandy" jako Krótki opis bitwy pod Somo-SierrąŁubieński sobie przypisywał główną zasługę, uważając się za zdobywcę przełęczy i twierdził, że 3 szwadron nie zdobył wszystkich armat, a raczej nie był w stanie utrzymać się na szczycie i trzeba było raz jeszcze walczyć o tę pozycję. 6

Łubieński,

Krótki opis bitny pod Somo-Sierrą, s. 99—104.

Jego zdaniem zwycięstwo przypieczętował dopiero dowodzony przezeń 1 szwadron, wspierany przez służbowy pluton strzelców konnych gwardii. Z taką wersją nie mógł zgodzić się Andrzej Niegolewski, który jako jedyny z oficerów 3 szwadronu dotarł do czwartej baterii i wziął ją z resztką podkomendnych. Niegolewski zabrał jednak głos publicznie dopiero w 1854 roku, kiedy to w Poznaniu wyszła jego obszerna relacja Sonio-Sierra, wydana w następnym roku w Paryżu po francusku jako Les Polonais a Somosierra en Espagne en 18087. Punktem wyjścia dla tej relacji stała się wielotomowa praca znanego francuskiego historyka Adolpha Thiersa Historia Konsulatu i Cesarstwa, którego tom z 1849 roku zawierał m.in. opis Somosierry. Był to opis wyjątkowo stronniczy, krzywdzący Polaków, których autor nazywał „rodzajem najemników". Thiers dowodził tam, opierając się na 13 biuletynie i na wspomnieniach Pradta, że w ataku na przełęcz komendę sprawował gen. Montbrun, że pierwsza szarża została odparta i ze gdyby nie udział francuskich oficerów, to nic nie wyszłoby z tego ataku. Zareagowawszy na krzywdzącą i fałszywą wersję Thiersa, Niegolewski napisał doń list, w którym wskazywał na liczne nieścisłości i pomyłki, domagając się zamieszczenia sprostowań w następnym tomie. Thiers obiecywał mu to wprawdzie, ale nie dotrzymał słowa, wobec czego Niegolewski sam napisał obszerną własną relację i aby podbudować ją innym materiałem dowodowym, zachęcił do pisania żyjących jeszcze kolegów pułkowych. W ten sposób zebrał świadectwa od Józefa Załuskiego, Wincentego Szeptyckiego, Wiktora Lubańskiego, Walentego Zwierkowskiego, Wincentego Toedwena i paru innych. Materiał ogłoszony przez Niegolewskiego — przede wszystkim dlatego, że wydany był po francusku — został wykorzystany później przez wielu francuskich i angielskich historyków. W zasadzie udało się w ten sposób obalić kłamstwo Thiersa, chociaż i tak zdarzają się jeszcze takie opracowania Somosierry, w których wciąż twierdzi się, że szwoleżerami dowodził Montbrun 8 . 7

A. N i e g o 1 e w s k i, Les Polonais a Somosierra en Espagne en 1808, Paris 1855. 8 Np. G. B 1 o n d, La Grandę Armee, Paris 1979, s. 224.

Współcześnie z Niegolewskim zbierał materiały Józef Załuski, który sam nie brał udziału w szarży i nawet jej nie widział. Wydał on w 1856 roku w Paryżu broszurę La Pologne et les Polonais defendus par un ancien officier de chevau-legers polonais de la garde de l'Empereur Napoleon I-er, contre les erreurs et les injustices des écrivains français MM Thiers, Segur, Lamartine. Załuski współpracował dosyć ściśle z Niegolewskim i obie wersje są w wielu punktach zgodne. Wnet potem Załuski na łamach krakowskiego „Czasu" zaczął publikować w odcinkach swe Wspomnienia o pułku lekkokonnym gwardii. Całość ukazała się w formie książkowej w 1865 roku. W 1873 roku wyszły pośmiertnie pamiętniki Philippe de Segura, które zachwiały wiarę francuskich historyków w to, co pisali Niegolewski i Załuski. Segur trzymał się stale swojej wersji, iż to on zaniósł szwoleżerom rozkaz ataku, że on nimi dowodził, że on także niemalże jedyny dotarł na sam szczyt przełęczy9. Segur już wcześniej był powszechnie znany z fantazji i bardzo dowolnego interpretowania wydarzeń. Jego historia kampanii 1812 roku wywołała burzę protestów i skłoniła niejednego uczestnika (m.in. gen. Gourganda) do wskazania na liczne błędy. W wypadku Somosierry de Segur miał ułatwione zadanie. Czyż 13 biuletyn podyktowany przez samego Napoleona nie podkreślał jego zasług? Kiedy pod koniec życia przygotowywał tę część wspomnień do wydania ich drukiem, nie żyli już w większości ci francuscy generałowie, którzy jak Alontbrun czy Dautancourt mogli zaprotestować przeciw samochwalczym twierdzeniom. Przed publikacją wspomnień wstrzymały zapewne de Segura broszury Niegolewskiego i Załuskiego. Gdyby upierał się przy wydaniu własnej relacji, musiałby niewątpliwie oczekiwać gniewnej repliki Polaków. Takich obaw nie miała rodzina de Segura, kiedy w 1873 roku wydała pamiętniki. Nie żyli już polscy uczestnicy szarży. Na wspomnienia de Segura, który sobie przypisywał główną rolę wr zdobyciu Somosierry, próbowała zareagować córka nie żyjącego już Tomasza Łubieńskiego. Pojechała do Paryża i sta9

P. de S e g u r , Histoire et momoires, Paris 1873.

rała się uzyskać dostęp do materiałów archiwalnych, ale władze francuskie nie zgodziły się na to. Warto zwrócić uwagę, że prezydentem Francji był wówczas Adolphe Thiers, ów tak niechętny Polakom historyk i że wydanie pamiętników de Segura właśnie wówczas nie było przypadkowe10. W roku 1899 ukazała się drukiem kolejna relacja dotycząca Somosierry. Aleksander Rembowski z polecenia rodziny Krasińskich wydał dziennik grosmajora Pierre Dautancourta, jednakże bez uwzględnienia szerszej wersji opisu szarży przygotowanej w 1818 roku w odpowiedzi na twierdzenia Pradta. Dziennik ten nie wnosił nowych elementów w stosunku do tego, co ogłoszono w Victoires et conquetes. W tymże roku, w parę miesięcy później, niewątpliwie odpowiadając na inicjatywę potomków Wincentego Krasińskiego, Roger Łubieński opublikował korespondencję swego pradziada Tomasza, a m.in. listy* do rodziny pisane wkrótce po bitwie. I tu również znajdujemy tezę, że to właśnie Tomasz Łubieński odegrał czołową rolę, a to dlatego, iż pierwsza szarża prowadzona przez 3 szwadron nie przyniosła pełnego zdobycia przełęczy. Minęło blisko pół wieku i w 1947 roku ukazała się w Warszawie książka Antoniego Trepińskiego Od San Domingo do Cassino. Książka ta, pisana w latach okupacji i ukończona w czerwcu 1944 roku na krótko przed powstaniem warszawskim, przepojona jest duchem skrajnego nacjonalizmu. Cenne jest jednak to, że Trepiński przytoczył tam nie znany poprzednio list Jana Kozietulskiego pisany wnet po bitwie do Juliana Ursyna Niemcewicza i zachowany w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie11. Kozietulski ogranicza relację do tego, co sam widział, ale wnosi istotne nowe szczegóły do naszej wiedzy na temat przygotowań do szarży i pierwszej jej fazy. Zupełnie nieznaną natomiast, a więc nie wykorzystaną przez historyka, pozostała relacja Benedykta Zielonki, który uczestniczył w szarży jako dowódca 4 plutonu 7 kompanii. Relację tę Zielonka napisał w lipcu 1828 roku na prośbę Dautancourta, 10

Ślady zabiegów córki w teczce personalnej gen. Tomasza Łubieńskiego, SHAT. 11 A. T r e p i ń s k i , Od San Domingo do Cassino, Kraków 1947, s. 158.

który pozostawał w ścisłym kontakcie listownym z wielu szwoleżerami. W papierach grosmajora zachował się opasły tom tej jego korespondencji, m.in. z Wincentym Dobieckim, Antonim Jankowskim, Józefem Załuskim, Wincentym Toedwenem oraz Francuzem dr. Girardinem, który był chirurgiem pułku szwoleżerów, a w 1814 roku przeniósł się do Polski. Korespondencja ta dotyczy jednak innych fragmentów wielkiej szwoleżerskiej epopei. Jedynie list Zielonki z drobnymi uwagami Jankowskiego odnosi się bezpośrednio do samej szarży12. Zielonka podaje wiele cennych szczegółów na temat tego, co działo się z 3 szwadronem poprzedniego wieczora, a także jak był 'sformowany szwadron w czasie ataku. Relację tę przytaczamy tu w formie aneksu.

2 Przez kilkadziesiąt lat — ze zrozumiałych względów — w podzielonej rozbiorami Polsce nie ukazywały się żadne naukowe opracowania bitwy o Somosierrę. Trzeba było zadowolić się sprowadzaniem książek francuskich (głównie zresztą pamiętników), w których znajdowano drobne i zazwyczaj błędne wzmianki na ten temat. Dawny dowódca szwoleżerów gen. Wincenty Krasiński, mimo pozycji, jaką zajmował w Królestwie Polskim i mimo przychylności władz, jaką zachował po roku 1831, nie uczynił nic, aby takie opracowanie historyczne ujrzało światło dzienne. Ograniczał się do zbierania w swej Opinogórze materiałów ikonograficznych dotyczących Somosierry, a więc kopii obrazów i rycin takich artystów francuskich, jak Lejeune czy Vernet. Utrzymywała się jednak legenda Somosierry, opowiadano sobie o wspaniałym zwycięstwie Polaków w odległej Hiszpanii, kiedy to jeden szwadron lekkokonnych potrafił rozbić całą nieprzyjacielską armię. Patriotyczni poeci już od roku 1809 pisali wiersze na ten temat, poczynając od Kantorberego Tymowskiego a na Or-Ocie kończąc. Najbardziej znana jest oczywiście żoł12

Papiery Dautancourta, SHAT. Patrz aneks.

nierska piosenka A czyjeż to imię rozlega się sławą... autorstwa Marii Konopnickiej. Pierwszą próbę historycznego opracowania Somosierry podjął Juliusz Falkowski, autor pięciotomowych Obrazów z życia kilku ostatnich pokoleń iv Polsce. Oparł się on przede wszystkim na relacji Niegolewskiego, dlatego też dzieło to nie zawiera właściwie nowych elementów n . W 1888 roku ukazała się praca Polacy w Hiszpanii znanego pisarza historycznego Walerego Przyborowskiego, który w tym wypadku używał pseudonimu Zygmunt Lucjan Sulima. Miał to być całościowy obraz polskich walk w Hiszpanii, ale autor nie dysponował wystarczającymi źródłami. WT rezultacie powstała tylko kompilacja wspomnień polskich żołnierzy, którzy znaleźli się za Pirenejami.14 W opisie Somosierry Przyborowski nie wychodzi więc poza znane wcześniej relacje. Ten sam temat podjął on zresztą w powieści Szwoleżer Stach. Nieco później ukazała się powieść Wacława Gąsiorowskiego Huragan, zawierająca piękny opis ataku na Somosierrę. Głównym bohaterem jest Florian Gotartowski, postać autentyczna, szeregowy żołnierz, a potem oficer pułku szwoleżerów, który jednak w rzeczywistości nie odegrał poważniejszej roli ani w samym ataku, ani też w paroletniej epopei pułku. Opisując szarżę, Gąsiorowski oparł się także na Niegolewskim, który od lat pięćdziesiątych ubiegłego stulecia — wielokrotnie wydawany w całości bądź we fragmentach — stał się niepodważalnym autorytetem w sprawach dotyczących Somosierry. Powieść Gąsiorowskiego doczekała się wielu edycji, przez co taka właśnie wersja ataku została ogromnie spopularyzowana i przyjmowało ją z nabożną czcią każde młode pokolenie Polaków. W 1898 roku ukazało się — od razu przetłumaczone na język polski — studium rosyjskiego generała A. K. Puzyrewskiego Szarża jazdy polskiej pod Somo-Sierrą15. Było to bez wątpienia 11

J. F a l k o * sk ; ¡'brąz z żyaj ostaimch pokoleń w Polsce, Poznań 1877—1887. " Z. J. S i ; ma a: H:szpur:: ¡SOS—¡812, Warszawa 1888. 1 ' A. K. P u Z v r e « i i - Sz^zj ooŁ:kzci poJ SumO-Swrrą, Warszawa 1898.

najlepsze historyczne opracowanie tego tematu zarówno ze względu na zakres źródeł wykorzystanych przez autora, jak też umiejętną ich analizę. Puzyrewski poddaje surowej ocenie większość francuskich relacji — m.in. de Segura i Marbota — obala przy tym sporo błędów Thiersa i innych historyków. Puzyrewski jako pierwszy wykorzystał dziennik Dautancourta wr jego wersji rękopiśmiennej, przy czym zwrócił uwagę, że i tu znajdują się luki i nieścisłości. Studium Puzyrewskiego zostało zaakceptowane w Polsce jako rzetelne i obiektywne, podkreślające w pełni zasługi szwoleżerów. To właśnie Puzyrewski swą publikacją wywołał w rok później ogłoszenie drukiem dziennika Dautancourta. Przebieg ataku według wersji Puzyrewskiego powtórzony został następnie przez kilku historyków polskich, którzy ogłaszali swe prace w początkach dwudziestego wieku, kiedy to obchodzono stulecie kolejnych napoleońskich kampanii. W pracy Tadeusza Korzona Dzieje wojen i wojskowości w Polsce wydanej w 1912 roku znalazł się rozdział napisany przez Bronisława Gembarzewskiego poświęcony pułkowi lekkokonnych. W tym samym czasie młody historyk Marian Kukieł — późniejszy generał — ogłosił Dzieje orężu polskiego w epoce napoleońskiej. W roku 1921 wyszła natomiast Historia wojenna porozbiorowa Witolda Huperta. Wszystkie trzy prace, ze względu na ograniczone rozmiary opisu ataku, nie miały jednak tego znaczenia, co analityczne studium Puzyrewskiego16. Somosierrą zamierzał zająć się Adam Skałkowski, który bardzo dobrze znał archiwa paryskie i odszukał w nich niejeden cenny dokument dotyczący spraw polskich. Ostatecznie jednak ograniczył się do wydania drukiem kilku nie znanych przedtem relacji z archiwum w Niegolewie. Była to korespondencja Niegolewskiego z Załuskim, Lubieńskim, Piotrem Krasińskim i Ambrożym Skarżyńskim. Całość ukazała się jako Echa Sornosierry w 1924 roku na łamach „Kwartalnika Historycznego" z komentarzem Skałkowskiego. 16

T. K o r z o n , Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, t. III, Kraków 1912; M. K u k i e ł , Dzieje oręża polskiego w epoce napoleońskiej, Warszawa 1912; W. H u p e r t, Historia wojerina porozbiorowa, Lwów 1912.

Od czasu studium Puzyrewskiego i jego tez powtórzonych przez Gembarzewskiego i Kukiela, przyjęto w Polsce, że w zasadzie wszystko, co dotyczy Somosierry, zostało już wyjaśnione. O ile w okresie międzywojennym Somosierra uważana była za przykład wspaniałej postawy polskiego żołnierza, to po roku 1945 niektórzy próbowali ją przedstawić jako przejaw „ułańskiej lekkomyślności", „romantycznej nieodpowiedzialności", ,,atakowania na łeb na szyję". Pojawił się nawet termin „kozieruiszczyzna". Przeciwko takiemu przedstawianiu ataku na Somosierrę zaprotestował Zbigniew Załuski w znanej pracy eseistycznej Siedem polskich grzechów głównych l7. Załuski udowodnił, że atak na Somosierrę może być przykładem wspaniałego zwycięstwa okupionego stratami niewielkimi w porównaniu do strategicznego znaczenia tego sukcesu. W trzy lata później, w 1965 roku, wszedł na ekrany film Andrzeja Wajdy Popioły. Czyniąc odstępstwo w stosunku do powieści Żeromskiego, Wajda umieścił swych bohaterów nie w pułku lansjerów nadwiślańskich, ale wśród lekkokonnych gwardii. Tym samym więc zamiast szarży na hiszpańskie armaty pod Tudelą — szarży zresztą o wiele mniej znanej i nie tak znaczącej — pokazał atak na przełęcz Somosierra. Filmowy obraz tej szarży odznacza się rzetelnością szczegółów, co zresztą podkreślali uczestnicy wielkiej ogólnonarodowej dyskusji, jaka rozpoczęła się natychmiast na temat filmu. W partiach dotyczących Somosierry dyskusja ta koncentrowała się — rzecz szczególna — na kwestii czy Somosierra może być uznana za wąwóz. Dla historyków francuskich taki problem właściwie nigdy nie istniał, bo stosowane przez nich pojęcie defile oznacza „ciaśninę", a więc miejsce trudne do przejścia, za to łatwe do obrony, które wcale nie jest jednoznaczne z wąwozem. Ten spór został ostatecznie rozstrzygnięty — powszechnie przyjęto, że dolina Somosierry jest tak szeroka, iż nie sposób jej traktować jako wąwóz. Niemniej jednak z racji tego, że wszędzie zalegają odłamki skalne i że kawaleria mogła atakować je17

Z.

Z a ł u s k i , Siedem polskich grzechów głównych, Warszawa 1962.

dynie wzdłuż drogi, uczestnicy dyskusji zgodzili się co do tego, iż była to rzeczywiście pozycja wyjątkowo trudna do zdobycia. W 1967 roku w Londynie ukazała się obszerna praca Mariana Kujawskiego Z bojów polskich w wojnach napoleońskich ih, będąca zbiorem szkiców poświęconych bitwom pod Maidą, Somosierrą, Fuengirolą i Albuherą. Kujawski. który był historykiem-amatorem, zadał sobie szczególny trud. zbierając wszystko to, co napisano na temat Somosierry i analizując na nowo te materiały. Trzeba stwierdzić, że jest to najlepsze dotychczasowe opracowanie Somosierry, odznaczające się rzetelnością, dbałością o szczegóły, starannością. Kujawski — podobnie jak jego poprzednicy — uznał relację Niegolewskiego za źródło podstawowe. Na nie też oparł trzon swego opisu, wzbogacając go innymi, licznymi źródłami. Jego zdaniem przełęcz została zdobyta tylko przez 3 szwadron Kozietulskiego, a rola 1 szwadronu pod Łubieńskim ograniczała się do utrzymania i zabezpieczenia już wcześnie- opanowanej pozycji. Kujawski zamieścił też szczegółowy przegląd literatury polskiej, francuskiej, angielskiej i rosyjskie- dotyczącej Somosierry. W tym samym czasie ukazało się pierwsze wydanie popularnej historii pułku szwoleżerów Mariana Brandysa Kozietulski i inni. Chociaż autor wykorzystał tu nie znaną poprzednio korespondencję Kozietulskiego, to w opisie marnej szarży nie wyszedł poza to, co pisali Niegolewski i Józef Załuski. 3 Od początku w sporach, jakie toczyły się wokół Somosierry, podstawowym źródłem, na jakim opierali się historycy, były wspomnienia i relacje oficerów polskich i francuskich obecnych na polu walki. Przez długi czas — do końca ubiegłego stulecia — nie wykorzystywano zupełnie akt operacyjnych, które przecież mają kapitalne znaczenie dla analizy działań armii francuskiej przed i po 30 listopada 1808 roku. Pierwszym, który ,s

Kujawski,

op.

cit.

sięgnął po te akta, był ppłk Dominique Balagny — autor kilkutomowej pracy Compagne de I 'Empereur Napoleon en Espagne, która ukazała się w Paryżu w latach 1902—1907. Balagny bardzo starannie przebadał niemal to wszystko, co znajdowało się w archiwum ministerstwa wojny i co dziś przechowywane jest w Service Historique de F Armée de Terre (S H AT) w Vincennes pod Paryżem. Były to przede wszystkim początkowe kartony serii E 8 zawierającej tysiące akt operacyjnych z wojny w Hiszpanii. Belagny sięgnął także do kontroli pułku szwoleżerów gwardii, ale nie uwzględnił wszystkich zawartych tam informacji. Ponieważ dziennik Dautancourta był już wydany drukiem, przeto nie sprawdził, czy istnieje coś więcej w papierach grosmajora lekkokonnych. Praca Balagny'cgo — doskonale napisana — została od razu uznana za „ostateczną wersję wydarzeń pod Somosierrą" i chociaż nie wznawiano jej później, i dziś stanowi ona rzadkość, to przecież historycy na ogół opierają się na zawartych tam konkluzjach. Zupełnie natomiast nie wykorzystywano do tej pory bogatego materiału, jaki przechowywany jest w Archives Nationales w serii AF IV. Są to akta podobnego charakteru, co w Vincennes, a ponadto raporty francuskiej służby wywiadowczej, tłumaczenia dokumentów hiszpańskich, jakie wpadły w ręce Francuzów, wykazy liczbowe poszczególnych jednostek. Analiza tych akt pozwala na nowo ocenić to, co srało się pod Somosierrą. Wróćmy jednak do relacji uczestników samej szarży. Na plan pierwszy wysuwają się tu oczywiście wspomnienia Niegolewskiego, które dzięki temu, że ogłoszono je także po francusku, zostały szeroko wykorzystane przez Balagny'ego i weszły w ten sposób do historiografii zachodnioeuropejskiej. Jeśli jednak poddać owe wspomnienia szczegółowej analizie i skonfrontować ich treść z zachowanymi dokumentami pułkowymi, to można dojść do wniosku, że wiele szczegółów przytoczonych przez autora wydaje się wątpliwych bądź wręcz nieprawdopodobnych. Tak np. Niegolewski pisze, że kiedy stanął na szczycie przeieczy i kiedy zwalił się na ziemię, przywalony konającym wierz-

I

1

m*

ehowcem, podbiegło ku niemu kilku Hiszpanów, którzy najpierw skłuli go bagnetami, a następnie przyłożyli pistolety do giowy i wystrzeliwszy, zadali kolejną ranę. W komentarzu do tej relacji zawartym w antologii Dał nam przykład Bonaparte wyraziłem przypuszczenie, że „prawdopodobnie przytknięcie luf do głowy osłabiło siłę uderzenia kul, być może zresztą ładunek prochu był za mały" |g. Badając stan służby Niegolewskiego zachowany w archiwum wojennym w Yinccnnes 20, natrafiłem na adnotację, która potwierdzając, iż otrzymał dziewięć pchnięć bagnetem, stwierdza jednak, że rany w głowę zadane zostały „od pałasza". Być może Niegolewski przyciśnięty do ziemi koniem, a więc nie mogący swobodnie poruszać się i dostrzec tego, co się wokół niego dzieje, nie bardzo widział dopadających go Hiszpanów. Być może po otrzymaniu rylu pchnięć stracił przytomność i mógł później jedynie przypuszczać, że strzelano doń z pistoletów. Jednocześnie jednak nie można wykluczyć, że pisząc o tych pistoletowych strzałach chciał trochę na wyrost podkreślić dramatyzm sytuacji, w jakiej się znalazł. Niegolewski pisze także, że kiedy na szczycie przełęczy towarzyszyła mu już tylko garstka szwoleżerów, wydał rozkaz, by uderzyć na Hiszpanów, którzy zbierali się z zamiarem odbicia dział. W tym ostatnim boju — według niego — miał zginąć wachmistrz 7 kompanii Antoni Sokołowski. W istocie rzeczy jednak — jak zanotowano w „kontroli" pułku — zmarł on z ran odniesionych pod Somosierrą dopiero w połowie stycznia w szpitalu w Madrycie. Ponieważ sam Niegolewski, także ranny, został przewieziony z innymi szwoleżerami do Madrytu, a więc towarzyszył rannym kolegom przynajmniej przez pierwsze dni po bitwie, musi nieco dziwić ta rozbieżność jego relacji ze stanem faktycznym. Wskazuje ona, że w pół wieku po opisywanych wydarzeniach pamięć zawodziła już Niegolewskiego, jeśli chodzi o pewne szczegóły. We wcześniejszej partii wspomnień Niegolewski drobiazgo19 20

Bielecki, Tyszka, cii., s. 209. Teczka personalna Andrzeja Niegolewskiego, SHAT.

wo relacjonuje przebieg rekonesansu, kiedy to szwoleżerowi Józefowi Ponińskiemu udało się pochwycić hiszpańskiego piechura. Niegolewski dodaje, że tenże Poniński zginął w 1811 roku w jednym z licznych pojedynków, jakie miał z Francuzami. Tymczasem „kontrola'' pułkowa pozwala stwierdzić, że Józef Poniński wcale nie zginął w Hiszpanii, ale wrócił z regimentem do kraju w 1814 roku. Niegolewski utrzymuje także, że był jedynym oficerem 3 szwadronu, który dotarł na szczyt przełęczy. Niektórzy z kolegów próbowali prostować to przypominając, że dotarł tam również Benedykt Zielonka. Tak — mówi Niegolewski — Zielonka stanął na szczycie, ale w dniu szarży nie był jeszcze oficerem. Tymczasem weryfikacja stanu służby Zielonki pozwala stwierdzić, że został on mianowany podporucznikiem — a więc miał taki sam stopień, co Niegolewski — 4 października 1808 roku 21. Zdarzało się wprawdzie — i to dosyć często — że takie nominacje nadchodziły z opóźnieniem. W tym wypadku jest to jednak nieprawdopodobne, bo nominacje te podpisywał sam Napoleon, który miał przecież przy sobie pułk szwoleżerów od kilku tygodni. Zresztą od owego 4 października do 30 listopada minęło blisko dwa miesiące i Zielonka w dniu pamiętnej bitwy musiał już nosić podporucznikowskie szlify. We wspomnieniach Niegolcwskiego znajduje się piękna scena, kiedy to ciężko ranny, okrwawiony, leżał pod armatami czwartej baterii na szczycie Somosierry, gdzie zobaczył go Napoleon. Oto co pisze Niegolewski na ten temat: „Wkrótce nadjechał cesarz i krzyżem Legii Honorowej mnie zaszczycił. Pierwszy to był krzyż, który się pułkowi naszemu był dostał. Ja, najmłodszy oficer, pierwszym go jako szwoleżer zdobył, a do tego zdobyłem go sobie w dzień moich imienin. Pierwszy to raz było, żem od ojca nie dostał wiązarka na imieniny, ale za to dostałem go z rąk cesarza za krew dla ojczyzny w dniu imienin przelaną i jeszcze płynącą"22. Z tego fragmentu relacji wynika, że cesarz pochylił się nad 21

2:

Teczka personalna Benedykta Zielonki, tamże.

Niegolewski, Somosierra.

Niegolewskim i przypiął mu do piersi własny krzyż Legii. Tego rodzaju sceny powtarzały się czasem pod koniec bitew, w jakich uczestniczył Napoleon, który w taki właśnie spektakularny sposób nagradzał dzielnych żołnierzy. Tak też zawsze interpretowano relację Niegolewskiego, tym bardziej że stwierdza on, iż otrzymał Legię „w dniu swoich imienin", a więc niewątpliwie 30 listopada, w dzień św. Andrzeja i szarży na Somosierrę. Konfrontując to twierdzenie z wykazami Polaków odznaczonych Legią Honorową trzeba stwierdzić, że nie odpowiada to prawdzie 23 . 30 listopada 1808 roku żaden ze szwoleżerów nie otrzymał Legii. Pierwszym, któremu cesarz przyznał to odznaczenie włas'nie za Somosierrę, był wachmistrz 7 kompanii Jakub Dąbczewski (nazwisko zostało podane błędnie jako Dąbrowski), a dekret nominacyjny datowany jest 5 grudnia. Dąbczewski otrzymał Legię — jak podano w jego stanie służby, także zachowanym w zamku Vincennes — za to, że „pierwszy wszedł w baterie nieprzyjacielskie Somosierry"24. W dwa dni później, 7 grudnia, krzyże Legii otrzymali: wach. 3 kompanii Józef Babicki, wach. Waligórski (nazwisko z pewnością przekręcone), szwoleżer Karol Suszyński z 3 kompanii (wrymieniony błędnie jako Surzycki), którzy w czasie ataku zdobyli hiszpańskie sztandary. Nazwisko Niegolewskiego znajdujemy dopiero w dekrecie z 10 marca 1809 roku, a więc dokumencie podpisanym przez Napoleona przeszło trzy miesiące po szarży. Jak na oficera, który miał rzekomo otrzymać Legię bezpośrednio z rąk Napoleona, tak długi odstęp czasu jest zdumiewający. Dodajmy, że w owym dekrecie z 10 marca Niegolewski jest wymieniony dopiero na piątym miejscu po szefie szwadronu Kozietulskim, dowódcy 7 kompanii Piotrze Krasińskim, dowródcy 2 kompanii kpt. Jerzmanowskim, dowódcy l kompanii kpt. Lubieńskim. To, co Niegolewski pisał na temat Somosierry w listach do Thiersa i co ukazało się drukiem w 1854 roku w Poznaniu, nie było jednak jego pierwszą relacją na temat własnego udziału 25 24

B. S t a r z y ń s k i , Polonais décorés de le Legion d'Honneur, Paris 1899. Réfugiés Polonais, SHAT, X 60.

w szarży. 28 czerwca 1811 roku na biwaku w hiszpańskiej miejscowości Beiza napisał list do marsz. Berthiera, w którym skarżył się, że jest „najstarszym porucznikiem w pułku" i że w nominacjach na stopień kapitana parokrotnie wyprzedzali go już młodsi od niego porucznicy. Przypominając swe zasługi, Niegolewski pisze m.in.: „Znajdowałem się we wszystkich bitwach, w których występował pułk. Pod Somosierrą w Hiszpanii byłem jedynym oficerem, który pozostał przy życiu z tych, co uczestniczyli w pierwszej szarży. Otrzymałem tam jedenaście ran. po tym, jak miałem szczęście zdobyć jedno działo na nieprzyjacielu. Jego Wysokość książę Istrii widział mnie leżącego na polu walki i był tak łaskawy, że rozmawiał ze mną"25. W liście nie ma ani słowa o rozmowie z Napoleonem i o tym, że cesarz dał mu krzyż Legii na polu walki. Gdyby scena taka miała miejsce, Niegolewski bez wątpienia byłby ją przytoczył, bo w ten sposób radykalnie zwiększałby własne szanse na awans, skoro mógłby oświadczyć, iż znalazł uznanie w oczach samego imperatora. Konfrontacja tych dwu relacji — pierwszej, pisanej niespełna trzy lata po szarży, i drugiej, powstałej w ponad czterdzieści lat po niej — podważa rzetelność wspomnień Niegolewskiego, przynajmniej w niektórych — nader istotnych — partiach. Zwróćmy uwagę na pewien fragment relacji Niegolewskiego z 1811 roku. Pisze on, że był jedynym oficerem, jaki po/ostał przy życiu „z tych, co uczestniczyli w pierwszej (podkreślenie aut.) szarży". Pomińmy już, że ocalał także dowódca 7 kompanii kpt. Piotr Krasiński, że ocaleli por. Wincenty Szeptycki i ppor. Benedykt Zielonka, których udziału Niegolewski zaprzecza. Najważniejsze jest to, że w 1811 roku, kiedy pamięć była jeszcze świeża, sam Niegolewski stwierdza w sposób niewątpliwy, że była „pierwsza szarża", a więc tym samym musiała być po niej także druga — a być może nawet i trzecia. Przypomnijmy, z jaką to gwałtownością Niegolewski zaprzeczał twierdzeniom Lubieńskiego, jakoby pierwsza szarża wykonana przez 3 szwadron nie doprowadziła do pełnego sukcesu 25

Teczka personalna Andrzeja Niegolewskiego, tamże.

i że trzeba było posłać kolejne szwadrony, których — druga z kolei — szarża przyniosła ostateczne opanowanie przełęczy. Teraz więc okazuje się, że sam Niegolewski w 1811 roku wcale nie kwestionował, iż po pierwszej szarży, w której uczestniczył, wykonano drugą. Innymi słowy, jego wersja z 1854 roku jest przynajmniej w tej sprawie nieścisła. We wspomnieniach z 1854 roku Niegolewski bardzo szczegółowo opisuje, jak rankiem 30 listopada posłany został na rekonesans dla zdobycia języka. W relacji tej nie ma jednak ani słowa o tym, że biorący udział w rekonesansie szwoleżer Wiśniewski dostał się do niewoli, co oczywiście było sprawą kompromitującą dla oficera prowadzącego rekonesans na parę godzin przed walką. To, iż Wiśniewski dostał się w ręce Hiszpanów właśnie podczas rekonesansu prowadzonego przez Niegolewskiego — nie podlega wątpliwości. W „kontroli" pułkowej przy nazwisku Wiśniewskiego zanotowano, że był żołnierzem 3 kompanii (a więc 3 szwadronu, z którego Niegolewski dobrał sobie uczestników wyprawy) i że wpadł w ręce Hiszpanów 30 listopada 1808 roku „podczas rekonesansu". Żaden inny rekonesans nie był podejmowany tego dnia przez 3 szwadron, wynika to jasno z samych wspomnień Niegolewskiego. Biorąc pod uwagę mnóstwo szczegółów, jakie Niegolewski przytacza na temat rekonesansu, należy stwierdzić, że w tym wypadku celowo przemilczał wydarzenie, które było kompromitujące dla niego samego i mogło też być wykorzystane przez Thiersa ze szkodą dla „dobrego imienia Polaków". Właśnie utrata szwoleżera Wiśniewskiego, który zresztą nie odnalazł się już i prawdopodobnie został zamordowany przez Hiszpanów, była powodem, dla którego ambitny podporucznik nie stawił się osobiście przed cesarzem wraz z hiszpańskim jeńcem, a potem — mimo niekwestionowanej odwagi osobistej i wielkich zasług w samej szarży — nie doczekał się takiej nagrody, na jaką liczył. Analizując wspomnienia Niegolewskiego, trzeba pamiętać, że powstały one jako reakcja na wyjątkowo stronniczy opis szarży w dziele Thiersa. Niegolewski, podobnie jak wielu kombatantów przed i po nim — nie tylko zresztą z wojen napoleońskich — stanął natychmiast w „obronie dobrego imienia", za-

przeczając en bloc wszystkiemu, co mogło wydawać mu się choćby odrobinę „nie na miejscu". Chciał zachować dla potomności wyidealizowany obraz szarży, chciał, aby atak ten zapamiętany został jako coś niezwykłego, jako niebywałe uderzenie Polaków, którzy nie zatrzymali się ani na chwilę, sami wszystkiego dokonali, ponieśli wielkie ofiary, ale też zdobyli to, co im rozkazał zdobyć cesarz. Niegolewski znalazł zresztą w tym względzie pełną solidarność swych dawnych kolegów pułkowych, którzy chętnie dostarczyli mu własnych wspomnień, podtrzymujących tezę, iż szarża była prawdziwym majstersztykiem sztuki wojennej. Dlatego właśnie z wielką ostrożnością należy traktować wszystkie te relacje, jakie powstały w latach 1850—1854 w reakcji na dzieło Thiersa. O wiele bardziej wiarygodne są wspomnienia szwoleżerów pisane wcześniej, ze względu na mniejszy upływ czasu, a przede wszystkim dlatego, że nie miały służyć żadnej tezie idealizującej szwoleżerski regiment. Niegolewski był bez wątpienia człowiekiem uczciwym, gorącym patriotą, dzielnym oficerem. Takim zresztą przeszedł do historii i takim był z pewnością. Jeśli wskazałem na nieścisłości czy przeinaczenia w jego wspomnieniach, to jedynie po to, by podkreślić, że nie wszystko, co pisze ten wybitny oficer, trzeba przyjmować „na wiarę" i „bez zastrzeżeń". Relacja Niegolewskiego zachowuje swą wartość w wielu innych punktach i w dalszym ciągu jest podstawowym źródłem dla analizy przebiegu szarży. Tyle tylko, że szarża ta nie poszła tak gładko, jak wynikałoby to z relacji Niegolewskiego i inne szwadrony — przede wszystkim 1, prowadzony przez Łubieńskiego — miał też niemałe zasługi. 4 Przejdźmy teraz do samych sporów merytorycznych, jakie wynikły na temat szarży. Przede wszystkim warto zastanowić się, jaki właściwie rozkaz wydał Napoleon 3 szwadronowi. Czy lekkokonni mieli wykonać szarżę na wszystkie hiszpańskie armaty i dotrzeć

aż na sam szczyt przełęczy, czy też tylko zdobyć pierwszą baterię, tę, która ostrzeliwała francuską piechotę i nie pozwalała jej posunąć się w głąb doliny. Nie zachował się oczywiście żaden pisemny rozkaz cesarza, boć przecież Napoleon wydał go w chwili szczególnego poirytowania, w ogniu toczącej się bitwy, kiedy nie było po prostu czasu na pisaninę. Żaden z obecnych przy tej scenie Polaków i Francuzów nic przytacza też w swych wspomnieniach jego dokładnego brzmienia. Rozkaz cesarski został przekazany dowódcy szwadronu Janowi Kozietulskiemu, który — jak już mówiliśmy poprzednio — pozostawił na szczęście relację ze swego udziału w szarżyKozietulski ogranicza się do stwierdzenia, że cesarski adiutant podał mu tylko krótką komendę „Letka jazda kłusem" i że dopiero przebiegając koło cesarza szwoleżerowie usłyszeli od niego: „Polonais, prenez moi ces canons" — „Polacy, zdobądźcie te działa"26. Opisując początek szarży i pierwsze krwawe straty, które zdawały się powodować zamęt w szeregach lekkokonnych, Kozietulski przypomina sobie, że wspólnie z dowódcą czołowego plutonu, por. Krzyżanowskim wołał: „Naprzód bracia, aby do armat". Zdaje się to wskazywać, że szef szwadronu pojął słowa cesarza jako rozkaz zdobycia tylko pierwszej, czołowej baterii, która była tak groźna dla piechoty. W tym czasie inne baterie — znacznie dalej położone — nie prowadziły ognia i nie angażował}' się jeszcze w walce. Taką właśnie interpretację cesarskiego rozkazu potwierdza dalszy opis wydarzeń. Oto Kozietulski, straciwszy konia, cofający się pieszo ku pozycjom francuskim, spotyka znów Napoleona i na jego pytanie, czy jest ranny, odpowiada: „Non, Sire — ale wykonałem pańskie rozkazy". Kozietulski wycofał się z dalszej walki w chwili, gdy prowadzony przezeń szwadron wziął już pierwszą baterię. Jego słowa, napisane w parę dni po bitwie, a więc wówczas, kiedy jeszcze nie toczyła się żadna dy2h

Patrz aneks.

skusja na temat przebiegu szarży, wskazują niedwuznacznie, że Kozietulski był głęboko przekonany, iż cesarz polecił mu dotrzeć tylko do pierwszej baterii, zdobyć działa i odblokować w ten sposób francuską piechotę zatrzymaną u wejścia do doliny. Dwaj inni uczestnicy szarży — wach. Wincenty Toedwen i ppor. Andrzej Niegolewski — nie zabierają głosu na ten temat. Toedwen w ogóle nie precyzuje, jaki był rozkaz cesarski27, natomiast Niegolewski otwarcie stwierdza: „Co się tyczy mej osoby, to jak już nadmieniłem, żadnego rozkazu nie słyszałem". W takiej sytuacji warto więc zwrócić uwagę, że twierdzenia, jakoby cesarz rozkazał Polakom wziąć wszystkie baterie, a więc dotrzeć w szarży aż na szczyt przełęczy, pochodzą od oficerów, którzy nie byli świadkami wydawania owego rozkazu ani też sami nie uczestniczyli w ataku. Taką interpretację intencji Napoleona przejął jednak niemal każdy z historyków zajmujący się Somosierrą. Warto zastanowić się, co mogło kierować cesarzem w chwili, gdy wydawał Polakom rozkaz do ataku. Z korespondencji szefa sztabu głównego, marsz. Berthiera, zachowanej w archiwum wojennym w Vincennes, wynika jasno, że Napoleon bardzo starannie przygotowywał się do tej walki. Polecał parokrotnie przeprowadzić rekonesanse i brać „języka", sam także wysunął się tego dramatycznego dnia 30 listopada niemal poza linie własnych placówek, by zorientować się w sytuacji. Przestrzegał też poprzednio swych marszałków i generałów, by nie śpieszyli się z podejmowaniem walki, by nie ryzykowali angażowania swych sił w niekorzystnych warunkach. 30 listopada zwlekał z rozpoczęciem batalii, dopóki nie ustąpi mgła, a więc do chwili, gdy można będzie ogarnąć spojrzeniem większość hiszpańskich pozycji28. Od wyniku boju o Somosierrę mogły zależeć losy tej późnojesiennej kampanii. Obie strony — zarówno Hiszpanie, jak też 27

W.

T o e d w e n , Relacja z bitwy pod Somosierrą, „Czas", 1855, nr 88, s.

1—2. 28

Korespondencję tę ogłosił w znacznej części ppłk Balagny w swej pracy Campagne de VEmpereur Napoleon en Espagne, Paris 1902—1907.

Francuzi — pamiętali o wydarzeniach pod Baylen, o owej klęsce armii cesarskiej, która przekreśliła szanse stosunkowo łatwego podboju kraju. Napoleon bardziej niż kiedykolwiek potrzebował spektakularnego zwycięstwa, które nie tylko otworzyłoby mu drogę na Madryt, nie tylko zatarłoby fatalne wspomnienie klęski w Andaluzji, ale również posiałoby zwątpienie w hiszpańskich szeregach i umożliwiło szybkie zakończenie wojny. To zwycięstwo było mu potrzebne także dlatego, że po Baylen odżyły nadzieje na wrogich mu dworach europejskich — w Wiedniu, Berlinie, Petersburgu, Londynie. Cesarz nie mógł absolutnie pozwolić sobie na nową klęskę, a nawet na zablokowanie jego armii u wrót Madrytu. Jestem przeciwnikiem tezy, że Napoleon wydał Polakom rozkaz zdobycia wszystkich armat i dotarcia aż na samą przełęcz. Warunki terenowe były tego rodzaju, że jedynie uporczywe działanie piechoty mogło doprowadzić do cofnięcia się Hiszpanów. Jakże bogate w wydarzenia wojny napoleońskie nie znają przypadku rzucania kawalerii do ataku na tak znacznych wysokościach, w typowo górskim terenie, wąską drogą, uniemożliwiającą rozwinięcie szwradronu, na pozycje bronione przez działa, których każdy strzał musiał być celny. Mimo spektakularnego zwycięstwa lekkokonnych pod Somosierrą ani Napoleon, ani żaden z jego marszałków nie powtarzał później takich szarż, słusznie uważając, że był to wyczyn wyjątkowy, jakiś szczególny przypadek, który mógł się zrealizować tylko w niezwykle sprzyjających okolicznościach. Normalna wojskowa logika tamtych czasów wykluczała taki sposób rozstrzygania walki w podobnych warunkach. Nie ulega wątpliwości, że cesarz zamierzał początkowo zdobyć przełęcz przy pomocy piechoty. W tym celu wprowadził do akcji dywizję gen. Ruffina — 9 pułk piechoty lekkiej oraz 24 i 96 pułki liniowe. Dywizja ta liczyła łącznie 190 oficerów i 5422 żołnierzy szeregowych, a więc stanowiła pokaźną siłę. Dopiero zatrzymanie tej piechoty, jej zablokowanie w pokrytej odłamkami skalnymi dolinie, trudności woltyżerów z dotarciem do pierwszej hiszpańskiej baterii wciąż stojącej na drodze skłoniły

Napoleona, w chwili zniecierpliwienia, do użycia służbowego szwadronu lekkokonnvch. j Napoleon nie mógł przed bitwą przemyśliwać o użyciu Polaków jako decydującej siły, która przesądzi wyniki boju. Lekkokonni byli pułkiem młodym, nie mającym właściwie doświadczenia bojowego. Wprawdzie bardzo dobrze spisali się w lipcu pod Medina de Rio Seco, ale tam walczył tylko 1 szwadron. Tu cesarz miał pod ręką szwadron 3, który jeszcze nie wąchał prochu, a w dodatku jego dowódca był nieobecny i komendę sprawował Kozietulski — szef 2 szwadronu. Jest rzeczą wykluczoną, by tak doświadczony dowódca, jakim był Napoleon, ryzykował wynik boju, od którego mogły zależeć losy kampanii, powierzając nieostrzelanym żołnierzom zadanie dotarcia aż na sam szczyt przełęczy. Dodajmy, że w ataku na hiszpańskie armaty wziął początkowo udział tylko jeden szwadron — i to bez plutonu Niegolewskiego, który posłany został parę godzin wcześniej na rekonesans. Jakiż to dowódca zamierzałby zdobywać pozycję taką, jak Somosierra, rzucając do szarży zaledwie półtorej kompanii jazdy? Gdyby istotnie podobnie szalony zamiar powstał w jego umyśle, użyłby do tego przynajmniej całego pułku — czterech szwadronów uformowanych jeden za drugim. Tak przeprowadzane były wszystkie szarże na newralgiczne punkty pól bitewnych, a więc obce baterie, mosty bronione przez piechotę, wjazdy do miasteczek trzymanych przez nieprzyjaciela. Już w trakcie szarży, gdy Polacy znajdowali się w połowie zbocza, Napoleon rzucił im na pomoc własną eskortę — pluton strzelców konnych gwardii. Wskazuje to niedwuznacznie, że rozkaz Napoleona miał charakter gorączkowej improwizacji, że cesarz posłał do boju wszystko to, co miał pod ręką, a więc że nie był zupełnie przygotowany na ewentualność opanowania przełęczy, bo po prostu wcale o tym nie myślał. Rozkaz Napoleona mógł dotyczyć tylko jednego: Polacy winni byli zdobyć pierwszą baterię i w ten sposób otworzyć piechocie dalszą drogę ku przełęczy. Bateria ta — o czym będzie mowa później — składała się z dwu armat, a więc do jej zdobycia nagłym atakiem, z odległości kilometra, mógł wystarczyć

niepełny szwadron. Fiasko takiej szarży, ograniczonej do jednego tylko obiektu, nie przesądzało jeszcze o przegranej. W owym przypadku niefortunna szarża lekkokonnych byłaby jedynie epizodem znacznie dłuższej walki i praktycznie nie liczyłaby się w ogólnej ocenie batalii. Napoleon uznał po prostu, że prawdopodobnie Polacy nie zawiodą jego nadziei, że będą chcieli dorównać ułanom nadwiślańskim, którzy wsławili się tydzień wcześniej zagarnięciem sześciu hiszpańskich armat pod Tudelą. Reasumując, należy przyjąć, że rozkaz Napoleona był znacznie bardziej ograniczony, niż to przyjmuje większość historyków. Zamiast zdobywania wszystkich armat i docierania aż na szczyt przełęczy, Polacy mieli zlikwidować tylko pierwszą baterię i otworzyć drogę piechocie. Tak to rozumiał Kozietulski, meldując cesarzowi, że wykonał jego rozkaz. Wydarzenia potoczyły się jednak inaczej, niż to przewidywał cesarz. Polacy dotarli do pierwszego piętra armat, zdobyli je z dotkliwymi stratami, ale zaraz znaleźli się w polu rażenia drugiej baterii. Uczestnicy tej szarży w mniej lub bardziej jasny sposób stwierdzają, że wr tym momencie szwadron jakby zawahał się. Kozietulski pisze, że kiedy padł przywalony koniem tuż po wzięciu pierwszej baterii, rozległ)' się głosy jego podkomendnych: „Szefa nam zabito, wracajmy!" Niegolewski, który dopędził szwadron już za pierwszą baterią, stwierdza, że zastał tam kilkunastu żołnierzy, a wśród nich Kuleszę ostrzegającego: „Panie poruczniku, panie poruczniku, nie jeździj tam, bo bardzo strzelają!" Wreszcie dowódca kompanii, kpt. Piotr Krasiński, wyjaśnia, że szwadron pomieszał się i że to on właśnie zatrzymał go na chwilę, by go uporządkować i przygotować do dalszego boju. Polacy oczekujący salwy drugiej baterii mieli dwie możliwości: cofnąć się ku pozycjom francuskim, skoro wykonali już swe zadanie, zdobyli pierwsze piętro armat i wycięli kanonierów — albo też atakować nadal. W tym momencie Kozietulski nie sprawował już komendy, leżał przywalony własnym koniem czy też wydobył się już spod niego i mocno oszołomiony szedł ku tyłowi, podpierając się pałaszem. Komendę objął kpt. Jan Dziewanowski, dowódca 3 kompa-

nii, która poprzedzała 7 kompanię w tym ataku. Był to bez wątpienia doskonały oficer — przyznają to wszyscy pamiętnikarzc z pułku lekkokonnych — pełen inicjatywy, świernie orientujący się na polu walki, służący już wcześniej w wojsku, a więc mający niemałe doświadczenie. Zapewne to on właśnie a nie Piotr Krasiński uporządkował osłabiony szwadron i poprowadził go do ataku na drugą baterię. Nie jest wykluczone, że zdecydował się na to, widząc nadbiegający pluton Niegolewskiego. Jeśli patrzył ku tyłowi w stronę tego plutonu zbliżającego się już do pierwszej baterii, mógł odnieść wrażenie, że jest to większy oddział, być może kompania, a nawet nowy szwadron. Pojawienie się Niegolewskiego mógł interpretować jako dowód, że cesarz rzucił do ataku kolejną grupę lekkokonnych, a więc, że nadchodzi pomoc, a za nią — zapewne — pojawią się dalsze szwadrony. W tym krytycznym momencie — była to kwestia minuty czy dwu — Dziewanowski zdecydował się nadal atakować. Pozostawanie na ledwie opanowanej pierwszej baterii było jednoznaczne z dalszymi stratami i wygubieniem 3 szwadronu pod ogniem wyżej stojących dział hiszpańskich. Takie straty byłyby zresztą nieuchronne nawet w wypadku odwrotu. Cofać się można było jedynie tą samą wąską drogą, jaką szwadron dotarł do pierwszej baterii. Odwrót musiałby być znacznie wolniejszy niż sama szarża i hiszpańscy kanonierzy mieliby dosyć czasu, aby kilkakrotnie posłać Polakom armatnie kule. Tak więc to Dziewanowski, zapewne licząc na nadejście dalszych szwadronów, a przede wszystkim dla ratowania podkomendnych, poprowadził mocno wykrwawiony szwadron na drugą baterię. Zdobył ją — sam został ranny — i znalazł się w identycznej sytuacji. Jeszcze bardziej osłabiony szwadron znów był pod ogniem, tym razem baterii trzeciej. Szwadron był jeszcze na tyle liczny, że mógł nadal atakować, a zresztą tym razem nie zatrzymał się i nie zmieszał po zdobyciu drugiego piętra dział. Atak trwał więc w dalszym ciągu, nie ustał nawet wówczas, kiedy pocisk armatni zdruzgotał nogę Dziewanowskiemu. Dowództwo objął po nim Piotr Krasiński, jeśli w tak szaleńczym pędzie i bitewnym ogniu można w ogóle mówić

0 sprawowaniu komendy. W każdym razie resztki szwadronu, ku zaskoczeniu Hiszpanów i zapewne podobnemu zdumieniu samych uczestników szarży, dotarły na sam szczyt przełęczy 1 ostatnim wysiłkiem wzięły czwartą baterię. W ten sposób pierwotny rozkaz Napoleona został nie tylko wykonany zdobyciem pierwszego piętra, ale — spontanicznie — znacznie rozszerzony opanowaniem trzech następnych baterii. Było to jednak zasługą Dziewanowskiego i nie wynikało wcale z przemyślanych zamiarów cesarza. Nie została do tej pory w sposób jednoznaczny wyjaśniona kwestia rozmieszczenia hiszpańskich armat. Ich liczba od początku nie budziła wątpliwości. Napoleon dzięki informacjom uzyskanym od jeńców wziętych jeszcze przed bitwą wiedział, że don Benito San Juan ma na przełęczy 16 armat. Taką też liczbę zdobytych dział podał cesarz w zredagowanym przez siebie 13 biuletynie Armii Hiszpanii, datowanym 2 grudnia 1808 roku z San Martin pod Madrytem. Tę liczbę 16 dział broniących przełęczy i wziętych przez lekkokonnych wymieniają też niemal wszyscy uczestnicy szarży, a także historycy zajmujący się analizą owej bitwy. Tylko niewielu z naocznych świadków, m.in. dowódca pułku Wincenty Krasiński, w prywatnym liście pisanym wkrótce, po walce oraz Jan Chłopicki we wspomnieniach redagowanych przez syna dobre czterdzieści lat później podaje, że armat było 14 29. W pierwszych opracowaniach na temat Somosierry utrzymywano, że wszystkie te armaty były ustawione w jedną baterię na samym szczycie przełęczy. Taką wersję przyjęli autorzy wielotomowego dzieła Victoires et conquetes, brytyjski historyk William Napier (History oj the war in ihe peninsula z roku 1828) a przede wszystkim Adolphe Thiers, autor L 'Histoire du Consulat et de l'Empire. Odpowiadając na twierdzenia Thiersa, Andrzej Niegolewrski stanowczo zaprzeczał, jakoby armaty były ustawione w jedną baterię na szczycie przełęczy. Stwierdzał on, że baterii takich było cztery i że trzeba było hiszpańskie działa zdobywać kolejPamiętnik Jana Chłopickiego, Wilno 1849.

no. Chociaż w 1873 roku ukazały się pośmiertnie pamiętniki Philippe de Segura, który znów utrzymywał, że była tylko jedna bateria, to przecież ta nader istotna poprawka Niegolewskiego została przyjęta przez ogół historyków i dziś tylko bardzo pośpiesznie pisane i niestaranne prace zawierają jeszcze twierdzenie, że wszystkie armaty znajdował}' się na szczycie. Przyjmując wersję Niegolewskiego, że baterii było cztery i że Hiszpanie dysponowali 16 działami, historycy francuscy, a także polscy uznali automatycznie, że każda z baterii składała się z czterech armat. Tak zresztą napisał Niegolewski, którego źródłowa relacja wydawała się być solidną podstawą do przyjęcia owej wersji. Warto zwrócić uwagę, że dowódca szarży w jej początkowej fazie, szef szwadronu Kozietulski, we wspomnianym już liście do Niemcewicza, pisanym wkrótce po bitwie, podaje, że na pierwszej baterii „wzięliśmy dwie armaty". O dwu bateriach — po dwie, a nie cztery armaty — zdobytych w początkowej fazie szarży, pisze również w swym pamiętniku Jan Chłopicki, szwoleżer 3 szwadronu. Zgadzając się całkowicie z Niegolewskim, że lekkokonni musieli zdobywać cztery baterie i że Hiszpanie nie ustawili wcale wszystkich armat na szczycie przełęczy, nie mogę przyjąć twierdzenia, że każda z owych baterii miała po cztery działa. Wizja lokalna — szczegółowe oględziny miejsca szarży — pozwala stwierdzić, że droga, na której stały hiszpańskie armaty jest tak wąska (około 6 metrów), iż nie zmieściłoby się tam ich więcej niż dwie obok siebie. Pamiętajmy, że dla prawidłowej i sprawnej obsługi dział kanonierzy potrzebowali sporo przestrzeni, kilku metrów wolnego terenu z obu stron, że musieli mieć łatwy dostęp do ustawionych w tyle jaszczy amunicyjnych, że nie byliby w stanie posługiwać się wyciorami, gdyby tuż obok ich armaty znajdowała się inna. Między kamiennymi murkami ograniczającymi drogę można było ustawić najwyżej dwa działa. Ten niedostatek wolnego terenu odnosi się do pierwszej, drugiej i trzeciej baterii. Każda z nich — jak sądzę — miała po dwa działa, a więc łącznie Hiszpanie ustawili na stoku przełęczy

sześć dział w trzech piętrach. Pozostaje jeszcze dziesięć dział, jakimi dysponował don Benito. Znajdowały się one prawdopodobnie w całości na samym szczycie, gdzie było znacznie więcej miejsca i skąd można było dominować nad doliną. Takie ustawienie armat było zresztą najlepszym rozwiązaniem. Sześć dział na stoku broniło tylko drogi, dziesięć dział na szczycie mogło pokryć ogniem zbocza doliny i powstrzymywać piechotę, gdyby ta ominęła już trzy pierwsze baterie. Jest rzeczą charakterystyczną, że tak wielu historyków — zwłaszcza w pierwszej połowie ubiegłego stulecia — twierdziło, iż wszystkie armaty znajdowały się na szczycie przełęczy. Doniesienia takie znajdujemy również w raportach z przesłuchań jeńców, jakie oti :ymał Napoleon na kilka dni przed bitwą. Można to wytłumaczyć w prosty sposób. Owe dziesięć armat na szczycie Somosierry tworzyło rzeczywiście imponującą baterię, która utkwiła w pamięci francuskich oficerów, jacy 30 listopada — zaraz po bitwie — bądź też wT dniach następnych przejeżdżali tamtędy. Ich wersja, iż wszystkie bez wyjątku działa znajdowały się na szczycie, trafiła do francuskiej historiografii. Ci informatorzy albo zapomnieli o armatach stojących niżej, albo nawet w ogóle ich nie widzieli. Zaraz po zdobyciu przełęczy działa stojące na drodze musiały być zrzucone na pobocze albo też ściągnięte ze swych stanowisk, bo przecież trzeba było jak najprędzej oczyścić trakt, którym armia napoleońska miała pójść do Madrytu. Dodajmy jeszcze następne argumenty przemawiające za tym, że pierwsze trzy baterie — z braku miejsca — liczyły tylko po dwa działa. Kiedy pierwsza z tych hiszpańskich baterii otworzyła ogień, Napoleon rzucił do akcji sześciodziałową baterię r

Senarmonta. Ow dzielny artylerzysta, właśnie z braku miejsca, mógł wysunąć ku przodowi i użyć w walce tylko dwa działa. Przyszło mu bowiem działać w takich samych warunkach terenowych, jak Hiszpanom. Zwróćmy też uwagę na znany obraz Lejeune'a, który jako napoleoński oficer był naocznym świadkiem walki o Somosierrę. Obraz ten namalowany został w 1810 roku, a więc w niespełna dwa lata po szarży. Lejeune uchodzi za wyjątkowo do-

kładnego artystę, dbałego o prawdziwość szczegółów. Odnosi się to również do jego „Szarży na wąwóz Somosierra", co podkreśla wielu historyków. Obraz przedstawia na pierwszym planie most na strumieniu del Chorro, za którym ustawiona była pierwsza bateria. Widać tu dwa kamienne słupy milowe, a na jednym z nich liczbę „15" oznaczającą, że do Madrytu pozostało 15 mil hiszpańskich. Za sylwetkami oficerów sztabu, towarzyszących Napoleonowi, dostrzegamy tylko jedno działo porzucono przez kanonierów. Lejeune tak dbały o szczegóły, zwłaszcza odnoszące się do sprawy najważniejszej — liczby armat broniących mostu —«- z pewnością namalowałby ich więcej, gdyby hiszpańska bateria miała tych dział cztery, a nie dwa. Tego drugiego brakującego działa możemy domyśleć się za sylwetkami sztabowców. Na cztery działa nie ma już jednak po prostu miejsca. Reasumując, najprawdopodobniejszą wydaje mi się wersja, według której trzy pierwsze baterie miały po dwa działa, natomiast na samym szczycie znajdowała się czwarta bateria, złożona aż z dziesięciu armat. Ta wersja pozwala pogodzić pozornie sprzeczne relacje naocznych świadków, z których jedni twierdzą, iż cała hiszpańska artyleria stała na szczycie, a drudzy, że baterii było cztery. Spory wokół Somosierry dotyczyły również liczby uczestników tej szarży. Z jednej strony francuscy pamiętnikarze i historycy, jakby zazdrośni o wyczyn Polaków, starali się udowodnić, że w ataku brał udział nic tylko 3 szwadron, ale również inne szwadrony. Powodem tego miało być jakoby załamanie szarży prowadzonej przez Kozietulskiego, a potem Dziewanowskiego. Właśnie dlatego potrzebny był atak następnych szwadronów lekkokonnych. Niegolewski i Załuski twierdzili stanowczo w swych wspomnieniach, że atakował tylko 3 szwadron i że jego to wyłącznie zasługą było zdobycie przełęczy. Odpierali zresztą nie tylko twierdzenia Francuzów, ale również niektórych kolegów z własnego pułku, przede wszystkim dowódcy 1 szwadronu Tomasza Łubieńskiego, który od początku sobie przypisywał zasługę zdobycia przełęczy.

Niegolewski pisze na ten temat: „Było to w roku 1831 na obiedzie u naczelnego wodza Skrzyneckiego. Lubieński utrzymywał, że za 3-cim szwadronem on z pierwszym szwadronem szarżował i baterię Hiszpanom odebrał. Ja jemu na to powiedziałem, że jeśli nazywa szarżą na baterie i odbiera armaty, przy których nie masz kanonierów, to przyznaję, gdyż 3-ci szwadron kanonierów hiszpańskich był częścią porąbał, częścią do ucieczki zmusił. Jak Lubieński zaś twierdził, że ja o tym sądzić nie mogę, gdyż leżałem tam na placu ranny bez przytomności, ja jemu zaś, że Hiszpanie na inne szwadrony pułku chevau-legerów, którzy po trzecim szwadronie na baterie pod Somo Sierra szarżowali nie granatami, nie kartaczami, lecz karmelkami zapewne strzelać musieli, kiedy oprócz tych, co z trzeciego szwadronu polegli i rannymi byli, żaden żołnierz ani oficer innego szwadronu nie był zabity ani ranny" 30. Otóż w świetle dokumentów pułkowych zachowanych w archiwum wojennym w Vincennes nie ulega wątpliwości, że w sporze tym rację miał jednak Łubieński. Ocalała na szczęście kontrola żołnierzy i podoficerów („Controle de troupe du 1 regiment des chaveaux legers de la gardę"), w której przy nazwisku każdego ze szwoleżerów odnotowywano wszelkie istotniejsze zmiany go dotyczące, jak np. awanse, przeniesienie do innej kompanii, urlopy, rany i oczywiście także zgony bądź śmierć na polu walki. „Kontrola" pułkowa była rejestrem, w armii francuskiej prowadzonym ze szczególną pilnością. Bywało, że dowódcy pułków właśnie za nieporządek w „kontroli" otrzymywali surową reprymendę od cesarza. Nie ulega więc wątpliwości, że to, co zawiera ta „kontrola", jest ściśle zgodne z prawdą. Była to zresztą podstawa wniosków o awanse oraz odznaczenia żołnierzy szeregowych i podoficerów31. Wspomniana „kontrola" 1 pułku szwoleżerów gwardii zawiera więc nazwiska wszystkich szeregowych żołnierzy i podoficerów, którzy przewinęli się przez ten pułk podczas ośmiu lat jego istnienia. Można bez trudu ustalić, kto 30 listopada 1808 ro30 N i e g o l e w s k i , 31

Somo-Sierra.

Kontrola pułku szwoleżerów gwardii, SHAT.

ku — w dniu pamiętnej szarży — należał do poszczególnych kompanii, a więc także do poszczególnych szwadronów. Można również zorientować się, jakie były krwawe straty pułku z podziałem na kompanie i szwadrony. Z analizy adnotacji przy nazwiskach szwoleżerów dowiadujemy się więc, że pod Somosierrą poległo 9 szeregowych i podoficerów z 3 kompanii, że z 7 kompanii zginęło ich 3, a dalszych 2 zmarło w parę dni później z odniesionych ran. Łącznie więc straty 3 szwadronu — nie licząc oczywiście oficerów — sięgały 14 ludzi. Z kontroli wynika jednak również, że pod Somosierrą poległ szwoleżer z 1 kompanii Kazimierz Białkowski, szwoleżer •

_

4

t

z 5 kompanii Bonifacy Zylic, szwoleżer z 2 kompanii Hipolit Żurawski oraz dwu szwoleżerów z 6 kompanii — Marcin Turczyński i Grzegorz Kowalski. Dodajmy, że w „kontroli" odnotowano też, iż w pierwszych dniach grudnia zmarł w szpitalu madryckim — ciężko ranny pod Somosierrą —• szwoleżer z 6 kompanii Maciej Karwowski. Z zestawienia tego wynika niedwuznacznie, że oprócz 14 poległych z 3 szwadronu było też 2 poległych ze szwadronu 1 (tego właśnie, którym dowodził Tomasz Łubieński) oraz 4 ze szwadronu 2. Stanowi to niewątpliwie dowód, że również 1 i 2 szwadrony uczestniczyły w walce i że — wbrew temu, co twierdzi Niegolewski — 3 szwadron nie wykonał całej roboty. Opór, jaki stawiali Hiszpanie 1, a potem 2 szwadronowi, musiał być wystarczająco poważny, bo zginęło jeszcze 6 szwoleżerów. W papierach Dautancourta znalazłem jeszcze jeden dowód udziału 1 i 2 szwadronów w walce o przełęcz. Grosmajor pułku szwoleżerów zaraz po bitwie sporządził dokument zatytułowany: „Noms des hommes tues et blesses a Somo Sierra" („Nazwiska ludzi zabitych i rannych pod Somo Sierrą") w którym — co szczególnie ważne — podany został numer kompanii każdego z poległych i rannych. Mamy tam więc z 5 kompanii szwoleżera Żylica, z 2 kompanii szwoleżerów Żurawskiego i Nieszworowicza, a z 6 kompanii szwoleżerów Turczyńskiego i Kowalskiego. Dautancourt wymienia też na tej liście szwoleżera Białkowskiego, ale niezgodnie z adnotacją w „kontroli" za-

liczą go do 7 kompanii. Tak więc grosmajor podaje wśród poległych pięciu szwoleżerów spoza 3 szwadronu. Listę sporządzoną przez niego zamieszczamy w aneksach. Jest rzeczą charakterystyczną, że największe straty poniosła 3 kompania (9 poległych). Kompania 7, wchodząca także w skład 3 szwradronu, utraciła już tylko pięciu ludzi. Łatwo to wytłumaczyć faktem, że zgodnie z regulaminem 3 kompania musiała poprzedzać 7, kiedy atakował cały szwadron. Straty odnotowane w pozostałych kompaniach są także oczywistym dowodem ich udziału w walce. Nie był to udział tak decydujący, jak 3 szwadronu, niemniej jednak nie sposób pozbawić 1 i 2 szwadronów słusznie należnej im chwały udziału w pamiętnej szarży. Warto zwrócić uwagę, że najwcześniejsze pisemne relacje dotyczące walki akcentują właśnie udział innych szwadronów. Relacja Krasińskiego ogłoszona 28 stycznia 1809 roku w „Gazecie Poznańskiej", a pisana 9 grudnia 1808 w San Martin pod Madrytem (a więc ledwie dziesięć dni po walce), stwierdza wyraźnie: „Trzeci szwadron pod dowództwem szefa Kozietulskiego dostał rozkaz uderzenia na działa stojące na drodze. Uderzył natarczywie ten szwadron, lecz zastanowił się nieco, gdy szef Kozietulski mając pod sobą ubitego konia, upadł na ziemię. Ale stanął zaraz na jego czele kpt. Dziewanowski i wpadł na działa, z których sam Niegolewski jedno odebrał. Za tym szwadronem posłano zaraz drugi pod dowództwem szefa Tomasza Łubieńskiego, lecz już tamten większą połowę dział zdobył. Połączone więc poszły w pogoń". Udział 1 szwadronu w tej walce szczegółowo opisał też jego dowódca Tomasz Łubieński w 1821 roku na łamach „Wandy". Sam Niegolewski stwierdza zresztą w swych wspomnieniach, że kiedy leżał pod koniem na szczycie przełęczy widział przebiegających koło niego szwoleżerów z innego szwadronu. Był to oczywiście 1 szwadron Łubieńskiego. Mówiliśmy już wcześniej o liście Niegolewskiego z 1811 roku, w którym przyznaje on, że oprócz pierwszej szarży, była też następna. Udział dwu, a nawet trzech szwadronów pułku szwoleżerów jest łatwy do wytłumaczenia. Chociaż 3 szwadron, prowadzony

kolejno przez Kozietulskiego, Dziewanowskiego, Piotra Krasińskiego i Niegolewskiego dotarł aż na sam szczyt przełęczy i chociaż wziął wszystkie armaty, to przecież sprawnych do dalszej walki było zaledwie kilkunastu (być może nawet kilku) żołnierzy. Część zginęła, część została ranna, część potraciła konie, część wreszcie zatrzymała się na niższych bateriach. Nieostrzelany żołnierz nie zawsze wytrzymywał ogromne napięcie psychiczne i z pewnością byli tacy, co rezygnowali z dalszej walki w połowie krwawej trasy. Sam Nicgolcwski przecież pociągnął za sobą kilku takich szwoleżerów, którzy zatrzymali się chwilowo na pierwszej baterii. Reasumując, na szczycie przełęczy znalazła się zaledwie garstka Polaków, którzy mogli oczywiście spowodować chwilowy zamęt wśród hiszpańskich kanonierów i skłonić ich do ucieczki, ale nie byli absolutnie w stanie utrzymać tej pozycji dłużej niż parę minut. Niegolewski pisze zresztą wyraźnie, że gdy tylko padł przywalony koniem, natychmiast Hiszpanie wrócili na przełęcz i obsadzili ją z powrotem. Innymi słowy, szarża 3 szwadronu nie mogła przynieść trwałych rezultatów. Napoleon, który obserwował pierwszą fazę ataku i widział, że wzięta została nie tylko pierwsza, ale także druga bateria, w lot zrozumiał, że otwiera się kapitalna szansa opanowania przełęczy. Rzecz jasna, jeden tylko 3 szwadron nie mógł tego uczynić. * Dlatego też Napoleon, jeszcze w chwili gdy trwał atak, posłał na pomoc 1 szwadron Łubieńskiego, a nieco później także szwadrony 2 i 4 z Dautancourtcm. Wtedy właśnie musiało dojść do kolejnego zdobywania przełęczy — już oczywiście w znacznie łatwiejszych warunkach i w obliczu zdemoralizowanego przeciwnika. Nie ulega jednak wątpliwości, że 1 i 2 szwadrony rzeczywiście biły się z Hiszpanami i że w ich przypadku nie była to wcale spacerowa przejażdżka trasą oczyszczoną wcześniej przez 3 szwadron. Szwoleżerowie Łubieńskiego nie musieli oczywiście zdobywać pierwszej, drugiej i trzeciej baterii, ale z dużą dozą prawdopodobieństwa można stwierdzić, że byli ostrzeliwani przez hiszpańską piechotę, tak jak to było w przypadku 3 szwadronu. Między atakiem szwadronu 3 a 1 mogło upłynąć nie więcej niż

kilka minut. Trudno przypuszczać, by Hiszpanie — których przecież było kilka tysięcy — opuścili w tak krótkim czasie swe stanowiska na zboczach doliny. Szwadron 1 musiał następnie uderzyć na kanonierów i piechotę zbierającą się na przełęczy. Zapewne nie stawiała ona silniejszego oporu — niemniej jednak trzech podkomendnych Lubieńskiego straciło życie. Szwadron 2, posłany wkrótce za Łubieńskim, miał już oczywiście łatwiejsze zadanie. Dojechał do szczytu przełęczy bez większych kłopotów i uczestniczył w walce dopiero na południowych stokach, a więc w pościgu, jaki szef Łubieński prowadził między Somosierrą a miasteczkiem Buitrago. Tam najprawdopodobniej poległo wspomnianych trzech szwoleżerów, z 2 szwadronu. Pościg został przeprowadzony przez 1 i 2 szwadrony. Nie wzięli w nim już udziału szwoleżerowie z 3 szwadronu, bo po prostu zaledwie kilku z nich nadawało się do dalszej walki. Niegolewski pisze zresztą, że ci, co ocaleli, skupili się wokół niego, kiedy ranny leżał na przełęczy. Kto wobec tego może pretendować do udziału w pamiętnej szarży i ilu było jej uczestników? Nie ulega wątpliwości, że największe zasługi mają tu żołnierze 3 szwadronu i im właśnie należy się sława zdobywców Somosierry. Do tej pory uważano, że szwadron ten składał się ze 125 ludzi — tylu zresztą wymienia w swej relacji Wincenty Toedwen. W niektórych opracowaniach — m.in. u Mariana Kujawskiego — pojawia się liczba 140 żołnierzy. Warto przypomnieć, że etatowo szwadron — składając)' się z dwu kompanii — winien był liczyć 11 oficerów i 240 żołnierzy. Nie ulega wątpliwości, że po przejściu połowy Europy z Włarszawy pod Madryt pułk nie mógł mieć pełnych stanów. „Kontrola" pułku zawiera zresztą liczne adnotacje wskazujące, że niektórzy szwoleżerowie pozostawali w szpitalach, umierali w wyniku chorób, ginęli w potyczkach z Hiszpanami, brali urlopy (nie powracając już zresztą do pułku), byli karnie usuwani z regimentu, a nawet — co prawda dosyć rzadko — dezerterowali. „Kontrola" jest na szczęście wystarczająco dokładna, by można było stwierdzić, ilu ludzi liczył 3 szwadron 30 listopada 1808 roku, a więc w dniu szarży na przełęcz Somosierra. Oka-

żuje się, że wedłgu tego rejestru 3 kompania liczyła 3 oficerów, 2 starszych wachmistrzów, 9 wachmistrzów, 10 brygadierów, 83 szwoleżerów i 3 trębaczy. Kompania 7 natomiast miała 4 oficerów, 4 wachmistrzów, 8 brygadierów, furiera, 86 szwoleżerów i 2 trębaczy. Tak więc w szarży uczestniczyło 110 oficerów i żołnierzy z 3 kompanii oraz 105 oficerów i żołnierzy z 7 kompanii, czyli — łącznie z Kozietulskim — 216 szwoleżerów, wyraźnie więcej niż sądzono do tej pory. Do miana uczestników szarży mają też prawo żołnierze 1 szwadronu. Rzecz jasna, ich rola była mniejsza, bo i zadanie, przed jakim stanęli, było łatwiejsze. Niemniej jednak to 1 szwadron opanował ostatecznie przełęcz i utrzymał ją do przybycia głównych sił francuskich. Bez jego udziału wspaniały wyczyn 3 szwadronu i zdobycie przez jego żołnierzy wszystkich czterech baterii — łącznie ze szczytową — okazałyby się tylko krótkotrwałym sukcesem. Jeśli więc staramy się możliwie ściśle ustalić, jakimi to siłami zdobyta została Somosierra, nie sposób pominąć owego 1 szwadronu, a także plutonu strzelców konnych gwardii. Dopiero z chwilą gdy żołnierze Łubieńskiego i szaserzy znaleźli się na szczycie, czwarta bateria została ostatecznie opanowana. Łącznie więc należy uznać, że w ataku na przełęcz uczestniczyło nie 125 szwoleżerów — jak utrzymywał Toedwen — nie 140, jak przyjmowała większość historyków, ale około 450. Jest rzeczą zastanawiającą, że Polacy z taką łatwością zdobyli przełęcz bronioną przecież nie tylko przez 16 armat, ale również przez wielotysięczną armię San Juana. Trudno jest znaleźć w historii wojen napoleońskich — może poza kampanią 1806 roku, kiedy armia pruska była już całkowicie zdemoralizowana — podobne przykłady rozstrzygania batalii tak niewielkimi siłami. Do tej pory nie zastanawiano się właściwie, jak rozmieszczone były oddziały hiszpańskiej piechoty. Dokładne informacje na ten temat znajdujemy w zeznaniach jeńców pochwyconych przez Polaków i Francuzów jeszcze przed bitwą> a także po wspaniałej szarży szwoleżerów. Są one zadziwiająco zgodne co do tego, że w samej dolinie w bezpośrednim pobliżu drogi oraz

trzech baterii znajdowało się około tysiąca żołnierzy milicji andaluzyjskiej. Na szczycie natomiast było około 2 tys. żołnierzy tej milicji. Stanowiło to mniej więcej trzecią część tego, czym dysponował don Benito San Juan w rejonie Somosierry, bowiem trzon jego armii rozmieszczony był w miasteczku Robregordo, a więc o kilka kilometrów na południe od przełęczy. Innymi słowy, 3 szwadron szwoleżerów, a następnie inne szwadrony polskiego pułku nie miały do czynienia z całą 9-tysięczną armią San Juana, ale tylko z 3 tys. żołnierzy. Były to zresztą bataliony milicji andaluzyjskiej, utworzone zaledwie cztery miesiące wcześniej i złożone głównie z niewyszkolonych chłopów. Te bataliony milicji załamały się psychicznie na widok szarży i poza pierwszą fazą walki, kiedy to ostrzeliwały atakujących Polaków, nie stawiały potem oporu. Jest rzeczą wielce znamienną, że żaden z lekkokonnych nie wspomina w swej relacji, iż trzeba było zmagać się z hiszpańskimi piechurami. Zdobywano armaty, rąbano kanonierów, ale ani razu nie doszło do bezpośredniego starcia z piechurami. Bardzo ważnym źródłem dla poznania okoliczności polskiego zwycięstwa są też listy hiszpańskich oficerów pisane 30 listopada rano — a więc na krótko przed polską szarżą — z Robregordo i Buitrago 12. Czytamy w nich, że poprzedniego dnia do armii don Benito San Juana dotarła wiadomość, iż bryg. Sarden odniósł pod Sepulvedą „wielkie zwycięstwo", w którym zadał Francuzom dotkliwe straty. Rozpuszczono wieść, że samych tylko poległych Francuzów jest 4300. Na cześć żołnierzy Sardena, którzy przecież wchodzili także w skład armii San Juana, postanowiono odbyć uroczyste Te Deum w kościele w Robregordo. l ak więc podczas gdy andaluzyjska milicja pozostawiona została na przełęczy, regularne oddziały hiszpańskie — bez wątpienia lepiej wyszkolone i sprawniejsze w boju — uczestniczyły w obchodach wyimaginowanego zwycięstwa daleko na tyłach. Zeznania jeńców zawierają też inne informacje, pozwalające u

Odpisy tych listów znajdują się w Archives Nationales, AF IV 1613 pl. 1. Patrz też protokoły przesłuchań jeńców wziętych po bitwie, m.in. ppłk. Anastazio de San Lazar.

zrozumieć, dlaczego hiszpański opór był tak słaby. Otóż w wielu pułkach regularnej armii — w gwardii wallońskiej, Jean i lrlanda, a zapewne również w innych regimentach — służyło sporo Włochów, Korsykanów, Francuzów, w tym także takich, którzy zostali wzięci do niewoli pod Baylen i zmuszeni przywdziać hiszpański mundur. Ci ludzie pragnęli jak najszybciej połączyć się z rodakami, stąd dezerterowali jeszcze przed bitwą, a gdy załamała się bohaterska obrona kanonierów w dolinie Somosierra, rzucali broń i poddawali się polskim szwoleżerom w Robregordo i Buitrago ' Co do milicji andaluzyjskiej to zeznania jeńców i dezerterów są również wielce znamienne. Była ona nie tylko źle wyszkolona, ale także pozbawiona mundurów- i ciepłego okrycia. Andaluzyjczycy to mieszkańcy samego południa Hiszpanii, zupełnie nie zaprawieni do surowych warunków klimatycznych Kastylii. W tym ostatnim dniu listopada, po deszczowej nocy, na wysokości 1400 metrów, pod ośnieżonym szczytem Cerro Barancal nie mieli zbytniej ochoty do walki. Don Benito San Juan najwyraźniej przecenił obronność pozycji i nie przypuszczał nawet, że kolejne baterie mogą z taką szybkością być zdobyte przez kawalerię. Gdyby dopuszczał taką możliwość, to z pewnością dodatkowo ufortyfikowałby drogę prowadzącą na przełęcz i znacznie wzmocniłby osłonę z piechoty, rozrzuconą w pobliżu baterii. Tymczasem don Benito obawiał się przede wszystkim, że Francuzi mogą obejść jego stanowiska od zachodu drogą prowadzącą od Sepulvedy. Dlatego też trzymał w Robregordo i Buitrago — w drugiej linii — swe najlepsze bataliony. Warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden czynnik, który dopomógł w tak szybkim zwycięstwie Polaków. Tym czynnikiem była mgła. Na przełęczy Somosierra mgła utrzymuje się zawsze przez wiele godzin, jeśli poprzedniego dnia pada deszcz. Przekonałem się o tym nocując w schronisku, które znajduje się Patrz raporty gen. Lassalle'a z przesłuchania jeńców, 20—30 listopada 1830, Archives Nationales, AF IV 1613 pl. 7 oraz z „Interrogatoire de trois déserteurs et d'un prisonnier de guerre espagnols", Boccquillas 29 Novembre 1808, tamże, AF IV 1613 pl. 8.

w miejscu, gdzie niegdyś stała czwarta bateria. Mgła po deszczu jest tak gęsta, że nie widać dalej niż na kilka metrów. Praktycznie niewidoczne są domy po drugiej stronie drogi. Pamiętajmy, że szarża odbyła się ostatniego dnia dżdżystego miesiąca listopada i że — jak stwierdza to m.in. Niegolewski — poprzedniego wieczoru padał deszcz. O mgle pisze zresztą wyraźnie wielu szwoleżerów, relacjonując wydarzenia z godzin rannych 30 listopada. „Dla mgły gęstej, która na krok niczego nie pozwoliła rozpoznać, stanęliśmy przecie przed samymi bateriami hiszpańskimi, które nas też kartaczami przywitały. Nie mogą jednak Hiszpanie nas rozpoznać, nikogo też z naszych nie ranili" ł4 . Powróćmy raz jeszcze do obrazu Lejeune'a, o którego dbałości o szczegóły już mówiliśmy. Na obrazie tym widzimy 3 szwadron już po zdobyciu pierwszej baterii, kiedy, to minąwszy zakręt drogi zmierza ku przełęczy, zanurzając się stopniowo w gęstej mgle. Ta gęsta mgła powodowała, że szwoleżerowie nie bardzo widzieli, co mają przed sobą. Przede wszystkim jednak utrudniała celowanie hiszpańskim kanonierom, którzy nie wstrzelali się poprzednio w bronioną przez siebie drogę. Tym należy tłumaczyć stosunkowo niską liczbę zabitych Polaków. Gdyby podczas szarży panowała piękna słoneczna pogoda, celność hiszpańskiego ognia byłaby o wiele większa. Przede wszystkim jednak gęsta mgła utrudniała stojącej na szczycie milicji andaluzyjskiej zorientowanie się w sytuacji. Tylko najbliżej stojący mogli dostrzec sylwetki polskich jeźdźców dopadających armat, rąbiących kanonierów i opanowujących przełęcz. Inni słyszeli wystrzały i krzyki walczących, świadczące, że walka — początkowo oddalona — szybko przeniosła się w pobliże przełęczy, a potem na samą przełęcz. Andaluzyjska milicja nie wiedziała po prostu, że na szczycie stanęło zaledwie kilku czy kilkunastu Polaków. Dochodzące stamtąd odgłosy interpretowano jako niewątpliwy dowód, że oto jakieś znaczne oddziały francuskie zdobyły przełęcz, a więc, że bój 54

N i e g o l e w s k i , Somo-Sierra.

został już rozstrzygnięty. To przekonanie skłoniło hiszpańską piechotę do panicznej ucieczki, choć w istocie rzeczy w chwili gdy resztka 3 szwadronu dotarła do szczytu, nie wszystkie szanse zostały jeszcze zaprzepaszczone i energiczna kontrakcja batalionów don Benito mogła spowodować utrzymanie przełęczy. Pora na wnioski. Jest ich kilka. Szczegółowa analiza zachowanych źródeł, a także samego terenu walki pozwala stwierdzić, ze walka ta toczyła się nieco inaczej, niż sądzono do tej pory. Po pierwsze, liczba uczestników szarży była o wiele większa. Nie 125 lekkokonnych, a niemal pełne dwie kompanie 3 szwadronu (ponad 200 ludzi), do czego trzeba dodać co najmniej drugie tyle z 1 szwadronu pod Tomaszem Łubieńskim oraz pluton strzelców konnych gwardii. Po drugie, Polacy mieli przeciwko sobie nie całą armię don Benito San Juana obliczaną na 9 tys. żołnierzy, ale 3 tys. ludzi z nowo sformowanej milicji andaluzyjskiej, niezbyt zaprawionej w boju i cierpiącej z powodu surowego klimatu. Taka milicja — jak zresztą mamy na to liczne przykłady z innych bitew — była bardzo podatna na panikę i opuszczała pole walki, kiedy tylko wydawało jej się, że „wszystko stracone", albo że „dowódcy zdradzili". Znakomicie bili się natomiast kanonierzy, którzy — jak zwykle — woleli ponieść śmierć niż opuścić swe armaty. Trzy pierwsze baterie były słabsze, niż sądzono do tej pory. Miały one po dwa a nie po cztery działa, a więc siła ich ognia była tym samym o połowę mniejsza. Ponadto były to lekkie działa czterofuntowe, a nie sześcio- czy ośmiofuntowe, jakich używała artyleria francuska. Mniejsza liczba dział i mniejszy ich kaliber oznaczał, że straty w polskich szeregach były też na szczęście mniejsze. Można sądzić, że gdyby rzeczywiście trzy pierwsze baterie miały po cztery działa — i to większego kalibru — 3 szwadron lekkokonnych nie dotarłby do szczytu przełęczy. Czy oznacza to, że szarża polskich szwoleżerów nie miała w sobie nic z prawdziwego bohaterstwa? Taki wniosek byłby całkowicie fałszywy. Ogrom strat w zabitych, rannych, kontuzjowanych, obalonych na ziemię, a więc niezdolnych do dalszej szarży wskazuje, że 3 szwadron sięgnął granic swych możliwości. Zdobył kolejno cztery baterie w wyjątkowo trudnym terenie,

jadąc cały czas pod górę na odcinku co najmniej dwu i pół kilometra, stale ostrzeliwany przez piechotę czającą się za skalnymi odłamkami. Dokonał tego tracąc kolejno czterech dowódców, mieszając się parokrotnie, podejmując wciąż na nowo atak i mimo wszystko posuwając się do przodu. Po tej wspaniałej szarży szwadron właściwie przestał istnieć jako jednostka bojowa — przynajmniej nie był zdolny do dalszych działań w najbliższych dniach. To, czego dokonał, było czymś znacznie większym, niż wymagało się zazwyczaj od szwadronu jazdy. Nigdy przedtem ani też nigdy potem żaden podobnych rozmiarów oddział kawalerii nie zdobył się na taki czyn w piętnastoletniej napoleońskiej epopei. Chodzi jednak o to, by spojrzeć na tę szarżę nie przez pryzmat legendy, jaka ukształtowała się w latach zaborów, kiedy to potrzebny był taki mit, iż „Polak wszystko potrafi" i „Polak wszędzie przejdzie". Nie trzeba utrwalać fałszywej tradycji, że 125 ludzi pokonało armię hiszpańską sięgającą 9 tys. żołnierzy. Byłaby to bowiem zupełnie nieprawdopodobna walka w proporcji jeden do stu. To, co osiągnęło 400 lekkokonnych, którzy zdobyli 16 dział i zmusili do panicznej ucieczki 3 tys. żołnierzy, było i tak niezwykłym osiągnięciem, któremu równych trudno jest znaleźć w wojnach Wielkiej Rewolucji i Pierwszego Cesarstwa.

NA POBOJOWISKU Przełęcz Somosierra — jak już mówiliśmy — leży na historycznym szlaku prowadzącym z Madrytu przez Burgos do Bajonny. I dziś także wiedzie tędy główna szosa z hiszpańskiej stolicy ku granicom Francji. Ten kto chciałby zwiedzić miejsce słynnej szarży, może tam dojechać tylko samochodem. Zwiedzanie najlepiej rozpocząć od strony północnej — z kierunku Burgos — tak jak rozwijała się szarża polskich szwoleżerów gwardii. Co pozostało z historycznych pamiątek na miejscu bitwy? Przede wszystkim ocalał w nie zmienionym stanie zajazd Venta de Juanilla, gdzie u wejścia do doliny Somosierra Napoleon spędził kilka godzin przed bitwą. Jest to długi budynek wzniesiony z kamiennych ciosów, w którym do tej pory — zgodnie z przeznaczeniem tego obiektu — znajduje się zajazd. Sama droga prowadząca z Burgos do Madrytu biegnie już inaczej niż przed 200 laty. Przesunięto ją w lewo i wydłużono, tworząc dodatkowe zakosy, tak aby samochody ciężarowe mogły łatwiej pokonywać stromiznę. To przesunięcie drogi nastąpiło już pod koniec ubiegłego stulecia. Dzięki temu, że dawny — historyczny — szlak został porzucony, ocalał on w nie zmienionym stanie do chwili obecnej. Biegnie lewym brzegiem strumienia Duraton wzdłuż stromego zbocza. Od wejścia do doliny — tam gdzie stała pierwsza hiszpańska bateria — aż na

sam szczyt przełęczy możemy więc przejść owym szlakiem, który zachował dawną kamienistą nawierzchnię nie pokrytą nigdy asfaltem. Co więcej, ocalały na wielu odcinkach kamienne ciosy, wkopane w ziemię, ograniczające szerokość drogi i zabezpieczające wozy przed runięciem do urwiska. Dzięki temu właśnie można zorientować się, że w 1808 roku droga była wąska — w najszerszych miejscach miała zaledwie 6 metrów — a więc hiszpańskie baterie nie mogły mieć więcej niż po dwa działa, z wyjątkiem ostatniej, już na szczycie przełęczy. Droga biegnie miejscami tuż przy stromym zboczu i to właśnie dawało chwilami osłonę przed ogniem hiszpańskiej piechoty. Tłumaczy to, dlaczego część szwoleżerów mogła zatrzymać się i przebywać tu dłuższą chwilę nie ponosząc strat. Na samym szczycie przełęczy znajduje się osiemnastowieczny budynek hospicium — rodzaj górskiego schroniska dla podróżnych. Dziś jest to kaplica pod wezwaniem Nuestra Senora de Soledad — Matki Boskiej Samotnej. Wewnątrz madrycka Polonia umieściła kilka obrazów Czarnej Madonny z Częstochowy. Raz w miesiącu — jak głosi napis — odbywają się tu nabożeństwa wr języku polskim. Do kaplicy przylega niewielki cmentarzyk o powierzchni zaledwie 100 metrów kwadratowych. To tu pochowano poległych szwoleżerów, którzy zginęli w ataku na przełęcz. Już jednak w 1809 roku ich groby zostały zrównane z ziemią przez Hiszpanów, tak że dziś nie sposób nawet ustalić, w którym miejscu spoczywają Polacy. Na przełęczy znajduje się też kilka budnyków wzniesionych w dwudziestym stuleciu. Jest tu hotel, stacja benzynowa, kilka sklepów z pamiątkami. Ze szczytu przełęczy — patrząc w głąb doliny — można zorientować się, jak przebiegała szarża i jakie trudności musieli pokonać Polacy.

J s z w a d r o n pułku szwoleżerów gwardii — uczestnicy szarży na przełęcz Somosierra Dowódca: p.o. Kozietulski Jan, szef szwadronu drugiego 3 kompania Dowódca: Dziewanowski Jan, październik 1806 kpt. w sztabie gen. Milhauda, 5 VI 1807 do pułku szwoleżerów, śmiertelnie ranny pod Somosierrą, zmarł 5 XII 1808 w Madrycie. Dowódcy plutonów: Krzyżanowski Stefan, 16 X 1806 zastępca dowódcy poznańskiej gwardii honorowej, 14 I 1807 por. jazdy, adiutant marsz. Lefebvre'a, 5 VI 1808 por. w pułku szwoleżerów, poległ pod Somosierrą. Rowicki Gracjan, ur. 8 X 1785 w Grudusku, woj. płockie, 10 X 1806 w poznańskiej gwardii honorowej, 12 III 1808 ppor. w pułku szwoleżerów, poległ pod Somosierrą. p.o. Roman Wiktor wach. p.o. Toedwen Wincenty wach. Starsi wachmistrze: Cichocki Dominik, ur. 21 XI 1781 w Kopicach, pow. siedlecki, syn Michała i Teresy Stawińskiej, 31 V 1807 szwol., 1 IX 1808 bryg., 1 XI 1807 wach., 20 XI 1808 st. wach., 17 II 1811 ppor. w 8 pułku lansjerów, 1 I 1814 kpt. w 3 pułku eklererów, 1812 por. w 3 pułku szwoleżerów litewskich, kampanie 1808—1814, w czasie Stu Dni por. w 7 pułku lansjerów, Legia Honorowa 10 III 1809 za Somosierrę. Trawiński Piotr, ur. 5 IX 1779 w Gorzejowej, Galicja, syn Franciszka i Antoniny Zawadzkiej, 9 VII 1807 szwol., 1 IX 1807 bryg., 1 XI 1807 wach., 1 XII 1807 st. wach., 17 II 1811 ppor. w 4 pułku Legii Nadwiślańskiej, potem por. i kpt. w 8 pułku lansjerów, kampanie 1808—1813, ranny nad Berezyną i pod Dreznem, wzięty do niewoli po kapitulacji Drezna.

Wachmistrze: Babicki Józef, ur. 6 X 1789 w Wiskitkach, syn Ludwika i Teresy Sobolewskiej, 5 IX 1807 szwol., 1 XII 1807 furier, 20 XI 1808 wach., kampanie 1808—1812, pozostał w tyle 2 I 1813, Legia Honorowa 7 XII 1809 za Somosierrę. Firleing Ludwik, ur. 14 IX 1788 na Podolu, syn Ludwika i Franciszki, 4 IX 1807 szwol., 10 IX 1807 bryg., 1 XII 1807 wach., kampania 1808—1809, poległ 6 VII 1809 pod Wagram. Gotartowski Florian, ur. 18 IV 1788 w Liniewie k. Sibiniewa, syn Franciszka i Wiktorii Leskiej, 21 X 1807 szwol., 1 XII 1807 bryg., 1 VIII 1808 wach., 21 VIII 1809 ppor., 9 V 1811 por., kampanie 1808—1814. Górski Józef, ur. 19 III 1778 w Rożkach, pow. wołkowyski, syn Jana i Pauliny Jelskiej, 28 VII 1807 szwol, 1 XI 1807 bryg., 1 XII 1807 wach., kampanie 1808—1814, wrócił z pułkiem do Polski, Legia Honorowa 14 IV 1813 za kampanię rosyjską. Obliński Kazimierz, ur. 17 IV 1790 w Bielinach, Galicja, syn Michała i Konstancji Brockiej, 28 VII 1807 szwol., 1 XI 1807 bryg., 1 V 1808 wach., kampania 1808—1809, zmarł 19 VII 1809 w szpitalu w Wiedniu z ran odniesionych pod Wagram. Roman Wiktor, ur. 22 VI 1784 w Stężycy k. Żelechowa, syn Placyda i Angeliki Grabowskiej, 28 VII 1807 szwol., 1 XI 1807 bryg., 1 VIII 1808 wach., 10 III 1809 ppor., 17 II 1811 por. w 7 pułku lansjerów, 6 IV 1811 kpt. w 8 pułku lansjerów, 26 VI 1812 w pułku szwoleżerów gwardii, 1 III 1813 kpt., kampanie 1808—1814, Legia Honorowa 7 V 1811, ranny dwa razy pod Somosierrą. W Królestwie Polskim był ppłk. w komisariacie ubiorczym 1815—1830. Zmarł 1 II 1847. Toedwen Wincenty, ur. 1788 w Dzięciołowie, Litwa, 2 IX 1807 szwol., 1 XI 1807 bryg., 1 XII 1807 wach., 10 III 1809 ppor., 17 II 1811 por., 11 VIII 1812 kpt. w 3 pułku szwoleżerów litewskich, 1 I 1814 w 3 pułku eklererów, kampanie 1808—1814, ranny pod Somosierrą, Legia Honorowa 7 V 1811. Brygadierzy: Artynowicz Zorobabel, ur. 8 VIII 1757 w Żwaricu, Podole, syn Paschalisa i Anny Zarobińskiej, 21 VIII 1807 szwol., 1 XI 1807 bryg., kampania 1808—1809, reformowany 21 VI 1810. Łącki Stanisław, ur. 12 V 1790 w Kutnie, syn Antoniego i Magdaleny Pieczyńskiej, 28 VII 1807 szwol., 1 I 1808 bryg., 10 IV 1809 wach., 4 V 1811 ppor., kampanie 1808—1811.

Makarewicz Dymitr, ur. 5 I 1769 w Ryczywole, syn Macieja i Marii Sokołowskiej, 9 VIII 1807 szwol., 1 VIII 1808 bryg., kampanie 1808—1813, wzięty do niewoli 20 X 1813 po bitwie pod Lipskiem. Sienkiewicz Wincenty, ur. 11 IV 1792 w Oleszkowie, Białostockie, syn Piotra i Katarzyny Celichowskiej, 9 VIII 1807 szwol., 1 XII 1807 bryg., poległ pod Somosierrą. Stępnowski Kacper, ur. 29 XII 1789 w Chmielach, woj. płockie, syn Jana i Kunegundy Luba, 9 VIII 1807 szwol., 1 XII 1807 bryg., 28 V 1809 wach., 17 II 1811 wach. w 7 pułku lansjerów, 6 IV 1811 ppor. w 8 pułku lansjerów, kampanie 1808—1813. Strachowski Jan, ur. 24 IV 1790 w Kamieniu, woj. płockie, syn Ignacego i Bogumiły Czarnowskiej, 7 VII 1807 szwol., 30 XII 1807 bryg., poległ pod Somosierrą. Strzałkowski Ignacy, ur. 1 I 1786 w Tryńczy, Galicja, syn Józefa i Marianny Grabskiej, 14 VIII 1807 szwol., 1 XII 1807 bryg., 27 VIII 1809 furier, 11 IX 1809 wach., 24 IX 1810 ppor. w 3 pułku Legii Nadwiślańskiej, potem por., mjr w kampanii 1808—1812, ranny 3 XII 1812 pod Smorgoniami. W Królestwie Polskim był por. w 3 pułku piechoty liniowej. Wasilewski Piotr, ur. 22 III 1788 w Wasilewie, pow. węgrowski, syn Floriana i Annv Kamińskiej, 9 VIII 1807 szwol., 1 XII 1807 bryg., 1 IV 1809 furier, 10 IV 1809 wach., 4 V 1811 ppor., 8 VII 1813 por., kampanie 1808—1814, ranny 12 XI 1811 pod Bellerado, wrócił z pułkiem do Polski, Legia Honorowa 13 XII 1809. Zielenkiewicz Józef, syn Henryka i Ludwiki Szmaglewskiej, 13 X 1807 szwol., 20 XI 1808 bryg., 10 IV 1809 furier, 27 VIII 1809 zdegradowany, 18 II 1810 bryg., 1 I 1811 furier, potem wach. i st. wach., kampanie 1808—1814, wzięty do niewoli 25 III 1814 pod Arcis-sur-Aube. Żabełłowicz Bartłomiej, ur. 11 III 1786 w ziemi bielskiej, syn Józefa i Katarzyny Sokołowskiej, 3 V 1807 szwol., 1 VIII 1808 bryg., zginął pod Somosierrą. Szwoleżerowie: Białkowski Konstanty, ur. 4 X 1789 w Rudzie, woj. poznańskie, syn Franciszka i Agaty Marzentowicz, 12 XII 1807 szwol., 16 V 1811 bryg., 17 X 1812 wach., kampanie 1808—1814, Legia Honorowa 16 VIII 1813. Bojanowski Walenty, ur. 22 III 1788 w Głędzianowie, Łęczyckie, syn Michała i Franciszki Zielińskiej, 1 XI 1807 szwol, kampanie 1808—1812, zginął 11 XII 1812 między Wilnem a Kownem. Buczkowski Jan, ur. 5 X 1781 w Woli, syn Michała i Agnieszki Petry-

kowskiej, 26 XII 1807 szwol., 2 V 1811 st. wach. w 8 pułku lansjerów, kampanie 1808—1811. Buszkowski Jan, ur. 12 VI 1780 we Frankach, syn Benedykta i Katarzyny Kacińskiej, 15 XI 1807 szwol., kampanie 1808—1813, wzięty do niewoli 2 II 1813. Buyno Michał, ur. 24 IX 1777 w Groszkowie, Siedleckie, syn Jerzego i Magdaleny Szeremskiej, 15 XI 1807 szwol., kampanie 1808—1813, wzięty do niewoli 19 X 1813 pod Lipskiem, Legia Honorowa 14 V 1813. W powstaniu listopadowym por. jazdy. Od 1832 we Francji, zmarł 1852 w Astafort. Cichocki Marceli, ur. 9 IX 1789 w Zawodowie, Sieradzkie, syn Michała i Zuzanny Michalskiej, 1 XI 1807 szwol., kampanie 1808—1814, wrócił z pułkiem do Polski. Ciesielski Ludwik, ur. 11 IX 1790 w Remia (?), syn Wojciecha i Janiny Magielskiej, 1 XI 1807 szwol., poległ pod Somosierrą. Czernik Ignacy, ur. 2 III 1783 w Woli, Sieradzkie, syn Wojciecha i Katarzyny Błeszyńskiej, 6 X 1807 szwol., 10 IV 1809 bryg., 15 X 1812 wach., kampanie 1808—1814, wrócił z pułkiem do Polski, ranny pod Wagram, Legia Honorowa 13 XII 1809. Drożdżyński Ignacy, ur. 11 III 1788 w Słubicy, syn Ignacego i Domiceli, 26 XII 1807 szwol., poległ pod Somosierrą. Głębocki Stanisław, ur. 7 VI 1789 w Warszawie, syn Antoniego i Małgorzaty Gatkowskiej, 14 X 1807 szwol., kampanie 1808—1812, wzięty do niewoli 25 IX 1812. Głowacki Michał, ur. 17 XII 1777 w Bokłowinach, syn Antoniego i Zofii Zakrzewskiej, 6 XI 1807 szwol., 15 XII 1811 bryg., kampanie 1808—1812, poległ 16 XI 1812 pod Krasnem, Legia Honorowa 13 XII 1809. Godlewski Ignacy, ur. 7 IX 1784 w Morsku, syn Rocha i Anastazji Milewskiej, 4 IX 1807 szwol., 1 I 1811 bryg., 23 III 1813 zdegradowany* kampanie 1808—1814, wrócił z pułkiem do Polski. Godlewski Józef, ur. 11 V 1790 w Wygnanowie, syn Rocha i Anastazji Milewskiej, 26 XII 1807 szwol., kampania 1808—1809, zmarł 30 IX 1809 w Wiedniu. Jabłkowski Józef, ur. 4 II 1789 w Jabłonce, Galicja, syn Kacpra i Anny Adamowskiej, 29 X 1807 szwol., 1 V 1811 bryg., kampanie 1808—1812, zginął 20 XII 1812. Jaworski Gabriel, ur. 1 VIII 1790 w Suborowicach, Końskie, syn Mikołaja i Jadwigi Rychłowskiej, 1 XI 1807 szwol., kampanie 1808—1812, zginął 9 XII 1812 między Wilnem a Kownem. Kaniewski Józef, ur. 1 VIII 1788 w Opatowie, syn Franciszka i Katarzyny Dobiriskiej, 11 I 1808 szwol., kampanie 1808— 1812, zginął 20 VII 1812 w Głębokiem.

Karpiński Ignacy, ur. 12 III 1775 w Świeczowie k. Pułtuska, syn Wojciecha i Elżbiety Goryszewskiej, 6 XII 1807 szwol., kampania 1808—1809, reformowany 21 VI 1810. W Królestwie Polskim był kpt. w 5 kompanii weteranów w woj. sandomierskim. Kieszwaradyn Jan, ur. 5 X 1790 w Radziminie, Sandomierskie, syn Jana i Marii Dudejskiej, 15 XI 1807 szwol., 17 IV 1810 bryg., 1 VIII 1812 furier, kampanie 1808—1813, został w tyle 22 X 1813 po bitwie pod Lipskiem. Kolczyński Seweryn, ur. 1782 w Standziszynie k. Kalisza, syn Ignacego i Anety Bublewskiej, 31 XII 1807 szwol., kampania 1808—1809, wykreślony II 1811 z racji zbyt długiej nieobecności. Konarzewski Piotr, ur. 17 III 1786 w Szyszkach, pow. pułtuski, syn Marcina i Marii Cieszkowskiej, 4 IX 1807 szwol., kampania 1808—1809, poległ 6 VII 1809 pod Wagram. Konolkiewicz Józef, ur. 7 III 1792 w Warszawie, syn Michała i Tekli Markiewicz, 15 X 1807 szwol., kampania 1808, zmarł 1 VII 1809 w szpitalu w Chantilly. Konopka Antoni, ur. 7 III 1776 w Warszawie, syn Jakuba i Anny Dąbrowskiej, 10 XI 1807 szwol., kampanie 1808— 1810, reformowany 25 VI 1811. Koszutski Nepomucen, ur. 5 IV 1782 w Woj. poznańskim, syn Ignacego i Katarzyny Marcińskiej, 11 I 1808 szwol., 1 I 1811 bryg., 31 XII 1811 zdegradowany, kampanie 1808—1811, wygnany z pułku 22 V 1812 w Poznaniu. Kozakowski Stanisław, ur. 6 II 1765, syn Macieja i Rozalii Kamińskiej, 3 X 1807 szwol., kampania 1808—1809, zwolniony 21 V 1811. Krassowski Andrzej, ur. 8 I 1769 w Krassowie, gub. wileńska, syn Andrzeja i Teresy, 15 X 1807 szwol., kampanie 1808—1811, 1 V 1811 bryg. w 8 pułku lansjerów. Krassowski Kacper, ur. 1 I 1778 w Koszelewach, Wołyń, syn Łukasza i Magdaleny Jakczewskiej, kampanie 1808—1812, 11 VIII 1812 ppor. w 3 pułku szwoleżerów gwardii. Krantz Jan, ur. 18 VII 1787 w Warszawie, syn Jana i Janiny Janelczyk, 14 VIII 1807 trębacz, 6 VII 1808 szwol., kampanie 1808—1813, zaginął 25 X 1813 po bitwie pod Lipskiem. Larecki Bogumił, ur. 7 VIII 1786 w Boslinie, syn Stefana i Apolonii Domaszewskiej, 1 XI 1807 szwol., kampania 1808—1809, poległ 6 VII 1809 pod Wagram. Laskowski Michał, ur. 4 II 1782 w m. Pokost, woj. bracławskie, syn Jana i Gertrudy Żukówny, 3 X 1807 szwol., kampanie 1808—1811, 21 V 1811 bryg. w 8 pułku lansjerów.

Lencki Rajmund, ur. 20 XI 1787 w Wolińsku, Galicja, syn Rajmunda i Magdaleny Egersdorf, 29 X 1807 szwol., kampanie 1808—1812, zaginął 22 XI 1812 w Tołoczynie. Leszczyński Józef, ur. 18 XII 1765 w Lipowie, woj. wileńskie, syn Stanisława i Katarzyny Pietraszkiewicz. Leznicki Józef, ur. 13 V 1789, syn Kazimierza i Wiktorii Tymińskiej, 11 XI 1807 szwol., kampania 1808—1809, poległ 6 VII 1809 pod Wagram. Lumkowski Teodor, ur. 5 III 1785 w Kostynicach, Podole, syn Ignacego i Marii Baranowskiej, 3 X 1807 szwol., kampanie 1808—1812, zaginął 9 XII 1812 między Wilnem a Kownem. Magierski Karol, ur. 8 XI 1788 w Toruniu, syn Karola i Marii Dzięcielskiej, 5 IX 1807 szwol., kampanie 1808—1811, 1 V 1811 wach. w 8 pułku lansjerów. Magowski Romuald, ur. 7 VII 1786 w Woli, Galicja, syn Wojciecha i Marii Lewandowskiej, 6 X 1807 szwol., kampania 1808—1809, ranny pod Somosierrą i w Austrii, 14 IV 1810 reformowany. Malczewski Urban, ur. 13 IV 1790 w Kowalsku, syn Wincentego i Marii Umińskiej, 15 XI 1807 szwol., kampanie 1808—1814, Legia Honorowa 14 IX 1813. Marcinkowski Michał, ur. 11 VI 1782 w Ujazdowie, syn Ignacego i Rozalii, 26 XII 1807 szwol., kampania 1808—1809, reformowany 21 II 1810. Mączewski Dominik, ur. 5 IX 1809, bryg., kampanie 1808—1812, za• ginął 27 XI 1812 po przejściu Berezyny. Michalski Bartłomiej, ur. 6 XI 1790 w Głupowie, woj. poznańskie, syn Jana i Jadwigi Gabryelskiej, 26 XII 1807 szwol., kampanie 1808—1813, został w tyle 19 X 1813 po bitwie pod Lipskiem. Mikołowicz Tomasz, ur. 17 III 1785 w Nowym Mieście, Litwa, syn Andrzeja i Agaty Iwanowskiej, 4 X 1807 szwol., kampania 1808—1809, wykreślony 14 X 1809 z racji zbyt długiej nieobecności. Moniuszko Wincenty, ur. 16 III 1789 we Wrocieniu k. Białegostoku, syn Wojciecha i Marianny Pinkowskiej, 14 XII 1807 szwol., kampanie 1808—1810, 1 V 1811 wach. w 8 pułku lansjerów. Moszyński Jacenty, ur. 28 VI 1774 w Bereznej k. Żytomierza, syn Antoniego i Franciszki Grekówny, 15 Xl 1807 szwol., 6 IV 1809 bryg., 1 I 1811 wach., kampanie 1808—1814. Narkiewicz Paweł, ur. 5 IV 1789 w Warszawie, syn Jana i Marianny, 14 XII 1807 szwol., kampanie 1808—1812, zaginął 9 XII 1812 między Wilnem a Kownem.

Nowiński Stanisław, ur. 5 IV 1789 w Pietrzykowie k. Radomia, syn Łukasza i Marii Wiłkoszewskiej, 1 XI 1807 szwol., 4 II 1814 bryg., kampanie 1808—1814, wrócił z pułkiem do Polski. Norwiłło Tadeusz, ur. 25 IX 1779 w Łownaczyszkach, woj. wileńskie, syn Jerzego i Marii Maciejewskiej, 6 X 1807 szwol., kampanie 1808—1812, wzięty do niewoli 25 IX 1812. Nurkowski Sylwester, ur. 12 XII 1782 w Lipnie, syn Tomasza i Marii Kaczewskiej, 15 XI 1807 szwol., 22 III 1810 bryg., kampanie 1808—1813, poległ 22 V 1813. Olszewski Jan, ur. 4 X 1788 w Maszkiewiczach, syn Michała i Zofii Płochockiej, I XI 1807 szwol., kampania 1808—1809, poległ 6 VII 1809 pod Wagram. Opęchowski Jan, ur. 14 VI 1781 w Opęchowie, syn Walentego i Józefiny Mierzejewskiej, 15 XI 1807 szwol., kampanie 1808—1813, przeszedł 1 I 1814 do 3 pułku eklererów. Ordynicz Ambroży, ur. 5 IX 1786 w pow. oszmiańskim, syn Wawrzyńca i Teresy, 6 X 1807 szwol., kampanie 1808— 1812, ranny pod Wagram, został w tyle 1 IV 1813 w Stuttgarcie. Oyrzanowski Jan, ur. 5 IV 1790 w Leszczyncach, Sieradzkie, syn Konstantego i Marii Barczewskiej, 1 XI 1807 szwol., kampanie 1808—1814, wrócił z pułkiem do Polski. Pasikowski Błażej, ur. 3 III 1789 w Gościonowie, Sieradzkie, syn Franciszka i Marii Rosickiej, 1 XI 1807 szwol., kampanie 1808—1812, zaginął 12 XII 1812 w Kownie. Perzanowski Adam, ur. 4 XI 1789 w Kutnie, syn Józefa i Katarzyny Dworzeckiej, 6 IX 1807 szwol., kampanie 1808—1812, zaginął 20 VII 1812 w Głębokiem. Poniński Józef, ur. 6 I 1779 w m. Brostel, woj. gnieźnieńskie, syn Marcelego i Michaliny, 1 XI 1807 szwol., kampanie 1808—1814, wrócił z pułkiem do Polski. Przvgodzki Krzysztof, ur. 6 X 1783 w Mordach, syn Jana i Marii Różańskiej, 14 VIII 1807 szwol., kampania 1808— 1809, 15 IX 1809 ppor. w 3 pułku piechoty Legii Nadwiślańskiej, 25 III 1811 por. Rayski Jan, ur. 13 XII 1784 w Wielogłowie, woj. płockie, syn Józefa i Marii Wyrzykowskiej, 1 XI 1807 szwol., 28 I 1813 bryg., kampanie 1808—1814, wrócił z pułkiem do Polski, 28 XI 1813 Legia Honorowa. Rokuszewski Faustyn, ur. 7 V 1787 w Oleszynie, woj. płockie, syn Jakuba i Anny Rykalskiej, 1 XI 1807 szwol., poległ pod Somosierrą. Rokuszewski Tomasz, ur. 24 X 1783 w Górnie, woj. kaliskie, syn Woj-

ciecha i Marii Mańkowskiej, 1 XI 1807 szwol., kampanie 1808—1812, zaginął 22 XI 1812 pod Tołoczynem. Różański Wincenty, ur. 18 VI 1787 w Kokociach, woj. krakowskie, syn Jacentego i Elżbiety Gierszówny, 1 XI 1807 szwol., kampanie 1808—1813, zaginął 22 X 1813 po bitwie pod Lipskiem, 14 V 1813 Legia Honorowa. Rymdeyko Ignacy, ur. 4 V 1789 w Miłowianach k. Szawelska, syn Tadeusza i Rozalii Kalinówny, 4 X 1807 szwol., poległ pod Somosierrą. Sieradzki Feliks, ur. 31 V 1788 w Włonkowie, syn Jana i Antoniny Nesterowicz, 1 XI 1807 szwol., bryg., 15 X 1812 wach., kampanie 1808—1812, zaginął 4 XII 1812 w Smorgoniach. Skarżyński Franciszek, ur. 6 I 1790 w Skarżynie, woj. płockie, syn Kacpra i Marii Pużkowskiej, 14 X 1807 szwol., kampanie 1808—1813, wzięty do niewoli 20 X 1813 po bitwie pod Lipskiem. Skrzyszewski Michał, ur. 9 V 1777 w Krasnem, woj. sandomierskie, syn Łukasza i Franciszki Klembowskiej, 1 XI 1807 szwol., kampanie 1808—1811, reformowany 6 VII 1812. Stankiewicz Mateusz, ur. 11 III 1785 w Kotmanach w Rosji, syn Andrzeja i Teofili Chomikowskiej, 27 X 1807 szwol., kampania 1808—1809, przeniesiony 1 II 1809 do linii. Stępkowski Józef, ur. 8 XII 1773 w Szarkontach, syn Jana i Marii Woronowicz, 6 X 1807 szwol., kampanie 1808—1812, zaginął 6 XII 1812 w Wilnie. Sulerzycki Leon, ur. 13 I 1792 w Lopicncach, Lubelskie, syn Franciszka i Rozalii Prażmowskiej, 6 IX 1807 szwol., poległ pod Somosierrą. Suszyński Karol, ur. 19 VII 1777 w Suszynie, syn Marcina i Katarzyny Juliewicz, 1 XI 1807 szwol., kampanie 1808—1812, zaginął 28 XI 1812 po przejściu Berezyny, 7 XII 1808 Legia Honorowa za Somosierrę. Szawłowski Antoni, ur. 5 II 1777 w Obrzalu, Podole, syn Piotra i Rozalii Dąbrowskiej, 5 X 1807 szwol., kampanie 1808—1810, odesłany 8 IV 1811 do Flessingue do batalionu kolonialnego. Świtalski Franciszek, ur. 12 XII 1788 w Gorzowie, Sieradzkie, syn Józefa i Wiktorii Gutkowskiej, 1 XI 1807 szwol., 1 VII 1812 bryg-, 1 II 1814 wach., kampanie 1808—1814, wrócił z pułkiem do Polski. Trzeciak Wiktor, ur. 13 V 1786 w Szymakach, Grodzieńskie, syn Franciszka i Konstancji Budzeliewicz, 4 IX 1807 szwol., 11 VI 1809 bryg., 1 I 1811 wach., kampania 1808—1809.

Urbanowski Konstanty, ur. 12 VII 1773 w Chudopsiach, woj. poznańskie, syn Ignacego i Józefiny Mierochowskiej, 14 VIII 1807 szwol., kampania 1808—1809, reformowany 21 VI 1810. Wasilewski Aleksander, ur. 4 V 1778 w Prochnej, syn Krystiana i Reginy, 26 XII 1807 szwol., poległ pod Somosierrą. Waszelewski Józef, ur. 5 XI 1773 w Szkryleszkach, syn Marcina i Józefiny, 3 X 1807 szwol., kampanie 1808—1810, zwolniony 21 V 1811.

Wędziszewski Jakub, ur. 6 III 1788 w Proszowicach k. Myślenic, syn Michała i Franciszki Burskiej, 10 XI 1807 szwol., kampanie 1808—1814. Wiśniewski Euzebiusz, ur. 28 XI 1788 w Poniemoniu, syn Kazimierza i Dominiki Szynkiewicz, 1 XI 1807 szwol., kampanie 1808—1812, zaginął 6 XII 1812 w Wilnie. Wiśniewski Karol, ur. 21 XI 1789 w Rumbowicach, woj. mazowieckie, syn Leonarda i Izabeli Łapińskiej, od 1802 w służbie pruskiej, 1807 w pułku szwoleżerów, kampanie 1808—1810, 1 V 1811 furier w 2 pułku ułanów nadwiślańskich. Wiśniewski Paweł, ur. 1783 w Burzyninie k. Sieradza, syn Jana i Franciszki Piotrowskiej, 1 XI 1807 szwol., wzięty do niewoli 30 XI 1808 w czasie rekonesansu. Woronkiewicz Grzegorz, ur. 20 I 1784 w Wasilkowie, Białostockie, syn Teodora i Katarzyny Żuchowskiej, 5 X 1807 szwol., kampanie 1808—1810, zwolniony 25 VI 1811. Woytakiewicz Wincenty, ur. 16 VII 1788 w Guskowej k. Bochni, syn Józefa i Marianny Chrząszcz, 12 XII 1807 szwol., 27 VIII 1809 bryg., 1 VII 1812 wach., kampanie 1808—1814, Legia Honorowa 14 IX 1813. Zakrzewski Walenty, ur. 4 IX 1792 w Margolinie, syn Michała i Barbary Modlińskiej, 1 XI 1807 szwol., kampania 1808—1809, zmarł 31 VIII 1809 w szpitalu w Wiedniu. Zaręba Maciej, ur. 5 IV 1781 w Budziszewie, syn Antoniego i Petroneli Łuniewskiej, 13 X 1807 szwol., kampanie 1808—1812, zaginął 22 XI 1812 pod Tołoczynem. Zawadzki Marcin, ur. 6 I 1783 w Kęczminie, woj. kaliskie, syn Walentego i Barbary Terpiłowskiej, 1 XI 1807 szwol., kampanie 1808—1812, 22 XI 1812 trafił do szpitala w Orszy i tam wzięty do niewoli. Zawadzki Wawrzyniec, ur. 4 V 1791 w Gośkach, pow. ciechanowski, syn Walentego i Barbary Kamińskiej, 27 IX 1807 szwol., stracił palec pod Somosierrą, kampania 1808—1809, zwolniony 24 X 1809.

Żerokowicz Józef, ur. 1 III 1789 na Wileńszczyźnie, syn Sylwestra i Praksedy Sylewskiej, 3 X 1807 szwol., kampanie 1808—1812, zaginął 22 XI 1812 pod Tołoczynem. Trębacze: Amboise Joseph Marc, ur. 5 III 1790 w Tours, syn Martina i Julie Bardine, 6 VII 1808 trębacz, potem bryg. trębaczy, kampanie 1808—1814. Charpenticr Jean, ur. 20 IX 1783 w Pontchartrin, dep. Seine et Oise, syn Jeana i Agathe Delaunay, w wojsku od 1796, 6 XI 1807 trębacz, kampania 1808—1809, reformowany 30 IX 1809. Franciscano Antonio, ur. 15 I 1770 w Turynie, syn Antonia i Teresy Coqiola, od 1784 na służbie Sardynii, potem w wojskach francuskich, od 27 IX 1807 w pułku szwoleżerów, kontuzjowany w pierś pod Somosierrą, zwolniony 14 IV 1810. 7 kompania Dowódca: Krasiński Piotr, ur. 26 XI 1783 we Lwowie, 22 XII 1806 por. w 2 pułku ułanów, 10 IV 1806 kpt., 12 III 1808 w pułku szwoleżerów, 17 II 1812 szef szwadronu, kampanie 1807—1813, Krzyż Oficerski Legii Honorowej 14 IX 1813, kontuzjowany pod Somosierrą. Dowódcy plutonów: Szeptycki Wincenty, 12 III 1808 por. w pułku szwoleżerów. Rudowski Ignacy, 12 III 1808 ppor. w pułku szwoleżerów, zginął pod Somosierrą. Niegolewski Andrzej, ur. 30 XI 1786 w Bytyniu, 10 X 1806 w poznańskiej gwardii honorowej, 4 I 1807 ppor. w 5 pułku jazdy, 5 VI 1807 ppor. w pułku szwoleżerów, 10 III 1809 por., 3 VII 1812 kpt. przy sztabie głównym Wielkiej Armii, 11 V 1813 szef szwadronu w sztabie głównym, kampanie 1806—1813, Legia Honorowa 10 III 1809, wielokrotnie ranny pod Somosierrą. Zielonka Benedykt, ur. 15 III 1785 w Cynegówce, 21 II 1808 szwol., 1 III 1808 bryg., 1 VI 1808 wach., 4 X 1808 ppor., 21 VIII 1809 por., 17 VII 1813 kpt., 15 III 1814 szef szwol., kampanie 1808—1814, Legia Honorowa 13 XII 1809, Krzyż Oficerski Legii Honorowej 17 II 1814, kawaler cesarstwa 16 VIII 1813.

Rachmistrze: Dabczewski Jakub, ur. 23 VI 1779 w Hryniowie k. Lwowa, syn Jakuba i Marii Szumlańskiej, 29 IX 1807 szwol., 1 XI 1807 bryg., 5 XII 1807 wach., kampania 1808—1809, reformowany 15 II 1810, Legia Honorowa 5 XII 1808 za Somosierrę, gdzie „jeden z pierwszych wdarł się na ostatnią baterię", w powstaniu listopadowym mjr, od 1832 na emigracji we Francji. Kierznowski Józef, ur. 19 III 1786 w Stoku, Podlasie, syn Kazimierza i Heleny Czechowskiej, 26 VIII 1807 szwol., 1 XII 1807 bryg., 15 XII 1807 wach., kampania 1808—1809, ranny pod Somosierrą w prawą nogę, reformowany 15 XII 1810, Legia Honorowa 13 XII 1809. Kujawski Wojciech, ur. 24 IV 1780 w Warszawie, syn Wojciecha i Katarzyny, 19 IV 1807 szwol., 1 V 1807 bryg., 20 XI 1808 wach., 1 VI 1812 ppor., kampanie 1808—1812. Sokołowski Antoni, ur. 21 V 1785 w Bruszewie, Podlasie, syn Józefa i Zuzanny Lewickiej, 14 VIII 1807 szwol., 1 X 1807 bryg., 15 XII 1807 wach., ranny pod Somosierrą, zmarł w styczniu 1809 w szpitalu w Madrycie, 10 III 1809 mianowany pośmiertnie ppor. Brygadierzy: Boczkowski Józef, ur. 20 III 1789 w Robnicach, Sieradzkie, syn Piotra i Antoniny Wojtkowskiej, 14 VIII 1807 szwol., 1 XI 1807 bryg., 15 V 1812 wach., 11 IV 1813 st. wach., kampanie 1808—1814, powrócił z pułkiem do Polski. Bodurkiewicz Jan, ur. 29 VI 1788 w Zarzycach, woj. krakowskie, syn Antoniego i Małgorzaty Niewiadomskiej, 4 IX 1807 szwol., 1 XI 1807 bryg., 1 V 1811 wach., kampanie 1808—1814, poległ 28 III 1814. Grothus Antoni, ur. 3 V 1790 w Okszycu, syn Józefa i Tekli Jaszowskiej, 21 IX 1807 szwol., 1 XI 1807 bryg., 1 I 1809 wach., 17 II 1811 ppor., kampanie 1808—1812, Legia Honorowa 13 XII 1809. Grodzicki Piotr, ur. 7 VII 1784 w Kuszyncach, woj. bracławskie, syn Wojciecha i Wiktorii Jankowskiej, 1 XI 1807 szwol., 15 XII 1807 bryg., 1 VIII 1809 wach., kampanie 1808—1814, powrócił z pułkiem do Polski, Legia Honorowa 14 V 1813. Kęstowicz Józef, ur. 9X1 1782 w Tryszkach, woj. wileńskie, syn Stanisława i Marii Urbanowicz, 3 IX 1807 szwol., 1 IV 1808 bryg., 18 II 1810 wach., 8 VII 1813 ppor., kampanie 1808—1812. Marski Jan, ur. 3 X 1789 w Połowcach, pow. brzesko-litewski, syn Konstantyna i Elżbiety Kulińskiej, 6 X 1807 szwol., 15 XII 1807

bryg., 15 V 1812 wach., kampanie 1808—1812, zaginął 6 XII 1812 w Wilnie. Mroczek Kajetan, ur. 8 Xl 1786 w Jerzenie, syn Jana i Franciszki Lipskiej, 5 IX 1807 szwol., 1 IX 1808 bryg., poległ pod Somosierrą. Tarasowicz Michał, ur. 15 VI 1786 w Szereszowie, syn Michała i Anny Rykolskówny, 1 X 1807 szwol., 1 XII 1807 bryg., 15 V 1811 furier, 1 VII 1812 wach., kampanie 1808—1814, powrócił z pułkiem do Polski. Furier Zamoyski Michał, ur. 7 IV 1785 na Pradze, syn Michała i Rozalii Głowackiej, 14 IV 1807 szwol., 1 IX 1807 furier, 15 V 1811 wach., 26 VI 1812 ppor., kampanie 1808—1812, Legia Honorowa 13 XII 1809. Szwoleżerowie: Adamowski Adam, ur. 15 II 1788 w Warszawie, syn Tadeusza i Agnieszki Czarneckiej, 15 X 1807 szwol., kampanie 1808—1812, wzięty do niewoli 20 XI 1812. Ballogh Jan, ur. 11 II 1791 w Brodach, Galicja, syn Jana i Marii Ziemnicz, 13 X 1807 szwol., kampania 1808—1809, reformowany 30 IX 1809. Baszczyński Leon, ur. 17 IV 1787 w Buczynie, Sieradzkie, syn Wojciecha i Augustyny, 1 XI 1807 szwol., zmarł 31 XII 1808 w szpitalu w Madrycie z ran odniesionych pod Somosierrą. Baykowski Antoni, ur. 3 V 1790 w Wyszczowiczach, pow. żytomierski, syn Andrzeja i Marianny Krzeczkowskiej, 15 X 1807 szwol., kampanie 1808—1813, wzięty do niewoli 24 X 1813 po bitwie pod Lipskiem. Boczkowski Ignacy, ur. 1 VIII 1786 w Kole, syn Piotra i Antoniny Wojtkowskiej, i XI 1807 szwol., 1 III 1811 bryg., kampanie 1808—1814, wzięty do niewoli 25 III 1814 pod Arcis sur Aube. Borowski Franciszek, ur. 1 XI 1777 w Izbicy, Kujawy, syn Łukasza i Marianny Rerznowskiej, 1 XI 1807 szwol., kampanie 1808—1814, zaginął 30 XII 1812 w Elblągu, powrócił do pułku 6 I 1813, wrócił z pułkiem do Polski. Borski Feliks, ur. 7 II 1791 w Budziszewicach, woj. kaliskie, syn Wojciecha i Jadwigi Szydłowskiej, 21 IX 1807 szwol., kampania 1808, wykreślony 1 II 1809, przeszedł do linii. Braun Jan, ur. 17 V 1791, syn Augusta i Karoliny Weynert, 3 IX 1807 szwol., kampania 1808, wykreślony 31 XII 1808 z powodu długiej nieobecności.

2 -j-.aecki Kazimierz, ur. 3 III 1784 w Ligocie, woj. krakowskie, syn Kjba i Magdaleny Oslińskiej, 26 VIII 1807 szwol., kampanie 1808—1812, zaginął 4 XII 1812 w Smorgoniach. Burakowski Antoni, ur. 15 VI 1789 w Warszawie, syn Wincentego Felicyty Stoss, 16 X 1807 szwol., 23 V 1810 bryg., 1 V 1811 furier, 2 VII 1812 wach., kampanie 1808—1813, wzięty do niewoli 19 X :S13 pod Lipskiem. Ch:opicki Jan, ur. 12 VI 1788 w Serkulanie, Wileńszczyzna, syn Józefa i Marii Grekowicz, 4 X 1807 szwol., kampanie 1808—1812, 1 V 1811 wach. w 2 pułku ułanów nadwiślańskich, w październiku 1813 ppor. w 8 pułku szwoleżerów-lansjerów polskich. Chojnacki Jan, ur. 24 VI 1780 w Bobrówce k. Rawy, syn Jana i Katarzyny Bielskiej, 18 XI 1807 szwol., kampanie 1808—1811, przeszedł I V 1811 do 2 pułku ułanów nadwiślańskich. Ciechawski Ignacy, ur. 1788 w Łętowni, Galicja, syn Jana i Barbary Lisieckiej, 1 XI 1807 szwol., kampania 1808, wzięty do niewoli 1 I 1809 między Arandą i Mirandą, przewieziony do Kadyksu, stąd na Wyspy Kanaryjskie, Baleary i Cabrerę, przekazany na „pontony" do Anglii, uwolniony 1814, w powstaniu listopadowym kpt. 1 pułku Krakusów, ranny pod Nową Wsią, udał się na emigrację do Francji, przebywał w zakładach w Awinionie i Aurillac, osiadł w departamencie Marne, gdzie zmarł w 1867. Jako jeden z pierwszych, którzy wdarli się na przełęcz Somosierra, był przedstawiony do Legii Honorowej, ale nie otrzymał jej z racji niewoli. Ciesielski Bartłomiej, ur. 5 III 1785 we Lwowie, syn Sebastiana i Magdaleny Śliwińskiej, 5 IX 1807 szwol., kampanie 1808—1814, wrócił z pułkiem do Polski. Czyczynowicz Kazimierz, ur. 15 VI 1786 w Dzierżynie, syn Kazimierza i Janiny Koźmin, 26 X 1807 szwol., kampanie 1808—1812, zaginął 27 XI 1812 nad Berezyną, 2 I 1813 wrócił do pułku, 24 X 1813 wzięty do niewoli po bitwie pod Lipskiem. Dawidowski Jakub, ur. 21 XI 1787 w Kępnie Wielkopolskim, syn Jana i Katarzyny Antkówny, 1 XI 1807 szwol., kampanie 1808—1811, reformowany 26 VII 1812. Dąbrowski Michał, ur. 1 VIII 1787 w Tobyłce, Podole, syn Jakuba i Marii Dudkowskiej, 1 XI 1807 szwol., kampanie 1808—1812, zaginął 6 XII 1812 w Wilnie. Drążewski Franciszek, ur. 22 X 1786 w Drążewie, woj. płockie, syn Jakuba i Ewy Michalskiej, 3 IX 1807 szwol., 1 VIII 1809 bryg., 15 X 1812 wach., kampanie 1808—1814, zginął 15 III 1814 pod Montereau.

Dworzecki Michał, ur. 10 XII 1784 w Wilnie, syn Mikołaja i Marii Sienkiewicz, 15 X 1807 szwol., kampanie 1808—1811, reformowany 21 IX 1811. Freyga Ignacy, ur. 5 I 1787 w Nadomsku, pow. Skrzynno, 13 X 1807 szwol., kampania 1808, wzięty do niew?oli 1 I 1809 między Arandą i Mirandą. Głowacki Józef, ur. 9 X 1782 w Lipsku, syn Antoniego i Franciszki Masłowskiej, 1 X 1807 szwol., kampania 1808, zmarł 13 I 1809 prawdopodobnie z ran odniesionych pod Somosierrą. Górski Jan, ur. 24 VI 1783 w Chodczu na Kujawach, syn Marcina i Katarzyny Nowak, 1 XI 1807 szwol., kampanie 1808—1811, przeszedł 5 V 1811 do 2 pułku ułanów nadwiślańskich. Hryniewicz Michał, ur. 1 X 1786 w Boptach, woj. kowieńskie, syn Jana i Elżbiety Poczobuttówny, 4 X 1807 szwol., kampanie 1808—1813, pozostał w wie 22 X 1813. Jachimowski Jan, ur. w Potoku, Galicja, syn Józefa i Anny, 1 XI 1807 szwol., kampania 1808—1809, zmarł 19 XI 1809 w szpitalu w Passawie. Jagientowicz Kajetan, ur. 7 VIII 1779 w Bartonach k. Wilna, syn Jana i Zofii Pieczewskiej, 1 XI 1807 szwol., 1 I 1809 bryg., kampanie 1808—1811, reformowany 21 IX 1811. Jasiński Józef, ur. 7 I 1792 w Rusinie, Galicja, syn Franciszka i Józefy Libiszowskiej, 28 XII 1807 szwol., zginął pod Somosierrą. Jaworski Antoni, ur. 7 III 1792 w Berdyczowie, syn Stanisława i Magdaleny Litoszewskiej, 15 XI 1807 szwol., kampania 1808— 1809, zdezerterował 8 X 1809 w Anspach. Jaworski Maciej, ur. 5 II 1783 w Opatowie, syn Wojciecha i Marii, 26 XII 1807 szwol., kampania 1808—1809, wykreślony 29 XII 1809 z racji zbyt długiej nieobecności. Kiełbasiński Ludwik, ur. 21 XII 1787 w Żółkiewce k. Chełmna, syn Józefa i Katarzyny Angiełłowicz, 31 X 1807 szwol., kampania 1808—1809, reformowany 21 VI 1810. Kicrsnowski Antoni, ur. 10 IV 1788 w Stokowisku, pow. drohiczyński, syn Kazimierza i Heleny Czechowskiej, 21 IX 1807 szwol., 28 I 1813 bryg., kampanie 1808—1813, poległ 28 X 1813. Kiersnowski Wincenty, ur. 10 VI 1787 w Stokowisku, pow. drohiczyński, syn Kazimierza i Heleny Czechowskiej, 25 IX 1807 szwol., 18 II 1810 bryg., 16 V 1811 wach., kampanie 1808—1814, wrócił z pułkiem do Polski. Kładecki Franciszek, ur. 15 V 1789 we Lwowie, syn Andrzeja i Kon-

ssłncji Życzkiewicz, 15 X 1807 szwol., kampanie 1808—1812, zgiaŁł 20 VII 1812 pod Głębokiem. Ł emski Wawrzyniec, ur. 15 VII 1786 w Zgonie k. Kalisza, syn Andrzeja i Marii Gabinowskiej, 1 XI 1807 szwol., kampanie .>08—1812, wzięty do niewoli 2 X 1812 koło Moskwy. Kamiński Benedykt, ur. 24 III 1785 w Kośminku, Galicja, syn Krzysztofa i Jadwigi, 14 XII 1807 szwol., kampanie 1808—1812, zaginął 4 XII 1812 w Smorgoniach. Kozierski Antoni, ur. 15 VI 1787 w Zarumieniu k. Płocka, syn Tomasza i Agnieszki Kuczewskiej, 15 XI 1807 szwol., kampanie 1808—1812, zginął 28 X 1813 pod Hanau. Kowalski Józef, ur. 25 XII 1784 w Swiętomarzu, woj. sandomierskie, syn Józefa i Marii Janakowskiej, 3 X 1807 szwol., 5 V 1812 bryg., kampanie 1808—1814, wrócił z pułkiem do Polski. Kozłowski Franciszek, ur. 7 X 1793 w Wieluniu, syn Stanisława i Lucyny Woczyńskiej, 5 IX 1807 szwol., wykreślony 29 XII 1809 z racji zbyt długiej nieobecności. Kozłowski Jan, ur. 4 IX 1784 w Stanisławowie, syn Jana i Katarzyny Wierzyńskiej, 1 XI 1807 szwol., zdezerterował 24 V 1809 w Wiedniu. Kulesza Franciszek, ur. 16 II 1787 w Wierzbieliszkach pod Wilnem, syn Jerzego i Ludwiki Pokłońskiej, 10 X 1807 szwol., 11 IX 1809 bryg., kampania 1808—1809, reformowany 21 VI 1810. Laskowski Jan, ur. 8 VI 1769 w Radoszycach, woj. sandomierskie, syn Józefa i Katarzyny Dąbrowskiej, 1 XI 1807 szwol., kampania 1808—1809, reformowany 14 IV 1810. Lewandowski Andrzej, 16 III 1808 szwol., wzięty do niewoli 1 I 1809 między Arandą i Mirandą. Lisicki Antoni, ur. 17 1 1781 w Górkach, woj. płockie, syn Jana i Józefiny Izbińskiej, 15 XI 1807 szwol., kampanie 1808—1812, zaginął 4 XII 1812 w Smorgoniach. Malewski Maciej, ur. 3 X 1789 w Kraszewie, woj. płockie, 3 X 1807 szwol., kampanie 1808—1812, zaginął 11 XI 1812 w Smoleńsku. Marski Antoni, ur. 3 X 1787 w Połowcach, pow. Brześć Litewski, syn Konstantego i Elżbiety Kumlińskiej, 6 X 1807 szwol., 11 VI 1809 bryg., 1 VII 1812 wach., 17 VII 1813 ppor., kampanie 1808—1813. Melianowski Mateusz, ur. 15 III 1777 w Janowie k. Przasnysza, syn Tomasza i Katarzyny Koszutskiej, 1 XI 1807 szwol., kampanie 1808—1810, reformowany 21 IV 1811. Morysiński Wojciech, ur. 3 III 1777 w woj. poznańskim, syn Ignacego

i Franciszki Lenartowskiej, 21 II 1808 szwol., kampanie 1808— 1812, zaginął 4 XII 1812 w Smorgoniach. Mościcki Jakub, ur. 24 VI 1777 w Bielawie, woj. gnieźnieńskie, syn Antoniego i Anety Królówny, 26 XII 1807 szwol., kampanie 1808—1810, reformowany 21 VI 1810. Napiórkowski Jan, ur. 12 VII 1782 w Mroczkach k. Pułtuska, syn Jakuba i Katarzyny Zaleskiej, 26 XII 1807 szwol., kampanie 1808—1812, zaginął 22 XI 1812 koło Tołoczyna. Nowicki Piotr, ur. 7 VIII 1790 w Warszawie, syn Tadeusza i Konstancji Kulczewskiej, 1 III 1808 szwol., 15 X 1812 bryg., potem wach., kampanie 1808—1814, Legia Honorowa 28 XI 1813. Nowosielski Jan, ur. 1 I 1784 w Płokaszu k. Dobrzynia, syn Wojciecha i Apolonii Guzkowskiej, 26 XII 1807 szwol., kampanie 1808—1812, zaginął 6 XII 1812 w Wilnie. Papierowski August, ur. 26 VIII 1786 w Warszawie, syn Józefa i Marii Jankowskiej, 15 VIII 1807 szwol., kampanie 1808—1812, zaginął 27 XI 1812 nad Berezyną. Pierzchała Wincenty, ur. 18 XI 1781 w Różnicy, woj. krakowskie, syn Macieja i Anny Stanieckiej, 26 VIII 1807 szwol., kampania 1808—1809, ranny pod Wagram, zmarł 14 VII 1809. Płaszyński Paweł, ur. 21 I 1782, syn Hieronima i Salomei Szymańskiej, 25 VIII 1807 szwol., kampanie 1808—1814, towarzyszył Napoleonowi na Elbie, walczył pod Waterloo. Podgórski Wojciech, ur. 10 III 1786 w Bobrówce, gub. grodzieńska, syn Franciszka i Zofii Skibickiej, 26 XII 1807 szwol., kampanie 1808—1812, zaginął 4 XII 1812 w Smorgoniach. Polichnowski Antoni, ur. 13 VI 1783 we Frankach k. Łęczycy, syn Apollina i Katarzyny Grabskiej, 18 XI 1807 szwol., kampanie 1808—1812, zaginął 6 XII 1812 w Wilnie. Przykorski Józef, ur. 12 X 1789 we Wrawdzie, Galicja, syn Franciszka i Urszuli Baranowskiej, 1 X 1807 szwol., kampanie 1808—1811, zwolniony 21 V 1812. Rempecki Piotr, ur. 21 IV 1783 w Żagarowie, woj. gnieźnieńskie, syn Bonawentury i Katarzyny Żychlińskiej, 1 XI 1807 szwol., kampanie 1808—1814, wrócił z pułkiem do Polski. Rutkowski Andrzej, ur. 5 VI 1787 w Piotrkowie, syn Jana i Marianny Węgierskiej, 1 XI 1807 szwol., kampanie 1808—1813, wzięty do niewoli 15 X 1813. Sielski Adam, ur. 24 X 1786 w Poniewierzu, syn Jana i Zofii Januszkiewicz, 3 X 1807 szwol., 28 I 1813 bryg., kampanie 1808—1814, wrócił z pułkiem do Polski.

Skowroński Tomasz, ur. 22 X 1784 w Siemianowicach, woj. krakowskie, syn Franciszka i Katarzyny Jabłońskiej, 21 XI 1807 szwol., 28 V 1809 bryg., 1 III 1811 wach., 8 VII 1812 ppor., kampanie 1808—1812.

Sokołowski Ignacy, ur. 22 II 1783 w Dzierżanowie, woj. płockie, syn Jana i Rozalii Tańskiej, 15 XI 1807 szwol., kampania 1808—1809, reformowany 21 VI 1810. Sokołowski Stanisław, ur. 31 V 1785 w Bruszewie, Podlasie, syn Józefa i Zuzanny Lewickiej, 14 VIII 1807 szwol., 25 IV 1809 bryg., 11 IX 1809 furier, 1 I 1811 wach., 15 XII 1812 st. wach., 17 VII 1813 ppor., kampanie 1808—1813. Sokołowski Wilhelm, ur. 1 XII 1786 w Warszawie, syn Jakuba i Karoliny Michałowskiej, 26 VIII 1807 szwol., kampanie 1808—1812, wzięty do niewoli 20 XII 1812. Stakiewicz Józef, ur. 14 VII 1788 na Litwie, syn Aleksandra i Katarzyny Sakoniewny, 3 IX 1807 szwol., kampania 1808—1809, zdezerterował 14 X 1809. Stanicki Walenty, ur. 14 V 1781 w Kinskach, woj. łęczyckie, syn Józefa i Katarzyny, 1 XI 1807 szwol., kampanie 1808—1810, 1 V 1811 bryg. w 8 pułku lansjerów. Stefanowicz Antoni, ur. 12 VII 1789 w Gródku, gub. mińska, syn Jana i Anastazji Wysztowskiej, 15 XI 1809 szwol., kampanie 1808—1813, wzięty do niewoli 4 X 1813. Struszewski Franciszek, ur. 1 III 1787 we Włoczewie, woj. płockie, syn Józefa i Marii Lopczewskiej, 15 XI 1807 szwol., kampanie 1808—1812, wzięty do niewoli 20 XI 1812. Strychalski Mateusz, ur. 4 I 1782 w Kole, syn Bartłomieja i Katarzyny, 16 XII 1807 szwol., kampania 1808—1809, zdezerterował 8 X 1809 w Anspach. Strzemecki Aleksy, ur. 1 XI 1785 w Radliku, Sieradzkie, syn Jakuba i Marii Kryszkowskiej, 1 XI 1807 szwol., kampanie 1808—1813, pozostał w tyle 25 X 1813. Sulikowski Julian, ur. 7 III 1780 w Kliszkowie, syn Antoniego i Marii, 1 XI 1807 szwol., zmarł 31 XII 1808 w szpitalu w Madrycie z ran odniesionych pod Somosierrą. Sypniewski Piotr, ur. 22 XI 1788 w Kwilczu, syn Franciszka i Ewy Sielskiej, 26 XII 1807 szwol., kampania 1808—1809, zmarł 7 IX 1809 w szpitalu w Wiedniu z ran odniesionych pod Wagram. Szybiński Szymon, ur. 3 VIII 1788 w Warszawie, syn Szymona i Anny Szubskiej, 5 VIII 1807 szwol., kampanie 1808—1814, powrócił z pułkiem do Polski.

Świątkowski Kacper, ur. 1 I 1790 w Ogorzelicy, woj. płockie, syn Wojciecha i Marii, 20 X 1807 szwol., kampanie 1808—1812, wzięty do niewoli 20 XI 1812. Tymiński Józef, ur. 18 II 1771 w Białymstoku, syn Mateusza i Agnieszki Zielińskiej, 1 XI 1807 szwol., kampanie 1808—1814, wrócił z pułkiem do Polski. Ulidowicz Ludwik, ur. 24 VIII 1789 w Klindem, woj. wileńskie, syn Pawła i Barbary Bielawskiej, 3 IX 1807 szwol., 1 VII 1812 bryg., kampanie 1808—1812, pozostał w tyle 3 1 1813. Walesiński Michał, ur. 10 XI 1784 w Tykówce k. Łowicza, syn Kacpra i Józefiny Gutkowskiej, 15 XI 1807 szwol., kampanie 1808—1814, wrócił z pułkiem do Polski. Wesołowski Jan, ur. 4 XI 1792 w Kłoczewie, syn Jana i Agnieszki Stępowskiej, 26 IX 1807 szwol., ranny kulą w prawe ramię przy wzięciu Madrytu, stąd paraliż ręki, zwolniony 24 X 1809. Wielgórski Józef, ur. 24 VII 1789 w Żeliszewie, syn Karola i Wiktorii Brudzińskiej, 26 X 1807 szwol., kampanie 1808—1813, wzięty do niewoli 29 X 1813. Wolski Marcin, ur. 15 II 1789 w Warszawie, syn Pawła i Agaty Brusikiewicz, 14 VIII 1807 szwol., kampanie 1808—1812, zaginął 9 XII 1812 między Wilnem a Kownem. Wróblewski Stanisław, ur. 2 I 1777 w Strugocinie k. Kalisza, syn Kazimierza i Agnieszki Barcińskiej, 1 XI 1807 szwol., kampania 1808—1809, reformowany 9 XII 1810. Zdziebłowski Stanisław, ur. 12 VII 1781 w Cegłowie, woj. płockie, syn Wawrzyńca i ¿Agnieszki Łęczyckiej, 18 XI 1807 szwol., kampanie 1808—1812, zaginął 27 XI 1812 nad Berezyną. Zembrzucki Andrzej, ur. 15 II 1788 w Warszawie, syn Andrzeja i Antoniny Hanowicz, 14 X 1807 szwol., kampanie 1808—1812, zaginął 19 XI 1812 pod Orszą. Złotocki Krzysztof, ur. 4 I 1782 w Jarocinie, syn Jana i Marii, 1 XI 1807 szwol., 1 VII 1809 odesłany. Zwoliński Kacper, ur. 3 I 1789 w Kazimierzu, woj. gnieźnieńskie, syn Wawrzyńca i Marii Warmińskiej, 1 XI 1807 szwol., kampanie 1808—1814, wrócił z pułkiem do Polski. Żerczyński Jan, ur. 1 I 1791 w Zabłudowie, syn Michała i Anny, 1 X 1807 szwol., 1 I 1811 bryg., 15 X 1812 wach., 3 IV 1814 ppor., kampanie 1808—1814, wrócił z pułkiem do Polski. Życirski Tomasz, ur. 4 VIII 1793 w Sieradzu, syn Andrzeja i Ewy Gąsiorowskiej, 4 VIII 1807 szwol., wzięty do niewoli 1 I 1809 między Arandą a Mirandą.

Trębacze: Moreau François Paul, ur. 30 VII 1772 w Strasbourgu, syn Pierre'a i Helene Has, w służbie francuskiej od 1788, przyjęty do pułku szwoleżerów 26 XII 1807 jako trębacz, 11 VI 1810 bryg., kampanie 1808—1810, reformowany 21 IX 1811. Osiewski Aleksander, ur. 15 III 1770 w Jawkach na Podolu, syn Mikołaja i Marianny Radziejowskiej, był trębaczem w kawalerii narodowej od 1783, bił się w 1792 pod Szepietówką i Dubienką, gdzie został ranny, przeszedł w 1793 na służbę pruską jako trębacz, wzięty do niewoli w Lubece przez Francuzów, wszedł do służby polskiej w 6 pułku ułanów, skąd przeszedł 16 X 1807 do pułku szwoleżerów jako trębacz, kampanie 1808—1810, ranny pod Wagram, 1 V 1811 bryg. w 2 pułku ułanów nadwiślańskich.

Zabici i ranni pod Somosierrą (lista sporządzona przez Pierre'a Dautancourta) Zab.ty Kozietulski

szef szw.

Rudowski Żylic Krzyżanowski Żurawski Nieszworowicz Turczyński Kowalski Dziewanowski

ppor. szwol. por. szwol. szwol. szwol. szwol. kpt.

1 1 1 1 1 1 1

Sienkiewicz Żebałłowicz Strachowski Sulerzycki Rymdzyko Rokuszewski Ciesielski Wasilewski Drożdźyński Drodziński

bryg. szwol. szwol. szwol. szwol. szwol. szwol. szwol. szwol. szwol.

1 1 1 1 1 1 1 1 1

Rowicki Sokołowski Mroczek Sulikowski Jasiński Krasiński Piotr Niegolewski

ppor. wach. bryg. szwol. szwol. kpt. por.

1

Numer

Ranny

kompanii

1

sztab

1

sztab 5 2 2 2 6 6 3

Uwag, ciężka kontuzja

zaginął

zmarł 3 XII 1809 w Madrycie

3 3 3 3 3 3 3 3 3 zmarł w Madrycie

1

1 1 1 1 1 1

7 7 7 7 7 7 7

99 ii 9i

Armia francuska pod Somosierrą Gwardia Dywizja piechoty 1 pułk fizylierów 2 pułk fizylierów strzelcy piesi grenadierzy piesi batalion piechoty morskiej Dywizja kawalerii strzelcy konni dragoni grenadierzy konni żandarmeria wyborcza szwoleżerowie polscy lekkokonni ks. Bergu 1 korpus marsz. Victora 1 dywizja gen. Ruffina sztab 9 pułk piechoty lekkiej 24 pułk piechoty lekkiej 96 pułk piechoty liniowej 2 dywizja gen. Lapisse'a sztab 16 pułk piechoty lekkiej 45 pułk piechoty liniowej 8 pułk piechoty liniowej 54 pułk piechoty liniowej

Oficerowie

Szeregowi

40 33 43 47 1

1261 1131 1415 1096 114

164

5017

50 45 47 12 37 6

660 620 604 167 678 70

197

2799

13 57 56 64

1558 2046 1818

190

5422

(brak danych)

223

7367

3 dywizja gen. Lapisse'a sztab 27 pułk piechoty lekkiej 63 pułk piechoty liniowej 94 pułk piechoty liniowej 95 pułk piechoty liniowej

(brak danych)

207 Artyleria, tabory, inżynieria 1 dywizja dragonów gen. Latour-Maubourga 3 pułk dragonów^ 6 pułk dragonów 10 pułk dragonów 11 pułk dragonów

(brak danych)

171 4 dywizja dragonów gen. La Houssaye'a 17 pułk dragonów 27 pułk dragonów 18 pułk dragonów 19 pułk dragonów Brygada kawalerii gen. Lasalle'a 9 pułk dragonów 10 pułk strzelców konnych Łącznie

5828

3566

(brak danych)

118

2305

27 22

516 460

1393

35667

Korpus gen. don Benito San Juana pod Somosierrą i Sepulvedą Z 1 dywizji Armii Andaluzji gwardia walońska pułk Reyna pułk Jaen pułk Ir landa pułk Corona

1 batalion 2 bataliony 2 bataliony 2 bataliony 2 bataliony

500 927 1300 1186 1039

Z 3 dywizji Armii Andaluzji pułk Cordoba milicja prowincji Toledo milicja prowincji Alcazar III batalion ochotników Sewilli

2 bataliony 1 batalion 1 batalion 1 batalion

1300 500 500 400

Z Armii Estremadury milicja prowincji Badajoz

2 bataliony

566

Ochotnicy z Kastylii 1 pułk ochotników madryckich 2 pułk ochotników madryckich

2 bataliony 2 bataliony

1500 1500

Kawaleria pułk Principe pułk Alcantara pułk Montesa ochotnicy madryccy

2 szwadrony 1 szwadron 1 szwadron 2 szwadrony

200 100 100 200

Artyleria

300 Łącznie

12118

Relacja Pierre ł a Dautancourta z 1 września 1818 roku Polski pułk szwoleżerów gwardii zajął pozycje 29 listopada 1808 około godziny 9 wieczorem w wiosce Cerejas de Abaco na drodze z Arandy do Madrytu. Pułk ten wyruszył 24 z Arandy, przybywał z Burgo di Osma przez Ayllon. Od Arandy szedł pod rozkazami generała brygady Lebrun, który wówczas był adiutantem cesarza. Pułkownik Dautancourt, major, który dowodził wtedy w zastępstwie chorego pułkownika Krasińskiego, rozpoznał pozycje. Rozmieszczając swe posterunki znalazł nie dogaszone ognisko i brzeszczot szabli, którego miedziana oprawa wskazywała, że była to szabla używana przez strzelców konnych gwardii cesarskiej. Brzeszczot był zakrwawiony. Major wydał rozkaz, by poszukano chłopówr dla uzyskania informacji, a tymczasem generał Lebrun wraz z nim dostrzegli nagle w oddali w ciemnościach wiele ogni, które nie pozostawiały żadnych wątpliwości co do obecności wielkiego korpusu wojska. Tc ognie rozciągały sią znacznie i było łatwo stwierdzić, że zostały rozpalone na terenie o wiele wyższym niż osada Cerejos de Abaco. Ich środek zdawał się gubić gdzieś daleko. Wnet przyprowadzono kilku chłopów, którzy potwierdzili różne doniesienia uzyskane już poprzednio co do nazwy osady, gdzie generał zajął stanowisko, jak też co do drogi prowadzącej z Arandy do Madrytu. Oświadczyli oni także, że ognie, które widać w oddali, to obozowisko armii hiszpańskiej, która zajmuje cieśninę Somo Sierra na całej jej długości, jak też na wyniosłościach, jakie górują nad nią. Dodali oni, że tego dnia po południu straże przednie tej armii, które zajmowały ich wioskę, zostały zaatakowane przez około 200 francuskich kawalerzyStów przybyłych drogą z Arandy i że po lekkim starciu te straże przednie cofnęły się aż do wejścia do c;aśniny. Następnie kawaleria francuska sama zniknęła. Na podstawie tych informacji płk Dautancourt pojechał naprzód z kilku ludźmi, aby z bliska rozpoznać ognie nieprzyjaciela. Sądząc po ich liczbie i mnogości ludzi, którzy zdawali się poruszać wokół, doszedł do wniosku, że siły te są znaczne. Jednakże pomyślał też, że słaba dyscyplina i brak musztry nowych oddziałów hiszpań-

skich, jak również niczdarność w zakładaniu obozów i biwaków sprawiły, iż rozniecono bardzo znaczną liczbę ogni, a to mogło wprowadzić w błąd w ocenie ich liczby. Na tej podstawie zameldował o wszystkim generałowi Lebrun, który natychmiast wysłał ordynansów do kwatery cesarskiej na drodze do Arandy. Około godziny 11 wieczorem jeden z posterunków przyprowadził do płk. Dautancourta strzelca konnego gwardii cesarskiej. Ten kawalcrzysta został pozbawiony swego wierzchowca w czasie rekonesansu, jaki wykonał szwadron służbowy znajdujący się przy cesarzu jeszcze po południu. Nie mogąc podążać za nim, ukrył się w okolicy. Natychmiast, kiedy tylko usłyszał głosy polskie, przybiegł do pierwszego posterunku i potwierdził informacje uzyskane od chłopów dodając, że cesarz powinien być nie dalej niż o dwie mile w tyle, w wiosce Bocequillas, dokąd odjechał szwadron służbowy. Zebrawszy te informacje i dopilnowawszy toku służby doczekaliśmy świtu. W tym czasie pojawiła się dosyć gęsta mgła. Pułk wsiadł na koń i przeszedł na niewielką równinę na prawo od drogi powyżej miasteczka. Jego straże przednie były również konno. Podczas gdy czekano na rozkazy, nadszedł korpus marszałka Victora i kontynuował swój marsz. Mniej więcej w godzinę po przejściu tej piechoty nadjechał cesarz. Jego Cesarska Mość dosyć surowo skarcił Polaków, bo sądził, że pożar domu, który płonął na prawo od drogi w miasteczku, został wywołany przez ich nieostrożność albo niedbalstwo. Jednakże piechota marszałka Yictora wnet zmusiła do cofnięcia się przednie straże hiszpańskie. Weszła ona w ciaśninę ścigając je. Ze swej strony nieprzyjaciel cofając się pozostawiał tyralierów na skałach i na wysokościach, jakie dominowały z prawa i lewa nad drogą, która prowadziła w głąb ciaśniny i dalej ku górze. Główne siły hiszpańskie stały na wzgórzach. Nieprzyjaciel umieścił swą artylerię na tej górze w taki sposób, że była ona wycelowana wzdłuż drogi. Najlepsze oddziały ustawione były amfiteatralnie na skałach na prawo i lewo od drogi, której stromizna prowadziła ku górze. Te siły mogły więc prowadzić krzyżowy ogień i zdawało się, że droga jest niedostępna. Nie było żadnego innego sposobu dojścia na szczyt tej pozycji nie do zdobycia. Podczas gdy ta dzielna piechota czyniła bolesne wysiłki, aby wspiąć się stokami na prawo i lewo i ze zwykłą sobie brawurą wytrzymywała ogień nieprzyjaciela, który z wysokości rzucał grad pocisków, nadjechał cesarz. Kawaleria jego gwardii, której czoło stanowili Polacy, stała kolumną w ciaśninie.

Zatrzymał się koło artylerii francuskiej w głębi tej ciaśniny u stóp góry, koło strumienia. Z uwagą zbadał pozycję wroga, który zdawał się podwajać ogień. Kilka pocisków armatnich padło obok, a kilka przeniosło za cesarza. W tym czasie pułk polski został umieszczony przez płka Dautancourta w ściśnionej kolumnie szwadronowej przed rowem po prawej stronie drogi na łagodnym stoku góry. Ta pozycja znajdowała się poza zasięgiem dział nieprzyjaciela, ale nie poza zasięgiem ognia tyralierów, którzy zranili wielu ludzi. To właśnie w tym momencie major Segur, który został ranny w górze i którego sprowadzono tuż obok dwu dział armatnich stojących w baterii między Polakami a drogą, w odległości 5 czy 6 łokci, został znów ranny, kiedy go opatrywano. I bez wątpienia dlatego właśnie podano w 13 biuletynie, że ten wybitny oficer, zresztą równie godny szacunku co dzielny, miał być ranny uczestnicząc w szarży wspólnie z Polakami. Być może to również skłoniło słynnego pisarza, bardziej błyskotliwego niż solidnego i bezstronnego do ogłoszenia, że w tym dniu Segur dowodził Polakami z gwardii cesarskiej. Autor tej notatki jest przekonany, że ten błąd nie był spowodowany przez Segura, który ma dosyć zaszczytnych zasług własnych na polu walki. Ponieważ ogień trwał w dalszym ciągu, wielu generałów, a zwłaszcza gen. Savary, adiutant cesarski i gen. Montbrun stanęli na drodze pośród naszych woltyżerów i wrócili zdać sprawę Jego Cesarskiej Mości, jak postępuje atak. Ten postęp mógł być bardzo wolny i bardzo krwawy, gdyby nieprzyjaciel wykorzystał szanse, jakie dawała mu jego zdumiewająca pozycja. Błagano cesarza, aby cofnął się i wyszedł spod zasięgu działa, które było nakierowane właśnie tam, gdzie stał. Te błagania były daremne. Cesarz nie przejmując się tym, patrzył ku górom na prawo i lewo śledząc postępy atakujących. Nagle Jego Cesarska Mość wydał polskiemu szwadronowi służbowemu, który był przy jego osobie, rozkaz szarżowania na baterię wroga, jaka z wyniosłości góry ostrzeliwała drogę. Ten dzielny oddział rzucił się natychmiast w kolumnie czwórkowej, ponieważ szosa nie pozwalała na inny szyk. Napotkawszy zaraz straszliwy ogień wroga i widząc, że pada wielu ludzi i konie, szwadron zawahał się na moment i w pewnym sensie został odparty. Jednakże płk Krasiński i płk Dautancourt na czele całego pułku już samą swą obecnością sprawili, że szwadron zebrał się, rzucił się znów do ataku i w tej samej chwili szef szwadronu Kozietulski miał zabitego konia i runął na ziemię. Galopem

szwadron wjechał na górę i mimo gradu pocisków i straszliwego krzyżowego ognia muszkietów obalono wszystko, co stawiało opór. 13 biuletyn zawiera błąd, kiedy głosi, że dzielny gen. Montbrun szarżował na czele polskich szwoleżerów. To twierdzenie jest nieścisłe. Prawdę mówiąc, generał ten znajdował się w grupie osób koło cesarza. Jako adiutant cesarski wyjechał nawet na drogę, aby przekazać rozkazy, albo też aby osobiście widzieć wszystko z bliska, ale wcale nie był na czele tego pułku. Ten dzielny i nieustraszony generał, którego stratę 7 września 1812 roku w bitwie nad rzeką Moskwą opłakują bez wątpienia wszyscy Francuzi, z pewnością wyniośle odrzuciłby te wawrzyny, które nie zostały przezeń osobiście zebrane. Taka była jego osobista opinia, kiedy to z autorem tych wspomnień żartował na temat rzekomego swego udziału w szarży, co przypisywał mu biuletyn. Zyski, jakie przyniosła ta piękna akcja miały decydujące znaczenie. Wroga armia została rozproszona i zniszczona. Straciła całą swą artylerię w ilości 16 dział, 10 sztandarów, około 30 jaszczy amunicyjnych, blisko 200 wozów wszelkiego rodzaju, a więc bagaży i kas pułkowych, wielką liczbę jeńców itp. Ze swej strony pułk polskich szwoleżerów miał 57 ludzi zabitych i rannych. Wśród pierwszych byli porucznicy Krzyżanowski i Rowicki, 1 Rudowski. Ten ostatni zginął na samych armatach. Ranni zostali kapitanowie Dziewanowski (dzielny oficer, który zmarł parę dni później, 5 grudnia, miał on ramię i nogę złamane i oderwane, a także inne rany na ciele) oraz Piotr Krasiński i porucznik Niegolewski. Szef szwadronu Kozietulski był okryty kontuzjami. Z wyniosłości Somo Sierry płk Dautancourt udał się następnie z pułkiem galopując wśród uciekających drogą pokrytą bagażami, kasami, powozami i innymi szczątkami, ku ważnej ciaśninie Buitrago, do małego miasteczka położonego na prawym brzegu rzeki Lozoja, które zajął wspólnie ze strzelcami konnymi gwardii cesarskiej. Nic już nie mogło opóźnić marszu armii francuskiej. Stanęła ona w dwa dni potem 2 grudnia pod Madrytem.

Relacja Benedykta Zielonki Od bitwy pod Burgos pułk szwoleżerów wchodził w skład dywizji Lassalle jako awangarda korpusu marszałka Victora. W przeddzień bitwy pod Somo Sierrą 1 szwadron pułku wzmocniony 4 plutonem 7 kompanii był w awangardzie dowodzonej przez szefa szwadronu Tomasza Lubieńskiego. Ten wyższy oficer otrzymał rozkaz generała Lebrun, adiutanta cesarza, który tego dnia dowodził awangardą marszałka Victora, rozpoznania pozycji wroga. Rozpoznano, iż armia hiszpańska zajmuje zbrojnie ciaśninę Somo Sierra i przygotowuje się do energicznej obrony tej ciaśniny. Porucznik Zielonka otrzymał polecenie zawiezienia tego raportu marszałkowi Victorowi, którego kwatera znajdowała się o dwie mile w tyle. Trzy dywizje marszałka stały w eszelonach na wielkiej drodze. Marszałek Victor, otrzymawszy raport, natychmiast posunął naprzód swój korpus drogą z Lerma do Valladolid. Cesarz we własnej osobie wraz ze swą gwardią przybył drogą w tym momencie konno do wylotu ciaśniny. Pułk szwoleżerów otrzymał rozkaz posunięcia się naprzód i stanięcia w ściśnionych kolumnach szwadronowych na lewo od drogi. To wówczas 3 szwadron dowodzony przez szefa szwadronu Kozietulskiego zastąpił 1 szwadron i przesunął się ku ciaśninie już w zasięgu dział. Tego dnia była wielka mgła, tak gęsta, że marszałek Victor omal nie został wzięty do niewoli przez nieprzyjacielskich woltyżerów w chwili, gdy chciał rozpoznać pozycje. W tym momencie wroga artyleria zaczęła ogień w kierunku szosy. Cesarz widząc, że nadchodzi 1 dywizja Victora, wydał rozkazy do bitwy i osobiście udał się naprzód przed 3 szwadron. Widząc, że droga jest przecięta rowem wykopanym przez nieprzyjaciela, dał rozkaz lekkiej baterii umieszczonej koło drogi, aby zrobiła most. Ten rozkaz został wykonany w jednej chwili, a działa umieszczono przed tym nowym mostem. , 24 pułk piechoty liniowej otrzymał rozkaz udania się na lewo od drogi i zdobycia mocnej pozycji, jaką zajmował nieprzyjaciel. Wykonano to z brawurą i energią, właściwą armii francuskiej.

Cesarz był eskortowany przez pluton strzelców konnych gwardii, który stracił w tym momencie jednego żołnierza i dwa konie zabite wrogim pociskiem armatnim. W chw ili gdy francuska piechota na lewo od drogi wyrzucała nieprzyjaciela z jego pozycji, cesarz dał rozkaz generałowi Montbrun do zobycia na czele 3 szwadronu szwoleżerów wrogiej baterii umieszczonej w samej ciaśninie, na drodze. Szwadron, nie mogąc rozwinąć się, był zmuszony maszerować czwórkami. Pierwszy pluton czołowy był dowodzony przez por. Krzyżanowskiego, drugi przez Rowickiego, trzeci przez Rudowskiego, czwarty przez Zielonkę. Kapitanowie Dziewanowski z 3 kompanii i Krasiński z 7, jak też porucznicy Niegolewski i Szeptycki należeli też do szwadronu. Ta pierwsza szarża była jak najwspanialsza, ale straciliśmy wielu ludzi. Cała awangarda dowodzona przez por. Krzyżanowskiego zginęła pod ogniem batalionu ulokowanego na prawo ponad drogą. Z całej awangardy został przy życiu tylko brygadier Wasilewski. Szef szwadronu Kozietulski w wyniku mocnej kontuzji był niezdolny do walki, jego koń zabity na miejscu. Por. Rowicki miał głowę oderwaną pociskiem. Por. Rudowski padł pod kulami karabinowymi. Por. Niegolewski otrzymał 14 ran od bagnetów. Kpt. Dziewanowski jako najstarszy przejął dowództwo szwadronu, zebrał go koło strumienia i zaczął szarżę. W chwili gdy zdobył wrogą baterię, padł ciężko ranny dwiema kulami, które spowodowały jego zgon w trzy dni później. Kpt. Krasiński miał zabitego konia i doznał silnej kontuzji w brzuch od kuli. Wówczas to szwadron, straciwszy niemal wszystkich oficerów i blisko połowę stanu, został po raz drugi zebrany koło mostu przez por. Zielonkę, gdzie został przez pół godziny pod morderczym ogniem wroga. Szwadron, zbytnio osłabiony ogromnymi stratami dwu pierwszych szarż, zanim zaczął trzecią, był zmuszony czekać na posiłki, które przyprowadził mu szef szwadronu Łubieński. Ten wyższy oficer na czele 1 szwadronu i resztek 3 szwadronu wykonał trzecią szarżę, przeszedł wioskę Somo Sierra, ścigał nieprzyjaciela aż do Buitrago o cztery miłe dalej, gdzie zdobył pięć sztandarów, generała angielskiego r ki&u^enerałów i oficerów hiszpańskich.

WAŻNIEJSZE POZYCJE BIBLIOGRAFICZNE *

A s k e n a z y Szymon, Napoleon a Polska, t. 1—2, Warszawa 1918. B a 1 a g n y Dominique, Campagne de l'Empereur Napoleon en Espagne (1808—1809), Paris 1902—1907. B a p s t Germain, Souvenirs d'un canonnier de l'Armée d'Espagne 1808—1814, Paris 1892. B i e l e c k i Robert, L'effort militaire polonais 1806—1815, „Revue de l'Institut Napoleon", Paris 1976. B i e l e c k i Robert, T y s z k a Andrzej, Dał nam przykład Bonaparte, Kraków 1984. B l o n d Georges, La Grandę Armée, Paris 1979. B r a n d t Henryk, Pamiętniki oficera polskiego, Warszawa 1904. B r a n d y s Marian, Kozietulski i inni, t. 1—2, Warszawa 1967. B r o e k e r e Stanisław, Pamiętniki z wojny hiszpańskiej (1808—1814), Warszawa 1877. C h a n d 1 e r David, The Compaignes of Napoleon, London 1967. C h a s t e n e t Jacques, Godoy, Paris 1961. C h a s t e n e t Jacques, La Vie quotidienne en Espagne au temps de Goya, Paris 1966. C h ł a p o w s k i Dezydery, Wojny napoleońskie. Pamiętniki, Poznań 1899. C h ł o p i c k i Jan, Pamiętniki Jana Chłopickiego, Wilno 1849. C h o p i n , La cavalerie française, Paris 1893. * Rękopiśmiennych źródeł archiwalnych nic podajemy, ponieważ zbyt obfite, by wyliczyć je wszystkie w niniejszej książce, a także i dlatego, że głównie znajdują się w pańskim Archives Nationales.

C 1 e r c, La capitulation de Baylen, Paris 1903. D a u t a n c o u r t Pierre, Notice Historique sur le regiment des chevaulegers lanciers polonais de la garde imperiale, Warszawa 1899. D o b i e c k i Wojciech, Wspomnienia wojskowe, Kraków 1859. F u g i e r A., Napoleon et Espagne, Paris 1930. G e m b a r z e w s k i Bronisław, Wojsko polskie. Księstwo Warszawskie 1807—1814, Warszawa 1912. G r a s s e t A., La Guerre d'Espagne (1807—1813), Paris 1914— 1932. G r o b i c k i Jerzy, Rozwój i dzieje kawalerii Księstwa Warszawskiego, „Przegląd Kawaleryjski" 1934. H a n d e l s m a n Marceli, Napoleon a Polska, Warszawa 1914. H a n d e l s m a n Marceli, Pod znakiem Napoleona, Warszawa 1913. K i r k o r Stanisław, Legia Nadwiślańska 1808—1814, Londyn 1981. K o s s a k Wojciech, Wspomnienia, Kraków 1913. K o z ł o w s k i Adam, History a 1-go potem 9-go pułku Wielkiego Księstwa Warszawskiego, Poznań—Kraków 1887. K u j a w s k i Marian, Z bojów polskich w wojnach napoleońskich, Londyn 1967. K u k i e ł Marian, Dzieje oręża polskiego w epoce napoleońskiej, Warszawa 1912. K u k i e ł Marian, Zarys historii wojskowości w Polsce, Londyn 1949. L u c a s - D u b r e t o n J., Napoleon devant l'Espagne, Paris 1947. Ł o z a Stanisław, Legia Honorowa w Polsce, Zamość 1923. Ł u b i e ń s k i Roger, Generał Tomasz Pomian kr. Łubieński, Warszawa 1899. Ł u b i e ń s k i Tomasz, Krótki opis bitwy pod Somo-Sierrą, „Wanda", t. IV, 1821. M r o z i ń s k i Józef, Oblężenie i obrona Saragossy w latach 1808 i 1809 ze względem szczególnym na czynności korpusu polskiego, Kraków 1858. N a r b o n n e Joseph, Joseph Bonaparte, Paris 1949. N i e g o l e w s k i Andrzej, Somo-Sierra, Poznań 1854. P r i n c i p e Miguel, Guerra de la Independencia, Madrid 1846. P u z y r e w s k i A., Szarża jazdy polskiej pod Somo-Sierrą, Warszawa 1898. R e m b o w s k i Aleksander, Źródła do histońi pułku polskiego lekkokonnego, Warszawa 1899. R o g e r s H., Napoleon's Army, London 1974. R o u x Georges, Napoleon et le guepier espagnol, Paris 1970.

S e g u r Philippe de, Histoire ei mémoires, Paris 1873. S i x Georges, Dictionnaire biographique des généraux, t. 1—2, Paris 1934. S k a ł k o w s k i Adam, Echa Somosierry, „Kwartalnik historyczny1927. S o u 1 t Jean, Mémoires du maréchal Soult. Espagne et Portugal, Paris 1955. S t a r z y ń s k i Bolesław, Polonais décorés de la Legion d'Honneur, Paris 1899. S u l i m a Zygmunt, Polacy w Hiszpanii (1808—1812% Warszawa 1888.

T h i e r s Adolphe, L'Histoire du Consulat et de lyEmpire, Paris 1849. T h i r y Jean, La guerre d'Espagne, Paris 1966. T o e d w e n Wincenty, Relacja z bitwy pod Somońerrą, „Czas" 1855, nr 88. T r e p i ń s k i Antoni, Od San Domingo do Cassino, Kraków 1947. W o j c i e c h o w s k i Kajetan, Pamiętniki moje w Hiszpanii, Warszawa 1845. Z a ł u s k i Józef, Wspomnienia o pułku lekkokonnym gwardii, Kraków 1865. Z a ł u s k i Zbigniew, Siedem polskich grzechów głównych, Warszawa 1962. Zarys dziejów wojskowości polskiej, t. 2, Warszawa 1966.

WYKAZ

ILUSTRACJI

Zamieszki w Aranjuez 17 marca 1808 r., które doprowadziły do obalenia Manuela Godoya. J. T r a n i e i J. C. C a r m i g n i a n i , Napoleon et la campagne d'Espagne 1807—1814, Paris 1978, s. 22. Oddziały marszałka Joachima Murata wkraczają do Hiszpanii. Napoleon et la campagne..., s. 22. 9 kwietnia 1808 r. w Vitorii tłum usiłował powstrzymać wyjazd Ferdynanda VII do Bajonny. Napoleon et la campagne..., s. 33. 2 maja 1808 r. wybuchł bunt mieszkańców Madrytu przeciw Francuzom. Napoleon et la campagne..., s. 36. Żołnierze francuscy z gwardii cesarskiej pieszej. Od lewej: strzelec, fizylier, grenadier, tyralier, elew i woltyżer. Napoleon et la campagne..., s. 74. Oficer piechoty armii hiszpańskiej. O. von P i v k a, Spanish armies of the napoleonie wars, London 1975, s. 7. Oficer artylerii armii hiszpańskiej. Spanish armies..., s. 4. Żołnierze armii hiszpańskiej. Od lewej: kanonier, fizylier pułku liniowego i dragon. Spanish armies..., s. 5. Lekkokonny w mundurze paradnym z kompozycji Bellangego. E. L u n i ń s k i, Napoleon (Legiony i Księstwo Warszawskie), Warszawa 1911, s. 138. Oficer starszy i trębacz pułku lekkokonnych w ubiorze wielkim paradnym wg szkicu Gembarzewskiego. Ł u n i ń s k i, Napoleon..., s. 159.

Paukcr pułku lekkokonnych wg szkicu Gembarzewskiego. L u n i ńs k i, Napoleon..., s. 159. Ułani nadwiślańscy w Hiszpanii. Napoleon et la campagne..., s. 76. Wincenty Krasiński w mundurze generała dywizji Królestwa Polskiego wg portretu Stachowicza. Ł u n i ń s k i, Napoleon..., s. 147. Piotr Dautancourt major pułku lekkokonnych. Ł u n i ń s k i, Napoleon..., s. 152. Jan Leon Hipolit Kozietulski z portretu rodzinnego. L u n i ń s k i, Napoleon..., s. 139. Tomasz Lubieński w mundurze generała Królestwa Polskiego. L u n : ń s k i, Napoleon .., s. 146. -Lrcrzc W-egoiewski w mundurze Ułanów Sandomierskich z 1831 r. - z portretu Maleszewskiego. L u n i ń s k i, Napoleon..., s. 143. ^ «:or Roman wachmistrz, a następnie kapitan lekkokonnych. L un ń s k i, Napoleon..., s. 145. U"incenty Toedwen wachmistrz, a następnie kapitan lekkokonnych. L u n i ń s k i, Napoleon..., s. 145. Bitwa pod Medina de Rio Seco 14 lipca 1808 r. Napoleon et la camp*ig*e..., s. 44. Wjzzd Józefa I do Madrytu 14 lipca 1808 r. Napoleon et la campags. 44. Kapitulacja Francuzów pod Baylen 21 lipca 1808 r. Napoleon et la campagne..., s. 50. Widok Saragossy. Napoleon et la campagne..., s. 87. Oblężenie Saragossy. Napoleon et la campagne..., s. 87. Napoleon wkracza do Hiszpanii 4 listopada 1808 r. Napoleon et la campagne..., s. 61. Zdobycie baterii hiszpańskiej pod Gamonal 11 listopada 1808 r. Napoleon et la campagne..., s. 61. Somosierra, litografia współczesna nieznanego autora. L u n i ń s k i, Napoleon..., s. 137. Lekkokonni na przełęczy Somosierra, sztych Piauda z rysunku Raffeta. L u n i ń s k i, Napoleon..., s. 136. Walka lekkokonnych na przełęczy Somosierra, sztych Girardeta. L un i ń s k i, Napoleon..., s. 135. Walka lekkokonnych na przełęczy Somosierra wg obrazu Suchodolskiego. L u n i ń s k i, Napoleon..., s. 127. Napoleon wjeżdża na przełęcz Somosierra wg obrazu przypuszczalnie Lejeune'a. L u n i ń s k i, Napoleon..., s. 133.

Napoleon u wjazdu na przełęcz Somosierra wg obrazu Kossaka. Napoleon et la campagnes. 64. Napoleon przyjmuje meldunek o zdobyciu Somosierry wg obrazu Kossaka. Ł u n i ń s k i, Napoleon..., s. 129. Walka lekkokonnych w końcowej części przełęczy Somosierra wg Greniera. L u n i ń s k i, Napoleon..., s. 134. Wincenty Krasiński przejeżdża w asyście oficerów przez zdobytą przełęcz Somosierra wg obrazu Verneta. Ł u n i ń s k i, Napoleon..., s. 129. Kapitulacja Madrytu 3 grudnia 1808 r. Napoleon et la campagne..., s. 64.

SPIS

Nowa wojna za Pirenejami Przeciwnicy Szwoleżerowie gwardii ,A las armas!" Baykm Pierwsze oblężenie Saragossy Francuzi w odwrocie Napoleon w Hiszpanii Somosierra Krajobraz po bitwie Madryt i Astorga Spór o zwycięstwo Na pobojowisku Aneksy Bibliografia Wykaz ilustracji

TREŚCI

5 - 20 31 42 53 64 75 85 92 112 120 128 169 171 201 204

Zamieszki w Aranjuez 17 marca 1808 r., które doprowadziły do obalenia Manuela Godoya

Oddziały marszałka Joachima Murata wkraczają do Hiszpanii

9 kwietnia 1808 r. w Vitorii tłum usiłował powstrzymać wyjazd Ferdynanda VII do Bajonny

2 maja 1808 r. wybuchł bunt mieszkańców Madrytu przeciw Francuzom

Oficer piechoty armii hiszpańskiej

Żołnierze francuscy z gwardii cesarskiej pie^ szej. Od lewej: strzelec, flzylier, grenadier, tyralier, elew i woltyżer

Oficer artylerii armii hiszpańskiej

Żołnierze armii hiszpańskie). Od lewej: kanonier, fizylier puł ku liniowego i dragon

Lekkokonny w mundurze paradnym z kompozycji Bellangego

Oficer starszy i trębacz pułku lekkokonnych w ubiorze wielkim paradnym wg szkicu Gembarzewskiego

Pauker pułku lekkokonnych wg szkicu Gem barze wskiego

Ułani nadwiślańscy w Hiszpanii

Wincenty Krasiński w mundurze generała dywizji Królestwa Polskiego wg portretu Stachowicza

Piotr Dautancourt major pułku lekkokonnych

Jan Leon Hipolit Kozietulski z portretu rodzinnego

Tomasz Lubieński w mundurze generała Królestwa Polskiego

Andrzej Niegolewski w mundurze Ułanów Sandomierskich z 1831 r. wg portretu Malaszewskiego

Wiktor Roman wachmistrz, a następnie kapitan lekkokonnych

Wincenty Toedwen wachmistrz, a następnie kapitan lekkokonnych

Bitwa pod Medina de Rio Seco 14 lipca 1808 r.

Wjazd Józefa I do Madrytu 14 lipca 1808 r. Kapitulacja Francuzów pod Baylen 21 lipca 1808 r.

Widok Saragossy

Walka lekkokonnych na przełęczy Somosierra, sztych Girardeta Walka lekkokonnych na przełęczy Somosierra wg obrazu Suchodolskiego

Oblężenie Saragossy

Napoleon wkracza do Hiszpanii 4 listopada 1808 r.

Zdobycie baterii hiszpańskiej pod Gamonal 11 listopada 1808 r.

Somosierra, litografia współczesna nieznanego autora

Lekkokonni na przełęczy Somosierra, sztych Piauda z rysunku Raffeta

Walka lekkokonnych na przełęczy Somosierra, sztych Girardeta Walka lekkokonnych na przełęczy Somosierra wg obrazu Suchodolskiego

Lekkokonni na przełęczy Somosierra, sztych Piauda z rysunku Raffeta

Napoleon wjeżdża na przełęcz Somosierra wg obrazu przypuszczalnie Lejeune'a

Napoleon u wjazdu na przełęcz Somosierra wg obrazu Kossaka

Napoleon przyjmuje meldunek o zdobyciu Somosierry wg obrazu Kossaka Walka lekkokonnych w końcowej części przełęczy Somosierra wg Greniera

Wincenty Krasiński przejeżdża w asyście oficerów przez zdobytą przełęcz Somosierra wg obrazu Yerneta

Kapitulacja Madrytu 3 grudnia 1808 r.